HENRYK WERESZYCKI HISTORIA AUSTRII WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE WROCŁAW , WARSZAWA - KRAKÓW - GDAŃSK - ŁÓDŹ ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1986 Okładkę, obwolutę i wyklejke projektował JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa STEFANIA SŁOWIKOWA Redaktor techniczny• ADAM PRzyłUSKI © Copyright Zakład Narotknw im. Ossolińskich - Wvdawicn\'<>. Wrocław 1986 Printed in Poland ISBN 83-04-01680-X Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo. Wrocław 1986. Nakład 40000 egz. Objętość ark. wyd. 26,10; ark. druk. 22.00: ark. form. A-I 29,26 Papier offset, kl. III, 80 g, 66x98. Gotowe diapozytywy przekazano do drukarni w listopad/ie 1985. Druk ukończono w styczniu 1986, Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie OD AUTORA W SERII popularnonaukowych historii krajów wydawanej przez Ossolineum, książka, którą dajemy czy- telnikowi, jest trzecią zajmującą się tematami bardzo zbliżonymi. Za- równo historie Węgier, jak Czechosłowacji traktowały o sprawach, z którymi czytelnik spotka się i w tej pracy. Austria we wczesnym tylko średniowieczu i dopiero po 1919 r. nie była złączona ani z Czechami, ani z Węgrami. Dla autora więcHistorii Austrii był to problem dość trudny, a w każdym razie jeśli idzie o konstrukcje wykładu zasadniczy. Autor chciał napisać historie Austrii, a nie powtarzać historii Węgier czy Czechosłowacji. Nie jest to łatwe zadanie; pisać historie Austrii prze- znaczoną dla szerszego kręgu czytelników i nie zaznajomić czytelnika z odpowiednimi rozdziałami historii obu tych krajów, które były z nią przez tyle wieków związane, byłoby i naukowo rzecz biorąc błędem niewybaczalnym; ale byłoby i błędem, jeśli idzie o przeznaczenie, jakie Wydawnictwo postawiło tej serii syntetycznych opracowań historycznych. Gdyby odsyłać czytelnika do Historii Węgier czy Historii Czechoslo- wacji. Historia Austrii stałaby się nieomal bezużyteczna. Kto z czytelników wziąłby ją w ogóle do ręki, jeśliby zamiast do jednego tomu musiał co pewien czas zaglądać do dwu innych tomów koniecznych przy czytaniu tej książki. Autor zdecydował się więcna powtarzanie niektórych informacji, które były podane w dwu poprzednio opublikowanych opracowaniach dziejów tego samego naddunajskiego rejonu. Niemniej autor postanowił podawać tych informacji tylko tyle, ile mu się wydawało niezbędnie konieczne, aby narracja stała się sama przez się zrozumiała, aby odpowiadała rzeczywistości historycznej, bo ta właśnie sprzęgła te trzy kraje, złączone przez prawie 400 lat panowaniem jednej dynastii. Zresztą autor nawet nie zamierzał oddzielać niejako sztucznie dziejów Austrii w tych wiekach od dziejów dynastii, która symbolizowała czynnik najbardziej w owych epokach istotny, to jest czynnik państwowy. Czytelnik dzisiejszy, żyjący w okresie, kiedy dobro i przeszłość narodu uważa się za kategorie naczelne, skłonny jest na plan dalszy usuwać wagę czynnika państwowego. Wydaje mu się szczególnie czytelnikowi polskiemu - że naród kształtował i tworzył państwo. Faktycznie jest to proces obustronny, szczególnie zaś w dawnych wiekach, kiedy świadomość narodowa była czymś innym niż poczucie więzi narodowej w cza- sach nam współczesnych. Rola państwa w wiekach średnich, a nawet później, ucieleśniona przez władców i ich dynastie miała dla kształto- wania się przynależności jednostki do wyższej zbiorowości o wiele donioślejsze znaczenie. W rzeczywistości w większości wypadków to nie naród był źródłem organizacji państwowej, ale państwa narzucały swoim poddanym poczucie więzi narodowej. Jak zaś jest w przypadku Austrii? Czy naród austriacki stworzył państwo, czy też naród austriacki jest dziełem państwa. Jeśli spojrzeć na tę sprawę z perspektywy wieków, to trzeba od razu odpowiedzieć, że ani naród austriacki nie stworzył tego, co w dziejach Austrii naj- bardziej interesujące, najbardziej wielkie i zakorzenione w tradycji euro- pejskiej, ani też państwo ucieleśnione w dynastii habsburskiej nie stworzyło narodu austriackiego. Odpowiedź na to pasjonujące pytanie powinien czytelnik znaleźć na kartach tej książki. Pisząc historię Austrii dla Polaków starałem się wszelkie istniejące związki między dziejami Austrii i Polski przy każdej sposobności uwypuklić, a ponadto zwrócić uwagę na podobieństwa i różnice w rozwoju historycznym obu krajów. Istotnie bowiem kraj, który kiedyś nazywał się Austrią i który nią jest dziś, w wiekach średnich miał losy dość podobne do Polski. Oba bowiem należały do tego samego rejonu europejskiego i rozwój ich szedł podobnymi drogami. Potem pod koniec wieków średnich z obu tych niewielkich państw tworzą się imperia. W Polsce od chwili, kiedy wchodzi w skład unii polsko-litew-skiej, w Austrii od chwili, kiedy po wielorakich próbach wreszcie definitywnie łączy się ona w potrójnym austriacko-czesko-węgierskim królestwie pod berłem dynastii, która równocześnie zdobywa naczelną pozycję w Europie, obejmując nie tylko de facto dziedzicznie koronę cesarską, ale olbrzymie posiadłości hiszpańsko-włosko-niderlandzkie wraz z koloniami amerykańskimi. W ten sposób losy Austrii stają się nierozerwalnie uzależnione od losów panującej dynastii, wplątane w odległe geograficznie konflikty mocarstwowe. Historia austriacka w ścisłym tego słowa znaczeniu przestaje istnieć, bo niejako roztapia się w dziejach cesarstwa. Stolica tego małego kraju, Wiedeń, staje się ośrodkiem dyspozycji politycznych, gospodarczych i kulturalnych dla spraw, które z jednej strony rozstrzygają o losach pogranicza turecko-chrześcijań-skiego, a z drugiej dla spraw krajów i ludów nad oceanem. Morzem Śródziemnym, Północnym a nawet Bałtykiem. Austriacy w szeregach cesarskich muszą walczyć z Francuzami, Włochami, Hiszpanami i Szwedami, a równocześnie i z Turkami. Wreszcie Niemcy rozbite po wojnie trzydziestoletniej stają się raczej pojęciem geograficznym. Powoli krystalizują się tam dwa ośrodki, a to: właśnie habsbursko-austriacki i pruski. Wiek XVIII to początek tej rywalizacji, która w połowie XIX w. usunie Austrię z Rzeszy Niemieckiej. Wtedy zostanie ona ograniczona do obszaru naddunajskiego jako podwójna monarchia austriacko-węgierska i w tej formie doczeka się ostatecznego upadku dynastii Habsburgów. Obie republiki austriackie: po pierwszej i drugiej wojnie światowej, to jakby powrót do tego zalążka, z którego w średnich wiekach zrodziło się wielkie światowe imperium. I w tym znowu podobieństwo do dziejów polskich. Polska w wie- kach średnich także stała się zaczątkiem wielkiego imperium, które obejmowało ogromny obszar między Bałtykiem, Morzem Czarnym i stepami europejskiego Wschodu. Pod koniec XVIII w. imperium to przestało istnieć, aby w tym samym momencie, kiedy powstała I Republika Austriacka, zostać odbudowane jako państwo średniej wielkości, a po drugiej wojnie światowej, kiedy stworzono II Republikę Austriacką, powrócić ostatecznie na terytorium, które było pierwotną średniowieczną jego siedzibą. Ale między losami Polski i Austrii jest też pewna zasadnicza różnica. W wiekach średnich państwo polskie było pewnym indywidualnym tworem. Właśnie jedność etniczna ziem wchodzących w granice panowania Piastów stanowiła o tym, że mogło ono wytworzyć w miarę rozwoju cywilizacyjnego coraz silniej zaznaczającą się wieź narodową. Ludzie mówiący po polsku w zasadzie nie mieszkali w wiekach średnich poza granicami królestwa polskiego. Oczywiście granice te były zmienne i na przykład Śląsk znalazł się już od XIV w. poza granicami państwa, chociaż mieszkała tam ludność polska. Natomiast księstwa należące do Babenbergów czy Habsburgów nie miały zdecydowanej odrębności etnicznej. Były zamieszkałe przez ludność niemiecką. W wiekach średnich to, co należało politycznie do Austrii, było tylko pewną częścią Niemiec: zarówno politycznie, jak etnicznie i cywilizacyjnie. Właśnie dopiero związanie się ziem austriackich silnym węzłem państwowym z Czechami i Węgrami, co ostatecznie dokonało się na początku XVI w., a więc w czasach nowożytnych, dało początek tej odrębności, jaka w pewnym sensie wydzieliła Austrię z reszty ziem i krajów niemieckich. W wiekach średnich zatem dzieje austriackie są tylko pewną częścią historii niemieckiej. To. co w świadomości i tradycji europejskiej jest Austrią, naprawdę zaczyna się od czasów nowożytnych i dopiero ta Austria jest problemem interesującym ze stanowiska historycznego. Dla czytelnika polskiego dzieje Bawarii czy Hanoweru są tylko jakimiś ciekawostkami. Czytelnika polskiego mogą w tym kontekście interesować tylko dzieje całych Niemiec. Jeśli więc chce on się zapoznać z historią Austrii, to naprawdę ważne są dla niego tylko dzieje nowożytne tego kraju. Autor niniejszej książki zdawał sobie z tego w pełni sprawę i dlatego potraktował zarówno historię starożytną, jak średniowieczną krajów austriackich jako pewnego rodzaju wstęp do dziejów tej Austrii, która jest dopiero zagadnieniem istotnym. Stąd ograniczył się w przedstawieniu historii średniowiecznej Austrii do pewnego minimum koniecznego, aby zrozumieć jej dalsze losy. •Jeśli zaś idzie o związki austriacko-polskie, to istniały one przez cały ciąg dziejów od czasów średniowiecznych, chociaż w każdej epoce w innym kształcie. W wiekach średnich były to związki tego samego kręgu kulturalnego, co ujawniało się w związkach rodzinno-dynastycz- nych. Dochodziło do walk na peryferiach obu państw, już bowiem od XIV w. część ziem polskich, to jest Śląsk jako prowincja państwa czeskiego, staje się wkrótce także częścią państwa habsburskiego. Od XV w., kiedy obie dynastie, to jest Habsburgowie i Jagiellonowie, rywalizują o panowanie w środkowo-wschodniej Europie, a w pierwszym rzędzie spierają się o korony węgierską i czeską, stosunki mają charakter walk i sojuszów mocarstwowych. Od XVI w. stosunki te stają się bardziej jednostronne. Polska traci wpływy na to, co się dzieje w krajach habsburskich, natomiast Habsburgowie odgrywają stale role w wewnętrz- nych sprawach polskich. Łączy się z nimi pewne potężne stronnictwo, które reprezentuje zarówno orientacje wewnętrznopolityczną, jak i ze- wnętrzną. Chociaż nikomu się to w Polsce szczególnie nie uświadamia, to orientacja, która w XVII w. dąży do oparcia potęgi polskiej o Bałtyk i zrezygnowania z ekspansji w stronę południowego wschodu, przeciwstawia się wpływom austriackim. Natomiast w sprawach we- wnętrznych stronnictwo habsburskie z reguły dążyło do wzmocnienia władzy królewskiej, a przeciwstawiało się hegemonii szlacheckiej. Oczywiście są to reminiscencje bardzo teoretycznej, powiedzmy histo- riozoficznej natury, a jeśli o nich tu wspominamy, to tylko, aby zwrócić uwagę czytelnika, że zapoznając się z dziejami Austrii równocześnie ma okazję do zastanowienia się nad najbardziej istotnymi zagadnieniami dziejów własnego narodu. Najściślejsze związki polsko-austriackie to okres polskiej niewoli. Niemała część dawnego przedrozbiorowego państwa dostała się pod panowanie austriackie. Losy ludności polskiej w ciągu tych 146 lat kształtowały się niejednolicie. Zrazu jest to ucisk umiarkowany, chociaż ograniczony w zasadzie do warstwy szlacheckiej, której niekontrolowane panowanie nad chłopami zostało przez władze austriackie znacznie ograniczone. Ale potem to już ucisk narodowy, ponieważ rząd zaborczy walczy z tym, co Polakom pozostało jako jedyny skarb po wielkiej przeszłości, to jest z kulturą polską. Szkoła austriacka stara się wyna- radawiać; mało tego. do pierwszej połowy XIX w. władza austriacka stara się rozbić spoistość narodową przez świadome, a sztuczne prze- ciwstawianie poszczególnych polskich warstw społecznych. Jest w tym znamię nieprzejednanej wrogości i zbrodniczej obłudy, ponieważ przed- stawiając się chłopom jako obrońca przed krzywdą społeczną, równo- cześnie nie pozwala światłym grupom szlacheckim uwolnić chłopa z pod- daństwa i pańszczyzny oraz ich uwłaszczyć. Zatrute owoce tej polityki to rzeź galicyjska w 1846 r. Rok ten dla Austrii stał się zapowiedzią wielkiej społeczno-poli- tycznej rewolucji w całym państwie, które od tego czasu wpada w nie- przerwany kryzys; zarówno zagadnienia polityczne, jak narodowościowe tego niejednolitego pod każdym względem tworu państwowego domagają się rozwiązania. Dynastia szuka wyjścia z tych konfliktów, ale ponosi ciągłe klęski na zewnątrz jak i niepowodzenia wewnątrz. Dla Polaków okres ten to zakończenie prześladowań narodowych, a w każdym razie okres, w którym kultura polska może swobodnie rozwijać się. W ten sposób zbieg przeróżnych niezależnych od dynastii okoliczności powoduje, że Austria staje się w najcięższej dla kultury polskiej epoce popowstaniowej azylem dla Polaków. Mogą oni w latach autonomii galicyjskiej nie tylko rozwijać kulturę duchową, ale też brać udział w swobodnym życiu politycznym i przygotować kadry dla'administracji polskiej, które ułatwią po odbudowaniu państwowości polskiej zorgani- zowanie aparatu władzy Odrodzonej Polski. Tak się złożyło, że monarchia austro-wegierska w okresie konsty- tucjonalizmu mogła się stać ochroną dla małych narodów, broniąc ich przed uciskiem z jednej strony niwelującego państwa carów, a z drugiej szowinistycznego imperializmu zjednoczonych pod hegemonią pruską Niemiec. W rzeczywistości jedynie w stosunku do narodu polskiego, a raczej jego części, Austria to dziejowe zadanie wykonała. Rzecz tym ciekawsza, że Polacy byli pierwszym narodem państwa habsburskiego, który rozpoczął z panowaniem austriackim walkę nie tylko wewnętrzną, ale i na zewnątrz, bo przecież Legiony Dąbrowskiego zaczęły zbrojną walkę narodu polskiego po trzecim rozbiorze. Były także pierwszym zwiastunem tego, że narodowości buntujące sip przeciw austriackiemu panowaniu będą szukały pomocy u wrogów zewnętrznych i w ten sposób ułatwią sobie albo oderwanie się od państwa austriackiego, jak to uczynili Włosi, albo też zmuszą dynastie do przyznania im wewnętrznej niezależności — jak Węgrzy. To bowiem, co zapowiadało się najpierw we Włoszech, a potem na Węgrzech, miało się na wielką skalę powtórzyć w czasie pierwszej wojny światowej - doprowadzić do upadku mocarstwa austriackiego i Austrię zredukować do małej republiki. Ten właśnie proces zapoczątkowali Polacy. Wskazując te okoliczności chcemy tylko zachęcić do przeczytania tej książki, sądząc, że zwłaszcza Polaka interesującego się własną historią narodową dzieje austrackie mogą również zaciekawić i w niemałym stopniu pouczyć. Jeśli to nastąpi, to autor będzie mógł uważać, że spełnił swe zadanie. Oddając tę książkę do rąk czytelników pragniemy podziękować tym, którzy przeglądnęli ją przed oddaniem jej do druku, bo dzięki temu udało się na pewno uniknąć wielu błędów i nieścisłości. Szczególnie wdzięczny jestem zaprzyjaźnionym kolegom, specjalistom poszczególnych okresów historycznych, którzy skontrolowali odpowiednie rozdziały, a to wymieniając w porządku chronologicznym: Aleksandrowi Krawczukowi, Jerzemu Wyrozumskiemu, Władysławowi Czaplińskiemu, Emanuelowi M. Rostworowskiemu i Wacławowi Felczakowi. Ogromną pomocą były dla mnie uwagi recenzentów z ramienia Wydawnictwa, prof. prof. J. Buszki i J. Gierowskiego, którym na tym miejscu składam serdeczne podziękowanie. Przy doborze ilustracji korzystałem z rad prof. L. Kalinowskiego, za co mu winien jestem wyrazy szczerej wdzięczności. PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO KSIĄŻKA ta wkrótce po jej ukazaniu się w r. 1972 znikneła z półek księgarskich: nakład został wyczerpany. Obecnie Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich postano- wiło ją wznowić. Niniejsze drugie wydanie niewiele się różni od wydania pierwszego. Usunięto dostrzeżone błędy i usterki, uwzględniono uwagi recenzentów, zresztą nielicznych, uzupełniono natomiast dzieje Drugiej Republiki Austriackiej o te lata, które minęły między pierwszym a drugim wydaniem. Na decyzję o wznowieniu wpłynął niewątpliwie fakt, że dzieje Austrii wzbudzają w Polsce ciągle dość szerokie zainteresowanie. I to nie tylko u tych już nielicznych, którzy żyli kiedyś pod panowaniem austriackim albo o nim coś więcej słyszeli, ale i u szerszej publiczności. Pragnie ona poznać historię tego pięknego kraju, znanego jej często z podróży zagranicznych, ponieważ jak przed wiekami przez Wiedeń prowadzą nadal drogi do wielu krajów europejskich. Niemniej dla autora tej książki najważniejszy jest inny krąg czytelników, a mianowicie studenci historii i nauczyciele. Dla nich bowiem takie syntetyczne całościowe ujęcie historii jednego kraju potrzebne jest dla ogólnego spojrzenia na historię powszechną. Czerwięc1983 I. AUSTRIA W CZASACH PRZED- HISTORYCZNYCH, RZYMSKICH I WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE KRAJ, który dziś się nazywa Austrią, nie ma wyraźnych granic geograficznych. Ogólnie można powiedzieć, że jest to obszar Alp Wschodnich otwarty w kierunku Kotliny Czesko-- Morawskiej i Niziny Węgierskiej. Jego centrum leży w miejscu, gdzie krzyżują się przejścia prowadzące z kierunku południowego na północ i ze wschodu na zachód. Dlatego też przez kraj ten od najdawniejszych czasów przemieszczały się przez wieki najrozmaitsze ludy, przeważnie jednak przychodzące ze wschodu i północy. OKRES PRZEDHISTORYCZNY Na początku VIII w. p.n.e., kiedy jeszcze rozwijała się kultura okresu brązu, nastąpił na ziemiach dzisiejszej Austrii rozkwit kultury okresu starszego żelaza. Centrum jego znajdowało się właśnie na terenie Alp Wschodnich, zwane od miejsca najliczniejszych znalezisk w Hallstatt, kulturą halsztacką. Dzięki temu wiemy dość dużo o życiu ówczesnych mieszkańców tego kraju. Zapewne byli to przybysze pochodzenia ili- ryjskiego. Stosunkowo wysoka stopa życiowa oparta była na górnictwie i rolnictwie. Na pewno nastąpiło wówczas już rozwarstwienie ludności, bo znalezione tam przedmioty zbytku świadczą o istnieniu klasy ludzi panujących, uprzywilejowanych. Ale już w VII w. p.n.e. nastąpił upadek tej kultury na skutek —. jak to się potem wielokrotnie powtarzało — najazdu plemion koczowniczych przybywających ze wschodu. Byli to Scytowie, irańscy najeźdźcy, którzy znad Morza Czarnego w swych wędrówkach być może porwali także ludy kaukaskie i dotarli aż do Europy Zachodniej. Najazdy te skończyły się w IV w. p.n.e., kiedy zjawiła się odwrotna fala ludów wędrownych, tym razem przychodzących od zachodu Celtów. CELTOWIE Opanowali oni dużą część Europy, bo i Hiszpanię, Wyspy Bry- tyjskie, Galię, a także północną Italię, zadając w 387 r. p.n.e. dotkliwą 11 klęskę Rzymianom nad Allią. Dotarli potem do Grecji i Małej Azji. Dzięki temu obszar Austrii znalazł się w żywym kontakcie z tymi dość odległymi krajami, z którymi, jak to wskazują znaleziska archeologiczne, nawiązały się stosunki handlowe. Celtowie dzielili się na liczne plemiona, nazwy ich są albo pochodzenia celtyckiego, albo też przybrane od krajów, gdzie się osiedlali, a którym nazwy nadały ludy poprzednio tam zamieszkujące. Zachowała się nazwa Bojów czy Bojuwarów, od których może wywodzi się nazwa i Bawarii, i Bóhmen — niemiecka nazwa Czech. Przetrwały w pamięci nazwy Taurysków — dziś Taury, pasmo w Alpach Wschodnich, Wreszcie Norykowie i Retowie. Od nazw tych, których pochodzenie nie jest pewne, powstały nazwy tworzących się organizacji państwowych. Celtowie bowiem stanowili bezsprzecznie element państwowotwórczy, chociaż masa ludności pozostała pocho- dzenia iliryjskiego. Utworzyli oni w II w. p. n. e. państwa, z których najsilniejsze były państwo ńoryckie i retyckie. Po raz pierwszy na tych ziemiach zaczęto na wzór grecko-macedoński wybijać monetę z wizerun- kami poszczególnych władców. Celtowie trudnili się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą bydła, ale też wydobywali sól, złoto i żelazo. Zasadniczo państwa te były mozaiką etniczną, co w następnych wiekach ułatwiło w niemałym stopniu ich romanizację. 12 GERMANIE Pod koniec II w. p. n. e. zjawili się tam Germanie. Była to pierwsza historyczna w pełni zaświadczona inwazja, a mianowicie Cymbrów i Teutonów, przed którymi bronili się Norykowie wspomagani przez Rzymian. Ale Norykowie narażeni w następnym wieku na najazdy ze wszystkich stron, bo od północy przez plemiona germańskie, a od wschodu przez Daków. poddali się w końcu Rzymianom, chociaż zrazu stawiali im opór. Ostatecznie pod koniec I w. p. n. e. zarówno Retowie (r. 15). a potem Norykowie (r. 9) dostali się pod panowanie rzymskie. Po pobiciu Retów Norykowie uznali panowanie rzymskie drogą układu, jako że przekonali się o bezskuteczności oporu zbrojnego. PANOWANIE RZYMSKIE Najpierw królestwo Noryków rządzone przez rodzimego władcę, było formalnie sprzymierzeńcem Rzymu, ale w połowie I w. n. e. za cesarza Klaudiusza utworzono prowincję Norikum rządzoną przez rzymskiego urzędnika prokuratora. Część wschodnia weszła w skład prowincji Panonii, a główne centra to Yindobona, leżąca nad Dunajem w miejscu, gdzie dziś znajduje się Wiedeń, oraz Carnuntum nieco dalej na wschód. Zresztą i nazwy innych miast dzisiejszej Austrii pochodzą od nazw twierdz rzymskich, jak choćby w pobliżu leżący Augsburg za czasów rzymskich Augusta Yindelicorum, czy Bregencja, rzymskie Brigantium, lub Wels rzymskie Ovilava. Rzymianie nie tylko budowali wzdłuż Dunaju jako północnej granicy imperium twierdze, które stały się zalążkami miast, ale też drogi o zna- czeniu strategicznym, nadające się zarazem do żywej wymiany handlowej. Tak więc wzdłuż Dunaju szła wielka droga łącząca Galię z Panonią, która miała ułatwić przerzucanie wojsk do miejsc zagrożonych najazdami północnych barbarzyńców. Droga ta połączona była z siecią dróg prowadzących do Italii. Oprócz oddziałów wojskowych i urzędników przybywali z Rzymu także i kupcy prowadzący handel nie tylko z ludnością miejscową, ale i z krajami leżącymi za granicami imperium. Tak więc z północy sprowadzano miód, bydło i bursztyn. W ciągu wieków ludność ulegała wolnej romanizacji, przy czym oczywiście warstwy wyższe, bogatsze przyjmowały język i kulturę łacińską łatwiej niż ludność uboższa zamieszkała w odleglejszych od głównych dróg wsiach, gdzie trudniła się rolnictwem i hodowlą. Ponieważ ro- manizacja odbywała się wolno, niejako samoczynnie, więc przez cały czas elementy rzymskie i tubylcze celtycko-iliryjskie współżyły i mieszały się ze sobą. W II w. n. e. zarówno Norikum, jak Recja stały się terenem najazdu plemion germańskich przychodzących z północy, przede wszystkim Markomanów i Kwadów, mieszkających w dzisiejszych Czechach, Mo- rawach i Słowacji. Za panowania cesarza Marka Aureliusza w r. 170 n. e. 13 najazd tych plemion spustoszył ziemie dzisiejszej Austrii i dotarł aż do północnej Italii. Marek Aureliusz w ciężkiej walce pokonał ich jednak, chociaż nie dokończył podboju tych ziem leżących na północnym brzegu Dunaju, bo w czasie wojny w r. 180 zmarł przypuszczalnie w Yindobonie. Najazd Markomanów doprowadził jednak lupiter Dolichenus, relief z Carnuntum 180 r. n.e. do ogólnego zubożenia kraju, a wkrótce organizacja tych granicznych krajów cesarstwa uległa pewnego rodzaju militaryzacji. Większość żoł- nierzy rzymskich osiadła na roli pracując zarówno na swych gospo- darstwach położonych w samym pobliżu obozów warownych, jak i pełniąc ciągłą służbę wojskową. W ten sposób powstały pewnego rodzaju osiedla wojskowe. Za czasów Dioklecjana ziemie późniejszej Austrii uległy reorgani- zacji. Recja podzielona została na dwie prowincje: zachodnia Retia prima i wschodnia Retia secunda. Norikum dzieliło się na Norikum Ripense między Dunajem a grzbietem Alp i Norikum Mediterraneum na 14 południu. Panonia górna podzielona została na Panonia prima na północy i Savia na południu; dzieliła je rzeka Drawa. W okres c dioklecjań-skim nastąpiła odbudowa gospodarcza tych krajów, o c ;ym świadczą znaleziska archeologiczne. POCZĄTKI CHRZEŚCIJAŃSTWA Wtedy zaczęto właśnie przenikać do tych krajów chrześcijaństwo. Św. Florian, który miał być jednym z pierwszych męczenników w tych stronach, był na pewno postacią historyczną, chociaż z drugiej strony legenda jego powstała znacznie później. W każdym razie od edyktu tolerancyjnego z r. 313 istnienie organizacji chrześcijańskiej jest już i w tych krajach zaświadczone. W V w. chrześcijaństwo było już religią panującą, chociaż ludność zapadłych górskich osiedli hołdowała w dalszym ciągu kultom pogańskim. WĘDRÓWKI LUDÓW Pokój, który zapewnił naddunajskim krajom okres Dioklecjana i Konstantyna, wkrótce zakończył się na skutek rozkładu cesarstwa rzymskiego. Plemiona germańskie, które poprzednio osiedlały się jako podległe cesarzowi na północ od granicy, teraz osiedlały się wewnątrz cesarstwa, a zatem od tego momentu żywioł germański zaczął opano- wywać te prowincje. W drugiej połowie IV w. najazdy germańskie stawały się coraz silniejsze. Kwadowie zniszczyli wtedy Carnuntum, które się już nigdy nie podniosło z ruin. Pod koniec IV w. pod naciskiem Hunów ruszyły na Zachód plemiona germańskie; wówczas też została zdobyta Vindobona. W 433 r. prowincje Pannonia prima formalnie oddano Hunom, skąd oczywiście ludność zromanizowana uciekała, przesiedlając się właśnie do Norikum. Po upadku panowania Hunów zjawili się tam Gotowie, których władza sięgała aż po Vindobone. Wkrótce na skutek rozpadu cesarstwa zachodniego ludność zromanizowana zaczęła masowo przenosić się do Italii. Od 493 r. wschodnie kraje alpejskie znalazły się pod panowaniem króla Ostro- gotów Teodoryka. Niebawem jednak przeszły pod panowanie Longo- bardów, którzy z kolei musieli ustąpić przybywającym ze wschodu A war om. Był to okres tzw. wielkiej wędrówki ludów, w której ginęły resztki cywilizacji rzymskiej, a tę część Europy ogarniało barbarzyństwo. Razem z Awarami dotarli tam i Słowianie. Ta fala wędrówki ludów natrafiła z kolei na opór plemion germańskich, w pierwszym rzędne Bawarów, i właśnie kraje dzisiejszej Austrii stały się terenem, na którym starły się plemiona słowiańskie i germańskie po raz pierwszy w ich dziejowym konflikcie. 15 SŁOWIANIE Nasze wiadomości o czasach wczesnego średniowiecza w tych krajach są bardzo skąpe i niepewne. W ciągu VI, VII i VIII w. przez kraje dzisiejszej Austrii przechodziły najrozmaitsze plemiona, osiedlały się, potem ruszały dalej, pozostawiając po sobie nazwy miejscowości, wedle których dziś można się tylko domyślać, kto zaludniał te górskie okolice. Słowianie zjawili się tam razem z Awarami, ludem pochodzenia mongolskiego, koczowniczym, który do Europy przyszedł z dalekiej Azji, bo aż z pogranicza Chin. W zasadzie Awarowie stanowili warstwę panującą, ale często zdarzało się, że plemiona słowiańskie buntowały się skutecznie przed ich panowaniem, które w tradycji pozostało jako ciężkie i okrutne, ale zapewne nie było aż tak nieznośne, skoro wiele wskazuje na to, iż między słowiańskimi plemionami a Awarami istniały dość dobre stosunki. W każdym razie państwo Samona, które w VII w. istniało na terenie dzisiejszej Czechosłowacji, a zapewne i dzisiejszych wschodnich krajów austriackich, było próbą uwolnienia Słowian spod jarzma awarskiego, a równocześnie oparcia się naciskowi plemion germańskich, z którymi i Słowianie, i Awarowie walczyli na zachodzie. Nazwy miejscowości i znaleziska archeologiczne dowodzą, że dzisiejsza Austria aż gdzieś do obszaru Tyrolu była przez niemały czas zasiedlona przez Słowian, co jednak bynajmniej nie oznacza, że równocześnie nie mieszkała tam ludność dawniejsza, a więc zarówno Germanie, jak wcześniejsi zromanizowani mieszkańcy pochodzenia celtycko-iliryjskiego. Niemniej na ziemiach związanych z Austrią pozostała grupa Słowian dawniej nazywających się Karantanami, potem Słoweńcami, którzy trwale już związali się z tym obszarem, chociaż zawsze ich tam uważano za żywioł odrębny. Ponieważ Awarowie tworzyli tylko bardzo cienką warstwę panującą, nie pozostało po nich żadnych innych śladów poza nazwami miejscowymi i charakterystycznymi grobami. Jeśli idzie o próby tworzenia organizacji państwowych, to w tym pierwszym okresie wieków średnich trwała na ziemiach austriackich walka między plemionami germańskimi, ściślej już niemieckimi, a właści- wie bawarskimi, a słowiańskimi. Zresztą pochodzenie nazwy Bawarów nie jest wyjaśnione i wcale nie jest pewne, że nazwa ta ma związek z niemiecką nazwą Czech - Bóhmen, pochodzenia zapewne celtyckiego. Zakorzenione w okresie rzymskim chrześcijaństwo w czasie wędrówki ludów utrzymywało się tylko bardzo szczątkowo; w zasadzie organi- zacja kościelna została zniszczona (biskupstwa), choć jeszcze pod koniec VI w. przenoszono biskupstwa bardziej na południe, gdzie nacisk Awa-rów i Słowian był mniejszy, a ludność zromanizowana, silniej wówczas związana z chrześcijaństwem, była bardziej zwarta. RECHRYSTIANIZACJA Rechrystianizacja kraju zaczęła się dopiero od czasu powstania na zachodzie państwa frankońskiego, które popierało działalność misyjną 16 idącą z Irlandii, Anglii i Frankonii. Centrum tej akcji znajdowało się w Burgundii, skąd misje szły zrazu do kraju Alamanów nad Jezioro Bodeńskie. Tam właśnie na pamiątkę jednego z misjonarzy, Gallusa, nazwano klasztor, a potem miejscowość Sanct Gallen i stamtąd właśnie około 600 r. dotarły pierwsze misje na teren obecnej Austrii w rejon Brigantium. Kiedy pod koniec VIII w., po czasowym osłabieniu, państwo frankońskie za nowej dynastii Karolingów zaczęło się wzmacniać, razem z tym wzmogła się i działalność misyjna. Wówczas to założono w Salzburgu klasztor Św. Piotra, na rzecz którego władcy bawarscy z rodziny Agilolfingów dawali wielorakie dary w postaci majątków. Zresztą działalność misyjna Salzburga i zakładanych w tamtych stronach klasztorów i biskupstw misyjnych prowadzona była nie tylko wśród niemieckich Bawarów, ale także wśród plemion słowiańskich, które wówczas osiedlone były w najbliższym sąsiedztwie. Właśnie druga połowa VIII w. to okres, w którym na ziemiach zachodnich dzisiejszej Austrii powstało wiele klasztorów o takim misyjno-cywili-zacyjnym charakterze, przy czym benedyktyni, których centrum jak wiadomo leżało we Włoszech, a mianowicie w Monte Cassino, zdobywali sobie coraz silniejszą pozycje. Niemniej także i wpływy dworu Karola Wielkiego, gdzie rolę przodującą posiadali w dziedzinie kulturalnej mnisi pochodzenia irlandzkiego, nie pozostały obce ośrodkowi w Salzburgu. 17 MARCHIA NADDUNAJSKA W dziedzinie politycznej niezależność księcia bawarskiego z dynastii Agilolfingów po utrwaleniu się potęgi państwa Karola Wielkiego została złamana po klęsce w r. 787 i zamknięciu w klasztorze ostatniego z rodziny bawarskich książąt plemiennych Tassilo. Tymczasem zaraz rozpętały się walki z Awarami, którzy siedzieli na wschód od rzeki Enns, a więc na granicy między dzisiejszą Austrią Górną a Dolną. W 803 r. wojska Karola Wielkiego zmusiły ich do poddania się, a kraj na wschód od Enns otwarty został dla osadnictwa frankońsko-- bawarskiego i słowiańskiego, gdyż rozpad państwa Awarów zwalniał i plemiona słowiańskie z niewoli awarskiej. Zgodnie z systemem utrwa- lonym na innych granicach państwa Karola Wielkiego i w tym rejonie stworzył on marchie, którym podlegały mniejsze hrabstwa oraz plemienni książęta. Przez stworzenie Marchii nad Dunajem, bo tak brzmiała pierwotna jej nazwa, oddzielono od Bawarii dzisiejsze kraje austriackie. Marchia ta obejmowała kraj między rzeką Enns a Lasem Wiedeńskim, na wschód stworzono Panonię Górną do rzeki Raab, dalej na południowy wschód Dolną Panonię do jeziora Balaton. Margrabiemu podlegali także Karantanowie. Podobnie margrabstwo Friaul pomiędzy Sawą a Drawą panowało nad słowiańskimi plemionami aż po Istrię, gdzie pewną niezależność miał plemienny książę Chorwatów. Oczywiście, nie oznaczało to, że w tych marchiach panował stały pokój, tak np. sło- weński książę Liudewit prowadził przez cztery lata (819—823) walki z władzą frankońską, w czasie których słoweńscy książęta zostali wy- mordowani, a od tej pory ten mały lud słowiański pozbawiony został swojej warstwy wyższej. Słoweńcy liczyli na pomoc Bułgarów, którzy wtedy zjawili się w dzisiejszych Węgrzech i na Bałkanach. Było to koczownicze plemię, podobnie jak Awarowie, i z nimi musieli bawarscy władcy prowadzić teraz zacięte walki od chwili, kiedy w 827 r. zajęli oni kraj między Sawą a Drawą. Dopiero po jedenastu latach król Ludwik Niemiecki odzyskał te ziemie dla państwa frankońskiego. Ale właśnie wtedy przeciw tym Bułgarom Słowianie potrafili stworzyć bardziej na północ organizację państwową stosunkowo bardzo silną. Było to Państwo Wielkomorawskie, którego rozkwit przypada na drugą połowę IX w. Pozostawało ono w najbliższym kontakcie z marchiami frankońskimi, jako że obejmowało dzisiejsze Morawy, Słowację i część Węgier. Otwarło ono swe granice dla kolonizacji przychodzącej ze słowiańsko-germańskich krajów granicznych, które podlegały już wpływom misji chrześcijańskich z ośrodka w Salzburgu. W ten sposób ponownie na tym terenie spotkały się wpływy dwu kultur, ponieważ w Państwie Wielkomorawskim chrześcijaństwo zostało wprowadzone przez przychodzących z Bizancjum apostołów, św. Cyryla i Metodego, a więc związanych z nim w dziedzinie religijno-kościelnej. W tym też czasie nastąpiły pewne zmiany w organizacji Marchii naddunajskiej. Odpadły Friaul i Istria, a reszta została podporządko- wana jednemu władcy. Nie oznaczało to jednak jakiegoś wzmocnienia, ponieważ był to okres częstych walk wewnętrznych pomiędzy poszcze- gólnymi książętami. Równocześnie jest to okres tworzenia się wielkiej własności pochodzącej z nadań królewskich, w krajach bowiem zdobytych cała ziemia teoretycznie należała do króla, który ją rozdawał zarówno instytucjom kościelnym, jak i panom świeckim. Położenie chłopa było wówczas jeszcze dość korzystne, a mianowicie byli oni w tych nadgranicznych ziemiach osadzani z obowiązkiem służby wojskowej, co im dawało dużą swobodę. Dopiero kiedy jazda zaczęła zdobywać coraz większe znaczenie, wówczas chłopi walczący pieszo tracili swoje społeczne stanowisko. Trzeba zaznaczyć, że osadnictwo było wówczas prowadzone pod kierunkiem i opieką kościelną, a w rzeczywistości było ono formą ekspansji politycznej ściśle związanej z działalnością misyjną. Jeśli więcorganizacja państwowa w tych krajach oddzielona została od Bawarii, to władza kościelna w dalszym ciągu należała do Salzburga, który od r. 798 jest arcybiskupstwem, a trzeba zaznaczyć, że bez współdziałania organizacji kościelnej wszelka władza polityczna była wówczas niepełna. NAJAZD MADZIARÓW Cały ten rozwój państwowo-kulturalny został przerwany pod koniec IX w. na skutek najazdu nowego plemienia koczowniczego — Madziarów. Zjawili się oni na Nizinie Panońskiej i osiedli między Dunajem i Cisą, skąd rozpoczęli na początku X w. wyprawy łupieżcze we wszystkich kierunkach, sięgając aż do Atlantyku i Adriatyku. W 906 r. zniszczyli oni Państwo Wielkomorawskie i opanowali kraje dzisiejszej Austrii aż po rzekę Enns. Dopiero nowo zorganizowane państwo niemieckie pod panowaniem cesarza Ottona I zatrzymało i odepchnęło najazd madziarski. Bitwa nad rzeką Lech pod Augsburgiem w r. 955 stała się punktem zwrotnym w dziejach tego rejonu Europy. II. AUSTRIA ZA CZASÓW BABENBERGÓW K MARCHIA WSCHODNIA IEDY w 962 r. Otton I koronował się na cesarza, związki między Niemcami a Włochami zacieśniły się. To właśnie było powodem, że cesarze niemieccy wielką wagę musieli przypisywać do losu krajów, które .leżały na pograniczu. Stąd tworzenie się marchii, a potem niezależnych księstw w Alpach Wschodnio-Po- łudniowych. W dodatku Otton I, jak i jego następca Otton II zdawali sobie sprawę z tego, że książęta plemienni (Herzoge) mający silniejsze oparcie u swoich poddanych mniej są skłonni do uległości królowi niemieckiemu czy cesarzowi rzymskiemu — jeśli władca niemiecki uzyskał taki tytuł — niż książęta duchowni i świeccy. Dlatego to właśnie od plemiennego księstwa bawarskiego odrywali w tej epoce marchie, a potem je usamodzielniali, szczególnie właśnie w tych stronach, przez które przebiegały szlaki z Niemiec do Włoch. Toteż Otto II wkrótce po objęciu tronu, bo w r. 976, oderwał od Bawarii Karyntię i Marchię Wschodnią (Ostmark). Margrabią Marchii Wschodniej, którą już wówczas nazywano coraz powszechniej Ostmark, my zaś będziemy ją nazywać Austrią, został Luitpold (976—994) z rodziny Babenbergów. W walce z Węgrami rozszerzył Luitpold swoje posiadłości aż do Lasu Wiedeńskiego. Stolicą jego był Melk, gdzie wkrótce powstało słynne opactwo, istniejące do dziś. Następca Luitpolda Henryk I (994— 1018) mógł w wyższym stopniu poświęcić swoje panowanie osadnictwu zarówno świeckiemu, jak i duchownemu, ponieważ w tym czasie Węgrzy zaprzestali swoich łupieżczych wypraw, a stworzyli państwo osiadłe- Jedyne wojny, które ten książę prowadził, to wojny z polskim księciem Bolesławem Chrobrym. Kiedy Chrobry opanował Czechy i Morawy, król niemiecki Henryk II rozpoczął z nim walkę, wówczas margrabia Henryk jako jego lennik pomagał mu i starł się kilkakrotnie z wojskami Chrobrego na Morawach. Za następcy Henryka, Adalberta (1018— 1055), trzeba było prowadzić ponowne ciężkie wojny z Węgrami, gdzie po śmierci św. Stefana do głosu przyszła pogańska reakcja, a razem z nią zdobyczne wyprawy na zachód. Cesarz Konrad II, a potem Henryk III pokonali ostatecznie Węgrów i przesunęli ich granice bardziej na wschód, dzięki czemu marchia austriacka, której władca brał czynny udział w tych walkach, rozszerzyła znacznie swe granice, właśnie wtedy powstała ta geograficzna jednostka, która i dziś stanowi Austrię właściwą, tzn. Austrię Górną i Dolną. Następca Adal- 20 berta Ernest zwany Dzielnym (1055-1075) prowadził ciągłe walki z. Węgrami i zginął w bitwie nad rzeką Unstrutą. Z kolei i jego następca Luitpold II (1075- 1095) nie rządził w okresie spokoju, ponieważ właśnie wtedy wybuchła w Niemczech walka między cesarzem Henrykiem IV a Grzegorzem VII, zwana walką o inwestyturę. Margrabia stawał raz po stronie cesarza, który go wtedy wynagrodził nowymi nadaniami, a kiedy indziej po stronie papieża, w wyniku czego posiadłości jego stały się przedmiotem najazdów raz wojsk cesarskich, a raz księcia czeskiego Wratysława, który marchię spustoszył, ale jej nie zatrzymał i wycofał się z łuparni do Czech. Dopiero za Luitpolda III (1095-1136) zapanował w Austrii spokój. Władca ten bowiem starał się pośredniczyć między walczącymi w Niemczech stronami, a sam do wojen tych się nie mieszał. Dzięki temu został potem (1485) kanonizowany i przeszedł do legendy z przydomkiem Pobożny. Za jego też czasów Babenbergowie spokrewnieni z wielu dynastiami stali się jednym z najświetniej szych rodów niemieckich, a jego córka Agnieszka wyszła za mąż za księcia polskiego Władysława Wygnańca (syn Otto był biskupem w Freising i słynnym kronikarzem czasów Fryderyka Barbarossy). Następcą Pobożnego był Luitpold IV, zwany Szczodrym (l 136— 1141); spowinowacony z Hohenstaufami stał po ich stronie w czasie walk toczonych w Niemczech z ich przeciwnikami Welfami. ODERWANIE SIĘ AUSTRII OD BAWARII Następca Luitpolda IV Henryk II (1141- 1177), zwany Jasomirgott od stałego powtarzania powiedzenia Jasomirgott (Tak mi Bóg), unie- zależnił ostatecznie i formalnie Austrię od Bawarii; otrzymał tytuł księcia, a więc suwerena, jako że margrabia oznaczał władcę podległego i w teorii nie dziedzicznego. W ten sposób Austria stała się jednym z ważnych członów Rzeszy Niemieckiej. Kiedy zaś syn Henryka II Luitpold V (1177-1194) otrzymał także i marchię styryjską (Steier- mark — Styria), stał się jednym z silniejszych władców niemieckich, a jego rezydencja Wiedeń ogniskowała świetne życie rycerskie zwłaszcza za książąt Fryderyka I (1194-1198) i Luitpolda VI (1198-1230). Trzeba wspomnieć, że Luitpold V wyprawiał się do Ziemi Świętej uczestnicząc w III wyprawie krzyżowej i przy zdobyciu Akkonu wdał się w spór z królem angielskim Ryszardem Lwie Serce. W czasie powrotu króla kazał go uwięzić i przetrzymywał jakiś czas na zamku w Diirenstein, potem otrzymał część okupu, jaki za króla wypłacili cesarzowi Anglicy. Ostatnim Babenbergiem był Fryderyk II (1230- 1246), który pro- wadził ciągłe walki zarówno z Węgrami, jak Czechami; starł się też z Tatarami w czasie ich wyprawy, która skończyła się w bitwie pod Legnicą w 1241 r. Pomagał on królowi Węgier Beli IV i za to otrzymał pewne posiadłości nadgraniczne. Siłą tego księcia była jego zamożność. Czasy bowiem ostatnich Babenbergów to rozkwit gospodarczy jego posiadłości. 21 ROZWÓJ GOSPODARCZY I OSADNICTWO Okres tworzenia się państwa austriackiego po odparciu najazdów madziarskich, a więc w okresie Babenbergów, obok politycznej ma jeszcze ważniejszą gospodarczą stronę, gdyż ona właśnie stanowi podstawę politycznego rozwoju. Idzie tu przede wszystkim o kolonizację. Kraje na wschód od Bawarii były w ciągu IX i X w. systematycznie niszczone i wyludniane, zwłaszcza bardziej dostępne nizinne obszary. Toteż ludność pierwotnie tam osiedlona chroniła się w mniej dostępne górskie okolice. Tam właśnie zachowały się osiedla słowiańskie, albowiem coraz inten- sywniejsza od XI w. kolonizacja zaludnia raczej strony nizinne, łatwiej dostępne i bardziej urodzajne. Kolonizacja ta ma charakter niemiecki, są to bowiem chłopi sprowadzani z bardziej zachodnich krajów niemieckich. Sprowadza ich stamtąd przede wszystkim wielka własność, to znaczy wielcy panowie feudalni oraz instytucje kościelne, zarówno bi- 22 skupstwa, jak i klasztory. Król, czyli najwyższy pan feudalny, ma tu raczej roi? drugorzędną. Do rflego^w teorii należy cała ziemia i on ją nadaje swoim wielkim wasalom - świeckim i duchownym. Za to są oni mu winni posłuszeństwo lenne, to znaczy w pierwszym rzędzie mają na jego rozkaz stawiać się z oddziałami rycerstwa czy dawać mu świadczenia pieniężne. Jeśli idzie o osadnictwo w krajach austriackich, to największą w tym rolę odgrywały biskupstwa: Salzburg, Pasawa, potem Brbcen i Freising. Natomiast w wypadku zakonów najpierw klasztory benedyktyńskie, a potem cysterskie dokonały ogromnej pracy kolonizatorskiej nie tylko zresztą tworząc nowe osady, ale równocześnie upowszechniając wyższą technikę rolną i kulturę zarówno materialną, jak i duchową. Pod tym względem kraje austriackie nie różniły się od reszty krajów tej części Europy w tym okresie, to znaczy stosunki pod tym względem podobne były do tego, co w tym samym czasie, chociaż z pewnym opóźnieniem, działo się w Polsce. Osady tworzono albo na polach uprawnych, albo zdobywano grunt przez trzebienie lasów, które odbywało się bądź przez wyrąb, bądź też przez wypalania, co upamiętniło się w nazwach poszczególnych wsi. Pracę tę wykonywali chłopi poddani. Chłopów wolnych było wówczas na ziemiach austriackich stosunkowo niewielu w porównaniu z krajami zachodnimi, nawet niemieckimi. Jest to zresztą charakterystyczne dla tej części Europy Środkowej. Ówczesna Austria pod względem gospo- darczym należy z grubsza rzecz biorąc do tego samego rejonu co Polska. Jak wspomnieliśmy, osadnictwo tego okresu podnosi nie tylko gospo- darczo te ziemie, ale też niemczy je. Słowianie zachowali swe siedziby tylko w miejscach mało dostępnych, górzystych. Wieki trwał proces powolnego ustępowania zasiedlenia słowiańskiego. Najpierw znikały drobne wysepki słowiańskie, natomiast obszary większe zachowały się aż do końca istnienia państwa austriackiego w dzisiejszej Słowenii. Niemniej nazwy miejscowości świadczą o tym, że w porównaniu ze stanem dzisiejszym zasięg słowiańskiego zasiedlenia w czasach średniowiecznych był znacznie większy. Jeśli idzie o formę osadnictwa, to zrazu szczególnie na halach górskich tworzono jednostkowe gospodarstwa, które zresztą były częstsze u Słowian niż potem u osadnictwa niemieckiego. W okresie najinten- sywniejszego osadnictwa uzyskanego przy trzebieniu lasów najbardziej typową formą są wsie, mające zresztą tak jak w Polsce rozmaity kształt zależnie od warunków ich powstania. Okolica — typowa dla Słowian — to najbardziej częsty sposób tworzenia wsi w okresie najsilniejszego rozwoju osadnictwa we wschodnich częściach krajów austriackich. Domy były tak ustawione, że płoty zwrócone na zewnątrz wsi stanowiły pewnego rodzaju obronę. Ponieważ wówczas stosowano już gospodarkę trójpolo- wą, wobec tego odpowiednio wydzielano łany, które z reguły dotykały domostwa i budynków gospodarskich. Pracę nad stworzeniem takiej osady i nad jej utrzymaniem wykonywał z reguły chłop poddany, a folwark pański często położony był w pobliżu wsi, skąd otrzymywał swoją siłę roboczą. Z reguły działalność osadnicza była prowadzona 23 przez wielką własność, natomiast rycerstwo raczej gospodarowało na już utworzonych wsiach, które dostawało jako lenno z obowiązkiem służby wojskowej. Wieś i folwark tworzyły podstawową jednostkę społeczno-gospo- darezą tego okresu. Dawne związki rodowe poszły w zapomnienie, natomiast przynależność do jednej wsi i do jednego pana tworzyła podstawową więź społeczną, w której ramach nie tylko dokonywała się działalność gospodarcza, ale rodzina czy jednostka znajdowała oparcie i bezpieczeństwo. Tak więc ta najniższa komórka społeczna spełniała na najniższym szczeblu te funkcje, które dziś spełnia państwo. Tak zresztą było nie tylko do końca średniowiecza, ale w niemałym stopniu aż do upadku porządku feudalnego w ogóle, a więcw Austrii aż do połowy XIX w. POCZĄTKI MIAST W tym samym czasie, kiedy osadnictwo rolnicze prowadzone było tak intensywnie, że około XIII w. bardziej zagęściło ludność chłopską tych krajów niż w czasach późniejszych, zaczęły rozwijać się miasta. Podobnie jak w całej tej części Europy powstawały one samorzutnie z osiedli rzemieślniczych czy handlowych, miejsc jarmarków, które powoli rozwijając się z podłoża jeszcze o charakterze wiejskim przekształcały się w gminy miejskie. W czasach późniejszych zakładano miasta od razu z wytyczonymi granicami, nadawano im prawa i przywileje. Miasta te tworzono w takich miejscach, gdzie już poprzednio istniały niejako zalążki miejskie, a założyciel, z reguły wielki pan feudalny świecki lub duchowny, korzystał z tego, co już było, a wymagało tylko pewnego planu i uregulowania, a co pociągało za sobą oczywiście niemałe nakłady pieniężne. Około więc 1200 r. przeważał we wszystkich niejako dziedzinach gospodarki społecznej rozwój naturalny, żywiołowy, a nie planowy. Daniny chłopów to przeważnie jeszcze produkty przez nich wytworzone czy ich praca na rzecz pana. Ale wtedy jeszcze ludności było mało, a możliwości osadniczych dużo. Zatem praca ludzka i w ogóle jednostka ludzka była w cenie. Stąd na ogół wedle ówczesnych świadectw uważano, że poziom życia chłopa był wysoki i powodziło mu się dobrze. Ale rozwój miast, rozwój handlu pobudzonego wyprawami krzyżowymi, napływ towarów ze wschodu i coraz wzmagająca się gospodarka pieniężna, wypychająca gospodarkę naturalną, powoli prowadziły do zubożenia wsi, a bogacenia się miast i panów feudalnych. DANINY Jeśli idzie o daniny, to w krajach austriackich w owych czasach daniny zbożowe stanowił raczej owies niż żyto. Pszenica i jęczmień 24 wymieniane są w ówczesnych źródłach rzadko. Winnice były uprawiane z reguły przez zakony lub wielkich panów, a nie przez chłopów. Podobnie hodowla bydła jeszcze się wówczas nie rozwinęła, przeważała hodowla owięcnie tyle dla mięsa, ile dla wełny. Natomiast hodowla świń stanowiła dość rozwiniętą gałąź gospodarczą. Bydło rogate hodowano częściej na górskich halach niż w dolinach bardziej urodzajnych. Jeśli idzie o pszczelnictwo, to było ono w upadku; poprzednio najpierw Rzymianie, a potem Słowianie bardziej się temu oddawali niż osadnicy niemieccy. PIERWOTNY PRZEMYSŁ I HANDEL Pierwotnym przemysłem było wydobywanie soli, zarówno kopalnianej, jak warzonej. Sól właśnie tworzyła najgłówniejszy przedmiot handlu jako artykuł pierwszej potrzeby. Spławiano ją rzekami, dopływami Dunaju, a poprzez tę wodną magistralę wożono do okolic, gdzie jej nie wydobywano. Drugim produktem ówczesnego górnictwa było żelazo, zresztą tak jak sól produkowane w tych krajach od czasów przed- historycznych. Zrazu, kiedy drzewa wszędzie było pod dostatkiem, pry- mitywne huty budowano w tych miejscach, gdzie znajdowano rudę, ale potem trzeba było to rozdzielić, a huty i kuźnie przenoszono w okolice bogate w lasy. Potem kuźnie napędzane były siłą wody i znowu hut- nictwo oddaliło się od produkcji wyrobów kuźniczych. Jeśli Salzburg - jak nazwa wskazuje - był głównym ośrodkiem wy- dobywania soli. to Styria, a potem Karyntia były centrami górnictwa. Oprócz, żelaza wydobywano także w małej ilości srebro i złoto. np. w Tyrolu. Osadnictwo pozostające zrazu przeważnie w rękach klasztorów, którym książęta nadawali ziemie do zagospodarowania, potem rozwijało się w dobrach książęcych, w dobrach wielkich panów, a równocześnie zakładano miasta, nadawano im przywileje. Posiadłości austriackie korzystały z tego, że leżały na drodze handlowej, która w związku z wyprawami krzyżowymi stawała się coraz ważniejsza. Ponadto na rozwój handlu wpływały też bogactwa kopalniane, które w tym czasie zaczęto dobywać przeważnie w Styrii, jak sól i żelazo. Dochody książąt austriackich były jednymi z najwyższych w Rzeszy i ustępowały tylko władcom Czech. Co prawda w tym właśnie czasie rycerze prowadzili coraz częstsze walki między sobą, a wkrótce rozwinęło się raubryterstwo, plaga, która w tym okresie niszczyła całą Rzeszę. W dziedzinie zarówno kultury materialnej, jak i duchowej siłą twórczą było nadal duchowieństwo przede wszystkim zakonne. Ono to organizowało zarówno trzebienie lasów, jak i wpro- wadzało wyższą technikę rolną. Niebawem rolę tę przejmie od nich wielka własność świecka, wielcy panowie feudalni. Natomiast w dziedzinie wszelkiej działalności humanitarnej, jak szpitale, opieka nad ubogimi, a co najważniejsze w dziedzinie z wolna podnoszącej się kultury duchowej, jeszcze długi czas wyłączność będzie zachowana przez ducho- 25 wieństwo. Właśnie przy klasztorach powstaną pierwsze szkoły, służące co prawda młodemu duchowieństwu, ale także pierwsze szkoły o cha- rakterze świeckim. Już pod koniec panowania Babenbergów założono szkołę świecką w Wiedniu. Góttweig, pieczęć kolegiaty, połowa XIII w. POŁOŻENIE CHŁOPÓW Podstawą gospodarczą społeczeństwa byli oczywiście chłopi, prze- ważnie poddani niewolni, którzy należeli niejako do inwentarza majątku i razem z majątkiem zmieniali właściciela. Byli też chłopi czynszowi. Podlegali oni panu wsi, który posiadał nad nimi pełnię władzy tak dalece, że bez jego pozwolenia nie mogli zawierać związków małżeń- skich, a pan dawał je lub odmawiał zależnie od tego, czy potrzebował przyrostu swojej siły roboczej. Była to więc niejako prymitywna, za- pewne mało skuteczna, regulacja urodzin. Kiedy rycerze przestawali się bezpośrednio interesować gospodarowaniem na wsi, oddawali swe majątki 26 w dzierżawę, która stawała się coraz częściej dziedziczna, a co w re- zultacie bardzo podniosło wydajność rolnictwa, jako że dzierżawcom, którzy zobowiązani byli do ustalonych czynszów i świadczeń, zależało na wygospodarowaniu możliwie wielkiego dochodu ze swojej dzierżawy. Ponieważ daniny i czynsze chłopów czynszowych były przez długi czas niezmienne, a technika rolna wzrastała stale, przyniosło to wkrótce dobrobyt tej kategorii chłopów. ROZWÓJ MIAST I ROLA WIEDNIA Rozkwit miast nastąpił dopiero w okresie wypraw krzyżowych, które w całej Europie pobudziły wymianę handlową. Bogacące się miasta uzyskiwały coraz szerszy samorząd, kupując od księcia wiele przywilejów, jak prawo składu i przywileje targowe, a potem prawo miejskie, dające im samodzielne sądy i własny zarząd. Wzorowano się w Austrii na ustroju miast dolnoreńskich, znajdujących się wtedy w okresie wielkiego rozkwitu. Zrazu rozwijały się miasta na drodze z Niemiec do Wenecji, a więc miasta styryjskie czy leżące nad Dunajem. Dopiero pod koniec tej epoki zaczai Wiedeń przewyższać pod względem zamożności i ludności inne miasta Austrii i Styrii. Od początku XIII w. wzrasta coraz bardziej bogactwo tego miasta, leżącego na drodze handlowej Dunaju idącej z zachodu na wschód i odchodzącej do Wenecji na południe, o czym mówiliśmy, i na północ w stronę Czech. Pozycja Wiednia została formalnie stwierdzona w przywileju miejskim, jaki otrzymał w 1221 r. Dawało to miastu panującą rolę handlową, tworząc w tym mieście składy towarów, skąd powstały fortuny wielkich kupców. Tam też utworzono mennicę, a to dzięki temu, że w wieki miejscowościach ówczesnych posiadłości Babenbergów dobywano oprócz miedzi srebro, a nawet złoto. Prawo miejskie nadane Wiedniowi stało się wzorem dla innych miast, które wtedy zakładano w tym rejonie, a w szczególności w Czechach, Siedmiogrodzie i na Węgrzech. Jest tu analogia do prawa magdeburskiego, na którym zakładane były w tym samym czasie miasta położone bardziej na północ, na przykład w Polsce. Trzeba tu jednak dodać, że Wiedeń w tej epoce nie miał bezpośredniego kontaktu handlowego z Krakowem, a towary włoskie szły do Krakowa nie przez Wiedeń, a przez Norymbergę. Wiedeń jako żywy ośrodek handlowy narzucał także swój pieniądz w dość rozległym obszarze geograficznym, dopiero jednak od końca XII i początku XIII w. Poprzednio, bo około r. 900, używano dość powszechnie monet bizantyńskich. Potem za cesarza Ottona I zaczęto w Bawarii wydawać własną monetę i ta wyparła inne pieniądze, co odnosi się naturalnie do krajów austriackich ściśle złączonych w owych wiekach z Bawarią. Henryk II Jasomirgott kazał bić własne pieniądze srebrne; złotych wówczas prawie wcale w użyciu w tych krajach nie było. Wskutek wypraw krzyżowych moneta kruszcowa odpływała na wschód. Wobec tego biciem monety zajęły się z upoważnienia księcia 27 prywatne mennice, w pierwszym rzędzie w Wiedniu, któremu właśnie Jasomirgott nadał ten przywilej. Od początku XIII w. pieniądze wie- deńskie rozpowszechniły się szeroko. Jedna marka srebrna, wagi ok. 280 g, warta była 240 fenigów, czyli tzw. funt fenigów dzielony na 8 szylingów. Do końca mniej więcej XIV w. zachował on swoją nominalną wartość, potem ulegał dewaluacji i dopiero w drugiej połowie XV w. zaczęto ponownie bić w Wiedniu dobrą monetę. W połowie XIII w. weszły w krajach austriackich w obieg także pieniądze złote bite we Florencji, tzw. floreny. W obiegu też była złota moneta z Nadrenii, gulden reński, który ok. 1450 r. wart był 240 wiedeńskich fenigów. Zdobycie przez Wiedeń roli ważnego ośrodka handlowego było w pierwszym rzędzie wynikiem jego położenia geograficznego. Trzeba bowiem tu dodać, że przez całe nieomal średniowiecze obok dróg wodnych — rzeki zawsze były głównymi szlakami handlowymi — komunikacja wciąż jeszcze korzystała z dróg wybudowanych przez Rzymian. Wiele mostów skonstruowanych jeszcze przez Rzymian przetrwało do czasów nowożytnych. W okresie wypraw krzyżowych Wiedeń stał się faktyczną stolicą Austrii. Henryk II Jasomirgott chętnie przebywał w tym mieście. Wiedeń leżał bowiem na drodze, którą krzyżowcy szli na wschód, najpierw Dunajem na Bałkany, a potem przez porty włoskie z Wiednia przez Semmering do Adriatyku. Stąd rozkwit Wiednia jako centrum handlowego, a w konsekwencji i życia kulturalnego zarówno w dziedzinie materialnej, jak i duchowej. III. OKRES PANOWANIA PIERWSZYCH HABSBURGÓW P WALKA O SPADEK PO BABENBERGACH o WYMARCIU Babenbergów w linii męskiej w 1246 r. zgodnie z tzw. przywilejem mniejszym z r. 1156, wydanym wtedy, kiedy margrabia Austrii został księciem, była możliwość dziedziczenia po Babenbergach także w linii żeńskiej. Żyjące wówczas dwie księżniczki z rodu Babenbergów dawały więcprzez odpowiednie zamążpójście tytuły obcym władcom do starania się o dziedzictwo Austrii i Styrii. Ostatecznie zwyciężył książę, a później król czeski Ottokar z rodziny Przemyślidów, który już w r. 1251 przyłączył do swych posiadłości Austrie; po walce z węgierskimi Arpadami, którzy jakiś czas władali Styrią, opanował i ten kraj w 1261 r., a w-1269 r. także Krainę i Karyntię. Rycerstwo austriackie i styryjskie zdecydo- wanie popierało Ottokara Przemysła nie chcąc dostać się pod pano- wanie węgierskie ani bawarskie, bo oczywiście i sąsiednia Bawaria też aspirowała do spadku po Babenbergach. Panowanie Ottokara opierało się na mieszczaństwie, drobniejszym rycerstwie i instytucjach kościel- nych, a zwrócone było przeciw wielkim panom feudalnym, którzy stawiali opór władzy królewskiej. Zburzył on też szereg zamków opor- nych feudałów i wprowadzał pokój wewnętrzny; od dłuższego bowiem czasu kraje te nękane były walkami między panami feudalnymi. Z tego właśnie względu znajdował on poparcie w miastach i klasztorach, którym zależało na uregulowanych stosunkach wewnętrznych. Walka o spadek po Babenbergach miała znaczenie dla całego.tego rejonu Europy i tym się tłumaczy, że i w Polsce znajdującej się wówczas w okresie rozdrobnienia dzielnicowego zarysowały się wśród książąt niejako dwa stronnictwa. Jedni popierali Węgrów, jak np. Bo- lesław Wstydliwy, a inni Czechów, co było powodem do wzajemnych walk. Tak więc w 1253 r. Bolesław Wstydliwy dokonał razem z Wła- dysławem Opolskim najazdu na Morawy, a w r. 1273 tenże Władysław Opolski już jako stronnik czeski najechał ziemie Bolesława Wstydliwego. Panowania Ottokara nad tak wielkimi ziemiami Rzeszy nie udało się jednak utrzymać. Było jasne, że Przemyślida dąży do korony królewskiej nad całą Rzeszą. Dlatego też w 1273 r. wybrano królem niemieckim Rudolfa z Habsburga (1273—1291), stosunkowo słabego władcę, bo w ten sposób chciano uniknąć panowania, które by ukróciło samodzielność poszczególnych książąt niemieckich. W 1276 r. zorganizował nowy 29 król wyprawę na posiadłości pozaczeskie Ottokara, a rycerstwo austriacko- styryjskie poparło nowego władcę. Ottokar nie przyjął rozprawy wojennej i drogą kompromisu w 1278 r. zrzekł się posiadłości austriackich, a za to został zatwierdzony na swoich czesko-morawskich. Rudolf Habsburg zatrzymał więc dla siebie Austrię, Styrię, Krainę i Karyntię, bardzo zręcznie godząc ze swoją władzą zarówno wielkich panów, jak rycerstwo, miasta i klasztory. Rudolf I, nagrobek w krypcie katedry w Spirze OBJĘCIE AUSTRII PRZEZ HABSBURGÓW. ALBRECHT I Okazało się jednak, że Ottokar miał jeszcze wielu zwolenników w tych krajach i dlatego podjął na nowo walkę z Rudolfem. Po stronie Habsburga stanęły Węgry, a po stronie Przemyślidy szereg książąt niemieckich, nie chcących wzmocnienia władzy nowego króla w Niemczech. Ottokar znalazł sprzymierzeńców także i wśród polskich książąt tak, że w wojskach, które wystawił przeciw Rudolfowi, Polacy stanowili około jednej trzeciej sił. Zapewne w tym wypadku dała 30 o sobie znać słowiańska wspólnota polsko-czeska. Ostatecznie doszło do rozstrzygającej bitwy na polach morawskich pod Suchymi Krutami (Diirnkrut) 26 VIII 1278 r., w której Rudolf odniósł pełne zwycięstwo, a Ottokar w czasie ucieczki z pola kieski został zabity. Natomiast wyprawa Rudolfa do Czech nie powiodła się ze względu na opór, jaki tam stawiano jego niemieckim wojskom. Wobec tego Habsburg zakończył walkę w sposób charakterystyczny dla dalszej polityki jego dynastii. Ożenił swego syna Rudolfa z córką Ottokara Agnieszką, a syna i dziedzica Ottokara, Wacława, ze swoją córką Gutą. Przejęcie dziedzictwa Babenbergów przez Habsburga związało losy Austrii na 640 lat z tą dynastią. Formalnie dopiero w r. 1282 syn Rudolfa Albrecht został władcą Austrii, Styrii i Krainy. Niemniej od tego momentu wszystkie te kraje stają się ośrodkiem i podstawą potęgi domu habsburskiego i razem z nim zdobywają sobie coraz to większe znaczenie. Pozycja Rudolfa jako króla niemieckiego zależała od potęgi jego własnych posiadłości, bo bez tego nie mógł wykonywać władzy nad Niemcami. Był on jednak pierwszym królem niemieckim, który nie starał się o koronę cesarską, bo można ją było uzyskać tylko przez wyprawę do Rzymu, gdzie z rąk papieża otrzymywało się godność cesarską. Rudolf zrozumiał, że nie da się kontynuować polityki Hohen- staufów i starać się o panowanie nad Niemcami i Włochami. Dla Rudolfa przyszłość potęgi niemieckiej leżała na wschodzie. Starał się też o zhołdowanie Węgier, ale mu się to nie udało. Natomiast jako władca niemiecki wsławił się tym, że zwalczał skutecznie anarchię raub- ryterów, przez co umożliwił gospodarczy rozwój całego państwa, a zwłaszcza posiadłości swoich i swojej rodziny. Tę politykę najpierw w krajach austriackich, a potem w Niemczech jako król wybrany po śmierci Rudolfa (1291) prowadził jego syn Albrecht (książę Austrii od 1282 r., a król niemiecki od 1298 r. do swojej śmierci w 1308 r.). Zresztą Albrecht w pierwszych latach swoich rządów w Austrii uwikłany został w ciągłe i ciężkie walki z wielkimi panami i z Wiedniem. Ostatecznie udało mu się wszystkich przeciwni- ków zbrojnie pokonać, przy czym brał udział w walkach osobiście, często narażając się bezpośrednio. Miał jednak obok rycerskości i sil- nego poczucia władzy także zdolności polityczne, ponieważ nigdy swoich pokonanych przeciwników nie doprowadzał do ostatecznej zguby, a po osiągnięciu zwycięstwa wyciągał do nich rękę do zgody. O koronę królewską w Niemczech musiał też walczyć, ponieważ po śmierci jego ojca Rudolfa elektorzy wybrali królem Adolfa nasauskiego. Dopiero po pokonaniu go został Albrecht wybrany królem. Starał się wprawdzie jak jego ojciec o ustanowienie dziedziczności tronu niemieckiego, ale okazało się to niemożliwe. Podobnie nie udało się Albrechtowi połączyć korony czeskiej ze swoją dynastią. Wprawdzie po śmierci ostatniego z Przemyślidów, Wacława III, osadził Albrecht jako król niemiecki w Czechach swego syna Rudolfa, ale ten umarł zaraz po objęciu tronu; korona czeska przeszła w inne ręce, a przygotowania do wojny o Czechy przerwała śmierć Albrechta zamordowanego przez jego bra- 31 tanka Jana, mającego również pretensje do dziedzictwa czeskiego. Po śmierci Albrechta jego synowie nie zdołali uzyskać korony niemieckiej, która przeszła wówczas na Luksemburgów. Zresztą potęga rodowa Habsburgów została osłabiona na skutek utraty ich dziedzicznych posiadłości w Szwajcarii, która zbuntowała się, tworząc niezależny od Niemiec związek samodzielnych kantonów. Bitwa pod Morgarten w 1315 r. zachwiała panowaniem habsburskim w tym kraju. ZMIANY GOSPODARCZO-SPOŁECZNE. ALBRECHT II I RUDOLF IV Jeden z młodszych synów Albrechta I Albrecht II (1330— 1358) nie mieszał się już do walk o koronę niemiecką, która na przeszło 100 lat pozostała poza jego rodziną, ale za to utwierdził swoje panowanie nie tylko w Austrii i Styrii, ale w Karyntii i Krainie. Miało to o tyle ważne znaczenie, że ziemie te leżały na drodze handlowej do Adriatyku, co przysparzało władcom austriackim bogactw. Związane to było zresztą z ogólnymi przeobrażeniami gospodarczymi. Pieniądz złoty zaczynał wypierać monetę srebrną, potęga władcy uzależniona była już nie w tym stopniu, co dawniej od liczby rycerzy, jaką miał do dyspozycji, ale od gotówki, za którą coraz powszechniej tworzono wojska zaciężne: pie- chotę uzbrojoną w łuki. Znaczenie miast wzrastało coraz bardziej, a warowne zamki nauczono się zdobywać, łamiąc w ten sposób potęgę wielkich panów feudalnych. W pewnym sensie można też uważać za znak czasu, że Albrecht II chociaż sparaliżowany podróżował noszony w lektyce, a więc w żadnym wypadku nie mógł już brać osobistego udziału w bitwach jak jego przodkowie i jego starsi bracia; jednakże panowanie tego księcia miało niemałe znaczenie dla dalszych losów Austrii. Zresztą poza tym był to czas wielkich klęsk elementarnych nie tylko w jego posiadłościach, ale w całej ówczesnej Europie. W 1338 r. plaga szarańczy zniszczyła większość pól uprawnych, a w r.. 1348 szerzyła się epidemia „czarna śmierć", dżuma płucna, która spustoszyła w pierwszym rzędzie miasta. W samym Wiedniu przez długie miesiące około 500 zmarłych grzebano dziennie.. Jeszcze przez dziesięć następnych lat miasta były opustoszałe, a wiele domów niezamieszkałych. Krótkie panowanie Rudolfa IV (zwanego der Stifter - założyciel, 1358— 1365) przypadało na czas, w którym sąsiednie państwa rządzone były przez wybitnych władców - w Czechach Karol IV, na Węgrzech Ludwik Wielki/a w Polsce Kazimierz Wielki. Karol IV wydał w r. 1356 Zlotą bullę, która ograniczała liczbę elektorów Rzeszy do 7:3 duchow- nych, a 4 świeckich, przy czym wśród tych ostatnich nie było księcia austriackiego. To skłoniło Rudolfa do naiwnego fałszerstwa, miano- wicie dodał do przywileju, który Henryka Jasomirgotta podnosił do rangi księcia, jeszcze dalszy, tzw. przywilej większy, wystawiony rzekomo przez Cezara i Nerona, a którego cesarz Karol nie chciał potwierdzić, chociaż najpierw dał zbadać jego autentyczność Petrarce, jako że sam 32 nie zorientował się w oczywistym fałszerstwie. Świadczy to o poziomie ówczesnej elity społecznej i tłumaczy, dlaczego podobny falsyfikat mógł w owych czasach powstać. W każdym razie od tego czasu niektórzy Habsburgowie zaczęli używać tytułu arcyksiecia, ale dopiero pierwszy cesarz z rodziny Habsburgów, Fryderyk III, zatwierdził formalnie ten tytuł dla wszystkich członków swojej dynastii. Albrecht II, posąg z górnego rzędu figur Wy- sokiej Wieży przy katedrze Św. Stefana w Wiedniu, 1360-1380 Rudolf zasłużył się w wielu dziedzinach, regulując sprawy pieniądza i podatków przeważnie na korzyść miast i handlu. Między innymi umożliwił on spłatę czynszów, którymi na rzecz dawnego właściciela obciążeni byli mieszczanie, płacący feudałowi za grunty, na których stały ich budynki. Podobnie uregulował on daniny z powinności kościelnych, a równocześnie umożliwił redukcję posiadłości „martwej ręki", to 33 znaczy dóbr pozostających w rękach instytucji kościelnych, których nie wolno było sprzedawać. Wszystko to ułatwiło rozwój gospodarki pie- niężnej. Najsławniejsze jednak dzieło Rudolfa IV to założenie w Wiedniu na miejscu zbudowanego przez Henryka Jasomirgotta romańskiego kościoła parafialnego pod wezwaniem Św. Stefana, nowego kościoła. ttrtu Rudolf IV. portret, około i365 którego fundamenty założono w 1359 r. już w stylu gotyckim. Budowano ten kościół jak większość świątyń średniowiecznych przez długie lata. ponieważ ostatecznie wykończono go w 1433 r. Niemniej pozostał on prawdziwym pomnikiem dla Rudolfa. Równie doniosłe dzieło Rudolfa to ufundowanie uniwersytetu w Wiedniu w 1365 r., trzeciej w kolejności chronologicznej tego typu fundacji w Europie Środkowej -pierwszy uniwersytet Karola w Pradze w 1348 r., potem w Krakowie w 1364 r. 34 Jeśli idzie o przyszłość dynastii, a zatem i Austrii, przedśmiertne rozporządzenie Rudolfa uzgodnione z jego braćmi miało niezmiernie doniosłe znaczenie. Otóż wedle tego układu wszyscy bracia wspólnie są właścicielami wszystkich posiadłości i skarbu rodzinnego. Prowadzi jednak i kieruje działaniami całej rodziny najstarszy. W ten sposób Katedra Św. Stefana w Wiedniu powstało to, co później nazywało się domem habsburskim, w języku polskim i innych słowiańskich w czasach nowożytnych domem ra-kuskim od zamku łeżącego na pograniczu Austrii z Morawami. Podobne znaczenie dla przyszłości miały międzynarodowe układy Rudolfa. Z cesarzem, królem czeskim Karolem IV, ułożono się. że po wymarciu jednego z obu domów całość dziedzictwa przejdzie na drugą dynastię. Podobny układ zawarto przedtem z Węgrami. W ten sposób zarysowała się już wówczas ewentualność zjednoczenia przez Habsbur- gów czy też inną spokrewnioną dynastię krajów austriackich z Czechami i Węgrami. Zatem słusznie nadano Rudolfowi przydomek Założyciel z tym, że wówczas myślano raczej o kościele Św. Stefana i uni- 35 wersytecie niż potędze domu habsburskiego czy późniejszej monarchii naddunajskiej. Zresztą jeszcze jeden ważny nabytek dla Habsburgów został przeprowadzony przez Rudolfa, a to małżeństwo z dziedziczką Tyrolu jednego z braci Rudolfa. Ostatecznie Rudolf przyjął tytuł hrabiego Tyrolu i odtąd ten kraj, przez który przechodziły bardzo ważne drogi z Niemiec do Włoch, znalazł się jak Karyntia i Kraina w rękach habsburskich, co miało ogromne znaczenie dla rozwoju handlu i miast, a więctych czynników, które stanowiły o bogactwie i potędze państwa. Dokonawszy tego wszystkiego zmarł Rudolf bardzo młodo, bo w 26 roku życia. Jego grób znajduje się w kościele Św. Stefana jako fundatora. Nie można zaprzeczyć, że był jedną z największych indywidualności swojej rodziny i stworzył zadatki na jej potęgę; a co bardzo też ważne, pewne tradycje, którym dynastia pozostała długie wieki wierna i którym zawdzięczała swoją rolę dziejową. ROZBICIE JEDNOŚCI ZIEM AUSTRIACKICH Wbrew układowi rodzinnemu wkrótce po śmierci Rudolfa IV po- siadłości habsburskie rozpadły się na dwie części, a mianowicie jedne pozostały w rękach starszego brata Albrechta III (1356— 1395), a drugie w rękach młodszego Leopolda III (1365—1386); osłabiło to zarówno potęgę dynastii, jak i państwa austriackiego. Pomimo to jednak nastę- powały dalsze nabytki terytorialne przeważnie albo drogą układów rodzinnych, czyli dziedziczenia, albo drogą zakupów. Nie zawsze się takie starania udawały. Warto może wspomnieć, że w 1371 r. Leopold III swego młodszego syna Wilhelma zaręczył z córką Ludwika Wielkiego, króla Węgier i Polski, Jadwigą, co mogło otworzyć Habsburgom widoki na dziedziczenie zarówno na samych Węgrzech, jak i w Polsce. Istotnie, kiedy Jadwiga odziedziczyła koronę polską, Wilhelm zjawił się w Kra- kowie, aby pojąć Jadwigę za żonę. Panowie polscy nie dopuścili jednak Habsburga do polskiej korony, którą, jak wiemy, oddali księciu litew- skiemu Jagiełłę. Tworzenie coraz to większych jednostek terytorialnych stanowuo ogólną tendencję owej części Europy feudalnej, co leżało nie w interesie panów feudalnych, a właśnie miast, które potrzebowały dla swojej działalności gospodarczej silnych państw mogących utrzymać pokój wewnętrzny i ochronić przed łupieżczymi najazdami z zewnątrz. Tak więc w 1374 r. przypadła Austrii Gorycja z okolicą, a w 1382 r. dobrowolnie poddał się panowaniu książąt austriackich Triest, broniąc się w ten sposób przed konkurencją potężnej republiki Wenecji. Ten nabytek utrwalał najistotniejszą rację bytu państwa austriackiego, jako broniącego drogi z Niemiec nad Adriatyk. Podobne znaczenie miały nabytki na pograniczu Tyrolu i Szwajcarii, bo one zapewniały bezpieczną drogę z Niemiec do Włoch północnych. Natomiast właśnie w tym samym czasie kurczyło się panowanie Habsburgów w Szwajcarii. 36 Klęska Leopolda III pod Sempach (1386), w której zginął, była dalszym krokiem - po bitwie pod Morgarten — do wyzwolenia tych kantonów spod zwierzchnictwa Habsburgów. Pod Sempach wyginęli ciężkozbrojni feudalni rycerze Leopolda, którzy w wąwozie górskim nie mogli walczyć konno ulegając łucznikom piechoty chłopskiej. Jeśli z dwu braci Leopold był wojowniczy i prowadził szereg wojen bez większej myśli politycznej, to Albrecht unikał niepotrzebnych walk zbrojnych, kładąc przy tym niemałe zasługi dla rozwoju kulturalnego. Między innymi on właśnie odnowił uniwersytet wiedeński, uzyskując od papieża pozwolenie na założenie wydziału teologicznego, bez którego autorytet wszechnicy w ówczesnym świecie był niepełny. Podobne zresztą były, jak wiadomo, losy uniwersytetu krakowskiego, który również dopiero w tym mniej więcej czasie, to znaczy na samym początku XV w., uzyskał za panowania Jagiełły możliwość wszechstronnego rozwoju właśnie przez uzyskanie fakultetu teologicznego. SEJMY STANOWE Wkrótce po śmierci Albrechta III nastąpił dalszy rozpad posiadłości habsburskich, tak że w pierwszych latach XV w. istniały już trzy linie dynastyczne uprawnione do podziału posiadłości austriackich. Równo- cześnie odnowiły się walki panów feudalnych między sobą i znowu plaga raubryterstwa nękała kraje Habsburgów. W wyniku tych stosunków coraz większe znaczenie zdobywały sobie reprezentacje stanów, to znaczy przedstawicieli wyższej hierarchii kościelnej, rycerstwa i miast. Chłopi poza Tyrolem nie stworzyli własnego ciała przedstawicielskiego. Stany zdobywały sobie tym większy autorytet i wpływ na rządy, im słabsza była pozycja książąt, zwłaszcza gdy po śmierci Rudolfa IV nastąpiło rozdrobnienie terytorialne. Znowu ogólny rozwój stosunków społecznych i gospodarczych odzwierciedlał się w tych zmianach. Książęta w zasadzie opierali swą siłę na rycerstwie feudalnym, które było zobowiązane do lennej wierności swoim seniorom. Natomiast stany w razie potrzeby opłacały wojska najemne, które potrafiły przywrócić porządek naruszany przez walczących ze sobą feudałów. Coraz bardziej też dbały o to. by ograniczać władzę książąt w pierwszym rzędzie w dziedzinie podatkowej. Według dawnych zwyczajów książę miał bardzo ograniczone prawo nakładania podatków; zbierał tylko te daniny, jakie tradycyjnie były mu należne, na nakładanie nowych ciężarów musiał szukać zezwolenia przedstawicieli stanów. O wzroście autorytetów stanów świadczy także potwierdzanie przez ich przedstawicieli układów, które książę zawierał w sprawie dziedziczenia takich czy innych posiadłości, a to -jak wspominaliśmy - było przecież głównym sposobem powiększania posiadłości rodzinnych panującej dynastii. Tak więc dopiero aprobata stanów stanowiła gwarancję tych układów. Już w drugiej połowie XIV w. przedstawicielstwo stanów zaczęło się organizować i przybierać pewne ustalające się formy, z czego powstały sejmy krajowe (Landtag). Wynikało to z faktu, że w powszechnym 38 przekonaniu średniowiecza istniała pewnego rodzaju niepisana umowa między księciem a poddanymi: oni byli obowiązani do wierności i pomocy księciu, on do obrony na zewnątrz i wewnątrz kraju. Rudolf IV stwierdzał to wyraźnie głosząc, że kiedy książę znajdzie się w trudnym położeniu, na przykład w czasie wojny, i potrzebuje pieniędzy, musi zwrócić się do swoich poddanych, którzy wtedy mają obowiązek przyznać mu nowe obciążenia na jego rzecz. W Austrii pierwszy sejm (Landtag, to znaczy dla jednego kraju, bo sejm dla całego państwa nazywał się Reichstag) jest zaświadczony w 1396 r. i zapewne w tym samym czasie odbył się w Styrii. Władca zwoływał wszystkich swoich poddanych imiennie — oczywiście nie chłopów, bo ci byli poddanymi panów feudalnych, wasalów księcia — kiedy ich potrzebował do zgody na nowe podatki czy inne świadczenia. Wolno się było tym panom zarówno świeckim, jak i duchownym zjechać tylko na wezwanie księcia, bo jeśliby się zebrali sami, nabrałoby to charakteru buntu przeciw władcy. Nieco jednak inaczej powstał sejm w Tyrolu. Już bowiem w r. 1362 zebrali się poddani hrabiego Meinharda w Bożen, zresztą nie tylko panowie świeccy i duchowni, ale i chłopi, „wszyscy bogaci i biedni z gór", i zaprosili swego hrabiego, aby z nimi radził nad potrzebami kraju. W roku następnym hrabina Małgorzata (zwana Maultasch) za „radą" stanów „szlachetnych i nieszlachetnych, bogatych i biednych" zrzekła się panowania nad Tyrolem. Wcześniej niż w księstwach austriackich wytworzyły się przedstawi- cielstwa stanowe w księstwach duchownych. W patriarchacie Akwilei, do którego pod względem organizacji kościelnej należała niemała cześć południowych krajów austriackich, ale który posiadał w swojej własności także sporo wasalów świeckich czy duchownych i miast, i wsi, już na początku XIII w. utworzono parlament, złożony z czterech kurii, a to z prałatów, baronów, rycerzy i przedstawicieli miast. Bez zezwolenia tego parlamentu patriarcha nie tylko nie mógł nakładać nowych podatków i wydawać nowych praw. ale nawet prowadzić wojny i zawierać pokoju. Należy jednak wziąć pod uwagę, że do tego patriarchatu należały także ziemie włoskie z ich bogatymi miastami na pograniczu republiki weneckiej. Podobnie i w posiadłościach arcybiskupstwa Salz-burga istniał już w XIII w. pewnego rodzaju sejm krajowy. Wraz z częstym zbieraniem się tych sejmów krajowych ustalała się też ich organizacja; przewodniczył im albo marszałek krajowy (Land- marschall — w krajach ściśle austriackich), albo starosta krajowy (Landes- hauptmann). Austriacki marszałek krajowy już w XV w. otrzymywał pensję w pieniądzach (600 funtów fenigów) i w dodatkach w winie i zbożu. Sejm wybierał dla załatwiania pewnych konkretnych spraw o mniejszym znaczeniu Wydział (Ausschuss), który mógł działać bez zwoływania pełnego sejmu. Stosunek władzy książęcej i stanów nie był uregulowany żadnymi ustalonymi przepisami; opierał się na zwyczaju, przy czym wiele zależało od realnych sił między obu stronami, a te zmieniały się często. Kiedy książę był energiczny i bogaty, potrafił swoją wolę stanom narzucać, kiedy zaś w rodzinie panującej istniały spory, a terytorium posiadane przez nią było podzielone między rywali- 39 żyjących członków dynastii, wówczas naturalnie rola stanów zwiększała się. Fryderyk III zwoływał też równocześnie sejmy dla trzech krajów — Styrii, Karyntii i Krainy — wtedy nazywało się to sejmem generalnym. Potem w XVI w. zwoływano także wydziały sejmów kilku krajów, nazywało się to sejmem wydziałowym, jak na przykład w Innsbrucku w 1518 r., co było niejako zapowiedzią powstania parlamentu państwowego (Reichstagu). Sejmy austriackie składały się z prałatów, czyli dostojników kościel- nych zarówno świeckich, jak i zakonnych, panów, czyli baronów, tzn. wielkich feudałów, rycerzy, tzn. uboższych feudałów, i przedstawicieli miast. Jedynie w Tyrolu na sejmie zjawiali się także przedstawiciele chłopów. Wynikało to z tego, że górale zawsze mieli większą niezależność w stosunku do panów, skoro mieszkali w trudno dostępnych górach i zajmowali się pasterstwem, myślistwem i gospodarką leśną. Chociaż przedstawiciele Kościoła mieli pewien specjalny autorytet, to jednak ich znaczenie polityczne było mniejsze od trzech innych stanów. W późnym średniowieczu toczyła się przeważnie walka między wielkimi panami a rycerstwem, które mogło jednak szukać oparcia albo u przedstawicieli Kościoła, albo nawet u przedstawicieli miast. Ogólna tendencja szła w tym kierunku, aby ograniczać władzę wielkich panów na rzecz władzy państwowej reprezentowanej przez księcia. Chociaż książę nie zawsze i nie w każdym kraju popierał tę zasadniczą tendencję. PIERWSZE POŁĄCZENIE Z CZECHAMI I WĘGRAMI Jak już wyżej wspomnieliśmy, istniała dążność do jednoczenia małych organizmów państwowych w większe. W tym przecież czasie nastąpiła unia polsko-litewska oraz unia skandynawska. W rejonie naddunajskim Czechy, Węgry i Austria były niejako predysponowane do utworzenia wielkiego państwa, co w związku ze zjawieniem się Turków osmańskich narzucało się tym, którzy patrzyli na sprawy państwowe z szerszego punktu widzenia. Zresztą i książęta austriaccy musieli już w tym czasie walczyć z Turkami, którzy po zajęciu Bośni dochodzili do Karyntii i Krainy. Jak unia polsko-litewska wyniknęła bezpośrednio z istnienia niebezpieczeństwa krzyżackiego, a unia skandynawska zwracała się przeciw potędze Hanzy, tak niebezpieczeństwo tureckie skłaniało do związania się tych trzech państw naddunajskich w jeden organizm polityczny. Ale nie była to sprawa prosta, zbyt wiele partykularnych interesów stało temu na przeszkodzie. Obrona bowiem przed niebezpieczeństwem zewnętrznym nie była jedynym motywem tworzenia wielkich państw. Także interesy gospodarcze rozwijających się miast, dążenia do szerszego rozwinięcia handlu skłaniały do jednoczenia państw. Wystarczy zresztą przypomnieć, że przed unią z Litwą królestwo polskie związało się unią z królestwem węgierskim. Podobnie i te wszystkie układy rodzinne, w których brali udział Habsburgowie, prowadziły do rozmaitych kombinacji międzypaństwowych. Ale co charakterystyczne, chociaż 40 same austriackie posiadłości nie były zjednoczone w ręku jednego księcia, to jednak traktowano je jako dziedzictwo, które w myśl zawieranych układów dynastycznych miało się połączyć z inną jednostką państwową. Już z tego samego widać, że te pakty nie leżały w interesie osobistym poszczególnych władców, ale w interesie dynastycznym, co w rzeczy- wistości oznaczało interes państwowy, a w czym właśnie zaznaczył się wpływ stanów na politykę władców. Stany wtedy reprezentowały to, co się później nazywało racją stanu, czyli interesem państwowym. Ale też poprzez przedstawicielstwo stanów przebijało poczucie pewnej jedności nie tyle państwowej, co narodowej. Dalsze losy związku czesko-węgier- sko-austriackiego będą tego dowodem, chociaż samo poczucie odrębności narodowościowej ustępowało wówczas poczuciu związku terytorialnego. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha społeczeństwa feudalnego zorganizowanego wedle przynależności terytorialnej. Wszyscy, nie tylko poddani chłopi, byli w pewnym sensie „przywiązani do ziemi", chociaż czym wyższy stopień hierarchii społecznej, tym związek ten był luź- niejszy, jakkolwiek nigdy nie zrywał się w zupełności. Ujawniło się to wyraźnie za panowania Albrechta V jako księcia austriackiego od 1411 r., a od 1438 r. jako cesarza Albrechta II. Właśnie kiedy Albrecht obejmował rządy jako władca Austrii, dokonała się unia czesko-węgierska. Syn bowiem cesarza Karola IV, Zygmunt, ożenił się z dziedziczką królestwa węgierskiego Marią - siostrą Jadwigi, królowej Polski — po śmierci jej ojca Ludwika Wielkiego, króla polskiego i węgierskiego. Jadwiga, jak wiemy, nie odziedziczyła korony węgierskiej, natomiast Zygmunt jako mąż Marii objął tron węgierski mając po ojcu równocześnie królestwo czeskie, jak i cesarską koronę niemiecką. W ten sposób Austria znalazła się między dwoma zjednoczonymi unią personalną królestwami, wobec czego Albrecht V ożenił się z córką Zygmunta Luksemburczyka Elżbietą, bo to dawało nadzieję na spadek po Luksemburgach albo przynajmniej uczestnictwo w nim. Zresztą Zygmunt zagrożony w swoim panowaniu zarówno w Czechach, gdzie walczył z husytami. jak i na Węgrzech, gdzie odnoszono się niechętnie do niemieckiej dynastii, szukał w związku rodzinnym z Habsburgiem drogi do przymierza z Austrią. Zatem nie tyle małżeństwo, co potrzeba sprzymierzeńca leżała u podstaw tego obustronnego związku politycznego, a małżeństwo było niejako przypieczętowaniem paktu politycznego. Kiedy w 1437 r. umarł Zygmunt, Albrecht stał się formalnie dzie- dzicem obu opróżnionych tronów. Ale co innego prawo formalne, a faktyczna siła do egzekwowania tego tytułu prawnego. Zresztą stosunek sił tych trzech państw był niejako sprzeczny z układami rodzinnymi. Gdyby na skutek śmierci władcy austriackiego Austria miała przypaść Węgrom i Czechom, to sprawa byłaby prostsza, bo wtedy prawo króla węgierskiego i czeskiego byłoby egzekwowane przez państwa silniejsze na słabszym. Teraz do małej Austrii miały być przyłączone dwa państwa nieporównanie silniejsze. Toteż Albrecht obejmując tron węgierski musiał poczynić niemałe ustępstwa na rzecz panów węgierskich — to samo znamy z dziejów Polski, kiedy Ludwik Węgierski poprzez przywileje koszyckie otworzył 41 sobie drogę do należnej mu prawnie korony polskiej. Istotnie zobowiązał się Albrecht do dość podobnych koncesji dla samodzielności węgierskiej. Zatem odtąd królowi nie wolno było zawierać małżeństwa ani układów rodzinnych bez zezwolenia rady panów węgierskich, podobnie musiał uzyskać ich zgodę, nim by przyjął koronę cesarską. Węgrzy zastrzegli się, że nie będą mogli być zmuszeni do prowadzenia wojny poza granicami swego państwa, wreszcie cały szereg postanowień w dziedzinie podatkowej ograniczał władzę króla. Niemniej Węgrzy oddali władzę Albrechtowi, ponieważ czuli się zagrożeni przez Turków, a w przymierzu z władcą Austrii, Czech, a w przyszłości i Niemiec widzieli zabezpieczenie od groźby najazdu tureckiego. Patrząc na sytuację ówczesną, można powiedzieć, że połączenie Węgier z Austrią leżało znacznie bardziej w interesie węgierskim niż austriackim, ale formalnie decydowała wola księcia, a dla niego był to przybytek siły i znaczenia. Trudniejsza, była sprawa objęcia przez Albrechta dziedzictwa czes- kiego. Wprawdzie układy rodzinne miały tam pełny walor, ponieważ w poprzednich układach między władcami austriackimi a królami czeskimi uznawano prawo dziedziczenia po linii żeńskiej, co na Węgrzech można było kwestionować, to jednak sytuacja polityczna była w Czechach inna. Władza Zygmunta Luksemburskiego była słaba i nie uznawana przez część husytów. Toteż po jego śmierci bardziej radykalni husyci nie chcieli uznać prawa Albrechta do tronu czeskiego wychodząc z założenia, że oni tych układów dynastycznych nie zawierali. Książę austriacki był dla nich zarówno ze względów narodowych, jak społecznych i religijnych niechętnie widziany. Ruch husycki miał bowiem charakter zarówno narodowy czeski, a więc zwrócony przeciw żywiołowi niemieckiemu, jak społeczny, bo reprezentował warstwy niższe, a religijna jego strona, która współcześnie wydawała się najistotniejsza, w gruncie rzeczy wyrażała właśnie te społeczno-narodowe tendencje. Albrecht reprezentował prawowierny katolicyzm i niemieckość, nie mówiąc o społecznym charakterze tego dynasty. W rezultacie Albrecht objął koronę w Czechach przy poparciu umiarkowanych, to znaczy społecznie bardziej na prawo stojących husytów; oczywiście popierała go hierarchia katolicka i niemiecka część ludności Korony św. Wacława, tzn. Czech, Moraw i Śląska. Na przyszłość tak miało pozostać, pomimo że panowanie Albrechta trwało tylko rok. Ale też podobnie jak na Węgrzech musiał nowy król poczynić ustępstwa na rzecz czynnika społecznego i interesów krajowych. Musiał więc uznać tolerancję dla husytów oraz nadał szereg przywilejów ograniczających jego władzę; musiał obiecać, że Czechy nie będą rządzone odrębnie od Moraw. Żądanie, aby Austrię w ogóle przyłączyć do królestwa czeskiego, Albrecht odrzucił, bo to pozbawiłoby go samodzielności wobec stanów czesko-morawskich. I znowu istnieje analogia między początkami unii polsko-litewskiej, gdzie zrazu Jagiełło zgodził się na inkorporację Litwy do Polski, ale wkrótce potrafił uniknąć realizacji tego polskiego postulatu. Jagiellonowie nie dopuścili do tego, aby stać się w zupełności zależnymi od 42 panów polskich, których skutecznie mogli szachować siłą Litwy, gdzie ich pozycja dynastyczna była o wiele potężniejsza. Po objęciu tronu przez Albrechta radykalne żywioły husyckie nie zrezygnowały z opozycji i szukały oparcia przeciw Habsburgowi w Polsce, zapraszając Kazimierza Jagiellończyka do objęcia korony czeskiej. Kiedy jednak doszła wiadomość, że i Węgrzy również weszli w układy z królem polskim, Czesi zniechęcili się do tej koncepcji, obawiając się, że w unii z Węgrami i Polską znajdą się w położeniu zależnym. Ale i dla Niemiec perspektywa unii polsko-czeskiej wydawała się groźna, wobec czego Albrecht uzyskał poparcie książąt niemieckich, którzy nie tylko przysłali mu posiłki, ale wybrali go na cesarza, a zatem przynajmniej formalnie oddali mu do dyspozycji całą siłę niemiecką. Na Śląsku zjawiła się wyprawa polskiego królewicza Kazimierza, ale musiała cofnąć się przed zbierającymi się wojskami Albrechta, zwłaszcza że husyci nie pospieszyli Polakom z pomocą. Rychła śmierć Albrechta nastąpiła w momencie, kiedy żadna z wielkich spraw jego państwa nie została faktycznie załatwiona. Prawie jednak wszystkie znalazły korzystny rezultat dla Habsburgów, a niezmiernie doniosły dla dziejów Europy Środkowej, Habsburgowie uzyskali bowiem zarówno panowanie na Węgrzech, jak i w Czechach. Równocześnie w Niemczech polityka nowego władcy zasadzała się na popieraniu miast przeciw wielkim feudałom. Było to znowuż zgodne z ogólną tendencją przynajmniej w tych krajach, gdzie potężną pozycję gospodarczą i polityczną zdobyły sobie miasta. W ich interesie leżała silna władza centralna, mogąca utrzymać pokój wewnętrzny, naruszany bezustannie przez prywatne wojny książąt feudalnych, i pokój zewnętrzny, który w rejonie Austrii i Węgier zagrożony był bezpośrednio przez rosnącą potęgę turecką. ODPADNIĘCIE WĘGIER I CZECH Albrecht umierając nie pozostawił po sobie męskiego potomka, ale żona jego miała wkrótce go urodzić. Nadano mu imię Władysława i przezwano Pogrobowcem. Opiekę nad tym dziedzicem pozostawił Albrecht testamentarnie najstarszemu z rodziny Habsburgów, księciu Fryderykowi Styryjskiemu, co zaaprobowały stany austriackie. Jednakże nie widziały one interesu w łączeniu Austrii z Węgrami, które były szczególnie narażone na najazd turecki. Tymczasem zaś regent Fryderyk wybrał się do Włoch, aby się tam koronować na cesarza. Jako Fryderyk III (1440 — 1493) był ostatnim cesarzem koronowanym w Rzymie; jego następcy zrezygnowali z tej formalności, która była trudna do zrealizo- wania wobec potęgi miast włoskich, nie chcących uznawać panowania władców niemieckich. Kiedy Fryderyk III wrócił do Austrii, stanął wobec opozycji stanów, których przywódcą stał się mieszczanin Eytzing; jako zarządca skarbu Albrechta w Austrii dorobił się znacznego majątku, a teraz pragnął odegrać wielką rolę polityczną. On też w imieniu stanów domagał się oddania Pogrobowca im pod opiekę, to samo zresztą żądanie 43 wysuwali panowie czescy, a także węgierscy. Oczywiście Fryderyk chłopca nie wydał, bo w jego imieniu przecież rościł sobie prawo do rządzenia nie tylko w krajach austriackich, ale w Czechach i na Węgrzech. Albrecht umierając wydał wprawdzie postanowienie, aby utworzono radę regencyjną złożoną zarówno z królowej wdowy Elżbiety, jak i przedsta- Cymbarka, księżniczka mazowiecka, żona ks. Ernesta, matka Fryderyka III wicieli jego królestw i krajów. Na miejsce rezydencji nieletniego króla wyznaczył Preszburg (dziś Bratysławę)', jako miasto leżące na styku trzech jego królestw. Oczywiście jednak zrealizować jego testamentu w tym względzie nie można było, skoro za wiele interesów sprzecznych reprezentowali ludzie kierujący polityką tych państw. Na Węgrzech powstała myśl, aby ożenić wdowę Elżbietę z Władysławem Jagiellończy- kiem, dziecko z tego małżeństwa objęłoby koronę węgierską i polską, a syn Albrechta pozostałby dziedzicem Austrii i Czech. Ale Elżbieta myśląc tylko o zabezpieczeniu swego jedynaka odrzuciła tę propozycję. Udało się jej też podstępem uzyskać insygnia królewskie i doprowadzić do koronacji Władysława już w maju 1440 r., kiedy miał dopiero trzy miesiące. Niewiele to pomogło, ponieważ tymczasem zdołał się Władysław Jagiellończyk koronować w Budzie, przy czym z braku korony zdjęto tę, która zdobiła statuę św. Stefana, patrona Węgier. Uznał tę koronację nawet biskup z Ostrzyhomia (Grań), który poprzednio 44 koronował Pogrobowca. Tymczasem jednak nastąpił groźny najazd turecki, przestano się zbytnio interesować obu nieletnimi pretendentami i oddano władzę Hunyadiemu jako wodzowi. Wkrótce jednak zapadło rozstrzygnięcie, kiedy w nieszczęśliwej wyprawie Władysław Jagiellończyk zginął pod Warną. W takiej sytuacji Węgrzy, zagrożeni w swojej niepodległości przez Turków, uznali królem Władysława Pogrobowca, aby tą drogą zdobyć sobie sprzymierzeńców. Ostatecznie dopiero po śmierci Hunyadiego w 1456 r. objął Władysław Pogrobowięcrzeczywiste panowanie na Węgrzech, ale zmarł już w 1457 r., co znowu na z górą pół wieku odsunęło sprawę unii austriacko-węgierskiej. Związek Austrii z Czechami też ulegał w tym czasie ciągłym zmianom. Czesi domagali się od cesarza Fryderyka wydania im Władysława Pogrobowca, potem nawet proponowali Fryderykowi objęcie korony czeskiej. Na to jednak cesarz się nie zgodził. Ostatecznie musiał uznać władzę Jerzego z Podiebradu, przywódcy narodowej partii czeskiej, który już przedtem walczył skutecznie o panowanie. Wtedy też koronowano Pogrobowca, ale jako wybranego króla, a nie na podstawie prawa dziedziczenia; Jerzy z Podiebradu był więc regentem, a jako husyta zapewnił sobie poparcie stronnictwa narodowego, niemniej skoro rządził w imieniu katolickiego króla, tym samym zapanował pokój religijny w królestwie. Sytuacja ta trwała jednak tylko parę lat. Po śmierci Władysława Pogrobowca odnowiła się sprawa następstwa na tronie czeskim. Nagrobek Fryderyka III w katedrze Św. Stefana w Wiedniu wykonany przez Mikołaja z Leidy 45 Cesarz Fryderyk III, najstarszy w danej chwili z rodziny habsburskiej, dążył do tego, aby w pierwszym rzędzie doprowadzić do jedności w rodzinie i jedności w krajach dziedzicznych jego domu. Nie przychodziło to łatwo. Niemałą rolę bowiem w tych zatargach odgrywały stany, które miały między sobą sprzeczne interesy. Poszczególni książęta zyskiwali w ten sposób poparcie czynnika społecznego zależnie od tego, z czyimi interesami ich dążenia były zgodne. Zasadniczo zwalczały się dwie główne tendencje. Z jednej strony działały partykularne interesy poszczególnych krajów, które widziały wyłącznie swoje bezpośrednie korzyści, a więc dbały o to, aby dochody, które wpłacały do kasy księcia, jako reprezentanta władzy państwowej, były wydawane na cele bezpośrednio związane z danym krajem; z drugiej tendencja, dążąca do zjednoczenia większych obszarów dla obrony przed niebezpieczeństwem zewnętrznym i zapewnieniem spokoju wewnętrznego ciągle naruszanego zarówno przez bandy zwyczajnych rabusiów, jak przez niewiele się od nich różniących rycerzy mniejszych czy większych, którzy prowadząc między sobą graniczne spory czy dobijając się swoich pretensji dziedziczenia prowadzili niejako prywatne wojny niszczące kraj. W tak skomplikowanych stosunkach dynastycznych doszło do wydania córki już nieżyjącego cesarza Albrechta II Elżbiety za króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Zwana Elżbietą Rakuszanką była jedną z najwybitniejszych królowych polskich. Wraz z nią zjawili się na dworze polskim ludzie związani z humanizmem. Dbając w pierwszym rzędzie o interes dynastii potrafiła swoim synom zabezpieczyć korony królewskie, toteż przeszła do historii jako „matka królów". NAJAZDY TURECKIE Niebezpieczeństwo zewnętrzne istniało w zasadzie stale w tych czasach od momentu, kiedy Turcy osmańscy utworzyli na gruzach cesarstwa bizantyńskiego swoją wielką zaborczą potęgę. Już w 1453 r. wraz z upadkiem Konstantynopola zniknął ostatni ślad Cesarstwa Wschodnio- rzymskiego. Ale nawet przedtem ich łupieżcze wyprawy pustoszyły nie tylko brzegi Adriatyku, gdzie posiadłości habsburskie się umacniały przez nabycie Rijeki (Fiume), ważnego portu, ale także i prowincje leżące w głębi lądu. Wystarczy wspomnieć, że w latach 1473, 1476, 1478, 1480 i 1483 Turcy docierali do Karyntii i Krainy. Łupieżczy najazd z 1476 r. skłonił chłopów karynckich do wystawienia własnych oddziałów, które jednak zostały rozgromione. Rycerze przed najazdami chronili się do swoich warownych zamków zostawiając ludność poddaną na łup najeźdźcy. Pokazało się, że w otwartym polu ani oddziały chłopskie, ani rycerstwo nie może oprzeć się wojskom sułtańskim. Jedynie oddziały najemne dobrze wyszkolone i nowocześnie uzbrojone mogły im stawić czoła. Zatem choćby ta sama potrzeba wojenna przechylała i w stosunkach wewnętrznopolitycznych szalę na rzecz silnej, a przede wszystkim zasobnej władzy. Lenno-feudalne średniowiecze miało się więc ku końcowi, wzmacniała się władza i rola księcia. 46 WŁĄCZENIE TYROLU DO AUSTRII Niemniej właśnie wtedy, kiedy Fryderyk III potrafił wzmocnić swoją władze w krajach austriackich i we własnej rodzinie, trwała w Tyrolu walka między jego księciem Zygmuntem a biskupem Brixen; był nim wtedy wybitny scholastyk w dziedzinie naukowej zapowiadający na- dejście nowych czasów, Mikołaj z Kuzy. Tak więc spór między władzą świecką a duchowną tak charakterystyczny dla średniowiecza na tę stosunkowo małą skalę odżył w całej pełni. Książę napadł na biskupa, uwięził go i zmusił do zrzeczenia się swych pretensji, ale po wyjściu z niewoli biskup wznowił swe żądania i otrzymał poparcie od papieża Piusa II — sławnego humanisty Eneasza Silviusza Piccolomini — który obłożył Tyrol interdyktem, co jednak, rzecz bardzo dla tych czasów znamienna, nie wywołało zbytniego wrażenia, bo nawet duchowieństwo nie zastosowało się do woli papieża. Zresztą wkrótce śmierć papieża i biskupa położyła kres tej walce wewnętrznej. Trzeba jeszcze dodać, że Tyrol był wówczas dzięki żywej wymianie handlowej między Niemcami a Włochami krajem bardzo zasobnym, a w miastach kwitły rzemiosła przynoszące mu wielkie bogactwa. Książę Zygmunt korzystał jednak z tych dochodów w sposób zgoła lekkomyślny; ostatecznie cały kraj 47 zastawił księciu bawarskiemu i groziło włączenie Tyrolu do sąsiedniej Bawarii. Nie stało się tak jednak jeszcze z innego powodu. Zygmunt walcząc z papieżem naraził się na koalicje Szwajcarów i Bawarów, których dyplomacja papieska skłoniła do walki przeciw Tyrolowi. Szwajcarzy odnieśli szereg zwycięstw, w których wyniku Habsburgowie stracili panowanie nad tym górskim krajem. Toteż wkrótce w walkach, jakie Habsburgowie zaczęli prowadzić z sąsiadującym ze Szwajcarią potężnym władcą Burgundii Karolem Śmiałym, Szwajcarzy stanęli po stronie Habsburgów. Tymczasem cesarz Fryderyk III zaręczył swego syna Maksymiliana z córką i dziedziczką Burgundii Marią i sprawa potoczyła się inaczej. Po śmierci Karola w bitwie z Szwajcarami pod Nancy po dziedzictwo po nim zgłosił się Maksymilian i musiał, po- czynając od 1477 r., o te ogromne posiadłości rozpocząć wojny z królem francuskim. W ten sposób Habsburgowie stali się jedną z wielkich potęg europejskich, której interesy dynastyczne wiązały ich zarówno z Europą Zachodnią, jak i Wschodnią. W tej sytuacji los Tyrolu stał się dla dynastii tym ważniejszy, że był to kraj, który niejako wiązał posiadłości Habsburgów na wschodzie z krajami na zachodzie. Maksymilian w 1486 r. został wybrany na króla rzymskiego, a więc w przyszłości miał zostać cesarzem. W 1490 r. zmusił księcia Zygmunta do zrzeczenia się Tyrolu na swoją korzyść. WALKI FRYDERYKA III O KORONĘ WĘGIERSKĄ W tym samym roku, 1490, stanęła przed domem habsburskim sprawa dziedzictwa na Węgrzech, zmarł bowiem król węgierski Maciej Korwin. Po śmierci Władysława Pogrobowca ogłoszono na Węgrzech królem !5-letniego Macieja Korwina, syna Jana Hunyadiego; koronacja jednak nie mogła się odbyć, ponieważ cesarz Fryderyk III zatrzymał u siebie insygnia koronacyjne, to jest słynną koronę św. Stefana, którą poprzednio koronował swego podopiecznego Władysława Pogrobowca. Ostatecznie Fryderyk oddał za poważną sumę po 6 latach tę koronę, ale równocześnie zawarł pakt, wedle którego w razie bezpotomnej śmierci Macieja Korwina królem miałby zostać syn Fryderyka III. W ten sposób Habsburg uznał fakt i konieczność oddzielenia Węgier od Austrii, zwłaszcza że Maciej Korwin skutecznie opierał się przed najazdem Turków wtedy, kiedy Fryderyk z najazdami tureckimi, jak wyżej mówiliśmy, nie mógł się uporać. Niemniej ten akt otwierał możliwości ponownej unii, która by mogła się zrealizować w razie zmiany układu sił między obu państwami. W chwili śmierci Macieja dziedzictwo habsburskie było w ręku potężnego władcy Maksymiliana, który był nie tylko kandydatem do tronu cesarskiego, ale w rękach swych jednoczył obok ziem austriackich także dziedzictwo burgundzkie. Na razie jednak stosunek sil przechylał się wyraźnie na korzyść Węgier, które w newnej chwili zdobyły nie tylko część królestwa czeskiego zajmując Śląsk i Morawy, ale nawet w 1485 r. wojska Macieja 48 Korwina zajęły Wiedeń, który w jego władzy pozostał przez pięć lat, to jest do jego śmierci. Dopiero później sytuacja uległa zmianie. Tron czeski objął już wcześniej królewicz polski Władysław (1471). Po śmierci Macieja Węgrzy jednak nie chcieli uznać praw Maksymiliana do korony węgierskiej, jako że woleli nie uznawać monarchii dziedzicznej; obieralna dawała stanom węgierskim więcej samodzielności. Maciej nie miał legalnego potomka, zatem przeciw Maksymilianowi wybrano królem Władysława Jagiellończyka, króla Czech. Wyprawa Maksymiliana po koronę węgierską nie powiodła się, ale została zakończona kompromisem. Ułożono się, że Władysław pozostanie królem węgierskim, ale w razie jego śmierci bez pozostawienia męskiego potomka i Czechy, i Węgry przypadną Austrii. Tak brzmiały warunki pokoju w Preszburgu w 1491 r. W dwa lata później zmarł cesarz Fryderyk III uchodzący za ostatniego cesarza średniowiecznego. Nie był człowiekiem pod żadnym względem wybitnym, ale żył bardzo długo. Panował 58 lat jako książę austriacki, 53 jako król niemiecki, a 41 jako cesarz. Wierzył głęboko w swoje i swego państwa posłannictwo, stale kreśląc pięć samogłosek AEIOU wplatając je nawet, kiedy kładł swój podpis. Odczytywał je jako: „Austriae est imperare Universo" albo po niemiecku „Alles Erdreich ist Osterreich unterthan", bądź kiedy indziej: „Austria erif in orbe ultima" — zawsze w tym samym sensie, przepowiadającym panowanie Austrii nad całym światem. PANOWANIE MAKSYMILIANA I Panowanie jego syna i następcy, Maksymiliana (1486-1519), miało w pewnym sensie zbliżyć dom austriacki do tego ideału. Razem z żoną dziedziczył ogromne kraje należące do Karola Śmiałego, ostatniego księcia burgundzkiego, jego syn Filip ożenił się z księżniczką hiszpańską Joanną, a jako syn Marii, dziedziczki Niderlandów po Karolu Śmiałym, był tam uważany za władcę rodzimego. Po wygaśnięciu dynastii hiszpańskiej na Filipa przeszło dziedzictwo zarówno burgundz-kie, tzn. Niderlandy, jak i hiszpańskie. Ale właśnie te nabytki musiały doprowadzić do trwałej wrogości Francji. Zarówno Maksymilian, jak i królowie francuscy starali się o zdobycie wpływów we Włoszech, zrazu przewagę uzyskali tam Francuzi, którzy potrafili opanować Mediolan, może najbogatsze miasto ówczesnej Europy. Wprawdzie po rychłej śmierci Marii, ks. burgundzkiej, ożenił się Maksymilian z ks. Sforzą z rodziny panującej w Mediolanie, niemniej Francja w tej walce okazała się potężniejsza. Wynikało to z faktu, że w tym czasie potęga ekonomiczna Europy przenosi się na Zachód, ocean otwiera drogi dalekiego handlu, a Morze Śródziemne staje się morzem wewnętrznym jak Bałtyk, gdzie również następuje upadek handlowej Hanzy. Szwajcaria w tej walce odegrała rolę dość istotną. Od chwili kiedy wojsko najemne, piechota najemna, zdobywa właśnie przewagę 49 nad rycerstwem, Szwajcaria dostarcza kontyngentu najlepszych najemni- ków. Służą oni u tych książąt, którzy mogą im najwięcej płacić. Ale formalnie Szwajcaria jeszcze należała do Niemiec, a więc podlegała cesarzowi jako władcy Rzeszy. Cesarz mógłby więc zabronić w Szwajcarii werbunku. Wywołuje to ciągłe walki Szwajcarów przeciw zwierzchności Habsburgów, którzy w Szwajcarii mieli swoje dawne posiadłości feudal- DHI.MS .;\h\n!i> Pius Fdrx AuimfUis Maksymilian I. drzeworyt A. Diirera z 1519 r. ne. Wprawdzie stracili je oni już w poprzednich wiekach, ale jako władcy niemieccy mogli sobie rościć pretensje do zwierzchnictwa nad tym górskim, trudno dostępnym krajem, który w dodatku był rezerwuarem najlepszych żołnierzy w Europie Zachodniej i Środkowej. Z tego też powodu Francja popierała dążenia Szwajcarów do zupełnej niezależności. Ostatecznie pokój, jaki uzyskali Szwajcarzy w Bazylei w 1499 r., przyznawał im formalną niezależność, którą zresztą faktycznie posiadali już od. końca XIII w. Walki ze Szwajcarią związane są w wysokim stopniu z wysiłkami Maksymiliana do przeprowadzenia reform w Rzeszy. Głównym za- gadnieniem było wprowadzenie tam władzy na tyle silnej, aby uchroniła kraje niemieckie od plagi wojen feudalnych. Do tego potrzeba było silnych wojsk cesarskich, czego naturalnie ani panowie feudalni, ani miasta sobie nie życzyły. Nie dało się bowiem tam tak, jak poprzednio we Francji, doprowadzić do ścisłego sojuszu między miastami a władzą 50 króla przeciw panom feudalnym. Miasta były w tej części Europy za słabe, a panowie silniejsi. Niemniej Maksymilian dążył uparcie do przeobrażenia ustroju Rzeszy. W 1495 r. na sejmie w Wormacji ogłoszono „wieczny pokój krajowy", wedle którego każdy, kto bez pozwolenia władz Rzeszy na własną rękę zaczynał wojnę, stawał się wrogiem całego państwa. Utworzono sąd Rzeszy (Reichskammergericht). którego asesorów wybierać miały stany, przewodniczącego mianował cesarz. Podobnie ustanowiono niejako rząd Rzeszy: Radę Państwa, złożoną z 17 członków wybieranych przez stany, a przewodniczącego Rady wyznaczał cesarz. Dla utrzymania tych instytucji nałożono powszechny podatek. Cała ta reforma pozostała jednak na papierze, niemniej miała pewien wpływ właśnie na stosunki w krajach dziedzicznych cesarza, to znaczy w Austrii. WALKI SPOŁECZNE I PRÓBY REFORM Ziemie austriackie znalazły się w tym czasie w ogniu ostrej walki klasowej. Porządek feudalny oparty na stałych czynszach stawał się przestarzały. Wraz z napływem złota i towarów zza oceanu ceny szły w górę, wartość więc ustalonych czynszów spadała. Panowie feudalni musieli zatem szukać nowych dochodów. Korzystali więc z przewagi, jaką mieli nad chłopami, i podwyższali im daniny i czynsze. Prowadziło to do oporu i coraz gwałtowniejszych i krwawszych buntów. Palono siedziby rycerskie, a warowne zamki nie mogły stawiać oporu wobec wojsk najemnych uzbrojonych w broń palną. Trzeba więc było zreorganizować cały aparat państwowy i dostosować do wymagań nowych czasów. Właśnie panowanie Maksymiliana w krajach dziedzicznych, zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie, to okres wysiłków reformatorskich. Urządzenia państwowe, z którymi się zetknął Maksymilian w swoich posiadłościach burgundzkich, częściowo dawały się zastosować w jego posiadłościach wschodnich. Utworzono w pierwszym rzędzie organizację skarbową, powstała jedna dla całego państwa austriackiego Izba Nadworna (Hofkammer) oraz Rada Dworska dla spraw politycznych i sądowych. Starano się też ujednolicić prawodawstwo i zaplanowano kodeks prawa karnego. Wszystko to było dopiero w zalążku, niemniej wskazywało drogę do stworzenia nowoczesnego aparatu biurokratycznego, który musiał zastąpić rozkładający się system zarządu państwowego opartego na feudalizmie. W 1518 r. w Innsbrucku, który jako leżący w środku posiadłości dziedzicznych bywał najczęściej wówczas stolicą Maksymiliana, zebrali się przedstawiciele wszystkich krajów austriackich wysłani przez stany krajowe. Wprawdzie cesarz natrafił na opór przeciw swoim planom, niemniej jednak prawie wszystko, czego dokonał Maksymilian, było jakby zaczątkiem, zadatkiem na przyszłość. Był to człowiek typowy dla epoki Odrodzenia, wszechstronny, zajmujący się zarówno wojnami, wielkimi planami politycznymi, jak popieraniem sztuk. Dopiero przyszłość miała okazać, co z tej wielorakiej 51 działalności ostało się i posłużyło jako podstawa do dalszego rozwoju jego państwa. W każdym razie Maksymilian rozumiał doskonale, że nie tylko siłą wojskową, ale także zdobywaniem sobie opinii dokonuje się wielkich dzieł historycznych. Działał więc i jako wódz, często brał bezpośredni udział w walkach, ale także jako dyplomata. Bodaj najbardziej skuteczne były jego wysiłki w stosunku do Jagiellonów, którzy wtedy w osobie Władysława, syna Kazimierza Jagiellończyka, posiadali koronę czeską i węgierską. Na zjeździe książąt w Wiedniu w 1515 r. doszło do układu rodzinnego: wnuk Maksymiliana zaręczył się z córką Władysława, a syn Władysława z wnuczką Maksymiliana. W razie braku męskiego potomstwa czy w królestwie czesko-węgierskim, czy w państwie austriackim dziedziczyli najbliżsi krewni drugiej dynastii. PODZIAŁ POSIADŁOŚCI HABSBURGÓW Po śmierci Maksymiliana w r. 1519 wybrany został cesarzem jego wnuk Karol (1519—1556), dziedzic zarówno posiadłości hiszpańskich, jak austriackich. Było jasne, że tak rozległe dziedzictwo nie da się w jednym ręku utrzymać. Za wiele rozbieżnych interesów dzieliło poszczególne kraje wchodzące w skład tego imperium, w którego obszarach „słońce nie zachodziło", jako że Hiszpania posiadała już wtedy posiadłości w Ameryce. Zresztą władza cesarska musiała tak czy inaczej walczyć z partykularnymi interesami władców niemieckich, a we własnych państwach z opozycją magnacką. Toteż w r. 1521 w układzie w Wormacji, potwierdzonym w następnym roku w Brukseli, Habsburgowie podzielili swoje dziedzictwo. Brat Karola, Ferdynand, otrzymał kraje wschodnie, a więcaustriackie, częściowo niemieckie, a przede wszystkim zapowiadające się dziedzictwo po czesko-węgierskich Jagiellonach. Już bowiem małżeństwo Ferdynanda z Anną Jagiellonką postanowione w układzie wiedeńskim 1515 r. doszło w 1521 r. do skutku. W 1526 r. po śmierci Ludwika, króla czeskiego i węgierskiego, w bitwie pod Mohaczem, Habsburgowie z linii młodszej obejmowali ostatecznie na blisko czterysta lat panowanie nad Czechami i Węgrami. W tym miejscu trzeba zauważyć, że ta niezwykła kariera dynastyczna Habsburgów bynajmniej nie wynikała tylko z tradycji tego rodu, za- korzenionych od czasów średniowiecza, od czasów Rudolfa Założyciela. Była skutkiem w pierwszym rzędzie całego społecznego rozwoju krajów, które dostały się na początku XVI w. pod ich panowanie, a więcdużej południowej części Europy Środkowo-Wschodniej. Już bowiem od XIII wieku ten rejon Europy przechodzi bardzo istotne przeobrażenia gospodarczo-społeczne. Ogólnie można powiedzieć, że słabnie rola wsi, a wzmaga się stopniowo coraz bardziej rola miast. MIASTA I DROGI HANDLOWE Życie miejskie w okresie późnego średniowiecza przedstawia zgoła inny obraz niż osad wiejskich. Jest to okres, w którym rozwijają się 52 przede wszystkim jednak miasta małe. Wieki XIII, XIV i XV to czasy, w których prawa miejskie uzyskuje duża liczba osiedli, bynajmniej nie zakładanych od razu planowo, ale przez organiczny rozwój osiągających takie rozmiary i siły ekonomiczne, że mogą zdobyć sobie prawa i przywileje miejskie, a co najważniejsze mogą otoczyć się murami. Dopiero to stawało się istotną podstawą do osiągnięcia rzeczywistego bezpieczeństwa, a więc faktycznej niezależności. W wyniku istniejących warunków, miasta te były zabudowywane bardzo gęsto, szło o to, aby na najmniejszej nadającej się do skutecznej obrony przed niebezpieczeństwem zewnętrznym przestrzeni mogła zamieszkać możliwie liczna ludność, albowiem dzięki temu istniały optymalne warunki obronne. Zatem domy budowano stosunkowo wąskie, ale wysokie, ulice bardzo ciasne, z czego wynikały niekorzystne warunki sanitarne. W efekcie miasta często stawały się ofiarą zarazy, a także jeszcze groźniejszej klęski, jaką były pożary. Pod względem demograficznym, tak jak w późniejszych epokach, miasta były słabe, chociaż przez cały okres średniowieczny na ogół można obserwować wzrost liczby zamieszkującej je ludności. Brak przyrostu naturalnego, a nawet stwierdzony jego ubytek, wyrównywany był z nawiązką przez migrację wewnętrzną. Ludność wiejska zwłaszcza w XIV i XV w. parła do miast ze względu choćby na pogarszający się stan ekonomiczny ówczesnej wsi. Świadczą o tym zakazy książęce, które starały się utrudnić tę ucieczkę najdzielniejszych elementów wiejskich do miast. Czy zarządzenia króla Rudolfa I z 1276 r., czy Fryderyka III z 1445 r. (wydane w Styrii), choć bezskuteczne, są dowodem jak się kształtował naturalny ruch ludności. Świadczyć też może o tym fakt, że właśnie wsie najbliżej położone miast wyludniały się najbardziej. Wtedy też miasta austriackie osiągnęły liczbę ludności, jaka się utrzymała bez zasadniczych zmian od końca wieków średnich aż do początków epoki uprzemysłowienia na przełomie XVIII i XIX w., a często nawet aż do połowy XIX w., zależnie od warunków lokalnych. Rządy w miastach należały z reguły do ludzi najbogatszych, byli to więc przeważnie kupcy i wielcy rzemieślnicy. W okresie aż do końca XV w. panowała w tej dziedzinie uderzająca stabilizacja społeczna. Tak więc nieraz przez dwieście, trzysta lat wśród rajców miejskich występują te same nazwiska, przeważnie właśnie od XIII do XV w. Ale już w drugiej połowie tego wieku zjawiają się nazwiska nowe, związane z ogólnym przewrotem ekonomicznym, który się w tym czasie dokonał w Europie. Natomiast stare rody patrycjuszowskie związane były z tą ekonomiczną stabilizacją, o jaką przecież właśnie wszystkie czynniki miejskie się starały, chociażby przez postanowienia ustroju cechowego, który ograniczał wszelką ekspansję ekonomiczną. Nie mogły się więc one dostosować łatwo do nagle zmienionych warunków, jakie przyszły z dewaluacją pieniądza i gwałtownie rozszerzającymi się możliwościami handlu nie tylko towarami, ale też pieniędzmi. Wtedy przecież powstają nowe wielkie rody bankierskie, jak choćby słynni w całej Europie, a także i w Polsce bankierzy z Augsburga Fuggerowie. czy mniej znani Welserowie. Ale też charakterystyczne, 53 że na przykład Wiedeń tej pewnego rodzaju rewolucji autorytetów patrycjuszowskich nie przeszedł. Wiedeń był pod tym względem bardziej podobny do miast małych i średnich, gdzie stosunki powoli ulegały ogólnemu prądowi zasadniczych przeobrażeń związanych z upadkiem porządku średniowiecznego we wszystkich dziedzinach życia. Jeszcze ustrój średniowieczny w miastach był w pełnym rozkwicie, a już zapowiadały się zmiany wynikające z ostrej walki klasowej, jaka od długiego czasu toczyła się w ramach ustroju cechowego. Władze cechowe reprezentowały interesy rzemieślników bogatszych, którzy starali się o zachowanie istniejących stosunków, tym bardziej że w ramach cechu uregulowane było nieomal całe życie jego członków. Dbano nie tylko o sprawy wykonywania danego rzemiosła, ale i o życie prywatne. Cech spełniał bowiem te wszystkie funkcje, które potem przejęło na siebie państwo i inne instytucje społeczne, czy nawet towarzyskie. Wszystko było uregulowane: ceny, jakość i ilość produkowanych towarów. Oczywiście nie wszystkie jednostki mogły się w tej dyscyplinie zmieścić. Zresztą cechy dbały o to, aby liczba ich członków nie zwiększała się zbytnio, starały się nie dopuścić ludzi nie dających gwarancji zachowywania tej wspólnoty cechowej. Nacisk przybyszów ze wsi i z dalszych stron zawsze był wielki, zawsze też istniały grupy ludzi niezadowolonych, jako że ci rzemieślnicy, którzy zdobyli sobie pozycję cechową i zamożność, nieufnie, a nawet wrogo odnosili się do uboższych przybyszów, wśród których musiała się z kolei wytworzyć solidarność pokrzywdzonych. Majstrzy traktowali swoich uczniów niejednokrotnie bardzo surowo, wyzyskując ich pracę w nadmiarze. Podobnie czeladnicy z reguły uważali się za pokrzywdzonych, bo byli rzeczywiście wyzyskiwani przez majstrów; łączyli się oni w odrębne związki, co prowadziło do ostrych konfliktów, zwłaszcza w czasach, kiedy wszelkie autorytety średniowieczne uległy zachwianiu. W Wiedniu na przykład lata 1418—1439 są w tym względzie szczególnie burzliwe. Miejsca, gdzie sprzedawano i gdzie mieszkali rzemieślnicy różnych specjalności, były przeważnie tradycyjnie związane z jakąś częścią miasta, a w nazwach ulic do dziś dnia można się domyślić, gdzie poszczególne rzemiosła miały swoje siedziby. Ale daje się w Austrii obserwować także i inne zjawisko, a mianowicie, że niektóre miasta czy miasteczka były niejako wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach. Wyroby żelazne wytwarzane były przez kowali, nożowników, ślusarzy w takich miastach jak Steyr, Leoben, Waidhofen czy Ybbs. Obok rzemieślników wykwa- lifikowanych mieszkała w miastach spora liczebnie grupa służby, robotni- ków niewykwalifikowanych, która też mogła w razie konfliktów we- wnętrznych stanowić żywioł popierających walkę biednych z bogatszymi. Obok rzemiosła jednak handel był głównym źródłem bogactwa miast, tak zresztą, jak i książąt. Pod koniec średniowiecza coraz też w wyższym stopniu widać starania o rozbudowę komunikacji. Wprawdzie jeszcze wciąż szlaki wodne były głównym środkiem transportu, ale coraz bardziej rozbudowują się drogi lądowe. Konstruuje się właśnie w tych czasach mosty nawet na największej rzece tego rejonu na Dunaju. W Wiedniu wszystkie trzy odnogi Dunaju otrzymały przejście w mostach 54 zbudowanych już w 1439 r. W 1463 r. zbudowano most w Krems, a w r. 1497 w Linzu. Wspominaliśmy, że Tyrol był ważnym przejściem z Niemiec do Włoch, wobec tego od dawna dbano tam o drogi lądowe prowadzące przez wysokie przełęcze. W 1309 r. bogaty mieszczanin z Bożen (Bolzano) Kunter wybudował drogę w bardzo trudnym terenie górskim z Bożen do Klausen. Oczywiście wszędzie tam nakładano cła i myta przewozowe, których zapiski pozostały do dziś i są znakomitym źródłem do badania intensywności i rodzaju handlu owych czasów. Tak więc Dunajem przywożono do Wiednia przeważnie sól i sukna, a kupcy wiedeńscy transportowali je dalej na Węgry, z czego gromadzili ogromne jak na owe czasy majątki, korzystając z prawa składu. Dlatego też Jan Luksemburczyk jako król Czech starał się tę drogę handlową przeprowadzić z pominięciem Wiednia, a to przez Brno morawskie wprost na Węgry. Nie powiodło się to jednak, ponieważ droga ta była dłuższa i mniej wygodna. Z drugiej strony kupcy wiedeńscy starali się zamknąć drogi kupcom obcym, a mianowicie kupcom z Pragi i Wrocławia, dla handlu idącego z północy na południe przez Wiedeń i Semmering. Z Wiednia na północ i zachód szły transporty wina. Były to ilości niemałe, wystarczy wspomnieć, że w 1400 r. przetransportowano z Wiednia do Niemiec Południowych około 100000 hl. Toteż Pasawa postarała się o prawo składu na wino, co ogromnie zmniejszyło dochody kupców wiedeńskich. Zresztą prawo składu nadane Wiedniowi w 1221 r. stało się pod koniec średniowiecza niewykonalne. Ośrodki handlowe przenosiły się bardziej na zachód. Jeśli około 1400 r. wartość handlu Wiednia była mniej więcej równa handlowi Augsburga, to około 1500 r. spadła do jednej dwudziestej obrotów augsburskich, co nie znaczy, aby handel Wiednia był w upadku, ponieważ zawsze jeszcze był na tyle wysoki, iż zapewniał Wiedniowi zamożność i rangę ważnego ośrodka. W 1515 r. zniesiono prawo składu w Wiedniu; też znak czasu, widomy dowód, że metody średniowieczne i w dziedzinie handlu stały się już przestarzałe. Niemniej Wiedeń pozostał nadal ważnym centrum tranzytu towarów z zachodu na Węgry, dokąd z Niemiec przewożono wyroby sukiennicze i żelazne, a z Węgier już wówczas przychodziło bydło, a także i mięso oraz skóry. Handel z Włochami przechodzący z Niemiec przez kraje austriackie to przede wszystkim sól, len i wełna, a z Włoch przywożono jedwabie i wino oraz lewan-tyńskie wyroby bawełniane. Z Tyrolu wywożono zarówno na północ, jak i na południe miedź, natomiast książęta nakładali cło wywozowe na srebro, ponieważ potrzebowali go do bicia monety, co było związane z coraz bardziej wzmagającą się gospodarką pieniężną. Trzeba jednak ogólnie zauważyć, że kraje austriackie były w tym względzie na pewno bardziej zacofane w porównaniu z Niemcami Zachodnimi i Włochami. Objawiało się to między innymi w tym, że Wiedeń nie utrzymał swojego feniga jako monety miernika wartości w tym rejonie, a przeciwnie, stał się nim dukat węgierski czy talar saski. Ostatecznie dopiero w r. 1524 Ferdynand wydał rozporządzenie monetarne, które stworzyło jednolity pieniądz dla dziedzicznych krajów habsburskich, a mianowicie srebrny talar. Jeśli idzie o bankowość i pożyczanie pieniędzy. 55 co uważane było w średnich wiekach za zabronioną lichwę, którą wobec tego mogli się trudnić tylko Żydzi, to już w XV w. i w zachodnich krajach austriackich zaczyna kwitnąć bankowość z ośrodkami w Bożen i Brixen, dzięki czemu rozwinął się obrót wekslowy i przekazywanie pieniędzy, na skutek żywych stosunków z bankierami włoskimi i zachodnioeuropejskimi. Żydzi z bankowości zostali wyparci; na skutek wielkiego prześladowania Żydów w 1421 r. rola ich w handlu pieniężnym i w interesach zastawnych została zredukowana na długi czas. UPADEK PORZĄDKU ŚREDNIOWIECZA Te istotne zmiany w ustroju i roli miast wynikały, jak wyżej zazna- czyliśmy, z ogólnego kryzysu porządku średniowiecznego, zapowiadają- cego się już w okresie największej jego świetności. Uderzające jest zjawisko wyludniania się krajów austriackich od końca XIII w. Przyczyny te były najrozmaitsze. Dla współczesnych najbardziej oczywiste były przyczyny losowe. W połowie XIV w. przeszła jak wiadomo przez całą Europę wielka zaraza, „czarna śmierć", która pochłonęła co najmniej jedną trzecią ludności. Równocześnie prawie częste klęski szarańczy, związane z tym gJody, lokalne trzęsienia ziemi utkwiły w świadomości i pamięci ludzi i im przypisywano przyczyny ogólnej nędzy, nastroju paniki i katastrofy tego okresu dziejowego. Na pewno te wszystkie okoliczności przyczyniły się w niemałym stopniu do1 tego wielkiego przeobrażenia społecznego, do tego, jak to odczuwano, załamania się dotychczasowego porządku społecznego. W rzeczywistości istota rzeczy leżała gdzie indziej. Gospodarka oparta na rolnictwie, na wymianie naturalnych dóbr kruszyła się i ustępowała coraz wzmacniającej się gospodarce towarowo-pieniężnej. Wynikało to niejako z automatycznego rozwoju gospodarczego, ale też i z wpływu czynników zewnętrznych, a więc tych wszystkich bodźców, jakie przyszły na skutek rozszerzenia się przez kontakty handlowe widnokręgu społeczeństw do tej pory zamkniętych w ciasnych ramach ustroju feudalnego związanego z posiadaniem ziemi i przywiązaniem do gospodarki rolnej. W XIII w. gospodarka ta doszła do pewnego rodzaju rozkwitu. Osadnictwo uzyskujące przez trzebienie lasów i zdobywanie dla uprawy szerokich połaci nieużytków coraz to nowe tereny osiągnęło pewnego rodzaju szczyt. Wszystkie źródła wskazują na to, że w XIV w. następuje kurczenie się, i to bardzo wyraźne, areału ziemi uprawnej. Coraz to częściej zaświadczone są pustki, coraz częściej znikają do tej pory znane osiedla wiejskie. Następuje zmniejszenie się liczby mieszkańców, a kraje austriackie niejako pustoszeją. W niektórych okolicach Austrii liczba osad niejednokrotnie jest większa na początku XIII w. niż na przykład na początku XVIII w. W okresie bowiem rozkwitu porządku średnio- wiecznego panowała pewna stabilizacja sprzyjająca wytwarzaniu się przekonania o doskonałości stosunków oraz wytwarzaniu się poczucia zaufania do sprawiedliwości istniejącego stanu, przekonanie o tym, 56 że to, co jest, jest właściwe, jest zgodne z „wolą bożą", a więc że tak powinno być. Hierarchie społeczne były uznawane nie tylko przez tych, którzy z tego korzystali, ale także przez tych, którzy ponosili koszty ich utrzymania; od chwili kiedy proces kruszenia się tej pierwotnej gospodarki postępował coraz dalej, coraz bardziej wzmagało się poczucie niezadowolenia i przekonanie, że istniejący porządek jest niesprawiedliwy. Oczywiście procesy te przechodziły niesłychanie wolno. Mijały pokolenia, nim pojęcia zakorzenione od wieków i podtrzymywane przez wszystkie instytucje zainteresowane w trwałości istniejącego porządku zaczynały natrafiać na sprzeciw czy opór. Skoro Kościół był instytucją, która kształtowała świadomość społeczną, zatem stosunki panujące w nim musiały mieć niezmiernie doniosłe znaczenie dla rozwoju społecznego, zwłaszcza że Kościół sam był najściślej związany z całym ustrojem gospodarczym i społecznym tego okresu feudalizmu. W jego jednak interesie leżało utrzymanie istniejącego stanu rzeczy, tak więc nie ze strony Kościoła mogła wyjść inicjatywa jakichkolwiek zmian. Natomiast był on równie narażony, jak wszystkie inne instytucje feudalne, na nacisk zmieniającego się układu stosunków. Jeśli więc można powiedzieć, że ustrój średniowieczny jest od XIII w. w ciągłym kryzysie, wolnym, ale nieuchronnym, to to samo można zaobserwować i w Kościele. Nie tu miejsce na przedstawianie dziejów Kościoła średniowiecznego, ale należy stwierdzić, że z chwilą kiedy znalazł się on w stadium jawnego i głębokiego kryzysu, a to się ostatecznie dokonało z chwilą reformacji na początku XVI w., io i całe społeczeństwo tam, gdzie właśnie reformacja zatryumfowała, przeżyło okres wielkiego kryzysu społecznego o charakterze już wyraźnie rewolucyjnym. PRZEMIANY W USTROJU ROLNYM Siłą napędową tego ruchu rewolucyjnego stali się oczywiście chłopi jako warstwa najliczniejsza i ponosząca największe ciężary. We wczesnym średniowieczu prawie całą masę chłopską stanowili z małymi wyjątkami ludzie poddani, osobiście, prawnie i gospodarczo związani z panem wsi. Pomimo to jednak już wtedy zaznaczały się dość istotne różnice w położeniu chłopów między poszczególnymi krajami austriackimi. Kraj najbardziej górzysty, to znaczy Tyrol, tak jak wszędzie był tym krajem, w którym chłopi utrzymali największą samodzielność, co wynikało z prostej okoliczności, iż trudniej było w niedostępnych górach panu wykonywać swoje zwierzchnictwo nad chłopem, który zresztą w większym stopniu trudnił się pasterstwem i myślistwem niż rolnictwem, a więc był trudniej dla władzy pańskiej uchwytny. Kiedy jednak od XI w. książęta austriaccy rozszerzać poczęli swoje posiadłości na niezaludnione albo bardzo rzadko zamieszkałe obszary wschodnie, wówczas rozpoczął się proces osadniczy, polegający na zdoby- waniu pod uprawę coraz to większych obszarów, a tego można było dokonać przez trzebienie lasów. Do tego trzeba było niezmiernie ciężkiej 57 pracy, i to pracy w warunkach, w których jedynie dobrowolny wysiłek mógł być skuteczny. Trzeba było chłopa do tej pracy zachęcić. Wówczas oddawano nieużytki chłopom przez zwalnianie ich terminowe od wszel- kich ciężarów feudalnych. Powstały więc osady wolne, które prowadziły niejako to osadnictwo. Jeśli akcją tą kierowała wielka własność, to nie zrzekając się wszystkich swoich należności dawała jednak chłopu to, na czym mu musiało najbardziej zależeć, a mianowicie wolność osobistą. Ostatecznie w całej nieomal Austrii zapanował wówczas system zależ- ności chłopów od pana feudalnego polegający na tym, że wieś była obowiązana do pewnych świadczeń rzeczowych, w pierwszym rzędzie do czynszów pieniężnych. Ten właśnie system dał w tych krajach okres naj- większego rozkwitu wsi średniowiecznej, chłop wolny cieszył się dość wysoką stopą życiową. Wewnętrzna kolonizacja trwała mniej więcej do końca XIII w. Wiek następny, XIV, to klęski elementarne, najpierw szarańcza, potem zaraza, które spustoszyły całą tę część Europy, i to nie tylko miasta, gdzie naturalnie zarazy się z reguły gwałtowniej rozszerzały, ale i wsie. Nastąpił więc w drugiej połowie XIV w. okres, kiedy niejako zabrakfo ludzi; praca rąk ludzkich stała się bardziej poszukiwana i przez to bardziej cenna. Równocześnie wojny stały się nieć., rzadsze niż przeciętnie w średniowieczu. Właśnie te okoliczności przyczyniły się w dużym stopniu do podniesienia stopy życiowej chłopów i wzmocnienia ich autorytetu społecznego. Wtedy to wytworzyła się warstwa chłopów bogatych, którzy naśladowali styl życia panów i nie byli skłonni do biernego im ulegania. Toteż od XIV w. osobiste poddaństwo chłopa (Leibeigensclwft} coraz bardziej się redukowało i ciążyło raczej na gruncie, na własności chłopa, niż na jego osobie. Chłop mógł wtedy zagrodę opuścić, a nawet ją sprzedać, o ile dopełnił obowiązków wobec pana. W tym też czasie daniny w naturze w coraz wyższym stopniu zastępowane były przez czynsze pieniężne, ale te dewaluowały się na skutek pogarszania się pieniądza i na skutek wzrostu cen. Wobec tego pan domagał się nadal pańszczyzny, która zależnie od okolic i warunków wynosiła jeden lub dwa dni w tygodniu; chłop mógł być jednak zastąpiony przez syna czy kobietę, która wtedy szła do dworu do robót nadających się dla niej. W drugiej połowie XV w. nastąpiło już wyraźne i znaczne pogorszenie się położenia chłopów. Stan, jaki się wówczas wytworzył, był przez nich przyjmowany jako krzywda, jako zerwanie z „dawnymi czasami", jako sprzeczne z tym, co było „godziwe". Miało to tym większy wpływ na stosunki społeczne, że w okresie rozkwitu zamożności wsi powstały pewne tradycje samodzielności gminy, która wytworzyła silną solidarność w obronie przywilejów w stosunku do pana. Skoro jednak główny dochód dla pana wsi w coraz większym stopniu stanowił czynsz pieniężny, zatem ruch cen musiał w tym względzie mieć wielki wpływ na dochody feudalne. A właśnie koniec średniowiecza to okres wzrostu cen, czyli spadku wartości pieniądza. Równocześnie coraz bardziej wzrastające potrzeby panów feudalnych, które można było zaspokoić jedynie w drodze wymiany pieniężnej, a nie 58 naturalnej, zmuszały tych panów do podnoszenia czynszów. To z kolei chłopi musieli przyjmować jako krzywdzące i sprzeczne z tradycją, którą równocześnie w związku z przeobrażeniami zachodzącymi w Kościele zaczęto nazywać „prawem boskim". Napływ towarów luksusowych zapoczątkowany od czasu wypraw krzyżowych czynił życie feudałów coraz bardziej kosztowne. Stąd tendencja z ich strony do wyciskania możliwie wysokich dochodów ze wsi. W dodatku spadek wartości pieniądza nie wpływał równomiernie na ceny poszczególnych towarów. Tak więcrozwój gospodarki rolnej powodował zwiększającą się podaż produktów rolnych, a więc spadek cen, w każdym razie zaznaczyło się to zjawisko, które niejednokrotnie w wiekach późniejszych tak bardzo nękało wieś i w ogóle kraje rolnicze — wzrost rozpiętości, czyli jak się to mówiło rozwieranie się nożyc między cenami na towary przemysłowe a rolnicze. W dodatku chłop, który zwiększanie się ciężarów feudalnych przyjmował jako krzywdę, równocześnie obserwował wzrastanie stopy życiowej pana, prowadzącego coraz bardziej luksusowy tryb życia. Minęły czasy, kiedy sposób życia pana wsi i jego poddanego nie różniły się tak bardzo i tak widocznie. Wszystko to musiało prowadzić do coraz bardziej zaostrzającego się przeciwieństwa między chłopstwem a rycerstwem. Do tego dołączała się jeszcze jedna niezmiernie ważna okoliczność. Rycerstwo swoje przywileje społeczno-gospodarcze uzasadniało rolą obrońcy życia i mienia swoich poddanych. Tymczasem od XIV w. — była już o tym mowa — w coraz większym stopniu rycerstwo traciło na znaczeniu jako siła zbrojna. Coraz większą rolę zaczęła odgrywać dobrze wyćwiczona piechota najemna, najpierw łucznicy, a potem kiedy zaczęto stosować broń palną i inne rodzaje broni. A był to okres coraz silniejszego zagrożenia tureckiego krajów austriackich. Wspominaliśmy, że najazdom tureckim rycerstwo nie potrafiło się przeciwstawić, a próby wystąpienia oddziałów chłopskiej samoobrony także okazały się nieskuteczne. Rolę obrońcy przejmowali książęta popierani przez dobrze uzbrojone i obwarowane miasta. Armie zaciężne były dziełem władzy państwowej, opartej na środkach pieniężnych. REWOLUCYJNE RUCHY CHŁOPSKIE Pogłębiający się kryzys stosunków między panem a wsią, skoro rola tego pana i całej więzi feudalnej stawała się społecznie coraz mniej uzasadniona, prowadził do buntów chłopskich. Już XV w. stał się okresem częstych wystąpień antyfeudalnych w poszczególnych krajach austriackich. Najniezależniej czuli się górale, toteż nic dziwnego, że jeden z pierwszych wielkich buntów chłopskich wybuchł na pograniczu szwajcarsko- tyrolskim w małym kraju Vorarlberg, gdzie w miasteczku Feldkirch w 1405 r. chłopi stworzyli związek zwrócony przeciw rycerstwu. Napadali na siedziby pańskie, burzyli ich zamki i nosili się z myślą ogłoszenia republiki chłopskiej i połączenia się z Tyrolem. Ostatecznie ruch ten został po trzech latach stłumiony, a władza księcia habsbur- 59 skiego ponownie uznana przez chłopów. Niemniej od tego czasu w tam- tych stronach władza rycerzy skończyła się definitywnie. Oczywiście ruchy chłopskie wynikające z doraźnych incydentów nie były należycie zorganizowane i nie mogły stworzyć jakiejś wspólnej i jasnej myśli politycznej, czy nawet wspólnego programu. Niemniej niezadowolenie chłopów szukało uzasadnienia ideologicznego. Okres kryzysu kościelnego XIV i XV w., okres powstawania poszczególnych herezji, dawał niejako okazje do scalenia ruchów chłopskich. Dopiero jednak wybuch przewrotu religijnego, jakim stała się reformacja, a więc wystąpienie Lutra, wyzwolił niejako te wszystkie drzemiące siły rewolu- cyjne i doprowadził do wielkich otwartych buntów chłopskich na terenie w pierwszym rzędzie całych Niemiec, a w szczególności w krajach austriackich. Ośrodkiem wielkiego buntu chłopskiego stał się w r. 1525 Tyrol, gdzie właśnie wtedy wzmógł się nacisk śruby fiskalnej. Bunt ten zaczął się jak zwykle od drobnego incydentu uwolnienia z więzienia pewnego rybaka w Brixen, co było hasłem do powstania w całym kraju. Na czele stanął człowiek wybitny, Michael Geissmayr, który ogłosił tzw. Tiroler Landesordnung, jakby konstytucję, która miała stworzyć w Tyrolu pewnego rodzaju państwo chłopskie. W tym utopijnym programie żądano państwowego monopolu handlowego, upaństwowienia kopalń i samowystarczalnej gospodarki rolnej. Geissmayr miał zrozumienie dla spraw zewnętrznych i dlatego szukał porozumienia z wrogami Habsbur- gów, to jest z Szwajcarami, z Wenecją, a równocześnie chciał też nawiązać kontakt z wybuchłym właśnie w tym samym czasie powstaniem w Salzburgu. W ucieczce do Wenecji został przez wynajętych morderców zabity, co od razu doprowadziło do zakończenia tego powstania chłopskiego. Podobnie jak w innych okolicach i wcześniejszych oraz późniejszych powstaniach chłopskich tej epoki istniała też mniej radykalna grupa chłopska, która swoje postulaty sformułowała w tzw. 64 artykułach merańskich. Żądano tam przedstawicielstwa chłopskiego w sejmie, usta- lonego i spisanego „prawa chłopskiego", to znaczy skodyfikowania ciężarów feudalnych, aby w ten sposób uchronić wieś przed samowolą panów. W tej rewolucyjnej sytuacji panowie poszli na częściowe ustępstwa, ale kiedy w parę lat później w krajach sąsiednich powstania chłopskie zostały pokonane, wówczas też w 1532 r. te ustępstwa w dużej mierze cofnięto. Niemniej pomimo wszystko chłopi zyskali w ostatecznym ra- chunku, bo pozostała tradycja groźby rewolucji chłopskiej, wobec czego wyzysk feudalny został w tych stronach nieco złagodzony. Podobnie ostatecznie została pokonana rebelia chłopska w Salzburgu, której program zwany „24 artykuły wspólnoty kraju Salzburga" (gemeiner Landsćhaft) wykazał wysoki poziom tych, którzy go koncypowali. Na ogół trzeba stwierdzić, że chłopi w Austrii odnieśli jednak w przeciwieństwie do innych krajów niemieckiej Rzeszy w sumie pewne korzyści. Największe w Tyrolu, a w innych prowincjach nie nastąpiło po okresie rewolucyjnym takie pogorszenie ich sytuacji materialnej i społecznej, jak gdzie indziej. 60 KULTURA PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA Kultura średniowieczna w krajach austriackich w zasadzie jest ściśle związana z całym obszarem kultury zachodniego chrześcijaństwa, a w szcze- gólności z kulturą Niemiec. Przez pierwsze wieki tego okresu histo- rycznego głównym czynnikiem rozwoju zarówno kultury materialnej, jak i umysłowej jest Kościół i jego instytucje. W krajach austriackich hierarchia kościelna podlegała dwu ośrodkom, a to patriarchatowi w Akwilei i arcybiskupstwu w Salzburgu. Św. Bonifacy założył w Bawarii w 739 r. cztery biskupstwa, a to w Regensburgu, Freisingu, Pasa wie i Salzburgu. Pod koniec VIII w. (789 r.) Salzburg został arcybiskupstwem, a więc stolicą prowincji kościelnej, której podlegały biskupstwa w Pasawie, Freisingu, Regensburgu, a potem (994 r.) w Brixen. W ten sposób bardziej na północy położone kraje austriackie znalazły się w zasięgu kościoła związanego z Bawarią, gdy kraje bardziej południowe poprzez Akwileę podlegały wpływom Włoch północnych, a to Wenecji i Werony w pierwszym rzędzie. Władcy austriaccy Babenbergowie już od początku XIII w. starali się o utworzenie biskupstwa w Wiedniu, ale udało się to dopiero Habsburgowi Fryderykowi III w 1469 r. (arcybiskupstwo utworzono tam zaś dopiero w r. 1723!). W pierwszym okresie średniowiecza istotnymi ośrodkami kultury były klasztory. Działały one w tych krajach już od VIII w., ale żywy ich rozwój to dopiero XI w., a więc czasy utrwalania się państwowości austriackiej pod władzą Babenbergów. Byli to benedyktyni, o których wspomnieliśmy poprzednio, a którzy od połowy VIII w. osiedlali się w tych krajach. Budowali oni klasztory wzorem włoskim na wzniesieniach, oczywiście ze względu na bezpieczeństwo. Dlatego też obronne siedziby zakonników służyły ochroną okolicznym mieszkańcom, którzy tam również znajdowali opiekę lekarską, a co najważniejsze zapoznawali się też z wzorami znacznie wyżej stojącej gospodarki rolnej przyniesionymi z Włoch. Pierwszy klasztor benedyktynów na ziemiach austriackich założony został w Salzburgu, gdzie obok męskiego pod wezwaniem Św. Piotra utworzony został klasztor żeński Nonnenberg. Trzeba bowiem wyjaśnić, że klasztory żeńskie zakładane były z reguły w pobliżu klasztorów męskich, ponieważ zakonnice potrzebowały pomocy i opieki. Benedyktyni wznosili niejednokrotnie klasztory w miejscach trudnych przejść górskich, na szlakach handlowych, gdzie podróżni mogli znaleźć schronienie i pomoc. Na początku XII w. zjawili się w tych krajach cystersi, którzy mieli obowiązek utrzymywania się wyłącznie z pracy rąk własnych i na przykład nie wolno im było pobierać od ludności dziesięciny. Głównym ich zajęciem była uprawa roli, zatem zakładali klasztory w dolinach, w miejscach najbardziej urodzajnych. Tak więc nawet zewnętrznie samym położeniem klasztory cystersów różniły się od klasztorów benedyktyńskich. Było to zresztą dlatego możliwe, ponieważ w tym czasie kraje austriackie nie były już pustoszone przez koczowniczych najeźdźców 61 ze wschodu, a władza państwowa znacznie już okrzepła. Cystersi pro- pagowali gorliwie kult maryjny, który od tego czasu zakorzenił się w tych krajach i stał się pewną cechą charakterystyczną religijności tego rejonu Niemiec. Wiek XIII to powstanie nowych zakonów, o nieco innym charakterze. Są to zakony żebracze, dominikanie i franciszkanie, zwani w Austrii minorytami. Ich siedziby to miasta, gdzie mieli prowadzić działalność kaznodziejską. Wynikało to z faktu, że społeczeństwo średniowieczne w tych krajach powoli niejako przesuwa swój środek ciężkości ze wsi do miast, które, jak wspominaliśmy, właśnie w tym czasie zaczynają odgrywać coraz poważniejszą rolę w życiu politycznym, kulturalnym i umysłowym. Równocześnie w łonie tych społeczeństw zaczynają się zaostrzać i coraz silniej ujawniać konflikty wewnętrzne. Do tej pory społeczeństwo wiejskie całą energię kierowało na walkę z przyrodą i niebezpieczeństwem zewnętrznym. Kiedy jednak osadnictwo wyrwało przyrodzie duże obszary zagospodarowane, a równocześnie aparat państwowy stał się na tyle silny, że zabezpieczał ludność w niemałym stopniu przed rabunkami i niszczącymi najazdami, warstwy wyższe coraz bardziej się bogacą, i coraz mocniej ujawnia się rozdział między biednymi a bogatymi sprzeczny z panującą ideologią, to znaczy z zasadami chrześcijańskimi. Właśnie na tle tych walk i sprzeczności społecznych rodzą się herezje, które są niejako ideologicznym uzasadnieniem konfliktów społecznych, i to nie tylko w społeczeństwie świeckim, ale i w łonie samego Kościoła; przepych i bogactwo wyższej hierarchii kontrastowały zbyt jaskrawo z ubóstwem kleru niższego. To właśnie przyczyniło się do powstawania herezji. Zrazu najbardziej rozpowszechniona była sekta tzw. waldensów. Do walki z herezjami przystępują zakony żebracze, one bowiem wolne były od zarzutu, że są przybytkami bogactwa materialnego, a że kacerstwo szerzyło się w pierwszym rzędzie w miastach, więc tam właśnie działały te zakony. Skoro jednak kacerstwo było tak bardzo uzasadnione w stosunkach społecznych, to samo kaznodziejstwo nie mogło być w tej walce wystarczające. Rozpoczęły się prześladowania. Trzeba jednak od razu powiedzieć, że w krajach austriackich nie były z reguły krwawe, tak jak w krajach położonych bardziej na zachód, chociażby we Francji. Tak więc na przykład w 1397 r. ukarano za odszczepieństwo około 1000 osób. ale nie skazano nikogo na śmierć, mała część poszła do więzienia, natomiast większość otrzymała karę noszenia krzyża. Wśród takich skazanych znalazł się 10-letni chłopak, który musiał przez dwa lata nosić krzyż. Oczywiście kary te bynajmniej nie zlikwidowały herezji. Wciąż się odnawiały szukając innych uzasadnień teologicznych, a więc nauki Wyclifa czy w XV w. husytyzmu. W dodatku następował coraz wy-raźniejszy upadek obyczajowy w wyższej hierarchii kościelnej i coraz bardziej postępujący rozkład życia zakonnego, oddalającego się od obo- wiązujących dawnych surowych reguł. Stan ten przetrwał aż do wielkiej burzy dziejowej, jaką stała się nie tylko dla Kościoła, ale i dla całego społeczeństwa reformacja w XVI w. W każdym razie trzeba zauważyć. 62 że gorliwość religijna, gorąca wiara były z reguły w znacznie wyższym stopniu reprezentowane przez heretyków niż przez duchownych uległych w dziedzinie doktrynalnej obowiązującej dyscyplinie kościelnej. Późne średniowiecze charakteryzuje się w Austrii wyzwalaniem się w dziedzinie kultury od preponderancji kościelnej. Związane to jest Klosterneuburg. strona tylna tzw. Yerduner Altar z coraz czynniejszym udziałem w życiu kulturalnym i umysłowym środowisk mieszczańskich, które, jak wspomnieliśmy poprzednio, w tym okresie wzmacniają swoje stanowisko zarówno w dziedzinie gospodarczej, jak i politycznej, a oczywiście — co idzie za tym — i kulturalnej. Niemniej w zasadzie cała organizacja szkolnictwa wciąż mieściła się w ramach Kościoła. Szkoły przy biskupstwach, przy klasztorach i parafiach to główny trzon organizacji szkolnej. Tyle, że liczba tych szkół coraz bardziej wzrastała, co świadczyło o zapotrzebowaniu na wykształcenie nie tylko w ramach stanu duchownego, ale także w kręgu ludzi świeckich, i to nie ograniczonego jak na początku do kół dworskich czy środowiska wielkich panów feudalnych. Tu można wspomnieć o tym, że w wyższych sferach umiejętność czytania i pisania była zrazu bardziej rozpowszechniona wśród kobiet niż mężczyzn. Tak więc w X czy XI w. niejeden książę mógł podpisywać dokumenty państwowe tylko krzyżykiem, kiedy księżniczki były w pełni wykształcone i zarówno w dziedzinie obyczajów, jak i kultury 63 umysłowej zwalczały skutecznie panujące powszechnie barbarzyństwo. Coraz częściej powstawały szkoły w małych miejscowościach, a w miastach, jak na przykład w Wiedniu, powstało ich w XIV w. już kilka. Najstarsza i najwybitniejsza to szkoła przy parafii Św. Stefana, która od momentu objęcia nad nią patronatu miejskiego pod koniec Ernest, margrabia Austrii. Heiligenkreuz. witraż w kolegiacie ok. 1290 r. XIII w. stała się główną szkołą mieszczańską. W połowie XV w. istniało już 5 tego typu szkół w Wiedniu, gdzie coraz, silniej zaznaczał się wpływ zamierania kultury i umysłowości średniowiecznej, a budzenia się nowych humanistycznych prądów w umysłowości ówczesnych ludzi. Coraz częściej w szkołach tych działają ludzie wybitni, jak na przykład około r. 1300 mistrz Ulrich, lekarz, malarz i poeta. W połowie tego wieku rektor szkoły przy parafii Św. Stefana, Konrad z MegenbergU, wsławił się jako tłumacz dzieł klasycznych i polityczny publicysta. Podobne szkoły można w tym czasie znaleźć i w prowincjonalnych 64 miastach Austrii. Oczywiście najdonioślejszym w dziedzinie kultury zjawiskiem było założenie uniwersytetu w 1365 r. Zresztą jak wspom- nieliśmy poprzednio nie od razu zaczął on w pełni działać i dopiero jego reorganizacja w r. 1383, powołanie profesorów z Paryża i utwo- rzenie wydziału teologicznego pozwoliło na pełne rozwiniecie działal- ności tej wszechnicy. Wkrótce liczba studentów doszła do tysiąca, co na owe czasy było dowodem ogromnej popularności i znaczenia tego uniwersytetu. Przeważnie uczęszczała tam młodzież z Niemiec Południo- wych i austriackich krajów habsburskich. Studenci mieli jak na wszystkich uniwersytetach organizacje wedle pochodzenia, a więcna uniwersytecie wiedeńskim były nacje austriacka, węgierska, reńska i saska. Potwierdza to raz jeszcze, że przynależność terytorialna w tej epoce była tym, co dzisiaj przynależność narodowa, gdyż studenci z Saksonii, Nadrenii i Austrii pomimo różnic gwarowych mówili tym samym językiem. Do połowy XV w. uniwersytet wiedeński wsławił się wybitnymi teologami, którzy odgrywali poważną rolę w wielkich dysputach owego czasu toczonych w łonie Kościoła w wielkim ruchu soborowym. Naj- wybitniejszy z nich to pochodzący z Hesji Heinbuche von Langenstein, jeden z tych. którzy przyszli do Wiednia z Paryża, autorytet nie tylko w dziedzinie scholastycznej teologii, ale także w matematyce i astronomii oraz w dziedzinie teorii ekonomicznych. Zresztą w połowie XV w. teologia zaczęła ustępować astronomii, w której zasłynęli przede wszystkim trzej uczeni, a to Johann z Gmunden, Georg z Peuerbach i Johann-es Regiomontanus, którzy w dziejach astronomii europejskiej zajmują znakomite pozycje. W tym też czasie działali dwaj wybitni anatomowie, którzy wbrew zakazom kościelnym przeprowadzali badania i demonstracje na zwłokach, a to Galeazzo de Santa Sophia z Padwy i Austriak Johann Aygel. W drugiej połowie XV w. nastąpił pewien upadek wiedeńskiego uniwersytetu. Wewnętrzny kryzys wynikający z walki między scholastyką a humanizmem był tego powodem; nastąpiło też znaczne zmniejszenie liczby studiujących. Idee humanistyczne znajdowały szersze możliwości swego rozwoju poza zbytnio konserwatywnym uniwersytetem wiedeńskim. Ale i ideologia oficjalna ulegała z wolna przeobrażeniom. Na uni- wersytecie wiedeńskim w dziedzinie filozofii wraz z uczonymi sprowa- dzonymi z Paryża przewagę miały poglądy nominalizmu angielskiego filozofa Wilhelma Ockhama, który przeprowadzał rozróżnienie między wiedzą a wiarą, co mogło ułatwić przejście do humanizmu. Nie stało się tak jednak, a w XV w., kiedy humanizm już zatryumfował, uni- wersytet pozostał twierdzą scholastyki, co go doprowadziło do upadku. Jeszcze w połowie tego wieku liczył od 5 do 7 tyś. słuchaczy i był chyba najbardziej popularny w cajej tej części Europy; wkrótce opustoszał i wegetował aż do czasów Oświecenia, kiedy stał się ponownie jednym z najpoważniejszych centrów nauki europejskiej. I w krajach austriackich w XV w. humanizm święci triumfy wśród oświeconych warstw społecznych. Jest to jednak zjawisko obejmujące całą Zachodnią i Środkową Europę. Może najdobitniej świadczy o tym fakt, że koryfeusze humanizmu w Austrii propagowali go równocześnie 65 i w Polsce. Najwybitniejszym humanistą na dworze Fryderyka III był Eneasz Sylwiusz Piccolomini, który miał żywe kontakty z Polską. Jest on autorem historii współczesnej mu Austrii pt. Historia Austriae seu Friderici tertii. Qbok Wiednia drugim ośrodkiem humanizmu w krajach austriackich był dwór ks. Zygmunta w Tyrolu. Zwycięstwo humanizmu zapewniło przybycie do Wiednia w 1497 r. Konrada Celtesa, który założył tam pewnego rodzaju akademie nauk Sodalitas Litteraria Danu- biana. Przedtem zakładał takie same stowarzyszenia zarówno w Polsce, jak na Węgrzech, w Nadrenii, a w końcu dopiero w Austrii. Źródła do dziejów krajów austriackich w średniowieczu to podobnie jak w całej Europie roczniki i kroniki zapisywane w klasztorach. Spełniały one jednak role bardziej wszechstronną, bo celem ich było nie tylko upamiętnianie faktów historycznych, ale stanowić miały pożywkę umysłową, należą więcdo ogólnej literatury. Najstarsze roczniki były zapisywane już od końca VIII w. w Salzburgu, a od 1123 r. w Melk. Luitpold V pod koniec XII w. kazał zakonnikom w Melk napisać historię Babenbergów. Jeden z najwybitniejszych kronikarzy niemieckich w połowie XII w. to brat Henryka II Jasomirgotta Otto, biskup z Freising. W jego Gęsta Friderici kończących sre na r. 1156 znajduje się wiele informacji do dziejów austriackich, a także i polskich. Od połowy XIII w. zaczyna się ujawniać zainteresowanie przeszłością zarówno wśród rycerstwa, jak i mieszczan. W tym czasie powstała w Wiedniu po niemiecku rymowana kronika Fiirstenbuch (Księga książąt), napisana przez Jansa Enikela, opisująca w sposób bajeczny dzieje Austrii i Styrii od założenia Wiednia do końca panowania Babenbergów. Inny charakter ma opis zdarzeń z lat 1267—1302 spisany przez wybitnego mieszczanina wiedeńskiego Paltrama Yazzo. Również około 1300 r. napisał Ottokar z Gaal kronikę rymowaną Styrii, bodaj najobszerniejsze dzieło niemieckiego średniowiecza. Korzystał z ogromnego materiału dokumentarnego, z którego wiele już do dziś się nie zachowało, oraz z relacji żyjących, należał bowiem do wielkiego rodu feudalnego Styrii, zaprzyjaźnionego z rodziną Liechtensteinów, w której panowała wysoka kultura literacka. Niestety kronikarz ten nie odznaczał się zmysłem krytycznym i nie.tylko przepisywał zasłyszane legendy, ale sam dodawał bajeczne opowieści. Pomimo to do końca nieomal XIX w. dzieło to uważane było za ważne źródło historyczne i dopiero nowoczesna krytyka historyczna wykazała, jak mało wiarygodne są niektóre informacje zawarte w tej kronice. Znacznie większą wartość ma napisana w tym samym czasie po łacinie kronika opata z Yiktring w Karyntii Johanna, pochodzącego z Francji, który opisał wypadki austriackie z lat 1211 —1343, przy czym ostatnie dziesięciolecie znał z własnych przeżyć, bo jako człowiek wiel- kiego wykształcenia i wybitnej inteligencji wciągany był w najważniejsze akcje polityczne. Właśnie on uchodzi za najwybitniejszego pisarza histo- rycznego w Niemczech późnego średniowiecza (zm. 1345). Jego przeciwieństwem był kapelan Albrechta III, Leopold Stain- reuter, autor kroniki 95 władców, z którego Eneasz Sylwiusz Picco- lomini sobie pokpiwał, ponieważ w kronice tej było więcej wymysłów 66 bajecznych niż rzeczywistych faktów, co każdy krytyczny czytelnik mógł poznać od razu. Obok tej literatury o charakterze historiograficznym powstało już piśmiennictwo, jakbyśmy powiedzieli, o charakterze literatury pięknej, i to po niemiecku. Już w 1078 r. dokonano w Karyntii poetyckiego opracowania I księgi Biblii, Genezis, w formie wierszowanej po nie- miecku. W pół wieku później napisała pierwsza znana z imienia poetka niemiecka Ava (zm. 1227) w klasztorze Góttweig wierszowany żywot Jezusa. Inny zakonnik, Henryk z klasztoru w Melk, napisał utwór poetycki Erinnerung an den Tod (Przypomnienie śmierci), w którym występował przeciw zepsuciu obyczajowemu u ludzi stanów wyższych. Największy epos niemiecki, Pieśń Nibelungów, został około 1200 r. ostatecznie zredagowany właśnie na terenie Austrii, a wiele zawartych w nim szczegółów- ma charakter lokalny. Ślub Attyli i Krymhildy odbywa się w Wiedniu, a Hunowie przedstawieni są na podobieństwo ówczesnych Węgrów. Dwory władców austriackich zarówno Babenbergów, jak książąt Karyntii i Tyrolu były ośrodkami życia kulturalnego. Tam zjawiali się wędrowni pieśniarze wielbiący cnoty wojenne czy przygody miłosne, tzw. minnesangerzy. Recytowali poezje najsłynniejszego poety niemieckiego średnich wieków Wolframa von Eschenbacha, u którego uczył się najznakomitszy niemiecki liryk Walther von der Yogelweide (zm. 1228), urodzony w Tyrolu, a który zgodnie ze zwyczajem odbywał długie wędrówki, ostatecznie osiadł na dworze Luitpolda VI w Wiedniu. Może nie tak wybitny był z kolei jego uczeń Ulrich z Liechtensteinu (zm. 1275), lecz żył w okresie, kiedy obyczaj średniowiecznego rycerstwa chylił się już ku upadkowi, a z nim razem i poezja rycerska. Właśnie ten poeta skarżył się na zanik obyczaju dworskiego: rycerze więcej oddają się zabawom związanym z winem i grami hazardowymi niż służeniu damom; stracili cnotę dyskrecji, przechwalając się swoimi sukcesami miłosnymi, a z drugiej strony kobiety nie umieją już brać udziału w dwornej rozmowie, a wybierają sobie rycerzy nie wedle ich zalet, ale rachując na ich szczodrość w obdarzaniu podarkami. Można przypuszczać, że poeta idealizował przeszłość sądząc, że była taka, jak ją opiewali poeci. Niemniej trzeba zauważyć, że skarżono się na upadek obyczajów znacznie wcześniej, a właściwie stale, bo po prostu odbijał się w tym kontrast między poezją a życiem. Satyra nigdy nie miała tych złudzeń i chłostała negatywne strony życia społecznego zależnie od nastawienia danego pisarza. Tak więc tzw. Seifried Hebling, żyjący pod koniec XIII w., przedstawiał w negatywnym świetle zarówno wielkich panów, jak i chłopów, gloryfikując rycerstwo, natomiast wędrowny poeta Wernher der Gartner, pochodzenia chłopskiego, chłopów stawiał za wzór dobrych obyczajów. Największym austriackim poetą w XIV w. był tzw. Peter Suchenwirt, który wychwalał książąt i wielkich panów, ich czyny rycerskie, opisywał ich zbroje i ubiory. Brał udział w wyprawie księcia Albręchta III w 1377 r. przeciw Prusom, zatem poznał i ziemie polskie. Ale i Suchenwirt narzekał na upadek obyczaju rycerskiego zarówno dzielności, jak 67 i dworności. Może najciekawszą postacią poety i rycerza był Oswald Wolkenstein z Tyrolu (zm. 1445), ostatni chyba minnesanger, obdarzony nie tylko talentem poetyckim, ale też niezwykłym temperamentem życio- wym, który zbierał burzliwe doświadczenia po całym nieomal ówczesnym świecie: w Azji, w Szwecji, w Polsce, Rosji, na zachodzie w Portugalii i na południu Europy. Ale też ta bujna osobistość zapowiada już człowieka czasów nowych. Walther von der Yogelweide, miniatura w kodeksie Manessische Liederhandschrift ok. 1300 r. Zresztą już od XII w., a w szczególności XIV w., odbiorcami literatury są w coraz wyższym stopniu ludzie świeccy. Dlatego właśnie coraz więcej pisze się w języku niemieckim, bo literatura ta przezna- czona jest dla rycerstwa i bogatszego mieszczaństwa. Potem pod wpływem humanizmu odrodzi się niejako pisarstwo łacińskie zdobywając w drugiej połowie XV w. na jakiś czas przewagę. Niemniej dwory książąt austriackich i miasta, szczególnie Wiedeń, to ośrodki pisarstwa zarówno łacińskiego, jak, co ważniejsze, także i niemieckiego. Wystarczy powiedzieć, że na dworze Rudolfa IV działający Saksończyk Heinrich 68 z Miigeln przetłumaczył półtora wieku przed Marcinem Lutrem Pismo święte na język niemiecki. Na dworze następcy Rudolfa IV, Albrech-ta III, panowała żywa działalność literacka, polegająca na tłumaczeniu dzieł łacińskich na niemieckie. Ostatnim niejako pisarzem w duchu średniowiecznym był Thomas Ebendorfer z Haselbach, działający na uniwersytecie wiedeńskim. Zrazu poświęcał się pisarstwu teologicznemu, choć równocześnie ogłaszał ka- zania w języku łacińskim i niemieckim. Później zaczął pisać dzieła historyczne, z tego najważniejsza jest kronika Austrii. Był on przed- stawicielem uniwersytetu wiedeńskiego na soborze bazylejskim. Z po- czątku cieszył się opieką Fryderyka III, potem naraził się mu jako wybitna i niezależna indywidualność. Zresztą władca ten stał się wtedy opiekunem humanizmu. Jednakże średniowieczne pisarstwo w zupełności jeszcze nie zagasło. Dłuższy czas współżyły niejako ze sobą te dwa prądy umysłowe; tak więcobok dzieł literacko-filozoficznych utrzymanych w zasadach humanizmu tworzono i dzieła literackie, jak na przykład ludowe poematy dramatyczne, owiane całkowicie duchem średniowiecza. ARCHITEKTURA I SZTUKA W pierwszym okresie średniowiecza w krajach austriackich budo- wano kościoły drewniane, ale już od końca XI w. coraz częściej wznoszono je z kamieni i cegły. Panujący był styl romański, ale dziś z tych budowli mało co pozostało. W XI w. wznoszono świątynie nie- wielkie, dostosowane do potrzeb stosunkowo nielicznej ludności. Ale ludność wzrastała, zatem potrzebne były kościoły obszerniejsze, budo- wano więc albo nowe, albo przerabiano stare. W ten sposób zabytki romańskie znikły, ponieważ już od drugiej połowy XIII w. zapanował styl gotycki. Po paru wiekach i ten ustąpił renesansowi, a od końca XVI w. na terenie dzisiejszej Austrii zapanował barok, który jej nadał charakterystyczne oblicze architektoniczne. Architekci średniowieczni byli zrzeszeni jak wszystkie rzemiosła w cechy, niemniej cechy budowniczych miały charakter specjalny. Były to tzw. strzechy, przechowujące zazdrośnie tajemnice techniczne, przy czym posiadały one trwałe związki międzynarodowe. Właśnie z tych dwu powodów stały się one wzorem dla tajnych stowarzyszeń i dlatego na przykład masoneria, czyli wolnomularstwo, zarówno w nazwie, jak i w tajemniczości oraz kontaktach międzynarodowych ma pewne analogie do „strzech" średniowiecznych. W Wiedniu właśnie około 1200 r. istniała taka „strzecha" związana z benedyktynami, ale która dzięki kontaktom z Francją wprowadziła do Austrii styl gotycki. Po 1241 r. po najeździe Tatarów wezwano architektów wiedeńskich na Węgry do odbudowy zburzonych kościołów. Po spełnieniu tego zadania wrócili do Wiednia, gdzie właśnie otworzyły się duże możliwości, kiedy Austria dostała się pod panowanie Ottokara czeskiego, a zatem włączona została 69 w wielkie państwo od Łużyc do Styrii. Wtedy też zaczęto budować w stylu gotyckim kościół Św. Stefana, który trzeba było restaurować po pożarach w latach 1258 i 1276. Rudolf IV, który, jak wspominaliśmy, tą sprawą zajął się gorliwie, kierował się także rywalizacją w stosunku do swego szwagra, cesarza Karola IV, pragnąc, by w jego stolicy był Heiligenkreuz, dormitorium w opactwie cystersów, polowa XIII w. kościół wspanialszy niż kościół Św. Wita w Pradze. Zresztą budowa kościoła Św. Stefana trwała długo: wieże wykończono w 1433 r., a nawę dopiero w 1446 r. W każdym razie kościół ten uchodzi za najwspanialszy pomnik gotyckiej architektury w Austrii. Około 1500 r. gotyk w Austrii zamiera i przeradza się na pewien czas w tzw. gotyk barokowy. Pomniki architektoniczne średniowiecza austriackiego to nie tylko budowle kościelne, ale i świeckie. W pierwszym rzędzie zamki rycerskie, Burgi, które w późniejszym średniowieczu zdobiono freskami. Za naj- wyższe osiągnięcie w tej dziedzinie uważany był zamek księcia Tyrolu, Zygmunta, tzw. Sigmundskron pod Bożen, podziwiany przez współ- czesnych mu jako cud architektoniczny. Sztuka średniowieczna w Austrii to oczywiście i przedmioty kultu religijnego czy choćby kroniki i roczniki ilustrowane miniaturami. Wreszcie rzeźby i obrazy czy to dla potrzeb bogacących się miast, jak na przykład hale — nasze sukiennice — czy też dla rezydencji wielko- pańskich jeszcze o charakterze obronnych zamków. W gotyckim stylu 70 powstawały wówczas rzeźby kościelne — słynne madonny zarówno drew- niane, jak kamienne. Podobnie powstawały wtedy ołtarze rzeźbione w drzewie, również najdoskonalsze w południowym Tyrolu. Malarstwo stało w Austrii wówczas na wysokim poziomie, a pierwszy oryginalny (nie imagina- Piekna Madonna, 1410— 1415 r., w koś- ciele Franciszkanów w Salzburgu Jacob Kaschauer, Madonna z Dzie- ciątkiem ok. 1435 r. portret to wizerunek Rudolfa IV, najwcześniejszy do dziś zacho- wany portret monarchy na północ od Alp. We wszystkich więc dziedzinach Austria stoi niejako pośrodku przeobrażeń ogarniających ówczesną Europę kończącego się średniowiecza, przejmując zarówno wpływy włoskie, jak niderlandzkie, a równocześnie nie jest obca wpływom przychodzącym ze wschodu przez Węgry, jak i Czechy. IV. AUSTRIA W UNII Z WĘGRAMI I CZECHAMI. OKRES REFORMACJI I KONTRREFORMACJI 1526-1648 FERDYNAND I KRÓLEM WĘGIER I CZECH W NASTĘPSTWIE UKŁADÓW w Wormacji i Brukseli oraz po opanowaniu po śmierci Ludwika Jagiellońskiego Czech i Węgier młodsza linia Habsburgów reprezentuje jedność Austrii i jej losy aż do 1918 r. To właśnie jest to państwo, które przeszło do tradycji jako państwo habsburskie, a które przetrwało aż do końca pierwszej wojny światowej, a więc prawie czterysta lat. Zresztą to nie tytuły dynastyczne spowodowały powstanie tej potrójnej unii. Już w wiekach poprzednich niejednokrotnie dochodziło do jednoczenia się tych państw pod jedną dynastią, co w owych czasach oznaczało także pewnego rodzaju jedność polityczną. Najwidoczniej głębokie interesy wiązały ten cały obszar naddunajski. Oczywiście w pierwszym rzędzie były to interesy gospodarcze, ale bezpośrednio działały w wyższym stopniu interesy polityczne, a miano- wicie wspólne niebezpieczeństwo zewnętrzne. Tak jak wspominaliśmy wielokrotnie poprzednio, coraz bardziej wzmagający się nacisk państwa Osmanów zmuszał jego europejskich sąsiadów do jednoczenia sił dla obrony przed tym niebezpieczeństwem. Najazd ten był właśnie przyjmowany jako prawdziwa groźba, bo panowanie żywiołu wrogiego w pierwszym rzędzie pod względem kulturalnym. Niejako zewnętrzną oznaką tego był fakt, że państwo tureckie było państwem mahometańskim. Wprawdzie Turcy w gruncie rzeczy praktykowali znacznie większą tole- rancję religijną, niż to' się działo w państwach chrześcijańskiej Europy, ale z tego mało kto zdawał sobie sprawę. Ostatecznie Turcy bynajmniej nie nawracali przemocą swoich poddanych na islam. Fakt, że przez tyle wieków pod panowaniem sułtańskim utrzymała się religia chrześcijańska, świadczy o tym niezbicie. Natomiast nie zwraca się uwagi na to, że w ówczesnych państwach europejskich zasada tolerancji obowiązywała tylko gdzieniegdzie, a właściwie wtedy jeszcze nigdzie w pełni nie była realizowana, jak na przykład w najbardziej tolerancyjnym ówcześnie państwie, to znaczy w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Najważniejsze jednak, że dla Węgrów, Chorwatów, tak jak dla Czechów, Słowaków i Niemców, Turcy reprezentowali kulturę azjatycką, którą uważano za barbarzyństwo. Przed nią właśnie musiano się bronić, chociaż jak się przekonamy istniały także tendencje, aby szukać z potęgą turecką kompromisu i współżycia. 72 Okazało się to od razu na Węgrzech. W zasadzie układy dynastyczne, na których podstawie Ferdynandowi przysługiwały wszelkie prawa do dziedziczenia korony zarówno węgierskiej, jak i czeskiej, bynajmniej nie były ówcześnie w pełni obowiązujące. Wszędzie bowiem istniała zasada, że objęcie tronu przez władcę uzależnione jest od zgody stanów. Nawet przecież korona króla rzymskiego i cesarza były teoretycznie elekcyjne, jakkolwiek w rzeczywistości decydowała siła materialna posz- czególnych kandydatów. W każdym razie przy zmianie tronu zjawiało się zazwyczaj paru kandydatów, którzy walczyli o głosy uprawnionych do tego elektorów, czy to książąt jak w Niemczech, czy też przedstawicieli stanowych, jak w Czechach i na Węgrzech. Z reguły dochodziło do wojny domowej, która zależnie od okoliczności i stosunku sił mogła mieć przebieg krótki, ale też mogła przerodzić się w walkę uporczywą i niszczącą kraj. PODZIAŁ WĘGIER I WOJNY Z TURCJĄ Na Węgrzech doprowadziła zmiana dynastii do skutków daleko idących, bo do długotrwałego podziału kraju. Opór przeciw objęciu władzy przez Ferdynanda jako króla węgierskiego stawiła szlachta, natomiast Habsburga popierała magnateria. Szlachta zebrana w Tokaju ogłosiła królem Jana Zapolyę, który też od razu koronował się, ale stronnictwo magnackie ogłosiło w Preszburgu królem Ferdynanda. Wprawdzie Zapolya zrazu panował na większej części kraju, ale już w 1527 r. Ferdynand wysłał na Węgry silną armię, która pokonała wojska Zapolyi, dzięki czemu Ferdynand mógł się koronować, a Zapolya opuścił Węgry i udał się do Polski, gdzie ożenił się z Izabelą, córką Zygmunta Starego; ważniejsze, że szukając pomocy przeciw Habsburgowi poddał się Turcji. Wkrótce więc, bo w 1529 r. sułtan Soliman wkroczył na Węgry i w imieniu króla Jana podbił znaczną ich część ze stolicą Budą. Uderzył także na Wiedeń, który oblężony bronił się zacięcie i dopiero nadejście zimy zmusiło Turków do przerwania oblężenia. Z kolei Ferdynandowi nie udało się odebrać Budy. Ostatecznie utrwalił się podział Węgier na trzy części. Zapolya utrzymał się przy panowaniu nad Siedmiogrodem. Ferdynand miał pod swoim panowaniem Chorwację i część dzisiejszej Słowacji, natomiast największy środkowy obszar królestwa węgierskiego pozostał na półtora wieku w rękach tureckich. Rozumie się, że Habsburgowie nie mogli zrezygnować z aspiracji do posiadania całych Węgier i na skutek tego walka z Turcją stała się na długo zasadniczym zewnętrznopolitycznym problemem państwa habsburskiego, a zatem i Austrii. Zresztą w woj- nach z Turkami zniszczenia nie oszczędziły i rdzennie austriackich krajów, w których buszowały nie tylko wojska sułtańskie, ale sprzymie- rzone z nimi zagony tatarskie. Pierwszy okres wojen z Turkami skończył się dopiero w 1547 r., kiedy doszło do formalnego zawieszenia broni, za co jednak Ferdynand musiał corocznie płacić sułtanowi 30 tyś. duka- 73 tów „podarku", faktycznie haraczu. Ten sam „podarek" zobowiązał się płacić Ferdynand, kiedy zawarto traktat pokojowy w Konstantynopolu w 1562 r., utrwalający podział Węgier wedle istniejącego stanu, a Siedmiogród uznał zwierzchnictwo lenne sułtana. Rezygnacja Habsburgów z panowania nad całymi Węgrami była uzasadniona tym, że mieli oni do zwalczania znacznie większe nie- bezpieczeństwa we własnych posiadłościach zarówno na terenie krajów zamieszkałych przez. Niemców, jak Czechów czy chłopską ludność sło- wiańską w południowej części ich dziedzicznych posiadłości austriackich. Na terenie całych Niemiec rozszerzała się wówczas reformacja, która dla Habsburgów połączona była z konfliktem nawet bardziej jeszcze istotnym, a mianowicie walką z przedstawicielstwem stanowym w poszczególnych krajach, które nie chciały dopuścić do utrwalenia się władzy absolutnej. Jeśli zrazu, jak wspomnieliśmy, powyższe konflikty społeczne, walki z chłopami i żywiołami plebejskimi w miastach charakteryzowały pierwszy okres reformacji, to w następnej fazie po solidarnym stłumieniu buntów poddanych przez szlachtę, książąt i dynastię habsburską narodził się nowy problem, a to usiłowanie, aby utrwalić panowanie cesarza nad książętami poza swoimi posiadłościami, a nad stanami we własnych posiadłościach. TWORZENIE NOWOCZESNEJ ADMINISTRACJI Już za czasów Maksymiliana zaczęło się budowanie nowoczesnego aparatu państwowego w Austrii. Tendencją zasadniczą było stworzenie administracji bardziej scentralizowanej podległej monarsze, a zatem uniezależnionej od terytorialnych instytucji,-w pierwszym rzędzie stano- wych. W miarę jak posiadłości habsburskie rozszerzały się, a państwo przeobrażało się w wielkie, a bardzo rozległe mocarstwo, narzucała się konieczność nowego zorganizowania całego aparatu władzy. Ale tak jak rodzenie się czasów nowożytnych i upadek średniowiecznego porządku nie odbył się w ciągu jednego pokolenia, nie dokonał się niejako jednym zamachem, ale wymagał powolnych a długotrwałych przeobrażeń, podobnie i stworzenie nowego odpowiadającego czasom nowożytnym państwa połączone było z długotrwałymi wysiłkami i bardzo zaciętymi walkami z tymi społecznymi czynnikami, które były zainteresowane w utrzymaniu starego porządku. W dodatku we wschodnich posiadłościach habsburskich, a więc w tych krajach, w których powstawała monarchia łącząca Austrię z Czechami i Węgrami, próbom ujednolicenia organizacji państwowej musiały przeciwstawić się czynniki nie tylko związane z dawnym średniowiecznym porządkiem, a także to wszystko, co było przywiązane do tradycji dawnych państw, a więcCzech i Węgier, tradycji w niejednym różnych od tradycji ściśle austriackich czy ogólnoniemieckich. Wprawdzie Czechy od wieków były w ścisłych związkach z Rzeszą Niemiecką, miały jednak także i własny odrębny rozwój, w którym pierwiastki słowiańskie musiały odgrywać 74 niepoślednią rolę. Niemniej nie należy już na XVI w. przerzucać konfliktów narodowościowych, których istotną domeną stal się dopiero wiek XIX. Nie wolno bowiem zapominać, że w całej tej części Europy panowała jedna kultura umysłowa, bardzo zbliżone obyczaje i zwyczaje. Warstwy wykształcone wychowane były w jednej szkole Kościoła rzymskiego, pomimo że właśnie koniec wieków średnich to okres żywego ruchu dysydenckiego. Wtedy rozwijają się herezje, a Czechy stały sil? przecież w XV w. obszarem, na którym husytyzm triumfował i zrósł się w niemałym stopniu ze świadomością odrębności narodowościowej tak, jak ona w owych wiekach mogła się ujawniać. W okresie tym posiadłości habsburskie składały się z trzech kom- pleksów terytorialnych, a to: kraje dziedziczne (Erblande), a więc obie Austrie Górna i Dolna, Tyrol oraz tzw. środkowe ziemie austriackie ze Styrią, Karyntią, Krainą, Gorycją, Istrią, Triestem; drugi kompleks to ziemie czeskie, a więc Czechy, Morawy, Śląsk i Łużyce, które jednak w 1635 r. przeszły do Saksonii; wreszcie trzeci kompleks to 1/3 Węgier oraz Chorwacja ze Sławonią. Oprócz tego do dziedzicznych krajów austriackich należały tzw. Yorlande (dosłownie kraje przednie), tzn. rozproszone posiadłości w Niemczech Południowych i Zachodnich, które jednak często zmieniały granice i swych władców. Cesarz był w tzw. krajach dziedzicznych, czyli właściwej Austrii, dziedzicem, w krajach czeskich stał się nim dopiero od 1627 r., a na Węgrzech formalnie od 1687 r. Władze górnoaustriackie miały swoją siedzibę od r. 1499 w Inns- brucku, gdzie urzędował Regiment, czyli rząd złożony z 8 urzędników, wykonujący władzę w imieniu monarchy (Landesjurst — dosłownie książę kraju). W 1502 r. utworzono rząd dla krajów dolnoaustriac-kich w Linzu i w Wiedniu, a w Wiener-Neustadt coś w rodzaju sądu najwyższego. W 1510 r. zniesiono sąd w Wiener-Neustadt, a z Linzu władze rządowe przeniesiono do Wiednia. W dniu l I 1527 r. wydał Ferdynand Hofstaatsordnung (Porządek dworsko-państwowy), pewnego rodzaju statut zarządu krajów austriackich, odnoszący się zarówno do Austrii, jak do Czech i Węgier. W zasadzie ta pewnego rodzaju konstytucja administracji państwowej pozostała w niemałym stopniu w mocy aż do rewolucji 1848 r. Na czele tych władz wspólnych dla całego państwa stała Tajna Rada, gdzie decydowano o sprawach dynastii i polityki zewnętrznej. Składała się zrazu z sześciu najwyższych dostojników państwowych. Najwyższą instancją sądową była Rada Dworska, do której przez czas jakiś należeli także członkowie Tajnej Rady. Ale już właśnie ta instancja sądownicza natrafiła na opór ze strony stanów czeskich i węgierskich, tak że w r. 1537 ograniczono jej działalność do austriackich krajów dziedzicznych i posiadłości habsburskich w Rzeszy. Mniejsze znaczenie miała Nadworna Kancelaria (Hofkanzlei), instytucja istniejąca jeszcze od wieków średnich; zrazu dzieliła się ona na trzy oddziały: dla dziedzicznych krajów austriackich, dla Czech i dla Węgier. Ale już w 1559 r. musiano jej działalność ograniczyć do krajów austriackich, a Czechy i Węgry otrzymały kancelarie odrębne. 75 W tych administracyjnych przemianach najwyższych organów uwi- daczniał się opór, jaki Czechy i Węgry stawiały próbom bezwzględnej centralizacji aparatu państwowego. Natomiast sprawy ważniejsze, to znaczy finanse i wojsko, potrafili jednak Habsburgowie ujednolicić. Izba Nadworna zarządzała skarbem państwowym, a podlegały jej izby krajowe w Wiedniu, Innsbrucku, Pradze i Preszburgu. Wprawdzie działalność instancji skarbowych natrafiała na poważne trudności walcząc z oporem instytucji stanowych, niemniej potrafiły się utrzymać i przed- stawiały swoim istnieniem jedność tego wielkiego państwa. Zrazu podlegały Izbie Nadwornej także sprawy utrzymania wojsk, ale kiedy wojny z Turkami stawały się coraz bardziej absorbujące, wymagające coraz większego wysiłku nie tylko finansowego, ale i organizacyjnego, stwo- rzono w-1556 r. Nadworną Radę Wojenną (Hofkriegsrat), która potem istniała aż do czasów najnowszych, bo do początku XIX w. REFORMACJA Najważniejszym jednak i najtrudniejszym zagadnieniem wewnętrznym państwa austriackiego na początku XVI w. to reformacja. Rozszerzała się ona w krajach austriackich od początku gwałtownie, i to zarówno wśród chłopów, mieszczan, studentów i robotników-górników, jak, co ważniejsze, wśród szlachty i nawet wysokiej arystokracji. Już w 1522 r. przeszedł na protestantyzm, przebywający wtedy w Wittenberdze. Christoph Jórger. syn starosty Górnej Austrii, za którym wkrótce poszli rodzice; wśród protestantów widzimy takie rody jak: Starhemberg, Polheim, Dietrichstein, Khevenhiiller i wiele innych, których nazwiska potem w dziejach monarchii Habsburgów będą się niejednokrotnie powtarzać jako najwierniejszych paladynów monarchy. Młodzież studiująca opuszczała wierny katolicyzmowi uniwersytet wiedeński, szukając nauk na uniwersytetach północnoniemieckich, w pierwszym rzędzie w Wittenberdze. W drukarniach wiedeńskich wydawano pisma protestanckie, chociaż w 1523 r. wyszedł zakaz ich publikowania zresztą nie bardzo respektowany. Nawet stracenie w 1524 r. bogatego wiedeńskiego miesz- czanina Kaspara Taubera nie odstraszyło od przechodzenia na nową wiarę. W 1527 r. wydał Ferdynand tzw. Generalmandat — powszechny nakaz - zwrócony przeciw luteranom, choć mowa w nim także i o innych sektach jak na przykład anabaptystach (Wiedertaufer). Sekta ta była ogromnie rozpowszechniona jeszcze przed wystąpieniem Lutra szcze- gólnie w Austrii Dolnej i w Tyrolu oraz na Morawach. Anabaptyści przyszli tam ze Szwajcarii, a w r. 1525 było ich w Czechach około 150 tyś. Nie uznawali oni jakiejkolwiek władzy i obowiązku walki zbrojnej. Sekta znajdowała wśród chłopów wielu zwolenników, jako że łączyła herezję z bardzo radykalnymi postulatami społecznymi, co ich narażało od początku na krwawe prześladowania. W 1528 r. spalono na stosie w Wiedniu pierwszego biskupa anabap- tystów w Austrii Górnej Balthasara Hubmaiera. Na skutek prześlado- 76 Austria w latach 1526-1740 wań większość wyrzekła się swojej wiary, wobec czego ograniczono się do nakazu odbycia pokuty zasadzającej się na uczestniczeniu przez trzy niedziele w nabożeństwach i procesjach boso i z gołą głową. Niemniej nie zawsze tak łatwo dawano sobie radę z tymi sekciarzami. W 1529 r. na przykład rząd Tyrolu doniósł Ferdynandowi, że w ciągu ostatnich dwu lat skazano za to kacerstwo około 700 osób część na śmierć, a część na banicję. W innych krajach habsburskich nie stosowano tak ostrych środków przeciw tej sekcie. Na Morawach raczej ich tolerowano, ponieważ organizowali oni pewnego rodzaju spółdzielnie, wydzierżawiając grunty, na których prowadzili wspólne gospodarstwo, dbali o swoich współbraci, a skoro wśród nich było bardzo wielu znakomitych i uczciwych rzemieślników, niektórzy wielcy panowie po- pierali ich, a w każdym razie dawali im opiekę. Od abdykacji Karola V w 1556 r., kiedy w młodszej linii Habsburgów korona cesarska stała się faktycznie dziedziczna, obciążył Ferdynanda jako władcę niemieckiego cały problem reformacji. Szukano kompromisu w sprawach dogmatycznych, ale ważniejsze były sprawy czysto polityczne. Książęta niemieccy przechodząc na protestantyzm uniezależniali się od cesarza. Rozpoczęły się w Niemczech wojny między książętami i od razu, bo już w 1543 r., Ferdynand stracił panowanie w Wirtembergii, co było ważne, ponieważ kraj ten stanowił niejako łącznik między posiadłościami austriackimi a zachodnioniemieckimi. Podobnie i w krajach austriacko-czeskich sprawy wyznaniowe łączyły się ściśle z politycznymi. Kiedy więc pod koniec 1541 r. 'Ferdynand zwołał do Pragi przedstawicielstwa sejmów austriackich i czeskich, aby uzyskać środki finansowe na prowadzenie wojny z Turkami, sejm ten zajął się właśnie sprawami religijnymi, które się współczesnym wydawały najważniejsze. Stawiano wobec Ferdynanda żądania o charakterze wyraźnie protestanckim. Tymczasem prowadzona w Niemczech wojna szmalkaldzka przyniosła rozstrzygnięcie na korzyść Habsburga w bitwie pod Muhlberg (1547), co z kolei wzmocniło pozycję Ferdynanda w krajach czeskich. Ferdynand solidaryzował się bez reszty z Kościołem katolickim przeciw protestantyzmowi jako „advocatus ecclesiae". Nieomal cały ciężar walki w jego krajach władza państwowa brała na siebie, co dawało dynastii pewne konkretne korzyści, bo na przykład dzięki temu odzyskał z powrotem księstwa: Żagań, Opole i Racibórz, podobnie jak daleko na zachód położoną Konstancę. Protestantyzm rozszerzał się w krajach austriackich gwałtownie. Historycy oceniają, że w połowie XVI w. połowa ludności była pro- testancka. Stany po większej części opowiadały się po ich stronie. W każdym razie w czasie trwania soboru trydenckiego, który zaczai obrady w 1545 r., potem wielokrotnie przerywane, sejmy austriackie zebrane w 1549 r. w Austrii Dolnej, Styrii i Karyntii opowiedziały się po stronie protestantyzmu. Pomimo zawarcia w r. 1555 pokoju religijnego w Augsburgu, Ferdynand nadal walczył z protestanckimi stanami, a w 1556 r. na sejmie wydziałowym zwołanym do Wiednia musiał pomimo to zgodzić się na pozwolenie przyjmowania komunii pod obu postaciami. Ta właśnie sytuacja wewnętrznopolityczna skłoniła go do 78 domagania się przez swoich przedstawicieli na odnowionym w 1562 r. soborze w Trydencie pewnych ustępstw na rzecz protestantyzmu, a więckomunii pod obu postaciami i zniesienia celibatu, na co jak wiadomo sobór się nie zgodził dążąc do zupełnego rozdziału od pro- testantyzmu. Trzeba tu zaznaczyć, że reformacja rozszerzając się w krajach habsburskich ogarnęła także ziemie zamieszkałe przez Słowian Południo- wych, a to Słoweńców i Chorwatów. Przetłumaczenie Ewangelii na ich języki miało dla kultury tych narodów ogromne znaczenie. Najwy- bitniejszą w tym względzie rolę odegrał Primoż Trubar, który działał od 1531 r. w Lublanie, propagując protestantyzm pomimo oporu biskupa, ale przy poparciu mieszczaństwa. W 1548 r. musiał jednak kraj opuścić i udał się do Niemiec. Tam napisał po słoweńsku coś w rodzaju katechizmu i kilka kazań, co ogromnie przyczyniło się do rozpowszechnienia reformacji wśród ludności słowiańskiej krajów austriackich. Wkrótce wydrukował w Tybindze słoweńskie tłumaczenie Ewangelii i Dziejów apostolskich. W tym samym czasie Konzul Stjepan z Istrii, który też jako luteranin musiał opuścić kraj, również w Niemczech przetłumaczył Ewangelię na język serbsko-chorwacki. W obu wypadkach koszty tych wydawnictw pokryli panowie i miasta austriackie w przekonaniu, że podnoszenie życia religijnego w krajach Słowian Południowych pomoże do zwalczania niebezpieczeństwa tureckiego, bo będzie osłabiać władzę sułtańską w nadgranicznych prowincjach Porty Otto- mańskiej. To zresztą było główną zasługą reformacji, która jednak w dziedzinie religijnej nie utrzymała się w krajach południowosłowiańskich. Osta- tecznie skoro ani drogą szukania kompromisu w dziedzinie religijnej, ani drogą prześladowań nie udało się pokonać reformacji, musiano się wreszcie zgodzić na podział sfer wpływów, czym był pokój w Augsburgu, który postawił zasadę „cuius regio eius religio", a sprawy religii poddanych oddawał pod władzę panujących. Chociaż pokój ten w Niemczech podważył prymat cesarza, ale za to pozwolił Habsburgom dążyć w swoich bezpośrednich posiadłościach do państwa jednolitego, bo opartego na jedności religijnej. Miało to o wiele większe znaczenie niż człowiek nam współczesny może zrozumieć. POCZĄTKI KONTRREFORMACJI Zresztą nie tylko działania władzy państwowej w posiadłościach habsburskich zwalczały protestantyzm w tej epoce. Walkę z protestan- tyzmem przejął sam Kościół i jego najskuteczniejsze ramię, świeżo powstały zakon jezuitów. Zjawili się oni właśnie w tym czasie najpierw w Wiedniu a potem w Pradze i Innsbrucku. Zrazu byli to cudzoziemcy; wkrótce Petrus Canisius, jezuita, pochodzący z Nimwegen, rozpoczął żywą działalność na uniwersytecie wiedeńskim i tam wydał katechizm zwięźle sformułowany, jasno napisany, który stał się skutecz- 79 nym orężem w walce o prawowierność katolicką. Od 1555 r. wyszło wiele jego wydań i tłumaczenia na wiele języków. Jezuici mieli odnowić uniwersytet wiedeński, który właśnie wtedy znalazł się w zupełnym upadku. Dla przykładu można zauważyć, że w 1532 r. uczęszczało tam tylko 12 studentów, a jeszcze sto lat wcześniej studiowało na tej uczelni kilka tysięcy. Oprócz uniwersytetu wiedeń- skiego znaleźli jezuici silne oparcie w Innsbrucku, gdzie w r. 1562 utworzyli swoje kolegium. Znaleźli się oni w Austrii na pewno w sytuacji bardzo trudnej, ponieważ protestantyzm opanował tam wówczas w nie- małym stopniu kler; zresztą nie tyle może w dziedzinie dogmatycznej, ile w praktyce życiowej. Tak więc za panowania Maksymiliana II nieomal wszyscy świeccy duchowni poza wyższą hierarchią byli żonaci. Maksymilian II, miedzioryt H. S. Lautensacka 1555 r. A w ćwierć wieku później, bo około 1612 r., żonaty ksiądz w krajach austriackich był nieomal regułą. Zresztą trzeba tu dodać, że nietolerancja zrazu była dość umiarkowana, ale w miarę lat coraz bardziej się zaostrzała. Wystarczy wspomnieć, że jeszcze parę lat po pokoju augsbur- 80 skim wolno było w Austrii przyjmować komunie pod obu postaciami, potem uważano to za przestępstwo, grożące karą śmierci. Ale też jeszcze w rodzinie Habsburgów bynajmniej nie przemogło ostatecznie przekonanie, że interes dynastyczny wymaga identyfikowania się z kontrreformacją. Kiedy więc za wolą Ferdynanda nastąpił podział jego państwa między synów, wówczas spodziewano się, że najstarszy Maksymilian II opowie się w ogóle za protestantyzmem. Jemu też zapewnił ojciec dziedzictwo korony czeskiej i węgierskiej, a to przez koronację jeszcze za swojego życia na króla Czech (1562) i Węgier (1563). Młodszy syn, Ferdynand, otrzymał Tyrol i zachodnioniemieckie po- siadłości habsburskie, najmłodszy Karol otrzymał Styrię, Karyntię i Krainę oraz posiadłości nad Adriatykiem. Po śmierci w 1564 r. Ferdynanda Maksymilian został cesarzem (1564—1576). Jego chwiejna postawa w sprawach religijnych nie miała jednak istotnego znaczenia, ponieważ tymczasem odnowiły się ciężkie walki z Turkami, które skierowały jego wysiłki w stronę posiadłości węgierskich. Turcy odnieśli szereg zwycięstw, zdobyli twierdzę Sziget, której bronił bań Chorwacji Zrinyi i który wraz z większością obrońców zginął w jej murach. Ale śmierć sułtana Solimana w czasie oblężenia Szigetu i wysłanie silnej armii do Chorwacji doprowadziło do pokoju w Adrianopolu (1568) między cesarzem a nowym sułtanem Selimem II. Zapolya zrzekł się wówczas tytułu króla Węgier i zachował tylko tytuł księcia siedmiogrodzkiego; po jego śmierci w 1571 r. księstwo to objął Stefan Batory. Po Zapolyi odziedziczył on wrogość wobec Habsburgów, dlatego też został w 1575 r. przez stronnictwo antyhabsburskie wybrany w Polsce królem przeciw Maksymilianowi. W zastępstwie Batorego rządził Siedmiogrodem jego brat Krzysztof. Polityka Maksymiliana wobec protestantów stała jednak pod znakiem daleko idącego umiarkowania, co w praktyce oznaczało dość istotną tolerancję. Zdawało mu się, tak jak wielu ludziom współczesnym, że reformacja to tylko spór czysto teologiczny, który nie ma większego znaczenia i który wkrótce się wyrówna. Przypisywano mu wypowiedź: „nie ma bardziej uciążliwej tyranii niż chęć panowania nad sumieniem". Lata jego rządów w tej dziedzinie przypominają trochę stosunki w Rzeczypospolitej Polskiej, która więc jeszcze wtedy nie stanowiła w tym względzie takiego wyjątku, jak się niektórym polskim historykom wydaje, a której ówczesny król. Zygmunt August, też powiedział, że nie chce być królem sumień. Maksymilian II zaś mawiał o sobie, że nie chce być „ani papistą, ani luteraninem, ale chrześcijaninem". Austriackim protestantom polecił wypracować wspólną konstytucję kościelną (Christliche Kirchenagenda), na której podstawie wydał w r. 1571 tzw. Asekurację, dozwalającą protestantom na odprawianie nabożeństw w ich domach, ich zamkach i dobrach, natomiast zabroniono im tego w miastach książęcych i miejscach publicznych. W 1574 r. zezwolono szlachcie protestanckiej na publiczne nabożeństwa w Wiedniu. Ta połowiczna tolerancja stosowana była i w posiadłościach czeskich, gdzie jednak utrudniał ją rozłam wśród czeskich różnowierców. W krajach rządzonych przez braci Maksymiliana II stosunki reli- 81 gijne kształtowały się mniej tolerancyjnie. Arcyksiążę Ferdynand był bardziej związany z katolicyzmem, a to choćby dlatego, że protestantyzm w Tyrolu był znacznie słabszy. Chłopi i szlachta pozostali wierni katolicyzmowi, protestantyzm miał zwolenników tylko wśród ludności miejskiej i górników. Działalność jezuitów w Innsbrucku była też znacznie energiczniejsza. Jeszcze ostrzej w obronie katolicyzmu występował zrazu arcyksiążę Karol, władca Styrii, Karyntii i Krainy, ale tam protestantyzm był silniejszy niż w Tyrolu, wobec czego musiał on w 1572 r. wydać akt religijnej pacyfikacji Religionspazifikation (Pokój religijny), w którym dawał prawo wykonywania praktyk religijnych protestanckim panom i ich poddanym i prawo utrzymywania kaznodziejów i szkół. Zasadniczo miasta i miejsca targowe były z tego wyłączone, chociaż w rzeczywistości właśnie tam protestantyzm był najbardziej rozpowszechniony. Niemniej ta polityka książęca zmuszała obie strony do współzawodnictwa w propagandzie religijnej, a przede wszystkim w wychowaniu młodzieży. Toteż akcja jezuitów, którzy w Grazu założyli swoje kolegium, a w 1585 r. uniwersytet, miała istotne znaczenie dla późniejszego zwycięstwa katolicyzmu. Zresztą konieczność paktowania ze stanami wobec toczących się wojen z Turkami zmuszała arcyksięcia do dalszych ustępstw w dziedzinie religijnej. WOJNY Z TURKAMI Najazdy Turków trwały właściwie bez przerwy. Szczególnie kraje nadgraniczne były narażone na ciągłe pustoszenia. W obronie przed tym właśnie arcyksiążę Karol stworzył na pograniczu osobny okręg, gdzie budowano wiele twierdz. Najsilniejsza zwana Karlovac (Karlstadt od imienia arcyksiecia). Osadzano tam chłopów na specjalnie dogodnych warunkach z obowiązkiem pełnienia ciągłej służby wojskowej. W ten sposób powstało tzw. Pogranicze, pewnego rodzaju kolonie wojskowe, nieco przypominające kozaczyznę na pograniczu polsko-tureckim, ale znacznie lepiej zorganizowane, bo podległe centralnym władzom wojsko- wym austriackim. Ono dostarczało, przez dwa i pół wieku najlepszych pułków Habsburgom, które zresztą walczyły nie tylko przeciw Turkom, ale także przeciw innym wrogom Austrii, zarówno na terenie niemieckim, jak potem i włoskim. Pogranicze przyjmowało też chętnie uciekinierów z obszarów zajętych przez Turków, a zatem zachowało pod względem narodowościowym prawie wyłącznie słowiański charakter. Autorytet dynastii habsburskiej był tam tym silniejszy, że stanowili oni dla ludności pozostającej pod jarzmem tureckim symbol kultury chrześcijańskiej. Zresztą większość mieszkańców wyznawała obrządek wschodni, co jednak w tamtych stronach nie miało większego politycznego znaczenia i tu Habsburgowie bynajmniej nie starali się siłą propagować katolicyzmu. W zasadzie Chorwaci, którzy tam mieszkali, byli katolikami, ale przybysze z obszarów serbskich pozostawali prawosławni i mieli gwarantowane dla swojej cerkwi przywileje, które pozwoliły jej przetrwać bez trudti panowanie habsburskie. 82 Tak więcpanowanie Maksymiliana II przeszło pod znakiem tolerancji, ale też był on ostatnim Habsburgiem, który nie opowiedział się zdecydowanie po stronie kontrreformacji. Inaczej przedstawiały się rządy Rudolfa II (1575—1612), jego syna, wychowanego na arcykatolickim dworze hiszpańskim. Ojciec zapewnił mu następstwo tronu w Niemczech, Czechach i na Węgrzech, bo został koronowany w 1572 r. na króla Węgier, w 1576 r. na króla Czech, a rok przed śmiercią ojca. w r. 1575, królem rzymskim, co przesądzało objecie przez niego korony cesarskiej. Rudolf II już nie dzielił swoich posiadłości między młodszych braci. Wprawdzie młodszy jego brat, Maksymilian, starał się o koronę polską, ale został w 1588 r. wzięty do niewoli przez hetmana Zamoyskiego i musiał się zrzec pretensji do panowania w Polsce, przy czym trzeba dodać, że i inni bracia Rudolfa, jak arcyksiążeta Maciej i Ernest, stawiali swoje kandydatury do polskiego tronu. Wkrótce małżeństwo polskiego króla Zygmunta III z arcyksiężniczką z linii styryjskiej Anną doprowadziło do pogodzenia obu dynastii, a miało istotny wpływ na kontrreformacyjne tendencje dworu Zygmunta Wazy. Wojny z Turkami wiązały się ściśle z polityką religijną, ponieważ stany, których pomoc była dla prowadzenia wojny wciąż jeszcze po- trzebna, miały z reguły przewagę protestancką i zawsze korzystały z okazji przyznawania środków na wojnę dla gwarancji wyznawania kultu różnowierczego. W dodatku w stosunku do Węgier to związanie spraw wojenno-politycznych z wyznaniowymi miało najbardziej poważne konsekwencje. Kiedy więc w 1593 r. rozpoczęto z Turkami piętnastoletnią wojnę, losy jej związały się bezpośrednio ze stosunkiem do Węgier. Zrazu Turcy osłabieni walkami na całkiem innych frontach — Persji i Morzu Śródziemnym — ponosili klęski. W wyniku tego zarówno książę Siedmiogrodu Zygmunt Batory, jak i hospodarowie mołdawski i wołoski stanęli po stronie Habsburgów. Wkrótce jednak szczęście wojenne odmieniło się. Pod wrażeniem-klęsk tureckich Batory zrzekł się samodzielności i oddał Siedmiogród pod bezpośrednie władanie Habsburga w 1598 r. Ale nietolerancyjne i niesprawne rządy austriackie zniechęciły stany, które oddały władzę nad krajem Andrzejowi Batoremu. W odpowiedzi wojewoda wołoski Michał wkroczył do Siedmiogrodu, a w walce z nim zginął Andrzej. Wkrótce i Michał poniósł klęskę i został zamordowany z polecenia dowodzącego tam generała austriackiego. Habsburgowie wrócili na tron Siedmiogrodu w 1602 r. Ale ich nietolerancyjna polityka zarówno w Siedmiogrodzie, jak i w tych prowincjach węgierskich, które były w bezpośrednim władaniu Habsburgów, wywołała opór stanów popartych przez ludowe powstanie hajduków pod wodzą Bocskaya. Dwór austriacki zmuszony był zawrzeć w 1606 r. pokój w Wiedniu, w którym wprawdzie Rudolf zachował koronę Węgier, ale musiał oddać Siedmiogród Bocskayowi i, co ważniejsze, musiał zobowiązać się do ograniczenia swej władzy absolutnej na Węgrzech oraz zapewnić wolność religijną. Rudolf podpisał te warunki, ale z góry nosił się z zamiarem powrotu przy zmianie sytuacji do polityki kontrreformacyjnej. Niemniej pokój 83 z Węgrami ułatwił zawarcie pokoju z Turcją jeszcze w tym samym 1606 r. w miejscowości Zsitvatorok. Pokój ten potwierdzał dotychczasowy stan terytorialny. Turcja osłabiona rezygnowała z dalszych zdobyczy. Warunki tego pokoju były o tyle dla Habsburgów korzystne, że Turcja zrzekała się dotychczasowego haraczu i uznawała równorzędność sułtana i cesarza, co pozwoliło na nawiązanie normalnych stosunków Rudolf II. popiersie z brązu, dzieło Adriana de Yries 1603 r. dyplomatycznych między Wiedniem a Stambułem. Wykorzystał to z kolei dwór austriacki dla wznowienia akcji przeciw różnowiercom. Ale znowu wywołał tym powszechny opór i nowe powstanie ludowe, które wpraw- dzie zostało stłumione, ale zmusiło następcę Rudolfa II, Macieja II, do ponownego ułożenia się ze stanami węgierskimi. Dano im dość szerokie ustępstwa gwarantując odrębność administracyjną królestwa. Niemniej stany węgierskie nie zdobyły się na stworzenie własnej armii i własnego aparatu urzędniczego, do czego wedle uchwał sejmu w Presz- burgu z 1608 r., potwierdzonych przez Macieja, miały prawo. Wskutek tego sytuacja na Węgrzech niewiele się poprawiła, a Habsburgowie mogli rozpocząć walkę z różnowierstwem w oparciu o magnaterię i działający już na Węgrzech zakon jezuitów. Znowu dynastia widziała w kontrreformacji swój własny interes, i to interes władzy absolutnej. Wprawdzie nie potrafiono na Węgrzech zniszczyć ani silnego tam kalwi- 84 nizmu, który stał się niejako religią narodową, ani luteranizmu, a to choćby z tego powodu, że Siedmiogród był poza zasięgiem władzy Habsburgów, a znaczna część Węgier pozostawała nadal pod panowa- niem tureckim. Tymczasem polityka Rudolfa II wywołała wśród jego rodziny opo- zycję. Chociaż był to człowiek niezbyt zrównoważony, jako władca mało zdecydowany, ale w dziedzinie kultury osobistość ciekawa, protektor artystów, kolekcjoner, znawca sztuki. Wystąpił przeciw cesarzowi jego brat Maciej, na skutek czego Rudolf był zmuszony zgodzić się na koronowanie Macieja jako króla Węgier w 1608 r. Atutem w tych rodzinnych rozgrywkach stawało się z reguły zdobycie poparcia stanów, a te były, jak wspominaliśmy, opanowane przez różnowierców. NASILENIE KONTRREFORMACJI Po 1600 r. akcja kontrreformacyjna wzmagała się coraz bardziej. Skutkiem tego zarówno chłopi, jak i mieszczanie przynajmniej ze- wnętrznie przyjmowali katolicyzm, co się jeszcze wtedy odbywało bez krwawych prześladowań. Natomiast wielu ludzi, i to najbardziej warto- ściowych, bo nieugiętych w swoich przekonaniach, decydowało się na emigrację do krajów północnoniemieckich. Te właśnie przeobrażenia religijne były jednym z elementów pogłębiania się przedziału między Austrią a Północnymi Niemcami. Proces ten trwać miał przez wieki i w pewnym sensie do dziś jeszcze nie jest zakończony. W miarę jak kontrreformacja stawała się bardziej stanowcza, na- trafiała na coraz silniejszy opór zarówno wśród warstw wyższych, jak i wśród mieszczan i chłopów. Zmuszało to z kolei władców do coraz surowszych i bardziej krwawych represji. Już wtedy zdawano sobie sprawę z tego, że władcy tracą przy tym „wiele dusz, wiele pieniędzy i wiele miłości poddanych". Zresztą opór stawał się tak silny, że Maciej jeszcze za życia Rudolfa II jako król musiał przyznać stanom austriackim tolerancję, to samo zresztą zmuszony był uczynić Rudolf tuż przed śmiercią, wydając tzw. list majestatyczny przyznający w krajach czeskich tolerancję stanom, to jest szlachcie i miastom królewskim, dozwalając im i ich poddanym na wykonywanie różnowierczych praktyk religijnych oraz budowanie w ich dobrach świątyń niekatolickich. Jak słaba była w tych sprawach pozycja władcy, świadczy fakt, że kiedy cesarz Maciej zwołał do Linzu w 1614 r. 70 wydziałów sejmów dla uchwalenia nowych podatków potrzebnych na wojnę przeciw Turcji i Bethlenowi Gaborowi, to odmówiły mu ich, ponieważ nie chciał godzić się na dalsze koncesje religijne. W rezultacie cesarz zmuszony był do zaniechania wojny i zawarcia pokoju. Tymczasem jednak nabrzmiewał konflikt ogólnoeuropejski. Spór między katolikami a protestantami w Niemczech, czyli między związkiem państw katolickich Ligą a protestanckim Unią, stał się jego zarzewiem. Pierwsze lata panowania Macieja jako cesarza (1612-1619) stały 85 pod znakiem dążenia do niezadrażniania wewnętrznej sytuacji w pań- stwie. Politykę te prowadził biskup (od 1615 r. kardynał) Melchior Klesi, właściwie pierwszy austriacki mąż stanu, który przeszedł do historii jako rzeczywisty kierownik polityki państwowej. Była to osobi- stość władcza, co naraziło go na niechęć rodziny panującej, ale w społe- czeństwie czyniło go dość popularnym, nazywano go powszechnie „wicecesarzem". Dążył on do odraczania konfliktów, zdając sobie sprawę, że niechybnie prowadzą do najbardziej niebezpiecznych dla całości państwa walk zbrojnych. W stosunku do Turcji szukano kompromisu. Sprawą sporną był Siedmiogród. Związanego z cesarzem Gabriela Batorego usunięto, a do władzy doszedł przy pomocy tureckiej Bethlen Gabor, niemniej dwór austriacki uznał go na tym stanowisku, co pozwoliło w 1615 r. przedłużyć pokój z sułtanem na dalszych 20 lat. W tymże roku doszło do wojny między arcyksieciem Ferdynandem, władcą Karyntii, a Wenecją. Wtedy po raz pierwszy wybił się pułkownik Albrecht Wallenstein. Wojna skończyła się w 1617 r. kompromisowym pokojem w Madrycie, przy pośrednictwie Hiszpanii i Francji. Pokój ten dawał Habsburgom bezpieczeństwo od strony Adriatyku, co okazało się ważne w momencie, kiedy wkrótce rozgorzała najzaciętsza wojna w Czechach. WYBUCH WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ W Czechach sytuacja była szczególnie napięta. Konflikty wyznaniowe łączyły się coraz wyraźniej z konfliktami narodowościowymi, co przecież było cechą szczególną także i w czasie wojen husyckich w XV w. Wojny husyckie osłabiły żywioł niemiecki. Ale po ich ustaniu do Czech napływała dość liczna fala imigracji z ziem niemieckich, co z kolei wywoływało nastroje antyniemieckie. Właśnie w 1615 r. powziął sejm czeski szereg uchwał o charakterze przeciwniemieckim. Usuwano język niemiecki z urzędowania i nabożeństw, nakazywano dzieciom imigrantów niemieckich uczyć się języka czeskiego. Ale trzeba dodać, że stany czeskie, które się tego domagały, przejęte były nieufnością do chłopów, tak że nie pozwolono na ich uzbrojenie. Decydujące były jednak konflikty wyznaniowe. List majestatyczny Macieja, chociaż miał na celu załagodzenie tych sporów, stał się właśnie pretekstem do ich wzmożenia, a mianowicie interpretowali go inaczej katolicy, a inaczej protestanci. Szło o prawo budowania kościołów, w zasadzie List przyznawał protestantom to prawo na terenach będących w posiadaniu króla, ale rozszerzali oni to na ziemie będące w posiadaniu Kościoła. Bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu była sprawa wybudowania zborów w Brou-mov (Braunau) i Hrob (Klostergrab). 23 V 1618 r. udała się depu-tacja stanów na zamek królewski w Pradze Hradczany, gdzie doszło do gwałtownej wymiany zdań ze znienawidzonymi królewskimi namiestnikami, których wraz z ich sekretarzem wyrzucono przez okna. Wprawdzie ta. tzw. defenestracja nie doprowadziła do ich śmierci. 86 ale była hasłem do rozpoczęcia zbrojnej walki. Stany wybrały 30-osobowe dyrektorium, na którego czele stanął Wilhelm Ruppa a Matyaś Thurn, istotny przywódca ruchu, zaczął organizować siłę zbrojną. Reakcja Wiednia była zrazu chwiejna, zarówno cesarz, jak i Klesi pragnęli kompromisu, aby nie dopuścić do otwartej wojny. Natomiast głowa partii wojennej na dworze, arcyksiążę Ferdynand, kazał Klesla uwięzić i wywieźć do Tyrolu. Klesi doczekał zmiany sytuacji i wrócił do Wiednia, ale dopiero w 1627 r., kiedy jego przewidywania okazały się słuszne. Niemniej Maciej starał się nie dopuścić do zerwania z Czechami, ale po jego śmierci w marcu 1619 r. partia wojenna popierana przez Habsburgów hiszpańskich wzięła górę. Reprezentował ją następca Macieja, Ferdynand II (1619 — 1637), wybrany jednomyślnie cesarzem, przy czym nawet wybrany już jego przeciwnik król czeski Fryderyk, elektor Palatynatu, głosował za nim. Świadczy to, że jeszcze nie zdawano sobie w pełni sprawy z tego, jak wielki konflikt rozpoczął się w Niemczech i jakie reperkusje międzynarodowe miał wywołać. Zresztą pozycja Ferdynanda II w samej Austrii bynajmniej nie była zbyt mocna. Delegacja stanów dolnoaustriackich pod przywództwem hr. Paula Jacoba Starhemberga starała się skłonić władcę do zawarcia pokoju kompromisowego z Czechami. Przybycie oddziałów wojskowych do Burgu zmusiło jednak i austriackich protestantów do uległości. Równocześnie i na terenie Czech wojska cesarskie odniosły pewne sukcesy. Nowe niebezpieczeństwo zagroziło jednak Ferdynandowi od strony Siedmiogrodu. Pod koniec 1619 r. zaatakował Bethlen Gabor posiadłości cesarskie na Węgrzech i znalazł się pod Wiedniem razem z wojskami czeskimi. Wojna stawała się już zagadnieniem międzynaro- dowym. Zygmunt III, król polski, pozwolił na zorganizowanie dywersji przeciw Siedmiogrodowi przez wysyłanie tam lisowczyków; zmusiło to Bethlena do zawarcia zawieszenia broni, a potem do kompromisowego pokoju z cesarzem w Nikolsburgu w 1622 r., kiedy już wojenna sytuacja w Czechach była rozstrzygnięta na korzyść Ferdynanda. Nie- mniej Siedmiogród był stałym zagrożeniem sprawy habsburskiej. Zresztą zagrożenie istniało i wewnątrz Austrii. Kiedy pod Wiedniem znalazły się wojska Thurna i Bethlena, wówczas protestanckie stany dolno- austriackie opowiedziały się po stronie przeciwników Ferdynanda. POKONANIE CZECH Ferdynand uzyskał jednak pomoc z Bawarii, należącej do Ligi. Wojska cesarskie i bawarskie połączyły się w Czechach i doszło do rozstrzygającej bitwy 8 XI 1620 r. na Białej Górze. „Zimowy król" Fryderyk uciekł nie starając się bronić Pragi. W Czechach rozpoczęło się działanie cesarskiej komisji pod przewodnictwem Karola Liechten- steina i kardynała Dietrichsteina. Przywódców powstania czeskiego stracono, o ile nie uciekli, a większości skompromitowanej szlachty odbierano majątki. Teraz cesarz przyjął zasadę, że powstanie Czechów 87 anulowało dotychczasowe przywileje, własnoręcznie zniszczył on List majestatyczny Rudolfa II, a wydana w 1627 r. Yerneuerte Landesordnung (Odnowiony statut krajowy) ustanawiała Czechy i kraje z nimi związane, tzn. Morawy i Śląsk, królestwem dziedzicznym. Prawo wybierania króla przez stany zachowano tylko na wypadek wymarcia dynastii habsburskiej. Kompetencje sejmu ograniczały się jedynie do niektórych Książę Liechtenstein. popiersie z brązu B. F. Molla spraw finansowych. Kancelaria nadworna przeniesiona została do Wiednia. Ważniejsze jeszcze było to, że skonfiskowane dobra oddawano teraz katolikom, przybyszom z rozmaitych stron, przeważnie rodzinom niemieckim. W ten sposób zanikał też język czeski z użycia zarówno w administracji, jak życiu dworskim, co oznaczało upadek kultury narodu czeskiego. Stan ten przetrwał przez półtora wieku, bo dopiero pod koniec XVIII w. rozpoczęło się ponownie odrodzenie kulturalne czeszczyzny. Tępienie reformacji w krajach panowania Habsburgów bynajmniej nie ograniczyło się do Czech, Moraw i Śląska. W samej Austrii, 88 której część zresztą na jakiś czas była oddana przez Ferdynanda władcy Bawarii pod zastaw za pomoc udzieloną przez niego w wojnie z Czechami, rozpoczęli Bawarczycy krwawe prześladowania protestantów. Dało to powód do powstania chłopów różnowierców. którym przewodzili Stephan Fadinger i Christoph Zeller. Do walczących chłopów dołączyli się gdzieniegdzie protestanccy mieszczanie. Cesarz zmuszony był do zawarcia rozejmu w 1626 r. i wydania patentu, który buntowników ułaskawiał, a łagodził ciężary feudalne gniotące chłopstwo, walki te bowiem toczone pod hasłem religijnym były w gruncie rzeczy walkami społecznymi. Jeszcze przedtem Fadinger zginął pod Linzem, którego zdobyć się nie udało; wkrótce jednak sytuacja się odwróciła. Znowu wojska bawarskie i cesarskie pod dowództwem von Pappen-heima zadały chłopskim oddziałom klęski i w krwawych represjach cały ten ruch został ostatecznie stłumiony. W 1628 r. Austria Górna zastawiona poprzednio Bawarii wróciła pod bezpośrednie władanie habsburskie. Kontrreformacja coraz bardziej się tam zaostrzała. Patenty cesarskie z lat 1627 i 1628 były bezwzględne, jeśli idzie o chłopów i mieszczan, zmuszając ich do rekatolizacji. Co prawda drobne ustępstwa uzyskała do tej pory lojalna szlachta protestancka, ale ostatecznie wynikiem tych nietolerancyjnych zarządzeń była masowa emigracja z Austrii Dolnej i Górnej tysięcy chłopów, mieszczan i szlachty do krajów protestanckich. DALSZY PRZEBIEG WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ Drugi niemiecko-duński okres wojny trzydziestoletniej skończył się pokojem w Lubece (1629), który miał utrwalić przewagę Habsburgów w Niemczech. Zresztą najzagorzalszymi propagatorami bezwzględnej walki o prymat cesarski w Rzeszy byli sprzymierzeńcy cesarscy, to znaczy dwór hiszpański Habsburgów i członkowie Ligi, a przede wszystkim Bawaria. Wydany przez cesarza edykt restytucyjny, który miał doprowadzić do stanu z 1555 r., to znaczy pokoju religijnego w Augsburgu, zmusił protestantów do wznowienia walk. Najwybitniejszym wodzem cesarskim stał się Albrecht Wallenstein, jednak nie solidaryzujący się w pełni z bezwzględną polityką cesarza. Otrzymał on ogromne dobra w Czechach oraz księstwo meklemburskie, wzbudzając zawiść poszczególnych książąt. To właśnie Maksymilian, książę bawarski, skłonił cesarza do dania Wallensteinowi dymisji. Stało się to w momencie, kiedy na placu wojny w Niemczech zjawił się Gustaw Adolf, król szwedzki, jeden z najzdolniejszych wodzów w dziejach Europy. Przynosił on pomoc dyplomacji francuskiej kierowanej wówczas przez kardynała Richelieu, nie chcącej dopuścić do opanowania całej Rzeszy przez Habsburga. W 1631 r. rozgromił Gustaw Adolf wojska Ligi i cesarskie dowodzone przez J. Tilly'ego w bitwie pod Breitenfeld koło Lipska. Wkrótce zjawiły się wojska Gustawa Adolfa w Bawarii; Monachium zostało 89 przez niego zajęte, niebezpieczeństwo bezpośrednie zagroziło austriackim posiadłościom Ferdynanda. W tej sytuacji cesarz zmuszony był zwrócić się ponownie do Wallensteina, który wówczas postawił ciężkie warunki. Wallenstein potrafił zatrzymać pochód Gustawa Adolfa. Teren zmagań odsunął się na północ. Pod Liitzen w 1632 r. doszło do wielkiej bitwy, w której wprawdzie wojska Wallensteina zostały pokonane, ale Gustaw Adolf zginął. Wallenstein, któremu poprzednio cesarz oddał niezmiernie szerokie pełnomocnictwa w prowadzeniu wojny, teraz zaczął myśleć o uniezależnieniu się od cesarza. Sprawa ta nigdy nie została w pełni, wyjaśniona, w każdym razie prowadził on rokowania z przeciwnikami cesarza, wszystko wskazywało, że chce stać się niezależnym władcą może jako król Czech. Na dworze wiedeńskim miał od dawna zaprzysiężonych wrogów. Ostatecznie cesarz pozwolił, aby Wallensteina skrytobójczo zamordowano w Eger (Cheb). Potem śmierć Wallensteina stała się przedmiotem legendy, gdyż w nim widziano największego wodza niemieckiego i niesłusznie zresztą patriotę niemieckiego. W dramacie poświęconym Wallensteinowi przez Schillera utrwaliło się stwierdzenie o „wdzięczności domu rakuskiego" („Dank des Hauses von Osterreich"), jako zarzut egoisto-dynastycznej polityki władców habsburskich nie troszczących się o losy narodu niemieckiego. Wojna toczyła się dalej i około 1635 r. wydawało się, że strona cesarska odniesie pełne zwycięstwo. Cesarz zgodził się na pewne ustępstwa religijne w Niemczech Północnych, ale w zasadzie kierował się fanatyzmem religijnym, który był jednak równoznaczny z utrwaleniem absolutyzmu, bo stany krępujące władzę cesarską broniły przywilejów różnowierców. W chwili śmierci w 1637 r. Ferdynanda II w wojnę już wmieszała się (1636) Francja, co zmieniło poważnie charakter wojny i co w dodatku doprowadziło do jej znacznego przedłużenia, a w konsekwencji niezmiernego zniszczenia kraju. Tyle jednak, że działania wojenne toczyły się przeważnie w Niemczech, nie podlegających bezpośredniemu władaniu Habsburgów. Tylko kraje czeskie były terenem częstych operacji wojennych, co doprowadziło je do ruiny, a ludność zmniejszyła się tam -nieomal do połowy. Ten właśnie końcowy okres wojny (1635—1648) spowodował bardzo istotne zmiany w poło- żeniu Habsburgów w Niemczech. Władza ich jako cesarzy stała się już zupełnie nominalna, z drugiej strony zarówno Francja, jak Szwecja oraz książęta uznawali niekwestionowane panowanie Habsburgów w krajach dziedzicznych, to znaczy Austrii, Czechach i na Węgrzech. Natomiast książęta niemieccy uniezależnili się de facto od władzy cesarskiej. Kosztem Niemiec zyski terytorialne otrzymała Francja przez zajęcie Alzacji i Szwecja przez zajęcie niemieckich krajów nadbałtyckich-— ujścia Łaby i Wezery oraz Pomorza Zachodniego. POKÓJ WESTFALSKI I ZMIANY GOSPODARCZO-SPOŁECZNE Zmiany te sformułował pokój westfalski zawarty w Munster i Osna- briick w 1648 r., a więc w trzydzieści lat po rozpoczęciu wojny na 90 terenie czeskim. Jeśli idzie o zniszczenia dokonane w czasie wojny trzydziestoletniej w krajach rdzennie austriackich, to Szwedzi zburzyli tam 51 zamków, 23 miasta i 313 wsi, resztę zaś doprowadzili do nędzy. Niemniej znacznie większe zniszczenia dokonane zostały wcześniej przez Turków w latach 1471-1495 i 1529-1532, tylko że ofiarą ich padły inne ziemie. Jak dalece jednak podupadł na skutek wojny trzydziestoletniej stan gospodarczy kraju, o tym może świadczyć fakt, że nawet Salzburg, który w czasie tej wojny uniknął zniszczeń, nie zdobył się między rokiem 1640 a 1700 na wybudowanie ani jednego większego gmachu. Nastąpiły też i zmiany społeczne w krajach habsburskich. Położenie chłopów znacznie się pogorszyło, wzrosły jego obciążenia, jako że koszty odbudowy gospodarczej ponosi zawsze społecznie najsłabsza warstwa. Absolutyzm polityczny Habsburgowie opłacali koncesjami społecznymi na rzecz szlachty i arystokracji przez obciążenie chłopstwa. To samo oczywiście odnosi się i do Kościoła jako głównej ideologicznej podpory absolutyzmu cesarskiego. Trzeba jednak dodać, że chociaż nietolerancja stała się zasadą panowania Habsburgów w ich krajach dziedzicznych, to jednak pokój westfalski przyznawał Szwecji i państwom protestanckim Rzeszy prawo opieki nad protestantami w Dolnej Austrii i na Śląsku, ale tylko nad szlachtą, a nie jej poddanymi. Była to jednak raczej teoria, tym bardziej że większość szlacheckich rodzin protestanckich wyemigrowała spod panowania habsburskiego, chociaż tajnr protestanci pozostali w Austrii jeszcze do czasów tolerancyjnego patentu Józefa II z 1781 r. Niemniej sprawa ta w zasadzie straciła swoje zarówno społeczne, jak i polityczne znaczenie w Austrii. Pozostało to jednak zagadnieniem ukrytym niejako pod powierzchnią życia politycznego w Czechach, ale w pełni aktualne na Węgrzech, tyle że tam nigdy dynastia nie miała takiej siły, aby zastosować politykę nietolerancji i musiała się pogodzić z istnieniem dużych niekatolickich grup ludności w koronie węgierskiej. Wiek XVI to okres, w którym rozwój gospodarczy czyni wyraźne postępy, a w związku z tym zwiększa się zaludnienie krajów austriackich. Wprawdzie wojny z Turcją i połączone z nimi najazdy tatarskie na południowe ziemie austriackie przyniosły zniszczenia" i wyludnienia, ale równocześnie wzmogło się i osadnictwo, tak więc ludność z krajów bezpośrednio zagrożonych przez najazdy, jak na przykład Chorwaci, przenosili się w głąb krajów austriackich i aż w południowych Morawach powstawały wówczas osiedla chorwackie. Równocześnie też i z krajów rdzennie niemieckich, z Tyrolu, zjawili się osadnicy we wschodnich kresach austriackich. W ten sposób nastąpiło wyrównanie strat związanych z najazdami tureckimi. Trudniej natomiast dawały się wyrównywać straty ludnościowe, związane z wojnami religijnymi. Jak wspominaliśmy, po 1600 r. zaznacza się wyraźna fala emigracji luterańskiej z krajów austriackich. Wobec nietolerancyjnych dekretów cesarskich musieli oni albo wrócić na katolicyzm, albo emigrować. Najwartościowsze jednostki wybierały to ostatnie. Zatem była to strata nie tylko 91 ilościowa, około 100 tyś. ludzi z krajów wewnętrznoaustriackich, ale przede wszystkim jakościowa. W okresie odbudowy Niemiec północnych po wojnie trzydziestoletniej przybysze z Austrii przyczynili się do tego, że w następnych wiekach przewaga w wielu dziedzinach zaznaczała się właśnie po stronie Niemiec Północnych, Niemiec protestanckich. Także w łonie arystokracji i szlachty austriackiej kontrreformacja wywołała dość istotne skutki. Na miejsce starych rodów rdzennie nie- mieckich zjawiali się sprowadzani przez Habsburgów przybysze z krajów katolickich, jak z Włoch, Burgundii i Irlandii, czy nawet uciekający przed prześladowaniami katolicy ze Szkocji. Stąd wśród austriackich nazwisk arystokratycznych i szlacheckich tyle niemieckich, co będzie charakterystyczne dla historii państwa habsburskiego w XVIII i nawet XIX w., gdzie niejednokrotnie takie rodziny wybijały się w wojsku i biurokracji. W zasadzie już od XVI w. można było drogą kariery urzędniczej albo też dzięki majątkowi wejść do arystokracji, to znaczy otrzymać tytuł barona (Freiherr) czy hrabiego. I tak za Ferdynanda II najpotężniejszym arystokratą był Johann Ulrich von Eggenberg, którego przodkowie byli styryjskimi kupcami. Odziedziczył on i kupował majątki w Styrii i Krainie, a w 1622 r. w okresie usuwania czeskiej arystokracji dostał od cesarza posiadłość Krumau, do której należały dwa miasta i 313 wsi. W 1625 r. przyznano mu tytuł książęcy. Potomkowie tej rodziny wymarli w r. 1717. a dobra ich przeszły w ręce rodziny Schwarzenbergów. Pierwszym austriackim Schwarzenbergiem był hr. Georg Ludwig, który przybył z Bawarii, a w 1617 r. ożenił się z 82-letnią niezmiernie bogatą wdową, która zresztą do tego czasu zdołała pochować pięciu mężów, ale Schwarzenbergowi pozostawiła posiadłości i pieniądze. Potomkowie tego Schwarzenberga w bocznej linii zdobyli ogromne dobra w Czechach. Morawach i Węgrzech i w końcu po Eggenbergach odziedziczyli majątki i tytuł książęcy. Zniszczenia wojny trzydziestoletniej, tak uderzające zjawisko w Niem- czech w ogóle, na ziemiach austriackich przybrało rozmiary niepomiernie mniejsze. Działania wojenne ograniczyły się bowiem w zasadzie do krajów austriackich na północ od Dunaju, co z kolei też miało znaczenie dla najbliższych stu lat historii niemieckiej po wojnie trzydziestoletniej. Trzeba zwrócić uwagę jednak na sprawę w dziedzinie społeczno-- gospodarczej tej epoki zasadniczą. Od XV w. daje się już wyraźnie zauważyć rozwój wczesnego kapitalizmu. Ma to istotne i głębokie skutki społeczne. Podstawową sprawą jest położenie chłopów jako najliczniejszej grupy społecznej. W XVI i XVII w. ciężary feudalne chłopów są ustalane i regulowane. W coraz większym stopniu pan wsi zaczyna traktować ziemię jako warsztat pracy, a więc musi dla gospodarowania na niej uregulować sytuację chłopów. Jak wspomnieliśmy, po zakończeniu wojny trzydziestoletniej ich położenie pogarsza się, oni bowiem jako klasa politycznie najsłabsza muszą ponieść kosziy odbudowy. Wzrasta więc liczba dni pańszczyźnianych z wyjątkiem Tyrolu. Zasadnicze. obciążenie podatkowe w gotówce na rzecz władcy (podatek rustykalny) spada również na wieś, przy czym pan wsi też 92 często pewną część tego podatku zatrzymuje dla siebie. Pan narzuca wsi obowiązek sprzedaży produktów wyłącznie sobie, potem prowadząc nimi zyskowniejszy handel. Podobnie narzuca wsi obowiązek kupowania jego wyrobów, kiedy zaczyna prowadzić na przykład browar, a także zmusza chłopów do uczęszczania wyłącznie do tej karczmy, która jest pańską własnością, a którą pan wydzierżawią. To wszystko świadczy o rozwoju gospodarki kapitalistycznej, o tym, że podejście szlachty do posiadanych majątków nabiera właśnie cech kapitalistycznych. Austriaccy chłopi na ogół mieli się lepiej niż czescy, nie mówiąc o węgierskich. Najlepiej jednak jak i poprzednio powodziło się chłopom w Tyrolu, gdzie 10",, siedziało na własnych gruntach, chociaż wielka własność wykupywała, gdzie mogła, grunty chłopskie i przeniosła chłopów na czynsze. Pomimo wszystko poddaństwo osobiste i w tym okresie nadal się pomniejszało. Gospodarka rolna była w Austrii na stosunkowo niskim poziomie technicznym, a zboże sprowadzano do krajów austriackich z Węgier, Moraw i Czech do większych miast i okręgów przemysłowych. Kiedy jednak kraje dostarczające zboże niszczyły wojny czy nieurodzaje, wtedy Austria niejednokrotnie odczuwała głód, i to nie tylko w miastach, ale nawet i wsiach, co się zdarzało jeszcze i w XVIII w. Zresztą kartofle i kukurydzę zaczęto w krajach austriackich uprawiać dopiero po wojnie trzydziestoletniej. Jeśli idzie o rodzaje zbóż, to malała uprawa pszenicy i jęczmienia, a wzrastała żyta i owsa. Nawet uprawę chmielu zaniedbywano. Natomiast kiedy Węgry na skutek najazdu tureckiego i wojen uległy zniszczeniu, zwiększyła się uprawa winnej latorośli, a wina austriackie można było eksportować do Czech i Polski. W rejonach górskich, jak na przykład w Tyrolu, raczej hodowano bydło rzeźne, niż prowadzono gospodarkę mleczną. Bydło tyrolskie eksportowano do Włoch, natomiast z Węgier sprowadzano do krajów austriackich, gdzie je tuczono. Początek czasów nowożytnych to stosunkowe zmniejszanie się ludności wiejskiej, bo ludzie przenoszą się do miast i przemysłu. Wskutek tego brak rąk do pracy, na co skarżą się -z odmiennych powodów — zarówno chłopi, jak i panowie. Mimo to następuje rozwój wielkiej własności. Tworzy się ona przez kupowanie mniejszych majątków, ale przede wszystkim przez osadnictwo na ziemiach pustych lub opustoszałych po wojnach. Niemniej jeszcze wciąż, tak jak w wiekach średnich, zagospodarowuje się nieużytki przez trzebienie lasów lub też, co dla czasów nowożytnych charakterystyczne, meliorację gruntów bagnistych. Jak wspomnieliśmy. Kościół korzystał z uprzywilejowania w każdej dziedzinie, zatem był to okres, w którym nastąpił poważny wzrost majątków należących do niego. Wszystko to było możliwe, ponieważ kapitalizm przynosił ze sobą ówczesnej Europie rozwój techniki rolnej, co zaznaczyło się też w rozwoju teorii rolniczej. Powstaje literatura rolnicza ucząca nowych metod. Obok gospodarki trójpolowej wielka własność gdzieniegdzie rozpoczyna uprawę koniczyny, co miało duże znaczenie dla wzrostu hodowli bydła, a co z kolei przyczyniło się do zwiększenia areału upraw rolnych, dostarczając odpowiednich ilości nawozu. 93 W dziedzinie przemysłowej wydobycie, produkcja i handel solą były w dalszym ciągu ważną gałęzią gospodarki krajów austriackich, zwłaszcza że znajdowały one rynek zbytu w krajach czeskich, gdzie produkcja soli była niewystarczająca dla potrzeb miejscowych. Już jednak zaczynał zaznaczać się brak drewna opałowego w warzelniach, na których potrzeby wyrąbywano okoliczne lasy. Równocześnie i położenie robotników w salinach pogarszało się i prowadziło do coraz częstszych ostrych zatargów. Podobnie i w produkcji żelaza zaznaczał się coraz bardziej brak drewna do wytopu; szczególnie jednak w Styrii była to bardzo ważna gałąź gospodarcza, która podlegała wahaniom koniunktury. Zwłaszcza wojna trzydziestoletnia była takim okresem zwiększonego popytu. W górnictwie, zresztą nie tylko żelaznym, ale ołowianym i srebrnym, konflikty religijne powodowały zaburzenia w funkcjonowaniu produkcji, ujawniała się w tym walka klasowa górników z feudalnymi panami kopalń i hut. Górnicy, jak w ogóle warstwy niższe, przyjmowali łatwiej protestantyzm, a więc kontrreformacja skłaniała wielu z nich do emigracji, tym bardziej że łatwo jako znakomici jak na owe czasy fachowcy znajdowali zajęcie i dobre przyjęcie w innych krajach, to znaczy w krajach protestanckich. I to także w przyszłości doprowadziło do rozkwitu tych krajów, a do upośledzenia w tym względzie austriackich krajów katolickich. PRZEOBRAŻENIA USTROJU MIAST I HANDLU Zresztą to ogólne zjawisko odbijało się także wyraźnie na losach miast. W miastach bowiem protestantyzm miał główne oparcie, zatem władza państwowa starała się w tej epoce o skrępowanie samorządu miejskiego, co znowu ułatwiało pozycję wielkiej szlachty walczącej od dawna z mieszczaństwem. Tendencje do wzmacniania władzy państwowej ujawniały się i w stosunkach miejskich. Władcy wydawali zarządzenia, które regulowały porządki miejskie, ograniczając ich autonomię. W latach 1523—1524 przeprowadzono reformę ustroju miejskiego; miasta straciły średniowieczne przywileje. W 1526 r. Wiedeń otrzymał swój statut (Stadtordnung). Większość urzędników miała być odtąd mianowana przez władcę. Na czele władz miejskich stał burmistrz, ale obrady Rady Miejskiej odbywały się pod nadzorem urzędnika książęcego. Podobnie sędziowie byli jego podwładnymi. Ale też Wiedeń od drugiej połowy XV w. coraz bardziej ubożał w porównaniu choćby z Augsburgiem czy Norymbergą. Kiedy jednak w 1522 r. stał się znowu stolicą monarchy, i to wkrótce stolicą cesarstwa, bogactwo jego zaczęło wzrastać, a znaczenie podnosić. Okolicznością ujemną było to, że po 1526 r. stracił on dużą część rynku węgierskiego, która dostała się pod tureckie panowanie. Domy w mieście wykupywała szlachta i Kościół. Równocześnie i tzw. droga wenecka, idąca z Wiednia do Adriatyku, stała się coraz mniej uczęszczana na rzecz drogi tyrolskiej. Potem kontrreformacja wyludniła miasta. Zresztą 94 wtedy w ogóle następował w krajach austriackich upadek przemysłu, poza przemysłem żelaznym. Szczególnie zła koniunktura panowała w przemyśle drobnym. Przemysł sukienniczy tak dalece podupadł, że sprowadzano wówczas sukna nie tylko z zachodu, to znaczy te najlepsze, ale nawet znacznie gorsze z Polski. Rozporządzenie Ferdynanda I z 1527 r. ograniczyło działalność cechów, ale nie zostało ono wprowadzone w życie, a w każdym razie rychło poszło w zapomnienie; w rzeczywistości ustrój cechowy jeszcze się wzmocnił, co z kolei zaostrzyło walkę w miastach między majstrami a czeladnikami. Niemniej proces ingerencji władz państwowych w wewnętrzne życie miejskie szedł dalej. Rozporządzenia władcy Styrii, arcyksięcia Ferdynanda, z lat 1599 i 1600 dają już wyraz zmiany stosunków, ponieważ piecza nad porządkiem i bezpieczeństwem w mieście przechodzi w ręce władcy, a urzędy miejskie muszą je zgodnie z wolą księcia wykonywać. Rzemiosło broni się przed ingerencją władz państwowych przez tworzenie ogólnokrajowych związków danego rzemiosła. Związki te obejmowały jednak tylko rzemieślników miast i osiedli, a nie miały żadnego wpływu na to samo rzemiosło uprawiane niezależnie we wsiach, co leżało w interesie wielkiej własności, która z tego wiejskiego rzemiosła ciągnęła poważne dochody pieniężne. W tej epoce w dziedzinie techniki przemysłowej następuje istotny postęp, prowadzący do upadku pewnych rzemiosł, a rozkwitu innych. Tak więc oczywiście zanikają rzemieślnicy produkujący łuki i strzały, a na ich miejsce zaczął się rozkwit tych rzemiosł, które produkują nowe bronie, w pierwszym rzędzie broń palną. Podobnie rzemiosło produkujące pergamin upada na rzecz produkcji coraz bardziej roz- powszechniającego się papieru. Zegarmistrze zaczynają wyrabiać zegarki kieszonkowe. Również rozwija się szklarstwo. Jak wspomnieliśmy, powstawały organizacje nadzorujące i popierające rzemiosło jednego typu w skali krajowej. Pierwszy zorganizował się przemysł żelazny, którego ośrodkiem jest Styria, słynąca w tym czasie w całej Europie z wyrobu kos. Przemysł ten potrzebował więcej żelaza, niż go mógł wyprodukować na miejscu, stąd zaczyna się handel żelazem — przywóz surowca, a wywóz wyrobów gotowych. Po szczytowej koniunkturze z okresu wojny trzy- dziestoletniej sytuacja się nieco pogorszyła. Niemniej przemysł żelazny rozwijał się dalej, jako że stał się jednym z głównych przemysłów europejskich i był niejako wskaźnikiem mocy ekonomicznej, a w kon- sekwencji i państwowej, poszczególnych krajów owych czasów. Handel, którego w dawnych czasach głównym traktem był Dunaj, w okresie wojen z Turkami, znacznie, zmalał. Z jednej strony Węgry na skutek najazdów i panowania tureckiego w całości znacznie zubożały, a z drugiej zabraniano wywozić do Turcji towary żelazne, a w pierwszym rzędzie broń. Natomiast pomimo wszystko Austria w dalszym ciągu sprowadzała z Węgier woły i zboże, Dunaj zaś służył jako droga tran- sportu wojennego, a Turcy przerzucali po nim czajkami swoje wojska. Handel z Włochami tak istotny dla krajów austriackich w wiekach średnich, źródło ich bogactwa i potęgi, malał jednak w tej epoce coraz bardziej. Związane to było z wielkim przewrotem ekonomicznym i prze- 95 noszeniem się centrów handlowych z Morza Śródziemnego na Atlantyk. Kraje austriackie, jak w ogóle kraje środkowoeuropejskie, musiały się do tego dostosować i zrazu ponosiły w związku z tym dotkliwe straty. Ale trzeba zauważyć, że proces ten był wolny, zatem zawsze istniała możność dostosowania się, co przy związkach dynastycznych władców austriackich było ułatwione. Habsburgowie przecież panowali nie tylko w swych krajach dziedzicznych na wschodzie, więc w krajach austriackich, ale w Hiszpanii i Niderlandach oraz w posiadłościach nadreńskich. Najważniejszy jednak dla krajów austriackich był handel, który pro- wadził wymianę między północą a południem, a które to drogi handlowe właśnie prowadziły przez Austrię, a to przez Tyrol przełęczą Brenneru. Posiadanie Czech było tu faktem istotnym. Toteż na północ szły przez Wiedeń towary takie, jak wyroby żelazne, sól i wino, z północy przez Pragę przechodziły wyroby sukiennicze, szklane oraz spoza Czech wosk i futra. Handel stawał się źródłem gromadzenia wielkich kapitałów, co — jak wspomnieliśmy — na terenie niemieckim w ogóle jest w tej dziedzinie zjawiskiem charakterystycznym dla XVI w., kiedy m. in. powstaje fortuna Fuggerów związanych z Habsburgami. Druga połowa XVI w. to bankructwo tych potentatów finansowych, mających swe siedziby w po- łudniowych Niemczech. Wreszcie w okresie wojen religijnych, a szcze- gólnie w czasie wojny trzydziestoletniej, Habsburgowie musieli szukać kapitałów poza granicami swoich krajów na zachodzie. Monetą obiegową w krajach austriackich był przez wieki gulden (złoty), chociaż bity był ze srebra, a później nazywano go też talarem. Gulden miał 60 krajcarów (Kreutzer); sztuka sześciokrajcarowa to tzw. szóstak. Fenigi i halerze to zdawkowa moneta miedziana. Pod koniec XVI w. talar zawierał około 28 gramów srebra, a więc był dobrym pieniądzem i miał obieg także poza granicami posiadłości habsburskich. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej cesarz zaczai wybijać coraz gorszą monetę. Już w 1620 r. talar kosztował 120 krajcarów, a więc stracił połowę wartości. Oczywiście dewaluacja szła dalej, bo na przykład w 1622 r. płacono za talara 270 krajcarów. Aby mieć pojęcie o rzeczywistej wartości pieniądza, należy to porównać z cenami. Tak więc pewien kronikarz styryjski zapisał w 1622 r., skarżąc się na drożyznę, że „funt mięsa kosztował 15 krajcarów, przed sklepami piekarzy często już od rana stało w ogonku 100 osób". Dłużnicy spłacali swe długi za nieznaczną część tego, co poprzednio sobie pożyczyli. W 1623 r. rząd ogłosił oficjalną dewaluację, która pozbawiła wierzycieli 86% ich należności. Ale pieniądz austriacki ratował się tym, że w kraju istniały dość obfite kopalnie srebra, dzięki temu można było także wybijać i dobrą monetę. Z biegiem czasu jednak kopalnie te się wyczerpywały, co naturalnie odbijało się na stanie finansów austriackich. SKARBOWOSC Dochody władców pochodziły z jego dóbr, z opodatkowania dóbr kameralnych, to znaczy skarbowych, do których należały niektóre 96 miasta. Wchodziły w to też dobra duchowne i podatki nakładane na Żydów oraz daniny na rzecz księcia, tzw. regalia. Wszystkie te wpływy zarządzane były przez Izbę Dworską (Hofkammer). Wystarczały one na utrzymanie dworu, administracji państwowej i rozdawnictwo przez władców darów zasłużonym dla nich osobom. Natomiast nie mogły wystarczyć na utrzymanie wojska, tym bardziej że domeny były prze- ważnie zastawione. Toteż już od czasów Maksymiliana I monarcha dążył do wprowadzenia powszechnego opodatkowania. Podatek miał ciążyć na własności ziemskiej, przy czym stany dzieliły ten podatek w stosunku do dochodów, jakie panowie mieli od poddanych chłopów. W rezultacie podatek ciążył de facto na chłopach, na których szlachta przerzucała wyznaczone jej opodatkowanie. Właśnie to stało się jedną z głównych przyczyn buntów chłopskich. KULTURA OKRESU KONTRREFORMACJI Kultura duchowa tego okresu stała pod znakiem walki religijnej. Władcy zaczynają już pod koniec XVI w. organizować szkolnictwo, jak na przykład arcyksiążę Ferdynand w Tyrolu w r. 1586 wydał rozporządzenie dla niemieckich szkół swego kraju. W czasie reformacji podniosło się znacznie szkolnictwo, bo tworzono wówczas w wielu wsiach szkoły dla chłopów. Kontrreformacja je zacho- wała, ale poddała pod ścisły nadzór kleru. Uczono w nich czytać i pisać oraz pieśni kościelnych, a w niektórych i rachować. Szkolnictwo średnie i wyższe przeznaczone było dla stanów wyższych i dlatego w okresie reformacji wytworzyło się pewnego rodzaju współzawodnictwo między protestanckimi stanami a katolickimi władcami, co w niemałym stopniu przyczyniło się do ogólnego podniesienia poziomu wykształcenia i oświaty. Najwybitniejszą szkołą protestancką w Austrii była założona przez barona Christopha von Losensteina w Loosdorf pod Melk. Program obejmował już w pierwszej klasie łacinę, katechizm i psalmy po niemiecku. W trzeciej czytano Cycerona i Wergilego, a po grecku Ewangelię. Pedagogika była też nowoczesna, bo ograniczono bicie chłopców przez nauczycieli i wprowadzono pewnego rodzaju samorząd uczniowski. Założona w 1570 r. dotrwała do 1622 r., a więc do czasu triumfu kontrreformacji. Podobne chociaż może nie tak znakomite szkoły istniały w kilku miejscowościach austriackich, między innymi oczywiście i w Wiedniu, poza tym w Styrii, Karyntii i Krainie, utrzymywane przez bogatą szlachtę protestancką albo miasta. W każdym razie można uważać, że protestantyzm austriacki zdobył sobie wielką zasługę w dziedzinie szkolnictwa. Duch szkół jezuickich był inny niż protestanckich. Nauka odbywała się wyłącznie po łacinie, nie rozwijano samodzielności myślenia i tępiono dążność do dociekań. Nauka była pamięciowa, jakkolwiek materiał jej był na najwyższym ówczesnym poziomie. Pod względem pedagogicznym szkoły te jednak były zacofane, co razi, tym bardziej że już od połowy 97 XVII w. w krajach protestanckich rozszerzały się poglądy dydaktyczne Jana Amosa Komeńskiego najbardziej wówczas nowoczesne. Jak wia- domo, Komeński dłuższy czas przebywał w Polsce w Lesznie, ale musiał je opuścić, kiedy w czasie potopu opowiedział się po stronie Karola Gustawa. Wspominamy tu o tym dlatego, aby podkreślić, że wszelkiego rodzaju związki między krajami habsburskimi a Polską były w tych wiekach zawsze żywe. Jeśli idzie o jezuitów, to objęli oni gimnazjum w Wiedniu w 1554 r., w Innsbrucku w 1562 r., w Grazu w 1574 r. W pierwszych zaś dziesiątkach XVII w. objęli wszystkie istniejące szkoły protestanckie, co oznaczało pełny triumf kontrreformacji. Podobnie jak szkoły średnie, tak następnie i uniwersytety dostały się pod ich wpływ. Wszędzie wprowadzali ducha żarliwości katolickiej, co uzewnętrzniało się przez zakładanie stowarzyszeń religijnych wśród studentów i uczniów, tzw. so- dalicji mariańskich, znanych i w Polsce. Jezuici nie tylko objęli kontrolę nad uniwersytetem wiedeńskim, ale zakładali nowe wyższe uczelnie. W Grazu założyli uniwersytet w 1585 r., w Salzburgu w 1620 r., w Innsbrucku w 1677 r. Nie od razu posiadały one wszystkie wydziały, ale zawsze miały wydział teologiczny, bo ich głównym zadaniem było kształcenie kleru i przysposabianie go do walki z reformacją. Toteż był to okres, w którym inne gałęzie nauki, przyrodnicze przede wszystkim, były w upadku. Bo jeszcze w XVI w. było w Austrii pod tym względem inaczej. Na dworze Maksymiliana II istniało coś w rodzaju akademii nauk, gdzie uprawiano zarówno poezję, filozofię, jak geografię, zoologię i botanikę. "W ogrodzie cesarskim znajdowały się rośliny egzotyczne sprowadzane ze wschodu i zachodu, na przykład z Holandii. Żył w tym czasie największy austriacki uczony tej epoki Zygmunt von Herberstein (1486—1566) pochodzący ze Styrii, dyplomata w służbie cesarskiej, który zwiedził całą nieomal ówczesną Europę, znał Polskę i Rosję i właśnie jego opis państwa carów Rerum Moscovitarum commentarii odkrył niejako dla Niemców i Zachodniej Europy to mocarstwo. Słynny był także współczesny mu lekarz i chemik zmarły w Salzburgu Theoph-rastus von Hohenheim-Paracelsus, który starał się leczyć środkami chemicznymi. Zaznaczył się on też jako historyk wydając kronikę Karyntii. . Mimo tych pozytywnych przykładów ogólny poziom nauk był niski. Odnosiło się to też do medycyny. Nie umiano więc zwalczać grasujących wówczas często w Europie epidemii, w pierwszym rzędzie dżumy, która wielokrotnie nawiedzała kraje austriackie. Charakterystyczne są zainteresowania Rudolfa II, który podobnie jak współczesny mu król polski Zygmunt III zajmował się alchemią i astrologią. Na dworze jego jako astrologowie przebywali wybitni astronomowie Tycho de Brahe, a potem Johann Kepler. Jest to jednak okres, kiedy pogłębia się wiara w czary i czarownice, tępione bezlitośnie. Najliczniejsze procesy czarownic w krajach austriackich to okres między 1640 a 1683 r.; potem stawały się coraz rzadsze, chociaż dopiero po 1700 r. znikły zupełnie. 98 SZTUKA I ARCHITEKTURA Renesans przyszedł do krajów austriackich z Włoch przez Tyrol. W malarstwie jego austriacka odmiana nazywa się stylem dunajskim, tworząc tzw. renesans chłopski. W architekturze nowy styl przyjmował się wolno. Wynikało to z prostego faktu, że w tym właśnie czasie kraje austriackie narażone były na niszczące najazdy tureckie. Dlatego też więcej budowli renesansowych wzniesiono w Pradze niż w miastach austriackich. Natomiast fortyfikowano miasta i zamki w stylu renesansu, gdyż były to umocnienia najnowocześniejsze, a wojny z Turkami wymagały najlepszej techniki inżynieryjnej. Zatrudniani byli przeważnie architekci i rzemieślnicy sprowadzani z Włoch północnych. Obraz miast ówczesnych to raczej gotyk wewnątrz murów, a renesans na zewnątrz. Jedynie wielcy panowie mogli sobie wznosić rezydencje w stylu odrodzenia. Natomiast barok wpłynął bardziej istotnie na obraz architektoniczny krajów austriackich. Zjawił się tam już pod koniec XVI w. Od początku XVII w. budowano w tym stylu kościoły, co było ściśle związane z kontrreformacją. Właśnie przepych baroku miał nawracać wiernych na katolicyzm, przepych zarówno w architekturze, jak zdobnictwie i kulcie religijnym. Pierwsza wielka budowla barokowa w tej części Europy powstała w Salzburgu w latach 1614-1628. Kiedy bowiem tamtejsza katedra spłonęła w 1598 r., arcybiskup sprowadził budowniczego we- neckiego Vincenzo Scamozzi, wedle którego planów Santino Solari wybudował ten wspaniały kościół. Tak więc zrazu zarówno malarze, jak rzeźbiarze, architekci i rzemieślnicy pracujący w nowym stylu, to cudzo- ziemcy, najpierw Włosi, potem Holendrzy. Największym mecenasem sztuk plastycznych był cesarz Rudolf II. Gromadził w swoich zbiorach dzieła malarzy włoskich, hiszpańskich, niemieckich i niderlandzkich. Ale i dzieła innych sztuk czy zabytki innego rodzaju znajdowały się w jego zbiorach. Między innymi słynny Code.\ argenteus. tłumaczenie Pisma świętego na język Gotów, bezcenny zabytek, który uległ temu samemu losowi, co inne zbiory Rudolfa II. W czasie wojny trzydziestoletniej zostały zrabowane, rozkradzione i rozproszone. Tak więc Codex argenteus w 1648 r. zabrali Szwedzi i dziś znajduje się w Uppsali. V. TWORZENIE SIĘ NOWOŻYTNEGO MOCARSTWA HABSBURSKIEGO 1648-1740 WZMACNIANIE ABSOLUTYZMU I OSŁABIENIE ZEWNĘTRZNE ^/KRES po zakończeniu wojny trzy- dziestoletniej to budowa potęgi domu habsburskiego w ramach, jakie im zmiana stosunków w Rzeszy Niemieckiej zakreśliła. Ekspansja terytorialna na ziemie niemieckie, podobnie jak starania o rzeczywiste rządy w Niemczech, zostały definitywnie zatrzymane. Jedynie tylko w stronę południowo-wschodnią otwarte były możliwości rozszerzenia terytorial- nego i jedynie tylko w krajach bezpośrednio podlegających panowaniu dynastii możliwe było wzmacnianie władzy absolutnej. Zatem okres stu lat po wojnie trzydziestoletniej stoi w polityce zewnętrznej pod znakiem wojen z Turkami, a na zachodzie jako cel pozostaje utrzymanie resztki wpływów w Rzeszy i niedopuszczenie, aby Niemcy zostały opanowane przez jakąś wrogą Habsburgom potęgę. Równocześnie wewnętrznie zadaniem naczelnym była zrazu odbudowa gospodarcza po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, a równocześnie stworzenie nowoczesnego aparatu państwowego, który był zdolny do realizowania coraz zwiększających się zadań państwa nowożytnego i zapewniał niekwestionowaną władzę monarchy absolutnego oraz zredukował do minimum wpływ stanów na bieg spraw państwowych. Są to jednak zadania bardzo skomplikowane, już rzadko się może zdarzyć, aby monarcha umiał je sam objąć i prowadzić. Jest to więc okres, w którym zaznaczy się indywidualność wybitnych mężów stanu. Wtedy właśnie spotykamy się z nazwiskami, które niekiedy widniały do końca istnienia monarchii. Tak więc pod koniec wojny trzydziestoletniej kierującym mężem stanu był hr. M.Trauttmansdorff(zm. w r. 1650), po nim wybił się wkrótce najpierw hr. J. W. Auersperg, potem ks. E. Lob-kowitz. Działali oni za panowania Ferdynanda III, które się skończyło w 1657 r,, a więc w 9 lat po zawarciu pokoju westfalskiego. Nie prowadził on już żadnych wojen, tak że jego ostatnie lata przeszły pod znakiem pokoju i odbudowy. Niemniej rok jego śmierci to zmiany układu sił w Europie na skutek najazdu szwedzkiego na Polskę i działania francuskie w stosunku do Hiszpanii i Niemiec, co wszystko zmuszało Habsburgów do interwencji. Dyplomacja francuska pragnęła ugruntować swoją pozycję w Niemczech wysuwając po śmierci Ferdynanda III kandydaturę Ludwika XIV na króla niemieckiego, co wprawdzie nie powiodło się, ale niemniej syn Ferdynanda, Leopold, musiał zgodzić się na ograniczenie swoich możliwości jako władca niemiecki, 100 zobowiązując się nie interweniować na rzecz hiszpańskich Habsburgów w ich walce z Francją. Równocześnie godził się na powstanie tzw. Związku Reńskiego pozostającego pod wpływami francuskimi, do którego przystąpiło kilku drobnych władców zachodnioniemieckich; zdawało im się, że w ten sposób wytworzy się w Rzeszy pewnego rodzaju równowaga między Habsburgami a Burbonami. Cesarz interweniował w wojnie polsko- szwedzkiej. ale rezultat pokoju w Oliwie, którym się skończyła, był tylko połowicznie korzystny dla Austrii, bo wprawdzie utrzymał on istnienie potężnego państwa polskiego, ale z drugiej strony Brandenburgia uzyskała suwerenność w Prusach, gdzie nie sięgała władza cesarska, a ponadto Szwedzi zachowali swoje posiadłości w Niemczech Północnych nad brzegami Bałtyku. Równocześnie wpływ francuski w Polsce wzmógł się na dłuższy czas. Wszystko to były okoliczności osłabiające międzynarodową pozycję Habsburgów. Natomiast wymarcie tyrolskiej linii w 1668 r. zwiększyło bezpośrednie posiadłości Leopolda I. Było to tym ważniejsze, że równocześnie pozycja cesarska została zagrożona na Węgrzech, a wkrótce miały się odnowić wojny z Turcją. Dwór wiedeński musiał szukać nowych dochodów w okresie odbudowy. Skoro jego wpływy w Niemczech zmalały, narzucała się orientacja szukania rekompensaty na wschodzie. Magnaci węgierscy prowadzili bardzo zyskowny eksport bydła poprzez Chorwację do krajów włoskich i dalej na zachód, omijając drogę przez Austrię. Wobec tego już w 1651 r. założono pewnego rodzaju spółkę, która miała ustanowić monopol na wywóz węgierskich wołów, a w 1665 r. tzw. Kompanię Wschodnią (Orientalische Compagnie) z zadaniem zmonopolizowania całego handlu zagranicznego Węgier. To było przyczyną oporu magnatów; dwór austriacki chciał złamać go przez wzmocnienie aparatu władzy absolutnej. Doprowadziło to z kolei do wzmożenia się oporu magnatów węgierskich, zagrożonych w swoich osobistych interesach materialnych. Opozycja katolickiej magnaterii węgierskiej połączyła się teraz z opozycją szlachty węgierskiej, która trwała w protestantyzmie i zawsze była nastawiona antyhabsbursko. Na czele tej opozycji stanął magnat chorwacki Mikołaj Zrinyi. Zrazu projektował on wojnę z Turkami dla wyzwolenia kraju spod ich panowania. Wojna ta wybuchła istotnie w 1663 r., ale rozpoczęli ją Turcy, dwór zaś wiedeński oskarżył Zrinyiego o jej sprowokowanie. Niemniej musiano wysłać na teren walki wojska cesarskie pod dowództwem słynnego Montecuccoli. Zrinyi pierwszy zadał Turkom poważną klęskę, potem i Montecuccoli odniósł decydujące zwycięstwo, ale dwór wiedeński postanowił wycofać się z wojny, która w razie dalszego pomyślnego przebiegu byłaby wzmocniła na terenie Węgier siły narodowe wrogie Habsburgom. Dlatego Leopold I zawarł pokój już w 1664 r. w Vasvar oddając Turkom ich dotychczasowe posiadłości, a tylko zobowiązując ich do niepopierania Węgrów przeciw habsburskiemu panowaniu. Zrinyi nosił się z zamiarami nawiązania kontaktu z Ludwikiem XIV, ale jeszcze w tym samym roku umarł. Przywództwo opozycji objął po nim znacznie mniej zdolny F. Wesselenyi, który zawiązał spisek, tak jednak nieudolnie prowadzony, że wkrótce został przez dwór wiedeński wykryty, a jego przywódcy 101 ponieśli w 1671 r. śmierć. Była to okazja dla dworu wiedeńskiego do zlikwidowania resztek stanowej samodzielności węgierskiej i ustanowienia zarządu kraju podległego wprost Wiedniowi. Równocześnie rozpoczęła się najostrzejsza walka z protestantyzmem, który na Węgrzech był wyznaniem patriotycznej szlachty, najistotniejszej siły antyhabsbur-skiej w kraju. Ostatecznie doprowadziło to do wybuchu powstania na Węgrzech w 1672 r. Kiedy wkrótce wybuchła wojna z Francją (1673-1679), Leopold I poczuł się zmuszony odwołać swoje zarządzenia i przywrócić samorząd stanowy oraz osłabić akcję przeciwprotestancką, co ogłosił na sejmie w Sopronie w 1681 r. Tak więc sprawa zasadnicza, a mianowicie pełne zunifikowanie Węgier z resztą krajów austriackich, nie powiodła się i Węgry chociaż w zmiennych warunkach prawie bez przerwy utrzymywały swoją odrębność. Austria z ociąganiem przystąpiła do wojny koalicyjnej przeciw Ludwikowi XIV; w zasadzie nie było bezpośrednich przedmiotów sporu między austriacką dynastią a Francją, niemniej oba mocarstwa dbały o układ sił w Europie, a w tym czasie dyplomacja austriacka musiała starać się. by nie dopuścić do powstania hegemonistycznej potęgi w Europie, która by państwo Habsburgów zepchnęła na miejsce drugorzędne. Zresztą wojna toczyła się na zachodniej granicy Rzeszy, tam gdzie już austriaccy Habsburgowie nie mieli bezpośrednich intere- sów, chociaż wielowiekowa tradycja zawsze wiązała ich ze sprawami ogólnoniemieckimi. Toteż nie bez znaczenia dla późniejszych losów mocarstwowych Austrii był fakt, że tak jak w pokoju polsko-szwedzkim w Oliwie Brandenburgia uzyskała silną pozycję na północy Rzeszy, tak i pokój z Francją w Nimwegen w 1679 r. nie tylko w ogóle osłabił pozycję Austrii w Niemczech i Europie Zachodniej, ale co ważniejsze był nowym krokiem do wzrostu potęgi i znaczenia Brandenburgii, tym bardziej że w czasie wojny wojska Wielkiego Elektora odniosły świetne zwycięstwo nad Szwedami w bitwie pod Fehrbellin w 1675 r. WYPĘDZENIE TURKÓW Z WĘGIER W gruncie rzeczy jednak wojna z Ludwikiem XIV była tylko drugo- rzędnym epizodem, istotne interesy austriackie były zaangażowane na wschodzie, to znaczy na Węgrzech. Powstanie antyhabsburskie Thókó- lyego. które wybuchło w r. 1672, trwało z przerwami dalej, a ustępstwa na rzecz samodzielności Węgier, nadane jak wspomnieliśmy w 1681 r., osłabiły pozycję powstańców, którzy musieli szukać oparcia u sułtana. Kiedy na wiosnę 1683 r. wojska sułtańskie pod wodzą Kara Mustafy rozpoczęły atak na posiadłości habsburskie, zarówno książę siedmiogrodzki Apafi. jak i Thókóly poparli go całą swoją siłą. Dyplomacja francuska starała się izolować cesarza, ale groźba nie- bezpieczeństwa tureckiego była dla wszystkich państw chrześcijańskich tego rejonu Europy zbyt wielka, aby nie poczuwały się one do solidarności. 102 Nawet zbliżony do Francji król polski Jan 111 Sobieski musiał zawrzeć w marcu tego roku sojusz z cesarzem i ruszył pod Wiedeń, który bronił się pod wodzą Ernesta Riidigera Starhemberga przed przeważającą potęgą turecką resztkami już sił. Na odsiecz zbliżały się jednak wojska cesarskie pod wodzą ks. Karola Lotaryńskiego. wspomagane oddziałami Jan III Sobieski. król polski, pod Wiedniem bawarskimi i saskimi. W decydującym momencie zjawił się Sobieski ze swoją ciężką jazdą i objął dowództwo nad całością. 12 września doszło do bitwy, w której Turcy ponieśli miażdżącą klęskę. W istocie los Austrii, a przede wszystkim Węgier, został wówczas rozstrzygnięty. Niemniej wojna toczyła się dalej jeszcze wiele lat. nim można było zawrzeć ostateczny pokój w Karłowicach w 1699 r. Wojna była ciężka i ze zmiennym szczęściem prowadzona. Dopiero w 1686 r. zdobyto Budę. a w 1688 r. wojska cesarskie opanowały Belgrad, ale po dwu latach musiały go znowu opuścić. Kiedy w r. 1697 nad wojskami cesarskimi objął dowództwo ks. Eugeniusz Sabaudzki, który uchodzi za największego austriackiego wodza, wojnę doprowadzono do zakończenia. Najpierw odniósł on świetne i decydujące zwycięstwo pod Zentą nad Cisą. Wprawdzie nie można było w pełni tego sukcesu wyzyskać, ponieważ równocześnie rozpoczęła się wojna z Francją, niemniej jednak pokój w Karłowicach ustalił z grubsza właściwie na więcej niż półtora stulecia posiadłości habsburskie w tym rejonie. Na południu granica sięgała rzeki Sawy, na wschodzie łuku Karpat, tylko Banat z Temesva-rem pozostał jeszcze do r. 1718 przy Turkach. Ale co ważne, pod 103 bezpośrednie panowanie Habsburgów włączony został Siedmiogród. Tak więcpodział, jakiemu uległy Węgry po Mohaczu, skończył się. Niejako automatycznie utrwaliła się i formalnie pozycja dynastii. Po opanowaniu bowiem Węgier sejm węgierski już w 1687 r. zrzekł się elekcyjności tronu oraz średniowiecznego prawa rokoszu. Toteż jeszcze w tym samym roku najstarszy syn cesarza, Józef, został koronowany na króla Węgier, co przesądzało sprawę jego sukcesji po śmierci ojca. Trzeba jednak jeszcze dodać, że wtargniecie Habsburgów na Bałkany postawiło ich państwo przed nowymi problemami, których na razie nie dostrzegano. Kiedy więc wojska austriackie wycofały się po utracie Belgradu z części ziem serbskich, spore masy ludności ratowały się przed panowaniem tureckim, przenosząc się na ziemie korony węgierskiej i zaludniły urodzajne, ale opustoszałe na skutek wojen południowe prowincje węgierskie. Powtarzało się to w czasie dalszych wojen z Turkami, kiedy przejściowo w ręce austriackie dostały się ponownie niemałe połacie Serbii. W przyszłości miało to bardzo istotne skutki dla losów Madziarów i potęgi mocarstwowej domu cesarskiego. WOJNA SUKCESYJNA HISZPAŃSKA I STŁUMIENIE POWSTANIA NA WĘGRZECH Po pokoju karłowickim konflikty na zachodzie stały się ponownie dla Austrii powodem ciężkich zmagań wyczerpujących siły krajów habsburskich bez żadnych widocznych dla nich korzyści. Miały one bowiem istotnie raczej charakter dynastyczny, jako że bezpośrednie interesy austriackie, tym mniej węgierskie czy czeskie, nie były zaangażo- wane w Zachodniej Europie. Taki charakter miała wojna sukcesyjna hiszpańska, która była niejako dalszym ciągiem wojny koalicyjnej przeciw Francji Ludwika XIV zakończonej pokojem w Rijswijk w 1697 r., w którym cesarz uzyskał Fryburg w Bryzgowii nad Renem, ale musiał pogodzić się z utratą Strasburga na rzecz Francji. Wkrótce jednak sprawa hiszpańska stała się głównym zagadnieniem europejskim. Karol II, ostatni król hiszpański z dynastii habsburskiej, nie miał męskiego potomka. Dyplomacja francuska projektowała podział bardzo rozległej sukcesji, bo oprócz posiadłości w samej Hiszpanii olbrzymie imperium kolonialne w Ameryce i posiadłości włoskie oraz niderlandzkie. W ostatniej chwili przed śmiercią Karola II udało się francuskiej dyplomacji uzyskać testament, w którym całość dziedzictwa przypadła wnukowi Ludwika XIV. Wojska francuskie zaraz wkroczyły do Hiszpanii i jej europejskich posiadłości. Cesarz odpowiedział rozpoczęciem wojny, a w roku następnym, 1702, do koalicji przeciw Francji przystąpiły Brandenburgia i Hanower, a wkrótce Wielka Brytania oraz Holandia, natomiast po stronie Francji stanęły Bawaria, Sabaudia i Portugalia. Równocześnie dyplomacja francuska potrafiła zorganizować dywersję na tyłach, pobudzając na Węgrzech nowe powstanie anty-habsburskie pod wodzą Franciszka II Rakoczego. 104 Powstanie to miało zrazu charakter ruchu chłopskiego, odbudowa bowiem kraju wyniszczonego przez wojny tureckie spadała całym cię- żarem na ludność najuboższą. Niemniej społeczeństwo węgierskie było wrogo nastawione do rządów austriackich, gdyż dwór po opanowaniu całych Węgier sprowadzał tam kolonistów niemieckich i serbskich. Pogranicze Wojskowe, o którym wspominaliśmy poprzednio, zorganizowane zaraz po opanowaniu dużej części Węgier przez Turków za cesarza Ferdynanda I, teraz rozbudowało się znacznie dzięki napływowi ludności serbskiej uciekającej spod władzy tureckiej, a której Leopold I nadał szerokie przywileje w pierwszym rzędzie w dziedzinie wyznaniowej. Równocześnie Habsburgowie popierali katolicyzm, starając się wzmacniać unię przez propagowanie obrządku grekokatolickiego zarówno wśród prawosławnych na Węgrzech północnych, to znaczy Rusi-nów. jak Rumunów w Siedmiogrodzie i w Banacie. Co ważniejsze, dynastia nie dbała dostatecznie o interesy magnatów, nie spiesząc się z rewindykacją ich dóbr rodowych po wypędzeniu Turków z Węgier centralnych. Wskutek tego powstanie, które wybuchło w 1701 r., już od 1703 r. przybrało powszechny charakter, a na jego czele stanął magnat Franciszek II Rakoczy. Opanował on na kilka lat nieomal całe Węgry. Dwór austriacki był zmuszony do rokowań, a w 1706 r. zawarto krótkie zawieszenie broni. W roku następnym powstańcy ogłosili na sejmie w Onod detronizację Habsburgów i zawarli przymierze z Francją. Losy tej właśnie wojny zadecydowały o sytuacji na Węgrzech, które wyczerpane wojnami tureckimi nie mogły wystawić do walki tak wielkich sił, jakie były potrzebne do zmierzenia się z mocarstwową potęgą habsburską. Toteż siły austriackie wzmocnione zostały pułkami przy- chodzącymi z zachodu, gdzie tymczasem wojna przybrała dla Habsburgów obrót korzystny. Powstańcy zaczęli ponosić klęski, a wreszcie w r. 1711 musieli zawrzeć pokój, który pozornie gwarantował Węgrom pewną samodzielność, gdyż zapewniał przestrzeganie praw stanowych i przywrócenie majątków skonfiskowanych za udział w powstaniu. W rzeczywistości Węgry znalazły się znowu pod absolutną władzą dworu wiedeńskiego, chociaż ośmioletnie rządy powstańcze pozostawiły w tradycji madziarskiej głębokie ślady, których zatrzeć nigdy się nie dało, a które w każdej korzystnej sposobności dawały o sobie znać. Tymczasem rozpoczęta w 1701 r. wojna z Francją toczyła się na trzech frontach, a to we Włoszech, gdzie Eugeniusz Sabaudzki wykazał swoje wielkie talenty wojenne, nad Renem i w Niderlandach. Przy poparciu bawarskim wojska francuskie znalazły się w Niemczech Południowych i zagroziły Tyrolowi, ale współdziałanie Eugeniusza Sabaudzkiego z wodzem angielskim Marlboroughiem doprowadziło do klęski bawarskiej. Bawaria została okupowana; wkrótce ucisk wojsk okupacyjnych wywołał chłopskie powstanie, które dało silną społeczną podstawę rodzimej dynastii Wittelsbachów. Kiedy w końcu Sabaudia przeszła na stronę koalicji antyfrancuskiej, armie francuskie musiały opuścić ostatecznie Włochy w 1707 r. W 1705 r. zmarł Leopold I, a na tron wstąpił jego syn Józef I 105 (1705—1711), który wolny od ideologicznych powiązań kontrreformacji kierował się wyłącznie względami politycznymi, co mu umożliwiło elastyczną politykę wobec państw protestanckich. Było to tym ważniejsze, że równocześnie na północy toczyła się wojna z królem szwedzkim Karolem XII. Cesarz pozostał wbrew tradycjom wojny trzydziestoletniej Eugeniusz Sabaudzki. miedzioryt J. Kupetzkyego tym razem neutralny, chociaż przeciwnikiem Karola XII był katolicki król saski. Ostatecznie nawet cesarz uznał fakt, iż w pokoju w Altrandstadt (1707) zostały przez króla szwedzkiego zagwarantowane prawa prote- stantów śląskich. Podobnie i we Włoszech wojska austriackie, które dotarły do Neapolu i zajmowały część państwa kościelnego, prowadziły akcję antypapieską, tak że w 1708 r. doszło do krótkotrwałego konfliktu zbrojnego między wojskami papieskimi a cesarskimi. Na froncie nider- landzkim sprzymierzeńcy osiągnęli również sukcesy zdobywając w 1708 r. Lilie. Kandydat habsburski do tronu hiszpańskiego arcyksiążę Karol wprawdzie ze zmiennym szczęściem toczył walki w samej Hiszpanii, ale tymczasem wyczerpanie długotrwałą wojną uczyniło głównego prota- 106 gonistę walki z Ludwikiem XIV, Anglię, skłonną do pokoju. Kiedy w dodatku w 1711 r. zmarł cesarz Józef I, a dziedzictwo przechodziło po nim na arcyksięcia Karola, zatem nie leżało w interesie brytyjskim połączenie w jednym ręku obu posiadłości habsburskich, to znaczy austriackich i hiszpańskich. W rezultacie pierwsza Anglia, a potem Holandia, Prusy i Sabaudia opuściły cesarza i w 1713 r. zawarły z Francją pokój w Utrechcie. W roku następnym zawarł i cesarz pokój w Rastatt. Był on bardzo korzystny, bo chociaż Karol VI (1712— 1740) zrzekł się posiadłości hiszpańskich, w zamian jednak uzyskał z jednej strony południowe Niderlandy, czyli dzisiejszą Belgię i Luksemburg, a we Włoszech Neapol, Mediolan i Sardynię. Bawaria wracała pod panowanie Wittelsbachów, chociaż dyplomacja austriacka otworzyła sobie możliwość wymiany Niderlandów na Bawarię, co jednak nie znajdowało poparcia u innych mocarstw. Zdawano sobie bowiem sprawę z tego, że Belgia i Neapol oraz Sardynia były trudne do obrony i utrzymania, raczej więc osłabiały, niż wzmacniały potęgę Habsburgów, natomiast Bawaria mogła zasadniczo zmienić układ sił europejskich, ponieważ dawałaby pozycji austriackiej z Niemczech zdecydowaną przewagę. A właśnie polityka brytyjska walcząc z Ludwikiem XIV wychodziła z założenia, że nie można dopuścić do hegemonii żadnego mocarstwa kontynentalnego w Europie. Jakkolwiek jednak potem potoczyły się losy mocarstwowej potęgi habsburskiej — rok 1714 daje jej wielkie osiągniecie. Od tej pory będzie się ona z wolna kurczyła, a idea jej polityki ograniczy się do utrzymania osiągniętych nabytków i pozycji europejskiej; stanowiło to w rzeczywistości główny cel następnych 200 lat działalności austriackich dyplomatów i mężów stanu. SANKCJA PRAGMATYCZNA Pierwszym krokiem w tym kierunku było uregulowanie zasad dzie- dziczenia tronu. Po objęciu korony cesarskiej przez Karola VI zdawano sobie sprawę z tego, że władca ten może nie pozostawić po sobie męskiego potomka. Widoczne stawało sję wygasanie rodziny Habsburgów i można się było spodziewać, że dziedzictwo przejdzie na linię żeńską. W» 1713 r. ogłoszono tzw. sankcję pragmatyczną. Powiedziano w niej, że kraje należące do Karola VI tworzą całość niepodzielną i nieroz-dzielną (indivisibiliter ac inseparabiliter), a w razie braku męskiego potomka przejdą na córki bądź bratanice cesarza. Sankcja pragmatyczna została najpierw przedłożona sejmom stanowym w poszczególnych krajach, które przyjęły ją do wiadomości w latach 1720 i 1721. Jedynie na Węgrzech sprawa była trudniejsza. Ale tak się złożyło, że właśnie wtedy prowadzono zwycięskie wojny z Turkami, co wzmacniało pozycję dynastii w stosunku do stanów węgierskich. Sejm chorwacki pospieszył z uznaniem sankcji pragmatycznej już w 1721 r., pragnąc w ten sposób zaznaczyć swoją niezależność w stosunku do Węgier. Tak samo w następnym roku postąpił sejm siedmiogrodzki, a wreszcie w 1723 r. 707 stany węgierskie uznały sankcję pragmatyczną, tym samym formalnie rezygnując z odrębności królestwa, która zresztą de facto po upadku powstania Franciszka II Rakoczego stała się pozorna. Już bowiem na sejmie w latach 1712 1715 postanowiono stworzenie armii węgierskiej poddanej w rzeczywistości pod bezpośrednie dowództwo austriackie. W dodatku składała się ona w dużej części z cudzoziemców. Ponadto po zniesieniu pospolitego ruszenia była to jedyna siła zbrojna na Węgrzech, a dwór austriacki mógł ją bez przeszkód przesuwać z terytorium królestwa na inne fronty, a do Węgier wprowadzać pułki z innych krajów habsburskich. Nabrało to tym większego znaczenia, że w latach 1716 1718 cesarz prowadził wojnę z Turkami, w której ks. Eugeniusz Sabaudzki odniósł wspaniałe zwycięstwa, dzięki czemu w traktacie pokojowym zawartym w Pożarevac ostatecznie odzyskano ziemie węgierskie do tej pory pozostające pod panowaniem tureckim, a to Banat, kraj bardzo urodzajny. W stosunku do tej prowincji zastosowano dotychczasową politykę dworu wiedeńskiego sprowadzając tam zarówno kolonistów niemieckich, .jak i osadzając Serbów spod panowania tureckiego. Część Banat u włączono do Pogranicza Wojskowego bezpośrednio podległego wiedeńskim władzom wojskowym. Zresztą w pokoju z 1718 r. włączona została do posiadłości austriackich Serbia północna z Belgradem i zachodnia Wołoszczyzna. To zwycięstwo odbiło się także na wzmocnieniu pozycji austriackiej na zachodzie, bo w r. 1720 wymieniono Sardynię na Sycylię, co było istotnym przybytkiem potęgi, jako że posiadanie Neapolu łączyło urodzajną Sycylię lepiej z całością ziem habsburskich. Ale i tu odległość geograficzna wpłynęła na to, że przy następnym regulowaniu układu terytorialnego w Europie Zachodniej kraje te odpadły, podobnie zresztą jak Belgrad i Wołoszczyzna. Stało się to na skutek wojny sukcesyjnej polskiej, która wybuchła po śmierci Augusta II w 1733 r. Francja popierała Stanisława Leszczyńskiego, natomiast Rosja i Austria elektora saskiego Augusta III. W gruncie rzeczy sprawy polskie były pretekstem do rozgrywki zachodnioeuropejskiej. Cesarz Karol VI chciał dziedziczkę swoich posiadłości, córkę Marię Teresę, wydać za mąż za księcia Lotaryngii Franciszka Stefana. Stało się to jednak możliwe dopiero w 1735 r., kiedy książę zrzekł się Lotaryngii, gdzie osadzono Leszczyńskiego z myślą, że po jego śmierci Lotaryngia włączona zostanie do Francji, co istotnie stało się w 1766 r. Natomiast Lotaryńczyk otrzymał Toskanię, która po objęciu przez jego potomków korony austriackiej stała się włoską sekundo-geniturą nowej dynastii habsbursko- lotaryńskiej. Ostatecznie pokój zawarto w 1738 r., w którym cesarz zrzekł się Neapolu i Sycylii przechodzących na boczną linię Burbonów hiszpańskich, a sam otrzymywał w zamian Parmę i Piacenzę. a więc posiadłości położone bliżej Lombardii, która zachowana została pod władzą Habsburga. Jeszcze przed zawarciem ostatecznego pokoju wiedeńskiego z Francją rozpoczęła się wojna z Turcją w 1736 r. prowadzona w przymierzu z Rosją. Wojna miała dla Austriaków przebieg bardzo niekorzystny: musiano zawrzeć w 1739 r. pokój w Belgradzie, który pozbawiał Austrię posiadania Belgradu i terytorium sąsiedniego, zdobytego w r. 1718, 108 oraz Wołoszczyzny, ale co ważniejsze autorytet Habsburgów na Bałkanach uległ istotnemu obniżeniu, na czym zyskała Rosja, która prowadziła równocześnie wojnę z Turcją, ale ze znacznie większym szczęściem. Od tego momentu rozpoczęła się rywalizacja austriacko-rosyjska na Bałkanach o wpływ nad chrześcijańskimi poddanymi sułtana, którzy tam byli — oprócz Rumunów Słowianami, a więc pobratymcami Rosji. Jak się miało okazać, losy monarchii habsburskiej właśnie w tamtym rejonie miały się ostatecznie rozstrzygnąć, ale wówczas nie można było tego przewidzieć, skoro pozycja dynastii opierała się w znacznie większym stopniu na posiadłościach węgierskich, czeskich, niemieckich i włoskich. Wkrótce po pokoju belgradzkim nastąpiła nagła śmierć Karola VI, ostatniego męskiego potomka dynastii. Uzyskał on wprawdzie dla sankcji pragmatycznej potwierdzenie państw europejskich i stanów krajowych, ale niemniej z chwilą objęcia dziedzictwa przez jego córkę Marię Teresę otwarta została sprawa uznania jej olbrzymich posiadłości przez zainteresowane mocarstwa ościenne. ODBUDOWA WEWNĘTRZNA Okres po wojnie trzydziestoletniej do wstąpienia na tron Marii Teresy w dziedzinie gospodarczej można określić jako odbudowę kraju po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej i wojnach tureckich oraz reorga- nizacji aparatu państwowego. Wykładnikiem siły państwa było w pierw- szym rzędzie wojsko. Austriacki system wojskowy nie różnił się od tego, który obowiązywał w całej tej części Europy. Trzonem armii były wojska zaciężne. a podstawową jednostką pułk. Organizował go pułkownik, który otrzymywał w tym celu pewien ryczałt dla werbowania za-ciężników. Mógł więc on swój pułk uważać w pewnym sensie za swoją własność, zwłaszcza jeśli pieniądze na zaciąg zdobył sam. Tak więc Wallenstein, który utrzymywał swoje wojska z kontrybucji uzyskanych w kraju przez siebie opanowanym, uważał armię za swoją prywatną własność. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej rozpuszczono większą część oddziałów armii, a tylko niektóre pułki pozostały w służbie cesarskiej. Tak powstała stała armia austriacka - instrument polityki zewnętrznej i wewnętrznej domu habsburskiego. Można więc jej początek datować na 1649 r. Nie oznacza to jednak, by w razie wojny czynnik społeczny nie musiał przyczyniać się do wzmożenia siły zbrojnej państwa. Wówczas stany podejmowały uchwały o dostarczaniu kontyngentów ze swoich poddanych; zobowiązywały się wtedy dostarczać do armii cesarskiej jednego z 30 czy 20 poddanych każdego właściciela ziemskiego. Kiedy sytuacja stawała się groźniejsza, wówczas zwiększano kontyngent dostarczając jednego z 10, w wyjątkowych wypadkach jednego z 5 poddanych. Podobnie zobowiązywały się stany do dostarczania materiału artyleryjskiego oraz robocizny do wznoszenia fortyfikacji. Oczywiście, że stan armii uzależniony był od położenia demograficznego i gospodarczego kraju. 109 W okresie tym nawiedzały kraj zarazy. Epidemia z 1679 r. pociągnęła za sobą największą liczbę ofiar; ostatnia wielka epidemia wygasła w 1713 r. Trudno podać rzeczywistą liczbę ofiar. Przybliżone liczby dają się oszacować dla Wiednia, który w tej epoce miał około 175 tyś. mieszkańców. Otóż w r. 1679 zmarło w Wiedniu około 9000 ludzi, natomiast w 1713 r. blisko 3000. Ale też już wtedy umiano dość sensownie walczyć z epidemiami, a to przez tworzenie kordonów sanitarnych i kwarantanny. Było to o tyle łatwiejsze, że do Europy zarazy przenikały ze Wschodu, zatem na przykład w 1710 r. ustanowiono kordon na granicy tureckiej, co powtórzono w 1728 r. z jeszcze lepszym skutkiem. Wydaje się, że zarazy pochłaniały więcej ofiar niż nawet wojny z Turkami. Skutki najazdów tureckich były jednak bardziej niszczące, ponieważ Turcy brali w jasyr przeważnie kobiety, co naturalnie dla stosunków demograficznych miało zawsze największe znaczenie. Aby powetować te straty, nie zdawano się na działalność jednostek, ale państwo samo popierało i organizowało osadnictwo. Wspominaliśmy o sprowadzaniu na opustoszałe ziemie węgierskie z jednej strony Serbów, a z drugiej kolonistów niemieckich. To samo zresztą odnosiło się do krajów rdzennie austriackich, gdzie również sprowadzano z inicjatywy władz państwowych osadników z głębi Niemiec. Węgrzy uważali, że działalność osadnicza .władz austriackich miała na celu wypieranie i osłabianie żywiołu rdzennie węgierskiego, ma- dziarskiego. W rzeczywistości te dwa cele niejako się wzajemnie uzupeł- niały, ale na pewno najważniejsze były względy gospodarcze, to znaczy zaludnianie pustych obszarów, gdyż w pełni zdawano sobie wówczas sprawę z tego, co jest podstawą potęgi politycznej i wojskowej, a miano- wicie gospodarka, praca ludności. Skutki natomiast w dziedzinie narodo- wościowej jeszcze w tej epoce były mało istotne; w gruncie rzeczy nie brano pod uwagę, jakim językiem mówią poddani, byle tylko spełniali obowiązki i ciężary nakładane na nich przez państwo. W pewnym stopniu uwzględniano raczej sprawy wyznaniowe przy werbowaniu osadników, starając się w pierwszym rzędzie o osadników katolickich. Niemniej potrzeba ludzi była tak wielka, że i te względy ustępowały na plan dalszy. Warto jednak wspomnieć, że leżący w naj- bliższym sąsiedztwie ziem austriackich Salzburg, posiadłość biskupa, był widownią ostatnich chyba wysiedleń, spowodowanych nietolerancją reli- gijną. W 1731 r. wyemigrowało z tego księstwa duchownego około 22 tyś. osób, z czego najwięcej do Niemiec Południowych, ale także i do Prus Wschodnich na Mazury w okolice Gumbina i Gołdapi. Nawet aż w dalekiej Ameryce znaleźli się austriaccy osadnicy, bo aż w Georgii i Pensylwanii. Natomiast w Siedmiogrodzie protestanci mieli zagwaranto- waną tolerancję i stąd nowa fala niemieckich kolonistów wzmocniła żywioł niemiecki na Węgrzech, który zjawił się tam jeszcze w XIII w. Położenie chłopa nie uległo w tym okresie znaczniejszym zmianom, chociaż zaznacza, się wyraźna tendencja ze strony władz państwowych do brania ich w ochronę przed nadmiernym wyzyskiem ze strony panów. Wydano rozporządzenia regulujące dni pańszczyźniane, ale w rze- czywistości władza tworzącego się państwa absolutnego była jeszcze za 110 słaba, szczególnie w stosunku do arystokracji, która w tym okresie bardzo widocznie zwiększa swe posiadłości na niekorzyść szlachty średniej i małej. Tak więc jedynie w wielkich dobrach, należących bezpośrednio do panującego, mogła się zaznaczyć pewna poprawa położenia chłopa. Zresztą i technika rolna, która w tym czasie na zachodzie Europy szybko się podnosi, na ziemiach habsburskich też się z wolna unowo- cześniała. Coraz rzadziej stosowano ugorowanie, a rozszerza się uprawa koniczyny, która się stanie w drugiej połowie XVIII w. coraz bardziej powszechna. Zresztą powstają i nowe kultury. Natomiast uprawa winnej latorośli kurczy się, spowodowane to jest z jednej strony przez trudności zbytu win austriackich, a z drugiej przez nieznaczne, ale ciągłe po- garszanie się warunków klimatycznych w tej części kontynentu. Z drugiej strony wzrasta w miarę rozwoju miast zapotrzebowanie na płody rolne, w pierwszym rzędzie zboże i bydło. W tym czasie rozpowszechnia się uprawa tytoniu na ziemiach Austrii właściwej. Chociaż wzrost przemysłu tekstylnego sprzyjał hodowli owiec, to jednak władze państwowe kładły nacisk na produkcję zbożową, co można było wyraźnie obserwować na ziemiach Banatu, który dostał się w ręce habsburskie jako kraj kompletnie opustoszały i wyniszczony, gdzie więc z pewną swobodą można było organizować gospodarkę. Tam więc dbano w pierwszym rzędzie o produkcję zbożową. Jeśli idzie o hodowlę wołów, to w tej dziedzinie raczej wielka własność arystokratyczna dbała o podwyższenie jakości przez sprowadzanie z Holandii i Szwajcarii lepszych ras bydła rogatego. Także w dziedzinie gospodarki leśnej w tym okresie zaczyna się racjonalna eksploatacja, a rabunkowe niszczenie lasów zostało dość istotnie zahamowane. Niemniej były to dopiero pierwociny i'niejako nieśmiałe zalążki nowoczesnego gospodarowania, podobnie jak wprowadzanie wówczas pierwszych maszyn rolniczych, oczywiście bardzo jeszcze prymitywnych. Naturalnie odnosi się to do zachodnich prowincji, a więc do Austrii właściwej i Czech, a w znacznie mniejszym stopniu do krajów węgierskich. Ogólnie okres od połowy XVII do połowy XVIII w. to jednak ciężkie położenie chłopa. Zresztą w położeniu chłopów widoczna jest zasadnicza różnica między krajami zachodnimi a wschodnimi państwa. Najlepiej — jak od wieków - ma się chłop tyrolski, znacznie gorzej chłop węgierski. Ponadto i ciężary feudalne inaczej wyglądają na wschodzie, a inaczej na zachodzie; świadczenia pieniężne coraz bardziej przeważają w wyżej pod względem gospodarczym stojących krajach zachodnich, w bardziej z go- spodarką naturalną związanych ziemiach wschodnich przeważają świad- czenia osobiste — pańszczyzna. KAMERALISTYKA Położenie ekonomiczne państwa na przełomie XVII i XVIII w. przedstawiało się zgoła niekorzystnie. Nie istniał żaden świadomy system ekonomiczny w działaniach państwowych, interesowano się wyłącznie 111 skarbowością. W dodatku zarząd skarbu był nieudolny i nieuczciwy. Władca najbardziej interesował się wydatkami dworskimi, a na dworze panował niezwykły przepych i marnotrawstwo. Arystokratyczni doradcy cesarzy, jak Lobkowitzowie, Auerspergowieczy Schwarzenbergowie, dbali w pierwszym rzędzie o osobiste korzyści i wyłudzali od monarchów ogromne majątki. Cesarz był wobec nich słaby, czuł się od nich zależny, chociaż miał w swoim otoczeniu także i bardzo uczciwych urzędników, przeważnie nieszlacheckiego pochodzenia. W skarbie, z którego miał opłacać administrację i wojsko, panowały przeważnie pustki. Jak wspominaliśmy był to okres upadku przemysłu i rzemiosł, poza chyba przemysłem żelaznym, który w krajach austriackich od wieków prosperował. Nie było jakiejś myśli ekonomicznej, wedle której prowadzono by politykę gospodarczą. Sprzedawano więc surowce, a sprowadzano wyroby gotowe. W cłach widziano tylko źródło dochodu skarbowego, a nie narzędzie polityki ekonomicznej. Opodatkowano więc towary wywożone, natomiast towary importowane były wolne od cła. Oczywiście wychodziło to na korzyść tych grup społecznych, które kupowały wyroby zagraniczne, a więc warstw wyższych arystokracji, szlachty i bogatego mieszczaństwa. Jak wiemy, to samo zjawisko istniało współcześnie w Polsce, co historycy interpretowali jako dowód egoizmu klasowego i braku patriotyzmu szlachty, dążącej do zniszczenia mieszczaństwa. W rzeczywistości było to zjawisko powszechne tam. gdzie przeważała gospodarka rolna. Wynikało zaś z ogólnego niskiego stanu ekonomiki i braku rozeznania w prawach rządzących życiem gospodarczym. Właśnie w tym okresie różni się w tej dziedzinie Europa Środkowo-Wschodnia od Europy Zachodniej, gdzie do władzy dochodzi mieszczaństwo bądź rządzący mają dla jego interesów większe zrozumienie. Oczywiście kraje austriackie nie żyły w izolacji, toteż od połowy XVII w. nowe idee ekonomiczne docierają i do ludzi mających wpływ na rządy, a jest to przecież okres panowania doktryny merkantylistycznej. Doktryna ta dostosowana do krajów zachodnich bardziej gospodarczo rozwiniętych, na terenie niemieckim, a w szczególności w Prusach i Austrii, nabrała nieco odmiennego zabarwienia w tzw. kameralistyce. Przedmiotem rozważań jej była gospodarka państwowa. Szło o technikę administracji, o politykę gospodarczą państwa, o sprawy przemysłu. handlu, surowców, pieniądza, ale też położenia ludności. Jednym z pierwszych w Austrii propagatorów tego kierunku ekonomii był dr J. J. Becher. lekarz, rzemieślnik, twórca kompanii handlowej w Monachium i manufaktury produkującej wyroby jedwabne. W 1665 r. sporządził on dla władz Wiednia memoriał o potrzebie utworzenia kolegium komercyjnego, które miało dbać o tworzenie manufaktur i rozwijanie handlu. Becher został też radcą tego nowo utworzonego kolegium i zaprojektował stworzenie manufaktury jedwabniczej. która by zaopatrywała kraj w wyroby do tej pory sprowadzane. Istotnie założono w Austrii Dolnej taką fabryczkę, która po pewnym czasie zbankrutowała, co było niejako regułą w tym pierwszym okresie uprzemysłowiania kraju, a wynikało z braku doświadczenia. Ale znaczenie Bechera polegało na tym. że on pierwszy zwrócił uwagę w działaniu praktycznym na konieczność wal- 112 czenia o zmniejszenie importu i ożywienia życia gospodarczego w dzie- dzinie handlu i przemysłu. Becher zainicjował też stworzenie pewnego rodzaju szkoły przemysłowej (Kunst und Werkhaus). co oczywiście sprzeczne było z wiekowymi tradycami roli cechów. Toteż natrafiał na wielorakie trudności i wreszcie musiał w 1677 r. Austrię opuścić; prze- niósł się do Niemiec, gdzie jeszcze propagował obronę przed importem francuskich towarów luksusowych. Wkrótce umarł (1682). Pozostawił po sobie jednak dzieło teoretyczne o przyczynach wzrostu i upadku miast i państw (wydane w 1668 r., a potem wielokrotnie wznawiane). Jego następcą był Wilhelm von Schróder, też pochodzący z Niemiec zachodnich. I on starał się podtrzymać instytucje i zakłady stworzone przez Bechera, ale bezskutecznie i też wkrótce, bo w 1688 r., umarł jako urzędnik skarbowy w Preszburgu. I po nim pozostała książka o książęcych izbach skarbowych (1686), gdzie wykazywał, jak nierozerwalnie złączony jest interes monarchów z dobrobytem ich poddanych. Książka ta była bardzo popularna aż do połowy XVIII w. Ale najważniejszym z tych reformatorów polityki ekonomicznej państwa austriackiego był Ph. W. von Hórnigk, który wydał w 1684 r. dzieło wielokrotnie wznawiane i czytane bardzo powszechnie przez ludzi kierujących polityką, pt. Ósterreich tiber alles. wann es nur will (Austria ponad wszystko, kiedy tylko zechce}. Wskazywał w nim na szerokie możliwości gospodarcze tak obszernego i wszechstronnie przez przyrodę uposażonego obszaru, jakim była monarchia Habsburgów, o ile tylko zaplanuje się odpowiednią politykę ekonomiczną, a to przez budowanie wzorowych przedsiębiorstw przemysłowych, chronionych przed zagra- niczną konkurencją odpowiednio ułożonymi cłami, zwracając równo- cześnie uwagę na zaopatrzenie w surowce oraz wyszkolenie odpowiednich kadr pracowniczych. W swej książce wołał: „Mamy mózgi, oczy. ręce jak inni, surowce nawet lepsze i więcej niż inne kraje. Cesarskie kraje mogłyby jeszcze raz tyle mieszkańców wyżywić, ile ich jest dziś; ich miasta były w czasie, kiedy przemysł sukienniczy i lniany były w rozkwicie, dwa, a nawet trzy razy ludniejsze niż obecnie. Wojna i reformacja to przyczyny obecnego złego stanu. Wyroby manufaktur wełnianych, jedwabniczych i lnianych francuskich, szwajcarskich i wło- skich to wszystkożerne drapieżniki, które rocznie pozbawiają nas co najmniej 16 min. guldenów. Zatem najpierw zakaz importu, a potem przemysł sam się zrodzi". Można sobie wyobrazić, jakie wrażenie słowa te robiły, bo niejako otwierały oczy na sprawy podstawowe, do owej pory powszechnie całkiem nieuświadamiane. Pod wpływem kameralistów dbano o popieranie handlu i tworzącego się nowoczesnego przemysłu niecechowego. Już w 1666 r. ustanowiono w Wiedniu Kolegium Ko- mercyjne (Kommerzkollegium), a w r. 1705 powstaje Deputacja Komer- cyjna Krajów (Kommerzdeputation der Lander), w 1714 r. zaś Komisja Merkantylna (Merkantilkommission). Początki manufaktur, podobnie jak w innych krajach naśladujących Zachodnią Europę były przeważnie nieudanymi próbami. Najpierw two- rzono przemysł tekstylny, potem dbając o bilans handlowy zakładano wytwórnie towarów luksusowych, sprowadzanych do tej pory przeważnie 113 z Francji. Równocześnie nakładano cła, aby z jednej strony nie wywozić pieniędzy, a z drugiej ochronić tworzący się przemysł krajowy. Zasadniczo władze państwowe chciały stwarzać manufaktury wzorowe, aby w ten sposób zachęcić rodzimych lub sprowadzanych kapitalistów do zakładania analogicznych przedsiębiorstw. Szło to opornie, a większość pierwszych, pionierskich placówek przemysłowych bankrutowała. Niemniej ostatecznie kraje austriackie z wolna stawały się ogniskami przemysłu tekstylnego, szczególnie luksusowego, a więcjedwabniczego. podobnie powstała fabryka porcelany w Wiedniu w 1718 r. Wkrótce też na przedmieściu Wiednia (Schwechat) stworzono manufakturę bawełnianą zorganizowaną przez Wschodnią Kompanię Handlową w 1722 r. Również na początku XVIII w. (1709) powstaje w Austrii Dolnej fabryka luster, oparta zresztą na dawnych tradycjach jeszcze średniowiecznej produkcji szkła. Poza Wiedniem powstają z pewnym opóźnieniem manufaktury, które zastępują dotychczasową produkcję cechową w dziedzinie produkcji żelaza, innych metali, soli, papieru, szkła i piwa. Natomiast w krajach czeskich, a szczególnie na Śląsku, przemysł tekstylny i szklany był bardziej rozwinięty; jego zbyt zagraniczny przynosił zyski całej monarchii. Państwo interesowało się handlem zagranicznym, a w niektórych dziedzinach, jak rtęci i miedzi, istniał monopol. Z reguły jednak monopole były wydzierżawiane, co dawało dzierżawcom okazję do nadużyć, tak że w rezultacie państwo wyrzekało się tego typu imprez. W każdym razie polityka dworu wiedeńskiego już od połowy XVII w. zainteresowana była organizowaniem dróg handlowych. W czasie przynależności Belgradu do Austrii stał się on punktem wymiany w handlu bałkańskim. Ale w tamtym rejonie kupcy austriaccy mieli do czynienia ze zbyt silną konkurencją, wobec tego po utracie Belgradu kierowano handel lewantyński przez Triest i Rijekę, które w 1719 r. zostały ogłoszone jako porty wolne. Zasadniczo wzorem państw zachodnioeuropejskich tworzono kompanie handlowe; pierwsza Wschodnia Kompania założona w 1667 r. po paru latach przestała istnieć, drugą utworzono w 1719 r. W handlu bałkańskim działalność kupców austriackich utrudniali lepiej zorientowani kupcy lewantyńscy oraz serbscy. Kupcy żydowscy osiedleni w Austrii stanowili też groźną konkurencję, dlatego w 1671 r. zostali oni wypędzeni z Wiednia. W każdym razie więcej możliwości otwierały porty adriatyckie w handlu z Portugalią i Hiszpanią, a nawet Północną Afryką, niż z Turcją. Tyle że na Adriatyku trzeba było walczyć z konkurencją Wenecji, chociaż ta republika była w tym czasie już w upadku. Nie ona też doprowadziła do zwinięcia Kompanii Wschodniej, ale nieumiejętna gospodarka; Kompania zakładała bowiem także manufaktury, a wreszcie wdała się w ryzykowne przedsięwzięcia loteryjne, które ją doprowadziły do bankructwa. Można w tym miejscu wspomnieć o utworzeniu efemerycznej Kom- panii Ostendzkiej w 1725 r. zamkniętej po dwu latach pod naciskiem Anglii. Był to epizod raczej z dziedziny polityki zewnętrznej niż ekono- micznej. Na dworze wiedeńskim istniała bowiem wpływowa klika, tzw. Rada Hiszpańska, złożona z emigrantów z Hiszpanii i Włoch, 114 którzy w czasie wojny sukcesyjnej hiszpańskiej stali po stronie Don Carlosa, późniejszego cesarza Karola VI, uznawanego przez nich za króla hiszpańskiego. Po zawarciu pokoju przenieśli się oni do Austrii i tu starali się wpływać na politykę cesarza w kierunku otwarcia możliwości dla odzyskania przez Habsburga panowania nad utraconymi posiadłościami hiszpańsko-włoskimi. W zasadzie było to jednak sprzeczne z interesami Austrii, której trzon potęgi leżał w posiadłościach wschodnich, a nie na zachodzie. W związku z rozwijającym się handlem wewnętrznym i zewnętrznym była akcja budowania dróg, które za Karola VI łączyły Wiedeń z Triestem oraz miały także i w głębi kraju ułatwiać wymianę handlową. Zaczęto także dbać o spławność rzek, ale było to wówczas wszystko jeszcze w stadium zalążkowym. W dziedzinie bankowości rozwój szedł również z wielkimi przeszkodami. Państwo potrzebowało wielkich sum zarówno na przedsięwzięcia o charakterze gospodarczym, jak w pierwszym rzędzie wojennym. Tak więc system wydzierżawiania podatków zawodził; coraz częściej uciekano się do pożyczek, których jednak skarb źle i często niesumiennie zarządzany nie umiał regularnie i solidnie spłacać. Pociągało to za sobą bankructwa głównych bankierów, którymi w tym czasie byli przeważnie Żydzi. Na przełomie XVII i XVIII w. takim nadwornym bankierem austriackim był Samuel Oppenheimer, który w 1703 r. ogłosił niewypłacalność. Jego następca Samson Wertheimer prowadził interesy bardziej solidnie. Zresztą właśnie w 1703 r. zarząd finansami państwowymi objął hr. Gundakar Starhem-berg, który je doskonale zorganizował i uczciwie prowadził, tyle że pod koniec panowania Karola VI skarb nie mógł podołać wydatkom związanym z prowadzeniem wojen i utrzymaniem dworu. KOŚCIÓŁ, KULTURA I SZTUKA BAROKU Kontrreformacja wzmocniła pozycję Kościoła na ziemiach austriackich, najpierw w krajach tzw. Austrii Wewnętrznej, czyli Styrii, Ka-ryntii, Krainy, a potem Austrii właściwej, to jest Dolnej i Górnej. Było bowiem regułą, że majątki emigrującej w znacznej części szlachty protestanckiej przechodziły w ręce instytucji kościelnych. Ale monarcha uważał się za uprawnionego do sprawowania pewnej kurateli nad tymi majątkami. W ten sposób hierarchia katolicka dostała się pod niemały wpływ władzy cesarskiej i dlatego niektórzy historycy austriaccy skłonni są uważać Ferdynada II za prekursora józefinizmu, to znaczy podporządkowania Kościoła władzy państwowej. W każdym razie cesarz opodatkowywał majątki kościelne, a na przykład klasztorom zabraniał wywożenia pieniędzy za granicę. W miarę lat całą gospodarkę kościelną poddawano coraz ściślejszej kontroli państwa. Wreszcie Ferdynand III i Leopold I zaczęli zabraniać ogłaszania bulli papieskich bez ich pozwolenia; podobnie bez zgody państwowej nie wolno było obcym prowincjałom wizytować klasztorów. Następnym pociągnięciem cesarzy była ingerencja w sprawy wiary. Tak więc Ferdynand III wprowadził 115 wbrew woli papieża święto Niepokalanego Poczęcia, a kto tego dogmatu nie zaprzysiągł, nie mógł wtedy w krajach austriackich otrzymać doktoratu. W miastach, które przecież w okresie reformacji były ostojami pro- testantyzmu, powstawało od początku XVII w. wiele nowych klasztorów, jezuickich, franciszkańskich, karmelickich i innych. Jezuitów popierali w pierwszym rzędzie monarchowie, natomiast zakony żebracze cieszyły się materialnym poparciem bogatej szlachty. Kontrreformacja podniosła znacznie poziom wykształcenia kleru, dzięki czemu w drugiej połowie XVII w. w krajach austriackich ludność w większej części stała się katolicka nie tylko zewnętrznie, ale i z przekonania. Przyczyniał się do tego przepych nabożeństw, procesji i samych kościołów. Pomimo to protestantyzm szczególnie wśród chłopów się utrzymywał. Szkolnictwo w tej epoce pozostawało w rękach jezuitów, którzy dbali w pierwszym rzędzie o opanowanie umysłów ludzi z warstw wyższych, mniej troszcząc się o wykształcenie stanów niższych: dopiero działalność zakonu pijarów rozszerzyła w większym stopniu naukę i na szkoły ludowe. Najważniejsze jednak, że całe szkolnictwo znalazło się w rękach kleru katolickiego, gorąco wówczas zaangażowanego w walkę kontrreformacyjną. Dlatego też uniwersytety austriackie opanowane przez jezuitów więcej wagi przykładały do studium teologicznego i schola-stycznej filozofii niż do nauk przyrodniczych, które w tym czasie na zachodzie Europy już rozpoczynały swój rozkwit. Medycyna i prawo stało wówczas na uniwersytecie wiedeńskim bardzo nisko w porównaniu z ogólnoeuropejskim poziomem. Podobny charakter miał uniwersytet założony w 1702 r. we Wrocławiu w oparciu o jezuickie gimnazjum, a który uprawiał zrazu teologię. Jedynym przejawem życia teatralnego w Austrii od końca XVI w. były wędrowne trupy teatralne zwane wówczas angielskimi komediantami, które najpierw działały po miastach, a potem zjawiały się także na dworach wielkich panów. W czasie wojny trzydziestoletniej trupy te zniknęły. Można tu jeszcze zauważyć, że razem z kontrreformacją zanikli tak charakterystyczni dla życia miejskiego meistersingerzy. to znaczy śpiewacy związani z cechami rzemieślniczymi. Od połowy XVII w. zaczyna się ponowny rozkwit teatru, który był również na usługach kontrreformacji. Dla jezuitów był ponadto nie- odzownym instrumentem ich dydaktyki i dlatego przy każdej przez nich prowadzonej szkole istniała sala teatralna. Na uniwersytecie wiedeńskim, przez nich prowadzonym, istniał teatr mający dwie sceny: jedną na użytek wewnętrzny, szkolny niejako, a drugą większą dla przedstawień zewnętrznych, na których zjawiał się i dwór. Dawano tam wszelkiego rodzaju sztuki teatralne, a więc tragedie, komedie, opery i balety, jako że styl barokowy pozwalał te wszystkie rodzaje niejako łączyć. Teatr wówczas przechodził okres doskonalenia technicznego, a więc wyposażony był we wszelkiego rodzaju urządzenia, kostiumy, dekoracje i maszyny. Jezuici dawali sztuki nie tylko dla dworu i wysokiej szlachty, ale i dla mieszczaństwa, a nawet chłopów. Dlatego też ze scen rozbrzmiewał język łaciński, włoski, niemiecki, ale także i słoweński. Zresztą w okresie 116 baroku teatr był bardzo rozpowszechniony, nie omijał nawet małych miasteczek, a we wszystkich szkołach zarówno jezuickich, jak i pijarskich odbywały się przedstawienia teatralne przy rozmaitych okazjach. Tu warto może wspomnieć, że opat Yirgil Gleissenberger z Osjaku. autor wielu sztuk teatralnych, napisał w klasycznej łacinie wielki epos w 6 księgach pt. De Boleslao rege Poloniae Ossiaci poenitente (O królu Polski Bolesławie pokutującym w Osjaku). Za panowania Karola VI teatr jezuicki został z dworu usunięty, a na jego miejsce zjawiła się opera włoska. W ogóle Habsburgowie popierali muzykę i sami często się jej oddawali. Już za Maksymiliana I była na dworze kapela złożona z 9 osób. Za Maksymiliana II liczyła już 51 muzyków. Rudolf II angażował na swoim dworze muzyków i śpiewaków włoskich. Za Leopolda nastąpił rozkwit włoskiej opery dworskiej. Był on sam kompozytorem i miał na swoim dworze najlepszą w tym czasie orkiestrę. W 1659 r. zbudował przy klasztorze augustianów w Wiedniu gmach opery, który jednak w czasie oblężenia w 1683 r. został zburzony. Za panowania Karola VI nadwornym kompozytorem został po raz pierwszy nie Włoch, mianowicie Johann Joseph Fux. autor dzieła o kontrapunkcie Gradus ad Parnassum, przetłumaczonego na kilka języków i cenionego przez tak wielkich muzyków, jak Bach. Haydn i Mozart. W 1708 r. gmina miasta Wiednia zbudowała pierwszy w Austrii stały Theater am Kiirntnertor (Teatr przy Bramie Karynckiej). który w 1712 r. wydzierżawił aktor i dentysta zarazem J. A. Stranitzky i sam w nim występował jako klown. Podobnie jak w całej Zachodniej Europie był to okres panowania baroku w sztuce i architekturze. Rozwinął się on w krajach habsburskich, szczególnie po odparciu najazdów tureckich, to znaczy nieco później niż gdzie indziej, bo raczej od samego końca XVII w. Mecenasi sztuki w tej epoce to nie tylko kościół i dwór. ale też arystokracja. Tym się też tłumaczy tendencja do przepychu, który spełniał rolę pewnego rodzaju propagandy istniejącego porządku społecznego, politycznego i religijnego. Ponadto działał tu przykład świetności dworu Ludwika XIV. z którym Habsburgowie prowadzili wojny, a któremu także w tej dziedzinie trzeba się było przeciwstawić. Powstają też wtedy wielkie galerie dzieł sztuki, przy czym bardziej zaznaczyli się w tej dziedzinie wielcy panowie niż cesarze. Eugeniusz Sabaudzki i ks. Liechtenstein wówczas właśnie stworzyli galerie, które do dziś są ozdobą Wiednia i atrakcją dla zwiedzających tę stolicę. Zresztą trzeba dodać, że w sztuce to jeszcze wciąż panowanie Włochów, w danym wypadku włoskiego baroku, chociaż twórcy zbiorów zdają sobie sprawę z wartości dzieł epok wcześniejszych, szczególnie wielkich dzieł renesansu. Wspomniany wyżej Eugeniusz Sabaudzki to nie tylko wielki wódz i organizator wojskowy, znakomity mąż stanu i administrator, który zaznaczy} się jako rządca Niderlandów, a posiadłości otrzymane na Węgrzech potrafił doprowadzić do stanu kwitnącego, ale także jeden z najwybitniejszych mecenasów sztuki, opiekun artystów i uczonych. W Belwederze, swoim wiedeńskim pałacu, gromadził zakupione w Lon- 117 dynie, Paryżu, Niemczech i Włoszech dzieła sztuki, zebrał wspaniałą bibliotekę dobrych i pięknie oprawnych książek, z których wiele prze- czytał, a wszystkie przynajmniej przeglądnął. Karol VI po jego śmierci odkupił tę bibliotekę dla Biblioteki Nadwornej. Eugeniusz gościł u siebie Monteskiusza, a z Leibnizem był w przyjaźni. W 1704 r. Leibniz złożył mu projekt Akademii Nauk, która miała być założona w Wiedniu. KM t,M _ iiiiifiiTir Wiedeń, Belweder Plan ten jednak nie został zrealizowany. Zresztą stolica nie była •wówczas ośrodkiem życia naukowego, które rozwijało się raczej na prowincji. W Lublanie stworzono w 1693 r. na wzór włoski Academia Operorum, w której każdy członek miał obowiązek napisania dzieła naukowego i brać udział w dyskusyjnych posiedzeniach odbywających się co kwartał. Za Leopolda i jego synów wzmogło się zainteresowanie źródłami historycznymi do dziejów austriackich. Wydawano drukiem roczniki i kroniki średniowieczne, jak na przykład Annales monasterii Cremifa- nensis (1667), to znaczy roczniki klasztoru w Krems, lub Austria ex archivis Mellicensibus illustrata (1722), to znaczy Austria ilustrowana archiwami z Melk, czy wreszcie trzy tomy Scriptores rerum austria- carum (1721—1745), to znaczy pisarzy spraw austriackich. Jeśli idzie o piśmiennictwo, to XVII w. nie jest okresem jego rozkwitu w Austrii ani w Niemczech. Ale właśnie w Austrii działał jedyny epik niemiecki tego wieku baron W. H. von Hohberg. Oprócz olbrzymiego mało wartego eposu Der Habspurgische Ottopert, liczącego 40 tyś, wierszy, wydał w 1687 r. (piąte wydanie w r. 1715) dzieło Georglca curiosa oder adeliges Land- und Feldleben (Georgica curiosa, czyli życie szlacheckie na wsi i w polu), trzytomową encyklopedię rolnictwa, niezastąpione źródło do poznania życia ówczesnej arystokracji austriackiej. 118 Najwybitniejszym prozaikiem i kaznodzieją katolickim Niemiec tej epoki był działający w Austrii Abraham de Sancta Clara (1644— 1709, właściwe nazwisko Ulrich Megerlin lub Megerle) pochodzący ze Szwabii, który studiował w Salzburgu, wstąpił do zakonu augustianów i został kaznodzieją na cesarskim dworze w Wiedniu. Był bardzo płodnym i wszechstronnym pisarzem, bo oprócz kazań publikował satyry, liryki i dramaty. Johann Bernhard Fischer von Erlach. miedzioryt J. A. Delsenbacha Jeśli idzie o budowle barokowe, które dziś można oglądać w Austrii, to często nie zostały one od razu zbudowane w tym stylu, ale są to kościoły, pałace czy nawet kamienice mieszczańskie, które w XVII czy XVIII w. zostały odnowione, a więc nadano im styl barokowy. Po- nieważ w XVIII w. odbudowywano kraj po zniszczeniach wojennych, dlatego właśnie od tego czasu cały kraj niejako nabrał oblicza baroko- wego. Od drugiej połowy XVII w. z reguły już ozdabiano ściany i sufity malowidłami, było to uważane za ważniejsze niż stawianie rzeźb i zawieszanie obrazów. Charakterystyczne dla tego okresu sztuki są właśnie sufity, które tworzą niejako drugą górną salę, bo przedstawione są tam alegoryczne figury ulatujące niejako wzwyż, co stwarza złudzenie dodatkowej przestrzeni. Fra Andrea Pozzo z Trydentu najpierw ozdabiał kościół Św. Ignacego w Rzymie, a potem w Wiedniu wnętrze 119 kościoła Jezuitów, a wreszcie słynny sufit w pałacu Liechtensteinów w austriackiej stolicy. Nieco później działał Martin Hohenberg (we Włoszech zwany Altomonto), urodzony w 1657 r. w Neapolu, a zmarły w 1745 r. w Heiligenkreuz w Austrii. Studiował najpierw w Rzymie, potem pracował na dworze Sobieskiego, przeniósł się następnie do Austrii i uchodzi tam za najdoskonalszego malarza kościelnego. On jest twórcą fresków w wiedeńskim Belwederze. Kościół Św. Karola w Wiedniu. (1716) Najwybitniejszy rzeźbiarz austriacki tej epoki to Georg Raffael Donner. Tworzył on w stylu pseudoantycznym, ale w manierze baroku. Wykształcił wielu rzeźbiarzy niemieckich. Tu należy wspomnieć, że za Józefa I powstała w Wiedniu Akademia Sztuk Pięknych (Akademie der 120 Bildenden Kiinste) zrazu o charakterze prywatnej szkoły, popieranej przez cesarza, a od 1705 r. zakładu państwowego. Powoli architektura austriacka wyzwala się spod bezpośrednich wpły- wów włoskich. Mistrz tej epoki Johann Bernhard Fischer von Erlach dał pewnego rodzaju syntezę sztuki francuskiej i włoskiej. Był twórcą szeregu pałaców, on wybudował Karlskirche (kościół Św. Karola) w Wiedniu. Zaprojektował też pałac cesarski w Schónbrunnie, który jednak dopiero wykańczał jego równie wybitny, choć nie tak wielki syn Joseph Emanuel. Barok związany jest z kontrreformacją. Pod tym względem wiele podobieństwa nasuwa się z Polską. Ten sam typ pobożności, lubowanie się w ostentacji, wspaniałe procesje, a także niezmiernie silny kult maryjny, zbliżają Austrię i Polskę w tej epoce. VI. OKRES REFORM I BUDOWY NOWOCZESNEGO PAŃSTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO 1740-1792 C WOJNA SUKCESYJNA AUSTRIACKA ESARZ Karol VI zapewnił sobie przed śmiercią uznanie sankcji pragmatycznej przez wszystkie, oprócz Bawarii, państwa europejskie, co w danym wypadku oznaczało, że jego córka obejmie całe po nim dziedzictwo. Nastąpiło to po śmierci ostatniego Habsburga w 1740 r. Tron objęła Maria Teresa wraz z mężem Fran- ciszkiem Stefanem, księciem lotaryńskim. Potomkowie ich przybrali nazwisko Habsburg-Lothtringen. chociaż potocznie używało się zawsze tylko nazwy Habsburg. Oczywiście uznanie sankcji pragmatycznej przez obce państwa było formalnością, a zatem także i kruczkami formalnymi dawało się podważyć. Rozstrzygał stosunek sił. Decyzja zapadła w Berlinie, gdzie właśnie objął tron Fryderyk II jako król pruski. Najpierw rozpoczął przewlekłe rokowania, a wreszcie pod koniec roku wkroczył na Śląsk. 10 IV j 741 r. doszło do pierwszej zwycięskiej dla Prusaków bitwy pod Mollwitz. która dała hasło do wybuchu ogólnoeuropejskiej wojny, zwanej wojną sukcesyjną dustriacką. Bawaria, Saksonia i Hiszpania rozpoczęły atak zbrojny. Francja dawała im poparcie. Zmierzano do zupełnego rozbioru monarchii habsburskiej. Bawaria dążyła do opanowania Korony św. Wacława, a więc .także i Śląska, co doprowadziło do sporu z Prusami, których celem było przyłączenie całego Śląska. Na początku 1742 r. elektor bawarski został wybrany cesarzem rzymsko-niemieckim jako Karol VII, pierwszy nie-Habsburg od 300 lat. Klęski zmusiły Marię Teresę do zawarcia z Fryderykiem II pokoju w Berlinie w 1742 r. i zrzeczenia się Śląska poza księstwami: cieszyńskim, opawskim i karniowskim (Jagerndorf). Wkrótce potem zawarła pokój i Saksonia. Pozycja Marii Teresy została po pierwszych niepowodzeniach wzmocniona przez poparcie, jakiego doznała ze strony Węgrów. W 1741 r. koronowała się ona na króla węgierskiego, zagwarantowała przywileje stanów i otrzymała pomoc wojskową i pieniężną. W gruncie rzeczy wynikało to z faktu, że Habsburgowie pomimo absolutyzmu dawali jednak Węgrom gwarancję przed niebezpieczeństwem zewnętrznym i zapewnienie integralności ziem Korony św. Stefana, co w istocie leżało w interesie arystokracji madziarskiej. Wtedy też jasno -może po raz pierwszy tak jasno — okazało się. że panowanie habsburskie, jeśli tylko zachowuje pewną wewnętrzną odrębność Węgrów, leży w ich interesie, dając im prymat na całym obszarze królestwa niejednolitym pod względem religijnym, niejednolitym także i pod względem narodowościowym. 122 Cesarzowa Maria Teresa w węgierskim stroju koronacyjnym. rzeźba F. X. Messerschmidta Sprawy narodowościowe wówczas jeszcze ledwo uświadamiane, wkrótce miały się uwypuklić. Ponadto także po raz pierwszy ujawnił się aspekt zewnętrznopolityczny. Nacisk Prus i niebezpieczeństwo dla dynastii wzmagające się od tej strony zmuszały Wiedeń do godzenia się na mniejszą czy większą odrębność krajów Korony św. Stefana. Szczególnie w XIX w. miało się to bardzo silnie zaznaczyć i w ten sposób między Prusami a Węgrami powstała pewna obiektywna wspólnota interesów. Po upływie kilku pokoleń doprowadziło do zakorzenienia się także w świadomości politycznej tego, co by można nazwać przyjaźnią prusko-madziarską, a co było żywe aż do połowy XX w. Tymczasem wojna sukcesyjna toczyła się dalej. Jej przebieg był 123 Franciszek I w niemieckim ornacie cesarskim, rzeźba F. X. Messerschmidta w dużym stopniu uzależniony od ciągle zmieniającej się konfiguracji ogólnoeuropejskiej. Konflikt brytyjsko-francuski miał niemały wpływ na losy wojny. Kiedy więc upadł w Anglii gabinet Walpole'a, dyplomacja brytyjska energicznie stanęła po stronie Marii Teresy. Następnie Sabaudia przeszła na stronę austriacką. I w przyszłości podobna konfiguracja będzie się powtarzała. Anglia miała i potem niemały wpływ na politykę państw włoskich w stosunku do Austrii. Odpadnięcie Saksonii od koalicji antyaustriackiej było dalszym sukcesem dyplomatycznym. Wojnę prowadziła teraz już tylko Bawaria wspomagana przez Francję. Wtedy też znalazły się w Czechach na krótko wojska francuskie, których dowództwo starało się wyzyskać utajony konflikt czesko-habsburski 124 przez podburzanie nawet chłopów czeskich przeciw panowaniu feudałów niemieckich. Był to tylko epizod, ale nie miał on pozostać bez prób naśladowania. Zresztą trzeba zaznaczyć, że formalne wypowiedzenie wojny przez Francję Ludwika XV Marii Teresie nastąpiło dopiero w 1743 r., co było zresztą wywołane tym, że właśnie wtedy zawarty został w Wormacji układ austriacko-brytyjsko-sardyński. Kiedy wojska austriackie wkroczyły do francuskiej Lotaryngii, wówczas Fryderyk II bojąc się, że po zmianie ogólnego układu sił Prusy stracą Śląsk, rozpoczął ponownie wojnę wkraczając do Czech. Wywołało to przystąpienie do wojny Saksonii, ale tym razem po stronie Austrii, która jednak wycofała swe wojska z Lotaryngii i przerzuciła je do Czech, co z kolei zmusiło Fryderyka II do odwrotu. Właśnie w tym momencie umarł cesarz Karol VII Wittelsbach, a Bawaria zawarła z Marią Teresą pokój, uznając sankcję pragmatyczną i godząc się na wybór jej męża Franciszka Stefana na cesarza. W ten sposób korona cesarska po paroletniej przerwie wracała do dynastii rakuskiej. Wydawało się więc, że teraz klęska Prus jest już bliska, zwłaszcza że polityka rosyjska opowiadała się za zbliżeniem do Austrii. Wówczas jednak zabłysnął geniusz wojskowy Fryderyka II i wysoki poziom jego armii. W rezultacie Maria Teresa musiała zawrzeć drugi pokój z Prusami w Dreźnie pod koniec 1745 r., kończącego drugą wojnę śląską, co zresztą leżało w interesie Anglii, która pragnęła, aby Austria kontynuowała wysiłki wojenne przeciw Francji. Kampania wojenna przeciw Francji nieA przyniosła chwały austriac- kiemu orężowi. Rozstrzygnęła ją w istocie wojna prowadzona na morzu przez Anglię i Holandię, które zmusiły ostatecznie Francję do kompro- misowego pokoju, tym bardziej że Rosja stanęła po stronie Austrii, wysyłając wojska aż nad Ren. Zabezpieczało to Austrię przeciwko po- nownemu przyłączeniu się do wojny Prus. W 1748 r. doszło do pokoju w Akwizgranie, który kończył wojnę sukcesyjną austriacką. Monarchia Habsburgów oparła się wielkiej koalicji. W gruncie rzeczy okazało się, że antagonizm austriacko-pruski jest głównym zagadnieniem w Europie Środkowej, a w Zachodniej brytyjsko-francuski i te dwie sprawy roz- strzygały w tej epoce o losach europejskich. Wynik wojny to ostateczna utrata Śląska, co miało poważne następstwa gospodarcze, jako że Śląsk był przed wojnami najbardziej uprzemysłowioną prowincją austriacką. We Włoszech też nastąpiło osłabienie pozycji austriackiej, monarchia habsburska musiała się zrzec Parmy, zachowując jednak zarówno Mediolan, jak i Toskanię. WOJNA SIEDMIOLETNIA Parę lat po zakończeniu wojny sukcesyjnej przeszło na przygoto- waniach do odnowienia walki o Śląsk, z którego utratą trudno się było pogodzić. Przygotowania do nowych zmagań szły zarówno w kierunku wojskowym, jak i dyplomatycznym. Armię starano się zreorgani- 125 zować w oparciu o dotychczasowe doświadczenia i w niemałym stopniu na wzorach pruskich. Utworzono w 1752 r. akademię wojskową w Wiener Neustadt noszącą imię Marii Teresy, gdzie aż do końca istnienia monarchii austriackiej kształcono oficerów. Podobnie zreorganizowano Pogranicze Wojskowe, źródło najlepszych kontyngentów. Prace nad reorganizacją armii prowadzili dwaj wybitni generałowie, a to hr. Leopold von Daun, którego zasługą były nowe zasady wyszkolenia i jedność dowodzenia, natomiast jako dowódca był niezdecydowany i szukał rad innych. Drugim był baron Gideon von Laudon. Służył on najpierw w armii rosyjskiej, potem w pułku graniczarów, a w r. 1757 został generałem; okazał się doskonałym wodzem w czasie wojny. W tym czasie stała armia austriacka liczyła w krajach rdzennie austriackich około 100 tyś., na Pograniczu było 44 tyś., a w Niderlandach i Lombardii też około 40 tyś. Uzupełniano szeregi zrazu przez werbunek, ale wkrótce wprowadzono system rekrutacji. Tak więcna przykład w r. 1755 pobrano w krajach austriackich 6000 rekrutów, a mianowicie jednego na 150 dymów. Jeszcze w 1733 r. utworzono okręgi werbunkowe, z których każdy miał wyznaczoną roczną liczbę rekrutów. Służba wojskowa była w zasadzie dożywotnia. Podlegali jej w praktyce tylko chłopi, drobnomieszczanie i wyrobnicy. Doraźnie bardziej efektowna była akcja dyplomatyczna, związana z nazwiskiem W. A. Kaunitza, który najpierw jako ambasador w Paryżu, a potem kanclerz dążył do zawarcia przymierza z Francją. Było to niezmiernie trudne, ponieważ działała wielowiekowa tradycja antagonizmu burbońsko-habsburskiego. Kiedy jednak napięcie francusko-bry-tyjskie w Ameryce Północnej zapowiedziało wybuch nowej wojny między tymi mocarstwami, Anglia zwróciła się o pomoc wojskową do Austrii; wysyłać wojska do Niderlandów i nad Ren wydawało się w Wiedniu zgoła ryzykowne ze względu na niebezpieczeństwo pruskie. To ułatwiło zasadniczą zmianę w sytuacji dyplomatycznej; doszło do słynnego odwró- cenia sojuszów. Najpierw Fryderyk II zawarł konwencję wojskową z Wielką Brytanią, a potem Francja zdecydowała się zawrzeć sojusz z Austrią (l V 1756). Równocześnie doszło do uzgodnienia stanowisk z Rosją, gdzie tak często moment osobistych sympatii władcy wpływał czasowo na bieg polityki zewnętrznej. Carowa Elżbieta • nienawidziła Fryderyka II, i to ułatwiło sojusz z Austrią. Po obu stronach przygotowywano się do wojny, rozpoczął ją pre- wencyjnym atakiem Fryderyk II wkraczając do Saksonii i zmuszając jej armię do kapitulacji. Tym razem armia austriacka okazała się na lepszym poziomie; w 1757 r. dowodzona przez Dauna odniosła pod Kolinem zwycięstwo nad Prusakami. Było to pierwsze zwycięstwo austriackie nad przeważającym do tej pory przeciwnikiem. Na upamiętnienie tego Maria Teresa ustanowiła order jej imienia, najwyższe odznaczenie wojskowe armii austriackiej. Pierwszym, który je otrzymał, był właśnie Daun. Równocześnie wojska rosyjskie wkraczały do Prus Wschodnich, Fryderyk II jednak nie ugiął się; jeszcze tego samego roku odniósł słynne zwycięstwo pod Rossbach nad wojskami niemieckimi i francuskimi, a wkrótce potem pobił wojska austriackie pod Leuthen, 126 dzięki czemu odzyskał Wrocław, chwilowo przez nie zajęty. Wojska pruskie znalazły się więc znowu na Morawach; dalsze operacje wojenne toczyły się ze zmiennym szczęściem, nie przynosząc rozstrzygnięcia. Armie rosyjskie i austriackie połączyły się już na terytorium brandenburskim, a w 1759 r. odniosły wielkie zwycięstwo nad Prusakami pod Kunersdorfem. które na moment załamało psychicznie Fryderyka. Gideon von Laudon ! Jednakże brak uzgodnionego współdziałania wojsk carskich i austriac- '•', kich pozwolił królowi pruskiemu opanować sytuację. Wprawdzie w czasie tej wojny dwukrotnie Berlin był na krótko zajęty przez sprzymierzeń ców, wszystko to jednak nie złamało ani woli walki króla, ani siły armii pruskiej. Po obu stronach zaczęto odczuwać wyczerpanie. Trzeba było pomyśleć o pokoju. W tej sytuacji szczęśliwy zbieg okoliczności poprawił sytuację Fryderyka II. W styczniu zmarła carowa Elżbieta, a na tron wstąpił Piotr III, który nie tylko zawarł pokój z Frydery kiem, ale kazał swoim wojskom przejść w charakterze sprzymierzeńców do obozu pruskiego. Zmusiło to Austriaków do wycofania się ze Śląska. Wprawdzie już w lipcu tego roku Piotr został zamordowany, a na tron wstąpiła Katarzyna II, która wycofała wojska swoje z obozu pruskiego, ale w dalszym ciągu już nie popierała Austrii. 15 II 1763 r. doszło do zawarcia pokoju prusko-austriackiego w Hubertsburgu, który uznawał dotychczasowy stan terytorialny. Fryderyk II zgodził się ponadto poprzeć l kandydaturę syna Marii Teresy, Józefa, na tron cesarski. 127 Jeszcze przed zawarciem tego pokoju podpisano pokój między Francją a Wielką Brytanią, który pozbawiał Francje wielkich obszarów w Ameryce Północnej - Kanady. Ostatecznie oba te pokoje stabilizowały układ stosunków międzynarodowych w Europie, bo do grona mocarstw obok Anglii, Austrii, Francji i Rosji weszły na równych prawach Prusy. Ale właśnie ten stan rzeczy utrwalał antagonizm austriacko-pruski na terenie Rzeszy Niemieckiej. Prusy bardziej jednolite i mniej zaangażowane w sprawach pozaniemieckich miały pewną przewagę, jakkolwiek zarówno terytorialnie, jak co do zaludnienia i naturalnych bogactw znacznie ustępowały monarchii Habsburgów. Tyle że Habsburgowie musieli bronić nie tylko swojej pozycji w Niemczech zagrożonej właśnie przez Prusy, ale także posiadłości nad Renem, w Belgii, we Włoszech i na Bałkanach. Było to jednak - jak się okazało - do utrzymania. Wewnętrzna bowiem siła państwa odpowiadała jej mocarstwowym potrzebom, czego do- wiodły wojny prowadzone przez Marię Teresę od wstąpienia jej na tron aż po zakończenie wojny siedmioletniej pokojem hubertsburskim. POCZĄTKOWE REFORMY MARII TERESY Już w czasie tych wojen rozpoczęły się wielkie reformy wewnętrzne, które dla dziejów austriackich mają podstawowe znaczenie. One bowiem dopiero wykończyły budowę nowoczesnego państwa, którego granice zakreślały działania wojenne i dyplomatyczne, ale spoistość do ich utrzymywania miał im dać aparat państwowy dostosowany do wymogów czasu. W okresie panowania Marii Teresy tę reorganizację państwową przeprowadzono niejako w dwu etapach. Zaraz po utracie Śląska ude- rzająca przewaga pruska zwróciła uwagę w Austrii na niedostatki własnego aparatu państwowego. Widziano pruską przewagę militarną, której źródło dostrzegano w wyższości gospodarki finansowej. W tym też kierunku zaczynają się reformy związane z nazwiskiem F. W. Haug-witza, który zaczął działalność jako zarządca tej części Śląska, która pozostała przy Austrii. Obserwował przenikliwie administrację pruską w nowo przyłączonej prowincji i wyciągał z tego doświadczenia trafne wnioski. Powołany przez cesarzową do przeprowadzenia ogólnej reformy skarbowej zrozumiał, że istota potrzebnych zmian polega na tym, aby ukrócić prawo stanów do dysponowania podatkami. Każdy bowiem nowy podatek uzależniony był od uchwały stanów prowincjonalnych. Broniły one interesów szlachty i arystokracji, nie płacącej podatków, a dysponującej nimi. Najłatwiej jednak było zreorganizować zagraniczną służbę dyploma- tyczną, zwłaszcza że wkrótce objął jej prowadzenie polityk wybitny, a mianowicie wspomniany już Kaunitz. W 1742 r. utworzono Kancelarię Dworu i Państwa (Hof- und Staatskanzlei), która miała prowadzić całą politykę zewnętrzną, a której znaczenie ugruntował Kaunitz po objęciu jej kierownictwa. W parę lat później (1749) utworzono przy tej kancelarii archiwum (Haus- Hof und Staatsarchiv), które było pomocniczym urzędem dla służby dyplomatycznej. Podobnie już w r. 1749 zreorganizowano władzę nad sprawami wojskowymi; powstały dwie instytucje: Hof-kriegsrat (Nadworna Rada Wojenna) i Generalkriegskommissariat (Generalny Komisariat Wojenny). Wobec ciągłych zatargów między władzami centralnymi a stanami węgierskimi i serbskimi, południowowęgierskimi, stworzono Hofdeputation in Banaticis, Transylvanicis et Illyricis (De- putację Dworską dla Banatu, Siedmiogrodu i Ilirii). Były to reformy cząstkowe, doraźne. Dopiero po zakończeniu wojny sukcesyjnej w 1748 r. można się było zabrać do zasadniczych zmian ustroju państwowego. Istotą zagadnienia — jak z reguły w tym czasie w całej Europie — była sprawa dochodów państwowych. Ujednolicono je przez uregulowanie należnych skarbowi państwowemu kwot. Ustalono je na kilka lat, przy czym w zasadzie uzyskiwano na to zgodę sejmów krajowych, choć niektóre, jak na przykład karyncki, nie chciały się zgodzić dobrowolnie i zostały do tego zmuszone. Reprezentantami tych partykularnych interesów byli kanclerze kancelarii nadwornych, na przykład Czech. Wobec tego w 1749 r. stworzono tzw. Directorium in publicis et cameralibus (Dyrekcja publiczna i kameralna) na miejsce kancelarii austriackiej i czeskiej. Instancja ta zarządzała administracją i finansami obu tych krajów, natomiast istniejąca do tej pory Izba Nadworna zarządzała tylko finansami węgierskimi i budżetem dworu. Równocześnie utworzono Najwyższą Instancję Sprawiedliwości (Oberste Justizstelle), której agendy do tej pory podlegały Kancelarii Dworskiej. 128 129 Ciała te przetrwały aż do r. 1848 i oznaczały zasadniczy postęp w sądownictwie, które w ten sposób zgodnie z ówczesnymi teoriami prawno-państwowymi (Monteskiusza) oddzielano od administracji poli- tycznej (wtedy właśnie wyszedł Duch praw Monteskiusza — 1748). Trzeba jednak zauważyć, że nie oznaczało to jeszcze odebrania sądownictwa instancjom stanowym. W ogóle bowiem koncepcja utworzenia scen- tralizowanego, niezależnego od stanów aparatu państwowego nie dała się od razu przeprowadzić z bardzo zasadniczego powodu. Wymagała bowiem licznego stanu urzędniczego, a biurokracja wtedy dopiero się tworzyła. Mogła ona jednak powstać w zasadzie tylko w oparciu o mieszczaństwo. Tylko bowiem ludzie zdani na utrzymanie państwa mogli jako urzędnicy poświęcać się karierze biurokratycznej. Szlachta w krajach austriackich i czeskich w zasadzie zamożna dbała o swoją niezależność i była gotowa obejmować tylko funkcje wyższe w aparacie państwowym, a nie przyjmować posad w drobnych czy średnich szczeblach urzędniczych. Istniał tu więc ścisły związek między rozwojem miast a utworzeniem nowoczesnego absolutystyczno-biurokratycznego państwa. Tym się też w niemałym stopniu tłumaczy fakt, iż kraje węgierskie nie dały sobie narzucić tak łatwo jak austriacko-czeskie nowej formy władzy państwowej. Ten stan rzeczy tworzył antagonizm stanowy między biurokracją a szlachtą. Cesarzowi natomiast zależało na podtrzymaniu autorytetu aparatu biurokratycznego, dlatego wówczas już zaczęto wprowadzać praktykę uszlachcenia zasłużonych, a zajmujących wyższe stanowiska urzędników. Wprawdzie nie było to połączone z nadawaniem dóbr, a więc taki uszlachcony biurokrata eo ipso nie wchodził społecznie do szlachty, jednakże miał już do niej drogę otwartą choćby przez zawieranie związków małżeńskich. Zrazu były to tylko wypadki sporadyczne. Potem w XIX w. stało się to regułą. Wśród starej bowiem szlachty istniały rodziny, które utraciły majątki ziemskie, zatem uszlachcony biurokrata łatwiej wchodził w tę formalnie uprzywilejowaną sferę, która aż do końca istnienia mo- narchii cieszyła się uznanym autorytetem społecznym. W każdym razie trzeba stwierdzić, że te pierwsze zasadnicze reformy Marii Teresy nie tworzyły w pełni nowoczesnego aparatu administra- cyjnego, a były czymś pośrednim między aparatem biurokratycznym a stanowym. Niemniej stanowiły istotny krok właśnie w kierunku wyeli- minowania wpływu stanów. Fakt, że właśnie wtedy w pewnym stopniu zmuszono szlachtę austriacko-czeską do płacenia podatków oraz pod- dania lustracji i szacunkowi ich majątków ziemskich, był dowodem wzmacniania się władzy państwowej, niezależnej od stanów reprezentu- jących interesy panów feudalnych. W zasadzie przecież porządek feudalny w dziedzinie społecznej nie był naruszony. Wystarczy stwierdzić, że najniższą instancją administracyjną wykonującą wszystkie działy władzy były dominia, a więcobszary wiejskie związane z' dworem, a władza była wykonywana w imieniu pana wsi. Podlegała ona wprawdzie w za- sadzie instancji wyższej — obwodowi (Kreis, tyle mniej więcej co w Polsce starostwo), ale nie od razu. Obwód objął wszystkie działy władzy państwowej, gdyż w pierwszym rzędzie był stworzony dla celów wojsko- 130 wych, a więcdbania o kwatery dla oddziałów i dostawy żywności czy podwodów oraz pilnowania, by ceny na te dostawy nie przekraczały wysokości, która się wydawała rzetelna. Pilnował też punktualności i sprawności w poborze podatków. Naczelnikami tych urzędów byli co prawda z reguły panowie, a więc szlacheccy posiadacze majątków ziemskich, osiedli w danej okolicy. Wprawdzie mieli oni wedle intencji władz centralnych troszczyć się także o sprawiedliwe traktowanie chłopów i nieprzeciążanie ich przez ich panów feudalnych zgodnie z instrukcjami przychodzącymi od władz centralnych. Jasne było, że solidarność stanowa była silniejsza niż wymagania interesu państwowego. Pomimo to jednak szlachta uważała, że wprowadza się zarządzenia rewolucyjne, że zrywa się z odwiecznymi tradycjami. W istocie dworem cesarskim nie kierowały wtedy idee Oświecenia i humanitaryzmu, ale po prostu względy fiskalne. Szło o to, aby dbać o chłopa jako podstawę potęgi państwa, ponieważ to on dostarczał podatków i rekruta, on w istocie na barkach swych dźwigał całą budowlę państwową. Źródłem całej tej nowej polityki państwowej były wojny, ciągłe zagrożenie całości terytorialnej, a więcnajżywotniejszy interes dynastyczny. Tak więcdynastia reprezentowała w rzeczywistości interes państwa i dlatego nie było to propagandowym hasłem, ale prawdziwą rzeczywistością, że los Austrii związany był z domem habsburskim. Skarb państwa był zawsze nieomal w trudnym położeniu. Dochody państwowe w 1754 r. wynosiły około 30 min., ale wkrótce nawet się podwoiły, tyle że proporcjonalnie wzrastało zadłużenie, które w czasie wojny siedmioletniej podskoczyło z 118 na 271 min. Państwo ratowało się drukowaniem pieniędzy, a mianowicie w 1762 r. Wiedeński Bank Miejski wydał tzw. bankocetle w wysokości 12 min. — pierwszy papie- rowy pieniądz austriacki. Zadłużenie państwa wzrastało dalej, a w chwili śmierci Józefa II w 1790 r. wynosiło już 360 min. Natomiast kruszcowa moneta austriacka była solidna. W 1750 r. stworzono tzw. monetę konwencyjną, która dotrwała aż do 1858 r. 20 guldenów równało się 10 talarów, każdy zawierający około 23 gramów srebra. Od 1753 r. bito te talary Marii Teresy, mające wielką popularność i poza granicami, czego dowodem, że jeszcze w XX w. były one w obiegu w Abisynii. Z dochodów skarbowych podatki szły z reguły na utrzymanie wojska, natomiast inne potrzeby państwowe, a więcutrzymanie administracji i dworu, pokrywano z dochodów dóbr państwowych, opłat nakładanych na górnictwo czy cła. Toteż dwór dobrze rozumiał, że popieranie rozwoju przemysłu, górnictwa i handlu leży w interesie aparatu państwowego, tak więc zasady kameralistyki wciąż miały w poglądach ekonomicznych ludzi rządzących decydującą przewagą. Wznowiono i uaktywniono działalność komisji komercyjnych (Commerciencommisio-nes) i stworzono dla nich władzę centralną pod nazwą Universal-kommerzdirektorium (Powszechna Dyrekcja Handlowa), coś w rodzaju ministerstwa handlu, mającej dbać o drogi lądowe i wodne, o regulowanie taryf celnych i zawieranie układów handlowych. Urząd ten 131 został w 1749 r. włączony do Directorium in publicis et cameralibus, gdzie również panowała doktryna merkantylizmu w jej kameralistycznej odmianie. Przedstawicielem jej był przybyły w 1750 r. powołany do niedawno wtedy utworzonej Akademii Terezjańskiej J. H. G. Justi, autor podręcznika Staatswissenschaft oder systematische Abhandlung aller ókonomischen und Kameralwissenschaften (Wiedza o państwie, czyli syste- matyczne ujęcie wszystkich ekonomicznych i skarbowych nauk). Z tej doktryny też wynikała chęć odebrania kompaniom francuskim, angielskim i holenderskim monopolu handlu lewantyńskiego, co zaznaczyło się utworzeniem giełdy w Trieście, a w 1753 r. utworzeniem w Wiedniu Akademii Konsularnej. Zgodnie z duchem merkantylizmu, ale także w duchu oświeconego absolutyzmu, już na początku panowania Marii Teresy zaczęła się wzmagać ingerencja państwa w sprawy kościelne. Zabroniono instytucjom kościelnym wpłacania datków do zagranicznych władz kościelnych. Wynikało to z merkantylistycznej troski o dodatni bilans pieniężny. Ale równocześnie zabroniono wizytacji zakonów mających siedzibę w krajach habsburskich przez ich przełożonych zagranicznych; odnosiło się to w pierwszym rzędzie do jezuitów, dominikanów, franciszkanów i innych pomniejszych zakonów. Przestrzegano królewskiego placet przy nominacjach biskupich i wprowadzono cenzurę listów pasterskich wy- dawanych przez biskupów, mających swoją siedzibę poza granicami krajów cesarskich, jak Salzburg i Pasawa. Ograniczono też zakres działalności sądów kościelnych. Władze państwowe kontrolowały opłaty nakładane przez Kościół na wiernych i w ogóle nadzorowały gospodarkę majątkami kościelnymi. Zresztą cesarzowa postarała się, aby jej rozporządzenia były sankcjonowane przez Stolicę Apostolską, uzyskując odpowiednie bulle papieskie w tym zakresie. Trzeba jednak podkreślić, że polityka kościelna Marii Teresy, starając się o nadzór nad Kościołem, bynajmniej nie wychodziła z zasad tolerancji. Tak więc zabraniano osiedlania się protestantów w czysto katolickich prowincjach austriacko-- czeskich, a przesiedlano ich tam, gdzie i tak było ich sporo, jak na przykład do Siedmiogrodu. Naturalnie względy polityczno-państwowe grały przy tym istotną rolę, gdyż protestanci * w Czechach byli nastawieni opozycyjnie wobec władzy cesarskiej, w Siedmiogrodzie zaś dodawali siły elementowi niemieckiemu bardziej lojalnemu niż madziarski. Niemniej nie był to już duch kontrreformacji. Idee Oświecenia panowały wtedy w Europie i dwór austriacki nie mógł im być zupełnie obcy. Rozumiano więc potrzebę odnowienia uniwersytetów. Zadanie ich widziano teraz już nie w ugruntowaniu katolicyzmu, ale w kształceniu kadr pracowników państwowych. Usunięto więc od ich kierownictwa jezuitów, a przeprowadzono stopniową laicyzację. Rzecznikiem tej reformy był lekarz nadworny cesarzowej G. van Swieten, katolicki Holender, który wychował się w wysokiej ówczesnej kulturze naukowej uniwersytetów niderlandzkich, gdzie krzyżowały się najnowocześniejsze prądy umysłowe, przychodzące z Francji i Anglii, a gdzie uprawiano wówczas nauki przyrodnicze i nowoczesne prawo. Trzeba przypomnieć, że pod panowaniem austriackim pozostawała Belgia, a więc kraj blisko 132 związany z Holandią. Van Swieten pozostawał pod wpływem w tamtych stronach bardzo rozpowszechnionego jansenizmu, co oczywiście stawiało go w zdecydowanej opozycji wobec jezuitów. W 1749 r. wydała cesarzowa rozporządzenie oparte na planach van Swietena reformujące najpierw studium medyczne, a w 1752 r. inne wydziały. Uniwersytety zostały podporządkowane władzom państwowym, co oznaczało złamanie wpływu kleru, jakkolwiek większość profesorów wywodziła się ze stanu duchownego. Wszystko to jednak -szczególnie jeśli idzie o doktryny wówczas wykładane — miało charakter umiarkowany, kompromisowy, bo nie zrywało radykalnie z tradycjami katolickiej kontrreformacji, a równocześnie dopuszczało nowe prądy oświeceniowe. Do filozofii przenikały idee ówczesnego wybitnego filozofa niemieckiego Oświecenia Ch. WolfTa. Nazwano ten okres austriackich uniwersytetów „katolickim Oświeceniem". W doktrynie prawniczej otwarto drogę dla „prawa natury", którego propagatorem stał się K. Martini, pochodzący z południowego Tyrolu. Zadaniem wydziałów prawniczych było kształcenie urzędników, co się o tyle udało, że w tej dziedzinie uniwersytet wiedeński zdobył sobie jedno z czołowych miejsc. W każdym razie starano się o podwyższenie statusu wykładowców uniwersyteckich przez ich odpowiednie wynagradzanie i otaczanie znamionami urzędowego szacunku; ale też stawali się oni urzędnikami państwowymi zależnymi w zupełności od władzy, równocześnie honorowani stosunkowo wysokimi rangami w hierarchii biurokratycznej. Chociaż więcnie było mowy o żadnej samodzielności w zakresie wykładów i w zakresie studiów ani po stronie profesorów, ani słuchaczy, niemniej stworzono podstawę do tej tradycji, która się silnie zakorzeniła w całej tej części Europy, gdzie stanowisko profesora wyższej szkoły posiadało wysoki autorytet społeczny. Trzeba jednak dodać, że uniwersytety miały wyłącznie praktyczno-państwowe zadania, że były regulowane w najdrobniejszych szczegółach zarówno co do toku nauczania, jak. organizacji przez rozporządzenia i nadzór władz. Swobodne, czysto naukowe badania nie były dobrze widziane, absolutna władza słusznie widziała w nich pewne niebezpieczeństwo. Toteż projekty stworzenia wzorem francuskim jakiejś Akademii Nauk nie zostały wówczas podjęte i doczekały się realizacji dopiero w następnym wieku. Zrazu pod wpływami jezuitów pozostawała założona w r. 1746 Aka- demia Terezjańska, czyli tzw. Theresianum, które kształciło młodzież arystokratyczną przygotowując ją do służby wojskowej, dyplomatycznej oraz innych wyższych stanowisk państwowych. Jako zakład ekskluzywny o wysokim poziomie nauczania wychowywało elitę aparatu władzy i przy- czyniło się w niemałym stopniu do stworzenia pewnej jednolitości w war- stwie rządzącej tego tak różnorodnego pod wieloma względami państwa. DALSZA ROZBUDOWA PAŃSTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO Drugi etap reform Marii Teresy rozpoczął się po zakończeniu wojny siedmioletniej. Jeszcze w 1761 r. stworzono Radę Stanu (Stoatsmt — 133 dosłownie znaczy to Rada Państwa, ale ponieważ dla późniejszej Reichsrat -utarła się polska nazwa Rady Państwa, więcdla tej wcześniejszej instytucji będziemy używać takiej właśnie nazwy), która miała przeprowadzić zasadniczą reformę administracji i całego aparatu państwo- wego zgodnie z nowymi potrzebami i dotychczasowymi doświadczeniami. Bardzo ważny jest fakt, że działalność jej planująca i kontrolująca ograniczała się tylko do krajów austriacko-czeskich, a Węgry, Siedmiogród, Niderlandy (Belgia) ani prowincje włoskie nie podlegały jej kompetencji. Oznaczało to, że istniała silna i wyraźna odrębność między tymi krajami. Zresztą wyrażała się w tym świadomość zarówno siły tradycji, jak i rzeczywistej różnicy rozwoju społecznego i gospodarczego tych rejonów. Kraje węgierskie były przecież w położeniu znacznie bardziej zacofanym pod każdym względem, a równocześnie miały silne poczucie tradycyjnej odrębności i tradycyjnego przywiązania do niezależności. Z drugiej strony Belgia należała do najbardziej nowoczesnych krajów Europy Zachodniej, zwłaszcza pod względem rozwoju rolnictwa. Prowincje włoskie należały do innego kręgu gospodarczego i cywilizacyjnego. Nie dodajemy tu bardzo istotnej różnicy etnicznej między poszczególnymi częściami państwa habsburskiego, ponieważ świadomość tego była w owej epoce jeszcze mało rozwinięta. Nie sądzono, że w rzeczywistości miała ona tak zasadnicze znaczenie. Tkwiło to wtedy jeszcze niejako pod powierzchnią sił działających i było dla działaczy państwowych niedostatecznie uświadomione. Trzeba tu tylko podkreślić, że Rada Stanu nie była organem naczelnym administracji państwowej. Nie wydawała ona rozporządzeń, bo nie miała organów wykonawczych; miała tylko dbać o jednolitość całości działania aparatu państwowego we wszystkich, coraz bardziej się rozszerzających zakresach nowoczesnego państwa absolutnego. Na czele pierwszego składu Rady Stanu złożonej z najwybitniejszych działaczy, państwowych stał Kaunitż jako kanclerz i Haugwitz jako najwybitniejsza indywidualność w dziedzinie administracji. Rada Stanu była organem doradczym, ale było postanowione, że bez jej opinii władca nie powinien wydawać żadnych zarządzeń o charakterze ogólno- państwowym. Zresztą działania Rady Stanu zrazu natrafiały na dość duże przeszkody z braku doświadczenia i niezdarności biurokratycznej. W jej obradach od początku brał udział następca tronu, arcyksiążę Józef, który już w 1764 r. został wybrany na króla rzymskiego, a w 1765 r. po śmierci swego ojca został cesarzem i współregentem w krajach dziedzicznych. Był wówczas jeszcze bardzo młody, miał 25 lat, ale rychło okazało się, że w jego osobie do głosu doszła chyba najwybitniejsza indywidualność dynastii, przynajmniej w czasach nowożytnych. Żaden z późniejszych Habsburgów nie dorównywał mu ani pod względem inteligencji, ani siły woli i jasności idei przewodnich. Pod koniec wojny siedmioletniej, kiedy jej przebieg bynajmniej nie odpowiadał oczekiwaniom i wykazał słabość aparatu państwowego, rozpoczęły się zmiany w organizacji najwyższych władz państwowych. Tak więc Directorium in publicis et cameralibus zostało podzielone; zarząd finansów oddano Nadwornej Izbie Rozrachunkowej (Hof- 134 rechnungskammer), a administrację Zjednoczonej Austriacko-Czeskiej Kancelarii Nadwornej (Yereinigte Osterreichisch-bóhmische Hofkanzlei). W poszczególnych krajach utworzono tzw. gubernie. Wszystko to służyło wzmocnieniu i ujednoliceniu administracji we wszystkich jej zakresach działania. Wejście Józefa jako współregenta do Rady Stanu oddziałało od razu na tempo zmian i świeckiego antyklerykalnego ducha reform. Zaznaczyło się to we wzmożeniu tych tendencji nadzoru nad Kościołem, które już poprzednio tak wyraźnie się zapowiadały. Główną siłą bro- niącą tradycyjnej niezależności i preponderancji Kościoła był zakon jezuitów. Toteż przeciw niemu zwróciły się ataki ludzi Oświecenia. W ogóle nie tylko w wyższej hierarchii biurokratycznej, ale nawet kościelnej pod wpływem nowych idei zapanowała tendencja antymona- steryczna; w zakonach widziano źródła ciemnoty i zacofania. Zresztą tradycje ograniczania samodzielności Kościoła przez władzę świecką były stare, o czym wspominaliśmy poprzednio. W drugiej połowie XVIII w. zostały one ożywione przez teorie głoszone w pismach J. N. Febroniusa (właściwe nazwisko J. N. von Hontheim,.sufragan try- dencki). W wydanej w 1763 r. książce głosił on preponderancję państwa nad papiestwem. Wprawdzie nie wolno było jej oficjalnie rozpowszech- niać, ale była ogromnie czytana, szczególnie wśród wyższej hierarchii, niechętnie nastawionej wobec absolutyzmu papieskiego. Właśnie też niektórzy biskupi austriaccy byli głównymi doradcami Józefa II w jego polityce kościelnej. Jednym z pierwszych zarządzeń ograniczających działalność kościelną był zakaz wstępowania do zakonu młodzieży męskiej przed ukończeniem 24 roku życia. W 1762 r. główny trzon organizacyjny państwowych władz naczelnych był stworzony w ten sposób, że powstało sześć najwyższych instancji, a to: Zjednoczona Kancelaria Nadworna (Yereinigte Hofkanzlei), Kancelaria Państwowa (Staatskanzlei), Najwyższa Instancja Prawna (Oberste Justizstelle), Izba Nadworna (Hofkammer), Nadworna Izba Rozrachunkowa (Hofrechnungskammer) i Nadworna Rada Wojenna. Rada Stanu wpływała na działalność tych instancji i opiniowała ich postanowienia. Taki podział resortowy istniał też w zarządzie poszczególnych krajów, to znaczy w guberniach, na których czele zależnie od wielkości kraju i pewnych tradycji stał albo prezydent, starosta krajowy (Landeshauptmann), albo namiestnik (Statthalter). Podle- gały im urzędy obwodowe (Kreisdmter) — najważniejsze ogniwo admi- nistracyjne. Uderzało to w dotychczasową pozycję szlachty, a raczej arystokracji. Miała ona naturalnie na dworze ogromne wpływy, którym Maria Teresa nie mogła być obca. Natomiast jej doradcy — w pierwszym rzędzie Kaunitz - widzieli tylko rację stanu, tak jak ją pojmowali zgodnie z ideami Oświecenia. Dobro państwa uważano za dobro całego społeczeństwa, to znaczy „ludności" (Populatiori) — jak mówiono. Wyrażono to nawet w instrukcji dla Zjednoczonej Czesko-Austriackiej Kancelarii Nadwornej, gdzie w imieniu cesarzowej powiedziano: „Nasze własne dobro jest nierozerwalnie złączone z dobrem naszych poddanych". Kaunitz zaś przestrzegał cesarzową, liczącą się z protestami arystokracji 135 czeskiej, powołującej się na dawne przywileje: „Inni władcy starają się coraz bardziej ograniczać szlachtę, ponieważ prawdziwa siła państwa opiera się na większości ludzi, a mianowicie na pospolitym człowieku, który potrzebuje szczególnych względów, a w Czechach jest uciskany bardziej niż w innych krajach. Zamiast więc starać się temu zapobiec, słudzy J. C. Mości doradzają Jej coś całkiem przeciwnego, a równocześnie starają się jak najbardziej ograniczyć najwyższą władzę suwe-rena". Dlatego zwracał jej uwagę, by nie dała się wprowadzać w błąd powoływaniem się na dawne przywileje. W duchu więc idei Kaunitza, a właściwie kameralistów, czesko-- austriacka kancelaria wydawała rozporządzenia, a równocześnie nadzo- rowała ich wykonanie, zmierzające do podniesienia stanu gospodarczego tych krajów. Właściwie wszystkie resorty administracyjne były przez nią zarządzane, poza wojskowymi. Coraz bardziej rozbudowywano nadzór nad Kościołem, a także i nad wyznaniami niekatolickimi. Coraz bardziej doskonalono organy policyjne, które jednak w tej epoce nie miały tego ściśle politycznego znaczenia, jakiego nabrały w okresie późniejszym, związanym z wpływami rewolucji francuskiej. Były to raczej zalążki pewnego rodzaju opieki społecznej i służby porządkowej. Pomyślane zrazu w duchu Oświecenia i humanitaryzmu, miały później z wolna przekształcić się w aparat represji. Trzeba jednak podkreślić, że doradcy Marii Teresy budowali aparat administracyjny, powierzając mu dużą rolę społeczną, zaczynając od in- stancji naczelnych. Słabą tego stroną był fakt, że na szczeblach niższych biurokracja nie mogła nadążyć tak wielostronnym wymaganiom. Niższe instancje nie były dostatecznie wyszkolone ani dość dobrze zorganizo- wane, zatem wykonanie rozporządzeń przychodzących z Wiednia, owia- nych najszlachetniejszymi intencjami, w instancjach niższych przeradzało się w drobiazgowość urzędniczą, niejednokrotnie stawało się w odczuciu ludności szykanami. Jednakże trzeba jeszcze dodać, że zakres działania władzy państwowej był w XVIII w. niepomiernie mniejszy niż w XIX czy XX w., zatem dokuczliwość biurokracji łatwiej wówczas znoszono niż później. Istotą reform Marii Teresy była centralizacja i pomniejszenie wpływu czynnika stanowego na administrację państwową. ABSOLUTYZM OŚWIECONY W osobie arcyksięcia Józefa, przyszłego cesarza, ucieleśniał się coraz bardziej duch nowych czasów. Ideały humanitarne Oświecenia miały być realizowane odgórnie, musiały być narzucane społeczeństwu żyjącemu jeszcze wciąż w średniowiecznym światopoglądzie. Z tego wynikał absolutyzm. Program działania władzy tak, jak go akceptowała Maria Teresa, był niezmiernie wszechstronny. W piśmie skierowanym do jednego z jej doradców z 1768 r. czytamy: „Dbałość o ogólną gospodarkę państwową jest niewątpliwie najważniejszą sprawą polityczną. Należą do tego starania o ludność, kulturę rolną, hodowlę bydła, produkcję we 136 wszystkich działach manufaktur i fabryk, potrzeby i konsumpcję, ukła- danie tabel handlowych i celnych, z czego wynika ogólny stan gospodarki, bilans handlowy czynny i bierny; to pociąga za sobą rzeczywisty ogólny bilans i konieczność jego korzystnego regulowania". W tych niejasnych i dość prymitywnych wypowiedziach odbija się jednak wyraźne przekonanie, że od gospodarki zależy dobrobyt całości i potęga państwa. Cesarz Józef II Ale aby te nowe praktyki państwowe narzucić społeczeństwu, trzeba je było do tego przygotować, trzeba je było uświadomić o celowości działania władz państwowych. Od razu zgodnie z duchem Oświecenia zrozumiano, że dokonać tego może tylko szkoła, nowa świecka szkoła. Trzeba jej było dać nowy program nauczania, nowe metody dydaktyczne, a zatem zmienić całe nauczycielstwo od uniwersytetów zaczynając, a na szkołach ludowych kończąc. Do tej pory szkolnictwo było ściśle złączone z Kościołem i jego hierarchią. Teraz rolę tę musiało przejąć państwo, co nie oznacza, że usuwano w zasadzie osoby stanu duchownego z działalności szkolnej. Nie było to konieczne, ponieważ właśnie wśród wyższego duchowieństwa najwybitniejsze jednostki zdawały sobie sprawę z konieczności utworzenia nowego aparatu szkolnego. Toteż 137 inicjatywa wydzielania osobnej komisji do spraw szkolnych w łonie tzw. dyrektorium, o' którym mówiliśmy poprzednio, wyszła od arcybiskupa wiedeńskiego, kardynała Ch. A. Migazzi, który też stanął na jej czele i rozpoczął przeprowadzanie reformy uniwersytetu wiedeńskiego oraz innych austriackich szkół wyższych. Potem stworzono Nadworną Komisje Szkolną, coś w rodzaju ministerstwa szkolnictwa. Działalność na wielką skalę rozpoczęła się jednak dopiero w 1773 r., a więcpo zniesieniu zakonu jezuitów, który do tej pory spełniał rolę wielkiej instytucji szkolnej. Reformę uniwersytetów także w tych latach przeprowadził lekarz nadworny cesarzowej Gerhard van Swieten, jedna z najwybitniejszych postaci austriackiego Oświecenia. On to sprowadził znakomitych uczonych do Wiednia, którzy natchnęli nowym duchem starą uczelnię rudolfińską. Najtrudniejszą sprawą było ustalenie programu nauczania w szkołach średnich. Szło o to, jakim kierunkom dać przewagę: czy naukom przy- rodniczym, technicznym czy też humanistycznym. W zasadzie szkoła średnia miała realizować idee, które podporządkowane były dobru państwa, racji stanu, a więc celem szkoły miało być wychowanie posłusznych i oddanych państwu ludzi, którzy by mogli objąć coraz bardziej rozszerzający się zakres stanowisk urzędniczych we wszystkich właściwie dziedzinach, bo nie tylko w administracji państwowej w ścisłym tego słowa znaczeniu. Ludzie wykształceni i zdolni do zajmowania sta- nowisk byli potrzebni także i w nowoczesnej coraz bardziej technicznie doskonalącej się gospodarce, zarówno przemysłowej, jak i rolniczej. Jednakże na razie górę wzięły koncepcje reprezentowane przez Gracjana Marxa, rektora Sabaudzkiej Akademii, członka zakonu pijarów. Nacisk w programach szkół średnich położono na historię, geografię, arytmetykę i język niemiecki. Równocześnie (w 1770 r.) powstała w Wiedniu Akademia Handlowa; przygotowująca do zawodu kupieckiego, która stała się wzorem dla późniejszych szkół handlowo-przemysłowych. Zatroszczono się także i o szkoły ludowe. Za panowania Marii Teresy szkoła ludowa uległa istotnym zmianom. Poprzednio była w zupełnym nieomal zaniedbaniu. Wprawdzie szkoły wiejskie istniały od wieków prowadzone przez Kościół, zarówno przez klasztory, jak parafie, ale państwo interesowało się tylko tym, czy nie uczy się tam poglądów heretyckich. Nauczyciele byli źle płatni i posiadali minimalne kwalifikacje do wykonywania swego zawodu. Zdani na utrzymanie przez rodziców swych uczniów, musieli równocześnie wykonywać i inny zawód, jak organisty, pisarza czy nawet w jakimś rzemiośle. W okresie kontr- reformacji nie wszędzie władze kościelne widziały chętnie istnienie szkół ludowych. Tak na przykład jeszcze w 1725 r. pewien karyncki biskup uważał, że należałoby w ogóle znieść szkoły po wsiach, a pozostawić je tylko w miasteczkach pod ścisłym nadzorem duszpasterskim, ponieważ znajomość czytania i pisania była wedle tego biskupa źródłem, przez które przesącza się trucizna herezji, a właśnie analfabeci słoweńscy wykazują najsilniejsze przywiązanie do katolicyzmu. Niemniej i w tej dziedzinie impuls do zmian wyszedł od bardzo światłych dostojników kościelnych, natomiast zrazu natrafiał na opór 138 wyższej biurokracji państwowej. Dopiero ingerencja cesarzowej i jej syna zmusiła te władze do zmiany orientacji. W 1774 r. sprowadzono ze Śląska pruskiego opata augustianów w Żaganiu, J. I. von Felbigera, dla zorganizowania szkolnictwa ludowego. Wydał on przepisy dla wszystkich szkół powszechnych w krajach austriackich. Każda nawet najmniejsza miejscowość miała mieć szkołę trywialną, gdzie uczono czytać, pisać i rachować, każda stolica obwodu zaś szkołę główną, gdzie ponadto uczono rysunków, geometrii i historii; w każdej zaś stolicy kraju tworzono szkołę normalną, w której kształcono nauczycieli. Felbiger został naczelnym dyrektorem całego szkolnictwa ludowego i sam napisał prawie wszystkie podręczniki używane w tych szkołach. Koszty szkolnictwa ludowego obciążały fundusz szkolny, ale i właścicieli dominiów, parafie oraz rodziców, którzy oprócz pewnego datku pieniężnego obowiązani byli dostarczać opału dla szkoły. Szkoły stworzone przez Felbigera nazywano ,;szkołami niemieckimi" w przeciwieństwie do poprzednich nazywanych „szkołami łacińskimi". W krajach słowiańskich były one dwujęzyczne, to znaczy oprócz nauki w języku macierzystym dawano też lekcje języka niemieckiego. W 1780 r., a więc w chwili śmierci Marii Teresy, którą uważa się w Austrii za twórczynię nowoczesnego szkolnictwa ludowego, istniało w tzw. krajach dziedzicznych 500 szkół ludowych, co na owe czasy było pewnego rodzaju rekordem. Józef II pomnożył ich liczbę, ale odebrał nadzór nad nimi czynnikom kościelnym, a poddał pod kontrolę urzędów obwodowych i gu- bernialnych. Nauczycieli obarczono nadzorem nad nauką religii, pro- wadzoną przez katechetów. Obowiązkiem jednak nauczyciela było uczęsz- czanie na niedzielne nabożeństwa razem z uczniami. Dbano też o poza- szkolne zachowanie się nauczycieli, a dozwolono im na dodatkowe zajęcie jedynie jako organistom. Wszystkie te rozporządzenia były jednak w pewnym sensie bardziej programem niż w pełni praktyką. Tak na przykład szkoły na wsi były pod rzeczywistym wpływem właściciela wsi. W zasadzie chodziło o to, aby w całym państwie istniały szkoły jednolite, które miały się stać podstawą poczucia wspólnoty państwowej, a nacisk położony na język niemiecki miał właśnie być jednym z instrumentów tej jedności. Oczywiście były to wielkie plany; wykonanie musiało zawodzić, skoro nie było jeszcze dość kwalifikowanych nauczycieli. Musiano więc zatrudniać w znacznej, przeważającej części ludzi stanu duchownego. Zatem zeświecczenie szkoły, które było zasadniczym celem Józefa II, nie dało się w istocie tak przeprowadzić, jak to leżało w intencjach cesarza-współ-regenta. W każdym razie jego idee świeckiego wychowania natrafiały na rozliczne opory. Warstwy wyższe uważały bowiem, że pozbawianie ludu religijnego ducha może mieć groźne społeczne następstwa dla autorytetu nie tylko szlachty, ale wszelkiej władzy. Na ogół można powiedzieć, że w dziedzinie kultury za czasów Marii Teresy idee Oświecenia jeszcze nie zapanowały w pełni. Zmagały się siły nowoczesne z zacofanymi tradycjami. Można to zauważyć także i na losach sądownictwa. Pozostawało ono pod wpływem rozwoju wy- 139 działu prawa, gdzie w tym czasie działał Joseph von Sonnenfels, naj- wybitniejszy chyba prawnik i uczony austriackiego Oświecenia, który wykładał na uniwersytecie wiedeńskim nauki prawa państwowego i stał się wychowawcą dwu pokoleń najwyższej biurokracji austriackiej. Wy- dano w tym czasie w 1768 r. nowy kodeks karny zwany Nemesis Theresiana odznaczający się jeszcze wielką surowością kar. Kodeks ten rozróżniał więc dwa rodzaje kary śmierci, a to surową i łagodną. Surowa to spalenie żywcem, wbijanie na pal, ćwiartowanie i łamanie kołem. Łagodna polegała na ścięciu lub powieszeniu. Dopiero w 1776 r. na usilne starania Sonnenfelsa zniesiono tortury. W zasadzie jednak kodeks ten był pewnego rodzaju postępem. Chciano go narzucić wszystkim krajom koronnym, ale w tej dziedzinie dążności centralizacyjne się nie powiodły, ponieważ właśnie w wymiarze sprawiedliwości istniały najgłębsze różnice wynikające z odrębnych tradycji poszczególnych krajów i rejonów. POLITYKA KOŚCIELNA Natomiast w dziedzinie kościelnej stworzono wówczas te instytucje, które potem przeszły do tradycji pod nazwą józefinizmu. Charakte- rystyczne, że wprowadzono je najpierw w Lombardii — najbardziej pod względem gospodarczym zaawansowanej prowincji państwa habsburskiego. Józefa popierał w polityce kościelnej Kaunitz, a pomocą w organizowaniu nadzoru nad Kościołem był właśnie Sonnenfels. Opór Marii Teresy przeciw tym zarządzeniom słabł coraz_ bardziej w miarę jej starzenia się i ulegania depresji po śmierci męża. Zresztą jej religijność — raczej sentymentalna — miała charakter przywiązania do obrzędów, a mniej była ugruntowana w abstrakcyjnych ideach światopoglądowych. Tak więc jej niechęć przeciw narzucaniu Kościołowi woli władzy świeckiej w drobiazgach nawet nie stanowiła przeszkody dla działania jej syna. KULTURA OKRESU OŚWIECENIA Jeśli idzie o literaturę i sztukę, to niemieckie kraje austriackie były włączone w prądy umysłowe panujące ówcześnie w Niemczech, żadnych oryginalnych twórców Austria wówczas nie wydała. Ale podobnie jak właśnie wtedy w Polsce, w sferach arystokracji i dworu toczyła się walka z wszechwładnie do tej pory panującym duchem kultury francuskiej. I tak Kaunitz przejęty w zupełności jej duchem popierał na przykład teatr francuski, równocześnie tworzy się w Wiedniu teatr niemiecki, znajdujący poparcie Józefa II. Oczywiście wynika to z tego, że mieszczaństwo czuło się niemieckim, pochłaniało dzieła coraz wspanialej rozwijającej się literatury niemieckiej, a w przekonaniu Józefa II nie 140 arystokracja, a właśnie mieszczaństwo stanowiło podporę monarchii. Tej monarchii, której ideał przyświecał Józefowi, a więc jednolitej na bazie niemieckości. W dziedzinie nauk jest to okres, w którym w pierwszym rzędzie rozwija się prawo, co uzasadnione jest wspomnianymi powyżej prze- obrażeniami w tej dziedzinie. Jeden z najwybitniejszych teoretyków Józef Haydn prawa J. Justi tylko przez krótki czas mógł uczyć w Teresianum, ponieważ usunęli go jezuici za głoszenie poglądów na owe czasy bardzo postępowych. Wyznawał zasadę, że najwyższa władza w państwie tkwi w ludzie, a monarcha jest tylko jego „zarządcą". Opowiadał się przeciw absolutyzmowi i domagał się osobistej wolności dla poddanych. Częściowo przejął jego nauki Paul Riegger założyciel Deutsche Gesellschaft (Niemieckie Stowarzyszenie), pierwszego w Wiedniu towarzystwa nauko- wego. Wychował on całą generację urzędników austriackich; należał do nich Karl von Martini, propagujący nadzór państwa nad Kościołem, jeden z pomocników polityki kościelnej Józefa II. Największym jednak z tych teoretyków prawa był Sonnenfels, o którym była mowa poprzednio. Jeśli idzie o nauki przyrodnicze, to w pierwszym rzędzie należy wymienić wybitnych lekarzy, a to L. Auenbruggera (1722— 1809), twórcę auskultacji, i L. J.. Boera (ur. 1751), mającego wielkie zasługi dla nowoczesnego położnictwa. Przyrodnik I. von Born (urn. 1791) upo- rządkował cesarski gabinet przyrodniczy i założył towarzystwo naukowe w Pradze, z którego potem powstało Królewsko-Czeskie Towarzystwo 141 Naukowe, ośrodek czeskiego odrodzenia narodowego. Nieco później działał baron G. von Vega (1754-1802), syn chłopa z Krainy, jeden z najwybitniejszych matematyków tych czasów; jakiś czas był oficerem artylerii, zdobył order Marii Teresy i ułożył znakomite tabele logary- tmiczne i trygonometryczne. Daje się wówczas też zauważyć wyraźny postęp w naukach geograficznych i kartografii, co związane było z pracami nad stworzeniem doskonałych map całego państwa, potrzebnych zarówno dla wojska, jak i dla statystyki. Wolfgang Amadeusz Mozart Z historyków tego czasu można wymienić F. Schróttera. autora historii Austrii kontynuowanej przez Adriana Raucha, który oprócz tego wydał trzy tomy Rerum Austriacarum Scriptores (1793 i n.). Jedynie w dziedzinie muzyki jest ówczesna Austria siedzibą twórców bardzo wybitnych, a to Christopha Glucka, Józefa Haydna i najwięk- szego z ówczesnych muzyków w ogóle Wolfganga Amadeusza Mozarta. Ale też trzeba zaznaczyć, że nie ceniono muzyków w sferach dworskich wysoko. Wprawdzie Mozart już jako 6-letnie cudowne dziecko grał przed Marią Teresą, ale traktowano to raczej jako coś niezwykłego, niż zdawano sobie sprawę z epokowego znaczenia muzyki Mozarta dla kultury. To, że żył i umarł w nędzy, jest tego najlepszym dowodem. W dziedzinie architektury ustępuje barok stylowi rokoko, ale ma to charakter całkowicie kosmopolityczny, to znaczy w gruncie rzeczy uza- leżniony od wzorów francuskich. Nie wznosi się monumentalnych bu- dowli w owej epoce. Może najznaczniejsze dzieło ówczesne to pałac na 142 przedmieściu Wiednia Schónbrunn, mająby być jakimś odpowiednikiem Wersalu; zaplanowany pod koniec XVII w. dokończony został dopiero za rządów Marii Teresy. Schónbrunn POLITYKA GOSPODARCZA Okres Marii Teresy to w dziedzinie handlowej panowanie merkan- tylizmu. Za pomocą cel starano się niejako regulować całą politykę gospodarczą. Znoszono więc cła wewnętrzne, a chroniono państwo wyso- kimi barierami celnymi, przy czym nie zdawano sobie sprawy z tego. że ograniczenie w ten sposób wwozu pewnych surowców w rezultacie od- bijało się ujemnie na wytwórczości, a zatem na całości bilansu handlo- wego, który przecież był główną troską polityki ekonomicznej państwa. Zresztą i pod tym względem czyniono bardzo istotne wyjątki, jak na przykład w stosunku do krajów węgierskich. Otóż istniała granica celna między właściwymi krajami tzw. dziedzicznymi, austriackimi, a krajami korony węgierskiej. Węgry wywoziły produkty rolne i wino. które było jednym z głównych działów produkcji właśnie zachodnich prowincji państwa. Nie chcąc zatem obniżać poziomu gospodarczego tych prowincji, których ludność była podstawowym płatnikiem podatków państwowych, dbano tylko o to, aby produkty przemysłowe z krajów austriackich mogły swobodnie być sprzedawane w krajach węgierskich, natomiast nakładano cło na towary wywożone z Węgier. W ten sposób Węgry były traktowane jak kraj kolonialny, podbity. Faktem jest, że wina węgierskie znajdowały zbyt w Prusach i Polsce, a nie znajdowały go w bliskich geograficznie krajach austriackich; popierano bowiem winnice austriackie, gorszego wprawdzie gatunku, ale mające zbyt w bezpośredniej bliskości. Trzeba jeszcze dodać, że winnice były w Austrii uprawiane mniej przez chłopów, a raczej przez wielką własność arystokratyczną i kościelną. 143 Usprawiedliwieniem takiego traktowania krajów węgierskich był fakt, że tam niezachwiane były jeszcze instytucje stanowe, które zazdrośnie broniły właśnie w dziedzinie podatkowej swojej niezależności. Wprawdzie sejmy były zwoływane rzadko, natomiast wciąż istniał samorząd komi-tacki, który głównie swoje zadanie widział w obronie interesów szlachty madziarskiej. Skoro więc praktycznie szlachta węgierska płaciła bardzo niskie podatki albo była od nich wolna, to tę różnicę pobierało państwo przez nakładanie ceł na towary wywożone z Węgier. Nie zdawano sobie sprawy z tego, jakie to miało mieć skutki w przyszłości. W ten sposób bowiem odrębność krajów węgierskich utrwalała się, a centralizm wie- deński stawał ciągle przed granicami Węgier jak przed granicą osobnego państwa. Tak więc już wtedy w gruncie rzeczy istniało to, co potem uzyskało w XIX w. nazwę monarchii podwójnej, czyli Austro-Węgier. Z drugiej strony w miarę rozwoju gospodarki kapitalistycznej stawało się coraz wyraźniejsze, że rząd wiedeński pod względem ekonomicznym działał na szkodę gospodarki węgierskiej, a więc był jej wrogiem. Inna rzecz, że nawet w krajach austriackich nie było jeszcze wtedy pełnej jednolitości. Wprawdzie władza sejmów krajowych jako instytucji stano- wych została zredukowana do minimum, ale wyższe stanowiska biuro- kratyczne były obsadzane z reguły przez miejscową arystokrację, której solidarność stanowa i klasowa była silniejsza niż lojalność wobec władzy cesarskiej. Interesy partykularne były więc respektowane i daleko było do pełnej jednolitości administracyjnej nawet w krajach rdzennie austriackich. W dziedzinie przemysłowej popierano większe przedsiębiorstwa, ma- nufaktury i fabryki, a zacieśniano możliwości produkcji cechowej przez rozluźnianie ich organizacji i odbieranie im monopolu, jaki od wieków średnich posiadały cechy w wielu najważniejszych dziedzinach produkcji. Oczywiście było to wynikiem rozwoju techniki produkcyjnej i coraz potężniejącego rozwoju gospodarki o charakterze kapitalistycznym, miało więc ogromnie korzystny wpływ na ogólny rozwój gospodarczy krajów austriackich. Skoro handel był główną troską merkantylistów, zatem wiele zrobiono dla ułatwienia komunikacji. Główną drogą handlową był wciąż Dunaj, ale eksport kierował się przecież głównie na Morze Adriatyckie. Pobudowano zatem drogę łączącą Dunaj z Adriatykiem, tzw. Drogę Karola, prowadzącą do Rijeki. Ale szła ona wówczas przez kraj bezludny, wobec tego tworzono tam specjalne osady, aby istniała możność transportów furmankami, które potrzebowały postojów. ZABÓR GALICJI W ostatnich latach swego panowania Maria Teresa oddawała w coraz wyższym stopniu ster polityki państwowej w ręce swego syna, współregenta i cesarza, Józefa II. Jego to i kanclerza Kaunitza decyzją Austria wzięła udział w pierwszym rozbiorze Polski. Maria Teresa była temu przeciwna, ponieważ żyła jeszcze wciąż w ideach światopoglądu 144 średniowiecznego, wedle którego monarcha i państwo to jedność, a mo- narchę obowiązują zasady moralne tak, jak każdego człowieka. Dla Józefa i Kaunitza istniała tylko racja stanu, racja niejako bezosobowa. Skoro więc kosztem Polski miała być zmieniona równowaga sił w sąsiedztwie monarchii habsburskiej, zatem obowiązkiem, wynikającym z racji stanu było niedopuszczenie do tego przez przystąpienie do rozbioru Polski. Właśnie Austria pierwsza rozpoczęła podział Polski, ponieważ korzystając z sytuacji międzynarodowej, jaka się wytworzyła w związku z wojną rosyjsko-turecką, już w 1769 r. zajęła miasta spiskie, opierając się na całkiem fikcyjnych pretensjach prawnych. Podobnie zresztą starano się usprawiedliwić zabór południowej Polski. Powoływano się na przeszłość z XIII w., kiedy ziemia halicka na krótko była przyłączona do Węgier i dlatego nowym nabytkom nadano nazwę Galicji, jakkolwiek bynajmniej nie przyłączono jej do Węgier, ale bezpośrednio do krajów austriackich. Nikt wówczas nie zdawał sobie sprawy ze skutków, jakie właśnie dla monarchii austriackiej pdciągnie przyłączenie ziem polskich. Widziano tylko przyrost ziemi i ludności. Nie istniały względy geopolityczne ani narodowościowe. Nie uświadamiano sobie, że obejmując posiadłości za Karpatami włącza się kraj geograficznie luźno związany z resztą monarchii, a przyłączając ludność o bardzo starych tradycjach państwowych, a w dodatku mającą poczucie pełnego związku z taką samą ludnością żyjącą w innych sąsiednich państwach, tworzono niezmiernie potężny czynnik dezintegracji. W zasadzie cała polityka Józefa II zmierzała do wewnętrznej konsolidacji swego państwa. Przyłączenie Galicji miało się okazać zaczątkiem procesu rozpadowego. Zresztą i inne jego działania miały także okazać się w skutkach podobne. Należy to już jednak do jego poczynań jako samodzielnego władcy, którym się stał po śmierci Marii Teresy. Jeszcze przed jej śmiercią Józef II rozpoczął działania międzynarodowe zmierzające do włączenia do swych posiadłości Bawarii, gdzie wtedy wymarła bezpośrednia linia męska Wittelsbachów. Ale to właśnie oznaczało zwichnięcie równowagi sił międzynarodowych i wywołało natychmiastową reakcję Prus. Tym razem wojna trwała krótko i za- kończyła się pokojem w Cieszynie w 1779 r., który Austrii dawał drobny skrawek przygranicznego terytorium austriacko-bawarskiego, opierając granicę Górnej Austrii o rzekę Inn. Poprzednio przy zawieraniu pokoju turecko-rosyjskiego w 1774 r. Józef II doprowadził do aneksji tureckiej prowincji Bukowiny, co nastąpiło w roku następnym. Zarówno Galicja, mniej więcej w tych samych granicach, w jakich przypadła Austrii w 1772 r., jak Bukowina i granica bawarsko-austriac-ka pozostały trwałe i doczekały czasów upadku monarchii habsburskiej w 1918 r. SPRAWA CHŁOPSKA Galicja miała się stać niejako terenem doświadczalnym dla reform Józefa II, przede wszystkim w głównym zagadnieniu społeczno-gospo- 145 darczym — w zagadnieniu stosunków agrarnych. Już w pierwszym okresie reform Marii Teresy, zasadniczo tak bardzo umiarkowanych, musiano zająć się także sprawą chłopską. Powtarzające się rozruchy chłopskie, szczególnie na Węgrzech, ale i fakt, że w Czechach w czasie krótko- trwałego najazdu wojsk francuskich można było chłopów podburzać, apelując do ich nienawiści przeciw panom, zwróciły uwagę otoczenia cesarzowej, że sprawa ta nie jest wyłącznie sprawą samych panów, ale ma ogólnopaństwowe znaczenie. Rozumiano doskonale, że w gruncie rzeczy od postawy chłopów zależy los całego państwa i jego potęgi. Patent urbarialny z 1756 r. dla Sławonii, pierwszy z szeregu analogicznych ustaw, które potem szczególnie za czasów Józefa II wydawano, regulował ciężary, jakie pan nakładał na swoich poddanych. Ograniczono więc pańszczyznę do 2 dni w tygodniu, zabroniono usuwania chłopa z ziemi i ściśle skodyfikowano, do jakich ciężarów chłop jest zobowiązany wobec dworu. Rozumie się, że szlachta i arystokracja starały się sabotować te rozporządzenia. Jednakże skutki tego patentu były bardzo doniosłe na przyszłość. Chłopi zaczęli dostrzegać różnicę między cesarzem a panem wsi. Skoro urzędy miały dbać o wykonanie patentów urbarialnych, a więc prze- ciwstawiać się samowoli właściciela wsi, zatem powstał mit dobrego monarchy, który broni chłopów. Zresztą trzeba to od razu zaznaczyć, że mit o dobrym monarsze istniał od wieków średnich i był tak zakorzeniony, że nawet po zniesieniu pańszczyzny i poddaństwa trwał jeszcze długo, bo nieomal do końca rządów monarchicznych w Europie Środkowej. Chłop polski, nawet w szlacheckiej Rzeczypospolitej, zawsze wierzył, że u króla może znaleźć sprawiedliwość przeciw krzywdzie. Po rozbiorach przeniósł te swoje nadzieje na monarchów zaborczych. Szczególnie właśnie w zaborze austriackim mit ten był silny, a walnie do tego przyczyniły się świadome działania samego rządu, który dbał o to, aby podtrzymać u chłopów przekonanie, iż krzywdzi ich tylko pan polski, a broni przed krzywdą monarcha austriacki. Naturalnie działania takie miały największe znaczenie na Węgrzech, gdzie szlachta i magnateria stały w opozycji do centralizmu wiedeńskiego. Reformy Marii Teresy pozwoliły rozerwać dość jednolity do tej pory madziarski front antycentralistyczny; powstania chłopskie miały przecież zarówno charakter antyfeudalny. jak i antyhabsburski. Tylko trzeba od razu powiedzieć, że skutki tej polityki chłopskiej. Marii Teresy nie tylko poprawiły położenie chłopa węgierskiego, ale skłoniły również magnatów madziarskich do dalej posuniętej uległości wobec postulatów Wiednia. RZĄDY JÓZEFA II W 1780 r. zmarła Maria Teresa, która stanowiła dla Józefa II czynnik hamujący, w każdym razie miarkujący jego zapał reformatorski. Od tego momentu rozpoczynają się dziesięcioletnie rządy osobiste 146 nowego cesarza, który teraz chce już zrealizować swoje idee państwa centralistycznego, absolutnego, ale humanitarnego i opiekuńczego. Człowiek Oświecenia lekceważył wszelkie tradycje. Przeszłość to w zasadzie okres ciemnoty, wszelkie zaś tradycje to tylko przeszkody w realizowaniu nowoczesnych - w przekonaniu ludzi Oświecenia zbawiennych — idei. Jeśli we Francji czy w Prusach takie nastawienie władcy przynosiło rezultaty widoczne i wydawało się gwarancją potęgi państwowej, to zastosowane w monarchii habsburskiej musiało doprowadzić do wyników połowicznych. Chylący się ku upadkowi ustrój feudalny miano zastąpić systemem bardziej nowoczesnym i sprawnym, ale z drugiej strony nie liczono się z głębokimi różnicami dzielącymi poszczególne kraje, które w ciągu wieków znalazły się pod panowaniem jednej dynastii. Musiało to wywołać opór niezmiernie silny i skuteczny, bo ugruntowany w świadomości najczynniejszych i właśnie najbardziej oświeconych warstw poszczególnych społeczeństwa. Najłatwiej jeszcze było realizować idee przenikające wielkiego władcę, głęboko przekonanego o swojej misji i zbawienności swoich zamierzeń dla dobra powszechnego, w odniesieniu do ciemnych i pokrzywdzonych mas chłopskich. Masy te jednak nie kierowały się świadomością tego, co dla nich dobre, a co szkodliwe. Dlatego właśnie część dzieła Józefa II załamała się i pozostała niewykończona. Jego następca niemało cofnął z jego reformatorskich rozporządzeń, niemniej jeszcze i tak pozostało po Józefie II wystarczająco wiele, aby dać siłę państwu do przetrzymania tej ciężkiej próby, której poddane zostało w kilka ledwo lat po jego śmierci, kiedy monarchia musiała walczyć z rewolucyjną Francją o utrzymanie swojej pozycji mocarstwowej i z walki tej wyszła w ostatecznym wyniku zwycięsko. Rządy swoje zaczął Józef II od pełnego scentralizowania aparatu państwowego. Naczelne władze administracyjne, poza wojskowymi, zo- stały ujednolicone i stworzono z trzech najwyższych instancji dotychcza- sowych, to znaczy z Kancelarii Nadwornej. Izby Nadwornej i Depu-tacji Bankowej. Zjednoczoną Czesko-Austriacką Kancelarię Nadworną. Izbę Nadworną i Ministerialną Banko-Deputację. której podlegała cała cywilna administracja wszystkich krajów pozawęgierskich. a więc także Galicji oraz Bukowiny. W ten sposób wskrzeszono koncepcję hr. Haug-witza, który przecież stworzył Directorium in publicis et cameralibus. ale które w ciągu swego istnienia musiało ze względu na zbyt obszerny zakres działania ulec podziałowi na poszczególne resorty. Teraz ta Zjednoczona Kancelaria została podzielona na 13 departamentów, które w pewnym sensie odpowiadają poszczególnym resortom administracji państwowej. Na niższym szczeblu Józef II zredukował 12 zarządów krajowych do sześciu guberniów. Wynikało to z tego, że dotychczasowe zarządy krajowe odpowiadały historycznym krajom, a więc taki podział był zgodny z tradycjami, a nie wymaganiami jednolitości organizacyjnej. Natomiast podział administracyjny był zgodny z duchem Oświecenia, a w kilka lat później miał zostać zrealizowany przez rewolucyjną Francję, która podzieliła kraj wbrew tradycyjnym granicom wewnętrz- 147 nym na 83 departamenty, mniej więcej podobne co do wielkości obszaru i liczby ludności. Tak więctradycyjne jednostki krajowe, jak Styria, Karyntia i Kraina, znalazły się pod zarządem jednego gubernium z sie- dzibą w Grazu, podobnie gubernium w Trieście objęło także Gorycję i Gradyskę; Galicja wraz z Bukowiną, chociaż nigdy nie znajdowały się pod jednym zarządem, mając jak najbardziej odrębne tradycje, tworzyły teraz jedno gubernium ze stolicą we Lwowie. Natomiast Węgry stanowiły nadal odrębną jednostkę administracyjną, co nawet wśród wiedeńskich współpracowników cesarza wzbudzało obawę, że w ogóle staną się odrębnym państwem i w końcu odpadną od Austrii. Józef II chciał w krajach węgierskich wprowadzić dokładnie taką samą administrację, jaką nadał krajom austriackim - a więc pełną centralizację i najzupełniejsze zniesienie wszelkiego czynnika samorządowego - ale właśnie tu natrafił na opór najskuteczniejszy. Trzeba zresztą dodać, że oprócz części austriackiej i węgierskiej tworzono zgodnie ze stanem faktycznym odrębny zarząd dla dwu innych prowincji, odległych geograficznie od trzonu austriacko- węgierskiego, a to włoskiej Lombardii i belgijskich Niderlandów. Zasadniczą ideą tej nowej administracji było przekonanie, że ma ona wykonywać posłusznie wskazania władz wyższych, żadne samodzielne realizowanie ogólnych wskazań nie było tolerowane, ślepe posłuszeństwo miało przenikać wszystkie szczeble hierarchii administracyjnej od góry, to znaczy od woli cesarza i jego najbliższych doradców, aż do najniższych urzędników wykonawczych. Wynikało to z tego. że cesarz - i słusznie - nie miał zaufania do inteligencji i dobrej woli swoich niższych podwładnych. Sam miał czyste sumienie, ponieważ uważając się za sługę państwa pracował niezmordowanie, starał się sam decydować o wszystkim. To naturalnie też musiało w końcu obrócić się przeciw niemu i całej jego koncepcji państwowej. OPÓR WĘGIER Najdowodniej da się to przedstawić na przykładzie Węgier. Wpro- wadzając reformy takie same, jak w reszcie swoich posiadłości, równo- cześnie Józef II postanowił ujednolicić administrację węgierską z resztą administracji krajów austriackich. Wprowadził więc język niemiecki jako język urzędowy i zniósł wszelkie instancje stanowo-samorządowe, w pierwszym rzędzie tzw. komitaty. Podzielił kraj na 10 okręgów, kasując do tej pory istniejące historyczne podziały. Tak na przykład w Siedmiogrodzie zniesiono autonomiczne do tej pory okręgi saskie i szeklerskie. Na czele okręgów administracyjnych postawił komisarza królewskiego, któremu miał podlegać żupan, nie jak do tej pory wybie- rany, ale mianowany. Naraził się w konsekwencji na zdecydowany opór najsilniejszych grup społecznych, czyli magnatów i szlachty madziarskiej. Jedynym oparciem mogły być dla zamierzeń Józefa II miasta. I dlatego właśnie wprowadzał język niemiecki, czego przecież nie czynił 148 ani w Belgii, ani w Lombardii. Miasta Europy Środkowo-Wschodniej były bowiem w owej epoce opanowane przez żywioł niemiecki. Zarówno nawet w Polsce, jak na Węgrzech, a nawet na Bałkanach w miastach mówiono, a w każdym razie rozumiano, po niemiecku. Natomiast w rejonie Morza Śródziemnego miasta były opanowane wszechwładnie przez żywioł włoski, nawet w krajach, gdzie ludność włoska stanowiła tylko nieznaczną mniejszość, jak choćby w Dalmacji. Podobnie w miastach belgijskich panował język francuski. Zatem to, że Józef II wprowadził język niemiecki jako urzędowy do administracji zarówno w krajach austriacko-czeskich wraz z Galicją, jak i na Węgrzech bynajmniej nie' oznaczało tendencji germanizacyjnych, a tylko centralistyczne. Ale też Józef II i jego doradcy nie zdawali sobie sprawy z tego, jakie skutki państwowe pociągnie za sobą to, co robili w dziedzinie językowej. JÓZEFINIZM Cesarzowi zależało przecież nie tyle na jednolitym języku w admini- stracji, jak raczej na tym, aby ta administracja wykonywała w sposób jednolity jego rozporządzenia. A odnosiły się one do spraw niezmiernie doniosłych. W pierwszym rzędzie w przeciwieństwie do Marii Teresy Józef II pragnął tolerancji w dziedzinie wyznaniowej. Maria Teresa, wierna córka Kościoła katolickiego, pragnęła jednolitości religijnej w swoim państwie, ale jednolitości katolickiej. Gotowa była usunąć protestantów z tych swoich krajów, gdzie przeważająca większość ludności była katolicka; pragnęła też usunięcia żydów, uważając ich za wrogów właśnie z punktu widzenia nieoświeconej ortodoksji katolickiej. Józef II wydał w 1781 r. słynny patent tolerancyjny, przyznający protestantom i prawosławnym pełnię praw obywatelskich i wolność wykonywania kultu religijnego. Niemniej tradycje katolickie państwa habsburskiego były tak silne, że ogłaszając tolerancję zastrzegał się, że katolicyzm nie przestaje być religią panującą. Symbolizowały to pewne zarządzenia, które dzisiejszemu człowiekowi wydają się śmieszne. I tak świątynie niekatolickie nie mogły posiadać wież ani wejścia od głównej ulicy. Zresztą zachowany został dla katolickiego kleru monopol na prowadzenie urzędów stanu cywilnego, co było związane z poborami, zatem ludność niekatolicka opłacała w pewnej mierze kler katolicki. Niejako zrównoważeniem patentu tolerancyjnego, który pozostał już trwałą zdobyczą w krajach habsburskich, był daleko posunięty nadzór nad Kościołem katolickim ze strony państwa. Właśnie polityka kościelna była tą stroną działalności Józefa II, która najściślej związała się z określeniem „józefinizm", a przez pisarzy, a potem historyków katolickich przedstawiana bywała jako coś ujemnego. Najpierw we wszystkich krajach zaostrzono już przez Marię Teresę odnowioną zasadę, że papież nie mógł mianować biskupów w krajach austriackich bez zgody władcy, czyli placetum regni. Ponadto zmniejszono możliwość 149 komunikowania się hierarchii kościelnej ze Stolicą Apostolską, a co ważniejsze zabroniono wywożenia datków pieniężnych na rzecz Rzymu, co zresztą wynikało z zasad merkantylistycznych. Ale też kontrola nad Kościołem stawała się coraz bardziej drobiazgowa. Wydawano rozporządzenia co do samego kultu, a więc państwo mieszało się do nabożeństw, ograniczano na przykład liczbę święcpalących się przy ołtarzach. Bardzo istotnie zredukowano liczbę procesji, który to zwyczaj związany był z kontrreformacją. Najważniejsze, że państwo pragnęło mieć kontrolę nad wychowaniem księży, tworzono więc seminaria dla duchownych katolickich z ramienia państwa. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że jeśli nadzór państwa nad Kościołem uderzał w wysokim stopniu w przywileje hierarchii, to z drugiej strony kler niższy, a więcproboszczowie, byli przez władze państwowe uważani w pewnym stopniu za funkcjonariuszy państwowych. Proboszcz bowiem miał być instytucją dbającą o poziom moralny swoich parafian i ich nastawienie wobec państwa. Miał uczyć kultu dla cesarza i wierności wobec władzy. Idee te znajdowały zresztą zwolenników także u pewnej liczby wyższych dostojników kościelnych przejętych duchem Oświecenia. Tak więc walka z zakonami, zamykanie klasztorów, które nie trudniły się ani szpitalnictwem, ani szkolnictwem, a wyłącznie oddawały kontemplacji, rozpoczęta za Marii Teresy znacznie się nasiliła od czasu objęcia władzy przez Józefa II. Do 1786 r. zlikwidowano 738 klasztorów z poprzednio istniejących 2163. Miało to wielorakie znaczenie. Po pierwsze likwidowano w ten sposób duże majątki będące w posiadaniu tzw. martwej ręki, co przysparzało funduszowi szkolnemu wielkie zasoby, ale też wzmagało rozwój gospodarki kapitalistycznej. Poza tym pieniądze zebrane z tych funduszów były przeznaczone do budowy kościołów parafialnych i tworzenia nowych parafii, opłacanych przez skarb państwa. Józef II wychodził z założenia, że parafie winny być równomiernie rozmieszczane i wierni nie mogą mieć swojego kościoła dalej niż o godzinę drogi. Zatem budowano nowe kościoły, ale też burzono inne wedle rozeznania władzy niepotrzebne. Starano się też granice diecezji uzgadniać z granicami odpowiednich instancji administracji państwowej. Trzeba w tym miejscu dodać, że równocześnie w Polsce dokonywał się proces bardzo podobny. Nie wywołał on takich oporów, jak w krajach habsburskich, gdyż był prowadzony mniej radykalnie przez znacznie słabszą władzę świecką, ale też właśnie z tego powodu przy większym współudziale hierarchii katolickiej. W Austrii cesarz wydał rozporządzenie w 1781 r. o znoszeniu klasztorów, w Polsce w tym samym czasie poszczególni biskupi, jak choćby brat królewski Michał Poniatowski, skasowali niemałą ich liczbę. Ale też w Polsce nikomu by nie przyszło na myśl, by państwo regulowało sprawy kultu religijnego w takich drobiazgach, jak to czynił Józef II, który nawet chwilowo wydał rozporządzenie regulujące pogrzeby i zabraniające ze względów ekonomicznych używania trumien, co zresztą od razu musiało być cofnięte. Jeśli mowa o tolerancji religijnej, to trzeba też wspomnieć o Ży- 150 dach, którym prawa państwowe narzucały daleko posuniętą odrębność zarówno w wyznaczaniu dzielnic mieszkalnych - getta - jak i w noszeniu strojów. W tej dziedzinie Józef II wydał rozporządzenia, które otworzyły Żydom drogę do asymilacji. Wolno im było wykonywać wiele zabronionych do tej pory rzemiosł, wreszcie, co niezmiernie ważne, otworzono dla nich dostęp do szkół wyższych i zniesiono przepisy o noszeniu specjalnych strojów. Nadawano im też nazwiska, oczywiście niemieckie, przy czym jeśli zainteresowany nie mógł się odpowiednio opłacić urzędnikowi, otrzymywał nazwisko ośmieszające. Szczególnie zaznaczyło się to w Galicji, gdzie Żydzi do czasu rozbioru używali, jak w ogóle w Polsce, tylko patrommików (na przykład Berek Josele-wicz itp.). Przez społeczeństwo żydowskie rozporządzenia te były przyjęte niejednolicie. Warstwy zamożne przyjęły to z entuzjazmem, natomiast biedota widziała w tym zerwanie z tradycjami odrębności, drogę do asymilacji, a więc wyrzeczenia się w konsekwencji żydostwa. W każdym razie trzeba zaznaczyć, że jeśli i po stronie katolickiej były pewne opory przeciw tolerancji zarówno w stosunku do protestantów, prawosławnych, jak i żydów, to jednak ten zakres działalności Józefa II w zasadzie był przyjęty znacznie bardziej pozytywnie niż inne jego bardzo doniosłe reformy. DALSZE REFORMY CHŁOPSKIE Najistotniejsze reformy odnosiły się do spraw chłopskich. Były one dalszym ciągiem działalności Marii Teresy, o czym wspominaliśmy po- przednio. Już w 1750 r. przeprowadzono pomiary katastralne, które oddzielały posiadłości chłopskie od dworskich. Odebrano panom zbieranie podatków państwowych od chłopów i ograniczono wymiar spra- wiedliwości. Wreszcie uregulowano chłopskie powinności, czyli tzw. urba-ria. Ale radykalnie zabrał się do tych spraw dopiero Józef II wydając w 1781 r. patent o poddanych, ograniczający poddaństwo. Znoszono zależność osobistą (Leibeigenschaft), chłop przestał być własnością pańską, ale pozostawał poddanym. Miał więc uregulowane obowiązki wobec pana, który wciąż jeszcze wykonywał niemały zakres władzy państwowej nad swoimi chłopami. Zresztą Józef II dążył do zupełnego uniezależnienia chłopa od władzy pana i pragnął zniesienia pańszczyzny przez oczynszówanie chłopa. Jak wspomnieliśmy poprzednio, pierwsze urbaria wydane zostały dla Węgier, gdzie sytuacja chłopów wydawała się szczególnie napięta, co wynikało z faktu powtarzających się zaburzeń, które nabierały cech powstania. Dla Sławonii pierwsze urbarium wydano w 1756 r., dla Węgier właściwych w 1767 r. Były to reskrypty królewskie, ponieważ sejm nie chciał współpracować przy wydaniu tych zarządzeń. Dawało to węgierskiej szlachcie pretekst, aby nie uznawać legalności tych aktów, wprowadzano je więc drogą przymusu państwowego. Tymczasem w 1769 r. wybuchły zaburzenia na Śląsku austriackim; chłopi buntowali się przeciw wykonywaniu pańszczyzny. Spowodowało to stwo- 151 rzenie komisji, która miała zbadać sprawę chłopów. Wyniki jej wykazały, że położenie chłopów w krajach czeskich było równie napięte jak na Węgrzech, toteż w 1771 r. ukazały się patenty urbarialne dla Śląska, dla Austrii Górnej i Dolnej w roku następnym, a dla Czech i Moraw w 1775 r. Potem analogiczne patenty uzyskiwały poszczególne kraje koronne. Tyrol i kraje wybrzeża nie potrzebowały wydania urbariów, ponieważ tam pańszczyzna w ogóle nie była wykonywana od wieków średnich. Galicja otrzymała najpierw prowizorycznie patent w 1775 r., a potem bardziej szczegółowy w 1786 r., chociaż i ten był niekompletny, ale już nie został uzupełniony w związku ze śmiercią Józefa II, a jego następcy tej akcji nie kontynuowali. Niemniej skutki rozporządzeń Józefa II na wsi były niezmiernie do- niosłe. W zasadzie chłop miał prawo przesiedlić się, chociaż musiał przedtem dopełnić wiele powinności. W każdym razie przestał być w pewnym sensie niewolnikiem pana. Stąd też pamięć Józefa II pozostała wśród chłopów krajów habsburskich na długo jako tego. który przyniósł im realną zapowiedź wolności. Natomiast reformy józefińskie nie dały im tego, co najważniejsze, a mianowicie własności. Patent urbarialny z 1789 r. byłby posunął regulację stosunków agrarnych znacznie dalej. Miał on równomiernie obciążyć podatkami zarówno grunty chłopskie, jak dominialne oraz doprowadzić do zniesienia pańszczyzny na rzecz czynszów. Ale nie można go było przeprowadzić z powodu śmierci cesarza, a jego następca odwołał ten patent. Zresztą równocześnie z reformami józefińskimi na wsi, poprzedzonymi mniej radykalnymi rozporządzeniami Marii Teresy, zmieniała się i gospodarka rolna. Od połowy XVIII w. dokonywał się wyraźny postęp w dziedzinie techniki rolnej. Przodowały w tym dobra wielkiej arystokracji oraz dobra cesarskie, szczególnie w krajach czeskich. Zakładano stowarzyszenia, które propagowały nowe metody uprawy i hodowli. Zaczęto stosować nowoczesne nawożenie, dbano o rośliny pastewne, a wreszcie wprowadzano na coraz większą skalę uprawę ziemniaka, co. jak wiadomo, w całej Europie wywarło decydujący wpływ na stosunki ludnościowe. Zapobiegano w ten sposób w niemałym stopniu klęsce głodu, wynikającej z periodycznych nieurodzajów. W związku ze staraniami o podwyższenie techniki rolnej stała też akcja kolonizacyjna, prowadzona zarówno za czasów Marii Teresy, jak i szczególnie Józefa II. Najpierw ze względów religijnych protestanci opuszczali kraje rdzennie austriackie i przenosili się na puste ziemie korony węgierskiej, w pierwszym rzędzie do Banatu i Siedmiogrodu. Potem już tylko stosunki gospodarcze, korzystne warunki osiedlania się, jakie chłopom niemieckim z zachodnich krajów przeważnie ze Szwabii, czyli Wirtembergii, dawał rząd austriacki, doprowadziły do stworzenia całych osiedli niemieckich, nazywanych we wschodnich prowincjach państwami szwabskimi. Znowu właśnie względy na ogólne podniesienie techniki rolnej, podniesienie kultury wsi były tu decydujące. Potem zrozumiano to jako chęć germanizowania tych krajów, gdzie odsetek ludności niemieckiej był znikomy. Wprawdzie, jak wspominaliśmy, miasta były przeważnie niemieckie w swojej większości, ale im bardziej na 152 wschód, tym miasta te były rzadsze i mniejsze. Zatem w tym leżała też słabość polityki centralistycznej Józefa II, który w mieszczaństwie widział słusznie podporę swoich koncepcji ogólnopaństwowych. Dlatego właśnie im dalej na wschód, tym większe opory stawiano tym koncepcjom. CENTRALIZACJA Józef II zaczął swe rządy od bardzo zdecydowanego dążenia do ujednolicenia państwa i zrywania z tradycjami. Tak więc nie koronował się na króla czeskiego ani węgierskiego. Insygnia królewskie kazał przenieść do Wiednia, gdzie miały się znaleźć w charakterze muzealnych zabytków. Narzucał swe rozporządzenia nie starając się nawet najbardziej pozornie o zgodę swych poddanych, ciągle uważając, że państwo jest instytucją dbającą o dobro swych poddanych. Rozumiała to tylko oświecona władza, a nie ciemny poddany. Trzeba było więcrozbudować aparat policyjny, ale już nie w pierwotnym znaczeniu jako instytucji opiekuńczej, ale represyjnej. Jeszcze za Marii Teresy w 1749 r. utworzono w Wiedniu komisariat policji, który później przemieniono na dyrekcję policji. Od 1782 r. zaczęto organizować w poszczególnych krajach dyrekcje policji, które potem coraz bardziej rozbudowywano. Miały one dbać o porządek i donosić cesarzowi o zażaleniach ludności, ale także referować o nastawieniu jej wobec władz i cesarza. Oprócz policji mundurowej już wówczas utrzymywano tajnych agentów. Aparat policyjny w miarę upływu lat powiększał się coraz bardziej, aby wkrótce nadać całemu państwu charakter państwa policyjnego. Zresztą trzeba przyznać, że policja austriacka była dobrze zorganizowana, tak że w pewnych okresach stała się instytucją wszechwładną, jak na przykład w okresie wojen z rewolucyjną Francją i potem w okresie metterni-chowskim. Pewnego rodzaju uzupełnieniem policji było zorganizowanie cenzury. W zasadzie cenzura istniała we wszystkich państwach europejskich od stuleci, ale miała zrazu charakter wyłącznie kościelny, ponieważ głównym jej zadaniem była walka z herezją. Jeszcze w 1753 r. Maria Teresa stworzyła komitet cenzury w połowie świecki, a w połowie duchowny. W 1781 r. wydano ustawę o cenzurze, która kontrolowała wszystkie druki. Była ona prowadzona w duchu państwa świeckiego, a więc hierarchia kościelna uskarżała się, że cenzura toleruje literaturę anty-klerykalną. W rzeczywistości cenzura była wówczas bardzo łagodna, miała występować tylko przeciw atakom na ustrój państwa, natomiast krytyka szlachty, kleru, a nawet samego cesarza była dozwolona. Zresztą i w wielu innych dziedzinach wprowadził Józef II ustawy sprzeczne z dotychczasową tradycją. Wystarczy powiedzieć, że w 1783 r. wyszedł patent o małżeństwach, który związek małżeński traktował jako umowę cywilną, co musiało wywołać zdecydowany sprzeciw kleru. Skoro w Belgii i na Węgrzech pozycja Kościoła była najsilniejsza, zatem nie można było wprowadzić w tych krajach kodeksu cywilnego wydanego 153 w r. 1786, ponieważ właśnie owiany był duchem świeckim, antykle- rykalnym. Poddał też Józef rewizji kodeks karny wydany przez Marię Teresę. Kodeks obowiązujący od 1787 r. regulował w sposób nowoczesny postępowanie karne — znosił w zasadzie karę śmierci, chociaż zachowywał ją dla spraw wyjątkowych. POLITYKA ZEWNĘTRZNA W dziedzinie polityki zewnętrznej Józef II żadnych większych akcji nie prowadził. Ani wodzem, ani dyplomatą bowiem nie był. Nosił się on wprawdzie z dość sensownym projektem wymiany Belgii na Bawarię, bo to by oczywiście ogromnie wzmocniło spoistość jego posiadłości, ale sprzeciwił się tym zamiarom Fryderyk II; gdy doszły one do wiadomości publicznej, zraziły ludność belgijską do cesarza, tym bardziej że przeciw reformom jego występował kler katolicki, który w tym kraju położonym na pograniczu protestanckiej Holandii jednoczył świadomość religijną z poczuciem odrębności narodowej. Podobnie żadnego sukcesu nie przyniosło przymierze wojenne z Rosją, które skłoniło Józefa II do prowadzenia od 1788 r. wojny z Turcją. Zrazu armię austriacką spotkało niepowodzenie, ale w 1789 r. zdołała ona zdobyć Belgrad. W tym czasie sytuacja w Belgii stała się tak napięta, że bezwzględne postępowanie cesarza, narzucającego nowe podatki, wprowadzającego nowy system administracji, wywołało ogólne oburzenie, wzmagające się pod wpływem wiadomości przychodzących z rewolucyjnej Francji. Osta- tecznie doszło do współdziałania zarówno zwolenników reakcji kato- lickiej, jak rewolucjonistów patrzących na Paryż. W konsekwencji wybuchło otwarte powstanie, które zmusiło słabe oddziały austriackie do opuszczenia Brukseli, gdzie ogłoszono niepodległość Belgii, uznaną za- równo przez Francję, Anglię, jak i pod koniec 1790 r. przez Prusy, a więc już po śmierci cesarza, która nastąpiła 20 lutego tegoż roku. Jeszcze jednak przed śmiercią, bp w styczniu 1790 r., musiał Józef odwołać najbardziej niepopularne swoje zarządzenia na Węgrzech, wobec niebezpieczeństwa wybuchu i tam powstania oraz powołania przez stany króla z innej dynastii. W momencie więc śmierci tego wielkiego władcy wydawało się, że cała jego polityka zbankrutowała. W rzeczywistości miała ona ogromny, i to w sensie dynastycznym dodatni, wpływ na dalsze losy państwa. Okazało się to, kiedy w dwa lata potem rozpoczęły się wojny z Francją — wojny o przebiegu przeważnie niepomyślnym — które jednak nie wstrząsnęły wewnętrznym układem stosunków społecznych. Masy chłopskie pozostały wierne dynastii, a to przecież decydowało w istocie o przetrzymaniu przez państwo Habsburgów tej groźnej burzy dziejowej. PANOWANIE LEOPOLDA II Wkrótce tak się złożyło, że po Józefie II objął panowanie jego brat, człowiek też bardzo wybitnej inteligencji, który potrafił w ciągu 154 swych dwuletnich rządów zażegnać wszystkie doraźne niebezpieczeństwa, jakie groziły państwu. Tron obejmował nowy władca jako człowiek doświadczony, bo przez 25 lat rządził w Toskanii. Miał on inne usposobienie niż jego brat. Spokojny, zręczny, mający zmysł tego, co osiągalne, urodzony talent dyplomatyczny. Od razu więcporozumiał się z Prusami, które wtedy organizowały koalicje antyhabsburską w związku z wojną turecką. Ugoda z Prusami na zjeździe w Reichen-bach odbyła się zresztą kosztem Polski, ponieważ Prusy w zamian za Gdańsk i Toruń miały Polsce umożliwić odzyskanie Galicji. Umowa w Reichenbach kładła kres tym antyaustriackim planom; zadecydowała też o pokoju z Turcja zawartym w sierpniu 1791 r., który przyniósł Austrii tylko zupełnie nieznaczne nabytki. Jeszcze w 1790 r. potrafił Leopold II załatwić także sprawę belgijską. Wysłał tam silną armie i skłonił mocarstwa na zjeździe w Hadze do uznania ponownie austriackiego panowania nad tym krajem. W dziedzinie polityki wewnętrznej poszedł nowy cesarz drogą kompromisu, łagodząc wiele rozporządzeń i urządzeń józefińskich. Przywrócił w pewnym nieznacznym zresztą zakresie współdziałanie czynnika stanowego. Przyznał mu mianowicie mało istotny wpływ przy wybieraniu podatków i pobieraniu rekruta. Nie naruszył w zasadzie zarządzeń Józefa w dziedzinie regulacji stosunków agrarnych, bo zdawał sobie sprawę z doniosłości dla siły państwa reform swego poprzednika. Pewne ustępstwa na rzecz Kościoła zostały również przeprowadzone: najważniejsze to zniesienie seminariów państwowych dla kleryków. W ten sposób wychowanie młodego pokolenia księży wróciło do instancji kościelnych. Leopold II umarł niespodzianie l III 1792 r. w momencie, kiedy rewolucyjna Francja szykowała się do rozpoczęcia wojny. Był on ostatnim wybitnym władcą habsburskim. Następcy jego to albo ludzie bardzo przeciętni albo nawet poniżej przeciętnego poziomu inteligencji i charakteru. Ogólnie można powiedzieć, że jego koncepcje — jakkoiwiek nie zrealizowane z powodu rychłej śmierci — szły w kierunku oparcia pano- wania dynastii w pewnym chociażby stopniu na czynnikach społecznych: instancjach stanowych reprezentujących interes szlachty i arystokracji oraz czynniku bardziej demokratycznym, to znaczy na miastach. Zatem miała to być wypadkowa idei Józefa i jego przeciwników. Polityka Leopolda II na Węgrzech świadczy o tym, jak pojmował on swoje zadanie jako władca państwa, które było tak bardzo zróżnicowane. Przede wszystkim wracał przynajmniej formalnie do uznawania współrządów czynnika stanowego. Od razu kazał przewieźć z powrotem insygnia koronacyjne i zwołał sejm, na którym się koronował, potwier- dzając przy tej okazji wszystkie dotychczasowe przywileje konstytucyjne korony węgierskiej. Mało tego, odwołał faktycznie rozporządzenie języ- kowe Józefa II, ponieważ ustawa uchwalona na tym sejmie postanawiała między innymi, że żaden obcy język nie może być stanom węgierskim narzucony. Co najważniejsze, w dziedzinie administracji przywracał samorząd komitacki. Z drugiej strony przyznawano chłopom prawo do przesiedlenia się i osobistej wolności. Było to tym koniecz-niejsze, że chłopi burzyli się, a równocześnie na Węgry dochodziły 155 już wieści o rewolucji francuskiej. Wydawało się wiec, że Węgrzy, a w zasadzie szlachta węgierska, odzyskali wszystko to, co im chciał odebrać Józef II. W rzeczywistości Leopold II okazał się znacznie zręczniejszym politykiem niż jego zmarły brat. On to w praktyce dał początek popieraniu innych grup narodowościowych zamieszkujących kraje węgierskie. Tak więc za pozwoleniem władz odbył się już w lecie 1790 r. w Temesvarze (dziś rum. Timisoara) zjazd narodowy Serbów, który nazwał się skupsztyną, a który domagał się wyraźnie odrębności państwowej, a raczej autonomii na wzór posiadanej i potwierdzonej przez cesarza autonomii Chorwacji. Podobnie i sprawa budzącego się poczucia odrębności rumuńskiej była w działaniach Leopolda II uwzględniana. Kiedy się do tego doda fakt, że Leopold II zawarł z królem pruskim ugodę w Reichenbach, o czym była poprzednio mowa, to tym samym odbierał politykom węgierskim jedynego możliwego sprzymierzeńca zewnętrznego. Wszystko to świadczy o mistrzostwie Leopolda II w wyzyskiwaniu wszelkich politycznych możliwości dla wzmocnienia swojej władzy. Pod tym względem różni się zasadniczo od Józefa II, który tak był pewny swojej potęgi, że prowokował powszechny opór. Postępowanie Leopolda II wobec krajów czeskich było tylko pozornie podobne do jego polityki wobec Węgier. Wprawdzie i on koronował się w 1791 r. w Pradze koroną św. Wacława i obiecał zwoływać sejmy stanowe, ale koncesje te były raczej formalne. Rządy absolutystyczne i centralistyczne pozostały tam w mocy; trzeba jednak dodać, że były one zaprowadzone jeszcze przez Marię Teresę, a nie dopiero przez Józefa II. W każdym razie sprawa chłopska nie doznała rzeczywistego regresu, chociaż na pewno położenie chłopów w całym tym kompleksie krajów austriacko- czeskich z Galicją i Bukowiną zostało niejako zamrożone. To, czego nie zdołał dokonać Józef II, musiało przetrwać jeszcze z góry pół wieku, nim w okresie Wiosny Ludów doczekało się ostatecznego rozwiązania. Podobnie i w sprawie językowej poczynił Leopold II pewne ustępstwa w krajach niewęgierskich, chociaż tyczyły one tylko Czech, gdzie w szkołach język niemiecki przestał być obowiązkowy, co miało ogromny wpływ na odrodzenie narodowe Czechów, które się właśnie wtedy rozpoczynało. Natomiast dalej germanizowano szkoły w Galicji; nie miało to wprawdzie żadnego wpływu na i tak już w pełni rozwiniętą polską kulturę, ale przyczyniło się do wzmożenia nastrojów wrogości wobec państwa habsburskiego. Opłakane tego skutki dla Austrii okazały się jednak dopiero za parę lat, kiedy Leopold II zszedł już ze sceny historycznej. Niemniej jest faktem, że Leopold II nosił się z bardzo daleko idącymi planami w duchu pewnego zdemokratyzowania rządów w swoim państwie. Zapewne z jego zachęty miała się szlachta galicyjska zwrócić do Wiednia o nadanie Galicji pewnego rodzaju konstytucji, tzw. Carta Leopoldina. Byłaby ona pewnego rodzaju odpowiednikiem ogłoszonej właśnie wtedy Konstytucji Trzeciego Maja i konstytucji wrześniowej we Francji. Leopold II bowiem uważał, że upadek rządów absolutnych we Francji jest znakiem czasu. Zresztą jako władca Toskanii już w chwili wybuchu rewolucji francuskiej miał zamiar nadać 156 temu krajowi konstytucję. Rozumiał, że przed rewolucją można się uchronić przez dobrowolne ustępstwa, byle czynione we właściwym czasie i korzystnej sytuacji. Na pytanie - czy i w jakim zakresie było to możliwe w państwie tak zróżnicowanym, jak monarchia Habsburgów, nie da się odpowiedzieć, skoro niespodziana śmierć Leopolda II po niecałych dwu latach rządów przekreśliła te nieskrystalizowane plany. Panowanie Leopolda II kończy pewien okres dziejów austriackich. Można powiedzieć, że nie tylko dla Austrii, ale i całej Europy rozpocznie się nowa epoka od chwili wybuchu wielkiej rewolucji we Francji. Szczególnie od momentu rozpoczęcia przez Francję wojen z Europą w 1792 r. cały kontynent ulega zasadniczym zmianom. Austria wchodzi w ten nowy okres swoich losów jako wielkie mocarstwo zarówno pod względem ludności, jak i siły państwowej oraz potęgi gospodarczej równe innym wielkim państwom kontynentu. Bo też w ciągu XVIII w. nastąpiły poważne zmiany demograficzne. W niemałym stopniu były one wynikiem świadomej polityki państwowej, kierowanej przez mężów stanu przejętych duchem Oświecenia i doktrynami ekonomicznymi sformułowanymi przez pisarzy ze szkoły kameralistów. Jeśli więc około 1700 r. szacowano liczbę ludności w krajach austriacko-czeskich i węgierskich na 8 min., to około 1800 r. mieszkało tam mniej więcej 23 min. Podobnie wzrastała ludność większych miast monarchii. A więc stołeczny Wiedeń w ciągu tych stu lat z miasta liczącego około 100 tyś. mieszkańców osiągnął liczbę 250 tyś., pod względem liczebności ustępując tylko Londynowi (ok. miliona ludności) i Paryżowi (ok. 600 tyś.). Dla porównania Warszawę szacowano około 1700 r. na 30 tyś., a około 1800 r. na 100 tyś. W podobnej skali wzrastały i inne miasta austriackie, bo na przykład Praga miała około 1700 r. 30 tyś., a około 1800 r. już 75 tyś. mieszkańców. Stosunki gospodarcze, których w tym czasie nie da się statystycznie jasno przedstawić, były jednak dla potęgi państwowej korzystne, bo wynikały z różnorodności rejonów gospodarczych uzupełniających się wzajemnie. Przemysł był w każdym razie na takim poziomie, że w czasie okresu wojennego lat 1792—1815 potrafił zaopatrywać armie austriackie dość skutecznie przeciwstawiające się najnowocześniejszej machinie wojennej stworzonej przez Francję rewolucyjną i napoleońską. VII. OKRES WOJEN 1792-1815 RZĄDY POLICYJNE FRANCISZKA II (I) _ KONCEPCJE i nastroje otoczenia Le- opolda II nie były zapewne całkiem obce jego synowi Franciszkowi II (1792—1835), który niespodzianie, bo jako człowiek bardzo młody, doszedł do władzy. Był on wychowany pod nadzorem swego stryja Józefa II, który przeznaczył go na następcę, Leopold bowiem nie chciał rezygnować ze swojego panowania w Toskanii. Franciszek II nieporównanie mniej inteligentny od ojca i stryja pozostał absolutystą, ale bez cienia reformatorskich ambicji, jakie miał jego wielki stryj. Wierzył natomiast, zgodnie z duchem, w jakim został wychowany, w wszechpotęgę władzy. Jeśli jednak dla Józefa II była ona środkiem, to dla Franciszka II stawała się celem samym w sobie. Nie przeczy to jednak temu, że Franciszek uważał interesy arystokracji i swoje, dyna- styczne, za bliskie, niemalże identyczne. Było to wynikiem rewolucji francuskiej, która dla całej arystokracji europejskiej stała się głębokim wstrząsem. Zdając sobie z tego sprawę, cesarz pozwolił na zbieranie się sejmów stanowych; za jego panowania miały one zresztą praktyczne znaczenie tylko na Węgrzech, w innych krajach były instytucjami deko- racyjnymi. W każdym razie Franciszek II koronował się od razu, bo w czerwcu 1792 r., jako król węgierski, a w sierpniu jako król czeski. Trzeba jeszcze dodać, że węgierski sejm koronacyjny uzyskał ważną koncesję, ponieważ język węgierski sta! się na Węgrzech właściwych obowiązkowym przedmiotem nauczania w szkołach. Miało to wielkie znaczenie na przyszłość, bo stało się jednym z elementów narastającego zagadnienia narodowościowego w krajach korony węgierskiej. W gruncie rzeczy w sprawach wewnętrznych Franciszek II kładł główny nacisk na policję i cenzurę, która teraz została z nią złączona, a która była tak ostra, że w rzeczywistości doprowadziła do zniknięcia wszelkiej nieomal oryginalnej działalności pisarskiej. Ponadto cenzurowano także i publikacje, które ukazały się przed wprowadzeniem nowych zasad. Stworzono specjalną komisję, która na nowo ocenzurowała książki, wydane między 1780 a 1792 r., po czym około 2,5 tyś. dzieł zostało skonfiskowanych. Oczywiście dziennikarstwo zostało poddane najostrzejszej kontroli, podobnie też specjalny nadzór odnosił się do nauczycieli wszelkiego stopnia, ponieważ cesarz w nich właśnie -i słusznie — widział instrument kształtowania opinii społecznej. Zresztą 158 trzeba zaznaczyć, że przez całe panowanie prześladował Franciszka II lęk przed rewolucją. Po objęciu przez niego tronu w r. 1794 policja odkryła dwa rewo- lucyjne sprzysiężenia: jedno na Węgrzech, związane z I. Martinovicsem, a drugie w Wiedniu, w gruncie rzeczy mało ważne, ale przez policję oceniane jako jakobińskie. Na dworze wiedeńskim, który żył wtedy Franciszek II (I) pod wrażeniem stracenia Ludwika XVI, a potem jego żony Marii Antoniny, ciotki Franciszka II, spiski te wydawały się groźne. To niebezpieczeństwo kazało w Kościele widzieć sprzymierzeńca sprawy monarchicznej, chociaż i w tej dziedzinie Franciszek nie wprowadzał żadnych innowacji, ale trwał przy tym, co zastał w chwili obejmowania tronu. Toteż w gruncie rzeczy system józefiński w stosunku do Kościoła pozostał w mocy, tyle że był wykonywany w. zgoła innym duchu. Wystarczy powiedzieć, że gdy główną troską Józefa II było zeświecczenie szkolnictwa, to teraz Franciszek oddał faktycznie szkoły pod nadzór kleru. Proboszczowie mieli dbać o to, aby w szkołach ludowych nie głoszono żadnych doktryn sprzecznych z naukami Kościoła, podobnie szkoły średnie, a nawet wyższe były poddane pod wpływ instancji klerykalnych. Rządy Franciszka to okres, kiedy tajna policja została niezmiernie rozbudowana. Służyli jej ludzie od sfer najniższych do najwyższych, a równocześnie nadzorowano każdego osobnika jako tako czynnego 159 w życiu społecznym, od urzędników, intelektualistów, aż do ministrów, a nawet członków rodziny cesarskiej. Trzeba tu jednak dodać, że policja była raczej źródłem informacji niż instytucją represyjną. Cesarz chciał wiedzieć, co się w jego państwie dzieje i co myślą jego poddani. Celem policji było więczbieranie informacji, a nie karanie, dlatego wtedy jeszcze nie stosowała okrutnych metod śledczych. Jeśli zapadały wyroki w sprawach politycznych, to z reguły wedle obecnego rozeznania były łagodne, poza wyrokami śmierci na jakobinów węgierskich w 1794 r. W 1801 r. utworzono władzę naczelną policji, do której należała też cenzura, tzw. Polizeihofstelle (Nadworna Instytucja Policyjna), a więc urząd podlegający bezpośrednio cesarzowi. PIERWSZY OKRES WOJEN Z FRANCJĄ Początkowe 22 lata panowania Franciszka II to wojny z Francją. W chwili wybuchu wojny w 1792 r. wydawało się, że skoro po stronie Austrii stanęły Prusy, najsilniejsza w tej części Europy potęga mili- tarna, zatem wojna z rewolucyjną, targaną wewnętrznymi walkami Francją będzie zupełnie łatwa, będzie to niejako „spacer wojenny". Zrazu wojska sprzymierzone pomaszerowały naprzód i wydawało się, że w ciągu krótkiego czasu opanują Paryż i przywrócą władzę absolutnego króla. Ale stało się inaczej. Wojska austriackie pod Jemappe, a kilka tygodni wcześniej wojska pruskie pod Valmy, zostały w swym pochodzie na Paryż zatrzymane. Wojna zaczęła się przeciągać, stała się niezmiernie wyczerpująca dla obu stron. Wprawdzie na początku 1793 r. przystąpiła do koalicji antyfrancuskiej Wielka Brytania, niemniej główny ciężar zmagań z wojskami rewolucyjnymi spadał na armię austriacką. Zresztą sojusz z Prusami rozluźnił się wkrótce na skutek sprawy polskiej. W 1793 r. Prusy z Rosją przystąpiły do drugiego rozbioru Polski, w którym Austria nie brała udziału. Wprawdzie 1793 r. to rok klęsk francuskich, ale żadna armia koalicji nie przekroczyła granic francuskich. Politykę zagraniczną Austrii prowadził w tym czasie najpierw J. Ph. Cobenzl, zwolennik przymierz a z Prusami, ale niebawem zastąpił go J. A. F. Thugutt. Porozumiał się on z Rosją, na skutek czego doszło do trzeciego rozbioru Polski, w którym Austria wzięła już udział. Wtedy to do Austrii przyłączono kraj między Bugiem a Pilicą z Krakowem, nazwany Galicją Zachodnią. W tym momencie Austrii przypadła jedna szósta obszaru dawnej Rzeczypospolitej, tyle samo otrzymały Prusy, a dwa razy tyle Rosja. Prusy brały udział w walce z powstaniem Kościuszki, i to dało im pretekst do odejścia od przymierza antyfrancuskiego przez zawarcie z Francją pokoju w Bazylei w 1795 r. Austria walczyła więc sama, mając tylko poparcie Wielkiej Brytanii. W 1797 r., kiedy w Lombardii zjawił się genialny wódz Napoleon Bonaparte, losy wojennej kampanii stały się dla Austrii dramatyczne. Pobił on armie austriackie i zmusił najpierw do zawarcia rozejmu 160 w Leoben, a potem pokoju w Campo Formio (18 X 1797 r.), na którego podstawie Austria zrzekła się Lombardii, uzyskując cześć posiadłości weneckich. Oczywiście straciła w ten sposób sekundogeniture w Toskanii, a co najważniejsze godziła się na utratę Belgii; Franciszek II jako cesarz zrzekł się bowiem na rzecz Francji wszystkich posiadłości za Renem. W tym momencie Ren i Adyga stały się granicą między Francją a posiadłościami cesarskimi. Wejście Francuzów do Wiednia w 1805 r. Ale już w 1799 r. walki odnowiły się, kiedy do koalicji przystąpiła Rosja cara Pawła, który na teatr wojny wysłał armię pod dowództwem Suworowa. Zrazu szczęście wojenne sprzyjało koalicji, ale po powrocie Bonapartego z Egiptu do Francji i objęciu przez niego władzy z tytułem Pierwszego Konsula sytuacja ulega zmianie, zwłaszcza że Paweł odwołał Suworowa. Austria po klęskach pod Marengo we Włoszech i Hohen- linden w Niemczech zmuszona była zawrzeć pokój w Luneville w lutym 1801 r. W zasadzie postanowienia terytorialne tego pokoju powtarzały to, co ustalił pokój poprzedni w Campo Formio. Tyle, że wyczerpanie sił monarchii było dalej posunięte, a jej pozycja w Niemczech zupełnie podważona. Na skutek postanowień pokoju w Luneville książęta, którzy stracili swoje posiadłości na rzecz Francji, mieli dostać odszkodowanie w Niemczech. Dokonało się to na sejmie w Rastatt, ostatnim sejmie średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej, gdzie przeprowadzono sekularyzację i likwidację 112 do tej pory niezależnych księstw. W ten sposób posunięto wprawdzie naprzód sprawę zjednoczenia Niemiec, ale osłabiono ogromnie pozycję cesarza, którego oparciem były do tej pory świeckie i duchowne państwa katolickie. Kiedy więc w 1804 r. Napoleon 161 przybrał tytuł cesarza Francuzów, Franciszek II ogłosił się cesarzem Austrii jako Franciszek I; związek więcmiędzy tytułem cesarskim rzymskim narodu niemieckiego a władcą krajów będących w posiadaniu Habsburga rozluźnił się zasadniczo. Następna wojna w r. 1805 toczyła się już w rdzennych krajach austriackich. Decydująca bitwa odbyła się pod Austerlitz na Morawach, Ludwik van Beethoven gdzie druzgocącą klęskę poniosły wojska austriackie i sprzymierzone z nimi wojska rosyjskie nowego cara Aleksandra I. Franciszek zmuszony był zawrzeć pokój w Preszburgu, w którym zrzekł się Wenecji, Istrii i Dalmacji. Ponadto posiadłości habsburskie rozrzucone w Niemczech Południowych oraz Tyrol oddawała Austria niemieckim sprzymierzeń- com Napoleona. Jedynie tylko Salzburg przypadł Austrii, który zresztą poprzednio był w rękach arcyksięcia Ferdynanda z linii Habsburgów toskańskich. Zaraz po tym zwycięstwie Napoleon ogłosił się w 1806 r. pro- tektorem Związku Reńskiego, do którego przystąpiły wszystkie większe państwa niemieckie z wyjątkiem Prus i Austrii. Tym samym Rzesza przestawała istnieć, a Franciszkowi nie pozostawało już nic innego, jak ulegając naciskom Napoleona zrzec się tytułu cesarza rzymskiego. Prastara Rzesza Niemiecka istniejąca od czasu koronacji Ottona I w 962 r. na cesarza skończyła się, a z nią naczelne stanowisko Habsburgów w Niemczech. Po prawdzie i tak w rzeczywistości była ona już tylko fikcją — pokój westfalski z 1648 r. i zwycięstwa Prus Fryderyka II nad cesarzem wykazały to dowodnie — niemniej rozwiązanie Rzeszy miało dła świadomości niemieckiej znaczenie istotne. Stała się ona teraz pewnego rodzaju mitem, do jej wskrzeszenia będą dążyli 162 patrioci niemieccy przez następne 64 lata, przy czym jeszcze wciąż przeważająca opinia będzie wskazywała zrazu na Habsburga jako na tego, któremu należy się zgodnie z tradycją przodownictwo wskrzeszonej Rzeszy. Jeszcze w tym samym 1806 r. Prusy poniosły druzgocącą klęskę w bitwach pod Jena i Auerstedt; pomoc rosyjska zjawiła się za późno, ale była o tyle skuteczna, że wprawdzie następne bitwy w 1806 r. i 1807 r. przyniosły Napoleonowi również zwycięstwo nad wojskiem Aleksandra I, ale ostatecznie pokój w Tylży zachował państwo pruskie, chociaż niezmiernie okrojone; z drugiego i trzeciego rozbioru Polski utworzono Księstwo Warszawskie, a ziemie na zachód od Łaby przeszły do państw Związku Reńskiego i nowo utworzonego Królestwa Westfalii. Co ważniejsze, w 1806 r. Napoleon ogłosił blokadę kontynentalną, to znaczy zabronił państwom europejskim handlu z Wielką Brytanią. Austria musiała się do niej przyłączyć. Jednakże najazdy napoleońskie zaczynały wywoływać w Niemczech nastrój niechęci do Francuzów, w nienawiści do Francuzów wzmacniało się poczucie narodowości niemieckiej. KRYSTALIZOWANIE SIĘ PATRIOTYZMU NIEMIECKIEGO W otoczeniu cesarza Franciszka zdawano sobie sprawę z panujących nastrojów i starano się je wyzyskać, aby ponowić walkę z Napoleonem. Zresztą już w czasie pierwszej kampanii napoleońskiej w 1797 r., kiedy wojska Bonapartego zbliżały się do Wiednia, starano się wzbudzić patriotyczny entuzjazm dla sprawy cesarskiej. Wtedy to napisany został hymn austriacki do muzyki Haydna, wtedy też stwierdzono, że przy- wiązana do dynastii ludność Tyrolu gotowa jest na własną rękę walczyć przeciw Francuzom. Przejście zaś Tyrolu w 1805 r. pod panowanie bawarskie ludność przyjęła zdecydowanie wrogo. Tak więc niemieckie poczucie narodowościowe związało się, zresztą nie tylko w krajach habsburskich, ale w całych nieomal Niemczech, z wiernością do rodzi- mych i w tradycji utrwalonych dynastii. Właśnie wtedy ster spraw państwowych Austrii przeszedł w ręce hr. Stadiona, którego ideą było oprzeć się na patriotyzmie niemieckim w walce z Francją. Co ciekawe, cała grupa polityków z nim związanych, do których" należał młodszy brat cesarza arcyksiążę Jan, nie brała zupełnie pod uwagę tego, że kraje habsburskie bynajmniej nie były w całości ani nawet w większej części niemieckie. Prawda, że właśnie Niemcy w Austrii byli w tym czasie tą częścią ludności, która stała na stosunkowo wysokim poziomie rozwoju społecz- nego. Niemiecka bowiem była większa część mieszczaństwa. Zgodnie więc z ideami mieszczańskimi rzucano też hasła demokratyczne. Bardzo charakterystyczne są słowa manifestu wydanego w momencie rozpoczynania działań wojennych w 1809 r. przez brata cesarza, arcyksiecia Karola, do narodu niemieckiego: „Walczymy, aby ocalić samodzielność 163 monarchii austriackiej i aby odzyskać dla Niemiec niepodległość i honor narodowy... Nasza sprawa jest sprawą Niemiec". Zdawać się mogło, że Habsburg stanie na czele narodowego i demokratycznego ruchu ogólno- niemieckiego. W związku z tym utworzono w 1808 r. tzw. Landwehrę, czyli obronę krajową, a więcpewnego rodzaju pospolite ruszenie. Organizację armii oparto więc częściowo na zaufaniu do społeczeństwa. Dlatego też arcyksiążę Karol, najzdolniejszy z braci cesarskich, który był wtedy zarówno naczelnym wodzem, jak i ministrem wojny, w 1808 r. zarządził, aby każdy pułk otrzymał dwa bataliony rezerwowe, w których przez cztery tygodnie szkolono rekrutów, a w ciągu roku odbywano z nimi trzytygodniowe ćwiczenia. Obrona krajowa obejmowała wszystkich zdolnych do noszenia broni mężczyzn między 18 a 45 rokiem życia. Zorganizowano 150 batalionów, co miało dać 180 tyś. żołnierzy, którzy co niedziela i święto odbywali ćwiczenia w miastach obwodowych i stolicach prowincjonalnych. Podobnie utworzono nowy bardziej nowoczesny regu- lamin wojskowy, raczej apelujący do wewnętrznej dyscypliny niż do lęku przed pałką kapralską. Stylistycznie redagował go najbardziej wówczas postępowy poeta niemiecki Fryderyk Schiller. Liczono na patriotyzm ludności niemieckiej i dlatego przygotowano powstanie ludowe przeciw panowaniu bawarsko-francuskiemu w Tyrolu, opierając się na doświadczeniach partyzantki, jaka wtedy toczyła się przeciw najazdowi francuskiemu w Hiszpanii. Ale sytuacja dyplomatyczna nie była korzystna, ponieważ Rosja miała sojusz z Francją, a Prusy nie śmiały wystąpić zbrojnie przeciw Francji po druzgocącej klęsce 1806 r. Toteż arcyksiążę Karol w ostatniej chwili ustąpił ze zajmowanego stanowiska w wojsku zdając sobie sprawę z tego, że armia nie była jeszcze do wojny gotowa. Niemniej doradcy cesarza, którzy mieli jego zaufanie, skłonili go do rozpoczęcia wojny w 1809 r. Znowu wojna skończyła się całkowitą klęską. Wprawdzie arcyksiążę Karol odniósł pod Aspern na przedmieściu Wiednia pewien sukces nad wojskami francuskimi, ale wkrótce w bitwie pod Wagram wojna została rozstrzygnięta. Zresztą na wszystkich frontach armie austriackie poniosły klęski; trzeba dodać, że nadając tej wojnie niejako charakter narodowy postawiono~na czele wszystkich tych armii członków rodziny cesarskiej. Armia austriacka dowodzona przez arcyksięcia Ferdynanda d'Este — tak nazywała się toskańska linia Habsburgów — która wyprawiła się na Księstwo Warszawskie, także poniosła klęskę; po wzięciu Warszawy musiała rychło z niej ustąpić, a równocześnie duża część Galicji wraz z Krakowem dostała się pod okupację wojska ks. Józefa Poniatowskiego. Co prawda za nim posuwały się rzekomo sprzymierzone oddziały carskie, ale w gruncie rzeczy bynajmniej nie wrogie Austriakom. Może poważniejszym ciosem dla autorytetu dynastii niż niepowo- dzenia wojenne arcyksiążąt była klęska powstania w Tyrolu. Tam ludność stanęła po stronie Habsburgów. Przyczyny tego leżały w tym, że — jak wielokrotnie wspominaliśmy — nie było tam pańszczyzny, a równocześnie ludność była silnie przywiązana do katolicyzmu, co jeszcze bardziej wiązało tych wolnych górali z panującą tam od wieków dynastią. 164 Politycy austriaccy chcieli, aby wojna 1809 r. była niejako wojną naro- dową przeciw francuskiemu najazdowi. Jednakże wojska francuskie opa- nowały Tyrol, a przywódca powstania tyrolskiego Andreas Hofer został rozstrzelany. Zdyskredytowało to właśnie w oczach Tyrolczyków rząd, a równocześnie pomniejszało usilnie tworzoną legendę o najwierniejszych Andreas Hofer Tyrolczykach. Pozostali oni mimo wszystko aż do końca istnienia mor narchii najbardziej jej oddanymi poddanymi. Pułki tyrolskie uchodziły za najlepsze w całej armii cesarskiej. Pokój z,1809 r. podpisany w Schónbrunn oznaczał wielką klęskę. Wynikało to także i z faktu, że Austria prowadziła tę wojnę bez żadnego sprzymierzeńca na kontynencie. Pomoc angielska ograniczona była do subsydiów pieniężnych. Rosja formalnie przynajmniej była sprzymierzeńcem francuskim, a Prusy po klęsce 1806 r. przestały się liczyć jako czynnik militarny i nie ośmieliły się udzielić żadnej pomocy, tym bardziej że przecież w 1806/7 r. Austria im nie pomogła. Toteż pokój w Schónbrunnie ograniczał nawet w pewnym stopniu suwerenność państwa habsburskiego. Musiano zerwać stosunki dyplomatyczne z Anglią, a co ważniejsze, Austria zgodziła się na redukcję armii do 150 tyś., co ją w pewnym sensie pozbawiało rangi wielkiego mocarstwa. Ziemie uzyskane w trzecim rozbiorze Polski przeszły do Księstwa War- 165 szawskiego, a z ziem pierwszego rozbioru także i okręg Zamościa. Rosji jako sprzymierzeńcowi Francji trzeba było odstąpić kraj między Seretem a Zbruczem, czyli tzw. okręg Tarnopola. Ale nie tylko na granicy północno-wschodniej cesarstwo ponosiło straty terytorialne. Część wschodnia Tyrolu, południowa część Karyntii, cała Kraina i Chorwacja na południe od Sawy wraz z posiadłościami straconymi w tamtym rejonie w r. 1805, to znaczy Istną i Dalmacją, przypadła teraz Francji. Napoleon utworzył z tych terytoriów prowincje iliryjskie. Było to nie- zmiernie ważne dla dalszych losów ziem zamieszkałych przez Słowian Południowych. W ten bowiem sposób po raz pierwszy znaczna część krajów południowosłowiańskich znalazła się w jednym organizmie pań- stwowym. Panowanie francuskie przyniosło tym krajom ogromny wzrost cywilizacyjny, a co ważniejsze i narodowościowy. Wprowadzono tam nowoczesne szkolnictwo w języku rodzimym wzorowane na organizacji francuskiej. Ponadto w ciągu bardzo krótkiego czasu pobudowano nowo- czesne drogi i dano krajowi sprawną administrację. NAWRÓT DO SYSTEMU POLICYJNEGO Klęska 1809 r. miała bardzo istotne znaczenie dla całej polityki dworu austriackiego. Zrywano z dotychczasową orientacją zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrznopolityczną. Politykę zewnętrzną miał teraz przez blisko 40 lat prowadzić dotychczasowy ambasador w Paryżu, hr. Klemens Lothar Metternich (później otrzymał tytuł książęcy), zwolennik absolutyzmu, ale zręczny i mający poczucie rzeczywistości dyplomata. Austria wychodziła z pokoju w Schónbrunn bez dostępu do morza, co dodatkowo obniżało jej walor mocarstwowy. Niemniej dzięki Metterni- chowi monarchia habsburska potrafiła nieco poprawić swoje położenie, zbliżając się do Francji, co między innymi doprowadziło do małżeństwa córki cesarza, arcyksiężniczki Marii Ludwiki, z Napoleonem. Metternich miał nadzieję, że dzięki temu małżeństwu, które wkrótce przyniosło Napoleonowi wyczekiwanego następcę tronu, uzyska złagodzenie warunków pokoju; pragnął przynajmniej odzyskania części prowincji iliryjskich, aby uzyskać dla Austrii dostęp do morza. Jedynym jednak ustępstwem było odroczenie spłat wielkiej kontrybucji wojennej. W 1812 r. Austria wystąpiła jako sprzymierzeniec Napoleona do walki z Rosją i wystawiła 30-tysieczny korpus pod wodzą ks. Karla Schwarzenberga, który starał się o to. aby swoją armię nie narażać na straty, co było i przez Rosjan respektowane. Dzięki temu korpus austriacki nie został wciągnięty w katastrofę Wielkiej Armii, jaka spotkała ją w czasie odwrotu z Moskwy. Już 13 I 1813 r. doszło do zawieszenia broni między wojskami austriackimi a rosyjskimi. Metternich nie uległ jednak naciskom, aby podobnie jak Prusy stanąć po stronie Rosji. Sparaliżował także próby ponownego wywołania powstania w Tyrolu. Arcyksiążę Jan, który był ogromnie popularny ożeniwszy się z córką tamtejszego poczmistrza, a który brał udział w tych przygotowaniach. 166 oddany został pod nadzór policji i przez wiele lat nie mógł się zjawiać w Tyrolu. Metternich pragnął bowiem zakończyć wojnę kompromisem, który by salwował potęgę Napoleona; zdawał bowiem sobie sprawę z tego, że Europie grozi hegemonia zwycięskiej Rosji. Tak więc starał się nakłonić Napoleona w 1813 r. do ustępstw, ałe cesarz Francuzów, jakby w zaślepieniu, nie godził się na warunki, które ex post mogły wydawać się niezmiernie korzystne. Ostatecznie w sierpniu 1813 r. Austria przystąpiła do wojny, a jej generał, ks. Schwarzenberg, został naczelnym dowódcą sił koalicji antyfrancuskiej. Jego szefem sztabu był młody wówczas gen. Radetzky, jeden z najzdolniejszych wodzów, jakich miała armia austriacka XIX w. Wojska austriackie brały udział w rozstrzygającej bitwie narodów w październiku 1813 r. pod Lipskiem i razem z armiami sprzymierzonymi wkraczały w następnym roku do Paryża. Jeśli idzie o politykę wewnętrzną rządu austriackiego w tych latach, to po pokoju w Schónbrunn zamarła wszelka myśl reformatorska. Tę tendencję reprezentował Metternich zdobywający w miarę czasu coraz większy wpływ na wszystkie dziedziny polityki państwowej. Nie wydaje się jednak, że 1809 r. był momentem, w którym Austria mogła naprawdę stanąć na czele narodu niemieckiego, zdobywającego wówczas nowoczesne poczucie narodowościowe. Wszak właśnie wtedy w Berlinie ogłaszał Fichte swoje słynne Reden an die deutsche Nation (Mowy do narodu niemieckiego), które niejako kodyfikowały nowoczesny nacjonalizm niemiecki. Po stronie austriackiej takim urzędowym publicystą, który miał i umiał prowadzić propagandę wojenną, był Friedrich Gentz. Ale i on wkrótce stał się heroldem sprawy konserwatywnej, jak tylko potrzeba wojny z najazdem francuskim przestała istnieć, a więc po 1815 r. W gruncie rzeczy w przededniu wojny 1809 r. ani Stadion, ani arcy- książęta Karol i Jan nie mieli zdecydowanego i jasno przemyślanego planu wyzyskania patriotycznych uczuć niemieckich, liczyli tylko na niechęć mieszczaństwa do panowania francuskiego. Na ogół jednak - poza arystokracją — czynnik społeczny był w czasie wojen napoleońskich raczej bierny. Chłopi znosili ciężary wojenne cierpliwie, ale nigdy wojną się nie entuzjazmowali. Podobnie i mieszczaństwo. Arystokracji ma- dziarskiej chodziło głównie o ochronę swoich bezpośrednich interesów, zatem chociaż byli lojalni i godzili się na dawanie rekruta i większe podatki, starannie pilnowali, aby nie przyczynić się w większym niż koniecznym stopniu do wspólnych kosztów wojny. Natomiast w czasie wojen koniunktura na płody rolne była znako- mjta. Zatem i część chłopów, i wszyscy więksi właściciele ziemscy korzystali z wysokich cen na zboże i żywiec. Powstało wtedy sporo wielkich fortun zdobytych przez spekulantów, którzy zorientowali się w ogólnej wojennej koniunkturze i potrafili ją wyzyskać. Ponadto Węgry były krajem, który nie przeszedł żadnych zniszczeń wojennych w przeciwieństwie do innych prowincji monarchii. Naturalnie, że węgierska arystokracja, podobnie jak arystokracja innych krajów habsburskich, widziała w Napoleonie wroga i bała się rewolucji i wojsk fran- 167 cuskich, dawała zatem wysiłkom wojennym dynastii poparcie. Jedynie arystokracja i szlachta galicyjska widziały wroga w rządzie austriackim, a w Napoleonie tego, który wskrzesi polską państwowość. Okazało się to w 1809 r., kiedy Polacy popierali wojska Księstwa Warszawskiego wkraczające do Galicji. Rząd wiedeński zdawał sobie z tego sprawę i dlatego Galicję traktował inaczej, co między innymi objawiło się w tym, że w Galicji nie zaciągano rekrutów do Landwehry, a tylko do pułków regularnych, z których żołnierz .polski łatwo dezerte-rował do nieprzyjaciela, o czym mogli się Austriacy przekonać już w r. 1797, kiedy właśnie ci dezerterzy stworzyli trzon Legionów Dąbrowskiego. ZMIANY GOSPODARCZO-SPOŁECZNE W OKRESIE WOJEN i Stosunki gospodarcze w krajach austriackich w czasie wojny to nie tylko znakomita koniunktura dla rolnictwa, ale i dla przemysłu. Blokada kontynentalna bowiem stwarzała korzystne możliwości dla przemyski rodzimego, który miał ułatwione zadanie w zaspokajaniu rynku we- wnętrznego w towary do tej pory sprowadzane z Anglii. Szczególnie na Morawach i w Czechach widoczne były tego skutki. Skoro blokada zamykała import cukru, wyrabianego z trzciny cukrowej, wobec tego właśnie wtedy rozpoczął się wyrób cukru z buraka cukrowego upra- wianego w coraz większych ilościach na urodzajnych ziemiach czeskich. W przyszłości fakty te miały wpłynąć na wolny, ale stały wzrost siły tych grup społecznych, które były związane z gospodarką nowoczesną, a zatem mieszczaństwa i liberalnego odłamu arystokracji. Było to tym ważniejsze, że równocześnie sytuacja skarbowa państwa była na skutek ciągłych wojen katastrofalna. Szczególnie ciężkie było położenie finansowe po pokojn w 1809 r. Wydatki pokrywano z wypuszczania banknotów, których obieg w r. 1810 osiągnął na owe czasy bezprzykładną sumę jednego miliarda guldenów i nikt nie mógł się łudzić, że będą one kiedykolwiek wycofane po cenie nominalnej. Wobec tego zdecydowano się na ogłoszenie nieomal formalnego bankructwa. 20 II 1811 r. wyszedł niespodzianie patent, który wycofywał dotychczasowe banknoty w cenie 20% nominalnej wartości. Dla posiadaczy pieniędzy w gotówce była to katastrofa, której pamięć przetrwała przez kilka pokoleń. Zresztą i tak nie doprowadziło to do stabilizacji waluty, która dopiero po zakończeniu wojen napoleońskich została w pewnym stopniu uzdrowiona. KONGRES WIEDEŃSKI W chwili upadku Napoleona w 1814 r. sytuacja międzynarodowa Austrii była korzystna. Posiadała potężną armię stosunkowo mało zniszczoną ostatnią kampanią wojenną. Najpotężniejszą armią była wprawdzie armia rosyjska, ale ta była oddalona od swoich baz i miała 168 za sobą niezmiernie wyczerpującą kampanie 1812 r. Prusy, chociaż wystawiły liczne i bitne oddziały, nie mogły jeszcze odzyskać utraconego w r. 1806 autorytetu wojskowego. Anglia po pokonaniu Francji wracała do swej tradycyjnej polityki równowagi europejskiej, a w danym momencie wydawało się, że zagrożona jest ona przez Rosję. Tym Kongres wiedeński samym więc narzucało się zbliżenie do Austrii, a nawet ewentualnie do pokonanej Francji. Z tej właśnie międzynarodowej koniunktury umiał skorzystać Metternich, co między innymi objawiło się w tym, że właśnie w Wiedniu zebrał się kongres, który miał na nowo ustalić stosunki europejskie. Odbywał się od jesieni 1814 r. do wiosny 1815 r. Ten świetny zjazd monarchów europejskich przyczynił się w niemałym stopniu do odzyskania przez dwór wiedeński autorytetu, utraconego w czasie wojen napoleońskich. Metternich odgrywał w tych bardzo żmudnie i powoli prowadzo- nych rokowaniach rolę pierwszoplanową. Głównym jego celem było nie dopuścić do ugruntowania się hegemonii rosyjskiej, co zbliżyło go od razu do dyplomacji brytyjskiej, przy czym przedstawiciel pokonanej Francji, ks. M. Talleyrand, przyłączył się do tej orientacji zwróconej przeciw Rosji i jej wiernemu sprzymierzeńcowi Prusom. Bezpośredni wpływ to ugrupowanie mocarstw miało na los sprawy polskiej. Aleksander I chciał zgodnie z koncepcjami A. J. Czartoryskiego odbudować pod swoim berłem Królestwo Polskie przez objęcie swym panowaniem Księstwa Warszawskiego. Właśnie sprzeciw Austrii, Anglii i Francji zredukował terytorialnie stworzone na kongresie wiedeńskim Królestwo 169 Polskie (tzw. kongresowe). Sprawa polska była dla Metternicha, jak zresztą dla dyplomacji brytyjskiej i francuskiej, sprawą bardziej ogólną. Ważniejsze były sprawy bezpośrednio dotyczące Austrii, a więcsprawy niemieckie i włoskie. Obradujący na kongresie wiedeńskim dyplomaci przyjęli zasadę, że przez powrót do status quo przed rewolucją nastąpi przywrócenie prawa legalnych monarchów, czyli tzw. legitymizmu. W rzeczywistości powrót do stanu z 1792 r. nie był możliwy, przeciwnie chciano nawet w pewnym stopniu wypełnić obietnice, jakie walczący z Napoleonem monarchowie przyrzekli Niemcom, a więczjednoczenie i wprowadzenie ustroju konstytucyjnego. Stworzono Związek Niemiecki (Der Deutsche Bund), to znaczy związek władców niemieckich, którego organem miał być sejm związkowy, zbierający się we Frankfurcie nad Menem. Ale w sejmie tym nie zasiadali przedstawiciele ludności, tylko władców, a kompetencje tego sejmu były zupełnie nieznaczne. Była to raczej instytucja dekoracyjna. W rzeczywistości o sprawach niemieckich miały decydować dwa mocarstwa wchodzące w skład Związku, a to Austria i Prusy. Do Związku Niemieckiego z posiadłości habsburskich włączone zostały te prowincje, które tradycyjnie kiedyś należały do Rzeszy Niemieckiej, a więckraje austriacko-czeskie ze Śląskiem Cieszyńskim, a na południe granica sięgała aż po Triest, ale bez Dalmacji i oczywiście bez Galicji i Bukowiny. Trzeba też dodać, że równocześnie Austria odzyskiwała w Niemczech stracony w czasie wojen napoleońskich na rzecz Bawarii Tyrol oraz Salzburg. Naturalnie ani posiadłości włoskie, ani kraje korony węgierskiej w skład Związku nie wchodziły. Decydowała zasada granic historycznych, a nie etnograficznych. W ten sposób na ziemiach, które Austria włączyła do Związku Niemieckiego, oprócz Niemców mieszkali Czesi, Słoweńcy i drobna grupka Polaków. W czasie kongresu wiedeńskiego nie mogło to zwrócić niczyjej uwagi, ponieważ z zagadnienia narodowościowego jeszcze nie zdawano sobie w pełni sprawy, szczególnie w odniesieniu do Czechów i Słoweńców. Przewodniczącym Związku został cesarz austriacki, który jednak nie przyjął tytułu cesarza rzymskiego czy niemieckiego, jak by tego sobie życzyli patrioci niemieccy. Metternich uważał, że Niemcy jako całość narażone są w pierwszym rzędzie na niebezpieczeństwo ze strony Francji, która wydawała się wciąż największą potęgą militarną kontynentu. Ciężar niebezpieczeństwa chciał przerzucić na Prusy, mające oparcie w Rosji. Nie żądał też Metternich przywrócenia Austrii panowania w Belgii, którą przyłączono do Holandii. W zamian Austria uzyskała znaczne nabytki we Włoszech. Lombardia i Wenecja z nazwą Kró- lestwa Lombardo-Weneckiego włączona została do cesarstwa austriac- kiego, a Franciszek wkrótce koronował się w Mediolanie tzw. żelazną koroną. Toskania, Parma, Modena i Lukka przeszły w ręce członków rodziny habsburskiej jako sekundogenitury. W rzeczywistości były one uzależnione od rządu wiedeńskiego, podobnie jak reaktywowane Kró- lestwo Sycylii i Neapolu, czyli tzw. Królestwo Obojga Sycylii, oddane Burbonom hiszpańskim. Odbudowano też Państwo Kościelne obejmujące prowincje w środkowych Włoszech ze stolicą w Rzymie. Dynastia 170 sabaudzka odzyskała Piemont i Sardynię oraz Sabaudię i Niceę, które to dwie prowincje były w większości zamieszkałe przez ludność francuską. W rezultacie Austria sprawowała rzeczywistą kontrolę na Półwyspie Apenińskim, a więcMetternich rozstrzygnął, jak mu się zdawało, definitywnie wiekowy spór między Habsburgami a Burbonami o pano- wanie nad Italią. W sprawach dawnych ziem polskich również nie powrócono do stanu z 1795 r., ponieważ na miejsce Księstwa War- szawskiego powstało Królestwo Polskie złączone z Rosją osobą króla, którym był car rosyjski. Rosja oddawała Austrii tę część Galicji, którą uzyskała w 1809 r., to znaczy obwód tarnopolski. Natomiast okręg zamojski, który też w 1809 r. przyłączono do Księstwa, pozostał już przy Królestwie Polskim wraz z ziemiami polskimi zabranymi przez Austrię w trzecim rozbiorze. Tylko z Krakowa i najbliższej okolicy utworzono Wolne Miasto jako rzeczpospolitą pozostającą jednak pod nadzorem trzech mocarstw ościennych. Ogólnie można powiedzieć, że Austria wyszła z kongresu wiedeńskiego terytorialnie powiększona, a w każdym razie geograficznie bardziej zwarta. Natomiast słabą stroną nowego ukształtowania terytorialnego była konieczność obrony interesu mocarstwowego aż w trzech kierunkach, a to w Niemczech przeciw Prusom, we Włoszech ewentualnie przeciw Francji, ale, jak się wkrótce okazało, bardziej jeszcze przeciw rozbudzonemu na skutek panowania napoleońskiego ruchowi narodowemu, i wreszcie na Bałkanach. Tam coraz bardziej zaznaczała się rywalizacja z wpływami rosyjskimi. Konflikt z Rosją w tamtym rejonie zapowiadał się w nowym niejako kształcie już od 1804 r., kiedy wybuchło powstanie w Serbii, dowodzone przez Jerzego Czarnego zwanego Karadjordje. Jako wódz szukał on pomocy austriackiej, ale Napoleon do tego nie dopuścił. Wobec tego Serbowie znaleźli oparcie w Rosji, która od 1806 r. prowadziła wojnę z Turcją. W 1812 r. pokój w Bukareszcie pozostawił Serbów własnemu losowi, wobec czego znowu zwrócili oni swe nadzieje ku Austrii. Tak pogłębił się między dwoma mocarstwami wielki konflikt o wpływy na Słowian bałkańskich. Przez cały XIX w. był on jednym z głównych elementów polityki zewnętrznej obu tych państw, a miał się skończyć wybuchem wielkiej wojny w 1914 r., w której wyniku obie monarchie przestały istnieć. Obok Serbii przedmiotem sporu między Austrią i Rosją były księstwa naddunajskie, czyli Mołdawia i Wołoszczyzna. Również one w tym czasie zdradzały coraz silniej aspiracje do zjednoczenia i wyzwolenia spod panowania tureckiego. Inaczej przedstawiała się sytuacja na ziemiach polskich. Wprawdzie zagrażało Austrii dążenie rosyjskie do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod berłem cara, ale wówczas Habsburgowie mogli liczyć na solidarność antypolską Prus, przy czym i Anglia była zainteresowana tym, aby nie dopuścić Rosji zbyt daleko w głąb Europy, co kierowało jak wiemy — działaniami dyplomacji brytyjskiej w czasie kongresu wiedeńskiego. Zmiana atmosfery nastąpiła z chwilą powstania z inicjatywy cara 171 Aleksandra I tzw. Świętego Przymierza, a więcpewnego rodzaju ligi monarchów, którzy mieli sobie wzajemnie gwarantować i posiadłości, i co najważniejsze swoje monarchiczne rządy, zagrożone niebezpieczeń- stwem rewolucji. To Święte Przymierze mogło więcbyć dla pozycji mocarstwowej Austrii gwarancją i pomocą zarówno przeciw ruchowi narodowemu we Włoszech, jak i w Niemczech, tym bardziej że za- równo w jednym, jak i drugim kraju patrioci dążyli nie tylko do zjednoczenia państwowego, ale też i do rządów konstytucyjno-liberal- nych. Te właśnie dążenia zaznaczały się zrazu słabo i nieśmiało również w niektórych krajach austriackich. W gruncie rzeczy cały okres wojen między 1792 r. a 1815 r. pozostawał, jeśli idzie o stosunki społeczne, pod wpływem reform Józefa II. Nawet sobie w pełni nie zdawano sprawy z tego — szczególnie w sferach rządowych - ile państwo zawdzię- czało wielkiemu reformatorowi. W każdym razie pewne prace zaczęte za Józefa II zostały wykończone właśnie w tych latach. Odnosi się to do dwu kodeksów, a to karnego wydanego w 1803 r. i cywilnego z 1811 r. Zwłaszcza ten ostatni był dziełem na owe czasy doskonałym. To prawda, że w 1804 r. ukazał się tzw. kodeks napoleoński, wzór wówczas niedościgniony, ale niemniej austriacki kodeks cywilny z 1811 r. był na takim poziomie, że jeśli nie w całości, to w wielu fragmentach przetrwał z górą sto lat. VIII. OKRES METTERNICHOWSKI 1815-1848 POLITYKA GOSPODARCZA Po ZAKOŃCZENIU 23-letniego okresu wojen sytuacja gospodarcza w Austrii podobnie jak w całej Europie wyglądała kryzysowo. W czasie blokady kontynentalnej rozwijał się w krajach austriackich przemysł, po jej zakończeniu jednak napływać zaczęły towary przemysłu angielskiego. Były one tanie, gdyż przemysł angielski pod względem technicznym przodował wtedy na świecie, ponadto Anglicy, którzy również przechodzili w tych latach groźny kryzys gospodarczy, sprzedawali swoje wyroby przemysłowe poniżej kosztów, co jeszcze bardziej niekorzystnie wpływało na możliwości przemysłu austriackiego. Z drugiej strony lata 1816 i 1817 to lata złych urodzajów, katastrofalnych głodów i związanych z tym epidemii. Szczególnie dotkliwa była ta kieska na Węgrzech. Ogólnie zaś rolnictwo uległo nowej niepomyślnej koniunkturze. Rynek zbytu na płody rolne skurczył się w wyniku nałożenia ceł ochronnych na zboże przez Anglię, w dodatku stan pokoju eo ipso obniżał zapotrzebowanie na żywność, ponieważ w czasach wojen armie zużywają nieproporcjonalnie wiele żywności, skoro wyżywienie żołnierza było i być musiało z reguły lepsze niż chłopa na wsi. Wreszcie działania wojenne niszczą przeważnie wiele zapasów żywność1' i zmniejszają areał pól uprawnych. Stąd z reguły znakomita koniui ktura wojenna dla rolnictwa. W rezultacie lata długiego pokoju, ja i stał się błogosławieństwem Europy po kongresie wiedeńskim, to cires ciągłego spadku cen na produkty rolne. Natomiast w dziedzinie finansów, którymi po 1815 r. zarządzał J. F. Stadion, aastąpiła wyraźna poprawa. W 1816 r. utworzono Uprzywilejowan> Austriacki Bank Narodowy, który był instytucją emi- syjną i powoli przywracał banknotom kurs nominalny. Budżet państwowy wykazywał wprawdzie stały, ale coraz mniejszy deficyt; odbywało się to jednak kosztem wydatków na armię. Wynikało to z faktu, że wśród pięciu europejskich mocarstw — tzw. pentarchia — które tworzyły to, co się od tej pory nazywało koncertem europejskim, Austria była ekonomicznie stosunkowo najsłabsza. W zasadzie bezwzględnie rzecz biorąc, Prusy były wśród ówczesnych mocarstw pod każdym względem na ostatnim miejscu, zarówno co do potencjału ludnościowego, obszaru i ukształtowania geograficznego. Ale miały wzorową organizację pań- stwową i znacznie nowocześniejszą politykę gospodarczą. Miały też 173 najlepszą organizację militarną, jakkolwiek klęski odniesione w 1806 r. pozbawiły je tego znaczenia, jakie sobie zdobyły w czasie panowania Fryderyka II. Austria zaś wyszła z wojen napoleońskich z autorytetem wzmocnionym, ponieważ jej armie nie poniosły tak druzgocących klęsk, jak armie pruskie. Tym właśnie kredytem mogła Austria dysponować na okres kilkunastu lat po zakończeniu wojen napoleońskich. Wobec Klemens Lothar Metternich tego pozwoliła sobie ze względów finansowych na redukcję liczebności swojej armii, ale także i na obniżenie jej poziomu technicznego nawet w dziedzinie uzbrojenia. Działo się to wbrew zdaniu Metternicha, który zresztą w ogóle miał małe zrozumienie dla spraw gospodarczych i uważał, że rząd zawsze otrzyma potrzebne kredyty pieniężne; brak dochodów z podatków nie był dla niego przekonującym argumentem. W dziedzinie kredytu rząd austriacki istotnie miał szerokie możliwości. W 1819 r. Rotszyld utworzył dom bankowy w Wiedniu i od tej pory na długi okres, praktycznie do końca XIX w., ten dom bankowy decydował o całej polityce finansowej monarchii. Metternich był w bliskich stosunkach z ówczesnym szefem tego domu Salomonem Rotszyldem, który go wielokrotnie w niektórych sprawach inspirował, a w zamian za kredyty uzyskiwał informacje potrzebne do wielkich operacji giełdowych. Natomiast najbliższy pomocnik i sekretarz 174 Metternicha, F. Gentz, był po prostu przez Rotszylda opłacany. W budżecie państwa panował jednak zawsze deficyt, a pokrywano go przez zadłużanie się, przy czym spłata i oprocentowanie długów były pokrywane w pierwszym rzędzie przez podatki pośrednie i monopole. Tak więcna przykład w 1847 r. wpływy z podatków bezpośrednich wynosiły 48 min., a z pośrednich 95 min., czyli nieomal dwukrotnie przewyższały to, co wpływało od wszystkich warstw społecznych w pewnym chociaż sprawiedliwym stosunku. Podatki pośrednie bowiem nie- proporcjonalnie obciążały grupy uboższej ludności, a forytowały ludzi bogatych. Taki układ leżał w interesie banków, które w ten sposób na pożyczkach państwowych najwięcej zarabiały. Z drugiej jednak strony nieomal całą zdolność kredytową instytucji finansowych wyczerpywał skarb państwa, a ludność cierpiała na brak kredytu i musiała korzystać z lichwy. POLITYKA WEWNĘTRZNA Organizacja władz naczelnych ulegała w tym okresie wielokrotnym zmianom, jeśli idzie o sprawujące ją władze kolegialne. W rzeczywi- stości nie było instancji kierującej całością, jakkolwiek wskrzeszono Radę Stanu, której właśnie takie zadanie w teorii przypadło. Niemniej nie podlegał jej kontroli ani minister spraw zagranicznych, to jest Metternich, ani minister policji, od 1815 r. hr. Josef Sedlnitzky. Faktycznie ostateczne decyzje leżały w ręku cesarza, który choć bardzo pracowicie interesował się całą maszyną państwową, ale nie był zdolny do roz- różnienia rzeczy istotnych od biurokratycznych drobiazgów. Jednakże był uparty i miał głęboko zakorzenione w niektórych sprawach prze- konania, tak że w tej sytuacji żadna zmiana nawet w sprawach mniej ważnych i nie zasadniczych nie była możliwa. Największe zainteresowanie Franciszka I wzbudzała lojalność jego poddanych; wierzył, że wszystkie jego ludy, poza oczywiście Węgrami, Polakami i Włochami, są mu bezwzględnie wierne. Ale i on, i Metternich widzieli niebezpieczeństwo w ideach przychodzących do Austrii z ze- wnątrz, w pierwszym rzędzie z Niemiec. Tam bowiem bezpośrednio po zakończeniu wojen występowały oznaki rozczarowania. Już w 1817 r. w trzechsetną rocznicę wystąpienia Lutra, doszło do burzliwej demonstracji nastrojonych demokratycznie studentów niemieckich, a w dwa lata później student Karl Sand zabił agenta rosyjskiego, poetę A. Kotze-buego. Z Niemiec więc przychodziły niebezpieczne prądy, a siedliskiem ich były uniwersytety. Zatem nadzór nad uniwersytetami i szkołami w ogóle był naczelną troską zarówno cesarza, -jak i jego kanclerza. Łączyło się to z niezmiernym rozszerzeniem działalności cenzury. Wprawdzie w zasadzie dzieła naukowe i artystyczne wedle rozporządzenia cesarza miały być wolne od ingerencji cenzury, ale w jednych i drugich doszukiwano się wypowiedzi szkodliwych dla interesów państwa. Nawet dzieła klasyków niemieckich były cenzurowane, a szczególnie 175 sztuki teatralne. Nie wolno więc było wystawiać na przykład Schillera Piccolomini, a tekst Wilhelma Telia przedstawiano na scenie w wersji bardzo okrojonej przez cenzurę. W miarę lat cenzura coraz bardziej zaostrzała się i stawała się coraz bardziej bezduszna. Dbano o autorytet nie tylko władzy państwowej, Kościoła, ale też warstw uprzywilejowanych. Postacią negatywną w jakiejś sztuce mógł być najwyżej baron, jeśli autor chciał hrabiego przedstawić ujemnie, to cenzura domagała się, aby mu obniżył tytuł do barona. Zabraniano obcym nauczycielom działania w granicach monarchii, nawet w prywatnych domach. Kontrolowano przywóz książek z zagranicy. W ten sposób otaczano Austrię niejako murem od zagranicy, co też wkrótce znalazło swój wyraz w nazywaniu cesarstwa austriackiego Chinami Europy. Głównym wrogiem ideologicznym był liberalizm, przychodzący w pierwszym rzędzie z Niemiec. Liberalizm bowiem apelował do nie- mieckich uczuć narodowych, a mieszczaństwo austriackie było przecież w decydującej większości niemieckie. Arystokracja całej monarchii — poza pewnymi wyjątkami w Galicji i Włoszech — była pod wrażeniem rewolucji francuskiej i w monarchii widziała ochronę przed tym głównym niebezpieczeństwem. Zatem jedyną realną siłę opozycyjną widziano na razie tylko w mieszczaństwie. Stąd konieczność izolowania od Niemiec, gdzie mieszczaństwo było nosicielem idei narodowej, przeciwstawiając się monarchom i ich absolutyzmowi. Dla Metternicha zaś sprawą zasadniczą, tak jak i dla cesarza, było zachowanie uieuszczuplonej absolutnej władzy monarchicznej. Zasady tej broniono zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i na zewnątrz. Sprawnym narzędziem była tu administracja zorganizowana przez Józefa II. W dziedzinie kościelnej józefinizm pozostał też nienaruszony. Z drugiej strony jednak kler godził się z rolą, jaką mu państwo wyznaczało. Był niejako jedną z gałęzi administracji, której poruczono zadania ideologiczne. Miał dbać o lojalność poddanych wobec monarchii. Dlatego też wszelkie sugestie zawarcia konkordatu, a więc ugody między państwem a Kościołem, która by regulowała wzajemne prawa i obowiązki obu stron, były konsekwentnie zarówno przez Franciszka, jak i Metternicha odrzucane. Konkordat bowiem stałby się pewnego rodzaju ograniczeniem absolutnej władzy monarchy, czymś podobnym do konstytucji, której domagali się liberałowie. Konstytucja przyznająca nawet największe prerogatywy cesarzowi byłaby bowiem ograniczeniem władzy monarchicznej. krata karyncki hr. Anton Alexander Auersperg, piszący jako poeta pod pseudonimem Anastasius Griin, książkę Spacery pewnego poety wiedeń- skiego, która jest literacką formą krytyki stosunków politycznych, ogra- niczającą się do wyrażania pewnego żalu i poetyckiej ironii. Od 1840 r. jednak liberałowie zaczynają atakować rząd znacznie ostrzej. Wtedy tworzyły się najrozmaitsze związki o cłiarakterze kulturalnym, społecz- nym czy artystycznym, które uprawiały krytykę wprawdzie powściągliwą i zamaskowaną, ale nie oszczędzającą nawet osoby cesarza. W 1839 r. powstał Dolnoaustriacki Związek Przemysłowy, którego protektorem był arcyksiążę Karol, kuratorem minister Kolowrat, a honorowym członkiem arcyksiążę Jan. Byli to ludzie, którzy uważali się za przeciwników Metternicha i jego systemu, a reprezentowali ten odłam liberalizmu, który miał charakter stanowo-konserwatywny, a więc zwalczał system policyjno-absolutystyczny z pozycji odsuniętego od wpływów czynnika arystokratycznego. W tym samym też czasie powstało stowarzyszenie „Concordia", do którego należeli uczeni, artyści, literaci i aktorzy. W 1842 r. założono Prawniczo-Polityczny Związek Czytelniczy (Juridisch-politischer Lesever- ein), który był uważany za pewnego rodzaju sztab liberalizmu austriac- kiego, a właściwie wiedeńskiego. Grupował on ludzi wykształconych i zamożnych usposobionych bynajmniej nierewolucyjnie; pragnęli oni tylko najbardziej koniecznych reform w ramach istniejącego ustroju. Dopiero kiedy w ciągu najbliższych kilku lat stało się jasne, że ludzie rządzący z Metternichem na czele nie są skłonni do żadnych nawet najmniejszych zmian, stali się bardziej radykalnymi przeciwnikami sy- stemu rządów. W tym metternichowskim systemie szkole wyznaczono zadanie wy- chowywania wiernych i posłusznych poddanych. Franciszek I wyraźnie mówił, że nie potrzebuje uczonych, chce tylko ludzi, którzy staną się podporą jego władzy. Najbardziej pilnowano lojalności nauczycieli, toteż usuwano nie dość lojalnych profesorów na uniwersytetach, a inne szkoły poddano ścisłemu nadzorowi. Jeśli więc panujący system zwracał się przeciw rozwojowi nauk i uniwersytetów, to jednak w pewnym stopniu popierał szkoły techniczne, nie widząc w nich niebezpieczeństwa ideologicznego. Tak więc już w r. 1811 arcyksiążę Jan założył w Grazu technikum i on też potem stał się założycielem sławnej szkoły górniczej w Leoben. W Wiedniu zaś w 1815 r. powstała Wyższa Szkoła Techniczna, która wkrótce zdobyła sobie wysoką rangę naukową. LIBERALIZM Liberalizm austriacki wywodził się istotnie z józefinizmu, ale tego reformatorskiego; nie zwracał się zrazu ani przeciw państwu, ani przeciw dynastii, dążąc tylko do pewnych reform. Dopiero po 1830 r. nabrał on pewnych cech opozycji politycznej, jak to współcześnie przedstawiało się w państwach Europy Zachodniej. Już w 1831 r. wydał arysto- ZAGADNIENIA NARODOWOŚCIOWE Metternich widział niebezpieczeństwo w liberalizmie niemieckim, nie dostrzegał go jednak w rodzącym się odrodzeniu świadomości narodowej wśród ludów słowiańskich. A właśnie okres jego rządów to odrodzenie kultury narodowej w Czechach, na Słowacji oraz wśród ludów południowosłowiańskich. Zaczynał się ten proces od odrodzenia języka 776 177 narodowego, w każdym z krajów koronnych monarchii habsburskiej nieco inaczej, ale w zasadzie przebiegający wedle jednego niejako schematu. Nikt jeszcze wtedy nie mógł przewidzieć, że właśnie zagad- nienie narodowościowe jest zagadnieniem kluczowym dla egzystencji państwa. W zasadzie wszystkie ruchy narodowościowe w monarchii zwracały się przeciw panowaniu niemieckiemu, a w każdym razie przeciw przewadze niemieckiej, ale na razie tylko w dziedzinie kulturalnej. Zatem kanclerzowi mogło się wydawać, że jest to siła, którą właśnie będzie można przeciwstawić niemieckiemu liberalizmowi. Stąd poparcie ruchów odrodzenia kulturalnego tych, jak je potem nazwano, narodów niehistorycznych, zarówno przez czynniki oficjalne, jak w pierwszym rzędzie konserwatywną arystokrację. Nim jednak przedstawimy poszczególne etapy i organizacje tego odrodzenia narodowego, trzeba najpierw wyjaśnić zasadnicze podłoże społeczno-gospodarcze, które uwarunkowało odrodzenie świadomości na- rodowej ludów, które jak Czesi od 200 lat, a na przykład Serbowie od 500 lat, straciły swoją warstwę przodującą kulturalnie, a więc i poli- tycznie. Odrodzenie narodowe związane było z rozkładem ustroju feudalnego w dziedzinie społeczno-gospodarczej. Dotąd centrami kulturalnymi mogły być tylko miasta i dwory arystokratyczne. Zarówno miasta, jak arystokracja były w tych słowiańskich krajach niemieckie albo włoskie. Przez wieki miasta wciągały zawsze pewną liczbę przybyszów ze wsi. Jeśli więc w Czechach młody Czech znalazł się w mieście, to ucząc się rzemiosła czy w ogóle zaczynając pracować, przyswajał sobie język niemiecki jako język swego otoczenia. Było to dlatego możliwe, ponieważ liczba ludności była w mieście niejako ustabilizowana, a więc liczba przybyszów ze wsi była stosunkowo niewielka. Ale też miasta pracowały nie tyle na rzecz wsi, co dworów, handlowały nie tyle z chłopami, co ze szlachtą czy innymi miastami. W miarę rozkładania się systemu feudalnego wymiana towarowa między wsią a miastem zaczynała wzrastać, wieś stawała się klientem rzemiosła, a potem i handlu mieszczan. Wtedy też następował coraz gwałtowniejszy rozwój miast, których rola ekonomiczna nie tylko jakościowo, ale ilościowo wzrastała. Stąd zwiększała się coraz bardziej liczba przybyszów ze wsi, których było coraz trudniej asymilować. Równocześnie zaś rzemieślnik czy nawet drobny Tcupiec, który znał język wsi otaczającej miasto, zdobywał sobie w walce z konkurentem mówiącym tylko po niemiecku coraz lepszą sytuację. Doszło więc do tego, że przybysz ze wsi, zamiast przyjmować język niemiecki, narzucał niejako język swej wsi — czeski w Czechach, słoweński w Słowenii itp. — miejskiemu otoczeniu. W ten sposób nastę- pował proces odwrotny, miasto przestawało niemczyć przybyszów wiej- skich, a oni zaczynali odniemczać miasta. Coraz silniejsze stawały się grupy mieszkańców miast, nie używających potocznie języka niemieckiego. W wyniku tego miasto zbliżało się do wsi, a jako ośrodek życia kulturalnego mogło zacząć spełniać rolę ogniska odradzającej się kultury w masie etnicznej, w której obrębie geograficznie się znajdowało. Oczywiście jest to pewnego rodzaju schemat, niemniej wyjaśniający, jaki 178 związek istniał między tworzeniem się gospodarki kapitalistycznej a odro- dzeniem narodowym, gdyż właśnie gospodarka kapitalistyczna sprzyjała znacznemu rozwojowi wymiany towarowej między wsią a miastem. Tak więc u podstawy czeskiego odrodzenia narodowego leżało po- szukiwanie przez mieszczaństwo tradycji kulturalnych, które mogło tylko znaleźć w wielkiej przeszłości historycznej Czech średniowiecznych. Pierwszym jednak warunkiem było stworzenie literackiego języka. Język "dawnych wieków stał się już nieużyteczny, trzeba było nowego, zrozu- miałego dla współczesnych, a więctego, którym mówił lud czeski. Lud z reguły-mówił różnymi dialektami, nie wykształconymi jeszcze do spełnienia roli języka ludzi o wyższym poziomie intelektualnym. Jednakże w szkołach czeskich uczono języka czeskiego, zatem także i władze szkolne zrozumiały potrzebę skodyfikowania tego języka, nadania mu formy literackiej. Już więc w okresie Józefa II powstawały instytucje tym się zajmujące. Utworzono katedrę języka czeskiego, stworzono Towarzystwo Naukowe Czeskie, część arystokracji czeskiej zawsze popierała ten ruch, ponieważ czuła się Czechami, ale w znaczeniu przynależności terytorialnej. W opozycji do centralistycznej i dążącej do jednolitości biurokracji arystokracja podkreślała swój partykularny patriotyzm. Dawał on podstawę do odgrywania roli społeczno-kultu- ralnej, której józefinizm jej pozbawiał. Trzeba jednak zauważyć, że ten patriotyzm regionalny tylko pozornie był identyczny z poczuciem narodowym inteligencji mieszczańskiej budzącej się do narodowego życia, a związanej blisko z ludem. Na razie jednak nie zdawano sobie sprawy z tej zasadniczej odmien- ności. Arystokraci czescy byli w naszym pojęciu kosmopolitami. Osta- tecznie pod względem kulturalnym byli to ludzie Oświecenia, a więc w gruncie rzeczy kultura francuska była im najbliższa. Znali język czeski jako język swoich poddanych, umieli oczywiście płynnie po niemiecku, ale zapewne najchętniej używali francuskiego jako wspólnego języka arystokracji europejskiej owego czasu. Politycznie czuli się wasalami cesarza austriackiego, ale związani z nim jako królem czeskim. Całkiem inne nastawienie mieli tzw. budziciele czescy, to jest działacze, którzy odnawiali niejako narodowość czeską. Oni czuli się Czechami nie tylko w znaczeniu terytorialnym, ale właśnie nowoczesnym, narodowym. Politycznie nie wysuwali żadnych postulatów ani programu; godzili się z przynależnością Czech do monarchii Habsburgów, ale dla nich najważniejsza była sprawa kultury czeskiej i o nią walczyli. Korzystali oczywiście z protekcji, jaką im dawała arystokracja, ponieważ w ów- czesnym państwie żadna społeczna akcja pozapaństwowa nie mogła istnieć bez poparcia arystokracji. Tak więc ośrodkiem ich działania stało się Muzeum Czeskie założone w 1818 r. przez grupę kilku wielkich panów. Wśród pierwszego pokolenia działaczy czeskich wymienić należy przede wszystkim Józefa Dobrovskiego, który już w 1792 r. napisał historię języka czeskiego, ale co najważniejsze ułożył jego gramatykę. On był też założycielem pierwszego czasopisma wydawanego po czesku „Ćasopis Musee". Druga osobistość, mająca równie wielką zasługę dla odrodzenia czeskiego, to Josef Jungmann, który pochodził 179 z ludu, a więc nie uczył się języka czeskiego, jak inni działacze pocho- dzenia mieszczańskiego, ale mówił nim od dzieciństwa. On to właśnie w 1825 r. napisał Historie literatury ćeske (Historię czeskiej literatury), a co najważniejsze ułożył Slownik, który skodyfikował język literacki. Następne pokolenie mogło już używać języka czeskiego do samo- dzielnej twórczości. Pisarze pochodzenia słowackiego Jan Kollar i Pavel Josef Safafik posunęli sprawę odrodzenia o dalszy krok naprzód. Kollar przez napisanie bohaterskiego eposu Slavy Dcera (Córka Slawy), a Safafik przez dzieło etnograficzne Starożytności słowiańskie. Przejęci oni byli duchem wspólności ogólnosłowiańskiej, która przez wrogów odrodzenia i narodowości czeskiej była potem interpretowana jako panslawizm, chociaż bynajmniej nie chcieli znaleźć się pod carskim panowaniem ani „utonąć w morzu rosyjskim". Podkreślali pni tylko swą przynależność do wielkiej rodziny narodów słowiańskich, przeciwsta- wiając się potędze kulturalnej Niemiec. Najmłodszym z tego pokolenia budzicieli czeskich był historyk Frantiśek Palacky, który od 1826 r. zaczynał publikować swoją historię Czech, pisaną zresztą po niemiecku. Ale w tym czasie ruch czeski był ruchem wyłącznie literacko-kultu- ralnym i nie stawiał żadnych programów politycznych. Podobnie i odrodzenie najmniejszego narodu słowiańskiego w Austrii, Słoweńców, zaczęło się właśnie pod koniec XVIII w. Okres, w którym ziemie zamieszkałe przez Słoweńców znalazły się w prowincjach iliryj- skich pod zarządem napoleońskim, miał olbrzymie znaczenie podobnie jak dla innych Słowian Południowych. Słoweńcy znajdowali się jednak pod dwoma względami w trudniejszym położeniu niż Czesi. Po pierwsze mieszkali oni w kilku krajach koronnych, a tylko w najmniejszym z nich, w Krainie, stanowili większość ludności. Natomiast Styria i Karyntia miały większość niemiecką, chociaż najwięcej Słoweńców mieszkało właśnie w tych dwu krajach. Ponadto tworzyć musiano język literacki, ponieważ Słoweńcy używali dialektów. Ostatecznie Jernej Bartolomej Kopitar, bibliotekarz, zajęty w Bibliotece Nadwornej w Wiedniu, jako specjalista od słowiańskich książek zadecydował, aby uznać dialekt kajkawski za podstawę języka, którego gramatykę on właśnie ułożył w 1808 r. i ogłosił po niemiecku. W ten sposób doprowadził do odróżnienia języka słoweńskiego od serbo-chorwackiego. Serbowie też w tym czasie musieli skodyfikować swój język lite- racki, ponieważ używany w liturgii język starocerkiewny nie nadawał się już do potocznego używania i był w ogóle przez lud serbski niezro- zumiały. Serbowie mówili tym samym językiem, którego używali częściowo także Chorwaci, ale mieli poczucie odrębności w stosunku do swoich pobratymców, jako że związani byli z cerkwią prawosławną i używali cyrylicy, a Chorwaci byli katolikami i posługiwali się alfabetem łacińskim. Nowoczesny język literacki Serbów stworzył, a raczej skodyfikował, poeta i pisarz Vuk Karadźić w oparciu o dialekt szto- kawski. Nieco później ten sam język przyjął dla Chorwatów działacz polityczny i pisarz Ljudevit Gaj. Stworzył on polityczną koncepcję tzw. iliryzmu, to znaczy zjednoczenia wszystkich Słowian Południowych, 180 a więc Bułgarów, Serbów, Słoweńców i Chorwatów. Wydawał czasopisma w tym duchu i przyczynił się w niemałym stopniu do rozbu-l dzenia nowoczesnej świadomości narodowej wśród Chorwatów. ŚWIĘTE PRZYMIERZE Pierwsza opozycja polityczna ze strony narodowości znajdujących się pod panowaniem Habsburgów ujawniła się na terenie włoskim. Ma to związek z polityką zewnętrzną Metternicha. Podstawą działania Metternicha po kongresie wiedeńskim było Święte Przymierze, a więcpraktycznie sojusz z Rosją i Prusami. Pierwszy kongres Świętego Przymierza odbył się w 1818 r. w Akwizgranie, gdzie uregulowano sprawę Francji. Mianowicie zwolniono ją z okupacji wojsk sprzymierzonych i niejako przyjęto do koncertu europejskiego. Wtedy Pieczęć austriacka na akcie Świętego Przymierza też doszło do osobistego zbliżenia między Metternichem a carem Aleksan- drem I, którego minister austriacki — tytuł kanclerza uzyskał dopiero w 1821 r. — coraz bardziej nastrajał w duchu reakcyjnym. Aleksander \bowiem posługiwał się hasłami liberalnymi, aby zyskać sobie sympatie na zachodzie Europy. Najbliższym terenem akcji austriackiej w zwal- czaniu idei liberalnych były Niemcy. Demonstracje młodzieży, potem zabicie w 1819 r. Kotzebuego — o czym wspomnieliśmy poprzednio — stały się pretekstem do rozpętania nagonki na uniwersytety niemieckie. W Karlsbadzie postanowiono poddać wszystkie uniwersytety niemieckie 181 pod ścisły nadzór Związku Niemieckiego i zaczęło się tzw. prześlado- wanie demagogów. W roku następnym zmuszono poszczególne państwa niemieckie do odwołania nadanych już konstytucji. Równocześnie od południa dotarły pierwsze wieści o rewolucyjnych akcjach najpierw w Hiszpanii, a potem we Włoszech. W Królestwie Neapolu zmuszono króla do nadania liberalnej konstytucji, podobnie stało się i w Piemoncie. Kongres Świętego Przymierza w Opawie w 1820 r., potem w Lublanie w 1821 r. upoważnił Austrię do interwencji na Półwyspie Apenińskim. Armie austriackie przywróciły absolutyzm zarówno w Królestwie Neapolu i Sycylii, jak i Piemoncie. Ale w ten sposób Austria stała się dla Włochów widomym wrogiem ich aspiracji zarówno politycznych, jak i narodowych. Tajna organizacja tzw. karbonariuszy (węglarzy) rozpoczęła działalność także i w królestwie lombardzko-weneckim. Spisek, do którego należała miejscowa arysto- kracja włoska, został wykryty. Zapadły wyroki śmierci, co prawda cesarz ułaskawił skazanych i zamienił karę na wieloletnie więzienie w słynnym Spielbergu na Morawach. Miało to fatalne skutki dla panowania austriackiego we włoskich prowincjach. Do tej pory w administracji lombardo-weneckiej uczestniczyli także i urzędnicy włoscy, istniało coś w rodzaju przedstawicielstwa stanowego. Wszystko to teraz się skończyło. Włosi wycofywali się z udziału w administracji, biurokracja usunęła wszelkie nawet formalnie tylko reprezentacyjne instytucje. Rozpoczęły się rządy biurokracji, która uważała ludność za element wrogi, a którą równocześnie coraz bardziej nienawidziło społeczeństwo włoskie. Prześladowania austriackie były wprawdzie dość umiarkowane, ale był to początek represji i dlatego wywołały ogromne wrażenie. Jeden z więźniów Spielbergu Silvio Pellico po wyjściu z więzienia opisał swój pobyt w tej twierdzy pt. / miei prigioni (Moje więzienia). Była to jedna z najbardziej poczytnych książek owych lat. Przyczyniła się ona w niemałym stopniu do zdyskredytowania systemu Metternicha jako systemu tępej reakcji i policyjnej represji. Tymczasem doszło do pierwszego rozluźnienia stosunków między Austrią a Rosją na tle sprawy wschodniej. Kiedy w 1821 r. rozpoczęli Grecy walkę o niepodległość, zyskali sobie sympatię w całej liberalnej Europie. Metternich uważał, że panowanie sułtana nad Grekami jest legalne, bunt przeciw niemu ma charakter rewolucyjny, a więc powinien być uważany za wrogi interesom innych monarchów. Oczywiście w istocie szło o rywalizację między wpływami austriackimi a rosyjskimi czy ewentualnie brytyjskimi na Półwyspie Bałkańskim. Kiedy nowy car, Mikołaj I, porozumiał się z Anglią, doszło do bitwy morskiej, w której floty brytyjska, francuska i rosyjska zniszczyły w 1827 r. w bitwie pod Navarino flotę turecko-egipską. W roku następnym Rosja rozpoczęła wojnę z Turcją, zakończoną pokojem w Adrianopolu, który w rezultacie dał Grekom niepodległość, a księstwa naddunajskie poddał pod protektorat rosyjski. To było wyraźne naruszenie interesów austriackich. Tak więc Święte Przymierze przestało istnieć, szczególnie że jeszcze od 1823 r. Wielka Brytania nie solidaryzowała się z akcją państw Świętego Przymierza, walczących z ruchem liberalnym w Italii i Hiszpanii. 182 Do ponownego zwrotu w polityce międzynarodowej Europy dopro- wadziły ruchy rewolucyjne w 1830 r. Najpierw rewolucja usunęła pano- wanie Burbonów we Francji, a utworzyła królestwo Orleanów, którzy byli zwolennikami rządów liberalnych. Nowy król Ludwik Filip ogłosił się nie królem Francji, ale królem Francuzów, a więc niejako uznawał sprzeczną z legitymizmem zasadę suwerenności ludu. W miesiąc później powstanie w Belgii oderwało ją od Holandii, wreszcie w listopadzie wybuchło powstanie w Królestwie Polskim. Zaraz po wybuchu rewolucji lipcowej we Francji i rewolucji sierpniowej w Belgii Mikołaj I chciał zbrojnej interwencji na rzecz przywrócenia stanu poprzedniego w Belgii i Francji. Sądził, że znajdzie w tej akcji sprzymierzeńców w Prusach i Austrii. Ale nim zdołał przełamać opory obu rządów, wybuchło powstanie polskie, które uczyniło już nieaktualną sprawę interwencji na zachodzie. Austria zajęła wobec powstania polskiego stanowisko niezdecydowane. Ważniejszy dla niej był rozwój wypadków we Włoszech, gdzie doszło do wybuchu rewolucji w Państwie Kościelnym. Metternich uważał, że musi interweniować na rzecz władzy papieskiej, natomiast kłopotom Mikołaja w Polsce przypatrywał się z pewnego rodzaju satysfakcją, ponieważ w ten sposób odgrywał się za wrogie wobec Austrii poczynania rosyjskie na Bałkanach. Po upadku powstania listopadowego i uśmierzeniu ruchów rewolu- cyjnych we Włoszech stosunki z Rosją uległy poprawie. W 1833 r. doszło do układu między Austrią a Rosją w Munchengratz, do którego potem przystąpiły i Prusy; gwarantował on trzem dworom solidarność w walce z rewolucją, a w zamian akceptował politykę Rosji w Turcji. Austria zyskiwała poparcie rosyjskie na wypadek interwencji francuskiej w sprawy włoskie. W ten sposób niejako odnowiło się Święte Przymierze, którego rzeczywisty walor miał się okazać w całej pełni dopiero po piętnastu latach, to znaczy w chwili wybuchu rewolucji w 1848 r. Ale już w 1835 r. układ w Cieplicach (Tóplitz) zapewniał Austrii przyłączenie Wolnego Miasta Krakowa. Stało się to jednak dopiero po wybuchu powstania w Galicji w 1846 r. Kraków został przyłączony do Królestwa Galicji i Lodomerii jako Wielkie Księstwo Krakowskie. Trzeba jednak stwierdzić, że 1830 r. osłabił pozycję Austrii na terenie polityki międzynarodowej. Dowodem tego był układ w Munchen- gratz, w którym Austria godziła się na wzmocnioną pozycję Rosji na Bałkanach. Nie tylko księstwa naddunajskie dostały się pod okupację rosyjską, ale sułtan wobec niebezpieczeństwa ze strony paszy Egiptu szukał oparcia u cara Mikołaja, co wytworzyło sytuację nieomal pro- tektoratu rosyjskiego nad Turcją. Mocarstwa rozbiorowe gwarantowały sobie wzajemną pomoc przeciw ewentualnym próbom powstańczym w Polsce, ale było to bardziej ważne dla Rosji niż Austrii. Natomiast jasne było, że słabą stroną Austrii są Włochy, gdzie tylko zbrojne interwencje mogły utrzymać faktyczny protektorat austriacki. Równocześnie osłabiała się także po- zycja austriacka w Niemczech. Ujawniło się to wyraźnie w 1834 r., kiedy powstał Związek Celny, który wkrótce miał złączyć w dziedzinie gospodarczej pod egidą Prus prawie całe Niemcy pozaaustriackie. 183 Osłabienie pozycji monarchii naddunajskiej wynikało z pogarszającej się sytuacji gospodarczej; ograniczono budżet wojskowy, redukowano liczebność armii. W ciągu kilkudziesięciu lat potencjał militarny Austrii na kontynencie przesunął się z trzeciego miejsca — Rosja i Francja górowały nad Austrią — na czwarte, to znaczy dała się wyprzedzić Prusom, może nie tyle w liczbach bezwzględnych, ale w stosunku do potrzeb zaangażowania militarnego. Prusy dopóki nie rozpoczynały konfliktu z Austrią, dopóty tylko wobec Francji musiały utrzymywać ochronę wojskową, Austria zaś miała zawsze przynajmniej dwa fronty, to znaczy jeden we Włoszech, a drugi na Bałkanach. Na razie jednak tego nie dostrzegano. Dopiero kiedy w Niemczech rozpoczął się szybki rozwój sieci kolei żelaznych w latach trzydziestych, zrozumiano, jakie realne znaczenie ma Związek Celny. W Austrii zaś biurokracja hamowała budowę kolei żelaznych, zdając sobie sprawę, że wprowadzają one nowy układ stosunków gospodarczych, a zatem i społecznych. Pozycja Austrii w dziedzinie gospodarczej i politycznej coraz bardziej słabła. ZAPOWIEDZI ZBLIŻAJĄCEJ SIĘ REWOLUCJI Właśnie po 1830 r. ruch spiskowy, który do tej pory ograniczony był do Włoch, zaczynał szerzyć się i w innych krajach austriackich. Opozycja wzmagała się na Węgrzech, a w Galicji policja odkrywała coraz to nowe organizacje spiskowe. Okres między 1833 a 1848 r. to już zapowiedź tego, co miało wybuchnąć płomieniem otwartej rewolucji na obszarze całego państwa w okresie Wiosny Ludów. Ludzie kierujący polityką Austrii nie byli ślepi na to zapowiadające się niebezpieczeństwo. Ale Metternich podtrzymywał Franciszka I w przekonaniu, że wszelkie zmiany ułatwiają tylko zbliżanie się katastrofy. Metternich zresztą już po rewolucji przyznawał, że zdawał sobie sprawę z rzeczywistej sytuacji, ale sądził, że przewrót jest nieuchronny, należy go więc o ile możności opóźnić. Porównywał siebie do lekarza, którego pacjent jest śmiertelnie chory. Zadaniem więc jego było tylko przesuwanie jak najdalej zbliżającej się katastrofy. Trzeba powiedzieć, że były to nastroje ogarniające całą prawie ówczesną arystokrację europejską. Odczuwała ona, że jej świat się kończy, pamięć o rewolucji francuskiej tkwiła niezmiernie głęboko w umysłach wszystkich tych ludzi. W Wiedniu właśnie były bardzo silne takie nastroje wśród kosmopolitycznej, nie związanej z żadną konkretną przynależnością narodową arystokracji, której jedynym oparciem wydawała się absolutna władza monar-chiczna. Zygmunt Krasiński w czasie pobytu w Wiedniu odzwierciedlił te nastroje w Nieboskiej komedii. PANOWANIE FERDYNANDA I Z obawy przed jakąkolwiek zmianą Metternich i cesarz przestrzegali najściślej zasad legitymizmu. To też było powodem, dla którego 184 najstarszy syn Franciszka Ferdynand (1835- 1848) został następcą tronu, chociaż było wiadomo, że jest upośledzonym umysłowo epileptykiem. Oczywiście nie mógł on sprawować władzy absolutnego monarchy, tak jak to wykonywał osobiście jego ojciec. Dlatego po śmierci Franciszka utworzono tzw. Staatskonferenz (Komitet Państwowy). Doszło Ferdynand I do tego po dłuższych sporach na dworze, gdzie walczył Metternich ze swoim rywalem hr. Kolowratem, który w ostatnich latach panowania Franciszka prowadził sprawy gospodarcze. Przewodniczył temu komi- tetowi najmłodszy brat Franciszka I, arcyksiążę Ludwik. Charaktery- styczne, że dwaj starsi bracia cesarza, Karol i Jan, którzy byli wy- wybitniejszymi osobistościami i którzy nie pochwalali ultrareakcyjnego systemu Metternicha, nie weszli w skład tej niejako Rady Regencyjnej. Natomiast z arcyksiążąt wchodził do niej jeszcze młodszy brat cesarza Ferdynanda, Franciszek Karol, jako następca tronu (poprzez niego wpływ na rządy zyskała jego energiczna żona Zofia, księżniczka ba- warska), oraz oczywiście Metternich i Kolowrat. W ten sposób system rządzenia został osłabiony, gdyż poprzednio Metternich, Kolowrat, czy w mniej zasadniczych sprawach inni ministrowie, uzgadniali sprawy rządowe jedynie z cesarzem. Teraz trzeba było aprobaty czteroosobo- wego komitetu, w dodatku niejednomysinego. 185 A tymczasem właśnie lata po śmierci Franciszka to okres coraz silniejszych przemian zachodzących w społeczeństwie i gospodarce, a równocześnie zmieniającej się sytuacji międzynarodowej. OPOZYCJA WĘGIERSKA W tym czasie wystąpiło z całą ostrością zagadnienie narodowościowe już nie tylko jako problem kulturalny, ale i polityczny. Ujawniło się to szczególnie w krajach węgierskich. Spór o język rozpętał Józef II rugując łacinę, a wprowadzając wbrew szlachcie węgierskiej język nie- miecki. Do tej pory cała szlachta, bez względu na to, jakim mówiła językiem potocznie, miała poczucie przynależności do korony węgier- skiej, której językiem urzędowym była łacina. Skoro ją usuwano, szlachta madziarska domagała się teraz wprowadzenia języka węgierskiego, co znowu musiało natrafić na opór szlachty chorwackiej. Tymczasem pod wpływem prądów Oświecenia właśnie pod koniec XVIII w. nastąpił na Węgrzech żywy ruch umysłowy i literacki. Jest to początek nowoczesnej literatury węgierskiej. Tworzy się nowoczesny literacki język madziarski, a z nim nowoczesne poczucie odrębności narodowej, co w przypadku szlachty węgierskiej złączone było z przeciwstawianiem się centralistycznej polityce Wiednia, która - jak wyżej wspominaliśmy - była sprzeczna z interesami gospodarczymi kraju. Równocześnie pod wpływem rewolucji francuskiej tworzyła się kon- cepcja nowoczesnego narodu jako jednostki etniczno-terytorialnej. Istniał tylko jeden państwowy obszar węgierski, a to w granicach historycz- nych, obejmujących wszystkie ziemie w łuku Karpat, oparte na południu o Sawę, a tradycyjnie oddzielone od krajów rdzennie austriackich na zachodzie. W tych granicach jednak mieszkało wiele narodowości nie- madziarskich, jak Słowacy i Rusini (tak nazywano wtedy Ukraińców) na północy, Chorwaci i Serbowie na południu, a Rumuni obok wysepek niemieckich na wschodzie. Ideał jednolitego państwa był naczelnym celem rodzącego się patriotyzmu madziarskiego. Mogło być ono jednolite tylko w tym wypadku, gdyby narodowości niemadziarskie zrezygnowały z wszelkich aspiracji politycznych i poczuły się przynależne do jednego narodowego państwa węgierskiego tak właśnie, jak Alzatczycy mówiący po niemiecku czuli się Francuzami. Ideolodzy budzącego się narodowego ruchu madziarskiego przyjmowali ostatecznie odrębność polityczną Chorwacji; tradycyjnie traktowano ją jako autonomiczną prowincję, gdzie w dodatku istniała warstwa politycznie czynna, to znaczy szlachta. Natomiast przyznawanie odrębności politycznej narodom chłopskim, a takimi były wszystkie inne grupy etniczne korony węgierskiej, wydawało się Węgrom nonsensem. Tymczasem jednak ten sam proces, jaki dokonywał się w Czechach, z widocznym opóźnieniem rodził się wśród narodów chłopskich korony węgierskiej. Wobec rozkładu systemu feudalnego na wsi wymiana handlowa między miastem a wsią prowadziła do rozbudzenia się świadomości narodowej także 186 wśród chłopskiej społeczności, zwłaszcza po wojnach napoleońskich. Oiłop rumuński czy słowacki jako żołnierz cesarski poznał wiele krajów europejskich, poprzez niego wieści o nowych stosunkach panujących w Zachodniej Europie docierały do najbardziej zapadłych nawet miejscowości słowackich czy transylwańskich. Wszędzie zaczynała się tworzyć drobna i niezmiernie cienka warstwa inteligencji pochodzenia chłopskiego, która się czuła solidarna z tymi ośrodkami, z których wyszła. Skoro po cofnięciu przez Leopolda rozporządzeń językowych Józefa II przywrócono w szkołach łacinę, ale wprowadzono zamiast niemieckiego jako dodatkowy język madziarski - poza Chorwacją i Sławonią musiało to wywołać poczucie krzywdy ze strony wykształconych ludzi, mówiących potocznie językami słowiańskimi czy rumuńskim na obszarze państwa węgierskiego. Sprawa ta stała się aktualna dopiero jednak po 1825 r., kiedy po kilkunastoletniej przerwie ponownie zwołano sejm węgierski. Fakt, że właśnie na forum sejmowym można było na Węgrzech rozważać istotne sprawy społeczne i polityczne, świadczył o zachowaniu w dalszym ciągu przez kraje węgierskie daleko idącej odrębności od reszty monarchii. Istniejące w Austrii po 1815 r. sejmy stanowe były instytucjami czysto dekoracyjnymi. Natomiast sejm węgierski miał prawo uchwalania po- datków i rekruta, a więczasadnicze prerogatywy przedstawicielstwa narodowego. System absolutystyczny Metternicha znajdował swoją granicę na terytorium węgierskim. Wprawdzie postulaty sejmu z 1825 r. nie zostały zatwierdzone przez rząd, ale były one jawnie postawione i domagały się zasadniczych reform społecznych. Z inicjatywy szlachty węgierskiej żądano ponadto likwidacji systemu feudalnego i rozwinięcia działalności gospodarczej, mającej stworzyć nowoczesny przemysł i podnieść technikę rolną. Co ważniejsze, utworzono wówczas Węgierską Akademię Umiejętności, która stała się ośrodkiem rozwoju madziarskiej kultury narodowej. Jednym z koryfeuszy tego ruchu był hr. Istvan Szechenyi, pragnący wzorem liberalnej arystokracji europejskiej przebudowy społeczeństwa w duchu kapitalistycznym, aby w ten sposób uchronić się przed rewolucją chłopską, która w tych krajach rolniczych była największym niebezpieczeństwem dla warstw uprzywilejowanych. SPRAWA CHŁOPSKA Sprawa chłopska była najistotniejszym problemem krajów Austrii. Przeważająca liczba ludności to byli jednak chłopi. Poza całkiem za- chodnimi krajami, jak Tyrol, gdzie pańszczyzny w ogóle nie było, czy środkowymi, jak Austria Górna, Dolna, częściowo Morawy i Czechy, gdzie chłopi przeważnie siedzieli na czynszach, znaczna większość od- rabiała pańszczyznę. Ten rodzaj renty feudalnej był już nieopłacalny, a odczuwany jako niesprawiedliwy i dokuczliwy. Duża część średniej i wielkiej szlachty zdawała sobie z tego w pełni sprawę. Ale bez pozwolenia władz nie wolno było przeprowadzić regulacji, nie wolno 787 było chłopów przenieść na czynsze. Wszechpotężna biurokracja jak- kolwiek rozumiała doniosłość kwestii agrarnej, ale nie chciała dopuścić, aby się cokolwiek istotnego stało poza jej kontrolą. Zdawała sobie sprawę z tego, że ten, kto da chłopom ziemie, będzie miał pozycję społeczno-polityczną niezmiernie wzmocnioną. Właśnie z tego powodu nie zezwolono szlachcie na przeprowadzenie tej wielkiej operacji spo- łeczno-gospodarczej. Biurokracja zdawała sobie także sprawę z tego, że dopóki regulacja na wsi nie zostanie załatwiona, dopóty w stosunku do szlachty posiada oręż potężny. A skoro w tym rolniczym kraju opozycja, czy to polityczna, czy narodowa, jedynie w szlachcie mogła znaleźć oparcie, zatem władze odwlekały przeprowadzenie tej koniecznej reformy, aby sobie oręż zachować na chwilę krytyczną. Stosunki społeczne w tych latach, kiedy wszystko wydawało się pogrążone w zupełnym marazmie, ulegały jednak nieznacznej, ale ciągłej ewolucji. Nawet w położeniu chłopów, tej najliczniejszej warstwy spo- łecznej, następowało wyraźne pogorszenie, a w ślad za tym wzrastające niezadowolenie. Wieś była przeludniona, a ludzie zbędni nie znajdowali innych zajęć, ponieważ przemysł rozwijał się zbyt wolno. Skoro zaś władze polityczne zazdrośnie strzegły kontroli nad stosunkami wiejskimi, chłop w praktyce stawał się coraz bardziej poddanym państwa, a jego stosunek do pana wsi w coraz większym stopniu ograniczał się do spraw gospodarczych. Na rzecz bowiem pana chłop był zobowiązany do składania danin czy to w naturze czy robociźnie. Pogłębiało to tylko" i zaostrzało antagonizm chłopsko-szlachecki, na co, jak wspomnieliśmy, biurokracja nie patrzyła okiem niechętnym. Te właśnie stosunki zbliżały politycznie arystokrację do bogatego mieszczaństwa na płaszczyźnie hołdowania ideologii liberalnej, chociaż bynajmniej nie traktowanej identycznie przez te dwie grupy społeczne. Zresztą przedział prawny i towarzyski istniał w dalszym ciągu między mieszczaństwem a szlachtą. Wprawdzie to, co nazywano „majątek i wykształcenie" (Besitz und Bildung), zdobywało coraz większą wagę społeczną, ale sfery najwyższej burżuazji były oddzielone trudnymi do przebycia barierami od tego, co się nazywało „towarzystwem". Właśnie wtedy zaczęto w Austrii tę wyższą burżuazję nazywać „drugim towarzystwem", do którego zaliczano zamożnych kupców, przemysłowców, bankierów, wolne zawody i artystów. Na tle tych antagonizmów staje się zrozumiałe, dlaczego rząd austriacki zajął tak niechętną postawę, kiedy w Galicji w latach czter- dziestych przedstawiciele szlachty na sejmie stanowym wysuwali projekty uwłaszczenia czy oczynszowania chłopów. Odwlekano załatwienie tych projektów, aż doczekano się próby powstańczej ze strony szlachty; wtedy zaś można było przeciw tej buntującej się szlachcie wysunąć chłopów i ich rękoma stłumić powstanie. Wiadomo jednak, że przed wybuchem powstania w najwyższych sferach biurokratycznych panował lęk, że spiskowcy potrafią za sobą pociągnąć chłopów, a wówczas nastąpiłaby katastrofa, ponieważ nie byłoby chyba siły do utrzymania władzy austriackiej nad Galicją. Zresztą doniosłość zagadnienia chłop- skiego dla sprawy narodowej uświadamiała się już od czasu powstania 188 listopadowego nie tylko polskim działaczom emigracyjnym i emisa- riuszom spiskowym w Galicji. Rozumiała to szlachta węgierska i ona też domagała się rozwiązania sprawy chłopskiej, a miała w wyrażaniu swych opinii i postulatów znacznie większe możliwości niż szlachta polska w Galicji. Już w 1831 r., kiedy na Węgrzech wybuchło powstanie chłopów wywołane nędzą i doraźnymi zarządzeniami przeciw rozszerzaniu się cholery, Metternich bynajmniej niezbyt szybko pozwolił na interwencję militarną. Pragnął szlachcie węgierskiej pokazać, że ma przeciw niej oręż najbardziej groźny, to znaczy sprawę chłopską. Zresztą w 1831 r. powstanie antyszlacheckie wybuchło w prowincjach, gdzie przeważali chłopi nie madziarscy, ale słowaccy i ruscy (ukraińscy). Ale w owej epoce nie było to jeszcze sprawą istotną. W 1846 r. nie chłop ukraiński, a właśnie polski buntował się przeciw szlachcie i dawał realną pomoc biurokracji austriackiej. W każdym razie i rząd wiedeński, i biurokracja, i arystokracja oraz szlachta całego państwa dobrze zdawali sobie sprawę w latach poprzedzających wybuch rewolucji jak zapalny jest problem chłopski, a z drugiej strony, jakie otwiera możliwości wyzyskania go w dziedzinie politycznej. Sprawa chłopska, na pewno najważniejsze zagadnienie społeczno-- polityczne tej epoki, nie była jedyną, która nie doczekała się rozwiązania ani nawet podjęcia przez rządy austriackie w okresie tzw. systemu metternichowskiego. Wszystkie sprawy ważne znajdowały się niejako w stanie zamrożenia. Metternich rozumiał konflikt chłopsko-szlachecki i konflikt liberalnego mieszczaństwa z absolutystycznym państwem. Dlatego też — podobnie jak arystokracja wielu krajów mieszanych etnicznie — gotów był w pewnym zakresie popierać ruchy narodowe społeczeństw chłopskich. Stąd ograniczone zresztą sprzeciwem Franciszka I poparcie dla ruchu iliryjskiego Ljudevita Gaja. Widział w nich bowiem siłę przeciwstawiającą się liberalizmowi mieszczaństwa zarówno niemieckiego (w Słowenii), jak i włoskiego (w Dalmacji i na Pobrzeżu). Natomiast kiedy w latach 1835— 1840 sejmy węgierskie wywalczyły ustawę o wpro- wadzeniu języka madziarskiego do administracji, nie zdobył się na konsekwentne popieranie przeciwstawiających się temu ruchów narodo- wych w Chorwacji, u Serbów i Rumunów czy Słowaków. To pozwoliło Madziarom wygrać tzw. wojnę językową. Skutki tego pyrrusowego zwycięstwa miały się jednak po wybuchu rewolucji okazać zgubne dla narodowej polityki węgierskiej, -a przez następców Metternicha zostały umiejętnie wyzyskane przeciw patriotom węgierskim. Trzeba tu jeszcze dodać, że jeśli sprawę chłopską można było skutecznie wygrać przeciw szlachcie galicyjskiej, to nie dało się jej potem wygrać przeciw Węgrom w tak wielkim zakresie, a już całkiem nie potrafiono zmobilizować chłopów Lombardii i Wenecji przeciw włoskiemu ruchowi narodowemu. Obok ruchu narodowego na Węgrzech był to najsilniejszy opozycyjny ruch polityczny w stosunku do Habsburgów. Jeśli jednak w Galicji rząd austriacki mógł niezachwianie liczyć na solidarną pomoc rządów rosyjskiego i pruskiego, to w sprawie włoskiej trudniej już było znaleźć sprzymierzeńców w obcych państwach. Co 189 prawda układem w Munchengratz Rosja zobowiązała się do solidarnej walki z wszelkimi ruchami rewolucyjnymi, nie kwapiłaby się jednak do zwalczania aż tak geograficznie odległego rejonu rewolucyjnego. Bliższe były Węgry, ale tylko o tyle, o ile sprawa węgierska złączyłaby się ze sprawą polskiego niebezpieczeństwa. Tak się też w 1849 r. stało. W każdym razie ruchy narodów słowiańskich, których niejeden działacz widział w Rosji carskiej ewentualnego sprzymierzeńca, nie znajdowały poparcia rządu carskiego. Miały one charakter ruchów inteligencji chłopskiego pochodzenia, a to właśnie było w oczach cara niebezpie- czeństwem najbardziej realnym. Tak więcposądzenia tych ruchów o panslawizm, jakie przeciw nim wysuwali na przykład Węgrzy, nie miały realnego uzasadnienia, ponieważ w istocie sympatie dla Rosji musiały wśród tych obiektywnie postępowych działaczy pozostać wyłącznie platoniczne, przynajmniej w tej epoce. EWOLUCJA EKONOMICZNA Polityka gospodarcza rządu, podobnie jak w sprawach narodowo- ściowych i społecznych, również była chwiejna i starała się ważne decyzje odraczać, bojąc się wszelkich zmian. Nie uregulowano więc sprawy przywilejów cechowych, chociaż w miastach i osiedlach fabrycznych zjawił się proletariat przemysłowy, a wkrótce przyniesiona z Niemiec agitacja rewolucyjno-komunistyczna. Były to jednak problemy przekra- czające możliwości zrozumienia przez biurokrację, a nawet samego Metternicha. Nie popierano budowy kolei żelaznych, chociaż od tego zależała potęga gospodarcza i militarna państwa. Franciszek I wyraził się, że koleje żelazne wprowadzą tylko rewolucję do kraju. Niemniej już w 1832 r. zbudowano pierwszą na kontynencie europejskim kolej żelazną Budweis— Linz, poruszoną jeszcze końmi. Zainteresował się kolejami Rotszyld i przy poparciu Metternicha zaczai budować tzw. Kolej Północną z Wiednia do Bogumina w latach 1837 1847 w celu połączenia jej z kolejami pruskimi. Kolej ta miała w dziedzinie gospodarczej połączyć przemysł dolnoaustriacki i Wiedeń z kopalniami węgla w Ostrawie i kopalniami soli w Wieliczce i Bochni. Węgiel kamienny stawał się coraz bardziej potrzebny, chociaż na razie wciąż jeszcze drewno było głównym źródłem energii cieplnej. Nawet koleje żelazne były pędzone do 1850 r. drewnem, a nie węglem kamiennym. Niemniej fakt, że w Wiedniu już w 1817 r. powstała gazownia i miasto uzyskało gazowe oświetlenie, wskazuje na to, iż w pewnych dziedzinach drewno już nie wystarczało. Materiał potrzebny do budowania kolei żelaznych sprowadzano zrazu z Anglii, ale na przykład szyny kolejowe zaczęto wkrótce produkować w Witkowicach na Morawach, a potem w Styrii i Karyntii, gdzie wprawdzie przemysł żelazny był wtedy w upadku, ale po 1834 r. odradzał się dość żywo. Nowoczesny proces hutniczy, pualing, stosowany w Anglii już od 1784 r., w Austrii wprowadzono najpierw w Witkowicach w 1829 r.. 190 a dopiero w kilka lat później w innych hutach na terenie całego państwa austriackiego. W 1842 r. zaprojektowano Kolej Południową, która miała połączyć Wiedeń z Triestem, ale dopiero w 1854 r. doprowadzono ją do Semmeringu, bo musiano pokonać wielkie trudności techniczne w terenie górskim. Zaczęto też budować wkrótce koleje w Lombardii i na Węgrzech. W 1848 r. było w sumie 1767 km kolei żelaznych eksploatowanych w cesarstwie austriackim. Dla porównania można dodać, że w Anglii było w tym czasie 6400 km dróg żelaznych, w Prusach 3900, we Francji 1930, a w Rosji zaledwie 438 (w tym Kolej Warszawsko-Wiedeńska). Jednak najważniejszymi drogami komunikacyjnymi pozostały drogi bite.' W tym okresie państwo utrzymywało ich 13 tyś. km, ale w zarządzie gmin i prywatnym było około 30 tyś. km dobrze utrzymanych szos. Od 1834 r. uruchomiono komunikację parową na Dunaju; dla poparcia handlu morskiego powstał w Trieście w 1832 r. Lloyd Austriacki. Pierwszy w Austrii telegraf elektryczny połączył w 1846 r. Wiedeń z Brnem. Można w tym miejscu dodać, że już od 1817 r. prowadzono dla celów podatkowych kataster gruntowy, w związku z czym opracowano doskonałe jak na owe czasy mapy w skali l : 2880. Ukończono je w 1827 r. Niemniej w porównaniu z burzliwym rozwojem, jaki w tym okresie przechodziły pozaustriackie kraje niemieckie, szczególnie Prusy, Austria uchodziła za państwo zacofane. Wynikało to z ogólnej polityki ekono- micznej państwa habsburskiego. Polityka handlowa cesarstwa pozostała taka sama, jak za czasów Franciszka I, to znaczy wysokich taryf celnych; wskutek tego coraz gwałtowniej rozwijał się przemyt, który stał się źródłem poważnych dochodów dla najrozmaitszych spekulantów. Natomiast prawie wszelkie możliwości kredytowe były wyczerpywane przez państwo, które w ten sposób pokrywało swoje niedobory. Zatem kredyt nie przyczyniał się do rozwoju działalności inwestycyjnej, a tylko ułatwiał konsumpcję. Zresztą w dziedzinie finansowej prowadzono od początku systemu metternichowskiego politykę deflacji. Zachowano jako tako wymienność banknotów, ale kurczono obieg i starano się zmniejszać budżet, co się odbijało, jak wspomnieliśmy, w pierwszym rzędzie na liczebności armii i jej technicznym wyposażeniu. ROZWÓJ PRZEMYSŁU Pomimo tak niefortunnej polityki ekonomicznej powoli jednak rozwijał się przemysł. W ciągu tych 33 lat między zakończeniem wojen napoleońskich a wybuchem rewolucji nastąpił znaczny wzrost produkcji przemysłowej. Spowodowane to było wprowadzeniem za wzorami za- granicznymi nowych metod produkcji, zakupywaniem maszyn angiel- skich, zwłaszcza w przemyśle tekstylnym, co miało szczególny wpływ na produkcję wyrobów bawełnianych w Austrii Dolnej i Czechach, 191 a wełnianych na Morawach i w Górnych Czechach. Pierwszą maszynę parową zainstalowano w Brnie w 1816 r., a 1841 r. było ich już 219, co jest oczywiście tylko wzrostem względnym. W porównaniu z tym, co w tym czasie przechodziła Europa Zachodnia i Środkowa nawet, był to wzrost minimalny. Dopiero rozbudowa kolei żelaznych umożliwiła dalszy rozwój przemysłu, zwłaszcza ciężkiego. Liczby wydobycia węgla są tego dowodem; w 1820 r. wydobywano go około 2 min. cetnarów, w 1848 r. już 10 min. Produkcja surówki żelaznej w Czechach na przykład wzrosła w tym czasie z 300 do 900 tyś. cetnarów. Wedle nie- pewnej statystyki w 1846 r. utrzymywało się z przemysłu około 17% ludności, a z rolnictwa około 74%. Ale poszczególne kraje różniły się pod tym względem bardzo istotnie, najbardziej uprzemysłowiona była Lombardo-Wenecja, potem Austria Dolna i kraje czeskie. Najbardziej zacofane w tym względzie były kraje węgierskie, gdzie w 1848 r. pracowało tylko 8 maszyn parowych. Jeśli trzeba stwierdzić, że rozwój przemysłu szedł wolniej niż w Niemczech pozaaustriackich i w krajach dalej na zachód położonych, to pomimo wszystko stan gospodarczy ani oczywiście społeczny nie pozostawał niezmienny. W wyniku tego wzrastała liczba ludzi zamożnych, zdobywających majątki w przemyśle i handlu; mieszczaństwo więc wzmagało się na sile, chociaż rozbudowany system policyjny nie pozwalał na ujawnianie się tego w dziedzinie politycznej. KULTURA W kulturze austriackiej odciętej kordonem cenzury i kontrolą policji od prądów panujących na Zachodzie panował okres zwany stylem biedermajer. Jeśli w okresie wojen napoleońskich i w latach bezpośrednio po nich następujących "na terenie Austrii, a szczególnie Wiednia, rozwijali muzykę tacy mistrzowie, jak Beethoven czy Schubert, to potem koryfeuszami muzyki byli Joseph Lanner i Johann Strauss (starszy), twórca słynnych walców wiedeńskich. Podobnie i literatura nie wydała żadnego twórcy większego formatu poza Franzem Grillparzerem, chociaż i jego nie można porównać z tymi wielkimi poetami i myślicielami, którzy działali w Niemczech w poprzednim pokoleniu. Obok Grillparzera można wymienić już tylko raczej przeciętnych twórców komedii jak Johann Nestroy czy Eduard Bauernfeld. Niemniej styl zwany biedermajerem miał niejako swoją stolicę w Wiedniu, skąd promieniował na całe Niemcy. Stolica naddunajska była bowiem w owym czasie uznawanym centrum zarówno politycznym, jak kulturalnym Niemiec. Ale też biedermajer to styl zamożnego, lubującego się w spokojnym życiu mieszczaństwa, pozbawionego szerszych aspiracji politycznych, ale mającego dobry gust, zwłaszcza jeśli idzie o przedmioty codziennego użytku. Stąd najlepsze, co styl ten wydał, to wyroby sztuki stosowanej przede wszystkim w wyrobach przemysłowych, a częściowo i w malarstwie, jak na przykład Moritz Schwind, artysta 192 pełen wdzięku, chociaż małego lotu. Zrywy współczesnego romantyzmu były temu stylowi obce, bo odzwierciedla on mieszczańską trzeźwość i chęć spokojnego używania życia, tak zgodnego z klimatem naddu-najskiej stolicy. Architektura w tym okresie nie przyniosła w Austrii żadnych wy- Franz Grillparzer bitniejszych dzieł; można te lata uważać raczej za jej upadek. Wznoszono budowle surowe, ciężkie w stylu zwanym koszarowym. Uniwersytet wiedeński poddany ścisłej kontroli rządowej nie mógł w dziedzinie prawa czy filozofii wybić się ponad przeciętność, ale za to już w tym czasie rozwinęła się tam medycyna, która miała się stać jedną z czołowych w Europie. W każdym razie, aby niejako nie pozostawać w tyle za resztą Europy, a nawet Węgrami, z inicjatywy Metterni-cha utworzono w 1846 r. Akademię Umiejętności w Wiedniu, której wielka rola w nauce europejskiej miała dopiero później się zaznaczyć. POCZĄTKI KLASY ROBOTNICZEJ W miarę rozwoju przemysłu wzrastała liczba proletariatu fabrycznego. Oczywiście trzeba rozróżnić rzemieślników pracujących na zamówienie 193 nakładcy, czyli tzw. chałupników, od robotników pracujących w fabrykach, gdzie zatrudniano oprócz mężczyzn chętnie kobiety i dzieci, płacąc im głodowe stawki. Zarobki robotników kwalifikowanych przy maszynach wynosiły wówczas przeciętnie 80 krajcarów dziennie; tkacz jedwabniczy zarabiał 40 do 50 krajcarów, tkacz lniany 20—50, robotnica 20—30, dzieci zaś 7—8 krajcarów dziennie. Natomiast chałupnik mógł przy 12- do 16-godzinnej pracy dziennej zarobić najwyżej 2—5 krajcarów. Istniały jakieś początki ochrony pracy, ale odnosiły się tylko do dzieci p"oniżej 11 lat. Od dwunastego roku życia traktowano je jak dorosłych, wobec których nie obowiązywały żadne ograniczenia. W każdym razie praca dziecka nie mogła wynosić więcej niż 12 i pół godziny na dobę, w tym jednak półtorej godziny przerwy obiadowej. W zasadzie robotnicy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, pracowali przeważnie 13—16 godzin dziennie w fabrykach, a 12 w kopalniach bez odpoczynku niedzielnego. Mieszkania robotnicze były szczególnie nędzne w miastach, dokąd coraz większe masy przychodziły ze wsi. Mieszkali w piwnicach czy na poddaszach, a często bywało tak, że wynajmowano łóżko, którego użytkownicy zmieniali się w poszczególnych porach doby. Niejednokrotnie robotnicy spali w fabrykach przy swoich maszynach, co bywało powodem zazdrości, ponieważ mieszkania w mieście były w dodatku bardzo drogie. Trzeba jednak zauważyć, że w tym okresie w całej Europie położenie proletariatu było podobne. Zresztą tworząca się klasa robotnicza w Austrii przechodziła te same etapy rozwoju, co na przykład o pokolenie wcześniej w Anglii. Zastosowanie maszyn stało .się dla masy chałupników i w ogóle rzemieślników powodem nędzy i bezrobocia. Przemysł austriacki cierpiał z powodu konkurencji krajów wyżej technicznie rozwiniętych. Wysiłki patriotów węgierskich, aby nie kupować towarów, które nie były produkowane na Węgrzech, co było niejako odpowiedzią na cła wywozowe nałożone na produkty węgierskie sprzedawane w Austrii, wywołały też moment kryzysu, wyrażający się w bezrobociu. Zresztą jak powszechnie, tak i w Austrii kryzysy powtarzały się niejako periodycznie, przynosząc ze sobą dodatkową nędzę drobnych rzemieślników i proletariatu. A właśnie w tych latach przyrost ludności w zachodnich krajach monarchii, szczególnie w Czechach, wzmagał się i bezrobocie kryzysowe stawało się jeszcze silniejszą plagą i pogłębiało nędzę. Na tym tle dochodziło do niszczenia maszyn, zjawisko sporadyczne, ale występujące z reguły na tym etapie rozwoju kapitalizmu. Lata czterdzieste były jego widownią zarówno w Niemczech, jak na Śląsku, a równocześnie i w Czechach w latach 1842—1844. Właśnie też wtedy rozpoczął się spontaniczny ruch zakładania samopomocowych stowarzyszeń robotniczych na wzór istniejących w górnictwie od wieków średnich. Władze widziały w tym początki organizacji rewolucyjnej i w 1845 r. zakazały ich tworzenia. Opieka nad ubogimi należała od wieków średnich do gminy. Józef II zreorganizował tę instytucję na nowo. W praktyce oznaczało to, że kogoś potrzebującego pomocy odsyłano do gminy. Jeśli idzie o robotni- ków, to zazwyczaj pracowali oni w niemałej odległości od swego 194 miejsca urodzenia. Odsyłanie robotnika do jego gminy mijało się z celem, bo przeważnie tam nie dochodził i szukał na własną rękę wyjścia z trudnego położenia. Pomimo wszystko podobnie jak w dziedzinie przemysłu, tak we wszystkich innych gałęziach gospodarki okres od zakończenia wojen z Francją do wybuchu rewolucji 1848 r. jest okresem wolnego, ale wyraźnego rozwoju. Austria bierze udział w ogólnoeuropejskim procesie. W jego wyniku nastąpił też wyraźny wzrost ludności. Monarchia habsburska liczyła w chwili wybuchu rewolucji około 40 min. mieszkańców, z tego 18 w krajach austriacko-czeskich z Galicją i Bukowiną, 16 min. w krajach węgierskich, a około 5 min. w Lombardo-Wenecji. Ludność miast wzrastała oczywiście w tej epoce jeszcze znacznie szybciej. Tak więc Wiedeń doszedł do około 400 tyś., Mediolan 150 tyś., Praga 100 tyś., Buda około 40 tyś., ale związany z nią Peszt do 80 tyś. Lwów i Triest liczyły po około 50 tyś. Ten właśnie wzrost ludności miejskiej miał zaważyć w sposób istotny na przebiegu wypadków rewolucyjnych Wiosny Ludów. IX. REWOLUCJA 1848/49 ROKU PRZYCZYNY REWOLUCJI BEZPOŚREDNIE przyczyny rewolucji 1848 r. były dość skomplikowane. Po 1845 r. stan marazmu we wszystkich dziedzinach życia politycznego był dla poddanych cesarza austriackiego tak naturalny, że nie widzieli oni żadnego wyjścia i właściwie niczego na większą skalę nie przygotowywali, aby go zmienić. Tymczasem w 1846 r. zaznaczyły się skutki powszechnego kryzysu gospodarczego, który zresztą srożył się nie tylko w krajach austriackich, ale w ogóle w Europie Środkowej i Zachodniej. Był to cykliczny kryzys wynikający z samej istoty ustroju kapitalistycznego. Brak zbytu dla towarów fabrycznych, w wyniku tego bezrobocie w dalszym ciągu pogłębiały kryzys, kurcząc rynek wewnętrzny. Doszła do tego klęska nieurodzaju; szczególnie zaś fatalna okazała się zaraza ziemniaczana pozbawiająca żywności proletariat miejski. W Austrii ponadto powtarzały się przez trzy lata powodzie, które niszczyły zasiewy. W wielu prowincjach monarchii panował głód, a za nim pojawiły się epidemie. Równocześnie w tym ogólnym napięciu dotychczas nie załatwiane sprawy zaczynały się wyłaniać z naglącą koniecznością. Właśnie klęska nieurodzaju i głodu odnowiła niejako całe zagadnienie chłopskie. Już od lat czterdziestych wiele sejmów stanowych domagało się uregulowania stosunków agrarnych na zasadach zniesienia pańszczyzny zarówno społecznie niebezpiecznej, jak ekonomicznie nieopłacalnej. Wypadki niezależne od wewnętrznej sytuacji monarchii wpłynęły na nią bardzo istotnie. Pierwszym było nieudane powstanie polskie w Galicji i dokonana przez chłopów rzeź pod wodzą osławionego Jakuba Szeli. Podobnie jak w całej Europie, tak jeszcze w wyższym stopniu w Austrii wpłynęła na nastroje zarówno działaczy szlacheckich, jak i mas chłopskich. Szczególnie na Węgrzech, które zawsze były zainteresowane sprawami polskimi, wiadomość o rzezi oraz powszechna opinia, że była ona wywołana świadomie przez biurokrację metterni-chowską, spowodowały przekonanie, że nie można biernie przypatrywać się temu, co się dzieje, a trzeba natychmiastowego działania. Podobnie nawet w Czechach ogólna radykalizacja nastrojów dopro- wadziła do powstania rewolucyjno-demokratycznego nurtu w czeskim ruchu narodowym. Najwybitniejszy ówczesny dziennikarz czeski, Kareł Havlićek. zaczął publikować w najpoczytniejszym dzienniku czeskim „Praskie Noviny" niby listy z Irlandii o tamtejszym ruchu repeal, które w rzeczywistości odnosiły się do położenia w Czechach. Powstała w związku z tym tajna organizacja rewolucyjna, tzw. czeski repeal, już o wyraźnie politycznym, i to radykalnym zabarwieniu. Trzeba zaś dodać, że chociaż miała ona charakter narodowy czeski, to jednak wzbudzała sympatię także młodzieży niemieckiej, jako że wtedy jeszcze ruch narodowy czeski nie miał zabarwienia antyniemieckiego. Na razie wydawało się, że jest to patriotyzm „krajowy" odnoszący się do Czech jako kraju, bez względu na to, czy jego mieszkańcy mówią po niemiecku czy po czesku. Równocześnie odzywały się prawie we wszystkich prowincjach mo- narchii głosy sejmów stanowych, domagających się realizowania postu- latów, które były wysuwane od wielu lat, ale przez rząd zawsze odraczane. Sabor chorwacki domagał się połączenia Chorwacji, Sławonii, Rijeki i Dalmacji w jedną całość administracyjną. W Siedmiogrodzie Rumuni zaczęli wysuwać swoje postulaty narodowe. Najniebezpieczniejsza sytuacja wytworzyła się we Włoszech. Tam znowu niezależny od polityki austriackiej fakt wywarł ogromny wpływ na całą politykę półwyspu i wciągnął Austrię. Oto w czerwcu 1846 r. wybrano papieżem Piusa IX, który zrazu rozpoczął w Państwie Kościel- nym rządy liberalne, co wywołało niesłychany entuzjazm w całych Włoszech. Doszło do zaburzeń antyaustriackich w lipcu 1847 r. Metter- nich wysłał do Ferrary wojska. Wywołało to sprzeciw dyplomatyczny Wielkiej Brytanii. Kiedy zaś w 1846 r. po stłumieniu powstania polskiego mocarstwa podziałowe zdecydowały się na wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do posiadłości austriackich, przyjęto to w całej Europie jako naruszenie traktatów wiedeńskich. Pozbawiało to Austrię argumentu, na który się stale od 1815 r. powoływali jej przedstawiciele, a mianowicie, że broni postanowień traktatowych. Trzeba zaś dodać, że wcielenie Krakowa wywołało dodatkowe oburzenie na Austrię także i w Niemczech, gdzie wtedy Polacy cieszyli się popularnością jako obrońcy wolności. Metternich zaś reprezentował znienawidzoną ostoję absolutyzmu i po- działu Niemiec. Wśród arystokracji europejskiej ogromne wrażenie zrobiła broszura margrabiego A. Wielopolskiego, wydana w formie anonimowego listu otwartego do Metternicha, która piętnowała go za wywołanie rzezi szlachty galicyjskiej. Nastroje nienawiści do panowania austriackiego opanowały nie tylko ludność wszystkich państw włoskich, których władcy byli uważani za marionetki w rękach Wiednia, ale, co najważniejsze, także prowincje włoskie Austrii, a to Lombardię i Wenecję. Lombardia była bardziej opozycyjnie nastawiona do panowania austriackiego niż Wenecja, ale w 1847 r. nawet w Wenecji potworzyły się spiski, a dwaj wybitni działacze tamtejsi, Daniele Manin i Niccoló Tommaseo, zostali w jesieni 1847 r. aresztowani. W grudniu rozpoczęły się rozruchy w Mediolanie. Pretekstem do nich był ogłoszony przez patriotów bojkot loterii i monopolu tytoniowego. Uważano, że to są dwa źródła fiskalnego wyzysku ludności włoskiej przez rząd austriacki. Kiedy więc oficerowie austriaccy prowokacyjnie spacerowali z cygarami po ulicach Mediolanu, młodzież rzucała się na nich i wyrywała im z ust palące się 796 197 cygara. Tak więcpod koniec 1847 r. drżenie rewolucyjne opanowało wszystkie nieomal prowincje monarchii. W Wiedniu oczekiwano, że hasło do rewolucji przyjdzie z Włoch. W styczniu 1848 r. wybuchło powstanie w Palermo na Sycylii, a król Neapolu Ferdynand obiecał nadanie konstytucji. Karol Albert, król Piemontu, szykował się już wyraźnie do wojny z Austrią, a dowodzący w Lombardo-Wenecji gen. Radetzky ogłosił 22 lutego stan wojenny. Ale dopiero wieść o rewolucji lutowej w Paryżu, o ogłoszeniu tam republiki, wieść, która dotarła do Wiednia 29 lutego, była tą przysłowiową iskrą rzuconą na zgromadzone prochy. Najpierw wybuchła panika giełdowa, zaczęto wycofywać wkłady bankowe i wyzbywać się banknotów, przewidując bankructwo państwowe, czego zresztą oczekiwano już od dłuższego czasu. WYBUCH MARCOWY I CHARAKTER REWOLUCJI Odpowiedzią Metternicha było rozpoczęcie akcji dyplomatycznej wobec Anglii, Rosji i Prus, która by miała powstrzymać pomniejsze państwa od popierania rewolucji oraz skłonić rządy włoskie i niemieckie do solidarnego wystąpienia., Akcja okazała się całkowicie spóźniona. Rewolucja szła od Zachodu na Wschód poprzez Niemcy. Ale jeszcze nim ta fala doszła do granic austriackich, już od strony Węgier przyszły pierwsze gromy zbliżającej się burzy. 3 marca 1848 r. Ludwik Kossuth wygłosił na sejmie w Preszburgu płomienne przemówienie, w którym domagał się rządów konstytucyjnych dla Węgier. Równocześnie stwier- dzał, że będą one możliwe, jeśli i inne kraje państwa Habsburgów otrzymają konstytucje. Adres wniesiony przez Kossutha został w atmosferze ogólnego podniecenia uchwalony przez Izbę. Tymczasem w Wiedniu nastrój stawał się coraz bardziej rewolu- cyjny, chociaż rząd, arcyksiążęta i Metternich nie zdawali sobie z tego sprawy. Minister policji Sedlnitzky zapewniał, że żaden wybuch rewo- lucyjny nie grozi. Dwa ośrodki przygotowywały w istocie wybuch. Z jednej strony zapowiedziane było zebranie stanów Austrii Dolnej na 13 marca, wobec czego przygotowywano postulaty, jakie tam będą postawione. Drugim centrum ruchu stał się uniwersytet. Studenci przy- gotowywali swoje znacznie bardziej radykalne żądania. W niedzielę 12 marca rozpowszechniono w niemieckim tłumaczeniu mowę Kossutha, która zrobiła ogromne wrażenie. Następnego dnia zebrały się Stany dolnoaustriackie, którym studenci postanowili przekazać swoje petycje, aby je przedłożono dworowi. Przed gmachem Stanów zebrał się gęsty tłum, a na przedmieściach doszło do rozruchów; atakowano posterunki policyjne. Ż oddziałów wojskowych zgrupowanych w pobliżu Burgu i gmachu Stanów padły przypadkowe strzały. To dopiero wywołało zbrojny opór ludności, powstawały barykady. W obecności cesarza obradowała Staatskonferenz, rozumiano, że odprawienie Metternicha i zapowiedź liberalnych ustępstw uspokoi wiedeńczyków. Pod wieczór zdecydowano wreszcie udzielić dymisji Metternichowi, który następnego 198 dnia opuścił Wiedeń i drogą okrężną udał się do Londynu. 14 marca udzielono też dymisji Sedlnitzkiemu. Manifest cesarski, zapowiadający konstytucję, przyjęto jako niewystarczający, wobec tego dwór cofał się dalej. Najważniejsze, że do 15 marca pozwolono na utworzenie Legii Akademickiej i Gwardii Narodowej, a wojsko opuściło stolicę. Trzeba jednak dodać, że do Gwardii Narodowej przyjmowano tylko ludzi zamożnych. Okazało się, że dwór jako przedstawiciel obalonego systemu metter- nichowskiego nie jest jedynym, a może nawet i najważniejszym wro- giem rewolucyjnego mieszczaństwa. Już od 12 marca płonęły na przed- mieściach podpalane przez robotników składy i hale fabryczne. Zamknięto więc bramy miejskie, aby masy nędzy przedmiejskiej nie dotarły do miasta i nie zaczęły plądrować bogatych sklepów. Zjawiał się nowy żywioł, o którym przed rewolucją nie myślano. Zjawiała się jeszcze nieświadoma swojej roli dziejowej klasa robotnicza, ale już zaznaczająca swoje istnienie. Będzie to zjawisko powszechne w całej ówczesnej Europie Zachodniej i Środkowej. Dla Europy Środkowej, gdzie dopiero odbywała się rewolucja burżuazyjna, którą już Anglia i Francja miały za sobą, fakt ten miał przełomowe znaczenie. Mieszczaństwo walcząc z ustrojem absolutystyczriym, ustrojem kończącego się feudalizmu, znalazło się wobec dwu wrogów: z jednej strony nie złamane w pełni siły feudalne, mające do swej dyspozycji cały nienaruszony jeszcze aparat władzy, wojsko, policję, biurokrację, a z drugiej tworzący się proletariat — wróg przyszłości. W takiej sytuacji mieszczaństwo musiało szukać kompromisu z pozostałościami feudalizmu, ucieleśnionymi w monarchii. Tym się też tłumaczy, dlaczego w rewolucyjnym 1848 r. nigdzie walka między burżuazją a monarchią nie została doprowadzona do końca. Sam przebieg rewolucji marcowej w Wiedniu o tym dowodnie świadczy. Ani wojska cesarskie nie zostały pokonane, ani nie usunięto przedstawicieli, dotychczasowych organów władzy. Wszelkie petycje i ma- nifesty nawet bardzo rewolucyjne zawsze podkreślały lojalność wobec cesarza. Usunięcie Metternicha i ogłoszenie zniesienia cenzury, uzbrojenie Gwardii Narodowej wydawało się zupełnie wystarczające. Chętnie wie- rzono też obietnicom dalszej pokojowej już przebudowy państwa w mo- narchię konstytucyjną i liberalną. Wobec widomego i jawnego nie- bezpieczeństwa proletariackiego przewrotu społecznego szukano opieki w istniejącej organizacji państwowej, istniejącej armii cesarskiej i biu- rokracji. Ale podobnie myślano po stronie dworu i tego, co on społecznie reprezentował. Arystokracja, która miała faktyczny wpływ na postawę dworu, nawet lepiej niż działacze mieszczańscy zdawała sobie sprawę z tego, że decydującym problemem społecznym jest tylko sprawa chłopska. Również w tych samych dniach w Berlinie i na wszystkich innych dworach niemieckich uświadomiono sobie, że wszystko zależy od wierności żołnierzy wobec ich przełożonych. Żołnierz to był jednak chłop w mundurze, a więc oderwanie chłopów od rewolucji było pierwszym i najważniejszym zadaniem czynników dworskich. Z chwilą uwolnienia chłopów z poddaństwa i obdzielenia ich ziemią zapewnia się bezpieczeństwo z tej strony. Zyskuje się poparcie dla władzy mo- 199 narchy największej grupy ludzi — to znaczy chłopstwa — przyzwyczajonej do odwiecznej lojalności monarchistycznej. Oczywiście tym samym nastąpić musi zasadnicza zmiana ustrojowa, ale że dotychczasowy ustrój był nie do utrzymania, zdawali sobie z tego na pewno sprawę już wszyscy myślący przedstawiciele dworu i interesów związanych z warstwami do tej pory uprzywilejowanymi. Toteż pierwszą troską tych ludzi było rozwiązanie sprawy chłopskiej. W Galicji, gdzie sprawa ta była najbardziej zaogniona, czynniki dworskie w osobie bardzo zdolnego i inteligentnego gubernatora F. Stadiona przeprowadziły regulację już w kwietniu drogą wpółlegalnego patentu cesarskiego. Szlachcie polskiej nie chciano dać okazji do dobrowolnego wyrzeczenia się ciężarów feudalnych, bo to mogłoby zyskać dla nich życzliwość chłopów. Szlachta węgierska była w lepszym położeniu, bo mogła przeprowadzić to na własny rachunek, gdyż posiadała już władzę wykonawczą w swym ręku. Zresztą faktycznie w całym państwie pańszczyzna przestała być wykonywana i nikt jej nie starał się egzekwować. Prawnie sprawa została uregulowana we wrześniu, o czym będzie mowa poniżej. Jeszcze jednak przez wiele lat będzie się ciągnęła regulacja stosunków włościańskich w każdej prowincji nieco inaczej, zależnie od warunków panujących przed 1848 r. PRZEWRÓT NA WĘGRZECH I WE WŁOSZECH Obok decydującej nie tylko dla Austrii, ale i dla całych Niemiec rewolucji marcowej w Wiedniu, równocześnie dokonał się istotny przewrót na Węgrzech i we Włoszech, co jak się potem okazało, miało przesądzić losy cesarstwa austriackiego na pół wieku. 11 marca 1848 r., a więc tuż przed wybuchem rewolucji w Wiedniu, rewolucjoniści węgierscy opracowali w Peszcie petycję, która domagała się odrębnego państwa węgierskiego i zniesienia pańszczyzny oraz swobód liberalnych i konstytucji. 15 marca bez pozwolenia cenzury ogłoszono drukiem ten manifest i opanowano miasto bez przelewu krwi. Wiadomość o tym zrobiła ogromne wrażenie w Wiedniu, gdzie właśnie zjawiła się delegacja sejmu węgierskiego, obradującego w Preszburgu. Na czele jej stał Kossuth, już niezmiernie popularny także w austriackiej stolicy. Przyjęto więc w Wiedniu delegację tę z ogromnym entuzjazmem, co zmusiło dwór do akceptowania żądań węgierskich. 17 marca cesarz desygnował hr. Ląjosa Batthyanyego na premiera pierwszego niezależ- nego rządu węgierskiego. 7 kwietnia rząd ten się ukonstytuował, a 11 kwietnia cesarz jako król węgierski zatwierdził uchwalone na sejmie węgierskim w marcu ustawy konstytucyjne. Tym samym oddzielały się Węgry jako osobne państwo od Austrii, połączone z nią tylko unią personalną. Skoro jednak prerogatywy monarsze nie były zbyt szczupłe, oznaczało to, że oba te państwa będą prowadziły wspólną politykę zewnętrzną, chociaż uzależnioną od parlamentów obu części monarchii. Naturalnie sfery dynastyczne niełatwo godziły się z tego rodzaju uszczuple- 200 niem władzy monarszej ani rozbiciem jedności państwowej. Na razie jednak trzeba było tolerować istniejący stan rzeczy, zanim z jednej strony nie upewniono się, że będzie można ostatecznie załatwić sprawę ustroju wewnętrznego austriackiej części, a z drugiej strony opanuje się trudne położenie we Włoszech. Zarówno więc sprawa węgierska, jak włoska miały decydujący wpływ na losy konstytucji austriackiej. Feldmarszałek Johann Joseph Wenzel Radetzky We Włoszech Austria znalazła się w stanie wojny. 18 marca rewo- lucja opanowała Mediolan. Wojska austriackie były za słabe, aby przeciwstawić się wybuchającym we wszystkich miastach powstaniom. 21 marca załoga Wenecji kapitulowała bez oddania strzału i ogłoszono tam republikę pod prezydencją Manina. 23 marca feldmarszałek Radetzky wycofał swoją armię okupującą Lombardo-Wenecję do czworoboku twierdz: Peschiera—Mantua—Legnano—Werona. Wojska jego składały się z niemałego kontyngentu żołnierzy włoskiej narodowości; cztery piąte z nich zdezerterowało, tak że ostatecznie pozostało mu tylko 50 tyś. żołnierzy, ale doskonale wyćwiczonych i zdyscyplinowa- 201 nych, pod jego znakomitym dowództwem. Podobna sytuacja była i we flocie austriackiej, której jedna trzecia przeszła na włoską stronę. Cześć wierna Habsburgom skoncentrowała się w Trieście. Zarówno we flocie, jak i armii lądowej gros żołnierzy stanowili Chorwaci i Serbowie z Dalmacji i Pogranicza. 23 marca król Piemontu Karol Albert wydał manifest wojenny i przekroczył granice Lombardii. Po stronie Karola Alberta stanęli w owym momencie wszyscy władcy włoscy, z papieżem na czele. Nawet habsburscy władcy, jak Leopold Toskański, stanęli po stronie włoskiej. Nowy rząd utworzony w Wiedniu, a pozostający pod wpływem zwycięskich liberałów nie miał zdecydowanej postawy wobec sprawy włoskiej. Wśród liberałów niemieckich bowiem przeważała w ogóle opinia, że Włochom należy się zjednoczenie i niepodległość, podobnie jak Niemcom. 20 kwietnia premier Pillersdorf proponował na radzie ministrów, aby uznać niepodległość Lombardii. SPRAWY GALICYJSKIE Mniej kłopotu sprawiała rządowi wiedeńskiemu sprawa polska. We Lwowie 18 marca 1848 r., w dniu dotarcia wieści o upadku Metternicha, doszło do masowej demonstracji; wysłano do Stadiona deputację z żąda- niami zarówno politycznymi, to jest wprowadzenia liberalnych urządzeń, zniesienia pańszczyzny, jak i narodowymi, to znaczy oddania władzy w Galicji Polakom, zaprowadzenia języka polskiego w szkolnictwie i administracji oraz utworzenia Gwardii Narodowej. Stadion zachował się niezmiernie zręcznie. Wypuścił na razie więźniów politycznych, co zresztą we wszystkich miastach monarchii zostało w tych samych dniach dokonane, ale w innych sprawach odwołał się do decyzji cesarza i wezwał deputację do udania się do Wiednia. Podobna sytuacja powstała również w Krakowie. Deputacja lwowska połączyła się z depu-tacją krakowską i razem udały się do Wiednia, gdzie do postulatów dotychczasowych dodano jeszcze żądanie, aby Ferdynand koronował się na króla Galicji i podjął zadanie odbudowania całej Polski. Oczywiście oznaczało to domaganie się wojny z Rosją, co zresztą równocześnie działacze w Poznaniu proponowali królowi pruskiemu. Obaj monarchowie zachowali się podobnie. Poczyniwszy doraźne koncesje i zapewniwszy o swojej życzliwości, odroczyli odpowiedź na sprawy zasadnicze. W kwietniu zarówno w zaborze pruskim, jak i w Galicji zaczęło się przeciwdziałanie władz zaborczych. W Krakowie doszło do zbombardo- wania miasta, które musiało się poddać. We Lwowie Stadion użył środków politycznych. Przeciw polskiej Centralnej Radzie Narodowej ukonstytuował Hołowną Radę — Centralną Radę Ruską, złożoną z lojalnych wobec monarchii konserwatywnych działaczy ukraińskich. Stąd to potem w tradycji polskiej uważano, że Stadion stworzył narodowość ukraińską. W rzeczywistości w chwili wybuchu rewolucji Ukraińcy galicyjscy, podobnie jak inne narody słowiańskie, mieli już grupę świadomych narodowo działaczy, zdołali skodyfikować swój język literacki. Jednakże 202 narodowy ruch ukraiński w tym czasie nie był jeszcze politycznie skrystalizowany. Jedna cześć, wówczas może najsilniejsza, uważała język i narodowość rusińską za regionalny odłam wielkiego narodu rosyjskiego, mała część uważała, że są oni odłamem narodu polskiego — to ci, którzy mówili o sobie „genthe Rutheni natione Poloni" — a wreszcie trzecia grupa zdawała sobie sprawę z tego, że Ukraińcy tworzą odrębny naród o własnym języku narodowym i własnych tradycjach historycznych. Trzeba jednak dodać, że poza klerem grekokatolickirn była uświado- miona bardzo nieliczna warstwa ukraińska. Kler zaś zależny był od hierarchii, a ta była w pierwszym rzędzie lojalna wobec dynastii, a prócz tego miała sympatię dla Rosji i dlatego raczej była skłonna Ukraińców uważać za odłam narodu rosyjskiego. W miarę wzrostu liczby inteligencji wzmacniała się grupa, uważająca Ukraińców za odrębny naród, co faktycznie dokonało się dopiero w następnym pokoleniu. Doraźnie w każdym razie Stadion utworzył Hołowną Radę, która była narzędziem w jego ręku. Spotkało się to z kontrposunięciem polskim — stworzono Ruskyj Sobór, reprezentujący tych działaczy ukraińskich, którzy uważali się za przynależnych do narodu polskiego i solidaryzowali się z politycznymi postulatami polskimi. WALKA O KONSTYTUCJĘ Sprawy galicyjskie były dla całości przebiegu rewolucji w Austrii marginesowe. Jeśli idzie o kraje rdzenne, to jest austriackie i czeskie, przebieg był nieco inny, ale dużo analogii można zaobserwować w polityce sfer dworskich wobec liberałów austriacko-niemieckich, wobec działaczy czeskich, podobnie jak i wobec całego zagadnienia węgierskiego. W pierwszej połowie roku to, co się działo w Wiedniu, miało największy wpływ na losy całego państwa. Otóż w marcu osiągnięto obalenie absolutyzmu przez zniesienie cenzury, utworzenie Gwardii Naro- dowej i Legii Akademickiej, w dziedzinie zaś państwowej zniesiono dotychczasowe urzędy nadworne, a utworzono radę ministrów, złożoną z ministrów resortowych, na której czele stał F. A. Kolowrat, potem Karl Ficąuelmont, a wreszcie od początku maja Franz Pillersdorf. Byli to ludzie gotowi do przeprowadzania reform w duchu liberalnym, ale najdalsi od rewolucjonizmu. Dwór odnosił się do nich nieufnie, podobnie jak i działacze rewolucyjni. 25 kwietnia ogłoszono konstytucję, która miała obowiązywać tylko tzw. kraje dziedziczne, a więc tym samym uznawała odrębność Węgier, co było logiczne, ponieważ Węgrzy mieli już własne państwo na podstawie konstytucji sankcjonowanej przez monarchę. Konstytucja austriacka nie mówiła nic o posiadłościach włoskich, ponieważ forma ich przynależności do cesarstwa austriackiego jeszcze nie była ustalona; rozstrzygniecie tej sprawy zależne było od przebiegu działań wojennych. Konstytucja kwietniowa nie była demokratyczna; przewidywała dwu- izbowe ciało prawodawcze, ordynację wyborczą pośrednią i cenzusową 203 oraz absolutne prawo weta dla monarchy. Chyba jednak najistotniejsza była sprawa jej pochodzenia: powstała ona z woli monarchy, była, jak się mówiło, oktrojowana. Wychodziła z założenia, że monarcha jest źródłem władzy, a nie naród, zatem monarcha mógł ją w każdej chwili zarówno zmienić, jak i odwołać. Dało to hasło do wybuchu Barykada w Wiedniu, 26 V 1848 drugiej, tzw. majowej rewolucji w Wiedniu. Pod naciskiem rewolucyjnej demonstracji rząd ustąpił i ogłosił wybory do sejmu, który miał uchwalić konstytucję w oparciu o powszechne i równe prawo wyborcze. Było to zwycięstwo rewolucyjnej zasady suwerenności narodu. Rząd wprawdzie ugiął się, ale skłonił cesarza do potajemnego wyjazdu do Innsbrucka, gdzie miał się znaleźć wśród wiernych dynastii Tyrolczyków. Zastę- pować cesarza w stolicy miał arcyksiążę Jan, najbardziej popularna wśród mieszczaństwa postać rodziny cesarskiej. Tymczasem zorganizo- wano w Wiedniu Wydział Bezpieczeństwa, na którego czele stanął 204 dr Adolf Fischhof. Przez jakiś czas on faktycznie rządził stolicą Austrii. Wkrótce doszło jednakże do rozruchów robotniczych, co skłoniło bogatą burżuazję wiedeńską do szukania porozumienia z dynastią. Jeszcze w maju 1848 r., kiedy wielkie bezrobocie w Wiedniu zdawało się niebezpieczne dla porządku publicznego, rząd zorganize- Sejm austriacki 1848 r. wał roboty publiczne, w praktyce najprostsze roboty ziemne, aby dać zatrudnienie i zarobek około 20 tyś. robotnikom. Równocześnie utworzono komitet dla spraw robotniczych, który miał się zająć losem klasy robotniczej. Wydał on zarządzenia podwyższające płace robotników fabrycznych i skracające ich dzień pracy do 10 godzin. Kiedy jednak w sierpniu z powodu trudności finansowych ograniczono płace przy tych robotach publicznych, wybuchły zaburzenia, które zostały przez Gwardię Miejską krwawo stłumione, przy czym padło 22 zabitych, a kilkuset robotników zostało rannych. 8 lipca upadł rząd Pillersdorfa, a na czele gabinetu stanął dawny współpracownik Metternicha baron J. F. von Wessenberg jako minister spraw zagranicznych, a .baron A. Doblhoff — wywodzący się z tych samych kręgów — został ministrem spraw wewnętrznych. Ważne natomiast było wstąpienie do rządu jako ministra sprawiedliwości adwokata dr. A. Bacha, który w marcu brał udział w walkach barykadowych, a teraz przesunął się zdecydowanie na prawo. Jest to znak czasu. Rząd ten zwołał sejm konstytucyjny (Reichstag — jedyny, który istniał w austriackiej historii, zresztą jednoizbowy). Jego otwarcia dokonał 22 lipca arcyksiążę Jan. Od razu powstała sprawa języka obrad, kiedy wniosek Fischhofa, aby był nim niemiecki, większość słowiańska odrzuciła. Niemniej bez zwłoki zabrano się do rozpatrzenia sprawy najbardziej zasadniczej. 205 26 lipca poseł z Moraw Hans Kudlich postawił krótko sformuło- wany wniosek o zniesieniu pańszczyzny i poddaństwa. Rozpoczęła się gorąca debata nad sprawą odszkodowania dla dotychczasowych użytkow- ników tych feudalnych świadczeń. Ostatecznie uchwalono go z uznaniem zasady odszkodowania dla panów w dniu 7 września. Wkrótce cesarz dał sankcję tej uchwale i w ten sposób ustawa ta kończyła w Austrii system feudalny na wsi. Jak się miało okazać, była to jedyna ustawa, którą ten sejm mógł uchwalić. Równocześnie wracał dwór do Wiednia, a pozycja monarchii znacznie się wzmocniła, kiedy Radetzky odniósł 25 lipca pod Custozzą zwycięstwo nad wojskami włoskimi, na skutek czego Mediolan dostał się ponownie pod władzę austriacką, a król Piemontu musiał 6 sierpnia zawrzeć zawieszenie broni. Sejm wprawdzie nie chciał uchwalić adresu dziękczynnego dla armii walczącej we Wło- szech, ale nastroje kontrrewolucyjne zaczęły wzmacniać się w bogatym mieszczaństwie, co objawiało się w podkreślaniu austriacko-dynastyczne-go patriotyzmu. Grillparzer napisał wiersz pochwalny dla Radetzkiego, w którym mieściły się słowa „w Twoim obozie jest Austria", a Johann Strauss (starszy) skomponował słynny marsz Radetzkiego, który został po raz pierwszy odegrany 6 sierpnia. Ale już od lipca grano w wiedeńskich teatrzykach reakcyjną komedię Nestroya pt. Wolność w Grajdołku (Freiheit im Krdhwinkel), wykpiwającą rewolucję i jej hasła. Wkrótce, bo 6 października, wybuchła w Wiedniu trzecia rewolucja, która przerwała obrady sejmowe. Była ona związana z wypadkami na Węgrzech i w Niemczech. SPRAWA CZESKA Jeszcze jednak w czerwcu doszło do zbrojnego zwycięstwa reakcji w Czechach. Ruch rewolucyjny zaczął się w Czechach już 11 marca, kiedy wybrano komitet i uchwalono postulaty, zmierzające do utworzenia odrębnej jednostki państwowej, tzn. stworzenia wspólnego sejmu dla Czech, Moraw i Śląska, oraz zasadniczej reformy w duchu liberalnym ze zniesieniem poddaństwa włącznie. Deputacja przyjechała do Wiednia już po zwycięstwie rewolucji 15 marca, a dwór dał zrazu wymijającą odpowiedź; 8 kwietnia jednak cesarz wydał tzw. list gabinetowy, który zapowiadał utworzenie jednolitej władzy dla krajów Korony św. Wacława. Na razie nie zorientowano się w istnieniu zagadnienia narodowościo- wego w tym sensie, że w krajach tych żyją dwie (o Polakach nie pamiętano) narodowości, jakkolwiek zgadzano się, że w administracji i w szkołach ma być używany język ludności. Już jednak 11 kwietnia istnienie odrębnej narodowości w Czechach zamanifestował list Palackie-go do zgromadzenia we Frankfurcie. Palacky bowiem otrzymał zaproszenie na przybycie do tzw. przedparlamentu we Frankfurcie nad Menem, gdzie przygotowywano zebranie się ogólnoniemieckiego parlamentu, który miał opracować konstytucję dla całych zjednoczonych Niemiec. W przekonaniu wszystkich działaczy niemieckich owej epoki 206 Czechy były częścią Niemiec w znaczeniu historycznym, zresztą tery- torium ich należało do Związku Niemieckiego stworzonego w 1815 r. Palacky odmówił udziału w parlamencie frankfurckim uzasadniając to tym, że Czechy nie są krajem niemieckim. Trzeba tu jeszcze dodać, że na oznaczenie pojęcia Czechy istniał tylko termin geograficzny „Bóhmen", a ich mieszkaniec nazywał się „Bóhme", co jednak nie oznaczało przynależności narodowej, a wyłącznie terytorialną. Dlatego też Palacky wyraził się, że jest Czechem (ein Bóhme), mówiącym po słowiańsku. Dopiero potem powstało w języku niemieckim, a za nim w innych językach słowo „Tscheche" w odróżnieniu od „Bóhme". Wystąpienie Palackiego wywołało od razu reakcję po stronie nie- mieckiej. Niemcy czescy zaczęli domagać się z kolei dla siebie uprzywile- jowanego stanowiska w krajach czeskich, uważając je za część ich niemieckiej ojczyzny. Zresztą w liście swym Palacky przeciwstawił się w ogóle idei zjednoczenia całych Niemiec, bo to oznaczało koniec istnienia Austrii. Austria zaś, wedle przywódcy czeskiego, miała się stać ojczyzną wszystkich mieszkających w niej ludów, a skoro Słowianie przeważali, zatem miała się stać państwem słowiańskim. Koncepcja ta nazwana została austroslawizmem. Propagować ją miał zjazd zwołany do Pragi, na który chciano zrazu zaprosić tylko przedstawicieli Słowian austriackich, ale na skutek akcji polskiej zaproszono przedstawicieli wszystkich narodów słowiańskich. Zjawili się więc na nim także i przed- stawiciele Polaków z Poznańskiego oraz przedstawiciel Rosjan, rewo- lucjonista M. Bakunin. Zjazd ten pomyślany był jako przeciwstawienie się parlamentowi frankfurckiemu. Działacze czescy widzieli teraz w Austrii ochronę dla nich i innych Słowian zarówno przed niebezpieczeństwem niemieckim, jak i niewolą carskiej Rosji. W czasie obrad zjazdu doszło do rewolucyjnych rozruchów w Pradze, które wyzyskał komenderujący generał, głowa najbardziej reakcyjnej kliki austriackiej, ks. Alfred Windischgratz, do rozpędzenia zjazdu i zbombardowania Pragi. Taki przebieg wydarzeń nie zmienił jednak nastawienia polityków czeskich. Uważali bowiem, że skoro wrogami Słowian byli liberałowie niemieccy, obradujący we Frankfurcie, oraz rządzący w Peszcie libe- rałowie madziarscy, którzy uciskali Słowian korony węgierskiej, tym samym dwór habsburski w istocie swojej wrogi liberałom obu narodów stawał się ich sprzymierzeńcem. Podobne stanowisko zajmowali inni Słowianie, co szczególnie na terenie węgierskim miało ułatwić grę reakcyjnym czynnikom dworskim, czekającym na moment, w którym będzie można poskromić rewolucję i odebrać jej te koncesje, które w pierwszym momencie wydawały się konieczne. SYTUACJA NA WĘGRZECH Rząd węgierski nie chciał uznać odrębności niemadziarskich naro- dów w swym państwie. Jedynie tylko Chorwacji, tradycyjnie odrębnej w ramach królestwa, godzono się przyznać pewną autonomię, ale ani 207 jeszcze były związki terytorialne w tradycyjnych granicach krajów koron- nych. Arystokracji szczególnie zależało na utrzymaniu historycznych jednostek terytorialnych, bo właśnie tam miała niezaprzeczony autorytet społeczny. Z drugiej strony Czesi pragnęli zachować jedność krajów Korony św. Wacława, ponieważ to dawało im przewagę na terytoriach mieszanych narodowościowo. Podobnie Polacy nie chcieli dopuścić do podziału Galicji, pozycja bowiem polska w Galicji Wschodniej byłaby narażona ze strony Ukraińców, którzy tam stanowili większość, natomiast w całej Galicji mieli większość Polacy. Wobec tego ten zasadniczy dla przebudowy Austrii problem rozwiązano w sposób kompromisowy, który dawał perspektywy, że państwo nie stanie się teatrem zaciętej walki narodowościowej. Postanowiono więc zachować autonomię krajów koronnych, ale podzielić je na okręgi jednolite lub prawie jednolite pod względem narodowościowym. Zresztą było to niełatwe, ponieważ prze- ważnie granica zasiedlania poszczególnych narodowości w Austrii była bardzo skomplikowana. W Galicji Wschodniej na przykład, gdzie większość stanowili Ukraińcy, istniały spore wyspy zamieszkałe przez ludność polską. Najważniejsze jednak, że koncepcja ta została przyjęta przez wszystkie zainteresowane strony. Zapowiadało to harmonijne współżycie wszystkich narodowości w Austrii. Poza tym konstytucyjny projekt uzgodniony przez sejm nadawał Austrii charakter państwa liberalnego, rządzonego parlamentarnie, a cesarz miałby tylko weto odraczające w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament ogólno-austriacki. ZAMACH STANU Z MARCA 1849 ROKU I POKONANIE WŁOCH ORAZ WĘGIER Rząd nie chciał jednak tego rodzaju konstytucji. Przygotował własny projekt, idący znacznie dalej w kierunku centralistycznym, wzmacniający władzę wykonawczą w ogóle, a rolę monarchy szczególnie. Wobec tego dokonano pewnego rodzaju zamachu stanu. Sejm został rozwiązany 7 marca 1848 r., a równocześnie ogłoszono nadaną przez cesarza konstytucję, datowaną 4 marca. Znowu sprawą zasadniczą było to, że konstytucja była oktrojowana, a więc jej źródłem był monarcha, a nie przedstawicielstwo narodowe. Zresztą przewidziany w konstytucji parlament nigdy nie został zwołany, a konstytucja nie weszła w życie, bo najpierw w związku z toczącymi się wojnami ogłoszono stan wyjątkowy, a potem tzw. patentem sylwestrowym 31 XII 1851 r. została ona anulowana i wrócono formalnie już do rządów absolutnych, które miały trwać przez dziesięć lat, to jest do 1859 r. W tym też czasie rozwiązano najważniejsze zagadnienia państwowe. Najpierw ostatecznie pokonano Piemont, bo kiedy w marcu 1849 r. Karol Albert pod wrażeniem sukcesów węgierskich zerwał zawieszenie broni, został przez wojska Radetzkiego w ciągu niezmiernie krótkiego czasu pokonany pod Novarą (23 marca) i zmuszony do zawarcia pokoju. 212 Czechy były częścią Niemiec w znaczeniu historycznym, zresztą terytorium ich należało do Związku Niemieckiego stworzonego w 1815 r. Palacky odmówił udziału w parlamencie frankfurckim uzasadniając to tym, że Czechy nie są krajem niemieckim. Trzeba tu jeszcze dodać, że na oznaczenie pojęcia Czechy istniał tylko termin geograficzny „Bohmen", a ich mieszkaniec nazywał się „Bohme", co jednak nie oznaczało przynależności narodowej, a wyłącznie terytorialną. Dlatego też Palacky wyraził się, że jest Czechem (ein Bóhme), mówiącym po słowiańsku. Dopiero potem powstało w języku niemieckim, a za nim w innych językach słowo „Tscheche" w odróżnieniu od „Bóhme". Wystąpienie Palackiego wywołało od razu reakcję po stronie niemieckiej. Niemcy czescy zaczęli domagać się z kolei dla siebie uprzywilejowanego stanowiska w krajach czeskich, uważając je za część ich niemieckiej ojczyzny. Zresztą w liście swym Palacky przeciwstawił się w ogóle idei zjednoczenia całych Niemiec, bo to oznaczało koniec istnienia Austrii. Austria zaś, wedle przywódcy czeskiego, miała się stać ojczyzną wszystkich mieszkających w niej ludów, a skoro Słowianie przeważali, zatem miała się stać państwem słowiańskim. Koncepcja ta nazwana została austroslawizmem. Propagować ją miał zjazd zwołany do Pragi, na który chciano zrazu zaprosić tylko przedstawicieli Słowian austriackich, ale na skutek akcji polskiej zaproszono przedstawicieli wszystkich narodów słowiańskich. Zjawili się więc na nim także i przedstawiciele Polaków z Poznańskiego oraz przedstawiciel Rosjan, rewolucjonista M. Bakunin. Zjazd ten pomyślany był jako przeciwstawienie się parlamentowi frankfurckiemu. Działacze czescy widzieli teraz w Austrii ochronę dla nich i innych Słowian zarówno przed niebezpieczeństwem niemieckim, jak i niewolą carskiej Rosji. W czasie obrad zjazdu doszło do rewolucyjnych rozruchów w Pradze, które wyzyskał komenderujący generał, głowa najbardziej reakcyjnej kliki austriackiej, ks. Alfred Windischgratz, do rozpędzenia zjazdu i zbombardowania Pragi. Taki przebieg wydarzeń nie zmienił jednak nastawienia polityków czeskich. Uważali bowiem, że skoro wrogami Słowian byli liberałowie niemieccy, obradujący we Frankfurcie, oraz rządzący w Peszcie liberałowie madziarscy, którzy uciskali Słowian korony węgierskiej, tym samym dwór habsburski w istocie swojej wrogi liberałom obu narodów stawał się ich sprzymierzeńcem. Podobne stanowisko zajmowali inni Słowianie, co szczególnie na terenie węgierskim miało ułatwić grę reakcyjnym czynnikom dworskim, czekającym na moment, w którym będzie można poskromić rewolucję i odebrać jej te koncesje, które w pierwszym momencie wydawały się konieczne. SYTUACJA NA WĘGRZECH Rząd węgierski nie chciał uznać odrębności niemadziarskich narodów w swym państwie. Jedynie tylko Chorwacji, tradycyjnie odrębnej w ramach królestwa, godzono się przyznać pewną autonomię, ale ani 207 Następnie król abdyk W parę miesięcy późn więc wracało pozornie Cięższa była wojna ściem. Po chwilowej ofe austriackie poniosły dot obradujący w Debreczy i pełną niepodległość Bema wyparły Austriak ruszyła ofensywa węgiers wania z carem Mikołaje cesarzowi austriackiemu Mikołaja I skłoniła do t i perspektywa, że w razie wej ponownie zwyciężą polską. Odbudowanie bo rewolucjonistów za waru reakcyjną interwencją ca: w Warszawie z carem i rosyjskiej dowodzonej przi strzygnęło losy powstania, rosyjska, od zachodu zwyc Wojska węgierskie zmuszo Temesvarem w południow przekroczyła granicę tureckąl lowała pod Yilagos 13 sierp dowodzona przez gen. G. Kl nali teraz krwawej zemsty, osławiony terrorem stosowa słynniejsza była egzekucja l dziernika. Stracono też piei premiera niezależnego rządu w czasie powstania robił ci z dynastią. Na Węgrzech wprowadzeń podziały terytorialne. Oddzielo' rzono prowincję serbską Woj graniczę Wojskowe. Reszta zi okręgów, gdzie władzę sprawo dowi wojskowemu. Językiem Nasłano całą rzeszę urzędnikó których zwano od ówczesnego Bacha". Równocześnie zniesion nakładając ogromne podatki, k W ten sposób zaogniono probl się on na blisko dwadzieścia la monarchii habsburskiej. Sprawa niemiecka doczekała Serbom mieszkającym na Węgrzech południowych, ani Słowakom, ani też Rumunom takiej autonomii nie przyznawano. Chciano zrealizować ideę jednonarodowego państwa, w którym istniałby tylko jeden naród polityczny, to znaczy Madziarowie. Czynniki dworskie orientowały się w tych sprawach dobrze, ponieważ spór o język nauczył jeszcze współ- pracowników Metternicha, jakie siły na Węgrzech dadzą się ewentualnie użyć przeciw niepodległościowym aspiracjom węgierskim. W dodatku rozwiązanie sprawy chłopskiej przez nowy rząd węgierski nie było dosta- tecznie radykalne; ale co najważniejsze, ustawy wydane na ostatnim sejmie stanowym w marcu 1848 r. w Preszburgu inaczej realizowano 'na ziemiach etnicznie madziarskich, a mniej radykalnie z większym uwzględnieniem interesów szlachty węgierskiej na ziemiach niemadziar-skich. Wywołało to od razu rozruchy chłopskie, które wprawdzie miały naprawdę charakter społeczny, ale które politycy węgierscy uważali za ruchy antywęgierskie, podsycane przez agitację panslawistyczną. Obok Chorwacji najsilniejszym ośrodkiem antywęgierskim stały się ziemie zamieszkałe przez Serbów. W Karłowcach zebrała się w maju tzw. Skupsztyna Narodowa, która ogłosiła niezależną, chociaż w ramach korony węgierskiej, Wojwodinę, na której czele postawiono wojewodę i Komitet Narodowy — Odbor. Wojewodą został patriarcha Josif Ra-jacić, który uważał się za szefa niezależnego rządu. Jeszcze w marcu w Zagrzebiu Sabor chorwacki ogłosił program pełnej niezależności trójjedynego królestwa Dalmacji, Chorwacji. Sławonii, a banem wybrano Josipa Jelaćicia; obejmował on to stanowisko na podstawie tajnego poro- zumienia z czynnikami dworskimi, które w nim widziały bardzo sprawne narzędzie do walki z rewolucją. Zresztą sprawą niezmiernie istotną było opanowanie Pogranicza, będącego przecież rezerwuarem najlepszych pułków wiernych dynastii. W maju więcdoszło do zbliżenia między tworzącą się serbską Wojwodiną a Chorwacją w duchu wyraźnie anty- węgierskim. Na razie jednak dynastia nie mogła występować jawnie. Był to przecież moment, w którym cesarz musiał uciekać z Wiednia, a Radetzky jeszcze nie pokonał Włochów, Tym się tłumaczy, że w pewnym momencie cesarz dał dymisję Jelaćiciowi, chociaż były to tylko pozory, ponieważ i dwór, i Jelaćić doskonale orientowali się, że to gra, której celem jest cofnięcie koncesji danych Węgrom i wykorzystanie przeciw nim narodowości niemadziarskich. Zrazu jednak dwór nie angażował się jawnie w akcji przeciw rządowi węgierskiemu. Kiedy 12 czerwca wybuchło powstanie serbskie przeciw Węgrom, dwór odżegnał się od wspólnoty z nim i nawet oficjalnie potępił powstańców, którzy prowadzili walkę sami, mając tylko pomoc ochotników z księstwa serbskiego. Jelaćić słuchający rozkazów Wiednia również pozostał na razie neutralny. Dwór w tym momencie nie miał ani uregulowanej sytuacji w Wiedniu, ani nie potrafił jeszcze przywrócić swego panowania we Włoszech. Niemniej Serbowie skutecznie opierali się armii węgierskiej i doczekali na jesieni zmiany sytuacji. Zresztą nastroje niechęci wobec niezależności Węgier wzmagały się nie tylko w sferach ultrareakcyjnych związanych z dworem, ale także liberalni politycy austriaccy zaczynali rozumieć, że zupełne oderwanie się 208 krajów korony węgierskiej od cesarstwa austriackiego naraża interesy burżuazji, szczególnie wielkiej burżuazji austriacko-niemieckiej. Rozu- mieli, że w interesie rozwoju nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej, zarówno w dziedzinie bankowości, jak i wielkiego przemysłu, leży jednolity rynek wewnętrzny, obejmujący całość posiadłości habsburskich. W dodatku ogromne długi państwowe, jakie ciążyły na skarbie austriackim, wymagały amortyzacji, co po odpadnięciu dochodów ze skarbu węgierskiego stawało się jeszcze trudniejsze, a w przekonaniu finansistów austriackich długi te były zaciągane na potrzeby całego austriacko-wegierskiego państwa, a więc winny być spłacane i przez Węgry. Toteż rząd wiedeński, który wtedy reprezentował właśnie interesy wielkiej burżuazji austriackiej, zbliżał się w polityce wobec Węgier do polityki dworu. 31 sierpnia wyszedł reskrypt, domagający się ograniczenia odrębności węgierskich ministerstw skarbu i wojny oraz podporządkowania Pogra- nicza Wojskowego austriackiemu ministerstwu wojny. Równocześnie zakazano przygotowań wojskowych, zwróconych przeciw Serbom i Chor- wacji. Wkrótce potem, bo 4 września, wydano manifest królewski do Jelaćicia, przywracający go do wszystkich dotychczasowych funkcji formalnie zawieszonych 10 czerwca. 11 września wojska Jelaćicia prze- kroczyły Drawę i rozpoczęła się wojna przeciw Węgrom. W Peszcie powstał Komitet Obrony Narodowej z Kossuthem na czele. Król w odpo- wiedzi mianował 25 września hr. F. Lamberga głównodowodzącym wojsk węgierskich i komisarzem królewskim na Węgrzech. W trzy dni potem hr. Lamberg został przez lud peszteński zabity. 4 października Ferdynand rozwiązał sejm węgierski, mianował Jelaćicia dowódcą wojsk na Węgrzech i oddawał mu władzę nad Węgrami. Pierwsze starcia wojenne nie przyniosły sukcesu Jelaćiciowi. Cofnął się on pod Wiedeń, w którego pobliżu zjawiły się wojska węgierskie. Kiedy zaś 6 października wyru- szyć miał jeden z batalionów stacjonujących w Wiedniu na Węgry, wówczas ludność sprzeciwiła się temu, poparł ją w tym Legion Akade- micki, a Gwardia Narodowa nastrojona monarchistycznie została poko- nana. Arsenał i ministerstwo wojny zostało zdobyte, a minister wojny, hr. Latour, zabity. Dwór uciekł do twierdzy Ołomuniec na Morawach. Była to trzecia rewolucja wiedeńska o charakterze już wybitnie radykalnym. Po wybuchu tej rewolucji opuściło Wiedeń razem z cesarzem i rządem około 100 tyś. zamożnych mieszczan. Na pomoc walczącej stolicy przychodzili z prowincji tylko nieliczni robotnicy i studenci. Rewolucja ta wiązała się nie tylko zresztą ze sprawą węgierską, dla której zdecydowaną sympatię miał lud wiedeński usposobiony rewolucyjnie. Szło także i o postawę wobec sprawy zjednoczenia Niemiec. ZAGADNIENIE ZJEDNOCZENIA NIEMIEC We Frankfurcie nad Menem obradował od maja 1848 r. parlament ogólnoniemiecki. Posłów do parlamentu tego wybrano i z krajów 209 austriackich należących do Związku Niemieckiego. W zasadzie wyborów na postów 26 i 28 kwietnia dokonywali tylko Niemcy. Działacze czescy i słoweńscy ogłosili bojkot wyborów. Kiedy zebrał się ten ogólno-niemiecki parlament, zrazu przewagę miała tam orientacja tzw. wielko-niemiecka, to znaczy utworzenie zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej ze wszystkich krajów niemieckich, a więci należących do Austrii. Wyrazem tego było wybranie arcyksiecia Jana regentem, który utworzył rząd pod przewodnictwem A. Schmerlinga, wybitnego prawnika austriackiego. Wkrótce po stronie wzmacniającej się reakcji austriackiej zaczęto wysu- wać żądanie, aby zachować całość monarchii, a więc w ramach zjedno- czonych Niemiec miałyby się znaleźć wszystkie kraje habsburskie. Na to nie mogła się zgodzić większość obradujących we Frankfurcie polityków niemieckich, którzy chcieli państwa narodowego, a nie mozaiki naro- dowościowej. Poza tym uważali, że Włochom, Węgrom i Polakom należy się również zjednoczenie i niezależność państwowa. W takiej sytuacji zaczęła zwyciężać we Frankfurcie koncepcja tzw. Małych Niemiec, to znaczy zjednoczenie krajów pozaaustriackich w jedno państwo, w którym naturalnie największą potęgą byłyby Prusy. Rewolucja wiedeńska zade- cydowała i o tej sprawie. UPADEK REWOLUCJI WIEDEŃSKIEJ I SEJM W KROMIERYŻU Już 26 października wojska pozostające teraz pod naczelnym do- wództwem Windischgratza oraz wojska Jelaćicia rozpoczęły bombardo- wanie stolicy. Obrona była źle prowadzona, a nawet gen. Józef Bem, który tam się zjawił, nie mógł jej skutecznie zorganizować, nie orientując się należycie w warunkach tego typu walki. Tuż przed upadkiem Wiednia zjawiła się odsiecz węgierska; została jednakże pod Schwechat tuż na przedmieściach Wiednia przez Jelaćicia odparta. To zadecydowało o końcu rewolucji. 31 października wojska Windischgratza wdarły się do miasta. Zaczął się krwawy terror. Rozstrzelano między innymi posła parlamentu frankfurckiego Roberta Bluma, którego parlament niemiecki wysłał w delegacji do Wiednia. Wywołało to ogromne wrażenie w całych Niemczech, było zaś oznaką, że reakcja austriacka rezygnuje ze współpracy nad zjednoczeniem Niemiec. Na dworze wydawało się, że w Windischgratzu dynastia zyskała męża opatrznościowego, który przywróci przedrewolucyjny porządek. Z jego też rady mianowano premierem jego szwagra, ks. Felixa~ Schwarzenberga, jednego z najinteligentniejszych arystokratów austriackich, jacy się wybili w dziejach politycznych monarchii w okresie nowożytnym. Sejm przeniesiono do miasteczka Kromieryż, leżącego pod twierdzą Ołomuniec, gdzie schronił się dwór z cesarzem. Tam to 27 listopada uformowany został nowy rząd, w którym zasiadali bardzo wybitni politycy austriaccy. Ministrem spraw we- wnętrznych został F. Stadion, poprzednio gubernator Galicji, tekę sprawiedliwości objął A. Bach, minister z poprzedniego gabinetu. Bardzo 210 Następnie król abdykował na rzecz swego syna Wiktora Emanuela II. W parę miesięcy później, 22 sierpnia, kapitulowała Wenecja. Wszystko więc wracało pozornie do stanu sprzed rewolucji. Cięższa była wojna z Węgrami. Prowadzono ją ze zmiennym szczę- ściem. Po chwilowej ofensywie Windischgratza, który zajął Budę, wojska austriackie poniosły dotkliwe porażki. W czasie tych walk sejm węgierski, obradujący w Debreczynie, 14 kwietnia ogłosił detronizację Habsburgów i pełną niepodległość Węgier. Równocześnie wojska pod dowództwem Bema wyparły Austriaków z Siedmiogrodu, a na froncie zachodnim ruszyła ofensywa węgierska. Tymczasem Schwarzenberg prowadził roko- wania z carem Mikołajem I, który 9 maja wydał deklarację o udzieleniu cesarzowi austriackiemu pomocy w walce z powstaniem węgierskim. Mikołaja I skłoniła do tego obecność na Węgrzech legionu polskiego i perspektywa, że w razie zwycięstwa Węgrów w całej Europie Środkowej ponownie zwyciężą siły rewolucyjne, co z kolei wznowi sprawę polską. Odbudowanie bowiem Polski było uważane przez wszystkich rewolucjonistów za warunek zabezpieczenia Europy Środkowej przed reakcyjną interwencją carskiej Rosji. Franciszek Józef spotkał się w Warszawie z carem i od tego momentu rozpoczął się marsz armii rosyjskiej dowodzonej przez Paskiewicza na Węgry. To od razu roz- strzygnęło losy powstania. Od północy wkraczała 200-tysięczna armia rosyjska, od zachodu zwycięskie armie austriackie odwołane z Włoch. Wojska węgierskie zmuszone do odwrotu stoczyły ostatnią bitwę pod Temesvarem w południowych Węgrzech 9 sierpnia, a część z nich przekroczyła granicę turecką. Główna armia pod wodzą Górgeya kapitu- lowała pod Yilagos 13 sierpnia. Ostatnia poddała się twierdza Komorno dowodzona przez gen. G. Klapkę w dniu 9 października. Austriacy dokonali teraz krwawej zemsty, w której zasłynął austriacki gen. J. Haynau, osławiony terrorem stosowanym we Włoszech (hiena z Brescii). Naj- słynniejsza była egzekucja 13 generałów powstańczych w Arad 6 paź- dziernika. Stracono też pierwszego z nominacji cesarza Ferdynanda premiera niezależnego rządu węgierskiego, Łaj osa Batthyanyego, który w czasie powstania robił ciągłe wysiłki, by doprowadzić do "ugody z dynastią. Na Węgrzech wprowadzono nową administrację. Zniesiono tradycyjne podziały terytorialne. Oddzielono prowincję chorwacko-slawońską, utwo- rzono prowincję serbską Wojwodinę, wydzielono Siedmiogród i Po- granicze Wojskowe. Reszta ziem węgierskich została podzielona na 5 okręgów, gdzie władzę sprawowali komisarze, podporządkowani zarzą- dowi wojskowemu. Językiem urzędowym ogłoszono język niemiecki. Nasłano całą rzeszę urzędników niemieckich i czeskich obcych krajowi, których zwano od ówczesnego ministra spraw wewnętrznych „huzarami Bacha". Równocześnie zniesiono wszelką odrębność celną i podatkową, nakładając ogromne podatki, których zresztą ludność płacić nie mogła. W ten sposób zaogniono problem węgierski do tego stopnia, że stał lię on na blisko dwadzieścia lat głównym wewnętrznym zagadnieniem monarchii habsburskiej. Sprawa niemiecka doczekała się również wkrótce rozwiązania zgodne- 213 go z interesami austriackimi, to znaczy, powrócono do stanu sprzed rewolucji. Kiedy parlament frankfurcki uchwalił konstytucje, przewidującą zjednoczenie Niemiec pod berłem króla pruskiego, Fryderyk Wilhelm IV odrzucił ofiarowaną sobie przez deputacje parlamentu koronę cesarską, chociaż nie zrezygnował z myśli o zdobyciu dla Prus przodow- nictwa w Niemczech. Akcja jego natrafiła na opór dyplomacji austriackiej, Karykatura gen. Juliusa Haynaua która potrafiła ponownie skłonić cara Mikołaja do interwencji. Tym razem wystarczyła dyplomatyczna interwencja carska. W Ołomuńcu doszło do ugody austriacko-pruskiej, która była faktyczną kapitulacją Prus z aspiracji do zjednoczenia Niemiec pod swoją hegemonią. W Prusach liberałowie przyjęli to jako „hańbę ołomuniecką", ale naturalnie nie zrezygnowali ze swojej koncepcji tworzenia „Małych Niemiec", tym bardziej że absolutystyczne rządy austriackie dyskredytowały monarchię Habsburgów w oczach liberalnej opinii niemieckiej. Prusy bowiem zachowały konstytucję nadaną w okresie rewolucji, podobnie jak to uczynił król Piemontu Karol Albert. Po kilkunastu latach miało się okazać, że zwycięstwa austriackie we Włoszech i Niemczech były tylko chwilowymi sukcesami dyplomacji austriackiej, w rzeczywistości prowa- dziły do utraty pozycji monarchii naddunajskiej zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech. Doraźnie jednak Austria wychodziła z okresu Wiosny Ludów jako mocarstwo zwycięskie. 214 X. NEOABSOLUTYZM 1849-1859 O REFORMY RZĄDU SCHWAR- ZENBERGA I SYSTEM BACHA KRES ten, który dla współczesnych wydawał się nawrotem do rządów przedrewolucyjnych, nie można jednak nazwać okresem reakcji. Jedynie tylko w dziedzinie politycznej powracał system rządów absolutnych, ale to, czego dokonała rewolucja 1848 r., cofnąć się nie dało. Rozumieli to w pełni ludzie, którzy doszli do rządów. Ks. Schwarzenberg doskonale się orientował w rzeczywistości. Rozumiał, że dokonał się przewrót zasadniczy, że ustrój społeczny zmienił się gruntownie. Zdawał sobie także sprawę z tego, że nie ma powrotu do pańszczyzny i poddaństwa chłopów, wiedział, że przywileje feudalne na wsi i w mieście nie dadzą się wskrzesić. Szło tylko o to, aby w nowym ustroju zachować tyle przywilejów dla klas do tej pory uprzywilejowanych, ile to będzie możliwe. Nie miano zamiaru obalać zasady równości wobec prawa, ale z drugiej strony trzeba było starać się o to, aby przywilej majątku, który w ustroju kapitalistycznym ma jedyny walor, działał teraz na korzyść arystokracji i szlachty. Oznaczało to faktyczny sojusz bogatej burżuazji z arystokracją i taki charakter w istocie mają rządy neoabsoluty-styczne. Świadczy o tym wymownie skład rady ministrów. Obok bardzo wybitnych polityków arystokratycznych, jak Schwarzenberg i Stadion, zasiadali w niej bardzo nieprzeciętni ludzie pochodzenia mieszczańskiego. Bodaj najwybitniejszą osobistością był bar. K. Bruck, syn rzemieślnika z Nadrenii, protestant, który zrobił wielką karierę jako działacz w dziedzinie gospodarczej. Pracował i kierował giełdą w Trieście, widział przyszłość monarchii habsburskiej w faktycznej unii gospodarczej z całymi Niemcami. Był jakby prekursorem tego, co potem w czasie pierwszej wojny światowej nazwano „Mitteleuropa". On to jako minister handlu zorganizował izby handlowo-przemysłowe, on rozumiał doniosłość budowy dobrze zaplanowanej sieci kolejowej. On angażował znakomitych inżynierów do budowy tych dróg żelaznych, które w owych czasach były pod względem technicznym pionierskie, jak na przykład Kolej Południowa (Sudbahn), przekraczająca Alpy. Obok niego drugim wybitnym politykiem był A. von Schmerling, który poprzednio był premierem rządu ogólnoniemieckiego, a którego ideą było scentralizowane, ale konstytucyjne państwo austriackie, stojące na czele całych Niemiec. Odszedł od rządu wtedy, kiedy jawnie zerwano z konstytucjonalizmem i powrócono do absolutyzmu. F. Stadion, niezwykle inteligentny i zręczny 215 polityk, który rozumiał doskonale potrzeby ustroju konstytucyjnego i instytucji autonomicznych opartych na samodzielnej gminie jako podstawie, był faktycznym autorem oktrojowanej konstytucji 4 marca, ale rychła choroba usunęła go z areny politycznej. Spadek po nim objął jako minister spraw wewnętrznych A. Bach, który w sposób najbardziej wyraźny reprezentował interesy wielkiej Felix Schwarzenberg burżuazji, upatrującej w sojuszu z absolutną monarchią ocalenie przed niebezpieczeństwem zbyt radykalnej rewolucji. Po śmierci ks. Schwarzen- berga tytułu premiera nie odnowiono, bo cesarz sam obejmował niejako formalnie rządy absolutne; faktycznym szefem rządu był właśnie Bach i on zorganizował cały system administracji ściśle centralistycznej i skrajnie biurokratycznej. Dlatego też lata te nazwano systemem Bacha, jak okres poprzedni nazywano systemem Metternicha. Jedną z ważnych osobistości rządowych był minister oświaty hr. Leo Thun, twórca znakomitego systemu szkolnego; charakterystyczne, że system ten dbał w pierwszym rzędzie o szkolnictwo średnie, bo na nim najwięcej zależało czynnikom burżuazyjnym. Jego gimnazja przetrwały nawet istnienie monarchii, a w Polsce system ten obowiązywał jako spadek po Austrii jeszcze do 1930 r. Gimnazja dzieliły się na niższe i wyższe, przy czym program był podobny, ale w klasach wyższych na wyższym poziomie. Ośmioletnie gimnazjum rozpoczynało 216 się dla uczniów, którzy ukończyli czteroklasową szkołę ludową. Gim- nazjum kończyło się egzaminem maturalnym na bardzo wysokim po- ziomie, dającym świadectwo encyklopedycznego wykształcenia w dziedzinie, w pierwszym rzędzie, humanistycznej. Był to typ tzw. klasycznego gimnazjum, w którym uczono przez wszystkie klasy łaciny, a od klasy trzeciej greki. W wykształceniu klasycznym widziano szkołę dyscypliny umysłowej i wyobrażano sobie, że to chroni młodzież przed rozkładowymi wpływami idei rewolucyjnych. Wynikało to ze złudzenia, że prądy romantyczne są istotną podstawą nastawienia rewolucyjnego młodzieży, i sądzono, że da się w ten sposób sztucznie wskrzesić klasycyzm. W związku z reformą szkolnictwa średniego przeprowadzono także zasadniczą zmianę ustroju uniwersytetu najpierw na wydziale filozo- ficznym, który miał kształcić nauczycieli gimnazjalnych. Wprowadzono zasadę wolności uczenia i nauczania, to znaczy profesor mógł w swojej specjalności prowadzić takie wykłady, jakie uważał za właściwe, a stu- denci uczęszczali na te wykłady, jakie im odpowiadały. Zniesiono więc obowiązek zdawania egzaminów cząstkowych, które się odbywały co roku lub co półrocze, a wprowadzono jeden egzamin końcowy dla osiągnięcia stopnia naukowego, tzn. doktoratu, oraz jeden egzamin państwowy dla zdobycia dyplomu zawodowego. Dzięki temu uniwersytety austriackie mogły się stać ośrodkami bad"ań naukowych, a uniwersytet wiedeński w stosunkowo niedługim czasie odzyskał swoje tradycyjne stanowisko ogólnoeuropejskie. Jeśliby okres tych narzucanych odgórnie wszechstronnych reform we wszystkich nieomal dziedzinach życia państwowego porównać z józefi- nizmem, to zasadnicza różnica istniała tylko w jednym: w stosunku do Kościoła. Rewolucja 1848 r. wywołała w sferach arystokracji środkowo- europejskiej przekonanie, że Kościół jest najwłaściwszą instytucją pod- trzymującą w szerokich masach ducha posłuszeństwa wobec autorytetów społecznych. Sądzono zatem, że jeśli uwolni się Kościół od nadzoru państwa, to zyska on szersze możliwości takiego właśnie konserwa- tywnego działania. Zresztą Franciszek Józef wychowany był w duchu arcykatolickim, który na dworze reprezentowała jego matka. Jednym z jego nauczycieli był późniejszy kardynał J. O. Rauscher, który w pierwszych latach panowania młodego cesarza miał ogromny na niego wpływ. Także A. Bach, który jako syn chłopski był zafascynowany własną świetną karierą, w Kościele widział tę siłę, która mu pozwoli utrzymać się przy władzy. On to był ze strony państwa tym, który doprowadził do konkordatu ze Stolicą Apostolską. Konkordat ten zawarty został w 1855 r. i był jednym z najdalej idących, jeśli idzie o uprzywilejowanie Kościoła w stosunku do państwa. Dawał on Kościołowi faktyczny nadzór w pełni nad szkolnictwem ludowym, średnim w ograniczonym zakresie, natomiast na uniwersytetach jedynie w dziedzinie wydziałów teologicznych. W sprawach małżeńskich ustawodawstwo cywilne podporządkowywano zasadom prawa kanonicznego. Śluby kościelne były obowiązkowe dla chrześcijan, a Kościół katolicki był szczególnie uprzywilejowany, jeśli idzie o małżeństwa mieszane. Właśnie podporządkowanie ustawodawstwa cywilnego w tej dziedzinie było ka- 217 mieniem obrazy dla liberałów i ono potem stało się powodem zniesienia konkordatu po dojściu ich do władzy. Tak więcmożna powiedzieć, że we wszystkich sprawach rządy neoabsolutystyczne poszły niejako za daleko i przez to podważyły swoje dokonania. Niemniej to, co stworzono w dziedzinie nowoczesnej administracji, pozostało trwałe. Administracja musiała zostać dostosowana do wymogów nowego ustroju. Na najniższym szczeblu administracji państwowej pan wsi do tej pory wykonywał wszystkie funkcje państwowe. On zbierał podatki od chłopów, on wyznaczał rekrutów, on wymierzał sprawiedliwość w naj- niższej instancji. Wprawdzie te działania były kontrolowane przez urzędy obwodowe, ale z chwilą, kiedy ustała władza patrymonialna pana wsi, trzeba było stworzyć odpowiedni aparat władzy państwowej. Utworzono więcna szczeblu najniższym urzędy powiatowe (Bezirk, na którego czele stał Bezirkshauptmarm), trzeba było stworzyć najniższe instancje sądownicze, trzeba było zorganizować służbę porządku publicznego i odpowiednio rozbudować aparat fiskalny. Wszystko to dokonano w ciągu paru lat rządów Bacha. Ale absolutyzm z konieczności wymagał rozbudowanego aparatu policyjnego. W tej dziedzinie rozporządzano tradycjami józefmskimi i metternichowskimi. Niemniej dla utrzymania porządku i bezpieczeństwa na wsi zastosowano wzory francuskie, bo utworzono instytucję żandarmerii, która działała niezmiernie sprawnie aż do końca istnienia monarchii. W miastach potworzono dyrekcje policji, które podlegały ministerstwu policji. Przeobrażenia dokonane w okresie tych dziesięciu lat można traktować jako dostosowanie aparatu państwowego do nowego ustroju społecznego. Kraje austriackie po przeprowadzeniu uwłaszczenia i zniesieniu poddaństwa wkraczały w okres rozwiniętego kapitalizmu. Temu ustrojowi musiało służyć nowe państwo. Ale każda taka przebudowa przynosi ze sobą ogromne koszty. Zresztą budżet państwa kapitalistycznego musi być niepomiernie większy niż państwa — jak Austria przed rewolucją 1848 r. — tkwiącego jeszcze głęboko w ustroju feudalnym. Podobnie jak każdy właściciel ziemski, który tracił darmową siłę roboczą z chwilą zniesienia pańszczyzny, tak i państwo potrzebowało kapitału obrotowego do prowadzenia nowoczesnej gospodarki, a raczej do dostosowania się do nowoczesnej gospodarki. Zwiększano przecież w ogromnym zakresie aparat administracyjny, równocześnie trzeba było budować urządzenia konieczne dla funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki, w pierwszym rzędzie koleje żelazne, oraz modernizować armię. Powszechne opodatkowanie w przyszłości miało znacznie zwiększyć dochody budżetowe, ale na razie brakowało tych pieniędzy, skoro trzeba było także płacić odszkodowania właścicielom ziemskim, którzy bez tego nie mogli prowadzić gospodarki siłą najemną. Austria co prawda miała otwarte kredyty zagraniczne, ale za nie trzeba było płacić; to wszystko wytworzyło na długie lata stan ciągłych niedoborów budżetowych i trudności finansowych. I one miały wpływ na losy państwa nie tylko przez utratę zaufania szerokich sfer mieszczaństwa, ale w pierwszym rzędzie w polityce zewnętrznej, która okazała się decydująca dla całego systemu rządów neoabsolutystycznych. 218 POLITYKA ZEWNĘTRZNA. ZERWANIE Z ROSJĄ Po śmierci F. Schwarzenberga w 1852 r. ministrem spraw zagra- nicznych został hr. Buol von Schauenstein — osobistość mierna; ambicją jego było zachowanie zaufania młodego cesarza, który zgodnie z tradycjami monarchicznymi uważał sprawy zagraniczne i wojskowe za bezpośrednio zależne od siebie. Był wprawdzie dość inteligentnym człowiekiem, ale zbyt młodym, aby mógł istotnie decydować o tak skomplikowanych zagadnieniach, jakie stały przed wielkim mocarstwem w trakcie doniosłych przeobrażeń. Można więc ocenić pierwszy okres rządów osobistych Franciszka Józefa jako katastrofalny. Kryzys zewnętrzno-polityczny, w jakim znalazła się Austria w okresie rewolucji, został przezwyciężony dzięki poparciu Rosji. Święte Przymierze sformułowane w traktatach z 1833 r. w Miinchengratz okazało się dla trzech monarchii w okresie największej próby 1848/49 r. zbawienne. Szczególnie Austria zawdzięczała mu nie tylko pokonanie powstania węgierskiego, ale i odzyskanie poprzedniej pozycji w Niemczech. Wkrótce zaznaczyły się jednak rozbieżności między Rosją a Austrią na terenie bałkańskim. Car Mikołaj I był przekonany, że skoro uratował młodego Franciszka Józefa przed niechybną klęską w 1849 r., zatem może liczyć na jego wdzięczność i wzajemność. Ale już Schwarzeuberg przy jakiejś spo- sobności wyraził się, że polityka austriacka zadziwi świat swoją nie- wdzięcznością. Kiedy więc w 1852 r. Czarnogóra rozpoczęła nierówną walkę z Turcją, Austria pospieszyła jej z pomocą i ocaliła przed zagładą. Urażało to aspiracje rosyjskie do wyłącznej opieki nad chrześcijanami, w szczególności prawosławnymi, w państwie tureckim. Niebawem doszło do zupełnego zerwania dobrych do tej pory stosunków z Rosją. Mikołaj rozpoczynając w 1853 r. wojnę z Turcją był przekonany, że może liczyć na życzliwe stanowisko Austrii. Kiedy jednak po zajęciu przez wojska carskie Mołdawii i Wołoszczyzny oraz zniszczeniu floty tureckiej Anglia i Francja wypowiedziały Rosji wojnę, Austria opowiedziała się faktycznie po stronie mocarstw zachodnich, albowiem okupowała Mołdawię i Wołoszczyznę blokując w ten sposób wojskom rosyjskim drogę na Bałkany. W dodatku dyplomatycznie Austria nie tylko nie popierała Rosji, ale nawet w pewnym stopniu solidaryzo- wała się z żądaniami francusko-brytyjskimi. Robiono to z myślą zdobycia Mołdawii i Wołoszczyzny, na co trzeba by sił znacznie większych, niż dysponowała nimi monarchia naddunajska. Wprawdzie mocarstwa zachodnie gotowe były jej w tym pomóc, ale pod warunkiem zrzeczenia się Lombardii i Wenecji. Na to zaś Franciszek Józef w żadnym wypadku zgodzić się nie mógł, ponieważ uważał, że odziedziczone po przodkach posiadłości muszą być przez niego zachowane, a w dodatku nie widział potrzeby wyrzekania się hegemonicznego stanowiska, jakie Austria po kongresie wiedeńskim zdobyła na Półwyspie Apenińskim. Ostatecznie Austria ani nie zdecydowała się przystąpić do wojny z Rosją, jak to proponowały mocarstwa zachodnie, ani nie poparła Rosji, wskutek czego straciła życzliwość oraz zaufanie jednej i drugiej strony. Okazało się to wymownie przy wysunięciu sprawy 219 Rozejm w Yillafranca włoskiej przez ministra Piemontu, Camillo Cavoura, w 1856 r. na kongresie pokojowym w Paryżu, na którym doszło do wyraźnego zbliżenia między Francją Napoleona III a Rosją Aleksandra II. Jedyną korzyścią, jaką Austria odniosła, to odsuniecie Rosji od ujść Dunaju, który był główną magistralą handlową monarchii. WOJNA WŁOSKA Fatalne skutki tej polityki ujawniły się wkrótce. Doszło bowiem do przymierza francusko-piemonckiego z ostrzem antyaustriackim. Nie było ono tajne, a pomimo to dyplomacja austriacka ułatwiła grę Cavourowi, wysyłając przedwcześnie ultimatum do Turynu; w ten sposób Piemont stawał się stroną zaatakowaną, a sojusz z Francją miał formalnie charakter obronny. Przyczyną tego nierozważnego kroku austriackiego były trudności finansowe, które nie pozwalały zbyt długo utrzymywać armii na stopie wojennej. Operacje militarne tej kampanii 1859 r. prowadzono zgoła nieumiejętnie. Nie wykorzystano pierwszego momentu, kiedy wojska Piemontu nie były jeszcze wzmocnione maszerującymi przez Alpy wojskami francuskimi. Pozwolono obu armiom się połączyć i przegrano dwie krwawe bitwy, najpierw pod Magentą, potem pod Solferino. Wojska austriackie wycofały się do potężnego czworoboku twierdz, dzielących Lombardię od Wenecji. Wykorzystał ten moment Napoleon III, który pragnął wojnę możliwie prędko zakończyć, ponieważ Prusy szykowały się do interwencji na rzecz Austrii. Także Franciszek 220 Józef nie chciał dopuścić do zjawienia się na terenie wojny armii pruskiej, która by walczyła z Francją osobno, bo nad Renem. Wynikiem takiego współdziałania musiałaby być utrata hegemonii w Niemczech na rzecz Prus. W wyniku kompromisowego pokoju w lipcu 1859 r., którego preli- minarze zawarte zostały w Yillafranca w osobistym spotkaniu obu cesarzy, a potem potwierdzone w ostatecznym pokoju w Zurychu. Austria zrzekała się Lombardii, ale zatrzymywała południowy Tyrol, czworobok twierdz i prowincję Wenecję. Wydawało się, że w ten sposób może uda się Austrii zachować jakąś pozycję w całych Włoszech, gdzie Napoleon III chętniej by widział federację pod przewodnictwem na przykład papieża niż scentralizowane państwo. Włosi przekreślili jednak te rachuby. Najpierw akcja Cavoura we Włoszech północnych doprowadziła do likwidacji sekundogenitur austriackich i włączenia całych Włoch Środkowych do Piemontu, z tym że nawet część Państwa Kościelnego — prowincja Romagna — tam się znalazła. W roku następnym Garibaldi zlikwidował Królestwo Neapolu i Sycylii, tak że w 1861 r. ogłoszono Królestwo Włoskie. Tym samym los Wenecji został przypieczętowany. Katastrofa wojenna we Włoszech zdyskredytowała cały system Bacha, który zaraz po zawarciu rozejmu w Yillafranca otrzymał dymisję, podobnie jak Buol von Schauenstein. Trzeba było szukać nowej orientacji wewnętrznopolitycznej i zerwać z absolutyzmem. XI. MONARCHIA KONSTYTUCYJNA I UGODA Z WĘGRAMI 1860-1867 CHWIEJNA POLITYKA FRANCISZKA JÓZEFA I D MOMENTU upadku Bacha rozpoczyna się okres wielokrotnych prób nadania państwu kształtu konstytucyjnego, przy czym nie tylko idzie o ustrój władz naczelnych, ale o stosunek między poszczególnymi członami monarchii. Najważniejszym stał się od razu problem węgierski. Pod wpływem kieski 1859 r. we wszystkich sprawach zwalczały się różne koncepcje. Cesarz stracił zaufanie najpierw jako wódz, a potem powoli coraz bardziej podporządkowywał się najsilniejszym czynnikom wewnętrznym swego państwa. Do końca jednak pozostawił sobie wpływ na politykę zewnętrzną, chociaż w rzeczywistości właśnie ta strona jego działalności jako monarchy absolutnego w okresie pierwszych dziesięciu lat rządów była w gruncie rzeczy najbardziej go osobiście kompromitująca. Podobnie aż do końca swych bardzo długich, blisko siedemdziesiąt lat trwających rządów nie' wypuścił z rąk kierownictwa armii, jakkolwiek trzeba również zauważyć, że rządy nad wojskiem sprawowane w pierwszym dziesięcioleciu panowania przez jego zaufanych „uwsteczniły armię, wpro- wadziły do jej kadry dowódczej nepotyzm i protekcjonizm, zasklepienie się do kliki arystokratycznej, co w niemałym stopniu przyczyniło się do klęski na polu bitwy. Dopiero po 1859 r. zaczęto armię unowocześniać, wprowadzono przymus wyższego wykształcenia wojskowego dla generałów, zajmujących odpowiedzialne stanowiska,- zreorganizowano sztab generalny. Dopuszczono ludzi mieszczańskiego pochodzenia do wysokich stanowisk. Niemniej zawsze jeszcze największym zaufaniem darzył cesarz typ generała zdecydowanego, odważnego osobiście, ale mało w dziedzinie wojskowej wykształconego. Miało się to odbić i na losach armii austriackiej w następnej decydującej już dla całej przyszłości monarchii wojnie 1866 r. DYPLOM PAŹDZIERNIKOWY Pierwszą próbą nowej orientacji wewnętrznopolitycznej były rządy związane z A. Gołuchowskim, poprzednio namiestnikiem Galicji, który w 1859 r. objął ministerstwo spraw wewnętrznych, a potem został tzw. ministrem stanu, czyli pełnił funkcję premiera. On to wydał dyplom paź- 222 dziernikowy, stanowiący w pewnym sensie kompromis między centraliz- mem biurokratycznym a federalizmem parlamentarnym. Gołuchowski był ściśle związany z czynnikami arystokratycznymi, feudalnymi, których ideałem była daleko posunięta samodzielność krajów koronnych. W ten sposób sprawy wspólne całej monarchii, jak polityka zagraniczna, wojsko, Agenor Gołuchowski sprawy celne i finansowe, pozostałyby w rękach władzy centralnej, czyli w rękach cesarza, który zachowałby bardzo szerokie prerogatywy. Niemniej jasne było, że jeśli chciano uzdrowić finanse, znajdujące się w stanie opłakanym, to trzeba było zdobyć zaufanie nastawionych liberalnie wielkoburżuazyjnych sfer, a więcdomagających się kontroli konstytucyjnej nad gospodarką finansową. Zatem musiano zgodzić się na stworzenie wspólnego dla całości ciała parlamentarnego. Dyplom październikowy zapowiadał więcutworzenie Rady Państwa (Reichsrat); już w samej nazwie zaznaczono różnice w stosunku do rzeczywistego parlamentu, któremu by nadano nazwę sejmu (Reichstag). Rada Państwa miała bowiem być reprezentacją poszczególnych sejmów krajowych, które do niej wysyłały swoich delegatów. W tym też dyplomie podkreślono pewną odrębność Węgier od reszty krajów koronnych, ponieważ postanowiono, że Rada Państwa będzie albo ściślejsza, to znaczy kompetentna tylko dla spraw krajów pozawęgierskich, albo szersza, kompetentna dla całości, a więc i spraw węgierskich. 223 To właśnie nie zadowalało polityków węgierskich, którzy dążyli do utworzenia własnej państwowości, połączonej tylko osobą władcy bądź konstytucyjnymi warunkami z resztą monarchii. Rządy Gołuchowskiego trwały krótko, a po ogłoszeniu w październiku 1860 r. dyplomu już w grudniu musiał podać się do dymisji, natrafiwszy na opozycję zarówno ze strony węgierskiej, jak — co bardzo ważne — ze strony niemiecko-- austriackich liberałów. W pewnym związku z upadkiem koncepcji Gołuchowskiego łączyło się też niepowodzenie w polityce zewnętrznej. Nowy minister spraw zagranicznych, uczeń Metternicha, hr. B. Rechberg, dążył do odnowienia związku z obu dworami północnymi, to znaczy z Rosją i Prusami. Zaraz po ogłoszeniu dyplomu październikowego Franciszek Józef pojechał do Warszawy, gdzie spotkał się z carem Aleksandrem II i regentem pruskim Wilhelmem. Jednakże dyplomacja Napoleona III pokrzyżowała tę próbę, a to tym łatwiej, że car osobiście widział w Franciszku Józefie zdrajcę sprawy solidarności monarchicznej, sprawcę śmierci swego ojca Mikołaja I i klęski pokoju paryskiego. Franciszek Józef, godząc się wewnętrznie na koncepcję niejako ugody z czynnikami arystokratycznymi, sądził, że to go właśnie wzmocni w próbie odnowienia Świętego Przymierza. Kiedy wrócił z Warszawy z pustymi rękami, przerzucił się na koncepcję inną, liberalno-centra-listyczną. RZĄDY SCHMERLINGA Realizatorem nowej koncepcji miał być były minister gabinetu Schwar- zenberga, A. Schmerling, zwolennik rozwiązania sprawy niemieckiej w duchu hegemonii austriackiej. Skoro Prusy w tym czasie przeszły na orientację liberalną, przez co zyskały sobie zdecydowane sympatie wśród mieszczaństwa niemieckiego, trzeba było również przejść na pozycje rządów liberalno-konstytucyjnych, aby w tej rywalizacji zdobyć opinię najsilniejszej już społecznie klasy niemieckiej, to jest burżuazji. Miały to być rządy centralistyczne, a więc właśnie takie, jakie najbardziej odpo- wiadały interesom wielkiej burżuazji. Znowu więc orientację wewnętrzno- polityczną chciał cesarz uzgodnić z orientacją zewnętrznopolityczną. Tyle, że Franciszek Józef nie był człowiekiem zdecydowanym. Starał się zawsze zostawiać sobie możliwość natychmiastowej zmiany orientacji. Dlatego mianując Schmerlinga ministrem stanu nie udzielił -dymisji Rechbergowi, mającemu zgoła inną orientację zewnętrzną. Rechberg bowiem w dalszym ciągu pragnął porozumienia z Prusami w sprawach niemieckich. Z takiego stanu rzeczy musiały wyniknąć ciągłe wahania polityczne, które były znamieniem wielu lat rządów Franciszka Józefa, a które zresztą uważano za charakterystyczne dla polityki austriackiej w ogóle; było to istotnie uzasadnione tym, że w wielojęzycznej monarchii działało tyle sprzecznych sił, iż trudno by było nawet monarsze o większym formacie niż Franciszek Józef prowadzić politykę stałą, konsekwentną i kierującą się jednolitą koncepcją we wszystkich dziedzinach życia państwowego. 224 Kiedy więc Schmerling obejmował rządy, okazało się, że skutki dyplomu październikowego i rok trwających rządów Gołuchowskiego w pewnych sprawach były nieodwracalne, szczególnie jeśli idzie o sytuację na Węgrzech. Skoro tam cofnięto najważniejsze zarządzenia ery Bacha, a więcprzywrócono tradycyjny podział kraju, a zwłaszcza że, reaktywo- Anton von Schmerling wano samorząd komitacki, to tym samym odebrano rządowi centralnemu możliwość pełnej ingerencji w sprawy wewnętrzne korony węgierskiej. Chociażby tak istotna dla całości państwa sprawa, jak podatki, znalazła się w rękach samorządów, a więc praktycznie w rękach szlachty, która tą ,drogą mogła wywierać niemały wpływ na politykę Wiednia. Ponadto dyplomowi październikowemu nadano taką formę, że miała to być ostateczna regulacja stosunków wewnętrznych. Wobec tego, kiedy Schmerling wydał tzw. patent lutowy 1861 r., który w rzeczywistości był faktyczną konstytucją, musiano mu nadać formę niejako ustawy wykonawczej do dyplomu październikowego. Konstytucja Schmerlingowska była jednak owiana innym duchem niż dyplom Gołuchowskiego. Ograni- 225 czała znacznie kompetencje sejmów krajowych na rzecz Rady Państwa ukonstytuowanej w dwu izbach: Izbie Panów, mianowanej przez cesarza, i Izbie Delegatów sejmów krajowych. Rada Państwa miała uchwalać budżet i wykonywać działalność ustawodawczą; sejmom krajowym po- zostawiono oprócz rzeczy najważniejszej, to znaczy obsyłania swymi delegatami izby niższej Rady Państwa, tylko drobne sprawy krajowe oraz wybór Wydziału Krajowego, organu samorządu krajowego. Razem z patentem lutowym wydano też ordynacje dla poszczególnych krajów, które regulowały skład-i sposób wybierania sejmów oraz funkcjono- wania Wydziałów Krajowych. Ordynacje wyborcze do sejmów były w rzeczywistości ordynacjami wyborczymi do Rady Państwa. Ułożono je tak, aby dać najsilniejszą reprezentacje polityczną ludziom najbogatszym, a więc najzupełniej sprzecznie z zasadą proporcjonalności. Ponadto wybory były w kurii małej własności, czyli w kurii wiejskiej, dwustopniowe. W gminach tylko cześć bogatsza wybierała prawyborców, którzy potem wybierali posłów. Wybory były jawne, a więc dawały ogromne możliwości admini- stracji państwowej wpływania na ich przebieg właśnie w kurii wiej- skiej. Schmerling po doświadczeniach okresu Wiosny Ludów dobrze orientował się już w sprzecznościach narodowościowych, zatem tak układał okręgi wyborcze i tak przydzielał liczbę mandatów, aby fawo- ryzować nie tylko ludzi bogatych, ale przede wszystkim tam, gdzie to było możliwe, żywioł niemiecki, to znaczy tam, gdzie Niemcy mieli zwarte okręgi zasiedlenia, choć w danych krajach stanowili mniejszość. Dotyczyło to w pierwszym rzędzie krajów czeskich. Stworzono więc cztery kurie: kuria większej własności, szczególnie uprzywilejowana (za- znaczył się w tym osobisty wpływ cesarza, który czuł się związany z arystokracją), ledwo kilka czy kilkanaście osób wybierało jednego posła na sejm krajowy; kuria miejska, gdzie poseł reprezentował już kilkuset wyborców czy nawet kilka tysięcy; osobna kuria dla izb handlo- wo-przemysłowych, oczywiście reprezentująca interesy wielkiej burżuazji; wreszcie kuria wiejska, gdzie jeden poseł był pośrednio wybierany przez kilkanaście tysięcy wyborców. W poszczególnych krajach różnie były wyznaczone liczby dla przedstawicieli danych kurii, tak na przykład w Galicji stosunkowo nieproporcjonalnie w porównaniu z całością monarchii reprezentowani byli chłopi, Schmerling bowiem uważał ich za podporę władzy w przeciwieństwie do szlachty, która w porównaniu z innymi krajami koronnymi otrzymała nieco mniejszy procent mandatów. Jednakże gabinet Schmerlinga nie mógł dojść do porozumienia ani z Węgrami, ani, jak się wkrótce okazało, z Czechami. O te sprawy rozbijała się jego polityka. Węgrzy nie obesłali Rady Państwa, doma- gając-się powrotu do konstytucji z 1848 r.. Czesi również zaczęli domagać się odrębności tak, jak im obiecał cesarz Ferdynand w 1848 r. Wreszcie i sprawa niemiecka, która była głównym zadaniem tego gabi- netu, nie dała się rozwiązać w myśl koncepcji Schmerlinga. Cesarz Franciszek Józef zwołał w sierpniu 1863 r. zjazd książąt Rzeszy do Frankfurtu celem stworzenia bardziej zwartego państwa pod realnym 226 przewodnictwem Austrii. Ale wówczas w Prusach rządził już Bismarck i próba ta spełzła na niczym. Wreszcie w 1864 r. zgodnie z koncepcjami Rechberga Austria i Prusy wystąpiły wspólnie w wojnie z Danią o oderwanie od niej dwu księstw: Szlezwiku i Holsztynu. Wojna skończyła się w 1865 r. pokojem wiedeńskim, w którym Dania musiała zrzec się obu księstw. Powstał naturalnie spór o dalszą przynależność tych księstw, bo niemiecka opinia publiczna pragnęła, aby były samodzielne pod władcą, który miał tam pewne tytuły dziedziczenia. Ostatecznie w ugodzie zawartej w Gastein Holsztyn przypadł Austrii, a Szlezwik Prusom. Niemniej Bismarck zdobywał w ten sposób doskonały pretekst do rozpoczęcia wojny z Austrią o zjednoczenie Niemiec w momencie, który uzna za dogodny. W każdym razie ta ugoda z Prusami przekreślała całą koncepcję Schmerlinga w dziedzinie niemieckiej. Okazało się, że nie może on dojść do porozumienia ani z Węgrami, ani z Czechami, ani z Polakami. Równocześnie Węgrzy, których politykę wobec Wiednia zręcznie prowadził Ferenc Deak, zmierzały najwyraźniej do zawarcia ugody, chociaż na zasadach innych, niż to było możliwe dla Schmerlinga. Wobec tego w 1865 r. cesarz udzielił mu dymisji, a rządy oddał hr. Belcrediemu, zwolennikowi przekształcenia państwa w duchu federacyjnym. Zawiesił on konstytucję 1861 r. otwierając tym samym drogę do ugody z Węgrami; zwoławszy sejmy wszystkich krajów koronnych stworzył możliwość ugody poszczególnych krajów z rządem centralnym. WOJNA Z PRUSAMI 1866 ROKU Nim jednak polityka Belcrediego mogła się zrealizować, doszło w lecie 1866 r. do wybuchu wojny z Prusami i sprzymierzonymi z nimi Włochami, która rozstrzygnęła się w bitwie pod Sadową (Kóniggratz). Wprawdzie poprzednio wojska austriackie pokonały Włochów w bitwie pod Custozzą, a potem flota austriacka rozgromiła silniejszą flotę włoską pod Lissą, niemniej ostatecznie Austria była zmuszona oddać Włochom Wenecję i przyjąć warunki zwycięskich Prus, które zgodnie z koncepcją Bismarcka. a wbrew woli króla i jego wojskowego otoczenia, nie odebrały Austrii żadnego terytorium. Natomiast Austria musiała zrzec się uczestnictwa w Związku Niemieckim i zgodzić na utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod przewodnictwem Prus. Pozostała jeszcze otwarta sprawa Niemiec Południowych, tzn. Bawarii, Wirtembergii, Badenii i Hesji, z którymi Prusy zawarły tajny sojusz wojskowy, przewidujący w razie wojny oddanie ich armii pod dowództwo króla pruskiego. Ponadto te państwa południowoniemieckie związały się ze Związkiem Północnoniemieckim uczestnicząc w Unii Celnej i stworzonym dla tego celu Parlamentem Związku Celnego. Tak więcsprawa niemiecka została faktycznie rozstrzygnięta na rzecz rozwiązania tzw. mało-niemieckiego, a więc hegemonii pruskiej w Niemczech. Wojna 1866 r. wykazała niedostatki nie tylko w dziedzinie kie- 227 rownictwa wojskowego, ale i dyplomacji. Armie austriackie były gorzej dowodzone i znacznie gorzej uzbrojone niż wojska pruskie. Odtylcowy karabin pruski strzelał trzy do pięciu razy szybciej niż przestarzałe karabiny austriackie. Jedynie artyleria austriacka okazała się na poziomie, a może nawet nieco górowała nad pruską. Chyba jednak główna przyczyna klęski austriackiej leżała w jej nieudolnej polityce zagranicznej. Kiedy zbliżała się wojna z Prusami, nie było tajne, że Włochy staną po stronie Prus, aby zdobyć Wenecję. Poprzednio rząd austriacki odrzucał wielokrotnie ponawiane propozycje odprzedania Wenecji państwu włoskiemu. Gdy na parę tygodni przed wybuchem wojny Włochy zawarły za zgodą Napoleona III sojusz z Prusami, dyplomacja austriacka nawet wtedy nie zdecydowała się na odstąpienie Wenecji, aby oderwać Włochy od tego sojuszu. Natomiast w przededniu wojny, kiedy już było wiadomo, że stała się nieuchronna, rząd austriacki dla zapewnienia sobie życzliwości Napoleona III zobowiązał się wobec niego, że bez względu na wynik działań wojennych odstąpi mu formalnie Wenecję. W ten sposób już przed rozpoczęciem działań wojennych przesądzony został negatywny wynik walki o pozycję Austrii we Włoszech, bez pozyskania neutralności włoskiej, co pozwoliłoby skoncentrować znacznie większe siły wojskowe na decydującym froncie północnym. Jak świadczył przebieg tej krótkiej kampanii, nawet lepiej dowodzona armia austriacka musiałaby ulec przewadze pruskiej. Jednakże losy bitwy pod Sadową długo się wahały, a obecność armii, która równocześnie walczyła niepotrzebnie we Włoszech, mogła była albo dać zwycięstwo, albo przynajmniej klęskę uczynić mniej katastrofalną. Inaczej wtedy mogłyby ułożyć się stosunki w Niemczech, gdzie przecież większość państw niemieckich stanęła po stronie Austrii i tylko szybkość działania wojsk pruskich w Czechach nie pozwoliła armiom Niemiec Południowych wpłynąć na losy Rzeszy. Jeśli więc można uważać, że wyniki wojen bywają „zasłużone", to klęska austriacka w 1866 r. była na pewno spowodowana niedołęstwem kierownictwa we wszystkich dziedzinach, i to w rozgrywce decydującej nie tylko o losach monarchii Habsburgów i Niemiec, ale w niemałym stopniu całej Europy. UGODA Z WĘGRAMI Po klęsce 1866 r. cesarz austriacki musiał już zgodzić się na ugodę z Węgrami. Przekształcono państwo na monarchię podwójną, to znaczy Austro-Węgry; był to tak zwany dualizm, ustanowiony na początku 1867 r. Powstawały dwa odrębne państwa, mające odrębne rządy, odrębne parlamenty, ale wspólnego monarchę — cesarza w Austrii, czyli tzw. Przedlitawii, a króla na Węgrzech. Granicę między Austrią Dolną a Węgrami stanowiła rzeczka Litawa, około 100 km na wschód od Wiednia; stąd nazwa Przedlitawii dla Austrii, a Zalitawii dla Węgier. Oprócz monarchy wspólnymi instytucjami były. ministerstwo spraw /.agranicznych, ministerstwo wojny oraz specjalne ministerstwo finansów, 228 które opłacało koszty tych dwu odrębnych resortów. Wspólny budżet właśnie dla wspólnych spraw uchwalać miały delegacje obu parlamentów, austriackiego, czyli Rady Państwa, i sejmu węgierskiego. Delegacje te zbierały się raz w Budapeszcie, a raz w Wiedniu, ale obradowały i głosowały osobno. Równocześnie ustanowiono podział wspólnych do- chodów z wyraźnym uprzywilejowaniem Węgier, które miały pokrywać Cesarzowa Elżbieta, żona Franciszka Józefa, w węgierskim stroju koronacyjnym tylko 30% sum potrzebnych na wspólny budżet. Wreszcie, co bardzo istotne, ugoda ta była ważna tylko na dziesięć lat, a więc co dziesięć lat Węgrzy mieli możność stawiania nowych warunków, ponieważ mieli faktycznie pozycję silniejszą niż Austria, a to z tego powodu, że ich wewnętrzna sytuacja była bardziej korzystna. Mieli oni bowiem zdecydo- waną przewagę nad innymi narodowościami w swym państwie, zarówno w dziedzinie materialnej, jak kulturalnej i politycznej. I tak w 1868 r. zawarli ugodę z Chorwacją, przyznającą temu krajowi tylko bardzo wąską autonomię, a o autonomii innych narodo- wości w ogóle nawet nie było mowy. Zapewniono im tylko możność kulturalnego rozwoju, co zresztą pozostało na papierze, bo Węgrzy dokonywali ogromnego wysiłku dla madziaryzowania swoich mniejszości narodowych. Z drugiej jednak strony rozumieli, że ich związek z Austrią daje im ogromne korzyści. Należeli przecież do wielkiego mocarstwa, mającego doskonałe możliwości rozwoju gospodarczego, jako że w mo- 229 narchii znajdowały się kraje bardzo zróżnicowane zarówno co do bo- gactw naturalnych, jak i poziomu gospodarczego, zatem wymiana dawała wszechstronne pożytki. Najważniejsze jednak było to, że Madziarzy stanowili liczebnie mniejszość w swoim państwie, chociaż sami byli najliczniejszą grupą etniczną. Panowanie ich opierało się więc w niemałym stopniu na tym, co reprezentowała dynastia, a więc na wspólnej armii, która miała bronić całości terytorialnej obu części monarchii. Później utworzono w obu państwach także odrębną obronę krajową. W ten sposób istniały trzy armie, a to cesarska i królewska armia austro- -węgierska. cesarsko-królewska obrona krajowa (Landwehr) i królewsko- -węgierska obrona krajowa (honwedzi). Podobnie oznaczano i urzędy jako c. i k., to znaczy austriacko-węgierskie, c. k. to znaczy austriackie i królewsko-węgierskie. NIEDOSZŁY SOJUSZ AUSTRIACKO-FRANCUSKI Ugodę z Węgrami przeprowadził nowo mianowany minister spraw zagranicznych bar. F. Beust, poprzednio premier Saksonii, wróg Bismarcka. Powołany on został przez Franciszka Józefa z misją przygoto- wania odwetu za Sadowe. Cesarz bowiem i sfery dynastyczne nie mogły się pogodzić z tym rozstrzygnięciem, jakie tam zapadło. Pogodzono się co prawda z utratą Włoch, ale nie chciano jeszcze pogodzić się z utratą pozycji w Niemczech, z którymi państwo i dynastia były związane od wieków. Ponieważ rozwiązaniem sprawy niemieckiej w duchu pruskim poczuł się poszkodowany także Napoleon III. którego pozycja w Europie doznała istotnego osłabienia, zatem nasuwała się możliwość zawarcia sojuszu francusko-austriackiego zwróconego przeciw Prusom. Ale sojusz ten był trudny do zrealizowania ze względu na stosunek obu mocarstw do Rosji. Powstanie styczniowe, które wybuchło w Polsce w 1863 r., skłoniło Francję i Austrię obok Anglii do interwencji na jego rzecz. Wyzyskał to Bismarck, aby opowiedzieć się po stronie Rosji i w ten sposób zdobyć sobie jej zaufanie i pomoc w dalszych działaniach. Toteż w 1866 r. wbrew tradycyjnej polityce rosyjskiej Rosja pozwoliła Prusom usunąć Austrię z Rzeszy i podporządkować sobie inne państwa niemieckie, które do tej pory były niejako klientami Rosji. Zjedno- czenie bowiem Niemiec nie leżało w interesie mocarstwowym Rosji, podobnie jak nie leżało w interesie Francji. Ale właśnie osłabienie Rosji na skutek powstania polskiego, zarówno w dziedzinie wewnętrznej, jak wojskowej i dyplomatycznej, skłoniło ją do poparcia Prus, skoro na Austrię, jak uczyło doświadczenie wojny krymskiej i powstania polskiego, nie można było liczyć. Po 1866 r. Napoleon III dążył do odnowienia porozumienia z Rosją, aby mieć albo jej pomoc, albo przynajmniej życzliwą neutralność na wypadek zbliżającego się konfliktu z Prusami. Austria zaś w sojuszu z Francją raczej szukała poparcia'dla ekspansji na Bałkanach, jedynego kierunku, gdzie po usunięciu z Włoch i Niemiec to wielkie mocarstwo mogło rozszerzać swe wpływy. Tak przynajmniej 230 rozumiały politykę zewnętrzną najbardziej wpływowe sfery zarówno Austrii, jak i Węgier. Natomiast sfery dynastyczne myślały raczej o po- wrocie Austrii do Niemiec i odzyskaniu niezależnej zarówno wobec liberałów austriacko-niemieckiej, jak i Węgrów pozycji, którą posiadała wtedy, kiedy była związana z Niemcami. Ostatecznie jednak z chwilą ustalenia się w obu połowach monarchii rządów konstytucyjnych cesarz musiał liczyć się z interesami najsil- niejszych grup społecznych, to znaczy burżuazji niemiecko-austriackiej i Węgrów, gdzie faktycznie istniał sojusz między czynnikami burżuazyj- nymi a szlachtą i arystokracją, strzegący tak trudno zdobytej niezależności wobec Wiednia. KONSTYTUCJA GRUDNIOWA 1867 ROKU Po doprowadzeniu do ugody z politykami węgierskimi cesarz dał dymisję Belcrediemu, a rząd powierzył Beustowi, który reaktywował konstytucję 1861 r., zwołał Radę Państwa, aby przeprowadziła takie zmiany, które były konieczne dla sankcjonowania ugody austriacko-- węgierskiej. Dało to okazję politykom liberalnym do uzyskania dalszych koncesji konstytucyjnych. Już za czasów Schmerlinga zniesiono cenzurę prewencyjną i w ten sposób od 1862 r. rozwinęło się w Austrii niezależne dziennikarstwo, dające liberałom jeszcze jeden atut w walce politycznej. Wprowadzono też swobody obywatelskie, gwarantując nietykalność osobistą, nietykalność mieszkania i tajemnicę korespondencji. Za czasów też Schmerlinga naruszono pewne postanowienia konkordatu z 1855 r. przez odpowiednią zmianę prawa małżeńskiego; wówczas też dano pełne równouprawnienie innym wyznaniom, w pierwszym rzędzie protestantom i żydom. W czasie obrad Rady Państwa w 1867 r. wyszły dalsze ustawy w duchu liberalnym; zatwierdzone w grudniu przez cesarza stanowiły tzw. konstytucję grudniową z 1867 r., która przetrwać miała aż do końca istnienia monarchii z niewielkimi tylko zmianami. Dawała ona dość szeroką, ale niemniej ograniczoną autonomię poszczególnym krajom koronnym, uzależniała jednak rząd centralny od Rady Państwa, która miała prawo budżetowania i uchwalania kontyngentu rekruta i inicjatywę ustawodawczą. Na razie składała się ona w dalszym ciągu z delegatów sejmów krajowych, ale konstytucja przewidywała na wypadek nieobesłania przez jakiś sejm Rady Państwa przeprowadzenie wyborów bezpośrednich do niej z tego kraju. Ordynacja wyborcza pozostała ta. sama, jaką nadał Schmerling. Wkrótce poszczególne kraje, a najczęściej Czesi, przez nieobsyłanie Rady Państwa starały się przeprowadzać swoje postulaty polityczne. Wobec tego w 1873 r. przeprowadzono zmianę konstytucji, która w całym państwie ustanawiała bezpośrednie wybory do Rady Państwa, ale na tych samych zasadach, co dotychczasowe wybory do sejmów krajowych, to znaczy w najniższej kurii wyborów pośrednich, a we wszystkich czterech kuriach jawnych. 231 Tak więc parlament austriacki wybrany bezpośrednio w oparciu o kurialną ordynację wyborczą odznaczał się daleko posuniętą niepro- porcjonalnością. Z pierwszej kurii zasiadało 85 posłów reprezentujących niecałe 5000 wyborców, każdy więc poseł tej kurii reprezentował tylko około 60 osób. Kuria druga, to znaczy wybierana przez izby handlowo- Friedrich Beust -przemysłowe, wysyłała do Rady Państwa 499 posłów, a więc poseł z tej kurii reprezentował 26 wyborców. Natomiast posłów z miast było w parlamencie 116 wybranych przez około 184 tyś. wyborców, a więc na jednego posła miejskiego głosowało około 1600 wyborców. Najsłabiej były reprezentowane wsie, bo liczba uprawnionych w tej kurii wyborców wynosiła około l min., a posiadała tylko 131 mandatów, czyli na jednego posła głosowało 7500 wyborców. Trzeba tu jeszcze dodać, że ludność Austrii liczyła wtedy w przybliżeniu 20 min., zatem prawo wyborcze posiadało ledwo 6% mieszkańców państwa. UGODA POLSKO-AUSTRIACKA Ugoda austro-węgierska oddawała władzę na Węgrzech Madziarom, a w Austrii Niemcom; okazało się jednak, że Niemoy w Przedlitawii byli znacznie słabsi niż Madziarzy w Zalitawii, stąd do utrzymania 232 rządów parlamentarnych potrzebowali koniecznie jakiegoś dodatkowego oparcia. Oparciem parlamentarnym dla nich stali się Polacy. W latach 1866—1869 doszło bowiem do ugody między szlacheckimi politykami galicyjskimi a cesarzem. Spodziewano się wtedy wybuchu wojny Austrii w przymierzu z Francją przeciw Prusom i Rosji, co by od razu odnowiło sprawę polską. Politycy galicyjscy widzieli więcprzyszłość Polski w związku z Austrią, i to ich skłoniło do ustępstw na rzecz rządu centralnego. Dlatego też głosowali za konstytucją grudniową, chociaż w zasadzie pragnęli tak, jak Czesi, wyodrębnienia Galicji w osobną jednostkę państwową. Z drugiej strony rząd centralny korzystał z tego, że w Galicji trwał spór między wsią a dworem o serwituty, które jeszcze nie były uregulowane, a ponadto spór z Ukraińcami, których rząd mógł zawsze użyć politycznie przeciw polskim politykom szlacheckim. Ukraińcy bowiem jako naród jeszcze wtedy nieomal chłopski widzieli w Polakach wrogów, nie tylko ze względów narodowościowych, ale przede wszystkim społecznych. To właśnie dodatkowo skłoniło polityków polskich do ugody z dynastią, której pozostali wierni aż do końca życia Franciszka Józefa I. W zamian za to oddano im administrację kraju, a namiestnikiem z reguły zostawał zawsze Polak. W ten sposób przepro- wadzono spolszczenie'administracji, szkolnictwa i sądownictwa, a ponadto wkrótce coraz częściej politycy polscy zasiadali w rządzie wiedeńskim. XII. RZĄDY KONSTYTUCYJNE 1869- 1900 R REFORMY LIBERALNE .ZADY liberałów, które ugruntowały się w Austrii od uchwalenia konstytucji grudniowej i trwały z krótką przerwą na przełomie 1870/71 r. aż do 1879 r., realizowały zasady nowoczesnego państwa kapitalistycznego. Już w 1869 r. przeprowadzono dwie wielkie i doniosłe reformy, obie niejako pod wrażeniem klęski w wojnie z Prusami. Armia więc została zorganizowana na wzór pruski, wprowadzono powszechną krótkoterminową służbę wojskową, po której żołnierz przechodził do rezerwy. Utworzono też korpus oficerów rezerwy, a każdy młodzieniec, który zdał egzamin maturalny, odbywał służbę wojskową w charakterze jednorocznego ochotnika otrzymując wyszkolenie oficerskie, a po paru latach po kilkakrotnie odbywanych ćwiczeniach otrzymywał stopień oficera rezerwy. Zresztą trzeba tu dodać, że we wszystkich państwach europejskich wprowadzano system pruski, bo zwycięstwa tej armii działały fascynująco. Ale w powszechnym przekonaniu sukcesy armii pruskiej wynikały nie tylko z jej doskonałej organizacji i wyszkolenia, ale także z ogólnego wyższego poziomu kulturalnego żołnierzy, co zawdzięczano doskonałej pruskiej szkole ludowej. Tak więc utarło się powiedzenie, że bitwę pod Sadową wygrał pruski nauczyciel ludowy. Jeśli więc reformy szkolnictwa przeprowadzone w okresie neoabsolutyzmu, a więc w latach po 1848 r., zaniedbały szkołę ludową, to teraz zwrócono na nią szczególną uwagę. Oddano ją pod nadzór władz państwowych bądź samorządowych, jak na przykład w Galicji, gdzie utworzono Krajową Radę Szkolną zależną zarówno od sejmu, jak i namiestnika, a odebrano spod dotychczaso- wego nadzoru władz kościelnych. Wiąże się to z bardzo doniosłą sprawą stosunku do Kościoła. Konkordat z 1855 r. był, jak wspominaliśmy, w ogóle solą w oku liberałów. Ustawy małżeńskie uchwalane już w okresie Schmerlinga były na pewno naruszeniem tego konkordatu. Odebranie nadzoru nad szkołami powszechnymi było naturalnie sprawą jeszcze bardziej doniosłą. Kiedy więc Sobór Watykański uchwalił w lipcu 1870 r. dogmat o nieomylności papieża, rząd austriacki skorzystał z tego, aby unieważnić konkordat pod pretekstem, że zawierany był z inną instytucją papieską niż ta, która powstała po ogłoszeniu nowego dogmatu. W rezultacie nie za- warto żadnego nowego układu ze Stolicą Apostolską. W 1874 r. wydano ustawy, które jednostronnie regulowały sprawy kościelne w państwie. 234 Pozornie dawały one silną wobec Kościoła pozycję władzom państwo- wym, ale wykonywane były w taki sposób, że czynniki klerykalne mogły być w pełni zadowolone. Kościół mógł rozwijać faktycznie nie- skrępowaną działalność i aż do końca istnienia monarchii nie powstały żadne spory między nim a państwem austriackim. Przed anulowaniem ,.Novara". statek austriacki w podróży naokoło świata konkordatu ustawy antyklerykalne wydawane przez Radę Państwa natrafiały na opór kleru; rozgorzała walka raczej propagandowa niż represyjna. W 1869 r. uwięziono tylko biskupa z Linzu za opór przeciw ustawom państwowym, ale cesarz skorzystał ze swoich prerogatyw i zwolniono tego dostojnika kościelnego od wszelkiej odpowiedzialności. Pozycja społeczna kleru w Austrii była zbyt silna, aby można było, wzorem pruskiego kulturkampfu, który rozgorzał w parę lat później, walczyć z wszelkimi wpływami kleru w życiu państwowym. Zresztą religię katolicką zawsze uważano w Austrii za religię panującą. 235 W 1874 r. ustawa regulująca sprawy kościelne była przyjęta przez czynniki kościelne niechętnie, krytykował ją papież i biskupi. Zjawiła się wówczas deputacja biskupów u cesarza, który usprawiedliwiał się w słowach bardzo charakterystycznych, a zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy: „Jeśli do tej pory pod naciskiem okoliczności nie Drukarnia państwowa w Wiedniu w 1860 r. mogłem tyle zdziałać dla ochrony Kościoła, ile by odpowiadało życzeniom mego serca, to jednak jestem świadom, ilu zamysłom przeszkodziłem, które by mogły w znacznie wyższym stopniu mu zaszkodzić niż to, co się w istocie na jego niekorzyść dokonało". Zawsze przecież hierarchia katolicka i czynniki arystokratyczne mogły znaleźć ochronę na dworze, który tylko pod przymusem konieczności politycznych ulegał w ogóle żądaniom liberalizmu. W przekonaniu polityków liberalnych wszystkie reformy wprowa- dzane w Austrii w tych latach miały służyć postępowi gospodarczemu i społecznemu. Nie zawsze jednak takie były skutki ustaw wówczas uchwalanych. W 1868 r. zniesiono ustawę o lichwie i ustawę o niepo- dzielności gospodarstw chłopskich. Miało to ułatwić nieskrępowany rozwój gospodarki kapitalistycznej, ale w rzeczywistości doprowadziło do rozdrobnienia własności chłopskiej, która ponadto popadła w lichwiarskie długi coraz bardziej ją rujnujące. W dodatku obciążenia podatkowe wzrastały coraz bardziej, a podatki pośrednie ciążyły najbardziej na ludziach niezamożnych. Wszystko to prowadziło do coraz bardziej pogarszającego się położenia chłopów, najliczniejszej warstwy społecznej. Korzyść z tego odnosiła własność największa, tzw. w Austrii latyfundia. 236 która wykupywała własność drobną coraz bardziej powiększając swoją. W ciągu więc20 lat, między 1872 a 1892 r., zlicytowano w krajach austriackich około 180 tyś. gospodarstw chłopskich. W rdzennie austriackich krajach zagrażała chłopom konkurencja zboża węgierskiego i żywca galicyjskiego, bo tam była ziemia urodzaj niej sza, a robocizna tańsza. Pierwsza kartka pocztowa w Austrii Starano się w następnym pokoleniu temu przeciwdziałać przez zakładanie spółdzielni zarówno produkcyjnych, jak finansowych — tzw. Kasy Reiffeisenowskie, a w 1898 r. utworzono Allgemeiner Yerband Land- wirtschaftlicher Genossenschaften Ósterreichs (Powszechny Związek Spół- dzielni Rolniczych Austrii). Był to zresztą wielki problem społeczny, powszechny we wszystkich państwach przemysłowych ówczesnej Europy i do dziś jeszcze niepokojący zachodnioeuropejskich mężów stanu. KONFLIKT Z CZECHAMI Najtrudniejszą jednak wewnętrzną sprawą austriacką pozostała sprawa czeska. Zaostrzyła się ona jeszcze bardziej po wojnie prusko- -francuskiej, w której Austria pozostała neutralna, ponieważ rząd nie mógł narazić się na stanowczą opozycję Węgrów i liberałów niemiecko- -austriackich, a z drugiej strony Włochy również nie zdecydowały się na 237 wystąpienie z pomocą Francji. W 1871 r. utworzono cesarstwo niemieckie z królem pruskim jako cesarzem niemieckim i stało się ono najpo- tężniejszym militarnie mocarstwem w Europie. Zrodziła się wówczas obawa, że sięgnie ono i po ziemie zamieszkałe przez Niemców w Austrii, wobec czego cesarz chciał doprowadzić do ugody z Czechami, aby się na nich oprzeć przeciw Niemcom. Takie zadanie miał rząd utworzony w 1870 r. pod przewodnictwem hr. Hohenwarta. Jeszcze w 1865 r., kiedy było jasne, że Węgry osiągną własną państwowość, a monarchia przeobrazi się w duchu dualistycznym, przy- wódca czeski Palacky wydał książkę pt. Idea radouskeho stdtu, w której dawał wyraz przekonaniu, że utworzenie dualizmu będzie początkiem panslawizmu w Austrii, co doprowadzi do jej katastrofy, ale dodawał: „My, Słowianie, przyjmujemy to z prawdziwym żalem, ale bez bojaźni. Byliśmy przed Austrią i będziemy po niej". Kiedy zaś w 1867 r. Polacy obesłali Radę Państwa i nie solidaryzowali się z polityką absencji proklamowanej przez Czechów, wówczas przywódcy czescy wzięli udział w zjeździe słowiańskim w Moskwie w lecie 1867 r., który rozpoczynał nowoczesny ruch panslawistyczny zwrócony zarówno przeciw Turcji, jak i Austro-Węgrom. W następnym roku sejm czeski wydał Deklarację, która domagała się utworzenia odrębnego państwa z krajów Korony św. Wacława, związanego z resztą monarchii na takich zasadach, jak unia austro-węgierska. Z chwilą dojścia do władzy w 1870 r. umiarkowanych centrali-stów w gabinecie pod przewodnictwem A. Potockiego rząd czynił dalsze starania p ugodę z Czechami, ale stali oni twardo na stanowisku Deklaracji. W 1871 r. Hohenwart był gotów do uznania tych postulatów, tym razem sformułowanych podobnie w tzw. Artykułach Fundamentalnych. Sprzeciwili się temu stanowczo Węgrzy, ponieważ przeobrażenie Austrii w federację prowadziłoby z konieczności do uwzględnienia żądań narodowości niemadziarskich w Koronie św. Stefana. Wówczas to upadł nie tylko gabinet Hohenwarta, ale odszedł także z zajmowanego stano- wiska minister spraw zagranicznych Beust, któremu cesarz poprzednio nadał tytuł kanclerza. G. Andrassy, dotychczasowy premier węgierski, objął tekę wspólnego ministra spraw zagranicznych, a centralista Adolf Auersperg został premierem Austrii. Wtedy też właśnie korzystając z absencji posłów czeskich przeprowadzono zmianę konstytucji, o której wspominaliśmy poprzednio. Od 1873 r. więc wybory do Rady Państwa odbywały się niezależnie od wyborów do sejmów krajowych. Było to niejako zakończenie wszelkich prób zmiany wewnętrznego ustroju Przedlitawii. ROZWÓJ GOSPODARCZY Po ustabilizowaniu się rządów parlamentarnych, po przeprowadzeniu ustawodawstwa zgodnego z potrzebami burżuazji, nastąpił od razu ogromny rozkwit gospodarki kapitalistycznej. Lata 1867— 1873 to okres 238 tzw. grynderski, to znaczy powstaje ogromna liczba wszelkiego rodzaju zakładów fabrycznych, finansowych, handlowych i komunikacyjnych. Jak grzyby po deszczu powstają towarzystwa akcyjne. Wystarczy wskazać, że jeśli w 1830 r. było ich w całej monarchii 9, to w 1867 r. liczono ich już 154, tylko w 1869 r. założono ich 141, a w 1872 r. aż 376 z dwoma miliardami guldenów kapitału zakładowego. Jeszcze w pierwszym kwartale 1873 r. wydano 154 koncesje na towarzystwa o jednym miliardzie kapitału zakładowego. Wystawa powszechna w Wiedniu w 1873 r. Ta niezwykła koniunktura załamała się w maju 1873 r., kiedy doszło do krachu na giełdzie wiedeńskiej. Był to kryzys ogólnoświatowy, gdyż ogarnął nie tylko Austro-Wegry, ale Niemcy i Stany Zjednoczone AP. Doraźne skutki w Austrii zaznaczyły się w dziedzinie finansowej, a mia- nowicie banki działające w krajach austriackich dostały się pod wpływ mocniejszych banków niemieckich. Między innymi na skutek tego kapitał niemiecki rozciągał kontrole nad niektórymi kolejami żelaznymi, i to właśnie tymi, które torowały drogę ekspansji gospodarczej na Bałkany. W ten sposób gospodarka niemiecka wiązała się coraz silniej z gospo- darką Austro-Węgier. Zamorski eksport austriacki szedł nie tylko przez Triest, ale w równej mierze przez Hamburg i Bremę. Miało to wpływ bardzo istotny, chociaż raczej zakulisowy na politykę zewnętrzną mo- narchii, o czym powiemy osobno. W dziedzinie społecznej kryzys gospo- darczy po 1873 r. podważył autorytet czynników liberalnych. Ułatwił 239 krytykę kapitalizmu zarówno od strony klerykalnej prawicy, jak i czyn- ników lewicowych. Krach giełdowy pociągnął za sobą ogromne straty szerokich rzesz ciułaczy, którzy lokowali swoje oszczędności w akcjach, na których zrazu można było dużo zarobić. Bankructwa banków krzywdziły również drobnych wierzycieli, natomiast przyczyniały się do dalszej monopolistycznej koncentracji kapitału. ' UPADEK RZĄDÓW LIBERALNYCH Krach giełdy wiedeńskiej z maja 1873 r. skompromitował dodatkowo polityków liberalnych, kiedy się okazało, że w radach nadzorczych wielkich przedsiębiorstw przemysłowych i finansowych zasiadało 46 libe- ralnych posłów do Rady Państwa na ogólną liczbę 167 liberałów, członków parlamentu wiedeńskiego. Przeważnie kumulowali oni po kilka lukratywnych stanowisk, bo w sumie tych kilkudziesięciu polityków posiadało 125 takich posad. Podobnie z 18 liberalnych posłów do sejmu dolnoaustriackiego aż 12 zasiadało na 38 tego typu stanowiskach. W Izbie Panów aż 40 członków miało stanowiska w radach nadzorczych instytucji wielkoprzemysłowych czy finansowych. Prawie za każdym razem, kiedy jakieś wielkie przedsiębiorstwo ogłaszało bankructwo, jego założycielem czy dyrektorem naczelnym był wybitny polityk liberalny. Wszystko to wzmocniło czynniki zwalczające politycznie, a także propagandowo liberalizm jako ideologię wielkiej burżuazji. Było to tym łatwiejsze, że równocześnie nowa szkoła, chociaż świecka, ale pomimo to pozostająca pod niezaprzeczonym wpływem czynników klerykalnych, 240 powszechna i bezpłatna, skutecznie zwalczała analfabetyzm, lecz właśnie w tych krajach austriackich, gdzie rozwijał się nowoczesny przemysł. W tej dziedzinie monarchia austriacko-węgierska reprezentowała stan ogólnoeuropejski; było zatem w Austrii w 1886 r. 34% analfabetów, na Węgrzech właściwych 48%, ale w Chorwacji 73%, w Galicji podobnie. Dla porównania jednak trzeba powiedzieć, że w tym czasie w Belgii było 34%, we Francji 31%, a we Włoszech aż 62% analfabetów. Wyjątkowo mały procent analfabetów miał mały kraik górski Yorarlberg, bo tylko 3,2%. POLITYKA ZAGRANICZNA I SOJUSZ Z NIEMCAMI Polityka zewnętrzna Austro-Wegier przechodziła w tym czasie dość istotne przeobrażenia. Zrazu, kiedy kierował nią Beust, szukała porozu- mienia z Francją, pozornie dla odwetu za Sadowe i umożliwienia powrotu Austrii do Rzeszy, w rzeczywistości dla poparcia ekspansji na Bałkany. Załamała się po pogromie Francji i upadku Napoleona III w 1870 r. Nie pozostało już nic innego jak uznać hegemonię Prus w Niemczech i szukać tam właśnie oparcia. Natrafiło to na współdziałanie Bismarcka, który również pragnął porozumienia z Austro-Węgrami, aby oddzielić je od Francji, która po klęsce stawała się najsilniejszym potencjalnym wrogiem nowej Rzeszy Niemieckiej. Ale Bismarck nie chciał też zrywać porozumienia z Rosją, k-tóremu tyle zawdzięczał w okresie wojen o zjedno- czenie. W rezultacie doszło do porozumienia trzech mocarstw, które zademonstrował zjazd trzech cesarzy w Berlinie we wrześniu 1872 r. Dla Austro-Wegier ten Sojusz Trzech Cesarzy oznaczał konieczność uzgadniania ekspansji na Bałkany z Rosją. I tak rzeczywiście się stało, kiedy w 1875 r. wybuchło w Hercegowinie powstanie, które wkrótce rozszerzyło się na Bośnię. A właśnie Bośnia i Hercegowina od dawna były przedmiotem ekspansjonistycznych zamiarów dworu wiedeńskiego. Tam dynastia chciała zdobyć rekompensatę za stracone prowincje włoskie. W 1876 r. rządy Serbii i Czarnogóry czuły się zmuszone do udzielenia pomocy powstańcom i rozpoczęcia wojny z Turcją. Sprawa nabrała charakteru międzynarodowego wobec oporu rządu tureckiego przepro- wadzenia takich reform, które by dały autonomię obu walczącym prowincjom. Rosja pod naciskiem panslawist-ów zdecydowała się do walki o wyzwolenie Słowian prawosławnych z jarzma osmańskiego. Pod koniec 1876 r. doszło do porozumienia między Petersburgiem a Wiedniem, w którym Austro-Węgry zobowiązały się do życzliwej dla Rosji neutralności w razie wojny z Turcją. W zamian rząd carski zgodził się na przyłączenie Bośni i Hercegowiny do monarchii Habsburgów. Kiedy na początku 1878 r. armie tureckie zostały ostatecznie pobite, rząd carski narzucił Turcji pokój w San Stefano, który nie uwzględniał jednak obietnic rosyjskich w stosunku do Austrii. Doszło do napięcia dyplomatycznego, które skończyło się rewizją tego pokoju, dokonaną na kongresie w Berlinie, w którym Austro-Węgry zostały 241 upoważnione do okupacji Bośni i Hercegowiny, równoznacznej z wciele- niem tych prowincji. W interesie gospodarczym Austro-Węgier leżała co prawda ekspansja handlowa i finansowa na Bałkanach, jednakże sytuacja wewnętrzna w podwójnej monarchii uległaby przeobrażeniu na korzyść żywiołu sło- wiańskiego, czego ani rządzący w Austrii niemieccy liberałowie, ani politycy węgierscy absolutnie nie pragnęli. Liberałowie niemieccy opierali się w Radzie Państwa uchwaleniu funduszów potrzebnych dla okupacji. Objęcie władzy w Bośni i Hercegowinie i tak nie odbyło się bez oporu ludności, nie chcącej zmieniać jarzma tureckiego na madziarsko-- niemieckie. Zarówno mahometanie, jak prawosławni Serbowie walczyli zażarcie i zręcznie z armią okupacyjną, która zrazu okazała się za słaba. Dopiero po jej wzmocnieniu obsadzono 5 VIII 1878 r. Mostar, a 19 sierpnia zdobyto szturmem Sarajewo. Postanowienia kongresu berlińskiego wywołały napięcie między Rosją a Niemcami, a mianowicie opinia rosyjska uważała, że Niemcy nie dały Rosji dostatecznego poparcia w zamian za poparcie udzielone przez Rosję Prusom w czasie wojen o zjednoczenie. Wówczas Bismarck zdecydował się na sojusz obronny z Austro-Węgrami przeciw Rosji; zawarto go w październiku 1879 r. Sojusz ten wzmocnił zasadniczo pozycję Austro- Węgier na arenie międzynarodowej. Monarchia nad-dunajska zyskiwała dzięki niemu hegemonię w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, co uwidoczniło się tym, że Serbia musiała zawrzeć z nią tajny układ, który w rzeczywistości dawał Austro-Węgrom protektorat nad tym małym krajem. RZĄDY TAAFFEGO Zawarcie sojuszu z Niemcami miało też pewien wpływ na stosunki wewnętrzne w Austrii; cesarz nie potrzebował się teraz zbytnio liczyć z niemieckimi liberałami, nie mogli oni bowiem teraz szukać oparcia w Berlinie, związanym już ściśle z dworem habsburskim. Auersperg, który od 1871 r. stał na czele gabinetu centralistyczno-liberalnego, dostał dymisję, a do władzy doszli konserwatyści z E. Taaffem jako premierem. W koalicji rządowej, zwącej się „żelaznym pierścieniem" (der eiserne Ring), zasiadali obok klerykałów niemieckich i Polaków także politycy czescy. W ten sposób skończyła się absencja Czechów w Radzie Państwa, nastąpiła ogólna stabilizacja polityczna. Starano się jednak nie rozstrzygać żadnych istotnych spraw, zdając sobie sprawę z tego, ile konfliktów społecznych, a w pierwszym rzędzie narodowościowych jest utajonych. Zresztą był to okres potężnego, chociaż nierównomiernego rozwoju gospodarczego i społecznego wszystkich krajów monarchii. Wtedy w wysokim stopniu okazało się, że wprawdzie Austro-Węgry to mozaika narodowości, ale ta różnolitość pod wieloma względami stanowiła doskonałą całość gospodarczą, uzupełniających się wzajemnie regionów. Oczywiście najwięcej zyskiwały te kraje, które były 242 najwyżej rozwinięte pod względem techniki gospodarczej, a więc pro- wincje zachodnie, jak Austria Górna, Dolna, Styria oraz Czechy, Morawy i Śląsk. Równocześnie dzięki własnemu rządowi i Węgry, a szcze- gólnie ich rdzennie madziarskie prowincje, korzystały niemało z należenia do tego wielkiego tworzącego idealny rynek mocarstwa. Eduard Taaffe W dziedzinie narodowościowej tak istotnej dla dalszych losów pod- wójnej monarchii można w tych latach obserwować rozszerzenie się zasięgu etnicznego narodów, mających silną pozycję polityczną, a więc Polaków i Madziarów. Natomiast Niemcy byli w odwrocie, a to z powodu wzmacniającej się w miarę rozwoju społecznego świadomości czeskiej i słoweńskiej. Osobnym zagadnieniem była Bośnia i Hercegowina. Obie te prowincje były pod wspólnym austro-węgierskim zarządem, a mianowicie podlegały resortowi ministra wspólnych finansów, ponieważ do tej pory to mini- sterstwo było raczej instytucją buchalteryjną, dysponując jedynie kwo- tami, które wpłacały skarb austriacki i skarb węgierski. Teraz miało ono pod sobą administrację okupowanych prowincji; ale jak w polityce zewnętrznej, tak i w zarządzie Bośnią i Hercegowiną silniej zaznaczał się wpływ węgierski niż austriacki. Niemniej rządy austriackie dbały o rozwój tych prowincji, które przez wieki znajdowały się pod panowaniem zacofanej Turcji. Natomiast pod względem społecznym uprzywilejo- wywano w dalszym ciągu tamtejszą szlachtę, to znaczy begów, a więc poturczonych właścicieli ziemskich, którzy ocalili swe przywileje przecho- 243 dząc na islam. Nie usunięto więcbez reszty przywilejów feudalnych, wskutek czego panowanie austro-węgierskie oznaczało dla tamtejszej ludności chłopskiej, a ta miała ogromną przewagę, kontynuowanie do- tychczasowego ucisku społeczno-gospodarczego. Ludność tych krajów dzieliła się na mahometan, prawosławnych i katolików. Prawosławni byli z reguły Serbami, katolicy Chorwatami, a mahometanie czuli się w pewnym stopniu Turkami, chociaż językiem ich był język serbsko-- chorwacki. Przynależność obu tych prowincji do Austro-Węgier związała po- dwójną monarchię najsilniej z zagadnieniem południowosłowiańskim. Jak długo Serbia była w faktycznej zależności od potężnego sąsiada, tak długo problem ten nie był dla całości Austro-Węgier groźny, ale w następnym wieku, bo od r. 1903, sytuacja się zmieniła i Serbia stała się potężnym ośrodkiem ruchu jugosłowiańskiego, dążącego do oderwania od Austro- Węgier tych krajów, w których mieszkali Słoweńcy, Serbowie i Chorwaci. Najsilniej zagrożona była integralność Węgier, jako że obok Chorwacji i Sławonii Wojwodina serbska, kraj bardzo urodzajny i gospodarczo rozwinięty, zaludnione były w zwartej masie przez Serbów i Chorwatów. Sprawami wewnętrznymi Węgier mniej się zajmujemy, gdyż w tej dziedzinie były one zupełnie niezależne i stanowi to przedmiot historii ściśle węgierskiej, natomiast dzieje wewnętrzne Przedlitawii interesują nas jak najbardziej. STOSUNKI NARODOWOŚCIOWE I PROBLEM CZESKI W okresie rządów Taaffego, które trwały bez przerwy 15 lat, czyniono więc drobne doraźne ustępstwa wobec wzmagających się żądań społecz- nych. W dziedzinie narodowościowej najważniejszy i najtrudniejszy był problem czeski. Wprowadzono do urzędowania język czeski jako język zewnętrzny, to znaczy wobec stron, które się czeskim posługiwały. Skoro jednak czeska inteligencja była z reguły dwujęzyczna, ułatwiało to Czechom karierę urzędniczą, przyczyniając się w niemałym stopniu do sczechizowania administracji. Podobnie drobnymi koncesjami w dziedzinie szkolnictwa zarówno wobec Czechów, jak Słoweńców, a wreszcie i Dalmatyńców, gdzie przeważająca część mówiła językiem serbsko-- chorwackim, umiał Taaffe utrzymywać w parlamencie swoją większość. Galicja była w pełnym władaniu Polaków, a Ukraińcy jeszcze w tym okresie nie mieli ani aspiracji, ani możliwości obejmowania administracji, w której językiem urzędowym był polski i jedynie w korespondencji z centralnymi urzędami wiedeńskimi używano niemieckiego. W dziedzinie szkolnictwa Ukraińcy byli wyraźnie upośledzeni, szczególnie jeśli chodzi o szkolnictwo średnie. Zresztą aż do 1890 r., kiedy to Rada Szkolna Krajowa dostała się pod kierownictwo wybitnego polityka konserwatywnego, M. Dobrzyńskiego, rozumiejącego konieczność unowocześnienia kraju, Galicja pogrążona była w analfabetyzmie; fundusz 244 Rady Szkolnej uchwalał bowiem sejm, który był w zupełności w rękach przedstawicieli szlachty. Niemniej i w Galicji nastąpiły pewne przesu- nięcia, ponieważ rząd poprzez namiestnika Badeniego rozpoczął walkę z prorosyjskimi tendencjami. W związku z tym nastąpiły zmiany w metropolii greckokatolickiej we Lwowie, a potem krótkotrwała ugoda polsko- ukraińska w dziedzinie szkolnictwa. Głównym zadaniem rządu Taaffego było jednak doprowadzenie do ugody czesko-niemieckiej. W zasadzie Czesi zasiadali w jego rządzie, ale należeli do grupy tzw. staroczechów, którzy coraz bardziej tracili oparcie we własnym społeczeństwie. Wprawdzie właśnie młodoczesi ze Sladkovskim i Gregrem na czele domagali się polityki kompromisowej, to znaczy wykorzystywania każdej okoliczności, aby uzyskiwać coraz dalsze koncesje dla narodowości czeskiej, ale w zasadzie podobnie jak staroczechów ideałem ich było wyodrębnienie krajów Korony św. Wacława na wzór samoistności osiągniętej przez Węgrów. Już w 1880 r. przygotowano szereg zmian administracyjnych, które miały dać Czechom równouprawnienie z Niemcami. Ale sprawa skomplikowała się z tego powodu, że reforma ta miała polegać na tym, aby wyodrębnić okręgi czysto niemieckie od czeskich. Oznaczało to jednak spetryfikowanie silnej pozycji Niemców w krajach sudeckich. Tymczasem zaś przemiany demograficzne szły w kierunku wzmacniania żywiołu pochodzenia chłopskiego na niekorzyść żywiołów miejskich, wJ danym wypadku niemieckich. Ponadto rozwijający się najsilniej właśnie w krajach sudeckich przemysł przyciągał robotników ze wsi czeskiej i okolice dawniej nieomal czysto niemieckie stawały się coraz bardziej czeskie. Szkolnictwo zaś miało być uregulowane w ten sposób, aby o języku nauczania decydowała większość danego okręgu; oznaczałoby to utratę szans na czechizację okręgów sudeckich, a także niemałej części Moraw, gdzie stosunek między Czechami a Niemcami układał się dla Niemców bardziej korzystnie niż w Czechach. Toteż właśnie bardziej radykalny odłam młodoczechów uniemożliwił realizację ugody niemiecko-czeskiej z 1880 r., jakkolwiek właśnie wtedy między innymi koncesjami doszło do utworzenia uniwersytetu czeskiego w Pradze. DĄŻENIE DO REFORMY WYBORCZEJ Tymczasem w całej Austrii nacisk klas niższych, to znaczy zarówno robotników, jak drobnomieszczaństwa, stawał się coraz silniejszy i było jasne, że prawo wyborcze musi zostać rozszerzone. Taaffe gotów był do pewnych koncesji, tak więc już w 1882 r. nieznacznie obniżono cenzus wyborczy w kurii wiejskiej i miejskiej; w akcji tej natrafił jednak na zdecydowaną opozycję konserwatystów, którzy dobrze rozumieli, że w ten sposób ich pozycja polityczna będzie rychło podważona. Kiedy zaś pod wpływem ogromnych demonstracji socjalistycznych zorganizowanych w pierwszym rzędzie w Wiedniu Taaffe wniósł w Radzie Państwa w 1893 r. projekt wprowadzenia w kurii wiejskiej i miejskiej powszechnego prawa wyborczego, wówczas został obalony wobec sprze- 245 ciwu zarówno ze strony konserwatystów, jak i liberałów. Nie chcieli oni bowiem dopuścić do zwiększenia wpływu politycznego ani klasy robotniczej, ani drobnomieszczaństwa, opanowanego wpływami klery- kalnymi. AUSTRIACKO-NIEMIECKI RUCH NACJONALISTYCZNY Jeszcze za rządów Taaffego zorganizowały się siły polityczne, które miały doprowadzić do upadku te czynniki polityczne, które stanowiły koalicję rządową. Oprócz ruchu socjalistycznego, o którym powiemy obszerniej, zaczął organizować się ruch skrajnie nacjonalistyczny zarówno wśród Niemców austriackich, jak i wśród Czechów. Najpierw w 1882 r. grono młodych działaczy austriacko-niemieckich ułożyło tzw. program lincki, który domagał się bliższego zespolenia Austrii z Niemcami i nadania bardziej niemieckiego charakteru Przedlitawii przez wyodręb- nienie Galicji i Bukowiny. W parę lat potem ta grupa polityczna rozpadła się; odszedł z niej Yiktor Adler oraz historyk Heinrich Friedjung. Na czoło wysunął się Georg von Schónerer. stawiając jako główne hasło antysemityzm. Kiedy Schónerer za zbyt radykalne wystąpienia dostał się w 1888 r. do więzienia, oderwała się od niego grupa tzw. Zjednoczonych Chrześcijan pod przewodnictwem dr. Karla Luegera, który rozpoczął zręczną agitację wśród wiedeńskiego drobnomieszczaństwa w duchu zarówno antysemickim, jak klerykalnym, z pewnymi akcentami przeciw wielkiemu kapitałowi, pod pretekstem, że jest on w rękach Żydów. Zresztą te ruchy niemieckie miały poparcie i w Rzeszy, gdzie właśnie wtedy powstawały organizacje nacjonalistyczne, które swoją działalność rozszerzały na Niemców mieszkających poza granicami Rzeszy. UPADEK RZĄDU TAAFFEGO Upadek gabinetu Taaffego w listopadzie 1893 r. nie tylko kończy pewien okres dziejów wewnętrznych Austrii, ale jest związany z ogólnymi przeobrażeniami, jakie przechodziła cała Europa. Był to bowiem okres nastawania ery imperializmu wraz z wzmagającymi się ruchami nacjo- nalistycznymi. Obok konfliktu narodowościowego zapowiadał się w miarę rozwoju gospodarki kapitalistycznej coraz wyraźniej naczelny konflikt społeczny, a to coraz mocniej akcentujące się postulaty klasy robotniczej. RUCH SOCJALISTYCZNY Równocześnie z wydaniem konstytucji grudniowej zaczęły w oparciu ojej postanowienia powstawać związki robotnicze. Już w grudniu 1867 r. założono Związek Kształcenia Robotników (Arbeiterbildungsverein) o charakterze oświatowym. Wkrótce pod wpływem pierwszego nowo- 246 czesnego austriackiego działacza socjalistycznego, zresztą pochodzącego z Prus, Oberwindera, zwolennika Lassalle'a, przeobraził się on w organizacje polityczną, domagającą się w pierwszym rzędzie powszechnego prawa wyborczego powołując się na wzór właśnie wówczas utworzonego parlamentu w Związku Północnoniemieckim. Zgodnie z teorią Lassalle'a robotnicy powinni dążyć do wpływu na państwo, gdyż tylko ono może rozwiązać zagadnienie robotnicze. Równocześnie w Austrii powstawały też związki wzorowane na działalności prowadzonej w Niemczech przez Schulze-Delitzscha, widzące w spółdzielczości i w ogóle samopomocy rozwiązanie zagadnienia klasy robotniczej. Socjalistyczne związki zyskiwały coraz większy wpływ, tym bardziej że po powstaniu w Niemczech marksistowskiej socjaldemokracji, założonej w r. 1869 na zjeździe w Eisenach, jej wpływy przenosiły się i na teren Austrii. W Wiedniu zjawił się też jeden z przywódców socjaldemokracji niemieckiej, W. Liebknecht, który dążył do organizacyjnego połączenia socjalistycznego ruchu austriackiego z niemieckim, był on bowiem zwolennikiem idei wielkoniemieckiej, to znaczy utworzenia republiki, obejmującej niemieckie ziemie zarówno w Rzeszy Niemieckiej, jak i w Austrii. Jaką potęgę reprezentowała w Austrii wtedy socjaldemokracja, tego świadectwem stała się ogromna manifestacja przed parlamentem wie- deńskim w grudniu 1869 r. domagająca się poza innymi społecznymi postulatami również powszechnego prawa wyborczego. Wtedy to rząd zamknął wszystkie związki socjalistyczne, przeprowadzając szereg aresztowań wśród działaczy socjalistycznych. Na tym zakończył się pierwszy okres zorganizowanego ruchu socjalistycznego w Austrii właściwej. W latach siedemdziesiątych powstały drobne związki, ideologicznie rozbite, ponieważ jedne reprezentowały program umiarkowany, inne rewolucyjny. Dopiero pod koniec rządów Taaffego w 1888/89 r. na zjeździe w Hainfeld zorganizowała się nowa partia socjaldemokratyczna. Było to dziełem Yiktora Adlera. Jeśli socjaliści austriaccy podkreślali, że robotnicy muszą być soli- darni, ponieważ mają wspólnego wroga w kapitalizmie, a różnice religijne i narodowościowe stanowią przeżytki reakcyjne, to inaczej sprawa ta przedstawiała się w Czechach. Tam kapitalista z reguły był Niemcem, a robotnik czeski odczuwał w nim wroga klasowego i narodowego. Wpływ więc czynników mieszczańskich na ruch socjalistyczny w Czechach był znacznie silniejszy niż w krajach austriacko-niemiec-kich. Toteż czeski ruch robotniczy organizował się niezależnie od austriacko-niemieckiego. W zasadzie działalność partii austriackiej ograniczała się do krajów zamieszkałych przez Niemców, także w niemieckich częściach Czech i Morawach. Partia chciała być ponadnarodową, ogólnoaustriacką, ale zagadnienie narodowościowe i jej nie ominęło. RUCH CHRZEŚCIJAŃSKO-SPOŁECZNY Tworzą się jednak równocześnie w ruchu robotniczym organizacje niesocjalistyczne, kierowane przez działaczy liberalnych, na wzór istnie- 247 jących w Niemczech związków Hirsch-Dunckerowskich. Momentem zwrotnym był wielki krach z 1873 r. Wówczas to ogromne bezrobocie jeszcze bardziej pogorszyło fatalne warunki życia proletariatu. Ale fakt załamania się koniunktury nie wzmocnił, a przeciwnie osłabił aktywność działaczy robotniczych. Tyle że osłabił kierunek liberalny, który jak liberalizm w ogóle został na skutek załamania się koniunktury zdyskredytowany. Na to miejsce wszedł wkrótce inny kierunek niesocjalistyczny w ruchu robotniczym, a mianowicie ruch chrześcijańsko-- społeczny. Jego prekursorem był pochodzący z Prus baron Yogelsang. Od tego momentu w zasadzie aż do dziś w austriackim ruchu robotniczym będą się zwalczały te dwie tendencje: jedna socjalistyczna, druga związana z klerykalizmem. Ruch chrześcijańsko-społeczny znalazł wkrótce jeszcze jednego bardzo zdolnego przywódcę, adwokata wiedeńskiego, pochodzącego z drobnomieszczaństwa, więc dobrze rozumiejącego poło- żenie niższych klas, Luegera, o którym wspominaliśmy powyżej. Od r. 1875 zasiadał on w wiedeńskiej Radzie Miejskiej i zdobywał sobie coraz większe wpływy w stolicy. Okres rządów Taaffego był dla obu tych kierunków decydujący. Pod naciskiem wzmagającego się liczebnie i organizacyjnie proletariatu wielkoprzemysłowego trzeba było czynić zasadnicze ustępstwa. Znowu wzorem w pewnym stopniu były tu Niemcy, gdzie w tych latach Bismarck rozpoczął wielką akcję ubezpieczeń społecznych. Skoro jednak ruch robotniczy w Austrii był znacznie słabszy niż w Niemczech, nie uciekano się do ustaw wyjątkowych na wzór wydanych w Niemczech przeciw socjalistom w r. 1878, natomiast niejako naśladowano niemieckie ustawy chroniące robotników. W latach 1885— 1887 wprowadzono szereg ustaw, dzięki którym ograniczono dzień pracy w fabrykach do 11 godzin, w kopalniach do 10, dla kobiet i młodocianych do 8 godzin i wprowadzono przymusowy odpoczynek niedzielny. Wydano też zakaz pracy dla dzieci poniżej 11 lat. W ten sposób Austria znalazła się w dziedzinie ochrony pracy na trzecim miejscu w Europie po Niemczech i Szwajcarii. Oczywiście wykonywanie tych ustaw zależało od stosunków faktycznych w poszczególnych krajach, inaczej wykonywano je w prowincjach zachodnich, inaczej w krajach wschodnich, bardziej zacofanych. Odnosiły się one zresztą do określonych kategorii klasy robotniczej, a więc zatrudnionych w fabrykach i kopalniach, a nie w małych warsztatach półrzemieślni-czych, gdzie właściciel miał znacznie silniejszą pozycję w stosunku do zatrudnianych przez siebie pracowników. Niemniej faktem jest, że te zdobycze, wywalczone przez klasę robotniczą krajów wysoko uprzemysłowionych, to znaczy czesko-austriackich, miały ogromny wpływ na kraje zacofane, jak na przykład Galicję czy Bukowinę. Ruch socjalistyczny tym górował nad ruchem chrześcijańsko-społecz- nym, że ideologia jego znajdowała oddźwięk we wszystkich krajach monarchii, mogła apelować do solidarności klasy robotniczej całego państwa, nie mówiąc o solidarności międzynarodowej, która ujawniła się od razu po zorganizowaniu się partii socjalistycznych w Austrii. Od tego momentu rozpoczyna się gwałtowny wzrost aktywności socjaldemokracji, która staje się teraz poważną siłą polityczną w całym 248 państwie. Miało się to okazać w kryzysie politycznym w czasie rządów K. Badeniego, który w r. 1895 został premierem. RZĄDY BADENIEGO Po upadku rządu Taaffego, po dwu gabinetach przejściowych, cesarz powierzył rządy namiestnikowi Galicji Kazimierzowi Badeniemu, który tamże zdobył sobie opinie człowieka silnej ręki. Te same metody miał on teraz zastosować do całej Austrii. Okres jego rządów można uważać za moment, w którym Polacy osiągnęli szczyt swoich wpływów w monarchii. Tak się złożyło, że jeszcze poprzednio w tym samym roku wspólnym ministrem spraw zagranicznych został hr. Agenor Gołuchow-ski junior. W rządzie Badeniego zasiadał jako minister skarbu Leon Biliński. który potrafił sobie wkrótce wyrobić silną pozycję polityczną, niezależnie od losów gabinetu Badeniego. Jak zwykle w rządzie był jeszcze minister dla Galicji. Był to rząd przejęty duchem arystokratycznym, któremu trudno było 'znaleźć porozumienie z parlamentem, ulegającym coraz bardziej tendencjom demokratycznym. Niemniej sprawę zrazu najważniejszą, a mianowicie reformę wyborczą, Badeni potrafił w Radzie Państwa przeprowadzić. Stworzono piątą kurię powszechnego głosowania. Składała się ona z 72 mandatów na 425 mandatów całej Izby Posłów Rady Państwa. Był to pierwszy, i to zasadniczy krok do złamania przywilejów, jaki system kurialny stanowił dla klas wyższych. W wyniku wyborów zarządzonych w r. 1897 nastąpiło wzmocnienie sił demokratycznych w parlamencie austriackim. Zjawiło się w nim 15 socjaldemokratów — w tym 2 Polaków, a wśród nich znakomity mówca Ignacy Daszyński. Obok nich zasiadało też w Izbie 28 posłów chrześcijańsko-społecznych. Przed tym parlamentem miał teraz Badeni obronić rozporządzenie językowe wydane dla krajów czeskich, to znaczy Czech, Moraw i Śląska. Największy opór ze strony niemieckiej wywołał nakaz, aby do trzech lat każdy urzędnik nauczył się płynnie posługiwać niemieckim i czeskim. Dawało to w przyszłości przywileje Czechom, gdyż każdy wykształcony Czech mówił płynnie po niemiecku, a Niemcy nie chcieli się uczyć czeskiego, dla którego mieli pogardę. Kiedy opozycja w Izbie Posłów zastosowała coraz ostrzejsze metody, wprowadzono zarządzenia porządkowe, w oparciu o które można było przy pomocy policji usuwać awanturujących się posłów. Zapanowało takie oburzenie, że doszło do gwałtownych rozruchów w stolicy, co przeraziło cesarza, który rozwiązał parlament ł dał dymisję Badeniemu. Wydaje się, że był to ostatni moment w dziejach Przedlitawii, w którym można było legalnie załatwić spór narodowościowy. Następne gabinety już nie pokusiły się o doprowadzenie do ugody czesko- niemieckiej. Jeśli pomimo to później na Morawach doszło do kompromisu czesko-niemieckiego, wynikało to z lokalnych warunków, ponieważ spór czesko-niemiecki był tam zawsze znacznie łagodniejszy. Socjaldemokracja niemiecko- 249 -austriacka była tam silniejsza, a radykałowie czescy słabsi. Zresztą stało się to znacznie później, bo w 1905 r., kiedy ogólne zadrażnienia narodowościowe opanowały do tego stopnia wiele innych krajów monarchii, zarówno w Austrii, jak i na Węgrzech, że los jej wydawał się rozstrzygnięty. KRYZYS KONSTYTUCJONALIZMU Upadek Badeniego załamał konstytucjonalizm austriacki. Zbyt często bowiem rząd uciekał się do osławionego § 14 konstytucji, który dawał możność pozabudżetowych wydatków. W zasadzie miał on otwierać rządowi możliwości finansowe w razie jakichś nieprzewidzianych wy- padków, jak klęski elementarne, ale dawał się interpretować znacznie szerzej. W ten sposób podważano kardynalną prerogatywę ciała ustawo- dawczego, jakim jest prawo budżetowania. Następowały częste zmiany gabinetu, zwłaszcza że partie radykalne zyskiwały przy każdych nowych wyborach na sile. Coraz głośniej akcentowała swoje istnienie skrajnie nacjonalistyczna partia wszech- niemiecka, która miała wyraźnie antyaustriackie nastawienie, to znaczy dążyła do-włączenia terytoriów niemieckich do cesarskiej Rzeszy. Skoro zaś jedną z głównych podstaw tradycji dynastycznej w Austrii był Kościół katolicki, więcwszechniemcy rzucili hasło „Los von Rom" (Precz od Rzymu). W rzeczywistości stanowili słabe grupki polityczne, ale ich demagogiczne hasła wpływały na postawę innych, silniejszych organizacji, na skutek czego zarówno w parlamencie, jak i w publicystyce wzmagały się coraz bardziej głosy nienawiści narodowościowej. Próbowała temu przeciwstawić się socjaldemokracja, która we wszystkich okręgach przemysłowych wzrastała gwałtownie na siłach, zdobywając w licznych radach miejskich wiele mandatów. Wiedeń był na razie domeną ruchu chrześcijańsko-społecznego pod przewodnictwem Luegera. Należy jednak dodać, że zrazu ruch ten nie miał poparcia hierarchii kościelnej, która z wolna dopiero zaczęła się orientować, iż musi godzić się z demokratyzacją życia politycznego i społecznego. Ale i ruch socjalistyczny natrafiał na duże przeszkody w zwalczaniu sporów naro- dowościowych. Kiedy w 1900 r. w Brnie odbył się zjazd ogólno-austriackiej socjaldemokracji, wypowiedziano się w sprawie narodowościowej w duchu autonomii kulturalnej, w duchu równouprawnienia wszystkich narodowości i utworzenia okręgów administracyjnych, o ile możności jednonarodowościowych. Wkrótce jednak dała się odczuć opozycja socjalistów czeskich, tak że po pięciu latach partia czeska w ogóle odeszła od ogólnoaustriackiej socjaldemokracji, która pragnęła pozostać pewnego rodzaju federacją różnych narodowych partii socjalistycznych. W 1889 r. zmarł śmiercią samobójczą następca tronu arcyksiążę Rudolf, ideologicznie związany z liberałami. Następcą tronu został po nim arcyksiążę Franciszek Ferdynand d'Este, nastawiony proklerykalnie. 250 Arcyksiążę Rudolf a przeciwnik liberałów zarówno niemieckich, jak i węgierskich. Był on zwolennikiem obalenia dualizmu i powrotu do koncepcji federalistycz- nych, ale w duchu reakcyjnym. TRÓJPRZYMIERZE I KONFLIKT BAŁKAŃSKI Polityka zewnętrzna Austro-Węgier od czasu zawarcia sojuszu z Niemcami była ustabilizowana. W 1882 r. doszło do zawarcia trójprzymierza między Włochami, Austro-Węgrami i Niemcami, które nie było zwrócone przeciw Rosji, ale w razie wojny austriacko-rosyjskiej miało gwarantować życzliwą neutralność ze strony włoskiej. W zamian w razie wojny niemiecko- francuskiej gwarantowało życzliwą neutralność obu pozostałych partnerów; sformułowane ono było w duchu wyłącznie obronnym, co dyplomacji włoskiej dało potem okazje do różnych akcji odrębnych, które wzmacniały jej stanowisko międzynarodowe. W 1883 r. pośrednio do trójprzymierza dołączyła się Rumunia, zawierając z Austro-Węgrami sojusz obronny przeciw Rosji, do czego przyłączyły się potem Niemcy i Włochy, które gwarantowały jednak tylko życzliwą neutralność. Ale jeszcze przed zawarciem tych sojuszy doszło do wznowienia porozu- mienia między Rosją a jej obu zachodnimi sąsiadami. W 1881 r. zawarto nowy sojusz Trzech Cesarzy, który był czymś w rodzaju 251 paktu o neutralności, mianowicie na wypadek wybuchu wojny obronnej, w którą wplątany byłby jeden z trzech partnerów tego porozumienia, dwaj inni gwarantowali mu życzliwą neutralność. Zjazd trzech cesarzy w Skierniewicach w r. 1884 był demonstracją ponownej zgody między trzema cesarzami, jakkolwiek w rzeczywistości wzajemne antagonizmy ledwo dały się maskować. Okazało się to w 1885 r., kiedy Bułgaria ogłosiła zjednoczenie z Rumelią Wschodnią, czyli tą jej częścią, która na kongresie berlińskim została od niej oddzielona i pozostawała pod władzą sułtańską. Serbia uważając, że to narusza jej pozycję na Bałkanach, rozpoczęła z nią wojnę, która miała dla niej przebieg fatalny, ale dzięki pomocy dyplomatycznej Austro-Węgier uniknęła skutków tej klęski. Wkrótce potem wpływy rosyjskie usunęły z tronu bułgarskiego ks. Aleksandra Battenberga; wprawdzie uzyskał on tron jako stronnik Rosji, będąc siostrzeńcem cara Aleksandra II, ale rychło zrzucił dokuczliwą opiekę rosyjską. Na jego miejsce wstąpił na tron Ferdynand Koburski, poprzednio oficer armii austriackiej. Wywołało to napięcie między Rosją a Austro-Węgrami, które w pewnej chwili groziło wybuchem wojny. Toteż w 1887 r. nie odnowiono już sojuszu trój-cesarskiego i jedynie Bismarck zawarł tajny układ z Rosją, który miał również charakter traktatu o neutralności i w myśl koncepcji Bismarcka uniemożliwiał powstanie sojuszu francusko-rosyjskiego. Jednakże po upadku Bismarcka Niemcy nie odnowiły tego traktatu, sojusz między Rosją a Francją doszedł do skutku i tym samym skończyła się dotychczasowa hegemonia Niemiec w Europie. Było to oczywiście i osłabienie pozycji Austro-Węgier, ale na razie się to nie ujawniło, ponieważ Rosja rozpoczęła ekspansję na Daleki Wschód, co odwracało ją od konfliktów bałkańskich, na skutek czego zapanowało między obu zainteresowanymi na Bałkanach mocarstwami faktyczne porozumienie, które przetrwało aż do 1908 r. XIII. KU KATASTROFIE 1900-1914 RZĄDY KOERBERA JEDYNYM rządem w tych czasach dłużej utrzymującym się przy władzy był rząd Ernesta Koerbera (1900 — 1904). Widząc niemożność normalnego parlamentarnego funkcjonowania systemu rządowego, starał się drogą propagandy publicystyczno--prasowej zdobyć dla rządu popularność w szerszych kręgach. Ponadto uważał, że postawienie szeroko zakrojonego programu wielkich inwe- stycji skłoni poszczególne frakcje do współpracy. Wtedy zaczęto budować na dużą skale sieć dróg wodnych i rozbudowywać koleje żelazne. W tym też czasie wybuchła w Rosji rewolucja, która stała się pewnego rodzaju bodźcem do dalszych przemian w Austrii. Pięcioletnie rządy Koerbera to szereg zarządzeń, przeważnie poza- parlamentarnych, które przyniosły niemałe ustępstwa w dziedzinie opieki społecznej. Między innymi zmniejszono dzień pracy w kopalniach do 253 9 godzin, wprowadzono ubezpieczenia inwalidzkie i starcze. Na pewien czas spory narodowościowe przesunęły się niejako na plan dalszy. Umożliwiło to wreszcie po czterech latach uchwalenie regularnego budżetu przez Radę Państwa. Niemniej narastały siły społeczne, które nie znajdowały już odpowiedniej reprezentacji w tym kurialnym parlamencie. Od początku wieku organizuje się w wielu krajach ruch chłopski, przeważnie pod patronatem klerykalnym. Równocześnie też ruch chrześcijańsko-społeczny odnosi duże sukcesy. Tak na przykład w sejmie dolnoaustriackim zdobyli oni dwie trzecie mandatów. Podobnie faktycznie opanowali wiedeńską Radę Miejską. A trzeba stwierdzić, że właśnie ta partia była najbardziej lojalna wobec dynastii i reprezentowała tradycje ogólnoaustriackie. Już to samo wskazywało w sferach dworskich, że zmiana ordynacji wyborczej w duchu demokratycznym osłabi partie mieszczańsko-nacjonalistyczne, a da przewagę partiom masowym, które, jak socjaldemokracja, nie dążyły do rozbicia istniejącego państwa. Zaznaczył się też wyraźnie wpływ rewolucji rosyjskiej, bo i w tym uchodzącym za najbardziej reakcyjne państwie europejskim wprowadzono bardziej demokratyczną ordynację wyborczą niż istniejąca w Austrii. Niemały wpływ na decyzję o przeprowadzeniu reformy wyborczej miała też sprawa węgierska. KONFLIKT Z WĘGRAMI Na Węgrzech pod koniec wieku wzmagały się tendencje przeciw unii z Austrią. Zasadniczo dualizm wychodził na korzyść wielkiego kapitału, wielkich banków, które były silnie związane z finansjerą wiedeńską. Natomiast średnia burżuazja i średnia szlachta czuły się upośledzone i domagały się rozluźnienia więzów łączących je z Austrią. Między innymi żądano odrębnej armii węgierskiej, co najdotkliwiej uderzało w interesy dynastii, która we wspólnej armii widziała najrealniejszą podporę swego istnienia i całości państwa. Toteż w rozkazie wydanym w 1903 r. Franciszek Józef mówił wyraźnie, że do tego nie dopuści. W 1905 r. w wyborach sejmowych zwyciężyła opozycja, co doprowadziło do kryzysu państwowego. Franciszek Józef mianował premierem gen. Fejervaryego, przeciw któremu opozycja chciała zastosować bezwzględną walkę pozaparlamentarną. Dwór wiedeński postanowił użyć środka najsilniejszego, a mianowicie narzucić demokratyczną reformę wyborczą, co obaliłoby monopol polityczny dotychczasowych grup społecznych i narodowościowych. Powszechne prawo wyborcze postawiłoby w ogóle pod znakiem zapytania panowanie Madziarów w państwie. W dodatku pod wpływem rewolucji rosyjskiej ruch robotniczy zradykalizował się, fala strajków przeszła przez kraj, socjaldemokraci gotowi byli nawet do poparcia rządu nieparlamentarnego za Cenę demokratyzacji prawa wyborczego. To właśnie zadecydowało, że węgierskie klasy posiadające zgodziły się na kompromis. Powstał rząd koalicyjny, który nie stawiał już żądań zmian w armii i odnowił układ 254 celny, zresztą pod naciskiem rządu austriackiego na warunkach dla Węgier nieco gorszych, chociaż nie można zaprzeczyć bardziej spra- wiedliwych, bo Węgry miały pokrywać wspólne wydatki nie w 30%, ale w 36,4%. REFORMA WYBORCZA 1907 ROKU Kryzys węgierski, w którym sprawa reformy wyborczej odegrała taką wielką rolę, oraz coraz bardziej potęgujący się nacisk demonstracji robotniczych we wszystkich nieomal krajach austriackich, zmusił ostatecznie rząd i parlament do uchwalenia po długich targach nowej ordynacji wyborczej. Decydująca stała się tzw. geografia wyborcza, to znaczy wykreślanie okręgów wyborczych i liczby mandatów. Niemcy domagali się, aby przyznawać mandaty w proporcji płaconych podatków, jako że płacili 63% podatków, chociaż stanowili tylko 35% ludności. Kompromis polegał na tym, że przydzielono im 43% mandatów. Ostatecznie stosowano się na ogół do proporcji zaludnienia, ale pomimo to uprzywilejowani zostali Włosi, Polacy i Rumuni w Buko- winie; Ukraińcy dzięki tej reformie znacznie zwiększyli swoją reprezen- tację w parlamencie. Pierwsze wybory na podstawie tej ordynacji przeprowadzono w 1907 r. Był to prawdziwy przewrót polityczny, bo trzeba stwierdzić, że teraz cała męska ludność dorosła była uprawniona do głosowania, gdy w 1867 r. tylko około 6%. W nowym parlamencie znalazło się 87 posłów socjalistycznych, w tym 49 niemieckich, ale najsilniejszą partią okazał się ruch chrześcijańsko-społeczny z 96 mandatami. Wydawało się, że teraz konflikty społeczne narzucą się nowemu parlamentowi, a dawne narodowościowe zejdą na plan dalszy. Taki był zresztą ze strony dynastii cel tej reformy, która doszła do skutku przy osobistym zaangażowaniu się cesarza. Zresztą i inne zjawiska zdawały się wzbudzać taką nadzieję. Oto w 1905 r. na Morawach przeprowadzono ugodę czesko-niemiecką przez zastosowanie katastru narodowościowego, to znaczy osobno głosowali Czesi, osobno Niemcy; w ten sposób podzielono samorządy na wszystkich szczeblach. W 1910 r. podobną ugodę prze- prowadził sejm bukowiński, gdzie stosunki narodowościowe były jeszcze bardziej skomplikowane, mieszkali tam bowiem Niemcy. Rumuni, Polacy i Ukraińcy. Wreszcie po zażartych walkach sejm galicyjski uchwalił w 1914 r. zmianę ustawy wyborczej, która mogła się stać podstawą ugody polsko-ukraińskiej. Nim jednak weszła ona w życie, wybuchła pierwsza wojna światowa. NARODOWOŚCI WOBEC PAŃSTWA HABSBURSKIEGO Sprawa narodowościowa stała się też, szczególnie do początku no- wego wieku, przedmiotem teoretycznych rozważań wielu polityków 255 austriackich, którzy widzieli, że od rozwiązania tego problemu zależą losy państwa. W istocie główną trudnością tego zagadnienia była nieprzejednana polityka rządów węgierskich wobec niemadziarskich narodowości. Jak długo istniał system dualistyczny i hegemonia madziarskich klas posiadających w Zalitawii, tak długo nie można było myśleć o przeorganizowaniu państwa w takim duchu, aby zaspokoić aspiracje wszystkich narodowości. W Austrii do początku XX w. najtrudniejszym zagadnieniem wydawał się spór czesko-niemiecki. Ale ugoda na Morawach wskazywała, że po pewnym czasie znajdzie się jakiś kompromis, gdyż całe życie polityczne w Przedlitawii zawsze opierało się na ciągłych kompromisach. Natomiast rządzący politycy madziarscy do żadnych kompromisów w tej sprawie nie byli skłonni, widząc swoją doraźną przewagę, zarówno polityczną, jak gospodarczą i kulturalną. Spodziewali się, że ich polityka wynaradawiania doprowadzi w końcu do tego. że z mniejszości staną się większością etniczną w swym państwie. Tymczasem wszystkie programy przebudowy państwa zmierzały do nowego wykreślenia granic wewnątrzpaństwowych, do czego Węgrzy nie chcieli za żadną cenę dopuścić. Nadzieją upośledzonych narodowości niewęgierskich stał się następca tronu, reakcjonista, który był przeciwnikiem Węgrów nie ze względów na ich postępowanie wobec innych narodowości, ale ze względu na ich aspiracje zwiększenia nie- zależności wobec Wiednia. Zresztą był on gorącym przeciwnikiem wszel- kiego liberalizmu i demokratyzacji. Niemniej, jak zwykle, około następcy tronu utworzyła się legenda. Obserwatorzy zagraniczni uważali w ostat- nich latach przed wybuchem wojny światowej, że monarchia habsburska jest w przededniu rozpadu ze względu na odśrodkowe dążenia poszcze- gólnych narodowości. W rzeczywistości sytuacja taka nie była. Najbardziej zdecydowaną opozycję rządy wiedeńskie w Przedlitawii spotykały w Czechach, ale Czesi bynajmniej nie myśleli naprawdę o oderwaniu się od monarchii naddunajskiej. Ich najwybitniejsi politycy deklarowali pragnienie pozo- stania w składzie państwa Habsburgów, pragnęli tylko jego przeobrażenia w taki sposób, aby spełnił się ich ideał odrębności krajów Korony św. Wacława. Uważali, że wtedy, podobnie jak Madziarzy, wyprą mniejszość niemiecką, a w każdym razie zredukują ją do nieważnego czynnika w krajach przez siebie rządzonych. Wśród Niemców grupy dążące do oderwania się od monarchii i przejścia do Rzeszy Niemieckiej były niezmiernie słabe, co właśnie okazało się po przeprowadzeniu wyborów powszechnych. W Galicji w przededniu wojny tylko bardzo drobne grupy polskie i ukraińskie zdradzały sympatie dla Rosji carskiej, a mianowicie niewielki odłam szlachty na Podolu i mała część społeczeństwa ukraińskiego, tzw. starorusini. uważający się za Rosjan. Chociaż ideałem i Polaków, i Ukraińców były państwa niezależne i niepodległe, ale nie było to zwrócone przeciw dynastii ani Austro-Węgrom w ogóle. Jedynie Włosi mogli pragnąć oderwania się od Austrii i połączenia z braćmi w Królestwie Włoskim. Byli oni jednak grupą liczebnie niewielką, nie stanowiącą niebezpieczeństwa dla całości państwa, gdzie reprezentowali tylko nieznaczną mniejszość, jak na przykład w Dalmacji 256 i Pobrzeżu. Na Węgrzech nawet Rumuni, którzy mieli za Karpatami własne państwo, bynajmniej naprawdę nie pragnęli odejść z nowoczesnego gospodarczo i kulturalnie kwitnącego mocarstwa do zacofanego państewka bałkańskiego, jakim było ówczesne królestwo Rumunii. Podobnie i Słowacy, jeśli o czymś myśleli, to o oderwaniu się od panowania madziarskiego i połączeniu z Czechami, zresztą zadowoliliby się szeroką autonomią kulturalną, której Madziarzy im stale odmawiali. Jeden tylko problem narodowościowy był istotnie nie do załatwienia i on, jak się okazało, miał przyczynić się w największym stopniu do katastrofy. Był to problem jugosłowiański. RUCH JUGOSŁOWIAŃSKI Ruch jugosłowiański wzmagał się na siłach już od drugiej połowy XIX w., szczególnie od 1870 r., kiedy w Lublanie nastąpił zjazd działaczy serbskich, chorwackich i słoweńskich, a gdzie postanowiono dążyć do utworzenia wspólnej państwowości. Było to wówczas raczej zwrócone przeciw Niemcom, gdyż właśnie wtedy następuje zjednoczenie Niemiec i sądzono, że sięgną one także po kraje austriackie. Zresztą ruch jugosłowiański był wewnętrznie rozbity. Ideałem jednych było państwo wielkochorwackie, to znaczy przyłączenie do Chorwacji zarówno Słowenii, jak Dalmacji i Bośni wraz z Serbią, po czym Serbów uważano raczej za pewnego rodzaju gorszą część Chorwatów, bo prawosławnych. Serbowie, szczególnie ci z Księstwa, dążyli do Wielkiej Serbii, to znaczy do podporządkowania swemu państwu wszystkich krajów południowo- słowiańskich. Trzeba zaś dodać, że zarówno wśród Słoweńców, jak Chorwatów, a nawet części Serbów, Austria była w przeciwieństwie do Księstwa, zacofanego państwa bałkańskiego, uważana za mocarstwo o wysokiej kulturze materialnej i duchowej. Zatem ruch jugosłowiański długo jeszcze nie był w stosunku do Habsburgów ruchem odśrodkowym. Większość działaczy jugosłowiańskich pragnęła trializmu, to znaczy oddzielenia prowincji zamieszkałych przez Słowian Południowych w trzeci osobny człon państwowy, jak Węgry i Austria. Idea ta miała w sferach dynastycznych wielu zwolenników, szczególnie wśród generalizacji, której niemała część, i bodaj najdzielniejsza, pochodziła z Pogranicza; wśród najwyższych dygnitarzy austriackich znajdowali się generałowie wyznania prawosławnego; byli to najzagorzalsi zwolennicy dynastii. Po przyłączeniu do Austro-Węgier Bośni i Hercegowiny problem jugosłowiański stał się obiektywnie ze względu na liczbę Słowian, którzy na nowo znaleźli się pod panowaniem habsburskim, problemem wielkiej doniosłości. Ale jeszcze nie przywiązywano do tego w sferach dworskich dostatecznej wagi. Uświadomienie bowiem narodowe i polityczne Słowian Południowych i ich poziom kultury materialnej oraz organizacji politycznej nie osiągnęły tego stopnia, aby wywierać wpływ na politykę całego państwa. Zresztą Madziarzy używali zręczniej taktyki, podniecając różnice i niechęci między Serbami i Chorwatami, co im 257 dawało na długo zabezpieczenie przed czynną opozycją z tej strony. Ogromnie ważną okolicznością był fakt, że Serbia od chwili okupacji Bośni i Hercegowiny znalazła się pod faktycznym protektoratem Austro- Węgier. Zmieniło się to jednak na skutek dojrzewania aspiracji narodowych po tej i tamtej stronie granicy. To też'leżało u podstaw przewrotu politycznego, jaki dokonał się w Serbii w r. 1903, kiedy zamordowano parę królewską, a na tron dostał się Piotr z dynastii Karadjordjevići. Od tego momentu Serbia uniezależniła się od swego potężnego sąsiada północnego i stała się ośrodkiem ruchu jugosłowiań- skiego z wyraźnym już ostrzem antyaustriackim. W Serbii bowiem równocześnie ze zmianą dynastii do władzy doszła radykalna partia o sympatiach rusofilskich pod przewodnictwem N. Paśicia. Kiedy więc w 1906 r. wygasł traktat handlowy serbsko-austriacko-węgierski, rozpoczęła się wojna celna; na życzenie agrariuszy węgierskich zamknięto serbski import świń, co wywołało głębokie zadrażnienia. Chłop serbski, główny producent tego towaru, stał się teraz wrogiem monarchii habsburskiej. Serbia wygrała tę wojnę, ponieważ znalazła dla swego eksportu inne rynki zewnętrzne, a to dzięki poparciu finansowemu Francji, sprzymierzonej z Rosją, w której Serbia teraz widziała jedyną swoją opiekunkę. Równocześnie z tymi zmianami zewnętrznymi na południowej granicy monarchii dokonywały się zmiany wewnątrz społeczeństw południowo- słowiańskich. Ośrodkiem ruchu jugosłowiańskiego była Dalmacja, nale- żąca do Przedlitawii, gdzie panował liberalizm, umożliwiający dość swobodną działalność propagandową i polityczną. Kiedy więc posłowie chorwaccy sejmu dalmatyńskiego zwrócili się do cesarza z prośbą o obronę ich współbraci przed prześladowaniami madziarskimi, wówczas Franciszek Józef, stosując się ściśle do przepisów konstytucyjnych dualizmu, odmówił przyjęcia tej deputacji. Nie chciał bowiem, jako król węgierski przyjmować deputacji niewęgierskich poddanych w sprawach swego węgierskiego królestwa. Ta odmowa była świadectwem, że Serbo- Chorwaci nie mogą już liczyć na poparcie dynastii w swoich narodowych sprawach. Wobec tego posłowie ci zjechali się w 1905 r. w Rijece, gdzie uchwalili rezolucję już wyraźnie o niepodległościowym, jugosłowiańskim charakterze. Do tej rezolucji dołączyli się zaraz posłowie serbscy w deklaracji ogłoszonej w Zadarze. Tak więc rok tej rezolucji jest zapowiedzią nowego, bardzo dla całości państwa groźnego ruchu politycznego, zarówno w krajach monarchii, jak również poza jej granicami. Równocześnie też w wyborach 1908 r. w sejmie chorwackim zdobyli zdecydowaną większość wrogowie ugody z rządem węgierskim. Młodsze pokolenie działaczy serbskich z Banatu nie chciało już — jak ich poprzednicy do tej pory — współpracować z rządem węgierskim przeciw Chorwatom. Coraz więc silniej akcentowała się przeważająca na południowych granicach tendencja jednoczenia się Serbo-Chorwatów w porozumieniu z częścią polityków słoweńskich do walki z monarchią w oparciu o rząd w Belgradzie. 258 KONCEPCJE ROZWIĄZANIA SPRAWY NARODOWOŚCIOWEJ Zagadnienie narodowościowe stało się teraz w przekonaniu wszystkich myślących polityków, zarówno w samej monarchii, jak i za granicą, podstawowym problemem państwa Habsburgów. Od jego rozwiązania wydawała się zależna jego egzystencja. Toteż właśnie w pierwszych latach XX w. powstało kilka koncepcji takiego ustroju państwowego, który by tę sprawę załatwił tak, aby pogodzić zwalczające się narodowości w duchu utrzymania istnienia tej wielonarodowej monarchii. Może najdalej idąca była koncepcja wypracowana przez dwu przywódców socjalistycznych, a to Karla Rennera i Ottona Bauera. W 1902 r. wydał Renner pod pseudonimem Rudolfa Springera (aby zaznaczyć, że nie występuje jako przywódca partii, ale niezależny teoretyk) książkę pt. Der Kampf der ósterreichischen Nationen urn den Staat (Walka narodów austriackich o państwo). Proponował on jakby dwuwymiarowy federalizm. Państwo miałoby być podzielone na prowincje o zwartej większości etnicznej, ale obok tego zorganizowano by narodowe wspólnoty ponadterytorialne, które opiekowałyby się sprawami kultury danych narodowości. Każdy obywatel musiałby się zdeklarować pod względem narodowościowym i zapisać do odpowiedniego katastru, w którym brałby udział w wyborach do odpowiednich władz tego samorządu kulturalnego, obejmującego wszystkich ludzi danej narodowości w całym państwie bez względu na ich miejsce zamieszkania. Natomiast ponad tą federacją poszczególnych prowincji i instytucji kulturalnych istniałaby silna władza centralna, potrzebna dla prosperowania wielkiego państwa. Renner, tak jak w ogóle ówcześni socjaliści, widział w wielkim organizmie państwowym i gospodarczym gwarancję postępu społecznego, a zatem drogę do opanowania władzy przez proletariat. Koncepcje Rennera uzupełnił O. Bauer w książce Die Na-tionalitdtenfrage und die Sozialdemokratie (Zagadnienie narodowościowe i socjaldemokracja), wydanej w r. 1907. Nie można zaprzeczyć, że koncepcja austriackich socjalistów zabezpieczałaby poszczególne narodowości przed wszelkimi prześladowaniami, trudno sobie jednak wyobrazić zarówno jego realizację, jak i funkcjonowanie tak bardzo skomplikowanego ustroju państwowego. Program może bardziej realistyczny, ale w każdym razie bardziej tradycyjny, stworzył w tym samym czasie Aurel Popovici, polityk rumuński z Węgier, bliski następcy tronu Franciszkowi Ferdynandowi. W 1906 r. ogłosił on książkę pt. Die Yereinigten Staaten von Gross-Osterreich (Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii). Proponował podzielenie całego państwa na 15 okręgów według zasady etnograficznej. Projekt nie uwzględniał terytorium Bośni i Hercegowiny, ponieważ wtedy formalnie nie należały one do monarchii, jako terytorium tylko okupowane. Popovici przewidywał ochronę mniejszości narodowych, które by się znalazły w prowincjach o zdecydowanej większości etnicznej. Koncepcja utworzenia silnej władzy centralnej czyniła ten projekt szczególnie atrakcyjny dla ludzi otoczenia następcy tronu. Obok stojącego na czele rządu centralnego kanclerza utworzono by parlament 259 dwuizbowy, przy czym Izba Posłów wybierana byłaby w powszechnym i tajnym głosowaniu. W ten sposób Popovici wracał do jakiegoś centralizmu ogólnopaństwowego, likwidującego dualizm, ale zabezpieczającego szeroko rozbudowaną autonomię poszczególnych prowincji oraz rozwój kulturalny i gospodarczy poszczególnych narodowości. Oczywiście tego rodzaju koncepcja była najbardziej antywęgierska, co zresztą jest zrozumiałe, ponieważ Popovici był przez władze węgierskie prześladowany i nawet więziony, pomimo że był jak najdalszy od idei rewolucyjnych jako szczery monarchista i zwolennik dynastii. O związkach Popovici z następcą tronu wiedziano powszechnie, co przyczyniło się do legendy, jakoby Franciszek Ferdynand był zwolennikiem i obrońcą prześladowanych narodowości w podwójnej monarchii. Skoro jednak nie objął tronu, zatem nikt nie odpowie na pytanie, czy byłby istotnie podjął się tak gigantycznego zadania, które musiało natrafić na opór najsilniejszych grup politycznych, bo Węgrów i Niemców austriackich. ZMIANA POŁOŻENIA MIĘDZYNARODOWEGO Jedno jednak wydawało się pewne, a mianowicie, że bez jakiegoś sprawiedliwego uregulowania zagadnienia narodowościowego sama egzy- stencja monarchii stawała się zagrożona, szczególnie że sytuacja między- narodowa ulegała coraz bardziej niekorzystnym zmianom. Rosja po klęsce na Dalekim Wschodzie zwracała się ponownie na Bałkany i tam szukała sukcesów, których nie znalazła w Azji. Równocześnie dochodzi do porozumienia rosyjsko-angielskiego, które uzupełniło porozumienia rosyjsko-francuskie; tworzy się tzw. Wielkie Porozumienie, czyli Wielka Ententa. W tym też czasie trójprzymierze osłabione zostało przez chwiejną postawę Włoch, któr nie chciały narażać się Anglii i weszły w tajne układy z Francją, niezmiernie osłabiające walor zobowiązań wynikających z trójprzymierza. W tym momencie dyplomacja austro--węgierska, kierowana przez znacznie bardziej energicznego niż Gołu-chowski męża stanu. A. Aehrenthala, zdecydowała się na ogłoszenie aneksji Bośni i Hercegowiny w 1908 r. Bezpośrednią przyczyną tego kroku był fakt, że w tym roku doszło do rewolucji w Turcji, gdzie do władzy doszli tzw. młodoturcy, którzy pragnęli odnowienia cesarstwa osmańskiego na drodze liberalnej konsty- tucji. Chcieli oni wobec tego ogłosić wybory do parlamentu tureckiego w Bośni i Hercegowinie, które formalnie były pod suwerennością sułtana. Do tego naturalnie już rząd austr o- węgierski dopuścić nie mógł, bo to podważyłoby jego pozycję w tych prowincjach, które de facto od 1878 r. były częścią podwójnej monarchii. Serbia zaś uważała zawsze, że obie te prowincje prędzej czy później zostaną przyłączone do królestwa serbskiego, jako etnicznie najzupełniej z nim związane, a w dodatku zbliżające Serbię do Adriatyku. Bez dostępu do morza kraj ten czuł się dławiony gospodarczo i dodatkowo zależny od potężnego północnego sąsiada. ANEKSJA BOŚNI I HERCEGOWINY. WOJNY BAŁKAŃSKIE Manifest cesarski o aneksji Bośni i Hercegowiny został ogłoszony bez konkretnego porozumienia się z mocarstwami, a był przecież zmianą układów berlińskich z 1878 r. podpisywanych przez wszystkie mocarstwa europejskie. Rząd rosyjski przyjął ogłoszenie aneksji jako wyzwanie, chociaż był nieoficjalnie przez dyplomację austriacką uprzedzony; podobnie i w Serbii zapanowało ogromne wzburzenie. Wydawało się. że wojna europejska wybuchnie lada moment. Kiedy jednak Niemcy zgłosiły dla Austro-Węgier pełne poparcie, a Francja wyraźnie dała rządowi rosyjskiemu do zrozumienia, że nie widzi na Bałkanach dostatecznie ważnych interesów francuskich, rząd rosyjski wycofał się, zdając sobie w dodatku sprawę, że jeszcze nie zagoiły się rany zadane potędze carskiej na skutek klęski w wojnie z Japonią i rewolucji 1905/6 r. Serbia musiała również podporządkować się. Austro-Węgry poszły na pewne ustępstwa wobec Turcji wycofując swe oddziały wojskowe z tzw. Sandżaku Nowobazarskiego, który oddzielał Serbię od Czarnogóry, a gdzie administracja pozostawała zawsze turecka. Ponadto rząd turecki otrzymał odszkodowanie pieniężne. Pozorne zwycięstwo dyplomatyczne pogorszyło jednak bardzo istotnie położenie międzynarodowe Austro-Węgier; konflikt z Rosją stawał się nie do załatwienia, nienawiść zaś Serbów nie do uspokojenia. Wkrótce nastąpiły dalsze niekorzystne dla Austrii zmiany polityczne na Półwyspie Bałkańskim. W 1911 r. Włochy wypowiedziały Turcji wojnę, aby jej odebrać Trypolis. Turcja wojnę tę przegrała, co dodatkowo osłabiło autorytet panowania osmańskiego na Półwyspie Bałkańskim. Dyplomacja rosyjska wykorzystała to dla zmontowania sojuszu państw bałkańskich przeciw Turcji. W 1912 r. rozpoczęły one wojnę i w krótkiej kampanii usunęły wojska tureckie aż po przedmieścia Konstantynopola. Był to cios dla pozycji Austro-Węgier i Niemiec, które coraz bardziej angażowały się w interesy gospodarcze w tym rejonie. Już jednak w 1913 r. wybuchła druga wojna bałkańska, tym razem prowadzona przeciw Bułgarii, która czuła się pokrzywdzona przy podziale łupu na Turcji. Do wojny przeciw Bułgarii przystąpiła też Rumunia, formalny sprzymierzeniec Austrii i Niemiec, która w tej drugiej wojnie bałkańskiej wystąpiła po stronie przeciwników Austrii, to znaczy Serbii i Czarnogóry. Bułgaria została pokonana, i to ją skłoniło do szukania z kolei oparcia już nie w Rosji, ale właśnie w Austrii i w Niemczech. Największe zdobycze odniosła z tych wojen Serbia, której terytorium się zwiększyło i polepszyło samopoczucie. Teraz niebezpieczeństwo ze strony Serbii i ruchu jugosłowiańskiego stało się naprawdę groźne dla całości monarchii austro-węgierskiej. Dla Serbii Austro-Węgry były głównym przeciwnikiem, właśnie one bowiem pod groźbą wojny nie dopuściły Serbii do Morza Adriatyckiego. Jasne było, że sprawa jugo- słowiańska nie da się już załatwić drogą jakichś układów czy kompro- misów. Wyodrębnienie krajów południowosłowiańskich, czyli trializm. 261 mało już miało szans nawet po stronie zainteresowanych Słowian, jako że Serbia zdobyła sobie wyraźnie rolę przodownika całego ruchu dążącego do zjednoczenia Słowian Południowych. Zresztą jak długo Węgrzy mieli własne państwo, tak długo dobrowolnie nie zgodziliby się na oddanie ziem zamieszkałych przez Serbo-Chorwatów. W tym leży rzeczywista geneza wojny 1914 r., jeśli idzie o Austro-Węgry. ZAMACH NA ARCYKSIĘCIA FRANCISZKA FERDYNANDA I WYBUCH WOJNY 1914 ROKU Od 1912 r. kierował polityką zewnętrzną monarchii hr. L. Berchtold, człowiek znacznie mniejszego formatu. Jemu potem przypisywano winę za katastrofę, do której jego działania niejako bezpośrednio państwo doprowadziły. Ale trudno sobie wyobrazić znalezienie w tych warunkach innej orientacji. Szefem sztabu generalnego był wtedy gen. F. Conrad von Hótzendorf, który sugerował wojnę prewencyjną. A mianowicie atak niespodziany na Włochy; w sztabie bowiem dobrze zdawano sobie sprawę z tego, że rzekomy sprzymierzeniec w chwili trudnej przejdzie na stronę przeciwników. Ministrowie cywilni, w pierwszym rzędzie Aehren- thal, skłonili cesarza do dymisjonowania wojowniczego generała, rozu- mując, że rozpoczęcie wojny z Włochami w niczym by sytuacji nie poprawiło, a raczej pogorszyło. Przyszłość miała przyznać słuszność jednej i drugiej stronie. Włochy wypowiedziały wprawdzie wojnę Austro-Węgrom, ale po wielu miesiącach neutralności, w czasie których w myśl opracowań planów sztabowych wojna powinna była już być rozstrzygnięta. Bezpośrednią przyczyną wojny stał się zamach dokonany w Sarajewie 28 VI 1914 r. na następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Dokonali go spiskowcy kie- rowani z Belgradu, gdzie pewna grupa oficerów sztabowych zdecydo- wała się sprowokować wojnę, zapewne w porozumieniu z takimiż, równie nieodpowiedzialnymi, rosyjskimi czynnikami sztabowymi. Rząd austriacki postanowił wyzyskać powszechne oburzenie w Europie, która wówczas brzydziła się terrorem. W sferach rządzących Wiednia postanowiono wreszcie doprowadzić do rozstrzygnięcia całego zagadnienia jugosłowiańskiego. Zresztą nie bardzo jasno zdawano sobie sprawę, jak to ma wyglądać. Postanowiono tylko rozpocząć wojnę z Serbią i upokorzyć ją tak, aby nie mogła nadal stać na czele ruchu jugosłowiańskiego. Wybitny mąż stanu, węgierski premier I. Tisza, był zrazu przeciwny takiej wojnie, ponieważ za żadną cenę nie chciał powiększenia terytorium o ziemie zamieszkałe przez Słowian. Serbia miała więcbyć pokonana, ale nie wcielona do monarchii habsburskiej, a tylko zdegradowana do rzędu jej wasala. Koncepcja ta nie była realna, ponieważ nawet po zupełnej klęsce Serbowie nie zrezygnowaliby z idei zjednoczenia wszystkich Słowian Południowych. Ale właśnie w tym odbija się jasno cała właściwie beznadziejna sytuacja monarchii dualistycznej w 1914 r. Kiedy więc rząd 262 niemiecki zapewnił Wiedeń o poparciu, wysłano 23 lipca ultimatum do Belgradu tak sformułowane, aby nie mogło być przyjęte. Dyplomacja serbska dała odpowiedź niezmiernie ustępliwą, ale i to nie pomogło; stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a 28 lipca wojna została wypowiedziana. Jak małe zdolności przewidywania panowały w sferach kierujących Austro-Wegrami, tego dowodzi fakt, że sztab generalny wydał rozkaz mobilizacyjny, przewidziany na wypadek wojny ograniczonej do Arcyksiąże Ferdynand z księżną Zofią w Sarajewie na krótko przed zamachem terenu bałkańskiego. Wprawdzie dyplomaci liczyli się z interwencją zbrojną Rosji w obronie Serbii, ale pomimo to sztab nie dał rozkazu do takiej mobilizacji, jaka była projektowana na wypadek wybuchu wojny i z Rosją, i Serbią równocześnie. Rosja zaś 30 lipca ogłosiła mobilizację powszechną, następnego dnia dopiero ogłoszono ją w Austro-Węgrzech. 2 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a 3 Francji. 4 sierpnia Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom, a dopiero 5 sierpnia Austria Rosji. To opóźnienie wynikało właśnie ze względów wojskowych, bo chciano zarówno zresztą w Rosji, jak i Austrii przeprowadzić jeszcze przez tych parę dni spokojnie mobilizację. Austro-Węgry rozpoczynały wojnę, która miała zadecydować o istnieniu monarchii. Kończył się okres zbrojnego pokoju, kiedy wszystkie mocarstwa przygotowywały się do wielkiej ogólnoeuropejskiej konfla- gracji. W gruncie rzeczy ludzie na odpowiedzialnych stanowiskach, kierujący losami mocarstw, bali się wojny, ponieważ zdawano sobie sprawę z tego, że będzie to zmaganie, którego wyniku nikt przewidzieć nie zdoła. Ale techniczne przygotowywania leżały w rękach sztabów, które kierowały się względami czysto wojskowymi. Generałowie wychodzili z założenia, że wojna jest tak czy tak nieunikniona, a naj- 263 większe szansę będzie miała ta strona, która zaskoczy przeciwnika. Tym się też tłumaczy, dlaczego ostatnie dni lipca i pierwsze dni sierpnia miały tak gwałtowny i dramatyczny przebieg. Sztaby narzucały dyplomatom natychmiastowe posunięcia, które w ten sposób uniemożliwiły jakąkolwiek akcję na rzecz zachowania pokoju. SYTUACJA MILITARNA, DEMOGRAFICZNA I EKONOMICZNA Od wielu lat mocarstwa wydawały ogromne sumy na budżet wojskowy. Trzeba jednak stwierdzić, że właśnie Austro-Węgry, chociaż co do liczby ludności i możliwości finansowych należały do najpotężniejszych mocarstw, miały najmniejszy budżet wojskowy. Zresztą było to zjawisko, które można było obserwować przez cały XIX w. Od zakończenia wojen napoleońskich sumy wydawane na cele wojskowe państwa austriackiego były stosunkowo do wydatków innych mocarstw coraz mniejsze. W latach, w których napięcie w Europie wskazywało na niebezpieczeństwo już bardzo bliskiego wybuchu wojny, Austro-Węgry wydawały na cele wojenne nawet mniej niż znacznie wówczas pod każdym względem słabsze mocarstwo, mianowicie Włochy. W 1911 r. austro-węgierski budżet wojskowy wyrażał się kwotą 420 min. koron, gdy tymczasem niemiecki wynosił 1788 min., Rosji 1630 min., Wielkiej Brytanii 1514 min., a nawet Włoch 528 min. Należy przy tym dodać, że stan gospodarczy monarchii naddunajskiej był kwitnący, gdyż stanowiła ona wspaniały rynek wewnętrzny i mogła korzystać ze stosunkowo taniej siły roboczej oraz dużych zasobów surowcowych i napływu obcego kapitału, szukającego w tych względnie zacofanych regionach wysokiej stopy zysku. Austro-Węgry stanowiły, jeśli idzie o liczbę ludności, trzecie mo- carstwo w Europie, po Rosji i Niemczech. Według ostatniego spisu przekroczyły 50 min. ludności. Pod względem narodowościowym prze- chodziły one stały proces zwiększania się pewnych grup narodowych, a zmniejszania innych. Przedlitawia przestała być istotnie państwem niemieckim, jako że procent ludności niemieckiej nieznacznie, ale stale malał i wynosił około 35 i pół (wg spisu z 1880 r. 36,8, a w 1910 r. 35,6). Trudno więc było mówić o Niemcach, że stanowili narodowość panującą, chociaż istotnie zarówno w administracji, zwłaszcza centralnej, jak w dziedzinie najważniejszej, to znaczy gospodarczej, a także kulturalnej mieli zdecydowaną przewagę. Madziarzy posiadali w tych dziedzinach w swoim państwie jeszcze znacznie silniejszą pozycję. Jeśli idzie o rozwój ich preponderancji ludnościowej, to spis ludności w 1910 r., na pewno nieco na ich korzyść nieścisły, podawał 48,1%, gdy w 1880 r. liczono ich tylko 41,2%. Ale też opierając się na aparacie państwowym, dążyli zdecydowanie do madziaryzacji państwa, co dawało wyraźne rezultaty. Trzeba zwrócić uwagę, że równocześnie w państwie pruskim dążności do germanizacji zawiodły najzupełniej; wynikało to z faktu, że zarówno na terenie państwa pruskiego, jak i. austriackiego Niemcy 264 mieli do czynienia z przeciwnikami stojącymi na wysokim poziomie świadomości narodowej, to znaczy w Prusach z Polakami, a w Austrii z Czechami. Natomiast udawało się Niemcom austriackim germanizo-wać Słoweńców, chociaż też w bardzo nikłych rozmiarach (w 1880 r. .stanowili oni 5,2?<„ w 1910 r. 4,5%). Drugą narodowością, która starała się asymiloVać współmieszkańców, to Polacy, którzy w tym samym czasie zwiększyli swój procent ludności w Austrii z 14,9 na 17,8. Był to wynik nie tyle polonizacji Ukraińców, co asymilacji Żydów. Niemałą rolę w tych procesach narodowościowych odgrywała emi- gracja zamorska, w znacznej części do Stanów Zjednoczonych. Z Austrii najwięcej w pierwszych latach XX w. emigrowało Polaków, a z Węgier Słowaków. W jednym tylko 1903 r. wyemigrowało z Austro-Węgier 220 tyś. ludzi, z tego 206 tyś. do Stanów Zjednoczonych. Równolegle przenosiła się ludność wsi do miast. Szczególnie Wiedeń wzrastał w tej epoce, przeważnie przez przybyszy z Czech, którzy zresztą niemczyli się rychło. Stąd do dziś ogromna liczba nazwisk czeskich i w ogóle słowiańskich w stolicy austriackiej. Podobnie też Żydzi z całej monarchii chętnie przenosili się do Wiednia, tego centrum handlu, bankowości i przemysłu. Ostatecznie jeśli w połowie wieku XIX liczył on niewiele ponad 400 tyś., to w chwili wybuchu wielkiej wojny znacznie przekroczył 2 min. mieszkańców. Analogicznie, choć nie w tym tempie, wzrastały inne miasta austriackie. Austro-Węgry, jak w mniejszym stopniu Przedlitawia, były krajem rolniczo-przemysłowym, zatem pod względem liczby zatrudnionych i wagi społecznej rolnictwo, a w związku z tym chłopi, stanowili rdzeń ludności państwa. Według spisu z 1910 r. notowano tylko 22,6% zatrudnionych w przemyśle, tym bardziej że wieś w dalszym ciągu jeszcze w dużym stopniu zaopatrywała się w wyroby wytwarzane przez rzemieślników wiejskich, jak płótno czy sukno. Klasa robotnicza była coraz liczniejsza, ale pomimo postępującej koncentracji przemysłu statystyka przemysłowa z 1906 r. wykazała, że jeszcze 69% zakładów przemysłowych zatrudniało mniej niż 50 robotników. Ponadto przemysł, a skutkiem tego i klasa robotnicza, był bardzo nierównomiernie rozmieszczony geograficznie. Największa koncentracja przemysłu istniała w krajach czeskich, to znaczy w Czechach, na Morawach i na Śląsku, potem dopiero szły kraje rdzennie austriackie, ale liczby wskazują, że tam potencjał przemysłowy był o połowę mniej więcej niższy. Reszta krajów Przedlitawii była w przeważającej mierze rolnicza. W sumie więc chłopi stanowili przygniatającą większość ludności, a właśnie oni tworzyli najsilniejszą podporę całości monarchii, jako że właśnie wśród nich najdłużej przetrwał mit o dobrym cesarzu, który chronił ich przed krzywdą panów. Ale następowały i w tej dziedzinie głębokie zmiany; wzrastała technika rolna, zjawisko charakterystyczne w tym okresie dla całej Europy, szczególnie Środkowej, walczącej skutecznie z konkurencją zamorskiego zboża i zamorskiego mięsa. W pierwszym rzędzie odnosiło się to do wielkich majątków, ale nie pozostali na uboczu także i zamożni chłopi. W związku z tym wzrastało ich 265 poczucie samodzielności. Powoli wyzwalali się oni spod patronatu wielkich właścicieli ziemskich i hierarchii kościelnej. We wszystkich prowincjach z wolna powstawały samodzielne, niezależne organizacje chłopskie, najpierw w dziedzinie gospodarczej, a potem politycznej. W krajach, w których chłop miał nad sobą pana wsi innej narodowości, a Kościół z reguły opowiadał się po stronie ziemiaństwa, w tych krajach preponderancja kleru najszybciej się skończyła. Z tą niezależnością szedł też proces oddalania się chłopa od lojalności wobec dynastii. Był to proces wolny, nieomal niedostrzegalny, ale istotny i dla przyszłości monarchii niezmiernie doniosły. Inaczej szedł rozwój klasy robotniczej. Ten okres bujnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, którą historycy austriaccy chętnie nazywają epoką franciszko-józefińską, prowadził <ło coraz większej rozbudowy przemysłu, szczególnie wielkiego przemysłu. Siła liczebna klasy robotniczej, i to wielkofabrycznej, proporcjonalnie rosła. A skoro równocześnie wzrastała koncentracja kapitału, wielkie zakłady usuwały mniejsze zakłady, to proces ten miał decydujący wpływ na rozbudzenie się świadomości klasy robotniczej. Niemniej jej słabością w Austro-Węgrzech był fakt, że nie mogła zdobyć się na pełną solidarność w wielu ważnych sprawach ogólnopaństwowych ze względu na podziały narodowościowe. W zasadzie jednak wszystkie partie socjaldemokratyczne Austro-Węgier w przededniu wybuchu wojny stały na stanowisku utrzymania egzystencji całej monarchii. Wychodziły bowiem z założenia, że ten wielki organizm gospodarczy jest niezmiernie korzystny dla rozwoju i potęgi klasy robotniczej, dzięki czemu potrafi ona nawet w drodze legalnej dojść do władzy i przeobrazić ustrój społeczny. Na pewno socjaliści polscy nie rezygnowali z ideału Polski niepodległej i zjednoczonej, ale nie sądzili, że musi to odbyć się drogą upadku Austro-Węgier, a raczej nawet łudzili się, że dokona się to przy pomocy właśnie tego mocarstwa. Jeśli idzie o handel, to trzeba stwierdzić, że dzięki rozbudowie sieci kolejowej, którą zaczęto planować na wielką skalę w okresie neoabsolutyzmu 1849-1859, rozwijał się przede wszystkim handel we- wnętrzny. W latach 1860- 1880 rozbudowywano w pierwszym rzędzie koleje lokalne. Potem w latach 1900- 1910 zaczęto znowu budować wielkie linie kolejowe o znaczeniu ogólnopaństwowym. Stosunki prze- mysłowo-handlowe tak się układały, że Austro-Węgry miały w tej epoce z reguły dodatni bilans handlowy. Eksportowano jednak raczej surowce, jak drewno, czy półfabrykaty, jak cukier, niż maszyny, chociaż na przykład w dziedzinie tekstyliów i wyrobów szklanych Austria, szczególnie kraje sudeckie, były eksporterami światowymi. Wiedeń był ośrodkiem przemysłu precyzyjnego i luksusowego, skutecznie walcząc z konkurencją Paryża. Rolnictwo węgierskie było bardziej groźne nie tyle dzięki nowoczesności techniki, bo w tej dziedzinie Czechy przodowały, ale z powodu taniości robocizny i urodzajności gleby. W każdym razie istniało stałe współzawodnictwo między interesami gospodarczymi Węgier i Austrii. Węgrzy byli zwolennikami niskich ceł, a Austria raczej wyższych. Przemysł bowiem wciąż narażony był w tej wolno- 266 Austria w latach 1740-1918 handlowej epoce na konkurencje, w pierwszym rzędzie Niemiec, a także Anglii. Po upadku rządów liberalnych w 1879 r. zmieniła się i polityka celna monarchii. Zaczęto podwyższać taryfy celne przeciętnie od 15 do 25%, przy czym rząd sam decydował o wysokości ceł, nie uwzględniając interesów innych państw. Dopiero od 1891 r. przyjęto politykę traktatów handlowych z innymi państwami regulując zgodnie z tymi międzynarodowymi umowami cła na towary przywożone z zagranicy, ale wedle krajów pochodzenia. Jeśli w wiekach poprzednich państwo Habsburgów stale cierpiało na trudności walutowe, to korzystny bilans handlowy i ogólne podniesienie gospodarcze umożliwiło najpierw za rządów J. Dunajewskiego jako ministra finansów ustabilizowanie budżetu państwowego, a później na osiągnięcie pewnych nadwyżek. Wkrótce była już możliwa pełna stabilizacja waluty na parytecie złota przez wprowadzenie nowej jednostki monetarnej, korony. Aż do wybuchu wojny w 1914 r. waluta ta była niezachwiana. Jeśli w epoce tej kapitalizm rozwijał się wyraźnie, to jednak położenie mas pracujących nie było korzystne. Warunki mieszkaniowe robotników, stopa życiowa drobnych chłopów wywoływały zdumienie obserwatorów pochodzących z krajów zachodnich Europy. W dziedzinie ubezpieczeń społecznych, właściwie tylko dla robotników, zrobiono w ostatnich latach przedwojennych niemało. Nowo powstałe państwo polskie mogło przejąć od razu w tej dziedzinie urządzenia austriackie i po ich dalszym udoskonaleniu stanąć w czołowym miejscu państw kapitalistycznych Europy międzywojennej. Zresztą w ten sposób dziedziczyły ten dorobek niektóre państwa sukcesyjne, w pierwszym rzędzie Czechosłowacja i Republika Austriacka. ROZWÓJ KULTURY Ostatnie dziesięciolecia monarchii austriackiej to w dziedzinie kultury umysłowej i artystycznej okres wielkich osiągnięć. Triumf zasad liberal- nych w dziedzinie gospodarczej, społecznej i politycznej, to także wielki rozwój kultury. Rozkwita wtedy szczególnie prasa austriacka. Korzysta ona zarówno ze swobód w dziedzinie cenzuralnej, jak i ze zwiększonego dzięki rozwojowi szkolnictwa czytelnictwu. Każde większe miasto austriackie ma swoją prasę. W Przedlitawii oznacza to rozkwit prasy poszczególnych narodowości. Oczywiście największe znaczenie w życiu politycznym monarchii miała prasa wiedeńska. Pierwszy impuls do rozwoju dziennikarstwa austriackiego dał okres rewolucji 1848 r. Wkrótce jednak rządy neoabsolutystyczne narzuciły prasie ostrą kontrolę i doprowadziły do jej upadku. W Wiedniu jedynie tylko liberalna „Die Presse" założona w 1848 r. utrzymała się przez dłuższy czas. W Galicji konserwatywny „Czas" założony w Krakowie w 1848 r. przetrwał nie tylko okres neoabsolutyzmu, ale i samą monarchię, bo istniał aż do 1939 r., tyle że dawno stracił ogólno- 268 europejskie znaczenie jako naczelny organ opinii polskiej, jakim był do końca XIX w. „Die Presse" już w 1864 r. straciła na znaczeniu, kiedy cześć redakcji założyła nowy dziennik „Neue Freie Presse". Ta właśnie gazeta zdobyła sobie ogólnoeuropejski rozgłos jako miarodajny organ opinii publicznej wielkiego mocarstwa austro-węgierskiego. Unikała ona sensacji i starała się pozorami obiektywności informować swoich czytelników w duchu liberalnym, zgodnie z interesami wielkiej burżuazji i wielkich finansów niemiecko-austriackich. Jej związki z domem Rotszyldów nie były tajne. Szczytem jej politycznego znaczenia był przełom XIX i XX w., kiedy o jej redaktorze, Moritzu Benedict, mówiono żartem, że jest po Franciszku Józefie najbardziej wpływową osobistością austriacką. Zdobyła sobie szeroki zasięg czytelników w całej monarchii, a nawet w Galicji, gdzie podobnie jak w innych krajach sukcesyjnych czytywano ją jeszcze przez wiele lat po upadku Austro-- Węgier. Zwiększała ona stale pod koniec XIX w. swoją objętość; jej numery dochodziły do 30 stron - niedzielne do 80. Nakład jej przekraczał 40 tyś., co w owych czasach uchodziło za pewnego rodzaju rekord. Drugim liberalnym dziennikiem wiedeńskim był ..Neues Wiener Tagblatt", założonym w 1867 r., redagowanym przez M. Szepsa, który w latach osiemdziesiątych miał powiązania z następcą tronu, arcyksię-ciem Rudolfem. Można też tu wspomnieć, że najstarszym dziennikiem wiedeńskim była oficjalna „Wiener Zeitung" założona w 1703 r. Organem półoficjalnym ministerstwa spraw zagranicznych był „Fremdenblatt". Inny charakter miały organy prasowe związane z pewnymi określonymi stronnictwami. Tak więc „Yaterland" założony w 1859 r. reprezentował sfery klerykalno-feudalne. Pod koniec wieku, bo w 1895 r., zaczęła się ukazywać „Reichspost", organ chrześcijańsko-śpołeczny popierany przez arystokrację i sfery kościelne. Ona to zastąpiła przestarzały „Yaterland", jako że była jednym z najlepiej redagowanych • pism wiedeńskich. Organem socjalistów była „Arbeiter Zeitung" założona w 1889 r. przez Wiktora Adlera, która od 1895 r. ukazywała się jako dziennik, osiągając w 1900 r. 24 tyś. nakładu, a w 1914 r. aż 44 tyś. Był to jeden z czołowych organów europejskiej socjaldemokracji w znaczeniu ustępując tylko berlińskiemu „Yorwarts". „Arbeiter Zeitung" istniała do 1934 r., to jest do rozwiązania partii, wznowiona po 1945 r. istnieje do dziś, chociaż oczywiście nie ma ogólnoeuropejskiego znaczenia, podobnie jak wznowiona 1945 r. „Die Presse", najpoważniejszy dziś niezależny liberalny dziennik austriacki. Uniwersytety austriackie, nie tylko wiedeński, ale uniwersytety w Pradze czy Krakowie, stały na najwyższym ówczesnym poziomie europejskim. Podobnie i szkoły techniczne. Medycyna wiedeńska obok paryskiej i berlińskiej zdobyła sobie najwyższą renomę europejską. Wówczas to działali jeden z największych współczesnych chirurgów T. Billroth oraz M. Gruber, twórca serologii, E. Briicke, założyciel instytutu psychologicznego. W dziedzinie prawa działali w tej epoce bardzo wybitni uczeni na uniwersytetach austriackich, jak J. Unger, klasyk austriackiego prawa prywatnego, E. Strohal, wybitny znawca prawa cywilnego, W. E. Wahlberg, który teorie prawa karnego posunął znacznie 269 naprzód, H. Gross założył zaś w 1912 r. w Grazu pierwszy instytut kry- minologiczny. W dziedzinie ekonomii politycznej działali bardzo wybitni uczeni z E. Bóhm-Bawerkiem na czele, który choć zwalczał teorie ekono- miczne K. Marksa, ale stworzył własną szkołę zwaną austriacką. W dziedzinie filozofii światową sławę zyskał fizyk E. Mach, F. Brentano zaś stworzył całą. szkołę filozoficzną, która wywarła wielki wpływ w Niemczech, i również w Polsce przez K. Twardowskiego, jego ucznia, a pośrednio także przez E. Husserla, którego uczniem z kolei był R. Ingarden. W dziedzinie psychologii krótkotrwałym, ale wybitnym zjawiskiem był O. Weininger, natomiast Z. Freud stworzył podstawę pod nową psychologię, która do dziś ma ogromny wpływ na tę dziedzinę nauki. Jak w całej Europie, tak i w Austrii okres drugiej połowy XIX w. to rozkwit nowoczesnej historiografii. W 1855 r. założono Institut fur ósterreichische Geschichte (Instytut Historii Austriackiej), w którym działali najwybitniejsi historycy austriaccy tej epoki, jak F. Krones. A. Arneth, H. Friedjung i O. Redlich. Obok uniwersytetów utworzono inne wyższe szkoły w Wiedniu, jak Szkołę Weterynaryjną, Akademię Eksportową czy Wyższą Szkołę Rolni- czo-Leśną, które cieszyły się nie tylko w Austrii, ale i w krajach sąsiednich, zwłaszcza bałkańskich, zasłużoną sławą. Literatura piękna ogniskowała się w pierwszym rzędzie w Wiedniu, który ściągał najzdolniejszych ludzi z całej monarchii. Tak na przykład pochodzący z Galicji syn dyrektora policji lwowskiej, Leopold von Sacher- Masoch (l 836 1895) wsławił się jako nowelista i powieściopisarz, podejmując także tematy galicyjskie. Był on propagatorem naturalizmu, ale na pewno największy rozgłos uzyskał na skutek przedstawiania pewnych dewiacji życia seksualnego, które od niego zostały nazwane masochizmem. W tym samym czasie pisał sztuki ludowe L. Anzengruber (1839 1889), grywane w teatrach wiedeńskich i na scenach prowincjonalnych. Trzeba tu też dodać, że Wiedeń stał się jednym z najżywszych ośrodków życia teatralnego Niemiec, a nawet ogólnoeuropejskiego. Szczególnie zasłynął Burgtheater, który gromadził najlepszych aktorów. Pod koniec wieku w okresie tak zwanego modernizmu dostarczał sztuk teatralnych wybitny i chyba najbardziej wiedeńsko-austriacki pisarz nowel i powieści Arthur Schnitzler (1862 1931). Może wyższą pod względem artystycznym klasę przedstawiał Hugo von Hofmannsthal (1874 1929). liryk, poeta i dramaturg. Specjalne miejsce zajmowała powieściopisarka Bertha Suttner (1843 — 1914), która w 1889 r. wydała słynną na cały świat i wielokrotnie tłumaczoną powieść pacyfistyczną Waffen nieder (Zlożyć broń). Była to pierwsza książka szerząca na taką skalę idee pacyfizmu. W dziedzinie architektury nie jest to okres wybitniejszych osiągnięć. Kościoły buduje się w stylu neogotyckim, a gmachy monumentalne w neorenesansowym czy neobaroku. Dopiero pod koniec wieku zerwano z tym historyzmem; związane było to z secesją. W 1897 r. grupa młodych malarzy wiedeńskich wystąpiła z oficjalnego stowarzyszenia Wiener Kiinstlergenossenschaft (Wiedeńskie Stowarzyszenie Artystów) 270 i nazwała się Secesją. W malarstwie styl ten nazywa się też Jugendstil od czasopisma „Jugend" („Młodość"), wychodzącego w Monachium, gdzie zresztą zawsze było centrum malarstwa i sztuk pięknych dla całych Niemiec i Austrii. Jedynie chyba w muzyce sztuka austriacka ma pewne odrębne cechy wyróżniające ją od ogólnoniemieckiej. Wybitnym kompozytorem był twórca symfonii Antori Bruckner (1824 1896) oraz jego uczeń Gustav Mahler (1860 1911), ostatni z wybitnych neoromantyków, był on także przez 10 lat (1897 1907) dyrektorem opery wiedeńskiej, która wówczas zdobyła sobie światową pozycję. Niejako tradycję pieśni Schuberta odnowił Hugo Wolf (1860 1903). W pewnym sensie związany był z Austrią Richard Strauss (1864 1949), kompozytor niemiecki, który był jakiś czas dyrektorem opery, a ponadto tworzył opery do libretta H. v. Hofmannsthala (np. Kawaler srebrnej róży). Ściślej z Austrią związany był wielki muzyk niemiecki, neoromantyk J. Brahms (1833 1897), który od 1862 r. stale przebywał w Wiedniu, gdzie też zmarł. Najbardziej wsławił się jednak Wiedeń operetkami, których najświetniej-szym kompozytorem był J. Strauss, młodszy (1825 1899), twórca nieśmiertelnych walców wiedeńskich. Obok niego działał F. von Suppe (1819 1895). Kontynuowali już w późniejszej epoce ten dział muzyki inni, z których najsławniejszy to F. Lehar. Jeśli idzie o życie kulturalne monarchii austro-węgierskiej w okresie dualizmu, to można ogólnie zaobserwować, że kraje ściśle austriackie, zamieszkałe przez Niemców, nie tworzą wartości kulturalnych odrębnych w stosunku do tego. co równocześnie dzieje się w Rzeszy Niemieckiej. Byłoby to zresztą i bardzo trudne, ponieważ właśnie wtedy kultura ogólnoniemiecka osiąga w wielu dziedzinach swoje apogeum. Natomiast obok tego rozwoju kulturalnego o charakterze ogólnoniemieckim naro- dowości monarchii habsburskiej mogą, szczególnie w Przedlitawii, swo- bodnie rozwijać swoją rodzimą niezależną kulturę w każdej nieomal dziedzinie. Właśnie przecież wtedy nastąpił wielki rozwój kultury czeskiej, w wielu dziedzinach całkowicie odrębnej od kultury austriacko-niemie-ckiej, w wielu jednak pozostając pod jej wyraźnym wpływem, jak muzyka Dvofaka i Smetany. Galicja to znowu ośrodek kultury dwu narodów, które nie mogły jej rozwijać w innych dzielnicach znacznie większych. Zarówno Polacy galicyjscy, jak i Ukraińcy galicyjscy stanowili tylko małą część swoich narodów, ale właśnie im były dane najszersze możliwości w dziedzinie twórczości kulturalnej. W pewnym, ale znacznie mniejszym stopniu da się to zjawisko zaobserwować i wśród narodów południowosłowiańskich oraz Rumunów, którzy przecież posiadali własne niezależne ośrodki państwowe. LEGENDA O MONARCHII AUSTRIACKIEJ Ogólnie można stwierdzić, że w chwili rozpoczęcia ostatniej wojny Austro-Węgry przedstawiały kraj kwitnący zarówno w dziedzinie gospo- 277 darczej, jak i kulturalnej. Toteż kiedy po upadku tego wielonarodowego mocarstwa rozpoczęły na jego gruzach istnienie nowe państwa, mogło powstać przekonanie wśród ludności, że panowanie austriackie to były te „dawne dobre czasy", które odeszły w niepowrotną przeszłość. Trzeba jednak dodać, że w wyższym stopniu odnosiło się to do Przedlitawii niż krajów węgierskich. Przede wszystkim dlatego, że w Austrii nie było prześladowań ani religijnych, ani narodowościowych. Państwo austriackie było w zasadzie liberalne. W okresie zaś międzywojennym ta część naszego kontynentu, gdzie przedtem istniały Austro-Węgry, zrywała z liberalizmem we wszystkich dziedzinach. Dodatkową, a najbardziej chyba istotną okolicznością powstania tej legendy o austriackich czasach było gwałtowne obniżenie się stopy życiowej na skutek zniszczeń pierwszej wojny światowej. Stopa życiowa, jaka panowała nawet w krajach gospodarczo upośledzonych, jak "na przykład w Galicji, wydawała się znacznie wyższa niż to. co nastąpiło w okresie po oderwaniu się Galicji od Austrii. Jeśli więc na ogół można powiedzieć, że panowanie węgierskie pozostało w pamięci ludów, które mu przed upadkiem Austro-Węgier podlegały, jako okres prześladowań i ucisku, to rządy austriackie przeszły do pamięci szerokich rzesz ludności jako „dobre czasy". Los Austro-Węgier od chwili wybuchu wojny z Rosją w dniu 5 VIII 1914 r. zależy już wyłącznie od przebiegu działań wojennych toczonych nie tylko przez armie austro-węgierskie, ale w nie mniejszym stopniu przez ich głównego sprzymierzeńca, armie cesarskiej Rzeszy Niemieckiej. XIV. WOJNA I UPADEK AUSTRO-WĘGIER 1914 1918 O, PIERWSZE KLĘSKI PERACJE wojenne zaczęły się dla Austro-Węgier zgoła niepomyślnie. Od razu okazała się nieudolność wojskowo-politycznego kierownictwa. Plan wojny przewidywał dwa wa- rianty: albo wojnę ograniczoną tylko do Serbii, albo przeciw Serbii i Rosji równocześnie. Kiedy wypowiadano wojnę Serbii, miano złudzenia, których nic nie może usprawiedliwiać, że Rosja nie pospieszy jej z pomocą. Wskutek tego najpierw uruchomiono - jak wspominaliśmy -koncentrację według planu działań wyłącznie przeciw Serbii, a po paru dniach dopiero ją zmieniono. W rezultacie jedna armia austriacka złożona z kilku korpusów w czasie pierwszych niezmiernie ważnych dla dalszych losów wojny bitew przebywała bezczynnie w transportach kolejowych, które ją najpierw wiozły na południe, a potem z powrotem na północ do Galicji. Pierwsza ofensywa na Serbię skończyła się sromotną klęską. W grudniu rozpoczęto nowy atak i na krótko zajęto wprawdzie Belgrad, ale ostatecznie poniesiono ponownie zupełną klęskę. Te zwycięstwa serbskie musiały zachwiać autorytetem austriackiej armii, w której rękach leżały teraz losy całej monarchii. Podobnie i operacje ofensywne na froncie rosyjskim skończyły się klęską, na skutek czego front austriacko-rosyjski przesunął się pod koniec roku na linię Karpat i Dunajca, a w Królestwie Polskim na linię Nidy. Dalej na północ obsadzali front Niemcy, którzy w lecie odnieśli szereg wielkich zwycięstw nad armiami rosyjskimi. Ważniejsza jednak była ich klęska nad Marną na froncie francuskim, ponieważ w ten sposób cały generalny plan wojny został przekreślony. Niemcy chcieli, przechodząc przez Belgię, zniszczyć armię francuską, a potem dopiero zwrócić się na wschód i zmusić Rosję do korzystnego lub przynajmniej kompromisowego pokoju. Tak więc na przełomie 1914/1915 r. sytuacja niemiecko-austriacka przedstawiała się niekorzystnie. Wprawdzie wkrótce po wybuchu wojny Turcja przystąpiła do obozu mocarstw centralnych, przerywając w ten sposób bezpośrednią komunikację między mocarstwami zachodnimi a sprzymierzoną Rosją. Nabrało to szczególnego znaczenia, kiedy się okazało, że wojna prze- obraża się w zmagania materiałowe na zużycie sił i środków. 273 WOJNA Z WŁOCHAMI I RUMUNIĄ Wynikiem tej sytuacji była zmiana stanowiska Włoch. Zrazu zacho- wały one neutralność, korzystając z faktu, że Austro-Wegry same roz- poczęły wojnę zaczepną przeciw Serbii, a trójprzymierze miało charakter obronny, chociaż obowiązywało sojuszników w każdym razie do życzliwej neutralności. Na wiosnę więc 1915 r. Włochy postanowiły wykorzystać słabą pozycję Austrii, aby od niej zażądać ustępstw terytorialnych za dalszą neutralność. Żądania te były duże, a dwór wiedeński godził się pod naciskiem zresztą dyplomacji niemieckiej na odstąpienie południowego Tyrolu, a nawet na dalsze ustępstwa terytorialne i utworzenie z Triestu wolnego miasta, czego domagali się Włosi. Pomimo to 23 V 1915 r. Włochy wypowiedziały Austrii wojnę. Wprawdzie przebieg kampanii na froncie włoskim nie przyniósł Włochom spodziewanych sukcesów i znowu się okazało, że Austria w konflikcie przeciw Włochom może liczyć na wierność swoich słowiańskich pułków, to znaczy zarówno Chorwatów, jak Słoweńców i Dalmatyńców. Jeszcze przed wypowiedzeniem wojny przez Włochy rozpoczęła się 2 maja niemiecko-austriacka ofensywa na froncie rosyjskim pod Gorlicami, która w ciągu paru miesięcy doprowadziła do odepchnięcia armii rosyjskiej daleko na wschód, bo mniej więcej na linię drugiego rozbioru Polski z 1793 r. Po tym zwycięstwie armie niemiecko-austriackie uderzyły na Serbię w przymierzu z Bułgarami. Tak więcpod koniec 1915 r. sytuacja mocarstw centralnych znacznie się poprawiła. Niemniej zaczęła się dawać we znaki bardzo skutecznie blokada morska, za której pomocą flota brytyjska odcięła mocarstwom centralnym dowóz koniecznych dla prowadzenia wojny surowców; stworzyło to sytuację niezmiernie trudną, skoro zużycie amunicji stawało się coraz większe, a równocześnie potrzeba było uzbrajać i ekwipować nowe roczniki żołnierskie. Ilość armat i karabinów maszynowych miała decydować o potędze ognia, a zatem o przebiegu walki, toczącej się w okopach. Wówczas to dowództwo niemieckie postanowiło doprowadzić do bitwy, która by wykrwawiła przeciwnika na froncie zachodnim. Wy- dawało sę bowiem, że rezerwy ludzkie Niemiec przewyższają francuskie możliwości w tym względzie. Niezmiernie krwawa bitwa pod Yerdun nie przyniosła spodziewanych rezultatów, tym bardziej że równocześnie Rosjanie rozpoczęli potężną ofensywę na froncie austriackim, która na Wołyniu w zupełności go załamała. Musiano więcprzetransportować posiłki niemieckie z frontu zachodniego. Klęska z czerwca 1916 r. podważyła gruntownie i tak zachwiany autorytet Austrii. Cały front wschodni dostał się pod dowództwo nie- mieckie. Równocześnie zachwianie się pozycji Austro-Węgier skłoniło Rumunię do wypowiedzenia im wojny w sierpniu 1916 r. Wprawdzie i Rumuni me potrafili odnieść żadnych sukcesów, ale niemniej powstał obok rosyjskiego, bałkańskiego i włoskiego nowy front, gdzie znowu musieli Niemcy przysyłać swe wojska dla ratowania sytuacji. Istotnie armie rumuńskie zostały pokonane, a Bukareszt zajęty, ale żadnego 274 rozstrzygnięcia nie można było na żadnym froncie uzyskać. Wojna przeciągała się, co pociągało za sobą poważne skutki wewnętrzne. LUDY MONARCHII WOBEC WOJNY W chwili wybuchu wojny w Austro-Węgrzech, jak i we wszystkich państwach europejskich, które znalazły się w stanie wojny, zapanował w pierwszym momencie nastrój entuzjazmu. Oczywiście każda z narodowości wielonarodowej monarchii miała inny powód do tego entuzjazmu. Na ogół można przyjąć, że młodzi ludzie, nie pamiętający już żadnej wojny z własnego doświadczenia, tęsknili za wielką przygodą, którą się im wojna wydawała. Lata bezpośrednio poprzedzające wojnę były okresem chwilowej gorszej koniunktury gospodarczej. W Austro--Węgrzech ten doraźny regres gospodarczy powodowało dodatkowo wycofanie przez banki francuskie kapitałów inwestowanych na terenie monarchii, należącej przecież do obozu wrogiego Francji, co w ciągu ostatniego dziesięciolecia pokoju jasno się zaznaczało w napięciach międzynarodowych. Zarówno w 1905 r., jak 1911 r. wydawało się, że grozi wojna Niemiec przeciw Francji; oba razy o sprawy kolonialne. Austro-Węgry były wtedy jedynym mocarstwem, które dyplomatycznie solidaryzowało się z Rzeszą, będącą w tych kryzysach międzynarodowych zawsze stroną zaczepną. Francja więc przysparzała Austro-Węgrom trudności finansowych, co jednak patrząc na to e.\ post wydaje się sprawą drugorzędną. Niemniej jest faktem, że cała chyba Europa, poza naturalnie Rosją, która niedawno, bo w 1904/5 r., przeszła ciężkie zmagania wojenne, tęskniła niejako do wojny. Tak więc wybuch wojny w sierpniu 1914 r. był przez większość mieszkańców monarchii przyjęty radośnie. Obecnie wydaje się to trudno zrozumiałe. Najbardziej usprawiedliwiony był beztroski nastrój Polaków, którzy wyczekiwali wielkiej wojny europejskiej, bo wierzyli, że przyniesie odbudowę państwa polskiego. Czesi przyjęli wybuch wojny znacznie bardziej sceptycznie, ale i oni sądzili, że wojna będzie okazją do rozwiązania i ich sprawy narodowej, chociaż bynajmniej nie w duchu niepodległości, ale właśnie wyodrębnienia w ramach państwa Habsburgów. Niemcy i Węgrzy spodziewali się, że zwycięstwo przyniesie im znaczne wzmocnienie ich dotychczasowej, i tak panującej pozycji. Ale nawet Rumuni, Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy spodziewali się, że składając dowody lojalności i przywiązania do dynastii zdobędą sobie tytuł do lepszego traktowania w przyszłości. Oczywiście, kiedy w wyniku czteroletnich zmagań rozsypała się cała wielonarodowa budowa państwowa, nieomal każda z zainteresowanych narodowości starała się przedstawić stan faktyczny w innym świetle. Historycy wraz z politykami będą uparcie po klęsce twierdzić, w imieniu swoich narodów, że każdy z nich poza Węgrami i Niemcami dążył do klęski austriackiej i wyzwolenia się oraz połączenia z braćmi spoza kordonów granicznych dla rozszerzenia czy stworzenia własnych niepodległych 275 państw. Natomiast można bez przesady stwierdzić, że zasadniczo armia austriacko-węgierska pozostała wierna swojemu monarsze aż do samego końca działań wojennych. Co prawda Czesi szli ochotnie do niewoli rosyjskiej i słynne było przejście całego pułku czeskiego na stronę wroga. Ale w gruncie rzeczy były to tylko epizody, które nie miały poważniejszego znaczenia dla przebiegu działań wojennych. Na ogół nie zawiódł ani żołnierz, ani oficer; natomiast dowództwo okazało się niedołężne, co jednak nie wynikało z charakteru niejednolitości narodo- wościowej tej armii, ale raczej z protekcjonizmu i lekkomyślności, charakterystycznej dla armii austriackiej w czasie pierwszej wojny świato- wej i wielu poprzednich. Zresztą jeszcze bardziej nieudolne było do- wództwo rosyjskie, pomimo że miało dobrą zaprawę w wojnie rosyjsko-- japońskiej z lat 1904 1905. Na wyższym poziomie pod tym względem stanęli Francuzi, Niemcy i Serbowie, chociaż ci ostatni zdali egzamin z wojny ograniczonej do własnego terenu, wojny niejako lokalnej i w gruncie rzeczy krótkotrwałej. W zasadzie istniało przekonanie, że wojnę Austro-Węgry przegrały dlatego, że były państwem wielonarodowościowym. Sprawa ma się jednak inaczej. Wojnę przegrały państwa centralne, to znaczy Niemcy wraz z Austro-Węgrami, ale Niemcy jako państwo jednolite narodowo przetrzymały tę klęskę, natomiast Austro-Węgry jako zlepek narodowo- ściowy rozpadły się po klęsce. Niemniej nastawienie poszczególnych narodowości w Austro-Węgrzech w czasie wojny było zagadnieniem niezmiernie doniosłym. W 1914 r. w zasadzie nie było takiej narodowości, która by w istocie chciała upadku monarchii, bo póki wydawało się, że mocarstwa centralne odniosą zwycięstwo, poty Czesi trwali w swojej lojalnej postawie, podobnie i Słowianie Południowi, przy czym po wybuchu na wiosnę 1915 r. wojny z Włochami mogli nawet dodatkowo wykazać swoją lojalność wobec dynastii, walcząc niezmiernie dzielnie na krwawym froncie włoskim. Ale i pułki bośniackie wiernie stały pod czarno-żółtymi sztandarami, walcząc ze swymi rodakami spoza kordonu granicznego. Pierwsze zwiastuny akcji wrogiej Austro-Węgrom były zrazu nikłe, ograniczone do jednostek, a dopiero w miarę pogarszania się sytuacji wojennej stawały się poważniejsze. Oczywiście akcje dyplomatyczne polityków czeskich i południowosłowiańskich miały tu największe znaczenie. POLITYKA CZECHÓW Polityka czeska w czasie wojny prowadzona była niejako dwutorowo. Osobno na emigracji, a niby niezależnie od czynników emigracyjnych w kraju. W grudniu 1914 r. T. G. Masaryk. profesor uniwersytetu w Pradze, mający ogromny autorytet moralny wśród szerokich kręgów politycznych słowiańskich w Austro-Węgrzech. wyjechał do Szwajcarii; przedtem jednak utworzył tajną organizację, tzw. Mafię, która miała pośredniczyć między emigracją a krajem, dostarczając wiadomości 276 z kraju, przez co stała się pewnego rodzaju instrumentem polityczno-- wywiadowczym. W następnym roku wyjechał za granicę E. Beneś. Razem z Masarykiem rozpoczęli oni agitację antyaustriacką, propagującą niepodległość Czech i Słowacji w jednym państwie; pierwotnie miało to być królestwo pod dynastią Romanowych, a po upadku caratu republika, związana z mocarstwami zachodnimi. Równocześnie w kraju politycy czescy głosili lojalność wobec mo- narchii, ale domagali się zarazem spełnienia swoich dawnych żądań państwowego wyodrębnienia. W gruncie rzeczy istotnie nie pragnęli oni zniszczenia monarchii habsburskiej, ponieważ obawiali się zarówno despotyzmu carskiego, jak i potęgi niemieckiej. Nawet w razie pokonania Niemiec na zachodzie istniała przecież ewentualność, że Niemcy pozostaną czynnikiem panującym na wschodzie, a w takim razie kraje czeskie znalazłyby się w ramach Wielkiej Rzeszy, co było słusznie uważane przez polityków czeskich za zagładę ich narodowości. W gruncie rzeczy jednak polityka władz austriackich w kraju przyczyniła się w niemałym stopniu do zmiany orientacji czeskiej. Wkrótce po wybuchu wojny administracja cywilna została poddana pod kontrolę władz wojskowych. Uważały one, że mają obowiązek prowadzić represje wobec niepewnych. Kiedy zaś w kwietniu 1915 r. cały pułk czeski przeszedł na stronę rosyjską, rozpoczęły się bezwzględne prześladowania. To zadecydowało, że duża część Czechów przystąpiła do konspiracji. Aresztowania i procesy prowadzone w sposób jaskrawo niesprawiedliwy pogłębiały powszechne oburzenie. Pod wpływem takiego właśnie procesu syn Yiktora Adlera, Friedrich, zastrzelił w 1916 r. premiera austriackiego K. Stiirkgha. Wywołało to ogromne wrażenie w całej monarchii, ponieważ jak sięgnąć pamięcią nie było tam zamachów politycznych. Oczywiście poza zabiciem następcy tronu w Sarajewie, ale ten akt terroru politycznego dokonał się w prowincji bałkańskiej, w rejonie geograficznym, uchodzącym za nie należący do cywilizacji europejskiej. Śmierć premiera austriackiego przyjęta została jako zapowiedź ogólnego kryzysu wewnętrznego. Dokładnie w miesiąc później, 21 listopada, zmarł w wieku 86 lat Franciszek Józef. Na starość cieszył się on dość dużym powszechnym autorytetem jako symbol trwałości i jednolitości państwa. Jego młody następca, człowiek osobiście mało poważny, Karol I nie mógł już liczyć na takie nastroje szerokich warstw. Postanowił on od razu zmienić kurs polityki zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Wiedział, że musi zaniechać represji, o ile to tylko w warunkach wojennych było możliwe. Toteż ogłosił amnestię, z której w pierwszym rzędzie skorzystali politycy czescy, skazani za życia Franciszka Józefa. Podobnie już na początku 1917 r. zdecydował się na zwołanie Rady Państwa, jedynego parlamentu europejskiego, który w 1914 r. nie uchwalił kredytów wojennych, ponieważ nie został zwołany w chwili wybuchu wojny. Rząd wiedeński obawiał się bowiem jakichś antypaństwowych demonstracji, ale raczej tylko ze strony posłów dalmatyńskich ze względu na politykę Austrii wobec Serbii. Po zwołaniu Rady Państwa jej obrady stały się wykładnikiem postaw przedstawicieli poszczególnych narodowości. 278 STANOWISKO SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH Sprawa jugosłowiańska była zagadnieniem znacznie bardziej skompli- kowanym niż sprawa czeska. Na terenie austriacko-węgierskim ruch był rozbity, krzyżowały się najrozmaitsze orientacje. Wkrótce przeniosło się to rozbicie na emigrację. Wybitni politycy chorwaccy, A. Trumbić i F. Supilo, zaraz po wybuchu wojny udali się do Włoch, gdzie rozpoczęli żywą akcję, idącą w trzech kierunkach. W pierwszym rzędzie starano się wpłynąć na rząd belgradzki, aby zrezygnował ze swych wielkoserbskich aspiracji, idących w kierunkach zwiększenia posiadłości królestwa i anektowania tych ziem austriackich, w których żywioł chorwacki i słoweński miał przewagę w stosunku do Serbów. Emigranci chorwaccy pragnęli, aby rząd belgradzki opowiedział się za ideą jugosłowiańską, a nie wielkoserbską. Drugim terenem akcji tych polityków była dyplomacja mocarstw koalicji. Starali się nie dopuścić do przyznania Włochom prawa zagarnięcia ziem słoweńskich i chorwackich. Wreszcie trzecim kierunkiem ich działania była propaganda w Europie i Ameryce na rzecz zniszczenia Austro-Węgier i stworzenia państwa jugosłowiańskiego. Od kwietnia 1915 r. w Paryżu ukonstytuował się Komitet Jugosłowiański pod przewodnictwem Trumbicia. Akcja jugosłowiańska szła równolegle do akcji czeskiej, bo ci sami ludzie we Francji i Anglii popierali myśl stworzenia i państwa czesko-słowackiego, i jugosłowiańskiego. Zrazu pozycja jugosłowiańska na zachodzie była silniejsza, ponieważ wydawało się, że stworzenie Jugosławii nie przesądzi sprawy istnienia Austro- Węgier, natomiast jasne było, że powstanie Czechosłowacji oznacza koniec monarchii habsburskiej, a na to jeszcze koalicja antyniemiecka bynajmniej nie była zdecydowana. Na terenie Rosji natomiast idea jugosłowiańska nie cieszyła się poparciem, ponieważ pragnieniem rządu carskiego było tylko powiększenie Serbii i poparcie żywiołów prawosławnych przeciw katolickim. Wreszcie propaganda włoska również przeciwstawiała się propagandzie jugosłowiańskiej ze względu na terytorialne aspiracje włoskie nad Adriatykiem. RZĄDY WOJSKOWE I TRUDNOŚCI APROWIZACYJNE Faktycznym jednak, choć mimowolnym sprzymierzeńcem emigrantów jugosłowiańskich, podobnie jak czeskich, były wojskowe władze austriackie, których bezmyślne represje zrażały najzagorzalszych zwolen- ników polityki lojalności. Stworzono nawet obozy koncentracyjne. To- czyły się procesy równie niesprawiedliwe, w odległej Bośni, jak proces czeskiego polityka K. Kramafa w Wiedniu. Chociaż wyroków nie wyko- nywano, a po amnestii cesarza Karola wielu skazańców zostało zwol- nionych, było to już działanie spóźnione. Przebieg operacji wojennych podważał autorytet państwa. Trzeba jednak zauważyć, że polityczna sytuacja na Węgrzech przed- stawiała się nieco inaczej niż w Przedlitawii. Na Węgrzech od czasu 279 ugody austriacko-węgierskiej nie było faktycznej swobody działań poli- tycznych, szczególnie dla nie-Madziarów, zatem ostrzejszy reżym wojenny był tam przyjmowany jako coś samo przez się zrozumiałego i nie wywoływał takiego oburzenia, jak w krajach Przedlitawii, przyzwyczajonych od pół wieku do pełnych swobód politycznych i niemałej legalności w działaniu administracji. Korzystniejsza sytuacja na Węgrzech zaistniała z innego jeszcze względu. Oto głównym problemem wewnętrznym stała się aprowizacja. Galicja i Bukowina były objęte działaniami wojennymi, zatem nie mogły dostarczać, jak w czasach pokojowych, swoich nadwyżek żywnościowych do krajów bardziej uprzemysłowionych. Natomiast Węgrzy zazdrośnie strzegli swoich dostaw żywnościowych i dbali o to, aby ich ludność nie cierpiała głodu. W Austrii natomiast wprowadzony system kartek żywnościowych źle funkcjonował. Wielkie miasta i osiedla fabryczne ciepiały istotnie głód. To był również powód, który jeszcze bardziej zaostrzał sytuację, tym bardziej że wojenny wysiłek Austro- Węgier był bardzo znaczny. Już w 1914 r. zmobilizowano 2 min. żołnierzy, a w ciągu następnych lat liczba ludzi pod bronią doszła do 7 min. Po zakończeniu wojny obliczono wydatki wojenne na 90 mld. koron, co w przeliczeniu oznaczało cały dochód narodowy za okres dwu i pół lat. Już pod koniec 1916 r. siły państwa były w gruncie rzeczy na wyczerpaniu. Podobno zdawał sobie z tego sprawę Franciszek Józef i tuż przed śmiercią miał zamiar zawrzeć pokój za wszelką cenę. Byłoby to zgodne z tradycją dynastii, która nigdy nie dopuszczała do ostatecznej klęski, ale godziła się na straty, aby ratować tyle, by zachować na przyszłość szansę odbudowania pozycji domu rakuskiego. POLITYKA KAROLA I Nowy cesarz dążył także do pokoju, orientując się. że nawet zwycięska wojna nie przyniesie jego państwu istotnych korzyści. W razie bowiem zwycięstwa Niemcy objęliby faktyczną hegemonię, przynajmniej w tej części Europy, a zatem pozycja monarchii habsburskiej tak czy inaczej, byłaby zdegradowana. Klęska zaś już coraz jaśniej zapowiadała rozpad państwa, a w najlepszym razie znaczne jego zmniejszenie terytorialne. Stąd zaraz po objęciu tronu Karol rozpoczął tajne kontakty, najpierw z Francją za pośrednictwem książąt Burbon-Parma, krewnych cesarzowej Zyty, a potem z Wielką Brytanią. Cesarz posunął się aż tak daleko, że obiecywał poparcie dla francuskiego celu wojny, to znaczy odzyskania Alzacji i Lotaryngii. W gruncie rzeczy porozumienie austriacko-francuskie miało się odbyć kosztem Niemiec i Włoch. W rzeczywistości oznaczać zaś miało oderwanie się Austro-Węgier od przymierza z Niemcami. Na taką politykę nie byliby się zgodzili ani Niemcy austriaccy, ani Madziarzy. Ponadto rząd Rzeszy nie byłby się biernie przyglądał takiej zdradzie i na pewno rzuciłby do Austrii swoje armie, podobnie jak w drugiej wojnie światowej postąpił wobec 280 swojego włoskiego sprzymierzeńca. Ostatecznie wysiłki pokojowe Karola nie doprowadziły do żadnych konkretnych rezultatów. Skompromitowały go tylko osobiście, zarówno wobec kół rządzących w Niemczech, jak i opinii zachodniej, która dowiedziała się o tych wszystkich tajnych posunięciach na wiosnę 1918 r. REWOLUCJA ROSYJSKA I POKÓJ BRZESKI Los monarchii rozstrzygał się jednak na frontach wojennych. Równo- cześnie sytuacja w Europie zmieniła się zasadniczo. W marcu 1917 r. wybuchła w Rosji rewolucja, która obaliła carat. Miało to istotny wpływ na losy Austrii. Wprawdzie do władzy doszli liberałowie rosyjscy, którzy w przeciwieństwie do nastrojów obalonego dworu carskiego pragnęli pozostać wierni zobowiązaniom sojuszniczym, ale w armii rosyjskiej następował coraz dalej idący rozkład. Masy żołnierskie, robotnicze i chłopskie nie chciały dalszego prowadzenia wojny, która dla nich miała wyłącznie imperialistyczny charakter. Toteż ofensywy organizowane przez Tymczasowy Rząd Republiki Rosyjskiej nie przyniosły żadnych sukcesów. Równocześnie pod jesień armie austriackie przy pomocy armii niemieckich zadały Włochom ciężką klęskę, chociaż i to nie miało decydującego znaczenia dla wyniku wojny, ponieważ zachodni alianci przyszli Włochom z pomocą nie tylko materiałową, ale i przez wysłanie oddziałów wojskowych. Wybuch Wielkiej Rewolucji Październikowej spowodował znacznie donioślejsze skutki. Nowy rząd rosyjski od razu wystąpił z propozycją zawarcia pokoju bez aneksji i odszkodowań. Po zawarciu zawieszenia broni na całym wschodnim froncie rozpoczęły się rokowania pokojowe w Brześciu Litewskim. Nie mogąc skłonić delegacji rosyjskiej do zawarcia pokoju sprzecznego z zasadniczymi celami postawionymi przez Lenina, to znaczy pokoju sprawiedliwego, strona niemiecko--austriacka weszła w porozumienie z delegacją ukraińską i zawarła z nią odrębny pokój w dniu 9 lutego, który dawał formalnie wielkie korzyści stronie ukraińskiej. Zadaniem przedstawiciela austro-węgierskiego, ministra spraw zagranicznych Ottokara Czernina. było otwarcie za wszelką cenę dostaw zboża ukraińskiego dla monarchii, aby uchronić się przed grożącą w kraju rewolucją głodową. Pokój ten oddawał wfęc Ukrainie Chełmszczyznę, w większości zamieszkałą przez Polaków. Wobec tego politycy polscy wszystkich odłamów uznali to za powód do zerwania z Austrią i już jedynie w zwycięstwie koalicji widzieli zbawienie Polski. Zresztą trzeba stwierdzić, że rozwiązanie sprawy polskiej zaprzątało' dyplomację i naczelne dowództwa obu mocarstw centralnych od czasu zajęcia ziem polskich w 1915 r. Była możliwość albo rozwiązania austro-polskiego, to znaczy wskrzeszoną państwowość polską związać z monarchią habsburską, albo też niemiecko-polskiego. Zależnie od zmieniających się koniunktur wojennych, raz jedno, raz drugie rozwiązanie stawało się aktualne dla sfer kierujących mocarstwami central- 281 Mapa narodowościowa monarchii austro-węgierskiej Słoweńsk i Włoski Ladyński Rumuńsk i Węgiersk i ___ Niemiecki Czeski i Słowacki Polski Ukraiński Serbo-chorwacki — — — Austro-Węgry 1878-1918 — — — — granice historyczne nymi. 5 listopada 1916 r. obaj cesarze proklamowali Królestwo Polskie, nie określając jego granic ani ustroju. Równocześnie cesarz austriacki wydał orędzie, wyodrębniające Galicję, a więc spełniające postulaty polsko-galicyjskie z 1868 r., które jednak w tej sytuacji wojennej nie miały żadnego istotnego znaczenia. Po zawarciu układu z Ukraińcami delegacja rosyjska przerwała rokowania pokojowe. Armie austriacko-niemieckie posunęły się naprzód. Lenin uważał za konieczne zgodzić się na postawione twarde warunki, które odrywały od Rosji kraje na granicach zachodnich i Ukrainę. Pokój ten zdyskredytował mocarstwa centralne jako zaborczych imperialistów. KLĘSKI NA FRONTACH ZACHODNIM. WŁOSKIM I BAŁKAŃSKIM Tymczasem na Zachodzie dokonywały się równie doniosłe zmiany. W kwietniu 1917 r. Stany Zjednoczone AP wypowiedziały Niemcom wojnę, w styczniu 1918 r. prezydent Wilson wydał orędzie, ujęte w 14 punktach programu pokojowego. Przewidywał on wprawdzie utworzenie zjednoczonego państwa polskiego i nadanie wszystkim narodom w państwie habsburskim autonomii, ale nie było to równoznaczne ze zniszczeniem Austro-Węgier. Niemniej program Wilsona oznaczał zupełną klęskę Niemiec. Wobec tego wczesną wiosną 1918 r. dowództwo niemieckie postanowiło wszystkimi siłami uderzyć na front zachodni, by przed nadejściem wielkich armii amerykańskich doprowadzić do jakiegoś choćby kompromisowego rozstrzygnięcia wojny. Ta ostatnia ofensywa skończyła się w sierpniu 1918 r. zupełną klęską, tym bardziej że nadeszły już olbrzymie kontyngenty amerykańskie. Podobnie nie udało się armiom austriackim zadać rozstrzygającego ciosu armii włoskiej. Wkrótce, bo we wrześniu, załamał się front bałkański, a Bułgaria kapitulowała. Od południa więc zbliżały się wojska francuskie do granic monarchii. Nastrój klęski opanował całą monarchię, a szczególnie Austrię. UPADEK MONARCHII Cesarz Karol chciał w ostatniej chwili ratować monarchię przez nadanie jej ustroju federacyjnego. Ze względu jednak na stanowczy opór rządu węgierskiego ograniczył ważność wydanego manifestu do Przedli-tawii. W ten sposób zniechęcił ostatecznie tych coraz mniej licznych działaczy jugosłowiańskich, którzy nie rezygnowali z budowania nowego państwa w związku z Austrią. Równocześnie jednak następował rozkład wewnętrzny zarówno w armii, jak i organizacjach politycznych. 28 października Czesi ogłosili niepodległość Czechosłowacji, a 30 Polacy utwo- 284 rzyli w Krakowie Komisje Likwidacyjną, która stała się pierwszym niezależnym rządem polskim. Węgry odwołały swoje pułki z frontu włoskiego dla obrony zagrożonych od południa granic królestwa węgier- skiego. 3 listopada zawarto zawieszenie broni z Włochami; armia rozchodziła się do swoich krajów. 11 listopada cesarz Karol zrezygnował z prowadzenia spraw państwowych, a 12 listopada proklamowano w Wiedniu Niemiecko-Austriacką Republikę. Wielowiekowa monarchia Habsburgów przestawała istnieć. XV. PIERWSZA REPUBLIKA 1918 1938 T POCZĄTKI REPUBLIKI I PROBLEM GRANIC YMCZASOWE zgromadzenie narodowe w Wiedniu proklamowało Niemiecko-Austriacką Republikę 12 XI 1918 r. Równocześnie zgromadzenie podjęło jednomyślną uchwałę przyłączenia jej do Niemiec. Skoro mocarstwa zwycięskiej koalicji ogłaszały prawo samostanowienia narodów jako zasadę, wedle której urządzona ma być powojenna Europa, zatem wydawało się. że w ten sposób cały problem austriacki został rozwiązany. W tym rewolucyjnym nastroju nie zdawano sobie sprawy ani z trudności, ani z konsekwencji takiego rozwiązania. Zresztą najważniejszymi były doraźne troski dnia codziennego. Najdotkliwszą z nich był głód nękający ludność miast. Tymczasem po zawarciu zawieszenia broni koalicja bynajmniej nie zniosła blokady. Wkrótce sprawa dostaw żywnościowych od przedwojennych dostawców, a więc dawnych krajów monarchii, stała się niezmiernie ważkim argu- mentem politycznym, tym bardziej że równocześnie z organizowaniem nowych władz wyłonił się problem granic. Nieomal wszystkie granice austriackiej republiki były kwestionowane. Ci. którzy ustanawiali Nie- miecko-Austriacką Republikę, uważali, że należeć mają do niej wszystkie kraje dawnej monarchii, zamieszkałe w większości przez Niemców. Najistotniejszy w tej sprawie był oczywiście problem tzw. Niemców sudeckich, czyli Niemców mieszkających w Czechach i Niemców na Morawach. Ale właśnie to zagadnienie zostało szybko załatwione po linii żądań czesko-słowackich. Czesi bowiem posiadali pełne poparcie mocarstw koalicji, która bezapelacyjnie decydowała o losach tej części Europy, a zwłaszcza tych krajów, gdzie stacjonowały jej wojska. Wprawdzie były próby oporu ludności niemieckiej w krajach czeskich, ale nie znalazły one poparcia ze strony Rzeszy, to znaczy ani rząd pruski, ani saski nie chciały i nie mogły się w te sprawy angażować. Bardziej skomplikowane były inne graniczne spory, a to od strony włoskiej, jugosłowiańskiej i węgierskiej, a nawet szwajcarskiej. Te właśnie zagadnienia stanęły przed nowo wybranym Zgromadzeniem Narodowym. W wyborach przeprowadzonych 16 II 1919 r. uzyskali socjaldemokraci 72 mandaty, przedstawiciele ugrupowania chrześcijańsko--społecznego 69, a niemiecko-narodowego 26 mandatów. W wyborach tych po raz pierwszy brały udział kobiety. Wprawdzie w okresie między 1873 a 1907 r. w kurii wielkiej własności głosowały kobiety, ale oddawały głosy nie we własnym imieniu, a tylko jako posiadaczki majątku, o ile właścicielem jego nie był mężczyzna. 286 15 marca wybrano rząd koalicyjny pod przewodnictwem Karla Rennera, wybitnego jeszcze z czasów przedwojennych przywódcy socjalistów austriackich, znanego ze swych teorii rozwiązania zagadnienia narodowościowego. Nadano mu tytuł kanclerza (Staatskanzler), w skład rządu wchodzili sekretarze stanu. Sekretarzem do spraw zagranicznych Karl Renner został Otto Bauer. również wybitny teoretyk, twórca tzw. austro-- marksizmu, koncepcji, która miała się stać niejako czymś pośrednim między Drugą a Trzecią Międzynarodówką, czyli między socjaldemokracją a komunizmem. Również resort wojskowy przypadł socjaliście Juliusowi Deutschowi. Zresztą obok rządu istniały rady robotnicze i żołnierskie, które miały niemałą część władzy. W ramach wojska, czyli Obrony Ludowej (Yolkswehr), istniała jakiś czas Czerwona Gwardia, poddana wpływom komunistycznym. Z chwilą zorganizowania rządu równocześnie znalazły się na granicach Austrii dwa kraje rządzone przez komunistów, a to w marcu 1919 r. Węgry, gdzie proklamowano republikę rad, a w kwietniu Bawaria. 17 kwietnia i 15 czerwca doszło do prób zbrojnego opanowania władzy przez komunistów, jednak bez rezultatów. Kiedy jednak na Węgrzech upadł rząd Beli Kuna, a wkrótce potem i w Bawarii odebrano władzę komunistom, możliwość komunistycznego przewrotu w Austrii przestała być realna. 287 TRAKTAT POKOJOWY W SAINT GERMAIN-EN-LAYE W maju 1919 r. udała się do Saint Germain-en-Laye pod Paryżem austriacka delegacja pokojowa pod przewodnictwem kanclerza Rennera. Jej możliwości były znikome, ponieważ zaproszono ją raczej do wysłuchania decyzji mocarstw niż prowadzenia pertraktacji. W sprawie granicy czeskiej sprawa była od razu rozstrzygnięta, ponieważ Czechom przyznano granice historyczne, to znaczy granice Czech i Moraw, a nawet drobne nieznaczne korektury na ich korzyść w Austrii Górnej i Dolnej. Ponadto Czesi proponowali utworzenie pewnego rodzaju korytarza wzdłuż wschodniej granicy Austrii do granicy jugosłowiańskiej, to znaczy oddzielenie Austrii od Węgier, ale na to nie uzyskali zgody konferencji pokojowej. Równie bezskuteczne były wysiłki delegacji austriackiej w sprawie Tyrolu Południowego, który wraz z niemałą liczbą ludności austriackiej obiecano Włochom jeszcze w r. 1915 w protokole londyńskim. Skoro jednak rząd włoski musiał pogodzić się z ko-rekturą tych obietnic wobec sprzymierzonej Jugosławii, zatem rządy koalicji nie chciały jeszcze pomniejszać nabytków włoskich w stosunku do Austrii, którą traktowano jako spadkobierczynię dawnej monarchii. Nieco lepiej poszło Austriakom przy obronie granic z Jugosławią. Przedmiotem sporu była w pierwszym rzędzie Karyntia. Południowa jej część obsadzona została przez oddziały słoweńskie. W grudniu 1918 r. doszło do zbrojnego oporu mieszkańców Klagenfurtu (Celowca). W styczniu 1919 r. zawarto tam zawieszenie broni. Ale w kwietniu Słoweńcy zerwali je i rozpoczęły się działania wojenne, które zrazu przyniosły sukces Austriakom, ale kiedy zjawiły sę tam regularne oddziały serbskie, Klagenfurt został przez nie zajęty; na żądanie mocarstw Ententy oddano go jednak z powrotem Austriakom, a w traktacie pokojowym przewidziano tam plebiscyt. Odbył się on dopiero 10 X 1920 r. i dał stronie austriackiej 59% głosów, chociaż wedle spisu z 1910 r. było tam tylko 29% ludności, używającej języka niemieckiego jako codziennego. Okazało się, że przywiązanie do dawnej przynależności austriackiej było w tym wypadku mocniejsze niż poczucie przynależności językowej. Pomimo to cała Karyntia nie weszła w skład nowej Austrii. Drobne terytoria przypadły Włochom i Jugosławii. I w Styrii zostały przeprowadzone zmiany graniczne na rzecz Jugosławii, chociaż w nadgranicznych rejonach doszło zrazu do zbrojnego oporu ludności austriackiej. Niemniej opór ten był hamowany sprawą dla Styrii ważniejszą, mianowicie sporem granicznym z Węgrami o zachodnie powiaty węgierskie, gdzie przewagę miała ludność niemiecka. Ostatecznie w traktatach St. Germain-en-Laye i Trianon przyznano Austrii tzw. Burgenland, tak nazwany od głównych miast komitackich tego rejonu (Eisenburg, Ódenburg, Wieselburg). Dopiero po ratyfikacji układów pokojowych z Węgrami w sierpniu 1921 r. kraj ten został objęty przez władze austriackie, przy czym zbrojne oddziały ochotnicze madziarskie stawiły opór. Doprowadziło to do zarządzenia plebiscytu w komitacie Ódenburg (Sopron), który wypadł na korzyść strony węgierskiej. Analogicznie jak przy plebiscycie w Karyntii duża część 288 ludności mówiącej po niemiecku głosowała za dawną przynależnością, to znaczy za Węgrami. Inaczej wyglądała nieco sprawa w Przedarulanii (Yorarlberg), kraiku na pograniczu szwajcarskim. Wprawdzie zgromadzenie krajowe postanowiło 3 listopada przyłączenie do państwa niemiecko-austriackiego, ale na wiosnę 1919 r., kiedy sytuacja gospodarcza Austrii przedstawiała się żałośnie, przeprowadzono nieoficjalny plebiscyt, w którym 80% opo- wiedziało się za przyłączeniem do Republiki Helweckiej. Ani jednak rząd szwajcarski nie pragnął tego nabytku, ani mocarstwa koalicji nie miały takich zamiarów. Jedyną zmianą było zerwanie w r. 1919 przez Księstwo Liechtenstein unii celnej z Austrią, istniejącej od r. 1852. W 1923 r. Księstwo Liechtenstein zawarło związek celny z Szwajcarią. Jednakże te drobne spory graniczne nie były tak ważne, jak za- gadnienie przyłączenia Austrii do Niemiec, które przecież postanowione zostało w momencie tworzenia się republiki. Po stronie Ententy Francja sprzeciwiła się temu najostrzej, bo widziała w tym wzmocnienie Nie- miec. Inne mocarstwa się wahały, ale ostatecznie traktat pokojowy w ogóle tę sprawę pominął, chociaż artykuł 88 stanowił, że „Niepo- dległość Austrii jest niezmienna, chyba że Rada Ligi Narodów zgodzi się na zmianę w tym względzie". Niemniej myśl ta była dość w Austrii popularna, szczególnie w dyskusjach w dziedzinie kulturalno-politycznej. Wynikało to z nastrojów niechęci do postanowień zwycięskiej koalicji, która nie respektowała woli wszystkich zainteresowanych, a ponadto z poczucia pewnej solidarności z równie arbitralnie potraktowanymi w traktacie wersalskim Niemcami (tak bowiem postanowienia traktatów pokojowych z r. 1919 były oceniane w niemałej części opinii austriackiej). W traktacie pokojowym w St. Germain, przyjętym 10 IX 1919 r. uchwałą Zgromadzenia Narodowego, zabroniono Austrii utrzymywania armii pochodzącej z poboru i ograniczono ją do 30 tyś. żołnierzy zawodowych. Zresztą utrzymywanie tego typu armii było kosztowne, wobec czego republika nigdy w okresie międzywojennym tak licznych wojsk nie posiadała. Ponadto nałożono na Austrię ciężary, wynikające z pretensji mocarstw prowadzących z nią wojnę, które zresztą jak odszkodowania Niemiec nie zostały wyegzekwowane. Traktat zmusił Austrię do zmiany nazwy państwa, dotychczasowa nazwa Republika Niemiecko-Austriacka (Republik Deutschósterreich) ustąpiła miejsca nazwie Republika Austrii (Republik Osterreich). Mocarstwom Koalicji szło nie tylko o oddzielenie związku z Niemcami, ale też o uznanie w nowym państwie kontynuacji poprzedniej cesarskiej Przedlitawii. aby ją obciążyć konsekwencjami przegranej wojny. Zresztą wkrótce i w prawie międzynarodowym zapanowało przekonanie, że dawna monarchia habs- burska przestała istnieć i rozpadła się na kilka państw sukcesyjnych, w których liczbie znalazła się też Republika Austrii. KONSTYTUCJA Z 1920 ROKU Zgromadzenie Narodowe uchwaliło we wrześniu 1920 r. konsty- tucję, która jako naczelne organy państwowe ustanawiała Radę Narodo- 289 wą (National Rat), to znaczy parlament wybierany w wyborach powszech- nych, oraz Rad? Związkową (Bundesrat), gdzie zasiadali przedstawiciele krajów, wybierani przez sejmy krajowe (Landerkammer), mające jednak do postanowień Rady Narodowej tylko weto odraczające. Na czele tego związkowego państwa stał prezydent (Bundespfasident) wybierany przez Zgromadzenie Związkowe, to znaczy połączone dwie izby, a więcRadę Narodową i Rade Związkową (podobnie prezydent Rzeczypospolitej Polski wedle konstytucji marcowej z 1921 r. wybierany był przez Zgro- madzenie Narodowe, a więc połączone izby sejmu i senatu). Wiedeń otrzymał prawo samodzielnego kraju, zatem wydzielony został z Austrii Dolnej. Stał się on też twierdzą socjalistów austriackich, gdzie wkrótce wybili się tacy przywódcy, jak Karl Seitz, Hugo Breitner i Julius Tandler. RZĄDY SOCJALISTÓW W WIEDNIU Socjaliści opanowawszy zarząd miejski w Wiedniu postanowili stworzyć tam - instytucje mające być wzorem dla gospodarki komunalnej. Obciążywszy odpowiednimi podatkami warstwy zamożne, stworzyli wspa- niałe instytucje opieki społecznej, z której korzystali nie tylko robotnicy, ale wszyscy pracujący. Ponadto szczególnie wiele troski poświęcono opiece nad matką i dzieckiem. Wreszcie rozwiązano problem w całej Europie środkowej bardzo trudny, a mianowicie budownictwo mieszka- niowe. Powstały całe nowe dzielnice mieszkaniowe zbudowane wedle ówczesnych najnowocześniejszych zasad. Burmistrz miasta, K. Seitz. oddając jeden z tych bloków do użytku, oświadczył: „Kiedy nas nie będzie, kamienie będą o nas mówiły". Miało się to w ciągu paru lat spełnić, gdy rządy faszystowskie usunęły socjalistów. Te wspaniałe osiągnięcia, będące wzorem dla innych gmin opanowanych przez socja- listów, a także dla całej ówczesnej Europy kapitalistycznej, stały się niejako solą w oku klas posiadających. Nie tylko bowiem ponosiły one koszty tych wspaniałych instytucji, ale jeszcze nie znajdowały argumentów w zwalczaniu tych osiągnięć. TRUDNOŚCI GOSPODARCZE Zgodnie z nową konstytucją odbyły się 17 października wybory, w których na 160 mandatów Rady Narodowej ugrupowanie chrześci- jańsko-społeczne otrzymało 79. socjaldemokraci 62. a 18 wielkoniemcy, czyli partia nacjonalistyczna. Dążyła ona programowo do tzw. An- schlussu, czyli połączenia z Rzeszą Niemiecką. Kanclerzem został polityk chrześcijańsko-społeczny M. Mayr. który utworzył gabinet urzędniczy, a prezydentem republiki wybitny ekonomista M. Hainisch, bezpartyjny. Sytuacja wewnętrzna była niezmiernie napięta z powodu nędzy szerokich 290 mas, pogłębianej przez inflację; dewaluacja pieniądza zrazu szła wolno i jak zwykle sprzyjała odbudowie gospodarczej kosztem mas pracujących. Tak więc w listopadzie 1918 r. korona złota warta była jeszcze 2'/2 korony papierowej, we wrześniu 1919 r. już 10, w styczniu 1920 r. zaś 40. w rok później już 100, a w lutym 1922 r. aż 17 tyś. To była już tzw. superinflacja, która również kapitalistom nie przynosiła żadnych korzyści ekonomicznych. Wkrótce upadł rząd Mayra, a nowym kanclerzem został szef policji wiedeńskiej J. Schober. Doszło do rozruchów w Wiedniu, co przyspie- szyło rokowania z Czechosłowacją, z którą zawarto układ, uznający istniejący stan rzeczy przez Austrię, a w zamian rząd praski gwarantował wielkie kredyty. Układ ten zawarto w czasie wizyty prezydenta Hainischa i kanclerza Schobera u prezydenta Masaryka w jego zamku w Łanach pod Pragą 16 XII 1921 r., stąd nazwa „umowa lanska". Dało to asumpt wielkoniemcom do wycofania się z dalszego udzielania poparcia Schoberowi, który w roku następnym musiał podać się do dymisji. W maju 1922 r. kanclerzem został ks. I. Seipel, wybitny polityk chrześcijańsko-społeczny o zabarwieniu prawicowym, przeciwnik rządów koalicyjnych, nie dążący do kompromisu z socjalistami. Podobna ewolucja nastąpiła i w partii socjalistycznej, gdzie osłabła pozycja K. Rennera, a kierownictwo partii przejęli działacze rządzący Wiedniem, mający poczucie siły i nie szukający żadnych kompromisów. W ten sposób socjaldemokracja odebrała wpływy komunistom, którzy od tego czasu odgrywać poczęli drugorzędną rolę w Austrii. Seipel szukał wyjścia z trudnej sytuacji gospodarczej w pomocy mocarstw zachodnich. 4 października podpisano w Genewie protokół pomiędzy rządami Anglii, Francji, Włoch i Czechosłowacji a Austrią, która godziła się na dwudziestoletni zakaz Anschlussu otrzymując w zamian pożyczkę 650 min. koron w złocie, z tym że finanse austriackie dostały sę pod kontrolę komisarza Ligi Narodów, l I 1923 r. utworzono Bank Narodowy, który na miejsce dawnych zdewaluowanych koron wydawał szylingi, mające ustalony kurs. Waluta została ustabilizowana, ale bezrobocie trwało nadal, doprowadzając do ogólnego napięcia wewnętrznego. W rezultacie Seipel nie uzyskał w wyborach w 1924 r. absolutnej większości, wobec czego powstał koalicyjny rząd z wielkoniemcami o charakterze zdecydowanie prawicowym. Po dwu jednak latach Seipel powrócił do władzy, prowadząc już wyraźnie politykę antysocjalistyczną, W wyborach 1927 r. stworzył jednolitą listę wyborczą z partiami burżuazyjnymi. Wprawdzie socjaldemokraci zwiększyli liczbę swoich miejsc w parlamencie, ale znaleźli się w zdecydowanej mniejszości. SYTUACJA POLITYCZNA I KRYZYS FINANSOWY Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta, tym bardziej że od czasu rewolucji poszczególne partie miały swoje uzbrojone oddziały, które w sumie były silniejsze niż regularna armia. Najsilniejszą formacją był Republikański Związek Obronny (Republikanischer Schutzbund), 291 kierowany przez socjalistów, prawica miała kilka związków, z których najsilniejszy stanowiła Obrona Ojczysta (Heimwehr). Kiedy w starciu w małym mieście prowincjonalnym padło dwu schutzbundowców, a sąd przysięgły uwolnił sprawców, wybuchły w Wiedniu 15 VII 1927 r. gwałtowne rozruchy, podczas których podpalono Pałac Sprawiedliwości. Spłonęło wtedy między innymi archiwum spraw wewnętrznych dawnej monarchii, ogromna strata dla badań historycznych także dawnej Galicji. W czasie starcia z policją zginęło 90 osób. Rząd Seipla nie ustąpił, ale dał większą swobodę działania Heimwehrze, na której czoło wysunęli się teraz książę E. Starhemberg oraz major E. Fey. Związali się oni z wielkim kapitałem, otrzymując poważne zasiłki pieniężne i założyli podległe im związki zawodowe, które zresztą zwalczali nie tylko socjaliści, ale i chrześcijańsko-społeczni. Faktycznie byli oni eksponentami faszystowskiego rządu włoskiego, na którego czele stał Mussolini. Wszystko to ułatwiało ataki na Seipla, który ustąpił wreszcie wiosną 1929 r. Równocześnie skończyła się kadencja prezydenta Hainischa, na jego miejsce wybrano W. Miklasa z partii chrześcijańsko-społecznej. Rządy zmieniały się teraz często, co parę miesięcy. Popierała je z reguły koalicja chrześcijańsko-społecznych, wielkoniemców i Związek Chłopski (Landbund). Elementy faszyzującej Heimwehry były jednak eliminowane. Był to czas ogólnoświatowego wielkiego kryzysu gospodarczego. Dlatego wśród polityków burżuazyjnych, szukających w rządach silnej ręki ochrony przed rewolucją robotniczą, zdobywały sobie coraz większą siłę tendencje antyparlamentarne. Zjawili się w Austrii już i hitlerowcy. Pod koniec grudnia 1929 r. przeprowadzono zmianę konstytucji, która wzmacniała władzę prezydenta, dając mu prawo rozwiązywania parlamentu, wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie, gdy nie było sesji parlamentu. Ponadto prezydent otrzymywał zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi i miał być wybierany nie przez ciała ustawodawcze, ale przez powszechne głosowanie, co miało wzmocnić jego autorytet. Można przypomnieć w tym miejscu, że w tych samych latach podobne zmiany przeprowadzono także w Polsce. Analogia rzucanych haseł i ogólnych tendencji jest uderzająca. Wybory z listopada 1930 r. stały się klęską chrześcijańsko-społecznych; socjaliści zwiększyli liczbę mandatów, chociaż pozostali w mniejszości, niemniej stali się najsilniejszą partią w parlamencie. W gabinecie, który został potem stworzony, znalazł się po raz pierwszy jako minister Engelbert Doll-fuss. W tym czasie nastąpił upadek wielu największych banków wiedeń- skich. Ratunek widziano w unii celnej z Rzeszą Niemiecką. W 1931 r. ogłoszono projekt unii celnej, ale Sąd Rozjemczy w Hadze uznał ją za sprzeczną z protokołami genewskimi, a rząd austriacki zorientowawszy się w opozycji dyplomacji mocarstw, wycofał wcześniej ustawę o unii, uchwaloną przez parlament. Tymczasem w czerwcu upadł największy bank austriacki, bank Rotszyldów, Osterreichische Credit-anstalt, pociągając za sobą straty zarówno klienteli austriackiej, jak szerokich sfer burżuazyjnych w całej Europie Środkowej, które miały do tej pory nieograniczone zaufanie do banków prowadzonych przez 292 Rotszyldów. W tej ciężkiej sytuacji gospodarczej nastąpiła pierwsza próba faszystowskiego zamachu stanu. W. Pfrimer, dowodzący Heimwehrą w Styrii, chciał zbrojnie uchwycić władzę, ale pucz ten skończył się żałośnie; armia zajęła wprawdzie chwiejne stanowisko wobec zamachow- ców, jednakże republikański Schutzbund załatwił sprawę na miejscu. Pfrimer został przez sąd przysięgłych uwolniony, co świadczyło, że sympatie dla idei faszystowskich w sferach mieszczańskich coraz bardziej się wzmagały. WZROST SIŁ FASZYSTOWSKICH I UPADEK SYSTEMU PARLAMENTARNEGO Dowodem tego były sukcesy narodowych socjalistów spod znaku Hitlera w wyborach do sejmów krajowych i rad gminnych w kwietniu 1932 r. kosztem prawicowych partii mieszczańskich austriackich. W wyniku tego rząd utworzył Dollfuss, w którego gabinecie znalazł 293 się Kurt Schuschnigg, organizator oddziałów wojskowych pod nazwą Austriackie Oddziały Szturmowe (Ósterreichische Sturmscharen). Doll- fuss objął rządy w maju 1932 r. w sytuacji bardzo trudnej. W parlamencie miał tylko minimalne oparcie, gdyż żadna z partii mieszczańskich nie chciała współpracować z socjalistami. Najgorzej przedstawiała się sytuacja gospodarcza, upadłości wielkich banków odbierały wiarę w trwałość ustroju kapitalistycznego, a państwo borykało się z ogromnymi trudnościami finansowymi. Toteż niewątpliwym sukcesem Dollfussa było podpisanie tzw. protokołu lozańskiego, w którym Austrii przyznano z poręki Ligi Narodów 100 min. szylingów pożyczki. Austria w zamian zobowiązywała się do zachowania suwerenności, a więc rezygnowała z idei połączenia się politycznego bądź tylko gospodarczego z Rzeszą Niemiecką. 17 VIII 1932 r. parlament austriacki przyjął ten protokół większością jednego głosu. Nowy kanclerz dążył teraz już wyraźnie do stworzenia systemu rządów pozaparlamentarnych. Wykorzystano więc w tym celu drobny incydent w Radzie Narodowej. W rezultacie zrzekli się swoich funkcji trzej przewodniczący i więcej nie zwoływano Rady Narodowej. Stało się to w marcu 1933 r., a więc właśnie wtedy, kiedy Hitler obejmował dyktaturę w Niemczech. Po faktycznym usunięciu parlamentu wbrew konstytucji nie rozpisano nowych wyborów. Rząd wydawał rozporządzenia na podstawie praw wydanych jeszcze za monarchii w 1917 r. Tymczasem rozpoczął się jawny nacisk hitlerowskiego rządu berlińskiego na Austrię, która wedle programu narodowosocjalistycznego miała być włączona do Niemiec. Rząd niemiecki zamknął między innymi praktycznie granicę na wyjazd Niemców do Austrii. Spodziewano się tym sposobem utrudnić turystykę, która Austrii przynosiła duże dochody, niezmiernie ważne w chwili ogólnego kryzysu gospodarczego. Odpowiedzią rządu wiedeńskiego był wydany 19 VII 1933 r. zakaz działalności partii narodowosocjalistycznej. W wyniku tego zakazu znaczna liczba młodych hitlerowców wyjechała do Niemiec, co bardzo osłabiło aktywność zdelegalizowanej partii na terenie Austrii. Nie przeszkadzało to rządowi Dollfussa szukania tajnych kontaktów z hitlerowcami. Natomiast nie widział ich w rzeczywistej sile politycznej, to jest w socjaldemokracji, gdyż reprezentował on faszyzm, chociaż w innym wydaniu niż hitlerowski. W marcu 1933 r. rozwiązano republikański Schutzbund. Groziła delegalizacja wszystkich organizacji socjalistycznych zarówno politycz- nych, jak i społecznych. Renner bezskutecznie starał się nawiązać kontakt z prezydentem i chrześcijańsko-społecznymi. Działania Rennera musiały pozostać bez rezultatów, ponieważ tymczasem Dollfuss porozumiał się z Mussolinim, spotkawszy się z nim w sierpniu 1933 r.; włoski dyktator zażądał zmiany konstytucji w duchu ustroju korporacyjnego i zlikwidowania pozycji socjalistów austriackich w republice. Teraz także z programem korporacyjnym wystąpiła Heimwehra i jej przywódcy Starhemberg i Fey. Nowy ustrój miał mieć charakter stanowy, ale silnie przepojony ideologią katolicką, zgodnie z wówczas wydaną encykliką Piusa XI Quadragesimo anno. 294 Według tej koncepcji istniejące partie polityczne, skazane na bezsil- ność, miały być zastąpione przez „ponadpartyjną" organizację, nazwaną Front Ojczyźniany, którą Dollfuss ogłosił w odezwie 31 V 1933 r. Zgodnie z programem Front Ojczyźniany skupiałby w swych szeregach wszystkich solidaryzujących się z polityką rządu. Na czele organizacji stanął Dollfuss, przyjmując tytuł Ftihrer und Feldherr (Przywódca i Wódz), a więcłącząc tytuły Mussoliniego (Duce) i Hitlera (Ftihrer). Celem nowej organizacji, do której wcielono bez pytania o ich zgodę wszystkich urzędników, miało być ratowanie odrębności austriackiej, przy czym zaczęto przypominać wiekowe tradycje austriackie, powołując się chętnie na Eugeniusza Sabaudzkiego. Polaka uderzy pewna analogia z utworzonym w Polsce kilka lat wcześniej przez ludzi Pił-sudskiego Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem (BBWR). Dollfuss jednakże poszedł w kierunku realizacji ustroju faszystowskiego znacznie dalej niż dyktatura polska. WALKA ZBROJNA Z SOCJALISTAMI W lutym 1934 r. doszło do oczekiwanego i przygotowywanego przez rząd otwartego starcia z socjalistami. 12 lutego w Linzu Schutz-bund przeciwstawił się zbrojnie akcji policyjnej. Partia ogłosiła strajk generalny i rozpoczęły się walki zbrojne w poszczególnych centrach fabrycznych. Najzaciętsze walki toczyły się w Linzu, Steyr, a przede wszystkim w Wiedniu. Zginęło w tych walkach około 300 ludzi. Schutzbund walcząc z wojskiem, policją i Heimwehrą uległ po paru dniach. Stracono kilkunastu przywódców socjalistycznych, chociaż główni działacze zdołali ujść za granicę. W ten sposób stało się zadość życzeniom Mussoliniego, który nie chciał w Austrii ani socjalistów, ani hitlerowców, bo bał się Anschlussu, w którego wyniku zetknąłby się bezpośrednio z sąsiedztwem Wielkiej Rzeszy. USTRÓJ KORPORACYJNO-FASZYSTOWSKI I RUCH HITLEROWSKI W maju 1934 r. zadekretowano nową korporacyjno-faszystowską konstytucję, którą potwierdził parlament kadłubowy, jako że ze 165 wy- branych posłów, zasiadało w nim tylko 76, a za nową konstytucją głosowało 74 posłów. Zresztą nielegalność tego zabiegu była tym oczywistsza, że obowiązująca konstytucja z poprawkami z 1929 r. prze- widywała dla zmiany konstytucji referendum, a nie uchwałę parlamentu. Wkrótce potem, bo 25 VII 1934 r., hitlerowcy zorganizowali pucz. Stu kilkudziesięciu uzbrojonych hitlerowców wdarło się do budynku kanclerskiego i zabiło Dollfussa. Na wieść o zamachu w Wiedniu doszło do prób objęcia władzy przez hitlerowców także i w prowincjach. 295 Ostatecznie jednak całe przedsięwzięcie skończyło się klęską i nowy rząd objął Schuschnigg. Niemniej wpływ tego, co równocześnie działo się w Niemczech, zaznacza] się coraz wyraźniej na terenie austriackim. Hitler wówczas odnosił nieustanne sukcesy, które musiały działać na ludność republiki, pogrążonej w kryzysie gospodarczym i nie posiada- Kurt Schuschnigg jącej rządu odpowiadającego jej woli, poddanej dyktaturze i terrorowi zarówno aparatu państwowego, jak i faszystowskich bojówek. W rze- czywistości jednak nie klasa robotnicza, ale drobnomieszczaństwo było klientelą tajnych, ale energicznie działających agentur hitlerowskich, jak również niewielkie grupki inteligencji cierpiącej z powodu bezrobocia. Zresztą hasło wspólnoty wielkoniemieckiej lansowane przez hitlerowców nie mogło pozostać bez echa, tym bardziej że przed kilkunastu laty było uznawane przez wszystkie odcienie polityczne. Obecnie idei Anschlussu, jako „przyłączeniu do więzienia" (Anschluss an das Zuchthaus) przeciwstawiali się socjaldemokraci, a z nimi nieliczni, świadomi sytuacji i prawdziwego charakteru hitleryzmu. ZBLIŻENIE MIĘDZY MUSSOLINIM A HITLEREM W rzeczywistości o losie Republiki Austriackiej decydowała sytuacja międzynarodowa. Schuschnigg, tak jak poprzednio Dollfuss, widział jedyne oparcie w faszystowskich Włoszech. Póki więc między Rzymem 296 a Berlinem nie doszło do zbliżenia, poty niepodległość Austrii była zabezpieczona. Tymczasem agresja włoska na Abisynię odsunęła Musso- liniego od Anglii i idącej z nią Francji oraz zmusiła go do szukania zbliżenia z hitlerowskimi Niemcami. Kiedy zaś remilitaryzacja Nadrenii nie wywołała w 1936 r. zdecydowanego oporu mocarstw zachodnich, w całej Europie zapanowało przekonanie, że Hitler w realizacji swego programu nie natrafi na rzeczywisty sprzeciw mocarstw zachodnich, a więckorzyść ze zbliżenia z Hitlerem na terenie międzynarodowym wydawała się oczywista. Tak też postąpił Mussolini, zbliżając się do Niemiec i rozpoczynając razem z nimi akcję przeciw republice hiszpań- skiej dla osadzenia tam faszystowskiej dyktatury gen. Franco. Już w czerwcu 1936 r. Schuschnigg na spotkaniu z Mussolinim w Rocca delie Caminate dowiedział się o zbliżeniu między Rzymem a Berlinem. Doraźnym wynikiem tego było złagodzenie stosunków między Berlinem a Wiedniem. 11 VII 1936 r. doszło do układu austriacko-niemieckiego. Rząd Rzeszy uznawał suwerenność Republiki Austriackiej, a rząd austriacki zobowiązywał się w polityce swojej uważać się za państwo niemieckie, a także hamować propagandę przeciw narodowemu socja- lizmowi i amnestionować skazanych hitlerowców. W rzeczywistości układ ten paraliżował austriacką akcję obronną przeciw infiltracji hitleryzmu, którego jawny zwolennik, dyrektor archiwum wojskowego, E. Glaise- Horstenau, wszedł do rządu jako minister bez teki. Równocześnie likwidowano nastawione wrogo wobec hitleryzmu bojówki Heimwehry. Tak więc Austria niejako rozbrajała się wobec nazizmu. Najpierw w 1934 r. rozbrojono socjalistyczny Schutzbund, a teraz oddziały para- militarne, które choć faszystowskie były przywiązane do niepodległości austriackiej. W tym też czasie powoli mijał kryzys gospodarczy. Rok 1937 stał już pod znakiem poprawy koniunktury. Zacieśnianie się osi Berlin- Rzym, porozumienie między Mussolinim a Hitlerem w czasie pobytu w Niemczech włoskiego dyktatora we wrześniu 1937 r., zapowiadało wolną rękę dla Hitlera w stosunku do Austrii. Dyplomacja mocarstw zachodnich, szczególnie brytyjska, nie dawała żadnych obietnic pomocy w obronie niezależności Austrii. ZABÓR AUSTRII PRZEZ RZESZĘ W Wiedniu prowadzili przygotowania do Anschlussu działacz hitle- rowski A. Seyss-Inquart i poseł Rzeszy F. von Papen. Właśnie na początku 1938 r. narzucił Hitler dowództwu Reichswehry uległych. sobie generałów, a wkrótce potem von Papen zainicjował spotkanie Schuschnigga z Hitlerem w Berchtesgaden. 12 lutego Schuschnigg pod groźbą na- tychmiastowego wkroczenia armii niemieckiej zgodził się na daleko idące ustępstwa. Seyss-Inąuart został ministrem bezpieczeństwa, na skutek czego organizacje hitlerowskie rozpoczęły gwałtowną, w pełni jawną działalność. W ostatniej chwili Schuschnigg szukał ocalenia niezawisłości austriackiej, zwracając się do socjalistów. Wydawało się, że zafówno 297 wśród zdelegalizowanej partii socjaldemokratycznej, jak komunistycznej znajdą się pewne odłamy, gotowe do współpracy z Schuschniggiem w przekonaniu, że opanowanie przez Hitlera Austrii będzie stokroć większym złem niż rządy Schuschnigga. 9 marca ogłoszono na dzień 13 marca plebiscyt, który miał odpowiedzieć, czy obywatele austriaccy chcą utrzymania niezależności czy włączenia do Niemiec. Panowało powszechne przekonanie, że plebiscyt da przygniatającą większość prze- ciwnikom hitleryzmu. Toteż Hitler przyjął ten krok rządu austriackiego jako wyzwanie. Pod naciskiem wewnętrznym i zewnętrznym, wobec bojówek hitlerowskich w kraju i skoncentrowanych wojsk niemieckich na granicy Schuschnigg ustąpił. Odwołano plebiscyt, rząd objął Seyss-Inąuart mianowany przez sterroryzowanego prezydenta Miklasa. Wydał on ustawę o włączeniu Austrii do Wielkiej Rzeszy, a równocześnie wojska niemieckie wkraczały na całej granicy do Austrii. Prezydent Miklas zrezygnował ze swego urzędu. Powstała Wielka Rzesza, ale nie ta, o której przed 1866 r. marzyli najbardziej postępowi patrioci niemieccy — było to państwo narodowego socjalizmu, wcielające najgorsze tradycje brutalności, agresywności i demagogii. Rozpoczął się okres największego poniżenia moralnego całego narodu niemieckiego i złączonej z nim Austrii. STOSUNKI GOSPODARCZE W dziedzinie gospodarczej dzieje I Republiki Austriackiej są bardzo podobne do wielu krajów środkowoeuropejskich okresu międzywo- jennego. W gruncie rzeczy nie przekroczono we wskaźnikach gospo- darczych ostatnich lat przedwojennych. Kiedy uporano się ze skutkami wojny i klęski, kiedy zahamowano inflację, wybuchł wielki kryzys gospodarczy w całym kapitalistycznym świecie i znowu pogrążył w nędzy szerokie masy. Ponowiło się ogromne bezrobocie. W zimie 1932/33 r. zanotowano 600 tyś. bezrobotnych, co stanowiło 10% ludności kraju, tzn. około jednej trzeciej zatrudnionych w ogóle. Sytuacja została doraźnie poprawiona bezpośrednio przed włączeniem Austrii do Trzeciej Rzeszy. W 1937 r. powróciła już w Austrii dobra koniunktura, a waluta austriacka była dobrze notowana, tak że szyling austriacki nazywano dolarem alpejskim. Przyczyniło się do tego w pewnej mierze odkrycie w Austrii nafty, bo od 1932 r. wydobywano w Zisterdorf w Austrii Dolnej ropę, której produkcja stale wzrastała, a za czasów II Republiki przekroczyła 3 min. ton rocznie, co stało się podstawą wielu gałęzi przemysłowych przerabiających ten surowiec. Wszystko to jednak nie miało już istotnego znaczenia, skoro wkrótce nastąpił An-schluss i koniec Republiki. KULTURA OKRESU PIERWSZEJ REPUBLIKI W dziedzinie kultury I Republika czerpała jeszcze w niemałym stopniu z dorobku okresu monarchii. Tak więc wysoki poziom uni- 298 wersytetów został zachowany, a medycyna wiedeńska podobnie jak przed pierwszą wojną światową była jedną z najznakomitszych w Europie. Właśnie w dziedzinie medycyny przyznano dwu profesorom wie- deńskiego uniwersytetu nagrody Nobla, a to J. Wagner-Jaureggowi i K. Landsteinerowi, a C. Pirąuet swoją szczepionką przeciw gruźlicy zdobył sławę światową. Podobnie Graz był wówczas żywym ośrodkiem naukowym, a tamtejszy uniwersytet miał wśród swoich profesorów aż czterech laureatów Nobla. Wokół M. Schlicka na uniwersytecie wie- deńskim gromadziło się wielu wybitnych filozofów, jak na przykład R. Carnap czy zbliżony do nich L. Wittgenstein. Było to tzw. Koło Wiedeńskie, z którego wyszedł neopozytywizm, a które miało wielki wpływ na filozofię światową, a także i polską (szkoła Iwowsko-war- szawska). Także w okresie republiki działał w Wiedniu Zygmunt Freud, twórca psychoanalizy, zresztą wkrótce bardziej popularny i uznawany w Ameryce niż w Europie. Najwybitniejszym ówczesnym historykiem austriackim był H. von Srbik, który pragnąc niejako pogodzić orientację małoniemiecką i wielko- niemiecką starał się stworzyć to, co nazywał tendencją ogólnoniemiecką. Praktycznie oznaczało to rezygnację z narodowej odrębności austriackiej, toteż po Anschlussie Srbik opowiedział się po stronie Hitlera. Zarówno w muzyce poważnej, jak i lekkiej Wiedeń republikański kontynuuje tradycje dawnej monarchii. Jest to tzw. srebrny okres ope- retki wiedeńskiej reprezentowany przez nazwiska L. Falla, E. Kalmana i O. Strausa. Jeśli idzie o literaturę I Republiki, to jest ona kontynuacją ostatniego okresu istnienia monarchii w niemieckich krajach Austrii. Niemniej pewien szczególny rys tej twórczości jest wyraźny. Działali w dalszym ciągu pisarze okresu przełomu XIX i XX w. jak Hugo von Hofmannsthal czy Arthur Schnitzler, najbardziej typowy dla nastroju fin de siecle'u. Zresztą pisarze czujący się Austriakami mieszkali i działali nie tylko w samej Austrii, ale i w krajach sąsiednich, krajach niejako sukcesyjnych. Jeden z największych z nich, mający ogromne znaczenie dla literatury światowej, surrealista Franz Kafka, żył przeważnie w Pradze. Podobnie i Franz Werfel, który w swojej twórczości jako dramaturg i powieściopisarz przechodził od ekspresjonizmu do psychologicznego realizmu. Najbardziej austriacki był Robert Musil, powieściopisarz poddający się nastrojom katastroficznym, widzący w upadku Austro- Węgjer upadek świata zachodniego i współczesnej cywilizacji. Zalicza. się go do kierunku przeciwstawiającego się przerostom ekspresjonizmu, hołdującemu tzw. nowej rzeczowości (Neue Sachlichkeit), do którego należy też Joseph Roth, autor słynnej powieści Marsz Radetzkiego. Wszyscy oni nie mogli wyzbyć się tradycji dawnej Austrii bez względu, jakie do niej mieli ideologiczne nastawienie, pozytywne czy negatywne. Bodaj zaś najwybitniejszym dramaturgiem wiedeńskim tego okresu był Franz Th. Csokor, którego dramaty grane były i są jeszcze na wielu scenach światowych. Właśnie w jego dramatach sprawa upadku mo- narchii Habsburgów jest poniekąd głównym motywem, uważa ją bowiem za tragedię nie tylko Austrii, ale i Europy. Podobnie Stephan Zweig, 299 liryk i dramaturg, twórca wspaniałych nowel i powieści historycznych, zdobył sobie rozgłos światowy. W sztukach plastycznych panuje powszechnie ekspresjonizm. Do tego stylu przechodzi najwybitniejszy rzeźbiarz austriacki tych lat Anton Hanak. Z rzeźbą jest związany Fritz Wotruba (ur. 1907), który zaznaczył się też w architekturze starając się przezwyciężyć styl kanciastych bloków, charakterystyczny dla budownictwa mieszkaniowego szczególnie w okresie rządów socjalistycznych. Do nich należał naj- wybitniejszy wówczas malarz Oskar Kokoschka, zarówno grafik, poeta i dramaturg. W każdym razie w okresie rządów demokratycznych była ta dawna stolica wielkiego mocarstwa wciąż jeszcze żywym ośrodkiem życia kultu- ralnego, artystycznego, naukowego. Dopiero w okresie faszyzmu zaczęła się emigracja najwybitniejszych jednostek twórczych. AUSTRIA POD RZĄDAMI HITLEROWCÓW Opanowanie Austrii przez władze hitlerowskie oznaczało rządy bez- względnego terroru wobec wszystkich, ^którzy byli czy tylko mogli być w oczach gestapo przeciwnikami Trzeciej Rzeszy. W pierwszym rzędzie zwróciły się władze hitlerowskie przeciw Żydom, którym odebrano majątki, ale którym zrazu w wielkiej liczbie pozwolono na emigrację. Poważniejszym przeciwnikiem był Kościół katolicki, którego hierarchia starała się wprawdzie doprowadzić do jakiegoś modus \ivendi z nowym reżymem, ale był on przez hitlerowców ideologicznie i organizacyjnie uważany za bardzo poważnego przeciwnika, bo do tej pory będącego w Austrii przy władzy. Deklaracje episkopatu austriackiego z kardynałem Innitzerem na czele szły bardzo daleko w wyrazach lojalności wobec Hitlera. Tak więc Innitzer oświadczył publicznie, że dzięki ruchowi narodowosocjalistycznemu zostało zażegnane niebezpieczeństwo komunistyczne, a biskupi austriaccy jako Niemcy przyznają się szczerym sercem do Wielkiej Rzeszy. W rzeczywistości niewiele to ułatwiło pozycję Kościoła, albowiem polityka nazistowska w Austrii była taka sama w stosunku do Kościoła katolickiego, jak w Rzeszy. Walczono z Kościołem drogą propagandy i nacisku. To wystarczyło, aby w krótkim czasie 300 tyś. katolików ogłosiło wystąpienie z Ko- ścioła. Socjaliści i komuniści byli i tak rozbici przez poprzednie rządy stanowego faszyzmu. 10 kwietnia zorganizowano plebiscyt, który jak zazwyczaj pod dyktaturą faszystowską dał wynik nieomal jedno- myślnego uznania dokonanego faktu włączenia Austrii do Rzeszy. Rów- nocześnie przeprowadzono nowy podział administracyjny, aby usunąć istnienie odrębności austriackiej. Kiedy zaś w kilka miesięcy po An- schlussie kraje sudeckie włączono do Rzeszy, terytoria południowe Czech złączono z jednostkami administracyjnymi, leżącymi na terenie dawnej republiki austriackiej. Pewnym atutem, który godził szersze masy robotnicze i drobno- 300 mieszczańskie z nowym reżymem, była znaczna poprawa stanu zatrudnienia. Bezrobocie w Rzeszy, przygotowującej się do wojny, zostało zlikwidowane. Skorzystała z tego też austriacka klasa robotnicza. Wprawdzie były wysiłki ze strony władz, aby robotników austriackich zatrudniać w Rzeszy, ale Austriacy sabotowali je nie kwapiąc się do opuszczenia swojej ojczyzny. Kiedy l IX 1939 r. wybuchła druga wojna światowa, w Austrii panował nastrój przygnębienia i poddania się losowi. Zwy- cięstwo nad Polską przyjęto w Austrii bez entuzjazmu, dopiero poko- nanie Francji stworzyło pozory, że zwycięstwo przypadnie tym razem armiom niemieckim, w których musieli walczyć i Austriacy. Jednakże klęska pod Stalingradem zmieniła nastroje. Coraz powszechniej wzmagało się przekonanie o nieuchronnej klęsce Hitlera, a zatem o możliwości odzyskania przez Austrię niezależności. Rządy niemieckie stawały się coraz mniej popularne, tym bardziej że w zasadzie wszystkie najważniejsze i najbardziej lukratywne stanowiska w administracji i gospodarce zajmowali przybysze z Rzeszy z wyraźną dyskryminacją żywiołów tubylczych. Powoli też zaczęły się tworzyć drobne, rozproszone grupki oporu. RUCH OPORU Efemeryczne i nieumiejętnie konspirowane organizacje tworzyły się już zresztą od 1938 r., ale stosunkowo łatwo były niszczone przez gestapo. Zresztą trudność tworzenia tego rodzaju organizacji polegała jeszcze i na tym, że gestapo od razu ujęło osoby bardziej aktywne, a znane z wrogości wobec hitleryzmu. W każdym razie umieszczono w obozach koncentracyjnych około 70 tyś. Austriaków, którzy się władzom hitlerowskim wydawali najbardziej niebezpieczni. Ruch opozycyjny wychodził początkowo ze sfer ultrakonserwatyw- nych, monarchistycznych. Marzono o restauracji monarchii, wiążąc na- dzieję z arcyksięciem Ottonem, najstarszym synem zmarłego na wygnaniu w 1922 r. ostatniego cesarza Karola I. Otto przebywał w Ameryce i tam prowadził propagandę na rzecz nie tylko odbudowania monarchii, ale też federacji środkowoeuropejskiej, a więc pewnej restytucji wielo- narodowego państwa habsburskiego. Stąd pewna grupa spiskowa nazwała się „Ottonem". Część młodszego kleru i młodzieży katolickiej sympa- tyzowała z tym ruchem. W pierwszej fazie konspiracji przeważały grupy wierne ideologii Frontu Ojczyźnianego, a więc tego, co się nazywało austrofaszyzmem, ale nie chcące się pogodzić z faktem włączenia Austrii do Niemiec. Natomiast środowiska socjalistyczne uznawały zrazu przeważnie An-schluss, ponieważ był to ich postulat jeszcze z r. 1918/19. Nawet Renner w czasie pierwszego plebiscytu hitlerowskiego w kwietniu .1938 r. deklarował się za przyłączeniem Austrii do Rzeszy. Jedynie komuniści od początku prowadzili działalność konspiracyjną. Było to tym łatwiejsze, że partia została zdelegalizowana jeszcze przez Dollfussa. 301 więcod paru lat działała w konspiracji. Niemniej gestapo znajdowało łatwo konfidentów we wszystkich środowiskach austriackich i dlatego likwidacja wszelkich spisków pociągała dość liczne ofiary. Wedle histo- ryków austriackich w samym Wiedniu stracili hitlerowcy około 6000 ludzi. Trzeba jednak dodać, że cały ruch oporu i spisków austriackich w okresie panowania hitlerowskiego był w porównaniu z analogicznym ruchem w Polsce najzupełniej nikły i efemeryczny. Ogólnie jednak zarówno konserwatywne środowiska monarchistyczne, jak i socjalistyczne wciągnięte zostały w ruch oporu, wzmagający się wyraźnie w okresie, kiedy kieska Trzeciej Rzeszy stawała się coraz bardziej widoczna. Istniały też kontakty z opozycyjnymi grupami w Niemczech. Kontakty te były utrudnione faktem, że nawet przeciwnicy Hitlera w Rzeszy uznawali Anschluss, a zatem nie mieli zamiaru godzić się na odpadnięcie Austrii. Tymczasem na skutek rządów niemieckich w społeczeństwie austriackim coraz bardziej wzmacniało się poczucie odrębności od narodu niemieckiego. Można powiedzieć, że dopiero w okresie okupacji hitle- rowskiej zaczynała się tworzyć prawdziwa narodowa świadomość austriacka, nie jako regionalnej niemieckiej zbiorowości, ale samodzielnego narodu. W 1945 r. front zbliżył się do ziem austriackich. Od strony Węgier nadchodziła Armia-Czerwona, od południa zaś z Włoch wojska aliantów. W Wiedniu, który znajdował się w samym środku walki, doszło nawet do nawiązania kontaktu z dowództwem Armii Czerwonej. Ułatwiło to wyparcie wojsk hitlerowskich ze stolicy austriackiej, chociaż część spiskowców dostała się w ręce gestapo i poniosła śmierć: SPRAWA AUSTRIACKA W CZASIE DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ W obozie aliantów w czasie wojny rozważano rozmaite możliwości przyszłego ukształtowania losów krajów austriackich. Jakiś czas istniała koncepcja, lansowana przez Churchilla, aby z krajów południowo- ńiemieckich utworzyć osobne katolickie państwo niemieckie. Ostatecznie jednak w deklaracji z l XI 1943 r. wydanej w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Związku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych zapowiedziano odbudowanie odrębnego państwa austriackiego. Działania wojenne na wiosnę 1945 r. objęły cały obszar Austrii, najzaciętsze walki toczyły się pod Wiedniem i w samym mieście, które zostało w niemałej części zniszczone. W lipcu 1945 r. doszło do układu, ponowionego w czerwcu roku następnego, rozdzielającego strefy okupacji poszczególnych armii koalicyjnych. Okupacja francuska, najmniejsza tery- torialnie, obejmowała Przedarulanię i zachodni Tyrol; brytyjskie wojska zajęły Tyrol, Karyntię i Styrię; Salzburg i Austria Górna na południowym brzegu Dunaju dostały się pod okupację amerykańską, natomiast armie radzieckie zajęły północną część Austrii Górnej, Austrię Dolną 302 Zbombardowany Wiedeń i Burgenland. Miasto Wiedeń podzielono na cztery sektory, każdy pod inną okupacją, natomiast dzielnica środkowa była pod wspólną okupacją. 11 IX 1945 r. objęła kontrolę nad całością kraju Rada Sojusznicza. W czasie drugiej wojny światowej ludność austriacka poniosła większe straty w zabitych niż w okresie pierwszej wojny. Wynosiły one około ćwierć min. zabitych. Oprócz tego zginęło 60 tyś. Żydów austriackich ze 180 tyś. znajdujących się w Austrii w 1938 r. Natomiast zaopatrzenie ludności w Austrii w czasie drugiej wojny światowej było bez porównania lepsze niż w czasie pierwszej. Ludność poza frontem nie cierpiała ani głodu, ani braku opału czy odzieży. Wiemy jednak, że odbywało się to kosztem innych krajów, które okupacja hitlerowska bezwzględnie rabowała. XVI. DRUGA REPUBLIKA ODNOWA ŻYCIA POLITYCZNEGO n uż od wiosny 1945 r. zaczęły się w Austrii organizować partie polityczne. Karol Renner odnowił partie socjalistyczną (Sozialistische Partei Osterreichs - SPÓ). Obok Rennera głównymi przywódcami nowej partii byli Adolf Scharf i Bruno Pitter- mann. W okresie międzywojennym należeli oni do prawego skrzydła ówczesnej partii, od razu byli więcgotowi do współdziałania z odbudowaną partią chrześcijańsko-społecznych. Partia ta uległa dość istotnym przeobrażeniom, nadano jej bardziej świecki charakter — duchownym zakazano udziału w działalności politycznej - i bardziej demokratyczny. Nazwała się też Austriacką Partią Ludową (Ósterreichische Yolkspar- tei — OVP). Na czoło tej nowej partii wysunęli się ludzie, którzy mieli za sobą nienaganną kartę w ruchu oporu, a niemała ich część w ogóle przeszła przez obozy hitlerowskie, jak na przykład Leopold Figi. Drugi wybitny przywódca, Julius Raab, działał w związkach robotniczych i pracowniczych, związanych z ruchem chrześcijańsko-demokra-tycznym. Wobec tego także po stronie ÓVP powstała tendencja szukania zbliżenia raczej do partii socjalistycznej niż jak w okresie międzywojennym do partii burżuazyjnych i nacjonalistycznych. Już to samo wzmacniało prawe skrzydło socjaldemokracji, co się objawiło między innymi tym, że największą rolę odgrywali dawniejsi zwolennicy orientacji umiarkowanej. Na stanowisko burmistrza Wiednia nie wrócił Karl Seitz, mający tak ogromne osiągnięcia w okresie międzywojennym, a objął funkcję Theodor Kórner. Tym się też tłumaczy, dlaczego propozycje wspólnego frontu ze strony organizujących się, szczególnie w sektorze radzieckim, komunistów były z reguły odrzucane. SPO uzyskała od razu zdecydowaną przewagę w Wiedniu, a także względną w Karyntii. Jako przywódca komunistycznej partii Austrii wysunął się obok Johanna Kópleniga Ernst Fischer. Po uwolnieniu Austrii spod panowania hitlerowskiego przedstawiciele tych trzech partii obejmowali administrację na wszystkich szczeblach, a więc w gminach i krajach. 27 IV 1945 r. utworzono pierwszy prowizoryczny rząd II Republiki pod przewodnictwem Rennera jako kanclerza. W skład tego rządu wchodziło po dziewięciu przedstawicieli SPÓ i OVP oraz siedmiu komu- nistów. Deklaracja wstępna tego rządu ogłaszała niepodległość Austrii, powrót do konstytucji z 1920 r. i także prowizoryczne przejęcie funkcji parlamentu i sejmów krajowych. Zrazu rząd prowizoryczny uzyskał 304 uznanie tylko rządu radzieckiego, a po pewnych przeobrażeniach jego składu uznały go we wrześniu także rządy mocarstw zachodnich. 25 XI 1945 r. odbyły się wybory do Rady Narodowej i sejmów krajowych. Nie pozwolono na udział w wyborach członkom NSDAP, SA i SS. W wyniku tych wyborów ÓVP otrzymała 85 mandatów. Pierwszy rząd II Republiki tzn. absolutną większość w Radzie Narodowej, socjaliści 76 mandatów, a komuniści 4. Utworzono rząd koalicji OVP i SPO pod przewodnictwem L. Figla jako kanclerza, wicekanclerzem został socjalista A. Scharf. Do Rady Ministrów weszło 8 członków ÓVP i 6 socjalistów, a jedną tekę otrzymał komunista. Między OVP i SPO doszło jeszcze przed utworzeniem rządu do układu. W myśl tego układu wszystkie stanowiska w państwie miały być obsadzone według proporcji wzajemnej siły obu partii. Była to tzw. zasada proporcji (Proporzprincip), która obowiązy- wała we wszystkich późniejszych rządach koalicyjnych aż do 1966 r. Po utworzeniu rządu Zgromadzenie Związkowe wybrało jednomyślnie 20 XII 1945 r. prezydentem Związku Rennera, aby w ten sposób uniknąć konieczności przeprowadzenia referendum. Trzeba jeszcze dodać, że Rada Sojusznicza sprawowała de facto władzę suwerenną nad Austrią, albowiem najpierw zatwierdziła konstytucję, a potem miała prawo sprzeciwić się w ciągu 30 dni każdej ustawie, wydanej w ramach tej konstytucji. Jednak sprzeciw ten musiał być jednomyślny, co wobec wzrastającego napięcia między rządem radzieckim a mocarstwami za- chodnimi było w praktyce niemożliwe. W ten sposób wewnętrzne ustawodawstwo austriackie pomimo okupacji mogło funkcjonować bez 305 większych trudności. Trzeba jednak wspomnieć, że tzw. pierwsza ustawa o narodowych socjalistach z 25 VII 1946 r. musiała być obostrzona na żądanie Rady Sojuszniczej, a odnosiła się do z górą półmilionowej rzeszy byłych członków partii hitlerowskiej. W lutym 1947 r. wydano tzw. drugą ustawę odnoszącą się do narodowych socjalistów, która łagodziła postanowienia pierwszej. Wreszcie 21 IV 1948 r. ogłoszono Odbudowany gmach Opery amnestię, która zwalniała od dalszych sankcji aż 480 tyś. osób mniej obciążonych. Definitywnie zakończyły tę sprawę akty łaski prezydenta i amnestia z 1953 r. Oczywiście nie oznaczało to, że szczególnie winnych nie sądzono zarówno przez trybunały austriackie, jak i sojusznicze. Zrazu sądy austriackie wydawały surowe wyroki, ale w miarę upływu lat zbrodniarze wojenni uzyskiwali coraz łagodniejsze orzeczenia. ZMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE Nowa republika przeprowadziła bardzo istotne zmiany społeczno-- gospodarcze, wydając w lipcu 1946 r. ustawę o upaństwowieniu wielkich banków i przemysłów kluczowych. Poważnym problemem było zjawienie się w Austrii około pół miliona Niemców, wysiedlonych zarówno z granic Czechosłowacji, jak i w mniejszej mierze z Węgier. W 1948 r. rząd austriacki zgodził się na przyjęcie amerykańskiej pomocy finansowej w ramach tzw. Planu Marshalla, co skłoniło komunistów do ustąpienia z rządu. Od tego czasu koalicja ograniczona została do dwu wielkich partii OVP i SPO. 306 ..TRAKTAT PAŃSTWOWY" Z 15 V 1955 ROKU Główną troską rządu koalicyjnego było zwolnienie Austrii od okupacji i odzyskanie przez nią pełnej suwerenności. Rokowania między mocarstwami trwały przez wiele lat. Decydująca zapewne była deklaracja ówczesnego austriackiego ministra spraw zagranicznych Leopolda Figla, złożona na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Moskwie w lutym 1954 r., w której rząd austriacki zobowiązał się. że Austria nie przystąpi do żadnych paktów wojskowych. Ostatecznie warunki jjj[ +'f$*»r*v«*4**G!t*cf , l Podpisy pod Traktatem państwowym z 15 V 1955 r. układu uzgodniono na konferencji radziecko-austriackiej w Moskwie 16 IV 1955 r., na którą ze strony austriackiej przybyli kanclerz Raab i wicekanclerz Scharf oraz minister spraw zagranicznych Figi wraz ze swym zastępcą Bruno Kreiskim. Porozumienie, które miało zadecydować o dalszym losie Austrii jako państwa suwerennego, podpisali zatem przywódcy obu partii rządzących. W oparciu o to radziecko-austriackie porozumienie odbyła się w Wiedniu konferencja ministrów spraw za- granicznych czterech mocarstw i Austrii, na której w dniu 15 V 1955 r. podpisany został dokument pod nazwą Traktat państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej, demokratycznej Austrii. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę, że data podpisania Traktatu państwowego nie jest przy- padkowa. Zbiegała się ona z przyjęciem RFN do Paktu Północno- atlantyckiego w dniu 9 V i podpisaniem Układu Warszawskiego 14 V 1955. W ten sposób traktat z Austrią był jednym z czynników warun- 307 kujących obecny stan w Europie. W traktacie tym nie było postanowień o neutralności, ponieważ nie chciano, aby ta neutralność była Austrii narzucona. Natomiast rząd przedłożył parlamentowi, ustawę o neutralności, uchwaloną 26 października. Przedtem jeszcze, bo we wrześniu, opuściły terytorium republiki ostatnie oddziały okupacyjne. Wkrótce potem, 15 grudnia, Austria została przyjęta do Organizacji Narodów Zjednoczonych. SPRAWA POŁUDNIOWEGO TYROLU Od tego momentu Austria jest w pełni suwerenna i prowadzi nie- zależną politykę zewnętrzną. W gruncie rzeczy jedyną trudną i sporną sprawą zewnętrzną II Republiki była sprawa południowego Tyrolu. Obszar ten został w traktacie pokojowym w Saint-Germain z 1919 r. włączony w całości do Włoch. Ale nie był on pod względem narodowo- ściowym jednolity. Składał się z dwu części. Część południową z miastem Trydent zamieszkiwała zdecydowana większość włoska, natomiast część północną z miastem Bolzano zamieszkiwali ludzie mówiący w większości po niemiecku. Włosi złączyli obie tę prowincje w jedną jednostkę administracyjną nazwaną Górna Adyga, gdzie w ten sposób w sumie mieszkało więcej ludzi mówiących po włosku niż po niemiecku. W okresie rządów Mussoliniego nie prześladowano specjalnie mniej- szości niemieckiej, bo - jak wspominaliśmy powyżej - stosunki między I Republiką a Włochami były w tych latach dobre. Po włączeniu Austrii do Trzeciej Rzeszy sprawa się skomplikowała, gdyż Hitler tajemnie popierał ruch oporu Niemców tyrolskich. Szło mu o spowodowanie inicjatywy włoskiej do wysiedlenia Niemców. Przez parę miesięcy toczyły się na ten temat rokowania, które doprowadziły do podpisania 21 X 1939 r. umowy o przesiedleniu Niemców z południowego Tyrolu. Wykonanie tej umowy natrafiło na niespodziewanie silny opór ze strony ludności. Ostatecznie na około ćwierć miliona Niemców przesiedlono najwyżej około 70 tyś. Od razu nieomal po ukonstytuowaniu się, bo już we wrześniu 1945 r., tymczasowy rząd austriacki zwrócił się do czterech mocarstw o przepro- wadzenie w prowincji Górna Adyga plebiscytu, zdając sobie sprawę, że jego wynik, jeśli idzie o okręg Bolzano, byłby korzystny dla Austrii. Przed podpisaniem traktatu pokojowego z Włochami rząd włoski zobo- wiązał się dać w prowincji Bolzano autonomię — pełne równoupraw- nienie ludności mówiącej po niemiecku — w zakresie administracji i szkolnictwa. Ostatecznie jednak przyznano statut autonomiczny całej prowincji Górna Adyga, bo w ten sposób we władzach autonomicznych większość zawsze należy do Włochów. Sprawa ta stała się przedmiotem ciągłej dyskusji między obu rządami. Zajęła się nią też ONZ, ale jej zalecenie, aby obie strony starały się dojść do porozumienia, pozostało bezowocne. W 1961 r. rozpoczęły się akty terroru i sabotaże ze strony ludności austriackiej, z tym że 308 centrale organizujące te akcje znajdowały się przeważnie na terenie RFN. Jeszcze wielokrotnie odbywały się dyplomatyczne rozmowy włosko-- austriackie, które jednak pomimo wysiłków obu stron nie doprowa- dzały do pełnego załatwienia sporu. Podobnie od czasu do czasu powtarzały się na terenie południowego Tyrolu akcje terrorystyczne bojówek austriackich. Dopiero porozumienie austriacko-włoskie z listo- pada 1969 r. uznające terytorialny status quo i żądania Tyrolczyków zapowiada ostateczne uregulowanie sporu. Demonstracje antyrasistowskie w Wiedniu 31 III 1965 r. POLITYKA WEWNĘTRZNA Wewnętrzne życie polityczne II Republiki toczy się w ramach parlamentarnych. W gruncie istnieje tam system dwupartyjny, chociaż obok ÓVP i SPO działa też niewielka partia tzw. Niezależnych, stojąca na skrajnej prawicy. Działa też Komunistyczna Partia Austrii, ale przeważnie nie uzyskuje takiej liczby mandatów ani w sejmach krajo- wych, ani w parlamencie ogólnozwiązkowym, aby mogła odgrywać po- ważniejszą rolę w rozgrywkach międzypartyjnych. Decydującymi są zawsze wybory do Rady Narodowej, które wykazują, że obie partie, ÓVP i SPO, mają dość ustabilizowane wpływy w społeczeństwie. W wyborach w październiku 1949 r. chadecy uzyskali 77 mandatów, socjaliści 67, a niezależni 16 mandatów, co stwarzało możliwość koalicji chadecji z nacjonalistami. Niemniej doświadczenia I Republiki były tak żywe, że ÓVP zdecydowała się na sojusz z SPO, wobec czego powołano rząd z Figlem jako kanclerzem, a Scharfem jako wicekanclerzem. 309 31 XII 1950 r. zmarł Renner, na jego miejsce w głosowaniu powszech- nym wybrany został socjalista Theodor Kórner, co stabilizowało do- tychczasową sytuację polityczną. Trudności w dziedzinie gospodarczej spowodowały odejście Figla z urzędu kanclerza, który w 1953 r. objął Julius Raab. Po śmierci prezydenta Kórnera w 1957 r. wybrano ponownie socjalistę, a mianowicie Adolfa Scharfa, dotychczasowego wicekanclerza; Joseph Klaus jego miejsce zajął socjalista Bruno Pittermann. Wiązało się to też ze zmianami w programie SPO. która odeszła wtedy od teoretycznych zasad marksizmu, stając się jeszcze bardziej liberalno-reformistyczna. Otwarła ona też swe szeregi dla praktykujących katolików. Wybory z 1959 r. potwierdziły istniejący układ stosunków politycznych. Przy tworzeniu nowego rządu Pittermann objął nie tylko urząd wicekanclerza, ale także ministra gospodarki upaństwowionej. Pomimo istnienia koalicji spory wewnątrzpolityczne dawały o sobie znać. Dużo uwagi zaprzątała sprawa Ottona Habsburga. Domagał się on prawa powrotu do Austrii. ÓVP była za tym, SPO sprzeciwiła się. Po śmierci Scharfa w 1965 r., który pełnił funkcje prezydenta w drugiej od r. 1963 kadencji, wybrany został ponownie socjalista, burmistrz Wiednia Franz Jonas. Tymczasem na stanowisku kanclerza, zajmowa- nym stale przez członka OVP, następowały zmiany personalne, tak 310 więc Raab ustąpił w r. 1961 na rzecz A. Gorbacha, a ten z kolei oddał w r. 1964 to stanowisko młodszemu politykowi Josephowi Klauso-wi, który to stanowisko utrzymał aż do 1970 r. do czasu upadku rządu chadeckiego. Istotny wpływ na sytuację polityczną miała koniunktura gospodarcza, która w r. 1966 okazywała wszelkie znamiona recesji. Toteż po wyborach w tym roku nie odnowiono koalicji OVP z SPÓ. Okres Franz Jonas jednopartyjnych rządów ÓVP wykorzystała, aby załatwić sprawę Ottona Habsburga, przyznając mu obywatelstwo austriackie, chociaż nie zwró- cono mu własności jego dóbr. Mieszka on wprawdzie stale w Bawarii, odwiedzając od czasu do czasu Austrię. Nie wywiera to jednak żadnego poważniejszego wpływu na wewnętrzną politykę austriacką, ponieważ uczucia monarchistyczne, jeszcze bardzo silne w starszym pokoleniu, nie znajdują odzewu wśród pokolenia wychowanego w okresie II Republiki. W wyborach 1970 r. porażkę ponieśli chadecy, a zyskali przewagę socjaliści, na których czele po r. 1966 stanął Bruno Kreisky. Jemu więc powierzył prezydent urząd kanclerza. Rokowania z chadekami o wznowienie wielkiej koalicji nie dały rezultatu, wskutek czego powstał rząd jednopartyjny złożony wyłącznie z przedstawicieli SPÓ. Jego głównym zadaniem są sprawy gospodarcze, jako że jak w całej Europie zachodniej zaznacza sę obecnie pewna recesja. 311 STOSUNKI GOSPODARCZE I KULTURALNE Rozwój gospodarczy II Republiki przebiegł w całkiem inny sposób niż pierwszej. Odbudowa po zniszczeniach wojennych poszła w znacznie szybszym tempie. Przyczyniły się do tego w niemałym stopniu ogromne finansowe zasiłki amerykańskie. Cechą charakterystyczną dzisiejszej gos- podarki Austrii jest istnienie w przemyśle obok potężnego sektora prywatnego sektora państwowego, skupionego w pierwszym rzędzie w okolicy Linzu, którego centralne położenie w państwie ułatwiło uczynienie z niego nowego ośrodka przemysłu, i to właśnie finansowanego i zarządzanego przez państwo. Właśnie ten przemysł w wysokim stopniu szukał kontaktów z krajami socjalistycznymi. W okresie przed 1966 r. za rządów koalicyjnych podlegał on z reguły wicekanclerzowi, socjaliście, przez długie lata Pittermannowi. Niemniej trzeba stwierdzić, że Austria pod względem gospodarczym jest ściśle związana z krajami kapitalistycznymi, a w pierwszym rzędzie z RFN, której kapitały odgry- wają przeważającą i coraz większą rolę. Poważnym źródłem dochodów jest dla Austrii turystyka. Zawdzięcza to ten kraj urokom swego górskiego krajobrazu, ale także i dorobkowi w dziedzinie komunikacyjnej, w nie- małym stopniu odziedziczonemu po dawnej monarchii. W 1952 r. sytuacja gospodarcza w Austrii została ustabilizowana. Bezrobocie zostało zlikwidowane, uregulowano stosunek cen i płac, uporządkowano budżet i ugruntowano walutę. Ta dobra koniunktura zaczęła się od 1966 r. wyraźnie pogarszać. Obecnie budżet cierpi na umiarkowany, ale stały deficyt, natomiast bilans płatniczy jest przeważnie korzystny. Na ogół można stwierdzić, że stopa życiowa mas pracujących w Austrii jest dość wysoka, chociaż w porównaniu z innymi krajami zachodniej Europy nie najwyższa. Rozbudowane są jednak ubezpieczenia społeczne, tak że pomimo takich czy innych trudności doraźnych można uważać, że gospodarka austriacka to gospodarka kraju w pełni uprzemysłowionego. Jeszcze w 1910 r. na terytorium dzisiejszej republiki 34% ludności żyło z rolnictwa i leśnictwa; w 1934 r. już tylko 27%, a w 1951 r. 22% i procent ten dalej maleje. Trzeba zaś zważyć, że liczba ludności całego kraju jest w pełnym stopniu ustabilizowana i w ciągu 20 lat między 1937 a 1957 r. niewiele wzrosła i wynosi niecałe 7 min. Równocześnie w tym samym czasie wartość produkcji przemysłowej podwoiła się, co nie przeszkadza temu, że prawie w całości kraj własną produkcją zaspokaja swoje potrzeby w dziedzinie wyżywienia. W Austrii nie tylko obecnie nie ma bezrobocia, ale sprowadza się z innych krajów siłę roboczą. Jeśli idzie o osiągnięcia kulturalne zarówno w dziedzinie życia artystycznego, jak i naukowego, to wydaje się, że II Republika nie odzyskała jeszcze tej pozycji, jaką posiadała I Republika w okresie panowania tam rządów demokratycznych, to znaczy w latach dwu- dziestych. W tej dziedzinie Stany Zjednoczone, a w pierwszym rzędzie Republika Federalna Niemiec zabierają Austrii jej najzdolniej szych ludzi. 312 RZĄDY KREISKIEGO I WALKA Z KRYZYSEM GOSPODARCZYM Jak wyżej wspomnieliśmy, w r. 1970 został kanclerzem Bruno Kreisky, od 1967 r. przewodniczący SPO. Od tego momentu rozpoczęły się trzynastoletnie rządy Kreiskiego, niewątpliwie najwybitniejszego do tej pory męża stanu Drugiej Republiki Austriackiej. Zdobył on sobie na stanowisku kanclerza niezwykłą popularność. Kierując partią w duchu reformistycznym zyskiwał dla niej także drobnomieszczańską klientelę. Już w następnych, zresztą przedterminowych wyborach w 1971 r. SPÓ zdobyła po raz pierwszy w historii Austrii absolutną większość, którą zachowała do 1983 r. Kreisky, choć w zasadzie prowadzący politykę umiarkowaną, potrafił też podejmować śmiałe decyzje. A więc zgodnie ze swoim założeniem polityki aktywnej neutralności najpierw umiał w sporze między Arabami a Izraelem stanąć po stronie Arabów, a potem konsekwentnie w sporach międzynarodowych między Zachodem a Wschodem zawsze znajdować linię środkową. I to zarówno w dziedzinie taktyki dyplomatycznej jak i w ogólnej polityce gospodarczej. W zasadzie II Republika stara się nie tylko formalnie, ale i faktycznie być neutralna i wykorzystać to dla roli pośrednika między Wschodem a Zachodem. Przykładem tego może być chociażby spotkanie między J. Kennedym i N. Chruszczowem, które odbyło się w Wiedniu 3-4 IV 1961 r. Tę rolę Austria stara się odgrywać nie tylko w dziedzinie politycznej, ale właśnie i gospodarczej, i kulturalnej. Spotkanie na szczycie w Wiedniu 3 IV 1961 r. 313 Bruno Kreisky Okres rządów Kreiskiego przypada na coraz bardziej pogłębiający się kryzys ekonomiczny kapitalistycznej Europy. Potrafił związać Austrię — należącą od 1960 r. do strefy wolnego handlu - z EWG przez jej układ z r. 1972, tzw. układ o stopniowej redukcji ceł. Równocześnie utrzymywał stosunki z RWPG zawierając z poszczególnymi krajami socjalistycznymi długoterminowe umowy gospodarcze, m. in. także z Polską. Był to wynik jego zasady aktywnej neutralności, bo w czasie jego rządów on sam jak i jego ministrowie odbywali .podróże z wizytami nie tylko do krajów kapitalistycznych, ale i do stolic krajów socjalistycznych; odwiedził także wielokrotnie i Warszawę. Pewnego rodzaju potwierdzeniem tego uznawanego na Wschodzie i-Zachodzie stanowiska Austrii było wybranie w grudniu 1971 r. stałego przedstawiciela Austrii w ONZ, a byłego ministra spraw zagranicznych w rządzie chadeckim Kurta Waldheima na generalnego sekretarza ONZ. który to urząd sprawował on przez dwie kadencje, to jest przez 10 lat do grudnia 1981 r. Kryzys gospodarczy nękający w tych latach świat kapitalistyczny miał w Austrii za rządów Kreiskiego przebieg bardziej łagodny niż w innych krajach Europy kapitalistycznej. Wskaźniki bezrobocia i inflacji, najdotkliwszych bolączek świata kapitalistycznego, były w Austrii stosunkowo niskie, prawie tak niskie jak w Szwajcarii. Są tego rozmaite powody. Stopa życiowa w Austrii jest nieco niższa niż np. w RFN, kraju gospodarczo z Austrią silnie związanego, a zatem koszty robocizny są o tyle niższe, że towary przemysłowe austriackie są bardziej konkurencyjne. Ponadto przemysł austriacki w sektorze nie upaństwowionym jest bardziej zależny od państwa przez fakt, że banki, będące istotnymi dysponentami polityki tych przedsiębiorstw, są upaństwowione. Z tego powodu spory między pracodawcami a robotnikami łatwiej można załatwiać kompromisowo. Wobec czego mniej jest w Austrii strajków czy lokautów lub zamykania mniej rentownych przedsiębiorstw. Wreszcie bezrobocie łatwiejsze jest tam do opanowania, bo Austria w okresie dobrej koniunktury zatrudniała wielką liczbę robotników zagranicznych, których można było albo z Austrii usunąć, albo przenieść do innych działów produkcji. Także i turystyka przynosi Austrii wielkie dochody co umożliwia zachowanie dobrej stosunkowo wartości waluty. Wszystkie te czynniki działały na korzyść popularności Kreiskiego, do czego przyczyniła się także w niemałym stopniu jego nieprzeciętna osobowość. Jednakże dolegliwości kryzysowe osłabiły także i jego popularność. W wyborach 1983 r. SPO straciła większość i musiała zawrzeć koalicję z założoną w 1955 r. małą Partią Wolnościową (FPO Freiheitliche Partei Osterreichs), zachowując sobie w ten sposób główną rolę w kie- rownictwie politycznym w Austrii. Nowym kanclerzem został wicekanclerz Fred Sinowatz, członek SPO, a Kreisky zachował przewodnictwo partii, w ten sposób mając nadal niemały wpływ na rządy Republiki. W czasie rządów Kreiskiego nastąpiła zmiana na stanowisku prezy- denta Republiki. Wprawdzie dotychczasowy prezydent Jonas został w 1974 r. ponownie wybrany na okres sześcioletni, ale wkrótce po wyborze zmarł, a na jego miejsce wybrano Rudolfa Kirchschlagera, dotychczasowego ministra spraw zagranicznych. Niewątpliwą zdobyczą II Republiki jest ugruntowanie się w świa- domości całego społeczeństwa poczucia, że Austria jest nie tylko odrębnym państwem, ale także jej obywatele to odrębny naród, a nie odłam narodu niemieckiego. W tym właśnie przeświadczeniu szerokich mas ludności leży rzeczywista podstawa niezależności i przyszłości Austrii. WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE NIE możemy polecić czytelnikowi jakiegoś polskiego opracowania całości dziejów Austrii, ponieważ jedynie wydane w 1898 r., a potem wznawiane znakomite dzieło O. Balzera Historia ustroju Austrii daje rzut oka na całość historii austriackiej, ale pod bardzo szczegółowym kątem widzenia. Poza tym historycy polscy zajmowali się tylko fragmentami tych dziejów, a przede wszystkim okresem nowożytnym, a właściwie najnowszym. Jak zwykle pierwsi ogłaszali swoje opracowania publicyści zaangażowani politycznie. Chronologicznie naj- starsza tego typu praca to F. D'Abancourta, Era konstytucyjna w austro- węgierskiej monarchii 1848 1881, wydana w 1881 r. Podobny charakter ma książka dziennikarza A. Nowickiego. który w 1912 r. wydał pierwszy tom Historii Austrii konstytucyjnej 1860 1907. obejmujący lata 1860 1866. Dopiero od niedawna historycy polscy ponownie zajęli się sprawami austriackimi. W 1957 r. wyszła zwięzła praca J. Buszki Austro-Węgry 1870 1914. Ostatnio wydał H. Batowski dwie monografie związane z dziejami Austrii, a to w 1965 r. Rozpad Austro-Węgier 1914-1918, a w 1968 r. Austria i Sudety 1919 1938. W 1975 r. ukazała się książka H. Wereszyckiego Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe. Daje ona zarys stosunkóWnarodowościowych w krajach habsburskich od czasów nowożytnych. Natomiast półwiekowe dzieje republiki austriackiej znalazły niedawno (1970) opracowanie w rzetelnej książce J. Kozeńskiego Austria 1918 1968. Już po oddaniu do Wydawnictwa tej książki ukazała się w 1971 r. praca T. Walichnow-skiego. Neutralizacja Austrii 1945 1966, która daje drobiazgową analizę neutralności austriackiej ze stanowiska prawa międzynarodowego oraz ustroju, stosunków politycznych i gospodarczych II Republiki, szczególnie w latach 1955 1966. Uwypuklone zostało stanowisko Komunistycznej Partii Austrii i rola komunistów austriackich w życiu politycznym Republiki. Oczywiście polskie opracowania dziejów powszechnych w odpowiednich rozdziałach zajmują się historią austriacką, ale korzystanie z tak rozproszonych informacji nie wydaje się przydatne czytelnikowi, dla którego przeznaczona jest nasza książka. Ostatnio w Polsce dziejami Republiki Austriackiej zajęli się publicyści i historycy spraw najnowszych. W książce pt. Republika Austrii wydanej w serii ABC Polityczne w r. 1980 Kazimierz Biernat przedstawia encyklo- pedyczne wydarzenia w ostatnim okresie dziejów austriackich w sposób 316 zwięzły i rzetelny. Tam też podana jest najnowsza literatura polska i obca tego zagadnienia. Podobna sytuacja co w literaturze polskiej istnieje i w innych światowych literaturach historycznych. Bodaj najbardziej interesują się dziejami Austrii historycy anglosascy, ale podobnie jak Polacy kon- centrują swe badaaia aad historią nowożytną szczególnie XIX w. Wynika to z faktu, że zagadnienie narodowościowe, które dziś w świecie odgrywa tak istotną role, uwypukliło się po raz pierwszy niejako w formie klasycznej właśnie na terenie monarchii habsburskiej. Najnowsze opracowanie angielskie dużego rozdziału historii austria- ckiej to znakomita i obszerna praca C. A. Macartney'a, The Habsburg Empire 1790 1918, wydana w 1968 r. Tam też podana jest najnowsza literatura przedmiotu w kilku językach. W 1966 r. odbyła się specjalna konferencja w Indiana University w Bloomington poświęcona zagadnieniu narodowościowemu w monarchii habsburskiej. Wygłosili na niej referaty historycy ze wszystkich krajów dawnej monarchii oraz specjaliści amerykańscy. Referaty te zostały ogłoszone w Austria History Yearbook z 1967 r. Stanowią one prawdziwą encyklopedię wiedzy o tym zagadnieniu. Znany ze swych oryginalnych poglądów historyk angielski A. J. P. Taylor dał w 1964 r. (trzecie wydanie) syntezę dziejów austriackich w XIX w. pt. The Habsburg Monarchy 1815 1918. Dzieje Austro-Węgier opracował szczegółowo i rzetelnie w 1951 r. (wznowione w 1965 r.) A. J. May pt. The Habsburg Monarchy 1867 1914, której dalszym ciągiem jest The Passing of the Habsburg Monarchy 1914- 1918 z 1966 r. Oczywiście najważniejsza jest historyczna literatura austriacka. Po- dawać ją w obszernym wyborze byłoby bezcelowe. Wydaje się, że wystarczy zwrócić uwagę, że w tej chwili używa się czterech dzieł, które obejmują całość dziejów austriackich (przynajmniej do 1918 r.). A to K. M. Uhlirz, Handbuch der Geschichte Ósterreichs und selner Neben-Idnder Bohmen und Ungarn, wydana w 1927 r. w trzech tomach z suplementem w 1941 r. Jest to encyklopedia faktów ze wszystkich dziedzin, bez wysiłku ich oświetlania, ale bardzo dokładna i opatrzona ogromną i szczegółową bibliografią, w zasadzie jednak pozycji w języku niemieckim. Dzieło to jest wznawiane, a w 1968 r. ukazał się ponownie jego pierwszy tom. Drugi z kolei nowy podręcznik historii Austrii to bardzo obszerne dwutomowe dzieło H. Hantscha, Geschichte Ósterreichs, tom pierwszy do 1648 r. i tom drugi do 1918 r. (t. l wydany w 1937 r. i wznowiony w 1959 r., a t. 2 wydany w 1950 r. i wznowiony w 1953 r.). Dzieło to pisane jest w duchu apologii dynastii i Kościoła. Najnowszy i bodaj najlepszy, bo bardziej zwięzły, ale też bardziej obiektywny, a w dodatku obejmujący i dzieje republik aż do 1955 r. to ponad 600 stron liczący tom E. Zóllnera, Geschichte Ósterreichs. Von den Anfdngen bis żur Gegenwart. który ukazał się w 1979 r. w wydaniu szóstym. Zarówno Hantsch, jak i Zóllner podają obszerną literaturę przedmiotu, ale w zasadzie ograniczoną tylko do pozycji w języku niemieckim. 317 Nieco inny charakter ma trzytomowe dzieło Geschichte und Kultur- leben Osterreichs. Jest to częściowo wznowienie, a częściowo uzupeł- nienie i przerobienie starej Geschichte Osterreichs F. M. Mayera, a wydanej po raz pierwszy w 1874 r. Po upadku monarchii wznowił to dzieło Raimund Kaindl, ale zdołał wydać w 1929 r. jego pierwszy tom (do 1493 r.). Potem w 1957 r. H. Pirchegger wydał dwa tomy (do 1792 r.), a dopiero w 1965 r. A. A. Klein wydał tom trzeci i ostatni (do 1955 r.) jako wydanie piąte całości. I to dzieło zaopatrzone jest w wyczerpującą literaturę, ale tylko w języku niemieckim; w znacznie większym stopniu uwzględnia ono zagadnienia ustroju, gospodarki oraz kultury materialnej i duchowej. Nastawienie jego jest wielkoniemieckie, to znaczy można odczuć pewien odcień nacjonalizmu ogólnoniemieckiego. Luitpold I margr. Austrii 976-994 Henryk I margr. Austrii 994- 1018 Adalbert margr. Austrii 1018 1055 Ernest margr. Austrii 1055 1075 Luitpold II margr. Austrii 1075 1095 Luitpold III margr. Austrii 1095 1136 Henryk II margr. Austrii 1141 - 1156 ks. Bawarii 1143 1156 ks. Austrii 1156 l 177 Luitpold IV margr. Austrii 1136 - 1141 ks. Bawarii 1139 1141 Agnieszka x Władysław Wygnaniec, ks. Śląska Otto bp Freisingen Gertruda 1138-1158 x Władysław II. kr. Czech Agnieszka x 1. Stefan, kr. Węgier x 2. Herman, ks. Karyntii Luitpold V ks. Austrii 1177 1194 ks. Styrii 1192 1194 x Helena, córka Gejzy kr. Węgier Fryderyk I ks. Austrii 1194 Luitpold VI ks. Styrii 1195- 1230 ks. Austrii 1198 1230 1198 l l Małgorzata 1266 Fryderyk II x 1. ks. Henryk VII 1243 ks. Austrii i Styrii 1230-1246 x 2. kr. Ottokar Przemyśl 1278- Uwaga: Daty przy imionach władców oznaczają daty panowania. TABLICE GENEALOGICZNE HABSBURGÓW Rudolf I ks. 1273 1291 Albrecht I Rudolf II (zm. 1290) ks. 1282 x Agnieszka ks. czeska kr. 1298-1308 Johann Parricida zm. 1313 Otto ks. 1330-1339 Rudolf III ks. 1298 kr. Czech 1306- 1307 x 1. Blanka, ks. Francji x 2. Elżbieta, ks. Polski Fryderyk I (III) Albrecht II ks. 1308 ks. 1330 1358 kr. 1322-1330 Leopold III ks. 1370-1386 Albrecht III ks. 1365-1395 Rudolf IV . ks. 1358-1365 Albrecht IV ks. 1395-1404 Albrecht V (II) ks. (1404), 1411 kr. Czech i Węgier 1437 ces. niemiecki 1438-1439 Władysław Pogrobowięckr. Węgier 1453-1457 kr. Czech 1440 lub 1453- 1457 Wilhelm ks. 1386-1406 zaręczony z Jadwigą, kr. Polski Leopold IV ks. 1395-1411 Ernest ks. 1402-1424 x Cymbarka, ks. Mazowsza . l Fryderyk V (111) kr. 1440 ces. 1452-.1493 l Maksymilian I kr. 1486 ces. 1508- 1519 x Maria, ks. Burgundii Fryderyk IV ks. 1406-1439 l Zygmunt ks. Tyrolu 1446- 1490 Filip I kr Kastvlii 1504- 1506 1 1 (linia hiszpańska) (linia austriacka) Karol V Ferdynand I ces. 1519—1556 (zm. 1558) kr. Czech i Węgier 1526—1564 Filip II kr. rzymski 1531 kr. Hiszpanii 1556—1598 ces. 1556—1564 kr. Portugalii 1580—1598 1 1 1 Maksymilian II Karol Filip III kr. Czech 1562 ks. Austrii Wewn. 156< kr. Hiszpanii 1598—1621 kr Węgier 1563 ces. 1564—1576 Ferdynand II Filip IV 1 ks. Styrii 1595 kr. Hiszpani Karol II kr. Hiszpani i 1621—1665 | l 1 Rudolf II Ernest Maciej kr. rzymski 1557 ks. Styrii kr. Węgier 1608 i 1665—1700 to- Węgier 1572 1590—1595 kr. Czech 1611 kr. Czech 1617 kr. Węgier 1618 kr. rzymski 1619— 1637 kr. Czech 1575 ces. 1612—1619 1 ces. 1576—1612 Ferdynand III kr. Węgier 1625 kr. Czech 1627 kr. rzymski 1636 ces. 1637—1657 1 Ferdynand IV 1 Leopold I kr. rzymski 1653—1654 . kr. Węgier 1655 kr. Czech 1656 ces. 1658—1705 1 Karol VI ces. i kr. Czech 1711—1740 kr. Węgier 1712—1740 Józef I kr. rzymski 1690 kr. Węgier 1697 ces. i kr. Czech 1706—1711 Maria Teresa ces. 1740—1780 kr. Węgier 1741—1780 kr. Czech 1743—17SO Uwaga: Daty przy imionach władców oznaczają daty panowania. TABLICA GENEALOGICZNA HABSBURG-LOTHRINGENÓW Franciszek I ks. Lotaryngii 1729—1735 w. ks. Toskanii 1737—1765 ces. 1745—1765 (wspótregent Austrii 1740- 1765) Maria Teresa ces. 1740—1780 kr. Węgier 1741—1780 kr. Czech 1743— 1780 l Józef II kr. rzymski 1764 ces. 1765—1790 (władca Austrii 1780— 1790) Leopold H w. ks. Toskanii 1765— 1790 ces. 1790—1792 Maria Antonina x Ludwik XVI kr. Francji l Franciszek II (I) ces, 1792—1806 ces. Austrii 1804— 1835 l Ferdynand III w. ks. Toskanii 1792— 1802; 1814—1824 l Maria Luiza ks. Parmy 1815—1847 x Napoleon I ces. Francuzów Ferdynand I ces. Austrii 1835—1848 (fl875) Karol Franciszek zm. 1878 x Zofia ks. bawarska l Franciszek Józef ces. 1848—1916 x Elżbieta ks. bawarska l Ferdynand Maksymilian ces. Meksyku 1865— 1867 ks. Reichstadtu Karol Ludwik zm. 1896 Rudolf zm. 18Ł9 Franciszek Ferdynand zm. 1914 Otto Franciszek Józef zm. 1906 l Karol I ces. 1916—1918 (f 1922) Uwaga: Daty przy Imionach władców oznaczają daty panowania. INDEKS NAZWISK Daty w nawiasach oznaczają daty życia. U władców daty po nazwie kraju, w którym panowali, oznaczają daty panowania, a dat ich życia z reguły nie umieszczano. Imiona spolszczono zgodnie z przyjętymi zwyczajami. A więc spolszczono imiona władców oraz ludzi o nazwiskach w polszczyżnie utartych. Zastosowano skróty: arc. — arcyksiążę, arcyksiężna, austr. — austriacki, bp — biskup, c. — córka, ces. — cesarz, czes. — czeski, gen. — generał, hr. — hrabia, hrabina, kr. — król, ks. — książę, księżna, mrgr. -margrabia, niem. — niemiecki, pseud. — pseudonim, roś. — rosyjski, s. — syn, ur. — urodzony, w. — wielki, właśc. — właściwie, zm. — zmarł, zob. — zobacz, ż. - żona. Abancourt d' Franciszek (1815-1892), publicysta i działacz w Galicji 316 Abraham de Sancta Clara, wlaśc. Ulrich Megerlin lub Megerle (1644-1709), prozaik i kaznodzieja 119 Adalbert, mrgr. Austrii 1018-1055 20, 21 Adler Friedrich (1879-1960), polityk austr. 278 Adler Yiktor (1852-1918), polityk austr. 246, 247, 269, 278 Adolf Nassauski, kr. Niemiec 1292-1298 31 Aehrenthal-Lexa Aloys (1854-1912), dy- plomata austr. 260, 262 Agilolfingowie, dynastia 17, 18 Agnieszka (ok. 1111-ok. 1157), c. Luitpol- da III, ż. Władysława Wygnańca 21 Agnieszka (XIII w.), c. Ottokara II Prze- myśla, ż. Rudolfa II Habsburga 31 Albrecht I, ks. Austrii i Styrii 1282, kr. Niemiec 1298-1308 30-32 Albrecht II, ks. Austrii 1330-1358 32, 33 Albrecht III, ks. Austrii 1365-1395 36, 38, 66, 67, 69 Albrecht V, ks. Austrii (1404) 1411, kr. Czech i Węgier 1437, ces. Niemiec 1438 -1439 (jako Albrecht II) 41-44, 46 Aleksander I, ces. roś. 1801-1825 162, 163, 169, 172, 181 Aleksander II, ces. roś. 1855-1881 220, 224, 252 Aleksander Battenberg, ks. Bułgarii 1878 -1886 252 Altomonto zob. Hohenberg Martin Andrassy Gyula (1823-1890), polityk wę- gierski 238 Anna (1503-1547), c. kr. czes. Władysława Jagiellończyka, ż. ces. Ferdynanda I 52 Anna (1573-1598), arc., ż. Zygmunta III kr. Polski 83 Anzengruber Ludwig (1839-1889), austr. pisarz i dramaturg 270 Apafi Michał, ks. Siedmiogrodu (zm. 1690) 102 Arneth Alfred (1819-1897), historyk austr. 270 Arpadowie, dynastia węgierska 29 Auenbrugger Leopold (1722-1809), lekarz austr. 141 Auersperg Adolf (1821 - 1885), ks. polityk austr. 238, 242 Auersperg Anton Alexander, pseud. Ana- stasius Griin (1806-1876), poeta i polityk austr. 177 Auersperg Johann Weikhard (1615-1677), polityk austr. 100 Auerspergowie, austr. ród arystokratyczny 112 August II, elektor saski i kr. Polski 1697 -1733 108 August III, elektor saski i kr. Polski 1733 -176? /08 323 Ava (zm. 1227), poetka niem. 67 Aygel Johann (zm. 1436), anatom 65 Babenbergowie, dynastia panująca w Austrii 20-22, 26, 27, 29, 31, 61, 66, 67 Bach Alexander (1813-1893), polityk austr. 205, 210, 213-215, 217, 218, 221, 222, 225 Bach Jan Sebastian (1685-1750), kompo- zytor niem. 117 Badeni Kazimierz (1846-1909), polityk galicyjsko-austr. 245, 249, 250 Bakunin Michaił (1814-1876), rewolucjonista roś. 207 Balzer Oswald Marian (1858-1933), pol- ski historyk prawa 316 Batory Andrzej (1562-1599), kardynał, wojewoda siedmiogrodzki 83 Batory Gabriel (Gabor) (1589-1613), od 1608 ks. Siedmiogrodu 86 Batory Krzysztof (1530-1581), brat kr. Stefana 81 Batory Zygmunt, ks. Siedmiogrodu 1581 -1598 i 1600-1601 83 Batowskl Henryk, współczesny historyk polski 376 Batthyany Lajos (1807-1849), polityk węgierski 200, 273 Bauer Otto (1882-1938), polityk austr. 259, 287 Bauernfeld Eduard (1802-1890), drama- turg austr. 792 Becker Johann Joachim (1635-1682), le- karz i ekonomista austr. 772, 773 Beethoven Ludwik van (1770- 1827), kompozytor austr. 762, 792 Bela IV, kr. Węgier 1235-1270 27 Belcredi Richard (1823-1902), polityk austr. 227, 237 Bem Józef (1794-1850), gen. polski 270, 273 Benedict Moritz (1849-1920), dziennikarz austr. 269 Beneś Eduard (1884-1948), polityk czeski 278 Berchtold Leopold (1863-1942), dyplomata austr. 262 Berek Joselewicz (1764-1809), oficer polski 757 Bethlen Gabor, ks. Siedmiogrodu 1613 -1629 85-87 Beust Friedrich Ferdinand (1809-1886), polityk saski i austr. 230-232, 238, 247 Biernat Kazimierz, współczesny autor polski 376 Biliński Leon (1846-1923), polityk austr. 249 Billroth Theodor (1829-1894), chirurg wiedeński 269 Bismarck Otto (1815-1898), polityk pru- ski 227, 230, 247, 242, 248, 252 Blum Robert (1804-1848), polityk niem. 270 Bobrzyński Michał (1849-1935), historyk i polityk polski 244 Bocskay Istvan, ks. Siedmiogrodu 1605 -1606 83 Boer Lukas Johann (1751-1835), lekarz wiedeński 747 Bohm-Bawerk Eugen (1851 - 1914), ekonomista austr. 270 Bolesław Chrobry, ks. i kr. Polski 992 -1025 20 Bolesław Wstydliwy, ks. sandomiersko- krakowski 1243-1279 29 Bonifacy św. (Bonifatius), właśc. Wynfrith (ok. 680-754), apostoł Niemiec 67 Bom Ignaz von (1742—1791), przyrodnik wiedeński 747 Bourbon zob. Burbon Brahe Tycho de (1546-1601), słynny as- tronom duński 98 Brahms Johannes (1833 — 1897), kompozytor niem. 277 Breitner Hugo (1873-1946), polityk austr. 290 Brentano Franz (1838-1917), filozof i psycholog niem. 270 Bruck Karl (1798-1860), polityk austr. 277, 275 Briicke Ernst Wilhelm (1819-1892), lekarz wiedeński 269 Bruckner Anton (1824-1896), muzyk austr. 277 Buol v. Schauenstein Karl Ferdinand (1797 -1865), dyplomata austr. 279, 227 Burbon-Parma, dynastia francuska panująca w Parmie 280 Burbonowie (Bourbonowie), dynastia francuska 707, 708, 770, 777, 783 Buszko Józef, współczesny historyk polski 9, 376 Canisius Petrus (1521-1597), jezuita 79 Carnap Rudolf (1891-1970), filozof wie- deński 299 324 Cavour Camillo Benso (1810-1861), polityk włoski 220, 221 Celtes Conrad (1459-1508), humanista niem. 66 Cezar, Caius Julius Caesar (ok. 100-44 p.n.e.), polityk i wódz rzymski 32 Chruszczow Nikita (1894-1971), polityk radziecki 313 Churchill Winston (1874-1965), polityk brytyjski 302 Cobenzl Johann Philipp (1741-1810), dy- plomata austr. 160 Conrad von Hotzendorf Franz (1852 - 1925), gen. austr. 262 Csokor Franz Theodor (1885-1969), dra- maturg wiedeński 299 Cyceron, Marcus Tullius Cicero (106—43 p.n.e.), polityk i pisarz rzymski 97 Cymbarka (ok. 1394—1429), ks. mazowiecka, ż. arc. Ernesta Żelaznego 44 Cyryl św, właśc. Konstantyn (ok. 827 — ok. 869), twórca głagolicy 18 Czapliński Władysław (1905-1981), histo- ryk polski 9 Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861), ks., polityk polski 169 Czernin Ottokar (1872-1932), dyplomata austr. 281 Daszyński Ignacy (1866-1936), polityk polski 249 Daun Leopold (1705 — 1766), gen. austr. 126 Dąbrowski Jan Henryk (1755-1818), gen. polski 9, 168 Deak Ferenc (1803-1876), polityk węgierski 227 Delsenbach J. A., rytownik 119 Deutsch Julius (1884-1968), polityk austr. 287 Dietrichstein Franz (1570-1636), kardynał, działacz kontrreformacji 87 Dietrichstein, austr. rodzina arystokratyczna 76 Dioklecjan, Caius Aurelius Yalerius Dioc- letianus (ok. 243 — 316), ces. rzymski 14, 15 Doblhoff-Dier Anton (1800-1872), polityk austr. 205 Dobrovsky Josef (1753-1829), pionier od- rodzenia czes. 779 Dollfuss Engelbert (1892-193*4), polityk austr. 292-296, 301 Don Carlos zob. Karol VI ces. Donner Georg Raffael (1693-1741), rzeź- biarz austr. /20 Dunajewski Julian Antoni (1822-1907), polityk-ekonomista 268 Diirer Albrecht (1471-1528), niem. malarz i grafik 50 Dvofak Antonin (1841-1904), kompozy- tor czes. 277 Ebendorfer Thomas (1387-1464), kroni- karz i teolog 69 Eggenberg Johann Ulrich (1568-1634), polityk 92 Eggenbergowie, ród austr. 92 Elżbieta (1409-1442), c. Zygmunta Lu- ksemburskiego, ż. Ałbrechta V 41, 44 Elżbieta, ces. roś. 1741-1762 726, 727 Elżbieta (1837-1898), ż. Franciszka Józefa I, ces. austr. 229 Elżbieta Rakuszanka (1436-1505), c. Ał- brechta V/II, ż. Kazimierza Jagiellończy- ka 46 Enikel Jans (Enenkel) (zm. ok. 1280), kronikarz 66 Ernest, arc. austr. 1553-1595 83 Ernest Żelazny, ojciec Fryderyka III 44 Ernest Dzielny, mrgr. Austrii 1055 — 1075 27, 64 Eugeniusz Sabaudzki (1663 — 1736), gen. austr. 703, 705, 706, 708, 777, 778, 295 Eytzing Ulrich (zm. ok. 1461), mieszczanin wiedeński 43 Fadinger Stephan (zm. 1626), przywódca chłopów 89 Fali Leo (1873-1925), muzyk austr. 299 Febronius Justinus, właśc. Hontheim Jo- hann Nikolaus von (1701-1790), teolog 735 Fejervary Geza (1833-1914), gen. i polityk węgierski 254 Felbiger Johann Ignaz von (1724-1788), ksiądz, reformator szkolnictwa 739 Fefczak Wacław, współczesny historyk polski 9 Ferdynand I, ks. Austrii od 1521, kr. Czech i Węgier od 1526, ces. 1556- 1564 52, 55, 72-74, 76, 78, 87, 95, 705 Ferdynand II, kr. Czech 1617, kr. Węgier 1618, ces. 1619-1637 87, 82, 86, 87, 89, 90, 92, 95, 775 Ferdynand III, ces. 1637-1657 700, 775 325 Ferdynand I, ces. austr. 1835-1848 184, 185, 202, 209, 211, 213, 226 Ferdynand (zm. 1824), arc. Toskany 1792 -1802, Salzburga 1802-1805, Wiirz- burga 1805-1814 162 Ferdynand, arc. Tyrolu 1564-1595 97 Ferdynand Karol Józef d'Este, arc. 1781 -1850 164 Ferdynand II, kr. Sycylii i Neapolu 1830 -1859 198 Ferdynand, elektor bawarski 1612—1650 96 Ferdynand Koburg, ks, potem kr. Bułgarii 1887-1918 252 Fey Emil (1886-1938), polityk austr. 292, 294 Fichte Johann Gottlieb (1762-1814), filo- zof niem. 167 Ficąuelmont Karl Ludwig (1777-1857), polityk austr. 203 Figi Leopold (1902- 1965X polityk austr. 304, 305, J07, 309, 310 Filip, kr. Hiszpanii 1556-1598 49 Fischer Ernst (1899-1972), polityk austr. 304 Fischer von F.rlach Johann Bernhard (1656 -1723), architekt 119, 121 Fischer von Erlach Joseph Emanuel (1693 -1742), architekt 121 Fischhof Adolf (1816-1893), lekarz i polityk austr. 205 Florian św. (VI w.) 15 Franciszek I zob. Franciszek II Franciszek I żob. Franciszek Stefan Franciszek II, ces. 1792-1806, jako Franciszek I ces. austr. 1804-1835 158- 163, 170, 175-177, 184-186, 189-191 Franciszek Józef I, ces. austr. 1848-1916 211, 213, 217, 219-222, 224, 226, 229, 230, 233, 254, 258, 269, 278, 280 Franciszek Ferdynand d'Este (1863- 1914), arc, następca tronu austr. 250, 259, 260, 262, 263 Franciszek Karol (1802- 1878), arc, ojciec ces. Franciszka Józefa I 185, 211 Franciszek Stefan, ks. Lotaryngii 1729 -1735, w. ks. toskański 1737-1765, ces. 1745-1765 108, 122, 124, 125 Franco- Bahamonde Francisco (1892 -1975), gen. i polityk hiszpański 297 Freud Zygmunt (1856-1939), psychiatra wiedeński 270, 299 Friedjung Heinrich (1851-1920), historyk i polityk austr. 246, 270 Fryderyk I Barbarossa, kr. niem. 1152, ces. 1155-1190 21 Fryderyk I, ks. austr. 1194-1198 21 Fryderyk II, ks. austr. 1230-1246 21 Fryderyk II, kr. Prus 1740-1786 122, /25 -127, 154, 162, 174 Fryderyk III, kr. niem. 1440, ces. 1452 -1493 33, 40, 43-49, 53, 61, 66, 69 Fryderyk, elektor Palatynatu, „zimowy król" czes. 1619-1620 87 Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski (Wielki Elektor) 1640-1688 /02 Fryderyk Wilhelm II, kr. Prus 1786-1797 156 Fryderyk Wilhelm IV, kr. Prus 1840- 1861 202, 214 Fugger Jakub II (1459-1525), bankier z. Augsburga 53 Fuggerowie, rodzina bankierska 53, 96 Fux Johann Joseph (1660-1741), muzyk wiedeński 117 Gaj Ljudevit (1809-1872), pisarz i polityk chorwacki 180, 189 Galeazzo de Sancta Sophia z Padwy (pół. XV w.), anatom 65 Gallus św. (ok. 554-627), misjonarz 17 Garibaldi Giuseppe (1807-1882), wódz włoski 22/ Gartner, Wernher der Gartener (XIII/XIV w.X poeta 67 Geissmayr Michael (1490-1532), przy- wódca chłopów Tyrolu 60 Gentz Friedrich (1784-1832), publicysta i polityk 167, 175 Georg z Peuerbach zob. Peuerbach Georg Gierowski Józef Andrzej, współczesny historyk polski 9 Glaise-Horstenau Edmund (1882-1946), polityk austr. 297 Gleissenberger Virgil (1865-1737), opat z Ossjaku 117 Gluck Christoph Willibald (1714-1787), muzyk niem. 142 Gołuchowski Agenor (1812-1875), polityk galicyjsko-austr. 222—225 Gołuchowski Agenor (1849-1921), dyplomata austr. 249, 260 Gorbach Alfons (1898-1972), polityk austr. 310 326 Gorgey Artur (1818-1916), gen. węgierski 273 Gregr Julius (1831-1896X polityk czes. 245 Grillparzer Franz (1791-1872), poeta i pi- sarz austr. 192, 193, 206 Gross Hans (1847-1915), prawnik-krymi- nolog austr. 270 Gruber Max (1853-1927), lekarz wiedeń- ski 269 Grun Anastasius zob. Auersperg Anton Atexander Grzegorz VII św, papież 1073-1085 21 Gustaw Adolf, kr. Szwecji 1611-1632 89, 90 Guta (zm. 1297), c. Rudolfa I, ż. Wacława kr. czes. 31 Habsburg Otton (ur. 1912), s. ces. Karola I 301, 310, 311 Habsburgowie, dynastia austr. i hiszpańska 6-8, 29-33, 35, 36, 38, 40, 43, 48, 50, 52, 60, 72-74, 76, 78, 79, 81-92, 96, 100-103, 105, 107, 109, 113, 117, 122, 125, 128, 134, 154, 157, 162-164, 171, 179, 181, 189, 198, 202, 213, 214, 228, 241, 256, 257, 259, 268, 275, 285, 299 Hainisch Michael . (1858-1940X polityk niem. 290-292 Hanak Anton (1875-1934), rzeźbiarz austr. 300 Hantsch Hugo (1895-1972), historyk austr. 317 Havlicelc-Borovsky Kareł (1821 -1856), li- terat i polityk czes. 196 Haugwitz Friedrich Wilhelm (1700-1765), reformator austr. 129, 134, 147 Haydn Józef (1732-1809), kompozytor austr. 117, 141, 142, 163 Haynau Julius (1786-1856X gen austr. 213, 214 Heinbuche von Langenstein Heinrich (1325 — 1397), matematyk, astronom i teolog, profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego 65 Henryk II, kr. niem. 1002, ces. 1014-1024 20, 21 Henryk III, kr. niem. 1039, ces. 1046 -1056 20 Henryk IV, kr. niem. 1056, ces. 1084-1106 21 Henryk I, mrgr. Austrii 994-1018 20 Henryk II Jasomirgott, mrgr. Austrii 1141 - 1177 21, 27, 28, 32, 34, 66 Henryk z Melk (ok. 1160), poeta 67 Henryk z Mugeln (XIV w.), poeta 68, 69 Herberstein Zygmunt (1486—1566), uczony, dyplomata 98 Hitler Adolf (1889-1945), dyktator niem. 293-302, 308 Hofer Andreas (1767-1810), przywódca powstania w Tyrolu 164 Hofmanstahl Hugo (1874-1929), poeta austr. 270, 277, 299 Hohberg Wolf Helmhard (1612-1688), epik niem. 118 Hohenberg Martin zwany Altomonto (1657-1745), malarz 120 Hohenstaufowie, dynastia niem. 21, 31 Hohenwart Karl Siegmund (1824-1899X polityk austr. 238 Hontheim Johann Nikolaus zob. Febro- nius Justinus Hornigk Philipp Wilhelm (1640-1714), ekonomista austr. 113 Hotzendorf zob. Conrad von Hotzendorf Franz Hubmaier Balthasar (1485-1528), bp. anabaptysta 76 Hunyadi Jan (ok. 1385 — 1456), wódz węgierski 45, 48 Husserl Edmund (ł859-l938), filozof 270 Ingarden Roman (1893-1970), filozof polski 270 Innitzer Theodor (1875-1955), kardynał i polityk austr. 500 Izabela (1519-1559), c. Zygmunta I, kr. Węgier 73 Jadwiga, c. Ludwika Węgierskiego, kr. Polski 1384-1399 36, 41 Jagiellonowie, dynastia polska 7, 42, 52 Jan Luksemburski, kr. Czech 1310-1346 55 Jan III Sobieski, kr. Polski 1674- 1696 103, 120 JanZapolya, kr. Węgier 1526- 1540 7 J, 81 Jan Parricida (zm. 1313). s. Rudolfa II k» Austrii 31 Jan, arc. 1782 IK.S9 Ifi.t. IM. lof l>>. 185, 204. 205. M Jans(en) Fnikicl /oh. l 327 JelaCić Josip (1801-1859), gen. i polityk austr. 208-210 Jerzy Czarny zwany Karadjordje (1766 - 1817), założyciel dynastii serbskiej, przywódca powstania 171 Jerzy z Podiebradu, kr. czes. 1458-1471 45 Joanna (1479-1555), ks. hiszpańska, ż. Fi- lipa Habsburga 49 Johann (zm. 1345), opat z Yiktring, kroni- karz 66 Johann z Gmunden (1380-1442), astro- nom 65 Jonas Franz (ur. 1899), polityk austr. 310, 311, 315 Jorger Christoph (ok. 1500-po r. 1570), protestant 76 Józef I, kr. Węgier 1687, ces. 1705-1711 • 104, 105, 107, 120 Józef II, ces. 1765-1790 91, 127, 130, 134 -137, 139-141, 144-156, 158, 159, 172, 176, 179, 186, 187, 194 Jungmann Josef (1773-1847), literat czes. 179 Justi Johann Heinrich Gottlob (1702 -1771), ekonomista 132, 141 Kafka Franz (1883-1924), pisarz austr. 299 Kaindl Raimund (1866-1930), historyk austr. 318 Kalinowski Lech, polski historyk sztuki 9 Kalman Imre (1882-1953), kompozytor węgierski 299 Kara Mustafa (zm. 1683), wezyr 102 Karadjordje zob. Jerzy Czarny Karadjordjevići, dynastia panująca w Ser- bii 258 Karadzić Vuk (1787-1864), pisarz serbo- -chorwacki 180 Karol Wielki, kr. Franków 768, ces. 800 -814 17, 18 Karol IV, kr. Czech i ces. 1346-1378 32, 35, 40, 70 Karol V, kr. Hiszpanii jako Karol I, 1516, ces. 1519-1556 52, 78 Karol VI (Don Carlos), kr. Hiszpanii 1703 jako Karol III, ces. 1715-1740 106 -109, 115, 117, 118, 122 Karol VII Wittelsbach, ces. 1742-1745 122, 125 Karol l, ces. austr. 1916 -1918 278-281, 2«4, 2«5. 301 Karol, arc. Styrii 1564-1590 81, 82 Karol, (1771-1847), arc. gen. 163, 164, 167, 177, 185 Karol H, kr. Hiszpanii 1665-1700 104 Karol Albert, kr. Piemontu 1831-1849 198, 202, 206, 212, 214 Karol X Gustaw, kr. Szwecji 1654-1660 98 Karol XII, kr. Szwecji 1697-1718 106 Karol Śmiały, ks. Burgundii 1467-1477 48, 49 Karol ks. Lotaryński 1643-1690, wódz austr. 103 Karolingowie, dynastia frankońska 17 Kaschauer Jacob, malarz i rzeźbiarz wie- deński, zm. przed 1463 r. 71 Katarzyna II, ces. roś. 1762-1796 127 Kaunitz Wenzel Anton (1711-1794), dy- plomata austr. 126, 129, 134, 136, 140, 144, 145 Kazimierz Jagiellończyk, w. ks. Litwy, kr. Polski 1447-1492 43, 46, 52 Kazimierz Wielki, kr. Polski 1333-1370 32 Kazimierz, s. Kazimierza Jagiellończyka (1458-1484) 43 Kennedy John (1917-1963), polityk ame- rykański 313 Kepter Johannes (1571 — 1630), astronom i matematyk niem. 98 Khevenhtiller, austr. rodzina arystokraty- czna 76 Kirchschlager Rudolf (ur.. 1915), polityk austr. 315 Klapka Gyorgy (1820-1892), gen. węgierski 213 Klaudiusz, Tiberius Claudius Germanicus, ces. rzymski 41 — 54 13 Klaus Joseph (ur. 1905), polityk austr. 310, 311 Klein Anton Adalbert (1894-1975), histo- ryk austr. 318 Klesi Melchior (1552-1630), bp, kardynał i polityk austr. 86, 87 Koerber Ernst (1850-1919), polityk austr. 253 Koerner Theodor (1873-1957), polityk i gen. austr. 304, 310 Kokoschka Oskar (ur. 1886), malarz i pi- sarz austr. 300 Kollar Jan (1793-1825), pisarz czes. 180 Kolowrat Franz Anton (1778-1861), polityk austr. 177, 185, 203 328 Komeński Jan Amos (1597 — 1670), peda- gog czes. 98 Konrad II, kr. niem. 1024, ces. 1327 -1039 20 Konrad z Megenbergu (ok. 1..09-1374), rektor szkoły w Wiedniu 64 Konstantyn zob. Cyryl św. Konstantyn Wielki, Flavius Yalerius Con- stantinus, ces. rzymski 306—337 15 Konzul Stjepan Istranin (ok. 1521 —ok. 1580), protestant i pisarz serbo-chorwac- ki 79 Kopitar Jernej Bartolomej (1780-1844), językoznawca słowiański 180 Koplenig Johann (1891-1968), polityk austr. 304 Kossuth Ludwik (1802-1894), polityk wę- gierski 198, 200, 209 Kościuszko Tadeusz (1746-1817), gen polski, naczelnik powstania 1794 160 Kotzebue August (1761-1819), literat niem. i agent roś. 175, 181 Kozeński Jerzy, współczesny historyk polski 316 Kramaf Kareł (1860-1937), polityk czes. 279 Krasiński Zygmunt (1812-1859), poeta polski 184 Krawczuk Aleksander, współczesny historyk polski 9 Kreisky Bruno (Ur. 1911), polityk austr. 307, 311, 313-315 Krones von Marchland Franz (1835 - 1902), historyk austr. 270 Kudlich Hans (1823-1917), polityk 206 Kun Bela (1886-1939), polityk węgierski 287 Kunter Heinrich (ok. 1309), mieszczanin z Bożen 55 Kupetzky Johann (1667 -1740), austr. malarz i rytownik 106 Lamberg Franz (1791-1848), gen. austr. 209 Landsteiner Karl (1868-1943), lekarz wiedeński 299 Langenstein Heinrich von zob. Heinbucbe von Langenstein Heinrich Lanner Joseph (1801 -1843), muzyk austr. 192 LassaUe Ferdinand (1825-1864), polityk niem. 247 Latour Theodor (1780-1848), gen. austr. 209 Laudon Gideon (1717-1790), gen. austr. 126, 127 Lautensack Hans Sebald (1524-ok. 1565), malarz i rytownik 80 Lehar Ferenc (1870-1948), kompozytor węgierski 271 Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof niem. 118 Lenin Włodzimierz Iljicz, wtaśc. Uljanow (1870-1924), najwybitniejszy teoretyk marksizmu, twórca państwa radzieckiego 281, 284 Leopold III, ks. austr. 1356-1386 36, 38 Leopold I, ces. 1657-1705 100-102, 105, 115, 117, 118 Leopold II, ces. 1790-1792 154-158, 187 Leopold II, w. ks. Toskanii 1824-1859 202 Liebknecht Wilhelm (1826-1900), polityk niem. 247 Liechtenstein Karl (1569- 1627), polityk austr. 87, 88, 117 Liechtensteinowie austr. ród arystokraty- czny 120 Liudewit (zm. 823), ks. słoweński 18 Lobkowitz Wenzel Eusebius (1609- 1677), polityk austr. 100 Lobkowitzowie, austr. ród arystokratyczny 112 Losenstein Christoph von (XVI w.), prote- stant austr. 97 Ludwik Niemiecki, kr. Franków 840-876 18 Ludwik I Wielki, kr. Węgier 1342- 1382 32, 36, 41 Ludwik II Jagiellończyk, kr. Węgier i Czech 1516-1526 52, 72 Ludwik XIV, kr. Francji 1643-1715 100 -102, 104, 107, 117, 125 Ludwik XV, kr. Francji 1715-1774 125 Ludwik XVI, kr. Francji 1774-1793 159 Ludwik Filip, kr. Francuzów 1830-1848 183 Ludwik, arc. 1784-1864 185 Lueger Karl (1884-1910), polityk austr. 246, 248, 250 Luitpokl Babenberg (zm. 994), mrgr. austr. 20 Luitpokl II, mrgr. austr. 1075-1095 21 Luitpokl III, mrgr. austr. 1095-1136 21 Luitpokl IV, mrgr. austt. 1136-1141 21 329 Luitpold V, ks. austr. 1177-1194 21, 66 Luitpold VI, ks. austr. 1198-1230 21, 67 Luksemburgowie 32, 41 Luter Marcin (1483 — 1546), reformator religijny 60, 69, 76, 175 Macartney C. A, historyk angielski 377 Mach Ernst (1838-1916), austr. fizyk, filozof 270 Maciej II Habsburg, kr. Węgier 1608, ces. 1612-1619 83-87 Maciej Korwin, kr. Węgier 1458, kr. Czech 1469-1490 48, 49 Mahler Gustav (1860-1911), muzyk austr. 277 Maksymilian I, kr. niem. 1486, ces. 1508 -1519 48-52, 74, 97, 117 Maksymilian II, kr. Czech 1562, Węgier 1563, ces. 1564-1576 80, 87, 83, 98, 117 Maksymilian, arc. 1558 — 1618, pretendent do tronu polskiego 87, 83 Maksymilian, elektor bawarski 1623 — 1651 89 Małgorzata zw. Maultasch (zm. 1369), hr. Tyrolu 1335-1366 39 Manin Daniele (1804-1857), polityk wło- ski 797, 207 Marek Aureliusz, Marcus Aurelius Antoni-nus, ces. rzymski 161-180 13, 14 Maria Teresa, ces. 1740-1780 708, 709, 122-133, 135, 136, 138-140, 142-146, 149, 150 Maria (1370-1395), c. Ludwika Wielkiego, ż. Zygmunta Luksemburskiego 41 Maria, ks. Burgundii 1457-1482, ż. Ma- ksymiliana I od 1477 48, 49 Maria Antonina (1755-1793), arc., kr. Francji od 1774 759 .Maria Ludwika (1791-1847), arc, ż. Na- poleona I w latach 1810-1821 766 Marks Karol (1818-1883), twórca socja- lizmu naukowego 270 Marlborough John Churchill (1650-1727), ks, wódz angielski 705 Marshall George Catlett (1880-1959), gen. i polityk amerykański 306 Martini Karl Anton (1726-1800), prawnik austr. 133, 141 Martinovics lgnąc (1755-1795), polityk węgierski 759 Marx Gracjan (pół. XVIII w.X pijar, refor- mator szkolnictwa 738 Masaryk Tomaś Garrigue (1850-1937), uczony i polityk czes. 276, 278, 297 May Arthur J, historyk angielski 377 Mayer Franz Martin (1844-1914), histo- ryk austr. 378 Mayr Michael (1864-1922), polityk austr. 290, 297 Megerle Ulrich, Megerlin zob. Abraham de Sancta Clara Meinhard (ok. 1343-1363), hr. Tyrolu 39 Messerschmidt Franz Xaver (1736-1783), rzeźbiarz austr. 723, 124 Metody św. (zm. 885) 78 Metternich Klemens Lothar (1773-1859), polityk austr. 766-777, 174-177, 181 -185, 187, 189, 190, 193, 197-199, 202, 205, 208, 216, 224 Michał, wojewoda wołoski 1599 83 Migazzi Christoph Anton (1714-1803), kardynał, reformator uniwersytetów 738 Miklas Wilhelm (1872-1956), polityk austr. 292, 298 Mikołaj I, ces. roś. 1825- 1855 782, 783, 273, 214, 219, 224 Mikołaj z Kuzy, właśc. Nikolaus Krebs (1401-1464), bp Brixen, matematyk i filozof 47 Mikołaj z Lejdy (XV w.) 45 Moll Balthasar Ferdinand, (XVII w.), rzeźbiarz 88 Montecuccoli Raimund (1609 - 1680), wódz austr. 707 Montesquieu Charles, Monteskiusz (1609 -1680), filozof francuski 778, 730 Mozart Wolfgang Amadeusz (1756- 1791), kompozytor austr. 777, 742 Musil Robert (1880-1942), pisarz austr. 299 Mussolini Benito (1883-1945), polityk włoski 292, 294-296, 308 Napoleon I, ces. Francuzów 1804—1815 760-763, 166-168, 170, 171 Napoleon III, ces. Francuzów 1852-1870 220, 227, 224, 228, 230, 247 Neron, Nero Claudius Caesar, ces. rzymski 54-68 32 Nestroy Johann Nepomuk (1801-1862), austr. aktor i komediopisarz 792, 206 Nowicki Adam (1865-1949), dziennikarz polski 376 330 Oberwinder Heinrich (1846-1914), austr. działacz robotniczy 247 Ockham Wilhelm (ok. 1300-1349), filozof angielski 65 Oppenheimer Samuel (1635 — 1703), bankier austr. 775 Orleanowie, dynastia francuska 183 Otto (1111-1158), bp w Freisingu, kroni- karz 27, 66 Ottokar z Gaal, Ottacher ouz der Geul (ok. 1265-1309), kronikarz 66 Ottokar II Przemysł, kr. Czech 1253 -1278 29-37, 69 Otton I Wielki, kr. niem. 936, ces. 962 -979 79, 20, 27, 762 . Otton II, kr. niem. 961, ces. 967-983 20 Otton arc. zob. Habsburg Otton Palacky Frantisek (1798-1876), historyk i polityk czes. 780, 206, 207, 238 Paltram Yazzo (zm. 1304), kronikarz 66 Papen Franz von (1879-1969), dyplomata niem. 297 Pappenheim Gottfried Heinrich (1594 -1632), gen. austr. 89 Paracelsus, właśc. Theophrastus Boniba- stus von Hohenheim (1493-1541), lekarz i historyk 98 Paśić Nikola (1846-1926), polityk serbski 258 Paskiewicz Iwan (1782—1856), gen. roś. 273 Paweł I, ces. roś. 1796-1801 767 Pellico Silvio (1789-1854), spiskowięcwłoski 782 Petrarca Francesco (1304—1374), poeta włoski 32 Peuerbach Georg von (1423—1461), astro- nom 65 Pfrimer Walter (1881-1968), polityk austr. 293 Piastowie dynastia polska 7 Piccolomini Enea Silvio zob. Pius II Pillersdorf Franz (1786-1862), polityk austr. 202, 203, 205 Piłsudski Józef (1867-1935), polityk, mar- szałek Polski 295 Piotr III, ces. roś. 1762 727 Piotr I Karadjordjević, kr. Serbii 1903 -1921 258 Pirchegger Hermann (1875-1973), historyk austr. 378 Pirquet Clemens Johannes (1874-1929), lekarz austr. 299 Pittermann Bruno (1905-1983), polityk austr. 304, 370, 372 Pius II, papież 1458- 1464 47, 66 Pius IX papież 1846-1878 797, 202, 236 Pius XI, papież 1922-1939 294 Polheim, austr. rodzina arystokratyczna 76 Poniatowski Józef (1763-1813), ks, wódz polski 764 Poniatowski Michał (1736- 1794), ks., pry- mas Polski 750 Popovici Aurel (1863- 1917), polityk ru- muńsko-austr. 259, 260 Potocki Alfred (1817-1889), polityk polski i austr. 238 Pozzo Fra Andrea z Trydentu (1642 -1709), malarz 779 Przemyślidzi, dynastia czeska 29, 37 Przemysł II zob. Ottokar II Raab Julius (1891-1964), polityk austr. 304, 307, 370, 377 Radetzky Johann Joseph Wenzel (1766 -1858), gen. austr. 767, 798, 207, 206, 208, 272 Rajaćić Josif (1785 —1861), patriarcha i po- lityk serbski 208 Rakoczy Franciszek II (1676-1735), ks. Siedmiogrodu 704, 705, 708 Rauch Adrian (1731 -1802), historyk austr. 742 Rauscher Josef Othmar (1797-1875), kar- dynał austr. 277 Rechberg Johann Bernhard (1806-1899), dyplomata austr. 224, 227 Redlich Oswald (1858-1944), historyk austr. 270 Regiomontanus, właśc. Miiller Johannes (1436-1476), astronom 65 Renner Karl (1870-1950), polityk austr. 259, 287, 288, 297, 294, 307, 304, 305, 370 Richelieu Armand Jean du Plessis (1585 — 1642), kardynał, polityk francuski 89 Riegger Paul (1705-1775), prawnik austr. 747 Romanowowie, dynastia roś. 278 Rostworowski Emanuel Mateusz, współ- czesny historyk polski 9 Roth Joseph (1894-1939X pisarz austr. 299 331 Rotszyld Salomon Meyer (1774-1855), bankier wiedeński 174, 175, 190 Rotszyldowie, rodzina bankierska 269, 292 Rudolf I, kr. Niemiec 1273-1291 29-37, 53 Rudolf II, kr. Węgier 1572, Czech 1576 ces. 1576-1612 83-85, 88, 98, 99, 117 Rudolf II (zm. 1290), s. Rudolfa I 31 Rudolf III, kr. Czech 1306-1307 37 Rudolf IV Założyciel, ks. Austrii 1358 -1365 32-36, 38, 39, 52, 68-77 Rudolf (1858-1889), arc., następca tronu 250, 257, 269 Ruppa Wilhelm, z Roupova Wilhelm (zm. 1641), polityk czes. 87 Ryszard Lwie Serce, kr. Anglii 1189-1199 27 Sacher-Masoch Leopold von (1835- 1895), pisarz austr. 270 Safafik Pavel Josef (1795-1861), pisarz i uczony słowacki 780 Samo (zm. ok. 658), ks. słowiański 76 Sand Karl Ludwig (1795-1820), rewolu- cjonista niem. 775 Scamozzi Yincenzo (1552-1616), architekt 99 SchSrf Adolf (1890-1965), polityk austr. 304, 305, 307, 309, 370 Schiller Fryderyk (1759-1805), poeta niem. 90, 164, 176 Schlick Moritz (1882-1936), filozof wie- deński 299 Schmerling Anton von (1805-1895), poli- tyk austr. 270, 275, 224-227, 237, 234 Schmutzer Jakob (XVIII w.), rytownik 728 Schnitzler Arthur (1862-1931), pisarz austr. 270, 299 Schober Johann (1874-1932), polityk austr. 297 Schonerer Georg (1842-1921), polityk austr. 246 Schroder Wilhelm von (zm. 1688), ekono- mista austr. 773 SchrStter Franz Ferdinand (1736-1780), historyk austr. 742 Schubert Franciszek (1797-1828), kompo- zytor wiedeński, twórca pieśni solowych 792, 277 Schulze-Delitzsch Franz Herman (1808 -1883), ekonomista niem. 247 Schuschnigg Kurt von (1897-1977), poli- tyk austr. 294, 296-298 Schwarzenberg Felix (1800-1852), ks., polityk austr. 270, 277, 273, 275, 276, 279, 224 Schwarzenberg Georg Ludwig (.1586 — 1646), nr., magnat austr. 92 Schwarzenberg Karl (1771 - 1820), ks., gen. austr. 766, 767 Schwarzenbergowie, austr. ród arystokra- tyczny 92, 772 Schwind Moritz (1804-1871), malarz austr. 792 Sedlnitzky Joseph (1773- 1855), polityk austr. 775, 798, 799 Seifried Hebling (zm. ok. 1322), poeta 67 Seipel Ignaz (1876-1932), ksiądz, polityk austr. 297, 292 Seitz Karl (1869-1950), polityk austr. 290, 304 Selim II, sułtan 1566-1574 87 Seyss- Inąuart Arthur (1892-1946), polityk austr. 297, 298 Sforza Bianca Maria, ks., ż. Maksymiliana I od 1493 49 Sinowatz Fred (ur. 1929), polityk austr. 375 Sladkowsky Kareł (1823-1880), polityk czes. 245 Smetana Bedfich (1824-1884), kompozy- tor czes. 277 Solari Santino (1576-1646), architekt 99 Soliman Wspaniały, sułtan 1520-1566 73, 87 Sonnenfels Joseph von (1732-1817), austr. działacz Oświecenia 740, 747 Springer Rudolf zob. Bauer Otto Srbik Heinrich von (1878-1951), historyk austr. 299 Stadion Franz (1806-1853), hr., polityk austr. 200, 202, 203, 270, 275 Stadion Johann Philipp (1763-1824), hr., polityk austr. 763, 767, 773 Stainreuter Leopold (XV w.), kronikarz 66 Stanisław Leszczyński, kr. Polski 1704 -1711 i 1733-1736, ks. Lotaryngii 1736-1766 708 Starhemberg, austr. ród arystokratyczny 76 Starhemberg Ernst Rudiger (1899-1956), ks., polityk austr. 292, 294 Starhemberg Gundakar (1663-1745), za- rządca finansów austr. 775 Starhemberg Paul Jakob (1560-1635), przywódca stanów austr. 87 332 Stefan Batory, ks. Siedmiogrodu 1571 -1575, kr. Polski 1575-1586 81 Stefan I św„ ks. i kr. Węgier 997-1038 20 Stranitzky Joseph Anton (1676-1726), aktor wiedeński 117 Straus Oscar (1870-1954), kompozytor austr. 299 Strauss Johann (1804-1849), kompozytor austr. 792, 206 Strauss Johann (1825-1899), kompozytor, mistrz operetki wiedeńskiej 271 Strauss Richard (1864-1949), kompozytor niem. 277 Strohal Emil (1844-1914X prawnik austr., cywilista 269 Sturkgh Karl (1859-1916), polityk austr. 278 Suchenwirt Peter (ok. 1320-po 1395), poeta 67 Supilo Franjo (1870-1917), polityk chor- wacki 279 Suppe Franz von (1819-1895), kompozytor austr. 277 Suttner Bertha (1843-1914), powieściopi- sarka austr. 270 Suworow Aleksandr (1729- 1800X gen. roś. 161 Swieten Gerhard van (1700-1772), lekarz, reformator 732, 733, 738 Szechenyi Istvan (1791 -1860), polityk wę- gierski 787 Szela Jakub (1787-1866), przywódca chło- pski w czasie rzezi galicyjskiej w 1846 r. 796 Szeps Moritz (1834-1902), dziennikarz wiedeński 269 Taaffe Eduard (1833-1895), polityk austr. 242-249 Talleyrand-Perigord Charles Maurice de (1745-1838), dyplomata francuski 769 Tandler Julius (1869-1936), polityk austr. 290 Tassilo III (ok. 748-794), ks. Bawarii 77, 78 Tauber Kaspar (zm. 1524), protestant wiedeński 76 Taylor A. J. P, współczesny historyk an- gielski 377 Teodoryk Wielki, kr. Ostrogotów 471 -526 75 ThSkfily Imre (1657-1705), wódz powstania węgierskiego 702 Thugutt J. A. Franz (1736-1818), dyplo- mata austr. 760 Thun Leo (1811-1888X polityk austr. 276 Thurn Matyas" (1567-1640), przywódca czes. 87 Tilly Johann Tserklaes (1559-1632), gen., dowódca wojsk Ligi 89 Tisza Istvan (1861-1918), polityk węgierski 262 Tommaseo Niccoló (1802-1874), polityk włoski 797 Trauttmansdorff Marimilian (1584- 1650), polityk austr. 700 Trubar Primoź (1508-1586), pisarz sło- weński 79 Trumbić Ante (1864-1938), polityk chor- wacki 279 Twardowski Kazimierz (1866-1938), filozof polski 270 Uhlirz Karl (1854-1914), historyk austr. 377 Ulrich (ok. 1300), lekarz, malarz, poeta 64 Ulrich z Liechtensteinu (ok. 1200-ok. 1275), poeta 67 Unger Joseph (1828- 1913), prawnik austr. 269 Vega Georg von (1754-1802), matematyk austr. 742 Yogelsang Karl (1818- 1890), polityk austr. 248 Yries Adrian de (1560- 1626), rzeźbiarz 84 Wacław II, kr. Czech 1285-1305, kr. Pol- ski 1300-1305 37 Wacław III, kr. Węgier 1301-1304, kr. Czech i Polski 1305-1306 37 Wagner-Jauregg Julius (1857-1940), le- karz wiedeński 299 Wahlberg Wilhelm Erich (1824-1901), prawnik austr. 269 Waldheim Kurt (ur. 1918), polityk austr. 374 WaBchnowski Tadeusz, współczesny historyk polski 376 Wallenstein Albrecht (1583-1634), wódz austr. 86, 89, 90, 709 Walpote Robert sir (1676-1745), polityk brytyjski 724 Walther von der Yogelweide. (ok. 1170- ok. 1230), wybitny poeta średniowiecza 67, 68 333 Weininger Otto (1880- 1903X filozof wiedeński 270 Welfowie, dynastia niem. 21 Welserowie, rodzina bankierska 53 Wereszycki Henryk, współczesny historyk polski 316 Werfel Franz (1890-1945), pisarz austr. 299 Wergiliusz, Publius Yergilius Maro (70 -19 p.n.e.), poeta 97 Wernher der Gartener zob. GaYtner Wertheimer Samson (1658-1724), bankier austr. 115 Wesselenyi Ferenc (1606- 1667X palatyn, spiskowięcwęgierski 707 Wessenberg Johann Philipp (1773-1858), polityk austr. 205 Wielopolski Aleksander (1809-1899), mrgr, polityk polski 797 Wiktor Emanuel II, kr. Sardynii i Piemontu 1848, kr. Wioch 1861 - 1878 273 Wilhelm I, kr. Prus 1861-1888 273 Wilhelm II, kr. Prus 1888-1918 284 Wilhelm Habsburg (1370- 1406), narzeczony kr. Jadwigi, ks. Styrii i Karyntii od 1388 36 Wilhelm z Roupova zob. Ruppa Wilhelm Wilson Thomas Woodrow (1856-1924), polityk amerykański 284 Windischgratz Alfred (1787-1862), ks., gen. austr. 207, 270, 273 Wittelsbachowie, dynastia niem. 705, 707, 745 Wittgenstein Ludwig (1889-1951), filozof austr. 299 Władysław Jagiellończyk, kr. Czech 1471, kr. Węgier 1490-1516 49, 52 Władysław Jagiellończyk, kr. Polski 1434, kr. Węgier 1440-1444 44, 45 Władysław Jagiełło, kr. Polski 1386-1434 36, 38 Władysław Pogrobowiec, arc. austr., kr. Węgier i Czech 1440-1457 43-45, 48 Władysław II zw. Wygnaniec, ks. Polski 1138-1146, zm. 1159 27 Władysław, ks. opolski 1246-1281 29 Wolf Hugo (1860-1902X kompozytor austr. 277 Wolff Christian (1679-1754), filozof niem. 733 Wolfram von Eschenbach (ok. 1170— ok. 1220), poeta niem. 67 Wolkenstein Oswald (ok. 1377-1445), poeta z Tyrolu 68 Wotruba Fritz (ur. 1907X rzeźbiarz austr. 300 Wratysław II, ks. czes. 1061, kr. Czech 1085-1092 27 Wyclif (Wiklif, Wycliffe) John (ok. 1329 — 1384), reformator religijny 62 Wynfrith zob. Bonifacy św. Wyrozumski Jerzy, współczesny historyk polski 9 Zamoyski Jan (1542—1605), polityk i wódz polski 83 Zeller Christofer (zm. 1626), przywódca chło- pów 89 Zofia (1805-1872), ks. bawarska, matka ces. Franciszka Józefa I 785, 277 Zofia (zm. 1914), ks. Hohenberg, ż. następcy tronu arc. Franciszka Ferdynanda 263 Zollner Erich (ur. 1916), historyk austr. 377 Zrinyi Miklós (1508-1566), bań chorwacki 87 Zrinyi Miklós (1620-1664), bań chorwacki 707 Zweig Stephan (1881-1942), pisarz austr. 299 Zygmunt I Stary, kr. Polski 1506-1548 73 Zygmunt August, ks. Litwy 1522, kr. Pol- ski 1529-1572 87 Zygmunt III Waza, kr. Polski 1587-1632 83, 87, 98 Zygmunt Luksemburski, kr. Węgier 1387, kr. Czech 1410-1437 47, 42 Zygmunt (zm. 14%), ks Tyrolu 1436, 1446 -1490 47, 48, 66, 70 Żyta, ż. ces. Karola I 280 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH Pominięto hasła dotyczące Austrii. Zastosowano następujące skróty: prow. — prowincja, przeł. — przełęcz, rz. — rzeka, zob. — zobacz. Abisynia 131, 297 Adrianopol 87, 182 Adriatyk (Morze Adriatyckie) 19, 28, 32, 36, 46, 81, 86, 94, 114, 144, 260, 261, 279 Adyga, rz. 161 Afryka Północna 114 Akkon 21 Akwilea 39, 61 Akwizgran 125, 181 Alamanowie 17 Allia, rz. 12 Alpy 14, 71, 215, 220 Alpy Wschodnie 11, 12 Alpy Wschodnio-Południowe 20 Altranstadt 106 Alzacja 90, 280 Alzatczycy 186 Ameryka 52, 104, 7/0, 279, 299, 307 Ameryka Północna 726, 728 Anglia 77, 707, 114, 124, 125, 128, 132, 154, 165, 168, 169, 777, 773, 782, 790, 797, 194, 7-98, 799, 279, 230, 260, 263, 266, 279, 297, 297 Anglicy 27, 773 Apeniński Półwysep 777, 782, 279 Arabowie 373 Arad 273 Aspern 764 Atlantyk 79, 96 Auerstedt 763 Augsburg (Augusta Yindelicorum) 73, 79, 53, 55, 78, 79, 89, 94 Augusta Yindelicorum zob. Augsburg Austerlitz 762 Austria Dolna 75, 76, 78, 89, 97, 772, 774, 775, 752, 787, 797, 792, 243, 288, 290, 298, 302 Austria Górna 75, 76, 89, 775, 745, 752, 787, 243, 288, 302 Austria Wewnętrzna 775 Awarowie 75, 76, 78 Azja 76, 68, 260 Azja Mała 72 Badenia 227 Balaton 78 Bałkany (Półwysep Bałkański) 78, 28, 704, 709, 728, 749, 777, 782-784, 279, 230, 239, 247, 242, 252, 260, 267 Bałtyk 6-8, 49, 707 Banat 703, 705, 708, 777, 752, 258 Bawarczycy 89 Bawaria 7, 12, 78-22, 27, 29, 48, 67, 87, 89, 92, 704, 705, 707, 722, 724, 725, 745, 754, 770, 227, 287, 377 Bawarowie 75 — 77, 48 Bazylea 50, 760 Belgia 707, 728, 732, 734, 749, 753, 754, 767, 770, 783, 247, 273 Belgrad 703, 704, 708, 774, 754, 258, 262, 265, 273 Berchtesgaden 297 Berlin 722, 727, 767, 799, 247, 242, 297 Biała Góra 87 Bizancjum 78 Bloomington 377 Bochnia 790 Bodeńskie Jezioro 77 Bogumin 790 Bohmen zob. Czechy Bejowie 72 Bojuwarowie 72 Bolzano zob. Bożen Bolzano, okręg 308 335 Bośnia 40, 241-243, 257-261, 279 Bożen (Bolzano) 39, 55, 56, 70, 308 Brandenburgia 707, 702, 704 Bratysława zob. Preszburg Bregencja (Brigantium) 13, 17 Breitenfeld 89 Brema 239 Brenner, przeł. 96 Brescia 273 Brigantium zob. Bregencja Brixen 23, 47, 56, 60, 61 Brno 55, 797, 792, 250 Broumov (Braunau) 86 Bruksela 52, 72, 754 Bryzgowia 704 Brześć Litewski 287 Buda 44, 73, 103, 795, 273 'Budapeszt 229 Budweis 790 Bug, rz. 760 Bukowina 745, 747, 748, 756, 770, 795, 246, 248, 255, 280 Bukareszt 777, 274 Bułgaria 252, 267, 284 Bułgarowie 78 Bułgarzy 787, 274 Burgenland 288, 303 Burgundia 77, 48, 92 Campo Formio 767 Carnuntum 73-75 Celowięczob. Klagenfurt Celtowie 77, 72 Cheb zob. Eger Chełmszczyzna 287 Chiny 76 Chorwaci 78, 72, 79, 82, 97, 780, 787, 786, 202, 244, 257, 258, 274 Chorwacja 73, 75, 87, 707, 756, 766, 786, 787, 789, 797, 207-209, 229, 247, 244, 257, 275 Cieplice (Toplitz) 783 Cieszyn 745 Cisa, rz. 79, 703 Custozza 206, 227 Cymbrowie 73 Czarne Morze 7, 77 Czarnogóra 279, 247, 267 Czechy (Czechosłowacja, Bdhmen) 7, 72, 73, 76, 20, 27, 25, 27, 31, 32, 35, 40- 45, 49, 52, 55, 77-76, 83, 86-93, 96, 777, 724-726, 732, 736, 746, 752, 756, 168, 177-179, 186, 187, 191, 192, 194, 196, 197, 206, 207, 228, 237, 243, 245, 247, 249, 256, 265, 266, 268, 278, 279, 284, 286, 288, 297, 307, 306 Czechy Górne 792 Czesi 27, 29, 43, 45, 72, 74, 87, 756, 770, 778-780, 272, 226, 227, 237, 233, 238, 242, 244-246, 249, 255, 257, 265, 275, 276, 278, 284, 286, 288 Dakowie 73 Daleki Wschód 252, 260 Dalmacja 749, 762, 766, 770, 789, 797, 202, 208, 256-258 Dalmatyńcy 244, 274 Dania 227 Debreczyn 273 Drawa, rz. 75, 78, 209 Drezno 725 Dunaj, rz. 73, 74, 78, 79, 25, 27, 28, 54, 55, 92, 95, 744, 797, 220, 253, 302 Dunajec, rz. 273 Diirenstein 27 Durnkut zob. Suche Kruty Eger (Cheb) 90 Egipt 767, 783 Eisenach 247 Eisenburg 288 Enns, rz. 78, 79 Europa 6, 7, 11, 15, 16, 19, 23, 24, 29, 36, 49, 51, 53, 56, 58, 65, 66, 68, 77, 72, 75, 89, 93, 95, 98-700, 702, 707, 709-777, 776, 728, 729, 732, 733, 752, 757, 760, 767, 777, 773, 776, 787-783, 793, 794, 797, 228, 230, 237, 238, 246, 248, 252, 262, 264, 265, 268, 270, 275, 279-287, 286, 290, 297-299, 308, 374, 375 Europa Środkowa 796, 799, 273, 265, 290, 292 Europa Środkowo-Wschodnia 52, 772, 749 Europa Wschodnia 48 Europa Zachodnia 77, 48, 50, 65, 98, 702, 704, 708, 772, 773, 777, 725, 734, 776, 787, 792, 796, 799, 377, 372 Fehrbellin 702 Feldkirch 59 Ferrara 797 Fiume zob. Rijeka Florencja 28 Francja 49, 50, 62, 66, 69, 86, 90, 100, 102 - 105, 107, 108, 113, 122, 124-126, 128, 132, 147, 153-157, 160, 161, 163, 164, 336 166, 169-171, 181, 183, 184, 191, 195, 199, 219-221, 230, 232, 238, 241, 252, 258, 260, 261, 263, 275, 279, 280, 289, 291, 297, 301 Francuzi 6, 49, 161-163, 167, 183, 186, 276 Frankfurt nad Menem 170, 206, 207, 209, 210, 226 Frankonia 17 Freising 21, 23, 61, 66 Friaul, margrabstwo 18 Fryburg w Bryzgowii 104 Galia 77, 13 Galicja (Królestwo Galicji i Lodomerii), 144, 145, 147, 148, 151, 152, 155, 156, 164, 168, 170, 171, 176, 183, 184, 188, 189, 195, 196, 200, 202, 210, 212, 222, 226, 233, 234, 241, 244-246, 248, 249, 256, 268-273, 280, 292 Galicja Wschodnia 272 Galicja Zachodnia 160 Gastein 227 Gdańsk 155 Genewa 291 Georgia, stan 110 Germanie 13, 16 Gołdap 110 Gorlice 274 Gorycja 36, 75, 148 Gotowie 75, 99 Gottweig 26, 67 Górna Adyga 308 Gradyska 148 Grań zob. Ostrzyhom Graz 82, 98, 148, 177, 270, 299 Grecja 12 Grecy 182 Gumbin 110 Haga 155, 292 Hainfeld 247 Hallstatt 11 Hamburg 259 Hanower 7, 104 Heiligenkreuz 64, 70 Hercegowina 241-243, 257-261 Hesja 65, 227 Hiszpania 77, 52, 86, 96, 100, 104, 106, 114, 122, 164, 182 Hiszpanie 6 Hohenlinden 161 Holandia 98, 104, 107, 111, 125, 133, 154, 170, 183 Holendrzy 99 Holsztyn 227 Hrob (Klostergrab) 86 Hubertsburg /27 Hunowie 75, 67 Inn, rz. 745 Innsbruck 40, 51, 75, 76, 79-87, 98, 204 Irlandia 77, 92, 796 Istria 78, 75, 762, 766 Italia zob. Włochy Izrael, państwo 373 Jagerndorf 722 Jamappe 760 Japonia 267 Jena 763 Jugosławia 279, 288 Kanada 728 Karantanowie 76, 78 Karlovac (Karlstadt) 82 Karlsbad 787 Karło wice (Karłowce) 703, 208 Karpaty 745, 786, 257, 273 Karyntia 20, 25, 29, 30, 32, 36, 40, 46, 66, 67, 75, 78, 87, 82, 86, 97, 775, 748, 766, 780, 790, 288, 302, 304 Klagenfurt (Celowiec) 288 Klausen 55 Klostergrab zob. Hrob Klosterneuburg 63 Kolin 726 Komorno 273 Koniggratz zob. Sadowa Konstanca 78 Konstantynopol 46, 74, 84, 267 Kotlina Czesko-Morawska 77 Kraina 29- 32, 36, 40, 46, 75, 87, 82, 92, 97, 775, 742, 748, 766, 780 Kraków 27, 34, 36, 760, 764, 777, 783, 797, 202, 268, 269, 285 Krems 55, 778 Krornieryż 270 Królestwo Galicji i Lodomerii zob. Galicja Królestwo Sycylii i Neapolu, tzw. Króle- stwo Obojga Sycylii 770, 782, 227 Królestwo Westfalii 763 Krumau 92 Księstwo Liechtenstein 289 337 22 - H. Wereszycki. Historia Austrii Księstwo Warszawskie 163-166, 168, 169, 171 Kunersdorf 127 K wado wie 13, 15 Lany 291 Las Wiedeński 18, 20 Lech, rz. 19 Legnano 201 Legnica 21 Leoben 54, 161, 177 Leszno 98 Leuthen 126 Lilie 106 Linz 55, 75, 85, 89, 190, 235, 295, 312 Lipsk 89, 167 Lissa 227 Litawa, rz. 228 Litwa 40, 42, 43 Lombardia 108, 126, 140, 148, 149, 160, 161, 170, 189, 191, 197, 202, 219-221 Lombardo-Wenecja 770, 182, 192, 195, 198, 201 Londyn 117/1/8, 157, 199 Longobardowie 15 Loosdorf 97 Lotaryngia 108, 125, 280 Lubeka 89 Lubiana 79, 118, 182, 257 Lukka 170 Luksemburg 107 Luneville 161 Liitzen 90 Lwów 148, 195, 202, 245 Łaba, rz. 90, 163 Łużyce 70, 75 Madryt 86 Madziarowie 19 Madziarzy zob. Węgrzy Magenta 220 Mantua 201 Marchia (naddunajska) 18 Marengo 161 Markomani 13, 14 Marna, rz. 273 Mazury 110 Mediolan 49, 107, 125, 170, 195, 197, 201, 206 Melk 20, 66, 67, 97, 118 Modena 170 Mohacz 52, 104 Mollwitz 122 Mołdawia 171, 219 Monachium 89, 112, 271 Monte Cassino 17 Morawy 18, 20, 29, 35, 42, 48, 75, 76, 78, 88, 91-92, 127, 152, 162, 168, 182, 187, 190, 192, 206, 209, 243, 245, 247, 249, 255, 256, 265, 286, 288 Morgarten 32, 38 Moskwa 166, 238, 302, 307 Mostar 242 MUhlberg 78 MunehengrStz 183, 190, 219 Munster 90 Nadrenia 28, 65, 66, 215, 297 Nancy 48 Navarino 182 Neapol 18, 106-108, 120, 170, 198 Nicea 170 Nida, rz. 273 Niderlandy 49, 96, 105, 107, 117, 126, 134, 148 Niemcy (Rzesza, Rzesza Niemiecka, Trzecia Rzesza, Wielka Rzesza) 6, 7, 9, 21, 25, 27, 29-32, 36, 42, 43, 47, 50, 51, 55, 60- 62, 73-75, 78, 79, 83, 85, 87, 89, 91, 92, 100-102, 107, 110, 113, 118, 128, 140, 161-164, 170-172, 175, 176, 180, 181, 183, 184, 190, 192, 194, 197, 198, 200, 202, 206, 207, 209, 210, 213-215, 219, 221, 227, 228, 230, 231, 239, 241, 242, 246-248, 250-252, 257, 261, 264, 266, 270-272, 274-276, 278, 280, 281, 284, 286, 289, 294-298, 300-302, 306 Niemcy Południowe 55, 65, 75, 96, 105, 110, 162, 227, 228 Niemcy Północne 85, 90, 92, 101 Niemcy Zachodnie 55, 75 Niemcy 20, 72, 74, 98, 161, 163, 170, 210, 226, 232, 238, 243, 245-247, 249, 255 -257, 260, 263-265, 271, 273-276, 280, 286, 294, 308 NRF 307, 312, 315 Nikolsburg 87 Nimwegen 79, 102 Nonnenberg 61 Norikum, prow. 13 — 15 Norikum Mediterraneum 14 Norikum Ripense 14 Norykowie 12, 13 Norymberga 27, 94 Novara 212 338 Odenburg zob. Sopron Oliwa 100, 102 Ołomuniec 209, 210, 214 Onod 105 Opawa 182 Opole 78 Osjak 117 Osmanowie zob. Turcy Osnabruck 90 Ostrawa J 90 Ostrogoci 15 Ostrzyhom (Grań) 44 Ovilava zob. Wels Palatynat 87 Palermo 198 Panonia 13, 15 Panonia Dolna 18 Panonia Górna 18 Panonia prima /5 Panońska Nizina 19 Państwo Kościelne 170, 183, 197, 221 Parma 108, 125, 170 Paryż 65, 118, 126, 154, 157, 160, 166, 167, 198, 220, 266, 279, 288 Pasawa 23, 55, 61, 132 Pensylwania 110 Persja 83 Peschiera 201 Peszt 795, 200, 207, 209 Petersburg 247 Piacenza 708 Piemont J7/, 782, 798, 202, 206, 272, 274, 220, 22/ Pilica, rz. 760 Pobrzeże 789, 257 Podole 256 Pogranicze Wojskowe 82, 704, 708, 726, 202, 208, 209, 273, 257 Polska (Królestwo Polskie, Rzeczpospolita Polska) 6-8, 23, 27, 29, 32, 36, 47 -43, 53, 66, 68, .73, 87, 83, 93, 95, 98, 700, 707, 772, 727, 730, 740, 743-746, 749-757, 755, 760, 763, 765, 769-777, 783, 202, 273, 276, 227, 230, 233, 256, 266, 270, 273, 274, 287, 284, 290, 292, 295, 307, 302, 374 Polacy 6, 8, 9, 30, 43, 768, 770, 775, 797, 202, 206, 207, 270, 272, 233, 238, 242 -244, 249, 255, 265, 277, 275, 287, 284, 295, 377 Pomorze Zachodnie 90 Porta Ottomańska zob. Turcja Portugalia 68, 704, 774 Poznań 202 Poznańskie 207 Poźarevac 708 Północne Morze 6 Praga 55, 70, 76, 78, 79, 86, 87, 96, 99, 747, 756, 757, 795, 207, 245, 269, 276, 297 Preszburg (Bratysława) 44, 49, 73, 76, 84, 773, 762, 798, 200, 208 Prusacy 722, 726, 727 Prusowie 67 Prusy 707, 707, 772, 722, 723, 725, 728, 743, 745, 747, 754, 755, 760, 762- 766, 769-777, 773, 787,,783, 784, 797, 798, 270, 274, 220, 227, 224, 227, 228, 230, 233, 234, 247, 242, 247, 248, 265 Prusy Wschodnie 770, 726 Przedarulania zob. Yorarlberg Przedlitawia 228, 232, 238, 244, 246, 249, 256, 258, 264, 265, 268, 277, 272, 279, 280, 284, 289 Raab, rz. 78 Racibórz 78 Rastatt 707, 767 Recja 73, 74 Regensburg 67 Reichenbach 755, 756 Ren, rz. 704, 705, 725, 726, 728, 767, 227 Republika Helwecka zob. Szwajcaria Retia prima 74 Retia secunda 74 Retowie 72, 73 Rijeka (Fiume) 46, 774, 744, 797, 258 Rijswijk 704 Rocca delie Caminate 297 Romagna, prow. 227 Rosja 68, 98, 708, 709, 725, 726, 728, 754, 760, 767, 764-767, 769-777, 787- 784, 790, 797, 798, 202, 203, 207, 273, 279, 220, 224, 230, 233, 247, 242, 257-253, 256, 258, 260, 267, 263, 264, 272, 273, 279, 284 Rosjanie 766, 207, 256, 274, 287 Rossbach 726 Rumelia Wschodnia 252 Rumuni 705, 709, 786, 789, 797, 208, 255, 257, 277, 274, 275 Rumunia 257, 257, 267, 274 Rusini zob. Ukraińcy Rzym 73, 37, 43, 779, 720, 750, 770, 250, 296, 297 Rzymianie 72, 73, 25, 28 339 Sabaudia 704, 705, 707, 724, 770 Sadowa (Kóniggratz) 227, 228, 230, 234, 247 Saint Germain-en-Laye 288, 289, 308 Saksonia 65, 75, 722, 724-726, 230 Salzburg 77-79, 23, 25, 39, 60, 67, 66, 77, 97, 98, 99, 770, 779, 732, 762, 770, 302 Sanct Gallen 77 Sandżak Nowobazarski 267 San Stefano 247 Sarajewo 242, 262, 263, 278 Sardynia 707, 708, 777 Savia, prow. 75 Sawa, rz. 78, 703, 766, 786 Schónbrunn 727, 743, 765-767 Schwechat 270 Scytowie 77 Semmering 28, 55, 797, Serapach 38 Serbia 704, 708, 777, 247, 242, 244, 252, 257, 258, 260-263, 273, 274, 278, 279 Serbowie 708, 770, 756, 777, 778, 780, 787, 786, 789, 202, 208, 209, 242, 244, 257, 267, 262, 275, 276, 279 Serbo-Chorwaci 258, 262 Seret, rz. 766 Siedmiogród 27, 73, 74, 87, 83, 85-87, 704, 705, 770, 732, 734, 748, 752, 797, 273 Sigmundskron 70 Skierniewice 252 Sławonia 75, 746, 757, 787, 797, 208, 244 Słowacja 73, 78, 73, 777, 278 Słowacy 72, 786, 789, 208, 257, 265 Słowenia 23, 778, 789, 257 Słoweńcy 79, 770, 780, 787, 244, 257, 265, 274, 275, 288 Słowianie 75. 76, 78, 23, 25, 709, 207, 238, 247, 257, 262 Słowianie Południowi 79, 766, 777, 780, 257, 262, 276, 279 Solferino 220 Sópron (Odenburg) 702, 288 Spielberg 782 Spira 30 Stalingrad 307 Stambuł zob. Konstantynopol Stany Zjednoczone AP 739, 265, 284, 302, 372 Starorusini zob. Rosjanie Steyr 54, 295 Stolica Apostolska 732, 750, 277, 234 Strasburg 704 Strettweg 72 Styria (Steiermarck) 25, 27, 29-32, 39, 40, 53, 66, 70, 75, 78, 87, 82, 92, 93, 95, 97, 98, 775, 748, 780, 790, 243, 288, 293, 302 Suche Kruty (Diirnkrut) 37 Sycylia 708, 798 Sziget 87 Szkocja 92 Szlezwik 227 Szwabia 779, 752 Szwajcaria" (Republika Helwecka) 32, 36, 48-50, 76, 777, 248, 276, 289, 375 Szwajcarzy 48, 50, 60 Szwecja 68, 90, 97 Szwedzi 6, 97, 99, 707 Śląsk 7, 42, 43, 48, 75, 86, 97, 774, 722, 725, 727, 729, 739, 757, 752, 794, 206, 243, 249, 265 Śląsk Cieszyński 770 Śródziemne Morze 6, 49, 83, 96, 749 Tarnopol 766 Tatarzy 27, 69 Taura 72 Tauryskowie 72 Temesvar (Timi§oara) 703, 756, 273 Teutonowie 73 Timisoara zob. Temesvar Tokaj 73 Toplitz zob. Cieplice Toruń 755 Toskania 708, 725, 755, 756, 758, 767, 762, 770 Trianon 288 Triest 36, 75, 774, 775, 732, 748, 770, 797, 795, 202, 275, 239, 274 Trydent 79, 779 Trypolis 267 Turcja (Porta Ottomańska) 73, 79, 84-86, 97, 95, 707, 708, 709, 774, 754, 755, 777, 782, 783, 279, 238, 247, 243, 260, 267, 273 Turcy (Osmanowie) 6, 40, 45, 46, 48, 72, 73, 76, 78, 87-83, 97, 95, 99, 700-705, 707, 708, 770, 244 Turyn 220 Tybinga 79 Tylża 763 Tyrol 76, 25, 36, 38-40, 47, 48, 55, 57, 59, 340 60, 66-68, 70, 71, 75, 76, 78, 81, 82, 87, 91- 93, 96, 97, 99, 705, 133, /52, 162 -167, 170, 187, 221, 274, 302, 308, 309 Tyrol Południowy 288 Tyrolczycy J 65, 204, 309 Ukraina 281, 284 Ukraińcy (Rusini) 105, 186, 202, 203, 272, 233, 244, 255, 256, 265, 271, 284 Unstruta, rz. 21 Uppsala 99 Utrecht 707 Yalmy 760 Vasvar 707 Yerdun 274 Yiktring 66 Yilagos 273 Yillafranca 220, 227 Yindobona 73- 75 Yorarlberg (Przedarulania) 59, 247, 289, 302 Wagram 764 Waidhofen 54 Warna 45 Warszawa 757, 764, 273, 224, 374 Wels (Ovilava) 73 Wenecja 27, 36, 60, 67, 86, 774, 762, 770, 789, 797, 207, 273, 279-227, 228 Werona 67, 207 Wersal 743 Wezera, rz. 90 Węgierska Nizina 77 Węgry 5, 7, 9, 78, 20, 27, 27, 30-32, 35, 36, 40-45, 48, 49, 52, 55, 66, 69, 77-76, 87, 83-85, 87, 90-93, 95, 707-705, 707, 708, 770, 777, 723, 734, 743-746, 748, 749, 757-756, 758, 759, 767, 773, 784, 786, 787, 789-797, 793, 794, 796, 798, 200, 203, 206-209, 272, 273, 222, 223, 225, 228-232, 238, 247, 243, 244, 250, 254, 255, 257, 259, 265, 266, 279, 280, 285, 287, 288, 289, 302 Węgrzy (Madziarzy) 9, 20, 27, 29, 42, 43, 45, 49, 67, 72, 704, 770, 722, 756, 775, 786, 789, 790, 203, 208, 270, 273, 226, 229-232, 237, 243, 245, 254, 256, 257, 260, 262, 264, 266, 275, 279, 280 Wiedeń 6, 70, 73, 27, 26-28, 37-35, 45, 49, 52, 54, 55, 61, 64-69, 73, 75. 76, 78, 79, 87, 83, 84, 87, 88, 94, 96-98, 702, 703, 770, 772-775, 777-727, 723, 726, 732, 736, 738, 740, 747, 743, 746, 753, 756, 757, 759, 767, 763, 764, 769, 774, 777, 780, 784, 786, 790-793, 795, 797 -200, 202-206, 208-270, 225, 227 -229, 237, 236, 239, 247, 245, 247, 250, 256, 262, 263, 265, 266, 268, 270, 277, 279, 285, 286, 290-293, 295, 297, 299, 300, 302, 304, 307, 309, 370, 373 Wieliczka 790 763, Wielka Brytania 704, 726, 728, 760, 782, 797, 264, 280, 302 Wielkie Księstwo Krakowskie 783 Wielkomorawskie Państwo 78, 79 Wiener Neustadt 75, 726 Wieselburg 288 Wirtembergia 78, 752, 227 Witkowice 790 Wittenberga 76 77 , , 67, 720 , 784 , 227 , 260 , 287 , Włochy (Italia, Królestwo Włoskie) 9, 73- 75, 77, 20, 37, 36, 43, 47, 49, 55 92, 93, 95, 99, 705-707, 774, 778, 725, 728, 767, 770-772, 776, 782-797, 798, 200-202, 208, 272-274, 227, 228, 230, 237, 247, 257, 256, 267, 262, 264, 274, 276, 279, 280, 285, 288, 297, 296, 302, 308 Włochy Środkowe 227 227, Włosi 6, 9, 99, 777, 775, 782, 208, 270, 227, 255, 256, 274, 279, 308 Wojwodina 273, 244 Wolne Miasto Kraków zob. Kraków Wołoszczyzna 708, 709, 777, 279 Wołyń 274 Wormacja 57, 52, 72, 725 Wrocław 55, 775, 727 Wyspy Brytyjskie 77 Ybbs 54 Zadar 258 Zagrzeb 208 Zalitawia 22», 232, 256 Zamość 766 Zbrucz, rz. 766 Zenta 703 Ziemia Święta 27 Zisterdorf 298 Zsitvatorok 83 Zurych 227 341 Zwettl 22 Związek Niemiecki (Der Deutsche Bund) 170, 182, 207, 210, 227 Związek Północnoniemiecki 227 Związek Radziecki 302 Związek Reński 100, 162, 163 Żagań 78, 139 Żydzi 56, 97, 115, 150, 151, 246, 265, 300, 303 342 SPIS ILUSTRACJI Str. 1. Brązowy wózek kultowy z Strettweg, wyrób włoski (?), okres halsztacki (Pro- palden Weltgeschichte, Berlin 1929-1933 s. 456-457) ........ 12 2. lupiter Dolichenus, relief z Carnuntum 180 r. n.e. (Die bildende Kunst in Ósterreich, t, I, Wien 1936, ryć. 108) .............. 14 3. Kielich fundacji ks. Tassili, 777 — 788 r. (Vorromanische Kunst, Frankfurt am Mein 1965, tabl. 79) .................... 17 4. Zwettl, chór kościoła Cystersów, 1343 — 1383 (Gotik in Niederósterreich, Wien 1963, ryć. 138) ...................... 22 5. Gottweig, pieczęć kolegiaty, połowa XIII w. (Romanische Kunst in Ósterreich, Kremsan der Donau 1964, nr 322, ryć. 53) . ............ 26 6.-Rudolf I, nagrobek w krypcie katedry w Spirze (Der Dom zu Speyer, Berlin 1944, s. 13) ....................... 30 7. Albrecht II, posąg z górnego rzędu figur Wysokiej Wieży przy katedrze Św. Ste- fana w Wiedniu, 1360-1380 (Europdische Kunst im 1400, Wien 1962, nr 434, tabl. 3) ......................... 33 8. Rudolf IV, portret, około 1365 r. (tamże, nr 80, tabl. 1) ....... 34 9. Katedra Św. Stefana w Wiedniu (E. V. Strohner, Der Stephansdom zu Wien, ryć. 1) ....................... 35 10. Cymbarka, księżniczka mazowiecka, żona ks. Ernesta, matka Fryderyka III (V. Oberhammer, Die Bronze-Standbilder des Maximilian Grabmals in der Hofkirche zu Innsbruck, Innsbruck - Wien - Munchen 1935, s. 306, ryć. 150) 44 11. Nagrobek Fryderyka III w katedrze Św. Stefana w Wiedniu wykonany przez Mikołaja z Lejdy (Ze zbiorów Instytutu Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego) 45 12. Zygmunt, arcyksiążę Tyrclu (Coiik in Ósterreich, Krems an der Donau 1967, nr 40,- tabl. 4) ...................... 47 13. Maksymilian I, drzeworyt A. Diirera z 1519 r. (W. Waetzold, Durer und seine Zeit, Phaidon 1935, s. 191) ............... 50 14. Klosterneuburg, strona tylna tzw. Yerduner Altar (Gotik in Niederósterreich, Wien 1963, ryć. 1) .................... 63 15. Ernest, margrabia Austrii. Heiligenkreuz, witraż w kolegiacie ok. 1290 r. (tamże, ryć. 45) ...................... 64 16. Walter von der Yogelweide, miniatura w kodeksie Manessische Liederhand- schrift ok. 1300 r. (Heidelberg, Biblioteka Uniwersytecka) ....... 68 17. Heiligenkreuz, dormitorium w opactwie cystersów, połowa XIII w. (Gotik in Niederósterreich, ryć. 138) ................. 70 18. Piękna Madonna, 1410—1415 r., w kościele Franciszkanów w Salzburgu (Europdische Kunst..., nr 402, tabl. 54) ............. 71 19. Jakub Kaschauer, Madonna z Dzieciątkiem ok. 1435 r. (Gotik in Niederósterreich, ryć. 92) ..................... 71 20. Maksymilian II, miedzioryt H. S. Lautensacka 1555 r. (O. Raschauer, Schon- brunn. Der Schlossbau Kaiser Josefs L, Wien 1960, ryć. 1) . ........ 80 21. Rudolf II, popiersie z brązu, dzieło Adriana de Yries 1603 r. (L. O. Larsson, Adrian de Vries, Wien 1967, ryć. 91) ............. 84 22. Książę Liechtenstein, popiersie z brązu B. F. Molla (Dos Barockmuseum im unteren Behedere, Wien 1934, nr 272, ryć. 199) .......... 88 343 23. Jan III Sobieski, król polski, pod Wiedniem (Q. Leitner, Gedenkbldtter aus der Geschichte des Kk. Heeres \om Beginn des 30 Jahr. Krieges bis auf unsere Tage, Wien 1861-1862)i. .................. 103 24. Eugeniusz Sabaudzki, miedzioryt J. Kupetzkiego (E. Safaf ik, Joannes Kupetz- ky, 1667-1740, Prag 1928, tabl. XLIII) ............. 106 25. Wiedeń, Belweder (A. Mackau, Wien, Wien - Muhchen 1964, s. 74) . . . 118 26. Johann Bernhard Fischer von Erlach, miedzioryt J. A. Delsenbacha (H. Sedl- mayer, Johann Bernhard Fischer von Erlach, Wien —Miinchen 1956, ryć. 249) 119 27. Kościół Św. Karola w Wiedniu (tamże, ryć. 167) ......... 120 28. Cesarzowa Maria Teresa w węgierskim stroju koronacyjnym, rzeźba F. X. Mes- serschmidta (Das Barockmuseum..., ryć. 187, nr 271) ........ 123 29. Franciszek I w niemieckim ornacie cesarskim, rzeźba F. X. Messerschmidta (tamże, ryć. 186, nr 270) .................. 124 30. Gideon von Laudon (Gabinet Rycin PAN Kraków) ......... 127 31. Wenzel Anton Kaunitz, miedzioryt Jakuba Schmutzera (Grosse. Deutsche in Bildnissen ihrer Zeit, Berlin 1936, s. 54) ............ 128 32. Cesarz Józef II (Ze zbiorów Instytutu Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego). 137 33. Józef Haydn (Historia XIX stulecia, Warszawa 1901 - 1902, t. I, s. 263) ... 141 34. Wolfgang Amadeusz Mozart (tamże, s. 268) ........... 142 35. Schónbrunn (B. Grimschitz, Wiener Barockpalaste, Wien 1944, ryć. 90) . . 143 36. Franciszek II (I) (Gabinet Rycin PAN w Krakowie) ........ 159 37. Wejście Francuzów do Wiednia w 1805 r. (tamże) ......... 161 38. Ludwik van Beethoven (Historia XIX stulecia, t. I, s. 277) ....... 162 39. Andreas Hofer (tamże, t. I, s. 165) .............. 165 40. Kongres wiedeński (tamże, t. II, s. 12) ............. 169 41. Klemens Metternich (Gabinet Rycin PAN Kraków) ......... 174 42. Pieczęć austriacka na akcie Świętego Przymierza (Propylaen Weltgeschichte, t. VII, s. 427) ...................... 181 43. Ferdynand I (Gabinet Rycin PAN Kraków) ........... 185 44. Franz Grillparzer (Mackau, op. cit., s. 8) ........... 193 45. Feldmarszałek Johann Joseph Wenzel Radetzky (Historia XIX stulecia, t. II, s. 544) ......................... 201 46. Barykada w Wiedniu 26 V 1848 r. (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 19) 204 47. Sejm austriacki 1848 r. (Historia XIX stulecia, t. II, s. 514) . . . . . . . 205 48. Franciszek Józef I w stroju koronacyjnym (tamże, t. II, s. 522) ..... 211 49. Karykatura gen. Juliusa Haynaua (Gabinet Rycin PAN Kraków) .... 214 50. Felix Schwarzenberg (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 35) . . . . . .216 51. Rozejm w Villafranca (tamże, s. 117) .............. 220 52. Agenor Gołuchowski (Polska, jej dzieje i kultura, t. III, Warszawa b. r. w., s. 299) ........;................ 223 53. Anton von Schmerling (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 132) . . . . . 225 54. Cesarzowa Elżbieta, żona Franciszka Józefa, w węgierskim stroju koronacyjnym (E. C. Cór t i, Mensch und Herrscher. Weg und Schicksale Kaiser Franz Josephs zwischen Thronbesteigung und Berliner Kongress, Graz —Wien —Koln 1950) ......................... 229 55. Friedrich Beust (Historia XIX stulecia, t. III, s. 147) ........ 232 56. „Novara", statek austriacki w podróży naokoło świata (tamże, s. 109) . . . 235 57. Drukarnia państwowa w Wiedniu w 1860 r. (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 462) ....................... 236 58. Pierwsza kartka pocztowa w Austrii (tamże, s. 221) ......... 237 59. Wystawa powszechna w Wiedniu w 1873 r. (Historia XIX stulecia, t. III, s. 681) ......................... 239 60. Spacer w Praterze (Propylaen Weltgeschichte, t. VII, s. 409) ....... 240 61. Eduard Taaffe (Das osterreichische Parlament, Wien 1861) ...... 243 62. Arcyksiążę Rudolf (tamże) .................. 251 63. Regulacja Dunaju (Wiener Salon 1872) ............. 253 64. Arcyksiążę Ferdynand z żoną w Sarajewie na krótko przed zamachem (E. Weinzierl, Ósterreich Zeitgeschichte in Bildern 1918 — 1968, Innsbruck — Wien-Munchen b. r. w., ii. 2) ................ 263 344 65. Karl Renner (H. L. Mikoletzky, Ósterreichische Zeitgeschichte, wyd. 3. Wie n b. r. w., ii. 74) .................... 287 66. Przemarsz Schutzbundu ulicami Wiednia (Weinzierl, op. cit., ii. 138) . . . 293 67. Kurt Schuschnigg (Mikoletzky, op. cit., ii. 41) .......... 296 68. Zbombardowany Wiedeń (Weinzierl, op. cit., ii. 326) ........ 303 69. Pierwszy rząd II Republiki (tamże, ii. 343) ............. 305 70. Odbudowany gmach Opery (tamżs ii. 421) . . . . . . . . . . . 306 71. Podpisy pod Traktatem państwowym z 15 V 1955 r. (tamże, ii. 403) .... 307 72. Demonstracje antyrasistowskie w Wiedniu 31 III 1965 r. (tamże, ii. 438) 309 73. Joseph Klaus (Mikoletzky, op. cit., ii. 87) ........... 310 74. Franz Jonas (tamże. ii. 88) ................ 311 75. Spotkanie na szczycie w Wiedniu 3 IV 1961 r. (Weinzierl. op. cit., ii. 413) 313 76. Bruno Kreisky ...................... 314 Na obwolucie: portret Rudolfa IV założyciela, ks. Austrii. SPIS MAP 1. Austria w latach 976-1526 .................. 37 2. Austria w latach 1526-1740 ................. 77 3. Austria w latach 1740-1918 ................. 267 4. Rozbiór Austro-Węgier i granice państw sukcesyjnych ......... 277 5. Mapa narodowościowa monarchii austro-węgierskiej . ........ 282—283 SPIS TREŚCI OD AUTORA ......................... 5 PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO ................ 10 I AUSTRIA W CZASACH PRZEDHISTORYCZNYCH. RZYMSKICH I WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA Położenie geograficzne ..................... 11 Okres przedhistoryczny ..................... 11 Celtowie.......................... 11 Germanie ......................... 13 Panowanie rzymskie .................... . . 13 Początki chrześcijaństwa .......'............. 15 Wędrówki ludów ....................... 15 Słowianie ......................... 16 Rechrystianizacja. ...................... 17 Marchia naddunajska ..................... 18 Najazd Madziarów ...................... 19 ii. AUSTRIA ZA CZASÓW BABENBERGÓW Marchia Wschodnia ...................... 20 Oderwanie się Austrii od Bawarii ................. 21 Rozwój gospodarczy i osadnictwo ................ 22 Początki miast........................ 24 Daniny .......................... 24 Pierwotny przemysł i handel ................... 25 Położenie chłopów ...................... 26 Rozwój miast i rola Wiednia .................. 27 III. OK.RES PANOWANIA PIERWSZYCH HABSBURGÓW Walka o spadek po Babenbergach ................ 29 Objęcie Austrii przez Habsburgów. Albrecht I ............. 30 Zmiany gospodarczo-spoieczne. Albrecht II i Rudolf IV ........ 32 Rozbicie jedności ziem austriackich ................ 36 Sejmy stanowe ....................... 38 Pierwsze połączenie z Czechami i Węgrami ............. 40 Odpadniecie Węgier i Czech ................... 43 Najazdy tureckie ........................ 46 Włączenie Tyrolu do Austrii ................... 47 Walki Fryderyka III o koronę węgierską .............. 48 Panowanie Maksymiliana I ................... 49 Walki społeczne i próby reform ................. 51 Podział posiadłości Habsburgów ................. 52 Miasta i drogi handlowe .................... 52 347 Upadek porządku średniowiecza .................. 56 Przemiany w ustroju rolnym .................. 57 Rewolucyjne ruchy chłopskie ................... 59 Kultura późnego średniowiecza .................. 61 Architektura i sztuka ..................... 69 IV AUSTRIA W UNII Z WĘGRAMI I CZECHAMI OKRES REFORMACJI l KONTRREFORMACJI 1526-1648 Ferdynand I królem Węgier i Czech ................ 72 Podział Węgier i wojny z Turcją ................. 73 Tworzenie nowoczesnej administracji ................ 74 Reformacja......................... 76 Początki kontrreformacji .................... 79 Wojny z Turkami ...................... 82 Nasilenie kontrreformacji .................... 85 Wybuch wojny trzydziestoletniej ................. 86 Pokonanie Czech ........................ 87 Dalszy przebieg wojny trzydziestoletniej .............. 89 Pokój westfalski i zmiany gospodarczo-społeczne ........... 90 Przeobrażenie ustroju miast i handlu ............... 94 Skarbowość ........................ 97 Kultura okresu kontrreformacji .................. 97 Sztuka i architektura ..................... 99 V. TWORZENIE SIĘ NOWOŻYTNEGO MOCARSTWA HABSBURSKIEGO 1648-1740 Wzmacnianie absolutyzmu i osłabienie zewnętrzne ........... 100 Wypędzenie Turków z Węgier .................. 102 Wojna sukcesyjna hiszpańska i stłumienie powstania na Węgrzech ...... 104 Sankcja pragmatyczna ..................... 107 Odbudowa wewnętrzna ..................... 109 Kameralistyka........................ 111 Kościół, kultura i sztuka baroku ................. 115 VI. OKRES REFORM I BUDOWY NOWOCZESNEGO PAŃSTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO 1740-1792 Wojna sukcesyjna austriacka ................... 12 2 Wojna siedmioletnia ...................... 12 5 Początkowe reformy Marii Teresy ................. 12 8 Dalsza rozbudowa państwa absolutystycznego ............ 133 Absolutyzm oświecony ..................... 13 6 Polityka kościelna ...................... 140 Kultura okresu Oświecenia ................... 14 0 Polityka gospodarcza ..................... 143 Zabór Galicji ........................ 14 4 Sprawa chłopska ....................... 14 5 Rządy Józefa H ....................... 14 6 Opór Węgier ........................ 148 Józefinizm ......................... 14 9 Dalsze reformy chłopskie .................... 15 1 Centralizacja ........................ 153 Polityka zewnętrzna ................'...... 15 4 Panowanie Leopolda II .................... 155 VII. OKRES WOJEN 1792-1815 Rządy policyjne Franciszka II (I) ................ 158 Pierwszy okres wojen z Francją ................. 160 348 Krystalizowanie się patriotyzmu niemieckiego ............. 163 Nawrót do systemu policyjnego ................. 166 Zmiany gospodarczo-spoleczne w okresie wojen ............ 168 Kongres wiedeński ....................... 168 VIII. OKRES METTERNICHOWSKI 1815-1848 Polityka gospodarcza ..................... 173 Polityka wewnętrzna ..................... 175 Liberalizm ......................... 176 Zagadnienie narodowościowe ................... 177 Święte Przymierze ...................... 181 Zapowiedzi zbliżającej się rewolucji ................ 184 Panowanie Ferdynanda I ..:................. 184 Opozycja węgierska ...................... 186 Sprawa chłopska ....................... 187 Ewolucja ekonomiczna ..................... 190 Rozwój przemysłu ....................... 191 Kultura .......................... 192 Początki klasy robotniczej ................... 19.1 IX. REWOLUCJA 1848/49 ROKU Przyczyny rewolucji ...................... 196 Wybuch marcowy i charakter rewolucji ............... 198 Przewrót na Węgrzech i we Włoszech ............... 200 Sprawy galicyjskie ...................... 202 Walka o konstytucję ..................... 203 Sprawa czeska ........................ 206 Sytuacja na Węgrzech ..................... 207 Zagadnienie zjednoczenia Niemiec ................. 209 Upadek rewolucji wiedeńskiej i sejm w Kromieryżu .......... 210 Zamach stanu z marca 1849 roku i pokonanie Włoch oraz Węgier ..... 212 X. NEOABSOLUTYZM 1849-1859 Reformy rządu Schwarzenberga i system Bacha ............ 215 Polityka zewnętrzna. Zerwanie z Rosją .............. 219 Wojna wioska ........................ 220 XI. MONARCHIA KONSTYTUCYJNA l UGODA Z WĘGRAMI 1860-1869 Chwiejna polityka Franciszka Józefa l ............... 222 Dyplom październikowy .................... 222 Rządy Schmerlinga ...................... 224 Wojna z Prusami 1866 roku .................. 227 Ugoda z Węgrami ...................... 228 Niedoszły sojusz austriacko-francuski ................ 230 Konstytucja grudniowa 1867 roku ................. 231 Ugoda polsko-austriacka .................... 232 XII. RZĄDY KONSTYTUCYJNE 1869-1900 Reformy liberalne ...................... 234 Konflikt z Czechami ..................... 237 Rozwój gospodarczy ..................... 238 Upadek rządów liberalnych ................... 240 Polityka zagraniczna i sojusz z Niemcami ............ 241 Rządy Taaffego ...................... 242 349 Stosunki narodowościowe i problem czeski ............. 244 Dążenie do reformy wyborczej ................... 245 Austriacko-niemiecki ruch nacjonalistyczny .............. 246 Upadek rządu Taaffego .................... 246 Ruch socjalistyczny ...................... 246 Ruch chrześcijańsko-społeczny .................. 248 Rządy Badeniego ....................... 249 Kryzys konstytucjonalizmu ................... 250 Trójprzymierze i konflikt bałkański ................ 251 XIII. KU KATASTROFIE 1900-1914 Rządy Koerbera ....................... 253 Konflikt z Węgrami ....................... 254 Reforma wyborcza 1907 roku .................. 255 Narodowości wobec państwa habsburskiego ............. 255 Ruch jugosłowiański ..................... 257 Koncepcje rozwiązania sprawy narodowościowej ............ 259 Zmiana położenia międzynarodowego ............... 260 Aneksja Bośni i Hercegowiny. Wojny bałkańskie ........... 261 Zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i wybuch wojny 1914 roku . . . . 262 Sytuacja militarna, demograficzna i ekonomiczna ........... 264 Rozwój kultury ....................... 268 Legenda o monarchii austriackiej ................. 272 XIV. WOJNA I UPADEK AUSTRO-WĘGIER 1914-1918 Pierwsze kieski ....................... 273 Wojna z Włochami i Rumunią .................. 274 Ludy monarchii wobec wojny .................. 275 Polityka Czechów ...................... 276 Stanowisko Słowian Południowych ................ 279 Rządy wojskowe i trudności aprowizacyjne ............. 279 Polityka Karola I ...................... 280 Rewolucja rosyjska i pokój brzeski ................ 281 Kieski na frontach zachodnim, włoskim i bałkańskim ......... 284 Upadek monarchii ...................... 284 XV PIERWSZA REPUBLIKA 1918-1938 Początki republiki i problem granic ................ 286 Traktat pokojowy w Saint Germain-en-Laye ............. 288 Konstytucja z 1920 roku .................... 290 Rządy socjalistów w Wiedniu .................. 290 Trudności gospodarcze ..................... 290 Sytuacja polityczna i kryzys finansowy ............... 291 Wzrost sił faszystowskich i upadek systemu parlamentarnego ....... 293 Walka zbrojna z socjalistami .................. 295 Ustrój korporacyjno-faszystowski i ruch hitlerowski ........... 295 Zbliżenie między Mussolinim a Hitlerem .............. 296 Zabór Austrii przez Rzeszę ................... 297 Stosunki gospodarcze ..................... 298 Kultura okresu pierwszej republiki .................. 299 Austria pod rządami hitlerowców ................. 300 Ruch oporu ........................ 301 Sprawa austriacka w czasie drugiej wojny światowej .......... 302 350 XVI. DRUGA REPUBLIKA Odnowa życia politycznego .......... ......... 304 Zmiany społeczno- gospodarcze .......... ........ 306 „Traktat państwowy" z 15 V 1955 roku ......... ..... 307 Sprawa południowego Tyrolu .......... ........ 308 Polityka wewnętrzna .......... .......... . 309 Stosunki gospodarcze i kulturalne .......... ....... 312 Rządy Kreiskiego i walka z kryzysem gospodarczym .......... 313 WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE .......... ......... 316 TABLICE GENEALOGICZNE .......... .......... 319 INDEKS NAZWISK .......... .......... ... 323 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH .......... ... 335 SPIS ILUSTRACJI .......... .......... ... 343 SPIS MAP .......... .......... ...... 345