Zbigniew Żakiewicz
RÓD ABACZÓW
3
Tower Press 2000
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000
4
„...bo mocna jest jako śmierć miłość, twarda jako piekło rzewliwość, pochodnie jej pochodnie
ognia i płomieniów."
(Pieśń nad pieśniami, R. VIII, 6)
5
I
Nie od dziś i nie od wczoraj, lecz od zarania życia oddany byłem w pacht mocnych uczuć i
czynów gwałtownych, znałem smak zdrady i słodycz wierności, znałem beznadziejność rozpaczy
i opilstwo wesela, mogłem więc rzec o sobie, że dorosłem wcześniej, aniżeli zdołałem
stać się dorosłym. Jakże więc daleki byłem od przypisywanej dzieciom poczciwości, a jak
blisko podeszły do mnie cierpienia, sprawiając, że poczułem swe serce, choć było ono tak
małe jak pestka, i że odkryłem swój charakter, o którym wątpili bliscy.
Ale, mój Boże, cóż ma tu do rzeczy charakter, skoro było coś, co stało ponad charakterem,
skoro z krwi i z kości, a nade wszystko z ducha byłem Abaczem, a będąc Abaczem podlegałem
przekleństwu, jakie od kilku już pokoleń ciążyło nad rodem.
Czyż małżeństwo mych rodziców nie jest dostateczną ilustracją, jak potężny może być
głos przeznaczenia, jak hipnotyzującą siłę posiada mojra, gdy człowiek uwikła się (nawet z
winy przodków) w jej tajemne rozrachunki! Bowiem tylko przeznaczenie zdolne jest układać
swe szarady wbrew zdrowemu rozsądkowi, tylko tajemny los zdolny jest narzucić człowiekowi
charakter niosący uczynki, jakie zadziwiają i trwożą postronnych i nie wtajemniczonych.
Owa absurdalna logika, trapiąca od kilku pokoleń ród Abaczów, zwaliła się na moją matkę
u progu samodzielnego życia, znacząc i moje początki piętnem gorzkiego wybraństwa. Bo
czyż można było inną logiką wyjaśnić przyczynę małżeństwa mych rodziców, gdy ojciec
młodością swą sięgał wówczas czasów narzeczeństwa starego Abacza, zaś matka tak mało
doświadczyła życia, że dziś, gdy po dwakroć przekroczyłem wiek jej zamążpójścia, dziś dopiero
jestem w stanie pojąć okrucieństwo przeznaczenia.
Okrucieństwo owo okaże się tym okrutniejsze, jeśli będziemy pamiętali o bezprzykładnej
bezinteresowności związku mych rodziców, albowiem nie kojarzyły się tu ani wielkie majątki,
ani starożytne rody. Wróżebnej wymowy faktów nie może osłabić nawet to nagłe zakochanie
się mego ojca, który przybywszy na wesele ciotki Eweliny i ujrzawszy matkę w krasie
osiemnastu wiosen oraz w tym zdrowiu, jakie daje wieś i niewybredne, lecz zdrowe jedzenie,
poczuł w swym sercu wzbierające uczucie. To, że jego odwieczne marzenia mogły się nagle i
niespodziewanie ziścić, tym dobitniej świadczy, że w życie ojca wplątały się jakieś zewnętrzne
i potężne siły.
Jasne więc jest, że ów fatalizm, owo przeznaczenie ścigające Abaczów, dosięgłszy mych
rodziców, musiało niezwłocznie odbić się i na życiu ich dziecka. Albo też, wyrażając się
wprost i bez ogródek, mój los, los ostatniego potomka Abaczów, z powodu powyższych okoliczności,
od zarania życia mógł ująć mnie w swoje kolczaste rękawice, aby trzymać już mocno
i pewnie. A nawet śmiem sądzić, że w całej tej małżeńskiej historii wszystko było zaplanowane
dokładnie i przemyślnie, że Abaczowe przeznaczenie dobrało bohaterów dramatu jak
dwa przylegające ściśle fragmenty jednej całości i że ja również miałem stanowić godne całości
uwieńczenie dzieła. Dlatego do pochopnych należałby sąd, że mój ojciec nie pochodząc z
Abaczów był tylko biernym świadkiem wydarzeń. Połączenie w jednej osobie i w jednym
sercu jurnej, prostodusznej i niezniszczalnej żubrowiczowości (która, co prawda, w swym
indywidualnym wydaniu zasnuta była cieniem zmierzchu) z abaczowością, nienasyconą i
jakże tragiczną, dało stop zaiste jedyny w swoim rodzaju! A przecież od strony ojca byłem
jeszcze obciążony epoką, którą przeżywali dziadowie mych rówieśników, uzyskując tym
6
większą podstawę ku temu, aby czuć się jako przybysz z innego świata. A moje przedwczesne
dojrzewanie (ów charakter, co przestał być charakterem, a stał się głęboką świadomością siebie)
dzięki starości ojca stało się czymś naturalnym, jeśli nie oczekiwanym. W ojcu też zyskałem
nieświadomego sprzymierzeńca Niżan, gdy wzbudzał we mnie sympatię do na wpół
feudalnych, wyraźnie jeszcze szlacheckich punktów honoru – mieściło się w nich zarówno
zainteresowanie herbarzem Niesieckiego, jak i upodobanie w rzeczach i ideach sięgających
stulecia.
Tak więc na skutek niecodziennego małżeństwa rodziców zostałem bardzo wcześnie,
wcześniej aniżeli to spotkało któregokolwiek z Abaczów, zawezwany do swego dramatu. I
zanim wkroczyłem w świadome życie, zanim zdołałem pojąć niezwykłość warunków, w jakich
dane mi było rosnąć, już zostałem stokrotnie obdarowany czułością, już byłem bezradny
wobec świata jak człowiek, który nie może dnia przeżyć bez zastrzyku morfiny, już znajdowałem
się we władaniu nienasyconego serca.
Z tych właśnie powodów, pojawiwszy się w domu mych rodziców i jeszcze dobrze nie zagrzawszy
w nim miejsca, już poczynałem rozpychać się łokciami, rosnąć z dnia na dzień (a
rosłem tym szybciej, im obficiej byłem obdarowywany czułością macierzyńskiego serca), a
rozwinąwszy się nadzwyczaj pięknie, jak kukułcze pisklę w szpaczym gnieździe, rozłożyłem
skrzydła do pierwszych lotów.
Szybko pojąłem, że pomiędzy moją matką a ojcem, który przyniósł nam nazwisko i swą
prostoduszną poczciwość, dzieje się coś, co nie powinno się dziać, jeśli mam być rzeczywistym
wnukiem Abacza. Zrozumiałem, że na skutek tego dziania się posiadanie moje jest niepełne,
że głody moje stają się bardziej zgłodniałe, a cierpienia bardziej cierpiące. Było to
pojmowanie tak trudne i skomplikowane, że tym bardziej się męczyłem i tym bardziej stawałem
się niezrozumiały sam dla siebie. I wówczas przychodziły wspomnienia, co nie były ze
snu, chociaż porównać je można tylko z halucynacją, z na wpół sennym marzeniem, które
odebrawszy zdolność ruchów, tym potężniejszą czyni świadomość.
Oto widzę matkę, jak idzie z ojcem – piękna, szczupła, złotowłosa, idzie w nowym płaszczu
i pantoflach zapinanych na guzik. Ojciec również jest odświętny, z walizką w ręce. Dlaczegoś
jestem pewien, że rodzice podążają do łaźni, gdzie będą zażywać kąpieli, wstąpiwszy
w gorące mgły niby dwa słońca, wiem też, jak trudna i daleka jest ta droga do łaźni – przez
zamglony jesienny las, w którym stoją pojedyncze sosny niby palmy północne, już umarłe, a
jeszcze zielone, żywiczne i płomiennokore, a potem – przez wrzosowisko pełgające wśród pni
stłumionym ogniem, co kryje żar najgorętszy. Ale nie krzyczę i nie biegnę za rodzicami, bo
pojmuję, spętany pajęczyną, że tak musi być.
Później, gdy już nieco podrosłem, moja podejrzliwość stała się bardziej określona, a moje
sny stały się jeszcze bardziej męczące i trwożne. Nakarmiwszy swą wyobraźnię obrazkami z
księgi doktora Kneippa, niestrudzonego propagatora kąpieli wodnych, księgi obficie ilustrowanej
figurkami ludzi, z których można było wyjmować papierowe wnętrzności, dalej brnąłem
w marzenia senne, coraz głębiej zapadałem się w przepaść, której nie miałem już nigdy
opuścić.
I wtedy właśnie stało się, że ojciec opuścił matkę i poszedł do mego pokoju, bowiem daleki
byłem od zrozumienia, że i ojcu jestem winien swą obecność wśród żywych, daleki też
byłem od wdzięczności za to, że otrzymawszy jego nazwisko otrzymałem zarazem tarczę
ochronną, co broniła mnie przed Abaczowym losem.
Czyż zresztą ojciec nie czynił tego wszystkiego, co winien był czynić ojciec, mając nadzieję
na długowieczność w synu, który zjawił się tak późno, lecz w porę. Opowiadał mi więc
ojciec o starożytności rodu Żubrowiczów, wywodzącego się gdzieś z puszczańskich ostępów
rodowych Żubrowiszek. A pewnego razu przekazał legendę o herbie Żubrowiczów, ilustrując
swe wywody na papierze tak dokładnie, że jeszcze dziś mogę z zamkniętymi oczyma narysować
rodowy znak – owego żubra, co schyliwszy nisko łeb, gotów jest do boju czy do zdoby-
7
wania potulnej żubrzycy; nad nim zaś widniały dwie zaciśnięte w przywitaniu prawice – znak
przyjaźni czy zaufania, znak żubrowiczowskiej gotowości do służenia hrabiom i ludziom.
Opowiedział też ojciec legendę rodową, która głosiła, że pewnego razu, gdy król polował w
puszczy wiekowej i postrzelony z kuszy żubr miał już nadziać na rogi królewskiego rumaka,
nasz pradziad, wyskoczywszy z szeregu naganiaczy, rzucił się na żubra i skręcił mu kark, że
słychać było trzask pękających kręgów.
A gdy ojciec widział, że edukacja ma postępuje naprzód, wówczas otwierał podwoje szafy
zamkniętej na przemyślny kluczyk, z którym nie rozstawał się ani na chwilę. Górne półki
zalegały przeróżne lekarstwa: buteleczki i maści, proszki i bielutkie opłatki uformowane w
kształcie pojemnych kubeczków, w których ojciec połykał co bardziej gorzkie specyfiki.
Centralną część szafy zajmowały papiery hrabiowskie strzeżone przez ojca niczym skarb
największy. Ale nie to chciał mi ojciec pokazać, nie o edukację w chorobach ani też w papierach
hrabiowskich (bom nie dorósł do mądrości, jaka była w nich zawarta) chodziło mojemu
ojcu, kiedy otwierał wnętrze swego sezamu. Oto na dole szafy, w osobnym schowku, leżały
przybory myśliwskie, pielęgnowane troskliwie przez mego ojca, który na wzór swych przodków
wyruszał do puszczy na grubego zwierza. Pod nadzorem ojca dotykałem ogromnych
skórzanych butów, zaopatrzonych w kołnierz niby w staroświecką kryzę, obmacywałem kozią
nóżkę plecioną z giętkiej skóry, aż wreszcie brałem z ręki ojca dubeltówkę o żółtej, jakby
odlanej z wosku kolbie.
A kiedy ojciec uznał, że już odpowiednio rozpalił we mnie namiętności żubrowiczowskie,
chował strzelbę i wyciągnąwszy z kąta wiatrówkę wychodził do sadu ocienionego szpalerem
lip. Drzewa szumiały wysoko i świszczące, bo już nie było liści, które oddychały głębokim
westchnieniem lata. Na brązowych gałęziach, co nosiły nadzieję przyszłej wiosny, jeszcze
nieznaczną, a już znaczącą, na tych gałęziach, co dopiero straciły liście, a już szykowały się
do nowego rozliścienia i rozzielenienia, siedziały czarne gawrony, kując powietrze swym
kliniastym dziobem, podfruwały szarobokie wrony i niepokoiły się smoliste kawki. Ojciec
podnosił cienką rurkę i ze świstem wylatywał ołowiany pocisk, ptactwo zrywało się z wielkim
wrzaskiem, szybko kończąc swój zmęczony lot. Wówczas ja brałem wiatrówkę i znowu
gwizdał ołów, lecz ptaki, już oswoiwszy się z nami, siedziały spokojnie na czubkach lip, zginając
gałęzie niby czarne lichtarze.
Czymże jednak było to wszystko, gdy nie stawało matki, na cóż mogły mi być potrzebne
strzelby, żubry i wrony, jeśli nie było tej, z której byłem bardziej aniżeli z siebie, która ofiarowała
mnie życiu po to, aby zabrać mi moje życie.
Matka, wiodąc bój ustawiczny z ojcem, bój nie ścichający, jak wieczna była walka Abaczów
ze swym losem, porzucała Miasteczko i podobna w tym do ptaka, gdy poczuje on powiew
wiosny, wracała tam, skąd wyszła duszą i ciałem: uchodziła do Niżan. A uchodząc do
Niżan, zdarzało się, iż nie zabierała mnie ze sobą, więc czuwałem razem z ojcem, nie spuszczając
oka z drzwi. A kiedy jasnym stawało się, że matka uszła w mateczniki owej puszczy
jedynej, w której pasły się głody wieczne i wołały ptaki gwałtowne, wtedy szliśmy z ojcem na
dworzec i wsiadłszy w ostatniej chwili do wagonu mknęliśmy przed siebie.
I oto za pół godziny pociąg wyrzucał nas na malutkiej stacyjce opierającej się o lasy
świerkowe i cieniste parki magnackiej siedziby, na stacyjce pogrążonej – jak w jeziorze – w
wiekowych topolach, które trącały swym blaszanym liściem słońce kruszące się powoli i sypko
niczym złoty żwir.
Na lewo, tam gdzie leżały Niżany, w nizinie, którą szła pokrętna rzeczka, rozciągały się
łąki kwieciste i trawiaste, pełne szczawiów i rdestów, koniczyn i przyziemnej łozy. Ojciec
brał mnie na ramiona i siedząc wysoko jak na koniu, obejmując nogami kark ojca i przeczuwając
rychłe powitanie, podczas którego matka będzie mi chciała wynagrodzić rozłąkę –
czułem się lekki jak piórko i czułem, jak serce moje zatrzymuje się na moment, jakby chcąc
wypocząć przed ową chwilą, na której przyjście czekałem tak długo.
8
II
Mój Boże, Niżany, owe zagubione w lipach i olchach, owe zapatrzone w stawy i strumyki
Niżany, co budziły się wraz z przylatującym ptactwem, a umierały z ostatnim krzykiem dzikiej
gęsi, owe Niżany, co leżały nisko pod niebem wysokim – tu była moja kolebka właściwa,
tu było miejsce mych triumfów i klęsk! Tu jedynie mogłem zrozumieć tajemnicę klęski rodu
Abaczów, tu też mogłem przeniknąć Żubrowiczów.
Chudopachołkowie ci, co w legendzie swej mieli trzaskające żubrze karki, a w herbie żubra,
wiecznie gotowego do skoku i tańca na dwóch kopytach, właśnie ci Żubrowicze płodzą
się dalej i zaludniają ziemię zwycięscy w ewolucji gatunków, gdzie, jak wiadomo, ostają się
gatunki najbardziej niepohamowane w swej cielesności, najbardziej elastyczne i giętkie, najlepiej
umiejące się przystosować do życia, a to dzięki temu, że potrafią zaoszczędzić masę i
siłę, i chyba – swe serca. Mój ojciec na skutek spóźnionej decyzji zdaje się być wyjątkiem
wśród Żubrowiczów, ale przecież wyjątki potwierdzają regułę, zresztą, kto wie, czy zabrnąwszy
w tak późne małżeństwo ojciec zdołałby przetrwać w nim tyle lat, gdyby nie żubrowiczowska
oszczędność masy i siły.
Tymczasem Abaczowie nie oszczędzali się wcale i nawet nie przeszłoby im przez myśl coś
takiego, jak wstrzemięźliwość serca – ów złoty środek, 'który ratuje gatunki. Mogę więc dziś
żywić tę gorzką dumę, że jestem ostatnim z rodu Abaczów, że na mnie wygasa ród równie
starożytny, jak ród Żubrowiczów, ród, który nie od żubra zaczerpnął siły, lecz od wojowników,
jacy spłynęli z bezbrzeżnych stepów Azji. Być może, iż właśnie od swych tatarskich
protoplastów wzięli Abaczowie niewyczerpaną wojowniczość, co kryła się w cieniu milczenia,
w owej wstrzemięźliwości gestu i słowa. Byli oni wszak w swej walce i w swym milczeniu
okrutni i było to okrucieństwo w swoim rodzaju, zaiste okrucieństwo tatarskoabaczowskie!
Nikt w rodzinie Abaczów i nigdy nie mówił o uczuciu, nikt też nie starał się
niczego czynić (oficjalnie czynić) w imię uczucia. Przeciwnie, tam gdzie w grę wchodziła
serdeczność, Abaczowie stawali się twardzi jak kryształ, nie oszczędzając się w swej twardości
niczym krzemień w czeluściach pieca.
Och, już od bardzo dawna, przyjeżdżając do Niżan, doskonale widziałem, jak w domu nad
stawem wszyscy byli więźniami wszystkich, jak wszyscy w tym domu byli nieszczęśliwi, a
równocześnie dumni z siebie – gotowi dalej brnąć w swoje nieszczęście i gotowi na jeszcze
większą dumę i niewolę.
Dziadek, groźny, krzykliwy Abacz, podobny z oblicza do Nietzschego, gdy go już dotknęło
szaleństwo, stary Abacz był tym, który plątał nici uczuć i miłości, zawęźlał je w mocne
supły i targał dalej niczym wielki pająk, nasłuchując, czy mucha bzyka jeszcze na swej uwięzi.
I był również tym, który najmocniej bronił się przed swoim sercem, mając tego serca w
nadmiarze, a broniąc się rozdawał wokół ciosy, nie wiedząc, że są to ciosy samobójcze, ale
jakże inaczej mógłby postąpić prawdziwy Abacz!
W Abaczowej sieci targała się babka – drobna staruszka, czarna jak zimowy ptak, o mądrych
siwych oczach, z których wylewała po kątach łzy, oczekując, aż stary Abacz rozjaśni
swe gromowładne oblicze. Babka wniosła do rodziny Abaczów swą cierpliwość i rozsądek,
swe ciche miłowanie i pokorę, ale widocznie słabe to były drożdże na Abaczowe ciasto, silniejsi
widocznie byli Abaczowie od Śnitków, jeśli nie zdołała babka przelać na swe dzieci,
9
gulowatonose i wielkogłowe, nawet cienia podobieństwa, a cóż dopiero mówić o Śnitkowskim
duchu.
W Abaczowej sieci znaleźli się trzej wujowie, ciotka Ewelina i moja matka, wszyscy skarżąc
się w duchu na tyraństwo Abacza, lecz sami tyranizując siebie niezgorzej, bo taka już jest
tajemnica ludzkiego serca, że im bardziej człowiek staje się bogaty w uczucia, tym trudniejszy
jest dla siebie i ludzi.
Przecież jasne było dla każdego, kto cokolwiek znał się na tych sprawach, że moja matka
dlatego wybrała spośród grona konkurentów mego ojca – człowieka statecznego i zeszłowiecznego,
że stanowił on najmniej spodziewaną partię, że wychodząc za niego mogła ona
wejść na drogę Abaczowego okrucieństwa. Bo tak już widocznie miało być, że los Abaczów i
serce Abaczów wzajemnie się wyręczały w tej grze w wybijanego. I właściwie nie wiadomo
było, czy klątwę, która legła na naszym pradziadzie, czy klątwę tę zawiniło serce Abaczów
przyzywając złe moce, czy też moce te, z wiadomych sobie powodów, upodobawszy sobie
Abaczów posłużyły się ich sercem. Od tego jednak czasu siły te sprzęgły się ze sobą, aby już
się nie rozłączyć; nic więc dziwnego, że gdy się wśród Abaczów mówiło o złym losie, to w
domyśle było serce, a gdy na uwadze miało się serce – zawsze przychodził zły los!
Możliwe więc, a nawet więcej niż pewne jest również to, że moja matka dokonała tej zemsty
na sobie i na starym Abaczu, w pełni czującym sprawy serca, bo kochała innego... I kto
wie, czy moje urodziny nie były aktem zemsty, nie były najwyższym wyrazem tej zemsty!
Powołany do życia nie w chwili czułego oddania, ale w momencie rozpaczliwego samoudręczenia,
jakżeżbym nie miał potem dręczyć siebie i innych?! Jakżeżbym więc, powstały w
wirze okrutnych uczuć, co swe słodkie rozpasanie kryły w cieniu czynów zaprzeczających,
jakżeżbym więc nie miał ulegać owej burzy, co topiła krzemienie, a cóż dopiero mówić o
ludzkim sercu!
Wchodziłem w Niżany jak skrzypce w odnaleziony futerał. Tu świat przylegał do mnie
ściśle i dopiero wtedy mogłem odnaleźć ową wolność, która wiodła mnie na ścieżki strome,
która kazała odkrywać światy nieznane.
Gdy wsiadałem do bryczki, zajeżdżającej z brzękiem i turkotem pod rozłożyste topole,
wracał do mnie ów tytuł piętnujący mnie na czas lata, tytuł, który pochodził od słowa „pan" –
jakbym rzeczywiście miał być panem siebie. Wysłuchiwałem owego „paniczu" z rozkoszą,
bom wierzył w swoje wybraństwo, bom przeczuwał, że tytuł ten, jak i moja sytuacja Abacza z
ducha i przeznaczenia, wzajemnie się wspomagają, a wspomagając wzmacniają.
Bryczka z wolna chwiała się w głębokich koleinach, potem dzwoniła szprychami po drodze
równej jak klepisko, pokrywając się warstwą obfitego kurzu, gęstego jak najprzedniejsza
mąka. Patrzyłem na mijany park, ogromny i wysoki, jakby drzewa były tu piętrowe, i oto
zdawało mi się, że widzę, jak przechadza się po parku śnieżnowłosy magnat z tęczą poloneza
nad głową. A gdy już go wypróbował w owej harmonii, co miała zbawiać przed chaosem,
magnat podnosił do skroni długolufy pistolet, aby zburzyć świat cały wraz z harmonią, która
nie dość była harmonijna i nie mogła go uratować przed burzą uczuć do tej – co była bardziej
niźli zdrowie. Tak miał powstać polonez, co się zwał – „Pożegnanie z ojczyzną”.
Ale oto przejechawszy groblę moszczoną cienkim bierwionem, co wiła się między olszyną,
ciemną i gęstą, a podmokłą łąką, z której wysadzały swe złote oczy rzegotki i spóźnione
kaczeńce, a przedtem jeszcze ominąwszy stawy, rzęsiste i bezdenne jak morza, nad których
brzegiem pasło się leniwe stado z oślepionym buhajem, postukującym groźnie szeroką dechą
– widziałem dwa mająteczki zagubione wśród drzew.
Najpierw witała mnie siedziba Andruszkiewiczów – domem, co grał cynkową blachą niby
skrzydłem samolotu, a również sadem, młodym jeszcze, lecz już poddanym ziemi, która nie
lubiła próżnować. Tu mieszkała Wanda, córka Andruszkiewicza, a moja matka chrzestna;
Wanda, która miała zostać żoną najmłodszego Abacza.
10
Drugi majątek wyzierający spoza wzgórza czubami drzew – to były właśnie Niżany i to
było właściwe miejsce dla tego, co się winno stać, zanim bociany, chadzające po łąkach na
składanych szczudłach, nieco leniwe, lecz dostojne i bogobojne, zanim bociany te skierują
swój lot poza odległy horyzont.
A na północy ciągnęła się nieustępliwa, czujna, gnojna i czekająca swej rychłej godziny –
wieś jedna i druga. Służyła ona licznym robotnikiem, który wysypywał się w czasie żniw
przed Abaczowe łany (bo tylko w sierpy wierzył stary Abacz) dzwoniąc ostrzem, aż zboże
legło w ciężkich snopach. A kiedy słońce, mocne jeszcze i wielkie niby księżyc, siadało na
kopie, wtedy żnieje prostowały spieczone karki i zanosiły się śpiewem, co szedł polami coraz
czystszy i coraz szerszy, coraz jaśniejszy i coraz dalszy. Ale oto nadchodził ów dzień oczekiwany
i kobiety plotły z pszenicznych i żytnich kłosów wieniec wąsaty, z rumiankiem, miętą i
twardym jabłkiem, niosły go przed Abaczowy ganek, a stary Abacz przyjąwszy dar kazał wynosić
bułki i po kielichu słodkiej wódki i częstując kobiety szczypał co młodsze.
Czegóż więcej trzeba mi było, gdy wyróżniony imieniem, co wróżyło panowanie, stałem
na schodkach, przypatrując się ciżbie, a potem zszedłszy między kobiety pachnące ciemną
skórą i białą solą, przyjmowałem nie dopity kieliszek zanurzając w nim swój ostry pyszczek!
Czegóż więcej trzeba było dla mnie, com wracał w swoją niżańską wolność, w świat, gdzie
pachniało ostrym zmęczeniem po dniu, który był pełen jak dzban!
Wjeżdżałem w Abaczowe włości turkocąc kołami bryki na mostku spojonym z grubych
belek, pod którym czuwały leszcze i raki. Potem, skręcając w wąską drogę, ginąłem wraz z
bryczką i parą koni w żywopłocie wyrośniętym w wilgotny tunel, gdzie odpoczywała ważka,
a motyl zabłąkawszy się leciał i leciał jak zlękniony ptak. Za tym wysokim płotem, co był
żywy od ćwierkania dzwońców i liści jasnych jak leśna woda, po jednej i po drugiej stronie
ciągnął się sad owocowy. Niejedną godzinę, co stawała się dniem, spędziłem brodząc po sadzie
między drzewami twardej gruszy i wiotkiej wiśni, między śliwą i jabłonią, co miała smaków
bez liku, a krzakami czarnej porzeczki, zwanej smorodiną, której zapach, gorzki i dziki,
wiódł mnie nad staw, gdzie rósł las tataraków grożąc krzywą szablą i czarną pałką, która dawała
znać o zatopionych hufcach. Gdy błądziłem po sadzie, w porze kiedy pod naporem owoców
jabłonie opuszczały swe zielone spódnice, kiedy nad gruszami czuwały zjadliwe, lecz
jakże wytworne, żółte jak siarka osy, a śliwy poczynały pachnieć wyzywającą słodyczą,
wówczas to mogłem dojrzeć między krzakami parobczańskich chłopców. We wzdętych od
skrzypiących jabłek koszulinach chłopcy sycili swe głody, a ja zaś stałem za drzewem również
niesyty, lecz nie owoców, bom miał ich pod dostatkiem, ale widoku ich zdrowej pożądliwości,
którą jakże łatwo można było zaspokoić, aby jutro znów nasycać głody od początku,
w równowadze ducha i z nadzieją na sytość.
Wychynąwszy z tunelu, oślepiony słońcem i Niżanami, objeżdżałem klomb, furman strzelał
z bata i bryczka wstrzymywała swój bieg nieomylnie przed samym gankiem, na którym
czekała już babka, a za chwilę, jeśli nie był w polu lub w oborach, przychodził stary Abacz;
był siermiężny, cholewiasty, zatabaczony; przyjąwszy nasze pocałunki, najpierw w rękę, a
potem w żółte wąsy, Abacz wybuchał gromowładnym krzykiem, bo prawy bułanek miał źle
dociągnięte chomąto, a bryczka otarte skrzydło.
Jak mogłem odpowiedzieć na ów głód, co się zalęgał w mym sercu dotkniętym Abaczową
słabością, w tym sercu, co się trwoniło beztrosko i pragnęło w nadmiarze! Czyż owe królestwa,
lądy i półwyspy, owe odryny i wozownie, świrny i młyny, piwniczki i spiżarnie, czyż
były one zdolne przywołać sytość, jaką znały parobczańskie dzieci zaufawszy jabłku?
A przecież i ja zaufałem, i ja byłem gotowy do ofiary, skąd więc owa wątpliwość zasadnicza,
skąd ten głód, któremu ciągle mało, i na cóż wówczas wędrówki daremne?!
Wychodziłem na niżańskie podwórze z cembrowaną studnią pośrodku, która zaglądała
swym głębinowym okiem pod korzenie Abaczowego świata – i zaczynała się walka, w której
słowo uległo rzeczy, lecz myśl nieugięcie czyniła swoje, skłaniając rzecz ku rozumieniu.
11
W stajni, która spozierała na staw i na podwórze, witał mnie rząd błyszczących zadów.
Konie odwracały swe szlachetne suche pyski i prychając aksamitną chrapą, która czuła najmniejszy
pyłek, odbijały w fioletowym oku świat, jakiego daremnie szukać. Stały przykute do
żłobów z sieczką i sianem, i z wróblami, które sprawowały ćwiergotliwe rządy, czekając
swojej godziny. I dopiero gdy koniuszy puszczał je do wodopoju, a potem, gdy pędziły łąką
pracując nogami jak szybkim skrzydłem, dopiero wówczas myśl moja milkła wraz ze słowem.
Była też prawda w tym, kiedy wujaszek Witold narzucał na srebrnogrzywego ogiera
skrzypiące siodło i zrósłszy się z koniem galopował w ogromnych susach, sypiąc grudami
rozbitego gruntu. Więc i ja chciałem powrócić do tego związku człowieka ze zwierzęciem, w
którym wykuwała się historia tej ziemi. Urósłszy o wysokość konia, czując pod łydkami ciepło
wzdętego brzucha, przed sobą mając zaś szorstką i zwiewną grzywę, popuszczałem cugli i
wtedy dopiero ujawniała się moja niezręczność: po kwadransie, wytrzęsiony i rozbity, wracałem
na ziemię. A wówczas zniewolone stworzenie, o tak łagodnej kołysce grzbietu, że nie
mogło spaść z niego jajko, o skórze lśniącej jak jedwab i wrażliwej jak źrenica oka, rozpuściwszy
ogon i grzywę ulatywało niby wyzwolony ptak.
A za stajnią, gdzie drzemały konie, i za oborą, tuż za głębokim rowem, stał dom – otoczony
zewsząd wybujałą zielenią, niemurowany, z odpadającą dachówką, z oknem, które rzadko
świeciło ocalałą szybą, z ganeczkiem obitym deską. Była to stara rezydencja krewniaczki
Abacza z czasów, gdy jeszcze majątek stanowił jej własność, a Abacz dopiero się szykował
do późniejszego panowania. W domu tym królował wieczny półmrok, a w tym półmroku na
grzędach i ławkach, w długim żłobie wysłanym sianem siedziały kaczki i kury, gulgotały indory
i świdrowały powietrze perliczki. Skoro świt cała ptaszarnia wylęgała przed stare domostwo
i oto rozkwitały upierzone kwiaty, oto roznosił się wokół tajemniczy krzyk pawia, a potem
perliczki, wzleciawszy na kopiaste lipy, zanosiły się ostrzegawczym krzykiem dostrzegłszy
odległe Indie czy inne sensowniejsze krainy. Drogą zaś spacerował ptak bardzo pewny
siebie, ogon otwierał mu się jak wielopalczasta dłoń, skrzydła darły ziemię dudniąc niby napięty
bęben, ptak potrząsał kiściami karminowych winogron, a z nosa zwisał mu kpiąco i
groźnie zarazem różowy sopel. A tam szły kiwając się na kaczych łapkach, ciemnocytrynowych,
z małym pazurkiem, przyżółcone ptaki świecąc chytrym, to znowu śmiejącym się
oczkiem i dotarłszy do wody oglądały tajemne dno stawu dając znaki żwawym ogonkiem.
Tymczasem w nowym domu, w tym domu, przed który zajeżdżałem bryczką, a na progu
witała mnie babka, a bywało, że zjawiał się i sam Abacz, ciemniało i gęstniało coraz bardziej i
oto odzywały się pierwsze grzmoty, oto poczynały łyskać błyskawice.
Stary Abacz, zawiesiwszy wąs nad chołodźcem litewskim, krzyczał potężnym basem,
obok zaś toczyła swoje kulki z chleba ciotka Ewelina i śmiała się cichutko, już na zawsze
zabezpieczona od poruszeń serca. Po lewej ręce Abacza siedział wuj Witold, następca tronu,
przyszły dziedzic Niżan, i jadł jakby nie dostrzegając zawartości łyżki, ale przecież widać
było, że ten nieodrodny syn Abacza tłumi w sobie wielką pasję, że za chwilę zderzą się ze
sobą ci dwaj mężczyźni tak podobni do siebie, że mogli być własnym odbiciem, gdyby nie
niszczycielska praca czasu. Po drugiej stronie stołu pracował zawzięcie łyżką Śnitko – brat
babki; czy to na skutek plemiennych związków, czy może za sprawą Niżan, w których przebywał
już sporo lat, i on zdawał się być zimnym zwierciadłem Abaczowego świata – swą
wieczną ironią i nieuleczalnym sceptycyzmem, swym negującym zaangażowaniem jeszcze
bardziej zagęszczał atmosferę stołu. Tymczasem babka strwożona nadzwyczaj i tak dalece
pokorna, że jedyna przytomna córka – matka moja – bladła na ten widok, tymczasem babka
dreptała między stołem i kuchnią, gubiąc się do reszty swoim niepotrzebnym krzątaniem.
Gdy za stołem szła ciężka walka, gdzieś w sadzie, schowany za krzakiem smorodiny, siedział
pierworodny Abacza – Antoni. Ten był tak bardzo wielkogłowy, z tak gulastym nosem,
że mógłby uchodzić za patriarchę rodu, lecz on, obłożony ojcowską klątwą, wysiadywał pod
12
smorodiną: na zawsze wygnany z Niżan, wyłączony z kręgu stołu, ale przecież obecny wśród
Abaczów bardziej może aniżeli Najmłodszy. Antoni, przybywszy potajemnie rannym pociągiem,
słał gońców do babki i wieść o przybyciu wyklętego docierała do wszystkich domowników,
jakimś sposobem przenikała i do samego Abacza, a ten, węsząc wokół zmowę tajemną
i czując równie tajemny głos swego serca, srożył się i grzmiał na cały dom.
Jedli więc wszyscy chołodziec litewski, czerpiąc z dna ogórki świeże i botwinę warzoną na
ogniu, trafiając na jajko sine jak białko oka, rozgryzając przaśność złotego żółtka i podsycając
smak aromatem koperku, i dalej wiedli bój w milczeniu napiętym. Aż wreszcie Witold, do
którego Abacz grzmiał raz po raz, niby to o gospodarstwie i o owcach, które padły na motylicę,
ciskał łyżkę pryskając różowym chołodźcem i odchodził od stołu, chociaż w domu Abacza
panował odwieczny zwyczaj, który nakazywał synom posłuch, a starszym dawał we wszystkim
pierwszeństwo. Zrywał się więc stary Abacz i biegł do drugiego pokoju, gdzie nad otomaną
z giętym oparciem, na skórze dzika wisiał tęgi bizun, i z bizunem w ręce gnał za Witoldem,
ale już na swoim miejscu była babka, już zagradzała mu drogę, chociaż zdarzało się
nieraz, że dostawała bizunem przez plecy. Zrywali się od stołu pozostali domownicy, przejęci
duchem walki, gotowi do gwałtownych czynów, ale niech no tylko w pokoju pojawił się stary
Abacz, ściągając nastrzępione brwi i sapiąc jak po wielkim biegu, a na powrót wracała cisza i
znów powracały łyżki wygrzebując resztki chołodźca. Jedynie ciotka Ewelina zostawiała owo
ustawiczne zajęcie: gniecenie chlebowych kulek i śmiała się wesoło, aż Abacz przerwawszy
jedzenie przyglądał się jej badawczo, wtedy i ciotka milkła, aby ze zdwojoną energią wziąć
się do swojej roboty.
Po obiedzie szedłem tam, gdzie szumiało koło, lejąc z oślizłych szuflad strumienie wody.
Stanąwszy nad drewnianym korytem, ponad rozpędzoną wodą, która gnała wprost w kieszenie
młyńskiego koła, a stamtąd w dół, w metrową jamę, z jamy w rozlewisko podmłyńskie
pełne wijnych piskorzy i żarłocznych płotek, czułem, że jadę na staw, wprost na jego grząskie
głębiny zatrzęsione końską pijawką i tłustym karpiem.
Po drugiej stronie rzeczki, za młyńskim rozlewiskiem, szedł w niebo siny dym sącząc się
przez strzechę, drzwi i małe okienko – to szykowano kąpiel dla Abacza i jego rodziny, rozgrzewając
polny kamień, że bladł z przejęcia.
13
III
Gdy przychodził wieczór, nad Niżany opadał księżyc, nadgryziony, żółty jak świąteczna
bułka, szczekały niespokojnie psy, a od strony stawu ciągnął chłód wlokąc żabie głosy. Nad
księżycem niebo brukowały srebrne kamienie, tak wielkie, że można je było dostrzec w tumanie
galaktyk, i nagle zrywała się gwiazda zamaszyście kreśląc znak czyjegoś zgonu.
Czegóż trzeba było więcej, kiedy z sufitu zwisała brzuchata lampa z wysokim kominkiem,
jak tanecznica otoczona falbaną blaszanej sukienki, rzucając krąg naftowego światła, kiedy
zgrzytliwie potakiwał zegar bez kukułki, ale z długą srebrną szyszką, na której lubiły drzemać
muchy, a pod deską rozpoczynały swe harce niżańskie myszy! W dom Abacza wstępowała
chwila zadumy: czkając po gęstych zacierkach, pszennych, a czasami i żytnich z ostrą igiełką
plew, czując jeszcze ich łagodny smak w ustach, domownicy milkli leniwie i wodząc wzrokiem
po ciemnych kątach oczekiwali nie wiedzieć na co.
Więc stary Abacz znudziwszy się milczeniem, a nie mając pod ręką książki, brał talię wyblakłych
kart i nachmurzywszy się groźnie rozkładał ma trzy równe kupki. W milczeniu zasiadali
do stołu wuj Witold i Śnitko – zaczynała się wielka gra i na powrót odżywały uśpione
namiętności, i znów grzmiały grzmoty, i znów łyskało zza Abaczowych okularów.
Trzaskała rama okienna, łopotały ćmy miękkim skrzydłem, niepokoiły się psy wysokim
głosem...
Szedłem ze swoim lękiem stromymi schodami na strych do pokoiku, gdzieśmy spali z
matką, och, zbyt przebiegły i zbyt mądry, aby lekceważyć owe strachy! Bo któż mógłby mnie
przekonać, że świat jest logiczny, gdy byłem jak najdalszy od logiki, któż mógłby mi ręczyć,
że świat jest potulny i pełen łagodności, gdy byłem trawiony ogniem powolnym! Minąwszy
ostatni stopień wchodziłem na strych dotykając ramieniem mroku, gotowy w swej bezsilności
i w poczuciu grzechu do spoufalenia się z tym mrokiem, do dziwnej, bo jakby bezinteresownej,
uległości wobec niego; oczekując też łaski, której nie mogło być. Czyniłem krok jeden i
drugi i kiedy już miałem krzyczeć owinięty czarną włosiennicą, dotykany sierścią i dłonią,
dotykany zewsząd tym żałobnym suknem tkanym z ludzkiego włosa – matka otwierała drzwi
od naszego poddasza, a tam na małym stoliku filowała poczciwa lampa umorusana jak spracowana
niewolnica.
W drewnianym pokoiku wbudowanym w strych przez starego Abacza po ślubie drugiej i
zarazem ostatniej córki, obitym żółtą deską, w której zabliźniły się czarne sęki, w pokoiku
tym, co miał jedno okno i pochyły sufit bliski wiatrom i gołębiom, spędzaliśmy z matką długie
tygodnie, gdy tymczasem ojciec siedział w Miasteczku wiernie służąc hrabiemu.
Uhonorowany paniczostwem, nasycony światem, jaki znał rozmaitość światów, wreszcie
zapragnąłem wypoczynku. Zaledwie jednak, zrzuciwszy ubranie i naciągnąwszy flanelową
koszulinę sięgającą kostek, przyłożyłem twarz do poduszki, a już czułem, jak ręce moje ciążą
kamieniem, już widziałem, jak głowa moja rozrasta się kulą ogromną i ciągnie mnie w puchy
swym ciężarom; już wracała do mnie moja pokusa i moja męka. Była to pokusa śmieszna,
jeśli nie groteskowa, lecz daleko mi było do śmiechu, a bliżej do męki prawdziwej, sikoro
musiałem jak robak najpodlejszy nadgryzać kulę, o której wiedziałem, że jest kulą ziemską,
nadgryzać tak długo i skutecznie, aby ją pochłonąć.
14
Więc broniłem się przed tą pokusą i przed męką, jaką niosła ona, broniłem się logiką, dowodząc
w myślach, co pulsowały w mej głowie ogromnej, iż niemożliwe jest, aby tylekroć
mniejsze mogło pochłonąć tak szaleńczo wielkie! Ale właśnie na tym polegał podstęp tego,
co mną władało, że co wieczór prawie musiałem uciekać się do logiki i za pomocą logiki
zdawać sobie sprawę z tego, jak druzgocącemu ulegam upokorzeniu, że za jej sprawą musiałem
przeżywać dramat kompletnej bezsilności i niepojętego ograniczenia.
Ale przecież wiedziałem dobrze, kryjąc tę myśl skrzętnie przed sobą, że męki moje to nic
innego, jak tylko podstęp owego szaleńczego mięśnia, który się bawi kosztem swego największego
antagonisty przystroiwszy się w jego szare pióra, a przedrzeźniając myśl – daje
znak swej potęgi.
Bo przecież jasne było, jaką niemożliwością trapiłem się od początku swego świadomego
życia, gdym tylko po raz pierwszy dostrzegł swą matkę, bo przecież wiadomo było, co mogło
wywołać tak wielką emocję, tak potężny głód, co domagało się wciąż większych ofiar, że
niczym w porównaniu z tym głodem była nawet kula ziemska!
Przychodziłem do łóżka matki i nie mogąc już bliżej być, aniżeli byłem, zasypiałem zmęczony
podwójnie. Rano zaś zrywałem się rześki i gotowy do dalszych zmagań; matka drzemała
jeszcze, więc wychodziłem na strych podparty słupami słońca. I oto na widok jaskółek
pracujących niestrudzenie od samego brzasku wokół błotnych kołysek, na widok tych białobrzuchych
szybowców, świergotliwych i zwinnych, odżywały moje pożądania.
Wtedy to właśnie pragnąc zamknąć wysokie okienko, odpadłem od ramy okiennej, nadziewając
się boleśnie na szkło i zatrzymując na pośladku tę pieczęć podłużną – jedyny cielesny
ślad spraw niecielesnych.
Jakby mając nie dość tej próby, po kilku dniach wchodziłem w kwaśny odór świniarnika,
co przeglądał się w wielkiej gnojówce, pamiętającej czasy starej krewniaczki Abacza. Świnie
obwąchiwały koryto dziurawym groszem, a poczuwszy moją obecność podnosiły wielki
wrzask, wskakując na zagrodę i spozierając na mnie swym poufałym oczkiem. Jakże były
nienażarte lokatorki Abaczowego świniarnika, owe spasne tłuściochy niestrudzenie tuczące
swoje cielska, które przypominały ludziom o obżarstwie, więc posądzano świnie o brudne
występki i o grzeszne opętania. Jakże były opętane swym głodem owe białorzęse stwory, jeśli
nie oszczędziły nawet głupiej kury, co wleciawszy do zagrody zostawiła tam pierze i nogę
oddzieloną od tułowia.
Za świniarnikiem kryła się szopa pełna narzędzi i maszyn, które drzemały na wysokim
kole o cienkiej szprysze i na małym kółku, jakby zdjętym z pnia, gdzie stały zapomniane żniwiarki,
szczerząc zębate skrzydła, gdzie przerzucone na plecy jeżyły się brony i pyszniły się
pługi, świecąc spod rdzawych plam spopielałym srebrem, gdzie się kryło żelazo, które poznało
dokładnie, gruda po grudzie, niżańską ziemię.
Szopa wychodziła na konopny las, ciągnął się on aż po obory i drogi, co szły na pastwiska.
Tu mogłem zanurzyć się nie postrzeżony nawet przez srokę kierującą swój lot ku olszynie, tu
mogłem podniósłszy głowę oglądać palmy egzotyczne obwieszone gronami siemienia, tu
mogłem sycić się zapachem wonności – dzikich i swojskich, w których aromacie umierały
powiewy od świniarnika i obory.
Za konopnym laskiem i drogą wznosiła się stodoła, przysadzista, potężna, z dachem, który
skłaniał się ku niebu, witając chmury i podróżne ptaki. I tam właśnie po raz pierwszy dopadła
mnie mojra żarłoczna, co zastawiała sieci na Abaczów – zbytnio upodobawszy ich sobie.
Pod słomianym daszkiem za stodołą krył się kierat pamiętający czasy, gdy żelazo kuto tylko
w pancerze. Dwudyszlowy, drewniany, z ogromnym pierścieniem (krążył on nad głowami
zwierząt i poganiaczy z powolną i cierpliwą mocą, chwytając pięść dębowych trybów, aby
dębowym wałem przerzucić pracę koni na dalsze koła, a stamtąd na pasy, które dawały natchnienie
skrzydłom młocarni), kierat ten miał stać się narzędziem owej wyroczni, co wyrzekła
swe słowo przed z górą stu laty.
15
Oto pewnego późnoletniego dnia, wkroczywszy w dostojny i pracowity taniec koni, stanąłem
na dyszlu oparłszy plecy o dębowy pierścień. I wtedy widocznie wybiła na jakimś tajemnym
zegarze godzina, w której miałem podzielić los Najmłodszego, owego wujaszka dopiero
co promowanego na oficera, który nie zdążył nawet przez rok być oficerem, bo zanadto
był Abaczem, aby stać się kimkolwiek innym. Stanąłem na dyszlu i oparłem się o drewniany
krąg nie ze strony wewnętrznej, co praktykowałem już wielokrotnie, lecz przylgnąłem plecami
z zewnątrz koła. I tak krążyłem w powolnym locie ponad ludźmi i końmi. Zrobiwszy niepełny
krąg wjechałem w kolczastą pięść trybów, które złapawszy mnie w swe dębowe objęcia
zgniotły szybko i bezgłośnie, a dokonawszy swego cisnęły o ziemię.
Leżałem nie pojmując, co się ze mną dzieje, czując tylko, że nadal istnieję, chociaż istnienie
moje ktoś chwycił w twarde łapy i potrząsnął nim potężnie, aby w ostatniej chwili wypuścić.
Nie zastanawiałem się wówczas, czy ten „ktoś" wypuścił mnie wbrew swej woli lub za
sprawą przypadku, czy też miało być tak, jak się stało. I właściwie do dzisiejszego dnia nie
wiem, czy Abaczowski los zabrał się do mnie ze zbytnim pośpiechem i gorliwością, wtrącając
w tryby kieratu, gdy tymczasem wciąż nie dojadając i gorączkując się w swych emocjach
miałem tak szczupłą pierś, że wykręciłem się z historii ze zwinnością węża, czy też los zwlekał
z jakichś znanych jedynie sobie powodów, albowiem mogłem stanąć po stronie zewnętrznej
kieratu o rok czy półtora wcześniej, gdy głowa moja sięgała dębowych trybów.
Leżałem na ziemi rozpamiętując swe istnienie, które w owej chwili było piękniejsze od
czegokolwiek, a potem podniosłem się z ziemi i kryjąc tę niesamowitą historię przed poganiaczami,
nie tyle w obawie o honor panicza, ile ze świadomości, że są to sprawy zbyt ciężkie
i wstydliwe, aby wtajemniczać w nie postronnych – uciekłem do domu klucząc jak lis, który
uszedł pułapki.
Po kolei schodzili z tego świata Abaczowie – dziś jestem ostatnim (chociaż po kądzieli) z
rodu, który rozsiadł się na Niżanach, zdawało się, na wieki. Tymczasem oto wszyscy stoją
nade mną z obliczem zatroskanym, wszyscy oczekują, co orzeknie lekarz, którego co koń
wyskoczy ściągnięto z Miasteczka. A lekarz nałożywszy na nos okulary przygląda się bacznie
moim piersiom, jakby je chciał przeniknąć do głębi. Potem kładzie wielkie, omszone na rudo
łapy na moim chudym ciele i sprawia, że na powrót odzywają się wszystkie psy i szarpią
mocno, więc zaczynam płakać. Leżę i płaczę otoczony wieńcem Abaczów, którzy litują się
nad mym ciałem, jedynym ciałem, które jeszcze może urosnąć a przejąć wszystko z nich, i
przekazać dalej. Boć przecie wiedzą oni dobrze, że chociaż nie noszę ich nazwiska, abaczowość
będzie we mnie trwała ukryta pod osłoną Żubrowiczów, którzy słyną ze swej niezniszczalności.
I nawet stary Abacz zwiesza nade mną swój okopcony wąs i patrzy ostro niczym
ma parobka, który wyniósł za pazuchą korzec owsa, patrzy, jakby chciał zabić mnie za coś i
skrzyczeć potężnie. A za oknem, wyskoczywszy zza krzaka smorodiny, nie bacząc na nic stoi
wyklęty wuj Antoni i również przygląda się nagiemu ciału, które nacieka fioletowymi pasami,
a gdy stary Abacz dostrzega go, wuj Antoni wraca potulnie do swojej kryjówki i tam oczekuje
ma dalsze wieści.
Babka zaś obmywa moje stopy chłodnym mlekiem i przynosi sery pachnące kminkiem. A
gdy i to nie pomaga, wnosi szynkę litewską, taką purpurową od saletry i przypraw, że czerwień
ta przenika mnie na wskroś. I rozściela płótna tkane na wielkich krosnach, bielone nad
wodą. Spoczywam na płótnach chłodnych jak rzeka i pachnących paździerzem i wciągam
woń jałowca, którym okadzono izbę, abym miał czyim oddychać.
Od rana czuwają przy mnie Abaczowie. Przychodzi więc wuj Witold. I oto czuję wuja
Witolda zmęczoną skórą i kością, która zatrzeszczała mocno, lecz nie puściła, jak żebrowania
łodzi, co wyszły spod ręki dobrego mistrza. Wuj Witold miał chłopki odziewane w kaftan
płócienny, sprężyste i pachnące dzikim czosnkiem i cebulą. Gdy leżały na sianie, były miękkie
jak gęsi puch i twarde jak Srebrnogrzywy, kiedy napinał swe mięśnie do galopu. Miał też
wuj Witold kogoś, kto szybował jak wielki ptak o ostrym dziobie, aż odleciał. Odleciał wuj
16
Witold na zawsze, odfrunął owinąwszy się w płachtę szkarłatną. A za gumnem i odryną dojrzewały
szaraki. Tam wuj Witold zastrzelił jednego i przyniósł go do salonu. Z zająca ściekała
krwawa posoka, oko świeciło mętnie i słabo, a przecież zając patrzył uważnie, leżąc na
boku i czekając, aż uśnie pies Czarek, który doszedł go za gumnem i w taki sposób wygrał
spór z zającem.
I oto przychodziła babka. Przędła ona len nucąc cichutko. Z lnu miał być obrus na stół, a
wyszedł całun (umierała babka długo i strasznie, a potem w nocy śniłem zakrwawione sztandary.
Mam też zdjęcie z tych czasów: stoję przy trumnie ogolony na pałę, z otwartą gębą, a
babka leży w trumnie i ma rozwarte usta). A jeśli nie przędła, to znów migała szydełkiem. ,,U
nas na Żmudzi – mówiła babka – mamy święte węże.” Więc przypełzały święte węże i oparłszy
na jaszczurczych łapach swoje płaskie głowy leżały przy mnie. I nie wiadomo było, czy
śpią one, czy czuwają, gdyż języczek grał im niespokojnie.
Po południu przysiadł na skraju krzesła Śnitko, co tytułował się wujaszkiem, chociaż był
bratem babki, ale widocznie tak musiało być, ażeby Śnitko był zarazem i dziadkiem, i wujaszkiem
w jednej osobie. Śnitko kurzył papierosa, a kiedy dym zawlekał izbę, płynęła jego
podwójna głowa pod sufitem, raz z wąsem, raz bez wąsa, i mrugała okiem kpiąco, to znów
smutnie, dając jakieś sygnały. I wówczas zaglądał w okno Pierworodny, przywdziawszy
wprzódy pince-nez w złotej oprawie. A zobaczywszy nas razem, uśmiechał się szelmowsko i
kiwał palcem, przypominając o krwi i o ciele, i o duszy, która szukała swych dróg właściwych.
„Witaj, mój ty hrabiczu, witaj, mój ty królewiczu, witaj, zbawco Abaczów, coś nie dał
nam zginąć, jeśli nie przez ciało, to przez słowo, które nie umiera tak łatwo!" – wołał Najstarszy
i śpieszył uchodzić czym prędzej, bo zaraz nadejdzie stary Abacz i, co nie daj Boże, znów
zaprze wujaszka w łaźni nad rzeką, zaprze o chlebie i wodzie, aby rozpamiętywał Antoni swe
grzechy i przewinienia.
A gdy trzeba było wykołysać ciało, przychodziła Mina. Kołysała ona wszystkich Abaczów
po kolei, dlaczegóż by więc i minie miała nie wykołysać? Mina była inflancką Niemką i przyszła
wraz z babką ze Żmudzi, więc śpiewałem o Minie tak:
Nasza Mina Niemka,
Tancuj charaszeńka,
Nasza Mina ruczku daj,
My pajedziem w czuży kraj.
Tralalala...
Wychodzi Mina ze swego kąta w pierwszej kuchni, gdzie gotuje dla wszystkich Abaczów
obiad – cała w zapachach i kolorach, szeroka jak piec, wychodzi z wielką gorliwością, bo
chce piastować tego, który jest Abaczem, choć to robota niewdzięczna i żmudna. Sadza Mina
na kolanach ostatniego, co wyszedł z Abaczów, i śpiewa:
Hyc, hyc, hyc nach Memel,
Bęc Abaczkowi Zemel.
Hyc, hyc, hyc nach Ryga,
Bęc Abaczkowi Figa!
Tralalala...
Ale oto wybija swoją godzinę zegar niżański, sycząc i potrząsając srebrną szyszką. Z
ogrodu wkracza ciotka Ewelina: włosy ma rozpuszczone, a w nich lubczyk i mirt, ruta i liście
smorodiny. Pachnie ciotka gorzko – piołunem i tatarakiem, goryczą i mleczem. Dzierży ciotka
w ręce swe berło wydarte z dna stawu zarzęsionego i trzyma też słonecznik, ten szczerzy
swe przybladłe zęby. Łuszczy ciotka Ewelina pestki słonecznika, spluwa niedbale ma podłogę,
podskubuje czarną pałkę i puszcza na izbę puszki tataraku.
17
Dudnią koła, stukają kopyta, nadjeżdża Jundziłł z wąsikiem czarnym jak skrzydło jaskółki.
Składa przybysz długi pocałunek na czole Eweliny i składa też podarunek. Nie widzi ciotka
Ewelina męża, któremu jest dana na posiadanie i na pożądanie, tylko szybciutko rozwija prezent,
a tam halka jedwabna i obszyte koronką majtki. Na nic zazdrość młodego męża, na nic
krzyki Abacza: Ewelina jest niczyja i tak już pozostanie na zawsze.
Po raz drugi syczy swą godzinę zegar niżański. Odchodzę za ciotką Eweitną, odchodzę
powoli i żmudnie. Przybiegają psy wilgotne od rosy i dotykając czarnymi nosami witają nas
wesoło, tylko pies Czarek czuje jakiś trop i węszy pilnie w trawie. Odchodzę dalej za ciotką
Eweliną, a za nami wszystkie psy i pies Czarek z nosem przy ziemi. I oto zza krzaka wychodzi
oficer młody w amarantach, słodko dzwonią ostrogi i szabla, połyskują mgliście akselbanty.
Czyż nie jest to ten piąty, ten Najmłodszy, czyż nie jego to szabla wydzwania krok posuwisty,
czyż nie jego rzemienie skrzypią do taktu! On dał mi imię, gdy się miałem urodzić w
wielkim mieście przy Alei Róż, ale nie zdążył spojrzeć mi w oczy i odszedł, zanim ma dusza
złączyła się z ciałem. Patrzymy źrenica w źrenicę, wpół kroku, wpół taktu (a psy legły wokół,
srebrne i rude pod księżycem, złożyły swe głowy na łapach i czuwają) i oto widzę, co powinienem
był zawsze widzieć, oto pojmuję, co pojąłem od początku, nie wiedząc nawet o tym,
że wiem – czyż on nie jest mną, czyż ja nie jestem nim!
Dźwięczy srebro i szabla, jeszcze jeden krok dookoła, jeszcze jeden uścisk! Czyż spotkanie
takie można uczcić należycie, czyż można oddać duszę, z którą zrosło się na wieki?!
A psy podnoszą się z wolna i widząc tylko księżyc gliniasty jak wylizana miska – wyją.
18
IV
Siedziałem na karku ojca, szybując nad łąkami jak postrzelony ptak, z sercem, (które przeczuwało
niedalekie rozkosze, i każdy krok przybliżał mnie do Niżan, każdy krok oddalał od
Miasteczka.
Mój ojciec musiał być w gruncie rzeczy nadzwyczaj odważny, albo też lekkomyślny (co na
jedno wychodzi), jeśli ciągnął do Niżan, a oddalał się od Miasteczka, bo tylko w Miasteczku
miał on jakąś szansę na swój los, tylko tam mógł być niezachwianie wierny Hrabiczowi
Młodszemu.
Działy się różne dzieje przez te lata, świat wielokrotnie układał się w nowej konstelacji,
ojciec wielokrotnie odchodził ode mnie, ale właściwie nigdy, ani podczas naszej podróży, ani
później, gdy wywoływałem go spoza życia, mój ojciec nie zmienił się ani na jotę. Wciąż był
jednako poczciwy, wciąż traktował świat z powagą tudzież lojalnością, wciąż obracał ku mnie
swe pełne oblicze i mówił: „Jestem czysty jak kryształ, nigdy i nic nie miałem do ukrywania i
moim jedynym marzeniem jest, abyś wstąpił w me ślady, gdyż nie zapominaj, że jesteś Żubrowiczem,
jak Żubrowiczami byli twoi dziadowie i prapradziad, co łamał żubrom karki”.
I rzeczywiście byłem wówczas całkowicie przekonany, że mój ojciec nie ma nic do ukrywania,
i dziś sądzę tak samo. I w tym właśnie kryje się największa tajemnica mojego ojca, że
był tak przerażająco jednoznaczny i przejrzysty jak kryształ, co też potwierdzają wszyscy,
którzy znali mego ojca, świadcząc o jego nieposzlakowanej uczciwości i lojalności. Tak więc
na zawsze pozostanie ojciec nieobjaśniany, pomimo iż był tak jasny, na zawsze pozostanie
mój ojciec ukryty w cieniu swej jasności.
Bo cóż mogę rzec więcej o swym ojcu ponad to, że pochodził on (jak i stary Abacz, co się
w młodości krył w brzozowym zagajniku, gdzie strugał kołki do dziurawej zelówki) ze zubożałej
rodziny szlacheckiej, że rodzice jego, a moi dziadowie (z jakąż łatwością mogę dzięki
ojcu spokrewniać się z odległą przeszłością!) stracili swe majętności w czasie powstania,
trwoniąc życie na dzierżawieniu cudzej, a czasami i własnej ziemi. Cóż mogę właściwie rzec
o mym ojcu, który, gdy skończył szesnaście lat, poszedł odwiecznym zwyczajem na wysługi
do okolicznych dworów i dworków, biedny, lecz jakże bogaty pragnieniem służenia tym, którzy
potrzebowali służących.
I nic nie wyjaśnią z tajemnicy mego ojca na-. wet owe trzy przyżółkłe zdjęcia, naklejone
na twardych kartonikach z wymyślnymi zawijasami firmy, która ojca uwieczniła. Jakże pewny
swego, jakże żubrowiczowski jest mój ojciec na tych staroświeckich kartonikach: z finezyjnym
lokiem na czole- z małymi wąsikami dziarsko zawiniętymi do góry, o ufnym, lojalnym,
niebieskookim spojrzeniu,, jakie nie przeczuwało ani rychłych wojen, ani własnego losu
mężczyzny, co miał wejść w związki z dziewczęciem tak samo niebieskookim, z dziewczęciem,
które, mówiąc nawiasem, nie istniało wówczas na świecie. Gdy patrzę na te zdjęcia,
odżywają w mej pamięci opowieści pewnej szacownej damy, w których to opowieściach ojciec
występował jako człowiek wierny swemu powołaniu i swojej epoce, raz obdarowując
pękiem róż córkę sąsiedniego dzierżawcy – pannę Lottę, to znów obrzucając panny cukierkami,
te zaś skromnie wybierały z obfitych fałd krynolin cukry, resztę pozostawiając parobczańskim
dzieciom; albo pojawiał się ojciec jako tancerz zawołany, co wirując w takt walczyka
podśpiewywał partnerce nad uchem:
19
Wszystkie rybki śpią w jeziorze,
Tiulala, tiulala, tiulalala!
Panna Anna spać nie może,
Tiulala, tiulala, tiulalala!
lub też:
Pojedziem do Izabelin,
Tam nad wodą szumi młyn.
Nad rzeką szumi las.
Tam szczęście czeka nas.
Tam piękne panie są,
Jadają gulasz z papryką.
Czardasza tańczą tam,
Aż ziemia drży!
Tra-la-la-la-la-la-la...
Podobnie szczęśliwa i sielska była służbowa kariera mego ojca, który trafiwszy na służbę
do ojca Hrabicza Młodszego – Hrabiego Starego, władcy kilku powiatów i miasteczek, odznaczył
się tam wielką sumiennością, która musiała wypływać z niezachwianej wiary w sens
dziejów. Bo oto gdy skończyła się wielka wojna, zwana później, gdy już ludzie stracili cokolwiek
ze swego optymizmu – pierwszą, gdy się ona skończyła i Hrabia Stary postradał
znaczną część swych powiatów, resztę majętności rozdzielając między synów, wtedy to mój
ojciec przypadłszy w udziale Hrabiczowi Młodszemu i jemu służył wiernie i nieugięcie.
Czasy te znam również z relacji przyjaznej domowi Żubrowiczów damy, która śledziła
dzieje kariery mego ojca z najwyższą uwagą i zainteresowaniem. Ojciec wyznaczony na różne
odpowiedzialne stanowiska, piastując funkcję to plenipotenta, to nadleśniczego i wielkiego
łowczego, to zarządzającego browarami, zasłynął jako człowiek dobrotliwy i przychylny ludziom,
tak że dama owa w swej prostoduszności sądziła, że dobroć ta jest zasługą wieku oraz
czasów, które odeszły.
Pełny wyraz swej bezgranicznej lojalności dał mój ojciec również wobec Hrabicza Młodszego,
Chlebodawca mego ojca wywoził Żubrowicza na środek jeziora i zatapiał go tam, dla
pewności przytrzymując głowę ojca pod wodą, wlewał mu do gardła szklankę spirytusu czy
też nadziewał jego siedzenie śrutem, a mój ojciec bez zmrużenia oka służył Hrabiczowi, jak
niegdyś służył jego ojcu i jak zapewne miał nadzieję służyć jego wnukom. Hrabicz Młodszy,
znać doceniwszy wierność mego ojca – odporną na pokusy i wątpliwości, nie rozstawał się z
nim tak łatwo, a jeśli zdarzało się, że w chwilach hrabiowskiej wesołości ojciec poświęcał się
innym zajęciom, wówczas Hrabicz Młodszy wzywał go przez umyślnego posłańca. I jak
opowiadała dalej owa dama, stanąwszy w oknie pałacu oczekiwał Hrabicz z niecierpliwością
na plenipotenta, czy też nadleśniczego, który po pewnym czasie zajeżdżał na jazgotliwej linijce,
czy nawet konno, trzęsąc obfitym brzuchem (już wówczas miał mój ojciec potężny
brzuch, który potęgował wrażenie dobrotliwej solidności i czegoś niewzruszonego, co miało
swój jasny punkt widzenia), a zajechawszy przed pałac szybko pędził na hrabiowskie pokoje.
I zaczynały się nowe figle i zbytki tego ostatniego potomka rodu, który zmierzchał zarówno
duchowo, jak i fizycznie, i trwał nieugięcie mój ojciec w swej niełatwej służbie.
Na jakże ciężkie próby została narażona moja matka, albowiem śmieszność nie wchodziła
w grę w rozrachunkach Abaczowych. Matka sprawiła, że ojciec (zjawiwszy się pewnego popołudnia
bez ubrania, które Hrabicz Młodszy zatopił w jeziorze włożywszy do nogawki pudowy
kamień, a innym znów razem wykąpawszy się w miednicy, którą Hrabicz rozkazał
20
wstawić do małżeńskiego łoża), że mój poczciwy i przyjazny ludziom ojciec opuścił hrabiowskie
majątki i przeniósł się do Miasteczka, służąc Hrabiczowi z bezpiecznej dla honoru Abaczów
odległości.
Szliśmy z ojcem łąkami, na prawo mając park książęcy, na lewo zaś łany zboża, za którymi
ciemniała olszyna. Wywyższony przez ojca ponad pszenicę i żyta, ponad krzaki ostrężyny
i niskiej łozy, płynąłem nad polami, aż wreszcie ojciec zatrzymawszy się pod gruszą zsadził
mnie ze swego. karku i roztarłszy zdrętwiałą szyję opadł na ziemię.
Podparłszy się na łokciu, począł dumać, zmęczony podróżą czy też uciążliwą myślą, która
naszła nań na podniżańskich łęgach. A skierowawszy na mnie swój lekko roztargniony
wzrok, w którym się kryła dobroć i pewna melancholia, ojciec rzekł:
– Kiedy dojdziemy do Niżan, pamiętaj, żebyś był mądry i rozsądny. Ja kiedy miałem twoje
lata, szykowałem się do służby i gdzie mi tam były w głowie fantazje, jakich tobie nie brak.
Dziś cenią mnie i szanują wszyscy ludzie i twoja matka też mnie szanuje, chociaż zapewne ty
o tym nie wiesz. Ale nie to chciałem ci mówić, boś za mały, żeby wnikać w sprawy rodziców.
Rzekę ci tylko tyle, że jak będziesz na dobre w Niżanach, zachowaj trzeźwość, której nigdy
nie brak Żubrowiczom. Est modus in rebus, jak mawiał świętej pamięci mój ojciec, a twój
dziad Paweł. I ja ci to samo rzeknę, bo czuję, że już niedługo, a udam się ad patres. Nie po
mojej też myśli owe – tempera mutantur et nos mutamur in illis. Ty masz być moją przyszłością
I kto wie, czy to, co się stało przed laty na weselu Eweliny, nie było potrzebne, aby się
pogodził ogień z wodą. Lecz pamiętaj – noblesse oblige, jak mawiał stary hrabia, pamiętaj,
mój chłopcze – noblesse oblige. Dixi!
Tu mój ojciec skłonił głowę na pierś i zachrapał głęboko, zmęczony podróżą i uczonym
wielosłowiem, do którego zmusiłem go swą niepohamowaną niecierpliwością Niżan.
Ocknąwszy się po godzinnej drzemce ojciec przeciągnął się potężnie i rozejrzał się wypoczętym
okiem po świecie, który trzeszczał od wołania zielonych koników – nastawiwszy swe
bycze głowy szykowały się one do krótkich lotów po świecie rozdzwonionym od owadzich
skrzydeł i cienkich ostrzy.
A tuż za miedzą, pochyliwszy się, machali z wolna kosą kosiarze, aby za chwilę wyprostować
grzbiet i pobrzękując osełką smętnie się weselić:
A u poli kaasiec koosia,
Kaasiec koosia i hałoosia!
Więc mój ojciec nie pozostając dłużnym, przytupując nogą, zaśpiewał:
Choć ja chram na nahu, Choć ja star – ni mahu, Jak uwiżu dziauczynku, Aszaleuszy biahu!
A gdy i tego było za mało, ojciec dorzucił drugą przyśpiewkę:
Ty skazała: pryjdzi, pryjdzi,
Nie skazała, kudy, kudy,
Ty skazała: u kamoru,
Nie skazała, u katoru!
Gdy na ramionach ojca wkraczałem triumfalnie do Niżan, idąc wzdłuż strumienia najpierw
przez majątek Andruszkiewiczów, a przekroczywszy rów obsadzony łozą już przez łąki Abacza,
gdy tak mijałem potężne olchy, w których wieczorami pohukiwały puszczyki, i miałem
właśnie mijać łaźnię, gdzie w każdą sobotę odbywał się uroczysty obrzęd kąpieli i pławienia
się w parze gorącej, ujrzałem ze zdziwieniem, że drzwi łaźni zamknięte są na wielką kłódkę, a
w prostokątnym okienku miga czyjaś twarz niespokojna.
21
– Cóż to takiego się dzieje? – zdziwił się mój ojciec ii spokojny w swojej żubrowiczowskiej
prostoduszności podszedł do okienka i pochyliwszy się zagłębił wzrok w mrocznej głębi.
A tam na drewnianym wyrku, przyrzuconym brzozowymi miotełkami, zdartymi od chłostania
aż do nagich rózeg, siedział wujaszek Antoni. Pince-nez zwisało mu bezradnie na
srebrnym łańcuszku, kołysząc się leniwie raz w lewo, raz w prawo, marynarka była rzucona w
kąt, a kamizelka, błyszcząca perłowymi guzikami, rozpięta do samego dołu.
– Cóż to takiego? – zdziwił się po raz wtóry mój ojciec. – Czemuż siedzisz w łaźni, kiedy
dziś nie sobota?
A nie otrzymawszy odpowiedzi ojciec już zamierzał odejść od okienka, gdy wuj Antoni,
zerwawszy się z pryczy i wysunąwszy chude ramię na zewnątrz, przycisnął głowę ojca do
ściany, coś mu zawzięcie szepcząc do ucha.
Poczułem, siedząc wciąż na karku ojca, że wzięty w dwa ognie (bo i mój ciężar był nieobojętny)
ojciec powoli zaczyna tracić równowagę, kto wie, czy zachwiawszy się w swej prostodusznosci,
nie osunie się również i ciałem. Złapałem się więc za drabinkę, którą rzucono
na dach łaźni, oswabadzając ojca.
A tam od strony domu biegnie matka wydając okrzyki radości, a oswoiwszy się z naszym
przybyciem, dostrzega niebywałą sytuację, w jakiej się znalazłem, więc zaczyna gromić mego
ojca, a swego męża. Ponieważ w sercu jej równocześnie płonie radość odnalezienia, więc
gromy te grzmią jak sygnały najgłębszego uczucia. I ojciec targany naraz tyloma wątpliwościami,
znać niezdolny do znoszenia podobnych emocji, osuwa się bez ducha na ziemię. Wuj
Antoni zaś biega po łaźni dmuchając w skręconą łapę.
Gdyśmy siedzieli z ojcem w Miasteczku, rysując na stole rodowy znak Żubrowiczów, gdyśmy
penetrowali wnętrze szafy albo przeniósłszy się do parku oglądali wierzchołki lip stuletnich,
w Niżanach działy się dziwne rzeczy.
Historia wujaszka Antoniego, który ponownie trafił do swojej ciemnicy nad rzeką, gdzie
co sobota oczyszczano się z tłuszczu i potu, gdzie wrzała krew pod razami brzozowych wieniczków,
historia ta zaiste była dziwem, bo czyż często zdarza się w życiu wierność tej miary,
co by się nie ulękła śmieszności, co by szła swym szlakiem, nawet gdyby miała to być droga
Syzyfa? Wujaszek Antoni, zdawało się, na zawsze przeklęty przez starego Abacza, wykreślony
z planów rodzinnych, umarły dla Abaczów za życia, ponownie zawitał do Niżan jak apostoł
usiłując złączyć, co się na zawsze rozłączyło, pragnąc pogodzić dwie lewe dłonie czy też
dwie prawe stopy. Że wujaszek Antoni grzeszył przeciw owej symetrii, gdzie dolina miłowała
się w górze, a szczyt przeglądał się w przepaści, że od dawna już spostrzegał świat jednym
okiem, głośno było w całej okolicy – po dworach i w zaściankach (i ja sam zresztą dosyć
szybko odgadłem tę straszną jednostronność wujaszka). Ale że Najstarszy natchniony owym
głosem, który powstał w nim niejako bez jego udziału, który mógł więc być mu dany z zewnątrz,
mógł zstąpić nań, jak zstępuje noc lub brzask na drzemiącą ziemię, że wujaszek Antoni
dalej zapragnie głosić swą niesymetryczną prawdę i że następnie przyjdzie niczym apostoł
do Niżan, i głosząc ową prawdę weźmie się do realizacji tego, co zstąpiło nań nie wiadomo
kiedy i jak, tego się nikt nie spodziewał, a już na pewno stary Abacz. Więc zamknął go
ponownie Abacz w łaźni, jak to było przed laty, gdy gruchnęła wieść o Antoniowym grzechu.
A cóż ja miałem rzec na tę niebywałą historię, skoro wuj Antoni, coraz głębiej pogrążający
się w swej tragicznej w skutkach samowystarczalności, pragnący zawrócić bieg rzeki, iżby
bystre wody uczyniwszy krąg spłynęły do swego źródła (mój Boże, jak bardzo byli Abaczowie
podobni do siebie, jak mało się zmienili przez stulecie, mój Boże, czyż wuj Antoni zdawał
sobie sprawę, że przedrzeźnia ową straszną i tragiczną w skutkach historię pradziada, co
ściągnął klątwę na ród Abaczów, że wyczerpał się on w kilku pokoleniach, dogorywając we
mnie jak świeca z urwanym knotem!), skoro wuj Antoni sięgnął po moją matkę, skoro ośmie-
22
lił się sięgnąć po moją matkę i po Cieciurlę, którego tajemnicę odkryłem przed rokiem w drodze
do Buturyszek.
23
V
Za kordonem wsi, które zaglądały na niżańskie majdany wyczekując swej godziny, wśród
lasów i wzgórz łagodnych, tam gdzie polodowcowe rzeki układały wyschłe koryta, a co zaścianek,
to było państwo udzielne z samowładcą nierzadko obutym w łapcie, zawsze w samodziały
zgrzebne, tam właśnie stary Abacz dziedziczył po przodkach Abaczowszczyznę.
Na tej wyspie odciętej od Niżan wsiami i wzgórzami osadził stary Abacz Cieciurlę z rodziną,
a sam, nie lubiąc zaglądać do zaścianka, wysyłał na czas siewów czy żniw wujaszka
Witolda. Nie raz i nie dwa zabierała się też z Witoldem moja matka.
I oto pewnego razu – jak opowiadał mi wuj Antoni, jeszcze przed swym haniebnym czynem
– pewnego pięknego dnia niespodziewanie zajechał do Abaczowszczyzny stary Abacz. I
wtedy okazało się – jak dowodził wuj Antoni, patrząc mi pilnie w oczy – że moja matka dlatego
tak chętnie towarzyszyła Witoldowi w czasie siewów, żniw czy sianokosów, że w Abaczowszczyźnie
po raz pierwszy przejrzały jej dziewczęce oczy, że żył tam ktoś nieobojętny
dla jej abaczowego serca. I wybuchła jedna z tych potężnych burz, kiedy stary Abacz w swym
szaleństwie odrzucił bizun, szukając narzędzia nieodwracalnego w działaniu – snuł swą opowieść
wuj Antoni nie spuszczając ze mnie oka. – Kto wie, czym by skończył się ten przypływ
zaiste tatarskiej wściekłości, gdyby się nie udało mojej matce uciec przez strych chałupy i
biegiem przemierzyć siedem kilometrów dzielących Abaczowszczyznę od Niżan. Tam ukryła
ją babka.
Zasiawszy ziarno niepokoju i niepewności wuj Antoni pozostawił mnie sam na sam z ciężkimi
myślami. Nieraz, leżąc późnym wieczorem na łóżku, zagubiony w labiryntach logiki,
gnieciony przez owe wizje, rozważałem nie tak dawne wydarzenia, zadając sobie po stokroć
pytanie, na które trudno było w tamtym miejscu i w owym czasie znaleźć odpowiedź.
To, że moja matka wiedziona sercem, co wówczas jeszcze nikogo nie znało, znalazła
człowieka, który odpowiedział na jej wezwanie – myślałem w męce i lęku, bo owo potężne
przerastało mnie coraz potężniej – i że stary Abacz zajechawszy niespodziewanie do Abaczowszczyzny
zastał moją matkę w chwili, gdy wymieniała z owym kimś serdeczny pocałunek,
nie tłumaczy wściekłości czy wręcz furii, w jaką wpadł ojciec rodu. W końcu musiało
być rzeczą normalną, także dla Abacza, że młoda dziewczyna może całować chłopca, nawet
jeśli młodzieniec ten był synem c h ł o p a! Albowiem – jak dowodził wuj Antoni wpadłszy w
radosną wesołość – moja matka poczuła skłonność do najstarszego syna Cieciurli, owego
chłopa, co został osadzony na Abaczowszczyźnie dla pilnowania lasków, upraw, tudzież
owiec i jałówek gnanych na wypas. To znaczy – rozmyślałem męcząc się bezsennością i ową
wizją totalną – to znaczy było rzeczą na tyle zwykłą, na ile zwykłe są pocałunki młodych, bez
względu na to, czy wymieniają je królewięta, czy też chłop i szlachcianka z rodu Abaczów. I
stary Abacz – rozważałem dalej – przy całej swej słusznej dumie rodowej zbyt dużo miał w
sobie chłopskości, zbyt był siermiężny i cholewiasty, ażeby wybuchać taką niepohamowaną
wściekłością tylko dlatego, że jego córka całuje się z chłopem. Bo właśnie dlatego, że jego
córka całowała się z synem jego sługi, stary Abacz mógł być jak najbardziej pewny swego,
mógł mieć jasną świadomość swej bezgranicznej siły, bowiem dzięki temu mógł romans ten
zdławić bez niepotrzebnych gestów i scen graniczących z histerią. Czym więc – zapytywałem
wciskając głowę w poduszkę, bom przypomniał sobie pewne półsłówka wuja Antoniego –
24
czym więc należy tłumaczyć owo oślepłe szaleństwo starego Abacza, co tak lekkomyślnie
otarł się o grzech dzieciobójstwa – gotów zabić nie tylko tego, którego uważano za syna Cieciurli,
ale i własną córkę?!
I oto pewnego letniego dnia, siadłszy na chwiejną bryczkę, wyprawiłem się w krainę lasów
i wzgórz. Nasamprzód jechaliśmy przez wsie, co zaciągnąwszy małe oczka bielmem lnianych
szmatek leżały przy drodze niby stado dzików, szare od kurzu, ze szczeciną strzech porosłych
mchem i lebiodą, dysząc torfowym czadem, w gnojnych zapachach jak przedwiosenne pole.
Potem, skręciwszy w lewo, minęliśmy stawy, a nad nimi młyn, o ileż potężniejszy od niżańskiego,
za młynem w kępie drzew – meczet
kopulasty z rogalem półksiężyca nadzianym na ostry szpikulec, i oto droga, dobiegłszy pod
próg krainy zaścianków, stawała dęba, aby stracić swą nizinną prostolinijność, wijąc się kapryśnie,
opadając i wznosząc niczym tańczący wąż. Tu już murem stały laski, wspierając się
ramieniem w cierpliwym pochodzie ma ugory i łąki porosłe trawą i świeżą brzozą, osiką i
przedpotopowym skrzypem. Skręciwszy z drogi, która dalej gnała przed siebie, aż pochłonął
ją .mrok puszczy (gdzie na wielkiej porębie siedziała ciotka Buturejko z blinami i kołdunami
oraz z miodem leśnych pszczół, po który wysłał nas stary Abacz), skręciwszy więc z drogi
wpadliśmy aż po osie w koleiny, jakimi zapewne jeździł stary Abacz w czasach, gdy potajemnie
zelował swoje buciory. Płynąc w zanurzeniu niby łódź, co nabrała wody, wreszcie
wjechaliśmy w Abaczowszczyznę.
Na kamienistym ugorze powitał nas bułanek, machając pracowicie głową, a złożywszy
przednie nogi próbował podążyć za nami, rychło jednak zrezygnował ze spętanych skoków,
oddając się zadumie. Zza lasku wyskoczył szarak i skrył się w cienkim zbożu. Wtoczyliśmy
się do leśnego salonu, między kolumnady świerków, co dźwigały ponad ziemię, okrytą
szczelnie ciemnobrązowym dywanem, miękkim i gładkim, swe ciężkie zielone stropy; jak
zagubieni goście błądziły między pniami rude ptaki – Cieciurlowe kury, które wypuściły się
na jagodobranie.
Z drżeniem serca wstąpiłem w progi starej siedziby Abaczów. Cieciurla zakrzyknął na kobiety
i oto do izby weszła niewiasta rumiana i mlecznoskóra, z wysoką piersią i koroną mocno
upiętych włosów. Gdy żona Cieciurii podawała na stół jagody ze śmietaną i słodkie kartoflane
placki, stary Cieciurla, nadzwyczaj rozochocony i uprzejmy, zabawiał mnie opowiastkami.
– Pewnego razu – prawił Cieciurla łypiąc wesołym okiem na żonę – wybierał się jeden pan
na wioskę, żeby zobaczyć, jak to żyją chłopi. Po tego pana zajechał furman, a że była tęga
zima, chłop skręcił do chałupy, bo na taką drogę trzeba się i najeść porządnie, i odziać niezgorzej.
Siada chłop do stołu, a tu już mu żona podaje michę kapuśniaku ze słoniną – opowiadał
Cieciurla. – „Pan, mówi chłop, siadaj ze mną, bo droga daleka.” „Dzienkuje, mówi pan, ja już
harbatę wypiwszy.” Zjadł chłop kapustę, wytarł wąsy i mówi do pana: „Pan, masz tu drugi
kożuch, odziewaj, bo droga daleka”. „Dzienkuje, znowuż mówi pan, ja mam paltot.” Wyjechali
pan z furmanem w pole – ciągnął Cieciurla swą gawędę – a tu gwiżdże, miecie, że
świata bożego nie widać. „Ciepło, pan?” – pyta chłop. „Dzienkuje – pan na to odpowie – niechłodno
mi.” Przejechali parę kilometrów, chłop znowu pyta: „Pan, ciepło wam?” „Dzienkuje
– odpowiada pan – cieciepło...” Przejechali parę kilometrów i znowu chłop pyta pana, czy mu
ciepło. A ten nawet „dzienkuje” nie powie. Tak to, paniczu – cieszył się Cieciurla zacierając
ręce, gdy tymczasem Cieciurlowa okrywszy się głębokim rumieńcem opuściła izbę – tak to,
paniczu: co kapusta, to nie harbata, a co kożuch, to nie wata. I nie zobaczył pan, jak chłopi
żyją.
A teraz niech panicz posłucha – ciągnął Cieciurla, jakby nie zauważając zniknięcia małżonki
– niech no panicz posłucha, jaka to u nas szlachta flirtująca jest. Opowiada jedna
szlachcianka, co to w rękawiczkach na pole chodzi i przed kościołem buty zakłada, opowiada,
jak to do niej kawaler w zaloty przyjechał. „Suczeczka hau, dy hau – mówi ona, znaczy się,
25
po tutejszemu – ja u okieńco hladź, a tam mój miły pyla na siwej kobyle. Ja pod pieczku rakam,
rakam – mówi, znaczy się, ona – kundalowuju spódnicu nakidakam, marmendel na głowa
i wychodzą. Dziń dobry. Dziń dobry. Tak już siadajcie, panie Janie – mówi ona, a on siada
i nie wie, co ma dalej robić. – Nu, a gdzież tatulencia? – pyta się wtedy on. – A u poli haraja.
– Hm... a gdzież mamulencia? – Hi, hi – śmieje się ona – a w komorze krupy draje. – A
gdzież siestrulencia? – Hi, hi, hi... – jeszcze się więcej ona śmieje – ni powim... – Nu, powiedz
– nalega on. – Hi, hi, hi, ni powim... – Nu, niechże Loncia powie!! – A wtedy ona: –
Kiedy już tak pan mocno napiera, tak ona za węgłem siera...”
Nie dokończył Cieciurla ostatniego słowa, jak drzwi się rozwarły ze skrzypem i stanął w
nich młody mężczyzna. I wtedy dopiero zadrżałem, jakby usłyszawszy jakąś wieść zapomnianą,
lecz ciągle bliską, jakby poczuwszy nosem jakiś trop przyprószony, lecz przecież
bardziej świeży aniżeli własny ślad towarzyszący mi wiernie: mężczyzna, który przekroczył
próg izby, na swym potężnym karku obnosił niczym Minotaur byczy pysk – jakby za dużą,
uwieńczoną triumfalną kopułą czaszki, gruszkowatą głowę, skądś dobrze mi znany i równie
wielki, gulowaty i mięsisty nochal oraz podobnie bezczelne mięsiste uszy!
– A więc tak... – rzekł przybyły głosem, jakiego oczekiwałem – więc mamy gościa bliskiego
nam, choć przybyłego ze stron dalekich... Witajcie, młody Żubrowiczu, witajcie, paniczu...
Wielkogłowy podszedł do ławy i uścisnąwszy mą wątłą rękę w swej silnej, lecz dziwnie
szczupłej dłoni, usiadł naprzeciw i przyglądając się badawczo, ciągnął:
– Widzę u was, paniczu, owo podobieństwo, którego lepiej, aby nie było, jeśli, paniczu,
pragnęlibyście żyć nie przez podobieństwo, pamięć czy tęsknotę, ale przez swój własny los i
tę pamięć, co sięga nie dalej, niż może sięgnąć dłoń. Podobni jesteście, paniczu, niekoniecznie
z twarzy, bo cóż znaczy twarz wobec duszy, podobni jesteście do tych, których ród się
wywodzi z tych lasków i pagórków zielonych...
– Dlaczego mi to mówisz?! – spytałem blednąc. – W czyim imieniu ośmielasz się przemawiać?!
– Toć przecie nie kożuch, a wata! – zawołał bez sensu stary Cieciurla, który bacznie przysłuchiwał
się rozmowie. – Toć przecie jest wata i harbata!
Wielkogłowy, westchnąwszy głęboko, odrzekł:
– Kiepsko jest, jeśli ktoś mówi nie wiedząc, ale jeszcze gorzej, jeśli ktoś wie, a nie mówi. I
ja długo żyłem w niewiedzy i przeczuciu. A nie znając swej natury błądziłem, aż przyszła
taka chwila, żem o mało nie zgrzeszył śmiertelnie.
– Hi, hi, hi – zachichotał gospodarz i umilkł równie niespodziewanie. – A ot i mamulencia...
Do izby, niosąc dumnie swą koronowaną głowę, weszła matka Wielkogłowego.
– No, stary, dość już panicza zabawiać. Dosyć się już wałkonić, stary! – powiedziała Cieciurlowa.
– Idę, czemu nie. Niech się panicz spokojnie zabawia. Ja tam panicza nie myślę zabawiać,
nie moja to chłopska rzecz.
A wybiegłszy drobnym kroczkiem do sieni, zawołał:
– A kuku! A to była siestrulencia! Nie dojadłszy placka wskoczyłem na bryczkę
i nie oglądając się za siebie kazałem się wieźć do Buturyszek.
Bryczka wtoczyła się między pnie świerków i sosen, między buki i dęby, które napiąwszy
konary żylaste parły ku niebu, szumiąc twardym liściem i pobrzękując zielonym żołędziem.
Pod osłoną drzew tłoczyły się giętkie leszczyny i słodkie maliny, wśród mchów tęgo nabitych
gorzały kraśne poziomki i ciemniały fioletem czarne jagody, a gdzieniegdzie rósł grzyb, ani
psi, ani ludzki, tylko grzybny albo puszczański.
Minęło jeszcze parę godzin i pod sam wieczór zajechaliśmy do rodzinnego gniazda babki,
która przyszła na świat w Buturyszkach jako dwunaste z kolei dziecię i skąd wywędrowała na
wychowanie na Żmudź daleką, gdyż nie stać było pradziada Śnitki na należytą edukację.
26
Na progu witała nas ciotka Buturejko – po mężu Karawaj; nie przyznawała się dziś ciotka
do swego małżonka, urzędnika carskiego, który ściągnął na nią anatemę nie mniejszą od Abaczowego
przekleństwa, mawiała tylko: „Karawaj – chleba daj i na pochmielije kopiejkę”.
Ucałowawszy mnie serdecznie, ciotka Buturejko przywołała kulawego Macieja, aby się
zaopiekował koniem i furmanem, a mnie wprowadziła do izby. Zaraz bosa dziewczyna roznieciła
wielki ogień w piecu, który chłopskim zwyczajem zajmował pół czarnej izby, przysunęła
sagany i rondle, widocznie jeszcze nie wystygłe z obiadu, bo smak szedł z nich gęsty. A
gdy dziewczyna zrobiła swoje, na wielkiej stolnicy zjawiło się ciasto rozwałkowane pracowicie,
potem mięso różnorakie; przede wszystkim baranina, ceniona nadzwyczaj dla swego zapachu
i ostrego smaku, do tego wieprzowina solona i łój nerkowy. Wszystko to cioka Buturejko
posiekała tasakiem wielkim, z ostrym dziobem zagiętym do góry, i jakby mało było
jeszcze miąs, wyciągnęła z sagana obgotowane kawałki i dorzuciwszy cebulę poczęła tłuc to
zawzięcie w zaśniedziałym moździerzu. Zmieszała wreszcie te różności i poczęła zawijać
pracowicie w cieście, aż wyszły dorodne kołduny litewskie.
Dokonawszy dzieła ciotka Buturejko wsypała kołduny (na które mówiła, znać pod wpływem
Karawaja, „pielmieni", aby, gdy znów ogarniał ją duch anitkowski, przejść na „kołduny")
do jednego z garów, skąd buchało rosołowym zapaszkiem, i siadła strudzona na szerokiej
ławie, gdyż w Buturyszkach nie było krzeseł, podobnie jak nikt nie znał tu szaf, tylko
kufry malowane w kwiaty, a w kącie królowało drewniane łoże pod pełnymi żaglami pierzyn
puchowych.
Niedługo gawędziliśmy z ciotką o pogodzie i o urodzajach, a już kołduny – łyp, łyp, poczęły
łypać białym brzuszkiem, więc ciotka Buturejko wyjęła je drewnianym cedzakiem, a
stamtąd do misy glinianej. Za chwilę zaczęła pryskać słoninka, za drugą chwilę kołduny były
zalane słoninką i oto siedzieliśmy we dwoje z ciotką na długiej ławie – a furman z bosą dziewuchą
i kulawym Maciejem w kuchni – i zajadaliśmy kołduniska spaśne jak bagienne żabki.
Gdyśmy się oddawali tym rozkoszom (kto wie, czy nie ostatni raz tak jedzono w Buturyszkach
kołduny, bo niedługo potem zmarła ciotka Buturejko i zaścianek przeszedł na babkę
i Śnitkę, lecz ten zrzekł się swego udziału, żeby pokazać Abaczowi, co potrafi, o może z lenistwa
i owej igrającej ironii), gdyśmy tak pochłaniali kołduny piszczące pod zębem i strzelające
aromatycznym i tłustym, ale nie nazbyt, sokiem, ciotka Buturejko, przechodząc niepostrzeżenie
z „pielmieni" na „kołduny”, rozpoczęła opowieść o starym Abaczu.
– A jakże się tam miewa w Abaczowszczyźnie twój wujaszek, Cieciurla Stanisław? – spytała
ze słodką miną, a gdym zdziwił się mocno, jak przystało na Abaczowego wnuka, przepołowiwszy
na pół kołdun ciotka Buturejko zachichotała wesoło.
– Nie wiesz ty, niewinna dziecino, co ten stary ogier, twój dziadunio, za młodu wyrabiał!
Namęczyła się z nim moja siostra, a twoja babcia, namęczyła niemało. I ja ci tego nie powiem,
ale posłuchaj ty tylko...
I dalej ciągnęła ciotka Buturejfco swą opowieść z tą otwartą, aż nazbyt, szczerością, której
zdawała się lękać, więc stosowała półsłówka, ażeby za chwilę nadrobić, co straciła, a nadrobiwszy
znów wpaść w obłudę.
I oto otrzymałem odpowiedź, która właściwie na nic nie odpowiadała po tym, co mi niejasno,
lecz wytrwale wyjaśniał wuj Antoni i co tak wyraźnie ujrzałem w Abaczowszczyźnie, a
co stało się już nowym pytaniem, ale po stokroć groźniejszym. Stary Abacz zanim poślubił
Śnitkównę, miał gospodynię – kobietę dorodną i mlecznoskórą, kobieta ta powiła mu syna. A
kiedy Śnitkówna, wychowana pod okiem bon i w kręgu żmudzkich panien, pojęła wreszcie,
czym może służyć gospodyni o białej skórze i stromej piersi, Abacz osadził gospodynię wraz
z synem tam, skąd wyruszył na podbój świata prawnuk wyklętego przodka, a dokąd trafiłem
przed niedawnym czasem.
Rozpołowiwszy zamaszyście ostatni kołdun i wytarłszy twarz i powiekę ze smakowitego
soku, ciotka Buturejko podniosła się z trudem, życząc na pożegnanie, abym spał smacznie, a
27
w razie głodu prosił o ratunek dziewczynę. I rozburzywszy górę puchu ciotka utonęła natychmiast
w pierzynie niby topielica na dnie sennej rzeki.
Po nocy pełnej niepokojów i ciężkich snów chciałem co koń wyskoczy wracać do Niżan,
ale nie było jeszcze miodu, po który wyprawił nas stary Abacz, i oto odczekawszy godzinę, aż
ciotka Buturejko wraz z bosą pomocnicą nasmażą blinów razowych, kwaśnych, bo wyrosłych
na zaczynie chlebowym, lecz nie mniej pożywnych od kołdunów litewskich, a potem spędziwszy
drugą godzinę nad kopułą blinów wieńczących michę, które to bliny maczaliśmy w
wereszczace, i popiwszy tę obfitość sołoduchą – wyszedłem na polowanie.
Przodem kroczył kulawy Maciej przydany mi za pomocnika i przewodnika, za nim szedł
pies również dotknięty dysharmonią kończyn i jakby na przypieczętowanie felerności jedno
ucho psa czuwało strzygąc wokół czujnie, a drugie załamane jak liść łopianu, potulne i podwórzowe,
zażywało odpoczynku. Podążałem za nimi w pewnej odległości, rozmyślając
smętnie nad swym losem, gdy zza krzaka zerwał się ptak i kulawy Maciej prawie nie zdejmując
fuzji ustrzelił pierzastego. Pies szybciej, aniżeli można się było spodziewać, spełnił
swój psi obowiązek i kulawy Maciej wrzucił ptaka do mojej torby, widocznie chcąc podkreślić,
że ja jestem panem polowania.
Dalej posuwaliśmy się w las, a gdy wyszliśmy na małą polankę pełną leszczyn, kolczastych
ostrężyn i ziół rozmaitych, wśród których rozpoznałem dziewięciosił, ziele kryjące w
sobie dziewięć sił na różne schorzenia i ułomności ludzkie, rozpościerał on na trawach swe
liście niby symbol ładu i geometrycznej dojrzałości, kulawy Maciej ponownie nastawił lufę
swej zardzewiałej fuzji i drugi ptak pacnął wprost w kwiecistą koronę ziela. Ptak siłą swego
pędu dotknął ziemi nieomal u mych stóp, ale pies i tym razem chwycił w pysik ciałko jeszcze
gorące od krwi i wstrzymanego lotu i zaaportował swemu panu. Ten, aby dalej utrzymać wygodną
wersję polowania, włożył zdobycz do mojej torby.
Szliśmy przez knieje, wychodząc na leśne dukty tak ciche od leśnego szumu, co szedł
wierzchołkami, iż zdawało się, żeśmy trafili pomiędzy ściany świerkowych kościołów; wędrowaliśmy
dnem morza, które było tak pomyślanie, ażeby zbytnio nie przerastać człowieka,
a przecież nie dać się mu w swej wysokopienności. Wejście w żywioł, zetknięcie się z jego
obliczem wpatrzonym gdzieś w drugi horyzont, poza którym można się było domyślać właściwego
początku tego, co jest nieograniczone, zetknięcie się z tak ujrzanym borem podniosło
mnie na duchu. Szedłem więc cały w puszczy i poza puszczą; strzelba dyndała mi na ramieniu
obijając boleśnie nogę, sznurek od torby cisnął w szyję, lecz ja byłem daleki od tych drobnych
niewygód.
I wtedy kulawy Maciej (działo się to na leśnej przerzynce: z jednej strony rosły brzozy
białe i wysmukłe jak ślubne świece, z drugiej zaś stał głuchy bór, pełen szumów dalekich)
podniósłszy swą dwururkę wypalił z wielkim hałasem i smrodem trawionego prochu.
Ujrzałem, jak między brzozami śmigają spłoszone ptaki, więc zdało mi się, że Maciej chybił,
ale za małą chwilę miałem się przekonać, że i tym razem kulawy dokonał swego. Pies,
ociekając śliną oraz krwią zabitego, jednym uchem czujnie nasłuchując, a drugim zaprzeczając
czujności, podawał już swemu panu zdobycz. I jak gdyby nie dość było tego, pies, powęszywszy
wśród brzóz, zamknął pysk nad drugim ptakiem. Ten ptak był żywy, jeszcze podnosił
głowę i jeszcze otwierał dziób, z którego spłynęły, widziałem to wyraźnie, trzy różowe
krople.
Wówczas stało się to, co się mogło stać w każdej chwili. Nadzwyczaj szybko i sprawnie,
jakbym to czynił codziennie, ściągnąłem strzelbę i nacisnąwszy dwa kurki trafiłem dokładnie
w samą głowę psa, a on legł pod brzozą wciąż trzymając w pysku ostatniego z pierzastych,
który nawiedził puszczę.
Dlaczego to uczyniłem? – pytałem siebie wielokrotnie. – Czy żal mi było ptaka i śmiercią
psa zapragnąłem odkupić życie pierzastego? Czy też poniosła mme zawiść, ta jedna z najniższych
pokus ludzkiego serca, i oto zapolowałem sobie wreszcie, zapolowałem jak moi dzia-
28
dowie i przodkowie tatarscy: krwawo i z burzliwym szumem zemsty w żyłach! A może było
tu winne owo odwrócone oblicze boru, który wlókł mnie do spraw ostatecznych?!
Ale wiedziałem również i to, że daremne jest szukanie odpowiedzi ma podobne wątpliwości,
jak w gruncie rzeczy daremne są wszelkie próby zgłębienia ludzkiego serca, chociaż bez
tego nie obejdzie się nikt, kto pragnąłby choć trochę uchwycić z człowieka.
Tak myślałem stojąc nad zewłoikiem psa i tego, który spoczywał w zaślinionym pysku.
29
VI
Wiele przemyślałem przez rok, który minął od wędrówki do Abaczowszczyzny i odwiedzin
u ciotki Buturejko, zakończonych tak niefortunnie, chociaż nie wiem, czy słusznym jest
nazywać owo wewnętrzne przekonanie, ową coraz jaśniejszą świadomość własnego losu –
myśleniem. Zapytywałem się więc wielokrotnie w nie w pełni uświadomionym myśleniu czy
może
świadomym czuciu – czy miłość mojej matki była czymś przypadkowym, czy też obciążona
rodowym przekleństwem musiała ona spotkać na swej drodze Abacza?
Wiedziałem z absolutną pewnością jedno: matka otrzymała rzadki dar uczucia danego jakby
z góry, uczucia, w którym miało się pełne przekonanie co do słuszności wyboru, jeśli w
ogóle można było mówić o wyborze: był to raczej powrót, było to przysłowiowe odnalezienie
się dwóch połówek rozciętego owocu. I jeśli moja matka musiała spotkać Abacza, co przywdział
strój i imię Cieciurli, to owa groźna scena odkrycia nie znanego brata była dla mojej
matki początkiem świadomości Abaczowego losu (o ile wcześniej ja dostąpiłem swej świadomości!)
i od tamtego dnia matka moja stała się prawdziwą, bo nie tylko z ciała, ale i z ducha,
który śpi do czasu, córką Abacza!
I pojąłem również ów podstęp przebiegłej mojry: bo czyż nie należało się spodziewać, że
matka odkrywszy straszną pomyłkę, która właściwie nie była żadną pomyłką, nie ufając sobie
ani za grosz, zapragnie ratować się kimś, kto już nie byłby Abaczem? A potem w swej gorliwości
odrzuciwszy półśrodki – młodych panów z wąsikiem i o czułym sercu, chwyci się
środków totalnych?! I właśnie tym totalnym Antyabaczem stał się mój ojciec, zajechawszy w
pół roku po odnalezieniu czwartego Abacza, Stanisława Cieciurli, na wesele ciotki Eweliny!
Ale wiedziałem również, że moja matka, raz odkrywszy swój los, nie mogła już wrócić do
poprzedniego stanu, to znaczy raz odkrywszy swoje serce nie mogła się go już wyrzec. Dlatego
siedząc na dachu łaźni i spozierając z wysokości trzech metrów na nadbiegającą matkę
(wyciągała ku mnie ramiona drżąc, iż może mi się przydarzyć nieszczęście, że zsunę się z
nadbutwiałej i pokrytej śliskim mchem słomy) mogłem się trapić zasadniczą wątpliwością.
Mogłem więc, podsłuchawszy coś niecoś z wujaszkowego szeptania, zapytać, czy matka,
obrzydziwszy sobie poczciwą i lojalną wobec życia żubrowiczowość, nie była gotowa powrócić
w abaczowość, aby pogrążyć się w niej całkowicie, jak już czynili niejedni w tym rodzie?!
Byłem jednak dziwnie spokojny i pewny swego: czułem, że już nie muszę się czegokolwiek
obawiać, gdyż krąg się zamknął! I mogłem przywitać moją matkę z radością o wiele
większą od tej, która rosła w mym sercu w czasie wędrówki ze stacji, mogłem rzucić się jej na
szyję jako ten, który powraca i odnajduje się.
Mój spokój i pewność potęgowały się tym mocniej, im dokładniej przypominałem sobie
niedawne spotkanie, kiedy to ojciec, utrudzony fizycznym wysiłkiem oraz uczoną przemową,
zasnął na godzinkę w cieniu szerokiej gruszy. Wtedy to nudząc się bezczynnością powędrowałem
w strome kosiarzy i nagle spostrzegłem, że od strony Niżan pędzi ktoś, kto mógłby
być wzięty za odmłodzonego Abacza czy za wujaszka Antoniego, jeśliby Antoni stracił swe
upodobanie do eleganckich strojów i starokawalerskich wymyślności.
– Ach, to ty! – zawołał Cieciurla, gdyż to był on. – Ach, to jesteś ty! – zakrzyknął zapominając
tytułować mnie ,,paniczu", co było bardziej niepokojące od szaleńczego biegu.
30
– Słuchaj – rzekł Wielkogłowy chwytając mnie za ramię – stała się rzecz straszna: ten
twój, jak go tam zwać, ten twój przeklęty wujaszek Antoni, co nie odróżnia kur od koguta, ten
przeklęty Antoni zawezwał mnie przez umyślnego posłańca. I ściągnął, równie podstępnie,
twoją dobrą matkę! I dokąd to? Do owego miejsca, w którym chłopi oglądają bezwstydnie
nagość swych kobiet! Ale pamiętaj – nie myśl źle o matce. Nie masz prawa źle o niej myśleć!
Ona jest piękna i czysta jak słońce! Ona jest najlepsza ze wszystkich dobrych...
– Ależ to jest niemożliwe... – wybąkałem, czerwieniąc się aż po końce uszu.
– Co jest niemożliwe?! Co jest niemożliwe?! Czyż u Abaczów jest cokolwiek niemożliwe?!
Lecz wiedz: twoja matka nie ma nic wspólnego z tym szaleńcem i z tą łaźnią, w której ujrzałem
ją po raz ostatni...
– Niemożliwe jest, abym źle myślał o swojej matce – wypowiedziałem wreszcie zdanie z
godnością, na jaką było mnie w owej chwili stać.
– No, widzisz... – odetchnął Cieciurla. – Wiedziałem o tym. Ty jeden jesteś mądry, ty jeden
znasz do końca naszą gorzką prawdę!
– Tak – odrzekłem – bo ja jeden mogę i potrafię ją poznać, albowiem ciało jest mdłe, lecz
słowo nieśmiertelne...
– Ach, ty pyszałku! – zakrzyknął Wielkogłowy, nie wiadomo, czy gniewnie, czy radośnie.
– Ach, ty mały Abaczu!
– Tak – zgodziłem się z dumą. – Jestem Abaczem, chociaż noszę imię Żubrowiczów, albowiem
nie pozna ten siebie, kto jest w sobie!
– Żegnaj, Abaczu! – zawołał Wielkogłowy na odchodnym i puścił się w dalszą drogę, stawiając
kroki wielkoluda. – I pamiętaj, że ona...
– Że co?! – spytałem, ale Wielkogłowy machnął desperacko ręką i już go zakryły krzaki
ostrężyny.
Na wpół radosny i na wpół zasmucony, na wpół zamyślony i połowicznie też oddany
sprawom dziejącym się między stawem a stodołą, między sadem owocowym a starym domem
zamienionym na drobiarnię, wkraczałem do Niżan. Z jednej strony szedł ojciec, mężnie podążając
ku matecznikom abaczowszczyzny, szedł potężny, ponad stukilowy, posapując głośno,
ale i w tym sapaniu było coś, co znało swe miejsce, swe granice i możliwości. Po prawej ręce
miałem matkę – młodą, i piękną, pachnącą sobą, trzymałem ją za dłoń, szczupłą, wysmukłą
dłoń o paznokciach jak różowe muszle i równie delikatnych jak muszle, i podobnie strzelistych
jak dłoń, którą ukwiecały pięcioramienną koroną. Matka wymieniała z ojcem krótkie
zdania, bił od nich chłód odbierający wszelką nadzieję i chociaż wiedziałem, że chłód ten
wróży dla mnie tym większe ciepło, nie bez smutku (który już nie był półsmutkiem) słuchałem
matczynego głosu; w swej aksamitnej miękkości, lekko gardłowy i przez to jakby ptasiogołębi,
głos ten z samej swej ptasio-muzycznej natury przeznaczony był do szafowania łaskami.
Wkroczywszy do Niżan w tej podwójnej asyście, pozostałem sam na sam z matką. I matka,
rozpamiętując dnie rozstania i trwogę, jaką przeżyła ujrzawszy mnie na dachu nad uwięzionym
Antonim, starała się wynagrodzić mi wszystkie smutki i rozdarcia. Lecz ja sam sobie
przecząc milczałem jak zaklęty, bowiem tak już ze mną było, że spalając się od wielkich i
zaborczych uczuć równocześnie nosiłem w zanadrzu jakąś zasadniczą (nieufność, jakąś męczącą
niepewność, wiecznie rozdwojony i jakże często, jak przy wejściu do Niżan, „na wpół”
– zawsze przygotowany na najgorsze i wyczekujący najgorszego. Ale minął kwadrans i nagle
zapłakałem wielkim głosem, nie wiedząc dobrze, dlaczego płaczę, czy z męki, jaką niosła
nieufność, czy też z radości, że słyszę ten głos – jeszcze piękniejszy z topniejącymi igiełkami
lodu.
I oto odrodzony, jasny, czysty i już prosty opuściłem nasz pokój na poddaszu i przeszedłszy
przez strych, na którym otrzymałem pieczęć w kształcie grubej na palec blizny, spuściłem
31
się po schodach do ciemnego przedsionka, gdzie po kątach wisiała wyjazdowa uprząż, cała w
miedzianych okuciach, zszyta grubą, podbarwioną na żółto nicią. I tam właśnie, w tym
mrocznym przedsionku, skąd rozchodziły się trzy drogi: do salonu zasłanego skórą dzika, do
białej kuchni – królestwa Miny, i do pokoi, w których spali starzy Abaczowie i rezydowała
ciotka Ewelina, spotkałem tę, której nie chciałbym spotkać w swych wędrówkach po Niżanach.
Stała na środku sieni – rumiana, okrągła, z końskim warkoczem pyszniącym się na podniesionym
zadku, z wielkim brzuchem, który trzymała przed sobą, jakby chlubiąc się swą
rozrodczą mocą. Była to Grażyna, żona Witolda. Wuj Witold w dziwnym pośpiechu, jakby
uchodząc przed kimś czy też komuś czyniąc na przekór, poznawszy w jednym z zaścianków
dziewczę rumiane, poślubił je, zdoławszy dwa razy przyjrzeć się swej przyszłej żonie. Niżany
bezlitosne, jeśli tylko wyczuły wrogą Abaczom siłę, odgadłszy w młodej żonie Witolda pożądliwość
rzeczy oraz owego metalu, co w swej żółtej skorupie krył mnogość rzeczy, jednomyślnie
potępiły Grażynę, swój bolesny zawód kryjąc głęboko w duszy.
W tym nieufnym zamknięciu krył się ów dumny egoizm Abaczów, owa niebezpieczna samowystarczalność,
boć przecie Grażyna z domu Dziedziejko była jak dolina, dzięki której
tym wyżej pięły się Abaczowe wierchy! I czyż nie dostrzegali Abaczowie, że Grażyna pożądając
naprawdę pożądać mogła, albowiem cała była w kręgu pożądliwości; czemu sprzyjała
rozłożystość bioder i siła toczonych ud, sprężysta miękkość brzucha i łagodność piersi (o nich
to można było rzec, że się pasły jak dwie potulne owce na gorącej łące ciała). Prawie każdego
wieczoru dawała Grażyna niezbity dowód, że Abaczowie krzywdzą ją, dostrzegając jedną
połowę natury, prawie każdego wieczoru w saloniku zasłanym skórą dzika, który służył nowożeńcom
za tymczasową sypialnię, trzeszczała stara otomana z wysokim oparciem i sypały
się na skórę dzika okruchy startej na proch trawy morskiej. Abaczowie nasłuchując z niepokojem
hałasów, jakie dobiegały z saloniku, dalej jednak trwali w swym milczącym potępieniu
Grażyny.
Ujrzawszy mnie w mrocznej sieni Grażyna uśmiechnęła się melancholijnie i ze smutkiem,
który wypłynął na jej pełne oblicze niby chmura z obcego nieba, i rzekła ze współczuciem:
– Biedny chłopcze, jakże gorzko się zawiodłeś, co jest tym smutniejsze, żeś oczekiwał słodyczy...
Czułem, że purpurowieję dotknięty w najwyższym stopniu, aby jednak być godnym imienia
Abacza, milczałem ułatwiając milczenie przekonaniem, że tę nie spotykaną na obliczu
kobiety melancholię i pewne zasmucenie należy tłumaczyć rychłym macierzyństwem Grażyny.
A Grażyna, w pełni folgując swemu współczuciu, ciągnęła dalej:
– Płakałeś, mój ty biedaku. Płakałeś, prawda? A wyobrażam sobie, jak bardzo musiał się
martwić twój dobry ojciec, pan Żubrowicz...
– Jeśli ktokolwiek w Niżanach przeżywa smutki, przyczynę tego trudno byłoby ciotce
zgłębić, po cóż więc ta daremna i podstępna, w istocie rzeczy, ciekawość – rzekłem do
Grażyny wytrącony z równowagi, gdyż pojąłem, że właśnie przez swoje macierzyństwo nie
może Grażyna mi współczuć ani tym bardziej litować się prawdziwie, albowiem jak dotąd
byłem jedynym spadkobiercą Niżan i Abaczowszczyzny, a więc ze mną będzie dzielił Abaczową,
a później wujową schedę ten dokonujący się w niej człowiek o nie znanych jeszcze
losach.
– Och, niegrzeczny chłopcze, jak możesz tak do mnie mówić! Powiem dziadkowi, staremu
Abaczowi, jaki jesteś niedobry! – zakrzyknęła Grażyna.
– Nie trzeba mu tego powtarzać – odpowiedziałem z zimnym okrucieństwem czy może z
ową jasnością, którą wyniosłem z pokoiku na górze. – On o tym dobrze wie. On może powiedzieć
to samo.
Grażyna chwyciwszy mnie za rękę wciągnęła do saloniku, a upewniwszy się, że nie ma nikogo
w przyległych pokojach, opadła na staroświecką kanapę.
32
– A więc wspaniale. Porozmawiajmy, niedobry chłopcze – powiedziała. – Porozmawiaj--
my. Jestem bardzo ciekawa, jak długo potrafisz kłamać, mały Abaczu, coś się przyodział w
jagnięcą skórę.
– Nie kłamię – rzekłem, patrząc z ciekawością na twarz Grażyny pokrytą czerwonymi
piętnami. – Ja nigdy nie kłamię, najwyżej nie zawsze potrafię dokładnie powiedzieć, co czuję,
a więc co wiem najpewniej.
– Słucham... – kusiła Grażyna sama kuszona ciekawością, jaka nie zawsze wychodzi na
zdrowie kobietom. – Cóż według ciebie mogą mi zarzucić Abaczowie? .
– Sądzi ciotka, że jestem dzieckiem – rzekłem wówczas. – Kusi mnie ciotka jak świętego
Antoniego, ale proszę pamiętać, że jeśli ktoś jest w tej chwili dzieckiem, to na pewno nie ja.
I powiedziałem Grażynie wszystko, co mogli rzec jej Abaczowie, gdyby zechcieli mówić.
W swym zapale nie zauważyłem, kiedy Grażyna opadła na kanapę, i dopiero szelest morskie]
trawy sypiącej się gęsto, i przeciągły jęk sprężyn – pozwoliły mi ocenić powagę sytuacji.
Tak więc byłem znów w Niżanach, tak więc powróciłem do swej ojczyzny uzbrojony do
walki i otwarty na przyjęcie klęski – bez czego walka nie miałaby swej mocy i zapału. Podobnie
jak porażka bez walki byłaby rezygnacją w lenistwie, stopień po stopniu wiodącą w
ostateczny upadek. A ja nie byłem skłonny do lenistwa i bezczynności i chociaż naznaczano
mnie piętnem grzechu mych przodków, choć skazany byłem na zagładę wraz z całym rodem,
bez wahania stawałem w szranki, by rąbać na odlew i na krzyż, by kłuć, a nawet, gdy nie
można było inaczej, szczypać czując, jak burzy się w żyłach krew Abaczów – od pokoleń
nawykła do walki. Kiedy więc domownicy zbiegli się do omdlałej Grażyny, nie ulękłem się
swych czynów, oczekując na nagrodę lub karę, a gdy nikt nie chciał mnie dostrzec, odpłynąłem
pod pełnymi żaglami i z bronią gotową do strzału w zatokę ciszy.
Nasza Mina, co powinna była tańczyć choroszeńko, zawiesiła swe czerwone i pełne jak
słońce o zachodzie oblicze nad saganem wielkim niby wiadro, lecz bardziej przysadzistym,
szerokim w biodrach, o solidnym żeliwnym zadzie, i wciągała nosem zapachy, którym, zdawało
się, nie oprze się kuchnia. A tam już wrzała szatkowana drobno kapusta, doprawiona
kwaśnym jabłkiem i cebulą, przekładana mięsem wszelakim, a to – wieprzowym żeberkiem
solonym i wołowiną pieczoną, co pozostała z wczorajszego obiadu, również szynką wędzoną
i resztkami z combra sarniego, który przedtem przeleżał w ziemi kilka dni, owinięty w szmatkę
silnie zwilżoną octem, gdyż w taki tylko sposób można było skruszyć dziczyznę. Znać
zapachy były jeszcze nie dość zapaszyste, znać symfonia nie uzyskała jeszcze właściwej pełni
i rozmaitości głosów, bo oto dyrygent i kompozytor zachmurzył swe promienne oblicze i podumawszy
chwilę zadzwonił w klucze. Znak to był, że Mina zdecydowała się skorzystać z
przywileju, jaki nadała jej babka, i gdy w domu zapanowało zamieszanie, gdy babce nie w
głowie była spiżarnia i obiad, Mina przejęła w swe ręce władzę kuchenną. Poszedłem za Miną
przez drugą kuchnię, gdzie rozpierał się wielki piec chlebowy i długi stół na krzyżakach, żółty
od codziennego szorowania ługiem i wodą, a stamtąd do małego przedsionka pod okute blachą
i wzmocnione żelazną sztabą drzwi. Mina przebierając w kluczach wydobyła właściwy,
dwustronnie ząbkowany, a wymyślony przez wujaszka Witolda tak, żeby nikt nie mógł wedrzeć
się do sezamu Abaczów.
Tu mogłem dowoli sycić swe oko kształtem rozmaitym, to zgłębiać wiotkość i kapryśną
zwijność kiełbasy litewskiej, to podnosić ducha widokiem przysadzistej i zwartej w sobie
szynki wędzonej, aby znów wypocząć na szlachetnej prostocie polędwic, co zwisały rzędem,
oplecione sznurkiem konopnym. A tu grały barwy pełne, jakby jesienne, które przeczuwał
Rembrandt, lecz nie dotarł do ich alchemii – widać w Holandii nie znano tajemnic wędzarskich,
widać nie umiano wywołać owego dymu z jałowca, świeżej jedliny i trocin olchowych,
dymu, który malował szynki na odcień, jaki mają policzki młodej dziewczyny, która schodząc
ze ścierniska przyjmuje zachód słońca: odbijają się w sobie jakby dwie tarcze, dwa oblicza
33
zdrowe, dwie krwistości podbarwione lekko brązem; widocznie w owej Flandrii dalekiej nie
znano tajemnic saletry i majeranku, soli i dymu, jeśli nawet Rembrandt nie zdołał ująć tej
purpurowej czerwieni, co przechodziła w dębową ciemność, a która grała w plastrach szynki i
polędwicy zawieszonej w Abaczowej spiżarni. A tu już nadlatywały na puszystych skrzydłach
zapachy wszelakie, wobec których perfumy najdroższe były jak krzykliwe kokoty gotowe na
usługi za lada skinieniem. Te zapachy trzeba było wąchać powoli i z szacunkiem i wtedy
nozdrza syciły się coraz głębszym aromatem spiżarni, aż wreszcie wciągając w nos powietrze
człowiek czuł, jak grają w nim wszystkie piszczałki głodów nieustających, uderzają cymbały
pożądań nienasyconych i jak rozkwita w nim żarliwie, niczym ogień w wędzarni, wieczny
głód życia.
A więc stało się! Szeroko rozrzucone uda, brzuch jak bęben napięty. Leży Grażyna na
białym płótnie, a sama w kolorach czerwieni; usta sine i oczy czarne.
Czekam w drzwiach, gdyż nikt o mnie nie pamięta, bo nikt nie przypuszcza nawet, żem
rozwiązał losy owego nieznanego, który teraz przebija głową swą drogę, nikt nie chrzci imieniem
tego, który wydzwonił godzinę rozstania-przywitania. Już się niesie kotły z gorącą wodą,
już się grzeje ręczniki płócienne, już ogromna baba, cycata i brzuszasta mięsiście, lecz
nietłusto, z zadkiem podciągniętym wysoko, harda i pospolita, niedostępna i poufała jak szpicel,
zawija rękawy i zanurza łokcie w parującej wodzie.
Koło mnie stoi ciotka Ewelina: ręce złożyła na krzyż, głowa podniesiona dumnie, oczy
ciemne i ciemniejsze jeszcze patrzą uważnie i przenikliwie, brwi ściągnięte surowo, i tylko
usta igrają swobodnie, i tylko język się łasi o zęby spiczaste.
Nie muszę pytać o drogę, nie wiedzie ona przez stodoły i kieraty, przez bóle i cierpienia.
Idę prosto tam, dokąd wiodą mnie nogi, przechodzę przez ciemność (tum zyskał pieczęć cielesną
odbitą w miejscu niezbyt dostojnym), przechodzę przez schody i przez półmrok (a w
nozdrzach ostro świdruje koński pot i podzwaniają miedziane brzękadła), przez ganek
oszklony i oto wypływam w okolicę odbitą przez księżyc, który sam żyje z tego, że powtarza
czyjś głos ścieląc srebrnym echem. Już mnie witają psy wachlując ogonem, a jeden, czarny i
jakby w rtęci kąpany, kładzie mi łapy na barki i zbliżając pysk chłodny i pachnący psiną, zagląda
w oczy, jakby pytając o coś, a gdy milczę nieugięcie, pies Czarek opada na ziemię i
zataczając koło, jedno i drugie, węszy skamląc z cicha. Idę więc dalej wyprzedzany przez
sforę psów, przez alejki, przez ścieżki i przez sad i oto pod krzakiem smorodiny, gorzkim dziś
bardziej niźli zazwyczaj, bo obwieszonym owocem czarnym, stoi ta, której nie odróżniłbym
od zwierząt równie rtęciowych i w sadzy kąpanych. Ręce zwinięte w kolebkę, głowa pochylona
frasobliwie, a na twarzy uśmiech niejasny, jakby zdjęty z czyjegoś oblicza.
Mamy więc dziś radość wielką, wesoła noc nam nastała: rozwiązały się losy czyjeś, otworzyły
się wrota zawarte na głucho, buchnęła czerwień radosną strugą! Przyjmijmy więc godnie
brata naszego w krwi, ciele i duszy jedynego, ścielmy więc mu drogi miękko, śpiewajmy
więc mu rzewnie!
Oto i ja przejmuję w kolebkę rąk tego, który przeszedł drogę daleką poprzez gąszcza trzewi
i tłuste szpiku, zaułki, poprzez wzgórza wątroby i miękkości płuc, który uwił swe gniazdo
w mokrościach łona, aby, gdym zapukał nieostrożnie, wywołując imię Abaczów, odpowiedzieć
na mój głos, a na swój gorzki los. Kołyszę więc łagodnie Abaczowe dziecię (ą psy ryją
zawzięcie pod krzakiem smorodiny), kołyszę mego brata najmłodszego, który przyszedł, aby
spełnić do końca, co Abaczom pisane.
A księżyc odpowiada na wołanie tego, który uszedł pod ziemię, aby ryć tam do rana swój
tunel ognisty, a księżyc go przedrzeźnia, bo blady jest zbytnio, aby godnie mu odpłacić czernią,
co strupy kryje i kawerny zamarłe.
A ciocia Ewelima podnosi twarz zaciśniętą w uśmiechu łagodnym i wystawia swoje zęby, i
głos jej trwoży psy, że leżą nad jamą głęboką i ziają...
34
VII
Ponownie więc siedział wujaszek Antoni zamknięty w łaźni na kłódkę, znów (jak w dawnych
czasach, gdy stary Abacz nie tracił nadziei) łaźnia miast łączyć w trudzie samooczyszczania
stała się miejscem więziennym.
A przecież przez te lata stary Abacz powinien był się już nauczyć, że na nic zdadzą się
wszelkie próby podźwignięcia rodu: śmierć Najmłodszego, obłąkanie Eweliny, zamążpójście
tej, która się stała moją matką, a wreszcie nieszczęśliwy ożenek Witolda, czyż nie objawiały
coraz wyraźniej owego drugiego, ukrytego dna, kładąc na Niżany długi cień zachodu...
A jednak Abacz zamknął i trzymał Pierworodnego w łaźni, trzymał jakby na przekór
wszystkiemu, jakby wierząc, że da się jeszcze wyprostować ścieżki splątane. Trwało to przez
kilka dni, aż do owego pamiętnego wieczoru, kiedy Grażyna przedwcześnie powiła dziecię, a
był to syn o dużej głowie, którą uczynił kobiecie wielkie cierpienie, i ten pierwszy wnuk, co
dziedziczył nie tylko głowę Abaczów, lecz również imię rodowe, pożył wszystkiego trzy godziny
wracając w mrok i zapomnienie.
I wtedy stary Abacz przykazał babce, żebym zaniósł jadło wujaszkowi Antoniemu, pomimo
iż powszechnie była znana, w Niżanach moja nerwowość, ostatnio wzmożona nadzwyczaj,
co się nawet odbiło w mych snach. Poszedłem więc do łaźni, najsłabszy, najdrobniejszy
i dzięki ojcu stojący poza Niżanami, co, sądzę, było nie bez znaczenia dla starego Abacza,
dźwigając garnek z tłuczonymi ziemniakami i dzban mleka.
Wuj Antoni siedział na pryczy, nie ogolony, w ubraniu zmiętym, lecz zachowującym ślady
niestrudzonej elegancji. Nałożywszy szkła na wzgórek nosa wuj Antoni pojął, że zakończyła
się ostatnia próba, że na powrót odzyskał swą nieograniczoną wolność, a że wolność tę
otrzymał z rąk Abacza (chociaż za moim pośrednictwem), więc równocześnie otrzymał, jeśli
nie błogosławieństwo ojcowskie, to przynajmniej milczącą aprobatę czy też milczące przyzwolenie.
Wujaszek Antoni ożywił się wyraźnie i zabrawszy się do ziemniaków, mówił do mnie już
ze świadomością człowieka rozgrzeszonego i dopuszczonego do swej wolności.
– Widzę, żeś schudł ostatnio i zmizerniał tak, że przypominasz mi pewnego młodzieńca,
który, ażeby było śmieszniej, przepasał swoją słabość pasem podchorążackim i uzbroił swą
łagodność, melancholijną i pochłoniętą sprawami serca, szablą oficerską. Dlatego jesteś dla
mnie jak dziewczynka, która przeczuwa swój los, lecz jeszcze nie ma nic z owej babskości
zaborczej i brutalnej; ona to podściela swe pośladki mięsiste i wciąga w swą babskość wszelkie
ziarno, ażeby spulchnić swą rolę na męską niedolę, mówię więc, że jesteś ofiarnym jagnięciem
albo też synogarlicą pierzastą, gdyż jak i one, te ofiarne mistyczne stworzenia, gotowyś
nie na zabór i panowanie, ale na ofiarę na ołtarzu miłości dla tych, którzy cię upodobali
najbardziej...
A widząc, żem się żachnął lekko, wujaszek bojąc się widocznie, abym nie wyfrunął z łaźni
pozostawiając go sam na sam z jego wolnością, która, widać to było, ciążyła mu mocno, zaczerpnął
głębiej z garnka i powiedział:
– Nie bądź nadmiernie podejrzliwy i nadmiernie dumny, gdyż zbytnio stajesz się podobny
do owego przepasanego i z szablą i serce moje nie może znieść tego podobieństwa, którego
było i talk aż nadto jak na moje rozszarpane ostatnio nerwy. Boć duma wasza z gruntu jest
fałszywa, podobnie jak podejrzliwość, mogą one również i ciebie przywieść do czynów roz-
35
paczliwych, jakie zawsze koronują fałszywe rozpoznanie. Musisz wszak dobrze wiedzieć,
jeśliś dojrzał do swego losu, że słabość owa, jaką czujesz do tej, którą nazywasz „matką”, a w
duchu zwiesz ją „mamusią”, że słabość ta nie jest oznaką li tylko tego, co podajesz za swą
miłość (bo po cóż wówczas owe cierpienia i wieczna podejrzliwość, i radość na widok paznokci
szlachetnych niczym muszle słonych mórz), ale że kryje się w tym coś po stokroć
głębszego, coś co przekracza biologię i wszelkie synostwo (narzucone przez naturę, że jesteś
wierny abaczowości, jaka się uszlachetniła przez stulecia swej historii ma tej ziemi, tak że
dostąpić mogła tajemnicy prawdziwej miłości, że odważyła się przejrzeć sama w sobie, albowiem
tylko w taki sposób może być zachowana równość i harmonia w uczuciu, tylko w taki
sposób uczucie nie upodli się partnerstwem zbyt słabym, lecz rozkwitnie nadzwyczaj pięknie.
Jeśli więc sobie uświadomisz należycie, co ci przed chwilą rzekłem (a powiedziałem upoważniony
również przez głowę rodu, fetory przysyłając ciebie rozgrzesza mnie i równocześnie
zachęca), jeśli więc przemyślałeś dokładnie, co ci rzekłem (a jestem pewien, że to uczynisz,
gdyż żarliwy jesteś w poszukiwaniu swej natury), wówczas zgodzisz się ze mną, że
tamten, którego świat nazwał oficerem, okazał się zbyt słabym Abaczem i że kostium, który
mu narzucił świat zazdrosny o jego młodość i jego piękność, że kostium ten był nędzną maskaradą
niewartą nawet splunięcia, a on tymczasem zawierzył swej szabli i swym amarantom
tak dalece, że porwał się na czyn szalony. Mówię – ciągnął wuj Antoni, odstawiwszy gary,
które mu przyniosłem – że zbytnio ranisz moje serce przypomnieniem Najmłodszego, tak iż
zdaje mi się, jakbyście wymienili między sobą dusze. Nie mogę więc oprzeć się pokusie, co
mówię, nie pokusie, lecz sprawiedliwemu żądaniu serca, tego serca, które najlepiej z was
wszystkich poznało naturę Abaczów, ażeby (jak to uczyniłem kilka dni temu z twą matką i
Cieciurlą, o którym mówiłem ci już, że jest twym czwartym wujaszkiem) tę duszę przewieść
przez ogień próby, ażeby i ciebie nauczyć prawdziwego losu Abaczów. Nie będę krył, że żywię
utajoną nadzieję na wyprostowanie ścieżek i tego, który się ugiął przed próbą i odszedł
przedwcześnie, bo widząc w twych oczach jego oczy mam was obydwu naraz.
Wypowiedziawszy te słowa wuj Antoni podszedł do mnie blisko i zajrzawszy mi głęboko
w oczy, ujął łagodnie za ramię i przybliżył moją twarz do swojej wielkiej, mięsistej twarzy,
na której malowała się powaga, skupienie i lekkie zakłopotanie, jak gdyby wuj Antoni nie w
pełni jeszcze był pewien swojej wolności czy może tego, że wolność ta nie zdradzi go w tej
strasznej próbie. Ja zaś stałem (nieruchomy, jakby odrętwiały, niezdolny do żadnego czynu i
do żadnego słowa, i wówczas, na szczęście (na wielkie szczęście!), drzwi łaźni skrzypnęły na
drewnianych zawiasach i stanął w nich mój prostoduszny ojciec.
– Witamy – rzekł wuj Antoni, cofając się o kilka kroków i zachowując na twarzy wyraz
powagi pomieszanej z zakłopotaniem – witamy szanownego Żubrowicza. Cóż to przywiodło
szanownego szwagra w me ubogie progi, czegóż to poszukuje szanowny mąż mojej zbłąkanej
siostry?! Czy w swej osławionej dobroci węszy on upadek, zepsucie i grzech śmiertelny?!
Och, znam takich jak wy maluczkich – ciągnął wuj Antoni – takich, co skaczą na pochyłe
drzewo oddając się rozpuście lenistwa, aż nazbyt dobrze znam was, prostodusznych i prostolinijnych,
co się zanurzacie aż po czubek głowy w bagnie swej dobroci, co macie ze swą duszą
tyle do czynienia, co z zeszłorocznym śniegiem, och, znam aż do znudzenia. Przebiegli
jesteście, węsząc wszędzie zepsucie, aby czym prędzej czmychnąć na swą małpią gałąź, pod
swe niebo bezmyślne, aby stamtąd donośnym głosem obwieszczać światu o swej poczciwości,
tyle mając z dobrem wspólnego, ile dobro może mieć wspólnego z wami, czyli nic! Bo
dobro, szanowny mój szwagrze, to nic innego, jak wierność swemu sercu, aby jednak być
wiernym sercu, najpierw należy poznać swego pana. Och, zaręczam ci, że nie jest to sprawa
prosta ani łatwa, och, klnę się wszystkimi świętościami, mój ty mężu mej siostry, że sprawy
serca wymagają odwagi zaiste anielskiej. Dlatego mogę patrzeć prosto w twarz każdemu
człowiekowi, teraz i przez całe życie, żem nigdy nie grzeszył brakiem śmiałości, żem się porywał
na rzeczy wielkie, może nawet zbyt wielkie jak na moje wątłe siły. Nec plus ultra! –
36
mój szwagrze. Widzisz, muszę siąść, gdyż rzeczywiście jestem zmęczony nieco, tym bardziej
jestem zmęczony, żeś nadszedł w chwili niezbyt stosownej, w momencie, gdy mocowałem się
ze swym sercem utrudzonym pewnym wspomnieniem, gdym ponadto natężał swe siły do
nowego wzlotu. Tak... Patrzysz z niepokojem na tego, którego uważasz za swego syna, ale
cóż on ma z ciebie? To, żeś wzbudził go swym nasieniem do życia, jest twoją najmniejszą
zasługą, boś czynił to poddany władzy ślepego instynktu, chcąc dogodzić swym niecnym, na
wpół starczym zachciankom. Zresztą, gdybyś był młodszy o pół swego życia i nosił zadzierzysty
wąs, dalej byłbyś tylko wzbudzicielem ciała. Stąd też tajemnica waszej rozrodczości i
waszej cielesnej niezniszczalności, ale jeśli my, Abacze, zginiemy – biada wam, Żubrowiczom,
gdyż znów powrócicie do kamienia, trawy i drzewa, znów będziecie ganiać po swej
barbarzyńskiej puszczy postawiwszy ogon w świecę.
Mój ojciec wysłuchał tej dziwnej i wyraźnie prowokującej przemowy wuja Antoniego z
łagodnym spokojem i w lekkim zakłopotaniu, że wyglądało, jakby przejął wyraz twarzy od
Antoniego, gdy z kolei wuj Antoni, w miarę jak mówił, stawał się coraz bardziej cierpki i
boleśnie smutny. Kiedy jednak wuj Antoni doszedł do „nasienia” i ,,starczych zachcianek”,
ojciec spurpurowiał.
– Cóż to Antoni plecie! – zawołał. – Jestem czysty jak kryształ i nic nie mam do ukrywania.
Widać tak Bóg chciał, żebym się ożenił z waszą siostrą, bo w życiu każdy ma swoje
miejsce i obowiązki. I tak jest stworzone wszystko, proszę ja was, że musi być mąż i żona,
kobieta i mężczyzna, a potem ojciec i matka. I co mnie tu będzie Antoni uczył, kiedy samemu
trzeba się jeszcze uczyć. Wstydziłby się Antoni wciągać moją żonę, a swoją siostrę w podobne
skandale. I w ogóle niech Antoni sobie idzie, dopóki są drzwi otwarte, a to znów jakieś
głupstwa wymyśli!
– Nigdzie się stąd nie ruszę! – oświadczył niespodziewanie wuj Antoni i żeby zadokumentować
swą niewzruszalną wolę pozostania na miejscu, zdjął marynarkę i rzucił ją na pryczę
usłaną brzozowymi witkami.
– Zbyt wysoko cenię swoją wolność, abym miał opuszczać moje miejsce więzienne jak
tchórz najgorszy! – ciągnął wujaszek. – Zbyt dobrze znam swoje miejsce i swoje obowiązki,
abym zabiegał o łaskę zwolnienia z łaźni, w której zostałem zamknięty przy użyciu przemocy
i zgoła bezprawnie. Wyjdę stąd dopiero wówczas – ciągnął rozpalając się wuj Antoni – aż
przybędzie tu stary Abacz i przeprosi mnie za gwałt dokonany na mojej osobie! Ha, ha,
ucieczka, i to przy współudziale Żubrowiczów – oto co sobie obmyślił ów przebiegły starzec!
Nie, nie tak łatwo wam pójdzie, synowie byka i żubrzycy. Powiedziałem, nie ruszę się stąd
dopóty, dopóki stary Abacz nie odważy się spojrzeć sobie w oczy! Dixi!
Wyrzekłszy te słowa wuj Antoni siadł na pryczy i założywszy ręce czekał, aż opuścimy
łaźnię. Co też uczyniłem, nie bez pewnej zresztą trudności, gdyż drzwi zamykały się nadzwyczaj
ciężko, a mój ojciec nie mógł mi w niczym pomóc:
ponownie był oszołomiony i jakby lekko zachwiany wewnętrznie, ponownie był dotknięty
do żywego przez Abaczów, którym, podobnie jak Hrabiczowi Młodszemu, życzył przecież
jak najlepiej.
Moja matka, biała niczym brzoza jesienią, ze złocistym puklem na czole, szła przez łąkę,
chociaż łąka była niepotrzebna, bo oddała wszystko mojej matce, że wydawała się matka
równocześnie i łąką, i kwiatem, i tym, co się cieleśni na łące; była więc matka pełna w swej
delikatnej skórze, w swych oczach i rękach krwistych, choć obdarzonych kwiecistością przyrodzoną,
w swych zapachach ostrych jak sól i ciepłych jak piec chlebowy. A była moja matka
również ponad tym, więc miłowała ją łąka swym trwaniem bezmyślnym i prostym jak oddech,
a cóż dopiero mówić o mnie tak bardzo nierównym mojej matce, że potrzebowałem jej
w każdym mgnieniu mego życia, które bez niej wyczerpałoby się wpół westchnienia.
Stojąc tak w cieniu olch wysokich, jakie otaczały od wschodu łąkę Abaczową, i patrząc na
matkę pojąłem, jak bardzo się mylił wujaszek Antoni sądząc, iż miłość rozkwita w równości i
37
harmonii. Wiedziałem przecież swoim sercem nie od dziś, jak niemądre jest przypuszczenie,
że miłość syci się równością i tym, co wuj Antoni nazwał – godnym partnerstwem. Bo nie ma
nic bardziej sprzyjającego uczucia od nierówności, nic mocniej nie podsyca serca niźli niesprawiedliwość,
jaka jest wynikiem tej nierówności! Czegóż bym pragnął, gdybym był napełniony?!
Po cóż miałbym niepokoić swe serce, jeśli miałbym otrzymać to samo?! Nierówność
więc, a nie sprawiedliwość, nie idylliczna poczta serc, lecz wieczne pożądanie i prośba ustawiczna...
Przecież nie darmo prześladowała mnie wieczorami owa wizja globu ziemskiego, nieprzypadkowo
byłem trapiony lękiem i przerażeniem –od dawna bowiem odkryłem swą nierówność
i swoją ograniczoność. Boże mój, gdzież tu miejsce na harmonię i gdzież tu miejsce na
wolność, którą tak sobie ceni wuj Antoni!
Zaiste, dziwnemu wypaczeniu uległ wujaszek Antoni, jeśli upatruje miłość w czymś, co
jest tożsame, zaiste dziwnymi drogami potoczyło się życie Abaczów, jeśli w sobie szukają
ratunku i pełni, zaiste, to jest chyba owo przekleństwo losu, który zawiesił swój miecz nad
rodem Abaczów pragnąc go wytracić. Tymczasem zaś Żubrowicze mnożą się wzbogacając
świat nieco pospolitą i prostacką, lecz jakże potrzebną Abaczom odmiennością i rozmaitością.
I zatrwożyłem się w swoim sercu, gdyż wiedziałem, najmłodsze dziecię Abaczów i syn swojej
matki, jakimi jeszcze siłami rozporządzają Abaczowie, gdyż czułem najlepiej, jak wielki
był zapał rozpłomieniający ród osiadły na Niżanach, a wywodzący się z Abaczowszczyzny;
zląkłem się mocno, bo pojmowałem najlepiej, że nie ma w Abaczach nic z kłamstwa i z letniości,
że tak jak to mówił przed chwilą wuj Antoni, Abaczowie nigdy nie grzeszyli brakiem
odwagi, że zawsze byli nec plus ultra!
Szedłem więc z matką ścieżką biegnącą wśród łąk Abaczowych wprost do Andruszkiewiczów.
Przejęty byłem smutną radością, czując swoją dłoń zagubioną w gnieździe czuwających
jakby przez sen palców, ciepłych od wnętrza i suchych od tego ciepła. Paznokcie jej
kwitły delikatnie białymi chmurkami, co stanęły na różowym niebie, podobno na bogactwo i
szczęście, ale Boże mój, miała tego bogactwa moja matka w sobie aż nadto, tylko szczęście
nie chciało przyjść!
Skręciliśmy nad strumyk, który przyjmował spracowane wody spod koła młyńskiego i
(prowadził je do rzeki Wilejki. Wiła się rzeczka pokrętnie, znać (nie spieszyła zbytnio zawitać
do Wilejki, gdzie był jej koniec. Doceniały tę wierność Abaczowym łąkom drzewa i krzewy
nadbrzeżne, chroniąc wilgoć i zwijność kapryśną rzeczki, raz rozdwojonej w mułach i iłach
dennych, to złączonej na powrót. Stały więc olchy piętrem najwyższym, bogate w zielone
szyszki, szumiąc liściem klejkim, który ściągał wszelkie ropnie, co nabrzmiewały na rękach i
stopach, gdy weszła tam ostra drzazga. A oto czerwieniał świeży pniak, aby sczernieć przez
zimę i po latach wrócić do ziemi, gdy tułów olchy, poćwiartowany i obdarty ze skóry, rósł
pod ręką Śnitki w niecki i skopki, w wielkie chochle i łyżki kuchenne. A dołem szły leszczyny
i olszyny, szła dołem kalina ze swym liściem, co nie był dość szeroki, i słońce kłuło igłami
dno rzeki wyłuskując bursztynowe kamyki. I był chmiel chmielny rozrzuciwszy po krzakach
swój warkocz zaczepny, rozłożywszy swe skrzydła podcięte z podwiązanym pomponikiem,
który chwiał się lekko opity powietrzem. A na samej ziemi klęczał koński szczaw i puchł łopian
podbity bielą, i ostrzyły swe zęby mizerne, bo cienkie jak świst nietoperza – pokrzywy.
Zaś w darni wilgotnej chroniły się różne korzonki i była tam wytrwale tropiona Waleriana,
myląca (lecz nie na długo) swym pietruszkowatym listkiem. Tu powinny były chodzić koty
opilce i nasza kotka, którą zwaliśmy Miłka. A w tej puszczy rzecznej siedziały ptaki, zdarzała
się też często kukułka, niosąc w pośpiechu jajko i gasząc swym głosem śpiew wilgi, co przyfrunęła
znad Wilii. W wodzie spracowanej na młyńskim kole czuwały zielonkawe jak mech
płotki, aby nagle błysnąć srebrem szczerym i umknąć zwinnie i zgodnie w głębię pod nawisem
olchy. Wplątany między korzenie stał tam nieruchomo tęponosy szczupak, a pod nim
raczkował rak wlokąc ciężkie szczypce. Nieraz szedłem z koszem w rzeczkę i brnąc po kola-
38
na w wodzie, co pachniała błotem i letnią mokrością, zanurzałem kasz w głębię podkorzenną.
I błyskały na dnie kosza płotki dziwiąc się rozwartym okiem swojej zwiędłej śmierci, podrywając
się do życia, które uszło z wodą. Albo też, rozgrzebawszy piasek, ciągnąłem za ogon
piskorze namydlone tak skrzętnie rybią śliskością, że bez trudu przepływały mi przez zawarte
ręce.
Teraz szliśmy dalej, poprzez rów graniczny otoczony łozą i wierzbą, co stała jak pięść zaciśnięta,
lecz już nieporadna w swej srogości, już trapiona dziuplą bezzębną.
Gdyśmy tylko przekroczyli granicę i przeszli na tamtą stronę, gdzie powinno było trwać
oblicze świata, jaki odrzuciwszy swój ogon milowy poza krótki horyzont czuwał naprzeciw
Niżan, oparłszy na łapach swą twarz zamyśloną, wprost na nas jak wystrzelona z łuku pędziła
co koń wyskoczy – piękna amazonka. Brzuch koński grał w galopie skróconym, skrzypiały
popręgi, oko końskie, samotne i patrzące z wysoka, toczyło aksamitną kulą, a piękna amazonka
ścisnąwszy nogami wierzchowca i podawszy się do przodu śmigała go bizunem kąśliwym.
Koń zarył kopytem, wyprężając pierś muskularną, i nagle poczułem się porwany do góry, i
postawiony przed znajomą twarzą o nozdrzach rozdętych lekko i oczach szarych i przyprószonych,
jakby to one były zamyślane wiecznie. I usta Wandy (bo była to Wanda – oblubienica
Najmłodszego i moja chrzestna matka), pachnące tytoniem i wiatrem, o zbladłej czerwieni,
jędrne i miękkie zarazem, przylgnęły do moich policzków.
Cóż miałem czynić, oderwany tak nagle i brutalnie od matki i postawiony przed to obce,
chociaż znajome oblicze, podniesiony nad ziemię i podwyższony o wysokość krnąbrnego
ogiera, który wystukiwał nogami niecierpliwy rytm i napinał swą giętką szyję. Gdy tak trwałem
w osłupieniu i trwodze, która była już męką (gdyż matka stała na dole, jakby nie dostrzegając
mego porwania), Wanda przytulając mnie do swojej piersi wyszeptała z wiatrem imię,
którego dźwięk rozpoznałbym zawsze. Ponownie więc w tak krótkim, a jednocześnie jakże
długim czasie przeistoczyłem się, ponownie, miano iż byłem sam z sobą, stało się nas dwóch,
albowiem Wanda, jak to niedawno czynił Wielkogłowy, wywołała imię dumnego i nieustępliwego,
który za sprawą Abaczowego losu odszedł z tego świata. Pogrążyłem się w głębokiej
rozterce, gdyż chciałem odpowiedzieć na to najgłębsze i najcichsze wołanie, którym narzeczona
wzywała swego umiłowanego i przeznaczonego na życie, ale również wzywała mnie i
ta, która stała na dole, tak pysznie obojętna, nieograniczona i niepojęta. I wtedy ogier prychnąwszy
energicznie powrócił do swego lotu: szumiąc grzywą, dudniąc brzuchem i bijąc kopytem
o łąkę pędził ciskając darnią wydartą łące. I ja pędziłem w ramionach amazonki, z
wołaniem wiatru w uszach, który znał imię Najmłodszego najlepiej, z biciem serca, które
trwożyło się i cierpiało podwójnie. Tak przesadzaliśmy rowy i kałuże rozlane na łące, niskie
płoty i krzaki i cierpiałem coraz bardziej od tego pędu i tego rozdarcia. Aż wreszcie koń, zatoczywszy
koło i zwróciwszy ogon ku horyzontowi, co zewsząd otaczał Niżany, pognał galopem
w stronę tej, która stała na skraju łąki. Nadlatywałem jak wielki ptak z szumem piór i
końskiego włosia, przebity na wskroś swym cierpieniem i rozdarty między dwa skrzydła i oto
wzbiwszy się nisko nad łąkę już spadałem w jej ramiona, przyjmujące i obojętne w swej mocy.
Szliśmy z matką drogą, co wiodła ze stacji w krainę rozległą; na prawo w dole czubkami
olch i lip stuletnich szumiały Niżany, na lewo zaś, dokąd biegły wąskie pólka, nasunąwszy na
brew strzechy nadgniłe, czekała cierpliwie swej godziny wieś ludna i chmurna. Szliśmy drogą,
którą tu zwano gościńcem, bo tędy jeździli goście bogaci – kupcy, wioząc ze Wschodu
jedwabie i perły, ikony ciemnolice i cynamony ceglaste, wracając objuczeni bursztynem,
księgami oprawnymi w skórę i zgubnymi nowinkami. Szliśmy tą gorzką drogą, porosłą po
brzegach piołunem i łopuchem, babką, która wystawiała słupki pokryte kwiatem i kurzem,
porosłą krwawnikiem i rumiankiem, co się bielił i żółcił skromną główką; wędrowaliśmy tą
gorzką drogą, bo tędy szły od wieków ludy uzbrojone w łuk i strzałę, w miecz i kopię, a
wreszcie w broń, która zabijała dużo i szybko. W głębokim dole, skąd przed laty czerpano
39
piasek, stały krzyże pochylone lekko i szare od deszczów, w tym dole można było jeszcze
znaleźć naboje, już przerdzewiałe, lecz kryjące w sobie proch ciągle żywy, gotowy do ognia i
strzału.
Na skrzyżowaniu gościńca z drogą, co wiodła od wsi do Niżan, czuwał inny krzyż – sklecony
naprędce, biały, brzozowy, z łopotem naddartej kory. Tutaj dokonał się czyn brutalny,
tutaj nieodpłacona miłość wybuchała burzą gwałtowną, ukazując przerażającą zaborczość i
absurdalność ludzkiego serca, które gotowe jest niszczyć kochając i kochać niszcząc, bo przecież
jasne było, iż ów chłopiec (opiewany dziś w wiejskiej piosence), zagłębiając nóż w piersi
kochanki, pragnął zapanować nad tym, co nim władało. A potem, gdy już dokonał swego, gdy
poznał jej bezbronność i oddanie tak pełne, że potulniejsza była od jego dłoni, ujrzał, że ponownie
zrównał ją z czymś, co się okazało nieporównywalne, i oddalił ją tak daleko, że aby
zbliżyć – trzeba własnego życia.
Siedliśmy z matką w tym miejscu podwójnej śmierci, pełnym wiatru i smutku. I tak patrzyliśmy
ma drogę rozchwianą i bezdrzewną, biegnącą w koleinach aż do sinej krechy olchowych
zarośli. Gdzieś tam, wstawiona w koleiny, raz głębsze, to znów błyszczące w słońcu,
szła od olszyny furka kładąc się z piskiem na skrzypiące koła, szła powoli, pracowicie, z
chłopską wytrwałością.
Czy miejsce to wybraliśmy przypadkowo, zmęczeni spacerem opadając na pierwszym pagórku,
aby oddać się głębokiej zadumie, która była również odpoczynkiem dla serc, chwilą
zawieszenia uczuć wpół lotu, gdzieś między ziemią i niebem, w jakimś nieokreślonym dalekim
punkcie? Czy też natchnieni sprawami rozgrywającymi się w nas dążyliśmy uparcie do
tego punktu, wleczeni jakimś niewytłumaczalnym musem, który znają jedynie zbrodniarze? A
może było to przeczucie, a więc również mus wewnętrzny, lecz bardziej powściągliwy w
swych nakazach, przeczucie, a więc oczekiwanie na coś, co było zapisane w losach, a może
nawet zapis ten stał się już rzeczywistością, nie zrealizowawszy się jedynie w naszym sercu?!
Patrzyłem bezmyślnie na furkę, gdyż tylko ona mogła wprowadzić jakiś ruch i zmianę w
mych sprzecznych doznaniach, patrzyłem na gniadego konia o dużym łbie kiwającym się w
takt powolnego kroczenia, objętym jak w ubogą aureolę w lęk gięty w wątłym drzewie i po
pękany od starości; o pęknięcia te zahaczało się końskie włosie zwisając nad głową gniadosza
niby droga pajęcza; patrzyłem na ten wielki spracowany łeb, jakby spodziewając się, że on
odpowie mi, co robimy pod tym białym krzyżem, i wyjaśni też, jakie myśli go zaprzątają, gdy
tak kroczy wsparty na czterech sękatych nogach po gościńcach, bruzdach i zagonach. A koń
szedł dalej, cierpliwy w swoim trudzie, którego musiał już nie zauważać, oddając się swemu
ciężkiemu kroczeniu, w którym była cała jego myśl i całe istnienie.
Gdy gniadosz miał skręcić w boczną drogę, wiodącą w krainę zaścianków, matka, która do
tej chwili tkwiła w jednym z tych nieokreślonych stanów, podniosła się nagle i zamarła, równie
biała, wysoka, z trzepoczącym lokiem, zamarła patrząc prosto i mocno i rozumiejąc jasno
i dokładnie.
A na wozie, na drewnianej skrzyni, długiej i wąskiej, siedziała ta, którą upodobał sobie
przed laty stary Abacz, a potem zesłał do Abaczowszczyany, i ujrzawszy w całej okazałości
Ni-żany wstała i wyciągnąwszy rękę coś kreśliła. A twarz jej, twarz Abaczowej kochanki,
kurczyła się przy tym i brzydła, aby wreszcie wybuchnąć krzykiem tak długim i przejętym do
głębi, że znają go tylko ludzie i psy...
40
VIII
Tak spełniło się, co się miało spełnić. Pierwszy Abacz odszedł zaledwie zdoławszy uchylić
drzwi i spojrzeć wzrokiem niewidzącym, rozszczepionym między światło i mrok; odszedł,
jakby dojrzawszy coś, czego nie byli w stanie dojrzeć pozostali przy życiu Abaczowie, ci,
którzy znali świat w rozmaitości jego kształtów, wydarzeń i uczuć, ci, którzy byli bogaci, lecz
ulękli się rozmaitości. Drugi Abacz, podobny do mnie, gdyż zamaskowany nazwiskiem, miał
dłuższe życie, ale również stało się z nim tak, że gdy tylko pozbył się nieświadomości, stracił
swą chłopską żywotność i prostoduszność, że gdy tylko wstąpił na ścieżkę Abaczową, zaraz
go otoczyły kołem owe głody nienasycone, dla których niczym był kartofel i szynka wędzona,
niczym bliny czy nawet kołduny litewskie.
Zginął Cieciurla w okolicznościach niejasnych i jakby przypadkowo i w tym również ów
syn gospodyni Abaczowej wierny był Abaczom, którzy odchodzili z tego świata jakby przez
pomyłkę i niechcący, jakby pragnąc tym wydarzeniem nieodwracalnym udowodnić komuś, że
wszystko jest w porządku, że o nic do nikogo nie mają pretensji i że w ogóle nic się właściwie
nie stało.
A kiedy już było wiadomo, że to jednak śmierć, gdy ciekawość ludzka kierowała się ku
ofiarom dramatu, wychodziły na jaw jakieś podejrzane okoliczności, nagle okazywało się, że
w tej zwykłości kryje się jakaś niezwykłość. Wówczas poczynały krążyć różne domysły i
plotki, które z czasem urastały w legendę. Tak było ze śmiercią Najmłodszego, który zatruł
się czadem, zatruł się z winy gospodarzy – w (porę nie przesypali oni pieca. Ale stugębna
plotka dała wiarę właścicielom domku, którzy ze zrozumiałych powodów bronili swego pieca,
gdy tymczasem zduni wynajęci przez Abacza udowodnili, że piec, jak się fachowo wyrazili,
miał zły cug. Zresztą o winie pieca mógł zaświadczyć wuj Antoni, który w ostatnim
okresie życia brata bywał tam częstym gościem.
Odszedł Cieciurla w sposób zgoła niewinny, przypadkowy i niepoważny (jeśli można użyć
słowa ,,niewinny” i „niepoważny” w odniesieniu do wydarzenia, u którego źródeł kryje się
największa niesprawiedliwość, jaka może zaistnieć). Oto wybrawszy się w jakiejś sprawie do
Miasteczka Cieciurla wyszedł wczesnym rankiem z Abaczowszczyzny, ażeby na czas pokonać
dziesięć kilometrów, które dzieliły zaścianek od stacji. Widocznie nie doceniał należycie
swych możliwości młody Cieciurla, a może jego szparkość wzmagało poczucie własnych
niewyczerpanych sił, dosyć że znalazł się on na stacji na godzinę przed odjazdem pociągu.
I tam, na oczach oczekujących na pociąg wiejskich podróżnych, którzy – nieufni wobec
wynalazków technicznych współczesności – gromadzili się na placyku przed stacją i na peronie
już na długo przed zapowiedzianą godziną – Cieciurla począł zdobywać srebrzystą topolę.
Stały one tam od dawien dawna, zielone i srebrne, (prósząc puszystą watą; zimą placyk drzemał
pusty, biały już od śniegu, lecz topole dalej czyniły igraszki z naturą zachowując w
swych koronach zielone kule. Te właśnie kule, prawie niewidoczne w powodzi liści, uczepione
najwyższych gałęzi, zielone zimą i latem i przez to będące w oczach ludu symbolem miłości
i życia, mające też moc chronienia przed piorunem, gdyż tylko piorun mógł je zasiewać na
czubkach potężnych drzew, pragnął zdobyć mój czwarty wujaszek. Ażeby stało się zadość
wszystkim okolicznościom śmierci Abaczowej, chęć ta naszła go, jak opowiadali naoczni
świadkowie, z błahej zupełnie przyczyny: oto jakiś wieśniak wskazując palcem jemiołę miał
zawołać: „Tego jeszcze wam brakowało!” Wykrzyknik ten nie mógł mieć jakiegoś związku z
41
Cieciurla, gdyż Cieciurla nie zamienił ani jednego słowa z chłopem, i był zapewne skierowany
do kogoś z obecnych na placu, tym bardziej zawołanie to nie mogło do niczego zobowiązywać,
że jak się potem okazało, chłop ów był podpity i cuchnęło od niego na kilometr samogonem.
A jednak Cieciurla na oczach wszystkich zaczął włazić na topolę i czynił to z dużą
zręcznością i swobodą, jak gdyby przez całe życie nic innego nie robił. W swej zuchwałości
nie wybrał on jemioły bliższej, łatwiejszej do zdobycia, lecz drapał się na sam czubek, na
najwyższą gałąź, z którą żyła w czułej symbiozie, wpiwszy swe przyssawki w głąb drewna,
jedna z najpiękniejszych jemioł. I kiedy scyzorykiem szczęśliwie rozłączył tę pasożytniczą
czułość jemioły i winien był schodzić na dół, nagle, jakby pośliznąwszy się, mój czwarty
wujaszek rozłożył szeroko ręce i trzymając kurczowo jemiołę zwalił się na dół łamiąc z trzaskiem
gałęzie.
Nieraz zauważałem w oczach mojej matki głębokie zamyślenie, była to zaduma szczególnego
rodzaju, zaduma, w której przejawiało się nie tylko właściwe dla tego stanu ducha patrzenie
w nieokreślony punkt, owa głęboka i wiele znacząca bezmyślność, ale zarazem w patrzeniu
tym przebijała jakaś mocna i uporczywa myśl i ta podwójność matczynego zamyślenia,
które mówiło o czymś i zarazem milczało, sprawiała na mnie szczególnie bolesne wrażenie,
gdyż zdawało mi się, że moja matka w zamyśleniu tym nie wypoczywa, lecz męczy się,
daremnie usiłując coś przeniknąć i do czegoś dotrzeć.
Pewnego dnia, gdy matka dumała dłużej niż zwykle, Śnitko spotkawszy mnie przed gankiem,
gdzie siedziałem na ławeczce równie zamyślony i zasmucony, patrząc ironicznie sponad
okularów, rzekł:
– Cóż to tak odpływacie na swoich sennych rumakach, dokąd to podążacie, syn i matka?
Ona jest daleko, ona już płynie od lat – mówił nieco dziwacznie, wskazując na przechodzącą
właśnie Ewelinę. – Tak to jest, swój ciągnie do swego. Pomieszanie do poplątania. Tak to
jest...
Czyż można było znaleźć bardziej okrutne słowa w owych dniach nagłych zgonów i głębokich
smutków? Czyż jeszcze jaśniej można było dać do zrozumienia, że nie koniec na tym,
że melancholia, która strawiła świadomość siostry mej matki, że melancholia ta nie zaprzestała
swego uporczywego i wytrwałego podmywania brzegów, na których stała druga córka
Abacza, wpatrując się w jakieś odległe i nieokreślone dale? Bo jasne było dla tych, którzy
uważnie obserwowali losy rodu Abaczów, że to podwójne zamyślenie nieobce było i ciotce
Ewelinie w czasach przed Jundziłłem. Czyż jednak los miał dalej toczyć się tym samym torem,
czyż moje uczucie nie było w stanie wstrzymać i zaprzeczyć niejasnej, a tak ciężkiej
myśli! Tak się jednak dziwnie działo, że coraz mocniej odkrywając ową zatrważającą nierówność,
coraz głębiej grzęznąc w swej miłości ku matce, stawałem się coraz słabszy i bardziej
bezbronny, coraz silniej odczuwałem jakąś bliżej nie określoną niesprawiedliwość i daremność
czynów.
Moja postura i kondycja fizyczna niejako usprawiedliwiały, jeśli wręcz nie skazywały
mnie na bezbronność i daremność czynów (byłem wszak zatrważająco wątły i szczupły oraz
zbuntowany wobec wszelkiego jadła), ale że zbuntowany i nienasycony duch obrał za siedlisko
cały ród Abaczów, jeśli korzeniami swymi sięgał on niedalekich przodków tatarskich,
którzy przybyli na te ziemie w ciągłych walkach i podbojach całe życie spędzając na koniu,
żywiąc się surowym mięsem marynowanym pod siodłem szybkich i zwinnych wierzchowców,
popijając dla większego wigoru kobyle mleko, którzy trwali tak blisko cielesności, że
byli ucieleśnieniem barbarzyństwa, jakie nadciągało z dalekich stepów Mongolii, ażeby
wgnieść ducha kopytami swych koni – było nad wyraz trudne do zrozumienia.
Tym dziwniejsze mogło się wydawać owo pomazaństwo Abaczów, że cieszyli się oni nienagannym
zdrowiem fizycznym: panny miały piękne rumieńce i gęste włosy, które u ciotki
Eweliny sięgały bioder, kawalerowie mocne i proste karki i silne ręce, jakie umiały naprawić
maszynę i okiełznać rozhukanego ogiera, zaszczepić delikatne papierówki i kierować życiem
42
pasieki. I tylko kształt tych sprawnych dłoni zdradzał niegodne wieśniaka wysubtelnienie –
były to dłonie szczupłe i wąskie, o długich nerwowych palcach i delikatnych, wydłużonych w
kształcie fasoli paznokciach. Znamienny też był rumieniec, jaki wykwitał na policzkach panien,
a czasem i mężczyzn. Znałem gwałtowne pożary płonące na policzkach, mogę więc
śmiało rzec, iż to purpurowe zarzewie nie było oznaką niewinności i zdrowia, jak się powszechnie
mniema, przeciwnie: świadczyło ono o nieustającej czujności wewnętrznej, jaka
przeradzała się w druzgocącą samoanalizę, o ciągłej podejrzliwości wobec siebie, a wreszcie
o głębokim niezadowoleniu z siebie, tym szczególnym niezadowoleniu, jakie znają natury
dumne i niepohamowane w swych uczuciach. I wreszcie, dający wiele do myślenia szczegół –
wszyscy Abaczowie, począwszy od starego Abacza, który lubił się chlubić swą siermiężnością,
wszyscy bez wyjątku ogarnięci byli namiętnością lektury.
Czyż trzeba wyjaśniać, co mogło się kryć w tym beztroskim marnowaniu wieczorów przepędzanych
na odczytywaniu fantazji różnych panów i egzaltowanych starszych pań, którzy
dawali upust swej niepohamowanej próżności i pychy, wymyślając niebywałe historie i stwarzając
niestworzone światy! Czyż trzeba tłumaczyć, dlaczego stary Abacz, pochyliwszy się
nisko nad jedną z takich książek, wycierał zwilżone oczy i później groźnie śledził spod nastrzępionych
brwi, czy nikt nie zauważył kompromitującej słabości! A przecież wśród autorów
zdarzali się szlachetni przybysze, którzy naprowadzali dusze na ścieżki wiodące na skraj
przepaści, nad którą nieraz zawisał i sam piszący, bezradny wobec tych samych głodów, na
tyle jednak mądrzejszy, ze próbujący oswoić owe głody nadawszy im znak i imię.
Jednak bez względu na to, jak często rumienili się Abaczowie, jak bardzo delikatne i czujące
mięli ręce, z jaką pasją oddawali się lekturze – nie wyjaśniony do końca pozostaje fakt,
dlaczego właśnie na nich zstąpił nienasycony duch, jeśli od pokoleń żyli w zgodzie z ziemią,
jeśli byli bliscy owym chłopom-szlachcicom? Zapewne pytanie to musiało trapić i samych
Abaczów, którzy czując swą dziwną odrębność, nieraz zapytywali w duchu – dlaczego właśnie
my?! Ale Boże mój, czyż odpowiedź nie kryła się w jednym słowie – pradziadek! Czyż
to nie on, nasz pradziadek, żyjący gdzieś w czasach ostatniego króla Korony i Litwy, swym
strasznym grzechem pozbawił szlacheckich wnuków prostoty uczuć, czyż to nie on zawinił to
uczucie rozdarcia i rozbicia i obudził ducha, gdyż położył nań ciężar przestępstwa!
Znając, jakże dokładnie, historię grzechu pradziadka, widzę jednak, że miał on w nadmiarze
ową gwałtowność serca, widocznie dziedzicząc ją po swych przodkach. A więc była ona
jeszcze przed owym rozbiciem i rozdarciem, a więc poprzedzała ducha, zanim się obudził do
życia! Jakże jednak błogosławione musiały to być czasy, kiedy Abaczowie trwali jeszcze w
prostocie, a już w miłości! Jakże wolni i weseli musieli żyć na ziemi, która służyła im – nieświadomym
i pełnym serdeczności (i jakże równocześnie pouczające jest owo sięgnięcie w
daleką historię dla tych, którzy sądzą, że miłość żywi się nierównością, że jest nienasyconym
głodem, jakże może być pouczające dla kogoś, kto stracił nadzieję na to, że nasyci swe głody...).
Zaprawdę godnym największego potępienia jest ów pradziad, który utracił raj otrzymując
w zamian nienasycenie i tę skłonność, która w tak karykaturalnej formie przemówiła w
prawnuku Antonim!
Muszę się jednak lojalnie przyznać (przed sobą przyznać), że czasami ogarnięty jakimś
dziwnym współczuciem zaczynam się litować nad swym pradziadem, który od kilku pokoleń
tak niestrudzenie służy do złych wspomnień i gorzkich wyrzutów. I wtedy nachodzą mnie
niegodne Abaczów wątpliwości, czy rzeczywiście mógł on tak gruntownie odmienić duszę
rodu, i wówczas, gnany tą typową dla Abaczów tęsknotą do rozwiązań absolutnych, sięgam
myślą i wyobraźnią do czasów już mitycznych, w epokę, gdy Abaczowie byli jeszcze Agbachanami.
Jedynie na własną odpowiedzialność rozważam, czy to właśnie nie owym zręcznym i
okrutnym jeźdźcom Apokalipsy Abaczowie zawdzięczają bezwzględność uczuć, naturę wrogą
umiarowi i umiarkowaniu, pragnąc wszystkie go lub niczego, nie uznając kompromisów i
43
ustępstw, tej mądrości dnia powszedniego, bez której życie człowieka staje się ustawicznym
dramatem?! Nieraz zastanawiałem się, patrząc, z jakim okrucieństwem stary Abacz znęca się
nad swym wierzchowcem smagając go do krwi harapem czy dudniąc kijem po krowich żebrach
– czy nie są tu winni tatarscy przodkowie, czy ten sadyzm przejawiający się z całą
otwartością wobec milczących zwierząt (o którym i ja mógłbym cokolwiek powiedzieć, gdybym
chciał wspomnieć pewne polowanie), czy sadyzm ten nie owocował jako... szaleńcza
miłość! I dalej: czy tatarska obojętność wobec kultury, obojętność, która kazała moim przodkom
niszczyć to, czego nie pojmowali i z czym nie mógł korespondować ich duch, czy ta
gwałtowna niechęć do formy, manifestowana przez Tatarów tratujących Europę kopytami
swych koni, a umiłowanie i całkowite oddanie się niekształtnym, fermentującym treściom
życia – nie były zadatkiem późniejszych namiętności, które obalały wszelkie formy i wszelkie
normy, namiętności, które pragnąc absolutnej swobody, beztrosko przyoblekały się we własne,
stokroć gorsze, bo niezgodne z wielowiekowym doświadczeniem, kształty?! Czyż więc
przewinienie mego pradziadka, który poddał się namiętności, jaką przeklęli już starożytni
Grecy i czujni wobec dobra cywilizacji ujarzmili ją w swym teatrze, aby wywieść owe namiętności
na światło dzienne pod tragiczną postacią syna Lajosa i Jokasty, pytam więc siebie,
czy powtórzenie grzechu owego nieszczęsnego Oidipousa nie było ostatecznym usankcjonowaniem
pierwotności i samowoli przejawianej przez całe pokolenia Abaczów, gardzących
mrówczym doświadczeniem ludzkości, która posiadała tę mądrość, że aby nie znaleźć się w
sytuacji, gdy rzeczywiście pozostaje jedynie nic, należy chcieć nie wszystkiego, lecz w miarę?!
Tak rozważałem sam na sam ze sobą. zadumawszy się nad śmiercią Cieciurli. Bo czyż owo
melodramatyczne zdobywanie jemioły nie było oznaką całkowitego i ostatecznego lekceważenia
tłumu (czy pijanego chłopa), tłumu, który coś wiedział, mało tego, czyż nie było to wyzwanie
rzucone prosto w oczy poczciwcom, którzy wyznawali umiar wyrażony w formie jakże
surowego wiejskiego obyczaju?!
A rozważałem tak i nie inaczej, jakbym rzeczywiście stał się z krwi (jeśli nie z ducha) Żubrowiczem...
44
IX
Pozostał więc wuj Antoni w zamknięciu oczekując na ostateczne zwycięstwo, gdyż wiedział
dobrze, że wcześniej czy później stary Abacz będzie musiał otworzyć łaźnię i w taki
sposób przyzna się do swojej klęski, która nie będzie klęską, albowiem cóż może być bardziej
szczytnego od przyjęcia własnego losu! Nasadziwszy na nos pincenez wuj Antoni wyglądał
od czasu do czasu przez okienko, a gdy zoczył kogoś z domowników, kiwał ku nim dobrotliwie
palcem, co mogło oznaczać zarówno naganę, jak i przestrogę. I domownicy nie bardzo
chętnie zapuszczali się nad rzeczkę i na łąkę, skąd widać było łaźnię, nie chcąc zasłużyć na
Antoniowe przytyki ani na jego upomnienia.
Były w Niżanach dwie osoby, które odwiedzały wujaszka bez jakiegokolwiek lęku czy
wyrzutów sumienia. Mój Boże, babka, malutka, drobna, wiecznie zalękniona babka, czegóż
miała ona się jeszcze obawiać! Gdy patrzyłem na łagodną, dobrą twarz, na jej zalęknienie i
niestrudzoną cierpliwość, nieraz nachodziła mnie myśl: czy tak właśnie nie miało być, czy nie
po to istniała na świecie babka, ażeby Abaczowie mogli bez przeszkód oddawać się swym
niepohamowanym namiętnościom? A również: czy to nie jej obecność, niezauważalna, a
przecież nieustająca, przez tyle lat ratowała, co było już nie do uratowania, czy to nie ona była
tym stałym lądem, na którym opierały się Niżany?
Babka przychodziła do łaźni z jedzeniem i łzami, ze swą pokorą i dzbanem mleka. Wówczas
wuj Antoni przestawał kiwać palcem i poprawiwszy pince-nez przyglądał się uważnie
swojej matce, a potem pozwalał jej mówić słuchając z roztargnieniem matczynego głosu. Gdy
babka kończyła wizytę, wuj Antoni z szacunkiem całował jej przedwcześnie zwiędłą dłoń i
wracał do okienka, ażeby dalej niestrudzenie czuwać nad Niżanami.
Bardziej niejasne, a nawet trwożące były wizyty ciotki Eweliny. Pojawiała się ona zazwycza
j o zmierzchu, gdy słońce siadło już na linii horyzontu, a niebo odpowiadało na śmierć
słońca rdzawą i rudą łuną, gdy na łące darły się derkacze i rzegotały niestrudzone żaby, a na
wysokich olchach szykowały się do łowów puchacze pohukując niemrawo, kiedy opadły już
jaskółki, a w głębi ucha poświstywały, docierając do mózgu, bezpióre nietoperze.
Nie mogłem nie odczuwać trwogi obserwując z bezpiecznej odległości ciotkę Ewelinę, jak
krąży wokół łaźni, gdyż wiedziałem już wówczas dokładnie (za sprawą swej przedwczesnej
dojrzałości i zainteresowania losem Abaczów) nieomal wszystko o małżeństwie ciotki Eweliny
i o wuju Antonim.
Właściwie od dawna powinienem był zająć się ciotką Eweliną zarówno z uwagi na owo
podwójne, wiele znaczące zamyślenie, które nie było mi obce, jak również z innych względów,
o czym trudno mi mówić, i dlatego tym bardziej winienem zwrócić swą świadomość ku
temu, co chce być poza czy ponad świadomością, a co ujawnia się w kształtach nieco fantastycznych,
nie ujarzmionych należycie, co się chce wymknąć i raz po raz się wymyka, czyhając
na mnie niby wąż z ostrym zębem przyczajony pod krzakiem smorodiny.
Bo trzeba powiedzieć całkiem otwarcie, gdyż szczerość ta dziś nikomu nie zaszkodzi, a
może nawet coś niecoś wyjaśnić, że siostra mej matki i dzięki temu moja ciotka, że Ewelina
Abaczówna, wierna naturze Abaczów i przeznaczeniu Abaczów, odkryła jak gdyby nowy, nie
znany dotąd kształt owego nienasycenia; czy też los Abaczów z biegiem lat i mijaniem pokoleń
stawał się coraz bardziej pomysłowy i że nabył on niebywałej wirtuozerii, powtarzając ten
45
sam motyw w coraz bardziej wyrafinowany sposób, że stawał się on nie lada sztukmistrzem,
jakby wierząc, że mojrę również obowiązuje postęp.
Jeśliby ktoś spojrzał na historię małżeństwa ciotki Eweliny obojętnym okiem, być może,
nie znalazłby tam żadnej oryginalności. Bo rzeczywiście Jundziłł z Jundziłłowa zjawił się w
Niżanach jako zabłąkany myśliwy: miał on klucząc po okolicznych polach w pogoni za kuropatwami
zgubić drogę do Jundziłłowa. Gawędząc ze swym przyszłym teściem Jundziłł rzucał
od niechcenia okiem na córki Abacza, pragnąc przeniknąć tajemnicę wieku dwóch dorodnych
panien, gdyż z tym wiązała się przestrzegana skrupulatnie przez zaścianki kolejność zamążpójścia.
Znać w drodze powrotnej do Jundziłłowa dowiedział się on imienia starszej, gdyż w
liście do Abacza pisał, że Ewelina wywarła na nim niezatarte wrażenie i że zapałał ku starszej
córce nieziemskim uczuciem. W zakończeniu listu Jundziłł przebiegle nadmieniał, że jako
wyraz przyzwolenia na wizyty będzie traktował brak jakiejkolwiek odpowiedzi.
W taki sposób Jundziłł stał się częstym gościem w Niżanach i w taki też sposób to, co początkowo
było nieoryginalne, stało się z biegiem czasu bardziej aniżeli oryginalne, bo fatalne
i Abaczowe zarazem.
Któż, kto był w Niżanach, nie pamięta tego aromatu późnej jesieni, w którym przemieszały
się wilgocie ze zwiędłym liściem, a wraz z tym zapachu skwierczącego rogu, któż nie pamięta
tego odorku zwiastującego obfitość i długi jesienny odpoczynek, tych amoniakalnych dymów
palonej sierści i słomy, która wstawiała we wczesne wieczory płomienistą źrenicę iskrząc
rudym i złotym pyłem! A w samym wnętrzu płomienia leży wieprz, napuchnięty od tłuszczu i
gorąca, wystawiwszy cztery krótkie nogi do nieba, przyjmującego gwiazdy pylące rojem niecierpliwym,
leży z pyskiem trochę kpiącym i wciąż nienażartym, z uchem odłożonym na bok,
a ogień łaskocze go i oblizuje zewsząd, że wyjdzie z tej kąpieli parujący i świeży jak bochen.
Już żelazo pracuje czyszcząc skórę z czarnej spalenizny i wieprz brązowieje i złoci się żółtymi
plamami, gładki jak ciało Metysa. Biorą go więc na drąg, który wygina się potrzaskując
ostrzegawczo, i niosą do izby czeladnej, i kładą na wielkiej ławie, bo pełen jest treści rozmaitych,
które trzeba rozsupłać i rozdzielić sprawiedliwie do niecek i do balii, do wiader i do
skopków. Najpierw jednak trzeba wypuścić zeń sok żywotny, tę purpurową ciemność, co napełnia
go niecierpliwą gorącością, i oto już spływa do niecki krew parując gęsto i łakomiąc
swą słodkawą obietnicą. Teraz nóż przechodzi przez środek brzucha, rozłączając na zawsze
jego ciężkie obfitości, rozstępuje się kurtyna tłuszczu, biała i miękka jak wełniana kołdra,
ukazują się sine sploty jelit. Nóż chrzęści po żebrach i oto otwarty sezam drugi, oto otwarta
druga tajemnica. I tuląc się do siebie w swej ścisłości doskonałej obronne jeszcze, leżą jak
tajemne pisklęta nieznanego ptaka – wątroby i płuca, żołądki i serca. Wstępuje ludzka ręka w
te regiony zakazane i unosi po kolei organa życia, aż pozostaje na ławie gniazdo bezbronne,
wymoszczone krwawym atłasem i wsparte na łuku żebra. A twarda ręka dalej czyni swoje, to
wykopując kartofle nerek, to oddzierając korzenie polędwic, potem nóż błyska sczerwieniałym
srebrem i z łomotem walą się ciężkie szynki. I tak analiza dokonała swego: rozdzielone
na części leżą szczątki wieprza, które nie są wieprzem, bo przestąpiły próg ludzkiego rozumienia,
chwytającego wówczas, gdy może pożreć i nasycić swe głody ustawiczne, leży już
nie-wieprz zanalizowany na szynki i polędwice, na żeberka i schaby, na słoniny i nóżki. Zaraz
realizują się pożądliwości odważne wobec rzeczy ujętej w formułę: na wielkiej patelni smaży
się wątróbka dzieląc los z cebulą, na drugiej skwierczy i podskakuje słonina, pieszczotliwie
zwana świeżaninką, a tam w saganie, wypełniwszy grubą kiszkę, bulgoce krew zmieszana z
kaszą gryczaną.
Takie świniobicie poprzedziło wesele ciotki Eweliny, a ubito wówczas cztery wieprze,
ażeby nakarmić zgłodniałe zaścianki, które napłynęły do Niżan pragnąc uczcić zwycięstwo
Jundziłła z Jundziłłowa.
Smutek zaborczy i nieustępliwy, łaszący się i przymilny, o psim oku przystąpił do ciotki
Eweliny i wyciągnął swą wierną łapę, gdy ciotka siedziała w dalekim i obcym mieście, strze-
46
żona przez Jundziłła, nie wypuszczana poza dwa skromne pokoiki. Był on starym towarzyszem
ciotki Eweliny z czasów dawniejszych; wówczas nieśmiały i skromny, uczynny i koleżeński,
gotów był żyć w zgodzie z dziewczęcym marzeniem. Teraz zaś wrócił jak do swego:
szedł za nią krok w krok i kładł się wieczorami do małżeńskiego łoża, miękki, jakby aksamitny,
a potem umieszczał się gdzieś w okolicy serca i ssał powoli i z rozmysłem. I wtedy przychodziły
te dziwne bóle, gdy wydawało się, że cierpią przedmioty – łóżka, szafy, ściany, a
potem zaczynają dokuczać myśli i wspomnienia przynosząc z zewnątrz swe cierpliwe cierpienia.
Nazajutrz usiłowała Ewelina rozstać się ze swym towarzyszem, wychodziła na ulice wielkiego
miasta, w gwar i szum, pomiędzy dorożki i automobile, w zaklęte rewiry wystaw, ale
wróciwszy do domu napotykała nieustępliwą podejrzliwość Jundziłła i dowiadywała się o
swych schadzkach i spotkaniach. Następowały tygodnie milczenia, gdy Jundziłł wróciwszy z
pracy zagłębiał się w gazetę nie dostrzegając Eweliny, a potem znów biczował ją zazdrością,
równie wytrwałą i nieugiętą.
Jakże jednak mało przewidujący, jak bardzo niemądry był Jundziłł sądząc, że narzuci córce
Abacza swą nieograniczoną wolę, że będzie zawsze sycił głód niezdolnego do miłości serca
kosztem tej, która nie nawykła poprzestawać na małym!
Tymczasem mieszkanko na drugim piętrze zaczął odwiedzać wuj Antoni. Przychodził rankami
lub w południe, kiedy Jundziłł siedział nad kolumną cyfr w swym biurze, i poprawiając
pince-nez wyjaśniał Ewelinie, że popełniła niewybaczalny błąd łącząc swój los z kimś, kto
był z Jundziłłowa. A może nie mówił tak wuj Antoni w owe poranki i południa, może nic nie
mówił najstarszy syn Abacza, a tylko patrzył uważnie i wyczekująco na swoją siostrę, dodając
jej odwagi do czegoś, co znało tylko serce Abaczów; a nawet jestem prawie pewien, że wuj
Antoni nie musiał mówić i patrzeć, wystarczyło, że przychodził jako ten, który rozumie.
Smutek ośmielał się coraz bardziej, wijąc pod sercem Eweliny swe pełne włosia i pajęczyn
gniazdo, szykując się ma spotkanie długich jesieni i niewyczerpanych zim. Ewelina coraz
częściej zamyślała się tym podwójnym zamyśleniem, w którym była głęboka świadomość i
bezwład nieświadomości. Z biegiem czasu stawała się ona coraz odważniejsza, coraz dalej
wstępowała na tę górę milczenia. Osłonięta szczelnie swym smutkiem, zapuszczała wzrok
ponad rzeczy i wspomnienia, które już nie bolały, łagodniejąc jak kula, gdy zatraci pamięć
sześcianu. I serce jej unosiło się ponad przedmiotami i ponad ludźmi, szykując się do przyjęcia
ogromu równego niejednej planecie.
Wówczas wydarzyło się coś, co, zdawało się, wstrzyma wędrówkę Eweliny na szczyty.
Oto po dwóch latach małżeństwa Ewelina poczuła w swym łonie ruch, którego przyczynę
odgadła natychmiast. W tym pełnym nieokreślonych nadziei czasie przeniesiono do miasta
najmłodszego Abacza: miał on rozpocząć służbę w garnizonie zaszczycony jako prymus podchorążówki
dwiema gwiazdkami.
Najmłodszy złożył siostrze wizytę, skrzypiąc butami i pobrzękując szablą, a u jego boku
kroczył wuj Antoni. Posiedziawszy kwadrans wuj Antoni powstał z krzesła i złożywszy krótki
ukłon głową, wyprowadził Najmłodszego, jak gdyby to on, a nie Najmłodszy przybył z
wizytą. Od tamtego popołudnia Antoni nie pojawił się w mieszkaniu u Jundziłłów, rzadko też
przychodził Najmłodszy. Aż nagle któregoś wieczoru ktoś głośno i gwałtownie zapukał do
drzwi, gdy otworzono, stanął w nich Najstarszy: pince-nez siedziało mu krzywo na nosie,
krawat się rozluźnił, obie ręce miał Antoni zajęte, coś w nich kurczowo ściskając. Najstarszy
podszedł do krzesła i nie mówiąc ani słowa usiadł nie wypuszczając tego, co trzymał, i domownicy
w mocnym świetle żarówki rozpoznali, że Antoni niósł przez miasto oficerskie buty
i szablę owiniętą w pas. W taki sposób obwieścił Antoni o tragicznej śmierci Najmłodszego.
Ewelina w godzinę po przybyciu Antoniego legła do łóżka i w wielkich bólach, które ciągnęły
się aż do południa następnego dnia, powiła dziewczynkę; dziecko przyszło na świat
martwe.
47
Po tych wydarzeniach, które wkrótce zlały się w jedno, gdyż wspólne w nich było niespodziewane
i radosne przyjście i nagłe i milczące odejście, Ewelina wstawszy z łóżka, na którym
przecierpiała pół miesiąca, przestała zauważać Jundziłła. Było to niezauważanie tak dalece
naturalne, niezamierzone, bez cienia gniewu, że Jundziłł nie próbował nawet walczyć,
lecz natychmiast upokorzył się błagając córkę Abacza o litość, obejmując jej zabłocone buty i
spowiadając się na oczach gapiów ze swych przewinień. Jundziłł już nie tropił swych domniemanych
rywali i konkurentów, już nie przepłacał dozorcy ani staruszki z przeciwka, aby
śledzili Ewelinę, a przecież teraz dopiero zjawił się godny jej serca i myśli rywal. A był to
zaiste groźny amant, gdyż kobieta raz zakosztowawszy owej wolności smutku i zamyślenia,
raz wstąpiwszy na górę łagodną, nie mogła pragnąć kogoś, kto był tak ułomny, że nawet nie
potrafił kochać bez oschłej zawiści, kto nie znał smaku ofiary, lecz trapił się wiecznym skąpstwem,
sam cierpiąc w swej zazdrości. Ale nawet gdyby Jundziłł okazał się człowiekiem
zrównoważonym, gdyby był on, na przykład jak mój ojciec, dzieckiem prostoty i prostoduszności,
czy i wówczas Ewelina odmówiłaby owemu konkurentowi, co starał się o jej serce, gdy
siedziała jeszcze w szkolnej ławie w dalekim od Niżan miasteczku? Czy mogła mu odmówić
po tym, co się stało z Najmłodszym, którego kochała prawdziwie, i z jej dziewczynką, która
od tak dawna istniała w domyśle, w przeczuciach, w tęsknocie, a zjawiwszy się natychmiast
odeszła w przeczucie i w tęsknotę?! I najważniejsze, czy jej serce, serce córki Abacza, oczyściwszy
się poprzez smutek i zamyślenie z przypadłości dnia powszedniego – miało dalej żyć
w chaosie, poza którym ginęła rzecz, jeśli posiadało ono tajemnicę całości, jeśli na swej górze
dostrzegało ową dal tak bliską nieskończoności?! I nie mniej ważne – któż mógłby tak długo
znosić ból szafy i serca, łóżek i myśli, gdy oto za progiem czuwał ten, który był ponad
przedmiotami, ponad myślą i sercem, a więc i ponad cierpieniem, który wiódł łagodnie i pewnie
w krainę kulistą i doskonale pełną?!
Wieczory niżańskie kładą nad łąką płaskie parasole, bledną one nad trawą równie pobladłą
od rosy. Łąka jest wystudzona jak rtęć i obejmuje nogi wysoko aż po łydki i chłodno aż do
szpiku kości. Niewyraźnie stoją krzaki, że nie wiadomo, czy to łoza, czy leszczyna, a olchy
podnoszą ciemność aż pod niebo przepasane mgławicą, z której raz po raz odrywa się gwiazda
i leci przez niebo, i wstępuje w olchy, znacząc czyjś koniec.
Milczy łąka w trzasku świerszczy, milczą olchy uśpiwszy ptaki i tylko znad rzeczki, cieniutkiej
i brzęczącej jak szkło, i tylko stamtąd, gdzie stoi łaźnia, dobiega jakże znany głos tej,
która weszła w swą kulistą i doskonałą pełnię.
48
X
Kiedy upał zbytnio dokuczał stając szklistym słupem mad Niżanami, kiedy kurz wzbity
kopytem długo jeszcze wisiał żółtą, pachnącą suszą i łajnem zasłoną, a ogórki i dynie opuszczały
na znak wielkiego zmęczenia swe włochate liście i tylko słonecznik pochyliwszy lekko
talerz, złoty i ze złotym, choć krótkim promieniem, odpowiadał słońcu, i kiedy pszczoły stawały
się leniwe i jadowite jak węże, a ptaki otworzywszy dzioby opiewały w milczeniu południe
– wówczas najmilszą stawała się rzeka i Abaczowa piwniczka. Nad rzeczką pod olchą
wędrowały przewiewne chłody, kojące wilgocie, pachniało tam ziołami i rybą, stadkami fruwały
płochliwe zajączki.
A w piwnicy, co kryła się w cieniu akacji pod strzechą, na którą można było wejść jak na
saneczkową górę pod sklepieniem ze świerkowych belek przykrytych grubym kożuchem paździerzy,
za podwójnymi drzwiami – drzemały zimowe lody wyrąbane z niżańskiego stawu. Z
wilgotnych trocin wyzierało ich oko, zamglone wspomnieniem czasu, którego już dawno nie
było i w który trudno uwierzyć, oko dalekiej zimy, co przycupnęła w ciemnościach, aby jak
oszukany ptak chronić nie swoje pisklęta. Na glinianym klepisku stały konwie mleka; a w
dzbanach powoli gęstniała śmietana, na szerokiej desce szeregiem legły sery wycięte w
kształt serca i przyprószone pachnącym kminkiem; zaś w wielkim garze pływał jak góra lodowa
walec masła, dopiero co wywołany z niebytu w wielkiej drewnianej bójce, gdy dziewczyna
tak długo biła oporną śmietanę, aż ta uległa rozdwojeniu, całą swą tłustość ujawniając
w żółtych grudach, a w maślance niepokalaną biel i kwaśność łagodną. Z piwniczki wynosiła
babka chłodne sery i śnieżnobiałe twarogi i domieszawszy śmietany i cukru gościła domowników
,,lodami”. To znów postawiwszy gar mleka, po dwóch dniach ściętego w twardość,
którą można było rozdzielać łyżką i kłaść do kubka kawałek po kawałku, a potem patrzeć, jak
łączy się na powrót w jedno i podchodząc serwatką staje się podobne do nieba w białych barankach,
babka poiła mieszkańców Niżan sielskim specjałem, gdyż on najlepiej znał letnie
pragnienie.
Wszyscy chronili się przed pełnią i gdy słońce stało w zenicie, Niżany skłaniały się ku linii
horyzontalnej, jak gdyby nie ufając zbytnio temu, co jest u szczytu, przekładając porę nadziei,
gdy słoneczna kula jak świeża pestka brzoskwini wyskakiwała spod ziemi, lub porę pożegnań,
kiedy południe można było wspominać jako raj utracony, z rezygnacją przyjmując czas
nocnej bezsilności. Leżały więc Niżany nasłuchując głosu zjadliwych pszczół, bezradne w
drzemce południowej, która wiąże ciała, myśl pozostawiając swobodną, i tylko babka krzątała
się niestrudzenie, przynosząc dzbany zroszone chłodnym potem.
I ja również, zniechęciwszy sobie sad i rzeczkę, kładłem się w salonie zaciągniętym firanką
lipowych gałęzi drzemiąc z na wpół otwartym okiem.
Ale oto cienie wydłużały swą linię, oto liście zaczynały drgać, przenosząc ruch na wiotkie
gałęzie, oto bocian poczynał oklaskiwać wietrzyk, a małe ptaki kłuć ciszę, oto indyjski kogut
rozindyczył się na swe żałobne żony – i już dzień przechylił się na drugą połowę. I oto miast
pełni na powrót zawitało do Niżan bolesne czekanie, bo gdzież podział się ów dzień, który od
wczesnego ranka miał być i nie będąc już jest prawie miniony?! Nastała pora rozrachunków,
które mają zliczyć, co nie zdążyło być, i jedyną liczbą staje się czas, niby okładka, dla której
zabrakło księgi.
49
Słońce stoczyło się ze szczytu niżańskiego nieba, zwiastując porę pożegnań i rozstań bolesnych.
Oto i dla mnie zbliża się godzina powrotu do Miasteczka, a stamtąd droga prowadzi
dalej:
w czas, który również minie tak szybko, że nie zdążywszy być, już będzie pozaprzeszłym,
pozostawiając mnie z mym losem – jedynym towarzyszem, co przyszedłszy, jest ustawicznie.
A tu jeszcze wzywają mnie obowiązki rozliczne, jeszcze nie spełniło się wszystko, co się
spełnić miało. Więc dopóki słońce służy swą jasnością, krzątam się po Niżanach, aby wyjaśnić
to, co jest nie wyjaśnione, albowiem ważą się tu sprawy nader ważkie, pośród ludzi, którzy
przeszedłszy nie staną po raz trzeci.
Śnitko, milczący, ironiczny i bezlitosny dla Abaczów, pewnego dnia przemówił. Stało się
to w popołudnie jeszcze dyszące żarem, lecz już zbratane z porą pożegnań. Pociągnąwszy łyk
samogonu, który ma tę właściwość, że nie szkodzi nawet w upały, jeśli jest skórka chleba,
którą należy wąchać po każdym łyknięciu, Śnitko rozsiadł się na otyłych workach. Młyn dudnił,
pracowicie żując w swych kamiennych żuchwach ziarno i sypiąc wąskim korytkiem mąkę,
ciepłą, pachnącą krzesanym kamieniem oraz łagodną swojskością przeczuwanych bułek,
blinów i chlebów.
– Zginiecie gorzej od króla Popiela. Oblezą was pchły, wszy i pluskwy – powiedział wujaszek
Śnitko, wwąchująo się w aromat skórki. – Zginiecie wszyscy i ja z wami! – rzekł Śnitko
i przytknąwszy szyjkę butelki trąbił w sufit samogonowy hejnał.
– Któż dziś w Niżanach zażywa kąpieli! Brud na nas rośnie skorupą i wszy szukają naszej
przeklętej krwi. Przeklęci jesteście i ja z wami! – wykrzyknął Snitko szukając chlebowej
skórki. – Gdzież podział się rozsądek i mądrość! Czy nie wiesz o tym, że wszyscy są tu obłąkani,
udając rozsądnych? Wszyscy mają kogucika w głowie, co pieje ujrzawszy jajo okrągłe!
Uciekaj stąd, zapomnij, żeś Abacz, bo ty jeden możesz ujść z życiem. Tyś Żubrowicz! A ja
jestem sznytką odciętą i odrzuconą daleko. Ale nie powinno powrócić, co jest rozłączone, nie
może rzeka wracać do źródeł!
Tu Śnitko podniósł do góry swą fanfarę żółtą (bo samogon był kiepski) i odtrąbił do połowy
alarm.
– Słuchaj, zdradzę tobie tajemnicę, nad którą przetrąbiłem już niejedną trąbkę, ale pamiętaj,
że robię to nie dla zaspokojenia czczej ciekawości, lecz ku przestrodze. Czy znasz tajemnicę
rodu Abaczów, to przekleństwo, które ciąży od pokoleń?!
– Tak – odrzekłem z powagą stosowną do chwili.
– A więc wiesz, że twój pradziad, co żył za ostatniego króla Korony i Litwy, wróciwszy po
długiej podróży po kraju, gdzie przystąpił nie wiadomo, czy do Targowicy, czy Baru, znać za
podszeptem szatana targnął się na własną matkę, doprowadziwszy ją do upadku i zguby.
– Tak! – odrzekłem z mocą, czując, jak rumieniec wstępuje na me ciało.
– A czy wiesz – ciągnął wuj Śnitko obwąchując skórkę – że z owego związku samobójczego,
z owego samoumiłowania występnego zrodziło się dziecię?!
– Nie... – odpowiedziałem okrywając się rumieńcem purpurowym, chociaż powinienem
był zrównać się z bielą mąki.
– Więc dowiedz się, że matka porodziła dla swego pierworodnego syna, tak że stało się, iż
syn był ojcem i bratem równocześnie, podobnie jak rodzicielka będąc matką i babką – była
matką swego syna i wnuka. Nie o logiczne igrce mi tu chodzi, tylko o to, abyś zrozumiał, że z
tego związku zrodził się chaos, splątanie wszelkiego porządku i sensu. A czy wiesz, że ów
syn (dziecię zupełnie zdrowe i mądre), oddany potajemnie na wychowanie, dorósłszy uciekł z
klasztoru i założył własną rodzinę?...
– Nie... – odpowiedziałem, tym razem blednąc mocno.
– Tak jednak było, o czym ja jeden tylko wiem, gdyż służąc u hrabiego Zyberk Platera
miałem możność przejrzenia papierów Wielkiej Loży, albowiem owo dziecię stało się zaprzy-
50
sięgłym masonem. I czy wiesz, jakie przybrał nazwisko ten, który został odcięty od pnia Abaczów,
chociaż był Abaczem bardziej niźli wszyscy Abacze razem wzięci?!
– Nie... – wyszeptałem resztkami sił. Tu wujaszek Śnitko, a brat mojej babki z domu Śnitkówny,
podniósł po raz ostatni swą trąbkę lśniącą srebrnie, jedynie w szyjce bulgotała pokrzepiająca
złocistość, i zagrzmiał dźwiękiem pustym, któremu raz po raz odpowiadało echo
szklane, aby zamilknąć w zakamarkach młyna.
– Nazwał siebie Odciętym, kromką chleba, która odpadła od bochna, sznytką, Śnitką...
Milczałem patrząc bezradnie na Śnitkę, który zagłębił się w aromatach chlebowej skórki,
potem na młyn spowity w mącznej mgiełce, a wreszcie na rzeczkę, za którą stała łaźnia, zaś w
niej ten, który był synem Abacza i tej dobrej, cierpliwej, miłującej, która była tak różna od
Abaczów, a przecież miała być z nich!
Tymczasem Śnitko odrzucił w kąt swój róg, który już nie był złoty, i podochocony zanucił
swą ulubioną śpiewkę:
Tilimbom, tilimbom,
zagarełsia koszkin dom,
Bieżyt koszka iż wiedrom
zatuszać swoj dom!
Tralalala...
– I stanie się chaos i zamieszanie wielkie – rzekł Śnitko podnosząc do góry wielki paluch i
zwalił się na worki zasypiając snem kamiennym.
Pełen złych myśli i jeszcze gorszych przeczuć wyszedłem z młyna, idąc, dokąd prowadziły
mnie nogi, i oto znalazłem się przed łaźnią. Drzwi budynku jak zawsze zabezpieczone były
kłódką potężną, a przez małe okienko sączył się cienki dymek roznosząc woń kiepskiego tytoniu.
Zbliżywszy się do okienka zapuściłem wzrok do środka i na wyrku przyrzuconym byle
jaką derką ujrzałem Najstarszego. Wuj Antoni siedział pogrążany w łagodnej zadumie, puszczając
kłęby dymu, które rozpływały się pod powałą niby mgła na jesiennym niebie. Ujrzawszy
czyjąś twarz w prostokącie okienka wuj Antoni pogmerał w kieszonce kamizelki, z którą
nie rozstawał się w swym zamknięciu, chociaż elegancja jego była już coś niecoś zmięta i nie
pierwszej świeżości, i nałożywszy na nos pince-nez przyjrzał mi się uważnie.
– Witam cię, Zastępco i zarazem Podwójnie Wybrany! Dawno nie widzieliśmy się. Wciąż
czułem krążenie twych myśli, lecz, niestety, nie dane mi było widzieć osoby. Igrałeś mną w
domysłach różnych i dalekich od sprawiedliwości, będąc w siłach dotrzeć do mnie bezpośrednio
(na co ja z pewnych zasadniczych względów nie mogę sobie pozwolić), aby na miejscu
wyjaśnić wiele spraw. Nie wiem zresztą, czy można nazwać „wyjaśnieniem" coś, co jest
proste i tak oczywiste, jak wieczór po dniu, co jest jasne jak słońce w południe i jak księżyc w
nocy, dlatego może słusznie byłoby mówić nie o „wyjaśnianiu", lecz o „rozjaśnianiu". Rozjaśnijmy
więc do końca, co i tak dostatecznie jest jasne. A więc słucham cię – Zastępco i Podwójny!
– Nie jestem skłonny do żadnych wynurzeń – odpowiedziałem szczerze. – Trafiłem tu
przypadkowo i przypadkowo zajrzałem do okienka. Nie wiem, czym wyjaśnić bezmyślność
mych kroków, chyba jedynie troską o higienę...
– Masz rację – odparł wujaszek Antoni drapiąc się pod kamizelką – oblazły mnie tutaj jakieś
czarne paskudztwa, a wyobrażam sobie, co się musi dziać tam u was na górze...
– Tak więc – rzekłem – przyszedłem tu w sprawach higieny, gdyż domownicy cierpią z
braku łaźni. Nie chciałem, broń Boże, przez to powiedzieć, że jestem przeciw cierpieniu,
przeciwnie – nauczyłem się szanować cierpienie, gdyż bez niego nie mógłbym dostąpić swego
losu, lecz uważam, iż ten rodzaj cierpienia, o jakim mówimy obecnie, przez swą błahość, a
51
nawet malutki komizm, podważa szczytne cierpienia, przedrzeźnia je i wykrzywia się jak
podrzędny diablik!
– Mylisz się, mój chłopcze – sprostował wujaszek nie przestając się drapać – każde cierpienie
jest szczytne, jeśli jest cierpieniem za słuszną sprawę. Jakąż miałbym zasługę przed
swym losem, gdybym odrzucił to z pozoru komiczne i niepoważne cierpienie dlatego, że
przechodzę je zamknięty nie w lochach ani w wieżach bezludnych, ale w zwykłej wiejskiej
łaźni nasyconej wspomnieniem gołości (przez co moje cierpienie staje się tym bardziej cierpiące),
wspomnieniem pisków kobiet łechtanych brzozową witką i postękiwań mężczyzn,
którzy swe piękne i władcze ciała biczowali tu, aż krew wzeszła zorzą? Cierpię tu bardziej,
niźli mógłbym cierpieć gdziekolwiek na świecie, gdyż wiem, za co cierpię, z pozoru mniej
cierpiąc, albowiem, jak zauważyłeś, miejsce nie jest zbyt stosowne do cierpień.
– Myślałem ostatnio dużo o cierpieniu wujaszka, co zresztą wujaszek wyczuł mówiąc o
krążeniu mych myśli – powiedziałem. – Sądzę więc, iż wyczuł też wujaszek, jak daleki jestem
od przyznawania racji pewnym stwierdzeniom wujaszka, a tym samym jak bliski jestem temu,
ażeby uznać cierpienia wujaszka za cierpienia co najmniej...
– Wstrzymaj się! – zakrzyknął Pierworodny zrywając się z wyrka. – Nie mów więcej, nieszczęsny
chłopcze, gdyż ślepota jest największym nieszczęściem. Znam twoją ideę, albowiem
dobrze poznałem tamtego, który trapiony ową nierównością (o którą tak ci chodzi) wreszcie
przywołał nierówność, aby lec przywalony ogromem tego, który pragnąc rozmaitości zginął
w chaosie śmierci. Bo miłość ma być powrotem na łąki łagodne, które dusza zna już od zarania
swego bytu, bo miłość jest to najszlachetniejszy wyraz znajomości, jest to muśnięcie zażyłych
rąk i oczu, które powróciły z tych samych oddaleń. Popatrz, na świecie jest tyle kobiet,
z których wiele, jeśli nie każda, mogłaby być tą jedyną, ale przecież serce twoje drży tylko na
głos tej, którą poznałeś pierwszą, a poznawszy wróciłeś do niej już z pełną świadomością
serca, albowiem było to nie poznanie, lecz rozpoznanie... Czyż twe uczucie nie jest najlepszym
przykładem, że jednostronność, tożsamość, równość, czy jak tam określisz to w słowach,
że one są solą tej ziemi obiecanej dla tych, którzy znają uczucie?! Ludzkość zakłamana
aż do szpiku kości tu jednak nie jest w stanie kłamać, uznając miłość synowską i macierzyńską
za kwiat miłości. Zauważ, że między kochankami częste bywają zdrady, tak iż niewierność
małżeńska stała się żerem dla najgłupszych wymyślaczy (książek, ale mało kto odważy
się zaprzeczyć tej miłości, która jest właściwie samoumiłowaniem, gdyż matka kochając syna
kocha zarazem siebie, albowiem ciało jej i charakter są w jego ciele, podobnie jak syn kochający
matkę może pokochać siebie najdalej rzuconego w przeszłość. A więc pytam ciebie, czy
to, co uważają niektórzy za przekleństwo Abaczów, rzeczywiście jest przekleństwem? Czyż
nie jesteśmy w swej odwadze i bezkompromisowości, w swej szczerości heroicznej – najbardziej
ludzcy?! (A zgódźmy się, że człowiekiem jest ten, który kocha!)
– Tak... – odparłem w zamyśleniu głębokim, w którym już nie dostrzegałem Najstarszego,
słysząc jedynie niepokojące drapanie. – Tak... Tajemnica miłości jest niezgłębiona i niepodatna
logice tak bardzo, że gdzie się zjawia logika, z miłości pozostaje zaledwie słów parę, i to
niezbyt mądrych. Mógłbym jednak dalej bronić swego (chociaż w gruncie rzeczy po cóż bronić
czegoś, co stoi ponad logiką, co jest bardziej bezbronne od niemowlęcia świeżo powitego,
a równocześnie tak potężne, że jest współtwórcą wszystkiego!), mógłbym bronić swego, gdyż
wujaszek pominął tę nierówność zasadniczą, tę przepaść nie do przebycia, jaką jest ów szczegół
nader istotny – że ona jest matką, a ja jej dzieckiem, że ponadto ona jest kobietą, a ja jej
synem. I w tym właśnie kryje się tajemnica miłości, że dąży ona do czegoś, co jest poza nią, i
to dążenie wspomaga sama natura stworzywszy dwa szczyty oddzielone przepaścią... Mógłbym
tak właśnie bronić się przed wujaszkiem, lecz z kolei wiem, że również kocham matkę
dlatego, że jest mi znajoma bardziej aniżeli ktokolwiek na ziemi!
Zamilkłem na chwilę i podumawszy ciągnąłem dalej:
52
– A więc, jeśli mamy być zgodni z logiką (chociaż w sprawach miłości jest to rzecz nader
niebezpieczna), winniśmy przyznać, że tajemnicą mej miłości jest to, że matka równocześnie
jest ta sama i inna :jest mi nadzwyczaj bliska i nieskończenie daleka, że jest z Abaczów i że
jest z ludzi, że jest kobietą i że nią nie jest. I w tym całe piękno, i w tym jest cała tragedia...
– Mój chłopcze – zauważył cierpko wuj Antoni zapinając guziki od kamizelki – poznaję
głos Najmłodszego. Zaiste sprawdziły się moje przeczucia, że ten, który tak skrzywdził ród
Abaczów, nie będzie chciał go opuścić wcielając się po swej śmierci w twe niemowlęce (bo
nie męskie) ciałko. Już widzę cię za lat kilkanaście, jak kroczysz u boku jakiejś ,,bliskiej i
nieskończenie dalekiej", trapiąc się w męczarniach miłości źle pojętej, widzę, jak płodzisz
dzieci wierząc iż „dosięgasz niedosiężne”, a potem widzę cię z głodnym, oszukanym sercem i
widzę cię, jak trapisz się dojrzawszy (za późno) w swych dzieciach ten sam fałszywy płomień,
i dopiero jak osiwiejesz całkowicie czy też stracisz swą bujną czuprynę, wtedy przyznasz
mi rację...
– Nie – odparłem z mocą – miłość jest wiecznie żywa, gdyż świat jest przerażająco
ogromny i bogaty w swej rozmaitości. A my możemy uczynić, że będzie łaskawy i bliski jak
dłoń matki. Świat i jego ludzie.
– Jakżeż to? – zaśmiał się wuj Antoni i poprawiwszy pince-nez przyjrzał mi się uważnie. –
Więc jeszcze wierzysz w te rzeczy, i to w tym wieku! Twój świat musiałby mieć kształt nieskończonego
talerza opartego na grzbietach żółwi lub góry na wzór góry lodowej, która korzeniami
sięga światów .niewidzialnych. On jest tylko kulą! Jest kulą i to daje złudzenie
mrówkom, że za dalą jest dal. Ale proszę cię – idź za tą dalą, a zajdziesz na swoje znajome,
stare miejsce. Tożsamość, tożsamość i podobieństwo – oto nasze bogactwo. Cha, cha, cha,
dobre sobie – „świat przerażająco ogromny i bogaty w rozmaitości”! Wszystko to jest złudzeniem
perspektywy, mój drogi Żubrowiczu. Świat jest wszędzie taki sam: wystarczy go poznać
tu, aby go znać również i tam!
– Nie – odrzekłem z uporem niezrozumiałym już dla mnie samego, bo sprawy logiki były
dla mnie zawsze dalekie i obce. – Nie. Świat jest górą, talerzem, a może być też mrówką. To
też mi wystarczy...
– Świat jest górą, a ty jesteś kurą – odparł ze zniecierpliwieniem Najstarszy i ponownie
powrócił do kamizelki i koszuli. – Jesteś jak kura, co zniosła jajo i kudkudacze, że odkryła
Amerykę!
Tak więc rozmowa nasza stawała się coraz bardziej logiczna i nieprzyjemna zarazem,
czułem też, jak coś skocznego i czarnego dostało się za mój kołnierz rozpoczynając tam niespokojną.
wędrówkę, ale nie mogłem sobie pozwolić na podrapanie się, aby nie urazić wujaszka
Antoniego, który z takim samozaparciem cierpiał najazd czarnych i skocznych, gdy, na
szczęście, zadrżała ziemia, zadzwoniły podkowy, zaszumiała grzywa.
Wanda nader często ostatnio bywała w Niżanach przelatując przez majątek Abacza na
swym ogierze niby ciężki ptak, który nie umie się oderwać od ziemi. Ściągnąwszy wodze
Wanda zahamowała nagle, że ogier zarywszy kopytami wzbił dwa słupy piachu.
– Oto masz jak za zawołanie swoje przepaście i ogromy – rzekł z naganą wuj Antoni – oto
masz dziwkę w całej krasie niepohamowania. Uważaj, co powie ta, którą Najmłodszy widział
jako szczyt niedosiężny, ta, która nie darmo połączywszy swój zadek z ogierem gania wzdłuż
i wszerz Niżan.
– Witaj, mój mały – powiedziała Wanda odgarniając włosy znad czoła wypukłego i czystego
jak kamień – witaj, mój synu. Przecież mogę cię tak nazywać, prawda?
– Tak – odrzekłem lekko stropiony. – Możesz, Wando, nazywać mnie swym chrzestnym
synem, gdyż jesteś moją chrzestną matką, albowiem połączył nas chrzest jednej krwi i ofiara
jednego ciała.
– Dziwnie mówisz, chłopcze i synu mój... – rzekła w zamyśleniu Wanda i oparłszy się na
łęku przyglądała mi się uważnie.
53
– Gdy tak widzę cię, już nie dziecko – powiedziała – a jeszcze nie młodzieńca, gdy oglądam
cię nieokreślonego jeszcze, chociaż już zamkniętego w czymś, co jest tobą, wydaje mi
się, jakbym równocześnie patrzyła na kogoś innego...
– Wiem o tym – odparłem cicho. – Wiem o tym, Wando, nie od dzisiaj.
– Gdy patrzę na ciebie – ciągnęła Wanda – dopiero pojmuję, jak straszną rzeczą jest czas –
władca dróg, które się nigdy nie schodzą.
– Nie trzeba, Wando. Po co się martwić. Może tak właśnie musi być?
– Nie chcę, och, nie chcę! – zawołała Wanda. – Mam tylko jedno życie! Ale ty tego nie rozumiesz,
ty jeszcze tego nie rozumiesz...
– Przecież jestem twoim synem, Wando. Łączy nas krew i myśl tamtego, który jest twoim
mężem w miłości, jaka (na szczęście) mogła być tylko przeczuciem i ciągłą tęsknotą, a który
też jest moim ojcem, również w przeczuciu i tęsknocie.
– Dziwnie mówisz, mój mały... Powinnam ciebie zrozumieć, gdyż mówisz rzeczy nieobce
mi, ale przecież nie pojmuję ciebie.
– Nie chcesz się zgodzić na swój czas – powiedziałem twardo, pomimo że właściwie podczas
tej niespodziewanej i cokolwiek dziwnej rozmowy nie mogłem być niczego pewien, albowiem
mówiłem tak, jakbym (nie mówił tego od siebie.
– Ale przecież nie będziesz się mnie bał, prawda?! – zawołała Wanda wyciągając ku mnie
ręce.
A gdy posłusznie podążyłem ku Wandzie, rozległ się czyjś szyderczy chichot.
– Cha, cha, cha! – śmiał się wuj Antoni, który odsunąwszy się od okienka podsłuchiwał
naszą rozmowę. – Cha, cha, cha! Widzę, że panna Andruszkiewicz nie lubi marnować czasu!
I zawsze ma szczęście do najmłodszych! Cha, cha, cha! To ci dopiero jest niewąska... –
zakrzyknął Najstarszy.
Ale myśmy już pędzili przez łąkę posuwistym galopem, z szumem wiatru i końskiej grzywy,
pędziliśmy tuż nad samą murawą jak ptak, który zatacza koła w podniebnej wysokości,
aby nagle spłynąć ku ziemi – nie wiadomo, czy w swym płaskim locie szukając schronienia w
przyjaznych trawach i ziołach pachnących, czy też grożąc komuś swym ostrym dziobem i
pazurem drapieżnym.
54
XI
Oto słońce zbliża się już ku zachodowi, oto zaczynają odżywać wilgocie wieczorne, jeszcze
roztopione w powietrzu jak srebro w wodzie, ale już gotowe osiąść na łąkach skoszonych,
na rżyskach ostrych jak tarka i gęstych jak szczotka, bo Abacz, jak wiadomo, nie uznaje żniwiarek,
tylko kobiety z sierpem.
Późne lato przesiewa swe obfitości przez gęste gałęzie i zwisa w żółtych śliwach i świetlistych
jabłkach, skapuje ciężko dorodnymi klapsami i rozpryskując się wionie słodyczą soków
i świeżością miąższu. A w polu pachnie spóźniona gryka, liniejąc już i twardniejąc w swych
ziarenkach, co zawisły na łodygach niby tłuczony żwir, i druga koniczyna dodaje mocy tym
zmęczonym zapachom – rosista i puszysta, z listkiem na szczęście, którego nikt nie umie odnaleźć.
A tam już się zaczyna podorywka i para koni, prychając rześko, kroczy przez pole
spraszając gawrony i kawki, które podskakując ze skiby na skibę mierzą swym szklanym
okiem w ziemię, drugim wypatrując niebo rozcieńczone aż do bladości przekwitania. Idzie
oracz pokrzykując ma konie, podfruwają niechętnie ptaszyska łakomiąc się na różowe
dżdżownice, co nizały przez lato niżańską ziemię, jak pończochy pełne i sprężyste jak węże;
czasami trafi się pędrak, biały i tłusty jak kęs słoniny, i wówczas gawron wydając radosny
skrzek odlatuje ze zdobyczą, aby zaraz przysiąść i przełknąć ją zachłannie.
Nad Niżanami, w tym niebie przepalonym przez słońce, rozłożywszy skrzydła szybują
białe ptaki: dziób wystawiwszy przed siebie jak pomarańczową strzałę krążą one opadając
powoli, to znów podnosząc się i wówczas widzi się nad nimi, w samej otchłani nieba, odbity
cień innych ptaków – już nie podniebnych, lecz wniebowziętych. Wirują one tak godzinę,
dwie, próbując sił, czujne wobec siebie i wobec ziemi, która legła pod nimi jak czasza pełna
po brzegi, krążą, jakby żegnając się z nią, a witając dale odległe, a potem spływają z nieba i
rozbrzmiewa tylko echo wysokich pojękiwań: to lecą z północy klucze dzikich gęsi!
Czy Śnitko ujawnił swą tajemnicę, bo trąbił wówczas zawzięcie w swoją złotą trąbkę, a
może przeczuwał rychłe rozstanie, gdyż widział oznaki nadchodzącej jesieni? A może też
tajemnica jego nie była tajemnicą – jeśli sięgnąć pamięcią tak daleko wstecz, to wszyscy
mieszkańcy owych zaścianków ogrodzonych przez bory, jeziora i wsie ludne i chmurne okażą
się synami jednego ojca, nad wszystkimi będzie ciążyć klątwa samoumiłowania występnego,
okaże się wówczas, że wszyscy oni byli oddani na pastwę jednostronności, że wszyscy nie
chcieli upodlić swych uczuć partnerstwem zbyt słabym!
Jeśli tak. było rzeczywiście, to wówczas los Abaczów nie byłby tylko losem rodu wywodzącego
się z Abaczowszczyzny, to wówczas wszyscy bylibyśmy sobie równi w swej miłości
i w swym przekleństwie. Ale zbyt wyraźnie widzę Abaczów, zbyt mocno czuję swoim sercem
ich serca, abym miał się rozpływać w zaściankach mnogich, wśród Jundziłłów, ciotek Buturejek
i Grażyn z domu Dziedziejko. Jakżeż zresztą mógłbym porównać Abaczów z zaściankami,
jeśli drzemały one spokojnie w sierpniowym słońcu, gdy nad Niżanami gromadziły się
ciemne chmury.
Nie wiadomo, za czyją sprawą stało się jasne w Niżanach, że owe galopy Wandy Andruszkiewiczówny,
która na swym ogierze niestrudzenie przemierzała okoliczne łąki i pola, zahaczając
i o sam majątek – miały swój określony cel. Że nie chodzi tu o zwykłe spacery i przejażdżki
znudzonej panny, lecz że są to taktyczne manewry wojska, które planuje zabór. Tylko
55
niezupełnie jasno pojmowano w Niżanach, komu grozi niebezpieczeństwo ze strony niezmordowanej
amazonki. Jedynie ja nie miałem wątpliwości i z drżeniem serca, w trwodze i równocześnie
w dziwnym podnieceniu, które można by nazwać radością, gdyby nie sąsiedztwo
owej trwogi – oczekiwałem na rozwój wypadków.
Z jakim więc uczuciem patrzyłem teraz na matkę, czy to siedząc w naszym pokoiku na górze
przy blasku zółtolitej lampy o złotym sercu, czy spacerując po łąkach i nad młynem, czy
też kładąc się wieczorem do pustego łóżka i przytłoczony ogromem (który stawał się coraz
ogromniejszy, wprost nieskończony w swej wielkości), wsłuchując się w jej oddech, który
znałem równie dobrze, jak odgłos kroków, drobnych, energicznych, bijących niby pałeczki w
naciągniętą skórę, jak dziwnie inaczej odczuwałem teraz dotyk jej rąk, o których mogłem
mówić tak dużo. Jakże też inaczej patrzyłem w jej oczy, nie umiejąc znieść ich jasności, a
równocześnie czując, że bez tego spojrzenia tak mało jestem, że chwilami wydawało mi się,
że istnieje jedynie w matczynych źrenicach. Równocześnie rosło we mnie poczucie winy,
chociaż nie mogłem niczemu być winien, potęgował się też ów stan podejrzliwości i jakiejś
nieufności zasadniczej, a zarazem chciałem oddać się cały, spalić aż do ostatniego włókna – i
wtedy czułem, jak ginę przygnieciony ciężarem ponad miarę. I oto oczyma wyobraźni oglądałem
lata ubiegłe; owe odkrycia matki, owe stany zaborcze, gdy walcząc sprawiłem, że ojciec
zamieszkał ze mną w jednym pokoju.
Nie w samych obrazach kryła się męka, lecz w tym, iż one już były, a więc również i w
sprawach serca odkryłem straszną siłę czasu. I było tak, jakbym nigdy więcej nie miał zakosztować
słodyczy uczucia (mój Boże, czy rzeczywiście „słodyczy"?), wyrzucony w piekło
wspomnień, a może było tak, jakbym się szykował do odejścia? Ale wiedziałem też, że
wszystko to musi być złudzeniem: teraz, gdy przyszedł do mnie czas – czułem mocniej niż
kiedykolwiek przedtem, bo wówczas nie umiałem jeszcze rozważać utraty, bo wtedy żyjąc w
wiecznym dziś – nie potrzebowałem smucić się nad „wczoraj" i przerażać się „jutrem".
Dzień idzie za dniem. Wstaje znów poranekpóźnoletni, przejrzały w swych krasach, nie
rumiany, ale kryształowy jak krzemień po kąpieli ognia. Wróble ćwierczą zajadle, gdaczą
niechętnie kury, bo już minęła ich pora i chociaż jajo dalej wschodzi w gnieździe uwitym w
starym domu, to już na pociechę kucharkom i chłopom na pokrzepienie; indyczą się indyki,
perlą się krzyki perliczek i oto wreszcie słychać parskanie koni i para kasztanów stąpając lekko
podprowadza pod ganek bryczkę.
Wsiadamy z matką, z babką ubraną na czarno, zajeżdża druga bryczka, przed którą pląsa
ogier srebrnogrzywy, i wuj Witold posadziwszy obok Grażynę, rumianą dziś i kraśną niby
owoc dojrzały, zacina lekko lejcem i ogier unosi bryczuszkę, a ta dymi jak z kadzidła.
Chwieją się zgodnie końsikie zady błyszczące niby szkło, dzwoni miedzią uprząż, szumi
wiatr w uszach, przynosząc ostry zapach konia, skóry i kurzu; od babki pachnie piżmem i
czymś delikatnym, i wstydliwym zarazem, czymś, co jest słodkie i mdłe, a może być jeszcze
gorsze. Czuję ten zapach i chociaż nie znam go jeszcze dobrze, przeczuwam rzeczy, o których
nie mogę wiedzieć, jeśli mam dalej beztrosko pędzić przez okolicę w wietrze i turkocie
bryczki. Pędzimy przez wieś obok chat zgrzebnych, słomianych i drewnianych, z małym
okienkiem w cztery szybki, za którymi rumieni się prymulka wetknąwszy swój korzeń w
dziurawy garnek. Na progu stoją chłopi w lnianych koszulach i w spodniach wpuszczonych w
buty, kobiety obfite i sztywne od krochmalu, w pstrych chusteczkach. Chłopi kiwają głową,
ni to witając, ni to dziwiąc się czemuś, wypadamy za wieś, a tam brzegiem drogi znów idą
chłopi i bosonogie chłopki, dzierżąc w ręce świąteczne pantofle. Zza wzgórza lamentują cerkiewne
dzwony i dostojnie bimbonią Św. Kazimierz i Św. Andrzej.
Bryczka przetacza się przez wzgórze i oto przy wielkim rynku wyłożonym polnym kamieniem,
za niskim murkiem, zza drzew wysokich spoziera kamienny kościół – jasny od wapna,
rozgrzeszony z wszelkiej pychy, łagodny w swych łukach i okrągłościach i prosty prostotą
trafności, przy której zbędne są nawet witraże przetwarzające światło w swej wielobarwnej
56
retorcie. I tylko jak napomknienie o przemijalności rzeczy ciemnieje w murze kręte pęknięcie,
o którym mówią starzy ludzie, że sprawcą jego był pewien chciwiec, co chciał wydostać
skarby ukryte w podziemiach, znajdując śmierć w lochach kościelnych.
Na rynku i przed murkiem, który przykucnął w łopianach i pokrzywach omdlałych, stoją
już dwukonne bryczki i zwykłe wozy wymoszczone sianem, przykryte zgrzebną kapą, stoją
małe bryczuszki z półkoszem odartym z lakieru; zajechały pod mur dwie landary, szare jak
żuki, które przeszły przez pylisty gościniec okrywając się patyną zmęczenia.
Zajechały już zaścianki i majątki okoliczne, przyszli ci, którzy jechać nie musieli – pan
aptekarz, pan rzeźnik i krawiec znający na pamięć wymiary okolicznych dziedziców, podobnie
jak dziedzice pamiętali swe hektary. Uderzyły organy, świszcząc i posapując z wielkiego
przejęcia, bo stary organista nie żałował swego pomocnika, który dudlil wielkie miechy dostarczając
organom oddechu. Wyszedł ksiądz majestatyczny i zamknięty w sobie, udzielając
się od czasu do czasu zgromadzonym w słowach równie zamkniętych i tajemniczych.
Siedziałem obok matki w ławce dotkniętej chorobą starości, pełnej dziur, z których sypał
się drzewny proch. Siedziałem koło tej, która również była moją matką, lecz nie poprzez ciało,
ale przez chrzest ducha, któremu oddała moją drobną i krzyczącą cielesność. Uczyniła to
wspólnie z wujaszkiem Witoldem, który przez to stał się mym ojcem, również w duchu (zastępował
wuj Witold Najmłodszego, który nie doczekał dnia, gdy druga siostra wzbogaci życie
o nowego Abacza). Mogłem więc powiedzieć, że wuj Witold, będąc mężem Grażyny, był
również małżonkiem tej, którą upodobał sobie Najmłodszy. Było to małżeństwo zaledwie z
imienia, poprzez słowo, małżeństwo, w którym wszystko było jedynie podobieństwem, ale
czyż nie jest najtrwalsze to, co mieści się w .słowie i w duchu? Rozmyślałem więc nieraz –
dlaczego wuj Witold przywiózł do Niżan Grażynę, jeśli mógł dopowiedzieć do końca to, co
się zaczęło w tym kościele, gdy oboje pochylali się nade mną. Czyżby tak dalece był on głuchy
ma słowo i ducha, i na prawdę, która przemawia przez podobieństwa? A może nie było tu
jego winy, bo niby dlaczego Wanda miała usłyszeć ów głos, jeśli nie pochodziła z rodu Abaczów?
Siedziałem między kobietami, strapiony tą myślą, trudną i nieustępliwą. Wanda obróciwszy
głowę poczęła mi się przyglądać uważnie i wyczekująco. W tej samej chwili poczułem na
sobie drugie spojrzenie i wzięty w dwa ognie zaczerwieniłem się tak gwałtownie, że zdawało
mi się, iż za chwilę zgoreję w tym płomieniu krwi. I kiedy zaczęła goreć nie tylko twarz,
czoło, lecz ogień przenizał moje włosy, rozległ się głos księdza, który wyszedłszy poza próg
swego zamknięcia stał teraz – jak ptak w gnieździe – na ambonie obrosłej kamienną roślinnością,
w której gąszczu taili się święci i aniołowie, i przemawiał do zaścianków, majątków i
mieszczan zgromadzonych w kościele. Mówił cokolwiek tajemniczo, przez podobieństwa i
niedomówienia, ale któż mógł lepiej ode mnie, spłonionego i gorejącego wciąż w tym rozdarciu,
jakie uczyniły mi dwie kobiety i nie kobiety równocześnie, matki i nie matki zarazem,
któż mógł lepiej zrozumieć owe słowa odczytywane od tysięcy lat. „...Nie było jeszcze głębin
morskich, a ja już byłam poczęta. Nie biły jeszcze źródła wodne, nie wznosiły się gór ogromy,
przed pagórkami ja się zrodziłam, Pan jeszcze nie był ziemi stworzył, ani rzek, ani podwalin
kręgu ziemskiego. Gdy budował niebiosa, ja tam byłam, gdy głębie morskie wybrzeżem
otaczał, gdy sklepienie niebieskie w górze umacniał, a źródłom podziemnym bieg wód wyznaczał,
kiedy wytyczał pramorzu granice i rozkaz dawał falom, by poza swe brzegi nie występowały,
gdy podwaliny ziemi zakładał – byłam przy Nim jako współtwórczyni wszystkiego.
Byłam radością Jego w każdym dniu, zawsze szczęśliwa w Jego obecności, szczęśliwa
troską o ziemię, a rozkoszą moją było przebywanie wpośród synów ludzkich. Teraz więc słuchajcie
mnie, synowie: Błogosławieni, którzy są wierni drogom moim, słuchajcie mych nauk
– bądźcie mądrzy i nie gardźcie nimi. Błogosławiony człowiek, który mnie słucha, który codziennie
przy drzwiach moich czuwa i bramy mej strzeże...”
57
Słysząc te słowa, tajemnicze, a przecież tak jasne, czułem, jak w oczach mych wzbierają
dwa źródełka słone i piekące. Boże mój, czyż nie strzegłem bramy ustawicznie, czyż nie
stałem na drodze, na której słuchałem nauk swego serca wiernego głosowi miłości?! Ale ona,
która była od zawsze, która istniała, zanim poczęto głębiny morskie, która była wcześniej,
niźli zawisła na niebie kula ziemska; czyż ona może nazwać mnie swym synem, jeśli mam
swój początek i kres, jeśli jestem tak bardzo ograniczony, zamknięty w gnieździe swego
drobnego ciała?! Czyż może coś, co jest tak nieskończenie wieczne i nieograniczenie ogromne
– pogodzić się z chwilą i fragmentem?! Jakże jesteś, miłości, okrutna wyznając, iż twą
największą rozkoszą jest przebywanie pośród ograniczonych chwilą i przestrzenią, jakże jesteś,
miłości, nienasycona, jeśli nie wystarcza ci twoja nieskończoność, że starasz się ogarnąć
i to, co z natury swojej nie jest podatne na takie wzloty. Nazywasz „rozkoszą” to, co dla nas
jest męką największą, niemożnością ustawiczną, rumieńcem krwawym, tęsknotą zżerającą
siły. Pomyśl, miłości, jak okrutna jesteś dla tych, którzy czuwają przy twych drzwiach niby
wierne psy, jeśli kolejno, jeden za drugim, giną oni pod twymi drzwiami;
pomyśl, miłości, jak bardzo jesteś lekkomyślna gubiąc posłusznych sobie, swoje najbliższe
dzieci! Może ma rację wuj Antoni pogrążając się w swej jednostronności i w tym, co jest tożsame,
bo popatrz, jego jedynego z dzieci Abaczów oszczędziłaś. Może słusznie czyni wuj
Antoni szukając równości i tożsamości w ciele, ograniczając, co jest ograniczone, godząc z
czasem, co jest we władaniu chwili?!
Gdy tak rozmyślałem, ocierając ukradkiem oczy, przez wysokie okna wpadły do kościoła
kolory tak mocne, że jednym chluśnięciem przekroiły powietrze ustawiając pochyłe mosty, po
których ześlizgiwały się czerwienie, fiolety, róże, karminy i purpury tworząc na ławkach głębokie
jeziora. I ujrzałem, że matka moja przyobleka się w purpurę, którą zna słońce wróżące
wichry, gdy spojrzałem na Wandę, doznałem nowego olśnienia – bowiem, córka Andruszkiewicza
zajaśniała kolorem wrzosu, zaś włosy jej rozpłomieniły się najczystszym różem.
Obróciłem oczy ku matce i ta zmieniła się, jakby krew rozświetliła ją od wewnątrz, tylko od
rzęs padał długi cień delikatnego fioletu, jakim okrywają się czerwcowe żyta, gdy słońce dotknie
horyzontu. Wtedy poczułem, że ponownie wschodzi we mnie zorza gorąca, lecz spojrzawszy
na swe ręce odetchnąłem z ulgą – oto przyodziany byłem w purpurowy płaszcz, pod
którym ginęły moje cierpienia i moja nieustająca wstydliwość.
Uderzyły po raz ostatni organy krzykiem wszystkich piszczałek: i tych grubych jak
trąba słonia, i tych najcieńszych niby gardło skowronka, zaroił się plac przed kościołem, zadudniły
koła o siwe kamienie, baty zaczęły strzelać, a konie prychać raźno na dobrą drogę.
Potoczyły się bryczki i bryczuszki po pylistym gościńcu, mijając pola i wsie, i na powrót
owinął mnie zapach drogi, a w uszach zagrał turkot i brzęk miedzianych ozdób.
Dojechawszy do skrzyżowania, przy którym stał krzyż brzozowy, strzegąc miejsca uświęconego
rozpaczą i miłością, skąd widać już było czubki drzew, które wyrastały z niżańskiej
ziemi, bryczka nasza skręciła w prawo i już zajeżdżaliśmy przed schludny dom, kryty blachą,
co błyszczała w słońcu jak świąteczny samowar. Zajeżdżaliśmy na przyjęcie, jakie zgotowała
Wanda w dniu swych urodzin, a za nami grzmiąc bryczuszką zajechał srebrnogrzywym ogierem
wujaszek Witold z kraśną Grażyną.
58
XII
W salonie witał przybyszów stół rozstawny, biały od lnów. A na lnach najcieńszych tkanych
we wzory, lnach najczystszych, co znały tylko ręce wiejskich kobiet, wznosiły się budowle
rozmaite z miąs, wędlin i przystawek.
Na honorowym miejscu złocił się i brązowił, zmrużywszy dobrotliwie oczka i chwyciwszy
w pysk sine jajko, prosiak pieczony. Obok wystawiły swe okrągłe, toczone udka kaczki
nadziewane przemyślną nadziewką i ciągle pyszne, choć pozbawione głowy, rozpierały się
indyki wabiąc śnieżnym mięsem, przeczuwanym pod cienką skórą, nie brakło również tłustych
gąsiorów i młodych kurczaków zalanych śmietaną. Wokół na talerzach rozkwitały purpurowe
polędwice i skośnookie kiełbasy litewskie, jak zwiędłe płaty orientalnych kwiatów
pyszniły się szynki wędzone. W pomniejszych naczyniach wspomagały tę mięsną krucjatę, co
szła na podbój żołądków okolicznych zaścianków i zaprzyjaźnionych majątków, grzybki:
karminowe i w szarych obwódkach wychylały ze śmietany swe kapelusze rydze, dorodne i
zdrowe jak rydz; oślimaczone lekko, lecz jędrne i ostre jak sam głód przed posiłkiem, wystawiały
w salatereczce białe brzuszki borowiki, młodziutkie, ścięte przedwcześnie, ale przez to
jakże drogie smakoszom; były również żółte jak tygodniowe kurczęta lisiczki – lekko łykowate,
pachnące właściwym sobie aromatem. Nie brakło również ogóreczków małosolnych,
jeszcze twardych i zielonych, lecz już przesyconych zapachem kopru, chrzanu i czosnku, o
smaku delikatnym, zaostrzonym solą i jarzyną. Przy indykach i kaczkach stały na podorędziu
talerzyki ze smażoną borówką, ciemną i gęstą, na wpół kwaśną i gorzkawą jak pierwszy kęs
czekolady. Wśród tych ostrości zawziętych na podniebienie ludzkie królował roznosząc
triumfalnie swój zapach, od którego w oku kręciła się łza – chrzan. Wydarty z wilgotnych,
zacienionych miejsc, później tarty przez spłakane kobiety, chrzan nie ulegał i nawet słodycz
śmietany nie mogła zgasić płomienia, jaki w nim gorzał; jeszcze mocniej chrzan sierdził się i
srożył, jeszcze silniej kąsał oczy, a potem języki i gardła, więc goście uciekali się do pomocy
miąs i wędlin – i tak chrzan z mięsem wstępował w braterstwo, zanim pochłonął je przepaścisty
brzuch.
Wśród jadła strzelały minarety karafek z nalewkami, których tajemnicy strzegł stary Andruszkiewicz
podobnie mocno jak stary Abacz czy mój prostoduszny ojciec. Któż jednak
wśród tych budowli szklistych nie poznałby jasnozielonej jak wczesna ruń żubrówki, w której
sterczały cienkie trawy chwiejąc się w prawo i w lewo niby w leśnym jeziorze, żubrówki o
mocy żubra i cierpkiej łagodności dziewczęcego pocałunku. Nie było wśród karafek dymiącego
dzbana, lecz na pewno zjawi się on w stosownym momencie wionąc gorącem i unosząc
na lotnych skrzydłach spirytusu zapach miodu, goździków, gałki muszkatołowej, wanilii, cynamonu
- tę całą symfonię, której głosy byli w stanie rozpoznać jedynie wytrawni spece,
znający sposoby, aby krupnik rzeczywiście stał się litewskim.
Goście otoczyli gwarnym kołem stół i na znak dany przez gospodarza poczęli zajmować
miejsca: w środku okoliczni ziemianie i starszyzna zaściankowa, a na końcu młodzież.
W przyległym pokoju o dwóch szerokich oknach, które wychodziły w sad pełen cieni i
słońca rozbitego jak w starym lustrze, ustawiono drugi stół. Tu zgromadzono dzieci, aby nie
przeszkadzały ucztującym i mogły nasycić swoje dziecinne głody. Cóż miałem czynić między
nimi – dziecko, a przecież nie dziecko już od tak dawna, że całkowicie zapomniałem, jak na-
59
leży być dzieckiem. Siedziałem więc między małymi tłuściochami, patrząc z politowaniem na
ich beztroską żarłoczność, na ich źrebięcą wesołość, która była równie łatwa, jak ich krótkotrwałe
smutki. Siedziałem między nimi jak prawdziwy panicz między pospólstwem. Niejeden
z nich chlubił się większym paniczostwem, ale cóż to było za paniczostwo, jeśli zawdzięczali
je swemu tłustemu ciału, gdy tymczasem duch trwał w wiecznej nieświadomości jak w głębokim
uśpieniu.
I dzieci widać wyczuły we mnie obcość zasadniczą, bo poczęły łypać na mnie niechętnym
okiem, chichotać i poszturchiwać się nawzajem. Były one tak dalece pogrążone w swej nieświadomości,
że nie dostrzegały w swym zachowaniu niczego niestosownego, a w mym milczeniu
nie odczytywały właściwego paniczostwa, dalej więc szturchały się i chichotały, aż
wreszcie jeden spośród paniczów z urodzenia, tęgi blondynek z zadartym nosem i oczkami
niebieskimi jak wypłowiałe bławatki, niby niechcący trącił mnie w bok. A gdy ujrzał na mej
twarzy rumieniec, jaki wykwitł za niego i za mnie, chłopiec ów, widocznie uważając ten znak
świadomości i samouświadomienia za przejaw tchórzostwa, trącił mnie po raz drugi i trzeci.
– Zostaw go – zawołał któryś z towarzyszy chłopca – to jest przecie maminsynek!
Wtedy zrozumiałem, co mam czynić. Wstałem więc i w milczeniu, aczkolwiek nagła bladość
policzków dostatecznie jasno mówiła o stanie mego ducha, ująłem wielką paterę na grubej
nóżce, srebrną i ozdobioną splotami winogron ukrytych wśród srebrnych liści – i uniosłem
ją do góry wraz z tortem, który kwiecił się niby klomb różnokwietny. Wszyscy wraz z blondynkiem
przyglądali się ze zdziwieniem tym manipulacjom, widać sądząc, że ogarnięty żarłocznością
nie mogę powstrzymać się od skosztowania tortu. Jakież więc było zaskoczenie, a
potem wrzask i płacz blondynka, gdy klomb słodkich tłustości znalazł się na jego głowie!
I rzeczywiście mój bezmyślny sąsiad wyglądał w owej chwili nadzwyczaj żałośnie: włosy,
policzki, niebieskie oczka, a nawet granatowa bluza marynarska z wielkim kołnierzem, z którego
blondynek musiał być szczególnie dumny, bo ciągle go poprawiał, wszystko to było zasmarowane
gęstą, kolorową masą.
Na wrzask chłopca i krzyki dzieci przybiegły do pokoju matki, a wśród nich moja matka i
Wanda. Jedne rzuciły się ratować blondynka, który łykając łzy połykał masę tortową, gotów
zadławić się śmiertelnie, inne znów rozpoczęły śledztwo nie mogąc się połapać w ogólnym
harmiderze.
– Tak, to ja zrobiłem – zgodziłem się spokojnie, gdy ucichł pierwszy wrzask.
A gdy kobiety zaczęły nieroztropnie żądać, abym wyjawił powód tak okrutnego czynu –
zamilkłem; czyż któraś z nich, poza matką i Wandą, mogła zrozumieć moje serce nie znające
trwogi, gdy w grę poczęły wchodzić sprawy uczucia, czyż któraś z nich mogła przypuszczać,
że świadomością swą ogarniam je wszystkie wraz z czasem, w którym tkwiły po uszy, tak że
gdyby chciały mnie zrozumieć, musiałyby przedtem przeżyć to wszystko, co ja przeżyłem,
czyż zresztą któraś z nich, poza matką i Wandą, chciałaby się zgodzić na podstawowy warunek,
bez którego w ogóle nie można było zaczynać rozmowy: uznać, że istnieją niedziecinne
dzieci, podobnie jak się zdarzają niedorośli dorośli?!
Milczałem i kobiety, zrozumiawszy swą bezsilność, po kolei zaczęły ustępować z pola
walki pozostawiając mnie matce. Ta ujęła mnie za rękę i wprowadziwszy do przyległego pokoju
spytała z tłumionym smutkiem:
– Cóż się z tobą dzieje? Czemu wyrządziłeś mi taką przykrość, taki wstyd? Czymże wytłumaczę
ten dziki postępek? – ciągnęła swym gołębim głosem, a ja czułem, że po raz nie
wiadomo który staję przed nią wyłuskany ze skóry, obnażony w każdym nerwie i w każdej
żyłce.
– Czy chłopiec ten wyrządził ci jakąś przykrość? – pytała, w roztargnieniu przesuwając
dłonią po moim rozpalonym czole.
– Nie! – odpowiedziałem twardo i poczułem, jak krew wraca mi do serca, a ono na powrót
podejmuje swój mozolny trud.
60
– Więc dlaczego zniszczyłeś taki piękny tort? – zdziwiła się matka zdziwieniem gospodyni.
– Bo mi nie smakował – odrzekłem wówczas, patrząc prosto w oczy matce, i poczułem, że
lecę gdzieś w dół, coraz niżej i coraz głębiej; było to uczucie straszne i zarazem dziwnie
przyjemne, a gdy uświadomiłem sobie swój stan, zrobiło mi się jeszcze gorzej i jeszcze bardziej
błogo.
I wtedy do pokoju wpłynęła Wanda wnosząc zapach stołu i delikatnych perfum. Wanda
chwyciła mnie za ręce i tak jakbyśmy się bawili w kółko, wciągnęła do sali biesiadnej. I oto
na nasz widok goście wybuchnęli krzykiem, niektórzy poczęli bić brawo, inni powstawali z
krzeseł – znać swym okrutnym i zarazem komicznym uczynkiem trafiłem do ich sarmackiego
serca.
Siedziałem po lewej ręce Wandy, naprzeciw prosiaka, który już nie trzymał jajka w smażonym
pysku, lecz zaatakowany potężnym nożem powoli obracał się w mięsną ruinę. Nad
stołem snuły się papierosowe dymy i jak zdziesięciokrotnione księżyce zawisły purpurowe
twarze. Stary Andruszkiewicz dał znak służbie i oto na stół wjechały dymiące dzbany, a po
pokoju rozszedł się zapach korzeni ulatujący na skrzydłach spirytusu. Służba szybko napełniła
kielichy gorącym krupnikiem i chciała wychodzić, lecz Wanda zatrzymała jednego,
wskazując na mnie.
– Zdrowie solenizantki! Niech nam żyje sto lat! – zakrzyknęli biesiadnicy.
Wychyliłem do dna zapierający dech aromat, a stół począł wołać, że jest gorzko. I Wanda
pochyliwszy się nade mną, patrząc mi w oczy, pocałowała mnie prosto w usta. – Czy wiesz,
że oni się z nas śmieją? – spytałem, gdy usiadła na swoim miejscu.
– Nie – powiedziała. – Oni się nie śmieją. Przecież jesteśmy młodą parą, prawda?
– Wiem o tym – odrzekłem. – Tylko chciałem się przekonać, czy ty o tym wiesz.
– Jakżebym mogła nie wiedzieć – zaśmiała się Wanda. – Czyż jest możliwe, abym była
nieobecna na własnym weselu!
– Tak – zgodziłem się. – Wierzę, iż od początku wiedziałaś, że to będzie nasze wesele.
– Zawsze jesteś pewien rzeczy, których i ja jestem pewna. Tylko powiedz mi, jak to się
mogło stać, że będąc twoją matką, co mi przyznałeś niedawno, równocześnie mogę być twoją
żoną...
– Och, matka, matka... – odpowiedziałem ocierając palące wargi. – Nasze istnienie jest
okupione krwią naszych matek i zbawiane ich nieustającą czujnością, w której nie mają sobie
równych. Ale jakże okrutny jest los! – ciągnąłem opanowany śmiałością, jakiej użyczył mi
krupnik. – Oto przychodzi czas, gdy musimy odejść, jak krew uchodzi z rany. Dlaczego tak
ma być – nie mogę pojąć, znać miłości sądzone jest wieczne niespełnienie, ciągła tęsknota za
rajem utraconym. Znać syn i matka zbyt są tożsami będąc różnymi, a miłość, trzeba ci o tym
wiedzieć, winna dążyć do czegoś, co jest poza nią i co jest znajome jak własna dłoń (i w tym
jest cała tragedia, mój Boże...). Jak widzisz więc – rzekłem pociągnąwszy łyk stygnącego
krupniku– ażeby miłość spełniła się do końca (prawdziwa miłość), należy przejść czyściec
pożegnań i rozstań nieodwracalnych, należy porzucić tę, która cię nigdy nie porzuciła, należy
zdradzić tę, która jest niezdolna do zdrady. Nie darmo więc, gdy zbliżamy się do innej kobiety,
szukamy w niej matki. I już sami nie mogąc powrócić do raju utraconego, czyż nie czynimy
wszystkiego, aby wrócić do niej, do tej nowej kobiety przez swego posłańca – przez
nowe dziecię?!
Służba napełniła dzbany gorącym krupnikiem. Znów zaczęto wznosić weselne toasty i
wołać, że jest gorzko.
– Jestem w tej chwili najszczęśliwszym z ludzi – powiedziałem pocałowawszy Wandę. –
Los tak chciał, abym pogodził ogień z wodą, widocznie dlatego, że będąc Abaczem noszę
imię Żubrowiczów, którzy są prawdziwie Antyabaczami. A będąc Abaczem w żubrowiczowskiej
skórze, albo też Żubrowiczem z Abaczową duszą, mogę jednych ucieleśnić, a drugich
61
uduchowić, mogę zarównać przepaść i górze kazać przyklęknąć. Ale to jeszcze nic! Oto zjawiłaś
się ty – która możesz stać się moją żoną, wpierw będąc moją matką. Tyś jest moją górą,
co przyklękła, i moją przepaścią, co spłyciła swą głębię: jesteś moją matką, lecz nie stałaś się
tożsama we krwi i ciele, jesteś kobietą, a przecież twoja kobiecość nie jest odgrodzona macierzyństwem,
z którego jak ze źródła wynika wszelka kobiecość.
– A więc – zawołała Wanda, rozpłomieniona nie wiadomo, czy od krupniku, czy od naszej
rozmowy – a więc świętujmy nasze wesele! Proszę państwa, czyż trzeba przypominać, że
jesteście na moim weselu? Pijmy, bo kto wie, co się jutro może wydarzyć!
Nie chciałem w owej chwili niczego więcej, bo cóż mogłem jeszcze osiągnąć, zyskawszy
tak wiele: oto będąc synem przez podobieństwo, synem z wyboru i przeznaczenia (jako
Abacz nie mogłem wszak istnieć poza przeznaczeniem), a następnie stawszy się mężem tej,
która była moją matką w duchu, również przez podobieństwo – wreszcie połączyłem żywioły
wzajemnie się niszczące, wreszcie osiągnąłem ową pełnię, za którą daremnie tęsknili moi
przodkowie: oni nie umieli połączyć tożsamości z jakże strasznie różną, jakże nieskończenie
wielką w swej nierówności odmiennością. I nie zdradziwszy serca Abaczowego, równocześnie
wzbogaciłem świat dodając do jego rozmaitości jeszcze jeden półcień, jeden głos, jedno
życie...
Szczęśliwy i trochę zmęczony hałasem, wyszedłem do sadu, do drzew obciążonych owocem,
utrudzonych wiecznym staniem na drewnianej nodze. Brodząc wśród cienkich pni dotarłem
pod żywopłot z głogu, gdzie cień kładł miękkie łapy, rosły maliny i agresty, rdesty i
porzeczki. Ułożyłem wśród krzaków swoje znużone ciało, duchem bujające pod samym niebem,
po którym miast chmur błądziły liście rdestu, agrestu i smorodiny.
A nad tymi chmurkami, przenikniętymi zielenią jak ciało krwią, przechodziły klucze dzikich
gęsi i łaskawych ludzkim siedzibom bocianów, ciągnęły żurawie i mknęły jaskółki. Pomykało
ptactwo podniebnym gościńcem wciąż dalej na południe, tam gdzie słońce wtaczało
się za horyzont białą kulą, gdzie czarni ludzie czyhali za krzakiem ze strzałą lub oszczepem,
gdzie pachniało piżmem i twardniały hebany.
I kiedy zdawało mi się, że owe chmurki zeszły pode mnie, ja zaś wzeszedłem ponad nie,
kiedy poczułem świszczące zmęczenie żurawich skrzydeł i jęki gęsich nawoływań, gdy musnęły
skroń lotki jaskółcze – wówczas przeniknęły mnie ludzkie głosy i oto leżałem na powrót
wśród rdestów, pod krzakiem gorzkiej smorodiny.
– Ach, czemuż nie dostrzegasz mnie wcale, czemu pozbawiasz mnie swej obecności, czemu
omijasz mnie spojrzeniem – skarżył się czyjś głos, głos męski, lecz wcale niemężny, jakże
mi znany głos! – Czemu męczysz mnie, pojawiając się raz po raz na swym ogierze, aby tym
boleśniej istnieć w mej pamięci! Ach, jakże jesteś okrutna, jakże jesteś nienasycona w swym
okrucieństwie. Czemu igrasz z nami, Abaczami, czy sądzisz, że cierpliwość nasza jest niewyczerpana,
czy uważasz, że naiwność nasza jest bezgraniczna?!
Głos umilkł, aby za chwilę rozbrzmieć jeszcze większą skargą, wyrzutem i gniewem.
– Czy po to mnie odrzuciłaś po śmierci tamtego, kiedy tarzałem się u twych stóp jak pies,
ażeby potem naigrawać się ze mnie, wabiąc, to znów odrzucając? Powiedz, za co nas nienawidzisz,
że zniszczyłaś mi życie wówczas, gdy mogliśmy żyć we dwoje i tylko we dwoje!
Tak. Nie wypieraj się. Nie spuszczałem przez cały dzień z ciebie oka i jestem pewien jak nigdy,
że nienawidzisz nas, Abaczów, tak mocno, jakbyś nienawidziła siebie. Powiedz, jaką
krzywdę ci wyrządziliśmy! Wytłumacz, czym zasłużyliśmy na twoją niestrudzoną niechęć, że
prześladujesz nas z tak okrutną i spokojną zarazem zaciekłością !
Milczysz – podjął głos, już spokojniej, lecz tym silniej czuło się w nim nieustającą gorączkę
– milczysz, więc dobrze... Powiem ci, dlaczego nas, Abaczów, nie możesz zapomnieć...
– Och, nie! nie! nie! – zakrzyknęła kobieta, niewidoczna zza krzaka smorodiny, lecz znana
mi równie dobrze, jak ów głos.
Zakołysały się gałęzie, zaszumiały rdesty i kobieta znikła jak spłoszony ptak.
62
Leżałem nieruchomo, twardy, lecz jeszcze nie ostygły z ciepła, które było zasługą krwi i
serca, i wreszcie po długiej nieobecności wróciłem do siebie i do ludzi.
W podnieconym rozgwarze chodziliśmy po murowanej stajni oglądając błyszczące zady i
fioletowe oczy, suche nogi o cienkich pęcinach i giętkie szyje. Andruszkięwicz, dumny ze
swej małej, lecz doborowej stadniny, kazał wyprowadzić parę ulubieńców do zagrody i dopiero
tam w całej okazałości rozkwitnęły Andruszkiewiczowe konie. Zaraz więc rozgorzał spór o
ogiery i klacze i najgorętszy udział w sporze wziął wujaszek
Witold podnosząc zalety Srebrnogrzywego. Popędzili parobcy po siodła i uzdy, gdyż inaczej
nie można było rozstrzygnąć sporu Srebrnogrzywego z Wronym.
Czym prędzej pospieszyłem do szopy, w której stał Srebrnogrzywy, a słysząc kroki wujaszka
schowałem się za bryczkę, bo wiedziałem, że wuj Witold nie lubi, jak ktoś zbliża się
do ogiera. Gdy tak stałem za bryczką patrząc z podziwem na Srebrnogrzywego i na wujaszka,
który głaszcząc ogiera wymawiał czyjeś (jakże dobrze mi znane) imię, ujrzałem, jak wujaszek
wyciąga z kieszeni butelkę z zielonym płynem, przezroczystym jak górskie jezioro, i z trawką
pląsającą niby wąż. Zobaczyłem dalej, jak wujaszek łyknąwszy z butelki przystawia ją do
końskiego pyska, a ogier, znać zwabiony trawką, ciągnie z butelki niczym małe źrebię. Na ten
widok chciałem wyskoczyć zza bryczki, ale coś mnie wstrzymało – nie wiedziałem, czy
wstyd, czy lęk, czy może był to głos Abaczowego przeznaczenia.
Goście wyszli na szeroki gościniec, ustalono bowiem, że próba ogierów odbędzie się na
drodze między sadem Andruszkiewicza i skrzyżowaniem dróg, przy którym, bielił się krzyż
samotny. Wuj Witold siedział na Srebrnogrzywym prosto i dumnie, patrząc uparcie przed
siebie czy może na ciężką i lekko żółtawą jak kość słoniowa grzywę rumaka. Srebrnogrzywy
pląsał pod nim i niepokoił się, gryząc wędzidła, z aksamitnego pyska skapywała piana wsiąkając
w gościniec, przez atłasową skórę przechodziły gorące drżenia. Obok na Wronym, który
nastawiał swoje wilcze uszy, siedział zaufany Andruszkiewicza – Dowgiałło przezwany Końskim
Ogonem.
Kiedy jeźdźcy mieli już ruszać, powstało lekkie zamieszanie – Grażyna, która gdzieś udała
się na małą drzemkę, odurzona jadłem i nalewkami, pędziła teraz przez ogród i dopadłszy nóg
Witolda poczęła go ściągać z konia, błagając, aby nie igrał z losem i nie zapominał o tym, że
ma żonę. Ale wujaszek smagnął ogiera harapem, koń skoczył do góry jak szczupak schwytany
na ostrze i Grażyna upadłszy w pył gościńca zaniosła się płaczem.
Ogiery poszły gościńcem jak dwa wielkie ogary węsząc zdobycz niebywałą. Głowy wyciągnięte
do przodu pruły przestrzeń i powietrze spływając po śliskiej skórze unosiło końskie
ogony świszczące na wietrze ostro jak brzytwa. Konie szły równo, pierś w pierś, noga w nogę,
ale oto zaczęła się dziać historia nieprawdopodobna: Srebrnogrzywy nagle, jakby dobrze
rozpoznawszy ową zdobycz niewidzialną, rozciągnął swe potężne ciało w skokach, które stały
się lotem ponad ziemią, dobijaną raz po raz twardym kopytem; z każdym krokiem Srebrnogrzywy
oddalał się od Wronego, wreszcie ten ostatni zginął w tumanach pyłu. Widać było, że
wujaszek zaraz będzie przy krzyżu, gdzie zakończy swój odlot, a rozpocznie triumfalny
przylot. Ale oto ujrzeliśmy, jak owa pięść rozdzierająca przestrzeń, pięść, która wychynęła z
rękawa gorzkiego i suchego kurzu, rozwiera swe zaciśnięte palce i nagle ginie nam z oczu.
Spoza zakrętu od strony Niżan wychodzi na gościniec wiejska furka, widać, jak ludzie zeskakują
z tej furki i biegną tam, gdzie w głębokich jamach stały krzyże wojenne i rdzewiały naboje.
A kiedy przybyliśmy na miejsce, Srebrnogrzywy próbował jeszcze powstać podnosząc swą
łabędzią szyję, ale nogi przełamane jak zapałki odmawiały posłuszeństwa. Rozkrzyżowawszy
ramiona, jakby chcąc dalej przedłużać swój lot, spoczywał między żołnierskimi krzyżami
ostatni, który miał panować na Niżanach, a wokół jego głowy złożonej na piasku płonęła
wielka chorągiew czerwieni, blednąc na oczach.
63
XIII
O czymże mam dumać, co mam wspominać i do czego wracać – jeśli czas, owa księga pozbawiona
kart, jest nieodwracalny, chociaż lubi powracać w tym, co się zwie „jutro", a co
mocniej i mocniej pragnie być „wczoraj". Nie ucieknę od swego losu, jak nie ucieknę od
swego jutra, co powstało z wczoraj. Na zawsze już pozostanę dotknięty niemocą miłości, rozdarty
między niemożnością a ciałem i krwią, którym trzeba tak mało. Na zawsze już będę
tym, co zakosztował ze źródła i został wygnany na szerokie i gorzkie gościńce świata, aby
odprawiać oszukańcze wesela, aby odszukiwać podobieństwa, aby paść swoje głody kamieniem
i kurzem.
O czymże mam jeszcze dumać – dumny i nieugięty, choć ostatni z rodu Abaczów, gdzie
mam skierować swój lot niecierpliwy, zanim głos oddzielon od skłębionych wnętrzności zupełnie
zwietrzeje, zanim szpony się zakorzenią w dalekich odpadkach, a pióra rozproszone
rozsnują się w zimowym powietrzu!
Ranek wstawał nad Niżanami mglisty i niewyraźny, już nie letni, a jeszcze nie jesienny.
Oto kur zapiał wskoczywszy na żerdź wysoką, oto zaryczało bydło leniwie wlokąc kopytem
w drodze do wodopoju, oto młyn otrząsnął się z nocnego zdrewnienia i ruszył przelewając
wodę w dębowych kieszeniach. Przed dom wyszedł stary Abacz, jakże podobny do owego
obłąkanego proroka współczesności, co się miał nazywać Nietzsche, wyszedł i spojrzał spod
nawisłych brwi w niebo. Po bladym niebie szły karawany objuczone krzykiem i gęganiem,
szły na południe. A od zachodu, gdzie jeszcze nie dotarło słońce zmęczone zmartwychwstaniem,
ciągnęły klucze smutnego ptactwa, drżąc w pragnieniu ziemi, która leżała spowita w
mgłach obficie parując nocą. Zachodnie ptaki, podobne do krzyży – o zesztywniałym skrzydle,
nasunęły się nad Niżany dysząc ciężko i twardo rysując niebo i oto od dwóch ostatnich
oderwał się czarny pomiot, a dotknąwszy ziemi sparzył ją.
Zbiegli się domownicy do saloniku zasłanego skórą dzika na ów grzmot, którym zgwałcił
ciszę żelazny ptak, a tu już pędził co koń wyskoczy goniec z hiobową wieścią (co było nienowe
w Niżanach). Ale znać wyczerpały się siły starego Abacza, bo osunął się na krzesło
pobladłszy jak chusta i tylko wargi powtarzały jakieś gorzkie słowa.
Nie tracił ducha jeden Śnitko, podkręcając wąsa i uśmiechając się ironicznie, jakby
wszystko szło zgodnie z jego planem.
– Co się ma stać, to się stanie – powiedział. – Jam nie prorok między swymi, ale coś mi się
widzi, że przyjdzie koniec na tych, co się zbytnio zapatrzyli we własny pępek. Będą i oni odcięci
jak sznytka od bochna.
– Co waść mi tu prawisz! – krzyknął stary Abacz, ale był to już nie ten krzyk i nie ten głos
władczy. – Co waść mi tu błaznujesz!
– Ano, błaznuję, błaznuję, mój ty szwagrze i bracie w jednej osobie – zachichotał Śnitko
podkręcając wąsa. – Błaznuję sobie, skoro los zakpił z nas potężnie...
Podniósł się stary Abacz z krzesła, straszny w tej chwili – w sinych plamach, siwy i natchniony,
z dłońmi uniesionymi do góry, chcąc widocznie obłożyć klątwą brata swej żony, ale
podskoczyła do niego babka i chwyciwszy za ręce posadziła na krześle.
Zapadło milczenie straszniejsze od słów i oto zaskrzypiały drzwi w przyległych pokojach i
do saloniku weszła Ewelina – z rozpuszczonym włosem, w ciemnej sukni, ze sztucznymi
64
perłami na szyi, które przywiózł jej Jundziłł. Ujrzawszy zgromadzonych domowników, wybuchnęła
gromkim śmiechem, a potem położywszy na ustach palec tajemniczo syknęła:
– Cccihoo, o n śśpi...
I ująwszy się pod boki, zaczęła ciotka Ewelina powoli wirować podśpiewując jakąś staroświecką
piosenkę, którą w dzieciństwie musiała jej nucić babka, wspominając swe wychowanie
na żmudzkiej pensji:
I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzone
Myśli cukrują nazbyt rzeczy one,
Które i mienić, i muszą się psować.
Tralalala...
Lekko uniesiona na palcach Ewelina zatrzymała się i rozejrzawszy się wokół rzekła:
– Ccichoo, o n przyjechał... A szabla jego zardzewiała, chociaż wojny nie widziała. A
koledzy go nie żałowali i końmi go potratowali...
I znów poczęła wirować nucąc swój sonet staroświecki :
Komu tak będzie dostatkiem smakować
Złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone
Piękne oblicze, by tym nasycone
I mógł mieć serce, i trwóg się warować...
Tralalala...
Zadygotała ziemia od dalekiej burzy, jaka rozpętała się nad Miasteczkiem, gdy żelazne
ptactwo poczęło oświadczać się w swej żarłocznej miłości, składając w ludzkich, ciepłych
jeszcze od snu gniazdach swe obłe, czarne jaja.
A ciotka Ewelina niestrudzenie twierdziła swoje:
...Ach, z żywiołów utworzone ciało
To chwaląc, co zna początku równego,
Zwodzi duszę, której wszystko mało...
Tralalala...
I oto przyszedł ten czas, gdy wieczór nasunął swą ciemną czapę nad Niżany, które zaległy
w ciszy i w trwożnym oczekiwaniu. Psy pospuszczane z łańcuchów czujnie krążyły po dworze,
węsząc i skamląc niespokojnie. Zaskrzypiała zdarta oś, zarżał koń, zadźwięczało żelazo i
psy (a pies Czarek na czele), jakby trafiwszy na trop grubego zwierza, podniosły krzyk, a potem
zaczęły lamentować i jęczeć rozpaczliwie.
Czyjaś pięść odezwała się na wejściowych drzwiach, zerwali się domownicy na równe nogi
i spojrzawszy przez okno ujrzeli, że pełno było furmanek, ujrzeli wieś siermiężną, lnianą i
juchtową, wieś, co czekała cierpliwie swojej godziny.
Tak się rozpoczął ostatni najazd na Niżany!
Skrzypnęło cicho okno i stary Abacz, a za nim pozostali domownicy wykradli się do sadu,
stamtąd na brzeg stawu między krzaki gorzkiej smorodiny i chaszcze tataraku. Gdy tak trwali
w utajeniu, nagle staw zaróżowił się lekko i zazłocił – to łaźnia, która już od dwóch miesięcy
nie zakosztowała dymu ani gorąca pary, zakwitła krzakiem wysokim, zażywając po raz ostatni
kąpieli tak wrzącej, że ostać się w niej mogła tylko salamandra ognista.
I ciotka Ewelina, podniósłszy do nieba to złotą, to znów mroczną twarz, i rozwarłszy
krzepko zawarte zęby, zanuciła kołysankę onegdajszą:
65
Hyc, hyc, hyc nach Memel,
Bęc Abaczom Zemel.
Hyc, hyc, hyc nach Ryga,
Bęc Abaczom Figa!
Tralalala...
Abacze trwali w milczeniu.