Sokrat Janowicz
Listowie

Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdaсsk 2000
4
Вяртанне ў Крынкі
Я свечкі запаліў, у пакоі цішыня велікодная. Бачу Бацьку...
Крынкі халаднаногія! Iду ў даліну пачатку свайго – готыка дзяцінства на небакраі.
На вашых выганах бесклапотнасці i ў вішнях радасцi рэха загуляла са мною ў схованкі.
Чырванею, засаромлены сталасцю.
Крынкі вячэрнезвонныя! Kiра–панi хараством візантыйскім сваім не асудзiла мяне
на будзённасць. Э, магчыма, супроць волі яе пайшоў я тады прэч з бязбожнай верай у
Купалу.
Крынкi ціхалістыя! Вяртаюся пяццю дарогамі пыльнымі з пустыняў жыцця ў
крынiцах вашых абмыцца. Знявечаны сударгамі смутку, не паказваюся...
Свечкі гаснуць без памяцi.
5
Powroty do Krynek
Zapaliіem њwieczki w pokoju ciszy wielkanocnej. Widzк ojca...
Krynki – chіodnostope! Schodzк w dolinк swojego poczкcia: gotyk dzieciсstwa na nieboskіonie.
Na waszych wygonach beztroski i we wiњniach radoњci echo siк bawiіo ze mn№ w chowanego.
Wstydzк siк zarumieniony dojrzaіoњci№.
Krynki wieczorno–dzwonne! Kiro–panne! Swym bizantyjskim piкknem odgradzaіyњcie
mnie od codziennoњci. Lecz potrafiіem, mimo waszej woli, odejњж z bezboїn№ wiar№ w Kupaік.
Krynki cichego listowia. Powracam piкcioma pylnymi drogami z pustyni їycia w waszych
џrуdіach siк obmyж. Zniweczony bizunami smutku, ledwiem jest.
Bez pamiкci њwieczki musz№ zgasn№ж.
Przeі. Jan Czopik
6
Беларускаму слову
Беларускае слова, ты мая айчына! Мой сон ля акна цвета–лiпнёвага ў ранiцу
пчалiную. I пошум пушчы стрункахвойнай, i весялосць густазялёная. Ты, як дзяцiнства,
iдзеш за мною.
Слова матчынае, ты мая сляза! Мая трывога ў вечары кахання чыстаквяцiстага, у
садзе юнацтва. I чарнабрывы позiрк дзяўчыны сарамлiвай i бяссонне зорнае. Ты, як лёс,
паўстаеш у даляглядзе нязбытым.
Слова роднае, суме мудры! Радасць неўгамонная, што часам лунае вясёлкаю на небе
краiны майго прызначэння. I няспешна павучаеш мяне жыць сваiм розумам ды
гасцiнцам icцi шырокiм праз годы ўсяго раз адзiн дадзеныя. Ты, як той сябар шчыры, не
пакiнеш i ў няшчасцi.
Я табе толькi, слова ты маё беларускае, веру ды кланяюся.
Бог ты мой!
Ты мая рэлiгiя!
7
Modlitwa
Sіowo biaіoruskie, ojczyzno moja! Mуj њnie przy oknie u pachn№cych lip w pszczeli poranek.
Puszczaсski szumie sosnowych okolic, radoњci gкsta, radoњci zielona. Niczym dzieciсstwo
– zawsze jesteњ ze mn№.
Sіowo matczyne, sіowo – іzo! Trwogo wieczorуw kochania, kwitn№cych czysto њrуd sadu
junactwa. Szybkie spojrzenie wstydliwej czarnobrewy i bezsennoњci gwiaџdzista. Losie
wschodz№cy na nigdy nie przekroczonym widnokrкgu.
Sіowo rodzinne, m№dry smutku! Szczкњcie nie uciszone, jaњniej№ce dorocznie wigilijn№
barw№ na niebie przeznaczenia. Uczysz mnie niespiesznie їyж wіasnym їyciem i wкdrowaж
szerokim goњciсcem przez rozdane lata. Ty, jak szczery przyjaciel, nie porzucisz w biedzie.
Tobie tylko, sіowo biaіoruskie, kіaniam siк i wierzк.
Boїe mуj!
Religio moja!
Przeі. Jan Czopik
8
Роднае
Я iду сваiм полем.
Дзяцiнства мае маячыць на небакраi; клёны ля дароi надта ж выраслi.
Уваходжу ў дом. На сценах яго iканастас успамiнаў маiх, з матчынай усмешкай
далёкай. Пшанiчнае сонца.
За акном сад маладосцi адцвiў, расчырванеўшыся спеласцю. На лугах кахання
косяць атаву ў кашулях прапацелых. У малатарных прыгуменнях плён пылiць
умалотам. Э дзесьцi рохканне пудовае, i рыканне белапеннае...
Добры конь жаданняў не скапыціўся.
У зеленi задаволенасцi i пад блакiтам радасцi буйнее шчасце неветрагоннае.
Э гэтак думаю сабе, што Айчынай з'яўляецца не толькi вялiкi супольны абавязак – i
мае яе не адзш той, хто хоць раз заплакаў...
9
Ojczystoњж
Idк swoim polem.
Dzieciсstwo moje snuje siк na widnokrкgu, klony u drogi wyrosіy nad podziw.
Wchodzк do domu. Na њcianach ikonostas: zapamiкtaі moich najbliїszych i daleki uњmiech
matczyny.
Pszeniczne sіoсce.
Za oknem sad mіodoњci; przekwitіy, rozczerwienia siк dojrzaіoњci№. Na і№kach kochania
drugi pokos kosz№; w przepoconych koszulach. Na gumnie kurzawi siк mіocka. I sk№dњ dolatuje
chrz№kanie pudowe i porykiwanie biaіopienne...
Dobry koс siк nie potknie.
W zieleni zadowolenia i pod bікkitem radoњci szczкњcie nielekkomyњlne. I wiem, їe Ojczyzna,
to nie tylko wielki zbiorowy obowi№zek – i їe ma j№ nie tylko ten jeden, kto chociaї
raz zapіakaі...
przeі. Jan Czopik
10
Веру
Веру ў каханне крынічна–чыстае, ды розум нябесна–бяздонны, i ў годнасць
таполеблакітную. Э ў смутак, поле асенняе, веру, i ў радасць, квiтненне урачыстае,
даступныя слязам роспачы альбо захаплення. Веру ў спакой, зорку нявечную, i ў
зямлю, глыбiиi невядомыя, што даюць несканчонасць паўтарэнняў альбо
бессмяротнасць. I ў гнеў, вяртанне заўзятае, i ў маўчанне, жанчыну зганьбаваную, што
дакранаюцца сумлення жывога альбо ўяўлення...
Веру ў жыццё, смерць яго i ўваскрашэнне.
Э ў вечнае, бо бязмежнае.
Э ў чалавека.
Э ў свет
веру!
11
Wierzк
Wierzк w miіoњж џrуdlano czyst№ i w rozum jak niebo bezdenny, i w godnoњж topolobікkitn№
– na obraz i podobieсstwo Chrystusa wyњnionego przez niewolnikуw zazdroszcz№cych
tym, ktуrzy umieli umieraж. I – w smutek, pole jesienne, i w radoњж, kwiat uroczysty, dostкpny
іzom rozpaczy albo zachwytu. I – w spokуj, gwiazdк spadaj№c№, i w ziemiк, nieznane gікbie,
daj№ce nieskoсczonoњж przemijania albo nieњmiertelnoњж. I – w gniew, uparte powroty, i
w milczenie, kobietк zhaсbion№, targaj№ce їywym sumieniem albo wyobraџni№.
Wierzк w їycie, jego њmierж i zmartwychwstanie.
I w wiecznoњж, bo bezbrzeїna.
I w њwiat –
Wierzк!
przeі. Jan Czopik
12
* * *
Iдуць тыя, янычары iмперыi АБЫ–ЖЫЦЬ з шаблямi крывымi, як сумленне, з
мушкетамi, у якiх кулi бяздумнасцi. Iм усё роўна, чыю зямлю таптаць. Iдуць: лева, лева,
лева!
Гавораць. Языкi ў iх кавалкамi мяса. Мова iх не ад сэрца гарачага, але ад звону
золата яна. Кожнае слова яе – дукат: купляюць, купляюць, купляюць!
На ўсходнім рынку ўсё можна купiць i прадаць. „Ма–ая–я–аа мо–о–ва–а–а–а не–э–э з
пыы–ышны–ых са–а–ало–о–онаа–аа–аў–ау–у!!!...” Слова яе – паўдуката, па чвэрць
дуката i менш! Па два, чатыры i больш слоў маiх за адно, янычарскае. За бесцань!
Калi будуць прадаваць, хачу быць слязамi горычы iх. Э плакаць! Калi мову маю
паставяць пад сценку абыякавасцi, хачу быць яе крыкам! I памерці, маючы гадоў
трыццаць тры. Калi ж пачнуць хаваць яе у магiлу, хачу быць канём князя Яцвягii.
Каб не расстацца з ёю, беларускаю!
Э.... тыя...
13
* * *
Id№ owi, janczarzy imperium ABY–ЇYЖ, z szablami krzywymi jak sumienie, z muszkietami
nabitymi kulami bezmyњlnoњci. Wszystko im jedno, czyj№ ziemiк depc№; id№: lewa, lewa,
lewa!
Mуwi№. Ich jкzyki to kawaіki miкsa, ich gіos to nie ton gor№cego serca, lecz dџwiкk zіota;
kaїde ich sіowo – dukat: kupuj№, kupuj№, kupuj№!
Na wschodnim rynku wszystko jest do kupienia i sprzedania. „Moja mowa nie z pysznych
salonуw!” Jej sіowa – pуіdukatowe, жwierжdukatowe albo zupeіnie bez zіotego kruszcu. Dwa,
cztery i wiкcej moich sіуw za jedno, janczarskie. Za bezcen!
A kiedy je bкd№ sprzedawaж, chcк byж ich іzami goryczy. I pіakaж. Kiedy mowк moj№ postawi№
pod њcian№ bylejakoњci, chcк byж jej krzykiem. I umrzeж, maj№c trzydzieњci trzy lata.
Kiedy zaczn№ grzebaж j№ w mogile, chcк byж koniem ksiкcia Jadџwingуw.
Їeby nie rozstaж siк z ni№, biaіorusk№!
Id№ owi...
przeі. Jan Czopik
14
Сны
Снiцца начамi роднае поле. I прыгумень зялёны, вясеннi, дзе падпасваў я Красулю–
перадойку... Дзiчка на ўзмежку манiць пладамi, i ветрык у лicцях яе весялiцца; на ёй
iрваў я грушы, на гнiлкi... Малiннiк сапрэлы затхнуўся ў спёцы ды горбiцца у годы
старыя; у iм любiў я гуляць у хованкi... Рэчка, што за лугам, цурчыць мiж каменняў. Э
агалiла яна плыцiзны залацiстыя, на якiх лавiў я калюшак.
3 гнязда буслiнага кола тырчыць на гумне. Э дашчэнту рассохлася кола. Няма буслоў,
няма iх, няма...
Няўжо можна сабе выбраць айчыну?
15
Sny
We њnie przychodzi rodzinne pole. I zielonoњж niewyobraїalna za gumnem, gdzie pasaіem
Krasulк–Pieredojkк. Dziczka na przymiedzy wabi owocami i wietrzyk w jej listowiu dokazuje;
z niej rwaіem grusze na gniіki. Maliniak w skwarze ciкїko oddycha i pochyla siк ku latom;
lubiіem w nim bawiж siк w chowanego... Rzeczuіka za ікgiem wiecznie szemrze wњrуd kamieni
i pіycizn zіocistych, na ktуrych іowiіem koluszki.
Po bocianim gnieџdzie zaњ sterczy na podwуrzu pod pіotem jeno koіo. Rozeschіo siк doszczкtnie.
Nie ma klekociakуw, nie ma juї, nie ma... Czy moїliwe jest zatem obranie sobie
nie drugiej, lecz innej ojczyzny?
przeі. Jan Leoсczuk
16
Фэст
Цень Biзантьi ў пошуме клёнаў, бяроз. Гнiлыя дранкi зелянеюць мохам у месячнай
блякласцi.
Каплiца...
Тырчыць праваслаўе над злежаным пяском магіл. Асколак Русi ля падножжа
дзевятай хвалi ўбогіх пагоркаў. Матчын енк i плач дзiцяці тоiцца ў пацямнелай выспе
зелянiны, зацiснутай каменным абручом – у чыстым полi, за дарогай, пад высокім
небам. Мацi забрала з сабою горыч жыцця; краскi свету ў вачах дзiцяці рассыпалicя ў
прах.
Топчуцца i поўзаюць па iх сваякi ў экстазе – госцi фэставай традыцыі. Жальба
разменена на дробныя манеты, малебны па чарзе становяць на каленi жывых. Да
змяркання, да позняга вечара...
Гора хаваецца ў бяссоннай ночы. Спачуванне здаровым сном храпе да свiтання.
17
Odpust
Cieс Bizancjum w poszumie klonуw i brzуz. Na zbutwiaіych gontach zieleni siк mech w
miesiкcznej bladoњci.
Kaplica.
Ze zleїaіego piasku mogiі wystercza prawosіawie. Odprysk Rusi u podnуїa dziewi№tej fali
ubogich pagуrkуw. Matczyny jкk i dzieciкcy pіacz tai siк w wyspie pociemniaіej zieleni zaciњniкtej
obrкcz№ – pod dziewi№t№ fal№ zapomnielisk. Matka wziкіa gorycz їycia ze sob№; barwy
њwiata w dzieciкcych oczach rozsypaіy siк w proch.
Cisn№ siк i peіzaj№ po nich w ekstazie swoi – goњcie њwi№tecznej tradycji. Їal rozmieniony
na grosze, naboїeсstwa kolejno rzucaj№ na kolana їywych. Do zmierzchu, do pуџnego wieczora...
Rozpacz chowa siк w bezsennej nocy, wspуіczucie ma zdrowy sen i chrapie do њwitania.
przeі. Jan Czopik
18
Iснаванне
У сонечнае лicтападдзе клёны i бярозы ў ялiнах – бы нявечнае ў вечным. Пабялелыя
ды пажаўцелыя – у маладой зеленi. Як прыпамiнанне! Таму першай парою года, якую
прыдумаў чалавек, з'яўляецца восень...
Цi дзiця думае аб смерцi?
Каб гусцей жыць, прыдуманы гадзiны i хвiлiны. Бачу лiчбы ў вачах тых, што
спяшаюць на работу, у кiно, на спатканне або да знаёмых. Прыдумалi таксама вагу i
шмат чаго яшчэ, не гаворачы ўжо пра зялёна–шкляныя слепнякi на скрыжаваннях.
Цi можна пералiчыць прыдуманае?
Найперш прыдуманы пачатак i канец, з перакананнем, што гэта можа мець значэнне
ў бясконцасцi, а не толькi з жадання быць патрэбным. Хто зразумеў сваю
непатрэбнасць – памiрае... Аднак жа трэба адразу сказаць, што i патрэбнасць з'яўляецца
такой жа выдумкай, як грошы, або машыны, цi бомбы.
Прыдумваем дзеля штораз iншага icнавання. Але iснаванню напляваць на ўсё тое, i
нават на тое, цi прыдумаем сэнс свету або параскiдаем яго ў пылiикi атамаў. Што нi
зробiм – з'явiцца тым жа iснаваннем, як бацькi ў сыне, зямлi ў людзях, матэрыi ў
электронах, у нiчым.
У бясконцасцi.
19
Istnienie
W sіonecznym czasie opadania liњci – klony i brzozy wњrуd jodeі niby doczesne przy
wiecznym. Pobielaіa i poїуіkіa staroњж obok zieleni. Jak memento. Dlatego wydaje siк, їe
pierwsz№ por№ roku, jak№ wymyњliі czіowiek, byіa jesieс.
Czy dziecko myњli o њmierci?
Їeby їyж intensywniej, wymyњlono godziny i minuty. Widzк przesuwaj№ce siк cyfry w
oczach ludzi њpiesz№cych do pracy, do kina, na spotkanie albo do znajomych. Wymyњlono
wagк i Bуg wie co jeszcze, nie mуwi№c juї o szklanych њlepiach regulatorуw ruchu na skrzyїowaniach
naszego stulecia.
Czy moїna zliczyж wymyњlone?
Najpierw wymyњlono pocz№tek i koniec, wierz№c, їe bкdzie to mieж znaczenie w nieskoсczonoњci,
a nie dlatego, їe jest tкsknot№ ludzk№ byж poїytecznym. Kto poj№і swoj№ zbкdnoњж –
umiera... Trzeba jednak powiedzieж od razu, їe poїytecznoњж, to taki sam wymysі, jak pieni№dze,
maszyny czy bomby.
Wymyњlamy sposoby dla coraz innego istnienia. Ale istnieniu nie zaleїy na tym. Nie obchodzi
je rуwno: czy wymyњlimy њwiat sensowny czy rozbijemy go na atomy. Cokolwiek
zrobimy, okaїe siк, їe to ci№gle to samo istnienie: ojca w synu, ziemi w ludziach, materii w
elektronach, w niczym; w nieskoсczonoњci.
przeі. Jan Czopik
20
Загоны
На загонах, як у жыццi, – усяго пакрысе. Вось цыбуля, ад якой адны слёзы.
Касабочыцца на яе сам не лепшы часнок смуглявы, элегант агiдны. А моркаўка, бы
дзяўчына пачырванелая, засланiлася буйнай зеленню да часу, да пары. Сланечнiк,
рагатун нястрымны, аж згорбiўся ад уцехi пустой. Яму весела ад ранку да вечара;
перадражнiвае макаўкi, разадзетыя па–вясельнаму, моднiцы бяздумныя, якiя мiтусяцца
адна перад другою ды хiхiкаюць. Гарбуз, гультай зроду, развалiўся на ўсю разору,
падкацiўшы голаў сваю пад лопух, каб сонца не прыпякала... За такога суседа свайго
засаромеўся бурак, безнадзейна раскiнуўшы лicце. Бручка грубаскурая, задаволеная
сабою, надзьмулася, быццам яна тут найважнейшая... Кроп, малагодак бесклапотны,
рослы праз меру, увесь у рабаціннi ад беганiны свавольнай з загона на загон. Гуркi цiха
стаiлicя, быццам шайка дзяцей, што не нацешылicя гульнёю ў схованкi. Капуста
прысела ад знямогi, па–матчынаму распусцiўшы дзiравы прыпол, ды задумалася...
На загонах усяго пакрысе...
21
Zagony
Na zagonach, jak w їyciu, wszystkiego po trochu. Oto cebula – jeno pіakaж przy niej. Boczy
siк na ni№ smukіy czosnek – nie lepszy od niej, obmierzіy elegant. A marchew, jak spіoniona
dziewczyna, zasіoniіa siк bujn№ zieleni№ – do czasu, do pory. Sіonecznik – њmieszek
niepowstrzymany, aї siк zgarbiі z wesoіej pustoty. Radoњnie mu od rana do wieczora; przedrzeџnia
makуwki: ubrane weselnie bezmyњlne modnisie, pstrz№ce siк jedna przed drug№ i
chichocz№ce. Harbuz, hultaj z przyrodzenia, rozwaliі siк na caі№ grzкdк; іeb schowaі pod іopuch
przed praї№cym sіoсcem. Za s№siada wstydzi siк burak: rozіoїyі bezradnie liњcie. Nadкіa
siк, jakby byіa tu najwaїniejsza, zadowolona z siebie, gruboskуra brukiew. Skwar, niczym
niemowlak wyrosіy nad miarк, sfalowaі siк od swawolnego biegania z zagonu na zagon.
Czaj№ siк ogуrki, niby dzieciкca szajka, ktуra nie nacieszyіa siк jeszcze zabaw№ w chowanego.
Przysiadіa bezsilnie kapusta, rozsunкіa po matczynemu dziurawe podoіki, zamyњliіa siк...
Na zagonach wszystkiego po trochu.
przeі. Jan Czopik
22
Валошка
Кропля блакiту ў спелым жытнёвым узмежку. Заглядаюцца ў яе зайздросныя каласы,
натапырыўшы вусы...
Сыплеш смехам, сiнявокая, i пошум таемнай надзеi коцiцца па гонях, трывожыць i
надае сiлу ў спякотным леце.
Серп пакiдае цябе драпежным асеннiм вятрам, якiя збыткуюць, глумяцца над
пялёсткамi тваёй удовiнай прыгажосцi. Росную свежасць палошчуць сцюдзёныя лiўнi...
Ад знямогi горбiшся ў парудзелым iржэўi.
Цiха памiраеш.
23
Modrzanka
Kropla bікkitu poњrуd dojrzaіego їytniego іanu. Patrz№ na ni№, nastroszywszy w№sy, zazdrosne
kіosy...
Dajesz radoњж, niebieskooka, i poszum tajemniczej nadziei toczy siк po niwie, niepokoi i
daje siік, gdy dopieka los.
Malutki њwiat siwieje w sklerotycznym odrкtwieniu. Sierp њmierci zostawia ciк drapieїnym
jesiennym wichrom; naigrawaj№ siк tіumnie z pіatkуw twojej krasy wdowiej. Roњn№
њwieїoњж pіosz№ zimne ulewy...
Garbisz siк, bezsilna, nad poryїaі№ darni№.
I cicha umierasz.
przeі Jan Czopik
24
Гасцiнец
Жыццё – бы той гасцiнец, па якiм праходзiм вярсту за вярстою.
Губляемся памiж гоняў жытоў каласicтых i прыпыняемся, заварожаныя, ля кветкi
першага кахання. Спяшаемся далей, не сарваўшы яе, бо здаецца нам, што сустрэнем
яшчэ прыгажэйшую. Бачым наўкола далячынь цудна–цудоўную!
Iдзем праз жыццё штораз павальней, адзiн пагорак вышэй другога, шукаем цяньку
хоць бы пад дзiчкаю, на мяжы палыну, азiраемся на пройдзеныя вёрсты – i ўгледзiм
ўжо далечную кветку першага кахання. Але, аднак, занадта адыйшлiся мы, каб
вярнуцца па яе. Э засынаем ад знямогi. I снiцца яна нам пасля не раз, а прыгажосць яе
сталася меркаю прыгажосьцi свету i хараства.
Э да скону не зразумеем, чаму пры гасцiнцы жыцця нашага толкi адна такая кветка
была...
25
Goњciniec
Їycie, jak ten goњciniec, ktуrym idziemy wiorsta za wiorst№.
Gubimy siк wњrуd іanуw kіoњnego їyta i przystajemy oczarowani kwiatem pierwszej miіoњci.
Њpieszymy dalej, nie prуbuj№c siкgn№ж po niego rкk№, gdyї wydaje siк nam, їe spotkamy
jeszcze piкkniejszy. A dal dookoіa – cudna, przecudna!
Idziemy przez їycie coraz wolniej, wspinamy siк na coraz wyїsze pagуrki, szukamy cienia,
chociaїby pod dziczk№ w pioіunach na miedzy, patrzymy na przemierzone wiorsty i widzimy
odlegіy kwiat pierwszej miіoњci. Ale zbyt daleko jesteњmy, by po niego wrуciж. Zasypiamy
ze zmкczenia i њni siк nam ta miіoњж wielokrotnie, a jej piкknoњж staіa siк nam miar№
piкknoњci њwiata i dobra na њwiecie.
I do њmierci nie rozumiemy, dlaczego przy goњciсcu naszego їycia wyrastaі taki kwiat tylko
jeden...
przeі. Jan Czopik
26
Касец
Неба распалена да беласцi. Усюды, як вокам кiнуць, гoнi .
Вось i жнiво прыйшло!
Удыхваю пах хлеба, не спяшаючыся скiдаю з плячэй касу i вастру яе. Жаўрук
увышынi славiць працавiтасць маю аж па суседнiя вёскi. Першым я выйшаў у поле!
Сiвавусыя каласы кланяюцца ў пояс i просяцца: „Ну пажнi! Ну пажнi! Ну пажнi!
Жнi–пажнi! Жнi–пажнi!”
I я жну–кашу, кашу ды кашу, i аж не думаю ад радасцi, што будзе хлеб. Хоць такая
карысць ад мяне.
27
Kosiarz
Niebo rozpalone do biaіoњci. Wszкdzie, jak okiem siкgn№ж, іan.
Nastaі czas їniwa.
Wdycham zapach chleba, nie њpiesz№c siк, zdejmujк z ramienia i ostrzк kosк. Skowronek
na wysokoњciach sіawi moj№ pracowitoњж – w s№siednich wsiach sіychaж. Pierwszy wyszedіem
w pole!
Biaіow№se kіosy kіaniaj№ siк w pas i prosz№: Koњ, bo czas, koњ, bo czas! Koњby czas!
I jest mi tak radoњnie od ich dojrzaіoњci.
Przeі. Jan Czopik
28
Увечары на Сакольскай
Быў у мяне вечар вясёлы, вечар iмглiсты, калi пад стрзхамi загуменняў Сакольскай
вулiцы лавiў я сонных вераб'ёў. Ад поля нядобра паглядваў cмутак; сябры не заўважалi
ягоных вялiкiх вачэй. Iм не было страшна, i мне пры iх...
Вераб'ёў укiдалi мы цераз фортку ў майстэрню шаўца Франка Глянцпаперчыка,
старога карцёжнiка, i яго шайкi. Узнiмалася сумятня. Глянцпаперчык прыкiдваўся
раззлаваным i ў нечаканым замяшаннi спрытна мяняў нязручную для яго карту... А
потым выбягаў на парог, каб перапалохаць нас, хiтра ведаючы, што мы зноў вернемся i
будзе яму ад гэтага новы шанц на туза.
29
Wieczory na Sokуlskiej
Wesoіy dla mnie byі i mglisty byі ten wieczуr, kiedy pod strzechami gumien na tyіach Sokуlskiej
ulicy іowiіem њpi№ce wrуble. Z pola patrzyі niedobry smutek. Koledzy nie widzieli
jego wielkich oczu, nie bali siк; i ja przy nich takїe...
Wrуble wpuszczaliњmy przez lufcik do warsztatu szewca: Franka Glancpapierczyka, starego
karciarza. Franek graі z kompanami. Z szajk№ graі. Robiі siк rwetes, Franek ocykaі siк
wњciekіy i w zamieszaniu podmieniaі sprytnie zі№ kartк...
Bardziej gіupiego dowcipu nie umieliњmy wymyњliж.
przeі. Jan Czopik
30
У глыбi дзяцiнства
Над галавою буйныя яблыкi, чырванашчокiя мамiнсыночкi, спелыя, напалоханыя
пчоламi падаюць у зельішча. Смяецца сонца, як добры валакiта, памiж грады маку i
слабее ад нямога рогату. Ломячы праменнямi высокую лебяду, коцiцца яно ў
Александроўку, у палеткi александроўскiя. Заходзiць.
Зялёныя галiны i цёмна–сiняе неба ў сiняках, стомленае. Вечарэе.
Акно пахне варанай бульбай, i свежым малаком, i цыбуляй са скваркамi. Расчыненае
акно запрашае. Час вячэраць i спаць. Ногi просяцца ў пасцель, брудныя. Трэба iх
памыць. Найгорш перад сном – гэта мыць ногi!
Калi гэта?
Трыццаць гадоў назад, на сорак пятым кiламетры ад Беластока, паўночна–ўсходнiм.
31
W gікbi dzieciсstwa
Nad gіow№ soczyste jabіka, rumianolice pieszczochy, dojrzaіe, przestraszywszy siк pszczуі
padaj№ w zielsko, ach, jak siк boj№. Sіoсce siк њmieje jak dobroduszny wіуczкga zza grz№dki
maku, zanosi siк bezgіoњnym rechotem. Obіamuj№c promieniami wysok№ lebiodк, toczy siк
nad Aleksandrуwkк, na aleksandrowskie poletka. Zielone gaікzie i niebo – granatowe, strudzone,
w siniakach. Wieczуr. Okno pachnie przysmaїanymi kartoflami, њwieїym mlekiem,
cebul№ ze skwarkami. Otwarte na oњcieї – zaprasza. Czas powieczerzaж i pуjњж spaж. Nogi juї
ci№gn№ do іуїka, brudasy. Muszк je umyж. Najgorsza rzecz przed spaniem to mycie nуg.
Kiedy to byіo? Przed trzydziestu laty, w gікbi dzieciсstwa, o czterdzieњci piкж kilometrуw
na pуіnocny wschуd.
przeі. Jerzy Litwiniuk
32
Сыну
Рассохлы парог хаты бацькоў пакiнуць, каб ад долi ўцячы, – можаш. Туманны ўсход
i пах лiпаў забыць, каб шумным асфальтам прайсцiся, – можаш. Усмешку дзяцiнства ды
радасць жыцця пагасiць, каб далёкiя мары наблiзiць, – можаш. Слова–песню сваю ў
пыл дарогi шпурнуць, каб хутчэй слупы верставыя мiналi, – таксама можаш.
А калi слязамi боль пакоцiцца, калыханку матчыну ўспомнi.
33
Do mojego syna
Porzuciж niskie, wydeptane progi domu ojca, by losu jego unikn№ж – masz prawo.
Zapomnieж omglone wschody sіoсca i zapachy lipowego kwiatu, by szybciej iњж po dudni№cych
asfaltach – masz prawo.
Stіumiж wspomnienia ciepіego dzieciсstwa, pierwszych radoњci twego їycia, їeby odlegіe
marzenia przybliїyж – masz prawo.
Sіowa–pieњс swoj№ cisn№ж w pyі goњciсca, by sіupy milowe szybciej uciekaіy – masz i to
prawo.
Ale gdy z bуlu na іzy ci siк zbierze – koіysankк matczyn№ wspomnieж musisz.
przeі. Leszek Koїuszko
34
Прыехаў
Глянь, мацi, на сына. Ён сумны стаiць, бамбiза, i не ведае, куды падзець рукi.
Падымi, мацi, вочы. Ён здалёку прыехаў наведаць гаспадарку. Запытай, мацi, як
жывецца яму. Ён пакiннуў цябе адну на загоне запушчаным. Прытулiся, мацi, да шчакi!
Ён не асмелiцца пацалаваць руку тваю...
Прыгалуб, мамачка, кучму яго раскудлачаную. Ён дарослы ўжо чалавек i жанiцца
будзе. А пра нявестку нашто табе ведаць, мацi? Ты ж у вёсцы свой век дажывеш.
35
Odwiedziny
Napatrz siк, matko, na syna. Stoi, taki duїy, i nie wie, gdzie rкce podziaж. Podnieњ oczy,
matko. Z daleka przyjechaі, przypomniaі sobie o ziemi. Zapytaj, matko, jak mu siк powodzi.
Porzuciі ciк dawno, sam№ na gospodarce... Podejdџ do niego. On – nie oњmieli siк rкki ucaіowaж.
Przytul go, matko, wіosy pogіaskaj. Jaki gruby i waїny. I їeniж siк bкdzie.
A o synow№ nie pytaj, co po niej? I tak w wiejskich opіotkach do koсca swych dni pozostaniesz.
przeі. Edward Redliсski
36
Гандляру сумленнем
Хочаш песню сваю захаборыць усмешкаю тлустаю, каб штурхануць яе ў бездарожжа
гасцiнцаў вясковых! Як матку састарэлую. Але песня вяртаецца птушкаю пад парогi
твае ўтульныя, каб прабачыць звыроднае адрачэнне сыноўскае! Як голуб кахання...
Ды ты ўжо прамяняў каханне на ўтульнасць.
37
Handlarzowi sumieniem
Chcesz swoim spasionym uњmiechem zbiж z tropu pieњс rodzinn№, їeby j№ pуџniej wygnaж
na bezdroїa drуg wiejskich. Jak zestarzaі№ matkк. Ale pieњс wraca ptakiem pod twe zaciszne
progi i przebacza ci wyrodne synowskie odtr№cenie; goікbiem miіoњci wraca.
Ale ty juї dawno zamieniіeњ miіoњж na spokуj.
przeі. Jan Czopik
38
Адрачэнне
Куды ж ты паперла, дзяўчына?! Чаго гэта панясло цябе ў горад далёкi? Шукаць лёс
спадзяваны?.. Уцякла дзяўчына ад спакою вёскi, ад палёў васiльковых, ад лугоў
зарэчных... Прышлi, Кiрачка, хоць лicт! Без цябе пуста тут.
39
Odtr№cenie
Gdzieїeњ ty powкdrowaіa, dziewczyno?
Co ciк poci№gnкіo do odlegіego miasta?
Czyїbyњ szukaіa losu, co ci przypadі?
Uciekіa dziewczyna od ciszy wioski, od pуl malowanych chabrami, od nadrzecznych і№k...
Napisz choж list, Kireczko, smutno tu bez ciebie.
przeі. Jan Czopik
40
Аднойчы
Было адлiжна.
Юзiк сышоў на ўскрай тратуара. Ступаючы па нерастаптаным i таму як бы
сушэйшым снезе, ён адчуваў, што нагам у благiх чаравiках рабiлася ўсё цяплей (яны са
свiное скуры).
Ад аўтобуснага вакзалiка пахацела смажанай рыбаю, з забягалаўкi. Э лепей не
глядзець у канцавiну Юравецкай, дзе ўзвышалicя новабудоўлi i разбуралi местачковыя
хаты, з якiх Юзiку пылiлi мякiннем успамiны гарадской маладосцi...
У яго жыццi зараз нешта здарылася (назваў ён гэта, менавiта, як – нешта). Мо таму,
што зайшоў ажно сюды беспатрэбна? Без чакання бацькоў з–за сiнеючае пушчы, у сiнiм
аўтобусе далёкага маршрута. 3 Крынак.
Чаравiкi ў яго з рэдкай, свiной скуры.
Холадна да дрыжыкаў!
Юзiк прыгоpбiўся. Яму, аднак, цкава паразглядацца. Ён не адразу ўцямiў, што
чагосьцi шукае... Нечага падобнага да таго, што ўжо сустрэў, зусiм неспадзявана, сёння.
Нешта такое, ад чаго пуста, пранiзлiва пуста!
Па людзях не вiдаць.
41
Pewnego dnia
Byіa odwilї.
Jуzik ruszyі skrajem trotuaru. Id№c po suchym nie zdeptanym њniegu, czuі, їe w trzewikach
ze њwiсskiej skуry robi mu siк jakby cieplej. Od dworca zalatywaіo smaїon№ ryb№. I lepiej
byіo nie patrzeж na koniec ulicy Jurowieckiej, gdzie piкtrzyіy siк nowe domy i rуwnoczeњnie
burzono stare – sypi№ce plew№ wspomnieс podmiejskiej mіodoњci...
W їyciu Jуzika nic siк wіaњciwie dot№d nie zdarzyіo. Nic; inaczej tego nazwaж nie moїna.
A zatem, po co tu przyszedі? Po nic? Nie czekaі przecieї na ojca zza sinej puszczy, w sinym
dalekobieїnym autobusie; z Krynek.
Trzewiki z rzadkiej њwiсskiej skуry.
Zimno, cholera! Jуzik przygarbiі siк. Byі ciekawy, chciaі popatrzeж. Chociaї nie od razu
zrozumiaі, їe czegoњ szuka... Niczego podobnego do tego, co juї dziњ wczeњniej niespodzianie
spotkaі. Coњ, od czego pusto, przeraџliwie pusto!
Po ludziach nie widaж.
przeі. Jan Czopik
42
Вёскiшча, багiня ганьбы
За агнямi Беластока, за яго апошнiмi вулiцамi, расшчэпленымi на трэскi прыгароднiх
сцежак–дарожак, у далiне, што за пагоркамi, цямнее вёска. У ёй не вiдаць тае
блiскатнечы горада, – толькi зарыва, якое падсвятляе зоркi на небе, зайздрослiвыя
мiгатлiвiцы ў марозную ноч. Не стаю я ў гэту цемень на грудзе за гумнамi, сяджу сабе
за цёплым акном, у хаце, i гляджу богведама куды. Я тут на вяселлi брата.
Усе паўставалi i спяваюць „Сто лят”, а мне ад таго сумна чамусьцi.
Адбываецца сялянскае вяселле: за сталамi з сотня гасцей, якiм падаюць вульгарныя
лiтроўкi, ля парога шпараць свае кавалкi ўжо падпоеныя музыканты, чуецца песню за
песняй, мужчынiскi падгаворваюць бабаў пiць „да канца”, а рагатухi – „да дна”. Гавораць
усе адразу, усе да ўсiх – сусед да суседкi, суседка да суседа, i нiхто нiкога не слухае.
Вясельнасць развясельваецца.
А мне маркотна, хоць ты забicя! Няўжо гэта ад таго, што вясельнiкi са скуры
вылузваюцца, каб усяму прыдаць нейкi рэстаранны тон, выветраць адсюль сялянскасць,
збiцца на чужы лад, як з нечым удала пазычаным. „Равела бура, дождж шумеў...”
зацiхла ў шматгалоссi рэнаў рольскiх, вайцехаў млынарскiх, iрэнаў сантар, азнавураў,
санджэрсаў, якiя прыбiлiся сюды нейкiм тлумам укормленых дачнiкаў на лета
надрэчнае. Красамоўны сват неўзабаўку папярхнуўся „актамi вэсэльнымi”,
„прошапанствам!”, ды яшчэ чымсьцi такiм, – сёння не спамятаць мне, менавiта чым (?).
Аднак, напэўна, не ягоным, не сваiм, затое ж блicкучым, бы той багемскi пярсцёнак у
вiтрыне, што ля цэнтральнае вулiцы, дзе неоны i аўтамашыны, i напарфумаваныя
тратуары.
Вяселле, усё–такi, сялянскае яно, бо iншых няма на свеце, (гарадскiя не бываюць).
Словам, вяселле!
Дружкi–сваячкi ў дарагiх сукнях, упрыгожаныя пераконанасцю ў тым, што яны – не
сялянкi, ганарацца сваiмi насадамi на заводах. Дружбанты–сваякi ў чорных касцюмах
для большае святочнасцi, вiдаць, дрэнна адчуваюць сябе ў хамуце манераў,
падгледжаных у патомных мяшчанаў, але яны не пацеюць да пятае цi бо i сёмае чаркi.
Гэтыя таксама не сяляне. Адны старыя пачуваюцца iмi, i таму па iх тварах скачуць
грымасы вiнаватасцi. О, яны добра разумеюць, што ўсенька непрыгожае можа
вынiкнуць толькi ад iх. Нехта з маладзеччыны, на выгляд дзiўна скромны, нечакана
загаварыў да старога па–свой–му, па–беларуску ўголас, i той бядак пачырванеў ад
гэткае ганьбы ды хутка–хуценька адказаў ён хлопцу па–гарадскому, па–панску,
„iнцiлiгентна”!..
На вяселлi за Беластокам нешта плялi пра багiню кахання, пра Венеру, але побач яе я
ўбачыў i бапню ганьбы, Вёску, дакладней – Вёскiшчу. А мо яна ёсць няшлюбнае дзiцё
Венеры? Так, вядома, было б лепей, бо нашто ж нам тая багiня ганьбы?!.
Нарэшце вось я сцямiў свой дзiвацкi сум; гэта ж усе чакаюць смерцi Вёскiшчы! Э, як
пра нябожчьщу, якую грэх памiнаць лiхам, пад ранiцу на вяселлi запяялi – „Pавела
бура, дождж шумеў...”, „Расцвiталi яблынi i грушы...”, „Распрагайце хлопцы коней...”.
Праўда – не столькi бяздарна, колькi безнадзейна паныла, з такiм няясным роздумам ці
шкадаваннем у п'яных, чаго абавязкова будуць яны саромецца потым.
Пачалi раз'язджацца – хто да аўтобусавага прыпынку, а хто да чыгуначнага, каб
паспець на фабрычную гадзiну работы, вельмi паспешлiва развiтваючыся з маладою
параю, усё роўна што баючыся пачуць ад яе: „Забярыце нас адсюль, молiм, забярыце!..”
У такi час, калi праводзiш вясельнiкаў за вёску, у дарогу, i, дайшоўшы з iмi аж да
Вiдушчае гары, паглядзiш на вiднеючы ўдалечынi начны горад, дык цi не здасца ён
табе вялiзным могiльнiкам у Свята Памёрлых з безлiччу свяшчэнных вогнiкаў у густы
лicтападаўскi вечар?
43
Wiocha – bogini zawstydzenia
Za њwiatіami Biaіegostoku, za ostatnimi ulicami, rozszczepionymi na drzazgi podmiejskich
њcieїek i drуїek, w dolinie za pagуrkami ciemnieje wioska. W wiosce nie widaж owych
tysiкcy њwiateі Biaіegostoku, jedynie іuny, jakie oњwietlaj№ gwiazdy na niebie, zazdrosne
gwiazdy mroџnej nocy. Tej nocy nie stojк na wzgуrzu za wiosk№, siedzк w cieple przy oknie i
patrzк nie wiadomo gdzie. W chacie huczy wesele i њpiewaj№ „sto lat”, a mnie jakoњ smutno.
Odbywa siк wiejskie wesele: dokoіa stoіуw ze stu goњci, na stoіach litry z czerwon№ kartk№,
z boku muzykanci, a wszyscy њpiewaj№ pieњс za pieњni№ i raz po raz pij№ „do dna” i „do koсca”.
I wszyscy gadaj№ rуwnoczeњnie, wszyscy do wszystkich, s№siad do s№siadki, s№siadka do
s№siada, i nikt nikogo wіaњciwie nie sіyszy. Wesele jak to wesele.
A mnie jest smutno. Smutno juї nie dlatego, їe goњcie weselni czyni№ wszystko, їeby wesele
nie byіo czasem wiejskie – їeby byіo miastowe, jak w mieњcie. „Rawieіa bura, doїdї
szumieu”... przycichіa i zginкіa caіkiem w wielogіosie weselnych Ren Rolskich, Wojciechуw
Mіynarskich, Iren Santor. Kolejka krasomуwcуw zachіysnкіa siк „aktami њlubnymi”, „proszкpanami”
i jeszcze czymњ – nie pamiкtam, czym jeszcze. Czymњ poїyczonym, nie swoim,
ale bіyszcz№cym jak tombakowy pierњcionek w witrynie sklepu przy ulicy w њrуdmieњciu,
gdzie s№ neony, automaty i naperfumowane trotuary. A przecieї wesele jest wiejskie, bo innych
wesel nie ma w њwiecie, miejskich wesel nie ma. Jednym sіowem – wesele.
Druhny–krewniaczki w drogich sukniach, wypiкkniaіe przez to poczucie, їe nie s№ ze wsi,
bo pracuj№ w Biaіymstoku, a nie zjechaіy tutaj z s№siedztwa. Druїbowie–swojacy w czarnych
garniturach, czuj№ siк џle w chom№cie manier, skradzionych miastu, ale nie poc№ siк aї do
pi№tego, czy nawet siуdmego kielicha. Oni teї nie s№ wsiowi. Jedynie starzy ludzie czuj№ siк
wieњniakami i na ich twarzach bі№ka siк jakieњ poczucie winy. Zdaj№ sobie sprawк, їe wszystko,
co nieіadne, niezdarne, moїe siк zrodziж tylko z nich albo z ich powodu. Ktуryњ z mіodych
odezwaі siк gіoњno do starego „z prosta”, a stary czіowiek poczerwieniaі od takiego
wstydu i szybko, skwapliwie odpowiedziaі mіodemu „po miejsku”.
Na weselu we wsi, gdzieњ za њwiatіami Biaіegostoku, rozmawiano o Wenus, bogini miіoњci,
a ja obok niej zobaczyіem boginiк wstydu, Wioskк, a mуwi№c њciњlej – WIOCHК. A moїe
Wiocha to nieњlubne dziecko Wenus? Tak byіoby lepiej, bo po cуї nam bogini wstydu? Byіoby
lepiej, ale to niemoїliwe, sam to widzк.
Niespodziewanie zrozumiaіem swуj dziwny smutek: wszyscy czekaj№ na њmierж Wiochy! I
tak jak o nieboszczyku, ktуrego nie wspomina siк џle, wesele rankiem zaњpiewaіo: „Rawieіa
bura, doїdї szumieu”, „Rasжwitali jabіyni i hruszy”, „Rasprahajcie chіopcy koni”... O њwicie
goњcie weselni zaczкli siк rozjeїdїaж: jedni do przystanku autobusowego, inni na stacjк kolejow№,
їeby zd№їyж, kto ma wczeњniejsz№ pracк.
W takiej chwili, gdy czіowiek odprowadza weselnikуw za wioskк, na drogк, gdy popatrzy
z daleka, ze wzgуrza, na nocne miasto, wydaje mu siк ono wielkim cmentarzem w dniu
Wszystkich Њwiкtych.
przeі. Maciej Jуzef Kononowicz
44
Адысея паўмешчанiна
Яму зайздросцяць: пабудаваў сабе жыццё!
Ён купляў цэглу за цэглай, вымуроўваў паверх за паверхам, бачыў усё далей i
глядзеў радасней. Часамi ўспамiнаў ён пра першую дзяўчыну ды спадцiшка
пасмейваўся з яе ўжо паўзабытага, задрыпанага выгляду. Жыццё ўзвышалася
небаскробам, а будынкi, што навокал, усё меншыя, штораз меншыя i меншыя, такiя
самыя, такiя самыя, аж хаваюцца яны ў парнай зелянiне паўвясковых прыгарадаў,
задаволеных хлеўчуком, – у iм бессаромна тлустая свiння, адкормленая на кухонных
памыях, i чародка гультаяватых курачак–рабушачак, гусачак–гергятушачак, качачак–
дзiвачачак... Смярдзiць забяспечанасцю.
I пах ад летняй кухнi, у якой жонка, выхiтраваная iм дачка былога купца, што
пазалетась салiдна прагарэў на пасадзе кiраўнiка склада i надоўга сеў у турму, смажыць
прыгожанкiя катлеты на абед.
А ўвечары была бура з блiскавiцамi i вятрыскам, быццам у абы–якiм кiнафiльме пра
абы–якое жыццё...
45
Odyseja pуіmieszczanina
Zazdroszcz№ mu, bo umiaі sobie zbudowaж їycie.
Kupowaі cegік po cegle, stawiaі piкtro za piкtrem; widziaі ci№gle dalej i patrzyі radoњniej.
Czasem przywoіywaі w myњlach swoj№ pierwsz№ dziewczynк i њmiaі siк ciszkiem, wyobraїaj№c
sobie jej wyszmelcowany i na wpуі zapomniany ubiуr.
Їycie rosіo drapaczami chmur i budynki wokуі nich byіy wci№ї mniejsze i mniejsze, i
jeszcze mniejsze, takie same i wci№ї takie same, aї siк chowaіy w zieleni niemal wsiowych
przedmieњж, ktуrym wystarcza chlewik, zaњ w nim bezwstydna tіusta њwinia i czereda kureczek
–popierdeczek, gкsi№tek–j№kal№tek i kacz№tek–dziwacz№tek... Њmierdzi zapobiegliwoњci№.
I odуr letniej kuchni, w ktуrej chytrze przez niego wychowana їona, cуrka byіego kupca,
co to w ubiegіym roku nakradі siк w kierowanym przez siebie skіadzie i osiadі na dіugo w
kryminale, smaїy piкkniusie kotlety na obiad.
A wieczorem byіa burza z piorunami i wielkim wiatrem, niby na byle jakim filmie o byle
jakim їyciu...
przeі. Jan Czopik
46
Збажынка
Мару аб збажынцы на Александроўскiм палетку, учараванай у словы мае
напiсаныя... Але словы, бы каменнi, укладваюцца то ў апавяданне пра выпадак
нешчаслiвы, то ў роспач валошкi сiнявокай, пакiнутай вятрам восенi, то ва ўрачыстае
жыццё–быццё пастуха Супруна, якому свет з балячкамi гарадоў зайздросцiць павiнен.
Iншы раз склалiся яны ў вобраз святы Кiры–панi, то зноў у годнасць нябесную
Белавежы, прыгажосцi някранутай каралевы, або ў сум па хаце дзяцiнства, цi ў адзiноту
лiп старых у Барсуковiне, айчыне пекнаты i цiшы.
У Александроўскiм палетку, на загоне бацькоўскiм пачуццяў маiх, збажынка!
Адзiнокая яна, як жыццё.
Цiхая,як мудрасць.
Пахiленая, бы лёс.
Зялёная, нiбы свет...
47
Џdџbіo їyta
Marzк o їytnim џdџble z Aleksandrowskiego poletka, zaczarowanym w sіowach mego pisarstwa...
Lecz sіowa, niby kamienie, to ukіadaj№ siк w opowieњж o nieszczкњliwym wypadku,
to o goryczach modrzanki wydanej jesiennym wiatrom, to o solennym їyciu–byciu pastucha
Supruna, ktуremu њwiat, dotkniкty plagami miast, powinien zazdroњciж. Innym razem przybieraj№
ksztaіt њwiкtego obrazu Kiry–pani, albo pochwalnego aї do nieba hymnu na czeњж Biaіowieїy
– krуlowej niedoњcigіej urody, albo smutku za domem dzieciсstwa czy porzuconych
wiekowych lip w Borsukowinie, ojczyџnie piкknoњci i ciszy.
Na Aleksandrowskim poletku, ojcowskim zagonie moich odczuж, џdџbіo їyta.
Samotne jak їycie.
Ciche jak m№droњж.
Krzywe jak los.
Zielone jak њwiat...
przeі. Jan Czopik
48
У бок Юраўцаў
У свята мы выйшлi з Беластока. Ля затоння шашы – дзiкiя ружы, счырванелыя
шыпшыны. 3 вiядука, што за Белым Стачком, вiдаць чыгунку, як праколвае небакрай.
У бок Юраўцаў пачарнела, але мы пакуль што ў сонцы, бытта каля печы блiз акна, ад
якога цягне па нагах холадам... Хата дарожнiка пад залессем.
Ступаючы ў пясок на сцежцы, у гэты прысак, я не без прыемнасцi падпякаю ступенi.
Прыйшла да мяне нейкая ўпэўненасць у тым, што ад заўтра – восень.
Дайшлi, уздарожкам, да Супраслi–рэчкi. Тыя хмары пагнала ажно за Васiлькова,
мястэчка.
На дне – усё той жа камень, яю не раз я спрабоўваў абняць, каб, дзеля пустое гульнi,
зварухнуць яго, але мяне выносiла наверх. Задыханы – вылазiў на бераг, змазолены
мяшчанамi, што пруцца сюды на пляж. На траву ў пархах, у вецер. Адсюль, са
жвiрыстае касагорынкi, падзiчэлы ад радасцi я скоўзваўся ўглыбiню, акунаўся ў ёй з
галавою, поўнай уяўленняў пра жахлiвасцi вiроў. Выныраў жа каля чаротаў i –
палохаючыся таго, што пада мною ляжаць тысячагадовыя зрубенi, – плыў з
быстрынёю. Страшна было i да казытак шчаслiва!
Аднойчы на заварацi я ўдарыў каленам аб той камень. Цэлы ў раптоўных дрыжыках,
больш не купаўся.
Вяртаючыся надвячоркам дамоў, ля шашы мы нарвалi тае чырванi. На цудоўнае
вiно, на зiму.
– Купiм шар у лазовай пляцёнцы, пяцiдзесяцiлiтровы, – сказала жонка. Яна
ўсмiхалася вiшанькай.
Iшоў я за ёю, з кошыкам восенi, а мае сыночкi гайсалi па ўзбочыне, ловячы
запозненага матыля. Ад Юраўцаў, калi я азiрнуўся, iзноў хмурылася, але мы ўсё былi ў
сонцы.
Тады, у нядзелю.
А неяк у тыднi, праязджаючы сюдою легкавушкаю па службовай i таму зусiм
няважнай мне справе, я кiнуў вокам з моста на Супрасль; у ёй яшчэ блiшчэлi ранiшнiя
зоркi. Цiхая ды пабрьщчэлая пасля лета, яна стаiла ў сабе камень.
Машына рванула пад гару, праз Юраўцы i далей.
49
W stronк Jurowiec
Wyszliњmy z Biaіegostoku, byіo to w niedzielк. W zakolu szosy – dzikie rуїe. Zarumieniony
gіуg. Dalej widaж z wiaduktu szyny kolei, rozdzieraj№cej widnokr№g.
W stronк Jurowiec poczerniaіo, ale jeszcze jesteњmy w sіoсcu: przy piecu w pobliїu okna
wiej№cego chіodem.
Pod zagajem chatka drуїnika.
Rozgarniaj№c na њcieїce piasek jak gor№cy popiуі, z przyjemnoњci№ przypiekam stopк: takiej
suszy nie pamiкtaj№ stuletni bajarze. Przyszіa pewnoњж, їe jutro jesieс.
Doszliњmy њcieїynk№ do Supraњli–rzeki. Chmury przegnaіo za Wasilkуw.
Na dnie Supraњli kamieс, prуbowaіem go obj№ж, ale wynosiіo mnie na powierzchniк i brakіo
mi tchu. Na brzegu, udrкczonym przez mieszczuchуw, parchy trawy. Wiatr; woda ciepіa
do obrzydliwoњci.
Daіem nura w g№szcz wyobraїeс i ze stromizny zjechaіem na gіowк w gі№b. Z obu stron
oczerety do nieba; ze strachu, їe mam pod sob№ tysi№cletnie wyrкby, popіyn№іem z bystrzyn№.
Straszno i szczкњliwie. Na zakrкcie uderzyіem kolanem o tamten kamieс.
Wygramoliіem siк, pokryty gкsi№ skуrk№.
Dochodz№c do Biaіegostoku, w zakolu szosy narwaliњmy czerwieni na cudowne wino, na
zimк.
– Kupisz wielk№ szklan№ kulк w plecionce, piкжdziesiкciolitrow№ – powiedziaіa їona.
Natychmiast siк zgodziіem. Szliњmy z koszykiem jesieni w rкkach, a chіopcy іapali spуџnionego
motyla. W stronк Jurowiec, kiedy obejrzaіem siк, znуw poczerniaіo, a my – jeszcze
w sіoсcu. Tak byіo wtedy.
A wczoraj, jad№c sіuїbowym wozem w niewaїnej (teї sіuїbowej) sprawie, z mostu rzuciіem
okiem na Supraњl: bіyszczaіy w niej wczesne gwiazdy. W ucichіej i zbrzydіej taiі siк kamieс.
Wуz szybko pomkn№і pod gorк, przez Jurowce i dalej.
Przeі. Wiktor Woroszylski
50
Шчасце
Мой сын!
Нясу на руках праз алеi жаўталiстыя – i цяплынь мацярынскага позiрку ў вачах
жонкi. Лicтапад шапацiць пад нагамi лicтотаю, а побач – сын усмiхаецца зоркам
вячэрнiм.
Вялкi сын!
Шчасце ў вачах жонкi. Скажы, колькi часу прайшло, калi шаптала ты мне: „Кахаю,
моцна–моцна кахаю цябе!” Успомнi: хадзiлi мы па лугах квяцiстых, росных ранiшняй
парою. Часамi сцяжынаю лясною, у цiшы збiралi грыбы чырвонагаловыя. Спалi ў
водары буйнага маю, ля акна вiшнёвага... Ранiцою прамянiстаю беглi на плёс паслухаць
вясну шумналiстую... Пацалункi – першыя, нясмелыя – дарыла ты мне.
Глядзi, наш сын ужо ходзщь!
51
Szczкњcie
Mуj synek!
Niosк go na rкkach przez alejк o poїуіkіych liњciach, widzк macierzyсski blask w oczach
їony. Nadszedі listopad, liњcie szeleszcz№ pod nogami, obok nas – syn uњmiecha siк do wieczornej
zorzy.
Duїy syn!
Szczкњcie w oczach їony.
Powiedz, ile to minкіo od czasu, gdyњ szeptaіa do mnie: – Bardzo ciк kocham, bardzo... –
Przypomnij sobie: chodziliњmy rankami po kwitn№cych, roњnych і№kach. Niekiedy leњnymi
њcieїkami, zbieraj№c czerwonogіowe grzyby. Zasypialiњmy w powietrzu rozkoіysanego maja,
za oknem kwitіy wiњnie... W promienisty ranek biegliњmy tam, gdzie skrкca rzeka, їeby posіuchaж
wiosny, szumi№cej listowiem... Obdarowywaіaњ mnie pierwszymi nieњmiaіymi pocaіunkami...
Patrz, nasz syn juї chodzi!
Przeі. Jan Huszcza
52
Лета ў Мокрым
Таню з сынам правёў я на вакзал. Яна ў супрацьсонечных акулярах, з бледным
тварам. Сын прыглядаецца да паравозаў, да цэлай гэтай фабрыкi падарожжаў.
– Шчаслiвай даропi – кажу, а сын не чуе. – Тата! – крычыць сын.
Свicтаў паравоз.
Пабыўшы з iмi ў купэ, я выйшаў на перон, на гэты пляж развiтанняў, на якiм
прыпякае адзiноцтва: Таня з сынам вось–вось ад'едуць. Яны яшчэ тут, блiзка ад мяне,
але iх ужо няма, бо я на пероне...
Таня з сынам выйдуць на другiм прыпынку, што за Бельскам. У пах палёў, у
Падбеллi. А я сыду з перона ў гарачыню вулiцы, i мне будзе прыемна, што ўдалося
падарыць iм лета. Падыду да кiёска з пiвам, але куплю бутэльку з яблыкавым сокам i
адыдуся з ёю ў цянёк, у нейкую забетоненую засень, i буду там пщь, задраўшы галаву
на сцяну з цэглы, што падпiрае неба... Неяк у вераснi, незвычайна цёплым вераснi, у
першую яго нядзелю, выбраўся я з сынамi на забеластоцкiя сажалкi. Дзецi бегалi па
грэблi, аслепленыя сонцам. Адзенне пахавалi ў высокай траве, пад бярозаю. Тым часам
я таксама распрануўся i паплыў у закуцце вады, моцна наспелай. Дзiкiя качкi
спалохалicя мяне i, адна за адною, пахавалicя ў чаротах; вывадак. Ля дна – восень i
карпы–гультаi, ад якiх неяк смакавiта. Э ўтульна, мабыць, ад таго, што вiдаць водарасцi,
вiдаць дно i рыбы, i нават качкi, што схавалicя ў аерынай гушчэчы. Ад цiшынi круцiцца
ў галаве. Старэйшы сын, патрывожанае медзведзяня ў залацiстым узлеску, неспакойна
ўглядаецца ў мой бок, i я крычу яму, каб ён бег сюды. Гэй, якая пекната!..
Цягнiк чамусьцi не адыходзiць, хоць ужо час.
... Праз тыдзень атрымаю лiст ад сына: „У Мокрым добра. Iрву вiшнi. Каля хаты –
сем куранят, квактуха, чатыры гусяняты, адно з выкручанаю нагою. Певень з падбiтым
вокам – скача на ўсiх. Э тры гускi ёсць; гусак спакойны. Часамi паганяю канём у возе. За
акном – малiны. Ёсць транзicтар i кроcны. У лесе вельмi зялёна. Купаемся ў Белай.
Робiм здымкi”.
Як гэта надобна на лета ў Барсуковiне, вёсцы маёй мацi: хутар над яловай пушчай,
сушаныя грыбы, васкавiны з мёдам, масла ў крынiчнай вадзе, сярпы на падстрэшшы,
цяпло гутаркi. Без беларускай гутаркi няма лета! Таму i лета ў Мокрым таксама
цудоўнае.
– Таняi – крычу да жонкi ў акне, хоць яна можа не пачуць. – Не забудзьцеся схадзiць
у лес...
Нарэшце цягюк рушыў.
53
Lato w Mokrem
Odprowadziіem Taniк i syna na dworzec. Tania zasіoniіa wybladі№ twarz okularami przeciwsіonecznymi.
Syn ogl№daі lokomotywy, caі№ tк fabrykк podrуїy.
– Szczкњliwej drogi! – mуwiк, ale syn nie sіyszy.
– Tato! – krzyczy radoњnie.
Parowуz zagwizdaі.
Posiedziaіem z nimi w przedziale i wyszedіem na peron – plaїк poїegnaс, gdzie przypieka
samotnoњж. Zaraz odjad№. Jeszcze tu s№ blisko mnie, lecz juї ich nie ma.
Tania i syn wysi№d№ za Bielskiem, na drugim przystanku. Wprost w zapach pуl, w Podbielu.
A ja zejdк z peronu w їar ulicy, i bкdzie mi dobrze, їe podarowaіem im lato. Podejdк
do kiosku z piwem, ale kupiк sok jabіkowy, schowam siк w cieniu, gdzieњ pod betonow№ zasіonк
i bкdк tam piж, zadzieraj№c gіowк na ceglan№ њcianк, co podpiera niebo... Pewnego razu
we wrzeњniu, w niezwykle upalnym wrzeњniu, w pierwsz№ niedzielк wybraіem siк z obydwoma
synami na stawy pod Biaіymstokiem. Dzieci biegaіy po grobli, oњlepione sіoсcem. Ubrania
schowaіy w wysokiej trawie, pod brzoz№. Sam teї siк rozebraіem, popіyn№іem do zatoczki,
woda byіa tam wygrzana. Dzikie kaczki wystraszyіy siк mnie i jedna za drug№ schowaіy w
trzcinie; spore stadko. Nad dnem – spokуj jesieni i karpie–leniuchy, zdawaіo siк, їe pachn№
smakowicie... I przytulnie, pewnie dlatego, їe widaж wodorosty, widaж dno i ryby, nawet
kaczki, co schowaіy siк w gкstwinie tataraku. Cisza, w gіowie aї siк krкci. Starszy syn, niczym
zaniepokojony niedџwiadek na zіocistej polanie, czujnie patrzy w moj№ stronк, krzyczк,
їeby biegі do mnie. Ech, cudownie...!
Poci№g coњ nie odchodzi, choж juї czas.
... Po tygodniu przyszedі list od syna: „W Mokrym jest іadnie. Zrywam wiњnie. Na podwуrku
jest siedem kurcz№t i krowa, cztery g№siкta, jedno ma wykrкcon№ іapkк. Kogut ma
podbite oko i na wszystkich skacze. I s№ trzy g№ski, g№sior nie szczypie. Czasem jeїdїк wozem
i koс mnie siк sіucha. W lesie jest bardzo zielono. K№piemy siк w rzece Biaіej. Robimy
zdjкcia”.
Jakie to podobne do lata w Borsukowinie, chutorze mojej matki: zagroda na skraju їywicznego
boru, suszone grzyby, miуd z woszczyn№, masіo w џrуdlanej wodzie, sierpy zatkniкte
za strzech№, ciepіo wieczornej pogwarki. Bez swojskiej rozmowy po biaіorusku – nie
ma lata! Dlatego i lato w Mokrem jest takie piкkne.
– Taniu! – krzyczк do їony w oknie wagonu, choж moїe nie sіyszy. – Pamiкtajcie, pуjdџcie
do lasu...
Nareszcie poci№g rusza.
Przeі. Zbigniew Nasiadko
54
За Ярашоўкаю
За Ярашоўкаю, калi iсцi лесам улева, можна напаткаць далiну.
Летам – я, Таня i дзецi – ходзiм у далiну, што за Ярашоўкаю. Дзецi бягуць па кветках
аж да канца i вяртаюцца. Я размаўляю з Таняй аб цяперашнiх ураджаях, якiя нават i не
снiлiся нашым дзядам ды бацькам...
У далiне – сажалкi. У iх спелая вада. Над шпакоўняй далёкай застаўкi хiлiцца
чыстабелая чаромха. Мы прыкмецiлi, што да яе прыходзяць хлопец з дзяўчынаю. Ён
дорыць ёй галiнку ўсхваляванасцi. Яны нiчога не гавораць, i доўга стаяць.
У бабiна лета мы аблюбавалi сабе месцейка ў зацiшшы маладняку, што выгусцiўся
над далiнаю. Пад старым лесам. Тут настой з цiшынi i жывiцы.
Адыходзiлi мы дамоў, калi сонца ўжо гняздзiлася ў аголеных пагорках. За пыльнаю
дарогай.
Я адразу не сказаў, што мы прыходзiм сюды таму, што над гэтымi сажалкамi некалi
была чужая гаспадарка, якая забрала лепшыя гады маёй мацi. А яшчэ i таму, што мне
ўсё не верылася, каб у такой цудоўнай далiне чалавек ад гора выплакаў вочы! I яшчэ
для таго, каб нарадавацца ды наслухацца бесклапотнага смеху маiх дзяцей. Малодшаму
з iх восем гадоў.
Восем гадоў было маёй мацi, калi стала яна батрачкай у заможнага гаспадара, што
валодаў гэтай далiнай. Маладосць яе прайшла бокам, за гарамi–лясамi.
55
Za Jaroszуwk№
Za Jaroszуwk№, gdy siк odbiж w las z lewej strony, moїna wejњж w dolinк.
Latem, ja, Tania i dzieci chodzimy tam wіaњnie. Dzieci biegn№ po kwiatach aї do koсca
radoњci i powracaj№. Ja rozmawiam z Tani№ o tegorocznych urodzajach: naszym dziadkom i
ojcom takie siк nawet nie њniіy...
W dolinie – sadzawki. Z dojrzaі№ wod№. Nad domkiem dla szpakуw chyli siк nieprawdopodobnie
biaіa czeremcha. Zauwaїyliњmy, їe spotykaj№ siк pod ni№ chіopiec i dziewczyna;
wrкczana jej gaі№zka jest jak wci№ї nowe wyznanie miіoњci. Potem dіugo milcz№.
W czas babiego lata naszym ulubionym miejscem byі zaciszny mіodniak gкњciej№cy obok
starodrzewu. Ze stкїaіym ekstraktem cichoњci i їywicy: dzieci bawiіy siк przy nim leniwie i
czкsto odpoczywaіy.
Wracaliњmy do domu, kiedy sіoсce gnieџdziіo siк juї miкdzy wygolonymi pagуrkami; za
ton№c№ w kurzu drog№.
Nie od razu powiedziaіem, їe przychodzimy tu dlatego, poniewaї nad tymi sadzawkami
byіo niegdyњ duїe gospodarstwo, ktуre zabraіo najlepsze lata mojej matce. Takїe dlatego, iї
nie mogіem uwierzyж, aby w takiej cudownej dolinie czіowiek mуgі wypіakaж oczy z nieszczкњcia.
I jeszcze po to, by napatrzeж siк i nasіuchaж bікkitnego њmiechu moich dzieci.
Mіodszy ma osiem lat.
Osiem lat liczyіa moja matka, kiedy szіa na sіuїbк do gospodarza, do ktуrego naleїaіa dolina.
Jej mіodoњж przeszіa bokiem, za gуrami–lasami...
przeі. Jan Czopik
56
Шпацыр па новай перыферыi
Ён усё заўважыў адразу, калi ўжо першы раз праходзiў сюдою, па нагах гэтых
вулачак, упоперак iх, ускраем гарадскога парку i цянiстаю сцяжынкаю, што абрубляла
перыферыю Беластока, мяжою засенi i сонца.
Стоеныя асабнячкi. Тут час махнуў рукою на вялiкiя турботы, разлёгся млява ды
прыдрамаў.
Мясцовы рай.
Устойваўся нядзельны полудзень.
Ля вулiцы Чароўнай i далей – Кветкавай, Белавежскай, Ягаднай – утульныя тэрасы,
на якiх, у плеценых крэслах, усё яшчэ не могуць наадпачывацца ўчарнелыя ад гароўнае
працы здабытчыкi гэтай вымураванай нерухомай маёмасцi... На якойсьцi верандзе
рэжуць у карты, з мужыцкiмi прысваркамi i папiваючы самаробнае вiно з пузатае
бутляхi. На панадворку ж павicквае галоднай свiннёю матацыкл, з якiм цацкаюцца
паўголыя юнакi. Каля тае ўгадованае хлапцоўшчыны швэндаюцца дзяўчынiскi, аднак,
са спакуслiвымi малiнамi роцiкау, хоць i змораныя дабрабытам. Мацяркi, адна ў адну
пабрыдчэлыя ад уедлiвага замагання багацця, з ардынарным голасам, такiм сiплым. У
iх напэўна зацятыя вочы ды заскемлiвасць на твары, з нясцiхна злосным: – Няхай табе
Бог дасць задарма!
Ад затаполенае Рамантычнай папахвае п'яным балем i цяжкастраўнаю кухняй.
Насупроць тае ж Ягаднай забiвае дух недарэчнасць спакою, распружыненая ляжанка
пад вiшнямi, загон маку невядома каму... Дзесьцi, пасярэдзiне Белавежскай,
высокагалоса буяняць; будуць выдурньвацца там да вечара, трохi патанцоўваючы, i ў
змярканне, з гiгам пазагольваюцца ў кустоўi чагосьцi (язьмiну?).
Выскачкi.
57
Spacer na peryferiach miasta
Pierwszy raz przechodz№c tкdy, po odnogach ulic, w poprzek, skrajem miejskiego parku i
cienist№ њcieїynk№ pokrywaj№c№ jakby haftem nowe dzielnice Biaіegostoku, miedz№ cienia i
њwiatіa, wszystko chіon№і wzrokiem i pamiкci№.
Wspaniaіe domki! Pomiкdzy nimi zaњ zgoniony czas jakby machn№і w ogуle na caіy њwiat
rкk№, rozіoїyі siк beztrosko i zadrzemaі.
Raj na ziemi, sіowem.
Byіa niedziela.
Przy ulicy Uroczej i dalszych: Kwiecistej, Biaіowieskiej i Jagodowej zgrabne tarasiki z
plecionymi krzeњliskami w cieniu, co trwaj№ jak krowy na wygonie... Na werandzie rїn№ w
karty. W podwуrcu buczy motocykl; pуіnadzy chіopcy. Bezmyњlne dziewuszki, z kusz№cymi
jak maliny usteczkami, wymкczone dobrobytem, jaki przypіacili zdrowiem ich rodzice. Mateczki,
brzydkie baby z mкskim zachrypіym gіosem. Z przymruїonymi њlepiami, sknerliwe.
Od Romantycznej pachnie dziewczynami... i ciкїko strawn№ kuchni№. Naprzeciw Jagodowej
aї wstrzymuje oddech niedorzeczny spokуj, rozstawiona leїanka pod kloniskiem, zagon
maku, nie wiadomo czyj... Gdzieњ poњrodku Biaіowieskiej – bal na caіego, wygіupiaj№ siк aї
do wieczora, niby taсcz№c, niby њpiewaj№c; o zmierzchu, z bezmyњlnym chichotem uganiaj№
siк w jakichњ zaroњlach (jaњminu?) i w wolnosobotnim dniu szukaj№ osіody w samoupodleniu,
zalewaj№c wуdk№ gardіa.
Zmкczeni dorabianiem siк.
przeі. Jan Leoсczuk
58
Вулiца Касцельная
Ранiцай у Беластоку хораша icцi вулiцай Касцельнай, унiз ад Лiпавай: платы i
агароды. Добра iсцi гэтай вулiцай. Нават яе назва неяк супакойвае, яна ўрачыстая ды
непатрэбная.
Новыя вулiцы ў чымсьцi падобныя да тых жанчын, якiя кахаюць з разлiкам.
Падобныя яны таксама i да надта чыстых целаў, да таго чыстых, што ажно не верыцца,
каб елi, дыхалi, пацелi...
Вецер з Касцельнай. Люблю яго, асаблiва ўвосень, калi вятры на нашых вулiцах
здаюцца мне цынiчнымi...
Магiстраль у далiне, над Белкаю, рассекла Касцельную i пагналася ў каляровыя
кварталы. Маладая! Ад таго на ўзгорку ад Лiпавай пакрывiўся касцёл, а на ўзгорку, што
за рэчкай Белкаю, былое „рэальнае вучылiшча” ўшчаперылася ў Варшаўскую вулiцу,
яшчэ вышэйшую.
Магiстраль буянiць па далiне.
Перабягаю далiну.
59
Ulica Koњcielna
W Biaіymstoku miіo iњж bardzo rano ulic№ Koњcieln№,w dуі od Lipowej: pіoty i ogrody.
Miіo iњж t№ ulic№; nawet jej nazwa spokojna, uroczysta i wіaњciwie niepotrzebna.
Bo nowe ulice s№ jak kobiety, ktуre siк kocha bez pamiкci. O czystych ciaіach, nadto czystych,
tak czystych, їe trudno uwierzyж, iї mog№ jeњж, oddychaж, pociж siк...
Wiatr na ulicy Koњcielnej. Kocham wiatr na Koњcielnej – dobry, zwіaszcza jesienny, kiedy
wiatry innych ulic s№ jakby cyniczne. A ten niedzisiejszy... Nie z bandy...
Aleja Pierwszego Maja rozciкіa Koњcieln№ w dolinie nad Biaіk№, pocwaіowaіa poњrуd kolorowych
dzielnic; mіoda. Od jej dudnienia – na pagуrku przy Lipowej wykrzywiі siк koњciуі,
zaњ na pagуrku za Biaіk№ uczepiіo siк ulicy Warszawskiej dawne „realnoje uczyliszcze”.
Aleja gna dolin№.
Przebiegam dolinк.
przeі. Jan Czopik
60
Прыгожай
Думаеш, што ўвесь свет ля ног тваiх ляжа i ласкавай усмешкi папросiць? Дарэмна
мучыш сябе снамi непраўдзiвымi ды годы маладыя трацiш. Думаеш, што станам
стройным жыццё ашукаеш i бляскам сваiм яго аслепiш? Не выракайся мазаля
працавiтага ды горычы слёз. Думаеш, што шчасце ў целе раскошным тваiм i бяздумных
чорных вачах? Не кожнаму дадзена трывожнасць кахання ды радасць ягоную адчуць.
Прыгожая ты, але на цябе можна толькi паглядзець, бы на куст ружы дзiкай пры
гасцiнцы, i пайсцi далей.
61
Najwyїsze piкkno
Myњlisz, їe caіy њwiat legnie u twoich nуg i o іaskawy uњmiech poprosi? Daremnie mкczysz
siebie nieprawdziwymi snami i mіode lata tracisz.
Myњlisz, їe strojnym wygl№dem їycie oszukasz i olњnisz je swym blaskiem? Nie wyrzekaj
siк їmudu i goryczy іez .
Myњlisz, їe szczкњcie jest jeno w twym rozkosznym ciele i bezmyњlnych czarnych oczach?
Nie kaїdemu dano odczuж niepokуj kochania i potem radoњж.
Piкkna jesteњ, o, bardzo piкkna! Ale na ciebie moїna tylko popatrzeж. Niby na krzak dzikiej
rуїy przy goњciсcu. I pуjњж dalej.
przeі. Jan Czopik
62
Трэцяя пара
Ядзя выйшла замуж. Яна пайшла за Стася. Пайшла за яго таму, што ён хацеў
жанiцца. Э яшчэ таму, што Ядзя дайшла да таго месца ў жыццi, дзе канчаецца вясна i
пачынаецца лета.
Тады ўбачылi Ядзю. Убачылi яе кветкаю сярод урачыстай нядзелi.
Кветкаю, калi глядзець на яе ў цiшы палёў (далёка звоняць у касцёле).
Ядзя кахае Стася. Яна кахае яго да таго моцна, што аж не думае. Усё роўна бы тая
вiшанька, што, расчырванелая шчасцем даспеласцi, мiлуецца з сонцам. Без памящ,
зусiм . без памяцi.
Ядзя пакуль яшчэ не апрытомнела настолькi, каб здзiвщца, чаму гэта не з'яўляецца ў
снах чарадзейны Юрка. Той Юрка, без якога ранiцы маладосцi былi днямi пакут, а
вечары – адпушчэннем iх. Вечары бэзавыя, вечары язьмiнавыя, вярiгневыя...
Час кахання настаў, час i пара – трэцяя з чатырох.
63
Trzecia pora
Jadzia wyszіa za m№ї. Za Stasia. Wyszіa za niego, bo chciaі siк oїeniж. I jeszcze dlatego,
їe doszіa do tej grani їycia, na ktуrej koсczy siк wiosna i zaczyna lato.
I wtedy nagle wszyscy j№ zobaczyli. Byіa jak kwiat poњrуd uroczystej niedzieli, kwiat, ktуry
moїna ujrzeж jedynie w ciszy pуl, w chwili gdy wіaњnie niesie siк gіos dzwonu.
Jadzia kocha Stasia. Kocha go bez opamiкtania. Tak czerwona peіni№ dojrzaіego szczкњcia
wisienka kocha siк ze sіoсcem. Zapamiкtale. Do zatraty.
I jeszcze tak, їeby siк nie dziwiж, iї w jej snach nie zjawia siк Jurek. Ten Jurek, bez ktуrego
ranki jej mіodoњci byіy dniami pokuty, a wieczory – rozgrzeszeniem. Wieczory bzowe,
wieczory jaњminowe, wieczory georginiowe...
Czas kochania nastaі, czas i pora. Trzecia pora spoњrуd tych czterech.
przeі. Jan Czopik
64
Нiнка
У руках Нiнкi пахне язьмiн. Ты iдзеш з ёю побач i чырванееш перад знаёмымi.
Урэшце кажаш:
– Глядзi, як упiўся Рыгор!..
Смяешся.
– Рыгор бiў жонку i сына, – амаль шэпча яна.
Не разумееш яе слоў. Табе моцна хочацца пацалунку дзяўчыны. Сам не асмелiшся
абняць яе. Пабаiшся, што яна не захоча пайсцi замуж за цябе!
Шчаслiвы, што яна iдзе з табою.
Нiнку прытуляеш да сябе толькi ў сваiх бессаромных снах. Нават не ў марах...
А па хатах ужо погалас iдзе, што ты з Нiнкаю жанiцца будзеш. Э што ваша васелле
будзе на Йвана.
65
Ninka
W dіoniach Ninki pachnie jaњmin. Idziesz obok niej i rumienisz siк spotykaj№c znajomych.
Mуwisz wreszcie:
– Popatrz, ale Ryhor siк upiі!..
Њmiejesz siк.
– Ryhor biі їonк i syna – niemal szepce ona.
Nie rozumiesz, co mуwi. Bardzo ci siк chce pocaіowaж j№. Nie њmiesz jej obj№ж. Lкkasz siк,
їe nie zechce wyjњж za ciebie za m№ї.
Szczкњliwy, їe idzie z tob№.
Przytulasz Ninkк tylko w swych niewinnych snach, nawet w marzeniu siк nie waїysz...
A po chatach juї huczy, їe bкdziesz їeniі siк z Nink№. I їe wasze wesele bкdzie na Jana.
przeі. Jan Czopik
66
Яе пачатак жыцця
У трэцi год пасля шлюбу ён закончыў унiверсггэт, iм i стала вельмi добра. Яна
нарадзiла дзяўчынку. Потым хлопчыка – i тады сказалi ёй, што муж заходзiць да
прыгожай ды адукаванай удавы.
Зразумела: ён упэўнены ў сабе! Э зрабiла глупства – узяла казённыя грошы, каб за iх
выхарашыцца. У судзе, што пасля адбыўся, вылiчылi ёй усё, да апошняга гроша.
Даведаўшыся ў турме аб тым, што ён пачаў справу аб разводзе, падрэзала сабе вены
(ламанай лыжкай). Прыйшлi па яе i вывезлi ў арыштанцкую бальнiцу.
Засудзiлi на чатыры гады, з якiх адседзела аж тры.
Вярнулася цiха, як сава. Тая ўдава, з якой ён ужо ажанiўся, з зязюльчынай
гатоўнасцю аддала ёй дзяцей. Яго не бачыла.
Дзяўчынка цешылася, хлопчыку ж было яшчэ ўсё роўна.
Узялася жыць.
67
Jej pocz№tek їycia
W trzy lata po њlubie ukoсczyі uniwersytet i mogli wreszcie їyж przyzwoicie. Urodziіa mu
dziewczynkк. Potem chіopca. I wtedy dowiedziaіa siк, їe jej m№ї chadza do urodziwej i wyksztaіconej
wdowy.
Pojкіa: jest zbyt pewny siebie. I popeіniіa bі№d: przywіaszczyіa paсstwowy grosz, їeby siк
wystroiж. Duїo; potem, w s№dzie, wyliczono jej wszystko, co do grosika.
Dowiedziawszy siк w wiкzieniu, їe m№ї wniуsі pozew o rozwуd, podciкіa sobie їyіy uіaman№
іyїk№. (Przyszli po ni№: zabrali do wiкziennego szpitala).
Dostaіa cztery lata, odsiedziaіa trzy. Wrуciіa do domu cicho jak sowa. Wdowa, z ktуr№
m№ї siк juї byі oїeniі, z kukuіcz№ gotowoњci№ oddaіa jej dzieci. Jego nie widziaіa.
Dziewczynka siк cieszyіa, chіopcu byіo jeszcze wszystko jedno.
Wziкіa siк do їycia.
przeі. Jan Czopik
68
Начлег
Баюся хутара Барсуковiна. Занадта пуста там, каб можна было ўспамiнаць
дзяцiнства. Мацi прывозiла мяне сюды, на сваю радзiму...
Баюся яго, вiдаць, яшчэ i таму, што тут пастарэлi толькi твары з маёй памяцi.
Прончыха, як зазвычай, гэтаксама крычыць: „куды прэшся, зараза!” Карова гэтак жа
па–даўнейшаму лезе за парог. Над яе збiтым рогам – мухi. Певень пазiрае па–шуляцку...
Выйшла дзяўчына. Зняла з перканiцы высахлы цадзiльнiк; у яе точаная шыя,
натуральны загар i сардэчна знаёмы ўзмах рукi. Яна паглядзела на гасцiнец, па–
жаночаму боязна–сур'ёзна, i я зразумеў, што бачу гэта, малую калicьцi, сястру Мiрцi.
„Божа мой, няўжо гэта ажно столькi ўжо гадоў, як з Мiрцяй гуляў я ў схованкi?! Аднаго
лета пабiўся за яе з пастухом...”
Я накiраваўся да хроснага з намерам застацца нанач. Ведаў, што вымасцяць мне
пасцель на сухiм сене, у гумне, i застануся сам са сваiмi думкамi. Прыснiцца загарэлае
цела Мiрцi, прапахлае лесам ды жывiцаю. Бурштынавае! Э, быццам разбойнiк, што
прыходзiць на месца свайго злачынства, захацеў убачыць Мiрцю ў гумне, у якiм
праходзiлi дзiцячыя гульнi i яна абяцала пацалаваць мяне.
... Пад поўнач я застаўся адзiн, у тым жа гумне.
Зашахацела асiна. Яе шмат на лузе Радэля, на гэтай козiцы, на якой дзiкая трава ды
куп'ё. Падпоўз я, уяўны падшыванец, да дзiркi ў шчыце – усё той самай! – i
прыгледзеўся да Барсуковiны.
Месяц кацiўся на спатканне з бурай, клубавалi хмары, як густы дым ад вялiкага
пажару. Маланка мiгцела дзесьцi над Чортавым балотам. У старым лесе крычаў пугач, а
зоркi–маргайкi толькi i ведалi бяздумна разбягацца на глыбiнi неба. Далёка тупацелi
грымоты, i ад таго зацiхла наваколле. Рантам здалося, што iмчыць па пушчы смяротная
панiка, здратоўваючы верхавiны. Дыхнула вiльготнай гарачьнёю, i мой твар у момант
успацеў.
– Мi–i–iр–ррр–рця–я–я–ааа!!! – даляцеў скрыгатлiвы крык.
Я, не гледзячы нi вока, нi бока, ссунуўся на ток i выбег на прыгуменне: у акне
Прончыка грамнiчная свечка – i нiкога нiдзе. Бог кiнуў жмут блicкавiцаў; у хляве
захроп конь i, хiба зосну, забляяла авечка.
На вочапе жураўля рыпацела вядро: iр–р–р–р... i–р–р... Белым духам уздыбiўся вецер
на пыльным гасцiнцы, ажно патрупянелi бярозы ды панагiналicя, нiбы для ўцёкаў, з
перапуду не могучы зрабiць нi кроку. 3–пад страхi фыркнула нейкая птушка i,
адурэлая, знiкла.
Дождж ударыў густою шрапнеллю, ля самых маiх ног. Я адступiўся за падваротню.
Зусiм блiзка жыхнуў i выбухнуў пярун; зазвiнела кола сячкарнi.
Неспадзявана для самога сябе – разапхнуў дзвярыны гумна i, увесь у мiгценнi, пабег
да акна, на святло грамнiчнай свечкi. Там, начною цемраю прыцiснуты да сцяны,
глядзеў, як на каленях молiцца Прончыха i клiча дачку. Яна, вылiтая Мiрця, выйшла да
мацi, i я пачаў шаптаць ёй паўзабытую малiтву i трызнiць, быццам ужо бяру Мiрцю на
рукi, а ногi мае нецярплiнва чакаюць бегу. Абхапiла мяне Мiрця за шыю, вусны–малiны
расхiлiла ва ўсмешцы, вочы–ягады роcна блiшчаць ад радасцi, грудзi дыхаюць хутка–
хуценька... Як добра быць патрэбным, як гэта цудоўна быць жыццём для другога
чалавека! Мiрця, я прагну быць жыццём тваiм! Дзе ты? На якой невядомай вулiцы
невядомага горада? Зайздрошчу той вулiцы, якая бачыць цябе!
Апамятаўся пад ранiцу.
Расплюшчыў вочы пасля кароткага сну: тапiўся ў рэчцы!
Ляжу на сене.
Спалохана шэпчацца голле бярозы пад страхою. Дождж шумiць у зеллiшчы.
69
Блiскавiцы скачуць па заполлi, у жытнёвых ды аўсяных палетках. Дзесьцi ў пушчы
прагула вузкакалейка, i я зразумеў, што неўзабаве павiднее i праз якую гадзiну будзе
аўтобус у Беласток.
Выйшаў, нi з кiм не развiтаўшыся. Рассвежаным бярэзнiкам дайшоў я да берагоў
Слоi, у якой на лапухах воднай лiлеi ўжо зiхацела сонца. 3–над Дзявоцкiх вiроў
шуганула ў сiнечу чародка дзiкiх качак.
Не даходзячы да халоднага зараснiку смуродзiн, прыпынiўся.
Удалечынi Мiрця моцнымi рукамi расчыняла вароты: Прончык выязджаў у поле. На
яе галаве гусiным пер'ем бялела хустка.
Я пайшоў.
70
Nocleg
Bojк siк futoru Borsukowina. W tej pustce – jak nie wracaж myњl№ do minionego dzieciсstwa?
Tutaj, w swoje strony rodzinne, przywiozіa mnie ongiњ matka.
Postarzaіy siк tylko twarze; wszystko inne zostaіo jak dawniej. Nawet Pronczycha krzyczy
tak samo z sieni:
– Gdzie leziesz, diable! – a twarz jej niczym pieczona gruszka.
Krowina pakuje siк do izby, muchy kr№ї№ nad obtіuczonym rogiem. Kury coњ tam їwawo
dziobi№, kogut patrzy na nie wzrokiem jastrzкbia.
Wyszіa na dwуr dziewczyna, urodzona nie za mojej pamiкci. Zdjкіa z pіotu wyschіy szkopek:
chuda szyja, opalenizna i zwyczajny ruch ramienia. Po kobiecemu pіochliwie i uwaїnie
popatrzyіa na goњciniec, i zrozumiaіem, їe mam przed sob№ siostrк Mirci.
„Mуj Boїe – pomyњlaіem – to byіo dwadzieњcia piкж lat temu! Czy to moїliwe, їe caіych
dwadzieњcia piкж?” Pobiіem siк wtedy o Mircie ze starszym ode mnie, trzynastoletnim pastuchem.
Teraz udaіem siк do swojego ojca chrzestnego z zamiarem pozostania tu na noc, chociaї
zd№їyіbym jeszcze na wieczorny autobus. Wiedziaіem, їe wymoњci mi leїe na suchym sianie
w stodole i zostanк sam ze swoimi myњlami. Pragn№іem wyњniж sobie bursztynowe ciaіo Mirci,
pachn№ce їywic№ i rozsіonecznion№ polan№. Jak rozbуjnik wracaj№cy na miejsce zbrodni,
chciaіem ujrzeж Mircie w tej samej stodole, w ktуrej bawiіem siк z ni№ w chowanego, uszczкњliwiony,
їe obiecaіa mnie pocaіowaж. Popiskiwaіy myszy.
W nagіym dygocie zaszemraіa osika. Mnуstwo jej na pastwisku Radela, na tym jego wydmuchu,
porosіym dzik№ traw№ i zielskiem. Jak dzieciak podczoіgaіem siк do dziury w strzesze
i wyjrzaіem na okolicк: miesi№c toczyі siк na spotkanie burzy, chmury kікbiіy siк niczym
dym nad straszliwym poїarem, migaіy bіyskawice wykrzesane z przesieki. Puchacz pohukiwaі
pod borem, strasz№c gwiazdy mrugliwe i wypieraj№c je nieubіaganie w gі№b nieba.
Od czasu do czasu dudniіy dalekie grzmoty i wszystko na ich gіos zamieraіo. Raptem wydaіo
siк, їe panika њmiertelna pкdzi przez puszczк, tratuj№c wierzchoіki drzew; oniemiaіa z
trwogi pкdzi z tchуrzliwoњci№ bohaterуw, jacy zobaczyli szpetotк њmierci, caі№ jej ohydк. Na
twarz wypeіzіy mi krople potu. – Mircia–a–a–a! – rozlegі siк chrapliwy krzyk Pronczychy. W
nieprzejrzanej ciemnoњci zsun№іem siк po drabinie na klepisko i wybiegіem ze stodoіy: w
oknie њwieca gromniczna i nigdzie їywej duszy. Bуg cisn№і garњci№ bіyskawic, їeby przekonaж
mnie, їe ten krzyk to urojenie. Nad їіobem zachrapaі koс i chyba przez sen odpowiedziaіa
mu beczeniem owieczka. Wiadro na їurawiu pobrzкkiwaіo: „ir–r–r... i–r–r... i–i–r–r...”
Biaіym duchem uniуsі siк wiatr nad pylnym goњciсcem, aї pobielaіy brzozy i pochyliіy siк do
ucieczki, lecz ze strachu wrosіy w ziemiк i nie udaіo im siк zrobiж ani kroku. Spod strzechy
wyfrunкіa jakaњ ptaszyna i, ogіupiaіa, zniknкіa w niewiadomej przestrzeni.
Deszcz wytrysn№і gкstym szrapnelem u moich stуp i cofn№іem siк za wrota stodoіy. Caіkiem
blisko zasyczaі i rozerwaі siк piorun, wielkie koіo sieczkarni zachybotaіo siк i zadzwoniіo.
Niespodzianie dla siebie samego otwarіem wrota stodoіy i, caіy w bіyskach, pobiegіem
pod chatк Pronczychy, ku oknu ze њwiec№ gromniczn№. Przyparty do њciany przez nocne mroki,
patrzyіem, jak modli siк na klкczkach Pronczycha, a potem mуwi coњ do cуrki o wargach i
oczach Mirci. I ja teї zacz№іem szeptaж na wpуі zapomnian№ modlitwк, i roiж, їe niosк Mirciк
na rкkach, jej bursztynowe ramiona oplotіy moj№ szyjк, wargi–maliny rozchyliіy siк w uњmiechu,
oczy – czarne jagody bіyszcz№ z radoњci, a pierњ unosi siк w przyњpieszonym oddechu...
Jak dobrze czuж siк potrzebnym, jak cudownie byж їyciem drugiego czіowieka! Mirciu, jam
їycie twoje! Gdzie jesteњ? Na niewiadomej ulicy niewiadomego miasta... Szczкњliwa ta ulica,
ktуra ogl№da ciebie codziennie. Ja – ogl№daіem piкtnaњcie lat i sto czterdzieњci cztery dni... sto
czterdzieњci cztery...
71
Opamiкtaіem siк koіo pуіnocy. Przetarіem oczy po krуtkim њnie: їe niby topiіem siк w
rzeczce.
Leїк na sianie. Sіychaж spіoszony szept brzozowych gaі№zek nad strzech№. W zielsku za
њcian№ szumi deszcz, bіyskawice skacz№ po zapolu, po zagonach owsa i їyta. Gdzieњ w puszczy
zagwizdaіa w№skotorуwka i uњwiadomiіem sobie, їe niebawem juї siк rozwidni.
Zasn№іem jak szarak w bruџdzie; obudziіem siк godzinк przed odjazdem pierwszego autobusu
na Biaіystok; do szosy pуі godziny marszu.
Wyszedіem, z nikim siк nie їegnaj№c. Przez њwieї№ brzezinkк doszedіem do brzegu Sіoi:
na liњciach lilii wodnej lњniіo sіoсce. Znad Dziewiczych Wirуw wzbiіa siк w bікkity czereda
dzikich kaczek. Nie dochodz№c do mokrych zaroњli czarnej porzeczki, zatrzymaіem siк.
Pronczyk wyjeїdїaі w pole. Mircia silnymi, opalonymi ramionami otwieraіa wierzeje.
Chustka na jej gіowie bielaіa jak gкsie skrzydіo.
Szybko ruszyіem przed siebie.
Przeі. Wiktor Woroszylski
72
Навальнiца на хутары
Як толькi я памятаю, навальнiца заўсёды прыпаўзала з–за Прафiткi, гары, ад якой
пачынаецца далiна накшталт вялiзнай мiсы, а наша хата ў ёй – быццам тая нясмачная
скварка, сасмажаная на вугельчык. Хата ўсё больш i больш горбiцца, а мой бацька праз
цэлае сваё жыццё збiраўся закласцi пад яе новыя падрубы i перад смерцю даверыў гэту
справу мне, маладому гаспадару. Падумаў я, цi часам не дзед збiраўся з тымi
падрубамi...
3 Прафiткi збягае ўнiз шаша. Яна нырае ў зялёныя чароты, што над рачулкаю, у якой
iншы раз плюхаюцца голыя дзяўчаты, i шнуруе, бытта што ўкраўшы, пад другую
высокую гару, якая нагадвае паднябесную траншэю, якраз насупраць Прафiткi. Значна
вышэйшую за яе.
Пад тою гарой, што значна вышэйшая за Прафiтку, часта псуюцца аўтобусы далёкiх
маршрутаў, i тады можна бачыць, як сумуюць пасажыры, чакаючы адпраўкi.
Пад вечар сапраўды за Прафiткаю пачулiся грымоты i па шашы засняжыў пылок – як
бы молаты цукар, калi тайком зжыраеш у каморы дзiвосную матчыну мазурку,
нарыхтаваную на вялiкае свята.
Пакуль чуб хмары высоўваўся i высоўваўся, пакуль паказалася даўно не голеная
фiзiяномiя буры з зубялямi блiскавiцаў, фiзiяномiя, якая тры днi не ела, выбзыкнуў
перад самюсенькiм носам яе, з па – за Прафiткi, адурэлы аўтобус i так памчаў унiз, так
прашапацеў ён праз чароты, у якiх ужо намачыў пад сябе масток, так скакануў на
паднябесную траншэю, быццам заяц з рассаднiка, што здавалася: вось i канец свету!
Стрэхi поўныя птаства: галак, шпакоў, вераб'ёў. А пад стрэхамi сцiшылiся куры.
Свiнкi неспадзявана разбрыкалiся па загародзе радасцю рэкрутаў на апошняй забаве ў
вёсцы. Спахмурнеў задуменны конь. Прыцiхлi каровы, не кажучы ўжо пра авечкi.
Паветра набрыняла надзеяй, што хата ўсё–такi будзе плысцi, яна ж драўляная, кожнаму
хопiць кавалак чагосьцi...
Мацi зачынiла акно i перахрысцiлася.
Па небе прайшоўся чорт з вiламi, выгiнаючыся ад рогату, быццам старая, п'яная
дзеўка. Аўтобус жа, калi не пагубiў сваiх вicклiвых апонаў, напэўна, сядзiць цяпер у
нейкiм гаражы ды плюскае шклянымi бельмамi гультаяватага сабакi. Вёз ён пасажыраў,
бы бобiк кошку на хрыбце: палёгку меў пры хуткiм бегу, вельмi хутшм, да таго хуткiм,
што даходзiла да рэдкай хвiлiны згоды. Прапаў за траншэяй!
Ну!!!
У пекле апынулicя мы ноччу. Сядзелi на самюткiм яго дне. Над намi дагараў свет. А
мо гэта ўсяго толькi ўсмешкi чарцей–чарцянят, што схiліліся над намi ды спрабуюць
убачыць, што з намi? Мацi малiлася штораз гучней.
У суседняй вёсцы пачаўся пажар, асвятлiў шыбiны, нiткi дажджу, дрэвы, выгнаных
на загуменне кароў i каня, плот, каменнi... Я выбег на парог i глядзеў на пажар пад
перунамi, i цешыуся iм, як чалавек, якому пасля цяжкага здарэння сказалi, што будзе
жыць! Што свет iснуе!
73
Burza nad chutorem
Jak daleko siкgam pamiкci№, burza zawsze nadci№gaіa zza Profitki – gуry, od ktуrej zaczyna
siк dolina – wielka misa, a w niej nasza chata niczym skwarek – nieapetyczny, przypalony
na wкgiel. Ojciec mуj przez caіe їycie szykowaі siк poіoїyж nowe podwaliny pod chatк i w
ostatnich dniach swego їycia powierzyі to mnie, mіodemu gospodarzowi. Ojcu z kolei zleciі
jego ojciec, a mуj dziadek, їeby poіoїyж pod chatк owe podwaliny, a nie daіbym sobie uci№ж
rкki za to, czy czasem nie pradziad miaі to uczyniж...
Z Profitki dzieс w dzieс zbiega na dуі szosa, nurkuje w zielone szuwary nad rzeczk№, w
ktуrej czasem k№pi№ siк dziewczyny, i nabrawszy tam rozpкdu sunie pod wysok№ gуrк po drugiej
stronie doliny, rozci№gniкt№ na ksztaіt podniebnego okopu. Znacznie wyїsz№ od Profitki.
Pod t№ gуr№, znacznie wyїsz№ od Profitki, czкsto psuj№ siк autobusy i wtedy moїna zobaczyж
naocznie, jak to їonaci mкїczyџni troszcz№ siк o swoje їony i jak їony zazdroszcz№ pannom, a
kawalerowie їonatym, marz№c nie tyle o їeniaczce, ile o prawach, jakie ona daje. Jasna sprawa.
Wyobraїam sobie, co by siк dziaіo dokoіa popsutego autobusu, gdyby nie byіo Boga na
niebie, a na ziemi milicji i s№dуw.
Pod wieczуr rzeczywiњcie rozlegіy siк grzmoty za Profitk№ i podniуsі siк kurz na szosie,
biaіy jak miaіki cukier, ten z niezapomnianego matczynego mazurka, іasowanego cichcem w
spiїarce na Wielkanoc. Wygіodzone grzmoty. W czasie gdy czub chmury wysuwaі siк i nachodziі
na niebo, gdy wyjrzaіa dawno nie ogolona gкba burzy z zкbiskami bіyskawic, gкba,
ktуra co najmniej trzy dni nic nie jadіa, bzykn№і jej tuї przed nosem zza Profitki ogіupiaіy
autobus, i tak poleciaі w dуі nurkuj№c w szuwary, miкdzy ktуrymi mostek juї zd№їyі napaskudziж
pod siebie ze strachu, i tak wyskoczyі na podniebne okopy, aї mi siк zdaіo, їe teraz
wіaњnie nadchodzi koniec њwiata. W strzechach peіno ptactwa – kawek, szpakуw, wrуbli. Pod
strzechami kury z pasj№ starych ciotek zagrzebuj№ siк w ziemiк. Њwiniaki niespodziewanie
rozbrykaіy siк po caіej zagrodzie z fantazj№ rekrutуw na ostatniej zabawie w wiosce; taka to
њwiсska uciecha desperatуw. Posmutniaі koс, zgіupiaіy krowy, nie mуwi№c o owcach. W powietrzu
koіataіa nadzieja, їe chata mimo wszystko bкdzie pіywaж, jako їe z drewna, kaїdemu
dostanie siк bodaj trzaska...
Matka zamknкіa okno, by piorun nie uderzyі, nie spaliі...
Po niebie przespacerowaі siк czort z widіami, skrкcaj№c siк ze њmiechu, niczym stara panna,
ktуrej zaњwitaіa jeszcze nadzieja, i rїy chutliwie, by jej nie straciж. Autobus, o ile nie pogubiі
kуі, stoi z pewnoњci№ w swoim garaїu, podwin№wszy smrodliwy ogon, i bіyska szklanymi
biaіkami, jak pies, ktуry napsociі. Wiуzі pasaїerуw niczym Burek kota na grzbiecie,
ulїyі sobie przy szybkiej jeџdzie, takiej szybkiej, їe zapanowaіa krуtkotrwaіa zgoda. Znikі za
okopem.
Uff...
Noc№ znaleџliњmy siк w piekle, na samiuteсkim dnie, nad nami dopalaі siк њwiat. A moїe
to wyszczerzone w uњmiechu zкbiska diabіуw, nachylonych i wypatruj№cych naszej chaty?
Matka modliіa siк coraz gіoњniej. We wsi s№siedniej wybuchі poїar i oњwieciі szyby,
deszcz, drzewa, wypкdzone za gumno cienie krуw i konia, zaspane psy, pіot, kamienie...
Wybiegіem na prуg i z radoњci№ patrzyіem na poїar, bo zobaczyіem, їe њwiat istnieje.
przeі. Tadeusz Dїugaj
74
У Грыбоўшчыну
У Грыбоўшчыну – лесам; дрэвы i снег. Хвоi, з пахаладзелаю душою, на бялiзне
безнадзеi. Смутак запоўз на верхавiны i па–савiнаму сеў над дарогаю.
Э.. трэцюю гадзiну, без вёрстаў. Наперадзе масток, ад якога павеяла на мяне
ўтульнасцю. Збудаванне, з якога я доўга не зыходзiў. Унiзе – крынiца жывой вады. У ёй
каменнi з бародкамi водарасцей i шэпт задаволенасцi, нешта такое, што жыве пацiху,
нацягнуўшы на сябе пухкую коўдру – не з галавою.
Стаў я на беразе, падняў камень i кiнуў у празрыстую ямiну. У цiшыню. Пачулася
нiбы затоенае дыханне, ззаду, i наперадзе, i па баках. Было яно быццам пазяханне,
перапыненае здзiўленнем. Дрэвы заварушылiся, закалыхалi галiнамi.
Лес ажываў.
3 хмараў пасыпалася. Вецер падкошваў, i завiруха мацнела.
Аслеплены, я пайшоў. Да Грыбоўшчыны зрабiлася. блiзка.
75
Do Grzybowszczyzny
Do Grzybowszczyzny lasem trzeba iњж; poњrуd drzew i њniegu. Pociemniaіe korony sosen
na bieli beznadziei; smutek im obsiadі wierzchoіki i po sowiemu waruje nad drog№.
Idк trzeci№ godzinк, nie licz№c, ile przeszedіem.
Przede mn№ mostek; uczucie swojskoњci; rzecz, ale ciкїko oderwaж siк od niej. Spojrzaіem
w dуі, na nurt їywej wody: kamienie z brodami wodorostуw i szept satysfakcji; coњ, co їyje
tajemnie, naci№gn№wszy na siebie puchow№ koіdrк, ale gіowy nie kryje.
Stan№іem na brzegu. Potem podniosіem kamieс i rzuciіem w przejrzyst№ gікbiк. W ciszк. I
nagle jakby wkoіo ktoњ powstrzymaі oddech. Albo jakby ksztaіt otwartych do ziewania ust:
„a”, zdumienie przeistoczyіo w ksztaіt zachwytu „o”. Znуw zaistniaі las.
Sypnкіo z chmur. Wiatr kosiі z nуg, rosіa zawieja.
Oњlepiony ruszyіem naprzуd. Do Grzybowszczyzny zrobiіo siк blisko.
przeі. Jan Czopik
76
Поры
Я цiха ўсведамляю сабе, што ў мае сорак чатыры гады пачалася пара недаверу ды
самоты. Гэткае, кожнаму бяспечнае, рэагаванне на рэчаicнасць з'яўляецца
паслядоўнасцю пары прагнасцi сяброўства.
Цяперашняе ўва мне магчыма параўнаць з настроем у старэючай жанчыны або,
весялей, з крыўдаваннем у таго дзiцяцi, якое, ласуючыся ў садзе, апяклося крапiвою,
налезла на скрадлiвы чартапалох...
3 майго ўжо маўчання вынырае туга, правiдловей будзе сказаць: жаль да
бясконцасцi, за яе сусветную агульнасць, адхiленне ёю шанцаў на тое, каб быць
заўважаным менавiта назаўсёды. Душа – вечная, як пустыня, – спазiрае ў Космас, бы ў
дзяцiнства клiканае сваё, – якое тым цудоўнае ў чалавеку, што ягоная радасць у iм тады
ёсць беcкарыслiваю, а прыязнь братэрскiм каханнем, хiтрыкi ж усяго гульнёю
галасicтаю, варагаванне падобнае не больш як на забыццё.
У жаданне сяброўства шуляком налятала на мяне злосць, iншы раз нянавiсць; нiколi
ж – Цiшыня i Спакой, савiныя дзецi Мудрасцi. Суцяшаю я сябе тым, што лёс ёсць благi
не аднаму толькi мне, скупы на сяброў. Яны, прыяцелicкi тыя, аказвалicя якiмicьцi
марнымi, падшытымi гладкаю сезоннасцю, такімi няважнымi, i зараз я, з далечы гадоў,
перастаю бачыць iх твары ды забываю, паспеўшыя сшарэць iмёны.
Кранула мяне i Вялiкая Подласць, таму спатрэбiцца часу дзеля свайго супакаення. У
яе з'яўленне рупiла мне гаварыць праўду пра самога сябе, верачы ў аздараўленчыя
ўласцiвасцi яе; прасiць аб спагаду, аб тое, каб блiзкiя не спяшалicя з высновамi наконт
мяне, з загубленнем... Я апынуўся быў на ростанях, што бываюць у чыстаполлi, i
адкуль бачны пяройдзенае, шэрань сустрэчнага.
Усё часцей са стрымгалоўем уцякаю ў сонечнасць успамiнаў, у лета квяцiстае над
рэчкаю пад борам, ва ўсхваляванасць танца з першапрывабнаю дзяўчынай на
прыгарадных музыках, i ў тую палкасць пiтае гарэлкi, гэтак спадцiшка ды пад зорным
небам у Каляду, у сутычках ля гасцiннае хаты i са сваяцкiмi падшыванцамi на
Пагулянцы; урэшце – у хмельнасць уданага мардабою...
Адтуль iшлося.
77
Pory
Uњwiadomiіem sobie po cichu, їe maj№c czterdzieњci cztery lata znalazіem siк w porze niedowierzania
i samotnoњci. Ta wіaњnie bezpieczna reakcja na rzeczywistoњж jest nastкpstwem
pory pragnienia przyjaџni.
To, co obecnie we mnie tkwi, moїna porуwnaж do samopoczucia starzej№cej siк kobiety
albo – weselej – do poczucia krzywdy u dziecka, ktуre polazіo іakomie do cudzego sadu i
oparzyіo siк pokrzyw№ lub wpadіo na skradaj№cy siк oset...
Z mego milczenia wynurza siк їal, mуwi№c wіaњciwie – uraza do nieskoсczonoњci: za jej
kosmiczny ogrom, za pozbawienie mnie szansy bycia przez ni№ zauwaїonym... Dusza –
wieczna jak pustynia – spoziera w Kosmos niby w przywoіywane dzieciсstwo, ktуre staje siк
cudowne dlatego, їe radoњж jawi siк bezinteresowna, przyjaџс jest bratersk№ miіoњci№, psoty –
haіaњliw№ zabaw№, a wrogoњж podobna jest do zapomnienia.
W porze pragnienia przyjaџni jastrzкbiem nalatywaіa na mnie zіoњж, czasem nienawiњж,
nigdy – Cisza i Spokуj, sowie dzieci M№droњci.
Pocieszam siк, їe nie mnie jednemu przypadі w udziale zіy los, їe skupiі siк rуwnieї na
przyjacioіach. Oni, kumple, trafili mi siк marni, podszyci niestaіoњci№, jacyњ maіo znacz№cy. I
teraz, z oddali lat, przestajк widzieж ich twarze, zapominam poszarzaіe imiona.
Dotknкіa mnie takїe Wielka Podіoњж i duїo czasu potrzebowaіem na osi№gniкcie uspokojenia.
Usiіowaіem wiкc mуwiж prawdк o sobie, wierz№c w uzdrawiaj№c№ moc szczeroњci; bіagaж
o wspуіczucie, o to, by bliscy nie њpieszyli siк z wnioskami, z ostatecznym potкpieniem....
Znalazіem siк wуwczas na rozstajach, w czystym polu, sk№d wyraџnie widaж przebyt№
drogк i mgieіkк nadpіywaj№cej dali.
Coraz czкњciej na zіamanie karku pкdzк w sіonecznoњж wspomnieс, w ukwiecony letni
wieczуr nad rzek№, pod borem, w falowanie taсca z pierwsz№ dziewczyn№ na podmiejskiej
zabawie, w pal№c№ gorycz wуdki, pitej ukradkiem pod rozgwieїdїonym niebem Boїego Narodzenia,
w zakamarkach, przy goњcinnej chacie іobuzerskich krewniakуw, na Pohulance, w
oszoіomienie po zwyciкskim mordobiciu...
Stamt№d siк szіo.
przeі. Jerzy Plutowicz
78
У Калядны адпачынак
Другi дзень iшoў снегапад. У вiшняку ля адрыны галаслiвiлi на адлiгу вераб'i. Дома
было ўтульна i сыра. Я нанciў дроў з–пад паветкi, да абедзвюх печак.
Мне цiха адпачывалася тут. Я мог гадзiнамi наглядаць за прахожымi, адгадваць iх
лёс ад самага дзяцiнства, няўдачы (люблю раздумваць пра iх), каханне ў дзяўчат i
маладзiц, ашуканствы ў iмя дабра i лiхiя радасцi, прасцяцкiя i культурныя. Думкi
наконт грошай... Пад вечар узнялася вiхура, налятала ад Кабылiных гораў,
накурганьваючы сумёты ў платах. Па–каляднаму запылiўшы наваколле, наклiкаўшы
настрой, мяцелiца набiралася iмпэту, утвараючы гогалеўскi пейзаж з незвычайнасцю.
Я выйшаў на падворышча, у ягонае закуцце. На блiзкiх складах, што ў Жабiным
завулку, шапацелi брызентавыя пакрывалы на грамадзiнах грузавiкоў з булавастымi
шафёркамi ; машыны стаiлiся пад абрывам высознае прызмы чагосьцi, нагадваючы
сабою цудам уцалелую пару дапатопных жывёлiнаў. За местачковым рынкам,
асветленым, бы забыты пляж, чарнацела правалiна, i магчыма было падумаць, што там
прасцiраецца возера, яшчэ не замёрзлае, пра якое лепей забыцца.
Мяне, аднак, цягнула туды, з гэтакай абязволенаю безнадзейнасцю, якая здараецца,
мабыць, у адных самагубцаў... Ажно досыць нечакана, я згледзеў, што – як i калi? –
знаходжуся ўжо на Новай, а перад тым пакруцiўся быў па Царкоўнай, затым жа каля
каменных руiнаў бажнiцы, не даходзячы да Гарбарнае, i слухаў плёскату артэзiянскiх
калодзежаў у канцы Надрэчнай, на Пагулянцы, некалi фабрычнай, хмельна–буянiстай,
беспраходна люднай, а зараз анямелае, як маё ўспамiнанне бабулiных апавяданняў пра
басаногую маладосць яе.
Рабiлася мне неяк сцiшнавата ад тае застылай вясковасцi Новай, ад вiдавоку на ёй
яшчэ курных хацiнаў, што дастаялi блiжэй касцёла (за дарогаю ў ярыску), i ад таго, што
ў жытлах гэтых прамянiста свяцiлася, за фiранулькамi на ваконцах па–велiкапанску
гарэлi елкi ў незабыўным убраннi, чарцянелi каля iх экранiкi тэлевiзараў, ды наогул
ззяла дабрабытам, сытым спакоем, застоллем, i ўсiм такiм не на месцы тут...
Я не спадзяваўся ўпаткаць адначасна i столькi пустэльнага ў навiчанскiм староннi; за
гаматным крыжам – каляiны ад саней (з панiклым канём), пасвiстванне вятрыска
спамiж кустоўя. Адтуль, – трызнiлася мне, – выбягала воўчае ган'ё, выблiсквала
парнымi агеньчыкамi з жахлiва жаўтаватым адценнем, зараiлася ад iх у канцавiне
простынi, там, куды ўсяго пужлiва скакане святло ад раскалыханае лямпачкi на
электрычным слупе, што пад бярэзiнаю насупроць агародаў Дзюбаграя. Я ледзянеў у
сваiм першабытным страху; як на тое, з гушчавiнкi на Кухарцовай пустэчы накiнуўся
на мяне дварняк, звяхлiвы, i мне прыдалася палка, якую падняў на мастку, што перад
бойняю.
Касцёл засланяў ад ветрагону. Да яго зацiшнага падножжа зляталicя сняжынкi; у
вышынi трохi бачнае вежы пракрычала галка (як заўсёды, уедлiва).
Надумаўся я наведаць стары маёнтак, па якiм засталiся паркавыя дрэвы, дарэшты не
вырубаныя мужыкамi, i сцены колiшняе мануфактуры, i дзве хаткi, у адной з якiх, што
па–над спустошанымi сажалкамi, нехта жыве. Але, можна сказаць, не хапiла мне адчаю,
каб падацца ў тую цемрадзь; чулiся таемныя гукi, праўда, поклiчы савы.
Затое па Касцельнай iшлося, як з крыламi, да млынiшча з азярыскам. 3 ветрам. У
вiрыстай беленi гiбелi Лазневы завулак, Браварная, пажарышчы Каўказскае...
Спадабалася надвор'е. Я нi на кога не натыкаўся, не стрэбiлася здумваць прычыну,
дзеля якое рушыў у поначную валачобу. (Сказаць каму: для прыемнасцi, – высмее
перад чужымi!).
Я ўзмакрэў толькi блiз Качыных крынiцау, над Шамруховым ровам, у пачатку
аселiцы Смаркатага Ёзiка; увалiўся быў у ямку. Запрыкмецiў – у прыгуменнi Манаха
79
хаваўся прыгорблены, але высокi, чалавек. Не, мне не прывiднiлася. Таму я пасyнуўся
далей, цераз выган, – з аглядкамi i сярэдзiнай таго гуляйполя, з чуйнымi вушыма,
напружаны. Адчуванне пагрозы надакучлiвае тады менавiта, калi не знаходзiш
абгрунтавання яе. Паддаешся iнстынкту.
Сваю ж Сакольскую ўпазнаў я па гудзьбе тэлеграфных дратоў, наперадзе. Яны
выiгрывалi манатонную, быццам вечнасць, музыку, ад якое паўставала перада мною
маё маленства, прывабнае цяпер бессвядомасцю ва ўсiм, здольнае дарыць табе i здаля
асаблiвую сваю радасць, не галоўную i не спелую, баранi Божа, але – да кажнюткага
нервiка ўсёахоплiваючую, ад чаго сам ты ўвесь ператвараешся ў яе.
На Сакольскай узялася прыглядацца да мяне якаясыцi людзiна, i гэта было
прыблiзна так, быццам аб'явiлася страшыдла з вылупленымi бельмакамi,
папарасячаным носам, зубамi ад адзiнца, на цялячых капытцах, з бычыным хвастом,
цэлае ў шэрсцi (прыкрытае – прытомна ўбачыў я – кажухом турэцкага вырабу).
Э я вырачыўся на яго.
Ужо ведаў: не рушуся згэтуль першым. Каб зрабiць тое, трэба мне перастаць баяцца,
звычайна ўтаропiцца у з'яву, знарочна па–дзiцячаму, выгнаўшы з сябе тую плойму
дрыжыкаў, або i з разбаўленасцю ступiць да таго лыча, пагладзiць ягонае валахоцце,
прашчабятаць яму словы задаволенасцi, паводзiць сябе з непадробленай бязбояззю. Э
гэта мне ўдалося, i то настолькi хутка, што ў наступны мiг зажадалася не пазбывацца
сполаху, наадварот, набрыняць iм да неўтаймаванасцi, каб не знiкла тая пачварнасць,
казачна зачараваўшая мяне, i каб усё не закончылася пазяхлiвай размоўкаю тут, хто
ведае цi не з суседам сваiм акурат... Одумам!
Я кiнуўся наўцёкi, у якоесь дзiўнае ўцяканне, такое безэмацыянальнае, хiба што ад
разлiку, можа, урэшце, ад натугi на спараджэнне ў самiм сабе нейкай агiды ад таго, што
вяртаюся ў зразумеласць, у штодзёншчыну... (Цяжка ўявiць сабе горшую шэрасць быту
ад тае, якая ёсць вынiкам якраз усёразумення).
Беглася мне з долу. 3 казытлiвым пачуццём уласнае смешнасцi.
80
Boїe Narodzenie w Krynkach
Juї drug№ dobк sypaі њnieg. W gкstwinie wiњni obok starej stodoіy haіasowaіy na odwilї
wrуble. W domu byіo przytulnie i wilgotno. Nanosiіem polan spod okapu drewutni do obu
piecуw.
Odpoczywaіo mi siк tu cicho. Mogіem godzinami wpatrywaж siк w przechodniуw, odgadywaж
ich los od samego dzieciсstwa: niepowodzenia (lubiк rozmyњlaж o nich!), miіoњж u
dziewcz№t i mіуdek, oszustwa w imiк dobra, radoњci prostackie i kulturalne. Myњli o pieni№dzach...
Pod wieczуr podniosіa siк wichura, nadleciaіa od strony Kobylich Gуr, usypaіa kurhany
zasp przy pіotach. Zamieж њwi№tecznie osnuіa pyіem okolicк, stworzyіa nierzeczywisty, niby
z Gogola, pejzaї.
Wyszedіem na podwуrze. Na placu magazynуw za Їabim Zauіkiem szeleњciіy brezentowe
pokrowce na bryіach ciкїarуwek z іepetyniastymi szoferkami – przyczaiіy siк pod urwiskiem
pryzmy czegoњ ogromniastego, przypominaіy cudem ocalaі№ parк przedpotopowych gadуw.
Za ryneczkiem, oњwietlonym niby zapomniana plaїa, czerniaіa rozpadlina i moїna byіo
pomyњleж, їe rozlaіo siк tam jezioro, nie zamarzniкte, o jakim lepiej natychmiast zapomnieж.
Jednak coњ mnie tam ci№gnкіo, opanowaіa mnie bezwolna beznadziejnoњж, z jak№ maj№ do
czynienia chyba tylko skazaсcy...
Niespodziewanie spostrzegіem, їe st№pam juї ulic№ Now№, i їe przedtem musiaіem byж na
Cerkiewnej; їe nie dochodz№c do Garbarnej przeszedіem obok kamiennych ruin boїnicy; musiaіem
sіuchaж plusku studzien artezyjskich przy koсcu Nadrzecznej, na Pohulance, niegdyњ
fabrycznej, pijacko–bujnej, rojnej, a dziњ oniemiaіej jak przypominanie babcinych opowieњci
o jej bosonogiej mіodoњci.
Robiіo siк jeszcze bardziej zacisznie od zastygіej wioskowatoњci Nowej, jej kurnych chat,
ktуre przetrwaіy u stуp koњcioіa za drog№ przez jar; od tego, їe w chaіupinach tych jarzy siк
њwiatіo; za firaneczkami w okienkach wielkopaсsko bіyszcz№ choinki w nieziemskich ozdobach,
diabelskim poblaskiem migaj№ ekrany telewizorуw, zieje dobrobytem, nieprzyzwoit№
statecznoњci№, ucztowaniem, czymњ zupeіnie tu nie na miejscu...
Nie spodziewaіem siк, їe odnajdк tyle z atmosfery pustyni, za topornym krzyїem – koleiny
saс i sylwetka zdroїonego konia, poњwist wietrzyska w kкpie krzakуw. Przywidziaіo mi
siк, їe sіyszк zawodzenie stada wilkуw i іyskaj№ parzyste ogniki z przeraїaj№co їуіtawym
odcieniem, pуki co daleko, dok№d nie siкga kr№g њwiatіa z rozkoіysanej їarуwki na sіupie
elektrycznym pod brzezinami, naprzeciwko ogrodуw Dziubohraja. Zlodowaciaіem od pierwotnego
strachu, na domiar zіa z Kucharcowego wydmuchu wyskoczyі ujadaj№cy kundel i
przydaі mi siк kij, podniesiony na mostku przed rzeџni№.
Koњciуі osіaniaі przed porywami wiatru i do jego podnуїa zlatywaіy siк ku њwiatіu pіatki
њniegu, na szczycie ledwie widocznej wieїy zaskrzeczaіa kawka – jak zawsze kіуtliwie.
Zamyњliіem odwiedziж takїe stary dwуr, po ktуrym zostaіy jeno parkowe drzewa, po wojnie
nie wyr№bane do reszty przez wieњniakуw, њciany dawnej manufaktury (podobno puіkownika
Lipharta) i dwie chaty. W jednej z nich, nad wyschіymi sadzawkami, ktoњ mieszka. Ale
nie starczyіo mi, moїna powiedzieж, animuszu, їeby tak bez drїenia zanurzyж siк w gкsty
mrok. Sіyszaіem zіowieszcze dџwiкki, aha, to pohukiwanie sowy.
Natomiast Koњcieln№ szіo mi siк lekko, do zapomnianego mіyna z jeziorkiem. Z wiatrem.
W wirze biaіoњci marzіy Banny Zauіek, Browarna, pogorzel na Kaukaskiej...
Dobrze mi byіo na њwieїym powietrzu, nie spotkaіem nikogo, nie musiaіem wymyњlaж
przyczyny, dla ktуrej waікsam siк po nocy. (Powiedzieж komuњ, їe dla przyjemnoњci – wyњmieje
przed obcymi!)
Spociіem siк z wraїenia dopiero obok Kaczych Krynic, nad Szamruchowym rowem, na
skraju і№czki Smarkatego Jazepa. Zauwaїyіem, їe na zastodolu Monacha ukrywa siк przygar-
81
biony, ale wysoki mкїczyzna. Nie, to nie zwid. Dlatego poњpieszyіem dalej przez wygon –
ogl№daj№c siк na boki, przez њrodek tego wydmuchu, z czujnie nastawionymi uszami, napiкty
– poczucie zagroїenia dokucza wуwczas, kiedy nie potrafisz znaleџж sensownego wyjaњnienia.
Kiedy ulegasz instynktowi.
Sw№ Sokуlsk№ poznaіem po huczeniu przewodуw. Druty wygrywaіy na sіupach telegraficznych
monotonn№ niby wiecznoњж muzykк, od ktуrej stanкіo przede mn№ dzieciсstwo, wabi№ce
nieњwiadomoњci№ wszystkiego, zdolne do obdarowania radoњci№, nie t№ gіуwn№, nie dojrzaі№
broс Boїe, ale ogarniaj№c№ jestestwo aї do ostatniego nerwu tak, їe aї siк w ni№ caіy
przemieniasz.
Na Sokуlskiej przechwyciіem wlepione we mnie przenikliwie spojrzenie. Staіo tam jakieњ
ludzisko, coњ w rodzaju straszydіa z wywrуconymi biaіkami oczu, prosiкcym ryjkiem, zкbami
odyсca, na cielкcych kopytach, z byczym ogonem, okropnie obrosіe sierњci№, okryte – jeszcze
doњж przytomnie zauwaїyіem – tureckim koїuchem.
I ja wytrzeszczyіem gaіy.
Wiedziaіem: nie mogк ruszyж pierwszy. Їeby uczyniж krok, muszк pozbyж siк przestrachu,
patrzeж na zjawк zwyczajnie, niefrasobliwie jak dziecko, opanowaж rozdygotanie. Albo teї
zbliїyж siк do maszkary udaj№c rozbawienie, pogіaskaж po futerku, wyszczebiotaж sіowa uciechy,
bez popisywania siк faіszyw№ odwag№. Udaіo mi siк to osi№gn№ж na tyle szybko, їe w
nastкpnej chwili zapragn№іem nie pozbywaж siк lкku, na odwrуt, nasi№kn№ж nim do samego
szaleсstwa, їeby nie przepadі уw stwуr, ktуry zaczarowaі mnie na sposуb baњniowy; їeby nie
zakoсczyіo siк wszystko na wywoіuj№cej ziewanie rozmуwce, kto wie, czy nie z najbliїszym
s№siadem.
Rzuciіem siк wiкc do ucieczki, w dziwne uciekanie, zupeіnie bez emocji, na prуїno usiіuj№c
zatrzymaж w sobie chociaїby wstrкt do powrotu w rzeczywistoњж. (Trudno wyobraziж sobie
bardziej szare bytowanie od tego, ktуre jest wynikiem rozumienia, їe wszystko da siк objaњniж
bez reszty).
Biegіo mi siк z doіu.
Z іaskocz№cym uczuciem њmiesznoњci.
przeі. Jerzy Plutowicz
82
Занатоўкi для памяцi
* * *
Вятрыскi ў нас ад выгану з багоннiкам; гудзяць у комше ды пасвютваюць у дратах,
цубаняць дажджамi па высокай адгэтуль сцяне дому, а ўзiмку накурганьваючы каля яе
снегу. У жнiво налятаюць яны ад паўднёвых палёў з пахамi спелага збожжа i ссохлага
палыну. Буры з грымотамi наводзяць паганскi пярэпалах. Як жа па–райску пасля таго
бярэцца зелянець агарод: кучаравiцца моркаўка, выструньваецца буракоўе, агурэчнiк у
квеценi нагадвае сабой аселы з неба дзiвосны дыван, акурат побач расцвiлага маку, а
лiсцi гарбуза, што ў бульбянiшчы, смешна падобныя на чуйныя вушы cвiней, затоеных
у шкодзе... Тады нават сваркi вераб'ёў са шпакамi за будку на шчытовiшчы здаюцца
весялосцю.
Пад старою яблыняй з павiслым ад пладоў галiноўем знаходжу я апалыя папяроўкi,
празрыстыя ад выспеласцi, у якiх, калi глядзець на iх пад сонца, вiдаць зярняткi. Ем з
лакомлiвасцю падлетка, што залез у чужы сад. Вачыма ўявы бачу я нябожчыка бацьку i
тое, як ён крывiцца на маё гэтае смакаванне: „Яблычкi табе ў галаве, а не работа!”.
* * *
... Стаяць аднаму ў крынiчнай рэчаньцы ды пад высокiм небам канца лета. Яшчэ не
адлятаюць журавы i дзiкiя гусi, а ўжо перацвiтае поплаў i пусцее поле. Босыя ногi
заносiць пяском быстрая вада, яна жывым срэбрам паблicквае пад стромаю з гняздоўем
плiсак. На бяскрай пожнi выгналi авечак i кароваў без пастуха, а ў пыльных
прыгуменнях буяць малатарнi. Э чуваць гвалт торгу ў мястэчку, за хатамi з садкамi, у
якiх залацеюць грушы, усё роўна бы абсыпаныя медзякамi дзеля незвычайнасцi якое,
ды трохi па–дзiцячаму румяняцца зiмовыя яблыкi. На загонах у нiзках клапоцяцца
гаспадынi, вiдаць i дзяўчат (iхнюю паненчынасць пазнаюць па нецярплiвасцi).
Стаяць самому сабе перад усiм i ўсiмi, у гаснучае лета, але перад сытай восенню.
Селянiну гэта зразумець! Калi гэта праўда, што без задаволенасцi няма прыгажосьцi,
дык i я ведаю, чаму падабалicя мне кастрычнiцкiя iмжа i сутонне, апалая лiстота i
завугольны вецер, дождж на шыбах i рыпат веснiчак... Таемнасць поначнага
падворышча. Цяплынь пасцелi ў дажджоўе, сон пра свежаванне (запах ад смаленага
саламяным агнём кормнiка, якога калолi пад Каляду).
* * *
...У прыгарадзе добра, утульней у драбноце дзён. Пражывеш сабе iх, адзiн за адным,
без прэтэнзiяў на якую–колечы значнасць. У прадвесне, калi ўраннi хрумсцiць пад
нагамi талы снег, прымарожаны за ноч, iдзеш у цяплiцу пасеяць першыя агуркi.
Кармiць будзеш курэй–нясушак. Потым, у познi ўзыход сонца, паснедаеш з жонкаю ды
дзяцьмi (яны спяшаюцца ў школу). Сядзеш у сваю з'езджаную легкавушку, што стаiць
за акном на панадворчыку, i пунктуальна – дзякуючы ёй – пабудзеш на казённай
рабоце, з якой ясi хлеб (табе, вядома, напляваць на яе).
Час ад часу ў ваколiцы згвалтуюць чыюсьцi дачку нейкiя лайдакi або абкрадуць
далейшага суседа прыезджыя зладзеi; бывае, кагосьцi заб'юць бандыты (пазалетась –
агароднiка Рухаймозга). 3 прыцемкам не трэба выходзiць у завулкi, нiкуды. А калi
83
хрысцiны спраўляеш цi паклiчаш сваякоў на Каляду або iншы баль якi надумаеш, дык
няхай лепей заначуюць у тваiм доме госьцi (ёсць жа тых пакояў!).
* * *
...Бы выява таемнага скарбу мiгацеў зaлiўны Доўгi луг у Юр'еў дзень, калi бабуля
выводзiла мяне глядзець поле. 3 жытнёвае рунi не было ўжо вiдаць вароны, сеўшае ў
яе, што прарочыла ўраджайнасць i хлеб аж на ўсю зiму. Але нiшто так не засела ў маёй
памяцi з тае вясны, як той мiгат, быццам гэта самое сонца купалася ў тым лузе,
пырскаючы ва ўсе бакi i пужаючы кнiгаўкi. Хацелася стрымгалоў пабегчы туды i,
схаваўшыся за вербалозамi, самому ўбачыць тую цудную гулянку (гэтак кавалеры
падгледжвалi дзяўчат на сажалках). Я не цямiў, што прыгажэй ёсць заўсёды здалёку
(вада тая аказалася са страхотна грузкiм дном з плоймаю апалонiкаў).
На ўскраi сваёй палоскi мы рассцiлалi радзюжку, каб прысесцi на сырой зямлiцы
паесцi. На ручнiк выкладвала бабуська пару гатаваных яёк, па скiбцы хлеба, i ставла
адмысловую, малую, гладышку з кiслым малаком, (акуратненька абвязаную
хусцiнкаю). Знаходзiлася i крышынка солi.
Яна памерла ў тое ж маё маленства, няспешна i ўрачыста. Пасля яе смерцi людзi
пачалi пакiдаць сярпы, пeрасталi пасцiць, а потым кiнулiся рабiць усенька машынамi,
багацець ды страчваць розум. Я тым часам вырас, паканчаў усякiя школы i шумна
палетпшваў свет з Беларусяй, каб, урэшце рэшт, пастарэць i задумацца над тым, што
казала яна, мая непiсьменная бабуля... Пахаваў я яе, бы тысячагадовы беларускi лёс, i,
пакруцiўшыся па жыццi, сам цяпер не ведаю, як мне быць. Э бацькi мае гэтак жа былi
разгубiлiся. Новы час адказвае неяк няшчыра, у яго што нi дзень то iншая праўда.
84
Zapiski dla pamiкci
* * *
Wiatry wiej№ u nas od pastwisk z bagienkiem; hucz№ w kominie i pogwizduj№ w drutach,
drobi№ deszczem po wysokiej tu њcianie domu, w zimie zaњ usypuj№ strome kopy њniegu. W
czas їniw nadlatuj№ z poіudniowych pуl, z zapachami dojrzaіego zboїa i schn№cego pioіunu.
Burze z piorunami wywoіuj№ pogaсskie lкki, po czym zaiste rajsko zieleni siк ogrуd: ukwiecona
grz№dka ogуrkуw przypomina sob№ czarodziejski dywan jakowyњ, co osiadі z niebios,
akurat pobok kwitn№cego maku, a іopuszyste liњcie kawona, wysterczaj№ce z naci kartoflanej,
њmiesznie przypominaj№ czujne uszy њwiс, przyczajonych w szkodzie; bujnie kкdzierzawi siк
marchew, pobіyskuj№ listowiem buraki. Wуwczas nawet wrуble awanturki ze szpakami o ptasi
domek na szczycie pod okapem dachu wydaj№ siк њwiadczyж o wszechradoњci.
W zaciszu pod star№ jabіoni№ z uginaj№cymi siк od owocуw gaікziami podnoszк z ziemi
opadіe papierуwki, przeџroczyste z przejrzaіoњci, w ktуrych, jeњli patrzeж naс pod sіoсce,
widaж ziarenka w њrodku. Jem je іakomie, niczym urwis, co zakradі siк do cudzego sadu.
Oczyma wyobraџni widzк nieїyj№cego juї ojca, i to jak wybrzydza na moje zajadanie siк: –
Ino jabіuszka ci w gіowie, a nie robota!
***
Sam jeden stojк w rzeczuіce џrуdlanoczystej i pod wysokim niebem koсca lata. Jeszcze nie
odlatuj№ їurawie i dzikie gкsi, ale juї szarzej№ ікgi i pustoszej№ pola. Moje bose stopy zanosi
piaskiem bystry nurt, pobіyskuj№cy srebrem pod stromizn№, w ktуrej gnieїdї№ siк pliszki. Na
bezkres њciernisk wypuszczono owce i krowy bez pastucha, a w kurzawie przystodoli bucz№
mіockarnie. I donoњnie gwaіtuj№ na targowisku w miasteczku, za chatami w sadkach, w ktуrych
zіoc№ siк grusze, niczym osypane miedziakami dla niezwyczajnoњci jakowejњ, oraz dzieciкco
jakoњ tak rumieni№ siк zimowe jabіuszka. W ogrodach w dolinkach uwijaj№ siк gosposie,
widzi siк teї panny (zdradzaj№ siк ze swym panieсstwem niecierpliwym zachowaniem)...
Samotnie staж wobec wszystkiego i wszystkich w porze gasn№cego lata, przed syc№c№ jesieni№.
Oracz to pojmie! Jeњli prawd№ jest, їe bez zadowolenia nie bywa piкkna, wiкc ja wiem,
dlaczego upodobaіem szron paџdziernikowy i wczesny zmierzch, szeleszcz№ce listowie i
wietrzne przeci№gi w zauіku, dzwoni№ce krople deszczu na szybach i skrzypienie wrуt... Tajemniczoњж
podwуrca њrуd nocy. Ciepіo poњcieli w dїdїyst№ odwieczerz, sen o њwiniobiciu
(zapach osmalonego sіomianym ogniem wieprza w zbliїaj№ce siк Boїe Narodzenie).
***
... Na przedmieњciu dobrze siк mieszka, przytulnie. Dnie mijaj№ bez poczucia jakiegoњ znaczenia
ich. Na przedwioњniu, kiedy raniuteсko chrzкњci pod stopami topniej№cy za dnia њnieg,
tuї po nocnym przymrozku, њpieszysz siк do swej szklarni w ogrуdku, by zasiaж w niej wczesne
ogуrki. Nastкpnie karmisz kurze nioski. O pуџnym wschodzie sіoсca zasiadasz z їon№ i
dzieciakami do њniadania (uczniakom pilno do szkoіy). Po czym lokujesz siк za kierownic№
swego zdezelowanego auta, ktуre stawiasz na noc pod oknem od strony wjazdu, i – dziкki
niemu – punktualnie odbкbnisz dzieс na paсstwowej pracy, zapewniaj№cej ci chleb (w gruncie
rzeczy maj№c j№ gікboko gdzieњ).
Co pewien czas jakieњ іobuzy dopadn№ dziewczynк w okolicy albo – przyjezdni zіodzieje –
obrobi№ dom s№siada; zdarzaj№ siк takїe zabуjstwa (zeszіego roku zadџgano ogrodnika). Z
85
nastaniem zmierzchu nie trzeba wysuwaж nosa na ulicк, a gdy wyprawiasz chrzciny lub spraszasz
krewniakуw na boїonarodzeniowe balowanie albo na inn№ okazjк, goњcie niechaj zanocuj№
w twym domu (masz przecieї tych pokoi!).
***
... Niczym jarzenie siк tajemniczego skarbu migotaі w oddali Dіugi Wyhon, na њwiкtego
Jura, kiedy babcia szіa ze mn№ zobaczyж runiej№ce pola. Znak to dobry, gdy z zieleniej№cej
gіadzizny wkoіo wysterczaj№ ledwie gіуwki siadaj№cych wron: bкdzie urodzaj i chleb. Lecz
nic tak nie utkwiіo w mej pamiкci z tamtej wiosny, jak owo migotanie rozlewiska, jak gdyby
samo sіoсce nurzaіo siк miкdzy oczeretami, bryzgaj№c niepohamowanie na wszystkie strony i
przepіaszaj№c zlatuj№ce siк z ciepіych krajуw ptaki. Zapragn№іem pobiec bez opamiкtania w tк
grzкzawк, przyczaiж siк za kopiast№ іozin№, by napatrzeж siк z bliska na owe igraszki (starsi
ode mnie kawalerowie tak podgl№dali dziewczyniska na sadzawkach dworskich).
Prawdopodobnie zawsze jest tak, їe co piкkne z daleka, nie musi byж nim z bliska. Ta,
przyci№gaj№ca mnie, toс wodna okazaіa siк rozlegіym bajorem z kijankami...
Na skraju ojcowskiego poletka rozњcieіaіem z babci№ pіachtк, by przysi№њж i coњ zjeњж.
Wyіoїyliњmy na bielutki rкcznik parк gotowanych na twardo jaj, kilka kromek z bochna domowego
wypieku, i ostroїnie ustawiliњmy њliczny maіy dzbanek z zsiadіym mlekiem (starannie
obwi№zany pіуcienkiem). Znalazіa siк takїe szczypta soli.
Pomarіa babcia w tamte pamiкtane moje dzieciсstwo, niespiesznie i jakoњ uroczyњcie bardzo.
Wkrуtce po jej odejњciu z tego њwiata ludziska zaczкli porzucaж sierpy, przerzucili siк na
kosy, a niebawem na rуїne maszyny, i uwziкli siк bogaciж, i traciж rozum. Ja tymczasem wydoroњlaіem,
pokoсczyіem szkoіy i haіaњliwie naprawiaіem caіy њwiat, і№cznie z Biaіorusi№,
aby w koсcu zestarzeж siк i pomyњleж wreszcie o tym, co mуwiіa mi moja niepiњmienna babuleсka...
Pogrzebaіem j№ ongiњ, niczym tysi№cletni los plemienia, i pokrкciwszy siк w їyciu, sam juї
dzisiaj nie wiem, jak mam dalej postкpowaж. Id№ nowe czasy, ale jakieњ takie nieszczere, co
dzieс inna prawda obowi№zuje. I rodzice moi tak samo kiedyњ byli tracili orientacjк.
Przeі. Jerzy Plutowicz
86
Глыбокай восенню
Любiў i люблю я дождж глыбокай восенню, халодны ды працяглы. За сцяною
чуваць, як, сцякаючы з даху, струменьчыкi вады распырскваюцца на вымытых з зямлi
каменьчыках ды кавалачках чарапiцы, што ў крапiве ля падрубы... Хтосьцi спяшаецца
па вулiцы, топчучы цяжкiмi нагамi гнiлое лicце.
Каля дзевятай гадзiны гаснуць агнi ў вокнах, стары насценны гадзiннiк звонiць сiпла.
Па бруку пагрукатала запозненая фурманка на колах з жалезнымi абручамi, поўная
мокрадзi, прастуджаная.
Як добра ляжаць у пасцелi, адчуваць цеплыню коўдры, сухой ды мяккай, засынаць
моцным сном, якi магчымы толькi ў халодную ды дажджлiвую пагоду.
Сiпла звонiць гадзiннiк...
87
Pуџna jesieс
Kochaіem i kocham deszcz pуџnej jesieni: zimny, uporczywy. Sіychaж go za њcian№, ciecze
z dachu, rozpryskuje siк na wymytych z ziemi kamieniach i w skorupach w pokrzywie pod
przyzb№. Ktoњ poњpiesznie idzie ulic№, ciкїko depcz№c opadіe liњcie.
O dziewi№tej wieczorem gasn№ њwiatіa w oknach, stary њcienny zegar zgrzytliwie dzwoni.
Po bruku grzechocze їelaznymi obrкczami spуџniona furmanka; wypeіniona wilgoci№, lodowata.
Jak dobrze leїeж w poњcieli w taki czas, czuж ciepіo suchej i miкkkiej koіdry, zasypiaж
mocnym snem, ktуry przychodzi tylko w dїdїysty wieczуr.
Zgrzytliwie dzwoni stary њcienny zegar...
Przeі. Jan Czopik
88
Доўгая смерць Крынак
У заiмшэлыя Крынкi, у якiх знiкае правiнцыяльны шлях, прыязджаюць рэйсавыя
аўтобусы. Яшчэ з пасажырамi. 3'яўляюцца i аўты. Абнюхваючы ўпатканыя завулкi,
упаўзаюць у нечыя вароты (пад брэх сабарна). Часам ламарэндзiць памiж платамi
грузавiк з брызентавым гарбом, сунучыся ў шорганнi галiноўя запушчаных прысадаў
(нешта вывозiць). Прашлэпае забарадзелы абадранец; дзесьцi кiдае ябукамi, бы каменнi
на крушню, малады п'янiца.
Тут ўсё восень, цi лета а цi зiма.
Не зразумець мне, дзеля чаго жывуць у Крынках людзi. Даўным–даўно павiнна iх не
быць; урослыя ў зямлю будынкi i размытыя вулiцы тут будуць укрытыя свяжуткiмi
бярэзнiчкамi, грыбнымi пералескамi. Пушча атулiць непатрэбную ў капiталiзм
ваколiцу: на колiшнiх загонах забуяюць мядзвежыя малiннiкi, завядуцца дзiкi пад
дубовымi падрубамi i пачнуць пасцiся казюлi на ўтравелых прыгуменнях... Познiцца
прыход сюды новай цывiлiзацыi гораду i лесу. Вiнаватыя ў гэтым, вядома, палякi.
Перабiраючыся ў напакiданае беларусамi феадальнае старонне, бессэнсоўна яны
мяркуюць, што хоць у Крынках, гэтым пасляхалопскiм ценi гораду, магчыма выжыць...
А ў iх жа можна толькi цiха памерцi.
89
Dіuga њmierж Krynek
Do tych porastaj№cych mchem Krynek, kкdy zapada siк prowincjonalny szlak, kursuj№ autobusy.
Miewaj№ pasaїerуw. Pojawiaj№ siк takїe auta. Obw№chuj№c napotkane zauіki, wtaczaj№
siк w czyjeњ wrota (przy ujadaniu kundla). Czasami іomocze їelastwem w zapіociu samochуd
ciкїarowy ze wzdкt№ plandek№, sun№c w trzasku іami№cych siк gaікzi zapuszczonych posesji
(ktoњ coњ wywozi). Przypaікta siк zaroњniкty oberwaniec; sk№dњ dolatuje, niczym odgіos rzucanych
kamieni, bluzganie mіodego pijaka.
Nie wiedzieж czemu, ci№gle tu jesieс, czy to latem czy w zimie.
Nie mogк jakoњ poj№ж tego, czemu w Krynkach mieszkaj№ ludzie. Juї dawno nie powinno
ich byж tutaj; budynki garbaciej№ i chyl№ siк ku ziemi, a rozmyte uliczki porosn№ niebawem
rzeњk№ brzezin№, mіodniakiem z grzybami. Puszcza przygarnie do siк tк zbyteczn№ dla kapitalizmu
okolicк: na niegdysiejszych ogrodach rozrosn№ siк malinowe chaszcze, dziki wyryj№
sobie barіogi pod dкbowymi podwalinami i poczn№ paњж siк sarny na trawiastych zastodolach...
Pуџni siк przyjњcie cywilizacji miasta i lasu. Winni temu s№ oczywiњcie Polacy. Przesiedlaj№cym
siк w te, porzucane przez Biaіorusinуw feudalne strony, zupeіnie bez sensu wydaje
siк, tym przybyszom, їe przynajmniej w Krynkach, w tym pochіopskim cieniu miasta, da
siк jednak їyж... A tutaj moїna jedynie umrzeж w spokoju.
przeі. Jerzy Plutowicz