Dr ALEKSANDER HULEK TECHNIKA W SŁUŻBIE REHABILITACJI INWALIDÓW WARSZAWA 1960 PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH PRZEDMOWA Rehabilitacja wyszła już z okresu empirii i stała się nauką rozwijającą się coraz głębiej i coraz szerzej w oparciu także o postępy techniki. Każda niemal zdobycz techniczna rozszerza możliwości i zakres rehabilitacji chorych i inwalidów. 'Wspomnę tylkoi przewrót, jaki wprowadziły kilka izaledwie lat temu materiały plastyczne, Osoby dotknięte trwałymi porażeniami mięśni oddechowych w chorobie Heinego-Medina były zmuszone do stałego przebywania w żelaznych płucach. Obecnie otrzymały one lekkie pancerze oddechowe z materiału plastycznego, połączone' z małymi przenośnymi motorkami, które wykonują pracę oddychania. Dzięki temu osoby dotychczas przykute do miejsca mogły nie tylko opuścić szpital i przebywać w środowisku domowym, lecz uzyskały one ponadto, pewną możliwość poruszania się poza domem. Materiały plastyczne zmieniły także technikę protezowania, zwłaszcza jeśli chodzi o protezy' kinetyczne kończyn górnych. Również w innych dziedzinach rehabilitacji można mnożyć niezliczone przykłady. Do niedawna głównym, rodzajem pomocy technicznej, z której korzystali inwalidzi, było zaopatrzenie ortopedyczne, a więc protezy i aparaty ortopedyczne. W ostatnich latach rozwinął się nowy typ pomocy technicznej, który znajduje teraz coraz szersze zastosowanie zarówno w rehabilitacji leczniczej, jak i zawodowej. Głównym celem tej pomocy technicznej jest bądź ułatwienie samego procesu usprawniania, bądź ułatwianie inwalidzie' życia, oraz jegp pracy domowej czy zawodowej. Są to nieraz, duże sprzęty, jak np. wózki, pozwalające wozić chorego w górę po schodach, lub materace, które przy użyciu motorka zmieniają rytmicznie stopień i miejsce wypełnienia powietrzem i w ten sposób chronią porażonego inwalidę przed odleżynami itd. Niekiedy pomoc techniczna polega na zastosowaniu małego przyrządu - czasem wymyślnie skonstruowanego, czasem zaś całkiem prostego, który uzupełnia np. brakującą inwalidzie funkcję i umożliwia mu lub ułatwia wykonywanie czynności życia codziennego', a także i pracy... Niekiedy pomoc techniczna może wydatnie poprawić warunki wykonywania pracy przez odpowiednie dostosowanie samego stanowiska pracy, np. przez modyfikację uchwytu maszyny, dopasowanie siedzenia, przeniesienie obsługi z rąk na nogi lub odwrotnie, zależnie od tego, czego wymaga rodzaj kalectwa. Pomoc techniczna rozszerza wtedy możliwości pracy inwalidy oraz podnosi jakość i wydajność jego pracy. Pomoc techniczna w rehabilitacji rozwinęła się obecnie tak, że stała się odrębnym działem, bez którego nowoczesna rehabilitacja nie może się obyć. Ostatnie lata w Polsce przymiosły duży rozwój rehabilitacji, toteż nic dziwnego, że zaczęto się szczególnie interesować pomocami technicznymi. Jak bardzo zagadnienie to stało się u nas aktualne, dowiódł zjazd zwołany we Wrocławiu przez Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w 23 i 24 kwietnia 1959 r. Ukazanie się niniejszej pracy odpowiada jak najbardziej potrzebami chwaM. Dr A. Hulek - wybitny znawca spraw rehabilitacji zawodowej, który poznał zagadnienia rehabilitacji w wielu krajach,wyczuł aktuallność tej potrzeby. Przedstawił on interesującą nas problematykę w zarysie, w formie zwartej i przejrzystej. Zagadnienie pomocy technicznej wydaje się 'na pierwszy rzut oka proste, w rzeczywistości jednak jest ono złożone. Każdy, najmniejszy nawet przedmiot pomocy technicznej musi być dostosowany do fizjopatologicznych warunków inwalidy, musi uzupełniać lub zastępować brak określonej funkcji i spełniać zamierzone zadanie z najmniejszym dla inwalidy wysiłkiem; musi on ponadto uzyskać psychologiczną akceptację inwalidy i wzbudzić chęć używania go. Te indywidualne wymagania w odniesieniu do przedmiotu pomocy technicznej były przyczyną, że wiele pomocy wykonywanych tylko "na chłopski rozum" nie zdało próby życia, im(imo że miały one bardzo' poprawną dokumentację konstruktorsko-inżynieryjną. Toteż zagadnienie produkcji pomocy technicznych nie jest proste i wymaga zorganizowanych warunków. Sam projekt każdego przedmiotu pomocy technicznej dla inwalidy wymaga współpracy doświadczonych specjalistów w zakresie rehabilitacji (lekarz, technik, nauczyciel zawodu, psycholog itd.). Autor, przewidując te trudności, omawia szczegółowo' zasady i warunki poprawnego stosowania pomocy technicznych oraz wysuwa sugestie dotyczące ich produkcji. Książka jest niezmiernie pożyteczna, gdyż pozwala wszystkim osobom zainteresowanym 'problemem pomocy technicznej dla inwalidów poznać i zgłębić istotę zagadnienia. Wypełnia ona istniejącą w naszym piśmiennictwie lukę. Spodziewać się należy, że spełni ona swe zadanie i że w następnych wydaniach będzie możliwe zastosowanie w pełni ilustracji polskiego pochodzenia. Wiktor Dega OD AUTORA Książka ta przeznaczona jest dla pracowników zatrudnianych w zakładach leczniczej i zawodowej rehabilitacji inwalidów (lekarzy, fizjologów, psychologów, inżynierów techników, nauczycieli 'zawodu i inspektorów zawodowej rehabilitacji, w przemysłowej służbie zdrowia, w szkołach specjalnych, zakładach pomocy społecznej i dla wszystkich innych, którzy opiekują się ciężko poszkodowanymi inwalidami oraz osobami w starszym wieku. Celem pracy jest określenie przedmiotu oraz podanie zasad stosowania pomocy technicznych. Przy opracowywaniu niniejszej publikacji konsultowałem się w sprawie całości, ewent. poszczególnych części z prof. drem W. Degą, iż Z. Dytnerskim, mgrem H. Larkową, mgrem T. Lidkę, dreirn St. Rutkowskim, doc. drem Weisem, drem J. Tomaszewską, za co składam im serdeczne podziękowanie. Podane ryciny zapożyczy łem z następujących źródeł: z Instytutu Medycyny Fizykalnej i Rehabilitacji Inwalidów w Nowym Jorku, USA, zie Szpitala Chirurgii Kostnej w Konstancinie, z Ośrodka Rehabilitacji Chorych na przewlekły gościec stawowy w Śremie, z Kliniki Ortopedycznej AM w Poznaniu, według Ann Arbor - z Oddziału Medycyny Fizykalnej i Rehabilitacji Uniwersytetu w Michigan, USA, z Oddziału Fizykalnej Terapia St. Firanciis Hospital w Wichita, Kansas, USA, z Kliniki Rancho Los Amigos, Hondo, Kalifornia, USA, z Un,ax Bolaget Małmo, Szwecja, z I. F. Kieismeier, Ohio., Edison Compiany, Oikron 8, Ohio, USA, z Arbeitshilfen fur behindeirte Handbuch des SchweTbesha-digten yermittiere, Nuipnbeirg 1958, z Handbuch des Schwerbe-sbadigten yermittiers 'Technische Arbeits.hilfen, Numberg 1954, z Zakładu Szkolenia Inwalidów we Wrocławiu, z Svenska Van-fQrevairdens Ceinitiralko!rram:itte, Stockholm, Szwecj.a, według szko" ły Publicznej w Minneapolis - USA, z Cerebral Palsy Equip-ment, Chicago 1950, USA. Autor SPIS TREŚCI Potrzeba pomocy technicznej ............ 7 Pomoce techniczne w rehabilitacji leczniczej ....... 9 Pomoce techniczne w życiu codziennym ......... 13 Pomoce techniczne w pracy inwalidów ......... 26 Zasady i warunki poprawnego stosowania pomocy technicznych . . 33 Funkcja psychoterapeutyczna pomocy technicznych ...... 41 Pomoce techniczne w szkołach specjalnych ........ 45 Pomoce techniczne jako forma opieki społecznej ...... 49 Produkcja pomocy technicznych ........... 49 Zakończenie ................. 50 Piśmiennictwo ................ 51 POTRZEBA POMOCY TECHNICZNYCH W dobie 'obecnej przy organizacji naszego życia coraz większą rolę odgrywa technika. Głównym i ostatecznym celem, któremu ona służy, jest udogodniienie człowiekowi życia, ułatwienie mu wykonywania pracy, a tym samym pełniejsze zaspokajanie jego potrzeb. Jedną z dziedzin, w której technika znajduje szczególnie duże zastosowanie, jest rehabilitacja inwalidów. W rehabilitacji pomoce techniczne stosowane są na każdym z jej etapów, t j. w okresie rehabilitacji leczniczej, w formie zaopatrzenia ortopedycznego (protezy, aparaty i środki pomocnicze), oraz. rehabilitacji zawodowej, tj. w przygotowaniu inwalidów do pracy i w zatrudnianiu. Mają one również za stosowanie w szkołach specjalnych i opiece społecznej. Ze względu na spełnianą funkcję, stosowane' w rehabilitacji pomoce techniczne można podzielić na te, które: przyspieszają proces leczniczej rehabilitacji, umożliwiają osobom upośledzonym na zdrowiu pokonywanie trudności i wykonywanie czynności związanych z życiem codziennym:, opanowywanie i podjęcie pracy zawodowej, nauczanie dzieci kalekich i przewlekle chorych, sprawowanie opieki nad pensjonariuszami w domach pomocy społecznej, oraz takie, które' ułatwiają osobom starym wykonywaniie pewnych 'czynności w domu. Doniosłą rolę pomocy technicznych możemy ocenić w szczególności wtedy, gdy zdamy sobie sprawę z podstawowych zasad filozofii) rehabilitacji. Pierwszą z, nich jest przystosowanie' inwalidy do normalnych warunków życia i pracy zawodowej. Mamy na myśli przystosowanie pod względem fizycznym i psychicznym. W przystosowaniu fizycznym chodzi o' osiągnięcie maksymalnej samodzielności w wykonywaniu czynności życia codziennego' i w pracy zawodowej w oparciu o. tzw. pozostałe sprawności fizyczne, tj. funkcje, które inwalidzie pomiimo' kalectwa pozostały (np. jeżeli inwalida utraci jedną kończynę górną - nauczenie go obsłużenia siebie drugą, np. przy zapięciu krawata, zasznurowaniu butów itp.). W przystosowaniu psychicznym chodzą natomiast o uznanie przez inwalidę faktu inwalidztwa, i w tej sytuacji wyrobienie w nim właściwego' stosunku do siebie, do innych osób i do wszelkich przejawów działalności człowieka. Umiejętność przystosowania się jest szczególnie ważna wówczas, gdy mamy do czynienia. ze zmiennym środowiskiem, alp. w czasie poruszania się po ulicy, toteż dążymy do wyrobienia umiejętności pokonywania trudności, które wynikają ze zmian w otoczeniu. Słusznie " także coraz częściej podkreśla się drugą zasadę, tg. konieczność przystosowania do potrzeb inwalidy otoczenia fizycznego' i środowiska,, z którym spotyka się on stale, na codzień, np'. z urządzeniami w domu mieszkalnym, w pracy zawodowej itp. Otóż pomoce techniczne odgrywają doniosłą rolę w obu przypadkach, tj. zarówno w przystosowaniu 'inwalidy do otoczenia, jak i' odwrotnie - otoczenia do inwalidy. Są one zatem jednym ze środków osiągnięcia' pełnej adaptacji inwalidy do życia codziennego, społecznego i pracy zawodowej, co' 'właśnie jest 'celem rehabilitacji. Konieczność stosowania w rehabilitacji środków technicznych wynika z tego, że u osób upośledzonych na zdrowiu - inwalidów - .stwierdza się: ograniczenie isiły mięśni niektórych partii ciała (np. w przypadku niedowładów, zaników mięśni, złamań kończyn), - ograniczenie zręczności (np. w przypadku zesztywnień stawów), - ograniczenie zasięgu ruchów (przy amputacji kończyn, bezwładach), - zmniejszenie odporności na) wysiłek (np. u przewlekle chorych na gruźlicę płuc, w przypadkach schorzeń układu krążenia), - brak pewnych funkcji (np. uchwytu w kończynie górnej po amputacji), - odmienny sposób reagowania na bodźce zewnętrzne (np. w przypadku porażeń spastycznych, u niewidomych, głuchomiemych), - brak lub osłabienie działania niektórych amalizatorów i w związku z tym, -' w mniejszym lub większym stopniu - inny charakter poznawania', odczuwania i działania woli (głównie ui niewidomych, głuchoniemych 'i osób z zaburzeniami układu nerwowego ośrodkowego i obwodowego), Reasumując możemy stwierdzić, iż każde kalectwo', a nawet trwałe schorzenie ogranicza (w różnym stopniu) lub znosi sprawność poszczególnych partii ciała i funkcji. Osiągnięcie celu jaki stawiamy przed rehabilitacją, tj. usamodzielnienia inwalidy w możliwie maksymalnym stopniu w życiu codziennym ii w pracy zawodowej, uzależnione jest między iinnymi od zastosowania w cięższych i poważnych iinwalidztwach dodatkowych pomocy techmicznych (różnych przyrządów, narzędzi liub dokonywania zmian w konstrukcji maszyn i we właściwościach fizycznych pirzedmiotów z otoczenia, w którym inwalida 'żyje i pracuje. W pracy tej omówione będą w szczególności pomoce techniczne i zasady ich stosowania w życiu codziennym i pracy zawodowej inwallidów. Przedtem jednak należy powiedzieć kilka słów na temat 'pomocy technicznych w rehabilitacji leczniczej, gdyż pozwoli nam to na wyrobienie w sobie poglądu na ich rolę w rehabilitacji Inwalidów w 'ogóle. POMOCE TECHNICZNE W REHABILITACJI LECZNICZEJ Pomoce techniczne w rehabilitacji leczniczej są obecnie bardzo szeroko stosowane na różnych jej etapach w odniesieniiu do pacjentów z rozmaitego 'rodzaju kalectwami i schorzeniami. Ogólnie można powiedzieć, że służą one jako pomoc w przyspieszaniu procesu leczniczego. Na przykład przy niepełnej zdolności chwytnej. ręki stosuje się specjalne rękawice, których używa się do ćwiczeń gimnastycznych górnych partii 'ciała (ryć. 1). Rękawice mają te właściwości, że palce pozostają w zgięciu, co pozwala wykonywać ćwiczenia w zwisie. Ryć. 1. Specjalne rękawice ułatwiające ćwiczenia górnych partii ciała. Ryć. 2. Ćwiczenia na specjalnym rowerze. Ryć. 3. Warsztat tkacki stosowany w celu usprawnienia chorych na przewlekły gościec stawowy. Ujmując zagadnienie bardziej szczegółowo, możemy powiedzieć, że za pomocą środków technicznych możemy osiągnąć: 1. Przyśpieszenie wzrostu siły i wytrzymałości. Na przykład inwalida, który po przebyciu choroby Heinego^Miedina cierpi na porażenie dolnych kończyn, po zabiegach operacyjnych wymaga ćwiczeń tych kończyn. Wykonuje on te ćwiczenia pedału jąc na specjalnie przystosowanym rowerze lub obsługując przy wyrobie zabawek piłę do cięcia dykty poruszaną nogami (ryć. 2). 2. Reedukację zaburzonych funkcji. W leczniczym usprawnianiu osób chorych na przewlekły gościec stawowy stosuje się w terapii zajęciowej warsztaciki tkackie mające np. Ryć. 4. Ćwiczenia kończyny przy użyciu bloczka. odpowiędnie podniesienie dla kończyn górnych. Wykonywanie pracy w formie terapii zajęciowej zapobiega przykurczom mięśni w stawach barkowych (ryć. 3). 3. Zwiększenie zakresu ruchu w stawach. Na przykład aby zwiększyć zakres ruchu w barku kończyny osłabionej na skutek porażenia, wspomagamy ten ruch przez zastosowanie bloczka i pracę drugą, zdrową kończyną (ryć. 4). ' Ryć. 5. Ćwiczenia na płotkach. 4. Lepszą równowagę. W porażeniach spastycznych stosuje się ćwiczenia w chodzeniu po różnych zmiennych podłożach (ryć. 5). 5. Lepszą koordynację ruchów Przy zaburzeniach koordynacji u dzieci z kurczowymi porażeniami stosuje się różnego' rodzaju zabawki. Dzieci bawiąc się wykonują określone ruchy, przez co usprawniają koordynację 'ruchów {ryć. 6). 6. Lepszą sprawność w poruszaniu się. Do środków technicznych używanych w tym celu należą protezy, aparaty, łuski, kule, waaki, laski itp. (ryć. 7). Ryć. 6. Dziecko bawiąc się przez zapinanie i odpinanie zabawkii ćwiczy palce i koordynację ruchów ręki. Właściwe stosowanie pomocy technicznych w rehabilitacji leczniczej jest możliwe tylko pod kierunkiem lekarza; i przy współpracy innych specjalistów, jak fizjologa, terapeuty zajęciowego, instruktora gimnastyki leczniczej, psychologa. Przy użyciu m. ini. środków technicznych osiąga się sprawność fizyczną, a pośrednio poprawę stanu psychicznego. Jest itbi jednym z warunków przygotowania pacjenta 'do pokonywania trudności życia codziennego, a później, po wyjściiu ze szpitala lub ośrodka rehabilitacyjnego, do podjęcia pracy zawodowej. Ryć. 7. Specjalny stojak ułatwiający poruszanie się. POMOCE TECHNICZNE W ŻYCIU CODZIENNYM Pomoce techniczne, które ułatwiają, wykonywanie czynności związanych z życiem codziennym, są stosowane w różnych sytuacjach. Niżej podajemy typowe sytuacje z życia codziennego oraz pnzykłady pomocy technicznych używanych w przy różnych kalectwach i schorzeniach. SAMOOBSłUGIWANIE SIĘ 1. Ubieranie się. Do pomocy technicznych stosowanych przy tej czynności należą specjalne laski do naciągania bucików lub szczypce do naciągania pończoch wykonywać skłonu; elastyczne uchwyty w kołnierzykach do na dla jednorękich; shoijacizki, w aby je oczyścić; elastyczne szelki amputowamym pozwalają zdjąć spodnie Ryć. 8. Laska z odpowiednim zakończeniem z plastiku umożliwia naciąganie bucików osobom, które nie mogą wykonać skłonu. osobom pozostającym stale w WÓK cówki 'do protez kończyn górnych, boim z podwójną amputacją kończyn uchwyty ułatwiające wykonywać chwytu ręki; szczotki, gąbki i ręka kach dla osób z ograniczonymi TV cze, uchwyty i podwyższenia prz; udostępnienia ich osobom z nie mogących stać; specjalne zbiorniki oddawania moczu (ryć. 9, 3. Przygotowanie i sp tym przypadku wskazane są łuski, uchwyty, aparaty, półokrągłe noże rurki dla osób z niedowładami kończyn górnych; stosuje się je w nią (ryć. 12). Ryć. 9. Aparat do obcinania paznokci dla jednorękich. Ryć. 10. Rękawiczka z kieszenią na mydło ułatwia mycie się osobom jednorękim. . Ryć. 11. Poręcze umożliwiające osobom Ryć. 12. Łuski umożliwiające osobom z poważnymi uszkodzeniami z porażeniami rąk spożywanie korzystanie z z posiłków. desu. ryć. 13. Poręcze nad łóżkiem umożliwiające osobom z porażeniami mięśni tułowia i kończyn dolnych obracanie się. 4. Poruszanie się i wykonywanie pewnych prac w łóżku. Czynności te ułatwiają (poręcze nad łóżkiem, pomagają one paraplegikom przy obracaniu się i podnoszeniu w łóżku; -pulpity umożliwiające 'czytanie, pisanie i malowanie osobom stale przebywającym w łóżku; uchwyty do umocowywania warsztacików tkackich i maszyn do pisania nad łóżkiem; stosuje się je w celu umożliwienia organizacji zajęć osobom stale leżącym (ryć. 13). KOMUNIKOWANIE SIĘ Stosuje się tu aparaty poprawiające słuch głuchym; instaluje lusterka w 'samochodach przed siedzącymi, gdyż umożliwia to głuchym jadącym z osobą słyszącą odczytywać mowę z ruchów jej ust; słuchawki telefoniczne na stojaku dla jednorękich w celu umożliwienia 'im swobodnego używania telefonu (ryć. 14). PISANIE I CZYTANIE Pomocne są przy tym 'uchwyty do ołówków, (piór, pędzli - dla osób z niedowładem rąk; końcówki umożliwiające pisanie na maszynie osobom z amputacjami lub niedowładami kończyn górnych; m'echanizmy do obracania kartek czytanej książki dla osób, które nie mogą poruszać kończynami górnymi; ' specjalne przyrządy optyczne umożliwiające czytanie bardzo słabo widzącym i osobom z poważnymi wadami wzroku; specjalne okulary - pryzmaty, pulpity ułatwiające osobom 'leżącym czytanie (ryć. 15, nagrywanie książek na płyty co umożliwiakorzystanie z lektury. Ostatnio Ryć 14 podpórka naramienna dla czynione są próby konstrukcji ułatwiającej korzystanie z telefonu osobom z Poważnymi uszkodzeniami Kończyny soriit-J, up. w yiŁy- przypadku bezwładu lub amputacji. Ryć. 15. Specjalnie zainstalowany aparat, wiraż z dodatkowymi urządzeniami, umożliwiający czytanie osobom z porażeniami kończyn górnych i dolnych. Ryć. 16. Stojak z odpowiednim pulpitem, ułatwiający czytanie osobom leżącym. PORUSZANIE SIĘ I PODRÓŻOWANIE Używane są do tego różnego rodzaju kule, wózki inwalidzkie odpowiednie dla osób o różnym stopniu kalectwa i schorzenia, umożliwiające poruszanie siię w pokoju, w 'zakładzie pracy i na zewnątrz.; dźwigi przymocowane do samochodów, umożliwiające przenoszenie inwalidy z, wózka do samochodu i odwrotnie; przystosowane do samochodu przyrządy sternicze' i pędne dla. inwalidów z poważnymi uszkodzeniami kończyn dolnych (np. niedowłady) i górnych amputacje); odpowiednie laski dla niewidomych, ułatwiające im rozpoznawanie terenu, a przez to poruszanie się (ryć. 17, 18). Ryć. 17. Przenoszony półschodek ułatwiający chodzenie po schodach osobom mającym trudności w podnoszeniu nóg na wysokość odległości stopnia od stopnia. Ryć. 18. Wózek elektryczny z odpowiednim zespołem, kółek, ułatwiający znoszenie osób nie mogących samodzielnie poruszać się po schodach. WYPOSAŻENIE DOMOWE W skład pomocy technicznych tego rodzaju wchodzą: uchwyty do narzędzi kuchennych przystosowane dla osób z zesztywniałymii palcami; odpowiednio' przystosowane urządzenia kuchni, np. zlewy dla kobiet przebywających w wózku; 'umeblowanie i wszelkie inne wyposażenie domowe odpowiednio adaptowane do rodzaju kalectwa lub schorzenia, 'np. dwustronne poręcze naschodach domu, w którym mieszka inwalida z Uszkodzeniiem kończyn dolnych; zamki na dole okna zamiast w środku, gdyż umoż' liwia to zamknięcie go inwalidzie pozostającemu stale w wózku, sygnalizacja świetlna zamiast dźwiękowej ('dzwonka) w domu głuchego; podłogi bez progów w domu niewidomego'; automatyczmy zapalnik w kuchenkach gazowych w pomieszczeniach, •w których żyją osoby nie posiadające węchu, lub starcy (ryć. 19) Komitet do Spraw Mieszkaniowych Komisji Ekonomicznej od krajów europejskich Światowej Federacji byłych kombatantów w raporcie z r. 1957 podaje w tym zakresie następujące zalecenia: Inwalidów należy lokować, w miarę możności przede wszystkim w pawilonach parterowych. Główne wejście powinno być na poziomie chodnika. Jeżeli poziom parteru jest wyższy niż po' ziom chodnika albo (jeżeli przy domu jest ogród) wyższy niż po' ziom drogi wiodącej do domu, należy urządzić pochylnię o nachyleniu nie przekraczającym 10%. - Wewnątrz, domu unikać należy wszelkich nierówności, •w szczególności na progu drzwi. - Pożądane, aby szerokość drzwi wynosiła 0,90 m, a w każdymi razie co najmniej 0,80 m. Ponadto należy pozostawić wolną przestrzeń po obu stronach drzwi, aby umożliwić manewrowanie fotelem na kółkach. - Boczne ściany ustępów powinny być zaopatrzone w podpory, a z sufitu powinien zwieszać się uchwyt. - Łazienka miusi być dość obszerna, aby możliwe było doprowadzenie wózka do umywalni. Obok umywalniJ należy umieścić stołek trwale przytwierdzony, który powinien mieć ten sań' poziom co fotel na kółkach. Wysokość umywalni i jej odległość od ściany powinny być tak obliczone, aby można było wsunąć fotel pod umywalnię. - Przytwierdzenia uchwyty drzwi, szaf ściennych, zwierciadeł, kontakty i wyłączniki) elektryczności itd. powinny być umieszczone na poziomie osiągalnym z fotela na kółkach. Należy również umieścić uchwyty i podpory w odpowiednich miejscach, aby inwalida opuszczający fotel miał odpowiednie' oparcie. - DzwOnki, telefony itp. powinny być dostępne dla inwalidy siedzącego w fotelu na kółkach. (Minimalna wysokość 0,45 m maksymalna 1,20 m nad poziomem podłogi). Jeżeli chodzi o inwalidów poruszających się za pomocą lasek lub kul, powinny być przestrzegane następujące prawidła,: 1. Schody muszą być w kierunku prostym, (nie kręcone), o łatwym wejściu i zejściu (szerokość poziomej części stopnia 0,32 m wysokość pionowej części 0,14 m), zaopatrzone w potrzebne środki 'ochronne. 2. Podłoga odpowiednia - powinna być ani śliska, ani chropowata. Należy również unikać dywanów nie przytwierdzonych do 'podłogi. Co się tyczy niewidomych, należy przestrzegać następujących zasad: 1. Unikać wszelkich 'nierówności powierzchni podłogi, w wszczególnościi progów przy drzwiach. 2. Umieścić poręcze wzdłuż schodów. Na dole poręcz powinna zaczynać się poziomo w odległości około 0,30 m od pierwszego stopnia, ciągnąć się bez przerwy na klatce schodowej między piętrami i kończyć się za ostatnim stopniem, w odległości około 0,.,30 mi. Poręczie te powinny być tak urządzone, aby miały wygodne oparcie i łatwy uchwyt, 3. U góry schodów umieścić barierę. ' 4. Wybrać odpowiedni typ podłogi unikać nie przytwierdzonych dywanów. Ryć. 19. Obniżenie zlewu umożliwiające wykonanie wielu prac domowych osobom przebywającym w wózku. Ryć. 20. Specjalny aparat umożliwiający cerowanie osobom z jedną kończyną górną. WYKONYWANIE PRAC DOMOWYCH Ułatwienie stanowią tu stojaczki, na które nakłada się 'pończochę dla zacerowania' jej przez, osobę z jedną kończyną górną; maszyny elektryczne do szycia, przystosowane dla paraplegiika (wprowadza się je w ruch za pomocą urządzenia umieszczonego pod podbródkiem); odpowiednie zaczepy na laskach, •umożliwiające zawieszanie 'na nich lekkich toreb - ułatwia to osobom, które przy chodzeniu używają dwóch lasek, wychodzenie z domu a np. robienie 'drobnych 'zakupów (ryć. 20). URZĄDZENIA W GMACHACH PUBLICZNYCH Aczkolwiek możliwości urządzenia gmachów publicznych dla potrzeb inwalidów są ograniczone, zwłaszcza jeżeli chodzi o urządzenia dla inwalidów poruszających się ma wózkach inwalidzkich, to jednak pewne zmiany w tym zakresie są możliwe. Wyżej wspomniany Komitet zaleca następujące zmiany w gmachach publicznych : Urządzenie wejścia na poziomie ulicy 'albo, jeżeli to jest rzeczą niemożliwą, równi, pochyłej (rampy), której nachylenie nie przekracza 10%, a szerokość wynosi co najmnieij 1 m 10. Gdyby długość :i szerokość tej rampy stanowiły pewne ryzyko dla inwalidów, należy ją 'zaopatrzyć w poręcz. Jest 'rzeczą pożądaną, aby podobne wejścia, umieszczone na bocznej stronie gmachu, nie przeszkadzały (ruchowi uliczmemu i prowadziły bezpośrednio do dźwigu (o ile 'instalacja ta istnieje w gmachu). Zainstalowamie dźwigów umożliwiających jazdę pod górę w fotelu na kółkach (co najmniej 30 X 1 'm 50). Manipulowanie dźwigiem powinno być dostępne dla osoby siedzącej w swoim fotelu. - Usunięcie każdej nierówności powierzchni podłogi, w szczególności na progu drzwi. Jeżeli nierówność jest nieunikniona, należy zastosować rampę zaopatrzoną w poręcz. - Dopilnowanie, aby drzwi miały 'szerokość co najmniej 0,90 m. -Budowę schodów w kierunku prostym '(nie kręcone), o łatwym wejściu i zejściu, zaopatrzonych w potrzebne urządzenia ochronne. Pozioma część każdego stopnia: 0,32 m szerokości, pionowa - 0,13 m. - Układanie podłóg z odpowiedniego materiału. -, Umieszczenie w urzędach pocztowych i podobnych miejscach lad i 'tablic na różnych wysokościiach, odpowiadających bądź inwalidom 'chodzącym o kulach, bądź 'tym, którzy jeżdżą na wózku. - Umieszczenie w czytelniach stołów, przy których inwalidzi siedzący w fotelach na kółkach mogliby czytać. - Zaplanowanie dostatecznej przestrzeni między oparciem a przegrodami przy ladach, przy wyjściu z dworców kolejowych, z terenów sportowych itp. - Zaprojektowanie drzwi obrotowych dostatecznie szerokich i w razie potrzeby zaopatrzonych w kołowroty. - Zainstalowanie w teatrach, kinach ,'i innych salach widowiskowych potrzebnych urządzeń, 'aby osoby używające foteli na kółkach mogły 'się swobodnie poruszać i, w miarę możności, zajmować miejsca droższe lub tańsze, według wyboru. Należy również przewidzieć pewną liczbę foteli specjalnie skonstruowanych dla' osób, które poruszają się z trudnością. - Zaopatrzenie ścian korytarzy i sieni oraz drzwi 'prowadzących do umywalni itrp. w uchwyty i poręcze. - Umieszczenie przy ladach uchwytów i podpór dla lasek z rączką. - Zainstalowanie w urzędach pocztowych co najmniej jednej kabiny telefonicznej o rozmiarach wystarczających dla pomieszczenia wózka. - Odpowiednie rozmieszczenie dzwonków, telefonów, punktów alarmowych itp. aparatów. - Urządzenie na każdym piętrze co najmniej jednego ustępu o rozmiarach dostosowanych do inwalidów (przynajmniej 2 m x 2 m). - Zabezpieczenie dla foteli na kółkach miejsca postoju chroniących przed deszczem". CZAS WOLNY OD PRACY Pożądane są wówczas środki umożliwiające gry, itp. stojaczek do kart dla jednorękich; specjalne występy na nakrętkach, u radia, co umożliwiał nastawienie go przez osobę, która nie posiada silnego' uchwytu; stojaczki z gumowymi rurkami, umożliwiającymi palenie papierosów osobom nie mogącym poruszać kończynami górnymi; odpowiednio przystosowane narzędzia domowe, jak młotek, obcęgi itp., aby osoby z uszkodzeniami rąk, np. przy niedowładach, zesztywnieniach, mogły się 'nimi posługiwać '(ryć. 21, 22). Wyżej opisane pomoce techniczne w bardzo poważnym stopniu usamodzielniają inwalidę w życiu codziennym. O potrzebie pomocy technicznych świadczą wyniki ankiety, jaką Centralny Komitet Opieki nad Kalekami w Szwecji przeprowadził w r. 1957 wśród 625 gospodyń domowych, które są inwalidkami. Wśród nich 310 (ok. 50%) było po chorobie Heinego-Mediina, 146 (ok. 23%) cierpiało' na jedną z postaci chorób reumatycznych, w 30 przypadkach inwalidztwo nastąpiłło na skutek wypadków, a u reszty w wyniku innych przyczyn. Stwierdzono, że największą grupą, która potrzebowała aparatów ortopedycznych i pomocy technicznych, stanowili inwalidzi po chorobie Heinegoi-Medina. 250 gospodyń z grupy używa różnych pomocy technicznych. 103 przy chodzeniu posługuje się aparatami ortopedycznymi i innymi pomocami, 46 osób korzysta z pomocy tylko przy chodzeniu, 45 posiada aparaty ortopedyczne i wózki inwalidzkie, a 27 - tylko wózki. W grupie gospodyń cierpiących na choroby reumatyczne pomocy technicznych potrzebowało 81 osób. Z tych 42 używa ich tylko przy chodzeniu, a 16 korzysta z wózków inwalidzkich. Ryć. 21. Stojak ułatwiający grę w karty osobom jednorękim. '. Stosowanie pomocy technicznych i nauka posługiwania się powinny wchodzić w zakres rehabilitacji leczniczej. W czasie rehabilitacji leczniczej można: dobrać pomoce najbardziej celowe, zgodnie Z indywidualnymi potrzebami. W ośrodkach rehabilitacji leczniczej istnieją warunki do uczenia pacjentów poprawnego używania tych 'pomocy oraz ich konserwowania. Nawyki w ich używaniu kształtują się w korzystnej sytuacjii, tj. wówczas, gdy inwalida jeszcze nie posiada żadnych przyzwyczajeń Przy takim stanie rzeczy inwalida, kierowany późniiej do pracy, jest w pełni usprawniony i przy zaistnieniu odpowiedtnich dla niego środków technicznych umie wykonać czynmości prawie tak samo' jak człowiek zdrowy. o zasadach stosowania pomocy i o' niektórych jeszcze ich wartościach powiemy w dalszej częścii pracy. Szczególnie ważną rzeczą nałuczenie w tym czasie inwalidy posługiwania się protezami, końcówkami roboczymi, aparatami i innymi środkami ortopedycznymi Umiejętność korzystania z nich stanowi część rehabilitacji leczniczej. - Osiągnięcie sprawnościi w wykonywaniu czynności życia codziennego niejednokrotnie warunkuje możność podjęcia' pracy zawodowej, bowiem nieumiejętność np. obsłużeniia siebie popoważnych uszkodzeniach kończyn górnych może w pewnych sytuacjach przesądzać, czy inwalida z tego rodzaju kalectwem będzie pracował, czy nie. Z uwagi jednak na to, że nie możemy jeszcze zastosować w pełni rozwiniętej rehabilitacji leczniczej, a zaopatrywanie inwalidów w pomoce techniczne i uczeniem używania ich z konieczności nuszom zająć się spółdzielnie inwalidzkie, zakłady szkolenia inwalidów, zakłady 'pomocy społecznej, inspektorzy zawodowej rehabilitacji inwalidów przy prezydiach rad narodowych, szkoły specjallne i wszelkie inne placówki; opiekujące Ryc. 22. Protezy Z końcówkami ("uniwersalny hak") umożliwiają podwójnie amputowanym w obrębie kończyn górnych wykonywanie wielu czynności w życiu codziennym i pracy zawodowej. Końcówki są poruszane przez przenoszenie siły mięśni barkowych specjalną elastyczną linką. się inwalidami :i osobami poszkodowanymi na 'zdrowiu (opiekunowie społeczni). W ten sposób placówki te nadrabiać 'będą braki w rehabilitacji leczmiczej. POMOCE TECHNICZNE W PRACY INWALIDÓW Stosowanie pomocy technicznych ułatwiających przygotowanie do pracy i zatrudnienie stanowi jedną z zasadniczych metoc w zawodowej rehabilitacji ciężko poszkodowanych inwalidów W praktyce codziennei niejednokrotnie podejmowano u nas próby nad udoskonaleniem pomocy technicznych ułatwiających inwalidom pracę zawodową. Jednak dotychczas wysiłki w tym kierunku polegały głównie na ulepszaniu procesu produkcji, dążenia do racjonalnego wykorzystywania materiału, 'stosowania odpowiednich narzędzi itp. Nie zwracano natomiast szczególnej uwagi na 'usprawnienia i pomoce techniczne, których celem jest przezwyciężanie skutków kalectwa lub schorzenia, a tym samym umożliwienie wykonywania pracy. W rehabilitacji zawodowej chodźi o takie usprawnienia, które ułatwiają nabywanie kwalifikacji do wykonywania zawodu operacji fabrycznych) oraz dostosowywanie warsztatu i warunków pracy do potrzeb inwalidów. Sposób wprowadzania pomocy technicznych i cele, jakie związku z tym chcemy osiągnąć w odniesieniu do pracy zawodowej, trzeba rozpatrywać w związku z zagadnieniem odpowiedniego przystosowania 'maszyn i pracy dla robotników nieinwalidów wraz z techniczną i społeczną organizacją oraz warunkami pracy w oparciu o prawa fizjologiczne i psychologiczne. Współczesna nauka poświęca tym zagadnieniom dużo uwagi i od jej postępu w tych dziedzinach zależą m. in, stan zdrowia społeczeństwa, wydajność pracy i podnoszenie stopy życiowej. Z wymienionych czynników omówimy tylko niektóre. Przy rozpatrywaniu zagadnienia wzajemnego stosumku człowiek - maszyna, musimy 'dać pierwszeństwo problematyce 'dotyczącej robotnika i przy wprowadzeniu wszelkich zmian w maszynach brać także pod uwagę antropometryczne, motoryczne, fizjologiczne i psychologiczne właściwości ludzi. Licznie wprowadzane urządzemia dla nieinwalidów mają m. in. na 'celu: walkę ze zmęczeniem w sensie fizycznym i psychicznym (osiąga się to' przez zapewnienie odpowiedniej pozycji przy pracy, ułatwienie spostrzegania istotnych dla danej pracy sygnałów i zmniejszenie wysiłku umysłowego związanego z panowaniem nad sytuacją roboczą), zapobieganie nieszczęśliwym wypadkom oraz redukcję błędów, braków, Ryć. 23. Przy utracie przedramienia funkcje jego w wielu przypadkach może spełnić specjalna proteza z ruchomym hakiem. a tym samym poprawę jakości 'pracy. Krótko mówiąc, sprowadza się to do ułatwiania 'i zwiększania wydajności pracy. Aby w możliwie naturalny sposób dostosować stanowisko pracy do człowieka, należy maszyny, aparaty i narzędzia traktować jako przedłużenie układu nerwowego i mięśniowego' w aparacie puchowym 'człowieka. W przypadku inwalidów środki techniczne nie tylko "przedłużają", 'lecz 'również "uzupełniają" albo "zastępują" narząd lub funkcje organizmu okaleczałego czy schorzałego. W zastosowaniu 'do inwalidów pomoce techniczne prócz wartości, jakie przedstawiają i dla nieinwalidow, mają na celu: 1) wyłączenie albo zastąpienie pracy miektórych narządów, jak mp. stojak dla telefoniisty 'przy braku kończyny górnej lub proteza ze specjalnymi uchwytami, którymi można wprawiać w ruch dostosowaną dla obsługi, przez 'niewidomych 'centralę 'telefoniczną (ryć. 23); 2) zmianę sposobu wykonywania pracy przez zastąpienie w pracy utraconegO narządu innym narządem, •n'p. przez 'zastosowanie dźwigni, pedału (ryć. 24) dla osób z uszkodzoną kończyną górną; 3) zwiększenie siły ruchów, np. przez zastosowaniie nieregularnej Ryć. 24. Brzy braku kończyny górnej można tę samą pracę wykonać przez zastosowanie dźwigni nożnej. powierzchni trzonka młotka przy trudności chwytu ręką, lub też przy użyciu dźwigni przy częściowym niedowładzie kończyny dolnej (ryc, 25); Ryć. 25. Nieregularna powierzchniia trzonka (wykonana zgodnie z odpowiednim układem ręki w czasie chwytu) ułatwia trzymanie młotka w przypadku osłabienia siły palców. 4) zwiększenie zasięgu ruchu przez zastosowanie przesuwanego wzdłuż warsztatu siedzenia dla osoby z porażeniami kończyn dolnych '('ryć. 26); ryć. 26. Przesuwane siedzenie umożliwiające poruszanie się wzdłuż warsztatu osobie z niedowładem kończyn. 5) zapewnienie bezpieczeństwa pracy koniecznego z uwagii na inwalidztwo, np. przez wprowadzenie ochraniaczy przy tokarkach dla niewidomych i osób z obniżoną reakcją na bodźce zewnętrzne ryć. 27); 6) umożliwienie wykonywania ruchów roboczych, np. przez zastosowanie przekładnii do rysowania dla osób z amputacją kończyn górnych (ryc. 28); 7) zapewnienie wygodnej pozycjii przy pracy, np. przez używanie krzesła dla inwalidów z wysoką amputacją obu kończyn dolnych lub z zesztywnieniem stawów biodrowych (ryć. 29); 8) zapobieganie pogłębianiu się inwalidztwa i powstawaniu dodatkowych kalectw, np. przez wprowadzenie specjalnych stojakÓw 'do utrzymaniia się w pozycji półsiedzącej dla osób z przebytą gruźlicą kostno-Stawową kończyn dolnych i(ryc. 30); 9) ułatwienie sposobu dostania się do zakładu pracy i poByć. 27. Ochraniacz zapewniający Ryć. 28. Przystosowanie przyrządu niewidomemu bezpieczeństwo pracy do przekładni, ułatwiające pracę na wiertarce, kreślarzowi z amputowaną lewą kończyną górną. ruszania się wewnątrz niego; wskazane są tu samochody oraz wózki motorowe i ręczne dla osó'b nie mogących samodzielnie poruszać się (ryć. 31, 32); 10) umożliwienie odbierania wrażeń w przypadku uszkodzeniia lub 'utraty analizatora, 'np. pracuje się nad zastosowaniem teletaktora, co pozwoli głuchym, na czuciowe percepowanie dźwięku o różnej wysokości za pomocą aparacików nałożonych na końce palców. Ryć. 29. fl, b. Krzesło z dzielonym siedzeniem i podpórka na nogę zapewnia wygodniejszą pozycję przy pracy inwalidzie z zesztywnieniem stawu biodrowego. W piśmiennictwie w zakresie Ryć. 30. a, b. Krzesło-stojak ułatwia pomocy technicznych podano, ie ie uszkodzeniami że najwięcej udogodnień wprowadzono dla inwalidów z uszkodzeniami kończyn górnych i dla niewidomych. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ oba te narządy mają dla wykonywania pracy szczególne znaczenie. Brak wzroku pozbawia niewidomych możności poznawania zjawisk drogą obserwacji, co ma kolosalny wpływ na kształtowanie się ich psychiki i zachowania się. Utratę tych funkcji można tylko w pewnym stopniu zastąpić drogą naturalnej kompensacji zasobami w obrębie samego organizmu. W naszej praktyce stwierdziliśmy 'możliwość wprowadzania dodatkowych urządzeń dla osób z uszkodzeniami kończyn górnych, niewidomych 'z 'równoczesnym uszkodzeniem kończyn Dźwignia gazu Dźwignia Hamulca. Ryć. 31. Osoby z bezwładem kończyn dolnych mogą prowadzić jeżeli przyrządy sternicze przystosowuje się tak, aby wszystkie można było wykonać kończynami górnymi. inwalidów Usprawnienia wskazane 'są ' wszystkich rodzajach i schorzeń, we w ' przypadkach, w których mamy do czynienia z narządów oraz ząb' t funkcji. Mają one ts I' zastosowanie w prz 'i chorób przewlekłych. J kładu podamy rodzaj nień ułatwiających w It nie pracy osobom nie' z równoczesnym usizk kończyn górnych tab. słonych przez Wydzia tyzy Zawodowej Mir Pracy i Opieki Społec Ryć. 32. Osoby z uszkodzeniami osobistego wyposażenia kończyn górnych mogą prowadzić inwalidy np. jeg' samochód, jeżeli zaopatrzy się je w niarv wartaii odpowiednie końcówki i przystosu Pracy warsztatu, je do kalectwa przyrządy sterownicze rym . pracuje, i pon W których praca jest wykonywana. I tak jeśli np. dla osób z amputacjami kończyn i niewidomych szczególne znaczenie maią przystosowanie osobistego wyposażenia i warsztatu pracy, to dla ozdrowieńców po gruźlicy płuc i' osób ze schorzeniami 'układu krążenia również rzeczą bardzo ważną jest przystosowanie samego lokalu, np. przez wprowadzenie dodatkowej wentylacji, wyciągów, sal wypoczynkowych i innych udogodnień w związku z mniejszą wydolnością fizyczną w tych przypadkach. Jest to jeden z 'istotnych elementów, które charakteryzują warsztaty pracy chronionej. Wspomnieliśmy już, że wprowadzenie pomocy technicznych ułatwiaj ącyich pracę inwalidam powinno być rozpatrywane łącznie z zagadnieniami technicznej organizacji pracy. Ostatecznym celem organizacji technicznej jest osią'gnięcie maksymalnej wydajności w pracy 'przy najmniejszym wysiłku i zachowaniu dobrego samopoczucia, Odpowiednia organizacja stanowiska roboczego uwarunkowana jest m. 'in. uprzednią analizą miejsca, warunków i narzędzi pracy, np. stołu, oświetlenia, pozycji przy pracy, rodzaju narzędzia, metod pracy, sposobu dostarczania i układu surowca, narzędzi, odbierania i 'układania gotowego produktu. Na tej podstawie wprowadza się później zmiany, które ułatwiają wykonywaniie pracy inwalidom. ZASADY I WARUNKI POPRAWNEGO STOSOWANIA POMOCY TECHNICZNYCH Poprawność w stosowaniu pomocy usprawniających pracę może być zapewniona, jeżeli przy pracach związanych z ich wprowadzeniem zachowana będzie następująca metoda postępowania. Najpierw należy ustalić stan 'zdrowia inwalidy, jego pozostałe sprawności, funkcjonalną wydolność całego organizmu i uszkodzonego narządu, następnie - doświadczenie i kwalifikacje zawodowe, poziom intelektualny, cechy charakteru i temperamentu. W poznaniu inwalidy szczególne znaczenie 'ma określenie pozostałych sprawności, gdyż one to warunkują możność właściwego zatrudnienia go. Z kolei powinno się przeprowadzić funkcjonalną analizę pracy, której inwalida ma się podjąć. Chodzi o ustalenie, jakie są wymagania w związku z pracą (w odniesieniu do sprawności fizycznych, funkcji intelektualnych, cech charakteru, temperamentu. W rozważaniach na temat społecznej i technicznej organizacji pracy problemy te są u nas 'całkowicie pomijane, faktycznie zaś od ich poznania zależy skuteczność szkolenia i zatrudniania robotnika. Poznanie inwalidy i rodzaju pracy, którą ma ewentualnie wykonywać - 'to podstawowe warunki, z których wynika 'potrzeba i rodzaj usprawnienia technicznego. Do Warunków uzupełniających należą: 1) przeprowadzenie badań co 'do napotykanych przez inwalidę trudności w życiu codziennym, stopnia dostosowania się inwalidy do pracy - warsztatu (jeżeli już pracować lub pracuje) i stopnia zadowolenia z pracy; 2) ustalenie właściwości maszyn i narzędzi w pracy, braków i błędów w konstrukcji warsztatu czy maszyn (np. pedał 'cofnięty zbyt głęboko, oznaczenie źle widoczne itp.); 3) ustalenie metody wykonywania pracy przez robotnika, momentów krytycznych, jakie miały miejsce przy pracy na danej maszyniie - warsztacie (nieszczęśliwe wypadki). W 'pracy nad wprowadzaniem usprawnień technicznych powinien brać udział zespół specjallistów, tj. lekarze różnych 'specjalności, fizjolog, psycholog, nauczyciel zawodu i technik. Praca zespołowa jest podstawową metodą przyjętą w rehabilitacji. Lekarz i fizjolog ustalają celowość zmian technicznych na danym warsztacie pracy z lekarskiego punktu widzenia i zasad fiiz(jologii, o których będzie .mowa, a w szczególności .zdrowia inwalidy, jego funkcjonalnej sprawności, pozycji przy pracy, przeciwwskazań i wskazań do pracy, higieny pracy itp. Psycholog oceniła, czy wprowadzone zmiany wpływają korzystmie np. na percepcję sytuacji stanowiska roboczego', jego przejrzystość, zrozumienie, swobodę wyboru narzędzi, czy nie wchodzą w grę elementy, które przeszkadzają w wykonywaniu ruchów nawet drugorzędnych i rzadko występujących. Psycholog (przeprowadza analizę pracy z punktu 'widzenia wymagań, jakie w związku z daną pracą stawia się inwalidzie w odniesieniu do jego funkcji intelektualnych, cech charakteru i temperamentu przed ii po wprowadzeniu 'danego urządzenia. Nauczyciel zawodu ocenia, czy dokonane zmiany nie wpłyną ujemnie na technikę wykonywania pracy zawodowej, sposób trzymania narzędzi, osiąganie odpowiedniej jakości w pracy itp. Technik ustala;, jak proponowane urządzenie, zastosowany środek techniczny może być rozwiązany najbardziej właściwie z punktu widzeniia mechaniki działania, stosunku sdłi, symetrii, właściwości użytego materiału, możności dobrej konserwacji urządzemia itp. ' W pracy wyżej wymienionych specjalistów należy przyjąć zasadę, 'że samo wykonanie technicznych usprawnień jest wynikiem zaleceń lekarza, fizjologa, psychologa i nauczyciela zawodu. Opinie tych specjalistów powinny być przedmiotem wspólnej dyskusji. Tylko w ten sposób można zadośćuczynić zasadzie kompleksowości w rozwiązywaniU poszczególnego przypadku, co w efekcie powinno się wyrazić w ułatwieniu pracy inwalidzie. Praca na wprowadzaniem środków technicznych jest typowym przykładem potrzeby pracy zespołowej różnych specjalistów w rehabilitacjii zawodowej. Przy wprowadzeniu pomocy technicznych rzeczą konieczną jest uwzględnienie naukowych zasad fizjologii i psychologiii pracy. Spośród nich trzeba mieć na uwadze przy projektowaniu środowiska pracy prawa 'ekonomii ruchu, zasadę czynego odpoczynku, korzyści pracy dynamicznej, poszukiwania indywidualnych sfer najkorzystniejszego działania w różnych pczycjach, prawo optymalnej sygnalizacji w pracy i prawa rządząc wyższymi czynnościiami nerwowymi. Do najważniejszych zasa należą: 1) angażowanie w pracy, w miarę możliwości, obu kończy górnych