ADAM BOCHENEK profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 
TOM II. 
TRZEWA 
	napisał ADAM BOCHENEK. 
	MICHAŁ REICHERProfesor Akademii Medycznej w Gdańsku. 

ANATONIA CZŁOWIEKA. 


	przerobili i uzupełnili lSŁaW HICLER, WIESŁAW Ł-ASIŃSKI, MICHAŁ REICHER, STANISŁAW ZAWISTOWSKI. 
	ZOFIA ZEGARSKA. 
	w**zm*o*r*o*wro**. 
	pod redakcją WIESŁAWA łaSlNlSKIEGO. 
	SI****K\S 2. 
PAŃSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH. 

	Warszawa 1992. 
	right by Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. 
	wj i budowę mikroskopową narządów opracowali:*rs*w*, *, d*s*s*w z*s*ws*i prof. dr ZOFIA ZEGARSKA. 
	Zdjęcia rentgenowskie wykonano w Zakładzie Radiologii Akademii Medycznej w Gdańsku. 
	Redaktorzy:lek. 
Wceta Suchorska-Dubmamgr Jadwiga ZawadzkaRedaktor techniczny:lMarim Kuna Korektor:Barbara Młgńczak Projekt okładki:lMcrian Kuną. 
	ISBN 83-200-1460-3-całość ISBN 83-200-1556-1-tom li. 
	PANSTWOWY ZAKŁAD WYDAWNICTW LEKARSKICH W***sWydanie W. 
	Nakład 49650 z 350 egz. 
Format 85 Objętość:ark, druk, 51, 0 z 1, 25 wklejki WROCŁAWSKIE ZAKŁ-ADY GRAFICZNE Zakład nr I ul. 
Kościuszki 29 Żarn, rr 2217426/90/01. 
	PRZ'Ił(PRZEDMOWA DO TOMU II. 
Ukazujący się li tommt IT tom. 
	Anatomii człowieka"A. 
	Bochenka i M. 
Reicherajest jego wydaniinlgydaniem siódmym kolejnym, a czwartym powojennym, stąd podwójna nu ni amia numeracja na karcie tytułowej. 
Jest on poprawionym i uzupełnionym ww mgym wydaniem tegoż tomu z roku 1969 i odpowiada tomom:111, IV i części Wbęsęści V z edycji 7-tomowej wydawanej w latach:1955, 1958 i 1963. 
Konferencja naukowawiłukowa, zorganizowana niedawno w Krakowie w 75-lecie śmierci A. 
BochemsbAochenka, jeszcze raz potwierdziła doniosłą rolę, jaką odegrał ten podręcznik żlnxcznik w kształceniu kadr lekarskich w Polsce. 
Mimo że nie brak obecnie inn ad sie innych dobrych podręczników anatomii prawidłowej, poszczególne tomy ymw tomy dzieła A. 
Bochenka i M. 
Reichera są ciągle poszukiwane jako praca frl zrzaca fundamentalna i źródłowa. 
Znikają błyskawicznie z półek księgarskictbłrrskich, a ich wartość na "czarnym rynku"wyraża się w cenach, na które tylklM ae tylko nieliczni mogą sobie pozwolić. 
Dobrze więc, że tom ukazuje się w w w wg w większym nakładzie. 
Zalecenia Międzynarmrzynarodowego Komitetu Mianownictwa Anatomicznego zmuszają Komisgzlmiomisję ds. 
Mianownictwa Polskiego Towarzystwa Anatomicznego(PTA)d LI:TA)do dokonywania-nie zawsze na lepsze-częstych zmian nazw polslmJx polskich. 
Choć mój stosunek do działalności Międzynarodowego Komitetu lbldtetu jest krytyczny, to w obecnym wydaniu stosuję, w ograniczonym zaHst rm zakresie, mianownictwo, paryskie"z poprawkami zatwierdzonymi na u lrii na Kongresach w Tokio(1975 r. )i w Meksyku(1980 r. 
Podobnie jak u zje jak w tomie I gwiazdkami oznaczono miana nie występuj ące w tym miano-ouicuanownictwie. 
W opracowanie tego gv tego tomu, podobnie jak tomów poprzednich, duży wkład pracy wnieśli prmilśli prof. dr hab, med. 
Stanisław Zawistowski i prof. dr hab, med. 
Zofia Zegepa Zegarska. 
Dokonali oni poprawek i uzupełnień części opracowanej przez pi zrrzez nieżyjącego prof. 
Stanisława Hillera, unowocześnili tekst i wymienili m illcsnili niektóre ryciny. 
Należy Im się za to moje(i nasze)podziękowanie i uzzv i*e i uznanie. 
Uzupełnienia i poprawienia części napisanej przez prof. 
MichastllMichała Reichera oraz redakcji całości dokonał niżej podpisany. 
	Łódź, w maju 1989 r. 
	rSł r. 
	Wiesłdu Łdsiński. 


	*z*mow**o*r*rrr*****r*. 
	tak zaznaczyliśmy w przedmowie do tomu I z 1968 r. , wydanie VIII), tom li nowego wydania naszego podręcznika obejmuje trzewa, Ire w wydaniach poprzednich były ujęte w trzech częściach(tomy, IV i część V). 
Takie scalenie tekstu stanowi też główną zmianę podręczniku w porównaniu do wydań poprzednich. 
Zmiany rzeczowe ograniczają się tylko do usunięcia drobnych ustełi do wprowadzenia niektórych nowych właściwości budowy, jak unaczynienie płucne czy segmentowe unaczynienie wątroby, czy:tętnice segmentowe nerki. 
Podobnie natomiast jak w tomie I ostatniego wydania zwróciliśmy u szczególną uwagę na ilustracje. 
Chociaż ogólna liczba rycin nie:gła zmianie, to jednak około 30 z nich zastąpiono nowymi i taką ną liczbę-poprawiono, a poza tym opisy wielu rycin uzupełniono. 
izystkie zmiany ilustracyjne z tą samą starannością wykonały rysodczkipoprzednich tomów podręcznika. 
Zwróciliśmy też uwagę na zmiany mianownictwa łacińskiego ustalona kongresie anatomicznym w New Yorku(N. 
A, 1960)w porównaj do mianownictwa kongresu paryskiego(N. 
A, l 955). 
W związku ym należało też odpowiednio skorygować Polskie Mianownictwo iatomiczne z 1958 r. 
(P. 
M. 
A, l 958). 
Podobnie jak w poprzednich nach również i w tym gwiazdką oznaczono anatomiczne miana łaiskie nie objęte obowiązującą terminologią(N. 
A, l 969). 
	lańsk 1968 r. 
	Michał Reicher. 
	SPIS TREŚCI. 
	UKŁAD TRAWIENNY Uwagi wstępne Stosunki ogólne Rys rozwoju przewodu pokarmowego-opracowali S. 
	Miller i 2. 
ZegdrskdRóżnicowanie się ściany przewodu pokarmowego-opracowali 3. 
Miller i 2. 
ZegdrskdBudowa ogólna ściany przewodu pokarmowego-opracowali N. 
Miller i S. 
ZcuistouskiBłona śluzowa Błona mięśniowa Błona surowicza i błona zewnętrzna Podział układu trawiennego-napisali IM. 
Reicher i W. 
ŁcsmskiJama ustna i gruczoły ślinowe Rozwój jamy ustnej, jamy nosowej i gardła-opracowali N. 
Miller i 2. 
ZegdrskaBudowa ogólna jamy ustnej-opracowali M. 
Reicher i W. 
ŁdsmskiPrzedsionek jamy ustnej Wargi ust Policzki Dziąsła Streszczenie Zęby i uzębienie Stosunki ogólne Właściwości fizyczne i chemiczne zębów Rozwój zębów-opracowali S. 
Miller i 2. 
ZegcrskdBudowa mikroskopowa zębów-opracowali S. 
Miller i S. 
ZcuistouskiKształt zębów-opracowali M. 
Reicher i W. 
Ł-asmskiZęby stałe Zęby mleczne Osadzenie zębów w szczękach Czas wyrzynania się zębów Uzębienie jako całość Uwagi morfologiczna-porównawcze i filogenetyczne Odmiany i zboczenia zębów Naczynia i nerwy zębów Streszczenie Gruczoły jamy ustnej-opracowali M. 
Reicher i W. żasitiskiŚlinianka przyuszna Ślinianka podżuchwowaŚlinianka podjęzykowa Rozwój ślinianek-opracowali 3. 
Miller i 2. 
ZegdrskdBudowa mikroskopowa ślinianek-opracowali S. 
Miller i S. 
Zauistouski Czynność gruczołów ślinowych i ślina-opracowali N. 
Miller i S. 
Zcuistouski Streszczenie-opracowali IM. 
Reicher i W. 
Łasitiski. 
	VIT. 


	ęzyk-opracowali IM. 
	Reicher i W. 
ŁasmskiCzynność języka Rys rozwoju rodowego i pola unerwienia języka Budowa ogólna języka Błona śluzowa języka Mięśnie języka Zewnętrzne mięśnie języka Wewnętrzne mięśnie języka Naczynia i nerwy języka Streszczenie Jkohca podjęzykowa Streszczenie żodnieb lenie Podniebienie twarde Podniebienie miękkie Mięśnie podniebienia miękkiego Naczynia i nerwy podniebienia Streszczenie dło-opracowali M. 
Reicher i W. 
Łasitiskiłtosunki ogólne jodowa ściany gardła Błona śluzowa gardła Część nosowa gardła Część ustna gardła Część krtaniowa gardła Błona włóknista gardła Błona mięśniowa gardła Mięśnie zwieracze gardła Mięśnie dźwigacze gardła Czynność mięśni gardła i ruchy łykania Błona zewnętrzna gardła opografia gardła śaczynia i nerwy gardła itres z czenieścień chłonny gardłowy-opracowali N. 
Miller i S. 
Zauistouskidyk-opracowali IM. 
Reicher i W. 
Łasitiskiitosunki ogólne ludowa ściany przełyku Błona śluzowa przełyku Błona mięśniowa przełyku Błona zewnętrzna przełyku itosunki topograficzne iaczynia i nerwy przełyku itreszczenieewna-opracowali M. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiJwagi wstępne itosunki ogólne otrzewnej i narządów jamy brzusznej łozwój otrzewnej i cewy żołądkowa-jelitowej Pierwotne położenie cewy żołądkowa-jelitowej i jej krezki Pętla dwunastnicy Rozwój wielkiej pętli jelitowej i dalsze przemiany jej krezki Rozwój żołądka i dalsze przemiany jego krezki Rrzewna po ukończeniu rozwoju Topografia otrzewnej Zachyłki otrzewnowe ludowa otrzewnej śaczynia i nerwy otrzewnej. 
	Znaczenie otrzewnej Statyka i dynamika jamy brzusznej Streszczenie Żołądek-opracowali M. 
	Reicher i W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Części żołądka Wielkość żołądka Kształt żołądka Położenie żołądka Stosunek żołądka do narządów sąsiednich Stosunek do otrzewnej i więzadła żołądka Budowa ściany żołądka Błona surowicza żołądka Błona mięśniowa żołądka Błona śluzowa żołądka Budowa mikroskopowa błony śluzowej żołądka-opracowali S. 
Miller i S. 
ZcuistouskiCzynność żołądka-opracowali S. 
Miller i S. 
ZauistouskiNaczynia i nerwy żołądka-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiStreszczenie Jelito cienkie-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Dwunastnica Jelito czcze i jelito kręte Budowa i czynność ściany jelita cienkiego Błona surowicza jelita cienkiego Błona mięśniowa jelita cienkiego Błona śluzowa jelita cienkiego Budowa mikroskopowa błony śluzowej jelita cienkiego-opracowali S. 
Miller i S. 
ZauistouskiCzynność błony śluzowej jelita cienkiego-opracowali N. 
Miller i S. 
ZduistouskiNaczynia i nerwy jelita cienkiego-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁasińskiStreszczenie Jelito grube-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy Jelito ślepe Wyrostek robaczkowy Naczynia i nerwy jelita ślepego i wyrostka robaczkowego Okrężnica-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁdsitiskiTypowe właściwości okrężnicy Budowa ściany okrężnicy Okrężnica wstępująca Zgięcie prawe okrężnicy Okrężnica poprzeczna Zgięcie lewe okrężnicy Okrężnica zstępująca Okrężnica esowata Naczynia i nerwy okrężnicy Odbytnica-opracowali M. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Budowa ściany odbytnicy Naczynia i nerwy odbytnicy Kał Streszczenie Wątroba-opracowali M. 
Reicher i W. 
Łasittski. 


	*unki ogólne zierzchnie wątroby Powierzchnia przeponowa wątroby Powierzchnia trzewna wątroby na włóknista wątroby ty wątroby menty naczyniowe wątroby sunek wątroby do otrzewnej. 
Więzadła wątroby sunki topograficzne wątroby ocowanie i ruchomość wątroby woj wątroby-opracowali N. 
Miller i 2. 
ZegarskaIowa mikroskopowa wątroby-opracowali S. 
Miller i S. 
Zcuistousianność wątroby-opracowali N. 
Miller i N. 
Zmmstouski:zynia i nerwy wątroby-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁcsinskiTętnice i żyły Naczynia chłonne Nerwy es zez e*eżółciowe-opracowali IM. 
Reicher i W. 
Łasińskiigi żółciowe wewnątrzwątroboweagi żółciowe zewnątrzwątrobowePrzewód wątrobowy wspólny Przewód żółciowy wspólny Pęcherzyk żółciowy Stosunki ogólne Budowa ogólna Stosunek do otrzewnej Stosunki topograficzne Przewód pęcherzykowy Budowa ściany przewodów żółciowych zewnątrzwątrobowychŻółć Odpływ żółci Naczynia i nerwy dróg żółciowych zewnątrzwątrobowychZmienność dróg żółciowych zewnątrzwątrobowych**********azwój trzustki-opracowali N. 
Miller i 2. 
Zegarskaisunki ogólne-opracowali M. 
Reicher i W. żwsmskidowa zewnętrzna trzustki Jsunek do otrzewnej i umocowanie trzustki isunki topograficzne Stosunek trzustki do szkieletu Stosunek trzustki do narządów sąsiednich zewody trzustki Iowa mikroskopowa trzustki-opracowali 3. 
Miller i S. 
Zcuistouskiynność trzustki-opracowali N. 
Miller i N. 
Zcuistouskiiczynia i nerwy trzustki-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁdsitiskifCSZCZ?
1118 UKŁAD ODDECHOWY i wstępne-opracowali IM. 
Reicher i W. 
Łdsińskiewnętrzny i jama nosowa-opracowali M. 
Reicher i W. 
Łdsitiskiis zewnętrzny Stosunki ogólne Budowa nosa zewnętrznego Naczynia i nerwy nosa zewnętrznego. 
	Uwagi antropologiczne Streszczenie Jama nosowa Stosunki ogólne Budowa jamy nosowej Zatoki przynosowe Błona śluzowa jamy nosowej Naczynia i nerwy jamy nosowej Streszczenie Krtań-opracowali IM. 
	Reicher i W. 
ŁasmskiRozwój krtani Stosunki ogólne Budowa krtani Szkielet krtani(chrząstki krtani)Połączenia chrząstek krtani Połączenia ścisłe i połączenia stawowe chrząstek krtani Połączenia więzadłowe i błoniaste chrząstek krtani ze strukturami sąsiednimi Połączenia więzadłowe i błoniaste wewnątrz krtani Jama krtani i błona śluzowa Jama górna krtani Jama pośrednia krtani Jama dolna krtani Błona śluzowa krtani Obraz laryngoskopowy krtani u osoby żywej Mięśnie krtani i ich mechanika Wytwarzanie głosu Ochrona drogi powietrza Podział czynnościowy mięśni krtani Mięsień rozwieracz szpary głośni Mięśnie zwieracze szpary głośni Mięśnie napinające wargi głosowe Mięśnie wejścia do krtani(mięśnie nagłośni)Naczynia i nerwy krtani Streszczenie Tchawica i jej rozgałęzienia-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁdsitiskiStosunki ogólne Budowa ściany tchawicy Oskrzela główne Stosunek tchawicy i oskrzeli do narządów sąsiednich Naczynia i nerwy tchawicy i oskrzeli Streszczenie Płuca-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiUwagi wstępne Rozwój osobniczy płuc-opracowali S. 
Miller i 2. 
ZegdrskdStosunki ogólne płuc-opracowali IM. 
Reicher i W. 
ŁdsitiskiBudowa płuc Płuco Części płuca Powierzchnia zewnętrzna płuca i jej stosunek do narządów sąsiednich Korzeń płuca Oskrzela wewnątrzpłucneBudowa ściany oskrzeli Właściwości ogólne oskrzeli Typowy obraz drzewa oskrzelowego Płaty, segmenty, zraziki i grona Płaty. 


	Segmenty oskrzelowa-płucne Zraziki płucne Grona Przegrody międzyz razi ko we Budowa mikroskopowa płuc-opracowali S. 
	Miller i S. 
ZnistouskiNabłonek oddechowy czynią płuc-opracowali M. 
Reicher i W. 
ŁasitiskiNaczynia krwionośne Pień płucny i tętnice płucne Żyły płucne Naczynia oskrzelowe Naczynia i węzły chłonne Merwy płuc Mechanika płuca-opracowali M. 
Reicher i W. 
ŁasińskiNapięcie płucne Zdolność przystosowania się płuca Ruchy płuca i jego części Streszczenie łucna-opracowali M. 
Reieher i W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Opłucna trzewna Opłucna ścienna Części opłucnej ściennej Zachyłki opłucnowe Przejście opłucnej ściennej w opłucną trzewną Topografia opłucnej i płuca Granice opłucnej w rzucie na ścianę klatki piersiowej Brzegi płuc w rzucie na ścianę klatki piersiowej Szczeliny międzypłatowe w rzucie na ścianę klatki piersiowej Badanie płuc na osobie żywej Budowa opłucnej Naczynia i nerwy opłucnej Śródpiersie Streszczenie UKŁAD MOCZOWO-PL CIOWYragi wstępne-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
Łasitiskiuządy moczowe-opracowali M. 
Reicher. 
W. ćwsmskiRozwój narządów moczowych-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegarskdUwagi ogólne Rozwój przednerczaRozwój śródnerczaRozwój nerki właściwej Rozwój pęcherza moczowego i cewki moczowej Streszczenie-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
Łasińskinka-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
Ł-asitiskiStosunki ogólne Osłonki nerki Torebka włóknista Torebka tłuszczowa Umocowanie i ruchomość nerki Stosunki topograficzne nerek Stosunek do szkieletu Stosunek do tylnej ściany brzucha Stosunek do narządów sąsiednich Stosunek do otrzewnej. 
	Segmenty tętnicze nerki Korzeń nerki Budowa ogólna nerki Budowa szczegółowa nerki-opracowali N. 
	Miller, S. 
ZcuistouskiBudowa nefronu i jego znaczenie Cewka zbiorcza Tkanka łączna nerki i jej znaczenie Mocz Naczynia i nerwy nerki-opracowali JM. 
Reicłer. 
W. 
ŁasińskiStreszczenie Drogi odprowadzające mocz Miedniczka i kielichy nerkowe Budowa ściany kielichów i miedniczki-opracowali 3. 
Miller, S. 
Z auis ton skiStreszczenie-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
Ł-asitiskiMoczowód Stosunki ogólne Stosunki topograficzne Budowa ściany moczowodu-opracowali S. 
Miller, S. 
ZcuistouskiNaczynia i nerwy moczowodu-opracowali Jf. 
Reicher. 
W. 
ŁumskiStreszczenie Pęcherz moczowy-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁasmskiStosunki ogólne Stosunki topograficzne Budowa ściany pęcherza moczowego Naczynia i nerwy pęcherza moczowego Streszczenie Narządy płciowe-opracowali IM. 
Reicher. 
W. żasmskiNarządy płciowe męskie Droga nasienia Rozwój narządów płciowych męskich-opracowali N. 
Miller, 2. 
Zegarska Uwagi wstępne Rozwój jądra i dróg odprowadzających Streszczenie Jądro-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Budowa jądra Wady rozwojowe jądra Spermatogeneza-opracowali S. 
Miller, S. 
ZmistouskiSpermiogeneza i plemniki dojrzałe-opracowali S. 
Miller, S. 
ZmmstowskiWydzielanie wewnętrzne jądra-opracowali S. 
Miller, S. 
ZauistouskiNaczynia i nerwy jądra-opracowali JM. 
Reicher. 
W. żcsińskiStreszczenie Najądrze-opracowali IM. 
Reicher. 
W. żasińskiStosunki ogólne Budowa najądrza Czynność najądrza Naczynia i nerwy najądrza Streszczenie Nasieniowód-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁcsmskiStosunki ogólne Stosunki topograficzne Budowa ściany nasieniowodu Bańka nasieniowodu Przewód wytryskowy. 
	XóTTT. 


	Naczynia i nerwy nasieniowodu i bańki Streszczenie Pęcherzyk nasienny-opracowali M. 
	Reicher. 
	W. 
ŁasmskiStreszczenie Pozostałości embrionalne narządów moczowo-płciowych męskich Zewnętrzne narządy płciowe męskie Rozwój części płciowych zewnętrznych i zstępowanie jąder-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegdrskdMoszna, osłonki powrózka nasiennego oraz jądra-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁasmskiNaczynia i nerwy moszny Powrózek nasienny Streszczenie Prącie Stosunki ogólne Budowa prącia Osłonki prącia Wady rozwojowe prącia Naczynia i nerwy prącia Streszczenie Cewka moczowa męska i jej gruczoły Stosunki ogólne Budowa cewki moczowej Gruczoł krokowy Stosunki ogólne Umocowanie gruczołu krokowego i jego powięź Budowa gruczołu krokowego Gruczoły opuszkowa-cewkowe Naczynia i nerwy Streszczenie Narządy płciowe żeńskie-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁcsmskiDroga jaja Rozwój narządów płciowych żeńskich-opracowali 3. 
Miller, 2. 
Zegurska Rozwój jajnika Zstępowanie j alnika Rozwój więzadeł jajnika Rozwój dróg odprowadzających jajnika Streszczenie Jajnik-opracowali IM. 
Reieher. 
W. 
ŁdsinskiStosunki ogólne Umocowanie jajnika i jego więzadła Stosunki topograficzne Budowa jajnika-opracowali N. 
Miller, N. 
ZauistouskiDojrzewanie pęcherzyków jajnika i cykl jajnikowy-opracowali 3. 
Miller, S. 
ZamstouskiNaczynia i nerwy jajnika-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁdsitiskiStreszczenie Jajowód-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasmskiStosunki ogólne Budowa ściany jajowodu Zapłodnienie i pierwsze okresy rozwoju zarodka-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegarskaNaczynia i nerwy jajowodu-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁcsitiskiStreszczenie Macica-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
Łasiński Stosunki ogólne. 
	opracowali S. 
	Miller, S. 
	Zauistouski. 
	opracowali M. 
	Reicher. 
	W. 
	Łasiński. 
	Statyka macicy Stosunek macicy do otrzewnej Uhnocowanie i więzadła macicy Stosunek do narządów sąsiednich Budowa ściany macicy Cykl menstruacyjny Macica w okresie ciąży Macica w okresie porodu Macica w okresie połogu Naczynia i nerwy macicy Streszczenie. 
	Pochwa-opracowali IM. 
	Reicher. 
W. łasitiskiStosunki ogólne Stosunki topograficzne Budowa pochwy Naczynia i nerwy pochwy Streszczenie Pozostałości embrionalnych narządów moczowo-płciowych żeńskich I(arządy płciowe żeńskie zewnętrzne Rozwój części płciowych zewnętrznych i zatoki moczowo-płciowej opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegarskdCewka moczowa żeńska-opracowali M. 
Reichez. 
W. 
ŁasmskiStosunki ogólne Budowa ściany cewki moczowej żeńskiej Naczynia i nerwy cewki moczowej żeńskiej Streszczenie Wzgórek łonowy i wargi sromowe Przedsionek pochwy i jego gruczoły. 
Błona dziewicza Łechtaczka i opuszki przedsionka Wady rozwojowe Naczynia i nerwy sromu niewieściego Streszczenie Dno miednicy-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Mięśnie dna miednicy Mięśnie przepony miednicy i końca cewy jelitowej Mięśnie przepony moczowo-płciowej i narządów płciowych zewnętrznych Mechanika dna miednicy Powięzie miednicy mniejszej Stosunki ogólne Podział kanału miednicy Powięzie Połączenia w ścianie miednicy Tkanka łączna miednicy mniejszej Naczynia i nerwy dna miednicy Streszczenie UKŁ-AD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY Uwagi wstępne-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasmskiGrasica-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁdsińskiStosunki ogólne Budowa ogólna grasicy Stosunki topograficzne Rozwój grasicy-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegdrskaBudowa szczegółowa grasicy i jej czynność-opracowali N. 
Milicz, z'. 
Zmistouski. 
	XVP. 


	Naczynia i nerwy grasicy-opracowali M. 
	Reicher. 
	W. 
ŁcsmskiStreszczenie Gruczoł tarczowy-opracowali M. 
Reicher. 
W ŁasinseiStosunki ogólne Budowa ogólna gruczołu tarczowego Torebka gruczołu tarczowego, powięź tarczowa oraz umocowanie narządu Stosunki topograficzne Stosunki topograficzne węzmyStosunki topograficzne płatów bocznych Rozwój gruczołu tarczowego i jego wady rozwojowe Budowa szczegółowa gruczołu tarczowego-opracowali N. 
Miller, S. 
ZauistowskiCzynność gruczołu tarczowego-opracowali S. 
Miller, S. 
ZmistouskiNaczynia i nerwy gruczołu tarczowego-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
ŁasitiskiTętnice Żyły Naczynia i węzły chłonne Nerwy Streszczenie Gruczoły przytarczyczne-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasmskiStosunki ogólne Rozwó j gruczołów przytarczycznych Budowa i czynność gruczołów przytarczycznych-opracowali S. 
Miller, S. 
Z auistou skiNaczynia i nerwy gruczołów przytarczycznych-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
Łcsińs ki Streszczenie Gruczoł nadnerczowy-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasinskiStosunki ogólne Stosunki topograficzne Odmiany. 
Nadnercze dodatkowe Rozwój nadnerczy-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegarskaBudowa nadnerczy-opracowali S. 
Miller, S. 
ZauistouskiCzynność nadnerczy-opracowali S. 
Miller, N. /cuistowskiNaczynia i nerwy nadnerczy-opracowali IM. 
Reicher. 
W. żasittskiStreszczenie Ciałka przyzwojowe-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁcsmskiCiałka przyzwól owe współczulne(sympatogenne)Ciałka przyzwo j owe przywspółczulne(parasymp a togenne)Streszczenie Szyszynka-opracowali M. 
Reicher. 
W. 
ŁasińskiPrzysadka-opracowali M. 
Reicżer. 
W. 
ŁasitiskiStosunki ogólne Komora przysadki i jej stosunki topograficzne Przysadki dodatkowe Rozwój przysadki-opracowali S. 
Miller, 2. 
ZegarskaBudowa przysadki-opracowali S. 
Miller, N. 
ZnnstouskiTorebka przysadki Płat przedni Płat tylny Przysadka gardłowa-opracowali S. 
Miller, S. 
ZmistowskiCzynność przysadki-opracowali S. 
Miller, S. 
ZauistouskiNaczynia i nerwy przysadki-opracowali S. 
Miller, S. 
ZcuistouskiStreszczenie-opracowali IM. 
Reicher. 
W. 
Łasitiski Skorowidz. 
	ćX 7 T. 
	UKŁAD TRAWIENNY. 
	uw*cr ws*przewa obejmują wielką grupę narządów, które służą do zachowania zarówno jednostki, jak i gatunku. 
Ustrój wymaga codziennie pewnej ilości pokarmów organicznych(węglowodanów, tłuszczów, białek, witamin)i nieorganicznych(wody, soli mineralnych). 
Pobrane związki służą do budowy wzrastającego organizmu, do odbudowy zużytych komórek oraz do wytwarzania substancji czynnych, jak enzymy, hormony itp. 
Tłuszcze i węglowodany dostarczają głównie energii. 
Witaminy, których organizm nie może sam wytwarzać i musi je otrzymywać z zewnątrz, są substancjami niezbędnymi dla niego i w razie ich braku powstają zaburzenia zwane awitammozami. 
Oddychając zmieniamy 16 razy na minutę około 500 mi powietrza zawartego(w większej ilości)w płucach. 
Tą drogą doprowadzany jest do tkanek tlen zawarty w powietrzu, niezbędny do spalania pobieranych substancji. 
Produkty przemiany pokarmów zostają wydalone czy to w postaci kału, czy też przez odpowiednie gruczoły, jako mocz i pot, czy wreszcie przez płuca jako bezwodnik kwasu węglowego, para wodna itp. 
Komórki naszego ustroju zbudowane są głównie z ciał białkowych zawierających azot:część tego azotu wydalamy wraz z moczem głównie w postaci mocznika, musimy też co dzień ubytek ten uzupełniać w postaci białka w celu zachowania równowagi azotowej. 
Pobieranie substancji ze świata zewnętrznego(odżywianie i trawienie), przekształcanie ich(przemiana pośrednia)i wreszcie wydalanie z ustroju składników nie nadających się do użytku stanowi istotę przemiany materii. 
Znaczenie przemian ustrojowych jest dwojakie, po pierwsze, organizm zdobywa materiał budulcowy ciała i zastępuje zużyte składniki, po drugie, tą drogą otrzympje energię niezbędną do zachowania życia:przemiana materii jest więc jednocześnie przemianą energii, która z potencjalnej energii chemicznej pokarmów wytwarza energię fizjologiczną(mechaniczną, cieplną itp). 
Powyższe zmiany toczą się w organizmach żywych na tych samych zasadach, co i w świecie nieożywionym. 
Narządy, które pobierają pokarm, przerabiają go i wydalają części nie zużyte, tworzą układ trawienny albo pokarmowy:narządy, które powodują przemianę gazów, pobierając tlen i usuwając z organizmu bezwodnik kwasu węglowego(dwutlenek węgla), stanowią układ oddechowy. 
Wydalanie moczu jest zadaniem narządów I. 


	fzowych. 
Zachowaniu gatunku służą gruczoły płciowe, które z z ich drogami wyprowadzającymi tworzą narządy płciowe. 
ządy moczowe i płciowe pomimo różnej czynności wiążą się ze sobą jedzeniem oraz niektórymi wspólnymi częściami i z tego względu emy je łączyć w jeden wspólny układ moczowo-płciowy(t. 
T. szystkie procesy odbywające się w organizmie wzajenmie od siebie żą. 
Tę harmonijną współpracę narządów podejmują gruczoły o wy*laniuwewnętrznym:wytwarzają one niezbędne dla ustroju subkje(hormony), które drogą krwi i chłonki przekazują do miejsca iznaczenia. 
Gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym, czyli gruczoły rewne, umożliwiają więc współzależność chemiczną między różnyizęściamiciała, natomiast współzależność nerwowa polega na przeieniuwpływów jednej części ciała na drugą za pośrednictwem ido nerwowego. 
Gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym tworzą*ad wewnątrzwydzielniczy. 
Tczewa(mscerP s. enterPnanchnP)stosownie do ich różnych zadań możemy więc podzielić I układy narządów:układ trawienny, czyli pokarmowy, układ oddechowy, t układ moczowo-płciowy i układ wewnątrzwydzielniczy. 
tej kolejności zapoznamy się z nimi poczynając od układu traOllCĘO. 
od względem swej ogólnej budowy trzewa występują w postaci gakiej:albo mają one kształt cew lub zbiorników, jak jelita, perz, macica, albo też mają budowę mniej lub bardziej spoistą, jak raba, nerki, gruczoły płciowe itp. 
Spoistą tkankę narządu nazynymiąższem(parenchyma:parencheein s wlewać)woistej budowie i czynności. 
Drugim składnikiem:z ądów mi ąż s z owych(orgmc pcrenchgmmosdS jest tkanka ma:tworzy ona z r ą b(strome)dla miąższu oraz otacza zaopatrują o naczynia i nerwy:zrąb ten nazywamy też po dś cieli s kiem. 
	STOSUNKI OGÓLNE. 
dną z istotnych właściwości każdego żywego organizmu jest jego zdolność do wyg materii ze środowiskiem. 
Każdy ustrój jako całość i każda jego komórka pobiera vego środowiska substancje pokarmowe. 
Substancje te organizm następnie przetwaauzyskaną w tych chemicznych przemianach energię wykorzystuje do wykonywarwychczynności i związanej z nimi pracy:część składników substancji pokarmotwbudowuje w częsteczki żywej materii. 
To ostątnie zjawisko stanowi podstawę esu wzrastania komórek i ustroju jako całości. 
W powyższych bardzo złożonych zjaachwewnętrznej tzw. pośredniej przemiany materii powstają jednocześnie i proy, które organizm usuwa do środowiska jako tzw. wydaliny, abstancje pokarmowe pobierane są przez komórkę przeważnie z wodnych roztwo. 
	Podobnie jak w tomie I gwiazdkami oznaczono miana nie występujące w Mianowme Anatomicznym Paryskim(NAP). 
	rów:warunkiem tego zjawiska jest swoistą przepuszczalność błon cytoplazmatycznych dla tych ciał. 
Pewne rodzaje komórek mogą pobierać pokarmy również w postaci stałej posługując się mechanizmem fagocytozy(t. 
I), która polega na tym, że komórki mogą pochłaniać ciała obce, np. bakterie. 
Pokarm taki może być użytkowany przez komórkę dopiero po strawieniu, tj. po rozłożeniu go wewnątrz wodniczki pokarmowej za pomocą enzymów śródkomórkowych na składniki prostsze, dla których protoplazma jest przepuszczalna. 
Wreszcie trzecim sposobem pobierania pokarmu przez komórkę jest tzw. pinocytozaginem-pić). 
Jej mechanizm polega na wypuklaniu się błony cytoplazmatycznej w postaci woreczka submikroskopowego w głąb cytoplazmy wraz z zawartą w nim kropelką płynu środowiska lub jakiejś innej substancji, np. kropelki tłuszczu. 
Woreczek odrywa się od błony cytoplazmatycznej i albo ulega w głębi cytoplazmy rozpuszczeniu, albo zostaje wydalony na zewnątrz z komórki w innym miejscu jej powierzchni(p. dalej). 
Komórka może pobierać substancje pokarmowe bądź całą swoją powierzchnią, bądź tylko jej częścią przystosowaną do tej czynności. 
Już liczne organizmy jednokomórkowe mają specjalne narządy komórkowe(organoidy)przystosowane swą budową do pobierania pokarmów. 
Większość wyższych istot wielokomórkowych wykonuje tę czynność za pomocą mniej lub bardziej złożonych narządów pokarmowych. 
U niektórych z nich, będących na bardzo niskim stopniu rozwoju rodowego, jak np. u jamochłonów, układ pokarmowy ma kształt worka lub cewy o mniej lub bardziej złożonym kształcie i komunikuje się ze światem zewnętrznym przez jeden tylko otwór, zwany gębowym, służący zarówno do pobierania pokarmów, jak i do usuwania wydalin. 
U większości wyższych organizmów układ pokarmowy ma kształt cewy(przewód pokarmowy)o dwóch zewnętrznych otworach:otwór ustny służy do pobierania pokarmów, odbyt do usuwania wydalin. 
Drobne, mikroskopowej wielkości cząsteczki pokarmowe, które u zwierząt niższych dostają się do przewodu pokarmowego, mogą być przez komórkę tego przewodu fagocytowane, a następnie trawione śródkomórkowo. 
Wyłącznie w ten sposób odżywiają się np. gąbki. 
Już jednak u jamochłonów oprócz fagocytozy występuje śródjelitowe trawienie pozakomórkowe. 
Pokarm jest trawiony wewnątrz jamy jelitowej za pomocą enzymów trawiennych wydzielanych przez komórki wyściełające przewód pokarmowy. 
U wyższych zwierząt trawiących pokarm tylko śródjelitowo enzymów trawiennych dostarczają gruczoły przewodu pokarmowego. 
Nabłonek jelitowy wchłania następnie produkty trawienia i za pośrednictwem układu krwionośnego i chłonnego przekazuje je innym narządom organizmu. 
	RYS ROZWOJU PRZEWODU POKARMOWEGO. 
	Pierwszy okres rozwoju przewodu pokarmowego został już opisany w tomie 1. 
Z podanego tam opisu wynika, że przewód pokarmowy powstaje ze sklepienia pęcherzyka żółtkowego tworzącego tzw. rynienkę jelitową. 
Budulcem rynienki jelitowej jest endoderma i pokrywająca ją warstwa mezenchymyi mezodermy śródzarodkowej. 
Zarodek wzrastając na długość zgina się w kierunku pęcherzyka żółtkowego, zarówno częścią przednią, jak i tylną, tworząc fałd głowowy i fałd*g*o*. 
Zamykająca się w tym czasie cewa jelitowa tworzy część głowową zwaną jelitem prze 4 Jmoraz część ogonową zwaną jelitem tylnym. 
Część cewy jelitowej, leżącą między je@emprzednim a tylnym i zachowującą jeszcze łączność z pęcherzykiem żółtkowym, nazwano jelitem środkowym. 
Jelito przednie jest początkowo zamknięte błoną gardłową(membrana phcrgngicd)zwaną inaczej błoną gębowa-gardłową(membrana stomdtophcrgngedlis), a jelito tylne błoną stekową(membraną clodcdlis)(ryc, li d). 
Obie te błony są zbudowane z listka ekłodermalnegoi endodermalnego bez udziału mezodermy. 
Po zaniku błony gardłowej w 3 tygodniu życia zarodka jelito przednie połączy się z ektodermalną zatoką gębową(ustną), a jelito tylne po zaniku błony stekowej w 6 tygodniu połączy się z zatoką odbytową. 


	końcowego odcinka jelita tylnego poniżej błony stekowej wyrasta ślepo kończący:hyłek jelita, wnikający do ogona zarodka, zwany jelitem ogonowym(ryc. 
4). 
Odcień nie bierze udziału w budowie wykształconego jelita i utrzymuje się do początku tego miesiąca życia zarodka. 
Jelito środkowe pozostaje przez krótki czas(do 5 tygopołączonez pęcherzykiem żółtkowym przez przewód żółtkowa-jelitowy(ductusointestindlisy. 
Owodnia JeTo tylne Przewód omoczni. 
	Jelito przednie. . 
	Pęcherzyk żółtkowy. 
	Cewka nerwowa. 
	Błona gardłową Serce. 
	Jelito. 
	przednie Jelito tylne. 
	g Kosmki. 
	Szyp ufa brzuszna. 
	Błona stekowa. 
	Smuga pierwotna. 
	Przewód omoczni. 
	We. 
1. 
Kształtowanie się jelita przedniego i tylnego z krańcowych odcinków rynienki jelitowej u zarodka ludzkiego:a-Zł-dniowego:wg Payne, b-23-dniowego:wg Cornera. 
	dalszym ciągu rozwoju oba te odcinki dzielą się na dwa piętra:z części czaszkowej wolnej jamy ustnej)powstanie właściwa jama ustna i jama nosowa, z części ogona(steku)z jednej strony odbytnica, z drugiej zaś pęcherz moczowy oraz zatoka moczoołciowa(p. dalej). 
Tylko tylny odcinek jelita głowowego(późniejsze gardło)pozostaje odz teiny. 
aż we wczesnych okresach rozwoju pierwotnej cewy pokarmowej dają się odróżnić odcinki:Odcinek czaszkowy-j elito głowowe. 
Z niego powstaje jama ustna i gardło, xwrueż jama nosowa(górne drogi oddechowe), a poza tym język, migdałki i gruczoł. 
	Wątroba. 
	Przewód żółtkowa-jelitowy. 
	Tętnica żółtkowa. 
	Tętnica pępkowa-------. 
	Ryc. 
	2. Jelito I-miesięcznego zarodka ludzkiego:wg Misa. 
	Język. 
	Przysadka. 
	Przewód żółtkowa-jelitowy Przewód omoczni. 
	Stek. 
	Zawiązek moczowodu Przewód śród nercza(Wolffa). 
	I łuk tętniczy. 
I kieszonka skrzelowa Wewnętrzna li łuk tętniczy li kieszonka skrzelowa wewnętrzna 18 łuk tętniczy 18 kieszonka skrzelowa wewnętrzna Y p)juk tętnicBYs*IV kieszonka skrzeloyya yyeyyoętrznaXc'Tę(ojca płucna***s Aorta. 
	Płuco. 
	Trzustka. 
	s Pęcherz moczowy. 
	Ryć. 
	3. Przekrój podłużny przez moael zarodka ludzkiego długości 5 mm. 
	Przewód pokarmowy w całości otwarty:wg Misa. 


	gczowy. 
	U niższych kręgowców ściana tego odcinka jest przerwana szczelinami skrzewymi. 
U zwierząt oddychających skrzelami jest więc jednocześnie narządem oddechoym. 
U ssaków zawiązek narządów oddechowych(dolne drogi oddechowe i płuca)po staje przez odszczepienie się z przedniej ściany cewy jelitowej na granicy jelita głowo ego i tułowiowego. 
	Z Z Z Z/Kieszonka przysadkowa(Rarhkego)Pęcherzyk żółciowy Przewód żółtkowa-je I iłowy Przewód omacani Jelito ogonowe-Błona stekowa. 
	Tarczyca-Tchawica Przełyk-Serce-Żołądek Wątroba Zawiązek grzbietowy trzustki Zawiązek brzuszny trzustki Przekroje pętli tel iłowych Jelito ślepe Przewód śród nercza(Wolffa). 
	yc. 
	4. Przewód pokarmowy zarodka ludzkiego długości 9, 4 mm. 
Wierzchołek pierwotejpętli jelita odłączony od przewodu żółtkowa-jelitowego znalazł się w pępowinowym uchyłku jamy brzusznej:wg F'. 
T. 
Lewisa. 
	2. 
	Odcinek środkowy-j elito tułowi owe. 
Jest to najdłuższa część przewodu poarmowego, w której możemy odróżnić również trzy części:a. 
Część pierwszą-j elito przednie, z którego powstaje przełyk i żołądek. 
b. 
Część drugą-jelito środkowe, z którego wytwarza się jelito cienkie(dwuastnica, jelito czcze i kręte). 
Ze ściany brzusznej dwunastnicy powstaje wątroba, ze łany grzbietowej większa część trzustki. 
Z jelita krętego odchodzi przewód pępkowoelitowy. 
c. 
Część trzecią-j elito tylne, które sięga od zawiązku jelita ślepego aż do przejław jelito ogonowe. 
Z jelita tylnego powstaje jelito grube. 
3. 
Odcinek ogonowy-j elito o gon owe. 
Jak wyżej wspomniano, odcinek ten zaniacałkowicie, nie bierze więc udziału w budowie wykształconego jelita. 
Jelito ogonowe rst więc położone kaudalnie od odbytu i dlatego też zwane jest również jelitem zaodbyJWyTTlJuż w tej pierwszej formie cewy pokarmowej, która przebiega jeszcze symetrycznie zdłuż całego ciała zarodka, daje się odróżnić w końcu jelita przedniego wrzecionowaWgeinek odpowiadaJ 4 cy żołądkowi, nieco później zaś w jelicie tylnym na granicy jelita odkowego małe zgrubienie-zawiązek jelita ślepego. 
W dalszych okresach rozwoju. 
	w związku z intensywnym wzrastaniem jelita, zwłaszcza w obrębie jamy brzusznej, następuje zasadnicza zmiana położenia poszczególnych części i znaczne wydłużenie cewy. 
Jelita rosną znacznie szybciej niż ściany brzucha, układają się więc stopniowo w liczne pętle. 
Ze stosunkami tymi zapoznamy się przy omawianiu rozwoju otrzewnej. 
	Wyrostek robaczkowy. 
	Przepuklina pępkowa*. 
	Zatoka moczowo-płciowa-. 
	Błona odbytu. 
	Ryć. 
	5. Fizjologiczna przepuklina pępkowa zarodka ludzkiego długości 22, 8 run:wg Lewisa-Johnsona. 
	RÓŻNICOWANIE SIĘ ŚCIANY PRZEWODU. 
	POKARMOWEGO. 
	Przysadką. 
	-Tarczyca Tchawica Przełyk Serce Wątroba Żołądek*rz ust ka Od bym i ca. 
	Rynienka jelitowa już w pierwszym okresie swego wyodrębniania się z pęcherzyka żółtkowego jest pokryta mezodermą śródzarodkową(t. 
	I). 
Skrzydełka tej mezodermy ulegają wkrótce rozszczepieniu, każde z nich ma dwie blaszki:blaszkę ś cienną(lamina pmetahs)i blaszkę trzewną(lamina mscerdlis). 
Po dokonaniu się tego rozszczepienia enidodermę rynienki jelitowej pokrywa blaszka trzewna. 
W czasie gdy rynienka ta przekształca się w cewę jelitową, jama ciała(coelomd)zawarta między obu blaszkami mezodermy znacznie się powiększa, a trzewne blaszki mezodermy zbliżają się do siebie wzdłuż grzbietowej strony jelita i tworzą tu błonę, która w płaszczyźnie po środkowej łączy jelito z grzbietową ścianą jamy ciała(ryc. 
6, 7). Błona ta występuje poniżej przełyku wzdłuż całej długości jelita tułowiowego i nosi nazwę krez ki gr z b i e. 


	Blaszka ścienna-mezodermy. 
	Ryc. 
	6. Schemat przebiegu krezki brzusznej i krezki grzbietowej w przednim odcinku ciała. 
	Blaszka ścienna mezodermy. 
	**ś j(Wił. 
	Krezka grzb*e*owdPrzewód pokarmowy. 
	Krezka brzuszna. 
Krezka grab*erowd-Blaszka trzewna mezodermy s-Przewód pokarmowy. 
	Ryc. 
	7. Schemat przebiegu krezki grzbietowej w tylnym odcinku ciała. 
	rej j elita(mesenterium dorsdle). 
Składa się ona z dwóch nabłonkowych blaszek odermy i położonej między nimi warstwy komórek nnezenchymy, które z tych blaszek zędrowab. 
odobnie i mezoderma pokrywająca endodermalną cewę jelitową jako otrzewna trze, różnicuje się na warstwę nabłonkową i warstwę mezenehymy układającej się na en. 
	dodermie(ryc, 9 b). 
Wzdłuż brzusznej strony jelita blaszki mezodermy trzewnej zbliżają się znów ku linii pośrodkowej i tworzą krezkę brzuszną j elita(mesenterium tenrrale), łączącą jelito z brzuszną ścianą jamy ciała. 
Krezka ta występuje jednak tylko w części jelita, aż do górnego odcinka dwunastnicy, dalej doogonowo zanika(ryc. 
I). 
W głowowej części krezki brzusznej zawiązuje się serce(ryc, 8 d), poniżej od niego krezka ta rozszerza się w przegrodę poprzeczną(septum trmsoersum)oddzielającą górną część jamy ciała, czyli j amę opłucnowa-osierdziową(cmum pleuropericdrdiacum)od części dolnej, czyli j a my otrzewne j(cdtitcs peritonedlis). 
W przegrodzie tej rozwijają się następnie wątroba i przepona brzuszna(ryc, 8 b). 
Krezka grzbietowa. 
	Rdzeń. 
	Aorta dorsalis. 
	Gardło. 
	Jama ciała. 
	Serce. 
	z'Sródnercze. 
	je'. 
***j*********. 
	'Żołądek. 
	Krezka brzuszna. 
	Ryc. 
	8. Schematyczne przekroje poprzeczne zarodka na wysokości:a-serca, b-wątroby:wg Pattena. 
	W czasie różnicowania się ściany cewy pokarmowej obserwujemy zmiany zarówno w wyściełającym je nabłonku endodermalnym, jak i w pokrywającej ten nabłonek mezenchymie. 
Proces ten rozpoczyna się w głowowej części cewy i stopniowo przesuwa się doogonowo. 
Różnicowanie nabłonka jest poprzedzone okresem intensywnego rozplemu jego komórek, szczególnie silnym w przełyku, dwunastnicy i okrężnicy zstępującej, gdzie w niektórych miejscach komórki te mogą całkowicie wypełniać światło jelita i zamykać je. 
Następnie komórki położone w świetle rozstępują się, powstają najpierw małe przestrzenie, które wreszcie zlewają się z sobą i wytwarzają nieprzerwane, ciągłe światło jelita. 
Jeżeli zamknięcie światła nie ustępuje, to w danych miejscach mogą się wytwarzać patologiczne zwężenia(stenoses)lub może nawet dojść do zupełnego zamknięcia cewy jelitowej. 
W okresie właściwego różnicowania warstwy nabłonkowej ustala się jej ostateczna budowa, a mianowicie:w przełyku, podobnie jak w jamie ustnej i gardle, oraz w części kroczowej odbytnicy tworzy się nabłonek wielowarstwowy płaski, a w żołądku i w jelitach-nabłonek jednowarstwowy walcowaty. 
Fazie różnicowania się nabłonka cewy pokarmowej towarzyszy drugi okres rozplemu jego komórek. 
Nabłonek ten wzrasta pasmami w leżącą dokoła mezenchymę i tworzy zawiązki gruczołów. 
W pasmach gruczołowych pojawia się następnie światło, komórki wyściełające to światło różnicują się zaś w sposób charakterystyczny dla poszczególnych odcinków jelita. 
Różnicowanie mezenchymy ściany przewodu pokarmowego podąża w dwóch kierunkach:część jej elementów tworzy tkankę łączną, część tkankę mięśniową. 
W 2 i na po. 


	tył y-ąK-we'Biv. 
	Warstwa okrężna, błony mięśniowej Warstwa podłużna błony mięśniowej N abłonek. 
	Owa przekrote przez jelito 7 b 7-tygodniowego zarodka ludzkiego:a-odcinek barga, b-odcinek mniej zróżnicowany-jelito tylne. 
Mikrofotografie. 
miesiąca w mezenchyłnie gócs. 
Ęgj. . 
'??W 8@?
'P 99 s. , ą. . . . ąąąjjjąwtłą(w dalszych odc@ł 88 P 9 śP 8 W 9 P 98 iącą łąeyjw yggj'ggggyŻarstwy hyc, 9 a):******w ścisłyjj+. 
Xg gę gg"-ĘWewnętrzną przylegającą do endodermy, bogalą w KoP 99 ę 9 ochodz***e po dś(uąĘ. . 
Xgy'ł, owa znaczeniu. 
*YY"i-arstwa tkanki łącznej, o luźniejszym uJKaniu, iesl W********alnej wąyjąąggyggyy'tela submucosc). 
Łączy ono błonę śluzową właściwą ąą, ją ą. . ę'%"?óĄó%. ?
PŻąy cewy różnicują się komórki@ięśow 888 P 9 łP 95 ĘĘ'Y 986989 o póżniet w. ggyg, 'iB a OOBca@@sc@@ris)cewy jelitowej. 
Komórki mięśYP 988 Fs twe pXąĘ, y?**iżnie. 
Worząc wewnętrzną warstwę okrężną(sOr@Ł*oczątku 3 miesiąca)na zewnątrz od niej komórki mię*z n ą(strułam longitudindle)tej błony. 
	Błona śluzowa. 
	Nabłonek. 
	Mezenchyma. 
	3. 
Z najbardziej zewnętrznej warstwy mezenchymy powstaje łącznotkankowa błona pokryta nabłonkiem mezodermalnym otrzewnej:stanowi ona b tonę surowi c z ą(tunice serosd). 
Błona surowicza otacza narządy przewodu pokarmowego jamy brzusznej jako otrzewna trzewna. 
Z błoną mięśniową łączy ją warstwa tkanki łącznej zwanej utkaniem po dsurowi czym(felc subsezosd). 
Te odcinki przewodu pokarmowego, które nie leżą w jamie brzusznej, jak np. przełyk, są pokryte warstwą tkanki łącznej. 
Znacznie później(w 4-5 miesiącu)zewnętrzna warstwa mezenchymy błony śluzowej tworzy cienką warstwę tkanki mięśniowej gładkiej, zwanej blaszką mięśniową b tony śluzowe j(lamina musculdris mucosae, ryć, lOk układa się ona na granicy między błoną śluzową a tkanką podśluzową 6(Kosmki. 
	jt:. 
	z**jzyjg iż-Br. ć ś(. 
	V cj:eóĘ. 
	Ąv(, a cj. 
	rv 86 g 8 ę ąj Y 8'j 7 ę 6 k 3. 
rv 86 g 8 ę ąj Y 8'j 7 ę 6 k 3-8 ćssśł Ie. 
	*fX!f-cji ĘXRć***********. 
	fcł 7 w-s Ęyp. 
	3 ruczoły jelitowe. 
	Blaszka mięśniowa błony śluzowej Warstwa okrężna błony mięśniowej Warstwa podłużna błony mięśniowej Błona surowicza. 
	Ryć. 
10. 
Wycinek przekroju poprzecznego przez jelito cienkie ó-miesięcznego płodu ludzkiego. 
Widoczne:kosmki, gruczoły błony śluzowej oraz błona mięśniowa złożona z warstwy okrężnej i podłużnej. 
Rozpoczyna się również powstawanie blaszki mięśniowej błony śluzowej. 
	Gr u c z o ty cewy pokarmowej rozrastają się przeważnie tylko w obrębie błony śluzowej(ryc. 
	IO). 
Wyjątek stanowi przełyk, w którym gruczoły rozwijają się głównie w tkance podśluzowej, a rzadko tylko we właściwej błonie śluzowej, oraz dwunastnica, która ma gruczoły zarówno w błonie śluzowej, jak i w tkance podśluzowej. 
Ponadto endoderma dwunastnicy już w I miesiącu życia płodowego tworzy zawiązki wielkich gruczołów przewodu pokarmowego:wątroby i trzustki. 
Wyrastają one poza ścianę jelita:wątroba w obręb krezki brzusznej, trzustka częściowo w obręb krezki brzusznej, głównie jednak w obręb krezki grzbietowej. 
Również duże gruczoły ślinowe(ślinianka przyuszna, ślinianka podżuchwowa i podjęzykowa)wydłużają swe przewody wydzielnicze i oddalają się w większym lub mniejszym stopniu od miejsca swego pierwotnego zawiązku. 
Dalsze różnicowanie się ściany jelita powoduje fałdowanie się jego błony śluzowej wraz z tkanką podśluzową:wytwarzają się np. fałdy podłużne w przełyku oraz poprzeczne w jelicie cienkim. 
Poza tym zarówno w jelicie cienkim, jak i w grubym błona śluzowa właściwa tworzy małe wyrostki zwane k o sm karni j clił owymi(mili mtestmdles). 
W 4 miesiącu życia płodowego usiana jest nimi cała powierzchnia wewnętrzna ściany jelita. 
W jelicie cienkim kosmki te zachowują się przez całe życie, w jelicie grubym zaś giną już w końcu życia płodowego. 
U noworodków jelito grube kosmków już nie posiada. 


	JaK 86@4 Ka z hiętąęenezy, po ukończeniu rozwoju ściana przewodu tokarmowego si-gąąą-gę z trzech warstw:kierując się od światła cewy u obwodowi są tą-pną śluzowa wraz z utkaniem podśluzowym, błoamięśniowa i Hjjją:urowicza z utkaniem podsurowiczym lub błona ewnętrzna ryc g(. 
	Błona śluzowa Skóra(cu@s)j-jaja śluzowa(tunice mucosd)tworzą dwie poierzchnie:zewąwęęią i wewnętrzną. 
Powierzchnia zewnętrzna poĘBatest zrogwęąepłym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, a s k 6 rł i em rzjjjwmis), który spoczywa na podłożu łącznotkankoyio, łzy skó ęż e właś c twe j(corium). 
Powierzchnię wewnętrzną rzewodu pokarjjwwgo oraz dróg oddechowych i moczowo-płciowych vorzy błon a spję, w a(tunice mucosc), również pokryta na b lontem(ep@8 e(tajg ęhoć delikatniejszym od poprzedniego, także na odłożu łącznotłęąjąwym. 
W okolicy szpary ust, nozdrzy przednich szpar powiek z jeąjj strony, a odbytu i otworu moczowo-płciowego drugiej nabłągg im przechodzi bezpośrednio w naskórek. 
Błona gzowa zależnie ąj ukrwienia ma zabarwienie od bladoróżowego do*erwonego:wy-g:-jaj, -ona płyn, przeważnie śluzowy, dlatego też jest i*go@a, błyszcząca i 98886 nieł@Mch ezęseiach przewodu pokarmowego błona śluzowa jest lalka, w innyc%j@, da się w fałdy czy to podłużne(np. w przełyku). 
Inne 8984 JwoJamj nie-:ałymi, są wywołane skurczem błony mięśniowej laoy i ulegają ęęęąnaniu przy jej rozluźnieniu(np. fałdy półksiężyowatejelBa gFubegolOpróczfałdce-jjjj-a śluzowa może wytwarzać drobne wyniosłości 8 Jo w poslacą Hęąlawek(pcpillce), jak np. na języku, czy listkoBóhlub oitkwwątch kosmków(filii), które wpuklają się do 8 a 8 a cewy, sjęąjj takie występują w jelicie cienkim i z powodu Pet liczebność-znacznie silniąjęęęj stopniu niż fałdy, przy czym nadają one błonie uzowet wygl 4 cł atłas 8 Y 4 Bab(o@eK jeptr%lium)pokrywający błonę śluzową reguluje jej rzepuszczalnosą IX nzewodzie pokarmowym od ust do żołądka po 8@Wnie s 4 wcjgąątne:przesuwające się kęsy, już rozdrobnione, ale-zcze nie raz:ęgzęone, mogłyby mechanicznie uszkadzać ścianę rzewodu:wystąęąw tu też ochronna postać nabłonka, nabłonek wie*arsTwowy p+ąęg. 
	kloce utraciły swe jędra. 
Począwszy od żołądka aż do samego prawie odbytu sięga delikatny nabłonek jednowarstwowy walcowaty, przystosowany zarówno do wchłaniania pokarmów, jak i do czynności wydzielniczej. 
W jelicie, ale nie w żołądku, jest on pokryty rąbkiem prążkowanym, który odgrywa dużą rolę w resorpcji pożywienia. 
Na drodze powietrza oddechowego(w drogach oddechowych i w górnej części gardła)nabłonek jest również walcowaty, ale wielorzędowy i wyposażony w migawki. 
2. 
Blaszka właściwa błony śluzowej(lamina proprid mucosde). 
Podłoże nabłonka tworzy tzw. blaszka właściwa, która stanowi łącznotkankowy trzon błony śluzowej. 
W ścianie trzew wytwarza ona zrąb, który w pewnym stopniu zastępuje szkielet. 
W blaszce właściwej leżą przeważnie gruczoły oraz mniejsze naczynia i nerwy. 
Ze swej powierzchni zwróconej do nabłonka wielowarstwowego płaskiego wysyła ona wysokie, silnie unaczynione brodawki, które zaopatrują nabłonek:nabłonek bowiem nie ma własnych naczyń i odżywia się przesączającymi się sokami tkanki łącznej(osmoza). 
Sieć naczyń włosowatych blaszki właściwej prześwieca przez nabłonek i nadaje błonie śluzowej różowoczerwonezabarwienie. 
Na swej powierzchni zwróconej do nabłonka jednowarstwowego walcowatego blaszka właściwa nie tworzy brodawek i ma charakter tkanki siateczkowej, w której często występują limfocyty. 
3. 
Blaszka mięśniowa błony śluzowej(lamina musculdris mucosde)jest to cienka warstwa komórek mięśniowych gładkich, odgraniczająca blaszkę właściwą od głębiej leżącej tkanki podśluzowej. 
Bierze ona udział w ruchach błony śluzowej i kształtowaniu się jej rzeźby. 
Szczególnie pewne odcinki blaszki mięśniowej zawierają liczne ścięgienkasprężyste, które wytwarzają układ sprężysta-mięśniowy łączący się z rozgałęzieniami naczyń, gruczołami i zrębem łącznotkankowym. 
W odcinkach, które pozbawione są czynnej ruchomości, jak np. w jamie ustnej, blaszka mięśniowa nie występuje. 
W innych odcinkach blaszkę mięśniową zastępuje czynnościowo włóknista blaszka sprężysta, jak w gardle czy w drogach oddechowych dolnych:w miejscach tych ukształtowanie się rzeźby błony śluzowej odbywa się tylko biernie. 
4. 
Utkanie podśluzowe(felc submucosd)składa się z cienszej lub grubszej, szczególnie wiotkiej tkanki łącznej, która stanowi ruchordepołączenie między błoną śluzową a błoną mięśniową. 
Zawiera ona splot nerwowy wraz z komórkami zwojowymi oraz większe naczynia i nerwy. 
Z gruczołów leżą w niej tylko gruczoły przełyku i dwunastnicy. 
Utkanie podśluzowe jako wyraźnie zróżnicowana warstwa występuje tylko tam, gdzie od blaszki właściwej błony śluzowej odgranicza ją blaszka mięśniowa. 
W okolicach, w których błona śluzowa jest nieprzesuwalniepołączona z podłożem, jak w dziąsłach czy na podniebieniu, budowa warstwowa nie jest wyraźna:można wtedy mówić, że błona śluzowa pozbawiona jest utkania podśluzowego. 
13. 


	W większości błon śluzowych występują gruczoły:leżą one przeważ te, jak już wspomniano, w blaszce właściwej(np. w żołądku), lub też izprzestrzeniają się również w utkaniu podśluzowym, tak jak w przekui dwunastnicy. 
Mogą być jednak gruczoły tak wielkie, że nie miercząsię w ścianach przewodu pokarmowego i układają się na ze*ątrzściany, jak duże gruczoły ślinowe, wątroba i trzustka. 
Zapalne odrażnienie błony śluzowej, któremu towarzyszy wzmożone wydzieniegruczołów i obrzęk, nazywamy nieżytem lub katarem. 
Jak z powyższego wynika, błona śluzowa składa się z czterech arstw(I-4):wielu autorów zalicza jednak do błony śluzowej tylko zy warstwy(I-3), które tworzyłyby wówczas błonę śluzową(w śei*ymznaczeniu), wyodrębniają zaś warstwę czwartą jako oddzielne tkanie podśluzowe. 
Gruczoły(glmdulae:glans-żołądź). 
W skórze człowieka jako ponodnenaskórka znajdują się, oprócz wielkich zespołów gruczołów dekowych, pęcherzykowe gruczoły łojowe i cewkowe gruczoły potoe. 
Błona śluzowa jest znacznie bogatsza w gruczoły niż skóra. 
K o m o rk i ku b k o w e. 
Już oddzielna komórka nabłonka walcowa igo może przekształcić się w komórkę gruczołową. 
W całym jelicie ienkim i grubym, w drogach oddechowych, w spojówce występują taje jednokomórkowe gruczoły leżące wewnątrz nabłonka i wydzielając śluz:nazywamy je k o nnórk a mi kub k owymi(glandulocgtus edciformis). 
Ogóln a b ud ow a gro c z ot o w. 
Przeważnie większa liczba komóekgruczołowych wytwarza większy zespół zwany gruc z ot em(t. 
I), tory zstępuje w obręb przylegającej tkanki łącznej:gruczoły takie jogą zachowywać swą nieskomplikowaną budowę(gruczoły pojedynze)lub też dzielą się na kształt konarów drzewa(gruczoły rozgałęzia e), a ich również rozgałęziony przewód wyprowadzający łączy się powierzchnią nabłonka. 
Duże gruczoły, jak np. ślinianka przyuszna, nie mieszczą się w ściaiecewy pokarmowej, układają się w dużej odległości od swego podłoamacierzystego i mają długi przewód wyprowadzający. 
Właściwa zynność wydzielmcza odbywa się w końcowych częściach gruczołów, tzw. odcinkach wydziemiczych:nabłonek przewodów wyprowadza jcych nie wytwarza wydzieliny z wyjątkiem pewnych odcinków prze*odówgruczołów ślinowych, tzw. cewek ślinowych(p. dalej). 
Sublancjewytwarzane w gruczołach mają zastosowanie w ustroju własymlub jako mleko w innym organizmie:nazywamy je wydzieli a mi(secretd). 
Nieużyteczne czy szkodliwe produkty gruczołów, jak ot i mocz, zostają usunięte z ustroju:noszą one nazwę wy d a lin(earetd). 
Po ukończonym wzrastaniu gruczołu może wytwarzać się nowa sarka gruczołowa:jeżeli np. z jednej strony usuniemy gruczoł ślinoy, wtenczas gruczoł strony przeciwnej może wyrównawcza przerąbać(hgp ertrophim. 
Pod względem morfologicznym rozróżnienie gruczołów nie:st bardzo ścisłe. 
Zależnie od kształtu mówimy o gro c z o ł ach c e w. 
	kowych, o grubej ścianie i wąskim świetle, i o gruczołach pęeh e r z y k o w y c h, pęcherzykowata uwypuklonych:w gruczołach tych wąska szyjka prowadzi do obszernego światła. 
Wskutek znacznego zgrubienia ściany mogą one jednak mieć światło wąskie, jak gruczoły cewkowe, zachowując kształt gruczołów pęcherzykowych:ten rodzaj ma nazwę gruczołów groniastych. 
Wreszcie pośrednią postać tworzą gruczoły cewkowa-pęcherzykowe o kształcie podłużnego, słabo wypuklonego woreczka. 
Z mechanizmem wydobywania się wydzieliny zapoznaliśmy się już w t. 
1. 
Odróżniamy:a)gruczoły o wydzielaniu cząsteczkowym albo merokrynowe, których wydzielina przesącza się do światła gruczołu przez powierzchnię komórki nie naruszając jej całości:b)gruczoły o wydzielaniu wierzchołkowym albo apokryno w e, których wydzielina opuszcza komórkę wraz z częścią protoplazmy, pozostała zaś część jest nie uszkodzona(np. gruczoły mlekowe):wreszcie c)gruczoły o wydzielaniu całkowitym albo ho I o kryn o w e:w gruczołach tych cała komórka rozpada się podczas wydzielania treści(gruczoły łojowe). 
Większość gruczołów należy do pierwszej grupy. 
Wy dz i e lin a. 
Do gruczołów merokrynowych należą również gruczoły ślinowe. 
Pod względem fizykochemicznego składu wydzielmy odróżniamy gruczoły surowicze i śluzowe. 
Pierwsze wytwarzają wydzielinę rzadką, wodnistą, ubogą w białka:wydzielina ta może również zawierać enzymy, jak np. wydzielina ślinianki przyusznej:również gruczoły łzowe i trzustkę możemy zaliczyć do grupy gruczołów surowiczych. 
Budowa gruczołów surowiczych jest więc bardzo różna. 
Gruczoły ślinowe wytwarzają wydzielinę gęstą ciągnącą się, zawierającą więcej białka(mukoproteiny), enzymy i do ó'%składników stałych:należą do nich mJn, niektóre gruczoły języka, poza tym gruczoły gardła i gruczoły szyjki macicy. 
Zbliżone do gruczołów śluzowych są niektóre gruczoły żołądka i dwunastnicy. 
Większość gruczołów ślinowych jest mieszana:w budowie ich odcinka wydzielniczegobiorą udział zarówno komórki surowicze, jak i śluzowe. 
Zrazy i zraziki. 
Każdy większy gruczoł składa się z grupy czy to cewek, czy pęcherzyków, które przedziela większa ilość tkanki łącznej. 
Na powierzchni większych gruczołów uwidacznia się też ich podział na małe pola, odpowiadające takim grupom, t. podział nap ł a c i ki(zraziki-(obuli). 
Grupy zrazików mogą być oddzielone od sąsiednich grup płytkim lub głębokim wrębem i przegrodą łącznotkankową, wskutek czego gruczoł zostaje podzielony na zrazy, czyli płaty(lobi). 
Cały gruczoł może otaczać słabsza lub silniejsza osłonka łącznotkankowa, tzw. toreb k a(cdpsula). 
W przeciwieństwie do wyżej opisanych gruczołów wyprowadzających swą wydzielinę na wolną powierzchnię, czyli gruczołów o wydzielaniu zewnętrznym, występują również gruczoły pozbawione przewodów wyprowadzających-gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym albo gruczoły dokrewne, które wydzielinę. 


	swą oddają bezpośrednio do naczyń krwionośnych i chłonnych. 
Niektóre gruczoły, jak np. trzustka, są zarówno gruczołami zewnątrzwydzielniczymi, j ak i wewnątrzwydzielniczymi. 
tkanka limfatyczna. 
'W błonie śluzowej przewodu pokarmowego pod nabłonkiem napotykamy liczne nagromadzenia tkanki limfatycznej. 
Nazwę tę nadajemy tkance łącznej siateczkowej(t. 1)szczelnie wypełnionej limfocytami. 
Twory zbudowane z tkanki limfatycznej nazywamy narządami limfatycznymi albo limfoidalnymi:ich czynność polega na wytwarzaniu limfocytów. 
W ustroju narządy te występują bardzo licznie w różnych postaciach. 
Najpierwotniejszą ich formą rozwojową są skupienia limfocytów, tzw. p I a m ki mleczne, występujące w sieci większej otrzewnej(p. dalej):najwyższy stopień rozwoju swej budowy osiągają one w węzłach chłonnych(nodilgmphmici), rozsianych w całym ustroju:zapoznamy się z nimi w t. 
Dł. 
Pośredni stopień rozwoju mają twory zbudowane z tkanki limfatycznej, licznie reprezentowane w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. 
Występują tu w postaci tzw. grudek chłonnych samotnych, grudek chłonnych skupionych lub w postaci migdałków. 
Stan rozwoju całego układu limfatycznego zależy od wieku i budowy konstytucjonalnej. 
W wieku późniejszym następuje uwstecznienie:w młodości, a zwłaszcza do okresu pokwitania, układ limfatyczny rozrasta się najsilniej. 
Również pożywienie wpływa na rozwój układu limfatycznego(nadmiar pokarmów zasadowych prowadzi podobno do zwiększenia liczby limfocytów we krwi). 
W młodości czynność limfocytów wiąże się zapewne z potrzebami wzrastającego ustroju. 
Jeżeli tkanka limfatyczna przekracza swój przeciętny stopień rozwoju(rozrost, hgperplasic:gr, pluto, plcsso s wytwarzać), to mówimy o stanie limfatycznym(status lgmphdticus)albo o zołzowatości, a ponieważ gra s i c a(thgmus)przeważnie również bierze w nim udział, nazywamy go też stanem grasiczo-limfatycznym(stdhs Wgmicolgmphdhcus). 
Tkanka limfatyczna występuje we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego jako tzw. grudki chłonne samotne lub chłonne skupione. 
Grudki chłonne samotne(follicuh lgmphdtici sohtarii)są to małe(wielkości ziarna prosa), kuliste lub gruszkowate nagromadzenia tkanki limfatycznej. 
Limfocyty w środku grudki leżą zwykle mniej gęsto niż na jej obwodzie. 
W środku grudki widać wskutek tego pola jaśniejsze, zwane ogniskami rozmnażania(albo reakcji), ponieważ można tu spotkać limfocyty w różnych okresach rozwoju. 
Grudki chłonne skup i one(follieuli lgmphdtiei agęregmi%nie są niczym innym, jak tylko nagromadzeniem grudek samotnych, ułożonych bardzo gęsto obok siebie. 
Zarówno nad grudkami samotnymi, jak i nad grudkami skupionymi nabłonek błony śluzowej przechodzi bez żadnej przerwy. 
Naczynia'Tkanka limfatyczna zwana jest również tkanką limfoidalną, adenoidalną lub limfoadenoidalną(cdenoides-podobny do gruczołu), ?agmma Pegeri. 
	gęwionośne rozgałęziają się silnie dokoła grudek i wysyłają do ich ęąętrza delikatne, pętlowato przebiegające naczynia włosowate. 
Maez*iachłonne, jak to stwierdził Teichmann, nie wchodzą do środka ę-udek, rozgałęziają się jednak bardzo obficie na ich powierzchni, tworząc tu często znaczne zatokowate rozszerzenia i otaczając grudki dokoła. 
Mi gd a ł ki(tonsillae)-odmienna postać tkanki limfatycznej-są ztudowane podobnie jak grudki chłonne skupione, gdyż także składają się z licznych grudek chłonnych samotnych leżących gęsto obok siebie. 
Różnią się od grudek skupionych m in. tym, że naczynia limfatyczne nie dochodzą w nich tak blisko do poszczególnych grudek jak w grudkach skupionych(p. dalej), . 
	Błona mięśniowa Błonę śluzową obejmuje błona mięśniowa(tunice musculms), zbudowana częściowo z tkanki mięśniowej gładkiej, częściowo z poprzecznie prążkowanej. 
Na obu końcach przewodu pokarmowego w jego ścianę wnikają mięśnie poprzecznie prążkowane. 
U człowieka ograniczają się one do jamy ustnej(języka, podniebienia), gardła i do górnej części przełyku, a poza tym występują również w końcu odbytnicy(m. zwieracz odbytu zewnętrzny). 
Szczególnie bogato reprezentowane są mięśnie gładkie:służą one do poruszania i przesuwania pokarmów oraz do usuwania wydalin. 
Błona mięśniowa przewodu pokarmowego układa się przeważnie w dwie warstwy. 
Włókna, a również komórki mięśniowe warstwy wewnętrznej, układają się poprzecznie do długiej osi cewy, włókna i komórki warstwy zewnętrznej-podłużnie. 
Pierwsze tworzą w a r s 1 w ęokrężną(strułam circulare), drugie-warstwę podłużną(strdtumlongitudindle):w cewie jelitowej między obu warstwami leżą komórki zwojowe i zaopatrujący je splot nerwowy. 
Czynność mięśni gładkich. 
Sposób rozmieszczenia obu tych różnych rodzajów mięśni uwarunkowany jest głównie tym, że mięsień gładki reaguje znacznie leniwiej niż poprzecznie prążkowany. 
Na przykład w ścianie mięśniowej żołądka żaby między bodzcem a skurczem upływa 1, 5 do 10 s:skurcz powoli osiąga swój punkt szczytowy i następnie powoli opada(czas trwania skurczu wynosi do 2 min). 
Natomiast w mięśniu prążkowanym łydki u żaby skurcz występuje prawie momentalnie i trwa bardzo krótko(0, 1 s). 
Ruchy mięśnia prążkowanego wymagają więc licznych krótkich bodźców. 
Dlatego też silne i szybkie ruchy, konieczne przy przyjmowaniu i rozdrabnianiu kęsów, wykonywane są przez mięsień prążkowany, natomiast stosunkowo długie przebywanie pożywienia w cewie żołądkowa-jelitowej, powolne poruszanie i przesuwanie treści zależy od mięśni gładkich. 
U niektórych ssaków mięśnie prążkowane sięgają aż do żołądka, u niektórych ryb kostnoszkieletowych nawet żołądek ma mięśnie prąż. 


	iwane, u innych-nawet całe jelito. 
Różnice te wywołane są przypuczalnieróżnym rodzajem pożywienia i sposobem przesuwania się iazgi pokarmowej. 
Mięśnie zależne i niezależne od naszej woli. 
W warunichfizjologicznych skurcz mięśnia prążkowanego odbywa się na skok bodźca ze strony nerwu mózgowa-rdzeniowego ruchowego i na ot jest zależny od naszej woli:natomiast skurcz mięśnia gładkiego łbywa się pod wpływem układu nerwowego autonomicznego i nie odlega naszej woli. 
Podział ten nie jest jednak ścisły. 
Skurcz wielu ięśni prążkowanych przewodu pokarmowego(np. gardła czy przełyu)odbywa się automatycznie bez naszej świadomości. 
Możemy tu mole o postaciach przejściowych między ruchem zależnym i niezależymod naszej woli, chociaż histologiczne różnice są zupełnie ostre. 
Oęśnie gładkie przewodu pokarmowego u człowieka, jak wspomniao, nie podlegają naszej woli, chociaż bodźce psychiczne mogą na nie pływać:wszak wiemy, że u niektórych osobników mięśnie jelita silie i nagle reagują, np. na uczucie strachu. 
	Błona surowicza i błona zewnętrzna Wewnątrz jamy brzusznej przewód pokarmowy pokryty jest błoną urowiczą, która, tkanką podsurowiczą łączy się z błoną mięśniową. 
Iłona surowicza jamy brzusznej stanowi blaszkę trzewną otrzewnej'amina mscerdlis peritonei), która wraz z blaszką ścienną(lamina pdietdlis)ogranicza jamę otrzewnej(cmitds peritonedlis). 
Błona surowicza(tunice serosd)na swej wolnej powierzchni jest wylana na b łon kiem jednowarstwowym płaskim. 
W warunkach praidłowychnabłonek nadaje powierzchni otrzewnej wygląd gładki lśniący oraz wydziela nieznaczą ilość płynu surowiczego, który zwilża ego powierzchnię. 
Nabłonek ma jednocześnie zdolność wchłaniania użej ilości pynów i odprowadzania ich do dróg chłonnych. 
Komórki abłonkowe leżą na warstwie tkanki tą:znej włóknistej, fora na granicy nabłonka wytwarza cienką sprężystą błonkę podławną. 
Tkanka podsurowieza(felc subserosd), która mniej lub bardziej rzesuwalnie łączy błonę surowiczą z błoną mięśniową, jest zbudowaaz warstwy tkanki łącznej wiotkiej. 
Błona zewnętrzna(tunice eaternd s. tunice cdtentitic)otacza narząyprzewodu pokarmowego, które nie leżą w jamie brzusznej(np. garłoczy przełyk)i nie są powleczone błoną surowiczą, ale leżą w tkance ącznej między innymi narządami. 
Błona zewnętrzna jest zbudowana wiotkiej lub bardziej zbitej tkanki łącznej:pokrywając narządy, łązyje z otoczeniem i jednocześnie stanowi granicę między nimi. 
Jeżeli narząd jest pozbawiony błony mięśniowej i błony surowiczej, p. podniebienie, to błona śluzowa łączy się bezpośrednio z okostną ości lub z innym otoczeniem. 
	PODZIAŁ UKŁ-ADU TRAWIENNEGO Po ukończeniu rozwoju układ trawienny(sgstemd digestorium)dzieli się następująco:1. 
Przewód pokarmowy(ccndlis climentarius)A. 
Jelito głowowe:1. 
Jama ustna(cmitcs oris s. cmum oris). 
2. 
Gardło(phdrgra). 
8. 
Jelito tułowiowe:3. 
Jelito przednie, składające się z przełyku(esophcgus)i żołądka(oentriculus). 
4. 
Jelito środkowe, albo jelito cienkie, składające się z dwunastnicy(duodenum), jelita czczego(fejunum)i jelita krętego(ileum). 
5. 
Jelito tylne, albo jelito grube, składające się z jelita ślepego(cecum), okrężnicy(colon)i odbytnicy(rectum). 
Il. 
Gruczoły(glmdulce)położone na zewnątrz ściany przewodu pokarmowego A. 
Ślinianki(glmdulae sdlmures). 
8. 
Wątroba(hepcr). 
G. 
Trzustka(pcncreds). 
Dł. 
O trz ewn a(peritoneum)obejmująca żołądek, większą część jelita środkowego, tylnego i wątroby. 
Żołądek, jelito cienkie i grube stanowią cewę żołądkowa-jelitową:jelito cienkie i grube tworzą razem jelita w ścisłym znaczeniu. 
	JAMA USTNA I GRUCZOŁY ŚLINOWE ROZWÓJ JAMY USTNEJ. 
	JAMY NOSOWEJ. 
I GARDŁA Pierwotna jama ustna. 
Jama ustna, jama nosowa i gardło rozwijają się w życiu zarodkowym z dwóch początkowo odrębnych części:1)z górnego końca cewy pokarmowej zamkniętej od przodu błoną gębowa-gardłową i 2)z leżącej do przodu od tej błony tzw. z a 1 o k i u s tn e j(stomodeum). 
Zatoka ustna jest to płytkie zagłębienie wysłane ektodermą, powstające na twarzowej powierzchni głowy. 
Błona gębowa-gardłowa zanika w końcu 4 tygodnia, otwierając wejście do cewy pokarmowej. 
Ektodermalna zatoka ustna i endodermalny odcinek przedni jelita głowowego tworzą teraz jedną wspólną przestrzeń, której część przednia stanowi pi erw o tn ą j a me u s 104, część tylna-gardło. 
Po ukończonym rozwoju ścisła granica między ektodermą a endodermą nie daje się ustalić:leży ona przypuszczalnie między właściwą jamą ustną i nosową a gardłem. 
Za takim rozgraniczeniem przemawia również unerwienie, gdyż odcinki położone do przodu od tej granicy zaopatruje nerw trójdzielny, a odcinki położone 4 o tylu od niej-nerw językowo-gardłowy. 
Ektoderma sklepienia pierwotnej jamy ustnej(ryć, 12)wytwarza uwypuklenie, tzw. 
Kieszonkę przysadkową(Rathkego), która wpukla się w mezenchymę pod cewę nerwową i tworzy zawiązek przedniej, czyli gruczołowej części przysadki(hgpophgsis). 
Naprzeciw niej z dna cewy nerwowej(li pęcherzyka mózgowego)wpoiła się lejkowaty zawiązek tylnej, czyli nerwowej części przysadki. 


	ina ga rdłoCyą, , u k gnyło(yy-sicze ł owo. 
	-Pęcherzyk oczny. 
	Wyrostek szczękowy Wyrostek żuchwowy-Serce, e. 
	(e e-Brzeg odciętej owad n i. 
	Wejście do jamy ciała. 
	Przewód-żółtkowa-jelitowy. 
	Brzeg odciętej owodni. 
	Szypuła brzusznae. 
	---Błona stekowa. 
	Wł gnykowe. 
	-B kieszonka skrzelowa. 
	tli łuk skrzelowy. 
	Ryc. 
	Il. 
	Zó-dniowy zarodek ludzki z 20 parami somitów:a-widok od przodu, b widok z boku:wg Daviesa. 
	Rozwój jamy ustnej i nosa. 
Otwór ustny jest w tym czasie otoczony wyrostkami albo guzkami twarzowymi(ryc. 
10. 
Od strony szczytu głowy-wyrostkiem czołowym, od dołu-dwoma symetrycznymi wyrostkami żuchwowymi(są to wyrostki pierwszych łuków skrzelowych), po obu bokach zaś wyrostkami szczękowymi wyrastającymi z górnych krawędzi wyrostków żuchwowych. 
Tych 5 wyrostków tworzy twarz zarodka. 
Są one zaopatrzone przez nerw trójdzielny. 
Wyrostek czołowy unerwia pierwsza gałąź, wyrostek szczękowy-druga, a wyrostek żuchwowy-trzecia gałąź nerwu trójdzielnego. 
W toku dalszego rozwoju guzka czołowego na jego boczna-przednich powierzchniach grubiejąca ektoderma tworzy z każdej strony(w początkach 4 tygodnia)owalną płyt k ęw ę e h o w ą(arce ncsclis). 
Płytki te wpuklają się następnie w obręb wyrostka czołowego:powstają dwa d o ł ki w ę eh o w e albo n os owe, które przedłużają się w ślepo kończące się przewody węchowe. 
Dołki węchowe dzielą wyrostek czołowy na część środkową i na części boczne. 
Z części bocznych, tzw. wyrostków no s owych b o cznych, powstaną głównie części boczne nosa oraz boczne części otworów zewnętrznych dołków węchowych. 
Środkowa część wyrostka czołowego wytwarza wyrostki nosowe przyśrodkowe, które ograniczają dołki nosowe od strony przyśrodkowej. 
Ich dolne korce są nieco wpuklonedo przodu:stanowią one tzw. wyro s 1 ki gałeczko wa te(processus globulcres). 
Odcinek położony pośrodkowo między obu wyrostkami nosowymi przyśrodkowymi w swej części dolnej(aren infrmasdlis)wpukla się rynienkowata:z niego powstanie częściowo przegroda nosa, podstawa nosa oraz środkowe odcinki wargi górnej i szczęki:z części wyżej położonej(crea(riang@@ris)wytworzy się grzbiet nosa. 
	Struna grzbietowa--. 
	Uchyłek górny jelita. . . . głowowego. 
	Łuki i kieszonki-, skrzelowe. 
	Płytka węchowa. 
	Opuszka serca, e ee. 
	Rdzeń. 
	z?
((Ę-cj****iy. 
	-e--Zawiązek orzedniej części przysadki. 
	-3 uzek szczękowy Błona gardłowa--Guzek żuchwowy. 
	Ryć. 
	12. Model głowy I-miesięcznego zarodka ludzkiego. 
	Błona gardłowa zachowana. 
	Widok od strony prawej:wg Misa. 
	Oko(soczewka)G uzek szczękowy I 4 ś. 
	III. 
	-Jama osierdzia. 
	Ryć. 
	13. Głowa zarodka ludzkiego długości 6 mm w obrazie przednio-bocznym:wg Stree(era. 
	Otwory zewnętrzne dołków węchowych, ograniczone bocznymi i przyśrodkowymi wyFos 9 aminosowymi, są z początku rynienkowata otwarte do przodu i ku dołowi:następnie jednak wyrostek szczękowy łączy się z wyrostkiem nosowym bocznym i przyśrodko 86@pod dołkiem węchowym, oddzielając otwór nosowy zewnętrzny(nozdrza przednie)94 szpary ust. 
Wyrostki nosowe przyśrodkowe wzrastają znacznie silniej niż wyrostki nosowe boczne, wskutek czego łączą się i następnie zrastają z wyrostkami szczękowymi. 
W 4 alszym ciągu rozwoju wyrostki gałeczkowate, prawy i lewy, zbliżają się do siebie ł Wreszcie zrastają się w linii pośrodkowej, wytwarzając rynienkę podnosową lPhtWum). 
Szpara ust jest więc ograniczona od góry zrośniętymi z sobą wyrostkami ga. 


	Pole podnosoweWyr ostek gałeczkowaty. 
	Ryć. 
14. 
Twarz 4 O-dniowegoWyrostki nosowe zarodka ludzkiego długości przyśrodłowe 10 rnrn:wg HanJBona, MosOołeknosowy smana i Boydą. 
Wyrostek nosowy boczny Wyrostek szczękowy Szpara ust Żuchwa. 
	łeczkowatymi(pośrodku)i wyrostkami szczękowymi(bocznic). 
Dolne ograniczenie szpary ust tworzą oba wyrostki żuchwowe. 
Szpara ust jest pierwotnie bardzo szeroka, sięgając aż do okolicy ucha:potem stopniowo zwęża się, gdyż kąty ust zbliżają się do siebie w miarę zrastania się zawiązku wargi górnej(wyrostka szczękowego)z zawiązkiem wargi dolnej(wyrostka żuchwowego). 
Zrośnięte z sobą części tworzą policzki. 
Rozwój podniebienia. 
Podniebienie dzieli pierwotną jamę ustną na dwa piętra:dolne-ostateczną jamę ustną, i górne-jamę nosową. 
Z przyśrodkowych brzegów wyrostków szczękowych wyrastają obustronnie wyrostki podniebienne(dawniej:płyty p o dn i eb i e nn e). 
Wnikają one w głąb pierwotnej jamy ustnej, a ich wolne brzegi ograniczają położoną pośrodkowo szczelinę podniebienną. 
W miarę rozwoju obu wyrostków szczelina ta stopniowo się zwęża i wreszcie z chwilą ich połączenia się zanika. 
Szew podniebienny pośrodkowy(summ pcldtmd mediana)i szew błony śluzowej(rhdphe paluj)jeszcze u dorosłego wskazuje na linię zrostu. 
Część przednia podniebienia wyrasta z wyrostków nosowych przyśrodkowych w kształcie klina wytwarzającego tzw. p o dni ebi en i e p i erw o tn e. 
Zrasta się ono następnie z wyrostkami podniebiennymi. 
Linia połączenia między wyrostkami podniebiennymi wyrostków szczękowych a podniebieniem pierwotnym odpowiada mniej więcej szwowi przysiecznemu, który jeszcze po urodzeniu oddziela kość przysieczną od szczęki. 
W przedniej części podniebienia rozwija się następnie podstawa kostna(podniebienie twarde), część tylna zachowuje charakter. 
	ę j przyśrodkowy. 
	Oko. 
	Guzek szczękowy Żuchwa. 
	Otwór słuchowy zew n*rrzny. 
	Ryć. 
	15. Głowa zarodka ludzkiego długości 14 run. 
	Obraz zrastania się guzków szczękowych z guzkiem czołowo-nosowym w szczękę:wg Streetera. 
	jgjgąsty(podniebienie nJęłKe)Na wolnym brzegu podniebienie miękkie ma wydłuża. . ąęrostek, tzw. języczek. 
Ku tyłowi zrośnięcie płyt podniebiennych początkowo sięga Ęg-X go języczka:języczek jest więc z początku parzysty:w jednolity twór zlewa się yąącznie później, przeważnie dopiero po urodzeniu, pę(gy odcinek jelita głowowego, gardło, nie jest podzielony na dwa piętra jak pierąęgwąjama ustna, lecz zachowuje się jako pojedyncza przestrzeń. 
U noworodka obie te wjąęei są jeszcze mniej więcej tej samej długości, podobnie jak u niższych ssaków w ciągu wgego życia:u człowieka po urodzeniu gardło wydłuża się i już u dziecka 7-letniego jest jwa razy dłuższe niż jama ustna. 
gozwój jamy nosowej. 
Zaznaczono wyżej, że dołki węchowe przedłużają się w ślepo ggczące się przeWo@y węchowe, kloce sięgają wkrótce do sklepienia pierwotnej jamy ą-mej. 
Cienka błonia nabłonkowa, tzw. błona policzkowa-nosowa(membrano jgeeonasdlis s. po(Bondsdls), oddziela te pierwotne jamy nosowe od pierwotnej jamy gstnej. 
Przegroda la przerywa się w 7 tygodniu, w związku z czym oba przewody węchoę-e łączą się z jamą ustną pierwotnymi nozdrzami tylnymi. 
W ten sposób powstają pierwotne jamy nosowe, łwre mają dwa otwory tylne(pierwotne nozdrza tylne)i dwa otwojęprzednie(nozdrza przednie). 
Wraz z rozwojem podniebienia znaczna część pierwotnej jąmy ustnej łączy się z pierwotnymi jamami nosowymi, tworząc ostateczną jamę nosową. 
Jej część powstała z przewodów węchowych wytwarza tzw. p r z e d s i o n e k(testioulumnasi)i głównie o koli cę w echo w 4 j a my no s owe j(regio olfcctoria), a część powstałą z pierwotnej jamy ustnej-pozostałą część jamy nosowej, tzw. o k oli c ę o d dech ową(regio respirdtoria). 
Odcinek powstały z pierwotnej jamy ustnej dzieli na połowy, prawą i lewą, przegra d a n os a(sewtm nasi), wyrastająca ku dołowi ze sklepienia pierwotnej jamy ustnej do podniebienia(ryć, łój. 
	We. 
16. 
Przekroje czołowe przez głowę zarodka ludzkiego:a, b-w ołresietworzenia się Wrostków podniebiennych, ś-po ich zrośnięciu się w linii pośrodkowej mię 9 zósobą i z pionową przegrodą nosa. 
	Oko. 
	Przegroda. 
	OOSd. 
	\i W Wyrostki podniebienne. 
	X Język z. 
	Chrząstka I łuku skrzelowego(Meckela). 


	Ściany jamy nosowej są pierwotnie gładkie. 
Później z bocznych ścian wypuklają się fałdy zwane małżowinami, które choć zwężają światło, jednocześnie jednak bardzo znacznie powiększają powierzchnię jamy nosowej. 
W odwrotnym kierunku niż małżowiny powstają z a to ki przynos owe, wypustki błony śluzowej, które od jamy nosowej wrastają w otaczające kości. 
Rozwój małżowin nosowych i zatok przynosowych jest opisany w 1(Rozwój twarzy. 
Podłoże dla rozwoju twarzy tworzą wyrostki żuchwowe, wyrostki szczękowe i wyrostek czołowy, który następnie dzieli się na wyrostki nosowe przyśrodkowei boczne. 
Sąsiadujące wyrostki zrastają się z sobą i powstaje z nich nie tylko chrząstkowa i kostna część szkieletu twarzy, ale również i części miękkie. 
Wyrostki nosowe boczne zrastają się z wyrostkami szczękowymi. 
Pierwotnie są one przedzielone głęboką, biegnącą z okolicy oka do dołka węchowego, skośną szczeliną, z której powstaje przewód nosowo-łzowy. 
Powierzchowna część szczeliny stopniowo zanika. 
Następnie wyrostek nosowy boczny łączy się z wyrostkiem gałeczkowatym, wskutek czego zostaje uzupełnione ograniczenie otworu nosowego. 
W otoczeniu szpary ust układają się 4 wyniosłości:od góry wyrostki nosowe, z boku-szczękowe, od dołu-żuchwowe Między nimi leżą szczeliny lub bruzdy. 
W miarę zrastania się wyrostków z sobą bruzdy te stopniowo zanikają i charakterystyczna, guzkowata twarz zarodka stopniowo się wygładza. 
W ogólnych zarysach udział wyrostków w budowie twarzy jest następujący:1)ze zrośniętych z sobą wyrostków nosowych przyśrodkowych powstaje część środkowa wargi górnej, część przegrody nosowej i kość przysieczna:2)z guzka nosowego bocznego powstaje część boczna nosa, kość nosowa i kość łzowa:3)wyrostki szczękowe wytwarzają część boczną wargi górnej i górną część policzków, kość jarzmową i szczękę:4)z wyrostków żuchwowych powstaje żuchwa, warga dolna i dolna część policzków:5)z wyrostków gałeczkowatych wytwarza się rynienka wargowa:6)ze szczeliny między wyrostkami nosowymi bocznymi a szczękowymi powstaje obustronnie przewód nosowo-łzowy. 
Wady rozwojowe twarzy(ryć. 
W). 
Rozwój jamy ustnej, nosa i podniebienia tłumaczy szereg zboczeń rozwojowych w tej okolicy twarzy. 
Są to objawy powstrzymania rozwoju i powstają wskutek tego, że wyrostki twarzowe nie zrastają się z sobą całkowicie ani częściowo i że zachowują się dzielące je szczeliny. 
Do bardziej znanych wad rozwojowych należą:1. 
Szczelina wargowa boczna(cheiloschisis:cheilos s warga, schiso s przecinam), zwana wargą za j ęczą(lałium leporinum), jest najczęstszą wadą rozwojową twarzy i występuje przeważnie po stronie lewej. 
Nazwano ją tak dlatego, że u zająca warga górna jest rozszczepiona. 
Szczelina ta powstaje wskutek niezrośnięcia się powierzchownych warstw wyrostka nosowego przyśrodkowego z wyrostkiem szczękowym. 
Czasem może być obustronna. 
2. 
Szczelina nosowa boczna jest przedłużeniem poprzedniej ku górze między wyrostek nosowy przyśrodkowy a boczny:oddziela ona części boczne nosa od przegrody OOSB. 
3. 
Szczelina s zez ęk owa(cheilognathoschisis:gndthos s szczęka). 
Jeżeli szczeliaawargowa boczna wcina się głębiej w obręb szczęki, to powstaje szczelina biegnąca:zęsto między siekaczem bocznym a kłem, zazwyczaj jednak nie trzyma się ściśle granicy sości przysiecznej:może dzielić siekacz boczny na połowy, z których jedna zwykle*anika. 
4. 
Szczelina podniebienna(urmoschisis:urmos s sklepienie nieba, godnie cienie)albo wił c z a p as z c z a(fna łupina). 
Szczelina szczękowa może wnikać głębiej w obręb podniebienia i łączyć się ze strzałkowa położoną szczeliną podniebienną. 
W najłęższychprzypadkach występuje obustronna szczelina wargowo-szczękowa-podnieoienna(cheilognmhourmoschisis). 
Pośrodku jest zachowana przegroda nosa i do przodu:zęść kości przysiecznej. 
Noworodki z wilczą paszczą nie mogą ssać i dawniej najczęściej*tego powodu umierały. 
Mowa tych, które przeżyły, jest wadliwa(mowa nosowa rhmo 4 dapertd). 
Szczelina podniebienna może występować również samodzielnie, bez ozszczepu wargi i szczęki:może ograniczać się do podniebienia miękkiego lub tylko do gzyczka(wtula bijida). 
	Przetoka I zewnętrznej. 
	-Szczelina skośna twarzy Szczelina wargowa boczna Szczelina poprzeczna twarzy Przetoki wychodzące z zatoki szyjnej. 
	Ryc. 
	17. Schemat rozmieszczenia wad rozwojowych twarzy i szyi. 
	5. 
Szczelina skośna tw ar zy(fssura facialis obliqua s. co(oboma jacieit występuje rzadko i przebiega od nozdrza przedniego do przyśrodkowego kąta oka:jej powstawanie tłumaczono dawniej niezrośnięciem się wyrostka nosowego bocznego z wyrostkiem szczękowym. 
Wykazuje ona jednak bardzo zmienne stosunki i według najnowszych badań nie zawsze odpowiada przebiegowi przewodu nosowo-łzowego i może polegać na nierównomiernym rozerwaniu tkanek twarzy zarodka przez powrózki owodDlOWC. 
6. 
Szczelina poprzeczna twarzy(ńssurd jqcidis trmsoersa s. macrostomia)polega na niezrośnięciu się z sobą wyrostka szczękowego i żuchwowego:biegnie ona poziomo od kąta ust ku tyłowi. 
7. 
Oko cyklopa. 
Do najcięższych potworności twarzy należy tzw. nieparzyste oko cyklopa. 
W przypadkach tych zawiązki oczu zbliżają się do siebie i w końcowej postaci nawet zupełnie zlewają się z sobą, wytwarzając jedno oko. 
Pozostałość nosa ryjowata wystaje nad okiem. 
Pewna część wad rozwojowych twarzy jest dziedziczna i często występuje łącznie z innymi zboczeniami rozwojowymi. 
Rozwój gardła jest związany z losami układu łuków i kieszonek skrzelowych(t. 
I), rzeźbiących w charakterystyczne, poprzeczne bruzdy przednią i boczne powierzchnie dolnego odcinka głowy i jelita głowowego(t. 
T. 
Wspominaliśmy już, że u człowieka wytwarza się 6 par łuków skrzelowych. 
Z zewnątrz widoczne są tylko 4 łuki z każdej strony:I(żuchwowy), li(gnykowy). 
Ul i IV wraz z 4 pierwszymi kieszonkami skrzelowymi:5 łuków i kieszonek można dostrzec od strony gardła. 
Łuk VI jest reprezentowany tylko przez odpowiednie chrząstki, mięśnie, naczynia tętnicze i nerwy. 
Jedne kieszonki skrzelowe powstają jako boczne wypuklenia endodermalne jelita głowowego:są to tzw. kieszonki skrzelowe wewnętrzne, przy czym piąta para zawiązuje się jako przydatek czwartej. 
Tym kieszonkom wewnętrznym wyrastają naprzeciw drugie-ektodermalne kieszonki zewnętrzne:u człowieka jednak nie przerywa się przedzielająca je błona. 
Kieszonki skrzelowe zewnętrzne. 
W warunkach prawidłowego rozwoju kieszonek zewnętrznych wysłanych ektodermą zachowuje się obustronnie tylko boczny odcinek kieszonki pierwszej:przekształca się on w przewód słuchowy zewnętrzny. 
Dalsze, zewnętrzne kieszonki(li-IV)i łuki(Ul i IV)pokrywa silnie rozrastający się kaudalniewyrostek li(gnykowego)łuku skrzelowego. 
W postaci grubego płata, tzw. wieczka(opercuhm), przykrywa on wyraźne wgłębienie, które powstaje na bocznej ścianie szyi, poniżej li łuku skrzelowego. 
Do tego wgłębienia, tzw. zatoki s zy jne j(sinus cermca. 


	lis), otwiera się 11. 
	Ul i IV kieszonka skrzelowa zewnętrzna. 
Następnie, gdy tylko brzeg wieczka zrośnie się poza zatoką z szyją zarodka, zatoka zarasta. 
Lania zrośnięcia wieczka ze ścianą boczną szyi odpowiada przedniemu brzegowi mięśnia mostkowo-obojczykowa-sutkowego. 
Między obu tymi liniami zarośnięcia, prawą i lewą, w obrębie przedniego trójkąta szyi, wieczko wytwarza warstwy powierzchowne:skórę i mięsień szeroki zaopatrzony nerwem twarzowym, jako nerwem U łuku skrzelowego. 
Warstwy głębsze powstają częściowo z Ul i IV łuku skrzelowego. 
Z mięśniówki tych łuków wytwarzają się mięśnie gardła zaopatrzone nerwami językowo-gardłowym i błędnym. 
W razie niezupełnego zarośnięcia oraz zaniku zatoki szyjnej i jej kieszonek skrzelowych zewnętrznych mogą utrzymać się szczelinowate przewody zwane przetokami skrzelowymi szyjnymi:ich ujścia zewnętrzne można wtedy znaleźć na szyi wzdłuż przy środkowego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowa-sutkowego(ryć, l 7). 
Jeżeli przerywa się błona przedzielająca kieszonki skrzelowe, wewnętrzną i zewnętrzną, to przewód przetokowy może sięgać aż do jelita głowowego. 
Tworzą się wtedy c a łka wił e prz et oki szyj ne. 
Jeżeli zachowują się części zatoki szyjnej czy kieszonek skrzelowych, to mogą powstawać torbiele wypełnione płynem(torbiele skrzelopochodne)lub guzy(guzy skrzelopochodne). 
Odmiennie przebiega rozwój wewnętrznych kieszonek skrzelowych i wewnętrznych części łuków skrzelowych. 
Z rozwojem tych ostatnich wiąże się mJn, kształtowanie się języka na dnie jamy ustnej. 
Różnicowanie się kieszonek skrzelowych wewnętrznych. 
Dalsze losy 5 endodermalnych kieszonek skrzelowych wewnętrznych są następujące:Pierwsza kieszonka wewnętrzna wytwarza trąbkę słuchową, odcinek końcowy kieszonki rozszerza się później w jamę bębenkową. 
Druga kieszonka wewnętrzna nie rozwija się silnie. 
Z jej początkowego odcinka pozostaje małe wypuklenie bocznej ściany gardła ku tyłowi od ujścia gardłowego trąbki słuchowej, które zostaje włączone w ścianę gardła jako tzw. zachyłek gardłowy(recessusphdrgngeus s. 
Rosenmillleri). 
Tylny odcinek kieszonki zachowuje się jako płytkie zagłębienie dla migdałków podniebiennych. 
Trzecia, czwarta i piąta kieszonka zanikają jako takie:ich znaczenie polega na tym że z ich nabłonka powstają gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym, tzw. narządy skrzela pochodne. 
Endodermalny nabłonek trzeciej i czwartej kieszonki wewnętrznej wrasta w mezenchymę i tworzy zawiązki grasicy(thgmus)i gruczołów przytarczycznych(glandulaepdrdthgroidece). 
Poza tym endoderma czwartej kieszonki prawdopodobnie przyczynia się do utworzenia części płatów bocznych gruczołu tarczowego. 
Z piątej kieszonki powstaje jako twór szczątkowy tzw. ciało pozaskrzelowe(corpus postbrdnchidle s. ultimobranchiale). 
Rozwój języka. 
Język rozwija się na dnie pierwotnej jamy ustnej z 5 guzków wyrastających z 1. 
U i następnych łuków skrzelowych. 
Pierwszy z guzków, tzw. guz ek ni ep a. 
	Łuk żuchwowy. 
	Rynienka krtaniowa?
	Zatoka szyjna-. 
	Guzek nieparzysty zawiązku języka I. 
	Tylny zawiązek języka Z Z. 
	Zawiązek płuc. 
	j. 
	). Łuk gnykowy. 
	Q 41 gsę(4 sł-S ceł W. 
	Ryc. 
18. 
Przednia ściana jamy ustnej i gardła u 4-tygodniowego zarodka ludzkiego:wg Misa. 
	yzys ty(tuberculum lmgudle impcr s. medium), wyrasta(około 5 tygodnia)w linii posrodkowejz zagłębienia łączącego obie pierwsze kieszonki skrzelowe wewnętrzne(ryc. 
g@. 
Wkrótce potem dołącza się do niego z każdej strony po jednym guz ku b o c z nymgabercuhm lmgudle totemie), oddzielającym się od pierwszych łuków skrzelowych:obejmują one guzek nieparzysty z boków i z przodu. 
Guzki parzyste zrastając się z sobą w linii pośrodkowej tworzą wraz z guzkiem nieparzystym wierzchołek i trzon języka gyc, l 9), unerwione przez nerw trójdzielny(V-). 
Ku tyłowi od 3 powyższych guzków powstają dwa tylne guzki języka jako zawiązek jego nasady. 
Znajdująca się w niej mezenehymapochodzi z łuków skrzelowych, li-IV, a głównie z III i IV, z których wnikają również przynależne do nasady, nerwy czuciowe języka:VII, IX i X nerw czaszkowy. 
Prócz nich wrasta do języka nerw XII(podjęzykowy)wraz z grupą mioblastów pochodzących z miotomów potylicznych(t. 
I). 
Z mioblastów tych wytwarza się mięśniówka języka. 
	-Guzki boczne języka. 
	G uzek nieparzysty. 
	. . Otwór ślepy-. 
	Nagłośnia----. 
	Mały nalewkowe--. 
	Ryć. 
	19. Zawiązek języka:a-w 6 tygodniu, b-w 7 tygodniu rozwoju zarodka ludzkiego:wg Pattena. 
	Linia zlania się obu zawiązków bocznych języka jest widoczna jeszcze na języku człowieka dorosłego jako bruzda pośrodkowa(sulcus medimus)i przegroda języka, granica zaś między trzema przednimi zawiązkami a tylnymi jest widoczna na rozwiniętym języku jako bruzda kształtu litery V, zwana b r u z d ą gra n i c z n ą(sulcus termmdWs). 
Wgłębiony wierzchołek tej bruzdy, położony w linii pośrodkowej, wytwarza tzw. ot w o r ś I epy(fordmen cecum lmęuae). 
Endoderma wyściełająca dno tego otworu wrasta następnie w głąb zawiązku języka i dalej pod przednią powierzchnię szyi, tworząc przewód tarczowa-j ęzykowy(ductus thgroglossus), by rozkrzewić się na swym końcu i utworzyć gro c z ot 1 a re z o wy(glcndula thgroidecj). 
	BUDOWA OGÓLNA JAMY USTNEJ Jama ustna(cmitds oris s. cmum oris)stanowi wstępny odcinek przewodu pokarmowego. 
Pobrany pokarm ulega w niej mechaniczne wu rozdrobnieniu(udział zębów i języka), przemianie chemicznej wskutek działania śliny, a wreszcie ukształtowaniu w kęs. 
Narząd smaku znajdujący się w jamie ustnej przeprowadza jak gdyby kontrolę Jakości pobranego pokarmu. 
Poza tym jama ustna jest drogą powietrza oddechowego i w niej też wytwarzają się głoski mowy(ryc, 105, lOó). 
Jama ustna otwiera się do przodu szparą ust(rima oris), ku tyłowi Kończy się otworem łączącym ją z gardłem, zwanym cieśnią gar 4 z i e I i(isthmus jcucium). 
Cieśń gardzieli(p. dalej)z góry jest ograni S 7. 


	*zona podniebieniem miękkim, z boków dwoma łukowatymi fałdami tlony śluzowej, wreszcie z dołu nasadą języka. 
Z obu tych fałdów ota*zającychz boków cieśń gardzieli przedni rozpoczyna się na podnieńeniui kończy na języku-łuk podniebienna-językowy(mus palatoglossus), tylny zaś, rozpoczynając się również na podniebiedu, kończy się w ścianie gardła-łuk podniebienna-gardłowy mens pclctophdrgngeus). 
Granice jamy ustnej stanowią:od przodu lwa poziome fałdy, wargi:górna i dolna, z boków p o licz ki, z góry iodniebienie, z dołu język i okolica podjęzykowa, która*tanowi dno jamy ustnej. 
Wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołowa żuchwy wraz:tkwiącymi w nich zębami odgraniczają od j amy ustnej właścivej(cmitcs oris promie)zewnętrzną, podkowiastą i pionowo ustamonąszczelinowatą przestrzeń, tzw. przedsionek j amy ustne juestibulum oris). 
Przy zwartych szczękach i prawidłowym, w całości zachowanym uzębieniu obie te*zęści są prawie całkowicie od siebie oddzielone. 
Tylko z każdej strony, między ostatnim*ębem trzonowym dolnym a gałęzią żuchwy znajduje się połączenie bardzo zmiennej ńelkości-p r z e s tr z eń z a z ęb o w a(spdNum retrodentaleS. 
Miejsce to może być dotatecznieduże w celu wprowadzenia pożywienia płynnego w przypadkach np. szczęko cisku, kiedy szczęki są tak silnie zaciśnięte, że nie można ich rozewrzeć. 
Małe, trójkątne zczelinki między zębami są osobnicza bardzo różnej wielkości, jednak w swych więkzychodcinkach, skierowanych ku korzeniom zębów, są wypełnione wypustkami dziąseł. 
Yzy otwartych szczękach przedsionek i jama ustna właściwa zlewają się w jedną całość. 
Jama ustna właściwa stanowi pod względem rozwoju część starszą:pierwotnie sięgała ylko do zębów, jak teraz jeszcze u wielu niższych kręgowców. 
Przedsionek w rozwoju odowym został wytworzony później i bardzo różnorodnie w zależności od rodzaju spoąwanegopokarmu przez zwierzęta. 
Wszystkie ssaki mają przedsionek, jest on bowiem deodzowny w procesie ssania. 
	PRZEDSIONEK JAMY USTNEJ. 
	Błona śluzowa warg i policzków przechodząc w górze i w dole ryuenkowatowklęsłym zagięciem w błonę śluzową dziąseł tworzy tzw. iklepienie przedsionka górne i dolne(farna testibuli supeioret interior). 
W płaszczyźnie pośrodkowej strzałkowa ustawione ałdy błony śluzowej-wędzidełko wargi górnej i dolnej frenulum lcbii superioris et inferioris)-niekompletnie dzielą zarówaogórne, jak i dolne sklepienie na połowę prawą i lewą(cyc. 
99). 
Węlzidełka, zwłaszcza górne, są łatwo wyczuwalne końcem języka. 
Oprócz powyższych dwóch wędzidełek mogą powstawać inne, niestałe, oionowe fałdy błony śluzowej. 
Wszystkie one są bardzo rozciągliwe, przesuwalne. 
Z przedsionka możemy palcem wymacać łęki zębodołowe, gałąź żuchwy, mięsień łwacz i mięsień skrzydłowy przyśrodkowy:przedsionek stwarza dogodny dostęp chirurgiczny do korzeni zębów, do zatoki szczękowej, jak również do miejsc wyjścia drugiej trzeciej gałęzi nerwu trójdzielnego przez otwór podoczodołowy i bródkowy. 
Na po. 
	wierzchni wewnętrznej gałęzi żuchwy przy otwartych ustach występuje fałd błony śluzowej, którego podłoże tworzy łącznotkankowy s z ew skrzydłowa-z u c hwowy(rqphepterygommdibulms:t. 
I), biegnący od haczyka skrzydłowego kości klinowej do początku grzebienia policzkowego żuchwy. 
Fałd ten(wiec pterygomcndibulms)jest z łatwością wyczuwalny od strony przedsionka jamy ustnej. 
Do przedsionka jamy ustnej uchodzi wydzielina ślinianki przyusznej i innych drobnych gruczołów ślinowych. 
Części boczne przedsionka noszą również nazwę jamy policzkowej(cmitcs buccclis'). 
Przy zamkniętych wargach i ujemnym ciśnieniu w jamie ustnej ciśnienie zewnętrzne utrzymuje ciężar żuchwy. 
	Wargi ust Wargi ust(labie oris), górna i dolna, łączą się z sobą z prawej i lewej strony, a miejsca ich połączenia noszą nazwę kątów ust(cngulioris):zamykają one bocznic szp arę ust(rimd oris), która sięga mniej więcej od kłów lewych do prawych. 
	Czerwień wargi. 
	Wierzchołek mięśnia okrężnego ust Włos i gruczoł to j owy. 
	Skóra. 
	*ruc*ot Po*o*. 
	*'*, ****yż ógwc. 
	w 8 a*ą BX. 
	JFX. 
	V, labialis im. 
	M. rcctus. 
	A, labielis im. 
	Tunice mucosa. 
	M. orbiculeris oris. 
	-Gtndulae labi@es. 
	Ryć. 
	20. Schematyczny przekrój strzałkowy wargi dolnej. 
	Pierwotnie szpara ust jest znacznie szersza niż później:wrasta ona w życiu płodowym poczynając od końców przez zlanie się z sobą błoniastej szczęki i żuchwy. 
Jeżeli zrastanie to jest niezupełne, to szpara ust pozostaje bardzo szeroka(mdkrostomia:stoma-usta), jeżeli natomiast jest dalej posunięte niż normalnie, to szpara ust jest bardzo wąska(mikrostomia):tłumaczy to jej wielką zmienność osobniczą. 
Przestrzeń zajęta przez wargę górną sięga ku górze do podstawy nosa, z boków zaś po bruzdy nosowo-wargowe(su(ci ncsolcbid(es, t. 
I), biegnące skośnie od skrzydeł nosa ku dołowi i bocznic. 
Wargę dolną ogranicza od dołu bruzda bródkowo-wargowa(sulcus mentolcbidWs). 
Od podstawy przegrody nosa na wardze górnej zbiega pionowo rowek ograniczony 4 woma wzniesieniami, tzw. rynienka podnosowa(philtrum:ryc. 
Bój. 
Na brzegu. 


	tajnym wargi górnej w płaszczyźnie pośrodkowej w przedłużeniu rynienki znajduje się miej lub bardziej, wyraźny guzek wargi górnej Ouberculum ldbii superioris). 
4 a wardze dolnej odpowiada mu nieznaczne wgłębienie. 
Uzerwień wargi. 
Między skórą zewnętrzną wargi(pdrs cutmecSi błoną śluzową wargi(pers mucosP)znajduje się charakterystyczna a człowieka część pośrednia(pers mtermedicS, czyli czerwień wargi. 
U dorosłego Europejczyka cechuje ją żywa, czerwona barwa i suchość. 
Poza człowiekiem tylko niektóre małpy człekokształtne mają ślady:zerwieni. 
W obrębie czerwieni skóra przechodzi w błonę śluzową. 
Wielowarstwowy nabłonek płaski skóry traci warstwę zrogowaciałą i barwnik, który nawet w skórze białego człowieka występuje w postaci żółtych i brązowych ziarenek. 
Nabłonek spoczywa na podkładzie tkanki łącznej o bardzo wysokich i bogato unaczynionych brodawkach. 
Z tych powodów czerwona barwa krwi prześwieca przez nabłonek. 
Należy przypuszczać, że czerwona barwa warg powstała przez dobór płciowy jako ozdobna, tak jak barwy upierzenia ptaków. 
W czerwieni wargi zanikają również włosy i gruczoły potowe, a zachowują się tylko niewielkie gruczoły łojowe, które zapewne chronią przed wysychaniem czerwieni. 
Podłoże wargi tworzy mięsień okrężny ust, który w obrębie czerwieni uwypukla się haczykowato na granicy części pośredniej i części skórnej. 
Oprócz włókien okrężnych występują w nim jeszcze nieliczne drobne włókna ułożone promienisto(mm, recti, t. 
I), biegnące od skóry właściwej poprzecznie przez włókna okrężne do tkanki podśluzowej w pobliżu czerwieni warg. 
Napięcie tych włókien powoduje wypuklenie czerwieni. 
U ludów z silnie wypuklonymi wargami, np. u Murzynów, haczykowato zagięta część mięśnia okrężnego, jak również mięśnie proste są silnie rozwinięte. 
Brzeg wargi dolnej jest szczególnie narażony na podrażnienia:jest on niejednokrotnie miejscem występowania guzów złośliwych. 
Skóra właściwa(corium)przedłuża się w blaszkę właściwą błony śluzowej wargi, a tkanka podskórna przechodzi w tkankę podśluzową. 
Gruczoły wargowe(glmdulae labidles)są to małe, mieszane, surowicza-śluzowe gruczoły ślinowe, które leżą po stronie części śluzowej wargi, często wpuklone w obręb mięśnia. 
Są one wyczuwalne jako małe grudki, gdy palcami ujmujemy wargę lub też gdy przesuwamy wargę dolną między zębami. 
Część kosmkowata(pers mllosc'). 
Czerwień wargi noworodka wykazuje dwa pasma:zewnętrzne gładkie i wewnętrzne usiane kosmkowatymi brodawkami, które wargom dziecięcym ułatwiają przytrzymywanie brodawki sutkowej. 
Pod koniec wieku oseska brodawki te znikają. 
Są to przypuszczalnie szczątki tworów rozwiniętych u zwierząt:rozwój ich jest zapewne powodowany czynnością gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym. 
U dorosłego czasami występuje jako odmiana tzw. warga po dwó j na. 
Jest to wypuklenieczęści śluzowej wargi odgraniczone bruzdą od czerwieni. 
Warga podwójna powstaje w późniejszym okresie życia płodowego. 
Naczynia i nerwy. 
Unaczynienie tętnicze warg pochodzi z 11, wargowych, górne j i dolne j, które są gałęziami t. twarzowej. 
Prawe i lewe 11, wargowe zespalają się z sobą. 
Leżą one po stronie wewnętrznej mięśnia okrężnego(ryc, 20)i zazwyczaj wyczuwamy ich tętnienie. 
Przy uderzeniu lub upadku na usta tętnica może być uszkodzona zębami i silnie krwawić, czego niejednokrotnie nie dostrzega się od zewnątrz. 
Żyły wargowe należą do zakresu z, twarz o w e t. 
Ponieważ z, twarzowa za pośrednictwem z, kątowej i z, ocznej łączy się z zatoką jamistą opory twardej mózgowia, procesy ropne mogą tą drogą przenikać do zatoki i wywoływać zapalenie opon mózgowych. 
	N a c z yni a c h ł o n n e wargi górnej prowadzą do węzłów chłonnych podżuchwowychjątomiast podskórne dążą do węzłów podbródkowych. 
N e rwy ruchowe mięśni warg pochodzą z n. twarzowego:przy porażeniu tego nerwu zwisa kąt ust i wycieka ślina. 
Gałązki czuciowe warg są gałązkami n. trójdzielnego:wargę górną zaopatrują rozgałęzienia n. podoczodołowego(z n. 
V-), wargę dolną-gałązki g. bródkowego(z n. 
Vj):do kątów ust dochodzą gałązki obu tych nerwów, jak też n. policzkowy(z n. 
V-1, a czasem również i gałązki n. usznego wielkiego ze splotu szyjnego. 
Wszystkie te gałązki krzyżują się w kątach ust:również nerwy obu stron krzyżują się w linii pośrodkowej obu warg. 
Gruczoły warg, tak samo jak policzków, są zaopatrzone przez układ współczulny i włókna przywspółczulne n. językowo-gardłowego. 
	Policzki. 
	Policzki(buccde)zajmują okolicę od kąta ust do ucha i od łuku jarzmowego do brzegu żuchwy. 
Ściana przedsionka jamy ustnej w okolicy policzków składa się z 6 warstw. 
Powierzchnię zewnętrzną policzków, tak sanno jak warg, tworzy 1)s kora(ryc, lOó), u mężczyzn silnie owłosiona. 
Zimno lub podniety psychiczne mogą pobudzać naczynia krwionośne:są one wskutek tego silniej ukrwione i przeświecają przez naskórek, wywołując zaczerwienienie skóry policzków. 
Przy zmniejszonym dopływie krwi u Europejczyków policzki stają się bardziej blade. 
W silnie zabarwionej skórze(np. u Murzyna)wzmożony dopływ krwi powoduje ustępowanie barwy, policzki stają się jaśniejsze, płowe:odwrotnie-są ciemniejsze przy zmniejszonym dopływie krwi. 
Czerwienienie się policzka jest szczególnie charakterystyczne przy regularnym wzroście temperatury ciała, często występuje ono u chorych na gruźlicę. 
Następną warstwę policzka tworzy 2)1 kanka tłu s z c z o w a(poduszeczka tłuszczowa, corpus ddqosum buccde, t. 
I):głębiej leży 3)powięź policzkowa-gardłowa(Iscid buccophdrgnged)i następnie 4)mięsień po lic z k o wy, omówione w tomie poprzednim. 
Głębiej znajduje się 5)w a rs twa gro c zol ów. 
Składa się ona z małych surowicza-śluzowych gruc z o ł ów p o lic z kaw y c h(glmdulde buccd(es), położonych w przedłużeniu warstwy gruczołów wargowych i zbudowanych podobnie do nich. 
Mniej liczne są gruczoły trzonowe(glmdtldemolares), występujące w liczbie od 4 do 5:są to również gruczoły mieszane, surowicza-śluzowe, położone na poziomie zębów trzonowych. 
Oba te rodzaje gruczołów mogą wpuklać się w mięsień lub leżą na zewnątrz od niego. 
Prócz tych gruczołów napotykamy w błonie śluzowej policzków gruczoły łojowe. 
Wewnętrzne wysłanie policzków tworzy 6)b łona śluzowa. 
Tak sarno jak na wargach i w ogóle tak jak w całej jamie ustnej, nie ma ona blaszki mięśniowej. 
Blaszka wła 4 ciwabłony śluzowej bez ostrej granicy przechodzi w utkanie podśluzowe, które łączy ją ruchomo z mięśniówką i w której leżą wyżej wspomniane gruczoły. 
Przy zamkniętych Wsiach błona śluzowa policzków tworzy drobne fałdki, które wygładzają się przy ustach otwartych. 
W warunkach prawidłowych błona śluzowa przylega do zębów i napięcie@ięśnia policzkowego chroni jej fałdy przed dostawaniem się między oba szeregi zębów. 
Po@oże występować przy porażeniu unerwienia. 
Zarówno błona śluzowa, jak i utkanie P 89 śluzowe są bardzo luźne, wskutek czego w stanach zapalnych z łatwością powstaje 8 policzkach obrzęk. 
Tkanka podśluzowa ma liczne, siateczkowato ułożone włókna Bpiężyste, które przebijają mięsień policzkowy i łączą się ze skórą policzka. 
Nabłonek Welowarstwowy płaski ma zabarwienie różowawe, ponieważ prześwieca przez niego Perwona barwa krwi. 
W niedokrwistości błona śluzowa jest szczególnie blada. 
Po Wierzchnia błony śluzowej jest wilgotna i śliska, tak jak wszystkich błon śluzowych. 
Na 86'sokości górnego zęba trzonowego drugiego mięsień policzkowy i błonę śluzową przePlaprzewód ślinianki przyusznej. 
Ujście tego przewodu znajduje się zwykle na drobnej ó 6@os(ości błony śluzowej, tzw. brodawce przyuszniczej(pcpillc paro(ideą). 


	Naczynia i nerwy. 
Tętnice policzków pochodzą z kilku różnych źródeł:częściowo z t. twarzowej, częściowo z t. poprzecznej twarzy(od t. skroniowej powierzchownej)i t. policzkowej(gałęzi t. twarzowej). 
Węzły chłonne występują w niewielkiej liczbie w warstwie tłuszczowej policzka na powięzi mięśnia policzkowego. 
Ich naczynia odprowadzające kierują się do węzłów chłonnych podżuchwowych i szyjnych głębokich. 
N e rwy ruchowe mięśnia policzkowego pochodzą z n. twarzowego. 
Nerwem czuciowym błony śluzowej jest n. policzkowy z trzeciej gałęzi n. trójdzielnego. 
Unerwienie czuciowe skóry policzków pochodzi z drugiej i trzeciej gałęzi n. trójdzielnego. 
	Dziąsła. 
Dziąsła(gmgmce:ryc, 71)stanowią tę część błony śluzowej jamy ustnej, która łączy się ściśle z wyrostkami zębodołowymi szczęk i z częścią zębodołową żuchwy. 
Odróżniamy więc dziąsła górne i dolne, a na każdym z nich powierzchnię wargową lub policzkową oraz powierzchnię językową. 
Dziąsła otaczają również szyjkę zęba i zachodzą na przegrody międzyzębodołowe tworząc na nich bro dawki między z ęb o w e(pcpillae mterdentalesć\. 
Dziąsła są silnie unerwione i silnie unaczynione. 
Ich różowoczerwone zabarwienie jest intensywniejsze niż błony śluzowej pozostałych części przedsionka(z wyjątkiem czerwieni warg). 
Przy usuwaniu zębów dziąsła krwawią szczególnie silnie. 
Błona śluzowa dziąseł, zbudowana na ogół podobnie do błony śluzowej innych części przedsionka, jest dość gruba i ściśle łączy się z okostną bez pośrednictwa tkanki podśluzowej. 
W przeciwieństwie do błony śluzowej warg i policzków błona śluzowa dziąseł nie zawiera gruczołów. 
Podczas ciąży dziąsła często obrzękają. 
W przebiegu szkorbutu w związku z brakiem witaminy O występują zmiany w dziąsłach i krwawienie. 
U noworodków dziąsła przedstawiają jednolite wały błony śluzowej. 
U osób młodych i w sile wieku dziąsła wznoszą się znacznie wyżej i zachodzą na koronę zęba, u osób starszych dziąsło cofa się ku szyjce zęba. 
Po wypadnięciu zębów powierzchnia wargowa i policzkowa dziąseł łączy się znowu z powierzchnią językową warstwą ciągłą, zarastającą nad zanikłymi zębodołami. 
Naczynia i nerwy. 
Tętnice dziąsła górnego pochodzą z kilku gałęzi t. szczękowej(tętnic:policzkowej, zębodołowych górnych, podniebiennej większej), tętnice dziąsła dolnego z t. podjęzykowej(gałęzi t. językowej), t. podbródkowej(gałęzi t. twarzowej)i t. zęba dołowej dolnej(gałęzi t. szczękowej). 
Żyły. 
Tylne żyły uchodzą do splotu skrzydłowego, przednie-częściowo do z, językowej, częściowo do z, twarzowej. 
Naczynia chłonne tworzą bogate sploty zespalające się ze splotami sąsiednich okolic. 
Naczynia odprowadzające dochodzą częściowo do węzłów podżuchwowych, częściowo bezpośrednio do węzłów głębokich szyi. 
Nerwy, wszystkie czuciowe, pochodzą z nerwów zębodołowyeh(ryc. 
70, 7 D:dla dziąsła górnego z gałęzi zębodołowych górnych tylnych, środkowej i przednich(od V-), dla dziąsła dolnego z n. zębodołowego dolnego(od Vs). 
	Streszczenie Granice jamy ustnej(cmitas ans)tworzą:wargi, policzki, podniebienie, język i okolica podjęzykowa. 
Cieśń gardzieli(isthmus fucium)łączy jamę ustną z gardłem. 
Szczelina między policzkami i wargami z jednej strony a wyrostkami zębodo(owymi szczęk i częścią zębodołową żuchwy z drugiej stanowi przedsionek i amy ust. 
	net(oestibulum oris). 
W sklepieniu przedsionka(fomiz testibuli), górnym i dolnym, w płaszczyźnie pośrodkowej rozpięte jest wędzidełko wargi górnej i dolnej(jrenulum ldbii siperioms et infertoms). 
Na w ardze Oabwm)odróżniamy część skórną, część śluzową i część pośrednią(czerwień wargi). 
Błona śluzowa zawiera mieszane gruczoły wargowe(glmdulae lcbiales). 
Podłoże warg tworzy mięsień okrężny ust, podłoże p o I i c z kó w(buccde)-mięsień policzkowy. 
W błonie śluzowej policzków leżą mieszane gruczoły policzkowe(glandulae buccd(es)i nieliczne gruczoły trz o nowe(glmdulce molares). 
Błona śluzowa przylegająca do wyrostków zębodo(owych szczęk i do części zębodołowej żuchwy jest jędrna i gruba, nosi ona nazwę d z i ąs et(gingivae). 
	z*r uz*Stosunki ogólne Na granicy przedsionka i jamy ustnej właściwej napotykamy dwa szeregi zębów(dentes). 
	Szereg górny tkwi w wyrostkach zębodołowych obu szczęk, dolny-w części zębodołowej żuchwy(ryc. 
	21, ZZ). 
	Ryć. 
	21. Zęby szczęki:widok od dołu. 
	8 s fvriątcvrrii:a+Tt. 
	Ryc. 
	22. 
	Zęby żuchwy:widok od góry. 
	Zęby odznaczają się wielką twardością, a najbardziej twarda część zęba, czyli szkliwo(warstwa pokrywająca koronę zęba)przewyższa pod tym względem nawet tkankę kost 84 S-zkliwo jest pochodzenia ektodermalnego, a więc innego niż kości, które tak samo iaK wszystkie pozostałe składniki zęba, są pochodzenia mezodermalnego. 
Zęby służą do śhwytania i rozdrabniania pokarmów, są subtelnym narządem czucia(dotyk, temperatuFa), poza tym odgrywają rolę w mowie artykułowanej. 
Budowa zębów i stan ich zachowania zależą nie tylko od czynników dziedzicznych, ale również od narządów wewnątrz óódzielniczych, kierujących gospodarką witaminową i wapniową. 
**by człowieka różnią się między sobą kształtem:człowiek ma więc uzębienie Póżnozębne(heterodontyczne). 
Swą wielokształtnością różni się ono od uzębienia Biciu zwierząt niższych, których wszystkie zęby są jednakowego kształtu-uzęb ten i e równo z ę b ne(homoiodontyczne). 
V człowieka, tak jak u większości ssaków, odbywa się j ednorazowa wymiana ARF ów, gdy tymczasem u niższych kręgowców zęby wytwarzają się w ciągu całego ży 9. 


	uzębienia po lifiodontyczn ego(wielopokoleniowego)człowiek ma uzębienie difiodontyczne(dwupokoleniowe, p. dalej). 
W chwili urodzenia człowiek jest bezzębny, dopiero z końcem 6 miesiąca życia nad dziąsła zaczynają wyrastać pierwsze zęby, których do 30 miesiąca życia wyrasta po 10 w każdej szczęce, razem 20 zębów. 
Nazywamy je z ęb a m i mi e c z nymi(dentes decidui). 
Od 6 roku życia zaczyna wyrastać drugie pokolenie zębów, zwanych z ęb a mi s 1 a tymi(dentes permmentes):zęby te wyrastają częściowo w dalszych odcinkach wyrostków zębodołowych, częściowo zaś w miejsce zębów mlecznych, które między 7 a 13 rokiem życia wypadają. 
Zębów stałych jest po 16 w każdej szczęce, razem więc górnych i dolnych 32. 
Ogólna budowa zębów. 
Ząb(cyc, 23)wystaje nad dziąsła tylko górnym, najgrubszym swym odcinkiem, zwanym koroną z ęb a(coronddentis). 
Koronę pokrywa najtwardszy składmk zęba, tzw. szkliwo(enmnelum'):dzięki szkliwu korona zęba ma barwę białą. 
Najdłuższa. 
	Golona-i-. 
	Ceryix-i. 
	Radix-je. 
	?substantia adamantma. 
?substantia adamantina. 
	z Enamelum. 
	-*en**num. 
	. . *a*pulaor. 
	-Qanalis radicis*e*s. 
	-Foramen a picis dentis. 
	Ryc. 
	23. Półschematyczny przekrój podłużny przez ząb dwukorzeniowy. 
część każdego zęba kryje się w zębodole. 
Tę część nazywamy korzeniem zęba(radia dentis), a koniec korzenia wierzchołkiem albo szczytem korzenia(cpea rddicis dentis). 
Korzeń zęba jest pojedynczy(zęby jednokorzeniowe)albo też ma dwa lub trzy odgałęzienia(zęby dwu-i tró(korzeniowe). 
W przejściu korony w korzeń znajdujemy nieznaczne zwężenie, zwane szy j ką z ęb a(cenna s. colhm dentis). 
Szyjka wystaje nad zębodół i jest objęta dziąsłem. 
Zarówno ko. 
	j-zeń, jak i szyjkę pokrywa cienka warstwa istoty zwanej kostniwem, czyli c em e ni em(cementum), o zabarwieniu żółtawym i budowle podobnej do budowy tkanki kostnej. 
Podstawę dla szkliwa i kostj(twa stanowi jednolita gruba warstwa istoty twardej, będącej odmianą g-ąnki kostnej. 
Stanowi ona największą część zęba, nadaje mu kształt j gasi nazwę zębiny(dentmum'). 
Wewnątrz zęba znajduje się jama, większa w obrębie korony i górnej części korzenia, zwężająca się stopjtowow cienki kanał w kierunku wierzchołka korzenia. 
Jamę tę nazyęąrnykomorą zęba(cdmtcs pulpcris'), a zwężoną jej część w obręjiekorzenia-kanałem korzenia(cmdlis rddicis dentis)albo przewodem korzeniowym. 
Jeżeli występuje kilka korzeni, to w każdym z nich istnieje osobny kanał. 
Kanał korzenia otwiera się na wierzehołgukażdego korzenia malutkim otworem, zwanym o 1 w o rem s z c z y+owym(forumen dpicis dentis). 
Kształt i liczba przewodów korzeniowych zarówno w zębach jednokorzeniowych, jak i przede wszystkim w korzeniach zęba wielokorzeniowego nie jest stała i regularna. 
Szerokie korzenie mogą zawierać dwa przewody. 
Kanały tych samych korzeni mogą łączyć się z sobą na różnej wysokości. 
W pobliżu wierzchołka kanały mogą się rozszczepiać na dwa lub więcej kanalików, które otwierają się samodzielnie. 
Całą jamę zęba wypełnia wiotka tkanka łączna silnie unaczyniona(tętnice, żyły, naczynia chłonne)i unerwiona, zwana miazgą z ęb a(pulpą dentis, pulpą s mięso, powidła). 
Wyróżniany miazgę znajdującą się w koronie zęba(pulpą corondlis)i miazgę zawartą w korzeniu(pulpą rudiculms). 
Przez otwór szczytowy w obręb miazgi zęba wchodzą naczynia i nerwy z zębodołu. 
Korzeń umocowuje w zębodole łącznotkankowa błona, która go obejmuje, tzw. ozębna(periodontium), dawniej zwana okostną zębodołową(periosteaum alueoldre). 
Rodzaje zębów. 
Ze względu na kształt i budowę rozróżniamy w uzębieniu stałym człowieka 4 główne rodzaje zębów:1)zęby sieczne*entes mcisiti)albo siekacze, 2)kły(dentes cmmi), 3 zęby przedtrzonowe(dentes premolares)albo przedtrzonowce i 4)zęby trzonowe(dentes molares)albo trzonowce. 
W uzębieniu Blecznym są tylko 3 rodzaje zębów:1)zęby sieczne, 2)kły i 3)zęby Jzonowe:właściwe zęby trzonowe w uzębieniu mlecznym nie wystęPuJą. 
w miejsce zębów przedtrzonowych występują zęby nieco inaczej Wształtowane, podobne do stałych trzonowych i noszące nazwę trzonowych mlecznych. 
Pozostałe grupy uzębienia mlecznego są podobne 99 grup zębów stałych, tylko od nich mniejsze i delikatniejsze. 
Liczba ł Ogólny kształt zębów zarówno uzębienia stałego, jak i uzębienia mle 988 egosą jednakowe w szczęce i w żuchwie, przy czym zęby są umieBBczonesymetrycznie. 
Uzębienie stałe każdej połowy szczęki składa się*2 siekaczy. 
I kła, 2 zębów przedtrzonowych i 3 zębów trzonowych, . 
	'substantia ebarnea'emum dentis pulpare. 


	izębienie mleczne zaś z 2 siekaczy. 
I kła i 2 zębów trzonowych(mlecz ech). 
Wzór zębów. 
Skład uzębienia wyrażamy wzorem, w którym różne odzaje zębów oznaczamy pierwszą literą ich nazwy łacińskiej:zęby**ałe-dużymi literami, mleczne małymi, którym zazwyczaj dodaje się nabe d(deciduus. 
Wzór uzębienia stałego:. 
	Dla połowy uzębienia, tzn. dla połowy górnego uzębienia i połowy dolnego, wzór ten jest następujący:4 z***z 44 a 4 z***zP 9 alub też krócej:-lub 2, 1, 2, 3. 
***z*Skrócony wzór uzębienia mlecznego:id*, cd. , md*lub 2, 1, ZDlacelów praktycznych poszczególne zęby połowy uzębienia zarówno szeregu górnego, jak i dolnego oznacza się liczbami kolejnymi od I do 8, poczynając od siekacza przyśrodkowego, a kończąc na trzecim zębie trzonowym. 
W 1970 roku Kongres PIJ(Federation Dentaire lnternationale)w Bukareszcie zalecił stosowanie oznaczeń dla zębów stałych:. 
	zęby górne prawe 18171615141312 li. 
	4847464544434241 zęby dolne prawe dla zębów mlecznych:zęby górne prawe 5554535251. 
	8584838281 zęby dolne prawe. 
	zęby górne lewe 2122232425262728. 
	3132333435363738 zęby dolne lewe. 
	zęby górne lewe 6162636465. 
	7172737475 zęby dolne lewe. 
	Oznaczenia te, choć stosowane, nie zostały do tej pory powszechnie przyjęte w praktyce. 
	Właściwości fizyczne i chemiczne zębów. 
Wąrwa zębów. 
Pod względem barwy należy odróżniać na ogół dwa typy zębów:niebie-kąwobiały i żółtawobiały. 
Zęby niebieskawobiałe-dotyczy to oczywiście barwy koeon-są to na ogół zęby osobników o słabszej budowie, skłonnych np. do gruźlicy. 
Do trze rozwioięte zęby stałe mają zabarwienie żółtawobiałe, w przeciwieństwie do zębów jglecznych, które prawie zawsze, a więc bez względu na budowę osobnika, mają zabarwienie niebieskawobiałe. 
Korzeń zęba jest bardziej żółty niż korona. 
Zęby żuchwy są. 
	Ryć. 
24. 
Model nabłonka pokrywającego szczękę zarodka ludzkiego długości 25 mm. 
Biały wałek stanowi listewkę zębową, powyżej niego dno rowka wargowo-zębodołowego:wg Bosego. 
	Rowek wargowo-ze bod otawy. 
	Pączek zębowy. 
	's. 
	Zagęszczona mezenchyma. 
	Ryc. 
	25. Przekrój poprzeczny przez żuchwę zarodka ludzkiego długości 20 mm. 
Widać rowek wargowo-zębodołowy, listewkę i pączek zębowy wrastający w zagęszczoną mezenchymę. 
Mikrofotografia. 
	prawie zawsze o jeden odcień jaśniejsze niż zęby szczęki. 
Kły górne i dolne są nieco, bardziej żółte niż pozostałe zęby. 
Barwa zębów wysuszonych(usuniętych lub zębów czaszki wymacerowanej)jest znacznie jaśniejsza i bardziej biała niż w uzębieniu osobnika żywego. 
Budowa chemiczna. 
Badania chemiczne wykazują stosunkowo podobną budowę zębi@yi cementu, szkliwo natomiast jest nieco odmienne. 
Budowa cementu pod względem składników nieorganicznych i organicznych odpowiada całkowicie budowie kości. 
Zębina po odwapnieniu daje substancję podobną do chrząstki, która w zupełności zachowuje kształt zębiny nie odwapnionej. 
Szkliwo jest bardzo ubogie w wodę i w substancje organiczne. 
Zawartość soli wapnia zębiny jest większa w koronie niż w korzeniu:najstarsze warstwy zębiny są więc bogatsze w wapń niż warstwy młodsze. 
Szkliwo, najtwardsza. 


	część zęba, zawiera 96, 5%soli nieorganicznych(w tym**Zskładników organicznych i wody), zębina-76%, cement-68%(wg Bibra). 
Właściwości mechaniczne. 
Duże znaczenie mają właściwości mechaniczne zęba. 
Zębinę cechuje duża sprężystość i twardość, choć pod względem twardości znacznie ustępuje szkliwu. 
Twardość szkliwa odpowiada twardości topazu, zębiny-apatytu. 
Cement pod względem odporności mechanicznej odpowiada tkance kostnej i jest mniej twardy niż zębina. 
Jeżeli twardość czystego kwarcu przyjmujemy za 1000, to twardość cementu wynosi 250, zębiny 350, a szkliwa 600. 
	Ryc. 
26. 
Model nabłonka pokrywającego szczękę zarodka ludzkiego długości 40 mm. 
Widać zgrubienie listewki zębowej(pączki zębowe), a w nich zagłębienia dla brodawek zębowych:wg Bosego. 
	Wielkość zębów. 
Osobnicza wielkość zęba, zarówno korony, jak i korzenia, mieści się w bardzo znacznych granicach. 
Największą długość ma kieł, największą koronę-zęby trzonowe. 
Do pewnego stopnia wielkość zęba zależy od długości ciała:dotyczy to przede wszystkim szerokości korony:jednak długość zęba, a zwłaszcza długość korzenia, bardzo często odbiega od ogólnej zasady. 
	Rozwój zębów. 
W 6 tygodniu życia zarodka(długości około 2 cm)ektodermalny nabłonek wrasta w krawędź szczęki w postaci listewki wargowo-zębodołowej, oddzielającej zawiązki wargi i wyrostka zębodołowego, stąd następnie wrasta w mezenchymę tego wyrostka, tworząc listewkę zębową(ryć. 
24). 
W listewce tej powstają miejscowe zgrubienia(ryc, 25), zwane p ą c z k a m i z ę b owym i, stanowiące zawiązki zębów mlecznych(po 10 w każdej szczęce). 
Silnie unaczyniona i bogata w szybko rozmnażające się komórki, jak gdyby zagęszczona mezenchyma otacza te zawiązki, a następnie wpukla się w pęczek zębowy tworząc brodawkę zębową(ryc. 
27). 
Pączek ten odwęża się później od listewki zębowej i rosnąc, przekształca się w dzwoneczkowaty narząd szkliwnyOyc. 
3 O). 
Lastewka zębowa rozrasta się dalej w głąb mezenchymy i w 5 miesiącu tworzy po stronie językowej narządów szkliwnych zębów mlecznych jeszcze zawiązki dodatkowe zębów stałych zastępczych(siekaczy, kłów i zębów przedtrzonowych). 
Następnie części listewki leżące między tymi zawiązkami stopniowo zanikają(qc, 30 ci, natomiast boczne odcinki listewki rosną dalej ku końcom szczęk, by utworzyć w nich między 4 miesiącem życia płodowego a 5 rokiem życia dziecka zawiązki zębów stałych uzupełniających(trzonoweów), nie mających poprzedników w uzębieniu mlecznym. 
W rosnącym i różnicującym się dzwoneczKowaWm narządzie szkliwnym możemy wyróżnić trzy główne warstwy komórkowe:1)niski nabłonek zewnętrzny i 2)jednowar. 
	stwowy wysoki, walcowaty nabłonek wewnętrzny. 
Komórki tego ostatniego, zwane enameloblastami lub komórkami twórczymi szkliwa, pokrywają mezenchymębrodawki zębowej, oddzielone od niej cienką błoną podstawną. 
Bezpośrednio do tej warstwy przylega warstwa przejściowa(ryc, 32), która zawiera składniki odżywcze i sole wapniowe. 
Między tą warstwą a zewnętrznym nabłonkiem narządu szkliwnegoróżnicuje się 3)gruba warstwa gwiazdkowatych komórek, tzw. miazga narządu szkliwnego(ryc. 
27). 
	j**. 
	Listewka zębowa. 
	Narząd szkliwny. 
	8 rodawka zębowa. 
	Ryc. 
	27. Narząd szkliwny zęba mlecznego. 
	Mikrofotografia. 
	Ryć. 
	28. Model listewki zębowej i narządów szkliwnych płodu ludzkiego długości 18 cm:wg Bosego. 
	Bozwój zębiny i miazgi. 
W 5 miesiącu życia płodu zewnętrzne komórki mezenchymyDrodawki zębowej układają się pod błoną podstawną enameloblastów w jedną warstwę Walcowatych elementów, noszących nazwę od on to bl a stów, czyli komórek z ęb in o 1 w o r c z y e h(ryć. 
29, 3 O). 
Każda z tych komórek kieruje jedną zewnętrzną wypustkę Ów, włókno Tomesa)prostopadle do powierzchni brodawki pod enameloblasty, dru 84-w głąb mezenchymy brodawki. 
Pozostałe elementy brodawki stanowią zawiązek Wcznotkankowej mi a z gi z ęb a. 
Z miazgi tej pęczki włókienek srebrochłonnych(KorW)przedostają się następnie w szczelinę między odontoblastami a błoną podstawnąPóameloblastów i w tej przestrzeni przekształcają się we włókienka klejodajne. 
Tworzą We pierwszą warstwę istoty włóknistej, zwaną zębiną pierwotną(predentyną, 48 Zł). 
Ilość tej istoty następnie się zwiększa, gdyż odontoblasty z kolei zaczynają wyPBarzaćdalsze warstwy włókienek klejodajnych. 
Odkładają je pod warstwą poprzednią 98 swej zewnętrznej powierzchni. 
Włókienka te krzyżują się z sobą, biegnąc między ze. 


	mętrznymi wypustkami odontoblastów równolegle do powierzchni brodawki zębowej. 
ednocześnie w zewnętrznej starszej warstwie predentyny, pomiędzy jej włókienkami dejodajnymi, odkładają się-podobnie jak w tkance kostnej-sole mineralne, głównie. 
	Włókna tkanki*ąc*e*przekształcające si**z*b*Włókna siateczki między odo rtoblastam i. 
	Włókna siateczki. 
, wśród miazgi zęba. 
	9175). 
	Pozostałość listewki zębowej. 
	Zawiązek zęba stałego Narząd szkliwny. 
	Brodawka zębowa. 
	Enarne I o blasty. 
	Pierwsze złogi. 
	Od orfo blasry. 
	Komórki miazgi zęba. 
	tworzenia się zębiny:wg Korffa. 
	Ryc, 30 c. 
Zawiązek siekacza mlecznego u 5-miesięcznego płodu. 
Po prawej stronie jego narządu szkliwnegowidać pozostałości listewki zębowej i zawiązek zęba stałego. 
Mikrofotografia. 
	Ryc, 30 b. 
Wierzchołek zawiązku siekacza przedstawionego w całości na ryc, d. 
Mikrofotografia. 
	Byc, 30 c. 
Siekacz przed wyłłuciemsię ze szczęki. 
Mikrofotografia. 
	Zębina. 
	y Korona. 
	S Korzeń. 
	W(orań wapnia. 
Przemienia to predentynę w dentynę, czyli w zębinę ostateczną WP 4 i 32). 
Proces przyrastania następnych warstw predentyny i ich wapnienia trwa 99 Końca okresu wzrastania zęba. 
Każda kolejna następna jej warstwa wydłuża się ku P 998 ławie korony, później ku wierzchołkowi korzenia zęba(ryć, 3 l). 
Proces wapnienia s 9 P(zez zwapniałą zębinę w jej kanalikach(p. niżej). 
Wapnienie, jak z powyższego wynika, posuwa się w miarę grubienia zębiny w jej głąb?óFsIwowo:granice pomiędzy warstwami znaczą tzw. linie Ebn era. 
Te z nich, które P 96 s 4 ają w momentach większego zahamowania procesu wapnienia zębiny, noszą nazwę. 


	linii Owena(ryć, 3 l). 
Do nich należy tzw. zębinowa linia noworo d k a, tworząca się bezpośrednio po urodzeniu w związku z zaburzeniami gospodarki mineralnej w tym okresie rozwoju. 
Jednocześnie z tworzeniem się warstw, oprócz warstwowego typu wapnienia, w zewnętrznych warstwach zębiny występuje drugi typ wapnienia w postaci kulistych brył, pomiędzy którymi utrzymują się części niezwapniałe. 
W koronie zęba występują jako tzw. przestrzenie międzykulkowe, w korzeniu jako jamki w tzw. warstwie ziarnistej Tomesa(p. niżej). 
Rozwój szkliwa. 
W ślad za utworzeniem się pierwszej warstwy pierwotnej zębiny, również w 5 miesiącu, rozpoczyna się wytwarzanie szkliwa. 
Substancję tę produkują enameloblastynarządu szkliwnego. 
Każda komórka tego jednowarstwowego, wysokiego nabłonka walcowatego wysyła w kierunku błony podstawnej wypustkę, na której począwszy od jej obwodowego końca(ryc, 32)odkładają się sole wapniowe. 
Rosnąca na długość i wapniejąca wypustka przekształca się w długi pręcik zwany pryzmatem szkliwnym. 
Między pryzmatami gromadzi się i wiąże je niewielka ilość również wapniejącej i s 1 o ty k iłowej. 
Wzrastanie pryzmatów i ich wapnienie przebiega rytmicznie i warstwowo:świadczy o tym poprzeczne prążkowanie pryzmatów, a ponadto warstwowa budowa szkliwa(p. niżej). 
Przyrastające od zewnątrz nowe warstwy szkliwa wydłużają się i przesuwają ku podstawie korony zęba(ryc, 3 l). 
Granice między poszczególnymi warstwami znaczą warstewki słabiej zwapniałe, zawierające więcej istoty kiłowej i dające na przekroju zęba obraz tzw. linii przyro sto wy eh(Retziusa). 
Szczególnie silnie występuje linia słabszego zwapnienia powstająca bezpośrednio po urodzeniu się dziecka, tzw. szkliwna linia noworodka(ryc, 3 l):jest ona, podobnie jak analogiczna linia w zębinie, śladem zaburzeń w przemianie mineralnej. 
W miarę tworzenia się szkliwa leżąca nad nim miazga narządu szkliwnego zanika(ryc. 
27, 3 O). 
Po zakończeniu procesu tworzenia się właściwego szkliwa enameloblasty, które utraciły tymczasem swe wałeczkowate kształty, wytwarzają na powierzchni szkliwa tzw. osz kliwie, złożone:1)z cienkiej zwapniałej błonki(błony Nasmytha), czyli wewnętrznej błony oszkliwi a, i 2)z utworzonej później, w okresie wyrzynania się zęba, rogowej zewnętrznej błony oszkliwia. 
Rozwój korzenia. 
Korzeń zaczyna się kształtować po uformowaniu korony podczas wyrzynania się zęba. 
W pierwszym okresie tego procesu krawędź narządu szkliwnegozagina się ku środkowi brodawki zębowej i tworzy tzw. nabłonkową przeponę zęba(ryć, 33 c). 
Następnie pierścień nabłonkowy łączy krawędź narządu szkliwnegoz przeponą i wydłuża się w cętkowaną nabłonkową pochewkę korzenia(pochewkę Hertwiga)(ryc, 33 b). 
Jest ona jak gdyby matrycą dla korzenia. 
Leżąca wewnątrz niej mezenchyma miazgi zębowej na swym obwodzie, w płaszczyźnie zetknięcia się z tą pochewką, wytwarza zębinę korzenia. 
Następnie tkanka łączna otaczająca od zewnątrz pochewkę przerywa jej nabłonek i układa się bezpośrednio na powierzchni zębiny(ryć. 
@c). 
Komórki tej tkanki łącznej, zwane cement o b I a s ta mi, pokrywają zębinę warstwę cementu, czyli kostniwa. 
Jest to tkanka podobna do tkanki kostnej(p. niżej). 
BeszJkl pochewki nabłonkowej utrzymują się w postaci tzw. komórek Ma lass e z a. 
	Linie Betziusa. 
	Linia szkliwna n*wor*d ka. 
	Szkliwo. 
	Linia zębie owa noworodka. 
	:-8-Linie Owena. 
	Ryć. 
31. 
Schemat przyrastania warstw zębiny i szkliwa w górnym siekaczu mlecznym:wg Schoura i Masslera. 
	Szkliwo. 
	Zębina. 
	Narząd szkliwny Miazga. 
	Przepona nabłonkowa. 
	Komórki miazgi narządu szkliwnego. 
	W arstw a przejściowa. 
	Szkliwo tworzące się Szkliwo wytworzone. 
	Wypustki odomtoblastów w zębinie. 
	Zębina pierwotna Odon roblasry i-Komórki miaagi. 
	Ryc. 
	32. Przekrój przez część zawiązku zęba świni. 
	pozos rat ość Dach ewkinabłonkowej ć:s. 
	Pochewka nabłonkowa:(Hertwiga). 
	XsgA ęY V ęę. 
	\x 8 ę*\**. 
	Przepona nabłonkowa. 
	Korzeń zęba. 
	Ryc. 
33. 
Schemat tworzenia się korzenia zęba:a-okres tworzenia się przepony nabłonkowej:b-okres wyrastania pochewki nabłonkowej korzenia:c-okres tworzenia się zębiny korzenia i jego cementu:wg Orbana. 


	Budowa mikroskopowa zębów. 
	Zasadniczymi składnikami ukształtowanego zęba, jak zaznaczono wyżej, są:miazga ębowa wypełniająca komorę zęba i przewody korzeniowe, zębina otaczająca te przejrzenie, szkliwo pokrywające zębinę korony zęba oraz kostniwo(cement)pokrywające ębinę korzenia. 
Miazga zęba(pulpa dentis)jest utworzona z tkanki łącznej galaretowatej, budową azypominającej tkankę zarodkową. 
Komórki miazgi są to gwiazdkowate fibroblasty, dóre tworzą przestrzenną sieć:są one zanurzone w galaretowatej substancji podstawo rej, zawierającej delikatne włókienka klejodajne i srebrochłonne. 
Poza fibroblastami vystępują także w miazdze różnokształtne histiocyty. 
Zewnętrzną warstwę miazgi twoząomówione już wyżej odontoblasty. 
Ich wypustki cytoplazmatyczne zewnętrzne(tzw. wókna Tomesa)wnikają do kanalików zębiny, wypustki wewnętrzne zaś przechodzą nzez bezkomórkową warstwę Weila do głębszych, bogatych w komórki warstw miazgi. 
W ciągu życia miazga ulega przemianom. 
U ludzi starszych upodabnia się ona do:kanki łącznej włóknistej na skutek zwiększania się w niej ilości włókien klejodajnych. 
łaźni się ona jednak od tej tkanki, ponieważ nigdy nie występują w niej włókna sprężyste. 
N a c z yn i a. 
Miazga jest silnie unaczyniona. 
Przez otwór szczytowy korzenia wchodzi najczęściej jedna tętniczka, która rozgałęzia się szybko na gęstą sieć włosowatą. 
Przez tenże otwór opuszcza miazgę jedna lub parę żył i naczynia chłonne. 
Nerwy. 
Razem z naczyniami wnikają do miazgi pęczki włókien nerwowych:większość z nich to włókna rdzenne czuciowe. 
Ich końcowe gałązki tworzą sieć w bezkomórkowej warstwie pod odontoblastami:stąd, tracąc osłonkę rdzenną, biegną wzdłuż odontoblastówi tworzą zakończenie nerwowe na powierzchni ich wypustek zewnętrznych u wejścia do kanalików zębiny. 
Nie jest dotąd wyjaśnione, jak daleko sięgają one w głąb tych kanalików, jest jedniak prawdopodobne, że włókienka nerwowe idą dalej wzdłuż włókien cytoplazmatycznych zewnętrznych odontoblastów i z nimi dostają się pod sarno szkliwo, a nawet sięgają do szkliwa w obrębie tzw. wrzecion szkliwnych. 
Bezrdzenne włókna nerwowe układu współczulnego towarzyszą naczyniom miazgi. 
Zębina. 
Pod względem budowy mikroskopowej można zębinę porównać do tkanki kostnej, której komórki, tu odontoblasty, położone są na jej obwodzie. 
Cytoplazma odontoblastów, które występują także w zębach ludzi dojrzałych, zawiera diplosom, aparat siateczkowy Golgiego oraz liczne mitochondria. 
Poza tym znajdują się w niej ziarnistości podobne do ziaren komórek wydzielniczych. 
Ziarnistości te gromadzą się jedynie w tej części komórki, która przylega bezpośrednio do zębiny. 
Substancje potrzebne do utworzenia zębiny są dostarczane odontoblastom z naczyń włosowatych, które wnikają pomiędzy wydłużone wypustki tych komórek. 
Prawdopodobnie odontoblasty odgrywają ważną rolę przy transporcie substancji mineralnych z krwi do przedzębiny(pzedentinum). 
W cytoplazmie tych komórek można wykazać jeszcze przed utworzeniem zębiny wapń, potas oraz fosfor, a tuż przed rozpoczęciem tworzenia zębiny wszystkie te substancje występują w odontoblastach w dużej ilości. 
Wypustki zewnętrzne odontoblastówodpowiadają wypustkom komórek tkanki kostnej(osteocytów), a kanaliki zębiny kanalikom kostnym. 
Kanaliki zębiny biegną esowatymi liniami od miazgi pod szkliwo, oddając po drodze liczne cienkie odgałęzienia, łączące się z podobnymi odgałęzieniami kanalików sąsiednich:w pobliżu szkliwa rozgałęziają się miotełkowało(ryc. 
34). 
Niektóre z tych końcowych gałązek mogą przechodzić do wewnętrznych warstw szkliwa i tworzyć tam tzw. wrzecionka szkliwne(p. wyżej). 
Ścianę kanalika tworzy cienka zwapniała zębina przykanalikowa(dentinum peritubulare). 
Istota zębiny znajdująca się między kanalikami jest zbudowana z pilśni utkanej z włókienek klejodajnych, spojonych istotą międzywłókienkową zawierającą sole mineralne, głównie fosforan wapnia w postaci submikroskopowych kryształków apaĘBu(Gaja(POI iPWhOmawiającrozwój zębiny wspominaliśmy już, że w jej powierzchownych warstwach występują:w koronie niezwapniałe przestrzenie międzykulkowe(ryc, 36 c), w korzeniu analogiczne drobne przestrzenie warstwy ziarnistej(Tomesa)korzenia zębiny(stratum granulosum radicis dentmi)(ryc. 
35. 
	Szkl iwo. 
	Ryc. 
	*emen*. 
	*a rs*a z*arnis*ą. 
	Zębina. 
	Szkliwo test najsilniet zmineralizowaną i tednocześnie nattwardszą częścią zęba, zawiera głównie fosforan wapnia w postaci submikroskopowych kryształków apatytu. 
Jest ono zbudowane z długich pryzmatów szkliwnyeh o bocznym poprzecznym przekroju 4-6 am i grubości około 5 am. 
Pryzmaty są połączone małą ilością również zwapniałej istoty kiłowej i biegną pęczkami przez całą grubość szkliwa. 
W odcinku przylegającym do zębiny i w zewnętrznej warstwie szkliwa pęczki te mają kierunek prostopadły do po. 


	Rozwidlenie kanalika zębiny. 
	Kanaliki zębiny. 
	Szkliwo. 
	wierzchni zęba i zębiny(ryc, 36 c i b):środkowe odcinki pryzmatów tworzą linię falistą, odmiennie biegnącą w pęczkach sąsiadujących ze sobą. 
W związku z rozwojem szkliwa omawialiśmy już jego budowę warstwową, wyrażającą się w poprzecznym prążkowaniu pryzmatów i tzw. liniach przyrostowych(Retziusa)(ryc, 3 l). 
Cement pokrywa zewnętrzną powierzchnię zębiny korzenia i szyjki zęba(gdzie stykasię ze szkliwem)aż do otworu szczytowego korzenia:czasem nieco kostniwa wnika do kanału korzenia. 
Cement ma budowę podobną do tkanki kostnej i występuje w dwóch odmianach:jako cement bezkomórkowy i komórkowy. 
I jeden, i drugi jest zbudowany z warstw gęsto utkanych(pilśni)włókien klejodajnych, między którymi, podobnie jak w tkance kostnej, odkładają się sole mineralne, głównie sole wapnia. 
W cemiencie komórkowym występują typowe komórki kostne(mają one tu nazwę cementoblastów). 
Z ozębnej tkanki łącznej okrywającej korzeń zęba wnikają do cementu liczne pęczki włókien klejodajnych(Sharpeya)wiążąc ząb z ozębną. 
Prawidłowa mineralizacja zębów zależy od współdziałania wielu czynników, a przede wszystkim hormonów, witamin oraz prawidłowego dostarczania określonych ilości soli mineralnych. 
Regulatorem procesu wapnienia są gruczoły przytarczyczne. 
Brak para(hormonu prowadzi do zaburzeń w uwapnieniu zębów. 
Wykazano ponadto, że także hormony przysadki, nadnerczy i tarczycy wywierają duży wpływ na prawidłowość procesów wapnienia. 
Z różnych witamin na fizjologiczny rozwój zębów przemożny wpływ wywiera witamina O oraz zespół witamin D. 
Brak w ustroju witaminy O prowadzi szybko do degeneracji odontoblastów i resorpcji zębiny. 
Niedostateczna ilość witaminy D jest źródłem poważnych zaburzeń w uwapnianiu zębów. 
	Kształt zębów. 
Mianownictwo. 
Dla dokładniejszego opisu zębów powstało specjalne mianownictwo. 
Z 6 powierzchni korony odróżniamy jedną łączącą się z korzeniem zęba i 5 powierzchni wolnych. 
Powierzchnia przeznaczona do żucia nosi nazwę powierzchni żucia(faciesmdsticatoridS. 
Na zębach trzonowych ma ona kilka guzków, na kłach występuje w postaci jednego wierzchołka, na siekaczach w postaci wąskiej krawędzi(krawędź sieczna)Na wszystkich zębach odróżniamy p o wierz chnię z ewn ętrzną(fccies całemu), skierowaną do przedsionka jamy ustnej, przy czym na zębach przednich(siekacze i kły)nazywamy ją powierzchnią wargową(fcies labialis), na zębach tylnych(przed trzonowych i trzonowych)-powierzchnią policzkową(fcies buccalis). 
Przeciwległa powierz chn i a wewnętrzna(facies mtemP), skierowana do właściwej jamy ustnej, we wszystkich zębach nosi nazwę powierzchni j ęzykowe j(fcies lmgualis). 
Dwie dalsze powierzchnie skierowane są do obu sąsiednich zębów:tworzą one powierzchnie styczne(fccies contactus). 
Powierzchnia styczna skierowana do linii pośrodkowej łuku zębowego(kierunek bliższy albo mezjalny, directio mesidlis)w przednich zębach nosi nazwę powierzchni mezj alnej lub przyśrodkowej(facies mesialis), w tylnych-p o wierz chni prz e dnie j(facies mteriorS:powierzchnia styczna skierowana do wolnego końca łuku zębowego(kierunek dalszy, directio distdlis)w siekaczach i kłach nosi nazwę powierzchni bocznej(fcies ldterdlisS, a w zębach przedtrzonowych i trzonowych-p o wierz chni tylne j(fccies posterior). 
Powierzchnie te nazywamy dla wszystkich zębów p owierz eh ni ą dys ta In ą, czyli dalszą(jucies dtstdlisy. 
śsse-eeeeeeBęc, 36 d. 
Wycinek szkliwa z podłużnego szlifu zęba. 
Widać poprzeczne prążkowanie pryzmatów szkliwnych. 
Mikrofotografia. 
Ryc, 36 b. 
Rozgałęzienia kanalików zębiny w pobliżu szkliwa. 
Mikrofotografia. 
Być, 36 c. 
Wycinek zębiny z podłużnego szlifu zęba. 
Widać dużą przestrzeń międzykulkową. 
Mikrofotografia. 


	Rozróżnianie prawych i lewych zębów. 
Niektóre właściwości pozwalają na odróżnienie jednoimiennych zębów prawej połowy uzębienia od lewej(ryć. 
37-39). 
Gdyby łuk zębowy stanowił część koła i gdyby zęby były w nim osadzone symetrycznie, a każdy ząb był symetrycznie zbudowany, wówczas odróżnienie takie nie byłoby możliwe. 
Ma rozróżnienie jednoimiennych zębów strony prawej i lewej pozwalają następujące cechy, zwane cechami Muhlreitera:t. 
Cecha krzywizny. 
Powierzchnia wargowa siekaczy i kłów oraz powierzchnia policzkowa zębów przedtrzonowych i trzonowych przyśrodkowo lub z przodu jest silniej wypuklona, natomiast bocznic lub z tyłu-bardziej płaska(ryć. 
37), z. 
O echa korzenia. 
Korzenie nie są ustawione w prostolinijnym przedłużeniu koron, lecz w zębach przednich odchylają się bocznic, w tylnych-ku tyłowi:korzeń jest więc odchylony w kierunku następnego zęba. 
Jeżeli na powierzchni żucia lub na krawędzi żucia przeprowadzimy linię prostopadłą, to stwierdzimy, że oś korzenia tworzy z nią kąt(ryc. 
38). Korzeń odchyla się w stronę, po której się znajduje. 
	Ryć. 
	37. Cecha krzywizny. 
Schematyczny zarys obwodu obu górnych siekaczy przyśrodkowych. 
Przyśrodkowy odcinek powierzchni wargowej tb)jest bardziej zakrzywiony, odcinek boczny(cc)bardziej spłaszczony:(łk)-część przednia łuku zębowego:wg Muhlreitera(Anatomie d menschl. 
Gebisses, l 928). 
	Ryc. 
	38. Cecha korzenia. 
Siekacze górne prawe:widok od przodu. 
Oś korzenia(a)tworzy kąt z prostopadłą(b)do krawędzi żucia:c-linia pośrodkowa. 
	Ryc. 
	39. Cecha kąta zębowego. 
Siekacze górne przyśrodkowe:widok od strony wargowej. 
Krawędź sieczna w przejściu w powierzchnie styczne tworzy przy środkowa kąt ostry, bocznic-kąt bardziej zaokrąglony. 
	3. 
	Cecha kąta zębowego. 
	Cecha ta ma szczególne znaczenie dla siekaczy i kłów. 
Polega ona na tym, że krawędź sieczna czy wierzchołek kła przechodzi w powierzchnię styczną pod innym kątem po stronie przyśrodkowej niż po bocznej. 
Na przykład pierwszy siekacz górny w przejściu krawędzi siecznej w powierzchnię styczną przyśrodkowątworzy kąt ostry, bocznic natomiast kąt bardziej zaokrąglony(ryć. 
39). 
Zęby stałe Zęby sieczne, czyli siekacze(dentes mcisiti:ą, IJ. 
Kształt korony wszystkich zębów siecznych jest podobny do dłuta krawędzią zwróconego ku zębom przeciwległym(cyc. 
41%431. 
Powierzchnia zewnętrzna(wargowa)i wewnętrzna(językowa)zwężają się nieco w kierunku korzenia. 
Powierzchnia zewnętrzna jest prawie czworokątna i w pobliżu. 
	szyjki kończy się zaokrąglonym brzegiem:jest ona wypukła w kierunku podłużnym i poprzecznym:ta ostatnia wypukłość zaznacza się silniej w części przyśrodkowej niż w części bocznej(cecha krzywizny):powierzchnia zewnętrzna ma zwykle trzy niskie zaokrąglone listewki podłużne, którym na świeżo wyrżniętych zębach na krawędzi siecznej odpowiadają trzy niewielkie, nieco stępione ząbki(ryc. 
	4 O):ulegają one. 
	Ryc. 
	40. Prawy siekacz górny przyśrodkowy świeżo wykłuty. 
Trzy guzki na krawędzi siecznej. 
Widok od strony wargowej(paw. 
P/j s). 
jednak szybko starciu. 
Powierzchnia wewnętrzna(językowa)jest kształtu bardziej trójkątnego i szczególnie w zębach górnych silnie wklęsła w kierunku podłużnym:przy szyjce kończy się ona tępym wzniesieniem, tzw. guz k i em z ęb owym(nberculum dentis). 
Wykazuje on dużą zmienność, może być pojedynczy lub podzielony na dwa lub trzy małe guzki. 
Powierzchnie styczne(przyśrodkowa i boczna)są mniej więcej trójkątne:powierzchnia przyśrodkowa prawie pod prostym kątem przechodzi w krawędź sieczną, powierzchnia boczna w przejściu w krawędź sieczną jest wyraźnie zaokrąglona(cecha kąta). 
Każdy siekacz ma tylko jeden korzeń, zwykle nieco bocznic odchylony(cecha korzenia). 
Korzenie są stożkowate, spłaszczone z boków(silniej w dolnych zębach):na powierzchniach bocznej i przyśrodkowejkorzenia występuje zwykle po jednym płytkim rowku podłużnym. 
Pojedynczy kanał korzenia w przekroju poprzecznym jest trójkątnookrągławylub z boków spłaszczony. 
Komora zęba ma większe wymiary w kierunku poprzecznym niż strzałkowym. 
W kierunku krawędzi siecznej tworzy trzy uchyłki, które odpowiadają trzem pierwotnym ząbkom. 
Z zębów siecznych górnych przyśrodkowy jest większy od bocznego. 
Zęby sieczne dolne są w ogóle mniejsze od górnych, a dolny boczny ząb sieczny jest większy od przy środkowego. 
Zęby sieczne służą głównie do odgryzania kęsów. 
Siekacz górny przyśrodkowy odpowiada na ogół wyżej podanej charakterystyce zębów siecznych. 
Jest on największy ze wszystkich siekaczy i jego korona widziana od przodu ma charakterystyczny kształt łopatkowaty. 
S i ek a c z górny b o czny jest mniejszy i węższy od przyśrodkowego. 
Powierzchnia Językowa jest silniej wklęsła niż na siekaczu przyśrodkowym i czasem ma wielki guzek zębowy, który wznosi się ku tyłowi od właściwej korony. 
Między tym guzkiem a resztą powierzchni może występować głęboki dołek, tzw. otwór ślepy(fordmen cecumS, gdzie mogą się zbierać resztki pokarmów i gdzie z łatwością powstaje próchnica zębów(cdries). 
Występowanie guzka zębowego nasuwa przypuszczenie, że jest on odpowiedni Wem wewnętrznego guzka powierzchni żucia zębów przedtrzonowych, choć nie dosięga tej i nie bierze udziału w mieleniu pokarmów. 
Siekacz górny boczny pod względem. 


	a*Ryc. 
41. 
Prawy siekacz górny przyśrodkowy:widok od strony wargowej(d), przy środkowej(m i językowej(c)(paw. 
PS x). 
	Ryć. 
43. 
Prawy siekacz dolny przy środkowy:widok od strony wargowej(a), przyśrodkowej()i Językowej(c)(paw. 
I'/y X). 
	abcRyć. 
42. 
Prawy siekacz górny boczny:widok od strony wargowej(c), przy środkowej(b)i językowej te)(paw. 
I/ą si. 
	kształtu i wielkości jest bardzo zmienny, choć w mniejszym stopniu niż ząb mądrości:wykazuje on oznaki redukcji i często ma postać szczątkową, np. małego pieńka. 
Całkowity brak tego zęba nie należy do rzadkości. 
Siekacze dolne są mniejsze od górnych, przy czym odwrotnie niż w szczęce, siekacz dolny przyśrodkowy jest mniejszy od bocznego. 
Powierzchnia wargowa obu zębów jest gładka i słabo wypukła, listewki podłużne rzadko występują. 
I(a brzegu siecznym świeżo wyrżniętego zęba mogą być trzy drobne ząbki. 
	Ryć. 
44. 
Prawy kieł górny:widok od strony wargowej(a), przyśrodkowej(b)i językowej(c)(paw. 
Pa xj, . 
	Powierzchnia językowa jest silnie wklęsła w kierunku podłużnym. 
Guzek zębowy jest dobrze rozwinięty, ale mało zróżnicowany. 
Kąt między powierzchniami stycznymi a krawędzią sieczną zęba przyśrodkowego jest obustronnie ostry(brak cechy kąta), natomiast w zębie bocznym kąt boczny jest zaokrąglony. 
Kierunek korzenia na zębie przyśrodkowym jest prawie pionowy lub nawet nieco pochylony przyśrodkowo, cecha korzenia tutaj więc nie występuje. 
Natomiast przeważnie zaznacza się ona na siekaczu dolnym bocznym. 
Cecha krzywizny w obu dolnych siekaczach nie jest miarodajna. 
Do siekacza dolnego przyśrodkowego żadna z typowych. 
	ąw(które pozwalaJ 4 na rozióżnienie prawych i lewych zębów, nie daje się więc na ogół ą-losować. 
NaTo@@asł w siekaczu bocznym można stwierdzić zarówno cechę korzenia, *ąk i cech*ką*ą. 
jęły(dentes odami. 
O). 
Kły są najsilniej rozwiniętymi zębami jednowrzeniowynu:w odróżnieniu od siekaczy zamiast krawędzi siecznej gteł zaopatrzony jest w wierzchołek żucia(dens cuspiduus). 
Korona jąwiem na swym wolnym końcu przechodzi w krawędź, której krótszy ągemek przyśrodkowy wytwarza kąt z dłuższym odcinkiem bocznym jęyc, 44). 
Możemy sobie wyobrazić, że forma ta powstała z krawędzi ęieeznej po usunięciu jej odcinków bocznych, środek krawędzi zaś wytworzył wierzchołek. 
Podstawa korony jest szczególnie gruba w kierunku wargowo-językowym. 
Na powierzchni językowej korony, tak sarno jak na siekaczach, znajduje się guzek zębowy. 
Komora górnych i dolnych kłów wybiega ku wierzchołkowi w jeden zaostrzony uchyłek. 
Jest ona szczególnie obszerna w kierunku wargowo-językowym i z obu boków spłaszczona:przekrój poprzeczny komory, jak również i kanału korzenia jest owalny, długa oś owalu leży w kierunku wargowo-j ęzykowym. 
	Ki et górny jest najdłuższym zębem całego uzębienia(około 27 mm). 
U wszystkich drapieżnych jest on szczególnie wielki, służąc do przytrzymywania zdobyczy. 
Również człowiekowi może on służyć do odrywania kęsów. 
Powierzchnia wargowa korony jest mniej więcej pięciokątna:z obu jej bocznych kątów kąt przyśrodkowy jest położony niżej. 
Jest ona silnie wypukła, zwłaszcza w kierunku poprzecznym. 
Grzebień rozpoczynający się na wierzchołku dzieli powierzchnię wargową na dwie części, przyśrodkową bardziej wypukłą(cecha krzywizny)i boczną. 
Podobny, ale znacznie wyraźniejszy grzebień dzieli również powierzchnię językową korony. 
Zarys powierzchni językowej jest podobny do zarysu powierzchni wargowej. 
Guzek zębowy jest bardzo silnie rozwinięty, jednak stopniowo przechodzi w powierzchnię językową korony. 
Kąt boczny powierzchni stycznej jest bardziej zaokrąglony od przyśrodkowego(cecha ł 4@)Korzeń jest bardzo silny, o przekroju trójkątna-owalnym:powierzchnia wargowa jest szeroka, powierzchnia językowa tworzy zaokrągloną krawędź. 
Wierzchołek korzenia jest często zakrzywiony bocznic lub ku tyłowi. 
Cały korzeń jest pochylony nieco bocznic(cecha korzenia). 
Na obu powierzchniach stycznych korzenia występują podłużne rowki. 
Do rzadkości należą dwukorzeniowe kły górne. 
Ki e ł d o lny ma słabszą koronę i krótszy korzeń niż kieł górny. 
Szczególnie mały jest on u kobiet, często niewiele szerszy od swego sąsiada, siekacza dolnego bocznego. 
Jest to Biogenetyczna pozostałość cechy płciowej:u wszystkich małp bowiem kły samców są większe niż kły samie. 
Korona kłów dolnych jest węższa i dłuższa niż górnych. 
Powierzchnie styczne korony są ułożone bardziej równolegle i wskutek tego zanika pięciołslnykształt korony. 
Kąt boczny powierzchni stycznej również na dolnym kle jest bar 4 ziejprzesunięty w kierunku korzenia niż na powierzchni przyśrodkowej i silniej zao 84 glony(cecha kąta). 
Granica wargowa szkliwa sięga dalej w kierunku korzenia niż na We górnym, stąd większa długość korony. 
Brzeg szkliwa na powierzchni stycznej bocznej zachodzi dalej w kierunku korzenia niż na powierzchni przyśrodkowej. 
Różnica może 4 ochodzić do 3 run, przeciętnie wynosi 1, 5 do 2 mm. 
Cechą charakterystyczną jest również silne pochylenie powierzchni wargowej korony w stosunku do pochylenia korzenia. 
Występuje ono we wszystkich dolnych zębach z wyjątkiem siekaczy. 
Poza tym cechą charakterystyczną jest szybkie zużycie wierzchołka korony, natomiast na górnym kle zużywa się guzek zębowy. 
Na kle dolnym guzek zębowy nie jest zbyt silnie rozwinięty. 


	Korzeń odchyla się w stronę boczną(cecha korzenia):jest on silniej niż górny spłaszczony w kierunku mezjo-dystalnym i na przekroju bardziej owalny. 
Bardzo rzadko zdarzają się korzenie rozszczepione na ramię wargowe i językowe. 
Zęby przedtrzonowe(dentes premo(dres:Pj, P-). 
Zęby przedtrzonowepod względem kształtu i czynności stanowią postać przejściową do zębów trzonowęych(ryc. 
45, 46). W miejsce krawędzi siecznej czy brzegu wolnego, który spotykamy na zębach siecznych i na kłach, na koro. 
	Buce. 
	Liny. 
	Mes. 
	Mes. 
	Ryć. 
45. 
Prawy ząb przedtrzonowygórny przedni:widok od strony policzkowej(c), od przodu(b)i od dołu-powierzchnia żucia te):Buce. 
powierzchnia policzkowa, Lmg. 
powierzchnia językowa, lMes, -powierzchnia rnezjalna(paw. 
P/, x). 
	Buce. 
Ryc. 
46. 
Prawy ząb przedtrzonowy dolny przedni:widok od strony policzkowej(a), od przodu(b)i od góry powierzchnia żucia(c):Buce, -po wierzchnia policzkowa, Lmg, -po wierzchnia językowa. 
Mes, -powierzchnia mezjalna(paw. 
P/, x). 
nie zębów przedtrzonowych występuje wyraźna powierzchnia żucia(fcies occlusclis s. mcsticmoria):dźwiga ona dwa guzki:zęby przed trzonowe są więc zębami dwuguzkowymi(dentes bicuspidui'), jeden z guzków leży po stronie policzkowej korony, drugi po stronie językowej:ostatni odpowiada guzkowi zębowemu(nbercuhm dentis)siekaczy i kłów. 
Guzek policzkowy jest wyższy od językowego, tylko ząb przedtrzonowy górny drugi ma oba guzki tej samej wysokości. 
Guzek językowy zębów przedtrzonowych górnych wchodzi w zagłębienie między oba guzki dolne. 
Guzki policzkowe zębów górnych zachodzą na dolne od strony policzka. 
Na powierzchni żucia znajduje się podłużna bruzda przebiegająca równolegle do łuku zębowego:oddziela ona większą część policzkową wraz z guzkiem policzkowym od mniejszej części językowej z guzkiem językowym. 
W pobliżu obu końców po. 
	ąąerzchni żucia z przodu i z Jyłu dzieli się ona na dwa małe rozbieżne yjjiona. 
Granicz 4 one z przodu i z tyłu z tzw. listewkami brzeżnymi ęgGwa, które łączą guzek policzkowy z guzkiem językowym. 
Bruzda jątużna wcina się nieraz głęboko w obręb zębiny, na dnie pokryta jęgęo cienką warstwą szkliwa. 
Są to miejsca, w których rozpoczyna się zazwyczaj proces próchniczy, kształt korony zębów przedtrzonowych jest podobny do pryzmatu ązworościennego:obwód poziomy górnych jest czworokątny i nieco ęędłużony, dolnych-mniej więcej okrągły. 
Korzeń nieco pochylony ku tyłowi jest spłaszczony od przodu do ętu:na obu jego większych powierzchniach stycznych znajdują się poątużnerowki, nieraz głębokie. 
W zębach przedtrzonowych górnych korzeń bywa często dwudzielny, na dolnych jest zawsze pojedynczy. 
Komora zęba w kierunku powierzchni żucia ma dwa uwypuklenia, odpowiadające dwóm guzkomc kanał korzenia często bywa podzielony na dwa ramiona, ramię policzkowe i językowe. 
Zęby przedtrzonowe służą do przecierania pokarmów, choć nie w tym stopniu, co wieloguzkowe zęby trzonowe:działanie ich przy żuciu kęsów jest inne niż krawędzi siecznych siekaczy czy wierzchołków koron kłów. 
	Zęby przedtrzonowe górne. 
Na przekroju poprzecznym korona przedstawia wydłużony czworokąt o zaokrąglonych brzegach:długa oś jest ustawiona w kierunku policzkowa-językowym. 
Powierzchnia policzkowa korony jest większa od językowej. 
Guzek policzkowy pierwszego zęba jest wyższy od językowego, na drugim-oba guzki są mniej więcej tej samej wysokości. 
Przekrój poprzeczny korzenia jest owalny, wydłużony. 
Zamiast powierzchni policzkowej i językowej znajdują się dwa zaokrąglone brzegi. 
Powierzchnie styczne korzenia, przednia i tylna, mają podłużne rowki, które mogą być płytkie, przeważnie jednak wcinają się głęboko i na górnym P-mogą spowodować rozszczepienie pojedynczego korzenia na korzeń policzkowy i językowy. 
Dwa korzenie kociego Py występują w przeszło**Zma korzeń pojedynczy, choć silnie wyżłobiony. 
W rzadkich przypadkach również korzeń policzkowy może być podzielony na dwa korzenie, przedni i tylny. 
Wtedy w mniejszym lub większym stopniu ząb jest tró(korzeniowy i przypomina górny trzonowiec. 
Przeważnie istnieją dwa kanały korzenia, nawet w zębach jednokorzeniowych. 
Jeżeli kanał jest pojedynczy, to często rozwidla się w pobliżu wierzchołka korzenia. 
Rozgałęzienie to może być bardzo skomplikowane. 
Komora nie przedstawia różnic od opisanego typu ogólnego. 
Z ęby pr z e dtrz o nowe dolne odróżniają się od górnych przede wszystkim swym@niej więcej okrągłym obwodem powierzchni żucia. 
Guzki policzkowe są wyższe od językowych i na pierwszym zębie często połączone grzebieniem szkliwa, który dzieli bruz 9 ępodłużną na dołek przedni i tylny. 
Ząb przedtrzonowy dolny drugi jest większy od pierwszego:jego guzek językowy jest silniej rozwinięty, szerszy i tylko nieco niższy od policzkowego. 
Guzek językowy dolnego Py jest mały i niski:ząb ten może być podobny 9 o kła. 
U wszystkich małp człekokształtnych dolny Py ma tylko jeden guzek:jest to cha Taklerystyczna cecha rozpoznawcza w stosunku do uzębienia ludzkiego. 
Na dolnym PyQzek językowy może być czasem podzielony na dwa obok siebie ustawione guzki:mieWyśmyw tym przypadku postać zbliżoną do wieloguzkowych zębów trzonowych. 
Poje 96 nczykorzeń obu dolnych zębów przedtrzonowych jest okrągławy:na drugim przed Ozonowym jest silniejszy, odpowiednio do silniejszego rozwoju całego zęba. 
Po Wierzchnie styczne przednia i tylna są przeważnie gładkie, rzadziej wyżłobione. 
Kanał Korzenia jest pojedynczy, rzadko podwójny. 


	Zęby trzonowe(dertes mo(dres:Mj, M, IG). 
Ze wszystkich zębów trzonowce mają najsilniej rozwiniętą koronę. 
Korona zębów górnych ma na ogół kształt zbliżony do rombu, dolnych-do wydłużonego prostokąta. 
Na powierzchni żucia znajdują się co najmniej 3 guzki, przeważnie 4 lub 5, rzadziej więcej:zęby trzonowe są więc wieloguzkowe(dentes nuYieuspidatP). 
Zęby górne są w zasadzie czteroguzkowe, dolne cztero-lub pięcioguzkowe. 
Z 4 guzków 2 są położone po stronie policzkowej, 2 po stronie językowej:jeżeli w dolnych zębach występuje 5 guzków, to 2 z nich ustawione są po stronie językowej, a 3 po stronie policzkowej. 
Guzki są różnie rozłożone na górnych i dolnych zębach, a mianowicie w ten sposób, że jedne guzki wchodzą w zagłębienia między guzkami swych antagonistów. 
Uhnożliwia to czynność rozcierania i mielenia kęsów:między powierzchniami żucia zębów trzonowych powstaje największy ucisk, ponieważ leżą one najbliżej przyczepów mięśni żwaczowych. 
Z silnym rozwojem i zróżnicowaniem powierzchni żucia łączy się moc zęba i liczba jego korzeni, za pomocą których zęby trzonowe są bardzo silnie umocowane w szczękach i żuchwie. 
Zęby przedtrzonowe rzadko tylko są wyposażone w dwa oddzielne korzenie, natomiast zęby trzonowe mają prawie stale dwa, trzy, a czasami nawet większą liczbę korzeni. 
O ile na zębach trzonowych górnych liczba guzków(4), jak już wspomniano, jest zazwyczaj mniejsza niż na niektórych dolnych(5), to liczba korzeni jest większa u góry(3)niż u dołu(Z). 
W szczęce dwa korzenie są położone po stronie policzkowej, jeden po stronie językowej:w żuchwie jeden jest położony do przodu(mezjalnie), drugi do tyłu(dystalnie). 
Pierwszy ząb trzonowy jest największy, ostatni najmniejszy:jest on zwykle silnie zredukowany i wyrzyna się ze znacznym opóźnieniem(ząb mądrości, dens serotinus s. densmolaris tertus), a nieraz nawet wcale się nie wyrzyna. 
Obszerna komora zębów trzonowych mieści się głównie w obrębie szyjki:ku powierzchni żucia tworzy ona tyle uwypukleń, ile ząb ma guzków. 
Liczba przewodów korzeniowych odpowiada na ogół liczbie korzeni. 
Zęby trzonowe górne(ryc. 
W-5 O). 
Korona tych zębów na przekroju poprzecznym ma kształt rombu, którego dłuższa przekątna skierowana jest od strony przednio-policzkowej ku stronie tylna-języ. 
	Paw, przede ta. 
	Z/Tu berculum anomałe. 
	Paw. 
	Ryc. 
47. 
Prawy górny ząb trzonowy pierwszy:widok od strony językowej(paw. 
P/ą-). 
	gowej, przekątna zaś krótsza-od strony przednio-językowej ku strojietylna-policzkowej(ryć. 
	H). 
Na powierzchni żucia najczęściej wy-tepują 4 guzki, rzadziej 3:większa liczba guzków zdarza się tylko jąka odmiana, zwłaszcza na zębach mądrości. 
Układ guzków i przegzielającychje bruzd jest bardzo zmienny. 
Liczba korzeni, jak wspomniano wyżej, wynosi trzy. 
Odróżniamy dwa korzenie policzkowe, przedni i tylny, oraz jeden korzeń językowy(ryć. 
54). 
	Ryć. 
	48. Prawy górny ząb trzonowy pierwszy. 
	s-6 Tuberculum anomale. 
	Buce. 
	Mes. 
	idok od strony policzkowej(c), od strony. 
	mezjalnej 0)i od dołu, czyli powierzchnia żucia(c)(paw. 
	Pa si. 
	Praktycznie ważne znaczenie ma stosunek korzeni zębów górnych do zatoki szczękowej(t. 
	I). 
W zależności od wielkości zatoki i długości korzeni przedziela je tylko grubsza lub ciensza warstwa kostna. 
Jeżeli ta pokrywa kostna zanika, to wierzchołki korzeni mogą stykać się z błoną śluzową zatoki. 
Stosunki takie umożliwiają przechodzenie procesów chorobowych z zębów na zatokę szczękową. 
Ząb trzonowy górny pierwszy. 
Obwód korony ma kształt rombu. 
Z 4 guzków powierzchni żucia 2 leżą po stronie policzkowej, 2 po stronie językowej. 
Przedni gvzekstrony językowej jest zwykle największy, tylny tej samej strony najmniejszy. 
Oba guzki policzkowe, przedni i tylny, są prawie tej samej wielkości. 
W części przedniej powierzchni językowej korony znajduje się często mały guzek dodatkowy, tzw. guzek nieprawidłowy(tuberculum momale s. 
CardbellP). 
W przypadkach, w. których guzek ten jest dobrze rozwinięty(około 15%3, łukowata bruzda wyraźnie odgranicza go od przedniego guzka językowego. 
Guzek nieprawidłowy, nawet silnie rozwinięty, nie dosięga powierzchni żucia, jednak ma postać typowego piątego guzka. 
Często występuje w postaci szczątkowej aż do zupełnego zaniku:wtedy może pozostawać tylko odgraniczająca go bruzda, ą wreszcie i ona zanika pozostawiając ślad w postaci dołka w obrębie przedniej połowy powierzchni Językowej. 
Z trzech korzeni oba policzkowe, przedni i tylny, są spłaszczone od przodu do tyłu:przedni jest silniejszy. 
Na swych powierzchniach przedniej i tylnej są podłużnie wyżłobione. 
Korzeń językowy jest silniejszy od policzkowych, w obwodzie bardziej okrągły, na swej powierzchni językowej ma podłużny rowek. 
W przypadkach złączenia się korzeni, so w pierwszym zębie trzonowym występuje rzadziej niż w drugim, korzeń językowy zlewa się z tylnym korzeniem policzkowym albo też oba korzenie policzkowe w mniejszym lub większym stopniu zlewają się z sobą. 
Wszystkie trzy korzenie w kierunku wierzchołKabiegną silnie rozbieżnie:przestrzeń ograniczona wierzchołkami korzeni jest większa od obwodu korony. 
Utrudnia to znacznie usuwanie zębów. 
Komora zęba znajduje się głównie w jego szyjce. 
Bardzo często(50 do óO%)przewód korzeniowy przedniego korze. 


	nią policzkowego jest rozdwojony albo częściowo, albo wzdłuż całego swego przebiegu. 
Pozostałe korzenie mają przewody pojedyncze. 
Z ąb trzonowy górny drugi. 
Korona drugiego górnego zęba trzonowego występuje w trzech typowych poslaciach. 
Posłać pierwsza jest prawie wiernym powtórzeniem formy pierwszego zęba Ozonowego. 
Stopniowa redukcja tylnego guzka językowego prowadzi do drugiej postaci, uóiguzkowej. 
W typie tym pierwotnie przedni guzek językowy który teraz jest jedynym guzkiem językowym, przesuwa się ku tyłowi:korona na przekroju przybiera ksztaB lójłęla. 
Forma Ja występuje mniej więcej w połowie przypadków. 
W postaci trzeciej korona jest silnie spłaszczona i na przekroju przybiera kształt. 
	Buce. 
	Z my. 
	Buce. 
	liny. 
	Mes. 
	Mes. 
	Ryć. 
49. 
Prawy górny ząb trzonowy drugi:widok od strony policzkowej(a), od przodu(b)i od dołu(c)(paw. 
P/, x). 
	owalu, którego długa oś jest ustawiona skośnie, kierując się od strony przedniej i policzkowej do tylnej i językowej. 
Guzek przedni językowy zbliża się do guzka tylniego policzkowego. 
W krańcowych przypadkach guzki te mogą się z sobą zlewać, a wtedy z zęba czteroguzkowego powstaje ząb lrójguzkowy. 
Ta trzecia forma występuje mniej więcej w 5 do 10%przypadków. 
Słaby guzek nieprawidłowy(Ca 3 rabeUa)zdarza się na ogół rzadko. 
Korzenie przypominają swą budową korzenie pierwszego zęba trzonowego, tylko ich zlewanie się występuje częściej. 
W przeciwieństwie do pierwszego zęba trzonowego tutaj przedni korzeń policzkowy zazwyczaj łączy się z korzeniem językowym. 
Korzenie są słabsze niż w pierwszym zębie i rozbieżność ich przebiegu jest mniejsza. 
Ząb trzonowy górny trzeci albo górny ząb mądrości wuzębieniuludzkimjest najbardziej zmienny pod względem kształtu i wielkości. 
Uzasem może on być nie mniejszy niż drugi ząb trzonowy, czasem występuje jako mały, szczątkowy, pieniek czasem wreszcie nie rozwija się wcale(IB-l 9'%). 
Najczęściej ząb mądrości ma postać tró(guzkową z dwoma guzkami policzkowymi i jednym językowym:obok tej formy zdarzają się typy czteroguzkowe lub wieloguzkowe(aż do 8)oraz postacie o koronie spłaszczonej jak w drugim trzonowcu. 
Tak samo zmienna jest liczba korzeni. 
Pierwotna liczba trzech korzeni przez rozszczepienie przedniego korzenia policzkowego lub korzenia. 
	Ryć. 
50. 
Prawy górny ząb mądrości:widok od strony policzkowej(a), od przodu(b)i od dołu(c)(paw. 
P/ę-). 
	ąwzykowego może zwiększyć się do czterech, bardzo rzadko nawet do pięciu:czasami ągzystkie korzenie zlewają się w większym lub mniejszym stopniu w jeden. 
Zmienny jest ęwnież kształt komory zęba i liczba przewodów korzeniowych, która może być zmniejgzonado dwóch, a w rzadkich przypadkach nawet do jednego. 
Rozróżnianie prawych i lewych górnych zębów trzonowych nie jest trudne. 
Należy jrać pod uwagę różnice między przednim i tylnym korzeniem policzkowym, cechę korzejia, cechę krzywizny i ukształtowanie guzków. 
Zęby trzonowe dolne(ryć, 5 l-53). 
Jak już wspomniano, kształt koron górnych zębów trzonowych jest romboidalny, korony dolnych trzonowych mają zaś kształt podłużnego prostokąta(ryć. 
55):Gnę. 
	Buce. 
	*cRyć. 
	51. Prawy dolny ząb trzonowy:widok od strony policzkowej O), od przodu(1)i od góry(c)(paw. 
	Pa x). 
	są one dłuższe od przodu ku tyłowi. 
Każdy z dolnych trzonoweów może mieć 5 lub 4 guzki. 
Na zębach czteroguzkowych bruzdy międzyguzkowemają kształt krzyża o jednym ramieniu biegnącym poprzecznie w kierunku policzkowa-językowym, a drugim-podłużnie w kierunku prostopadłym do poprzedniego. 
Na zębach pięcioguzkowych tylny koniec ramienia podłużnego jest rozszczepiony i obejmuje piąty, tylny guzek. 
Zęby mają po dwa korzenie, przedni i tylny. 
Komora zęba jest obszerna i leży głównie w jego szyjce. 
Zęby trzonowe dolne są mniej zmienne niż górne. 
Jeżeli zachodzi redukcja liczby guzków, to dotyczy ona części policzkowej tylnego odcinka korony, w górnych natomiast-tylnego odcinka części językowej. 
Z ąb trzonowy dolny pierwszy ma najczęściej(85-95'%)czworokątny obwód Korony i 5 guzków na powierzchni żucia. 
W pozostałych przypadkach występują 4 guzki:rzadko liczba ich dochodzi do 6. 
Guzek piąty jest położony na tylnym końcu powierzchni żucia, nieco przesunięty policzkowa:guzek szósty, jeżeli występuje, jest wciśnięty między oba guzki policzkowe. 
Jeżeli oba guzki występują jednocześnie, korona jest sześcioguzkowa. 
Z 5 guzków 3 zawsze leżą po stronie policzkowej, dzięki czemu powierzchnia policzkowa korony jest nieco uwypuklona. 
Guzki językowe są mniejsze, lecz wyższe od policzkowych:piąty guzek tylny jest najmniejszy. 
U małp człekokształtnych wszystkie Ozy zęby trzonowe są pięcioguzkowe. 
Ramię poprzeczne bruzdy nie kończy się na powierzchni żucia tak jak ramię podłużne, lecz przedłuża się nieco na powierzchnię językową i policzkową. 
Na tej ostatniej może sięgać do połowy wysokości korony i często koń. 


	*zy się małym wgłębieniem(foramen cecumS, miejscem, w którym często rozpoczyna się nóchnica zęba. 
Ramię podłużne bruzdy, oddzielające guzki językowe od policzkowych de dochodzi do przedniego brzegu korony, kończy się ono małym dołkiem(fotea mteior). 
Część tylna podłużnego ramienia bruzdy rozdwaja się zazwyczaj, jak wyżej zamaczano, i obejmuje 5 guzek(ryc. 
55). 
Oba korzenie, przedni i tylny, są spłaszczone w kieruniku przednio-tylnym i na swych przednich i tylnych powierzchniach są podłużnie wyżłobione. 
Oba mają wyraźną cechę korzenia:korzeń tylny, słabszy, jest silniej i równomierniej pochylony ku tyłowi niż przedni. 
Trzeci korzeń w dolnym M. występuje bardzo rzadko i wtedy odgałęzia się od tylnego korzenia ku stronie językowej. 
Korzeń tylny ma jeden przewód korzeniowy. 
Korzeń przedni u młodycn osób ma również pojedynczy przewód:u starszych jest on zwykle podzielony na dwa. 
Oba korzenie biegną znacznie mniej rozbieżnie niż w górnych zębach trzonowych. 
Z ą b trz o nowy d olny drugi ma koronę mniej wydłużoną od pierwszego i najczęściej 4 guzki na powierzchni żucia oddzielone od siebie bruzdą w kształcie krzyża. 
Również na tym zębie poprzeczne ramię bruzdy wcina się nieco w powierzchnię językową i policzkową wytwarzając na tej ostatniej mały otwór ślepy:koniec przedni ramienia podłużnego wytwarza również i tu mały dołek(fotce interior). 
Korzenie i komora zęba trzonowego dolnego drugiego mają kształt podobny do pierwszego, tylko tutaj zrastanie się korzeni występuje częściej i kanał korzenia przedniego często bywa pojedynczy. 
	Z wiy. 
	Buce. 
	Z lag. 
	Buce. 
	Mes. 
	, z)Mes. 
	Ryc. 
52. 
Prawy dolny ząb trzonowy drugi:widok od strony policzkowej(d), od przodu(b)i od góry je)(paw. 
I/ą x). 
	Ząb trzonowy dolny trzeci, czyli dolny ząb mądrości, jest bardzo zmienny, choć w znacznie mniejszym stopniu niż górny. 
Jest on mniejszy od drugiego dolnego zęba trzonowego, jednak większy od górnego zęba mądrości. 
Mniej więcej w połowie przypadków jest czteroguzkowy, rzadziej(W%)pięcioguzkowy. 
W pozostałych przypadkach występują postacie tró(guzkowe lub też o zwiększonej liczbie guzków(aż do T. 
	Ryc. 
53. 
Prawy dolny ząb mądrości:widok od strony policzkowej(a), od przodu(b)i od góry(c)(paw. 
P/ą x). 
	Taberculum, demale'. 
	T uberculum gema je. 
	Tuberculurn a n*ma*e. 
	Ryć. 
54. 
Uzębienie szczęki prawej, d-schematyczne wzoĘy przekrojów poprzecznych przez korzenie zębów, siekacza, kła, przedtrzonowego i trzonowego, linią przerywaną YH 8 YYP 9 óóóYFYĘByó hĘŃY łóYŃ. ??
RYó. 
FM'?
ĘXŃB'??
Ń Ń?ócj?
YX ł 68 Y%?
RYB?
8'BY?
	""ćg"gggg'Z'gógX gggW?. 
	''XXX'Ę?. 
	"'6 Wy Ę?
WgWóY????'co'?'. . ?ęY'W W nych przez korzenie zębów:siekacza, kła, przedtrzoriowego i trzonowego. 
******ggY?ągg'. 
"'Wg'g"?g??""'%. g. ?
Ę Śg"?
"WY 6, 6. 'ggg?'g???
. XWX". 
W?
6%padków występuje jeden przewód korzeniowy przedni i jeden tylny, rzadko tylko jeden brzewód o kształcie letkowalym. 
W rzadkich przypadkach korzenie dolnego zęba mądrości mogą obrastać kanał żuchwy, obejmując przebiegające w nim naczynia i nerw zębo 4 oło 9 y dolny Przy usuwaniu zęba mogą one być silnie uszkodzone, co powoduje krwo. 


	Zęby mleczne W skład uzębienia mlecznego w szczęce i żuchwie z prawej i lewej strony wchodzą po dwa siekacze, jeden kieł i dwa zęby trzonowe(ryc. 
	56). 
Z Z/Tuberculum molare R 8 h. 
	W enćes SUDBŃO(84. 
	*e*irłeriot e 4. 
	Ryc. 
	56. Prawe zęby mleczne:widok od strony wargowej i policzkowej(paw. 
	P/, x). 
	Pierwsze zęby mleczne(dentes decidui)wyrzynają się w drugiej połowie pierwszego roku życia dziecka:do 30 miesiąca wyrzynają się wszystkie zęby mleczne, 10 górnych i 10 dolnych. 
Do 6 roku życia zęby mleczne są jedynym uzębieniem. 
Od tego czasu do 13 roku życia wyrastają kolejno zęby stałe:część ich wyrasta w dalszych odcinkach wyrostków zębodołowych, część zaś wyrzyna się na miejscu zębów mlecznych. 
Od 7 do 12 roku życia uzębienie składa się częściowo z zębów mlecznych, częściowo z zębów stałych. 
Przy wymianie zębów korzenie w większej części zanikają:z tego powodu ząb mleczny rozluźnia się w zębodole i wypada prawie bez bólu i krwawienia. 
Zęby mleczne, z wyjątkiem zębów trzonowych, mają w zasadzie kształt podobny do zębów stałych, są od nich jednak w ogóle znacznie mniejsze i delikatniejsze. 
Szkliwo ma barwę białą z odcieniem niebieskawym. 
Przed przejściem korony w szyjkę szkliwo zębów mlecznych jest znacznie zgrubiałe, wskutek czego szyjka jest wyraźnie odgraniczona. 
Przypomina to podobne zgrubienie(cmgulum)u ssaków. 
Korony siekaczy i kłów są stosunkowo szersze i krótsze w porównaniu z koronami zębów stałych i dlatego uzębienie mleczne oglądane od przodu wydaje się niższe od uzębienia stałego. 
Korzenie zębów trzonowych mlecznych są ustawione silnie rozbieżnie, ponieważ obejmują duże zawiązki zębów stałych. 
Komora zęba przechodzi bez wyraźnej granicy. 
	w przewód korzeniowy, który zwęża się ku szczytowi korzenia. 
Zęby jajeczne są ustawione bardziej pionowo niż zęby stałe:mają one na ogół kształt mniej od nich zmienny. 
Różne hipotezy starają się ustalić stosunek zębów trzonowych stałych do uzębienia jajecznego. 
Nie wiemy, czy są to zęby mleczne, które zostały włączone do uzębienia stałego, czy też są to zęby stałe, które nie mają odpowiedników w uzębieniu mlecznym. 
zwrócono uwagę na to, że odległy przodek człowieka miał zapewne trzy zęby przedtrzogowe, tak jak dzisiaj jeszcze mają małpy szerokonose, i że trzeci trzonowiec mleczny, gtóry by odpowiadał temu P-stałemu, stał się zębem stałym. 
Siekacze mleczne. 
Korony siekaczy mlecznych są zupełnie podobne go stałych. 
Na powierzchni językowej znajduje się zawsze duży, nie zróżnicowany guzek zębowy(tubercuhm dentdle). 
Trójząbkowa budowa krawędzi siecznej młodych siekaczy stałych tu nie występuje:tylko górne siekacze mleczne zamiast ząbków mają falisty brzeg sieczny. 
Korzeń górnego przyśrodkowego siekacza mlecznego jest nieco spłaszczony od przodu do tyłu, korzenie pozostałych siekaczy są okrągłe. 
Cecha krzywizny jest bardzo wyraźna. 
Cecha korzenia wyraźnie występuje w górnych zębach, w dolnych natomiast nie zawsze jest zazna CZOOBKłymleczne. 
Kły uzębienia mlecznego podobne są do kłów stałych. 
Cecha krzywizny jest bardzo wyraźna:korzenie są okrągłe i odchylone w kierunku pierwszego zęba trzonowego. 
Zęby trzonowe mleczne. 
Z całego uzębienia tylko zęby trzonowe mleczne różnią się od zębów stałych. 
Mają one wygląd podobny do zębów trzonowych stałych i stąd pochodzi ich nazwa, choć zajmują miejsce zębów przedtrzonowych. 
	Ząb trzonowy mleczny górny pierwszy występuje w dwóch postaciach. 
Albo korona jego(zwłaszcza powierzchnia żucia)jest podobna do korony pierwszego słałego zęba przedtrzonowego:wtedy powierzchnia żucia jest prawie trójkątna, a strzał Kawo położona bruzda oddziela guzek policzkowy od językowego. 
Albo powierzchnia żucia jest czworokątna, wydłużona w kierunku przednio-tylnym, guzek policzkowy przybiera kształt krawędzi, a ku tyłowi od guzka językowego występuje drugi, mniejszy kzek. 
Jest to postać zbliżona do zęba trzonowego stałego. 
Cechą szczególną obu po@acijest tępa guzkowata wyniosłość, tzw. guzek trzonowy(tuberculum molareS, połoWótuż przy szyjce zęba z przodu na powierzchni policzkowej korony. 
Guzek len wy@gpujestale u szympansa. 
Obie formy różnią się także od zębów przedtrzonowych tym, *e mają trzy korzenie, jeden językowy i dwa policzkowe, tak jak stałe zęby trzonowe. 
@zek nieprawidłowy(Carabella)występuje mniej więcej w IO'%przypadków. 
/4 b trzonowy mleczny górny drugi pod względem liczby i układu guzków Waz korzeni jest podobny do pierwszego stałego zęba trzonowego górnego. 
Guzek niePFawidłowy(Carabella)występuje nawet częściej niż na tym ostatnim. 
849 trzonowy mleczny dolny pierwszy ma czworokątną powierzchnię żu 9 ł 8. 
nieco wydłużoną od przodu do tyłu. 
Ma ona 4 lub 5 guzków-2 językowe i 2 lub ł@ższe guzki policzkowe:jedne od drugich są oddzielone bruzdą strzałkową. 
Ząb ten 99-wet powierzchni policzkowej ma analogiczną wyniosłość(tuberculum molareS, co 8986 pierwszy. 
Ma on dwa korzenie, przedni i tylny, i pod tym względem, jak w ogóle pP 9 Względem ogólnej budowy, odpowiada dolnemu stałemu zębowi trzonowemu. 
Fterwszy górny i pierwszy dolny ząb trzonowy mleczny nie są podobne do zębów sta 99@występujących na ich miejscu, lecz do stałych przedtrzonowych zębów małp człeka. 


	ę-ziąltnych. 
U łych bowiem na obu szczękach występują guzki trzonowe boczne, a poza jęą trzy korzenie w szczęce i dwa w żuchwie. 
ząt trzonowy mleczny dolny drugi mało różni się od pierwszego dolnego ąą+ego zęba trzonowego. 
Na powierzchni policzkowej zaznacza się bardzo słaby guzek g-zonowy. 
Korona jest wydłużona w kierunku strzałkowym i na swej powierzchni żucia jją 5 guzków:3 po stronie policzkowej, 2 po stronie językowej. 
Dwa korzenie, przedni i tylny, silnie się rozchodzą. 
	Osadzenie zębów w szczękach Korzenie zębów wchodzą głęboko w odpowiadające im zębodoły gyc, 57). 
	Zębodoły są nieco większe od korzeni. 
Pomiędzy korzeniem a ścianą zębodołu znajduje się szczelinowata przestrzeń, w warunkach prawidłowych szerokości mniej więcej 0, 1 do 0, 3 mm, wypełniona warstwą tkanki łącznej, która stanowi, jak wyżej zaznaczono, tzw. 
	@-Fibrae gingwodentales. 
	'Fibrze gingwales circulares. 
	, ś. 
	Fibrze aheoloderta(es. 
	Ryc. 
	57. Osadzenie zęba. 
	Schemat wzorowany na Benninghofiie(paw. 
	3-). 
	j z ęb n ą(periodontium). 
Ozębna silnie spaja korzeń zęba ze ścianą zęąyodołu, jest więc rodzajem więzozrostu, który z dawna nosi nazwę wklinowania(gomphosis:gomphos-gwóźdź, klin:t. 
T. 
	Włókna ozębnej. 
Łącznotkankowe włókna ozębnej jako włókna Sharpeya wchodzą y jednej strony w utkanie korzenia, z drugiej-w obręb utkania kostnego ścian zębodoju. 
Między poszczególnymi pęczkami tych włókien pozostają wolne przestrzenie wypełjionewiotką tkanką łączną, silnie unerwioną i unaczynioną. 
Mocne pęczki włókien ozębnej(ńbrde alteolodemd(esS, jako zespół noszące nazwę więzadła zębodołów o-zębów ego(desmodontium s. ligamentum alteolodentajef), przybierają różny kierunek. 
W bliższej części zębodołu(w części zbliżonej do szyjki)kierują się one 1)skośnie ku górze, następnie biegną 2)poziomo:wreszcie od ściany zętodołuzstępują 3)skośnie ku dołowi tym wyraźniej, im bardziej zbliżają się do wierzchołgakorzenia(ryc. 
57). W ten sposób ząb jest sprężyście zawieszony w zębodole. 
Przy siljymzwarciu zębów nie przenosi się ciśnienie, które mogłoby doprowadzić do zaniku zębodołu, lecz pociąganie rozkładające się na dużą powierzchnię:wierzchołek korzenia zęba jest szczególnie odciążony od ucisku. 
Dzięki temu urządzeniu więzadłowemu ząb jest umocowany w zębodole, a jednocześnie zachowuje pewną ruchomość. 
Przez ucisk podczas żucia ząb zostaje nieznacznie wciśnięty w głąb zębodołu:po ustaniu ucisku ząb sam przez się powraca do poprzedniego położenia. 
Ruchy te są oczywiście bardzo nieznaczne. 
Zapalenie ozębnej powoduje wysuwanie się zęba z zębodołu. 
W obrazie mikroskopowym na przekroju poprzecznym zęba i zębodołu widzimy, że włókna ozębnej nie przebiegają w linii prostej od zębodołu do korzenia, lecz mają kierunek nieco wygięty lub nawet styczny:przeciwdziałają więc ruchom obrotowym zęba i ruchy te mogą być wykonywane tylko w minimalnym stopniu. 
Włókna dziąsła. 
W osadzeniu zębów udział biorą nie tylko powyższe włókna ozębnej(ńbrde dlteolodenta(es), ale również włókna dziąseł(ryc. 
57). 
W utkaniu dziąsła można odróżnić:1)włókna okrężne(ńbrae gmgitdles circularesS, które obejmują szyjkę zęba, 2)włó kn a dz i ą słowo-z ęb owe(fbrde gmgitodenta(es), które rozpoczynają się w dziąsłach i przyczepiają do szyjki przebiegając promieniście, i 3)włókna między z ę b o w e(ńbrde mterdentalesS, które łączą powierzchnie styczne szyjki sąsiednich zębów(na ryc, 57 niewidoczne). 
Jest rzeczą ważną, żeby dziąsła miały silne napięcie(turgor), mocno obejmowały szyjkę zęba, odgraniczały i chroniły wejście do zębodołu. 
Jeżeli dziąsła obniżają się, może nastąpić przewlekłe zapalenie ozębnej, zmiany w brzegach zębodołów(pcrodontosis)i wreszcie utrata zęba. 
Vrządzenie, które umocowuje zęby i które wraz z kością zębodołu tworzy jeden zespół czynnościowy, musi być w dostatecznym stopniu czynne, żeby zachować swoją odporność. 
I tutaj daje się zastosować zasada o trofiszoymdziałaniu czynności. 
Uzębienie, które otrzymuje tylko miękki pokarm, staje się mało czynne i ulega osłabieniu. 
Ozębna zębów mlecznych jest grubsza i mniej odporna niż ozębna uzębienia stałego. 
leżeli ząb usunięty umieścimy w zębodole powtórnie przy zachowanej ozębnej, to połączenie się wznawia, ale sam ząb jest martwy. 
Jeżeli ozębna nie jest zachowana, to może nastąpić skostnienie i zniekształcenie korzenia. 
Wamień nazębny, utworzony z soli wapniowych, bakterii, grzybków, komórek nabłonłBwychi innych składników śliny, osadza się wtórnie na zębach. 
Szczególnie obficie wyFWpujeon na powierzchni wewnętrznej dolnych siekaczy i na powierzchni zewnętrznej 89 Oych zębów trzonowych, w pobliżu ujścia przewodów dużych gruczołów ślinowych. 
	Uzas wyrzynania się zębów Wymiana zębów nie jest powtórzeniem tego samego procesu. 
Jest 98 a konieczna, ponieważ zęby pojawiają się od razu w swej ostatecznej óóelkości:zęby dorosłego byłyby więc zbyt duże dla szczęki noworod. 


	ka. 
Mniejsze i mniej liczne zęby mleczne zachowują się dopóty, dopóki duże zęby stałe nie znajdą miejsca w szczęce i żuchwie. 
Z chwilą całkowitego wyrżnięcia się uzębienia mlecznego(po 2 roku życia)przednia część szczęki i żuchwy osiąga już swą ostateczną wielkość. 
Dalsza część przedłuża się następnie ku tyłowi, robiąc miejsce dla zębów trzonowych. 
Na ogół wymiana zębów(wraz z wyrżnięciem się zębów trzonowych)trwa od 7 do 13 roku życia:tylko ząb mądrości wyrzyna się znacznie później, między 17 a 30-35 rokiem życia. 
Noworodek nie ma ani jednego zęba, który by się wydostał na powierzchnię dziąsła. 
Zarówno jednak w szczęce, jak i w żuchwie noworodka oprócz wszystkich 10 zębów mlecznych, znajdujących się w różnym stopniu rozwoju, kryją się zawiązki stałych siekaczy, kłów, pierwszych zębów trzonowych i pierwszych przedtrzonowych. 
Korony zębów mlecznych noworodka są już w zupełności rozwinięte, a tworzenie się korzeni jest dopiero zapoczątkowane. 
Po wyrżnięciu się zębów mlecznych następuje dalsze wapnienie korzeni. 
Przerzynanie się zębów przez dziąsła odbywa się w stałej kolejności, ale czas, w którym każda para zębów się wyrzyna, podlega dużej zmienności osobniczej. 
Zęby żuchwy wyrzynają się wcześniej niż odpowiednie zęby szczęki:dotyczy to zarówno zębów mlecznych, jak i stałych. 
U dziewczynek zęby wyrzynają się wcześniej niż u chłopców:w uzębieniu stałym różnica ta wynosi średnio 4, 5 miesiąca. 
Pojawianie się zębów mlecznych rozpoczyna się wyrzynaniem przy środkowego siekacza, a kończy wyrzynaniem drugiego zęba trzonowego mlecznego. 
Kolejność wyrzynania się zębów przerywa tylko kieł, który występuje dopiero po pierwszym zębie trzonowym mlecznym. 
Pierwszym wyrzynającym się zębem uzębienia stałego jest ząb trzonowy pierwszy, po czym dopiero dalsze wyrzynanie postępuje równomiernie od przyśrodkowego siekacza do trzeciego zęba trzonowego:tylko kieł, tak jak w uzębieniu mlecznym, wyrzyna się później, mniej więcej jednocześnie z drugim zębem przedtrzonowym. 
Czas i kolejność wyrzynania się zębów mlecznych Siekacze przyśrodkowe w 6-9 miesiącu życia Siekaczeboczne w 8 Zęby trzonowe pierwsze w 12 Kły wló/ębytrzonowedrugie wZllZmiana uzębienia. 
Na uwagę zasługuje opóźnione wyrzynanie się kła, które tłumaczy się tym, że zawiązek kłów znajduje się znacznie głębiej od pozostałych zawiązków zębów, wymaga więc więcej czasu do osiągnięcia wolnej przestrzeni w szczęce i żuchwie Jednoroczne dziecko miewa zwykle 8 zębów, półtoraroczne-16, dwu i półroczne pełne uzębienie mleczne. 
Już podczas wytwarzania się uzębienia mlecznego rozpoczyna się wapnienie koron zgbów stałych. 
U noworodka wierzchołki guzków pierwszych zębów trzonowych są już zwapniałe. 
W końcu pierwszego roku życia rozpoczyna się wapnienie pierwszych trzech zębów, a w 5 roku życia wszystkie korony lub ich większa część, z wyjątkiem zęba m 48 drości, są już wytworzone. 
	Jako pierwszy ząb uzębienia stałego wyrzyna się w ciągu 6 roku życia pierwszy ząb trzonowy, tzw. sześcioletni, zwykle wpierw dolny, i funkcjonuje w ciągu kilku lat wspólnie z trzonowymi mlecznymi. 
W ciągu 7-8 roku(lub nawet od 6)wypadają przyśrodgowesiekacze mleczne i bezpośrednio potem wyrzynają się ich zęby zastępcze w żuchwie, a następnie w szczęce. 
W rok później występują siekacze boczne(8-9 rok), następnie pierwsze przedtrzonowe(10-11 rok), później drugie przedtrzonowe i kły(11-12 rok), wreszcie drugie trzonowe(IZ-l 4), tzw. zęby dwunastoletnie:ze znacznym opóźnieniem, jako ostatnie wyrzynają się zęby mądrości. 
O ile zęby mleczne wyrzynają się mniej więcej w ciągu 2 lat, to wyrzynanie się zębów stałych trwa około lat 18. 
Czas i kolejność wyrzynania się zębów stałych Trzonowe pierwsze w 6-7 roku życia Siekacze przyśrodkoweSiekacze boczne Przedtrzonowe pierwsze Kły Przedtrzonowe drugie Trzonowe drugie Trzonowe trzecie Korzenie zębów mlecznych osiągają pełną długość w 2-4 roku życia. 
W tym wieku rozpoczyna się też zanik korzenia siekacza przyśrodkowego. 
Korzenie zębów stałych osiągają pełną długość począwszy od 10 roku życia. 
	Uzębienie jako całość. 
Uzębienie zamknięte. 
Jeżeli uzębienie jest w całości zachowane, to człowiek ma zamknięte oba szeregi zębów. 
Pozostałe ssaki mają przynajmniej w jednym miejscu rozstęp, czyli przestrzeń międzyzęb ową(diastemu):u małp wyższych leży ona do. 
	10 lar. 
	f lar. 
	Ś 99 oro 3 gi. 
	1 rok. 
	Noworodek. 
	rwa eVy. 
	m ies*c*. 
	Ryc. 
	58. Schemat wapnienia zębów mlecznych:wg Raubera-Kopscha. 
	***r. 
	Ryc. 
	59. Schemat wapnienia zębów stałych:wg Raubera-Kopscha. 


	przodu lub do tyłu od kła:u gryzoni i jednokopytnych przestrzenie te są szczególnie duże. 
	U człowieka zęby obu szczęk prawie zupełnie przylegają do siebie. 
Wspomnieliśmy wyżej, że między dwoma sąsiadującymi zębami znajduje się tylko mała, trójkątna przestrzeń skierowana podstawą ku szczęce lub żuchwie, wypełniona brodawką międzyzębową dziąsła. 
Nad nią aż do powierzchni żucia w prawidłowym uzębieniu jest zachowana jedynie wąska, drobna s zez et i na m iędzyzęb o wa. 
Szczeliny te przepuszczają płyny czy powietrze:mogą się w nich skupiać, jeżeli zęby nie są czysto utrzymywane, resztki pokarmów będące dobrym podłożem odżywczym dla drobnoustrojów niebezpiecznych dla zębów. 
Zamknięty szereg zębów ma znaczenie nie tylko z punktu wi. 
	87 O Ryc. 
	60. Uzębienie Z'/y-rocznego dziecka:widok od strony prawej. 
Korzenie zębów mlecznych i zawiązki zębów stałych odsłonicie w szczękach. 
Zęby mleczne oznaczone małymi literami, stałe-wielkimi. 
Ze zbiorów Zakładu Anatomii Prawidłowej AMG(paw. 
I/. 
	*****s 4. 
	I Af 7. 
	JI sjfO 07(. 
	Ryć. 
61. 
Przekrój czołowóprzez uzębienie stałe. 
Zwą(cle zębów trzonowych. 
Pół schemat wg E. 
Muhlreitera. 
	jzenia kosmetycznego, lecz również dla mowy artykułowanej:sprawdzianem tego jest zmieniona mowa osoby, której zęby zostały usunięte lub wypadły. 
Kształt łuku zębowego, kierunek i zwarcie zębów. 
Szereg zębów, zarówno górnych, jąk i dolnych, jest ustawiony w linii łukowatej. 
Łuk zębów dolnych tworzy krzywą zbliżaną do paraboli, górnych-do połowy elipsy. 
Ponieważ zęby górne i dolne są różnego ggztałtu i wielkości, powierzchnie i krawędzie żucia jednoimiennych zębów nie przylejąjądo siebie tymi samymi miejscami, lecz są w stosunku do siebie nieco przesunięte. 
yzajemny stosunek zębów szczęki i żuchwy podczas ich zetknięcia się w położeniu niej-uchomym nazywamy z w a r c i e m z ę b o w(occlusio dentium), natomiast podczas ruchu jap, żucia)-zgryz em(drticuluio dentium). 
Zgryz jest stanem dynamicznym szczęk zwarcie-sianem statycznym. 
Zwarcie zębów w warunkach prawidłowych odbywa się w ten sposób, że zęby górne, których oś długa(pionowa)biegnie nieco skośnie na zewnątrz i ku dołowi, wystają na zewnątrz nad dolnymi, których długa oś kieruje się bardziej do wewnątrz i ku górze gye. 
62). 
Przednie zęby(siekacze i kły)górne przykrywają więc nieco od przodu zęby golnę:guzki policzkowe pozostałych zębów(tylnych)górnych zachodzą na zewnątrz od wdpowiednich guzków zębów dolnych, guzki zaś językowe tychże zębów górnych przylegąjądo bruzdy położonej między guzkami policzkowymi a językowymi zębów dolnych. 
laka postać zwarcia występuje najczęściej(ryc. 
62). 
Nie tylko z boku na bok, ale również w kierunku od przodu do tyłu oba szeregi zębów są przesunięte w stosunku do siebie. 
Ponieważ szczególnie siekacze górne są znacznie szersze od dolnych, więc np. górny kieł układa się między kłem dolnym a dolnym pierwszym zębem przedtrzonowym, stykając się z obu tymi zębami:również górne zęby przedtrzonowe i trzonowe są przesunięte do tyłu:tylko górny ząb mądrości, mniejszy od dolnego, nie wystaje bardziej do tyłu niż dolny. 
Tak ukształtowane zwarcie zębów powoduje ścisłe przyleganie zębów górnych i dolnych(ryć. 
62). 
Płaszczyzna żucia wszystkich zębów szeregu górnego i dolnego opada w kierunku języka. 
Wierzchołki korzeni zębów górnych tworzą węższy łuk niż brzegi sieczne i guzki policzkowe. 
Odwrotnie jest w żuchwie, gdzie brzegi sieczne i guzki policzkowe tworzą łuk węższy niż wierzchołki korzeni(ryc, ól). 
Antagonizm zębów. 
Z powodu opisanego powyżej przesunięcia obu szeregów zębów w kierunku podłużnym największy wymiar policzkowa-językowy górnego zęba leży między dwoma przeciwległymi zębami dolnymi i odwrotnie(ryc. 
63). 
Przy zwartych szczękach każdy ząb sęka się więc z dwoma zębami przeciwległej szczęki. 
Podczas żucia współdziała grupa składająca się z trzech zębów. 
Zęby jednoimienne szczęki i żuchwy w każdej takiej grupie trójkowej są anitagonistami głównymi, trzeci ząb grupy nazywamy antagonistą wtórnym. 
Tego rodzaju podział pracy odciąża poszczególny ząb. 
Tylko dwa zęby każdej strony mają po jednym antagoniście, a mianowicie górny ząb mądrości, który 44 czy się tylko z dolnym zębem mądrości, i 4 olny siekacz przyśrodkowy, łwĘy l 4 czysię tylko z górnym siekaczem przyśPO Qkrwyrcj. 
	9992 Zęby obu szczęk z odsłoniętynu Korzeniami. 
	Widok od strony lewej. 


	Postacie zwarcia. 
Zaznaczyliśmy wyżej, że zęby szczęki najczęściej zachodzą na zęby żuchwy. 
Te ostatnie są z zewnątrz przykryte przez pierwsze:np. siekacze dolne są przykryte przez górne na przestrzeni 1-3 mm(ryc. 
63). 
Taką postać nazywamy:1)zwarci em nożycowa tym(psdlidodonhdpsmis-nożyce). 
W Europie występuje ono najczęściej, mniej więcej w 80%przypadków, u Chińczyków i Japończyków znacznie rzadziej(około MP%), a u wielu innych grup etnicznych jeszcze rzadziej. 
Oprócz zwarcia nożycowatego postacią również prawidłową, choć w Europie znacznie rzadszą, jest tzw. 2)zwarcie obcęgów ate(labidontid:ldbis-obcęgi). 
W tej postaci zwarcia siekacze stykająsię z sobą jak brzegi sieczne obcęgów, a guzek stawowy stawu skroniowa-żuchwowego jest przeważnie niski(t. 
I). 
Zdarza się, że siekacze górne płasko występują do przodu i dachówkowato przykrywają dolne:taki typ nazywamy 3)dachówkowa tym(stegodontia:steges dach):spotykamy go dość często(3 P%)u Chińczyków i Japończyków. 
	Ryć. 
63. 
Zamknięte szeregi zębów:widok od dołu. 
Zęby górne-ciemne, zęby dolne)BSOC. 
	Czasami żuchwa jest znacznie skrócona, wskutek czego dolne siekacze są o 3-10 mmcofnięte od górnych i nie są przez nie przykryte:zwarcie tego typu 4)tyłozwarcie(opisthodontic opisthen s z tyłu)występuje w Europie bardzo rzadko(około I%)i jest stanem patologicznym. 
Nieco mniej rzadkie są postacie zwarcia, również nieprawidłowe, w których przednie zęby dolne wskutek nadmiernego rozwoju żuchwy występują do przodu od przednich zębów górnych, a dolne trzonowe wysuwają się bocznic spod górnych:jest to tzw. 5)przód ozwą reje(progenic lub lepiej prodentic). 
Do form nienormalnych i bardzo rzadkich należy również 6)zwarcie otwarte(hidtodontia:hiatus-szczelina), w którym między górnymi a dolnymi zębami przednimi przy zwartych szczękach pozostaje otwarta szczelina, mogąca sięgać ku tyłowi aż do P. 
Zdarzają się również asymetryczne postacie zwarcia, tzw. krzyż owe(lmerogenid):nie stanowią one oddzielnej postaci, lecz występują czy to w formie połowiczego przodozwarcia, czy też tyłozwarcia. 
Odmiany i zboczenia uzębienia mogą być dziedziczne lub nabyte. 
Ich rodzinne występowanie zostało stwierdzone u wielu pokoleń. 
Dużą rolę odgrywają poza tym inne czynniki, jak przedwczesne usuwanie zębów mlecznych, zboczenia uzębienia dziecięcego itp. 
Należy pamiętać, że uzębienie stanowi tylko jedno ogniwo wspólnego układu, do którego należą szczęki, staw skroniowa-żuchwowy oraz mięśnie żwaczowe:uszkodzenia uzębienia wpływają na pozostałe części układu. 
Zużywanie się zębów. 
W miarę zużywania się koron na krawędziach siecznych i na guzkach powierzchni żucia ściera się stopniowo warstwa szkliwa, która nie może się na nowo wytwarzać. 
Na powierzchni tej ukazują się miejsca o zabarwieniu jasnobrązowym aż do ciemnobrązowego wskutek obnażania się zębiny. 
Zabarwienie jasnobrązowe pochodzi z zębiny pierwotnej powstałej na samym początku rozwoju zęba, miejsca ciemnobrązowe odpowiadają zębinie wtórnej, zastępczej, powstałej później wskutek zużycia(ryc. 
64). 
Guzki żucia zanikają na zębach zużytych, a powierzchnia żucia zębów trzonowych i przedtrzonowych staje się. 
	-Zębina pierwotna. 
	-Zębina wtórna. 
	Ryc. 
64. 
Zużywanie się zębów. 
Pierwszy i drugi dolny ząb trzonowy prawy. 
Powierzchnia żucia. 
	ąjgęsła lub płaska. 
Przez to ścieranie się zębów korony stają się niższe, jednak wyrówjywczoząb zużyły wysuwa się nieco z zębodołu. 
Z tego powodu u osób młodych korona ą-swej części przyszyjkowej objęta jest jeszcze przez dziąsła, natomiast u osób starych widoczna jest nawet szyjka zęba. 
Wskutek pewnej ruchomości zębów w miejscach stycznych sąsiednich koron zębów, ą-pobliżu powierzchni żucia, powstają międzyzębowe p o I k a 1 ar c i a. 
Ta postać ścierajjtasię koron powinna by powiększać odległość między koronami:jednak zęby wędrują ga przodu. 
Taka wędrówka dostosowawcza odbywa się w większym stopniu wówczas, wąy powstają duże przerwy w uzębieniu. 
Zęby mogą więc nieco regulować swe położenie, -wtaszcza w młodym wieku:poszukują one styczności ze swymi sąsiadami i przeciw jgiałania antagonistów w celu zdobycia lepszego zwarcia. 
Najczęstszą przyczyną utraty zębów jest próchnica(caries). 
U zwierząt żyjących na gwobodzie jest ona znacznie rzadsza niż u zwierząt domowych, ale została stwierdzona nawet u mastodonta. 
	Uwagi morfologiczna-porównawcze i filogenetyczne. 
Pod względem budowy zęby są zasadniczo spokrewnione z włosami, piórami czy łuskami, ponieważ wszystkie te twory powstają z zespołu komórek ektodermalnych i mezodermalnych. 
Szczególnie uderzające podobieństwo zachodzi między łuskami rekina i jego zębami skórnymi, które oprócz całej powierzchni ciała pokrywają również odcinek ektodermalny jamy ustnej. 
Dlatego też zęby skórne możemy uważać za wyjściową postać właściwych zębów. 
Zgodnie z ich powstawaniem w skórze zęby są pierwotnie tworami powierzchownymi, które po krótszym lub dłuższym okresie działania wypadają i są zastępowane przez nowe. 
Dopiero wraz z ich rozbudową zawiązek nabłonkowy zęba wnika w głąb, a zęby po ukończeniu swego rozwoju występują ponownie na powierzchnię, z której pochodzą. 
Uzębienie polifiodontyczne. 
Jeszcze u ryb i płazów znaczne przestrzenie błony śluzowej jamy ustnej mają zdolność zębotwórczą:zdolność ta ogranicza się do brzegów szczęk dopiero u gadów, u których wytwarza się listewka zębowa, wspólny materiał twórczy dla zawiązków zębów. 
Ale w większości przypadków jeszcze nawet u gadów wymiana zębów jest prawie nieograniczona, ponieważ w ciągu całego życia z listewki zębowej wytwarza 34 się nowe generacje zębów, stale zastępując wypadające, zużyte zęby. 
Stan taki nazywamy po lift od ontycznym. 
U dziś żyjących ptaków nie występują nawet embrionalne zawiązki zębów, gdy tymczasem Archeopterga z epoki jurajskiej miał zęby podobne do zębów gadów. 
V ssaków, u których oprócz czynności chwytania i przytrzymywania zdobyczy zęby Po raz pierwszy nabyły również zdolność rozcierania(mielenia)pokarmów, następuje w związku z tym daleko idące morfologiczne zróżnicowanie zęba. 
Wymiana zębów jest Ograniczona tylko do dwu pokoleń. 
Z uzębienia polifiodontycznego powstaje difio*y*znełębr przedmleczne i zęby czwartego pokolenia. 
To, czy u ssaków i u człowieka można leszcze stwierdzić pozostałości uzębienia wielokrotnego, jest zagadnieniem nie rozwiązaAmU torbaczy były opisane zawiązki zębów, które poprzedzały zawiązki mleczne ł@6 re nawet wapniały, a następnie zanikały:byłyby to zawiązki pokolenia przedmleczPego(dentes prelactealesS. 
Również u człowieka doszukiwano się ich w najwcześniej śósh zawiązkach, jednak sprawa ta jest sporna. 
To sarno dotyczy zawiązków zębów Pwartego pokolenia(dentes postpermmentesS, które powstają po oderwaniu się zębów F 8 sh od ich podłoża:nigdy jednak nie zaznaczają się one wyraźniej i bardziej pewnie. 
Vzębienie homoio-i heterodontyczne. 
Nowo zdobyła czynność rozcierania pokarmów 99 pFowadziła również do podziału pracy:jedna grupa zębów służy do chwytania, druga. 


	do odgryzania kęsów, jeszcze inna do mielenia pokarmów. 
Z homal o dontycznegouz ęb i cni a gadów, składającego się z pierwotnej formy jednorodnych, stożkowatych zębów, powstała wyższa postać-uzęb i er i e het ero d on tycz re ssaków. 
Powstają różniące się od siebie grupy zębów:siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. 
Wraz z ograniczeniem wymiany zębów, z czynnością żucia i wzrastającym obciążeniem zęba zmienia się również jego umocowanie w szczękach. 
U gadów widzimy jeszcze połączenie kostne lub więzadłowe końca szczękowego zęba z kością szczęki:u ssaków rozwija się korzeń osadzony w szczękach i powstaje utrwalające go urządzenie. 
Nie wszystkie jednak ssaki mają uzębienie heterodontyczne, np. wieloryby wskutek procesów redukcyjnych zyskały wtórnie uzębienie jednokształtne. 
Nietoperze w swym rozwoju osobniczym mają oba filogenetyczne stopnie:zęby mleczne zbudowane są według typu homoiodontycznego, zęby stałe-według heterodontycznego. 
Jednak i tutaj równozębność mlecznego pokolenia zębów jest objawem rozwoju wstecznego. 
Szereg filogenetyczny korony zęba. 
W szeregu rodowym wraz ze zróżnicowaniem morfologicznym i czynnościowym wyodrębniają się coraz bardziej złożone postacie zębów(ryc. 
651. 
	Typ haplodonryczny. 
	*yp pro*o*d on*ycz ny. 
	Typ trójs(okowy. 
	Ryc. 
	65. Schemat rozwoju guzków korony zębów dolnych:pa-pdruconoid, pr-protoconoid, m-metaconoid, hg-hgpoconoid. 
	Schemat. 
	1. 
Typ haplodontyczny przedstawia najpierwotniejszą formę zęba:jest to ząb chwytny:cechuje go korona w kształcie stożka kończącego się jednym ostrym wierzchołkiem. 
Z punktu widzenia morfologicznego budowę kłów wszystkich ssaków możemy uważać za zbliżoną do typu haplodontycznego. 
2. 
Typ prof od ontyczny stanowi już wyższą formę zęba. 
Ma on tę samą budowę zasadniczą, na koronie jednak wytwarza się przedni i tylny ząbek boczny, a korzeń ma rynienkowate wyżłobienie jako oznakę późniejszego podziału. 
Guzek dodatkowy położony do przodu od głównego guzka(protoconus)niósł nazwę pdraconts(w żuchwie pdrdconoid), położony zaś do tyłu od guzka pierwotnego-metconus(w żuchwie memconoid). 
Wszystkie trzy stożki są amieszczone jeden na drugim. 
Typ ten występował u najstarszych wymarłych torbaczy. 
	z*b*d*******. 
	Typ tró(guzkowy. 
	Typ wieloguzkowy. 
	Ryc. 
	66. Schemat ustawienia guzków zębów tró(stożkowych i tró(guzkowych:pr-protoeonus, pa-paraconus, m-metaconus, hg-hgpoconus:wg Copego-Osboma. 
	3. 
Typ trik ono do nityc z ny(tró(stożkowy)ma koronę tró(wierzchołkową, której wierzchołki są ustawione jeden na drugim w jednym rzędzie. 
Korzeń może być już poązielony. 
Różnica w stosunku do typu protodontycznego polega na tym, że ząbki boczne yozwinęły się silniej w samodzielne stożki. 
Typ ten zjawia się po raz pierwszy u mezozoicznych torbaczy(Poplewski). 
4. 
Typ tró j guzkowy powstaje z typu tró(stożkowego. 
Również i tutaj korona ma trzy stożki, które jednak przesunęły się poprzecznie w stosunku do siebie. 
W zębach górnych pdrdconus i metdcoms przesuwają się w kierunku policzkowym, w zębach dolgychpcrdconoid i metdconoid-w kierunku językowym. 
Listewki łączą guzek nieparzysty z parzystymi(ryc, óó). 
Zęby są dwu-lub tró(korzeniowe. 
Postać ta występuje u Opossun, poza tym u wielu wymarłych form, jak np. u najstarszych zwierząt drapieżnych. 
5. 
Typ w i e I o guzkowy. 
Dalszym różnicowaniem korony zęba jest pojawienie się w tylnej okolicy korony występu zwanego s 1 o p k ą albo p i et ą(talon). 
Na występie tym widnieje nowo utworzony guzek, hgpoconus na szczęce, hgpoconoid na żuchwie. 
Jest on przypuszczalnie odpowiednikiem guzka z ęb owego(hberculum den(Je)siekaczy. 
Guzek ten może się dzielić na guzek czwarty i piąty. 
Korona tego typu jest więc koroną eztero-lub pięcioguzkową. 
Przez rozwój dodatkowego guzka powstaje korona sześcioguzkowa:natomiast dość odrębne stanowisko zajmuje typ wieloguzkowy, charakteryzujący wymarłe ssaki owadożerne(multituberculdtd). 
Teorie powstawania różnych postaci zębów. 
Na temat powstawania złożonych postaci zębów istnieją dwa krańcowo przeciwne poglądy:teoria różnicowania się zębów i teoria scalania. 
Teoria różnicowania rozpatruje zagadnienie z punktu widzenia mechanicznego, opierając się głównie na badaniach zębów zwierząt kopalnych. 
Według niej(Wmge, Cope, Osborn)skomplikowane postacie zębów wieloguzkowych powstały przez powolną przemianę pierwotnej formy zębów jednostożkowych. 
Według teorii drugiej, 1 e o r i i s c a I a n i a(Schwalbe, Talbot. 
Rosę, Kukenthal, Adloff, a z Polaków Dybowski), złożone formy zębów powstają przez zlewanie się zębów stożkowatych. 
Na podstawie liczby guzków, które występują np. na zębie trzonowym, można stwierdzić, jak wielka jest liczba pierwotnych zębów stożkowatych, które złączyły się z sobą wytwarzając ząb wieloguzkowy. 
Nowsze badania embriologiczne przemawiają bardziej za teorią scalania. 
Jednak nie ulega wątpliwości, że procesowi różnicowania należy również przypisać znaczną rolę w powstawaniu form zębów dziś żyjących zwierząt i człowieka. 
Powierzchnie żucia w zależności od pobieranego pokarmu. 
Kształt korony zębów Ozonowych jest w czynnościowym związku z rodzajem pokarmów, np. typ s e koń od ontyczny, o wąskiej koronie, wyciągniętej od przodu do tyłu i pokrytej różnej wielkości guzkami w postaci nieprawidłowej piły, występuje u mięsożernych i owadożernych. 
Zwierzęta te rozrywają pokarm nie żując go. 
U roślinożernych korona zębów jest Ty p u I o f o d on ty c z n e go, o poprzecznych grzebieniach łączących poszczególne guzki w kierunku policzkowa-językowym(np. tapir, nosorożec), lub s ci en o d on ty c z n ego(u przeżuwaczy), o grzebieniach półksiężycowatych biegnących równolegle do łuku zębowego. 
Zbliżony do lofodontycznego jest typ p I i c i d o nty c z ny, który charakteryzuje ssaki niagryzające pokarm bardzo twardy. 
Należą tutaj gryzonie i słoniowate. 
Ten typ cechuje silne sfałdowanie grzebieni szkliwnych korony, tworzące szereg ułożonych poprzecznie listewek, których liczba może dochodzić do 27(Elephds primigenius). 
Podobnie jak u Perissodactgla występuje tu na powierzchni żucia warstwa cementu, zwłaszcza w rowkach między grzebieniami szkliwrymi. 
W zużytym zębie u człowieka na powierzchni występuje tylko zębina, u tych form natomiast naprzemiennie listewki zębiny, Bkliwa i cementu. 
Typ bunodontyczny lub guzkowy, najmniej skomplikowany, 9 szerokiej koronie usianej guzkami, występuje u zwierząt wszystkożernych, jak również u Naczelnych(i człowieka). 
Typ ten stanowi formę wyjściową, z której przypuszczalnie Bają się wyprowadzić inne postacie powierzchni żucia. 
Zęby brachydontyczne i hipselodontyczne. 
Pod względem ogólnych proporcji odróżniamy zęby brachydontyczne o niskiej, szerokiej koronie, występujące głównie u zwierząt mięsożernych i wszystkożernych(również u małp i u człowieka)i zęby hi p. 


	-ej o d on ty c z ne, wysokie, charakteryzujące ssaki roślinożerne. 
	Są to formy rozwijają. 
ee się z poprzedniego, bardziej pierwotnego typu, np. gdy koniowate pierwotne miały ęwy brachydontyczne, to koniowate współczesne cechuje wyraźny hipselodontyzm. 
Ńtpselodontyzmowi towarzyszy często nieprzerwany wzrost całego zęba na długość ea w sposób jaskrawy można obserwować np. u słoniowatych(cios słonia jest odpowiednikiem górnego 1)lub gryzoni. 
Na zębach tych nie da się odróżnić korony, szyjki i korzenia. 
Ciągłe wzrastanie zęba odbywa się dzięki znacznej objętości komory zęba i przewodu korzeniowego:stąd pochodzi nazwa, zębów otwartych", którą możemy zastosować również do mlecznych zębów człowieka. 
U gryzoni, np. u królika czy zająca, wzrastanie zęba jest regulowane ciśnieniem jego antagonisty:jeżeli go brak lub jeżeli zęby antagonistyczne są niewłaściwie dopasowane do siebie, to zęby wyrastają nadmiernie i utrudniają lub nawet uniemożliwiają przyjmowanie pokarmu:może to powodować nawet śmierć głodową ZWICTZQCIB. 
Tworem charakterystycznym drapieżnych jest znaczny rozrost górnego P. 
	M(dens lacerans). 
	Ryć. 
	67. Odcinek żuchwy. 
	Łamacz dolny. 
	DSB. 
	i dolnego M. w postaci tzw. łam a czy(denres lacermres)służących do łamania kości:położone są one najbliżej kątów ust, niezbyt blisko, tak że ciśnienie w czasie zgryzu jest znaczne(ryć, ś 7 jKość przysieczna u przeżuwaczy nie ma zębów siecznych:występują one tylko w żuchwie. 
Wzory zębów u ssaków. 
W morfologii porównawczej wzory zębów są wygodnym środkiem orientacyjnym ze względu na wielką różnorodność uzębienia zwierzęcego. 
Ponieważ u wielu zwierząt zęby górne i dolne są różnie ułożone, należy oddzielnie wypisywać zęby szczęki i żuchwy, a że są one prawie zawsze symetryczne, jeżeli uzębienie jest całkowite, wystarcza notowanie tylko połowy szczęk(zwykle lewej-wtedy wzór rozpoczyna się od siekaczy). 
Wzór zębów kota np. brzmi:ŻeŁŁŁ:przestrzenie międzyzębowe oznacza się ze 3. 
1, 2. 1 rem, np. u myszy:kZe!
Łł. 
Jako hipotetyczną formę wyjściową uzębienia ssaków przyj 1. 
0, 0. 3 mnie się uzębienie typu PŁŚŻ. 
Uzębienie pierwotne wyższych ssaków(Monodelphid)5. 
1, 4. 5 ma wzór:cbłełeł. 
Uzębienie to składa się z 44 zębów i dziś jeszcze zachowane jest u świ 3. 
1:4. 
3 ni i zwierząt owadożernych. 
Małpy szerokonose mają wzór:. 
Żłebł:małpy wąsko 2. 
1, 3. 3 nose żAśe!:ten ostatni wzór występuje również u człowieka. 
2. 
1, 2. 38 e 4 uKcia uzębienia. 
Z powyższego zestawienia wzorów uzębienia wynika, że w rozwoju rodowym człowieka nastąpiła znaczna redukcja liczby zębów. 
Proces ten i dzisiaj jeszcze jest w toku, na co wskazuje uwstecznienie i częsty brak zębów mądrości, jak rów 8 nież górnego bocznego siekacza. 
Ale redukcja liczbowa zębów nie jest jedyną oznałsogólnej redukcji uzębienia:zaznacza się ona również przypuszczalnie w zmniejszonej wielkości zębów oraz w skróceniu i osłabieniu całego aparatu szczęk. 
Skrócenie to doły czy również żuchwy, nLin, w związku z silnym rozwojem języka, jego umięśruerue@i powstaniem bródki jako swoistej ludzkiej właściwości. 
	Odmiany i zboczenia zębów. 
zmienność uzębienia ludzkiego ma duże znaczenie naukowe i praktyczne. 
Przy opisie ęwów mądrości i górnych siekaczy bocznych zwracaliśmy uwagę, że zęby te cechuje juża zmienność wielkości i kształtu i że często(zwłaszcza zęby mądrości)w ogóle one nie występuj ą, gzasami zęby trzonowe mają tylko jeden korzeń(pryzmatyczne zęby trzonowe), któyegokoniec często jest poszerzony i nieraz rozgałęzia się na poszczególne wierzchołki. 
p człowieka dziś żyjącego odmianę tę zaobserwowano tylko na pierwszym górnym zębie g-zonowym:u człowieka dyluwialnego z Krapiny występuje prawie w 5 O'%. 
Jest to odjąiąnapraktycznie ważna w związku z ogromnymi trudnościami przy usuwaniu tego rodzaju zęba. 
Zmniejszenie liczby zębów. 
W przypadkach ciężkich wad rozwojowych mogą powstapąćtylko nieliczne zęby lub w ogóle zęby się nie wykształcają. 
Typowe zmniejszenie gezby zębów objawia się, jak już wspomniano, brakiem zębów mądrości i górnego siekacza bocznego. 
Dalsza Wpowa zmienność liczbowa uzębienia ludzkiego dotyczy braku ąrugiego stałego zęba przedtrzonowego:łączy się ona prawie stale z zachowaniem się łrugiego zęba trzonowego mlecznego. 
Odmiana ta występuje częściej w żuchwie niż w szczęce. 
Trudno powiedzieć, czy oznacza ona dalsze ogniwo rozwoju rodowego uzębienia ludzkiego w tym sensie, że zachowany drugi ząb trzonowy mleczny ma się przekształcić w przyszły pierwszy ząb trzonowy. 
Zęby nadliczbowe są objawem rzadkim:mogą one występować w różnych miejscach. 
Najczęściej zdarzają się dodatkowe siekacze, znacznie rzadziej zęby przedtrzonowei trzonowe, nigdy kły. 
W obrębie siekaczy rzadką odmianą może być mały, pieńkowatytrzeci siekacz położony przyśrodkowo(mesiodens):występuje on przeważnie jednostronnie pośrodkowo, rzadziej obustronnie. 
Liczba siekaczy może się zwiększać do trzech również przez rozszczepienie siekacza bocznego, co może doprowadzić do zupełnego podwojenia zęba(zęby bliźniacze). 
Drugim miejscem, gdzie mogą się ukazywać zęby nadliczbowe, jest okolica zębów przedtrzonowych:niezbyt rzadko pojawia się tu ząb podobny do przedtrzonowych, położony albo między obu przedtrzonowymi, albo do tyłu od nich. 
P-przypominałby stosunki, jakie występują stale u małp szerokonosych. 
Wreszcie zęby nadliczbowe zdarzają się również w okolicy zębów trzonowych. 
Występuję one albo do tyłu od zęba mądrości(dens distomolarisS jako czwarty trzonowy, albo Jeż między zębami trzonowymi(między pierwszym i drugim lub drugim i trzecim)po sBonie policzkowej(dens pcrcmolms). 
W pierwszym przypadku mielibyśmy twór Aawistyczny. 
Czwarty ząb trzonowy może się ukazywać w postaci zupełnie rozwiniętej Wb leż szczątkowej, a nawet w postaci dodatkowego guzka zęba mądrości(tuberculumW(omolare:ryc. 
68). 
Po stronie policzkowej szeregu zębów trzonowych mogą wyslępoóaćmałe, pieńkowate ząbki, które rzadko tylko mają nieco poszerzoną koronę. 
Czasami ł 9@e przybierają postać dodatkowych guzków(tubercula paramolmd':ryc, 69), osadzoPBhna części przedniej powierzchni policzkowej drugiego lub trzeciego zęba trzonowe 89, 84 one podobnie ukształtowane jak guzek nieprawidłowy(Carabella)nią powierzchni Wykowet 68 o częściowe objawy ogólnych lub lżejszych wad rozwojowych zdarzają się czasem ś 999 zenia uzębienia. 
I tak np. u osób z nadmiernym owłosieniem(hgpertrichosis), poleBBWĘmna zachowaniu i dalszym silnym rozwoju owłosienia embrionalnego Oanugo), ?ś 8 o występuje zmniejszona liczba zębów i zachowują się zęby mleczne. 
P 988 any położenia zębów. 
W normalnym zamkniętym uzębieniu przerwa międzyzęĘPBamoże czasami powstawać w dwóch miejscach:w linii pośrodkowej między G obu 8998, przy czym prawie zawsze w szczęce, oraz między kłem górnym a drugim sieKaY 9@górnym. 
Ddnniąna pierwsza zwykle łączy się z nieprawidłowym, głębokim przyczef 99 Wędzidełka wargi górnej, które w tych przypadkach rozpoczyna się na brodawce Ńy 9 F. 


	Mes. 
	Buce. 
distomolareDist. 
Dist. 
Ryc 68. 
Ryc 69. 
Ryc. 
68. Prawy górny ząb mądrości. 
Nadliczbowy dwudzielny guzek zatrzonowyszczątek'zęba trzonowego czwartego:wg Sichera-Tandlera(Anatomie fur Zahnarzte 1928)(paw. 
P/, x). 
Ryć. 
69. Lewy dolny ząb mądrości z guzkiem przytrzonowym:wg Sichera-Tandlera(paw. 
P/y 81. 
	Ganglion uigeminale. 
	N, mandibularis. 
	Remi aweolaressup. 
post. 
N. lingualis. 
	N. alyeolaris im. 
	Liny. 
	Ramus gingwalis-. 
	Tu bercu(um. 
	paramotre Y. 
	N, ophthalmicus. 
	Wami dentales. 
	Was. 
	-N. imraorbitalis-femus aweolarissup, mediusRemi aweolaressup, am. 
	Błona śluzowa zatoki szczękowej. 
	-N. mentalis. 
	Ryć. 
	70. Uzębienie stałe(widok od strony prawej)i n. trójdzielny. 
	Zewnętrzna warstwa kostna częściowo usunięta. 
	Błona śluzowa zatoki szczękowej zachowana. 
	Inną postacią odmiennego położenia zębów jest całkowite lub częściowe zatrzymanie(retentio)w szczękach zęba zupełnie rozwiniętego. 
W większości przypadków dotyczy to kła, częściej górnego niż dolnego. 
Kieł taki jest w szczęce ustawiony skośnie, jego długa oś biegnie z dołu i z wewnątrz ku górze i na zewnątrz. 
Zupełne lub częściowe zatrzymanie zęba w szczękach dotyczy również dolnego zęba mądrości. 
Przyczyny tego zboczenia możemy doszukiwać się w braku współzależności między wzrastaniem długościowym żuchwy a rozwojem zębów. 
O możliwości obrastania naczyń zębodołowych dolnych przez korzenie dolnego zęba mądrości wspominaliśmy przy opisie tego zęba. 
	Naczynia i nerwy zębów. 
gwniee zębów jednej połowy głowy pochodzą z odpowiednich gałęzi t. szczękowej, jgjra jest jedną z dwóch gałęzi końcowych t. szyjnej zewnętrznej. 
Uzębienie górne ząopatruje 1, zebodołowa górna tylna i U, zębodołowe górne przednie y t. podoczodołowej(gałęzi t. szczękowej). 
Naczynia te przebiegają przez kanaliki w ściajgeszczęki, zespalają się z sobą i poza innymi gałązkami oddają naczynia do ozębnej, do ąziąsła i do miazgi zęba. 
Wspólnie z nerwami miazgi wnikają przez otwór szczytowy koęzemado komoĘ miazgi, gdzie wytwarzają bogatą sieć naczyniową. 
Uzębienie dolne jest ząopatrzone analogicznie przez t. zębodołową dolną, która przebiega w kanale*u*h*Żyłypowstają z sieci włosowatej miazgi, towarzyszą tętnicom i uchodzą do splotu skrzydłowego. 
Naczynia chłonne prowadzą do węzłów podżuchwowych i szyjnych głębokich. 
Nerwy. 
Nerwy zębów górnych pochodzą z drugiej gałęzi n. trójdzielnego(n. szczękowego):nerwy zębów dolnych-z trzeciej gałęzi tego nerwu(n. żuchwowego). 
Bezpośrednio do zębów górnych dochodzą gałęzie zębodołowe górne tylne, środkowa i przednie(częściowo z n. podoczodołowego, gałęzi n. szczękowego, ryć. 
7 D:gałązki te biegną wewnątrz kanalików ściany kostnej szczęki i zespalają się, tworząc splot zębowy górny, który z przodu łączy się ze splotem strony przeciwległej. 
N. z ęb o do to. 
	Gingwa-. 
	Cement um-. 
	*en**num. 
	*ś. 
	'ĘOBfne(urn. 
	Barnus gingwalis. 
	Ryc. 
	71. Unerwienie mlecznego zęba goryla:wg Sol Bernick(the Anatornical Record, t. 
	114. W 98 l. 


	wy do lny(gałąź n. żuchwowego)zaopatruje zęby żuchwy:biegnie on w kanale żuchwę powyżej t. zębodołowej dolnej i gałązki jego tworzą splot zębowy dolny. 
Poszczególne gałązki zębowe zarówno górne, jak i dolne wychodzą ze splotów zębowych, które leży w istocie gąbczastej odpowiednich wyrostków zębodo(owych, wchodzą przez otwąęszczytowy do przewodu korzeniowego i dostają się do komory i do kanalików zębnęgyc. 
II). 
Zęby są nie tylko wrażliwe na ból, nerwy zębów przewodzą również wrażenie dotyku, zwłaszcza ciśnienia, które przenoszą na ozębną. 
	Streszczenie. 
Uzębienie stałe(dentes permmemes)składa się z 32 zębów:w każdej połowie szczęki czy żuchwy mieszczą się dwa si ek a cz e(demea incisti, lj. 
I), jeden ki et(denscdnmus. 
O), dwa zęby przedtrzonowe(dentes premo(dres, Pj, P-)i trzy zęby trzonowe(dentes mo(dres, Mj, M. 
, M-). 
Uzębienie mleczne ma 20 zębów:w uzębieniu tym brakuje zębów przedtrzonowych i miejsce ich zajmują tzw. zęby trzonowe mleczne:uzębienie mleczne(denres decidui)składa się w każdej ćwiartce szczęk z dwóch siekaczy, jednego kła i dwóch zębów trzonowych. 
Każdy ząb składa się z korony(corond), szyj ki(collum)i korzeni a(radar). 
Korona wystaje nad dziąsła i jest pokryta najbardziej twardym składnikiem zęba, szkliwem(endmelum). 
Najdłuższą częścią każdego zęba jest korzeń, osadzony w zębodole:jest on pojedynczy albo też ma dwie lub trzy odnogi. 
Mała, nieznacznie zwężona szyjka zęba łączy koronę z korzeniem:szyjka wystaje nad zębodół i jest objęta dziąsłem. 
Korzeń i szyjkę pokrywa cienka warstwa istoty zwanej kostniwem(cemeuum), o budowie podobnej do budowy tkanki kostnej. 
Podstawę szkliwa i kostniwa stanowi zębina(dentmum), odmiana tkanki kostnej. 
Wewnątrz zęba znajduje się jama, komora z ęb a(cdmm dentis), w obrębie korzenia zwężająca się w cienki k an a ł k o r z cni a z ęb a(cdnJisradicis dentis). 
Na wierzchołku korzenia kanał otwiera się małym otworem szczyt o wym z ęb a(fordmen dpicis denris). 
Przez otwór szczytowy naczynia i nerwy wchodzą do komory zęba, wypełnionej wiotką tkanką łączną, miazgą zęba(pulpa dentis). 
Korzeń jest umocowany w zębodole warstwą tkanki łącznej, tzw. o z ębn ą(perto dontium). 
Kształt korony s teka czy jest podobny do dłuta zwróconego krawędzi ą s i e c z nąku zębom szczęki przeciwległej. 
Siekacze są zębami jednokorzeniowymi. 
Kły są najsilniej rozwiniętymi zębami jednokorzeniowymi. 
Korona ich zaopatrzona jest w wierzchołek żucia(dens cuspidatusć). 
Na powierzchni językowej korony znajduje się g u z e k z ęb o wy(tuberculum dentdle'), podobnie jak nią tejże powierzchni siekaczy. 
Zęby przedtrzonowe na powierzchni żucia mają dwa guzki(dentes bicuspidatP), jeden policzkowy, drugi językowy. 
Korzeń, w zasadzie pojedynczy, na pierwszym zębie górnym bardzo często jest dwudzielny, a wtedy jeden korzeń jest ustawiony po stronie policzkowej, drugi po językowej. 
Z ęby trz on owe są to zęby wieloguzkowe(dentes multicuspidmP)i dwu-lub trój korzeniowe. 
Kształt korony zębów górnych jest zbliżony do rombu, dolnych-do wydłużonego prostokąta. 
Na powierzchni żucia zębów górnych M(, M-znajdują się 4 guzki(2 policzkowe i 2 językowe), na dolnych-4 lub 5 guzków(3 policzkowe i 2 językowe). 
O ile liczba guzków zębów trzonowych górnych zazwyczaj jest mniejsza(4)niż dolnych(51, o tyle liczba korzeni w szczęce jest większa(3)niż w żuchwie(Z). 
Zęby trzonowe górne mają po dwa korzenie policzkowe i po jednym językowym:dolne mają jeden przedni i jeden tylny. 
Korona i korzenie zębów mądrości(dentes serafini, M. )są bardzo zmienne i wykazują liczne cechy degeneracyjne:są to oznaki redukcji uzębienia ludzkiego. 
Zęby mleczne mają w zasadzie kształt podobny do zębów stałych, są od nich jeęnak znacznie mniejsze i delikatniejsze. 
S-zkllwo ma barwę białą z odcieniem niebieskawym. 
Jedynie zęby trzonowe mleczne różnią się od zębów przedtrzonowych stałych, choć zajmują ich miejsce. 
Wygląd ich jest podobny do zębów trzonowych stałych. 
Korzenie zębów trzonowych mlecznych są ustawione silnie rozbieżnie. 
	g-ądzony w zębodole korzeń zęba jest w nim sprężyście zawieszony za pomocą włójąajozębnej, florę s 4 rozpięte między kością zębodołu a cementem. 
Dziąsła ściśle obejąująszMł:z:ba i chronią wejście do zębodołu, jyyrzynanie się zębów mlecznych rozpoczyna się w 6-9 miesiącu, a kończy się w 20 y z uzębienia stałego jako pierwszy wyrzyna się ząb trzonowy pierwszy w 6-7 roku ą, -tą. 
Dla prawiBowego położenia zębów stałych duże znaczenie ma dobry stan uzębien*a*eczne*z powodu różnego kształtu łuku zębowego górnego i dolnego przy zwartych szczękach y jję górne wyrastają nieco na zewnątrz od dolnych(zwarcie zębów, occlusio denjQg. 
W znacznej większości przypadków siekacze i kły górne zachodzą nieco od przodu ją golnę, mówimy wówczas o zw a re i u nożyc owa tym. 
Wskutek różnej szerokości yjęon zębów góoych i dolnych krawędzie sieczne i powierzchnie żucia jednoimiennych jwąw są nieco przesunięte w stosunku do siebie w kierunku mezjo-dystalnym, przez co gążdy ząb trafia na dwa zęby antagonistyczne. 
t 3 zębienie ludzkie jest zamknięte(sąsiadujące zęby prawie stykają się z sobą), różnojwne(heterodontyczne)i dwupokoleniowe(difodontyezne). 
	GRUCZOŁY JAMY USTNEJ Do jamy ustnej uchodzi znaczna liczba gruczołów, zwanych gruczołami jamy ustnej(glmdulce oris), śliniankami lub gruczołami ślinowymi:ich wydzielinę nazywamy śliną. 
Trzy z nich są szczególnie duże:są to parzyste:ślinianka przyuszna, ślinianka podżuchwowa i ślinianka podjęzykowa. 
Te wielkie gruczoły ślinowe, którymi się zajmiemy, należy przeciwstawić licznym małym, które jako grudki wielkości przeważnie mniejszej niż ziarno grochu występują w błonie śluzowej jamy ustnej. 
Według miejsca ich występowania odróżniamy:1. 
W przedsionku jamy ustnej:1)gruczoły wargowe, 2)policzkowe i 3)trzonowe, z którymi zapoznaliśmy się poprzednio. 
Il. 
We właściwej jamie ustnej:1)gruczoły językowe(przedni, tylne i boczne)i 2)gruczoły podniebienne. 
Gruczoły jamy ustnej wydzielają ślinę typu śluzowego lub surowiczego bądź też obu tych rodzajów. 
Pod tym względem dzielimy gruczoóna 1)czysto surowicze:ślinianka przyuszna i gruczoły językowe@oera, 2)czysto śluzowe:gruczoły podniebienne i gruczoły nasady jęóka, 3)mieszane, czyli surowicza-śluzowe:gruczoły wargowe, policz lewe, trzonowe, językowy przedni, podjęzykowy i podżuchwowy. 
	Ślinianka przyuszna FWianka przyuszna, dawniej przyusznica albo gruczoł przyuszny W(wdała parotŃea', para-przy, ais-ucho, ryc, 72, 73), największa 894 lmianek(masa 20-30 g), ma zabarwienie szarożółte, nieznacznie PPŻniące się od otaczającej tkanki tłuszczowej. 
	Jest ona miękka i w wa. 
	'gwnduta paro 3@. 


	runkach prawidłowych nawet jej część powierzchowna, położona nąbocznej powierzchni twarzy, nie jest wyczuwalna, natomiast w niektórych stanach chorobowych gruczoł ten ulega obrzmieniu(np. w "śwince"-zapaleniu ślinianki przyusznej)i nadaje twarzy charakterystyczny WyTB/. 
	Ductus parotideus. 
	f?yyjęjgąjsjjsy Fet. 
	Glandula parotidea(pars superficialis)M. sternocleidomastoi deasprocessus cerwcalis głandulae parotdeae. 
	Glanduła paro(idea. 
	dccess*rrd*. 
	-ęc, jej 3-tę'+ć(%yó. 
	M, digastricus(center post. 
	M, buccinator. 
	M, digasmcus(yenter ant. 
)Glandula submand i bułat i s. 
	Ryć. 
	72. Ślinianka przyuszna i ślinianka podżuchwowa. 
Ślinianka przyuszna pod względem ogólnej budowy mikroskopowe)jest gruczołem pęcherzykowym. 
Jest ona jedynym wielkim gruczołem ślinowym wyłącznie surowiczym. 
Położenie. 
Ślinianka przyuszna jest położona na stronie bocznej twarzy, bezpośrednio do przodu od małżowiny usznej i brzegu przedniego mięśnia mostkowo-obojczykowa-sutkowego oraz w dole zażuchw(8 wym. 
Spłaszczona, lekko uwypuklona i trójkątna część gruczołu leży p o w i er z eh o w n i e(pers superńcidlis)na gałęzi żuchwy i tylnym oęcmku mięśnia żwacza:podstawa tego trójkąta sięga ku górze prawie do łuku jarzmowego, wierzchołek(proeessus cermcalis)-ku dołow+do okolicy kąta żuchwy, gdzie nieraz styka się ze ślinianką podżucłe wową:rozwojowa jest to najstarsza część gruczołu. 
Młodsza gł ęb o k a. 
	waść gruczołu(pers profndc), zwana też wyrostkiem zażuchąwwym(processus retromdndibu(drisS, jest ukryta w dole za juchwowym, kloty całkowicie wypełnia. 
W czasie rozwierania ę-czek, zwłaszcza podczas mowy czy żucia, kąt żuchwy uciska na gruą-ot masując go:przypuszczalnie nie jest to bez znaczenia dla wydziejąjiagruczołu:ślina może się wydostawać z przewodu "wystrzałowo"p ół z aż u c hw o wy(fossd retromdndibtlaris)jest ograniczony z przodu gałęzią żuąęyi ruęśniem skrzydłowym przyśrodkowym, z tyłu wyrostkiem sutkowatym i mięśjjtemnnostkowo-obojczykowa-sutkowym, z góry przewodem słuchowym zewnętrznym. 
y gole zażuchwowym ślinianka przyuszna graniczy z wyrostkiem rylcowatym kości ęgęoniowej i z mięśniami, które się na nim rozpoczynają(t. lk często przekracza ona te jęąnice i wysyła przyśrodkowo skierowany wyrostek, który sięga prawie do bocznej ściajygardła, wslępując do przestrzeni przygardłowej(ryć. 
73). M. pterygoideus med. 
	Processus styloideuset mm:słylohyoideus. 
styloglossus et stylopharyngeus. 
	Tonsilla palatinaSza won parapharyngeumLamina preyertebralisfasciae cerwcalisA, carotis im. et n. hypoglossus. 
	Truneus sympathicus. 
	9@@. 
	I i I łł N. 
	Xetn. 
	XI. 
	L-Iz L L. 
	*, *asse*er. 
	A, et n aweolaris im. 
	Ma nd i buła N, facialisGlandula paroódea(pars superOciaOs)4, caroOs e-t. et u. 
retromandib u larisGlandula paroOdea(pars protunda)V, jugularis im. et n. IX Faseta parotfdeaM, digasOicus(yeoter post)M. sternocleidoWAslo i deus. 
	czny. 
	Schemat wzorowany na Corningu i Różyckim. 
	P 998 Zranuczą:1)z tyłu z blaszką przedkręgową powięzi szyi, 2)przyśrodkowo z gardłem%6 I(zadu z mięsniem skrzydłowym przyśrodkowym i gałęzią żuchwy i 4)bocznic 5 ł 9 Fe@4 ślinianki przyusznej. 
Przestrzeń ta łączy się przyśrodkowo z pczeslrzehię zaęĘ 9 łow 4, bocznic zaś z dołem zażuchwowym:zawiera ona tętnicę szyjną wewnętrzną?39 ś 6 J 84 wewnętrzną, cztery ostatnie nerwy czaszkowe(IX, X, XI, XII)oraz wyrostek 99 Pwa 1 y i rozpoczynające się na nim mięśnie Oóc@j 6 P 8 przyusznicza(faseta pdrotidec). 
Gruczoł jest objęty dość mocną powięzią fżśYVszniczą zwaną też torebką, która ogranicza komorę gruczołu. 
Do przodu ŻYP 9@przedłuża się na mięsień żwacz jako powięź żwaczowa(fsci@masse(eric@. 
I Il. 


	Od tej torebki w obręb gruczołu wnikają liczne delikatne przegrody łącznotkankowe i dzielą go na poszczególne zraziki. 
W związku z tym silnym połączeniem gruczołu z powięzią nie daje się on na tępo wyłuszczyć ze swej komory tak jak inne gruczoły ślinowe. 
Powięź mocno przylega również do powięzi mięśnia żwacza i mięśnia moslkowo-obojczykowa-sutkowego, od których tylko za pomocą noża daje się oddzielić. 
Jedyną częścią gruczołu, którą bez trudu można unieść, jest wyrostek szyjny, od strony bocznej przykrywa on mięsień rylcowo-gnykowy i brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego oddzielony od nich tylko torebką. 
Ponieważ gruczoł silnie się zrasta z otoczeniem, nie ma on więc prawie możności powiększania się i w przypadkach obrzmienia, jak np. w zapaleniu gruczołu, torebka mocno się napina. 
Kształt komory w przekroju poprzecznym jest nieregularnie czworokątny:odróżniamy tu ścianę przednią, tylną, przyśrodkową i boczną'(ryć, 73)oraz jej zamknięcie górne i dolne. 
Ściana przednia przylega do mięśnia żwacza, do gałęzi żuchwy ku tyłowi od tego mięśnia oraz do brzegu tylnego mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego. 
S ci a n a tylna graniczy z mięśniem mostkowo-obojczykowa-sutkowym i z brzuscem tylnym mięśnia dwubrzuścowego:sięga ona do wyrostka sutkowatego. 
Ś c i a n a p rzyśr o dk owa graniczy z wyrostkiem rylcowalym i mięsniami rozpoczynającymi się na nim, poza tym łączy się z przestrzenią przygardłową. 
Ściana boczna, kształtu trójkątnego, leży powierzchownie:tutaj powięź jest mniej mocna niż w głębi dołu zażuchwowegoi przykryta bezpośrednio podskórną tkanką tłuszczową, w której przebiegają drobne gałązki nerwu usznego wielkiego(ze splotu szyjnego). 
Zamknięcie górne w części położonej ku przodowi od małżowiny usznej sięga ku górze prawie do łuku jarzmowego, w części tylnej przylega do torebki stawu skroniowa-żuchwowego i do dolnego obwodu przewodu słuchowego zewnętrznego(kostnego i chrzęstnego):w tym miejscu torebka jest bardzo cienka i ślinianka przyuszna może się powiększać ku górze kosztem przewodu chrzęstnego, wywierając na niego nieraz silny ucisk. 
Procesy chorobowe ślinianki przyusznej mogą się również przenosić na staw skroniowa-żuchwowy. 
Dolne z a mknięcie komory ślinianki przyusznej oddziela ją od komory ślinianki podżuchWOWCj. 
Zawartość komory ślinianki przyusznej. 
Ślinianka przyuszna wypełnia komorę prawie całkowicie. 
Wewnątrz komory oprócz gruczołu znajduje się:1)tętnica szyjna zewnętrzna, 2)żyła zażuchwowa i 3)nerw twarzowy oraz 4)liczne węzły i naczynia chłonne. 
Najgłębiej leży tęunica szyjna zewnętrzna, która w miąższu gruczołu oddaje szereg gałęzi(a, awriculms post" a, transversd jaciei, a, temporalts superjtc" d, mdcillmsy żyta zażuchwowa biegnie bocznic od tętnicy ku dołowi, do tyłu od gałęzi żuchwy i uchodzi do żyły twarzowej. 
Najbardziej powierzchownie w miąższu gruczołu biegnie nerw twarzowy, jego gałęzie końcowe wytwarzają tzw. splot wewnąlrzprzyuszniczy(pleaus in(rdpcrotideus):usunięcie gruczołu bez uszkodzenia splotu jest niewykonalne. 
Ponieważ większość gałązek nerwowych układa się promieniście, biegnąc rozbieżnie od małżowiny usznej, więc w tych też kierunkach powinien kierować się nóż chirurga w celu ominięcia OCTWOW. 
Węzły chłonne leżą częściowo powierz eh o wm e na gruczole w komorze ślinianki przyusznej, częściowo w gł ęb i gruczołu:do ruch spływa chłonka z nosa, bocznej okolicy oka, zwłaszcza z powiek, z okolicy skroniowej, z przewodu słuchowego zewnętrznego oraz z powierzchni bocznej małżowiny usznej. 
Ku dołowi naczynia chłonne odprowadzające łączą się z sobą i uchodzą do węzłów szyjnych głębokich oraz częściowo do powierzchownych. 
Przewód ślinianki przyusznej(ductus parotideusj łączy gruczoł z jamą ustną. 
Długość jego wynosi 3-5 cm, grubość 2 ee 4 run:jest to. 
	'Wielu autorów opisuje tylko trzy ściany:boczną, przednią i tylnią, oraz jeden brzeg przyśrodkowy. 
	ęyzewód o wąskim świetle i grubej ścianie, która tak sanno jak ściana jjęzewodów innych wielkich ślinianek nie zawiera włókien mięśmojęych. 
Przewód ślinianki przyusznej wydostaje się z gruczołu na jego jjzednim brzegu:biegnie do przodu poprzecznie na mięsniu żwaczu, jjmej więcej I cm poniżej łuku jarzmowego, zagina się prawie pod kątem prostym w głąb dokoła przedniego obwodu poduszeczki tłuszczowej policzka(t. 
D, następnie przebija skośnie do przodu mięsień pohezgowyi dostaje się pod błonę śluzową przedsionka jamy ustnej. 
Ujście przewodu leży na znanej nam już brodawce przyuszniezej(prjillapcrotidea), na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. 
Ślinianka przyuszna dodatkowa(gldnduld pcrotided cccessorid), z odcinkiem przewodu ślinianki przyusznej leżącym na mięsniu żwaczu łączy się nieraz kilka lub kilkanaście małych zrazików gruczołowych o budowie ślinianki przyusznej, oddzielonych od reszty gruczołu i objętych wspólną nazwą ślinianki dodatkowe t. 
Ślinianka przyuszna dodatkowa występuje jednostronnie nuniej więcej w IP%, przypadków i w P%obustronnieć. 
Wrodzony brak ślinianki przyusznej. 
Ślinianka przyuszna(tak sanno jak inne ślinianki)należy do narządów rzadko wykazujących wady rozwojowe i zmiany położenia. 
Dotychczas opisano tylko kilkanaście przypadków wrodzonego jej braku(agenesis)po jednej stronie i zaledwie parę po obu stronach. 
Również przemieszczenie ślinianki przyusznej(dgstopid)jest bardzo rzadkie, może ono dotyczyć głównie części powierzchownej, która słabiej rozwinięta, opuszcza się znacznie niżej. 
Znanych jest również parę przypadków, w których jednostronny brał wrodzony łączył się z przemieszczeniem ślinianki przyusznej po stronie drugieĆ. 
Naczynia i nerwy. 
T ę 1 n i c e ślinianki przyusznej są gałązkami t. skroniowej powierzchownej:częściowo mogą one odchodzić również bezpośrednio z t. szyjnej zewnętrznej. 
Żyły uchodzą do z, zażuchwowej, która łączy się zazwyczaj z z, twarzową wpadającą 4 o z, szyjnej wewnętrznej. 
Naczynia chłonne uchodzą do węzłów szyjnych głębokich i powierzchownych Nerwy. 
Śliniankę przyuszną zaopatrują gałązki n. uszna-skroniowego(gałąź n. 
Vj, WóĘ w okolicy skroniowej występuje z głębi górna-tylnej części gruczołu. 
N. uszna-skroniowy doprowadza do ślinianki przyusznej włókna czuciowe i włókna przywspółczulne. 
Włókna przywspółczulne z n. językowo-gardłowego dochodzą przez jamę bęben Kow 4 drogą n. bębenkowego(splot bębenkowy)i dalej n. skalistego mniejszego do zwoju usznego i stąd jako włókna pozazwojowe do n. uszna-skroniowego. 
Oba rodzaje włókien 8 uszna-skroniowego(czuciowe i przywspółczulne)przez zespolenia z gałązkami n. twaęzowegodochodzą do zrazików gruczołu(runu pcrotidei). 
Włókna współczulne zaopaWRcegruczoł pochodzą ze splotu otaczającego tętnicę skroniową powierzchowną. 
W Zóuczole leżą wielobiegunowe komórki zwojowe. 
Nerwy przywspółczulne prowadzą włókna wydzielnicze, których pobudzanie wywoPlezwiększanie się ilości ziarenek wydzielniczych w komórkach(p. dalej), jak również 889 ł@a rozszerzające naczynia. 
Nerwy współczulne prowadzą włókna zwężające naczy 9 Zniszczenie splotu bębenkowego prawdopodobnie powoduje zanik ślinianki przyusz*e*W@ląższu gruczołu rozgałęzia się nerw mięśniówki wyrazowej twarzy, n. twarzowy:1929 gałęzie licznie się z sobą zespalają wytwarzając splot wewnątrzprzyuszniczy i wy 9 h 94 z 4 z gruczołu na jego brzegu przednim i górnym, kierując się do mięśni twarzy. 
	'Rabboni R. 
	, Riv. 
	Sanit. 
	Siciliana 1934. 
	*Kirchmair M. 
	, Anat. 
	Anzeiger, 1. 
	99, 1852. 
	Anat(unia t. li. 


	Ślinianka podżuchwowaŚlinianka podżuchwowa, dawniej gruczoł podżuchwowy(glandulrsubmandibuldris:ryć, 74, 75)wypełnia część tylną trójkątnego wgłębienia między żuchwą a obu brzuścami mięśnia dwubrzuścowego(triponumsubmmdibulare:t. 
	I). 
Jest ona znacznie mniejsza od ślimankiprzyusznej(waży 10-15 g), okrągława, spłaszczona od strony bocznej ma kształt nieregularnego, tró(ściennego graniastosłupa, którego długa oś biegnie mniej więcej równolegle do żuchwy. 
W stanie spoczynku rnazaba*ienie sza*oż*a*e, *s*anie cz*-sza*o*żowa*e p*zechodzącew czerwień w stanie silnego ukrwienia. 
Jej konsystencja jest znacznie twardsza niż ślinianki przyusznej daje się też wyczuć z zewnątrz przez skórę:również od wewnątrz możemy ją wymacać wprowadzając palec do jamy ustnej między język i żuchwę w kierunku kąta żuchwy, a drugą ręką uciskając skórę od dołu. 
	QuctussubOngualisWWzOó. 
	M. geniogtossus-. 
	M. geniohyoideus. 
M. geniohyoideus. 
4-ś. 
Glandułasu bliny ualis Wf. 
	Ductus sublinguałes mi notes. 
Ductus sublinguałes mi notes I Duetu ssubmand łbu laris mylohyoideus. 
	M. p te ryg oideusme dialis-N linguahsprocessus sup. 
glandulae submandibularis. 
	Glandula submand i hu laris. 
	Ślinianka podżuchwowa jest gruczołem cewkowa-pęcherzykowym, mieszanym:wydziela przeważnie ślinę surowiczą:liczba czysto śluzowych odcinków wydzielniczych jest bardzo zmienna i często bardzo mała. 
Położenie i powięź ślinianki podżuchwowej. 
Z zewnątrz ślinianka jest pokryta blaszką powierzchowną powięzi szyi, mięsniem szerokim szyi i skórą. 
Jest ona położona, jak już wspomniano, w tylnej części trójkąta podżuchwowego pod przeponą jamy ustnej(m. żuchwowa-gnykowym), objęta powięzią łącznotkankową, która tworzy torebkę gruczołu. 
W przekroju czołowym ma ona kształt mniej więcej trójkąt. 
	pądstawa Uójkęla jest skierowana ku żuchwie, wierzchołek ku ko*gnykowej jgyjęw-boczna powierzchnia gruczołu przylega więc bezpośrednio do wewnętrznej poąąąęzehnitrzonu żush 86 poniżej**esy żuchwowa-gnykowej(przyczepo m. żuchwowa'gjwego):na żuchwie wytwarza ona słaby wycisk, d o lek p o dż u chwo wy(foredQjiandibuldris), powierzchnia ta jest pozbawiona silniejszej osłonki łącznotkankowej. 
ęęjjją-boczna powierzchnia pokryta jest blaszką powierzchowną powięzi szyi. 
PoąąwzehniaprzyśroBowa gruczołu przylega do mięśnia żuchwowa-gnykowego i do mięąQągnykowa-językowego, jest ona przykryta cienką warstwą wewnętrzną blaszki poąąerzchownejpowięzi szyi. 
Blaszka powierzchowna powięzi szyi powyżej kości gnykoąwąrozdwaja się, warstwa zewnęlrzna pokĘywa bowiem dolna-boczną powierzchnię jęuezołu, natomiasl warstwa wewnęlrzna wyścielą jej powierzchnię przyśrodkową. 
Ślijjtąnkapodżuchwowa leży więc w komorze kostna-włóknistej, utworzonej od góry i boku jj-zez ścianę kostną trzonu żuchwy, od dołu i od strony przyśrodkowej przez obie warsjęy rozdwojonej blaszki powierzchownej powięzi szyi, tworzące torebkę gruczołu. 
	Gland ula sublingualisDuctus submandibularis. 
	Lamina superficialisfasciae cerwcalisN, llnguąlis M. hyogłossus. 
	A, lingualisV, lingualis, n. hypoglossus Os hyoideum. 
	M, pterygoideus medialis Mandibuła. 
	, ćesJ)):g ją'. 
	ćs gg-X-Bsć. 
	ycsę-y*łjrż*zzz*z*l. 
	-86 Glandula submandibularis. 
	Ryc. 
	75. Przekrój czołowy ślinią. 
	śś ą. 
	Corningu i Różyckim. 
	\V\\V A A\Aś-A A A. 
	M. rnasseter. 
	Pmcessus sup. 
QlAhduląesubmandibularisM mplohpoideusModus łymphaticussu brną nd i b u laris, y, facialisPlatysrn a Lamina superficialis fasciae cerwcalis. 
A, submentalis, n. mylohyoideus ki podżuchwowej. 
Schemat wzorowany na. 
	64 eżnie od swej wielkości ślinianka podżuchwowa ku tyłowi może przekraczać graPPPetrójkąta podżuchwowego i wtedy pokrywa część brzuśca tylnego mięśnia dwuPóuścowegoi róg większy kości gnykowej, sięgając do wyrostka szyjnego ślinianki przyPBOej, od którego dzieli ją tylko torebka gruczołu@@czoł ten może przekraczać trójkąt podżuchwowy również i w innym kierunku. 
P 9 P 998 erzchownej powięzi szyi, ma szczelinowaty otwór na brzegu tylnym mięśnia żuchA 99 o-gnykowego, między tym mięsniem a mięsniem gnykowa-językowym. 
Otwór ten ł 998'komorę ślinianki podżuchwowej z okolicą podjęzykową. 
Przez szczelinę tę wnika ćYPBstka ślinianki podżuchwowej-wy r o s 1 e k g o rny(processus superiorS-wraz. 


	z przewodem gruczołu(okalając tylny brzeg mięśnia żuchwowa-gnykowego)do okolicy podjęzykowej, przylegając do tylnego końca ślinianki podjęzykowej. 
Dzięki temu ślinianka podjęzykowa i podżuchwowa tworzą jedną masę gruczołową, która haczykowato, w kształcie leżącej litery U, zagina się dokoła tylnego brzegu mięśnia żuchwowa-gnykowego(ryć. 
15). 
Ślinianka podjęzykowa wraz z górnym wyrostkiem ślinianki podżuchwowejleżą powyżej mięśnia żuchwowa-gnykowego, główna część ślinianki podżuchwowejzaś poniżej tego mięśnia. 
Przewód ślinianki podżuchwowej(ductus submmdibulmsj występuje z powierzchni przyśrodkowej tylnej połowy gruczołu, zagina się dokoła tylnego brzegu mięśnia żuchwowa-gnykowego, biegnie nad tym mięsniem bocznic od mięśni gnykowa-językowego i bródkowo-językowego, dalej kieruje się do przodu wzdłuż przyśrodkowej strony gruczołu podjęzykowego i uchodzi nieraz samodzielnie, przeważnie jednak wspólnie z przewodem większym ślinianki podjęzykowej, na brodawce błony śluzowej, zwanej mięskiem podjęzykowym(ryc. 
Bój. 
Mięsko podjęzykowe(carunculc sublmgudlis:p. dalej)leży na dnie jamy ustnej, ku tyłowi od przyśrodkowego siekacza dolnego. 
W swym przebiegu na ruęśniu gnykowa-językowym przewód leży między nerwem językowym a nerwem podjęzykowym, dalej zaś do przodu, na brzegu przednim tego mięśnia, od strony bocznej i dolnej obejmuje go nerw językowy. 
Ten długi przebieg przewodu(5-6 cm)wskazaje drogę rozwoju gruczołu. 
Ściany przewodu są znacznie ciensze od ścian przewodu ślinianki przyusznej. 
Xaczynia i nerwy. 
Tętnice ślinianki podżuchwowej są gałązkami t. twarzowej i t. językowej. 
Tętnica twarzowa w przejściu z trójkąta podżuchwowego na przedni brzeg mięśnia żwacza żłobi głęboką bruzdę na powierzchni gruczołu zwróconej do żuchwy. 
Ż y ty. 
Na powierzchni dolna-bocznej gruczołu, między torebką a mięśniem szerokim szyi biegnie z, twarzowa, zstępując z twarzy ku szyi. 
Na powierzchni przyśrodkowej gruczołu, między torebką a mięśniem gnykowa-językowym, leży zwykle z, językowa:krew zgina gruczołu odpływa głównie do niej:z, językowa uchodzi do z, szyjnej wewnętrznej lub też czasem do z, twarzowej. 
Na c z yn i a c hł o nn e. 
Na torebce gruczołu leży kilka węzłów chłonnych różnej wielkości(nodi lgmphdtici submandibulares), które w chorobach twarzy(warg, nosa, policzków)oraz jamy ustnej(zębów, języka)są powiększone i z łatwością wyczuwalne(należy odróżniać od obrzęków ślinianki podżuchwowej). 
Inne węzły(nodi lgmphmiei paramcndimdares)są ukryte wewnątrz torebki w miąższu gruczołu lub na jego powierzchni. 
W przypadkach raka języka chirurg często jest zmuszony usuwać śliniankę podżuchwową, gdyż tylko wtedy mogą być usunięte węzły chłonne głębokie i zawarte w nich przerzuty. 
Z węzłów podżuchwowych chłonka odpływa dalej do węzłów szyjnych głębokich górnych. 
N e r w y. 
Nerwy czuciowe pochodzą z n. językowego. 
Nerwy współczulne wydzielniczepochodzą ze splotu oplatającego tętnicę twarzową. 
Włókna wydzielnicze przywspółczulne pochodzą ze struny bębenkowej(gałęzi n. twarzowego)i dalej drogą n. językowego dochodzą do zwoju podżuchwowego. 
Stąd włókna pozazwojowe zaopatrują śliniankę. 
Niewielki zwój podżuchwowy przylega do górnej powierzchni ślinianki w miejscu, gdzie n. językowy krzyżuje tylny brzeg mięśnia żuchwowa-gnykowego. 
W gruczole znajdują się również wielobiegunowe komórki zwojowe. 
Pobudzanie struny bębenkowej(włókien przywspółczulnych)wywołuje obfite wydzielanie płynnej, rzadkiej śliny, przy czym wzmaga się ukrwienie gruczołu. 
Wskutek pobudzania włókien współczulnych wydzielają się nieznaczne ilości śliny kleistej i gęstej. 
	Ślinianka podjęzykowa glinianka podjęzykowa, dawniej gruczoł podjęzykowy(glmduldąjlmgudlis), jest położona na dnie jamy ustnej(na m. żuchwowa-gnyyjęym), przykryta od góry błoną śluzową:przylega ona bezpośrednio ą%trzonu żuchwy po obu stronach jej spojenia(ryć. 
	74, Bój. 
Jest to gruęjtnajmniejszy z trzech wielkich ślinianek(waży 3-5 g), wydłużony ą kierunku przednio-tylnym, spłaszczony nieco w kierunku poprzeczjęg:długa oś gruczołu biegnie równolegle do trzonu żuchwy. 
Na dnie gjmy ustnej wytwarza on podłużny fałd błony śluzowej(plicd sublinjwglis). 
ślinianka podjęzykowa składa się z małych, oddzielnych gruczołków*-ZO), tzw. ślinianek podjęzykowych mniejszych(glmąglaesublmgudles mmores)wyposażonych we własne przewody wyłzielnicze:gruczoły mniejsze leżą bardziej bocznic i ku tyłowi od głównej części gruczołu. 
Gruczoł główny, ślinianka pod j ęzykowa więssza(glandula sublinguclis major\, stanowi część przednią gruczołu, bardzo zmiennej wielkości:jest ona tym większa, im mniej liczne są małe gruczoły i odwrotnie. 
Budowa ślinianki podjęzykowej jest zbliżona do budowy ślinianki podżuchwowej. 
Tak samo jest to gruczoł mieszany, cewkowa-pęcherzykowy, jednak odwrotnie niż ślinianka podżuchwowa wydziela głównie śluz, w mniejszym natomiast stopniu wydzielinę surowiczą:ślinianki podjęzykowe mniejsze są prawie czysto śluzowe. 
Położenie. 
Ślinianka podjęzykowa nie ma grubszej łącznotkankowej torebki tak jak obie poprzednie:jest ona objęta tylko luźną tkanką łączną, która łączy się z tkanką łączną otoczenia, jak również wnika do wewnątrz ślinianki między zraziki gruczołu. 
Ślinianka podjęzykowa, jak wyżej wspomniano, leży w okolicy podjęzykowej na dnie jamy ustnej. 
Swą powierzchnią zewnętrzną przylega do trzonu żuchwy, gdzie wytwarza@eznaczne wgłębienie(fooea sublmgudlis). 
Powierzchnia wewnętrzna graniczy z dwoma mięsniami:bródkowo-językowym i podłużnym dolnym języka, oddzielona od nich przewodem ślinianki podżuchwowej i nerwem językowym, które krzyżują ją mniej lub więcej skośnie. 
Dolny brzeg ślinianki spoczywa na mięsniu żuchwowa-gnykowym:brzeg górny test przykryty błoną śluzową:on to wywołuje fałd podjęzykowy. 
Koniec tylny może się 4 czyć z wyrostkiem górnym ślinianki podżuchwowej. 
Koniec przedni sięga do kolca eęódkowego żuchwy i w tej okolicy, do tyłu od spojenia żuchwy, obie ślinianki, prawa i lewa, mogą się z sobą stykać Przewody ślinianki podjęzykowej. 
Gruczoły podjęzykowe muniejszeWchodzą krótkimi przewodami podjęzykowymi mnie j szymi 4 chs sublmgudles mmoresj wzdłuż wolnego brzegu fałdu podjęzyóowego. 
Gruczoł główny wysyła jeden przewód podjęzykowy Większy(dućns sublmgumis major'), który wspólnie z przewodem Zuczołu podżuchwowego lub też obok niego uchodzi na mięsku podję*ykowyrn, **s. 
BdrthoWW. 


	Podział gruczołu na poszczególne jednostki z oddzielnymi przewodami ma tę korzyęęże droga wydzieliny z miejsca wytwarzania aż do ujścia jest znacznie skrócona, odwrót. 
nie niż w śliniance podżuchwoweg nie jest to bez znaczenia dla odpływu wydzielmy zwłaszcza w śliniance podjęzykowej, która ze wszystkich ślinianek ma wydzielinę nąj. 
bardziej kleislą. 
Naczynia i nerwy. 
Tętnice przeznaczone dla ślinianki podjęzykowej pochodzą z t. podjęzykowej(od t. językowej). 
Żyły wpadają do z, językowej. 
Naczynia chłonne uchodzą do węzłów podżuchwowych:dalej chłonka odpływądo węzłów szyjnych górnych głębokich. 
Nerwy, tak samo jak nerwy ślinianki podżuchwowej, pochodzą z n. językowego:są Jo włókna czuciowe i przywspółczulne wydzielnicze(ze struny bębenkowej):nerwy współczulne pochodzą ze splotu oplatającego tętnicę językową. 
	Rozwój ślinianek. 
Rozwój ślinianek rozpoczyna się w 6 tygodnie życia zarodkowego. 
W tym czasie pojawiają się zawiązki dużych gruczołów ślinowych, podżuchwowego i przyusznego, nieco później podjęzykowego. 
W 3 i 4 miesiącu zawiązują się drobnie gruczoły ślinowe jamy Jslnej. 
Zawiązki te tworzy nabłonek jamy ustnej wrastając w postaci sznurów nabłonkowych w mezenchymę. 
Każdy gruczoł powstaje z jednego takiego szniura, który rozgałęzia się na końcu, następnie zyskuje światło i różnicuje się na odcinki wydzielnicze i przewoWwyprowadzające. 
Ślini ank a przyuszna(glmdulc pdrotidec)zawiązuje się tuż za kątem szpary ust:tworzące ten zawiązek pasmo nabłonkowe rośnie w kierunku zewnętrznego przewodu słuchowego, gdzie szybko i obficie się rozgałęzia. 
Pierwotne pasmo łączące te rozgałęzienia z jamą ustną przekształci się w główny przewód gruczołu, tozgałęzienia w przewody międzyzrazikowe, śródzrazikowe i dalsze(p. budowa gruczołu). 
Ujście przewodu głównego po zrośnięciu się bocznych odcinków warg, zwężeniu szpary ust i utworzeniu policzków znajdzie się później pośrodku wewnętrznej powierzchni policzka. 
Podobne zawiązki ślinianek podżuchwowych(glandulae submmdibtdares)wyrastają z nabłonka rowka oddzielającego język od części zębodołowej żuchwy po obu stronach linii pośrodkowej. 
Koniec każdego z tych sznurów nabłonkowych wrasta w okolicę podżuchwową, by tam rozgałęzić się na zawiązki dalszych przewodów gruczołowych. 
Bocznic od każdego z tych gruczołów powstaje kilka do kilkunastu zawiązków ślinianek pod j ęzyko wyć h(glmdulde sub(mgud(es), w tym przyśrodkowo jeden duży. 
Później tkanka łączna wiąże je w anatomiczną jednostkę gruczołu podjęzykowego. 
Podobnie przebiega rozwój drobnych gruczołów ślinowych. 
Różnicowanie się odcinków wydzielniczych i proces wydzielania rozpoczyna się w dużych śliniankach w 3 miesiącu życia płodowego. 
W tym czasie w niektórych z nich zaznacza się wytwarzanie śluzu. 
Typowe komórki śluzowe w większych ilościach pojawiają się dopiero w 6 miesiącu. 
Nieco później różnicują się komórki typu surowiczego:ich czynność wydzielnicza rozpocznie się jednak dopiero po urodzeniu. 
	Budowa mikroskopowa ślinianek. 
Każda ślinianka jako typowy gruczoł o wydzielaniu zewnętrznym ma odcinki wydzielniczewytwarzające wydzielinę i odcinki wyprowadzające, którymi wydzielina odpływa do jamy ustnej. 
Całość gruczołu otacza tkanka łączna. 
Tkanka ta wnika w głąb Zcuczołu, większe z nich dzieli na zraziki, wewnątrz zrazików zaś otacza odcinki WY dzielnicze i przewody wyprowadzające. 
Tkanka łączna prowadzi do gruczołu naczynia krwionośne i chłonne oraz nerwy Rozgałęziające się naczynia krwionośne oplatają gęstą siecią włośniczek odcinki wgdzielnicze, odżywiają je i dostarczają im surowców, z których komórki wydziemicze wytwarzają swe wydzieliny. 
Nerwy(współczulne i przywspółczulne)mają zakończenia. 
	Pęcherzyki surowicze. 
	4**@6. 
	cj***. 
	Półksiężyc surowiczy. 
	Gewka ślinowa Wstawka Ryć. 
	76. Rekonstrukcja końcowego odcinka gruczołu podżuchwowego. 
Widać końcowy odcinek cewki ślinowej, wychodzącą z niej wstawkę z jej odgałęzieniami zakończonymi odcinkami wydzielniczymc surowiczymi i śluzowymi z dwoma półksiężycami surowiczymi. 
Na prawo u dołu poprzeczne przekroje:cewki ślinowej, wstawki i pęcherzyka śluzowego:z lewej strony u góry przekrój pęcherzyka surowiczego:wg Brausa. 
	w odcinkach wydzielniczych, docierając bezpośrednio do ich komórek. 
Przewody wyprowadzające ślinianek, przebiegające poza zrazikiem wraz z dużymi naczyniami krwionośnymi, są wysłane nabłonkiemi walcowatym, przeważnie dwurzędowym, przewody główne w pobliżu ujścia do jamy ustnej-nabłonkiem wielorzędowymi wielowarstwowym płaskim. 
Przedłużeniem śródzra@Kowychprzewodów ślinianek dużych:przyusznej Pewki ślinowe. 
Są to wrzecionowato rozszerzonePFzewody wysłane jednowarstwowym nabłonkiem óólcowatym:u jego podstawy komórki wyraźnie prąBKowane(ryc, 76)zawierają liczne nitkowate mitośhondria, pomiędzy które wnikają ultramikroskopoóewpuklenia błony komórkowej. 
Cytoplazma komóFeBcewek ślinowych jest kwasochłonna. 
Cewki śToóYeprzechodzą dalej w cienkie wstawki wysłane 99 P 8 orkiem sześciennym(ryc, 76), te zaś we właściwe 99@nki wydzielnicze. 
Przewody wyprowadzające są PWszone cienką błoną podstawną, utworzoną z p 8 ś 8 włókienek siateczki oraz mukopolisachaiydów ł osłonki z tkanki łącznej wiotkiej. 
	86 eęó-eĄg****ył. 
	ę Pęcherzyk Y śluaowy. 
	**-'*-***"yy(. . **j*. 
	Ryć. 
77. 
Model odcinka ślinianki przyusznej:wg MaziarskieĘO. 


	bRyc. 
	78. Przekrój przez śliniankę przyuszną:d-powiększenie średnie nie duże. 
	Mikrofotografia. 
	Surowiczy pęcherzyk wydzielniczy. 
	Cewka ślinowa. 
Komórki tłuszczowe Z. 
	b-powiększę. 
	Odcinki wydzielnicze(albo odcinki, główne)ślinianek mogą różnić się ksztaUeBmogąto być kuliste lub wydłużone pęcherzyki albo proste lub rozgałęzione cewki. 
Także rozmaita może być ich budowa wewnętrzna i czynność. 
Przede wszystkim może je rOżnrodzaj komórek wydzielniczych. 
Wyodrębniamy dwa główne rodzaje tych komórek sWrowiczy(białkowy)i śluzowy. 
Odcinki wydzielnicze ślinianek surowiczych, np ŚW nianka przyuszna, mają wygląd winnegz grona. 
	jgjjgórki surowicze mają najczęściej kształt stożkowaty(ryc, 76, 78 b). 
Kuliste ąwy leży blisko podslawy komórki, w części szczytowej cytoplazmy grupują się liczne Yąjge ziarenka wydzielolcze oraz nikowate mitochondria zgrupowane w części podjęęnejkomórki. 
Na 4 J 44 re@występuje wewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego, jąstawy komórki zaś skupienia zasadochłonnej protoplazmy, siateczki śródplazmatyy%-ej szorstkiej, zbudowanej z podwójnych submikroskopowyeh błonek pokrytych ryg%-wmami średnicy 9, 91 wn, zawierające kwas rybonukleinowy. 
Gdy gruczoł jest ąąęry, wówczas w jego Komórkach zmnuejsza się liczba ziarenek wydzielniczych, które**kresie spoczynku pojawiają się na nowo w większej ilości. 
gwmórki śluzowe, większe od surowiczych, są kształtu walcowatego:Ich jądro węy przy podstawie komórki Oyc. 
761. 
Kształt jądra jest zmienny i zależy od stanu czynjjąąciowegokomórki. 
Najczgściej jest ono spłaszczone i silnie się barwi. 
Cytoplazma zaą(era mitochondria i wewnęlzny aparat siateczkowy Golgiego, poza tym jest wypełniają dużymi, majowymi, łatwo pęczniejącymi ziarnami subsłancji, która po wydobyciu się z komórki tworzy śluz. 
Komórki surowicze jak wyżej wspomniano, wydzielają płyn rzadki, zawierający białko(albuminę)i enzym-amylazę. 
Wydzielina komórek śluzowych jest gęsta, ciągnąca się, zawiera śluz-mucynę. 
Odcinki wydzielnicze zbudowane z komórek surowiczych, czyli odcinki surowicze, mają kształt najczęściej zbliżony do kulistego(ryć, 76)i małe światło(ryc. 
78). 
Ich stożkowate komórki ściśle do siebie przylegają i ze światłem graniczą tylko niewielką częścią swej powierzchni. 
Powierzchnię tę zwiększają cienkie rozgałęzione międzykomórkowe kanaliki wydzielnicze. 
Ściany tych kanalików tworzą liczne ultramikroskopowe kosmki wypuklające się do światła tych kanalików i zwiększające w ten sposób bardzo znacznie ich powierzchnię. 
Całość odcinka jest otoczona błoną podstawną. 
Pomiędzy tą błoną a komórkami wydzielniczymiznajduje się siateczka utworzona przez gwiazdkowate, kurczliwe komórki nabłonkowa-mięśniowe. 
O 4 c i n ki ś I u z owe są bardziej wydłużone. 
Ryć. 
79. 
Model odcinka ślinianki podśewkowo-pęcherzykowe i mają światło szersze żuchwowej:wg Maziarskiego. 
OB:, 76, 82):kanalików międzykomórkowych nie mają. 
Odcinki te są często zakończone grupą komórek surowiczych, tworzącą jakby 98 peczkę końcową, która na przekroju daje obraz tzw. p o ł k s i ęży c a'(ryc. 
76). 
Szcze 89@4 edużo półksiężyców zawierają ślinianki podżuchwowe, mniej natomiast ślinianki pod j ęzykoweślwiankaprzyuszna(glmdulc parotided)jest dużym gruczołem czysto surowiczym 9 noworodka ma jednak liczne odcinki śluzowe, później zanikające. 
Koniec długiego P(ewodu ślinianki przyusznej rozgałęzia się na liczne przewody międzyzrazikowe. 
Te 58 Wei wchodząc do zrazików dzielą się na przewody śródzrazikowe i przechodzą w roz 88@zionecewki ślinowe, a dalej w również rozgałęzione wstawki, kończące się kulistymi P 99 erzykami surowiczymi(ryc. 
77). 
W skąpej śródzrazikowej tkance łącznej dość Ucz@ewystępują komórki tłuszczowe Oyc WłFOankapodżuehwowa(glmdulc submcndibilaris)jest gruczołem mieszanym, więkś 96 ć P/ę)jej odcinków wydzielniczych ma charakter surowiczy, reszta-śluzowy. 
	'GianuzzieQP. 


	:XAł. 
	Pęcherzyki śluzowe. 
	, , 1 sąggggwwvs. 
	cł k. 
	-Pęcherzyki su rów*cze. 
	Pęcherzyki śl gzowe. 
	Cewka ślinowa. 
	su r*w*c ze. 
	bRyc. 
	80. Przekrój przez śliniankę podżuchwową:a-powiększenie średnie, b-powiększenie duże. 
	Mikrofotografia. 
	z półksiężycami surowiczymi(ryć. 
	79, BO). 
Przewody wyprowadzające są zbudowane podobnie jak w śliniance przyusznej. 
Ślinianka podjęzykowa(glandula sublmgudlis, ryc, 81, 82)jest zespołem gruczołów, jednego większego i kilku do kilkunastu mniejszych. 
Gruczoł większy jest mieszany z przewagą odcinków śluzowych z nielicznymi cewkami ślinowymi i wstawkami. 
Gruczoły mniejsze są prawie czysto śluzowe, bez cewek ślinowych i wstawek. 
	szenie duże. 
	Mikrofotografia. 
	mipdzyzrazi kawy. 
	Przewód śróozraz i kawy. 
	Czynność gruczołów ślinowych i ślina FWianki człowieka tylko w nieznacznym stopniu są stale czynne:ilość ich wydzieliny 88 P'Acz nerwy wydzielnicze współczulne i przywspółczulne. 
	Zakończenia tych nerwów@oS 994 zą bezpośrednio do komórek wydzielniczyeh. 
	Ośrodkowy układ nerwowy pobudza. 


	do działania jedne albo drugie gruczoły, jeden albo drugi rodzaj komórek wydzielniczych, regulując ilość i rodzaj wydzieliny. 
W wytwarzaniu śliny czynne są komórki odcinków wydzielruczych obficie zaopatrzonych w mitochondria zawierające zespoły enzymów, elementy wewnętrznego aparatu siateczkowego Golgiego, gdzie zostaną wytworzone ziarnistości wydzielnicze, i w zasadochłonną substancję, zawierającą kwasy nukleinowe ważne dla syntezy ciał białkowych. 
W wytwarzaniu śliny biorą także udział cewki ślinowe-mają one wydzielać wodę i jony wapniowe. 
Dzienna ilość wydzielanej śliny jest bardzo zmienna i nie da się ściśle określić, ponieważ w warunkach prawidłowych odpływa ona do żołądka. 
W przypadku niedrożności przełyku ślina uchodzi przez usta(pozorne wymiotowanie)i wtedy jej ilość można ustalić. 
Przeciętnie u zdrowego człowieka wynosi ona 1-1, 5 litra dziennie. 
U zwierząt roślinożernych ilość ta jest bardzo wielka(u koni i bydła około 50 litrów). 
Podczas żucia człowiek wydziela bardzo różne ilości śliny w zależności od rodzaju pobranych pokarmów:np. substancje kwaśne, które dostają się do ust, wywołują obfite wydzielanie śliny. 
Odróżniamy dwa rodzaje śliny:ślinę rzadką, płynną i ślinę kleistą, bardzo gęstą:te dwa rodzaje śliny powstają oddzielnie, lecz w jamie ustnej tworzą jednolitą mieszaninę. 
Pierwszy rodzaj śliny przepaja kęsy, przez co nabierają one właściwej konsystencji. 
Rodzaj drugi pokrywa kęsy i ściany gardła śliską, kleistą warstwą, przez co ułatwia przesuwanie się kęsów. 
Ślina spełnia też funkcję warstwy ochronnej, stanowi bowiem ochronę przed drobnoustrojami. 
Zranienia błony śluzowej, przede wszystkim zranienie języka, goją się zazwyczaj szybko(per primdmintentionem). 
Opeócz tych czynności mechanicznych ślina typu surowiczego spełnia ważną funkcję chemiczną, zawiera bowiem enzym-amylazę, który zapoczątkowuje trawienie węglowodanów. 
W ostatnich czasach gruczołom ślinowym u gryzoni zaczęto przypisywać również działanie wewnątrzwydzielnicze. 
Ślina jest płynemt przejrzystym, bezbarwnym, lekko opalizującym. 
Zawiera ona prócz wody około O, 5'%rozpuszczonych w niej związków nieorganicznych i organicznych, z tych ostatnich głównie białka(albumina, mucyna)oraz enzym amylazę rozkładający skrobię na proste węglowodany. 
W ślinie są zawieszone poniadto elementy morfotycznezłuszczonenabłonki jamy ustnej i tzw. ciałka ślinowe, tj. krwinki białe przenikające do jamy ustnej, głównie limfocyty pochodzące z migdałków. 
Poza tym w ślinie występuj 4 drobnoustroje znajdujące się w jamie ustnej. 
	Ryć. 
82. 
Model odcinka ślinianki podjęzykowej:wg Maziarskiego. 
	Streszczenie Ś I in tank a p rzy u s zna(glandula pcrotidea)leży na mięsniu żwaczu do przodu o 4 małżowiny usznej i w dole zażuehwowym. 
Przewód ślinianki przyuszne j 48 tys pcrotideus)uchodzi do przedsionka jamy ustnej na poziomie drugiego górnego zęb 8 trzonowego. 
Ślinianka przyuszna jest gruczołem czysto surowiczym. 
Ślinianka podżuchwowa(glandulc submandibularis)leży w trójkącie po 4 żuchwowym. 
Jej długi przewód(ductus submmdibularis)zagina się dokoła tylnego brze gu mięśnia żuchwowa-gnykowego i uchodzi na m i ę s ku p o d j ę z y k o w ym(cdrmc@@sublmgudlis)na dnie jamy ustnej. 
Jest lo gruczoł mieszany:większość gruczołu ma charakter surowiczy, reszta śluzowy z półksiężycami surowiczymi. 
	śl mi a nk a p o d j ę z yk o w a(glmduld sublmgudis)jest położona na dnie jamy ustąejna nuęśniu żuchwowa-gnykowym, przykryta od góry błoną śluzową. 
Składa się y jgałych gruczołków(5-20)-ślinianek podjęzykowych mniejszych(glanąątaesublmgauales mmores), kwrycn oódzieme przewody(dwctus sublmguales mmoresywchodzą na fałdzie pod j ęzyk owym(wicu sublmgudlis), i z gruczołu głównego gjinianki podjęzykowej większej(glmdulc sublmgudlis major), której przeąwd(dvchs stblmgudlis major), podobnie jak przewód ślinianki podżuchwowej, uchojzina mięsku podjęzykowym. 
Gruczoł większy jest mieszany, z przewagą odcinków śluzowych, gruczoły mniejsze są prawie czysto śluzowe. 
	JĘZYK'Język(linguc, glossd)tworzy gruby fałd mięśniowy pokryty błoną śluzową. 
Odznacza się on dużą ruchomością, jest bardzo zmienny pod względem kształtu i może wypełniać całą długość i szerokość jamy ustnej. 
Przy zamiknięlych ustach język od przodu dotyka zębów siecznych, u góry przylega do podniebienia. 
	'zynność języka. 
Czynność języka jest wieloraka i bardzo różnorodna. 
Jest on narządem pomocniczym żucia, ponieważ przy współpracy policzków wprowadza kęsy na właściwe miejsce między oba szeregi zębów. 
Ssaki, które nie żują, np. wieloryby, mają j ę z yk s z c z ą 1 k o wy. 
Język kształtuje kęsy, miesza je ze śliną i kieruje do gardła ułatwiając łykanie:dlatego też zupełne porażenie ruchowe języka bardzo znacznie ogranicza żucie i łykanie. 
Wskutek swej ruchomości koniec języka dotyka i kontroluje każde miejsce jamy ustnej i oczyszcza je z resztek pożywienia po przyjęciu pokarmu. 
Ponieważ język jest jednocześnie bardzo wrażliwy, wyczuwa więc najmniejsze nieprawidłowości i nierówności(np. drobhywłosek ze szczoteczki do zębów). 
Przy całkowicie zamkniętej jamie ustnej język, jak Bok w cylindrze, może się cofać ku tyłowi i dołowi, działając jak pompa ssąca i wytwarzając przestrzeń z rozrzedzonym powietrzem. 
Ciśnienie ujemne w jamie ustnej może wynosić 13, 33-26, 66 kPa(100-200 mm Hg), co odpowiada słupowi wody wysokości pJawie 1, 5 m. 
Dzięki temu np. koń stojąc może pić wodę ze strumienia nie unosząc głoWOsesek wykorzystuje tę właściwość podczas ssania. 
Tylko ssaki ze swym całkowitym P 84 oiebieniem mogą ssać. 
Język jest również pomocniczym narządem mowy:przylegając P(wiem swą powierzchnią grzbietową lub swymi brzegami do różnych miejsc jamy ustBei, kształtuje niektóre spółgłoski. 
Osobnicy, którym język został usunięty, np. z powodu 89809 złośliwych, mają mowę bardzo wadliwą. 
Wreszcie język jest też "siedzibą"narząQu smąku. 
	Nys rozwoju rodowego i pola unerwienia języka. 
Ba pokrywająca dno pierwotnej jamy ustnej na poziomie pierwszych 4 łuków skrze ż 8 A 8 h jest uniesiona i poruszana mięśniówką tułowia, która tu przeniknęła. 
Język?śóteletowy, tak jak język człowieka, przesuwa pokarm ku tyłowi, ale ruchy te są nieĘPWlcowane, nieekonomiczne, ponieważ w każdym ruchu pracuje stale cały aparat Żóelowy. 
U oddychających płucami zwierząt naziemnych, u których w błonie śluzowej łPóBłają gruczoły ślinowe z kleistą wydzieliną, występują różne odmiany tego typu. 


	Osierdzie-. 
	Szczeliny skrzelowe ysę. 
	Położenie języka mięśniowego wyższych kręgowców z'Z Z. 
	\\\I łuk skrzelowy żuchwowy. 
	Łuk. 
	Ryć. 
	83. Przekrój pośrodkowy głowy rekina. 
	Liczbami rzymskimi oznaczono nerwy czaszkowe. 
	Wzorowane na. 
	Brausie. 
	U niektórych zwierząt język używany jest jak łapka na muchy(j ęzyk gruczołowy, np. u żaby). 
Począwszy od płazów umięśnienie bierze coraz większy udział w wytwarzaniu języka i u ssaków powstaje wreszcie właściwy język mięśniowy. 
Mięśnie języka są to pochodne nuotomów potylicznych, które przypuszczalnie stanowią przedłużenie układu mięśni prostych szyi, stanowiąc ich przedni odcinek, który wwędrował do jamy ustnej. 
Są one wszystkie unerwione przez nerw podjęzykowy(XII), który został włączony w obręb głowy. 
W swej wędrówce mięśniówka wnika pod błonę śluzową, która jak już wspomniano, wyścielą dno pierwotnej jamy ustnej na poziomie pierwszych 4 łuków skrzelowych(z których wypustek wytwarza się język)i jest unerwiona przez nerwy łych łuków(ryc. 
84, 97). 
Do I łuku(żuchwowego)należy trzecia gałąź nerwu trójdzielnego(Vj):jej odgałęzienie, nerw językowy, dochodzi do języka:do li łuku(gnykowego)należy nerw twarzowy(VII), jego gałęzią do języka jest struna bębenkowa:do Ul łuku należy nerw językowo-gardłowy(IX), a do IV łuku nerw błędny(X). 
Język ma więc 5 różnych nerwów, z których jeden tylko, n. podjęzykowy, kieruje wszystkimi ruchami języka, pozostałe przenoszą wrażenia dotyku, bólu, temperatury i smaku. 
Każdy z tych nerwów ma pierwotnie swój własny obszar zaopatrzenia, ustalony historią rozwoju i każdy leży ku tyłowi od odnośnej kieszonki skrzelowej(posttremaiycznie), a poza tym oddaje gałąź, która biegnie do przodu od niej(pretrematycznie:t. 
I). 
A więc np. nerw twarzowy zaopatruje nie tylko błonę śluzową łuku gnykowego, lecz również pole wzdłuż tylnego brzegu łuku żuchwowego. 
Wraz z zanikiem kieszonek skrzelowych pierwotnie ostro odgraniczone pola unerwienia mogą wtórnie mieszać się z sobą Język jest przykładem tego, jak pozornie jednorodny narząd może być zbudowany z zupełnie różnych składników i jak budowę tę da się odczytać nawet z całkiem już rozwiniętego narządu na podstawie różnorodnego unerwienia. 
Na podstawie znajomość objawów rozwojowych stosunki unerwienia stają się jasne i przejrzyste:bez tego wytłumaczenia są one zupełnie niezrozumiałe. 
Pierwotnie odgraniczone pola unerwienia języka wtórnie mieszają się z sobą. 
W Ten sposób np. trzon i koniec języka(powstałe w rozwoju osobniczym z trzech przednich zawiązków)-pola nerwu językowego(z trzeciej gałęzi nerwu trójdzielnego)i struny bębenkowej(z nerwu twarzowego)-są ściśle z sobą zmieszane. 
Nlerw językowo-garBoW gałęzią tylną zaopatruje Ul łuk skrzelowy, a gałęzią przednią-brzeg tylny łuku gryko. 
	ą-ego. 
Jego pole zaopatrzenia leży ku tyłowi od przedniego mieszanego obrębu nerwu*zykowego i pierwotnie dość ostro jest od niego odgraniczone. 
Na granicy znajdują się jj-jdawki okolone i liściaste(p. dalej)i tutaj też leży bruzda graniczna w kształcie litej V:wierzchołek tej bruzdy skierowany ku tyłowi zagłębia się, tworząc tzw. otwór śleę. 
Wrażenia smakowe wymienionych brodawek przewodzi nerw językowo-gardłowy, j-ątomiast same brodawki powstałe z materiału łuku żuchwowego są zaopatrzone we ągókna nerwu językowego:w Wm wąskim pasie granicznym odbywa się więc silne poyjteszanienabłonków. 
Mała część nasady języka powstała z IV łuku skrzelowego jest ujerwiona przez nerw błędny, udział nerwu błędnego i językowo-gardłowego w zaopaąęzeniubłony śluzowej ogranicza się też do tego małego pola(ryc. 
97). 
Oprócz opisanego mieszania się nerwów dochodzą jeszcze liczne skrzyżowania pól jerwowych między stroną prawą i lewą. 
	Budowa ogólna języka Większą część języka(około'/y długości:ryc, 84)stanowi trzon(eorpus lmgude), który zwężając się do przodu bez widocznej granicy przechodzi w k o n i e c j ę z yk a(cpear lmguae). 
	Część tylną, przytwierdzoną do dna jamy ustnej, tworzy nasada j ęzyka(radia lingudecj. 
	Epig lotu sPole W łuku skrzelowego(n. vagus)Pole 81 łuku skrzelowego In. glossopharyngeusySulcus terminalis Brodawki okolone. 
	Pole guzka nieparzystego. 
	Pole guzka, bocznego. 
	Radio linguae. 
	Corpus linguae. 
	Sulcus medianus. 
	-Apex linguaeRyć. 
	84. Język:widok od góry po ukończonym rozwoju. 
	Schemat. 
Banowi ona około'Z, długości języka, skierowana jest do gardła i usta Błona pionowo, mniej więcej równolegle do długiej osi ciała, gdy Wm 9 asemtrzon biegnie raczej prostopadle do osi ciała. 
Powierzchnia naś 86 języka w kierunku bocznym łączy się bezpośrednio z łukami podPtebiennymii z migdałkami. 
Na wyciągniętym z jamy ustnej języku 95. 


	Wal leculaepig I ottica', Plcag/ossoepigI ottcalat eralisTonsilla, pala ona. 
	Rado linguae-Foramen cecum. 
-Wag u a ePa pillae foliataePapillae c-fury iformes. 
	Rima glottidis Plica glossoepiglot-(. 
	Oca mediana. 
	Becessus piriformis. 
	i Epiglotts. 
	Apex linguae Ryć. 
	85. Język. 
	Widok od góry. 
	To rsillaWng na/isćY Papillae yallataeSulcus medianus/mg na e Wargo linguae. 
	Papillae filiformes. 
	widoczny jest trzon, niewidoczna natomiast jego nasada, którą lekarz może oglądać tylko za pomocą lusterka, przyciskając trzon języka ku dołowi. 
Na trzonie odróżniamy znacznie dłuższą powierzchnię górną, czyli grzbiet j ęzyka(dorsum lmgude), i krótszą powierzchnię dolną. 
Obie powierzchnie przechodzą jedna w drugą wzdłuż tępych brzegów(margines lmgude). 
Granicę między nasadą a trzonem zaznacza na powierzchni górnej tzw. bruzda graniczna(sulcus termindis)w kształcie litery V, szczytem zwrócona ku tyłowi. 
Jest ona u płodu ludzkiego silniej rozwinięta, zazwyczaj zaś słabo zaznaczona u dorosłego. 
W zależności od położenia wobec bruzdy granicznej rozróżniamy część przedbruzdową(pers presulcmis)i część za bruzdową(pers postsulcdlis)języka. 
Bezpośrednio przed bruzd 4 znajduje się 7-12 brodawek okolonych(pqpillae ruletce), uło 8 żonych równolegle do obu ramion bruzdy granicznej. 
Ku tyłowi od pełożonej pośrodkowo brodawki bruzda graniczna tworzy ślepo kończące się zagłębienie, tzw. otwór ślepy(formen cecum):w życiu zaroękowym jest on ujściem przewodu tarczowa-językowego, który u dotcsłego, jako odmiana(ductus lmgudlis S, może być częściowo zachowB nj w swej części bliższej. 
	Do układu brodawek okolonych w kształcie litery V może czasami dochodzić krótkie, jjśrodkowo biegnące ramię prostopadłe:wtedy brodawki okolone układają się w kształj-te litery Y. 
	W tym przypadku lylnia brodawka może sięgać aż do otworu ślepego. 
Nieraz jgład tych brodawek przybiera postać litery T. 
Górną powierzchnię języka dzieli na dwie symetryczne części pojtużnyrowek, bruzda pośrodkowa języka(sulcus medicnus lmjuae):bruzda ta stanowi drogę odpływu śliny do gardła. 
Grzbiet języgąjest szorstki, białawy, nasada-różowoczerwona, guzkowata, *ą*d. 
Na grzbiecie są ułożone liczne brodawki(p. dalej):na nasadzie broąawkinie występują, natomiast znajdują się tu liczne mieszki językowe, nadające nasadzie wygląd guzkowaty:zespół tych mieszków nazwano migdałkiem j ęzykowyrn. 
	W zależności od rozwoju błony śluzowej, a zwłaszcza brodawek, wygląd grzbietu języgąu różnych osobników bywa różny, szary lub białawy, czysty lub "obłożony", wilgotny lub suchy. 
	Również pozostawia na nim ślady palenie tytoniu. 
W chorobach jamy ustnej, gardła i żołądka czy w gorączkowych stanach chorobowych wygląd języka bardzo się różni od jego wyglądu w warunkach prawidłowych. 
Żyły na nasadzie języka w stanach chorobowych(np. wady serca, choroby wątroby)mogą się znacznie poszerzać i wtedy są wyraźnie widoczne. 
W braku witaminy A następuje silne zrogowacenie nabłonka. 
	Błona śluzowa języka Nabłonek błony śluzowej pokrywającej język, podobnie jak w całej jamie ustnej, jest wielowarstwowy płaski. 
Na powierzchni dolnej języka i na nasadzie jest on gładki i niezrogowaciały, a na grzbiecie w obrębie brodawek nitkowatych-nieznacznie zrogowaciały. 
Tak jak w całej jamie ustnej, w dolną powierzchnię nabłonka języka wnikają mikroskopowe brodawki utworzone przez blaszkę właściwą błony śluZOWćj. 
Błona śluzowa powierzchni dolnej języka(ryć, 86)jest szczególnie@enka i delikatna, o zabarwieniu różowawym:tkanka podśluzowa łączy ją z mięsniami języka. 
Po obu stronach linii pośrodkowej niebie BKawo prześwieca żyła podjęzykowa. 
W linii pośrodkowej wznosi się ł 94 błony śluzowej-wędzidełko języka(frenulum lmgude), łWe przyczepia się na dnie jamy ustnej między obu mięskami podjęWkowymi Yó Bójętkowych przypadkach wędzidełko jest bardzo krótkie i przeszkadza przy wyśWaniukońca języka:w tych przypadkach można je usunąć zabiegiem operacyjnym. 
Ś 9994 elko normalnej wielkości ogranicza nadmierny ruch końca języka ku tyłowi. 
BoĘ 98 eod wędzidełka znajdują się dwa symetryczne fałdy, prawy i lewy, biegnące zbieżnieŚP P(zolu, wąskie i niskie, o nieco zazębionych brzegach. 
Są to tzw. fałdy strzępi a 8 Bl 4 c 4 e ńmbrimtae)znacznie silniej rozwinięte u dziecka niż u dorosłego. 
Według P 99 Wrych autorów są one pozostałością tzw. podjęzycza(sublmgud), szczególnie?998 e rozwiniętego u pierwotnych torbaczy i małpiatek:znaczenie filogenetyczne Web 9996 w nie jest jednak wyjaśnione. 


	Tuberculurn Ą/ażi s*e*s. 
	Sulcusmentolabialis. 
	Memu m. 
	Apex nasi. 
	Philtr urn. 
	Frenulums lincjuae*sublingualis. 
	labium im. 
	Ryc. 
	86. Powierzchnia dolna języka i jego otoczenie. 
	Angulus oris. 
	P/ica fimbriata. 
	AWca su bliny ualis. 
	Błona śluzowa grzbietu języka podlega silnemu działaniu mechanicznemu:grzbiet języka rozciera bowiem pokarmy o podniebienie. 
W związku z tym jest też ona bardzo mocna i ściśle złączona z podłożem. 
Właściwa tkanka podśluzowa tu nie występuje, jest ona przekształcona w gęstą i mocną warstwę łącznotkankową-ro z c ięgn o j ę z yk a(dponeurosis lingude). 
Do niego przyczepiają się mięśnie języka, których ścięgna w odróżnieniu od innych ścięgien organizmu są bogato wyposażone we włókna sprężyste:hamują one nagłe skurcze mięśni. 
Na grzbiecie języka są rozsiane liczne i różnokształtne brodawkijęzykowe, różniące się od mikroskopowych brodawek blaszki właściwej(lamina proprid)nie tylko wielkością i położeniem, ale przede wszystkim budową i czynnością. 
Brodawki językowe(pcpillce lmgudles)są to wyniosłości błony śluzowej:blaszki właściwej i nabłonka(ryc. 
85, 87-9 O). 
Na grzbiecie języka odróżniamy 4 zasadnicze rodzaje brodawek. 
1. 
Brodawki nitkowate(pqpillae ńhformes), są najliczniejsze ze wszystkich rodzajów:występują one na końcu języka, na jego brzegach bocznych i na grzbiecie:bardzo zmienne pod względem liczby, wielkości(długość 0, 7-3 num)i kształtu są ustawione najgęściej i są najdłuższe w pobliżu brodawek okolonych. 
Ra pierwotnej pieńkowatej 9 R. 
	oallatae*. 
	colliculi-s/i*g*a*es. 
ać-YŃł sr. . 
K. 
	-Papilla conica. 
	Papilla fungiformis-Papilla filiformis. 
	-Wał brodawki. 
	Bębs Gruczoły surowicze. 
	":--Aponeurosis linguae. 
	cj'****Pęt%?-ją. 
	Gruczoły śluzowe Ryć. 
	87. Brodawki i mieszki językowe. 
	Odcinek powierzchni i przekroju języka w powiększeniu. 
	Wzorowane na Brausie. 
	brodawce są ułożone na kształt wieńca małe brodawki wtórne w kształcie delikatnego, częściowo zrogowaciałego włókna. 
Komórki zrogowaciałe zachowują swe jądra tak jak w całej jamie ustnej. 
U zwierząt drapieżnych są one silnie rozwinięte i silnie zrogowaciałe:wierzchołki włókien są skierowane ku tyłowi jak ząbki tarki:wyczuwamy to wyraźnie np. u kota, przesuwając opuszkę palca wzdłuż języka od tyłu do przodu. 
U człowieka są one bardzo słabo rozwinięte. 
W całości brodawki nitkowate nadają grzbietowi języka zabarwienie szaroczerwonawe. 
Złuszczone komórki nabłonkowe wraz z resztkami pożywienia, grzybkiem i bakteriami oilkowatymi(Leptothria buccdlis)powodują białawe obłożenie języka("nalot"), często będące objawem chorobowym rozpozniawczo ważnym dla lekarza. 
la. 
Bro dawki stożkowate(pdpillce conicce)są postacią bardzo zbliżoną do poprzedniej. 
Występują one między brodawkami nitkowatymi w liczbie bardzo zmiennej 9 tóżnych osobników. 
Są one rozwinięte silniej od poprzednich. 
Nie mają poszczegółBchnitkowatych wypustek:pierwotna pieńkowata brodawka pokryta jest zrogowaciaómnabłonkiem tworzącym stożek o wierzchołku haczykowato zagiętym ku tyłowi. 
Czynność brodawek nitkowatych(jak również i stożkowatych)polega z jednej strony 88 przewodzeniu wrażeń dotyku, z drugiej zaś na pracy mechanicznej, u człowieka zreBOąbardzo nieznacznej. 
Są to jedyne brodawki językowe, które nie mają funkcji smaKowej. 
2 Bro dawki grzybowate(pcpillae ńngiformes)'są większe od Poprzednich, mniej liczne i rozrzucone między nimi. 
Ustawione są za Wsze pojedynczo, głównie na końcu i na brzegach, mniej licznie na Zzbiecie języka. 
Mają żywą barwę czerwonawą w odróżnieniu od szaFaBychbrodawek nitkowatych. 
Przybierają one kształt grzybka, skąd łez pochodzi ich nazwa. 
Powierzchnia górna brodawek grzybowatych ie 8 l wyrównana płaskimi, niezbyt zrogowaciałymi komórkami:tutaj. 


	też znajdują się poszczególne kubki smakowe, mikroskopowe nąrządynabłonkowe, które odbierają wrażenia smakowe. 
Położone nąpowierzchni czapeczki grzybka są one tylko pobieżnie pobudzane przez pokarm, np. płyny, które szybko prześlizgują się wzdłuż języka. 
U dziecka brodawki grzybowate są liczniejsze niż u dorosłego. 
Przypuszczalnie czynność ich później zostaje przejęta przez brodawki okolone. 
Odmianą brodawek grzybowatych są brodawki soczewko w a 1 e(pdpillce lentiformes):są one znacznie niższe od grzybowatych. 
Nerwem smakowym brodawek grzybowatych jest struna bębenkowa, gałąź nerwu twarzowego:włókna smakowe struny bębenkowej dochodzą do języka drogą nerwu językowego, gałęzi nerwu żuchwowego(Vj). 
Nerw językowy bowiem nie jest nerwem smakowym, lecz przewodzi wrażenia dotyku, bólu i temperatury. 
3. 
Ero dawki okolone(pdpillae odllmae)są ustawione w jednym szeregu do przodu od obu ramion bruzdy granicznej i równolegle do nich. 
Są to brodawki najmniej liczne i największe ze wszystkich. 
Ich. 
	K ubki smakowe e. . -@7 a. 
I 3 ruczoły surowicze Ryc. 
88. Przekrój przez brodawki okolone(paw. 
2081. 
	liczba waha się mniej więcej od 7 do 12:szerokość wynosi około 3 rum, wysokość I num. 
Są one kształtu grzybowatego, tak jak poprzednie, tylko znacznie od nich większe i otoczone wałem błony śluzowej, który jest oddzielony od brodawki kolistym rowkiem. 
Brodawki te tylko nieznacznie występują nad powierzchnię języka, ponieważ są głęboko wtopione w błonę śluzową. 
Są to główne narządy smaku, pracy mechanicznej nie wykonują wcale. 
Liczne kubki smakowe są położone nie na powierzchni górnej brodawki, lecz w błonie śluzowej obu ścian bocznych rowka. 
Spożywane płyny i soki wyciskane z pożywienia w czasie żucia wnikają do rowl 00. 
	yy i ich smak tutaj może być odczuwany znacznie wydatniej niż po jęzelotnym tylko zetknięciu się z brodawkami grzybowatymi. 
Na dnie jąwka otaczającego brodawkę uchodzą małe gro c z o ty surowi c z ejgtnera), których płynna wydzielina wypłukuje rowek i usuwa subąąncjesmakowe, przygotowując miejsce dla nowej porcji cząsteczek jokarmu czy innych substancji smakowych. 
Wrażenia smakowe brodawek okolonych przewodzi do mózgu nerw językowo, gardłowy. 
4. 
Bro dawki liściaste(pdpillae to(jatce)są to fałdy błony śluzowej o kształcie listków(folie)prawie pionowo ustawionych i nieznacznie wznoszących się nad powierzchnię błony śluzowej:fałdy ułożone gą jeden obok drugiego jak stronice książki i przedzielone głębokimi, wąskimi rowkami. 
Uczą one na brzegach języka w tylnej części trzonu to przodu od podstawy łuku podniebienna-językowego. 
Kubki smakowe są położone-tak samo jak w brodawkach okolonych-w ścianach bocznych rowków:i tutaj na ich dnie uchodzą gruczoły surowicze(Ebnera). 
U dorosłego brodawki te są często niewyraźnie odgraniczone, u dziecka występuje nieraz od 4 do 8 dobrze rozwiniętych fałdów tego rodzaju. 
U niektórych zwierząt są one najliczniej reprezentowane ze wszystkich rodzajów brodawek. 
U gryzoni po obu stronach części tylnej brzegu języka znajduje się ostro odgraniczone owalne pole(regla foliuje)zajęte tymi brodawkami. 
I(erwem smakowym jest nerw językowo-gardłowy, tak samo jak w brodawkach okolonych. 
Kubki smakowe są to mikroskopowe twory nabłonkowe kształtu jajowatego lub beczułkowatego, zajmujące całą grubość warstwy nabłonkowej brodawki. 
Wysokość ich wynosi około 70 am, szerokość około 40 am. 
Na obwodowym(zwróconym do wolnej powierzchni błony śluzowej)końcu kubka smakowego znajduje się w nabłonku mały otworek, zwany o 1 w o r e m s m a k o w ym(porus gustmorius). 
Komórki kubka są wydłużone. 
Rozróżniamy komórki podstawne i zmysłowe komórki smakowe, chociaż między obu Wmi postaciami nie można wykazać ostrych różnic. 
Kam o r ki p o ds ta wn e albo z re b owe występują jako komórki obwodowe i środkowe. 
Pierwsze, leżące na obwodzie, są to długie komórki pokrywające kubek smakowy na kształt klepek beczki. 
Ich koniec zwrócony do otworu smakowego jest stożkowato zwężony:koniec drugi, zwrócony do podstawy kubka, jest zwykle tępy, czasami zaś rozszczepiony na dwie oddzielne odnogi. 
W środkowej, zgrubiałej części komórki znaj 9 ujesię jądro. 
Komórki podstawne środkowe są smuklejsze, ale krótsze, jądro leży w nich zwykle bliżej podstawy. 
Komórki smakowe są to wysmukłe komórki wrzecionowate, zakończone maów, silnie błyszczącym włoskiem-"pręcikiem smakowym", będącym tworem oskórkoBóm. 
Pręciki smakowe leżą w zagłębieniu u bieguna górnego kubka smakowego, sięga 149 do otworu smakowego. 
Przeciwległy koniec komórki smakowej oplatają nerwowe 886 łna smakowe:pochodzą one, jak już wspomniano, z nerwu językowo-gardłowego lub Jeż ze struny bębenkowej Wrażliwość na poszczególne rodzaje smaku jest na języku rozłożona nierównomiernie. 
Ftektóre brodawki reagują tylko na smak słodki, inne na kwaśny, inne znowu na oba te PBzaje lub też w ogóle nie odbierają wrażeń smakowych. 
Na substancje słone brodawkiJeaguj ą równomierniej. 
Fubki smakowe powstają nie tylko w obrębie brodawek, ale przypuszczalnie również Bszędzie tam, gdzie włókna nerwu językowo-gardłowego lub nerwu językowego(struny. 
	101. 


	Ogniska rozmnażania-, grudek chłonnych. 
	I 09. 
	s-s. 
	Nabłonek. 
	Otwór smakowy i pręciki. 
	Komórka pod sławna-Komórka smakowa. 
	e-Włókna OTWOWB smakowe. 
	Ryć. 
	89. Schemat budowy kubka smakowego w powiększeniu. 
	bębenkowej)dochodzą do nabłonka. 
U zarodków długości 16-30 mm znajdujemy np. liczne, pierwotne"kubki na nasadzie języka i w dolnej części gardła na powierzchni krtaniowej nagłośni. 
Jeszcze u noworodka kubki smakowe są bardzo liczne, a dopiero'następnie zanikają w wielu miejscach(Narząd smaku, t. 
V). 
Błona śluzowa nasady języka(ryć, 85)ma odmienną budowę. 
Brodawkitu nie występują:powierzchnia staje się guzkowata, wytwarzają się na niej bowiem płaskie, okrągłe wyniosłości noszące nazwę mieszków j ęzykowych(ryć. 
87, 9 O). 
W ich obrębie błona śluzowa jest. 
	Bęc. 
	90. Przekrój przez mieszek językowy(paw. 
	508). 
	gąg(e złączona z podłożem, natomiast ku tyłowi, przechodząc na na'ąjęnię, zdobywa luźne lkanKę podśluzową. 
Nasadę języka z nagłośnią Ę, --ą trzy rozciągliwe fałdy, są to fałdy językowo-nagłośniowe:po'gąWowy i dwa boczne(plicae glossoepiglotticae mediana et lateralesj. 
jjj-łzy nimi znajduje się z każdej strony dołek nagl o śn i o wy(odpada epig(oOic@). 
Zależnie od położenia nasady języka i nagłośni fałąw(e mogą się rozciągać lub skracać, a dołek nagłośni zmienia swą głęHpkOŚĆMigdałek językowy(tonsi(la lmgaalis). 
Mieszki językowe(folliculigięud(es:ryć, 871, dawniej zwane gruczołami mieszkowymi, leżą na jąsadzie Języka, sięgając ku tyłowi prawie do nagłośni, bocznic od jjtgdałków podniebiennych. 
Poszczególny mieszek stanowi wyniosłość jjgrągławą, średnicy 1-4 mm, wytworzoną przez nagromadzenie tkangtlimfatycznej w błonie śluzowej. 
Mały otworek prowadzi do krótkiego, ślepo kończącego się przewodu, tzw. z at o ki mi gd alkowę j(siąustańsi(Idris), wysłanej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. 
Ze-pół tych mieszków nazywamy migdałkiem j ęzykowym(tonsillalmndhs):stanowi on część tzw. pierścienia gardłowego chłonnego(p. dalej). 
Gruczoły językowe(glmdulce lmgud(es:ryć, 91)pod względem jakości ich wydzieliny dzielimy na gruczoły surowicze, śluzowe i mieszane. 
Pod względem położenia odróżniamy gruczoły:przedni, boczne i tylne. 
Gruczołem mieszanym języka jest jedyne większe skupienie zrazików gruczołowych położonych obustronnie na powierzchni dolnej końca języka:jest to tzw. gruczoł językowy przedni(glmduld lmgualis mterio**\. 
Gruczoł ten ma kilka przewodów wyprowadzają gych, które uchodzą na powierzchni dolnej obok wędzidełka języka. 
Oba te gruczoły stanowią grupę przednią. 
	66991. 
	Schemat rozmieszczenia gruczołów językowych. 
@(uczoły surowicze oznaczone polami czarnymi, gruczoły śWzowe-polami kropkowanymi. 
Na samym przodzie języ 88 wieszany gruczoł językowy przedni-pola gęsto kropkowane. 
	Gruczoły ślinowe języka są to gruczoły językowe tylne i boF 86 e(glmdulae lmgauales posteriores et laterJes\, położone na nasa 99 ejęzyka, na odcinku tylnym brzegów języka i na małej przestrzeni Pśpośrednio przed brodawkami okolonymi:często uchodzą do mieszł 9 w językowych. 
	Wytwarzają one ślinę kleistą, która ułatwia łykanie. 
	'glendula apicis lmgude:gruczoł Blandin-Nuhna. 
	I OS. 


	Gruczoły surowicze(Ebnera), o których wspominaliśmy poprzednio, położone w obrębie brodawek okolonych i liściastych, należą również do grupy gruczołów tylnych i bocznych. 
Uchodzą one do rowków w otoczeniu brodawek liściastych oraz okolonych i mają znaczenie pomocnicze dla narządu smaku. 
Trzon języka, z wyjątkiem małego tylnego pasma, nie ma gruczołów, . 
	Mięśnie języka Poprzecznie prążkowane mięśnie języka(ryć, 92-95)rozpoczynają się częściowo na szkielecie trzewnym:żuchwie, kości gnykowej i wyrostku rylcowatym, częściowo zaś na składnikach łącznotkankowych samego języka. 
Pierwsze są to mięśnie zewnętrzne, drugie wewnętrzne. 
Grupa pierwsza powoduje zmiany położenia całego narządu(wysuwanie, cofanie języka itp), druga bez zmiany położenia narządu lub niezależnie od niej zmienia kształt języka(zgrubienie, spłaszczenie itp. 
). Obie czynności mogą być wykonywane jednocześnie. 
Umięśnienie języka stanowią na ogół bardzo delikatne pęczki:towarzyszy im obfita tkanka łączna, zwłaszcza luźna, z wyjątkiem mocnych blaszek łącznotkankowych, które tworzą raz cięgno i przegrodę j ę z y k a. 
Włókna mięśniowe przechodzą w delikatne ścięgienka bogato wyposażone we włókna sprężyste. 
Rozcięgno języka(dponeurosis lmgude), /naczna część mięśni trzonu języka przyczepia się do mocnej i gęstej warstwy łącznotkankowej:powstaje ona z przekształconej tkanki podśluzowej grzbietu oraz końca języka i nosi nazwę rozcięgna języka, t. ączy ono ściśle błonę śluzową Z TDIĘS(118011. 
Przegroda języka(septym lmgude). 
W obrębie trzonu mięśnie języka dzieli na połowę prawą i lewą mała, wąska i niezbyt mocna blaszka tkanki łącznej. 
Stanowi ona niecałkowitą przegrodę języka, położoną prostopadle do rozcięgna w płaszczyźnie pośrodkowej i otoczoną ze wszystkich stron mięsniami. 
Nie sięga ona ani do powierzchni języka, ani do jego końca. 
Do niej przyczepiają się włókna mięśnia poprzecznego języka. 
	Zewnętrzne mięśnie języka 1. 
M. bródkowo-językowy(m. genioglossus)jest gruby, mniej więcej czworokątny, ustawiony pionowo. 
Przyczepy. 
M. bródkowo-językowy rozpoczyna się małym trójkątnym ścięgnem na górnym guzku kolca bródkowego żuchwy. 
Włókna kierują się rozbieżnie ku tyłowi i ku górze:1)dolne włókna biegną ku tyłowi równolegle do m. bródkowo-gnykowego i p r z y c z epi a j ą się częściowo do trzonu kości gnykowej, częściowo do nagłośni 2)pozostałe włókna promieniują wachlarzowato w kierunku. 
	jęzbietu języka, wzdłuż całej jego długości, krzyżując się z włóknami ją, poprzecznego i kończąc w rozcięgnie. 
Z włókien tych przednie kiejująsię prawie pionowo do grzbietu i końca języka, tylne biegną poziojopowyżej kości gnykowej aż do nasady języka. 
Pionowy układ włógienprzechodzi w m. pionowy języka. 
p o ł o z e n i e. 
M. bródkowo-językowy jest położony w głębi języka bezpośrednio na m. ąjęódkowo-gnykowym i żuchwowa-gnykowym, obok i równolegle do płaszczyzny poęęodkowej. 
Od przeciwległego mięśnia oddziela go tylko przegroda języka i luźna tkanka jyezna. 
Jego powierzchnia boczna graniczy z m. podłużnym dolnym, m. gnykowa-językowym, m. rylcowo-językowym oraz ze ślinianką podjęzykową:poza tym krzyżuje ją tętnica językowa oraz jej gałęzie. 
Czynna ś ć:1)tylne włókna m. bródkowo-językowego, przebiegające poziomo, wyguwajągłównie nasadę języka do przodu:2)pozostałe włókna odciągają język od podjiebieniai przyciskają do dna jamy ustnej:3)włókna poziome biegnące do kości gnykowej i nagłośni pociągają je do przodu. 
Napięcie(tonus)obu mięśni utrzymuje język w prawidłowym położeniu. 
Gdy napięcie to zanika, jak np. w głębokiej narkozie, wówczas język w poziomym położeniu głowy pod wpływem własnego ciężaru opada ku tyłowi, co grozi uduszeniem. 
Jednostronne drażnienie mięśnia wywołuje głęboką bruzdę na grzbiecie języka. 
2. 
M. gnykowa-językowy(m. hgoglossus)jest płaski, cienki i czworokątny. 
Przyczepy. 
Mięsień ten rozpoczyna się na brzegu górnym trzonu oraz rogów większych kości gnykowej oraz kieruje się ku górze i nieco do przodu. 
Następnie biegnie między pęczkami m. rylcowo-językowego a m. podłużnym dolnym języka i przycz ep i a się do części bocznych rozcięgna języka od jego nasady aż do wierzchołka. 
Samodzielne pasmo tego mięśnia, jeżeli występuje, rozpoczyna się na rogach mniejszych kości gnykowej jako m. chrząstkowa-j ęzykowy(m. chondroglossus):jego początek może się przedłużać na więzadło rylcowo-gnykowe. 
Koniec sięga do rozcięgnaJęzyka:czynność nie różni się od czynności m. gnykowa-językowego. 
Po toż en i e. 
Powierzchnia boczna m. gnykowa-językowego jest przykryta u góry na nieznacznej przestrzeni m. rylcowo-językowym, a poza tym prawie na całej przestrzeni m żuchwowa-gnykowym, dwubrzuścowym i rylcowo-gnykowym, tylko tylna-dolny od 4@ekpowierzchni bocznej nie jest przykryty przez mięśnie(trójkąt t. językowej:t. 
Q:do niego przylega ślinianka podżuchwowa. 
Powierzchnia przyśrodkowa przylega do m. 98@kowo-językowego, u góry wąskim pasmem do m. podłużnego dolnego języka, a poza 884 o początku m. zwieracza środkowego gardła i więzadła rylcowo-gnykowego. 
*powierzchnią boczną mięśnia krzyżuje się od dołu ku górze nerw podjęzykowy, Póewód ślinianki podżuchwowej, wyżej zaś nerw językowy. 
Na powierzchni przyśrodPóejbiegnie nerw językowo-gardłowy i tętnica językowa. 
Żyła językowa ma położenie 9@enne:może się znajdować do wewnątrz lub na zewnątrz mięśnia. 
W bruździe(sulcus 98@dhs lmerahs)między m. gnykowa-językowym a bródkowo-językowym(dno 96848 tworzy m. podłużny dolny języka)biegnie tętnica głęboka języka-gałąź końcoóaletnicy językowej Fyni n o ś ć. 
Włókna m. gnykowa-językowego biegną w większości pionowo ku górze 9 łe@óre tylko skośnie do przodu. 
Wszystkie włókna pociągają grzbiet języka ku dołowi ł 999 tym względem współdziałają z m. bródkowo-językowym. 
Poza tym, szczególnie ć 99 ł@a przednie, pociągają język ku tyłowi, cofają więc wysunięty język z powrotem do(96'ustnej:w ruchu tym są więc mięsniami przeciwniczymi m. bródkowo-językowego. 
Y 998 ostronny skurcz wywołuje obrót języka dokoła jego długiej osi w tę sanną stronę. 
	105. 


	M. corsticror pharyngis sup. 
\X\\\\. 
	M. constictor pharyngis im. 
	1 ryz?
	M. łevator. 
	yeli palatni M. tensor yeli palatini. 
	M. sryloglossusM. 
stylopharyngeusM. 
hyoglossusM, constictor pharyngis medius. 
	W. 
	M. thyrohyoideus-M. sternohyoideus. 
	Ryć. 
	92. Mięśnie języka. 
	Widok od strony prawej. 
	M, buccinator. 
	M. genioglossus M. longitudinalis im. 
	M, geniohyoideusM, myłohyoideus(w przekroju). 
	3. 
M. rylcowo-językowy(m. stgloglossus)jest długi, wąski, spłaszczony, delikatny. 
Przyczepy. 
Rozpoczyna się on na wyrostku tykowatym i na więzadle ryleowo-gnykowym lub rylcowo-żuchwowym. 
Jego włókna biegną skośnie ku dołowi, do przodu i przyśrodkowo przykrywając górny odcinek powierzchni bocznej m. gnykowa-językowego. 
W tym miejscu mięsień dzieli się na dwa pęczki. 
Silniejszy pęczek boczny biegnie bocznic od m. gnykowa-językowego i m. podłużnego dolnego wzdłuż brzegu języka i kończy się na końcu języka, gdzie jego włókna dochodzą do włókien przeciwległego mięśnia:brzegi języka są obicie jak cuglami oboma mięsniami rylcowo-gnykowymi. 
Słabszy pęczek przyśrodkowy przebija m. gnykowa-językowy, kieruje się przyBśrodkowa i kończy się wewnątrz trzonu języka:jego włókna łącz 4 się z włóknami m. poprzecznego. 
Polo zen i e. 
Z układu trzech mięśni rozpoczynających się na wyrostku rylcowaWW(min. rylcowo-gnykowy, rylcowo-gardłowy i rylcowo-językowy)m. rylcowo-językoBY tworzy brzeg przedni. 
Mięsień ten biegnie między tęuucą szyjną zewnętrzną a wewnęlóó. 
	przyśrodkowo od gałęzi żuchwy i m. skrzydłowego przyśrodkowego, przykryty ślin*dnk*przyusz*gzynność. 
	Oba mięśnie rylcowo-językowe pociągają język ku tyłowi i ku górze. 
ąęąjjtdziałają one z mm, gnykowa-językowymi, bródkowo-gnykowymi i żuchwowoęgowymiwe wstępnym akcie łykania. 
Jednostronny skurcz unosi nieco język w swoją jjjnę i obraca go dokoła osi podłużnej, w wyniku czego grzbiet języka pochyla się w s*o**zeciw*e*g łnn i a ny. 
Początek m. rylcowo-językowego może się przesuwać aż na brzeg otworu Quehowego zewOgUznego:czasem mięsień ten w ogóle nie występuje. 
gxjekiedy występuje dodatkowy mięsień zewnętrzny języka(m. triticeoglossus')w poęąeipęczka rozpoczynającego się na chrząstce ziarnowatej krtani(położonej w więzadle jąwzowo-goółowym bocznym)i biegoęcego dalej wspólnie z m. gnykowa-językowym. 
Wewnętrzne mięśnie języka Mięśnie wewnętrzne rozpoczynają się i kończą w samym języku. 
Ich włókna przyczepiają się do rozcięgna i przegrody języka albo też do**ony śluzowej. 
Biegną w trzech zasadniczych kierunkach przestrzeni i krzyżując się mogą dowolnie kształtować język. 
Mięśnie zewnętrzne tracą w języku swą samodzielność i łączą się z jednym z trzech układów włókien mięśni wewnętrznych. 
Włókna wewnętrzne tworzą m. podłużny górny i dolny, pionowy i poprzeczny. 
	M. tansyersus linguae. 
	Aponeurosis. 
	M. longitudinalis sup. 
	*un*ca mu*sa. 
	Foramen cecum. 
	6 wwguae. 
	, , . ę Glandulae***z'linguales post. 
	-Epiglottis. 
	M yerticalis-g-Gorpus ossismoiżeiópeXTnguae Septumlinguae M. genioglossus M. geniohyoideus 86893. 
	Przekrój pośrodkowy języka. 
	Widok ze strony lewej na połowę prawą. 
	ł@podłużny górny(m. longitudindlis superior)rozpoczyna się ł Wńczy na rozeięgnie języka. 
Pokrywa on, jako jednolita nieparzysta***slwa mięśniowa całą powierzchnię górną języka od wierzchołka 99 Wsady, sięgając bocznic aż do jego brzegórw. 
Z przodu mięsień ten F'najgrubszy, z tyłu najcienszy. 
Układ pionowy włókien krzyżuje len 99@ień. 
Przegroda języka nie dosięga tego mięśnia(ryć. 
95). 
Na brze 498 Języka przechodzą w niego włókna m. ryleowo-językowego i m. 
Sęząstkowo-j ęzykowegolO 7. 


	M, longitudinalis sup. 
M. vertcalis linguae sW, transversus linguae M, longitudinalis im. 
	IOQ. 
	N. lingualis*. 
	Aponeurosis linguae. 
	Hyc. 
	94. 
	Tunica mucosa. 
	M. yerticalłs-ec-Ń?/inguae. 
	Przekrój czołowy przez trzon języka. 
	Aponeurosis/inguae\. 
	M. longitudinalis sup. 
	'G. . 
	Xą styloglossu 4-Septurn linguae. 
	-sSeptumlinguae Glandułalingualis ant. 
	Ryc. 
	95. Przekrój czołowy przez koniec języka. 
	-A, profunda linguae. 
	M. genioglossus. 
	os M. transversus/imuae. 
	Czynna ść. 
	Mięsień podłużny górny skraca i poszerza język. 
W szczególności unosi jego koniec. 
2. 
M. podłużny dolny(m. longitudmdhs interior)występuje obustronnie w postaci odrębnego, podłużnego i spłaszczonego pasma w głębi języka od wierzchołka do nasady:z przodu biegnie on między m. bródkowo-językowym a rylcowo-językowym, z tyłu między bródkowo-językowym a gnykowa-językowym. 
Stanowi on przedłużenie npodłużnegogórnego na powierzchnię dolną języka. 
Czynna ś ć. 
Skraca język, jednak słabiej od m. podłużnego górnego, opuszcza konieśjęzyka wysuniętego(wspólnie z przednimi włóknami m. bródkowo-językowego). 
3. 
M. poprzeczny języka(m. trmstersus lingude)jest nieparzysWJegowłókna krzyżują się z włóknami m. pionowego i m. bródkowo-)zykowego:mięsień ten wytwarza główną masę umięśnienia wewnętrzB nego języka. 
Włókna jego biegną poprzecznie od przegrody języka 49. 
	yzbietu, od brzegów bocznych i na powierzchnię dolną. 
Jest on prawie jjjpemie przykryły m. podłużnym górnym. 
jej wierzchołku języka włókna poprzeczne z jednej strony przechodzą jjezpośrednio w drugą bez udziału ścięgna pośredniego, ponieważ jęzegroda języka nie sięga tak daleko do przodu. 
Rozwojowa każda jjj(owa mięśnia jest samodzielna, ale następnie z obu zawiązków powstaje jeden nieparzysty mięsień. 
g z y n n o ś ć. 
Przegroda języka jest punktem stałym, skąd włókna obustronnie kierują-tą ku brzegom i zwężają język. 
Włókna górne powodują wpuklenie grzbietu języka ą wytwarzają podłużną rynienkę, włókna dolne w przeciwieństwie do nich-uwypuklę*e p*przecz*e. 
4, M. pionowy języka(m. terticdlis lmgude)jest najsilniej rozwinięty na końcu i na brzegach języka. 
Jego włókna biegną pionowo z grzbietu języka na powierzchnię dolną. 
Czynność. 
Spłaszcza język, poszerza go i nieco wydłuża. 
Skurcz tylko przyśrodkowejczęści mięśnia wzdłuż grzbietu języka tworzy głęboką, podłużną rynienkę. 
Współpraca mięśni wewnętrznych języka. 
Z mięśni wewnętrznych zwykle dwa współdziałają i są antagonistami trzeciego, np. mm, podłużne skracają język, a wydłużają go wspólnie m. pionowy i m. poprzeczny. 
M. pionowy działając sam spłaszcza język, poszerza go i nieco wydłuża:jeżeli współdziała z nim m. poprzeczny, to poszerzenie nie może nastąpić, język się wydłuża i występuje z jamy ustnej. 
M. poprzeczny sam jeden pogrubiałby język, jednak we współpracy z m. pionowym, który nie dopuszcza do pogrubienia wydłuża go. 
Jeden układ włókien wskazuje kierunek działania drugiemu. 
Jeżeli język jest jednostronnie porażony, to skurczone włókna "zdrowej"strony zbaczają w kierunku najmniejszego oporu, tzn. w stronę porażoną:wysunięty koniec języka zbacza w stronę p*dzoną. 
Ł-ącznotkankowy zrąb języka. 
Jak już wspomniano, tkanka łączna między mięsniami Rzyka, z wyjątkiem rozcięgna i przegrody, jest szczególnie wiotka:wskutek tego nie epiera się silnym zmianom położenia i kształtu języka, lecz się im poddaje. 
Wiotkość i Juchomość języka ułatwiają krążenie krwi i chłonki:może to być powodem łatwości óóslępowania przerzutów raka języka. 
	Naczynia i nerwy języka 9 ęwice. 
	Pochodzą one z t. językowej, gałęzi t. szyjnej zewnętrznej. 
T. głęboka j ęAYła, gałąź końcowa t. językowej o przebiegu podłużnym, wysyła szereg gałązek wstęPWRsychdo mięśni i błony śluzowej trzonu języka. 
Prawa i lewa t. głęboka języka łączą ś@z sobą w obrębie wędzidełka tylko małym zespoleniem, tak że wymiana krwi między WFW a lewą stroną jest bardzo nieznaczna. 
Podwiązując jedną t. językową można przez Ś 9 Ższy czas bezkrwawa operować na odnośnej stronie, przy czym martwica(necrosis)9 W 4 du nie występuje, ponieważ t. podjęzykowa(gałąź t. językowej)zespala się ń Pógostronną, jak również z t. podbródkową(gałęzią t. twarzowej)tej samej strony. 
Ś 95+4 a języka jest zaopatrzona przez gałęzie grzbietowe t. językowej. 
Prócz łSy 4 o języka dochodzą drobne gałązki t. twarzowej i t. gardłowej wstępującej. 
666 Języka przebiegiem odpowiadają na ogół tętnicom:przebieg z, językowej jest jeŃ 99 Buenny, nieraz leży ona wraz z tętnicą po stronie przyśrodkowej m. gnykowa-jęW 96 ego, przeważnie jednak biegnie na jego powierzchni bocznej, tak jak nerw podję 8 Ż 9 W. 
Z, językowa uchodzi do z, szyjnej wewnętrznej, czasem do z, twarzowej. 
	100. 


	Naczynia chłonne prawej i lewej połowy języka łączą się z sobą licznymi gałązkami. 
W przypadkach raka przerzuty 4 o węzłów chłonnych strony przeciwległej występują nieraz wcześniej niż po sióonie zaJg(et Vł 3 a@chłonny nasady natomiast jest prawie zu. 
	A, carots im. 
	N. facialis--ęę. 
	N vągus deX 4. 
	ć%sięó*K. 
	N. łypoglossus--N, glossopharyngeus*yagusM-sblopharyngeus 88 hyoglossus. 
	N glossopharyngeus deW 8. 
	M, styłogłossus. 
	ghordatympani N. lingualis(. 
	A, lingualis Corpus ossis hyoidei. 
	6. 
	Ongualis dexl. 
	-śęscg-zs. 
	Remi dorsales linguae. 
	M. longitudinaBs sup. 
	--6 f. 
	łI I 8 P. 
	N. vagus sin. 
	Fałatom durom. 
	--M, genioglossus-Mardibula\Y M. mylohyoideus, sublingualisM, geniohyoideus rotunda linguae. 
	Ryć. 
	96. Schemat topogra@tętnic i ne*wów języka. 
	Wzorowane na Hirszfeldzie(lconographie du systeme nerveux, 1866)i Corningu. 
	-N. glossopharyngeus sin. 
	N. lingualis sin. 
	Ryc. 
	97. Czuciowe pola nerwowe błony śluzowej języka:wg Zandera(Anat. 
	Anzeiger t. IV, l 897). 
	gaje oddzieloó o 4 układu Jrzonu. 
W języku odróżniamy naczynia chłonne tylne, bocz'. . j przednie, florę towarzyszą odpowiednim naczyniom krwionośnym(gałęziom grzbtej. 
ąąją t. językowej i 1, głębokiej języka). 
Do przodu chłonka odpływa do węzłów podąjwwowychi poW 99 Kowó 8 h, ku Głowi albo Bo węzłów przyżuchwowych, albo bezjęrednioBo wgzlów szyjnych górnych głębokięh. 
ęwwy. 
Język zaopatrują włókna trojakiego rodzaju:1)nerwem ruchowym jest ą jjąjęzykowy(XII), 2)nerwami czuciowymi(ryć, 97)są:n. językowy, gałąź n. żuchwoąęgo(V-1, n. 
Językowo-gardłowy(IX)i n. krtaniowy górny, gałąź n. błędnego(Xg ąjąęjżenia smałowe z brodawek grzybowatych drogą n. językowego przewodzą włókna ąęuny bębenkowej(gałęzi n. twarzowego). 
Brodawki okolone i liściaste zaopatruje n. językowo-gardłowy. 
	Streszczenie Język składa się z nasady(rudtac), trzonu(corpus)i końca(dpear). 
Na trzonie ągróżniamy dłuższy gr z b i et(dorsum lingauae)i krótszą powierzchnię dolną. 
Bru z d a grąniczn a(sulcus termmalis)oddziela trzon od nasady. 
W linii pośrodkowej bruzda tą wpukla się, tworząc tzw. otwór ślepy(fordwen cecum). 
Bruzda p ośrodkowa jsulcus medimus)dzieli grzbiet na symetryczne połowy. 
Błona śluzowa powierzchni dolnej języka wytwarza fałd-wędź id et ko j ęzyk a grenuhm lmgude), położone pośrodkowo:bocznic od niego i rozbieżnie ku tyłowi z obu stron biegnie fałd strzępiasty(wica ńmbrima). 
Grzbiet języka jest wyposażony w brodawki nitkowate(pdpillue ńhformes)i b ro dawki grzyb o w a 1 e(pdpillae ńngiformes):wzdłuż bruzdy granicznej ułożone są bro dawki okolone(papillae tullmde), a w części tylnej brzegów języka-brodawki I i ś c i a s 1 e(pqpillae folidte). 
Na guzkowatej nasadzie języka występują m i eszkijęzykowe(folliculi lmguales), których zespół tworzy migdałek j ęzykowy(tonsillc lmguclis). 
Między nasadą języka a nagłośnią rozpięte są fałdy j ęzykowo-nagłośniowe:pośro dkowy i b oczne(plicde glossoepiglotticce mediana et latem(es):między nimi z prawej i z lewej strony leży dołek nagłośniowy(talleculc epig(office). 
Parzysty, mieszany gr u c z o ł j ęzyk o wy pr z e dni(glmdula hngualis interior)jest położony na końcu języka. 
Gruczoły surowicze(Ebnera)uchodzą w obrębie brodawek okolonych i liściastych. 
Śluzowe gruczoły językowe tylne i boczne leżą na nasadzie języka, na tylnym odcinku brzegów języka i przed brodawkami okolonymi. 
Mięśnie zewnętrzne biegną:m. bródkowo-j ęzykowy(m. genioglossus)od kolca Dódkowego żuchwy do grzbietu języka, m. gnyk owo-j ę z yk o wy(m. hgoglossus)od Kości gnykowej do brzegu języka, m. rylcowo-językowy(m. stgloglossus)od wyBsłkarylcowatego do brzegu języka. 
Mięśnie wewnętrzne to:m. p o dłużny go rny(m. 
Wgitudinalis sup j, m. podłużny do\ry(m. longitudmalis mf, ), m. poprzeczny(8 trmsrersus), m. pionowy(m. uerttcdas). 
	OKOLICA PODJĘZYKOWA WKoUca podjęzykowa(regla sublmgudlisS albo zębodołowo-językowa(regio dheo(o 98@hsSstanowi dno j amy ustnej. 
Jest ona zawarta między powierzchnią dolną óóła a żuchwą(ryc. 
Bój. 
W zwykłym swym położeniu język przykrywa tę okolicę:staje śW ona widoczna dopiero po uniesieniu języka w górę. 
Podstawą tej okolicy są oba mięś 8 żuchwowa-gnykowe, które wspólnie tworzą p rz ep on ę j a my u s tnę j(diapWmgPBłorisS. 
Ku tyłowi sięga ona do zębów mądrości i do przedniego brzegu mięśnia skrzy P 999 ego przyśrodkowego. 
Część środkowa przepony jest wzmocniona po stronie górnej ł 9 Wnej dalszymi warstwami mięśniowymi:od strony dolnej(szyjnej)przednim brzuśP 9 m prawego i lewego mięśnia dwubrzuścowego, od strony górnej(ustnej)obu mięsniami. 
	Tli. 


	bródkowo-gnykowymi i spoczywajęcą na nich błoną mięśniową języka. 
Ponieważ jamą ustna sięga dalej ku tyłowi niż jej przepona, na jej tylnym brzegu znajduje się miejsce zamknięte tylko błoną śluzową, nie zawierające mięśni. 
Jest to miejsce, gdzie ślinianką podżuchwowa często zagina się ku tyłowi, obejmując tylny brzeg mięśnia żuchwowa. 
-gnykowego i wysyła swe przedłużenie na jego górną powierzchnię. 
W miejscu tym znajdujemy też nerw językowy. 
Części boczne przepony jamy ustnej są przykryte dworna dużymi gruczołami:na stronie dolnej ślinianką podżuchwową, na górnej ślinianką podjęzykową, która leży bezpośrednio pod błoną śluzową dna jamy ustnej. 
Powierzchnia górna przepony jamy ustnej wysłana jest cienką błoną śluzową, która ku tyłowi sięga aż do nasady języka:biegną tu z prawej i lewej strony zbieżnie do przodu dwa guzkowate fałdy błony śluzowej, tzw. fałdy podjęzykowe(wiece sublmgudlesj, na których znajdują się ujścia ślinianek podjęzykowych mniejszych. 
Przedni koniec fałdów leży do tyłu od siekaczy przyśrodkowych dolnych i bocznic od wędzidełkąjęzyka. 
Jest on nieco zgrubiały i wytwarza małą brodawkę, tzw. nnię sk o p o d j ę z yk owe(cdruncula sublmgudlis), na której leży ujście ślinianki podżuchwowej i ślinianki podjęzykowej większej. 
Przewody te uchodzą częściej jednym wspólnym otworkiem, rzadziej dwoma samodzielnymi. 
Uchodząca z tych gruczołów ślina zwilża szczególnie dolne siekacze od wewnątrz i sprzyja osadzaniu się kamienia nazębnego w tej okolicy. 
	Streszczenie O koli c a p o d j ęzyk owa(regla sublmgudlis)stanowi dno jamy ustnej:jej podstawą są oba mięśnie żuchwowa-gnykowe, które wspólnie tworzą prz ep one j a my u s tnę j(diaphragma oris). 
Okolica podjęzykowa jest wysłana błoną śluzową, która obustronnie wytwarza f a ł dpodjęzykowy(plicd sublmgualis). 
Na przednim końcu fałdu znajduje się mięsko pod j ęzykowe(caruncula sublingudlis). 
	PODNIEBIENIE Ścianę górną jamy ustnej, wysklepioną zarówno w kierunku poprzecznym, jak i w kierunku strzałkowym, i podobnie jak cały przewód pokarmowy wysłaną błoną śluzową, stanowi podniebienie(pałałam). 
Podniebienie(ryć, 98, 99)składa się z dwóch odcinków:przedniego, mającego podstawę kostną-po dni eb leni e twarde(pclanm durum)i tylnego, będącego fałdem utworzonym przez błonę śluzową i mięśnie-podniebienie miękkie(pdldhm maile). 
Podniebienie twarde tworzy przegrodę między jamą ustną a nosową:podniebienie miękkie-niekompletną przegrodę między jamą ustną a gardłem. 
O podniebienie twarde opiera się język:stanowi ono podstawę przy wytwarzaniu głosek. 
Wierzchołek języka rozciera pokarmy o jego część przednią. 
Tutaj znajduje się, pole ciśnienia i pole tarcia"dzięki poprzecznym, łukowatym listewkom podniebiennym(p. dalej). 
W części tylnej podniebienia twardego błona śluzowa staje się mniej twarda, podatniejsza, ponieważ wysłana jest grubą warstwą gruczołów podniebiennych i tutaj też rozpoczyna się, pole ślizgowe"dla kęsów, przedłużające się na podniebienie miękkie. 
Podniebienie miękkie jest ruchome i czynnie pracuje podczas łykania. 
112. 
	Podniebienie twarde Kostna podstawa podniebienia twardego jest utworzona z wyrostków podniebiennych szczęki i z blaszek poziomych kości podniebiennych. 
W zależności od ukształtowania powyższych składników kostnych podniebienie twarde może być szerokie i płaskie lub wydłużone i wysoko wysklepione("gotyckie"). 
W obrębie kości przysiecznych przechodzi ono stopniowo w wyrostki zębodołoweszczęki, dalej zaś ku tyłowi w okolicy zębów przedtrzonowych i trzonowych, mniej więcej pod kątem prostym. 
W Tej części wzdłuż brzegów bocznych podniebienia twardego biegną naczynia i nerwy z otworu podniebiennego większego do przodu. 
W sklepieniu podniebienia czasem występuje podłużna szczelina(wilcza paszcza). 
	Glandulae pahtinaeY. 
	Aicus palatoglossus. 
	Papilla incisiya. 
	Plicae palatinae transversae. 
Plicae palatinae transversae-8686 Z. 
	-Fałatom durom. 
	-Baphe pałał. 
	Ujścia gruczołów podniebiennych Fałatom maile Aro us palatopharyngeus:Uvula palatina głowo usunięta błona śluzowa. 
	9 uzową podniebienia miękkiego połuyta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, tak jak cała błona śluzowa jamy us(94, wyposażona jest w rzadkie i niskie brodawki blaszki właściwej, które zagęszczają 99 Ku Wowi. 
Błona śluzowa ma zabarwienie bladoróżowe:jest twarda, odporna i gruba, ?98 ęściach przednich jej grubość może dochodzić do I cm lub więcej, w części przyśrodŻPóej jest cierka, zwłaszcza jeżeli występuje wał podniebienny(torus pdlctinus:t. 1). 


	jest ona ściśle i nieprzesuwalnie złączona z okostną, stwarzając dla podniebienia pokęę. 
we odporną na ucisk języka i kęsów. 
Bro dawka przy s lec zna(papilla incisitd). 
W linii pośrodkowej podniebienia, (ej tyłowi od siekaczy przyśrodkowych, znajduje się małe, silnie unerwione wzniesientątzw, brodawka przysieczna, położona na dole przysiecznym podniebienia kostnego. 
Njbrodawce lub tuż obok niej znajdują się ujścia dwu delikatnych przewodów błony śluzy. 
wet, przewodów przysiecznych(duc(us incisiti), prawego i lewego, często niedrożnych biegnących przez kanał przysieczny i prowadzących ku górze do jamy nosowej. 
Częsęzanik przewodów przysiecznych tłumaczy się u człowieka szczątkowym rozwojem tzw narządu lemieszowa-nosowego(organum tomeronasdle'), z którym są one w związku(pdalej:jama nosowa). 
U wielu niższych ssaków(np. u świni i przeżuwaczy)przewody ją są bardzo wyraźne. 
Kanał i przewody przysieczne są to ostatnie pozostałości połączeniąjamy ustnej i nosowej, otwartego jeszcze u zarodka ludzkiego, ślady pierwotnej wspólnoty obu tych przestrzeni. 
Przewód przysieczny ma pewne znaczenie kliniczne, poniewążprocesy ropne zębodołów siekaczy przyśrodkowych górnych tą drogą mogą się przenosi na przegrodę nosa i wywołać ropienie przegrody. 
Śzew podniebienia(rdphe palmi). 
Od brodawki przysiecznej ciągnie się w hnitpośrodkowej ku tyłowi wąskie, białawe pasmo błony śluzowej, zwane szwem podniebie. 
ma, bardziej wyniosłe w części przedniej podniebienia, rynienkowate dalej ku tyłowi u osobników młodych jest ono silniej rozwinięte, wraz z wiekiem natomiast zanika. 
Fałdy podniebienne poprzeczne(plicde pa(mince trdnstersae). 
W przedniej części podniebienia twardego, po obu stronach linii pośrodkowej, biegną poprzeczne, nieco do przodu wypukłe listewki błony śluzowej, tzw. fałdy podniebienne poprzeczne, w liczbie 3 do 4 par. 
Jeszcze u płodu ludzkiego są one szczególnie silnie rozwinięte, w późniejszym wieku prawie zupełnie zanikają. 
Fałdy podniebienne poprzeczne są jedynymi pozostałościami bogato rozwiniętej rzeźby odpornych listewek, które występują u wielu niższych ssaków. 
Są one u nich nieraz silnie zrogowaciałe, wyposażone w małe ząbki skierowane ku tyłowi i służą do rozcierania pokarmów. 
Również powierzchnia górna podniebienia(dno jamy nosowej)wysłana jest błoną śluzową:przybiera ona tu charakter błony śluzowej jamy nosowej i jest wysłana wielorzędowymnabłonkiem migawkowym. 
Gruczoły podniebienne(glmdulae palmmce). 
Między właściwą błoną śluzową a okostną występują liczne, małe, czysto śluzowe gruczoły podniebienne. 
Bocznic na podniebieniu wytwarzają one grvbą warstwę, zwłaszcza w głębokiej bruździe między podniebieniem twardym a wyrostkiem zębodołowym, gdzie leżą w kilku pokładach, osiągając grubość aż do 0, 5 cm. 
Przyśrodkowo i do przodu warstwa gruczołów staje się rzadsza, sięgając aż do kłów:w obrębie pola przedniego, ograniczonego siekaczami, gruczoły nie występują wcale. 
W tylnej części podniebienia twardego na powierzchni błony śluzowej ujścia gruczołów często są widoczne jako maleńkie dołki. 
Poszczególne pakieciki gruczołów są przedzielone blaszkami łącznotkankowymi, które przyczepiają się do listewek kostnych podniebienia twardego, oddzielających drogi naczyniowe i nerwowe. 
	Podniebienie miękkie Podniebienie miękkie(pałałam mole s. nelum palarinumć nelumżagiel)tworzy przedłużenie podniebienia twardego i z jego tylnegebrzegu zwisa żaglowato ku dołowi. 
Ma ono kształt nieregularnegeczworoboku(ryć, 99), którego powierzchnia tylna(nosowa lub gardle wa)jest skierowana do górnej, nosowej części gardła, a powierzchnię. 
	?s. 
	JacobsoW. 
'Według niektórych(np. 
Spalteholz)tylko tylna, bardziej ruchoma część podniełtś ma miękkiego ma nazwę oelum palatmum(żagiel podniebienny). 
	przednia(ustna)-do jamy ustnej. 
Brzeg przedni łączy się ściśle z tyląymbrzegiem podniebienia twardego. 
Brzegi boczne bez wyraźnej granicy przechodzą w części sąsiednie:w odcinku przednim łączą się wne z dziąsłami zębów górnych, w odcinku tylnym ze ścianą boczną gardła. 
Brzeg dolny, wolny, wklęsły ma w płaszczyźnie pośrodkowejjgałe, stożkowate przedłużenie, tzw. j ę z y c z e k(utula), o średniej długości około 10-15 mm:bocznic zaś po obu stronach języczka znajdują ęię po dwa rozbieżnie biegnące łukowate fałdy, z których przedni do chodzi do języka jako łuk podniebienna-j ęzykowy(mens pula romossus), tylny do bocznej ściany gardła jako łuk podniebienna-gar Mow y(arcus pdlatophargngeus). 
Ustawienie podniebienia miękkiego jest zmienne. 
Podczas spokojnego oddychania zwisa ono prawie pionowo ku dołowi i wtedy oddziela jamę ustną od gardła. 
Podczas jykania podniebienie miękkie unosi się, ustawia poziomo stykając się z tylną ścianą gardła:oddziela ono wtedy część górną(nosową)gardła od części środkowej(ustnej)niżej położonej i jama ustna szerzej łączy się z gardłem(ryc, lO 5). 
Zboczenia podniebienia miękkiego. 
Języczek może być dwudzielny lub nawet trójdzielny:podział ten nie wywołuje zresztą żadnych zaburzeń czynnościowych. 
Czasem języczek może wcale nie występować lub być bardzo mały. 
Czasem bywa nadmiernie rozwinięty i wówczas w pewnych położeniach może ocierać się o nasadę języka i wywoływać uczucie łechtania lub odruch wymiotny. 
Całe podniebienie miękkie może być bardzo krótkie lub bardzo długie, powodując nieraz zaburzenia mowy. 
Podniebienie miękkie składa się z:1)błony śluzowej wyściełającejobie jego powierzchnie, 2)gruczołów, 3)mięśni i 4)rozcięgna-blaszki ścięgnistej, która tworzy podstawę podniebienia miękkiego. 
Rozcięgno podniebienne(cponeurosis pdlmmd)jest płytą ścięgnistą, bardzo odporną, która jako przedłużenie okostnej tworzy rodzaj kośćca podniebienia miękkiego:stanowi ona mniej więcej jego przednią trzecią część(mniej ruchomą). 
Przedni brzeg rozcięgna przyczepia się do tylnego brzegu podniebienia twardego i boyzniedo haczyka skrzydłowego kości klinowej. 
Do rozcięgna podniebiennego przyczePająsię mięśnie poprzecznie prążkowane, które obejmują przejście jamy nosowej i ustBeiw gardło:tworzą one również przedłużenie rozcięgna podniebiennego ku tyłowi i doWwiw postaci gęstej płyty mięśniowej. 
Cała ta płyta włóknista-mięśniowa z obu stron Jest pokryta błoną śluzowe. 
Wona śluzowa. 
Powierzchnia tylna i powierzchnia przednia podniebienia miękkiego P 98 yte są błoną śluzową. 
Oba pokłady(listki)błony śluzowej, stykające się z sobą?988 uż wolnego brzegu i mające wyraźną granicę, zachowują charakter błony śluzowej 5 BWrej pochodzą. 
Błona śluzowa powierzchni przedniej, będąca przedłużeniem błony ĘBPowej ustnej, ma tak jak ona zabarwienie różowawe, jest ubogo wyposażona w broĘółOblaszki właściwej, gruba i pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. 
Błona Ś 9 owa powierzchni tylnej, pochodząca z błony śluzowej jamy nosowej, jest czerwona, ć 9 P 8 sażona w liczne brodawki, cienka i wysłana wielorzędowym nabłonkiem migawko**Nabłonek ten tylko u noworodka pokrywa całą tę powierzchnię:u dorosłego P 99@ku tylnym przechodzi na niego częściowo nabłonek wielowarstwowy płaski 69 o@ego brzegu podniebienia miękkiego po obu stronach języczka Ę 99 F. 


	włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych. 
Fałd przedni, tzw. łuk p o dni eb lenno-j ęzykowy(drcus pcldtoglossus)dochodzi do brzegu bocznego języka ku tyłowi od brodawek liściastych:fałd tylny, tzw. łuk podniebienna-gardłowy(crcus pcldtophcrgnyeus), dochodzi do ściany bocznej gardła na wysokości jej części dolnej(krtaniowej). 
Łuk tylny zachodzi bardziej przyśrodkowoniż łuk przedni. 
W zagłębieniu między obu łukami z prawej i lewej'strony spoczywa migdałek podniebienny(p. dalej). 
Utkanie p o d śluz owe, na którym spoczywa właściwa błona śluzowa, jest bardziej zbite po stronie ustnej, luźniejsze zaś po stronie nosowej:szczególnie luźne jest ono w obrębie języczka, co ułatwia powstawanie obrzęków. 
Gruczoły podniebienia miękkiego są równie liczne jak na podniebieniu twardym, zwłaszcza po stronie przedniej, gdzie tworzą jednolitą warstwę gruczołową dochodzącą do 5 mm grubości. 
Są to tak samo jak na podniebieniu twardym gruczoły czysto śluzowe:ich wydzielina wygładza drogę ślizgową podniebienia i cieśń gardzieli, dzięki czemu zmniejsza się tarcie kęsów podczas łykania. 
Cieśń gardzieli'(isthmus ńnchm). 
Języczek wraz z łukiem podniebienna-gardłowym po obu stronach i nasada języka ograniczają otwór łączący jamę ustną z gardłem:nazywamy go cieśnią gardzieli(ryć. 
99, lO 7). 
Dzięki mięsniom zawartym w obu fałdach podniebiennych są one ruchome. 
Cieśńga 64 zieli może się zwężać, a nawet zupełnie zamykać, lub też szeroko otwierać w czasie przesuwania się kęsów. 
Podczas mówienia fałdy podniebienne w zależności od ich ustawienia przyczyniają się do zmiany i do zabarwienia brzmienia dźwięków. 
Podczas picia zwężają one ujście jamy ustnej i język jak tłok w pompie ssącej przesuwa płyn ku tyłowi. 
elanowi to zasadniczą różnicę pomiędzy człowiekiem a zwierzętami, które nie rozdrabniaJ 4 pożywienia, lecz łykają je w całych kawałkach, nie mają bowiem cieśm gardzieli. 
Dopiero ssaki dzięki zyskaniu zębów trzonowych do tego stopnia rozdrabniają pokarmy, że@ogła u nich powstać cieśń gardzieli. 
Ptaki piją wodę unosząc głowę do góry:ssaki wytonują znacznie bardziej ekonomiczny, wewnętrzny ruch łykania(p. dalej). 
Migdałek podniebienny(tonsilla pdlmmd). 
W gardzieli między obu łukami podniebiennymi leży wgłębienie, które w swej tylnej i dolnej części zawiera migdałek podniebienny(ryc. 
99, IOO). 
Migdałek ten stanowi ciało elipsoidalne, o osi długiej skierowanej ku tyłowi i dołowi, @a 34 ce około 2 cm długości i około I cm szerokości. 
J 4 zatoce migdałkowej powstaje on z bujania tkanki mezenchymalnej. 
Zależnie o 4 swego rozwoju może wypełniać prawie całą tę zatokę lub też w jej części górnej zacho. 
	'JVanem gardzieli(fmces)obejmujemy wgłębioną trójkątną przestrzeń na bocznej 4 cianie przewodu między obu łukami podniebiennymi. 
W przestrzeni tej spoczywB 8829 ałek podniebienny. 
Granica między gardłem a jamą ustną bywa różnie oznaczana. 
9 e 9 W 2 Jednych autorów stanowią ją łuki podniebienne przednie, według innych-W 88 WWe W tym ostatnim przypadku cieśń gardzieli i migdałki podniebienne zalicza się do jamy ustnej. 
	woje się pusta szczelina-dół nadmigdałkowy(fossd suprmonsillms), na którmogą przenosić się procesy chorobowe migdałka. 
Do przodu migdałek jest ograniczony cienkim fałdem tró j k ątnym(wicu tridnguleris)błony śluzowej, rozpoczynającym się na stronie lylnej łuku podniebienna-językowego. 
Fałd ten, wąski u góry, ku dołowi Frenulum labii superioris Labium sup. 
	Arcus palaroglossus--. 
	Plica mangularis--s. 
	Pa latu m*Z. 
	'Arcus palatopharyngeus. 
	, Tonsilla palatna. 
	-Arcus palatoglossus. 
	ć Labium im. 
	Frenułum labii inferiorisRyć. 
	99. Jama ustna szeroko rozwarta po rozcięciu policzków. 
	Widok od przodu. 
	Fałatom maile. 
	Bossa supratonsillarisTonsilla pałatina Arcus palatopharyngeus. 
	Ryć. 
	100. Prawy migdałek podniebienny. 
	Widok od strony lewej. 
PBzyczepia się szeroko na bocznym brzegu języka. 
Ta przednia granica migdałka może Banikać w tych przypadkach, gdy migdałek powiększa się do przodu, sięgając aż do mig Pałka językowego. 
Brzeg tylny migdałka ogranicza łuk podniebienna-gardłowy. 
W dzieśństwie, do 5-6 roku życia, migdałek jest największy, z wiekiem ulega w pewnym stoP 88 uuwstecznieniu, tak jak wszystkie narządy limfatyczne. 
Guzkowata powierzchnia przyśrodkowa migdałka, skierowana do jamy ustnej i po 8 G 8 ajej błoną śluzową, jest zwykle płaska lub słabo wypukła:widzimy na niej 10-20 P 98 ych, zwykle szczelinowatych otworków, z których w czasie anginy mogą wystawać. 
	111. 


	ęzopy ropne(p. dale))Otworki te wiodę do pojedynczych lub rozgałęziających się do. 
ęąw migdałkowych(fossulde tonsillcres), zwanych także zatokami nnigdąą. 
ęąwymi(sinus tonsil(dres:ryc. 
IOI):tak jak cała jama ustna są one wysłane nabłoą. 
)--wodowany jest migdałek podniebienny, podobnie jak migdałek językowy. 
Skupieniąjgąnki limfatycznej obejmujące poszczególne zatoki są poprzegradzane blaszkami tkąą. 
ęzny. 
Dopiero przy uciskaniu języka ku dołowi mięśnie gardzieli uwypuklają go. 
W stą. 
nąch zapalnych migdałek bardzo silnie się powiększa i nawet może się stykać z nnigdą*, kiem strony przeciwległej:wtenczas łykanie i oddychanie są utrudnione. 
	iiśł. 
	Nabłonek. 
	Ujścia zatok migdałka. 
	Grudki chłonne. 
	Ryć. 
	101. Migdałek podniebienny w przekroju. 
Widać rozgałęzione zatoki migdałkoweotoczone płaszczem tkanki limfatycznej:w niej liczne ośrodki rozmnażania(odczynu)(paw. 
7-). 
	Wypukła powierzchnia zewnętrzna migdałka graniczy z mięsniami gardła, a mianowicie z częścią policzkowa-gardłową zwieracza górnego gardła:mięsień ten może wpuklaćmigdałek do światła gardzieli. 
Powięź mięśnia tworzy jednocześnie cienką torebkę łącznotkankową migdałka, z której narząd ten w wyniku zabiegu chirurgicznego może być wyłuszczony. 
W rzucie bocznym(stosunkowo dokładnie)migdałek odpowiada kąwswi żuchwy. 
Ściana boczna gardzieli oddziela migdałek od przestrzeni przygardłowej(ryc. 
W). 
w której przebiegają wielkie naczynia i nerwy(t. szyjna wewnętrzna, z, szyjna we 8 wnętrzna, nerwy czaszkowe:IX, X, XI, XII). 
Żaden z tych tworów nie przylega jednał bezpośrednio do ściany gardła:odległość od nich jest zmienna(t. szyjna wewnętrzna jest oddalona o 1-2 cm), w każdym razie jednak dość znaczna, tak że np. przy otwierwWropnia okołomlgdałkowego(dbscessus peritonsillms)niebezpieczeństwo uszkodzeoBtych naczyń i nerwów jest minimalne. 
Jedynie tętnica twarzowa, czasami wyraźnie esewato zagięta, może się zbliżyć do ściany zewnętrznej migdałka i powodować silny kr 8 tok przy usuwaniu migdałka. 
Budowa mikroskopowa i czynność migdałka będą omówione dalej. 
	Tę 1 n i c e. 
Naczynia i nerwy migdałka dochodzą ze strony bocznej:migdałek jest dojjęzeunaczyniony i przy zabiegach chirurgicznych nieraz silnie krwawi. 
Główne źródło gęwi stanowią:t. twarzowa(gałąź migdałkowa), t. językowa(gałęzie grzbietowe języka)j t. gardłowa wstępująca, której gałązki gardłowe najbardziej ze wszystkich zbliżają się ja migdałka. 
Również t. podniebienna zstępująca(od t. szczękowej)może unaczyniaćjigdałek(11, podniebienne mniejsze). 
Wszystkie te naczynia wytwarzają łańcuch tętniczy okołomigdałkowy. 
Na czyni a chłonne. 
Chłonka migdałka odpływa do węzłów podżuchwowych tyląychlub też bezpośrednio do węzłów szyjnych głębokich górnych ułożonych wzdłuż z, szyjnej wewnętrznej:węzły te powiększają się w zapaleniach migdałka. 
Nerwy czuciowe i wydzielnicze pochodzą z n. językowo-gardłowego. 
Stosunek tego jerwu do ośrodka oddechowego tłumaczy występowanie napadów kaszlu przy podrażnieniu migdałka. 
	Mięśnie podniebienia miękkiego Mięśnie podniebienia miękkiego występują w liczbie 5 z każdej strony. 
Wraz z mięsniami języka, gardła i niektórymi mięśniami szyi są one najważniejszymi czynnikami współpracującymi z sobą w czasie łykania i podczas mowy. 
Poza tym mięśnie podniebienia miękkiego odgrywają ważną rolę w ich działaniu na trąbkę słuchową, łączącą gardło z jamą bębenkową. 
Z mięśni podniebienia dwa mięśnie kierują się do niego z góry m. napinacz i m. dźwigacz podniebienia miękkiego(m. tensor et m. lerctorceli pdlumi), dwa biegną z dołu-mm, podniebienna-językowy i podniebienna-gardłowy(m. pdlmoglossus et pdlmophdrgngeus), a jeden-m. języczka(m. utulce)położony jest pośrodku, kierując się do języczka. 
M. napinacz i m. dźwigacz podniebienia miękkiego. 
Oba te mięśnie kierując się ku dołowi do podniebienia miękkiego rozpoczynają się na podstawie czaszki jeden obok drugiego:u swych początków obejmują one część chrzęstną trąbki słuchowej(ryć 102, 193, 197, WWJ 4 napinacz przyczepia się do jej strony przednio-bocznej(m. pretubdlis'), m. dżwiQBszdo strony tylna-przyśrodkowej(m. retrotubdhs S. 
Oba te mięśnie przylegają z boku 994 iany górnego odcinka gardła:m. dźwigacz podniebienia miękkiego wpukla się we?
8@By mięsień gardła(m. mtruphcrgngeusS, m. napinacz zaś leży zewnętrznie(m. 
6+Paąh@rgngeusS, oddzielony od właściwego mięśnia gardła cienką blaszką łącznołłeuikorręcj 84 napinacz podniebienia miękkiego(m. tensor teli palatini), od swych przyczePPózwany również m. klinowo-trąbkowo-podniebiennym(m. sphenosa(pingostqphg(iB 9', salpings-trąbką stąfyle-winne grono), jest trójkątny, płaski i cienki:biegnie 99 lu dołowi do przodu i przyśrodkowoŻFóez epy. 
M. napinacz podniebienia miękkiego r o zp o czyn a się:1)w dole łódĘB?
óóm kości klinowej(na stronie tylnej nasady blaszki przyśrodkowej wyrostka?!
SśWowategoj 2)wzdłuż tylnego brzegu skrzydła większego aż do 3)kolca kości kliĘ 9 FlOub nawet sąsiedniej części piramidy kości skroniowejk na przednio-bocznej ściaĘB 94983 słuchowej a mianowicie:4)na blaszce bocznej chrząstki i 5)na blaszce bło'?8 śPl Babki. 
Włókna biegną pionowo ku dołowi i nieco do przodu wzdłuż blaszki przyŃ 8 Ś 96 ej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i przechodzą w małe ścięgno:ścieg. 
	119. 


	w to owija się dokoła haczyka skrzydłowego(w miejscu tym znajduje się kaletka maztą. 
tą bursa m. tensoris celi p@@N@), zbacza przyśrodkowo i biegnąc poziomo oraz rozsze. 
ąjąc się wachlarzowato kończy się w rozcięgnie podniebiennym i za jego pośredąt. 
twem na tylnym brzegu podniebienia twardego. 
Po łożenie. 
M. napinacz podniebienia miękkiego w swej części pionowej(mięśnia. 
ej)graniczy bocznic z m. skrzyBowym przyśrodkowym, przyśrodkowo z m. dżwigą. 
jem podniebienia. 
Jego część pozioma(ścięgnista)jest przykryta od góry innymi nnięą. 
tanu podniebienia, od dołu przeważnie błoną śluzową. 
Czynna ś ć. 
M. napinacz podniebienia miękkiego 1)dźwiga opuszczone podniebienie o poziomu haczyków skrzydłowych i w ruchu tym współdziała z m. dźwigaczem:pozą m 2)napina podniebienie między obu haczykami, które służą jako bloczki. 
Napięte odniebienie miękkie staje się sztywne, co można stwierdzić na samym sobie. 
Ta zmianą owierzchni rezonansowej wpływa na wytwarzanie dźwięków podczas mowy i śpiewu. 
Dla trąbki słuchowej, która doprowadza powietrze z gardła do jamy bębenkowej i, napinacz podniebienia miękkiego 3)jest najważniejszym rozwieraczem(m. dilatatoritaeć). 
Poszerza on światło trąbki w ten sposób, że odciąga ścianę błoniastą na zenątrzi ku dołowi od chrząstki, a poza tym odgina na zewnątrz haczykowato zagiętą laszkę boczną chrząstki, do której również się przyczepia. 
Ruchy te przy łykaniu umoliwiająprzewietrzanie trąbki słuchowej i dostęp powietrza do jamy bębenkowej. 
N a c z yn i a:p. dalej unaczynienie podniebienia. 
Nerwy:gałązki zwoju usznego pochodzące z trzeciej gałęzi n. trójdzielnego. 
M. napłacz podniebienia miękkiego jest pochodnym mięśnia żwacza. 
2. 
M. dźwigacz podniebienia miękkiego(m. letatoz teli pdlatini s. m. petrosa(pmgotaphglmusSkształtu okrągławego, wąski u góry, szerszy u dołu, biegnie od podstawy zaszkl do podniebienia miękkiego. 
Przyczepy. 
Mięsień ten rozpoczyna się:1)na powierzchni dolnej piramidy kości xroniowej przed otworem zewnętrznym kanału tętnicy szyjnej, jak również 2)na blasze przyśrodkowej chrząstki trąbki słuchowej. 
Włókna biegną równolegle do blaszki rzyśrodkowo i do przodu:poniżej ujścia gardłowego trąbki, wpuklając się w ścianę bomągardła, mięsień ten wytwarza fałd błony śluzowej, zwany wałem m. dźwigacza*orus lermoriusj, i dalej kieruje się do podniebienia miękkiego. 
Koń c z y s je on tutaj, płatając się z włóknami innych mięśni, a głównie łącząc się z mięsniem strony przeciw:glej. 
Położenie. 
M. dźwigacz podniebienia miękkiego biegnie wzdłuż dolnego brzegu:ąbki na jej stronie tylnej:leży przyśrodkowo od cienkiej płyty mięśniowej napinacza, a bocznej ścianie gardła, głównie na powięzi gardłowo-podstawnej. 
Czynna ś ć. 
M. dźwigacz:1)napina podniebienie miękkie i 2)unosi je. 
Jest to najsiliejszy, choć nie jedyny m. dźwigacz, gdyż m. napinacz jest nim również, jak zaznaczono jżej. 
Poza tym unosząc podniebienie aż do zetknięcia się z tylną ścianą gardła oddziela igo część nosową, zabezpieczając przed dostawaniem się do niej pokarmów. 
Działając na trąbkę słuchową m. dźwigacz 3)wpukla błonę śluzową na dolnym obwozieujścia gardłowego trąbki(torus lermorius)i dzięki temu może je nieco zwężać(comressorostii tubae'). 
Wreszcie 4)wzmaga rozwierające działanie m. napinacza, umoco*ującchrząstkę trąbki, a nawet pociągając ją nieco przyśrodkowo. 
Po ukończeniu tej mergistycznej pracy obu mięśni chrząstka sprężysta powraca do swego położenia rówowagii światło trąbki się zwęża. 
N a c z yn i a:p. dalej unaczynienie podniebienia. 
Nerwy:gałązki n. językowo-gardłowego i n. błędnego ze splotu gardłowego. 
Mżwigaczpodniebienia miękkiego pochodzi z górnej części m. zwieracza górnego gardłałsłatecznienie zostało stwierdzone, czy mięsień ten jest stale zaopatrywany również*gałązki n. twarzowego(drogą nerwów podniebiennych). 
	?m. dilator tubae?plica m. leudtoris. 
	Ryc. 
102. 
Schemat mięśni podniebienia miękkiego. 
Wzorowane na Benninghoffie. 
	M. levator, yeli palatini. 
	M, tensor yeli palatini. 
	Hamulus. 
	pte rygo i da u s. 
	M, tensoryeli palatiniM, levatoryeli palatini Wf. 
	Tuba auditwa. 
	eu/ae'. 
eu/ae's. 
	X\'By****V s?
	Lamina medialispr*c ess u s pterygoidei. 
	86 Z-86. 
	Tuba auditwaZ Z M. tensor veli palatiniM, łevator yeli palatini Hamułus pterygoideus. 
	M, palatoglossus. 
	M, pa latopharyngeus. 
	M. levator'i veli palatiniM, pterygoideus(ar M. tensor veli*a*a*M. pterygoideus med. 
-M. stylopharyngeus. 
M. styloglossus. 
	M, palatopharyngeus Uvula Ryć. 
	103. Mięśnie podniebienia miękkiego. 
	Widok od tyłu. 
	121. 


	1, M, podniebienna-językowy(m. pdldtoglossus), wąski i długi, leży w łuku podniebienna-j ęzykowym. 
Przyczepy. 
Mięsień ten rozp o czyn a si ę na brzegu bocznym języka w przedłużę. 
niu włókien m. poprzecznego. 
Włókna jego biegną łukowato ku górze w łuku połją. 
sienna-językowym i k oń c z 4 s i ę w rozcięgnie podniebiennym, przeplatając się z wjjj. 
nąmi m. dźwigacza podniebienia miękkiego i łącząc się w linii pośrodkowej z włóknąąąmięśnia drugostronnego. 
O z yn n o ś ć. 
M. podniebienna-językowy wspólnie z m. poprzecznym języka zwierąjągąrdziel, zbliżając do siebie przednie łuki podniebienne:zatrzymują one kęs w jamie ust. 
net przed jego przejściem do gardła. 
Jeżeli język jest ustalony, to oba mm, podniebienna-językowe opuszczają podniebienie, są więc mięśniami przeciwniczymi m. dżwigacząi m. napinacza podniebienia miękkiego. 
Naczynia:p. dalej. 
N e rwy:gałązki splotu gardłowego. 
4. 
M. podniebienna-gardłowy(m. pdluophdrgngeus)jest długi i cienki, położony przeważnie w łuku tej samej nazwy:oba końce mięśnia układają się wachlarzowato, górny na podniebieniu miękkim, dolny w ścianie gardła. 
Przy c z epy. 
M. podniebienna-gardłowy r o z po czyn a s je szeroko 1)w tylnej ścianie części krtaniowej gardła(pers phdrgngopdld(mąć)sięgając aż do linii pośrodkoweji 2)na tylnych brzegach chrząstki tarczowatej krtani(pdzs thąropdmmc S. 
Włókna biegną zbieżnie ku górze i do przodu od m. środkowego zwieracza gardła, następnie w łuku podniebienna-gardłowym, wreszcie powtórnie się rozbiegając kończą s i ę:1)na podniebieniu miękkim, łącząc się z włóknami mięśnia przeciwległego, i na rozcięgnie podniebiennym:niektóre włókna przyczepiają się 2)do haczyka skrzydłowego, inne, biegną w fałdzie trąbkowo-gardłowym i przyczepiają się 3)do dolnego końca blaszki przyśrodkowejchrząstki trąbki słuchowej(m. sdpmgophdrgngeus S. 
Czynność. 
Mięsień ten, podobnie jak poprzedni, działa jako zwieracz, zwężając gardziel i zbliżając do siebie łuki podniebienna-gardłowe. 
Opuszcza on podniebienie i unosi krtań, zbliża je więc do siebie i skraca gardło:jest to mięsień podniebienna-gardłowo-krtaniowy. 
Naczynia:p. dalej. 
N e r w y:gałązki splotu gardłowego. 
	5. 
M. języczka(m. umdce)stanowi małe, podłużne, wąskie i cylindryczne pasmo mięśniowe parzyste, położone po obu stronach linii po środkowej na powierzchni tylnej podniebienia miękkiego. 
Przy c z epy:Mięsień ten r o z p o czyn a s i ę na przedniej części powierzchni JyWeirozcięgna podniebiennego i na kolcu nosowym tylnym. 
Włókna biegną ku dołowi 49 wierzchołka języczka, gdzie kończą się w tkance łącznej. 
Po ł o z e ni e. 
M. języczka jest przykryty błoną śluzową powierzchni tylnej podniebienia miękkiego i leży na części końcowej m. dźwigacza podniebienia miękkiego. 
JeZPbrzeg przyśrodkowy przylega do brzegu mięśnia drugostronnego i w wielu przypadłae eoba Je mięśnie mogą się z sobą zlewać w pozornie jeden mięsień nieparzysty(m. dzg@P 8 umulaeS. 
Czynna ść. 
Działając obustronnie oba mm, języczka unoszą ku górze oraz skraeBWJęzyczek i podniebienie miękkie:działając jednostronnie pociągają języczek ku bołoBłWłóknatego mięśnia wnikając w obręb gruczołów śluzowych języczka wspornagaJ 4 FŻłpracę wydzielniczą. 
Naczynia:p. dalej. 
N e rwy:przypuszczalnie Je same, co m. dźwigacza podniebienia miękkiego. 
	122. 
	Naczynia i nerwy podniebienia. 
pęmice podniebienia pochodzą z trzech źródeł:1)z t. podniebiennej zstępuje ej(gałęzi t. szczękowej), która przez otwór podniebienny większy dochodzi do podjjebieniatwardego 0, podniebienna większa)i której gałęzie biegną w bruzdach podniejjtennychotoczone tkanką gruczołową podniebienia:mniejsze gałązki dochodzą przez jęory podniebienne mniejsze do podniebienia miękkiego(11, podniebienne mniejszej:zj z t. podniebiennej wstępuj ącej(gałęzi t. twarzowe)), której gałązki zespala*się z gałązkami poprzedniej:3)z t. gardłowej wstępującej(gałęzi t. szyjnej'-ewnęuznej), kloca wysyła parę gałązek do łuku podniebienna-gardłowego. 
żyły przebiegają z tętnicami i uchodzą do splotu skrzydłowego w dole podskronioąęm, który głównie przez z, twarzową uchodzi do z, szyjnej wewnętrznej. 
Naczynia chłonne uchodzą do węzłów podżuchwowych i szyjnych głębokich górnych:jgąją one liczne zespolenia z naczyniami chłonnymi dziąseł. 
Nerwy. 
Nerwy czuciowe podniebienia pochodzą z n. szczękowego(Vj)za pośredni ąwem nerwów podniebiennych. 
N. podniebienny przedni zaopatruje podniebienie twarąęi prowadzi włókna współczulne i przywspółczulne do gruczołów podniebiennych. 
gtonę śluzową w obrębie kości przysiecznej zaopatruje n. nosowo-podniebienny gałęzią przysieczną. 
Podniebienie miękkie zaopatruje n. podniebienny środkowy i tylny. 
Unerwienie ruchowe omówiono przy opisie mięśni podniebienia. 
	Streszczenie Ścianę górną jamy ustnej wysłaną błoną śluzową stanowi podniebienie(pdlamm). 
Składa się ono z odcinka przedniego, mającego podstawę kostną-podniebienie twarde(palatum durum), oraz z odcinka tylnego, będącego fałdem mięśniowym-po dnie b lenie miękkie(pclctum maile s. telum pulatmum). 
Błona śluzowa podniebienia twardego wytwarza w linii pośrodkowej ku tyłowi od siekaczy brodawkę przysieczną(pdpilla mcisitd):od niej biegnie ku tyłowi wąskie pasmo błony śluzowej, szew podniebienia(raphe poluj). 
W części przedniej podniebienia po obu stronach szwu rozchodzą się łukowato 3 lub 4 fałdy podniebienne pop r z e c z n e(plicce pclatinde transtersae). 
Między błoną śluzową a okostną leżą bar 4 zoliczne, małe, śluzowe gr ucz oły po dni eb lenne(glmdulce pclatmde). 
Wolny dolny brzeg podniebienia miękkiego tworzy pośrodku:j ę z y c z e k(utulą), boSoie-oba łuki podniebienne:przedni łuk po dni eb lenno-j ę z yko wy(crcus pcldBg(ossus)i tylny łuk podniebienna-gardłowy(mens pdlmophdrgngeus). 
Łuki 6@e obejmują cieśń gardzieli(isthmus fucium). 
Między łukami leży migdałek P 9@iebienny(tonsillc pclmma). 
Pierwsze dwa dźwigają i napinają podniebienie miękŻł 98 poza tym rozwierają światło trąbki słuchowej. 
Trzeci i czwarty zwężają gardziel:ł Pleśń gardzieli oraz opuszczają podniebienie miękkie. 
P 898 a śluzowa podniebienia po stronie tylnej wysłana jest nabłonkiem wielorzędoĘyĘmgawkowym, po stronie przedniej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. 
Ę 99684 łykania podniebienie miękkie ustawia się poziomo i oddziela część nosową gar 98 od części ustnejłGARDŁO:H 98 o(phmgna)stanowi następny po jamie ustnej odcinek przewo*Błarmowego. 
W rozwoju osobniczym pierwotna jama ustna dzieli. 
	199. 


	się na dwa piętra, górne-jamę nosową i dolne-właściwą jamę ustną, gardło zaś pozostaje cewą nie podzieloną. 
Jest to nieparzysta cewa mięśniowa-błoniasta, o pionowym przebiegu, położona do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani, do przodu od kręgosłupa szyjnego. 
Ku dołowi przechodzi w przełyk. 
Z punktu widzenia fizjologicznego jest to przewód mieszany, który naprzemiennie, ale nigdy jednocześnie, daje drogę pokarmom i powietrzu oddechowemu:pokarm zstępuje z jamy ustnej do przełyku, powietrze kieruje się(przy wdechu)z jamy nosowej do krtani lub z krtani powraca do jamy nosowej(podczas wydechu). 
W gardle obie drogi krzyżują się z sobą, ponieważ przewód pokarmowy położony jest ku tyłowi od krtani i tchawicy. 
	STOSUNKI OGÓLNE Położenie i podział. 
Gardło, narząd nieparzysty i symetryczny, leży do przodu od kręgosłupa szyjnego(ryć, 105, lO 7). 
Ku górze gardło przyczepia się do podstawy czaszki i przyczep ten skierowany ku nozdrzom tylnym ogranicza sklepienie gardła(forma phcrgngis):ku dołowi gardło przechodzi w przełyk na wysokości dolnej granicy krtani(chrząstki pierścieniowatej):w stosunku do kręgów granica dolna gardła sięga mniej więcej do VI kręgu szyjnego. 
Ściana tylna gardła stanowi zamkniętą powierzchnię bez otworów. 
Luźna tkanka łączna pozagardłowa łączy ją z blaszką przedkręgowąpowięzi szyi, pokrywającą mięśnie głębokie szyi, więzadło podłużne przednie kręgosłupa i trzony kręgów szyjnych. 
Ściana przednia jest przebita trzema otworami. 
Otwór górny(nozdrza tylne), przedzielony tylnym brzegiem lemiesza na część prawą i lewą, prowadzi do jamy nosowej, środkowy do jamy ustnej, dolny do krtani. 
Ściana przednia jest więc niezupełna, utworzona tylko przez przegrodę nozdrzy tylnych, przez podniebienie miękkie, nasadę języka i ścianę tylną krtani. 
Bocznic gardło graniczy obustronnie z tętnicą szyjną wspólną i wewnętrzną, żyłą szyjną wewnętrzną, rogiem większym kości gnykowej i płytką chrząstki tarczowatej. 
Odpowiednio do trzech otworów położonych w ścianie przedniej gardła dzielimy je schematycznie na trzy części lub trzy piętra:górne-część nosową gardła(pers nasalis phdrgngis s. cauumphargngonasale*s. epiphargnaj, środkowe-część ustną gardła(pars ordlis phargngis s. carom phcrgngoorale?s. mesophargna)i dolne-część krtaniową gardła(pers largngea phcrgngiss, cauum phargngoldrgngeurnć s. hgpophcrgnuS. 
Granicę części nosbBwet i ustnej stanowi podniebienie miękkie, które w chwili napięcia opiera się tylnym brzegiem o tylną ścianę gardła, oddzielając zupełnie'Medycyna praktyczna do tej części zalicza również jamę ustną, a do części noso 88 ltakże jamę nosową. 
I 24. 
	od siebie te dwie części. 
Części środkowa i dolna ani w stanie spoczynku, ani podczas ruchu nie są od siebie oddzielone. 
Uhnowną granicę między nimi tworzy płaszczyzna pozioma biegnąca nieco powyżej trza. 
	nu kości gnykowej. 
	Ryć. 
104. 
Schemat drogi oddechowej i drogi pokarmowej:u ssaków(a), u człowieka w stanie spokoju(b)i podczas łykania(c), wg Benninghoffa. 
	Wielkość i kształt. 
Przestrzeń objęta ścianami gardła-jama gardła(cmitdsP(@Qwgis')-w przekroju czołowym jest większa niż w przekroju strzałkowym i u sa@e 2 odołu silnie się zwęża. 
Kształt gardła porównują do maczugi węższym końcem óróconej ku dołowi. 
P@większa s z er okoś ć przypada na część ustną gardła(około 5 cm), która zwęża się PPPB ku górze, silniej zaś ku dołowi. 
Mymi ar s tr z alkowy jest największy w górnym P 998 Ku gardła(około 4 cm)i stopniowo zmniejsza się ku dołowi. 
Ściana przednia i Wina 9@ci krtaniowej przylegają do siebie P 62 oć gardła w stanie spoczynku wynosi około 13 cm:podczas ruchu, przy łykaniu ęY 4 eŻ w czasie mowy lub śpiewu, gardło skraca się od dołu ku górze(około 3 cw), doły Ż 99 łes może wtedy sięgać do V kręgu szyjnego. 
Gardło jest mniej więcej dwa razy dłuż??99 tamy ustnej, natomiast u noworodka obie te części są tej samej długości. 
	9 Wum phargngB. 
	Ćąvurn ńesł. 
	I I**li tęę. 
	. Epiglottis. 
	, . *sophagus. 
	-Trachea. 
	-Fałatom m o We. 
	125. 


	Skrzyżowanie drogi oddechowej i drogi pokarmowej(ryć, lO 4). 
W gardle, jak już wspomniano, krzyżuję się droga oddechowa i droga pokarmowa:skrzyżowanie to występuje z tego powodu, że płuca oraz drogi oddechowe dolne są położone po stronie przedniej i powietrze na swej drodze z jamy nosowej musi być przemieszczone ze strony tylnej na przednią. 
Specjalny mechanizm zapewnia prawidłowe funkcjonowanie tych dróg. 
Jeżeli pomimo to cząsteczki pożywienia dostają się do krtani, to wywołują odruchowo energiczną samoobronę, przede wszystkim w postaci kaszlu, by je z powrotem usunąć. 
Zdarza się również połykanie powietrza(derophcgid), nieraz wywołujące przykre dolegliwości. 
U wszystkich czworonożnych obie cewy pobierające pokarm i powietrze, jama ustna i jama nosowa, biegną prawie w tym samym kierunku, co obie cewy przewodzące, cewa pokarmowa i oddechowa:ich długie osie tworzą kąt rozwarty zbliżony do IBO'. 
Jeszcze u noworodka ludzkiego kąt ten wynosi około IZO-l 3 O', gdy tymczasem u dorosłego w związku z pionizacją ciała powstaje kąt prosty(ryć. 
IOQ:cewa pokarmowa i oddechowa wraz z gardłem są ustawione prostopadle do długiej osi jamy nosowej i ustnej. 
Łączy się z tym zupełnie inny rodzaj zabezpieczenia w związku z rozwojem artykułowanej mowy. 
U zwierząt(ryc, 104 d)nagłośnia(nieparzysta chrząstka krtani pokryta błoną śluzową, która od przodu ogranicza wejście z gardła do krtani)sięga o wiele wyżej, aż do podniebienia:zmusza więc pokarmy do przesuwania się do przełyku po obu jej stronach, prawej i lewej, pozostawiając pośrodku drogę dla powietrza wolną od pokarmów. 
Droga pokarmowa w gardle się rozdwaja. 
U zwierząt zatem położenie nagłośni stwarza zabezpieczenie anatomiczne prawidłowej drogi powietrza i pokarmu. 
Jeszcze u noworodka ludzkiego nagłośnia sięga wysoko, aż do podniebienia. 
Noworodek może jednocześnie oddychać i ssać. 
Dorosły tylko wyjątkowo może w ten sposób przemieszczać płyny. 
Niektórzy potrafią bez łykania, tzn. bez ruchów krtani, wpuszczać płyny do przełyku. 
U ciężko chorych, którzy nie łykają, ślina spływa w ten sposób do żołądka wzdłuż prawej czy lewej strony wejścia do krtani. 
Zwykle, łykamy", tzn. wykonujemy określony ruch widoczny z zewnątrz, w którym krtań z początku podnosi się, a następnie znowu się opuszcza. 
Przy łykaniu(p. dalej)krtań przesuwa się ku górze i do przodu pod język, jest więc usunięta ze "strefy niebezpiecznej", a jednocześnie podniebienie miękkie, ustawiając się poziomo, styka się z tylnią ścianą gardła. 
Jama nosowo-gardłowa jest odcięta i zabezpieczona przed wnikaniem do niej pokarmu, a otwarta jest wyłącznie droga pokarmowa z jamy ustnej przez część ustną i krtaniową gardła do przełyku(ryć, 104 b, c). 
U człowieka mamy więc zabezpieczenie fizjologiczne, w którym bierze również udział nagłośnia, przechylając się ku tyłowi i zamykając wejście do krtani. 
Nagłośnia stwarza więc podwójne zabezpieczenie czynnościowe. 
Zabezpieczenie główne jednak daje przesunięcie się krtani pod język. 
	BUDOWA ŚCIANY GARDŁA Ściana gardła składa się z 4 warstw:są to licząc od wewnątrz na zewnątrz:1)błona śluzowa, 2)błona włóknista, 3)błona mięśniowa i 4)błona zewnętrzna. 
	Błona śluzowa gardła Powierzchnia wewnętrzna gardła na całej długości jest wysłana błoną śluzową, która stanowi dalszy ciąg błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej. 
Rzeźba powierzchni wewnętrznej błony śluzowej jest b 9 gafa dzięki otaczającym błonę śluzową pasmom mięśniowym i ściano@przylegających narządów, które się w nią wpuklają. 
126. 
	Agger nasi Meatus nasi mediusConcha nasalis im. cLimen nasi Vestibulum nasi. 
Meatus nasi im. 
Labium sup. 
Vestibulum orisApexlinguaeLąbiurn inf. 
M, genioglossusMa nd i buła M, geniohyoideus. 
M. mylohyoideus. 
	Sinus frontalis. 
	Os hyoideum. 
	Cartilago thyroideaPlica vestibularis Plica vocalis. 
	Mearus nasi sup. 
	Concha nasalis sup. 
, Recessussphenoethmo i da lis Sinus sphenoidalisMeatus nasopharyngeusPlica salpingopalarina-Ostiom pharyngeum tubaeRecessus pharyngeusTonsilla pharyngeaTorus tu barius-Torus levatorius-Plica salpingopharyngea-Fałatom maile-Tonsilla palatina. 
	Plica aryepiglottca. 
	-Cartlago epiglottica. 
	Esophagus-Trachea. 
	lewej. 
	Uzęść nosowa gardła W ścianach bocznych części nosowej widoczne jest:1)ujście gardłowe trąbki słuchowe j(osrium phargngeum tubce audititde'). 
Ma ono kształt wydłużonego trójł@a(długości około 6 mm), prowadzącego do trąbki słuchowej. 
Ujście to powstało A pierwszej wewnętrznej kieszonki skrzelowej. 
Zasługuje na uwagę fakt, że ujście gar Płowe trąbki w ciągu życia płodowego, a nawet po urodzeniu przesuwa się ku górze. 
9 płodu leży ono poniżej podniebienia, u noworodka na poziomie podniebienia, a u do Psiego około I cm powyżej. 
Przesunięcie to nie odbywa się przez czynne wędrowanie WŚ 4 a, lecz z powodu nierównomiernego wzrastania poszczególnych odcinków ścian 8888 a Ujście trąbki jest widoczne w badaniu jamy nosowej lusterkiem od tyłu(rhmo 48 P@posterior:ryć, tl 3). 
Leży ono na wysokości tylnego końca małżowiny nosowej PPWei i dostępne jest sondowaniu za pomocą zagiętego zgłębnika wprowadzonego przez Póewód nosowy dolny. 
Ujście gardłowe trąbki od strony przedniej, górnej i tylnej objęte ł?
5'Podkowiastą wyniosłością błony śluzowej. 
Część przednią tej wyniosłości nazywamy Śy 8@g ą p rze dni ą(latium cnterhsS:tworzy ją haczykowato zgięta blaszka boczna ŚW 4 s(ki trąbki:warga przednia przedłuża się ku dołowi w kierunku podniebienia 99 y 88 Oego w postaci 3)słabego, krótkiego fałdu błony śluzowej, tzw. fałdu trąb. 
	127. 


	Concha nasalisme da'YOcesSuS UOCIOBIUSSinus rnaxillarisConcha nasalis im. 
Cawtas orisCorpus adiposumżuccae Vestibulum oris. 
	Z inęuaCorpus mandibulae-M. mylohyoideus. 
	Oróita. 
	Concha nasalis sup. 
	Płaty srna. 
	*i. 
	i**. 
	ił(yyfye 1+. 
	M, geniohyoideus. 
	?plica m. leodtoris, ?recessus płwrgngeaWs s. recessus Rosenmulleri. 
	M. łe@tor palpebrae. 
	SUD. 
	ą(Simsroma/is'(*M obliquussup, ł. 
	, m. re*us sup. 
	-*, rec**ed n. optcus. 
	, M. rectus lat. 
, m. rectus im. 
-M. temporalisOs zygomatcumProcessus corono-ideus mandibuheGiandula parotideageces*aM, zygomaticus major M. masseterM, buccinator, m. risorius-Ghndula sublingualis-M. depressor anguli oris. 
W. geniogłossus-Glandula submandibularis M. digesticus(yenter ant). 
	Ryć. 
	106. Przekrój czołowy przez jamę ustną, jamę nosową i oczodóły. 
Przekrój biegnie przez drugie zęby trzonowe. 
Półschernat. 
kawo-podniebiennego(wiec sdpmgopalatmaS. 
Część górną i tylną wyniosłości obejmującej ujście trąbki stanowi 4)warga tylna(labium posterius). 
Jest ona wyższa i grubsza od poprzedniej i z tego powodu zwana też wałem trąbkowyw(torus tubarius). 
Wał trąbkowy jest uwypuklony blaszką przyśrodkową chrząstki trębWOddzielaon ujście trąbki, położone do przodu od niego, od zachyłku gardłowego położonego do tyłu. 
W przedłużeniu wału trąbkowego ku dołowi w ścianie bocznej gardła błegnie fałd błony śluzowej zwany 5)fałdem trąbkowo-gardłowym(plicu s@pmgophcrgnged):podłożem tego fałdu są włókna mięśnia trąbkowo-gardłowego. 
VI ście trąbki słuchowej w jej części dolnej jest zwężone wyniosłością błony śluzowej, lz 86)wałem m. dźwigacza(torus leratorius'), który od ujścia skośnie opada ku po 4 niebieniu:jego podłoże tworzą włókna m. dźwigacza podniebienia miękkiego. 
Ku ty 8 o 8 łod wału trąbkowego, między nim a tylną ścianą gardła, znajduje się boczne wypuklenieściany gardła, które ku górze sięga do sklepienia gardła. 
Jest ono przypuszczalnie po 9 stałością odcinka początkowego drugiej wewnętrznej kieszonki skrzelowej i nosi naz 897)zachyłku gardłowego(recessus phdrgngeus'). 
	W błonie śluzowej gardła występują drobne lub większe skupienia(kanki limfatycznej. 
Największe skupienie tego rodzaju wytwarza tzw. gj migdałek gardłowy, mniejsze leży na wale trąbkowym i nosi nazwę 9)migdałka trąbkowego. 
Migdałek gardłowy, czyli m i g d a lek 1 r z e c i(tonsilla phargngemisj, adenoidec, s. tertiP), położony jest w okolicy pośrodkowej w przejseiusklepienia gardła w jego ścianę tylną. 
Migdałek gardłowy jest kształtu mniej więcej czworokątnego o zaokrąglonych kątach:ę przekroju ma on około 20-25 mm, zresztą jest bardzo zmienny pod względem wielkogeii kształtu. 
U noworodka jest znacznych rozmiarów, po urodzeniu rozwija się w dal-zym ciągu, w późniejszych latach dzieciństwa słabiej niż we wcześniejszych, a w 13-14 jęku życia osiąga swój największy rozwój. 
Po okresie dojrzałości płciowej stopniowo zajtka, ale nawet u dorosłego jego resztki są nieraz zachowane. 
Pod względem budowy różni się od migdałka podniebiennego i językowego tym, że pokrywająca go błona śluzoCartlago tubaea u diWae(lamina Torus RecessusM, levatorvelipalarini mediałłs)Ćhoanee tubarius pharyricjeuą****us******r***. 
	NI. 
18088 Ąyeli palatinPM, constrietor?
:Ą\pharyngeus sup. 
*, M. digasmcus, (yenter post. 
)M. salpingopharynOBljSM, uvułae. 
Radix linguaeTorsillapalatina-M. pterygoideus-media lis M, palatopharyngeusM, stylopharyngeus N. larngeus sup. 
	M. palatopharyngeusM ericoarytenoideus post. 
	tunice muscularis esopbFgi. 
	j 6 Y 8 ptiea salpłO@9 s. 
	*-pharynge*. 
Fars nasalispharyngisVelum palatnum 4 rcus. 
	b-*palatopharyngeus. 
	Ą---Fars oralis pharyngisEpiglottisPlica pharyngoepigtotticafars laryngea pharyngisPlica aryepiglottica-Plica nerw laryngeiAditus laryngis-Recessus piriformis. 
	-Tunica mucosa esophagi. 
	Esophagus. 
	h 9 P@@dło:widok od tyłu. 
	Ściana tylna przekrojona w płaszczyźnie pośrodkowej z Y 8 ł 99@a na obie stron, po stronie lewej usanięto błonę śluzową i błonę włóknislą. 
	1 O jY. 


	wa nie wytwarza głębokich wpukleń w postaci zatok migdałkowych, lecz powiększa sąg powierzchnię wytwarzając fałdy w kształcie listewek poprzedzielanych małymi bruząą, mi. 
	Układ ich bywa bardzo różny. 
Migdałek gardłowy pokryły jest wielorzędowym ją, blankiem migawkowym, tak sanno jak część nosowa gardła(p. dalej). 
W przypadkach chorobowych zamiast uwstecznienia może występować w wieku dztą. 
eięcym silny przerost migdałków, tzn. wyrośla gruczołowate(adenoidalne)jamy nosa. 
wo-gardłowej. 
Wtedy droga oddechowa przez jamę nosową może być zamkoigla:mową zmienia swe brzmienie, usta są otwarte, fałdy nosowo-wargowe wygładzają się i twąęjprzybiera tępy, głupkowaty wyraz. 
W linii pośrodkowej, w tylnym odcinku migdałka gardłowego występuje nieraz mą:enieparzyste zagłębienie błony śluzowej zwane 10)kaletką gardłową(bursa phą. 
rmgedhs), która może sięgać w głąb do części podstawnej kości potylicznej. 
Kale**ągardłowa ma budowę migdałka:u noworodków i małych dzieci występuje stale, z wie, kiem zanika:u dorosłych występuje tylko jako odmiana(ryć. 
IOB). 
	Lamina perpendicularis-, . . ossis ethrnoidalis. 
	:1 ś 3 e 6. 
	Vorner. 
	Fałatom. 
	Hppophysis(łobus ant). 
	Os sphenoidale. 
	My pophysisph ary ngealis Tonsilla pharyngealis. 
	Bursa pharyngealis. 
	Ściana tylna gardła Ryc. 
	108. Przysadka gardłowa u noworodka. 
	Przekrój pośrodkowy:wg Testut. 
	W obrębie błony śluzowej sklepienia gardła, do przodu od migdałka, a ku tyłowi o 9 lemiesza, istnieje u dziecka(ryć, 108)krótsze lub dłuższe nieparzyste pasmo komórKoó(długości około 5 run), zawierające takie same składniki jak część gruczołowa przysa 4@Nosiono nazwę 11)przysadki gardłowej(pers phcrgngealis hgpophgsis)i posh 9 dzi z embrionalnej kieszonki przysadkowej(Rathkego). 
Kieszonka przysadkowa, jat 8 znaczono poprzednio, jest ektodermalną wypustką pierwotnej jamy ustnej i tworzy 88 wiązek przedniego płata przysadki. 
Oprócz migdałka gardłowego w błonie śluzowej gardła występują rozsiane droDPĘskupienia chłonne. 
Na tylnej ścianie części nosowej gardła tworzą one małe 2 P 99 ł 9 chłonne(granule), które w stanach zapalnych błony śluzowej silnie się powiększaJ 4 O((?
"rgngitis grmu(osa). 
Również wzdłuż brzegów bocznych gardła od wału trąbkoweZP Ężdołowi występują grudki chłonne w postaci pasm bocznych. 
Wreszcie do nieco więłB!
P?
skupień tego rodzaju należą również migdałki lrąbkowe. 
Migdałek trąbkowy(tonsilla tubarid)jest położony na wale tr 4 P 896 wym, w warunkach prawidłowych nie łączy się on z migdałkiem 286. 
	****(p. dalej)W przypadkach przerostu wentylacja ucha środkog:j jest utrudniona lub uniemożliwiona, w wyniku czego może naąąpić osłabienie słuchu, . 
	pjwę:c leń gardłowy chłonny(pierścień Waldeyera). 
	Migdałki:podniebienny. 
	, . . . (%ąX gardłowy i U 4 bkowy układają się w formie nie domkniętego pierścienia. 
	, ***ego(p. dale))9688 pieWsze mlg 4 a 3 s Worzą wzdłuż cieśni gardzieli dolne półkojgją-ją drogi pokarmowej, dwa ostatnie obejmują drogę oddechową półkolem górnym. 
jjątąne pola B@(aWczne@og 4 uzupełniać oba półkola w jeden zamknięty pierścień. 
jęąjąy Waldeyera pierścień ten biegnie śladem granicy, która dzieliła ektodermalne, ąQąjąe odcinki przewodu pokarmowego i oddechowego od ich dalszych odcinków en. 
	Uzęść ustna gardła gwąą śluzowa ściany bocznej i ściany tylnej części ustnej gardła jest gładka. 
Ścianę'jęzedrią stanowi tylne ujście jamy ustnej-c i e śń gardzieli. 
Uzęść krtaniowa gardła W przedniej ścianie części krtaniowej gardła leży w e j ś c i e d o kr 1 a n i(adihs larga, jj ograniczone brzegiem górnym nagłośni, fałdami nalewkowa-nagłośnio-wymi(plicce drgepiglotNcae, ryc, 107)i fałdem rozpiętym między obiema chrząstkami nalewkowatymi. 
Z brzegów bocznych nagłośni biegnie poprzecznie z prawej i lewej strony niski fałd gardłowo-nagłośniowy(pija phdrgngoepig(ottieP). 
Zawiera on włókna mięśnia rylcowo-gardłowego. 
Poniżej tego fałdu znajduje się obustronnie głę*balie zagłębienie błony śluzowej, zwężające się ku dołowi, tzw. z a chyl ek grusz kaw a ty(recessus pmformis):jest on położony między fałdem nalewkowa-nagłośniowym a płytką chrząstki tarczowatej. 
Zachyłek gruszkowaty obu stron stanowi główną drogę pokarmową. 
W ścianie przedniej zachyłku biegnie skośnie ku dołowi i przyśrodkowo*Jewielki fałd błony śluzowej, zwany fałdem nerwu krtaniowego(plicd nerm Id, rmgei):fałd ten jest wywołany przebiegiem gałęzi wewnętrznej nerwu krtaniowego górnego(od n. błędnego). 
Budowa mikroskopowa błony śluzowej. 
Błona śluzowa części nosowej gardła w prze 8@eniubłony śluzowej jamy nosowej jest wysłana wielorzędowym nabłonkiem migaw'Wóóm, w części ustnej i krtaniowej-nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. 
Jeszcze 8+P 8 o 4 u ludzkiego całe gardło wysłane jest nabłonkiem migawkowym. 
Wskutek silnego-PAczynienia blaszki właściwej błona śluzowa ma zabarwienie różowe, w miejscach, j 89@e brzeświecają większe skupienia gruczołów, jest jaśniejsza. 
Póczob gardłowe(plmdulae phargngece). 
W części nosowej są to gruczoły mieszane, :ś 96 wiczo-śluzowe, w części ustnej i krtaniowej-śluzowe. 
Szczególnie licznie występu. 
W@4 ianie tylnej i w zachyłku gardłowym. 
Wielkość ich waha się w granicach od ziarna P(osa do ziarna soczewic*YP(zedniej i tylnej ścianie części krtaniowej gardła pod błoną śluzową występują+ĘB 8@e, które w stanie wypełnienia mogą wpuklać błonę śluzową i wówczas utrudj 98 R@, in. zgłębnikowanie. 
	Błona włóknista gardła HPB-anie podśluzowe(felc submucosd)gardła, zwane też błoną włókŃSWOmieć ńbrosP), stanowi włókniste podłoże gardła. 
Jest to na Pł Fenka i mocna błona, ściśle łącząca błonę śluzową z mięsniami. 
P 9 eł 3 órych miejscach jest zbita, sztywna i odporna. 
W niewielkiej. 


	części pod podstawą czaszki jest ona szczególnie gruba, gdyż w okolicy tej gardło nie ma warstwy mięśniowej, tak że jego ścianę tworzy tu na małej przestrzeni(1-2 cm)wyłącznie warstwa łącznotkankowa. 
Ten górny odcinek błony włóknistej nazywamy powięzią gardłowo-po ds 1 awn ą(faseta phargngobcsilms). 
Przyczepia się ona do podstawy czaszki na kościach:potylicznej, klinowej i skroniowej(ryc, lO 9). 
	Processus pterygoideus(lamina medialis):. 
	Processus pterygoideus(lamina lat. 
)M. tensor veli palariniCanalis musculotubarius 8 ecessus pharyngeusM, lewtor yeli palatniM, longus capits M. rectus capitis ant, z. 
	Z. 
	-Mam ulus pterygoideus. 
	-Bossa scaphoidea. 
	*--Foramen ovale. 
	X's proeessus styło 84 e 98. 
	s Canalis caroricus. 
	Ryc. 
	109. Linia przyczepo gardła do podstawy czaszki. 
	Wzorowane na Hayeku(Anat. 
	Anz, , t. óii). 
	Linia przyczepo powięzi gardłowo-podstawnej do podstawy czaszki rozpoczyna się na guzku gardłowym, po czym z prawej i lewej strony linią do przodu wypukłą otacza przyczepy mięśnia długiego głowy i prostego przedniego głowy, biegnąc na części podstawnejkości potylicznej. 
Następnie linia przyczepo krzyżuje chrząstkozrost skalista-potyliczny, przechodzi na powierzchnię dolną piramidy kości skroniowej sięgając prawie aż do otworu zewnętrznego kanału tętnicy szyjnej i zawraca ku przodowi do chrząstkozrostu klinowo-skalistego. 
Przyczep gardła obejmuje zachyłek gardłowy. 
Dalej linia przyczepo kieruje się do przodu i przyśrodkowo, wzdłuż chrząstkozrostu klinowo-skalistego(bezpośrednio przylegając do chrząstki trąbki słuchowej)do podstawy blaszki przyśrodkowejwyrostka skrzydłowatego. 
Ku dołowi zbita tkanka łączna błony włóknistej ustępuje, wzrasta natomiast liczba włókien sprężystych:włókna te przekształcają część, dolną tkanki podśluzowej w tzw powięź sprężystą(faset elasticP):dzięki niej ściana gardła jest bardzo rozciągBB wa, zwłaszcza w części ustnej i krtaniowej. 
	Błona mięśniowa gardła Błona mięśniowa gardła(tunice muscularis phdrgngis), zbudowana z mięśni poprzecznie prążkowanych, pochodzi z mięśniówki 111. 
	W i V łuku skrzelowego i jest unerwiona przez gałązki przynależnych im. 
	ąąęwów:Jęz 8889862 a 68 owego i błędnego. 
Mięśnie gardła rozpoczyna ąą też przeważnie na częściach pochodnych łuków skrzelowych:jg-hwie, wyrosJKu Misowatym, kości gnykowej i chrząstkach krtani, ęyąz z powstaniem dog oddechowych dolnych i wytworzeniem się yąjąi część pierwotnej mięśniówki gardła przekształciła się w rozwoąjrodowym w mięśniówkę krtani(p, dalej), ząsadniczy podział mięśni przewodu pokarmowego na warstwę mięęątowąokrężn 4 i podłużaj zaznacza się już w gardle z tą różnicą jedjjgże w przeciwieństwie do jelita włókna mięśniowe zewnętrzne ę scianie gardła przebiegają mniej lub więcej okrężnie-mięśnie ęw ter acze gar 43 a(mm, constrictores phdrgngis), wewnętrzne zaś jąątużnie-mięśnie dźwigacze gardła(mm, letdtores pharmgis). 
	Mięśnie zwieracze gardła Warstwa mięśniowa okrężna stanowiła pierwotnie zamknięty pierścień zwierający. 
Ponieważ jednak zostały w niego włączone części szkieletowe, które pierścień ten przerwały, więc tylko ściana tylna i częściowo ściany boczne gardła zachowały pierwotny układ zwieraczy. 
Włókna mięśniowe nie tworzą zatem zamkniętego pierścienia, lecz mają przebieg podkowiasty, końcami przyczepiając się do części szkieletowych. 
Mięśnie obu stron częściowo przechodzą jeden w drugi w płaszczyźnie pośrodkowej, częściowo zaś stykają się z sobą w tylnej ścianie gardła, wzdłuż pośrodkowo biegnącego pasma łącznotkankowego, tzw. szwu g a r d ł a(rdphe phdrgngis), który u góry przyczepia się do guzka gardłowego kości potylicznej. 
Nie wszystkie włókna mięśni zwieraczy biegną ściśle poprzecznie. 
Od swych punktów przyczepy na częściach szkieletowych kierują się one ku tyłowi wachlarzowato. 
Dlatego też na szwie włókna strony prawej i lewej zbiegają się również pod kątem os@ym i mięśnie zwieracze czynnościowo nie są wyłącznie zwieracza@i, ale również dźwigaczami, które skracają gardło. 
Odróżniamy trzy pary mięśni zwieraczy gardła, z których dolny częiowodaehówkowato przykrywa środkowy, ten zaś przykrywa górny(w, no-tui. 
A 4 zwieracz winy gardła(m. constrictor phurgngis interior s. m. largngophargn 9 F 8')jest mięsniem o kształcie trapezu:zstępuje on najniżej ze wszystkich trzech mięWzwieraczy i leży też najbardziej powierzchownie. 
FTzyczepy. 
Mięsień ten rozpoczyna się na krtani dwiema częściami. 
Górna, ?
WKsza część tarczowa-gardłowa(pers thgrophdrgngea)przyczepia się 1)na W 89968@@rs cricophcrgnged)-2)na powierzchni bocznej chrząstki pierścieniowatej i na 9969 Ś@ęgnistym łączącym obie te chrząstki. 
Poza tym niestałe pasmo mięśniowe może 9 P 8 czynać się dodatkowo na powierzchni bocznej pierwszej chrząstki tchawicy(pers P 9@eophdrgnęeP). 
U swego początku włókna części górnej łączą się częściowo z w 8 ók 998@, pierścienno-tarczowego krtani i m. mostkowo-tarczowego. 
Część górna owija P 99 Ooła tylnego brzegu chrząstki tarczowatej i biegnie rozbieżnie, przyśrodkowo i ku. 
	I SS. 


	M, constictorpharyngis sup. 
	-Raphe pharyngis. 
	M. constictor-pharyngis medius. 
	M. constictor pharmgis im. -. 
	Csophagus. 
	Faseta pharyngobasilaris. 
	-Trachea. 
	Ryć. 
	110. Mięśnie gardła. 
	Widok od tyłu. 
	M. digasticus(yemer post. 
)M, stylohyoideus M, styłopharyngeus. 
	-M. pterygoideus medialis. 
	górze:zachodzi ona na m. zwieracz środkowy i sięga ku górze nieco powyżej pozioWkątów żuchwy. 
Część dolna kieruje się również nieco rozbieżnie przyśrodkowo i nieco 89 dołowi, obejmując początek mięśni przełyku, z którymi się zlewa. 
Włókna kończ ą sJ 4 na szwie gardła, najniższe w warstwie mięśniowej przełyku. 
Poło z en i e. 
Włókna dolne m. zwieracza dolnego przechodzą z tyłu w warstwę@8 śniową przełyku. 
Włókna górne zachodzą na włókna m. zwieracza środkowego P 9 wierzchnia boczna graniczy z tętnicą szyjną wspólną, z mm, pierścienno-tarczowyn. 
PFrczowo-gnykowym i mostkowo-tarczowym:u dołu z gruczołem tarczowym. 
Nerwy:gałązki n. błędnego ze splotu gardłowego. 
2. 
M zwieracz środkowy gardła(m. constmctor phargngis medius s, m. hgophar@9 śus')ma kształt szerokiego trójkąta, którego ścięty wierzchołek jest skierowany boczPP 9 do kości gnykowej, podstawa zaś przyśrodkowo do szwu gardła. 
I 34. 
	łw KĘśł gi 13 Ś?
łw *P QY Q Ę. 
	ęw:. 
	******:i cj%. 
	śaIw Zł P-6:Ę Ę:. 
	sę:. 
	ćs i M. tensor veli palatiniM. 
levator vet palatni pars pterygopharngea. 
	pars buccopharyngea. 
	pers mylopharyngeapars glossopharyngeapers chondropharyngeapars ceratopharyngea. 
	pars thyropharyngea. 
	Proc. pterygoideus(lamina lat). 
	pars cricopharyngea-. 
	M, buccinator 8-M. geniohyoideusM, genioglossusM, styloglossusM, stylopharyngeus M, hyoglossus. 
	-M, cricothyroideus. 
	Rawę p*e*goma ndibularis. 
e-TracheaEsophagus-8)8111. 
Mięśnie gardła:widok od strony prawej. 
Usunięto mięśnie rozpoczynające się na wyrostku rylcowatyrn. 
	prz)c z e p y. 
	Mięsień ten rozpoczyna się na kości gnykowej dwiema częściami. 
Górna 98446 chrząstkowa-gardłowa(pers chondrophcrmgec)rozpoczyna się 1)na rogu P 4 eiszym kości gnykowej i przylegającym do niego odcinku więzadła rylcowo-grykoBóZe. 
dolna część rogowa-gardłowa(pars cemtophdrynged)-2)na rogu więk**Kości gnykowej. 
Włókna biegną wachlarzowato ku górze, przyśrodkowo i ku dołoć 9 Wńsząc się na szwie gardła(na środkowych*/y jego długości). 
Włókna górne mogą@asem sięgać do podstawy czasz@Ż 9 ł 9 z en i e. 
Prawie całą dolną połowę m. zwieracza środkowego przykrywa m. zwieę 999 o@y:oba w rożnym stopniu przykrywają m. zwieracz górny. 
Dzięki(emu dachów?
??óóemu pokryciu ściana gardła od góry ku dołowi staje się oczywiście coraz mocniej?ś 9 ł óskutek tego działanie zwieraczy jest najsilniejsze u dołu. 
Między górnym brzegiem?
Y śBłeFacza środkowego a m. zwieraczem górnym znajduje się szczelinowaty otwór(99 WĘ m. rylcowo-gardłowy przechodzi w ścianę gardła(ryc. 
HO). 
Powierzchnia Ę%98 zwieracza środkowego u swego przyczepo gnykowego pokryta jesl n. goyKowoŻĘVłOółym. 
Między nimi biegnie t. 
Językowa 99 Fwy:gałązki n, błędnego ze splotu gardłowego. 
	135. 


	136. 
	Cornu minus ossis hyoidei Cornu majus ossis hyoidei. 
	Cartlago thyroidea. 
	Cartlago cricoidea. 
	Ryc. 
	112. Schemat mięśni zwieraczy gardła. 
	--Lamina medialis'processus pterygoidei. 
	M. constrictor pharyngis sup. 
	8-M. constictor pharyngis medius. 
	*M. constrictor pharyngis im. 
	Widok od strony lewej. 
	3. 
M. zwieracz górny gardła(m. constrictor phargngis superior s. m. cephdlophargngeus'), położony najgłębiej i najwyżej, ma kształt czworoboczny. 
Zajmuje on górną trzecią część ściany gardła. 
Przyczepy. 
M. zwieracz górny rozpoczyna się długą linią przyczepo na dolnej powierzchni czaszki. 
Odróżniamy 4 części początkowe tego mięśnia. 
Górna 1)część skrzydłowa-gardłowa(pers pterggophdrgngec)rozpoczyna się na tylnym brzegu blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego oraz na haczyku skrzydłowym:niżej położona 2)część policzkowa-gardłowa(pars buccophcrgngea)-na szwie skrzydłowa-żuchwowym(t. 
I), jeszcze niższa 3)część żuchwowa-gardłowa(gors mglophdrgnged)odchodzi od tylnej części kresy żuchwowa-gnykowej:wreszcie najniżej położona 4)c z ęś ć j ę z yk owo-g ar dł owa(pers glossophdrąnged)-od brzegu bocznego nasady języka w przedłużeniu włókien m. poprzecznego. 
Włókna biegną przeważnie poprzecznie ku tyłowi, górne nieco ku górze, dolne nie@ku dołowi, i koń c z ą się na szwie gardła, sięgając u góry prawie do guzka gardłoweZPlub nieraz nawet, jako odmiana, do samego guzka(m. azggo:pharungis'). 
Dodatkowe pasma rozpoczynają się czasem na powierzchni dolnej piramidy ko:8 skroniowej(pers petrophcrgnged)v brzegu otworu zewnętrznego kanału tętnicy szyJBeRzstępuję one ku dołowi do mięśnia w przejściu jego ściany bocznej w tylną i gubl 488 w tymże mięsniu kierując się przyśrodkowo. 
P o ł o z e n i e. 
Między górnymi włóknami m. zwieracza górnego a podstawą czasżł 399. 
obu stronach szwu gardła część ściany gardła pozostaje bez pokrycia mięśnioweZPów części tej na przestrzeni 1-2 cm widoczna jest bezpośrednio powięź gardłowo-po 48 Wwna. 
Granica dolna mięśnia sięga mniej więcej do poziomu kątów żuchwy. 
Część 4988 jest pokryta m. zwieraczem środkowym i w małym stopniu m. zwieraczem dolnyw PPpiero po usunięciu obu tych mięśni otrzymujemy obraz całości. 
	Podczas łykania m. zwieracz górny wpukla ścianę tylną gardła do wewnątrz wytwarzając na niej poziomy, półkolisty wał(Passayanta), o który opiera się brzeg tylny podniebienia miękkiego. 
Fałd ten w czasie łykania uzupełnia więc odgraniczenie części nosowej od części ustnej gardła(ryć. 
IOQ. 
Nerwy:gałązki n. językowo-gardłowego ze splotu gardłowego. 
	Mięśnie dźwigacze gardła Mięśnie podłużne ściany gardła są znacznie słabsze od mięśni zwieraczy. 
Skracają one gardło, a w związku z przyczepem do podstawy czaszki są jego dźwigaczami. 
Nie pokrywają całej tylnej ściany gardła, lecz głównie jej część dolną(ryc. 
96, 102, 107, IIO). 
M. podniebienna-gardłowy(m. pdldtophdrgngeus)wraz z m. trąbko w o-gardłowym(m. salpmgophargngeus)były opisane poprzednio łącznie z mięsniami podniebienia miękkiego. 
M. rylcowo-gardłowy(m. stglophdrgngeus)jest długi, wysmukły i okrągławy w części górnej, a szeroki i cienki w części dolnej. 
Przy c z epy. 
Mięsień ten ro z p o czyn a s je u podstawy wyrostka rylcowatego. 
Kieruje się on ku dołowi oraz przyśrodkowo i między m. zwieraczem górnym a środkowym wnika w ścianę gardła. 
Od tego miejsca począwszy łączy się z włóknami m. podniebienna-gardłowego i wraz z nim tworzy najgłębszą warstwę mięśniową gardła. 
Ściana tylna gardła od poziomu kości gnykowej do górnego brzegu chrząstki tarczowatej jest pokryta podłużnym pasmem obu tych mięśni. 
Włókna m. rylcowo-gardłowego kończą się:D częściowo w błonie włóknistej, 3)częściowo w torebce migdałków podniebiennych, 3)na górnym brzegu chrząstki tarczowatej i pierścieniowatej oraz 4)na powierzchni przedniej nagłośni(część włókien wzmacnia fałd gardłowo-nagłośniowy). 
Po ł o z en i e. 
Górna część m. rylcowo-gardłowego jest położona między tętnicą szyjną zewnętrzną a wewnętrzną oraz między m. zwieraczem górnym a m. rylcowo-gnykowym. 
Wraz z tym ostatnim i m. rylcowo-językowym, które są położone do przodu od niego, wytwarza tzw. bukiet Riolana(trzy mięśnie odchodzące od wyrostka rylcowatego). 
Od strony tylnej, a następnie bocznej m. rylcowo-gardłowy jest objęty nerwem językowo-gardłowym. 
W dolnej części ściany gardła mięsień przylega do błony włóknistej, z zewnęlrzjest przykryty zwieraczami. 
N e r w y:gałązki n. językowo-gardłowego. 
	Czynność mięśni gardła i ruchy łykania 4 ak już wspomnieliśmy wyżej, mięśnie zwieracze, o przebiegu włókien przeważnie poP(zecznym, kurcząc się zwężają gardło. 
Mają one jednak również włókna przebiegające śPŚnie ku górze i ku dołowi(zwłaszcza mm, zwieracze środkowy i dolny), te włókna obu śVon schodzą się na szwie pod kątem ostrym i na zasadzie równoległoboku sił działają 68@ież w kierunku podłużnym, skracając gardło. 
A@ęśnie dźwigacze gardła, mniej silne od zwieraczy, o przebiegu wyłącznie podłuż 98, skracają gardło, a przyczepiając się do czaszki jako punktu stałego unoszą je ku Zorze YY układ mięśni zwieraczy gardła są włączone z przodu ruchome części szkieletowe:W kość gnykowa, chrząstka tarczowata i pierścieniowata. 
Tczewa szyi są pociągane Ę?
Polowi siłą ciężkości, jak rówaież napięciem tchawicy. 
Pociąganiu temu przeciw Y 994 aJą mięśnie gardła i mięśnie nadgnykowe. 
Kość gnykowa widziana z boku jest za****onajak huśtawka na taśmach mięśniowych. 
Taśmy tylne są utworzone przez włók 88 W zwieracza środkowego gardła i m. rylcowo-gnykowego, taśmy przednie, -przez:Ń 9 W 8 e przepony jamy ustnej(bródkowo-gnykowy, żuchwowa-gnykowy, dwubrzuśco 137. 


	wy). 
	Te ostatnie dźwigają, i poruszają również krtań. 
Z wiekiem taśmy mięśniowe wygą, żalą się, wskutek czego m. in. następuje zstępowanie trzew szyi, a wraz z tym wzrągąpraca mięśni przy łykaniu. 
Ruchy łykania odbywają się w trzech fazach. 
Faza pi erws z a jest okresem przygotowawczym i uwa stosunkowo długo. 
Po rą. 
drobnieniu kęsów i przepojeniu ich śliną:1)szczęki zwierają się, mięśnie warg zarnyłęąszparę ust, a mięśnie łuków podniebiennych-cieśń gardzieli:2)mięśnie dna jamy uą. 
net(bródkowo-gnykowy, żuchwowa-gnykowy i dwubrzuścowy)kurcząc się poeiągą ąkość gnykową, a wraz z nią krtań(mm, tarczowa-gnykowe zbliżają ją do kości gnyka. 
wej)ku górze oraz do przodu i obie te części wsuwają się pod język. 
Wtedy droga odąe. 
chowa jest zamknięta, światło gardła natomiast otwarte. 
Jednocześnie 3)pod wpływejjciśnienia, jakie wywierają mięśnie dna jamy ustnej, język przyciska kęs do podniebientąa 4)m. gnykowa-językowy i m. rylcowo-językowy pociągają Język do tyłu i kęs zostąjeprzesunięty ku cieśni gardzieli:5)cieśń gardzieli otwiera się do chwili, aż kęs jej nie minie, po czym znowu się zamyka(m. podniebienna-językowy i m. podniebienna-gardła. 
wy)i droga powrotna jest odcięta. 
Również droga do jamy nosowo-gardłowej jest zarą. 
knięta, ponieważ 6)podniebienie miękkie podnosi się(m. dźwigacz i m. napinacz godnie. 
, bierna miękkiego), ustawiając się poziomo i styka się z tylną ścianą gardła(z fałdem pą. 
, ssayanta). 
Cały przebieg pierwszej fazy jest dobrze widoczny z zewnątrz, zwłaszczą'u mężczyzn, ponieważ krtań czy tzw. jabłko Adama unosi się ku górze. 
Faza druga jest zjawiskiem momentalnym. 
Nadciśnienie w jamie ustnej, które*powstało przez skurcz mięśni dna jamy ustnej, , wystrzałowo"wpycha kęs do gardła w chwili, gdy cieśń gardzieli się otwiera. 
Z dużą szybkością ześlizguje się on ku dołowi. 
wzdłuż podniebienia miękkiego i tylnej ściany gardła. 
Kęsy papkowate i małe, zwłaszcza jw pionowej postawie ciała, momentalnie, bez działania mięśni gardła dostają się aż do wpustu żołądka. 
W innym położeniu ciała, np. leżącym, łykanie jest mniej wygodne, wy-maga większej pracy mięśni. 
Kęsy twarde wymagają zarówno pracy mięśni dżwigaczy(przy czym gardło skraca się), jak i pracy mięśni zwieraczy. 
Na tę ostatnią wskazują przypadki porażenia m. zwieracza górnego, kiedy łykanie twardych kęsów jest uniemożliwione lub bardzo utrudnione. 
Obie pierwsze fazy łykania obejmujemy nazwą policzkowa-gardłowego(albo języka-*wo-gardłowego)aktu łykania. 
Faza trzecia, przełykowa, przeprowadza kęsy do żołądka:zapoznamy się z nią*przy opisie przełyku. 
W czasie łykania nagłośnia przechyla się ku tyłowi, zamykając wejście do krtani. 
W przypadkach np. owrzodzeń kiłowych, gdy nagłośnia jest zniszczona, łykanie mimo Jo*nie jest szczególnie utrudnione:ważniejszym zabezpieczeniem drogi pokarmowej jesĘprzesuwanie się krtani pod język. 
Stosownie do anatomicznego kształtu gardła główna droga pokarmowa prowa 4@. 
z prawej lub lewej strony wejścia do krtani(bocznic od języczka przez zachyłek gruszłewaty). 
Połknięte igły czy szpilki tkwią zwykle w jednym z zachyłków gruszkowaW@+Zwyczaj długoletniego żucia asymetrycznego(po jednej stronie)może doprowadzić 99 powstania jednostronnej drogi łykania, przy czym języczek ustawia się wtedy sko*nTylko przygotowawcze stadium łykania podlega naszej woli:z chwilą gdy kęs s 14(się z cieśnią gardzieli łykanie przestaje podlegać naszej woli i odbywa się odruchO 99 Odruch łykania jest bardzo silny i zanika dopiero w głębokiej narkozie. 
Ośrodek bł 88 ł?
znajduje się w rdzeniu przedłużonym powyżej ośrodka oddechowego. 
Według nowsóópogl 44 ów(Else, 1956)odruchowe włókna dośrodkowe nie biegną drogą drugiej gał@trójdzielnego, lecz drogą n. językowo-gardłowego i gałęzi gardłowych n. błędnego VWĘehowe włókna odśrodkowe biegną drogą nerwów ruchowych, które zaopatruia@czynne w czasie łykania. 
WenGlacia ucha środkowego. 
Za każdym razem, gdy podnosi się podniebienie mWkle, skurcz m. dźwigacza i m. napinacza otwierają trąbkę słuchową. 
Ponieważ powie w jamie bębenkowej ulega wessaniu, więc przy stale zamkniętej trąbce w jamie bęPePówet panowałoby ciśnienie ujemne(mniejsze od atmosferycznego). 
Przy otwartej W?z jamy gardłowo-nosowej dopływa powietrze do ucha środkowego. 
Wentylacja P I. 
	138. 
	wezna, żePó 9888 P 8 Pe 88 oWa Bogła swobodnie drgać. 
	Przy stałym zamknięciu trąs. 
'g. -powodu przerostu tkanki limfatycznej migdałka trąbkowego czy też w czasie'**, -nieżytu błony śluzowej trąbki)ciśnienie w uchu środkowym może się zmniej 7 ą%ęego stopnia, że pod wpływem ciśnienia zewnętrznego przez przewód słuchowy jęzny błona bębenkowa wpukla się do wewnątrz i jej drgania ulegają bardzo*emu og*d*ze*ująętłłowa droga oddechowa prowadzi przez jamę nosową. 
W niej powietrze zostaje ąją zwilżone i oczyszczone, a powonienie zapewnia kontrolę węchową. 
Języczek yąą się między oba fałdy podniebienna-gardłowe i jama ustna jest odcięta od drogi j. . ąjawej. 
Zewnętrzne ciśnienie powietrza oraz napięcie mięśniowe zwierają wargi ę-czeki i szpara ust nawet we śnie jest zamknięta. 
Wskutek powiększenia rnigdałąyjałriebiennych, czy też z innych przyczyn(katar, przyzwyczajenie oddychania ą-usta), podniebienie miękkie może zmieniać swe prawidłowe położenie i powietrze ya łostawać się do jamy us@ej od tyłu:wtedy podczas snu żuchwa opada i usta pozojąwwarte:w takich warunkach nieraz występuje chrapanie, pod wpływem prądu pawęza oddechowego następuje bowiem drganie podniebienia miękkiego. 
zwgezenie gardła dla mowó artykułowanej. 
Wraz ze zdobyciem pionowej postawy dają-tło człowieka zmienia swe położenie i ustawia się prostopadle do długiej osi jamy tej i nosowej(ryc, 1041, a nagłośnia zstępuje niżej i wysuwa się z jamy gardłowo-nowej. 
Z tego powodu u człowieka mechanizm zabezpieczający drogę pokarmową jest ąąplikowany i może czasem zawodzić, jak to się zdarza zwłaszcza np. u dzieci, u choehlub u starców. 
Tym niedomaganiom w stosunku do urządzenia, jakie występuje zwierząt, należy przeciwstawić znaczną korzyść, jaką człowiek zyskał w związku ze. 
	Torus tubarius, . 
	Torus levatorius. 
	Koncha nasalis im. 
	*oncha nasalis sup. 
	yWuja. 
	Fornb pharyngis. 
	Ostiom pharyngeumtuóae-P/ica salpingopharyngea. 
	Plica salpingopalarin. 
	Ń 994 Część nosowa gardła widziana w lusterku od tyłu(rhinoscopic posterior). 
Chociaż głos powstaje w krtani, lecz głoski mowy(saP 883 i spółgłoski), z których łączenia wytwarza się mowa-ich artykuł a c j aęF'914 W cewie przystawkowej powyżej krtani. 
Kształt tej cewy, u człowieka bardzo SPY nadaje mowie właściwe brzmienie. 
Podniebienie twarde i napięte podniebienie miękkie stanowią silne po 9 łe*onansowe, które zaczyna drgać pod naporem prądu powieuzaĆóBeżpołożenie gardła, języka i warg ma duże znaczenie w kształtowaniu głosek. 
9 ł 68 oie większości spółgłosek zależy szczególnie od miejsca, w ł@Ęy@Jgz 84 oW 8. 
?ĘW Jamy ustnej. 
Natomiast dźwięki nosowe(m, n)wytwarzają się w jamie nosowej Y 6 S 86 y prąd powietrza kieruje się wtedy jak zwykle przez jamę nosową. 
	139. 


	Błona zewnętrzna gardła. 
Zewnętrzną powierzchnię ściany gardła tworzy cienka, łącznotkankowa błona zewnętrzna(tunice całemu s. ddterui(id), która z zewnętrz okrywa mięśniówkę. 
Ku górze i do przodu przechodzi ona w powięź policzkowa-gardłową(fscia buccophargnęea, t. 1)na tylnej zaś ścianie gardła w luźną tkankę łączną pozagardłową, którą wypełnia przestrzeń pozagardłową(spdtium retrophargngeum). 
Tkanka po. 
zagardłowa leży między gardłem a blaszką przedkręgową powięzi szyjnej, która pokrywa grupę mięśni przedkręgowych i kręgosłup szyjny. 
Przestrzeń pozagardłowa jest główną częścią całej przestrzeni otaczającej zewnętrzną powierzchnię ściany gardła, wypełnionej luźną tkanką łączną, również od strony bocznej(przestrzeń bocznogard. 
ława-spatium ldterophdrgngeum). 
Całą tę przestrzeń nazywamy przestrzenią około gardłową(spatium periphcrmgeum). 
Dzięki tej luźnej tkance łącznej pozą gardłowej ściana gardła podczas łykania może się wydatnie przesuwać wzdłuż części szyjnej kręgosłupa. 
Z powodu luźności tej tkanki z dużą szybkością rozprzestrzeniają się w niej również ropnie pozagardłowe, które mogą powstawać, jeżeli np. ciała obce(ości itp)przebiją tylną ścianę gardła. 
Proces ropny z łatwością może się szerzyć do klatki piersiowej(do śródpiersia tylnego), dochodząc nawet aż do przepony. 
	140. 
	TOPOGRAFIA GARDŁA. 
	Stosunki topograficzne przedniej ściany gardła, połączenie z jamą nosową(nozdrza tylne), z jamą ustną(cieśń gardzieli)i krtanią(wejście do krtani), jak również i stosunek sklepienia gardła do podstawy czaszki i ściany tylnej do przestrzeni pozagardłowej i blaszki przedkręgowej powięzi szyi były opisane poprzednio. 
Najważniejsze są stosunki ścian bocznych gardła do wielkich naczyń i nerwów, które przebiegają na szyi ku czaszce lub też w kierunku odwrotnym(a, cdrotis commums, a, carotis interna, u, pgwams interna, n. glossopharmgews, n. uagus, n. ccceswrws, n. hgpoglossus, truncus sgmpcthicus). 
Ich stosunek do bocznej ściany gardła jest różny w zależności od wysokości, na jakiej je badamy. 
Na ogół możemy powiedzieć, że im wyżej na bocznej ścianie gardła, tym więcej skupia się tworów, które tym bardziej jednak są oddalone od ściany gardła. 
W obrębie części krtaniowej tętnica szyjna wspólna zbliża się do samej ściany gardła:tętnica ta oddziela ścianę gardła od żyły szyjnej wewnętrznej. 
Ku tyłowi od tych naczyń leży nerw błędny. 
Również bezpośrednio z gardłem sęka się tylny obwód płatów bocznych gruczołu tarczowego. 
W części ustnej gardła tętnica szyjna wewnętrzna u swego początku zagina s 34 trochę przyśrodkowo i zbliża się nieco do ściany gardła. 
Leży ona jednak ku tyłowi o 4 migdałka, oddalona od niego o 1-3 cm. 
Tętnica językowa przylega do ściany bocznej mzwieracza środkowego gardła. 
Żyła szyjna wewnętrzna przylega do tętnicy szyjnej wewnętrznej od strony bocznej:między obu naczyniami biegnie nerw błędny. 
Część nosowa gardła, tak samo jak pozostałe, graniczy bocznic z przestrzeOWprzygardłową(ryc. 
W):jest to przestrzeń łącznotkankowa, w którejtętnica szyjna Wewnętrzna, nie przylegając bezpośrednio do bocznej ściany gardła, leży nieco do przo 99 i przyśrodkowo od żyły szyjnej wewnętrznej. 
Przez przestrzeń tę biegną również 4 osPłme nerwy czaszkowe(n. glossophargngeus, n. udgus, n. dccessorius et n. hgpogloss 14 które po wyjściu z czaszki układają się dokoła tętnicy szyjnej wewnętrznej, oraz pwspółczulny, objęty blaszką przedkręgową powięzi szyi, położony do tyłu od tę@szyjnej wewnętrznej. 
Ten stosunek nerwów do tętnicy szyjnej wewnętrznej zmienia 8 W*jednak szybko ku dołowi. 
Tylko nerw błędny i pień współczulny zachowują go 08989 pozostałe nerwy już wysoko u góry w przestrzeni przygardłowej oddalają się od 1:086(szyjnej wewnętrznej. 
Wzdłuż żyły tylnej wewnętrznej przebiega łańcuch węzłów chłonnych szyjnych@@P?'. kich:do nich uchodzą naczynia chłonne z węzłów pozagard(owych. 
	gj(ądanie i wymacywanie ściany gardła. 
Cieśń gardzieli wraz z migdałkiem podnieggjŃymi ściana tylna cz**ci uslnej są bezpośrednio widoczne przy szeroko otwartych g jjeh i języku przyciśnięWw ku dołowi. 
Ściany części nosowej można badać lusterkiem%-wym od Jyłu(rhmoscopw pas(erior), ściany części krtaniowej i dolnej części ustnej wywnież lusterkiem(lcrgngoscopia). 
Wymacywanie ścian gardła daje się wykonać jjąszcza w obrębie części uslnej, również ściana tylna części górnej i środkowej, która ąęlega do trzonów 4 górnych kręgów, jest wyczuwalna(wymacywanie migdałka gard*owego*. 
	NACZYNIA I NERWY GARDŁA. 
	gwnice. 
	T, gardłowa wstępuj ąc a jest główną tętnicą gardła. 
Poza tym gałązki j podniebiennej wstępującej kierują się ku górnej części gardła, tak jak gałązki t. podjtetiennejzstępującej oraz T. kanału skrzydłowego. 
Wszystkie one należą do obszaru zajpątrzeniat, szyjnej zewoęlznej. 
Do dolnej części gardła dochodzą jeszcze gałązki(, tąrczowej dolnej(z t. podobojczykowej przez pień tarczowa-szyjny). 
żyły tworzą sploty na zewnętrznej powierzchni gardła i na różnej wysokości oraz w różnej liczbie jako z z, gardłowe uchodzą do z, szyjnej wewnętrznej. 
Naczynia chłonne górnej części gardła za pośrednictwem węzłów pozagardłowychuchodzą do węzłów szyjnych głębokich, części dolnej-bezpośrednio do tych ostatnich. 
Nerwy ruchowe gardła, o których mowa była wyżej, pochodzą ze splotu gardłowego utworzonego przez nerwy czaszkowe IX i X oraz przez pień współczulny:splot gardłowy leży na powierzchni zewnętrznej gardła. 
Błona śluzowa jest unerwiona czuciowa i przywspółczulniez tegoż splotu przez nerwy IX i X w obrębie górnej i środkowej części gardła. 
Błona śluzowa dolnej części(zachyłek gruszkowaty)jest zaopatrzona gałęzią wewnętrzną n. krtaniowego górnego(z n. błędnego). 
W stanach zapalnych gardła bóle mogą być odczuwane w przewodzie słuchowym zewnętrznym drogą gałęzi usznej n. błędnego. 
Ze splotu gardłowego kierują się delikatne gałązki do dwu dalszych splotów nerwowych zawierających komórki zwojowe:jeden z nich leży wewnątrz błony mięśniowej gardła, @gi w tkance podśluzowej:oba te sploty odpowiadają więc podobnym splotom całego dalszego przewodu pokarmowego. 
	STRESZCZENIE 98 ę 4 ł o(długości około 13 cm)rozpoczyna się sklepieniem(forma phargngis)na pod*4 P 8 e czaszki i kończy się na wysokości VI kręgu szyjnego. 
Jego ściana tylna łączy się 4 P@zką przedkręgową powięzi szyi tkanką łączną pozagardłową. 
Gardło dzielimy na, 9446 nos ową(pars nasalis), która nozdrzami tylnymi(choande)łączy się z jamą noP?
Po obu stronach wejścia do krtani leży w gardle z a c by ł e k 69888 o w a ty(recessus piriformis). 
W ścianach bocznych części nosowej leży u j ś c i eĘF 9(owe trąb ki słuchowe j(osthm pharyngeum tubce dudititce), od przodu i od Ż 9988 Jczone wyniosłymi wargami. 
Warga tylna jest silnie rozwinięta i tworzy w a łł 88 ł 969 Ooms hbmus), na którym znajduje się nagromadzenie tkanki limfatycznej 9989 a lek trąb k o wy gonsilla nbarid). 
W przejściu sklepienia w ścianę Winą le'964 ałek gar dław y(tonsilla phargngeaWWóf 884 le krzyżuje się droga oddechowa z pokarmową 89 ł 98 a gar dł a składa się z błony śluzowej, tkanki podśluzowej(błony włókoisJeJ), ĘĘ 9 P@oiowej i z otaczającej ją błony zewnętrznej. 
Błona śluzowa części nosowej jest?łp 98 nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, a części ustnej i krtaniowej-naBWóielowarstwowym płaskim. 
W części nosowej znajdują się gruczoły surowicza Y 89 W części ustnej i krtaniowej-gruczoły śluzowe. 
Błona włóknista w mabi@. 
	1. 
	41. 


	górnym odcinku nie pokrytym warstwą mięśniową jest szczególnie zbita:jest to pj, więź gardłowo-podstawa a(fscid wdrmgobcsilms). 
Poprzecznie prążkowane mięśnie gardła składają się z trzech par mięśni zwierąeęęgardła(m. constrictor phargngis superior, medws et interior), głównie o okrężnym prze. 
biegu włókien, i dwóch par mięśni dżwigaczy(m. pulatophdrmgeus et m. stglopharyą. 
geus), których włókna przebiegają podłużnie. 
Mięśnie gardła wraz z mięśniami języka, podniebienia i dna jamy ustnej wykonują ruchy łykania. 
Skurcz mięśni dna jamy ustnej wzmaga w niej ciśnienie, język przeprą. 
wadzą kęsy ku cieśni gardzieli, podniebienie miękkie ustawia się poziomo i odcina drogą z jamy ustnej do części nosowej gardła:krtań przesuwa się ku górze oraz do przoąucieśńgardzieli otwiera się, przepuszcza kęs i następnie znowu się zamyka(akt policzka, wo-gardłowy). 
Końcowa faza łykania odbywa się w przełyku. 
	PIERŚCIEŃ CHŁONNY GARDŁOWY. 
Pierścień chłonny gardłowy, jak wspomniano poprzednio, składa się z łańcucha migdałków. 
Są to migdałki:podniebienne, językowy, gardłowy i trąbkowe. 
Rozwój migdałków. 
Mniej więcej w połowie życia płodowego w błonie śluzowej przedniej granicy gardła rozpoczyna się rozwój narządów chłonnych zwanych migdałkami, które pierścieniem otaczają wejście do gardła tworząc pierścień chłonny gardłowy(Waldeyera). 
W tym czasie w zagłębieniach pozostałych po drugich wewnętrznych kieszonkach skrzelowych nabłonek pokrywający błonę śluzową wrasta pasmami w jej tkankę łączną. 
W pasmach tych pojawia się następnie światło łączące się z jamą ustną i powstają tzw. zatoki migdałków podniebiennych. 
W otaczającej te zagłębienia tkance łącznej występują później limfocyty i różnicuje się tkanka limfatyczna. 
Prawie jednocześnie z powstawaniem migdałka podniebiennego na tylnej ścianie gardła zawiązuje się mi g d a ł e k g a r d ł o wy(trzeci). 
W tym miejscu błona śluzowa ulega silnemu sfałdowaniu i pod jej nabłonkiem różnicuje się również tkanka limfatyczna. 
Tak samo jak migdałek podniebienny, lecz nieco później w błonie śluzowej nasady języka zawiązuje się migdałek j ęzykowy. 
Powstające w nim zatoki wraz z otaczającą je tkanką limfatyczną tworzą tzw. mieszki j ęzykowe. 
Tkanka limfatyczna pojawia się ponadto w otoczeniu nabłonka ujścia gardłowego trąbki słuchowej tworząc tzw migdałek trąb kawy. 
Budowa mikroskopowa migdałków. 
Wspólną cechą wszystkich migdałków jest nagromadzenie się pod pokrywającym je nabłonkiem tkanki limfatycznej(adenoidalne))Migdałki:językowy i podniebienne pokrywa nabłonek wielowarstwowópłaski. 
Wnika on również do zatok migdałka(fossulce tonsillaresk krótkich w mieszkach językowych oraz długich i rozgałęzionych w migdałkach podniebiennych(ryć. 
IOI). 
Każ 8 dą zatokę otacza płaszcz tkanki limfatycznej złożonej z grudek chłonnych. 
Wewnątrz tych grudek pojawiają się w jakiś czas po urodzeniu płodu tzw. ognisłBlub ośrodki rozmnażania, które na przekroju przez grudkę wyglądają jak jaśniej sze okrągłe pola(ryc. 
90, IOI). 
W ośrodkach tych spostrzegamy często żywy rozpiera l@focytów(p. niżej). 
Ośrodki rozmnażania są tworami zmiennymi:pojawiają się i zniłBWokresowo. 
Limfocyty powstające w tkance limfatycznej przewędrowują częściowo do opla 1 aJ 4 cych grudki naczyń chłonnych, częściowo zaś do wielowarstwowego nabłonka wyście**Mcego głębsze części zatok i stąd do ich światła. 
W świetle zatoki komórki te obumle(814 i przekształcają się w tzw. ciałka ślinowe. 
Przenikanie dużej liczby limfocytów do 88 błonka wielowarstwowego płaskiego zatoki powoduje zniekształcenie komórek naP 898 łowych oraz zatarcie granicy między nabłonkiem a tkanką limfatyczną. 
Ta zmienioOętkanka nabłonkowa otrzymała nazwę tkanki limfatyczna-nabłonko 89 l(limfoepitelialnej). 
Pod wpływem procesów zapalnych toczących się w migdałkach(angina)do z@9 F przedostaje się znacznie zwiększona liczba limfocytów:ponadto dużo leukocytów i 89. 
	i 49. 
	ę ąjjezczonego nabłooła zaJoki. 
Z gromadzących się tam mas komórkowych i bąkaj Gemulą sę wtedy czopy ropne, 6%**ąę utkania chłonnego s 4 siadu 34 cych z sobą zatok są od siebie oddzielone tkanką t. 'gjwją. 
W tkance tej prócz naczyń i nerwów występują drobne gruczoły śluzowe. 
j 7 ąąjki gardłowy i trąbkowy nie mają zatok. 
Powierzchnia pierwszego'Ęąęj, -1 silnie pofałdowana, drugiego z reguły gładka:oba są pokryte nabłonkiem wie******mmigawkowym, charaklerystycznymi dla dróg oddechowych. 
Miejscami na. 
Ęą, ja-zehni mig 4 a 3 Ka gaóBowego wyslgpuj 4 wysepki nabłonka wielowarstwowego pła%ój-:. . jag wtgdałków w ustroju, jak i w ogóle tkanki limfatycznej, polega przede*a gęą na wytwarzaniu limfocytów. 
Do tego jednak rola tych narządów się nie ograĆąypojawienie sŃ w gr 9488 ch chłonnych ośrodków rozmnażania związane jest rówĆ:ąy ą zdaniem niektórych badaczy(Hellmann), nawet wyłącznie, z reakcją grudki ggjjjjej na bodźce, których dostarczają substancje trujące(toksyny)wytwarzane przez jQjgarie gnieżdżące się w zatokach migdałków. 
Odczyny te w zależności od siły działa Qjy łąkiego bodźca mogą prowadzić albo tylko do rozplemu komórek ośrodka(limfocyjąąją(to i do przerastania fagocytujących komórek siateczki zrębu tkanki limfatycznej, -gw nąwet do ich obumierania. 


	przez śródpiersie tylne wzdłuż całej jego długości i dalej przez rozwąyprzełykowy przepony, oraz krótką 3)c z ęś ć b rzus z n ą(pers abdoąę. 
nalisj, długości około 1-3 cm, zawartą między przeponą a żołądkiejjNiektórzy wyróżniają też krótką część prz ep on ową ze względu ąąjej znaczenie kliniczne(przepukliny rozwory przełykowego). 
Długoswtli*j**. 
	TracheaA, caroOs communis sin. 
Truncus brachiocephalicusN, laryngeus recurrens sin. 
V, azygosBronchusprincip, ded. 
A, pulmonalis dext. 
	6, pulmonales dext, s. 
	N. vacjus dext, ss--86. 
	V, cava im. 
	K. 
	w'si ł i. 
	A, subclawa sin. 
	N. vagus sin. 
	Arcus aortae. 
	Lig, arteriosumBronchusDODCIO. 
	ST. 
	--A, pulmonalis sin. 
	-6, pulmoneles am. 
	-Aorta thoracica. 
	Ryć. 
	114. Śródpiersie tylne:widok od przodu. 
	Półschemat. 
	części brzusznej jest zmienna w zależności od położenia przepony i pPrstawy ciała. 
Wpust żołądka może sięgać aż do rozworo przełykoweWa wtedy części brzusznej przełyku w ogóle nie ma:natomiast np. w P 98 łożeniuciała na grzbiecie żołądek opada głębiej z lewej strony kr 2 P 6 słupa i część brzuszna przełyku się wydłuża. 
Przebieg. 
Na swym długim przebiegu ku dołowi przełyk odpow@96 kręgosłupowi:nie znaczy to, żeby miał do niego przylegać i zachĘ wywać ściśle jego kierunek. 
Zarówno w płaszczyźnie czołowej, 18. 
	3 y 2 lĘCl 8. 
Patrząc od przodu dostrzegamy, że część szyjna i odcinek górny częęeipiersiowej przebiegają bardziej po stronie lewej niż prawej od linii pośrodkowej, tak że lewy brzeg przełyku wystaje spoza tchawicy. 
Na poziomie IV kręgu piersiowego, w miejscu gdzie łuk aorty przylega do przełyku od strony lewej, przełyk zajmuje położenie pośrodkowe, po czym począwszy od VI kręgu piersiowego znowu zbacza skośnie na(ewo. 
Prawie poprzecznie ze strony prawej na lewo biegnie część brzuęznaprzełyku-w zależności od postawy ciała i położenia żołądka. 
Część szyjna przełyku, podobnie jak gardło, przylega do kręgosłupa, złączona z nim(użną, przesuwalną tkanką łączną. 
Począwszy od wysokości I lub U kręgu piersiowego przełyk zaczyna stopniowo odsuwać się od kręgosłupa do przodu, jak to obserwujemy na wrazie rentgenowskim w widoku z boku:nad przeponą odległość od kręgosłupa wynosi gilka centymetrów. 
W związku z tym część piersiowa przełykd przybiera kształt płaskiego łuku wklęsłością skierowanego do przodu(rtg 5). 
Stosunki na zwłokach nie pokrywają się ze stosunkami na żywym, gdyż po śmierci napięcie mięśni ustaje i przełyk pod wpływem ciążących na nim narządów opada na kręgosłup. 
Umocowanie. 
Przełyk jest umocowany w swym położeniu:1)u góry przez połączenie z gardłem i przez połączenie warstwy podłużnej błony mięśniowej przełyku z powierzchnią tylną chrząstki pierścieniowatej:z tego powodu przy unoszeniu krtani, np. w czasie łykania, przełyk jest pociągany ku górze i wydłuża się:2)u dołu przełyk jest umocowany połączeniem z żołądkiem i fałdami otrzewnej dochodzącymi do przełyku:3)wzdłuż całego przebiegu pęczki tkanki i pasma mięśniowe spajają przełyk z narządami sąsiednimi(p. dalej). 
Pomimo tego umocowania przełyk może w zależności od warunków zmieniać swe położenie. 
Choć w warunkach prawidłowych zmiany jego położenia przy oddychaniu są nieznaczne, z chwilą gdy ciśnienie w prawej czy w lewej jamie opłucnej ulegnie silnej zmianie, np. przy odmie opłucnej, przełyk może wykonywać znaczne ruchy oddechowe boczne. 
Długość przełyku wynosi średnio około 23-25 cm, odległość od siekaczy do żołądka około 40 cm:liczbę tę należy mieć w pamięci przy zgłębnikowaniu żołądka. 
Światło i zwężenia. 
W czasie spoczynku światło jest różne w różnych częściach przełyWW części szyjnej i brzusznej ściana przednia i tylna przylegają do siebie:w części PBersiowej w związku z ujemnym ciśnieniem w jamie opłucnej i napięciem płucnym zaWaczasię taśmowate światło zawierające powietrze:przyczynia się do tego również naPmięśni podłużnych przełyku:na zwłokach widzimy przełyk przeważnie zamknie B Na zwłokach również błona śluzowa przełyku układa się w fałdy podłużne, które?
'PFzekroju poprzecznym nadają mu obraz gwiazdkowaty. 
Na żywym w części piersio?
óei przełyku fałdy prawie zupełnie nie występują. 
W wieku późniejszym światło jest PĄbuszczalnie obszerniejsze niż w młodości PBana przełyku jest na ogół rozciągliwa:najczęściej tylko w trzech miejscach rozci 4898 ośćjest bardziej ograniczona:z tego powodu mówimy o trzech zwężeniach przełKuWg 5, rw msjŚósżenie górne leży w przejściu gardła w przełyk. 
Jest to najwęższe miejsce. 
8998@óre mogą się przesuwać narzędzia przekroju tylko do 14 mm. 
Włókna@@@888??
PłPgżne swym napięciem wytwarzają w tym miejscu czynnościowy m. zwieracz prz 98 Ś?'y*en i e ś r o d k o w e znajduje się na wysokości rozdwojenia tchawicy w miejscu. 
pY 99 Borta zstępująca od strony lewej i od tyłu, a oskrzele lewe od przodu obeJ@uJ 4 fSVF. 
Jutaj też można najwyraźniej stwierdzić tętnienie aorty(impressio dorOca. 
Ę 86 ógĆA niektórych przypadkach chorobowych węzły chłonne oskrzelowe mogą bało Y'9 Wczyć z sobą ścianę oskrzela i przełyku i pośredniczyć w przedziurawieniu OeOP. 
	145. 


	ario)przełyku do oskrzela. 
Zwężenie środkowe przypuszczalnie nie jest powodowąąąbudową samej ściany przełyku, lecz przyleganiem obu sąsiednich narządów. 
Zwężenie dolne, podobnie-jak górne, jest zwężeniem czynnościowym, spawy. 
dawanym napięciem mięśni okrężnych, leży ono około 3 cm powyżej wpustu żołądjjąPowyżej tego zwężenia przełyk może się silnie poszerzyć(ampulla esophdgi)i w miejscu taj przez krótki czas mogą zatrzymywać się pokaę. 
my przed przejściem do żołądka. 
Położenie dot. nego zwężenia w stosunku do rozwora przeły. 
kowego przepony jest zmienne, ponieważ w rozworze przełyk jest przesuwalny. 
Dolne zwężenie może więc znajdować się nieco powyżej rozwora lub też w nim samym. 
Zwężenia mogą być szczególnie łatwo uszkodzone przez płyny żrące:w tych miejscach też sadowią się przeważnie nowotwory przełyku. 
Rozwór przełykowy w czasie skurczu przepony(wdech)może zwężać przełyk, a w głębokim wdechu nawet zupełnie go zamykać. 
Mechanizm ten w czasie głębokiego wdechu ma powstrzymywać wymiotowanie. 
Przy porażeniu przepony, np. po zmiażdżeniu czy usunięciu nerwu przeponowego(eaderest n. phrenici), to zwierające działanie przepony na przełyk ustaje:przy porażeniu tylko prawej połowy przepony może być ono zachowane. 
Wpust żołądka nie ma specjalnego zwieracza:w czasie spokoju jest on luźno zamknięty dzięki napięciu(tonus)mięśni przełyku i włókien skośnych mięśni żołądka. 
Zwężenie dolne przełyku wraz z wpustem żołądka ma własne unerwienie autonomiczne:wpust otwiera się pod wpływem słabych bodźców. 
Wskutek silnego podrażnienia, np. działania zimnej wody czy płynów żrących, wpust się zamyka. 
W tych przypadkach normalny przebieg odruchowy w tej części może być uszkodzony i może występować chorobowy kurcz przełyku(cdrdiospcsmus):łykanie jest wtenczas silnie utrudnione lub uniemożliwione. 
	lmpressio aortica s s. 
	Fałdy podłużne sX, błony śluzowej. 
	146. 
	Z wężenie górne. 
	Zwężenie środkowe. 
	Zwężenie dolne Ryc. 
	115. Trzy obrazy ezofagoskopowe:wg Pernkopfa. 
	BUDOWA ŚCIANY PRZEŁYKU Ściana przełyku składa się licząc od wewnątrz:z 1)błony śluzowej, 2)utkania podśluzowego, 3)błony mięśniowej i 4)błony zewnętrznej. 
Błona śluzowa przełyku Błona śluzowa(tunice mucosd)właściwa składa się z nabłonka, blaszki właściwej i blaszki mięśniowej błony śluzowej(ryc. 
116, IU). 
Nabłonek, tak samo jak w jamie osę net i gardle(z wyjątkiem jego części nosowej), jest wielowarstwowy płaski. 
W części dolnej przełyku w sąsiedztwie żołądka(rzadziej w części górnej)występują u człowieka prawie stale małe, rozsiane wyspy nabłonka walcowatego żołądka. 
U niektórych ssaków Op. 
JMonotremctc)nawet cały żołądek jest wysłany nabłonkiem płaskim. 
Jelito przednie zależnie od czynności ma więc zdolność wytwarzania bądź grubego, wielowarstwowego nabłonka płaskiego, ochronnego, bądź swoistego walcowatego, o charakterze wydzielnę. 
	czym. 
Na ogół jednak przełyk, jako cewa przeprowadzająca pokarmy, jest wysłany nabłonkiem pierwszego rodzaju, ochronnym, żołądek zaś jako narząd wydzielniczy-nabłonkiem swoistym. 
Granica między jednym a drugim jest zawsze ostra, widoczna gołym okiem w postaci linii ząbkowanej. 
Błona śluzowa przełyku jest gładka, dość mocna i odporna, o zabarwieniu białawym w odróżnieniu od różowej błony śluzowej żołądka. 
Napotykamy w niej dość liczne małe grudki chłonne. 
Błona śluzowa ukła 4 asię w podłużne fałdy, wskutek czego na zwłokach przekrój poprzeczny przełyku, jak już wspomniano, ma gwiazdkowate światło. 
	96117 Przekrój poprzeczny przełyłuw silniejszym powiększeniu(powił-). 
	Warstwa podłużna. 
	W arstwa okrężna G ruczol śluzowy B łaszka mięśniowa błony śluzowej. 
	XsX Q Q. 
	Ryć. 
	116. Przekrój poprzeczny przełyku w słabym powiększeniu(paw. 
	481. 
	Na błonek. 
	Blaszka mięśniowa błony śluzowej 3 ruczoł śluzowy. 
	Warstwa ot-orężna. 
	Warstwa podłużna. 
	K 82148. 
	XsO Q L 3. 
	Ż 99 nabłonkiem leży warstwa luźnej tkanki łącznej, blaszka właś ciwa(laminą PP 9 P 4, która na swej powierzchni zwróconej do nabłonka ma wysmukłe brodawki. 
99 p(Wierzchni zewnętrznej blaszki właściwej przylega warstwa podłużnie bie 899 P 8 hpęczków gładkich komórek mięśniowych, które wytwarzają grubą b I as z kę 9944@Jową błony śluzowej(lamina musculms mucosce):stanowi ona granicę yPy 9 zy błoną śluzową a tkanką podśluzową. 
Blaszkę tę spotykamy tu po raz pierwszy:YS 9 F. 
	147. 


	śriowa układa się w fałdy błony śluzowej:ma ona liczne ścięgienka sprężyste. 
Zetknięąąostrym przedmiotem(np. połkniętą szpilką)wywołuje miejscowe rozluźnienie-ją, . . . jj jąjwąj-Ńw eąrą się oną przed ostrym końcem. 
Jeżeli pomimo to osJrze wnikąw błonę śluzową, to sąsiednie nie rozluźnione komórki mięśniowe kurcząc się obejąąjąje i przytrzymują. 
Następne kęsy obracają szpilkę, tak że jej wierzchołek pozostaje w ęwi w ten sposób posuwa się ona tępym końcem naprzód. 
Dzięki temu małe przedm(gę ostre mogą przesuwać się przez cały przewód pokarmowy nie powodując istotnego zęą, n*e*d. 
	Utkanie podśluzowe(felc submucosa)jest stosunkowo grube, luźne, bogate we włókna sprężyste:umożliwia ono błonie śluzowej układanie się w fałdy, natomiast właściwa błona mięśniowa pozostaje równa czy to w stanie skurczu, czy rozkurczu. 
W części piersiowej przełyku w utkaniu podśluzowym powyżej przepony leżą obfite sploty żylne. 
Gruczoły przełykowe(glandulce esophageae')leżą w utkaniu podśluzowym głównie w części początkowej i końcowej przełyku. 
Są to gruczoły śluzowe cewkowa-pęcherzykowe. 
Ich ujścia leżą w głębi między fałdami błony śluzowej. 
Wydzielany śluz wygładza powierzchnię wewnętrzną ściany przełyku. 
Liczba gruczołów jest osobnicza bardzo zmienna:może być bardzo niewielka bez szkody dla czynności przełyku, ponieważ połykana ślina jamy ustnej może je zastępować, zwilżając i wygładzając ściany przełyku. 
Oprócz typowych gruczołów przełykowych często występują w przełyku również drobne wysepki gruczołów typu gruczołów wpustowych żołądka(p. dalej). 
	Błona mięśniowa przełyku Błona mięśniowa(tunice musculcris)powoduje zarówno napięcie ściany, jak i ruchy przełyku. 
Składa się ona z warstwy zewnętrznej przebiegającej podłużnie, i z warstwy wewnętrznej, biegnącej okrŻnie. 
Warstwa podłużna jest mniej więcej tej samej grubości, (9 warstwa okrężna która w dalszych odcinkach cewy pokarmowet jet coraz grubsza. 
U dołu warstwa podłużna bez widocznej granicy prę chodzi w wiązki podłużne mięśni żołądka u góry dzieli się na dwa Jaś. 
	?glandulae oesophageee. 
	148. 
	Ryć. 
118. 
Model gruczołu przełykowego:wg Maziarskiego. 
	f ąąąte pas@ia, prawe i lewe, które przyczepiają się do chrząstki piergąąjiowałeiOlani nie przechodząc w mięśniówkę gardła. 
W a rs 1 w a yęążna łączy się bezpośrednio z mięsniami gardła u góry, u dołu y ętóknami ołsężnymi i skośnymi żołądka, gjąrakter błony mięśniowej pod względem budowy histologicznej***różny:w góinej ćwierci przełyku jest to wyłącznie warstwa poęęeezniepr 4 żkowana szkieletowa, tak samo jak w gardle, w drugiej yąąewi(powyżej rozdwojenia tchawicy)warstwa poprzecznie prążkoąjgastopniowo zostaje zastąpiona mięsniami gładkimi:w dolnej pojjętewystępuje już Wko mięśniówka gładka. 
Wskutek tego w części jąjąej przełyku skurcze odbywają się szybko, w dolnej powoli. 
zą-tepowanie warstwy mięśniowej poprzecznej warstwą mięśniową gładką osobnicza*jjąze się odbywać na nieco różnych wysokościach, przy czym warstwa okrężna zawsze ęeześniej przechodzi w gładka niż podłużna. 
W strefie mieszanej pęczki jednej i drugiej pjęeplatają się z sobą. 
Na wysokości środkowego zwężenia przełyku(rozdwojenie tcha. 
jąeyj przebudowa mięśni już się dokonała:stąd ku dołowi występuje już tylko warstwa, gładka U wielu ssaków(świnki morskiej, królika, owcy, bydła)cały przełyk ma mięśniówkę poprzecznie prążkowaną:u kota część dolna zawiera mięśniówkę gładką. 
Wspomnieliśmy poprzednio, że z chwilą gdy kęs mija cieśń gardzieli, proces łykania adbywa się niezależnie od naszej woli. 
We włóknach poprzecznie prążkowanych gardła i przełyku mielibyśmy więc składniki, które funkcjonują automatycznie, tak samo jak j ąastępne gładkie komórki mięśniowe, gdy tymczasem, jak wiemy, mięśnie prążkowane pa ogół podlegają naszej woli. 
ą Do większości narządów sąsiednich odgałęziają się pęczki mięśni gładkich poprzeplatnewłóknami sprężystymi:kierują się one do lewej opłucnej(m. pleuroesophdgeus), do tchawicy, do lewego oskrzela(m. monchoesophcgeus), do aorty, osierdzia i do przepony(n. phrenicoesophcgeus). 
Dzięki tym delikatnym pasmom mięśniowym przełyk może ieniać swe ustawienie w stosunku do narządów sąsiednich, zachowując przy tym zapdniczepołożenie. 
Pasma warstwy mięśniowej okrężnej nie przebiegają ściśle okrężnie, lecz śrubowało eJ@uJ 4 cewę przełyku. 
Najsłabsze miejsce warstwy znajduje się w ścianie tylnej, tuż lei gardła:tutaj też najczęściej powstają uwypuklenia-uchyłki przełyku(dirertiesophagi. 
43 nność. 
Warstwa mięśniowa podłużna i okrężna przełyku wykonują ostatnią, trzeWB:ókania. 
Dwie pierwsze, tzw. akt policzkowa-gardłowy, niezależnie od położenia 4 przeprowadzają kęsy i płyny do górnej drugiej ćwierci przełyku, do okolicy, w klot WeJa się rodzaj mięśni. 
Dalszy transport treści odbywa się w zależności od położe 9 i od konsystencji-pokarmów. 
W postawie pionowej płyny i miękkie kęsy bez@(4@ięśni pod wpływem siły ciężkości przesuwają się od razu do dolnego zwężenia 49888 lub nawet do wpustu żołądka. 
Im bardziej postawa ciała odchyla się od pionu, ?
6 Położeniu na plecach, im więc słabiej działa siła ciężkości, Ęm silniej wyslępu 34?
'Y PWaczkowe mięśni(p. dalej):wzmagają się one w kierunku ku dołowi. 
Do przesu***sów bardziej twardych, nawet w postawie pionowej, konieczna jest perystalyPBęśni. 
Ż 9+ruchami robaczkowymi warstwa mięśniowa podłużna przełyku, szczególnie grot 9+8 leszcze specjalne znaczenie:powoduje ona podłużne napięcie przełyku. 
Możemy?
RP przekonać odcinając u żywego przełyk od żołądka:przełyk cofnąłby się wtedy Ę 9 P 9 piersiowej, gdyż nie byłby przytrzymywany(t. 
I). 
Ten stan podłużnego napięcia?
V 89 test jedną z przyczyn tego, że w obrębie klatki piersiowej światło przełyku jest 899 niezależnie od otaczającego ciśnienia. 
Mięśnie, przepony wytwarzają dokoła PP 9 Pęzełykowego rodzaj zwieracza, tak że skurcze przepony zważają otwór. 


	Błona zewnętrzna przełyku. 
Błona zewnętrzna(unicc ea(emu s. cdtemihc)występuje w postaci luźnej tkąąQłącznej, która otacza błonę mięśniową. 
Bez wyraźnej granicy łączy się ona z tkanką łące, ną sąsiednich narządów. 
W niektórych miejscach części piersiowej przełyk jest poleją z prawej i lewej strony gładką, lśniącą, surowiczą blaszką opłucnej(p. dalej). 
Część brzu. 
szna jest w większości pokryta otrzewną, która obejmuje całą jej stronę prawą i przeą. 
1118. 
Na zwłokach przełyk opada na kręgosłup:pokrywająca go opłucna po stronie prawe wytwarza fałd, który ogranicza tzw. zachyłek śródpiersiowo-kręgowy(re. 
dzy przełyk a kręgosłup(p. dalej). 
Na żywym zachyłek ten przeważnie nie występuje w pionowej postawie ciała i położeniu na brzuchu. 
Może się natomiast zaznaczyć w położeniu na grzbiecie podczas wydechu wskutek zbliżenia się przełyku do kręgosłupa U noworodków i małych dzieci, a często i u dorosłych'powyżej przepony po stronie prawej przełyku znajduje się mała, płaska kaletka błony surowiczej(bursa inńacardir. 
cd'). 
Kaletka ta, błędnie zwana "trzecią jamą opłucnej", powstaje w okresie wytwarzania się przepony przez odszczepienie od torby sieciowej. 
Spotykamy ją z reguły u Naczelnych, przy czym w postępującym szeregu filogenetycznym kaletka się zmniejsza i u form wyższych bardzo często w ogóle nie występuje. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE Część szyjna przełyku sięga od VI kręgu szyjnego do U kręgu piersiowego i przylega do blaszki przedkręgowej powięzi szyjnej, z którą się łączy luźną tkanką łączną. 
Z przodu do części szyjnej i górnej piersiowej(do wysokości IV kręgu piersiowego)przylega tchawica. 
Wskutek wygięcia części szyjnej na lewo spod tchawicy wysuwa się lewy brzeg przełyku. 
W rowku między przełykiem a tchawicą biegną obustronnie nerwy krtaniowe wsteczne(gałęzie n. błędnego), lewy nieco bardziej powierzchownie, prawy przykryty tchawicą. 
Z obu stron u góry przylegają płaty boczne gruczołu tarczowego. 
Obie tętnice szyjne wspólne im wyżej, tym bardziej oddalają się od brzegów bocznych przełyku, obejmując u góry gruczoł tarczowy. 
Część piersiowa. 
W klatce piersiowej przełyk ku dołowi coraz bardziej oddala się od kręgosłupa. 
Aorta piersiowa(która zaczyna się na wysokości IV kręgu piersiowego)biegnie wpierw wzdłuż lewego brzegu przełyku, następnie zaś ku dołowi wciska się miedz?
przełyk a kręgosłup. 
Po przejściu przez przeponę przełyk oddala się w lewo od aorW, łącząc się z wpustem żołądka. 
Wzdłuż tylnej ściany przełyku w rowku między nim a aortą, do przodu od kręgosłupa, leży przewód piersiowy:dalej ku górze biegnie on między przełykiem i tętnicą podobojczykową lewą i skręcając na lewo uchodzi do kąta żylnego utworzonego przez żyły podobojczykową lewą i szyjną wewnętrzną lewą. 
Poza tym z GWprzełyku po stronie prawej biegnie żyła nieparzysta. 
Z przodu do wysokości**kręgu piersiowego przełyk jest przykryty tchawicą i peczątkiem lewego oskrzela. 
Na tejże wysokości od strony lewej dochodzi łuk aorty. 
PoWżel rozdwojenia tchawicy przełyk z przodu styka się z osierdziem ściennym. 
Na tym s 4 mym poziomie do przełyku dochodzą oba nerwy błędne. 
Nerw błędny prawy biegnie W dołowi na tylnej powierzchni przełyku, z którym przechodzi przez rozwór przełykowy 99 tylnej ściany żołądka. 
Nerw błędny lewy przechodzi na przednią powierzchnię przebP 9 i kieruje się dalej na przednią ścianę żołądka. 
Ściany boczne przełyku w różnym stopniu są przykryte opłucną śródpiersiową. 
Le 88 strona przełyku jest przykryta u góry na niewielkiej przestrzeni powyżej łuku aoóf i u dołu również na małej przestrzeni powyżej rozworo przełykowego. 
Po stronie pra 864. 
	Kołaczkowski J. 
	:Poznań. 
	1959. ?Szostakiewicz-Sawicka M. 
	, Polia Morph. 
	(Warsz)1. 
	9, 1958. 
	jjega śrO 4 piersiowa przyOWa powierzchnię prawą przełyku poniżej korzenia płuc**ąrdzo nieznacznie po*e*jj, :ć brzuszna przełyku jest prawie całkowicie przykryta otrzewną:z tyłu tylko na-g. ą przestrzeni zcasla się z odnogą lewą przepony(m. phrenicoesophageus):z przodu'ąąega do płata ogoniaslego i lewego płata wątroby, na którego tylnej powierzchni wy*warza w*sk prze*yk**. 
	NACZYNIA I NERWY PRZEŁYKU. 
	jwaice. 
Przełyk otrzymuje liczne gałązki wzdłuż swego przebiegu:na szyi z t. tarczoąętąolnej(od 1, podobojczykowej), w klatce piersiowej bezpośrednio z aorty piersiowej jącs gałązek)i z gałęzi oskrzelowych odchodzących od aorty, w jamie brzusznej z t. żojąąkowejlewej i t. przeponowej lewej. 
żęęę przełykowe, zwłaszcza w dolnej części cewy, tworzą silne sploty położone ą utkaniu podśluzowym:żyły uchodzą częściowo do z, tarczowej dolnej oraz do z, niepaęęysteji nieparzystej krótkiej O za ich pośrednictwem do z, głównej górnej), częściowo ęąs do z, żołądkowej lewej(i dalej do z, wrotnej). 
W dolnej części przełyku występują ęięc zespolenia między układem z, głównej górnej i z, wrotnej. 
Żyły przełykowe mogą tyć żylakowato rozszerzone. 
Ngczynia chłonne prowadzą do węzłów szyjnych głębokich i do węzłów śródpiersia tylnego oraz do węzłów położonych przy wpuście żołądka. 
Nerwy ruchowe pochodzą z obu nn, krtaniowych wstecznych(gałęzi nn, błędnych)które zaopatrują warstwę mięśniową poprzecznie prążkowaną, oraz bezpośrednio z nr. 
błędnych(przywspółczulnych)i z pnia współczulnego, zaopatrujących warstwę mięśniową gładką. 
Włókna przywspółczulne i współczulne tworzą sploty i zawierają liczne komórki zwojowe między obu warstwami mięśni oraz w tkance podśluzowej, tak samo jak w żołądku i w jelitach. 
Nie jest całkowicie wyjaśnione, jak dalece układ współczulny i przywspółczulny przełyku działają antagonistycznie na mięśnie. 
Należy przypuszczać, że nerwy współczulne działają hamująco, a n. błędny pobudzająco. 
Po przecięciu nn. 
błędnych prawidłowe ruchy robaczkowe ustają i kęsy zatrzymują się w dolnej części przełyku. 
Nerwy czuciowe dochodzą do IV-V piersiowego odcinka rdzenia. 
W chorobach przełyku(np. w przypadkach raka)pole rozgałęzienia IV-V n. międzyżebrowego w skórze trzonu mostka(pole Heada)jest nadwrażliwe i może orientować lekarza co do stanu chorobowego narządu. 
Wrażliwość przełyku jest na ogół nieznaczna, różnice ci 4@ehia, temperatury, chemikalia nie są odczuwane, bodźce elektryczne i dotyk tylko w górnej części przełyku. 
	STRESZCZENIE Fez etyk jest przewodem mięśniowa-błoniastym, długości około 23-25 cm, łączą QPB gardło z wpustem żołądka. 
Biegnie on do przodu od kręgosłupa rozpoczynając się 98 óósokości VI kręgu szyjnego(chrząstki pierścieniowatej krtani)i kończy się na po 99@ieX lub XI kręgu piersiowego. 
Składa się z części szyjnej, piersiowej ę Pózusznej:ta ostatnia, najkrótsza(długości 1-3 cm), leży poniżej rozworo prze 9?
Bego przepony. 
Część piersiowa biegnie w śródpiersiu tylnym ku dołowi, stopniowo. 
P 994 aJ 4 c się od kręgosłupa. 
Począwszy od poziomu IV kręgu piersiowego towarzyszy**Po stronie lewej aorta piersiowa, która ku dołowi wciska się następnie między prze 9!
9 BŃgosłup. 
W części szyjnej i brzusznej w stanie spoczynku ściana Jylna i przednia pśśWegają do siebie:w części piersiowej światło jest otwarte. 
Cewa przełykowa przewaĘ 99 w trzech miejscach jest zwężona. 
Zwężenie górne, najwęższe(o przekroju 38 łł@@), leży w przejściu gardła w przełyk:ś r o d k o w e-przy skrzyżowaniu przełyŃ?
ś łeóym oskrzelem, d o I n e-około 3 cm powyżej wpustu żołądka(w rozworze przeYŃ 8 AY@lub powyżej). 
Błona śluzowa, wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim***. 
	151. 


	fałdy, które powodują, że na zwłokach przekrój poprzeczny przełyku ma światło gwiąz, dkowate. 
	W utkaniu podśluzowym leżę przeważnie śluzowe gruczoły przełykowe. 
Błoąąmięśniowa w górnej części jest poprzecznie prążkowana, w dolnej połowie już tyj, jgładka. 
Składa się ona z warstwy zewnętrznej podłużnej i z warstwy wewnętrznej oka, 21)8). 
	uw*c*ws*Jama brzuszna(cmitas cbdomindlis)jest największą jamą ostro. 
tu:ku dołowi łączy się bez wyraźnej granicy z jamą miednicy(cmitas pelms S. 
Narządy przewodu pokarmowego w jamie brzusznej zawiązując się symetrycznie w płaszczyźnie pośrodkowej, w ciągu rozwoju symetrię tę tracą(np. wątroba, żołądek, jelita). 
Różne czynniki, jak różna intensywność wzrastania narządów lub ich części, jak przemieszczanie się narządów, kształtują tę asymetrię. 
W ciągu rozwoju ontogenetycznego i filogenetycznego człowiek zdobywa swoiste położenie narządów jamy brzusznej, jak również narządów jamy klatki piersiowej. 
Położenie to wykazuje dużą zmienność osobniczą:odchylę. 
	152. 
	Cavitas oris-. 
	Trachea. 
	Ventricułus. 
	Duodenum. 
	Galon ascendensCecem/Ze um Appendix vermiformis. 
	OTRZEWNIA. 
	-Pharpnx. 
	Esophagus. 
	7 azdaPworusFlexura duodenojejunalis/ąumm-Galon descendens. 
	-Galon sigmoideum. 
	-Rectum. 
	Ryc. 
	119. Schemat przewodu pokarmowego. 
	ją od noroó nie s 4 rzadkie W związku z tym człowiek może mieć też ąęyotne położenie lrzew(sfus mscerum imersus), w którym np. serce jXjądek są umiejscowione po stronie prawej, wątroba zaś po stronie ąewei 89 g(rzewna(peritoneum:peritoinein s obejmować, napinać)jest ąą większą błoną surowicz 4(unicd serosc)ustroju. 
Stanowi ona ąjęek, którego część wyścielą od wewnątrz ściany jamy brzusznej***y miednicy, a pozostała część pokrywa zawarte w nich narządy ją-(ZO). 
Część pierwszą nazywamy o trzewn ą ś cierną(perironeąjparie(Je), część drugą-otrzewną trzewną(peritoneumjjęeerdle). 
Przestrzeń zawarta między obu częściami stanowi j amę j tr z e w n e j(c@t@cs peritonedlis). 
W warunkach prawidłowych jest to. 
	Mesenterium. 
do rsa(elntestinumCawtasperitonea lis Mesenterium, centrale. 
	Ryc. 
120. 
Schematyczny przekrój poprzeczny przez jamę otrzewnej:dprzytwierdzona do ściany brzucha krezką grzbietową i krezką brzuszną, tylko krezka grzbietowa. 
	--Mesenteriumdorsale, lntestinum. 
	Cawtas pert tonea lis. 
	cewa jelitowa-zachowana. 
	przestrzeń potencjalna, ponieważ trzewa przylegają do siebie oraz do ścian jamy brzusznej i jamy miednicy. 
Normalnie też jama otrzewnej zawiera tylko nieznaczną ilość jasnego płynu surowiczego, który zwilża powierzchnię zawartych w niej narządów, dzięki czemu ślizgają się one bez tarcia. 
W przypadkach chorobowych może się wytwarzać Zoaczna ilość płynu(brzuszna puchlina, dscites). 
U mężczyzny otrzewna stanowi hermetycznie zamknięty worek, u kobiety jama otrzewnej Wozy się ze światem zewnętrznym ujściem brzusznym jajowodów ł Bwiatłem przewodów płciowych. 
Jednak przewody płciowe(j ajowody, macica, pochwa)są stosunkowo długie, światło jajowodów jest do pe@egostopnia zamknięte licznymi fałdami błony śluzowej, tak że poWzenieto jest normalnie dostatecznie zabezpieczone przed przedośławaniemsię zarazków do jamy otrzewnej. 
W każdym razie u osoby 9(owej istnieje możliwość przedostawania się środka cieniującego do P@y otrzewnej czy powietrza przy przedmuchiwaniu jajowodów. 
pFzejście otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną nazywamy k re zŻ 4(wesenterium:meso s między, enteron s jelito:położona między Wewami:ryć. 
IZO). 
Jest to podwójna blaszka otrzewnej, która biegnie 8 kzbietowej ściany tułowia do cewy jelitowej jako krez k a grz b i ci 69. 


	tow a(mesenterium dorsdle)i stąd do brzusznej ściany tułowia jąj-krezka brzuszna(mesenterium temrdle, ryć. 
	IZO). 
	Powłokę sury. 
wiozą krezki zaliczamy do otrzewnej trzewnej. 
Krezka występuąw postaci cienkiej, nieraz przeświecającej płyty, umocowującej położę. 
nie trzew:między obu ścianami krezki w otoczeniu tkanki łączne:i tłuszczowej przebiegają naczynia i nerwy. 
Przyczep krezki grzbiety. 
wet do tylnej ściany brzucha, czyli miejsce, w którym krezka prze. 
chodzi w otrzewną ścienną, nazywamy nasadą albo korzenień(kr e z k i(rddtr mesenterii). 
Odcinki krezki czy to grzbietowej, czy brzusznej często nazywamy w i ę z ad ł a mi:są to zazwyczaj podwójne blaszki otrzewnej, które dochodzą do narządu, mogą się napinać przy jego ruchach i umocowywać go. 
Więzadłami nazywamy również podwójne czy pojedyncze blaszki i fałdy otrzewnej, które nie są odpowiednikami krezki, mają jednak to samo co one znaczenie. 
Obie te postacie więzadeł są pochodzenia zupełnie innego niż więzadła narządów ruchu. 
Wolna powierzchnia otrzewnej wysłana jest warstwą płaskich komórek nabłonkowych(p. dalej), która spoczywa na warstwie tkanki łącznej włóknistej. 
Pod otrzewną znajduje się utkanie podsurowicze(felc subserosd), spajające otrzewną ze ścianami jamy brzusznej czy też z narządami, które pokrywa. 
Narządy wewnątzotzewnowe i zewnątzotrzewnowe. 
Zaznaczyliśmy poprzednio, że podwójna blaszka otrzewnej, która biegnie z tylnej ściany brzucha do powierzchni tylnej cewy pokarmowej, wytwarza krezkę grzbietową(mesenterium dorsdle), a z przedniej ściany brzucha do powierzchni przedniej cewy pokarmowej-krezkę b r z u s z n ą(mesenterium centrale). 
Ta ostatnia nie występuje poniżej pępka. 
Otrzewną, tak jak wszystkie błony surowicze, możemy sobie wyobrazić jako zamknięty worek, w który dany narząd został wpuklonyw mniejszym czy większym stopniu, chociaż obraz taki nie odpowiada rzeczywistym stosunkom rozwojowym. 
Jeżeli narząd jest całkowicie objęty otrzewną, to mówimy o w e w n ą tr z o tr z e w nowym położeniu narządu(situs mtruperitonedlis)lub o narządzie wewną trza trzewnowym(ryc, 121 b). 
Narząd taki ma krezkę, na której jest zawieszony i zachowuje większy czy mniejszy stopień ruchomości, jak np. ruchoma część jelita cienkiego. 
Jeżeli narząd tylko częściowo jest powleczony otrzewną, jeżeli otrzewna pokrywa tylko je. 
	sęjjfyąpccj. 
	Ryc. 
121. 
Schemat przed stawiający stosunek cewy jelitowej do otrzew-net, położenie narządud-zewnątrzotrzewnewe, b-wewnątrzotrze-*o*e c-*e zewnątrz otrzewnowe. 
	ego powierzchnię(np. nerki)lub też obejmuje tylko większą lub'jjszą część jego obwodu(np. od przodu i z obu boków, jak w okrę 7 ją wstępującej lub zstępujące)), to nie ma krezki. 
Takie położenie ąjęządu nazywamy zewnątrz otrzewnowym(situs eatraperiroą. 
-atis, ryc 324@czy zaołrzewnowym(situs retroperitonealis(tą-przedotrzewnowyrn, a narząd-zewnątrzotrzewnoąęjń(zaotrzewnowym'lub przedotrzewnowyrn), jx!ąrząd taki jest nieruchomy lub mało ruchomy. 
jx!ąrząd położony pierwotnie wewnątrzotrzewnowo(ryć, 121 b)jwże wtórnie to położenie utracić(ryc, 121 c). 
Wyobraźmy sobie, że**Qgężnica wstępująca lub zstępująca), zawieszony na krezce, zmienił ją:ożenię, jak to nieraz następuje w rozwoju osobniczym, i wraz z kregązbliżył się do tylnej ściany brzucha, przylgnął do niej i wreszcie jego pokrycie surowicze(otrzewna trzewna)zlepiło się z otrzewną ścienną. 
Stykające się z sobą obie blaszki otrzewnej sklejają się, ą zwrócone ku sobie warstwy nabłonka zanikają, tak że pozostaje tylko blaszka trzewna otrzewnej pokrywająca część przednią obwodu narządu:narząd taki uzyskuje wtórnie położenie zewnątrzotrzewnowe, jakie inne narządy mogą mieć z samego początku, pierwotnie(np. nerki, nadnercza, moczowody itd. 
Przypuszczalnie w związku z uzyskaniem pionowej postawy ciała obie blaszki otrzewnej zlepiają się, wskutek czego dany narząd(np. dwunastnica czy części okrężnicy)zostaje znacznie silniej przymocowany do tylnej ściany brzucha. 
Taki sarn proces odbywa się w odniesieniu do krezki. 
Powierzchnia krezki może przylgnąć do otrzewnej ściennej tylnej ściany brzucha, zlepić się z nią i zrosnąć(ryc, 121 c):powierzchnia przednia krezki obejmuje wtedy wtórnie rolę otrzewnej i staje się wtórną otrzewną ścienną. 
Krezka przyrośnięta tak samo jak poprzednio prowadzi naczynia i nerwy do jelita wzdłuż tylnej ściany tułowia. 
V ssaków i niższych Naczelnych rozwój tych stosunków zatrzymał się na różnych etapach, które powtarzają się w ciągu rozwoju osobniczego człowieka. 
U kręgowców jelito iesł-zawieszone na krezce grzbietowej, której nasada ciągnie się nieprzerwanie w linii P 8@odkowej tylnej ściany brzucha. 
Dopiero u człowieka wraz z pionizacją ciała nastęPBlezlepienie, dzięki czemu(jak wyżej zaznaczono)wydatnie wzmacnia się przytwier 9 enieposzczególnych odcinków jelit i odcinków krezki do tylnej ściany brzucha. 
Tylko 84 Poba i pęcherz moczowy łączą się z bardziej ruchomą ścianą przednią. 
łeWa, wątroba, śledziona powleczone otrzewną trzewną leżą wewnątrz przestrzeni objęł 498 zewną ścienną. 
Inne narządy, jak nerki czy aorta, są położone zaotrzewnowo, ale we?
W@z jamy brzusznej:pojęcia jamy brzusznej i jamy otrzewnej nie są więc jednakowe. 
Że względu na złożone stosunki przestrzenne wskazane jest stworzenie sobie wpierw 99 Blokach osób dorosłych ogólnego obrazu położenia narządów jamy otrzewnej i ich ŻPeł Następnie historia rozwoju umożliwi zrozumienie stosunków ostatecznych i ich Wlenności osobniczej. 
'44 ożemy też mówić, że narząd leży na zewnątrz j amy otrzewnej(ea(r@ci w Ę'8 o@ei):natomiast narządu leżącego wewnątrzotrzewnowo nie należy nazywać narząYS 9 Położonym wewnątrz jamy otrzewnej(jura cmum peritonei), jak to często spotyka?96 podręcznikach. 
Określenie takie jest bowiem nieścisłe, żaden narząd nie leży we?9996 tamy otrzewnej w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż w warunkach prawidło?
999 Oajduje się w niej tylko nieznaczna ilość płynu surowiczego, o czym wspomina****'. 
	155. 


	ława(mesenterium dorsd(ej i stąd do brzusznej ściany tułowia jąjjąkrezka brzuszna(mesenterium ten(nie, tyć 129)Powłokę suwy, wiozą krezki zaliczamy do otrzewnej(rzewnej. 
Krezka występuąąw postaci cienkiej, nieraz przeświecającej płyty, umocowującej położą, nie trzew:między obu ścianami krezki w otoczeniu tkanki łączjąi tłuszczowej przebiegają naczynia i nerwy. 
Przyczep krezki grzbiety, wet do tylnej ściany brzucha, czyli miejsce, w którym krezka prze. 
chodzi w otrzewną ścienną, nazywamy nasadą albo korzenieą(krezki(radia mesenterii). 
Odcinki krezki czy to grzbietowej, czy brzusznej często nazywąnjęw i ę z a dł a mi:są to zazwyczaj podwójne blaszki otrzewnej, które dy. 
chodzą do narządu, mogą się napinać przy jego ruchach i umocowywąągo. 
Więzadłami nazywamy również podwójne czy pojedyncze blaszkti fałdy otrzewnej, które nie są odpowiednikami krezki, mają jednak tą samo co one znaczenie. 
Obie te postacie więzadeł są pochodzenia zupełnie innego niż więzadła narządów ruchu. 
Wolna powierzchnia otrzewnej wysłana jest warstwą płaskich kormreknabłonkowych(p. dalej), która spoczywa na warstwie tkanki łącznej włóknistej. 
Pod otrzewną znajduje się utkanie podsurowicze(felc subserosd), spajające otrzewną ze ścianami jamy brzusznej czy też z narządami, które pokrywa. 
Narządy wewnątrzotzewnowe i zewnątrzotzewnowe. 
Zaznaczyliśmy poprzednio, że podwójna blaszka otrzewnej, która biegnie z tylnej ściany brzucha do powierzchni tylnej cewy pokarmowej, wytwarza krezkę grzbietową(mesenterium dorsdle), a z przedniej ściany brzucha do powierzchni przedniej cewy pokarmowej-krezkę b r z u s z n ą(mesenterium centrale). 
Ta ostatnia nie występuje poniżej pępka. 
Otrzewną, tak jak wszystkie błony surowicze, możemy sobie*wyobrazić jako zamknięty worek, w który dany narząd został wpuklonyw mniejszym czy większym stopniu, chociaż obraz taki nie odpowiada rzeczywistym stosunkom rozwojowym. 
Jeżeli narząd jest całkowicie objęty otrzewną, to mówimy o w e w n ątr z o 1 r z ew nowym położeniu narządu(situs intrqperitonedhs)lub o narządzie wewną trza trzewnowym(ryc, 121 b). 
Narząd taki ma krezkę, na której jest zawieszony i zachowuje większy czy mniejszy stopień r 88 chomości, jak np. ruchoma część jelita cienkiego. 
Jeżeli narząd Gile częściowo jest powleczony otrzewną, jeżeli otrzewna pokrywa tylko je. 
	sęjjTF'yąccj. 
	Byc 121. 
Schemat przeęstawiający stosunek ce 8 wy jelitowej do otrzewnej, położenie narzą@8 a-zewnątrzotrzewoewe, b-wewnątrzotrzewnowe, c-wtórnie ze 8 wnątrz otrzewnowe. 
	***powierzchnię(np. nerki)lub też obejmuje tylko większą lub j, :zą część tego obwodu(np. od przodu i z obu boków, jak w okręg, wstępującej lub zstępujące)), to nie ma krezki. 
Takie położenie*ąąu nazywamy zewnątrz otrzewnowym(situs eatrqperitojj-ryc. 
121 O czy zaolrzewnowym(situs retroperitonealis)g ęyzedotrzewnowym, a narząd-zewnątrzotrzewnojwjjjzaotrzewnowym'lub przedotrzewnowym, jgąrząd taki jest nieruchomy lub mało ruchomy. 
gąęząd położony pierwotnie w e w n ą 1 r z o tr z ewn o w o(ryc, 121 b)jęe wtórnie to położenie utracić(ryć, 121 c). 
Wyobraźmy sobie, że yg narząd pierwotnie wewnątrzotrzewnowy(np. dwunastnica czy ążnica wstępująca lub zstępująca), zawieszony na krezce, zmienił-jeżenie, jak to nieraz następuje w rozwoju osobniczym, i wraz z krew zbliżył się do tylnej ściany brzucha, przylgnął do niej i wreszcie ja pokrycie surowicze(otrzewna trzewna)zlepiło się z otrzewną Wenną. 
Stykające się z sobą obie blaszki otrzewnej sklejają się, zwrócone ku sobie warstwy nabłonka zanikają, tak że pozostaje tylko ląszka trzewna otrzewnej pokrywająca część przednią obwodu narząnarządtaki uzyskuje wtórnie położenie zewnątrzotrzewnowe, kle inne narządy mogą mieć z samego początku, pierwotnie(np. erki, nadnercza, moczowody itd. 
Przypuszczalnie w związku z uzyskaniem pionowej postawy ciała obie blaszki otrzenejzlepiają się, wskutek czego dany narząd(np. dwunastnica czy części okrężnicy)zole znacznie silniej przymocowany do tylnej ściany brzucha. 
Taki sam proces odbywa ę w odniesieniu do krezki. 
Powierzchnia krezki może przylgnąć do otrzewnej ściennej lnej ściany brzucha, zlepić się z nią i zrosnąć(ryć, 121 c):powierzchnia przednia krezki ejmuje wtedy wtórnie rolę otrzewnej i staje się wtórną otrzewną ścienną. 
czka przyrośnięta tak samo jak poprzednio prowadzi naczynia i nerwy do jelita dłuż tylnej ściany tułowia. 
V ssaków i niższych Naczelnych rozwój tych stosunków zatrzymał się na różnych etaśh, florę powtarzają się w ciągu rozwoju osobniczego człowieka. 
U kręgowców jelito@zawieszone na krezce grzbietowej, której nasada ciągnie się nieprzerwanie w linii ro 4 kowej tylnej ściany brzucha. 
Dopiero u człowieka wraz z pionizacją ciała nastęiezlepienie, dzięki czemu jak wyżej zaznaczono)wydatnie wzmacnia się przytwierenieposzczególnych odcinków jelit i odcinków krezki do tylnej ściany brzucha. 
Tylko 4 PWa i pęcherz moczowy łączą się z bardziej ruchomą ścianą przednią. 
ŻPWB, wątroba, śledziona powleczone otrzewną trzewną leżą wewnątrz przestrzeni objęPWewnąścienną. 
Inne narządy, jak nerki czy aorta, są położone zaotrzewnowo, ale weWJacy brzusznej:pojęcia jamy brzusznej i jamy otrzewnej nie są więc jednakowe. 
:P 98 żonym wewnątrz jamy otrzewnej(intrd cmum peritonei), jak to często spotykał?
P 99 ęcznikach. 
Określenie takie jest bowiem nieścisłe, żaden narząd nie leży weĄYś 186 otrzewnej w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż w warunkach prawidło 89 Bajduje się w niej tylko nieznaczna ilość płynu surowiczego, o czym wspomina Y Wyżej. 
	155. 


	STOSUNKI OGÓLNE OTRZEWNEJ I NARZĄDÓW JAMY BRZUSZNEJ po usunięciu przedniej ściany brzucha między obu łukami żebrowymi w okolicy nąą, pępcza(nadbrzusza)widzimy wątrobę i żołądek. 
Wątroba(hepar). 
Większy prawy płat wątroby leży głównie w prawej okolicy pąą, żebrowej, zachodząc również w obręb okolicy nadpępcza. 
Mniejszy lewy płat wypemtąwiększą część tej okolicy, a w obręb lewej okolicy podżebrowej sięga tylko do linii sutką. 
wet. 
Na granicy obu płatów, na powierzchni przeponowej wątroby przyczepia się ustą. 
wioną nieco skośnie, niezupełnie strzałkowa, podwójna blaszka ołrzewnej, która w lhpośrodkowej dochodzi do przedniej ściany brzucha i do przepony:jest to więz ad:ąsierpowate wątroby(ligdmentum falc(formę hepdis:ryc. 
1901. 
Stanowi ono częsękrezki brzusznej. 
Na wolnym, dolnym brzegu więzadła widzimy w przekroju poprzeez. 
nym więz a dł o obłe wątroby Uigcmentum teres hepdtis:ryc, l 9 l). 
Więzadło to kle. 
ruje się na powierzchnię trzewną wątroby:jest ono pozostałością płodowej żyły pępka. 
wet(t. umbilicalis), która prowadzi krew tętniczą z łożyska matki przez pierścień pępka. 
wy do płodu. 
Po odciągnięciu wątroby na lewo i ku dołowi staje się widoczna głębsza część więzadła sierpowatego. 
Ku górze, na przednim brzegu części tylnej powierzchni przeponowej wątroby, zrośniętej z przeponą, obie blaszki więzadła sierpowatego rozchodzą się w prawą i w lewą stronę i tworzą krótką blaszkę przednią więzadła wieńcowego w ą 1 r o b y(ligamentum corondrium hepuis:ryc, l 97). 
Biegnie ona mniej więcej czołowo, łącząc część tylną powierzchni przeponowej wątroby z przeponą aż do brzegów bocznych wątroby, gdzie wraz z blaszką tylną kończy się obustronnie jako tzw. więzadło tró j ką tnę(lipnnentum trimgulcre), prawe i lewe. 
W zwykłym położeniu narządów więzadło wieńcowe jest niewidoczne, daje się jednak wyraźnie wyczuć, 81 a szka tylna więzadła wieńcowego po stronie lewej ściśle przylega do blaszki przedniej:natomiast po stronie prawej blaszka tylna tylko bocznym krańcem przylega do przedniej, wytwarzając wyżej wspomniane więzadło trójkątne, poza tym oddala się ona znacznie od blaszki przedniej i zstępuje na powierzchnię przednią prawej nerki jako więzadło wątrobowa-nerkowe(ligmentum hepctorende). 
Po stronie prawej między obu blaszkami więzadła wieńcowego wątroba nie jest więc pokryta otrzewną i bezpośrednio łączy się z przeponą(część tylna powierzchni przeponowej wątroby, czyli pole nagie, ryć, l 9 l). 
Dolny brzeg wątroby, który stanowi granicę między powierzchnią przeponową a trzewną, kieruje się wzdłuż prawego łuku żebrowego do linii sutkowej prawej, od tego punktu począwszy opuszcza łuk żebrowy, biegnie dalej skośnie na lewo i ku górze:lewy łuk żebrowy osiąga przy końcu VIII żebra chrzęstnego i stąd biegnie dalej w tym samym kierunku, kończąc się w V międzyżebrzu poniżej brodawki sutkowej lewej W miejscu połączenia IX żebra prawego z X dno pęcherzyka żółciowego(ńmdus tesic@fellece)występuje nieco spod łuku żebrowego i dolnego brzegu wątroby(p. dalej). 
Ż o ł ą d ek(gaster s. oentriculus). 
W okolicy nadpępcza poniżej lewego płata wąMoPYwidoczna jest część żołądka. 
Żołądek jest najszerszą częścią cewy pokarmowej. 
Na z 989 kach przybiera kształt zakrzywionego worka. 
W trzech czwartych jest on położOBYw okolicy podżebrowej lewej, w jednej czwartej w okolicy nadpępcza. 
Otworem poc 84 łkowym, zwanym ujściem wpustowym(ostium cardiacum)lub wpustem(eardid), łączó 94 z przełykiem, otworem końcowym-ujściem odżwiernikowym(ostium pgloricum)WPodźwiernikiem(pglorus)-z częścią górną dwunastnicy. 
Z dwóch ścian żoł 4988 jedną nazywamy przednią(pmes interior), drugą-tylną(pmes posterior, 091421. 
Przechodzą one jedna w drugą:ze strony prawej krótszym, wklęsłym brzeZePPzwaryin krzywizną rani e j s z ą z ot ą dk a(cumcturc gcstricc minor), ze stron 4 e 8 Sbrzegiem dłuższym, wypukłym, zwanym krzywizną w i ęks z ą z ot ądk a(curva(866 gdstricd major). 
Sieć mniejsza(omennn minus). 
Jeżeli pociągniemy wątrobę ku górze, a 96 ł 4 deK ku dołowi, to między obu tymi narządami uwidoczni się zdwojenie otrzewBei ĘĘ sieć mniejsza(ryc. 
IZZ). 
Stanowi ona odcinek tylny krezki brzusznej. 
-Mniejsz 4. 
999:8. 
	156. 
	1, z-leci mniejszej nazywamy więzadłem wątrobowa-dwunastniczym(ligą-jrum he 78 o@@o@e 8@e), biegn 4 cym z powierzchni trzewnej wątroby do górnej ezęĆąęunas@Ę, @eD 8@e Oo pJzewO 4 żółciowy wspólny, tętnicę wątrobową właściwą. 
	Ęj, ąęwtną, naczynia chłonne i splot współczulny. 
Większą, górną część sieci mniejszej'"%-zedłużeniu poprzedniej tworzy więzadło wątrobowa-żołądkowe(lięryjęanhep@og@sO 8@), rozpicie między powierzchnią trzewną wątroby a krzywizną jaj-zą żołądka i cz**cl 4 brzuszną przełyku. 
	Lobus hepatis dext. 
	/Vesica fellea Foramen epipłoicum 86 c 122. 
	Sieć mniejsza i otwór sieciowy. 
	Płeś większa(omentum majus). 
Z krzywizny większej żołądka zwisa ku dołoPŻóaoJrzewnej, sieć większa, która jak fartuszkiem pokrywa prawie całkowicie poA 94*awartość jamy brzusznej. 
Jeżeli sieć większa zawiera niezbyt wiele tłuszczu, to**i*oł 4 dka prześwieca poprzecznie biegnąca część jelita grubego-okrężnica ISPFBeczna(colon rrmsrersum), a poniżej-pętle jelita cienkiego Oyc 4 j 8 ŃF 9 asieciowa(bursa omentalis). 
W związku ze zmianami ontogenetycznymi ĄĘP P(zez wypuklenie się jego krezki grzbietowej w stronę lewą powstaje wielki zaŚSó 1886 otrzewnej, zwany torbą sieciową, położony do tyłu od żołądka. 
Wejście do Ęy?łPśowej--otwór sieciowy(joramen omentdle s. epiploicam':epipleo-yĘ 8 Ś ł 9'6 ku tyłowi od więzadła wątrobowa-dwunastniczego. 
Wprowadzając lewy palec. 
	8 łYOts loipj. 
	Lig, hepatogasticum. 
	lig, hepatoduodenale. 
	)Omentum minus. 
	ł Fars abdominalis esophauł. 
	przodu. 
	Ventriculus. 
	Uen(marga sup. 
	)Lewy płat wątroby usunięty. 
	Widok od. 
	I 67. 


	wskazujący do otworu, wyczuwamy ku górze płat ogoniasty wątroĘę(który znajduje się na jej powierzchni trzewnej), ku dołowi część górną dwunastnicy, ku tyłowi żyłę główną dolną i do przodu żyłę wrotna, , objętą więzadłem wątrobowa-dwa. 
nastniczym. 
Torba sieciowa znajduje się więc również do tyłu od sieci mniejszej. 
Dopiera po przecięciu więzadła żołądkowa-okrężniczego(ligcmentum gdstroco(t. cum), które jako zdwojenie blaszki otrzewnej biegnie z krzywizny większej żołądka ąąokrężnicy poprzecznej, można torbę sieciową dobrze obejrzeć i wymacać. 
Sięga ona ku górze do wątroby, na lewo do śledziony i ku dołowi do okrężnicy poprzecznej. 
Ścianą tylną torby sieciowej tworzą trzustka, lewe nadnercze, część górna nerki lewej oraz okrężnica poprzeczna i jej krezka(ryc, l 24). 
Tętnica żołądkowa lewa(razem z towarzyszącą jej żyłą)na swej drodze do krzywizny mniejszej żołądka biegnie w sierpowatym fałdzie żołądkowa-trzustkowym(plica ęastropancremicdć:ryc, l 27), rozpiętym w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej nątylnej ścianie jamy brzusznej między trzustką a wpustem żołądka. 
Fałd ten oddziela początkową część torby sieciowej, przedsionek(testibulum bursae omentdlis), położony po stronie prawej, od jej głównej części. 
Wprowadzając palec(wskazujący lewej ręki)przez otwór sieciowy do torby i kierując go na lewo wyraźnie wyczuwamy fałd żołądkowa-trzustkowy. 
Ku górze przedsionek prowadzi do zachyłku górnego torby sieciowej(recessus superior omentalt), który jest położony między żyłą główną dolną a przełykiem i wpustem żołądka:na lewo przedsionek prowadzi do głównej części torby sieciowej(ryc, l 27). 
	lig, falcitorme hepats, . 
	Lig, teres hepatsHepar, lobus dex(. 
	Vesica fellea. 
	lntesOnum tenue. 
	I 58. 
	Processus xiphoideus steraj Hepar, lobus sin. 
	We ntriculus. 
	-lig, gaskocolicum. 
	-Omentum maius. 
	Galon sigmoideumPlica umbilicalis IW(epigaskica)-Wica urnbilicatis medialB-Plica urnbiticgtis mediant. 
	Ryc. 
	123. Trzewa jamy brzusznej:widok od przodu. 
	Sieć większa pokrywa jelita. 
	Przeł. 
	ma ściana brzucha rozcięta i odłożona na boki i ku dołowi. 
	Vesica fellea. 
	Omen(urn*sWeoar*uodenum. 
*sjascendeO 4. 
	V enticulusPancreas. 
	Flexura coli dext. 
	'Wgamentum gdstrosplenicwi. 
	Fecessus s**enicus bursde omentalis. 
	lnsenio lig, gastocolici. 
	Sen. 
	Recessus lienalisbursae omentalisExuemitas art. 
Wemr-lig, phrenicoco lic um. 
	lig, gastrocolicum(linia przecięcia)-Galon tanwersum. 
	Omertum maius. 
	Ryć. 
124. 
Widok wnętrza torby sieciowej po przecięciu więzadła żołądkowa-okrężniczegoi odwróceniu żołądka ku górze. 
Strzałka wskazuje połączenie torby sieciowej z całą jamą otrzewnej(otwór sieciowy). 
Półschemat wzorowany na Rauberze. 
	Śledziona(spień s. (jen). 
Przy pociąganiu żołądka nieco na prawo widoczny jest w podżebrzu lewym górny, ostry brzeg brązowoczerwonej śledziony. 
Z krzywizny większej żołądka podwójna blaszka otrzewnej, więzadło żołądkowa-śle dz tonowe(ligdmentumgastrolienme%, biegnie do wnęki śledziony(ryc. 
HI). 
Wprowadzając prawą rękę ku tyłowi między przeponę a wypukłą powierzchnię przeponową śledziony wyczuwamy dolny, tępy brzeg śledziony i więzadło przeponowa-śledzionowe Wgdmentumphrenicosplenicum), biegnące od przepony do wnęki śledziony. 
Między obu Omi więzadłami leży odcinek torby sieciowej położony najbardziej na lewo:jest to tzw. 
Bachyłek śledzionowy torby sieciowej(recessus liendhs bursde omentdlis"). 
Wprowadzając palec do torby sieciowej przez otwór sieciowy i kierując go na lewo możem?
w obrębie tego zachyłku wyczuć wnękę śledziony między obu więzadłami. 
Ku górze 999 edziory, w łączności z więzadłem przeponowa-śledzionowym, biegnie podwójna P 8@zka otrzewnej bezpośrednio z przepony do krzywizny większej żołądka:jest to wi ęFa 8 o z o ł ą d k o w o-p rz ep o n o we(ligamentum gcstrophrenicum). 
Więzadła:żołądPóo-śledzionowe, przeponowa-śledzionowe, żołądkowa-przeponowe, żołądkowa-okrę 94 czei sieć większa są częściami krezki grzbietowej leżeli odrzucimy sieć większą ku górze na klatkę piersiową, to uwidocznimy okrężnicę P 9 P 8 zeczną, która stanowi odcinek jelita grubego. 
Pociągając okrężnicę poprzeczną do P 684 u i ku górze wyswobodzimy na całej przestrzeni fałd otrzewnej, biegnący od WPśś@any brzucha do okrężnicy poprzecznej, zwany krezką okrężnicy poprzesz 991@esoco(on transoersum). 
Krezka ta wraz z okrężnicą poprzeczną oddziela większą, Ś 9@4 część(pers mńdcohcP)jamy otrzewnej od części górnej(pers stPP 9 o(icd'), która zawiera żołądek dwunastnicę, śledzionę i wielkie gruczoły przewodu. 
	I KQ. 


	Lig, falciforme, zeza ts. 
	Lig, teres*e*a*z(epatlobus ded. 
	Vesica felłea. 
	7 o(on ascendens. 
	Cecum. 
	M. transversus, a bdominisM, obliquus im. abdominisAponeurosis m. obliaui czł. a bdom mis Tela subcutaneaW, rectusabdominis. 
	Processus Hepar. 
xiphoideus lobussiri, *****j*. 
	-Venticułus. 
	Linia odcięcia sieci większej So(on ta nsyersum. 
	lntestnum cenne. 
	, 'olań sigmoideum-Plica umbilicalislat, (epigastrica)Plica urnbilicalis medialis. 
	-Plica umbilicalis mediana. 
	Ryc. 
	125. Wątroba, żołądek i jelita. 
	Widok od przodu po usunięciu sieci większej. 
	pokarmowego:wątrobę i trzustkę(brzuch gruczołowy). 
W dolnej części jamy otrzew@etleży jelito cienkie(ryć, 123)i jelito grube(brzuch jelitowy). 
Jelito grube(intestmum crdssum:ryc, l 26), czyli kiszka rozciąga się od ujścia tej lita cienkiego aż do odbytnicy i dzieli się na jelito ślepe, czyli kątnicę(cec 98 jokrężnicę(co(on)i odbytnicę(rectum). 
Okrężnica obejmuje pętle jelita cie@88 go:1)okrężnica wstępująca od strony prawej, 2)okrężnica poprzeczeod góry, 3)okrężnica zstępująca od strony lewej:dalsza i ostatnia c@9 okrężnica esowata łączy się z odbytnicą. 
Do cech typowych jelita grubego 088 żą:1)równomierne wyg u kleni a ściany jelita(hajstra cohj i przedzielające je 89+9 ci a, którym na powierzchni wewnętrznej odpowiadają fałdy półks iężycoBFŚ(plicae semilundres coli):2)wzmocnienia warstwy mięśniowej podłużnej-18 śĘło krę żnie y(tenice coli), które w liczbie trzech biegną wzdłuż jelita w równych 99 śłbie odstępach:wreszcie 3)małe, zwykle wypełnione tłuszczem wypustki otrzeWBei łprzyczepki sieciowe(appendices epiploicae). 
Grubość nie jest cechą miaro 4 alPĄodróżnienia jelita cienkiego od grubego, ponieważ silnie skurczone jelito grube@498 nawet ciensze od rozluźnionego i wypełnionego jelita cienkiego. 
Jelito ślepe(cecum)jest początkowym odcinkiem jelita grubego, długo 48 PĘ?7-8 cm:jest położone poniżej ujścia jelita cienkiego w dole biodrowym praw 6 P 8 łFłŃ. 
	i RO. 
	Flexura coli dext. 
	Duodenum. 
	Co(on ascendensWacrmesę nterii Z/cum. 
	Cecurn 8. 
	yermiformis*. 
	Omentum meiusCo/ów-OansyersumMBsOc efor ŻTBDSMer surrferm, *duodenojejunalis-Goleń Oescehdens. 
	Mesocolon 4 iQ(Dółde urn Co/on SłQDMŃdeurry. 
	88126. 
	Jelito grube i nasada krezki jelita cienkiego:widok od przodu. 
	Sieć większa odłożona ku górze, jelito cienkie usunięte. 
	ŚPPe jest najczęściej całkowicie objęte otrzewną, przeważnie jednak nie ma krezki:@tego otoczeniu występuje kilka zachyłków otrzewnej(p. dalej). 
W 5 TosTek robaczkowy(cppendia term(formis)stanowi dolny odcinek jelita ŃPPeZo, pod względem swych wymiarów i czynności trawiennej jest to narząd szczątka ćY Badzo zmiennej długości(średnio około 8-9 cm)i o zmiennym położeniu:najezęŚSĘzwisa do miednicy mniejszej. 
Po stronie przyśrodkowej ma on małą krez eczkęłPBśoQpendia):wzdłuż jej wolnego brzegu biegnie tętnica wyrostka robaczkowego. 
Płęgżnica wstępująca(colon ascendens)biegnie od jelita do trzewnej poP 96968'hni wątroby po prawej stronie jamy brzusznej. 
Od przodu i z obu boków jesl ona pYóeczona otrzewną:z tyłu najczęściej jest zlepiona z tylną ścianą brzucha. 
Od przodu?'@ciowo zachodzą na nią pętle jelita cienkiego i sieć większa. 
PłFgżnica poprzeczna(coloa rrmsrersum)rozpoczyna się zgięciem prał'WP Płrężnicy, czyli wątrobowym jleaurd coli deatrd s. hzpcNcaS, w przędło:Ę 98 okrężnicy wstępującej pod powierzchnią trzewną prawego płata wątroby. 
FJeruje:'?%98 lewo i nieco ku górze ąż do śledziony, zataczając łuk wypukłością skierowany ku Ń 8 ł 98. 
	161. 


	lig, hepatophre nicom lig, hepatorenale. 
	Lig. 
	Vestibulum, żursaeo merita lis uiangulare, der. 
	lig, hepatodu odenalePancreasRen ded. 
-Fars descendensduodeni 4, ery. 
8 fO 8 S 8 Ol 8 TłC 8490. 
Radixrnesemerli Pole przylegania okrężnicy w stepującej. 
	Vesica urinaria-. 
	169. 
	V, cava im. 
	Recessus sup. 
omenta lis Lig, coronarium he*aris. 
	i żołądek usunięte. 
	lig, phrenieocołłcum. 
	i Diaphragma Lig, triangulare. 
Gardła venticuli 1 cła, gasOicasin. 
''Sen:-Lig, gastrolłenałe. 
	-i-Plica gastropancreWBA. 
	ren*s s*n. 
	*3*Ędremitas sup. 
	-Rado mesocoliuansversi-Flexurad u odenoj ej u nalis-Extremitas inf. 
fBOlS ST. 
-A, mesentericamć-Pole przylegania okrężnicy zstępując et BUreter sin. 
-Rado mesocolisigmoidei-Rectum. 
	nowym?. 
Okrężnica poprzeczna jest zawieszona na krezce(mesocolon trmsversWWktóra rozpoczyna się na tylnej ścianie brzucha. 
Nasada krezki okrężnicy poprzeczOBkwstępuje nieco ku górze w kierunku z prawa na lewo, wzdłuż brzegu przedniego 868 stki. 
Ku górze okrężnica poprzeczna przylega do powierzchni trzewnej wątroby, 99 Pcherzyka żółciowego i do krzywizny większej żołądka. 
Nad powierzchnią przedrJ 4096 żnicy poprzecznej przebiega sieć większa:zrasta się ona z okrężnicą poprzeczną i 999'nek sieci większej położony między krzywizną większą żołądka a okrężnicą 1896 więz ad to z ot ą dk owo-okrężnic z e(hgamentum gastrocohcum:ryc. 
1231. 
Zgięcie lewe okrężnicy, czyli śledzionowe(ńeaura coli smistra s(lisS leży nieco wyżej i bardziej ku tyłowi niż zgięcie prawe i sięga do przedniege BP?
śledziony. 
Fałd otrzewnej łączy zgięcie lewe z przeponą wytwarzając tzw. wi 4889 łprzeponowa-okrężnicze(ligamennm phrenicoculicum):na jego powieóśgórnej spoczywa przedni koniec śledziony:więzadło przeponowa-okrężnicze s@P 9 podporę śledziony i napina się, gdy jest ona powiększona. 
	yj-jaźnie a zs tępo j ąca(colon descendens)biegnie ku dołowi od zgięcia lewego****icy wzdłuż lew ej s@o@y jamy brzusznej do wysokości grzebienia biodrowego. 
Po"jj-je do okrężnicy wslępuJ 4 cej jest ona powleczona otrzewną tylko od przodu i z obu'gęęą z tyłu najczęściej zlepia się z tylną ścianą brzucha. 
Od przodu zwykle ją przykry:, ej pętle jelita cienkiego. 
pj-tronie bocznej okrężnicy wstępującej często wytwarzają się płytkie wpuklenia'jęzewnej, łzó 8 a c h BNI przy okrężnic ze(recessus paracolicP:p. dąteg. 
, yyęązrica esowata jest objęła otrzewną i ma krezkę(mesosigmoideum). 
Przyczep krezki ąą ę(wet ściany brzucha biegnie linią zygzakowatą, krzyżując mięsień biodrowa-lędżąąjęęnaczynia biodrowe wspólne lewe i lewy moczowód(p. dalej). 
Jeżeli uniesiemy'ąjężnicę esowatą, to w obrębie krezki uwidocznimy zachyłek międzyesowaty, jyeeessus iBersigmoideus), skierowany ku górze, jelito cienkie(mtestmum tenue)stanowi najdłuższą część przewodu pokarmoąego, ciągnącą się od żołądka do jelita grubego. 
Jelito cienkie rozpoczyna się bezpośreąątwtuż za odźwiernikiem(pglorus), a kończy się zastawką krętniczo-kątni*ązą(echu ileoceca@s), zwaną dawniej zastawką okrężnicy(falenia eolP), która ąłgranicza jego ujście(ostium@eocec@e)do jelita grubego. 
Większa część jelita cienkiego leży w obrębie przestrzeni objętej okrężnicą, ku dołowi sięgając do miednicy 1 jniejszej. 
Odróżniamy trzy części jelita cienkiego:dwu n a s tn i c ę(duodenum), j e I i 1 o czcze gejunum)i jelito kręte(ileun). 
Część pierwsza jest najkrótsza(około 30 cm*gtugości)i wyraźnie odgraniczona od następnej zgięciem dwunastnic zo-czczym gleaura duodenoyejunclis). 
Jelito czcze i jelito kręte bez ostrej granicy przechodzą jedno(w drugie:obie te części stanowią wolną albo ruchomą część jelita cienkiego(intesrinumipwbile:). 
-Jeżeli uniesiemy okrężnicę poprzeczną i przełożymy pętle jelita cienkiego na stronę łprawą, to dostrzeżemy zgięcie dwunastnicza-czcze, początek wolnej ruchomej części jeli. 
@cienkiego(ryc, l 26). 
Na lewo od zgięcia często występuje zachyłek dwunastniczy go r ny(recessus duodendis superior')otrzewnej ograniczony od góry sierpowatym Gidem dwunastniczym górnym(pliea duodendhs superior'):często przebiegAw nim żyła krezkowa dolna(ryc. 
HZ). 
Do zachyłku tego mogą czasem wnikać pętle**a(przepuklina wewnętrzna)i więznąć w nim. 
Poniżej zachyłku górnego bardzo czę 69 występuje zachyłek dwunastniczy dolny(recessus duodendlis interior). 
ko otwór, skierowany ku górze, jest ograniczony fałdem dwun as tni czym do l 9@Qlica duodenalis interior:p. dalej). 
Fala ruchoma część jelita cienkiego od zgięcia dwunastnicza-czczego aż do ujścia do@9 P grubego jest zawieszona na wielkim zdwojeniu otrzewnej, krez ce j elita ci enFłego(mesenterium). 
Przyczep krezki do tylnej ściany brzucha(radia mesenterii)w waashprawidłowych przebiega od U kręgu lędźwiowego po stronie lewej skośnie ku 968 i na prawo od prawego stawu krzyżowo-biodrowego, krzyżując wielkie naczynia. 
Ę(996 obu blaszkami krezki przebiegają nerwy, naczynia krwionośne oraz leżą węzły 9 P 8 e Długa krezka daje pętlom jelitowym znaczną swobodę ruchów. 
Pomimo tej ru 9@o 4 cijest jednak zachowany ogólny plan położenia jelit cienkich, a mianowicie zwy**P 9 Blronie lewej i u góry znajdują się pętle jelita czczego, po stronie prawej i u dołu 99 ieWa krętego(p. dalej). 
Z zewnątrz nie możemy odróżnić jelita czczego od krętego:ABacywaniu ściana pętli jelita czczego wydaje się nieco grubsza od ściany jelita Ć 89 wyczuwamy bowiem fałdy okrężne(pŃcce circulares s. 
Kerckrmgi), które F 9@e krętym nie występują lub występują rzadko i są mniejsze. 
Krezkę jelita cienkie 8181 nasady z łatwością możemy objąć całą dłonią i wraz z jelitem przełożyć na stronę. 
	*4 ĘduhęąFecessus duodeno jejuna 9 s s 8 PP 9 ca duodenojetunalis Bp. 
	163. 


	3 Q 8-4. 
	**@(X?
@b-64 ł 3. 
	8 w gą*Ę ć 9 Wg(:. 
	6-O t*S ń Xż. 
	KagBa 8. 
	4-163 Ę!ę@Q'gę. 
	1 RĄ. 
	P 6 Di. 
	8 ss@śałs 8 By'By Ę sJ. 
	P 3 PI. 
	fi Fe. 
	Qis-4 V. 
	QYł ć%-cj. 
	ż+QyCy Hśbw. 
	ŃJ Q X 8. 
	64 k. 
PbP-PtPY'8?
. P PL. 
	@X O. 
	rs si?
-*Ęy 93 i Ę Ę. 
	Q 4 r 4. 
	4214 fet śV. 
	ą-p czy na sVOOg lew 4 Po lewej stronie widoczny jest przebieg naczyń krezkowych'ą, -jgyCNęS-gn a s 1 n i c a(duodenum), w przeciwieństwie do ruchomej części jelita cienkiego, yąąeznej cz 4 ci swej Bugości jest stosunkowo nieruchomo przytwierdzona do tylnej Qjy brzucha Dwunas@ca załącza łuk podkowiasty, którego wklęsłość skierowana ąy-gong lew 4 Obelouje głowę trzustki(rye, tzłjjjąse górna dwunastnicy(pers superior duodeni), najkrótsza, rozpoczyna j Gezy odźwierniku żołądka na wysokości I kręgu lędźwiowego. 
Jest to jedyna z 4 części ąjwwicie obiela oOzewn 4 i 4 o niej dochodzi więzadło wątrobowa-dwunastnicze, o kto wspominaliśmy poprzednio. 
Powierzchnię tylną części górnej dwunastnicy krzyżuje***wód żółciowy wspólny i żyła wrotna, które wraz z tętnicą wątrobową właściwą bie'ą ąąlej w więzadle wątrobowa-dwunastniczym. 
zgięciem górnym dwunastnicy(ńeaurc duodeni superior)część górna j-wchodzi w następny odcinek, w część zstępującą dwunastnicy(pers dejwendens@@odenO, która leży na wysokości U kręgu lędźwiowego między nerką prawą y gęęgosłupem, przylegając nieco do wnęki nerki. 
Do tylna-przyśrodkowego brzegu jgąsei zstępuiacej dwunaslnicy uchodzą razem przewód żółciowy wspólny i przewód ąęzustkowy. 
Część zstępująca na wysokości III kręgu lędźwiowego z g je c i em d o lny mąwunastnicy Weaur@@@o@eni interior)przechodzi w trzecią część dwunastnicy ę część dolną. 
Część zstępująca i część dolna dwunastnicy tylko od przodu są powleczone otrzewną(p. dale). 
Część dolna albo pozioma dwunastnicy(pers interior s. horizontdlis duogeni)biegnie poziomo z prawa na lewo aż do naczyń krezkowych górnych, po czym jako czwarta część wstępująca dwunastnicy(pers ascendens duodeni)wstępuje ku górze do wysokości U kręgu lędźwiowego po stronie lewej i silnym zgięciem dwunastnicza-czczym przechodzi w jelito czcze. 
Ma granicy obu powyższych części naczynia krezkowe górne występują spod trzustki i krzyżują powierzchnię przednią dwunastnicy(ryc, l 27). 
Do tyłu od części poziomej leżą żyła główna dolna i aorta brzuszna. 
Trzustka(pmcrecs)jest to wielki podłużny gruczoł leżący poprzecznie na tylnej ścianie brzucha na wysokości I do U kręgu lędźwiowego, krzyżujący się z aortą i żyłą główną dolną. 
Odróżniamy głowę trzustki(caput), objętą pętlą dwunastnicy, trzon(corpus)i ogon(ccuda), który sięga do śledziony. 
Trzustka ma głębokie, ukryte położenie:po ukończonym rozwoju leży ona zaotrzewnowo, tak że otrzewna przykrywa ją tylko od przodu. 
Otrzewna w miednicy. 
Blaszka ścienna otrzewnej przekracza ku dołowi kresę granicz 84 i schodzi do miednicy mniejszej. 
Otrzewna powleka tu szczyt i powierzchnię tylną pęcherza moczowego, który przylega do spojenia łonowego:u mężczyzn powleka ona Poza tym wierzchołki pęcherzyków nasiennych, a następnie przerzuca się na poBerzchnięprzednią odbytnicy, która przylega do kości krzyżowej. 
Zagłębienie między P@herzem a odbytnicą nazywamy u mężczyzn zagłębieniem odbytnicza P 8 eh erz owym(eacmdtio rectotesicalis). 
W stanie wypełnienia pęcherz moczowy Wasi się powyżej spojenia łonowego i pociąga za sobą otrzewną. 
Opróżniający się pę 9 herzopada wraz z otrzewną do tyłu od spojenia łonowego:na górnej powierzchni pę 9 herzaotrzewna wytwarza wówczas większy, poprzecznie biegnący fałd pęcheFowypoprze c zny(plica uesicalis transuersa). 
W J@ednicy kobiecej między pęcherzem a odbytnicą leży macica. 
Macica jest w znacz ĘPB stopniu powleczona otrzewną i dzieli zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe na bar 99 eipłytkie, przednie zagłębienie pęcherzowa-maciczne(earcmdtio oesiP 9@erma)i tylne, głębsze zagłębienie odbytnicza-maciczne(eac@@NoP@outermP). 
Ostatnie sięga ku dołowi aż na górną część tylnej ściany pochwy(fama P 99@@e), a bocznic z obu stron jest ograniczone fałdami odbytnicza-maciczPY(83(wiece rectouterinae). 
Mięsień macicy jest ściśle zrośnięty z otrzewną zwaną tu 9@a@czem(perimetnunn. 
Z brzegów bocznych macicy do ściany miednicy biegnie obu. 
	's Douglasi. 
	I 65. 


	stronnie fałd otrzewnej:w pionowej postawie ciała i w prawidłowym położeniu narzy. 
dów jest on ustawiony czołowo i nosi nazwę więzadła szerokiego macicy jy. 
pamentum latum uteri). 
Część górna tego więzadła, ciensza, obejmuje jajowód tworzy-krezkę jajowodu(mesosalpinak część dolna, grubsza, nosi nazwę krezki rąą. 
ci cy(mesometrium). 
Z tylnej ściany więzadła szerokiego odchodzi mały fałd wtóęjękrezka jajnika(mesotdrium), obejmująca jajnik(ryc. 
3991. Z jajnika biegnie piw. 
nowo ku górze do ściany miednicy jeszcze jeden fałd, który krzyżuje się z naczynianąbiodrowymi zewnętrznymi i zawiera naczynia jajnikowe:jest to więzadło wie. 
s zadław e j a j nik a(ligmentum suspensorium otarii:ryc. 
388). 
Pętle jelita cienkiego i część okrężnicy esowatej wypełniają jamę miednicy wysłaną otrzewną. 
Powierzchnia wewnętrzna przedniej ściany brzucha(ryć. 
IZB). 
Na wewnętrznej po. 
wierzchni przedniej ściany brzucha wysłanej otrzewną ścienną występuje kilka fałdów i zagłębień, z którymi zapoznaliśmy się w t. 1, w związku z przepuklinami pachwinowy. 
mi. 
Ku górze od pępka do wątroby kieruje się więzadło obłe wątroby. 
Ku dołowi biegną od pępka rozbieżnie(ryć, l 28 c 1)fałd pępkowy pośrodkowy(plice imbiliealismediana), 2)fałdy pępkowe przyśrodkowe(plicae umbilicdles media(es)i 3)fałdy pępkowe b o c z re(nabrzuszne)-plicce umbilicdles lmerdles(epigcstricae). 
Między nimi obustronnie leżą:1)dół na dp ech erz o wy(fossa suprnesicalis), 2)dół pachwinowy przyśrodkowy(fossa mguindlis medidis)i 3)dół pachwinowy b o czny(fossa ingumalis lateralis). 
Przestrzeń zaotrzewnowa(spctium retroperitonedle). 
Okolica jamy brzusznej położona do przodu od kręgosłupa i po obu jego stronach, wypełniona luźną tkanką łączną, zawiera liczne narządy, które leżą bezpośrednio ku tyłowi od otrzewnej:jest to przestrzeń zaotrzewnowa:otrzewna pokrywa leżące w niej narządy tylko od przodu:są one przez otrzewną widoczne i wyczuwalne. 
Aortę możemy wymacać przez całkowicie zachowane powłoki brzuszne przy rozluźnionych mięsniach, a nawet uciskać w celu chwilowego zatamowania krwotoku, np. przy nagłych krwotokach macicznych. 
Aorta biegnie przed kręgosłupem ku dołowi aż do IV kręgu lędźwiowego, gdzie dzieli się na dwie tętnice biodrowe wspólne:na prawo od niej leży żyła główna dolna, która powstaje z połączenia żył biodrowych wspólnych. 
Z aortą i żyłą główną dolną krzyżują się od przodu trzustka, dwunastnica i nasada krezki jelita cienkiego. 
Tuż powyżej trzustki aorta oddaje nieparzysty pień trzewny(na wysokości XII kręgu piersiowego), nieco niżej-tętnicę krezkową górną, a poniżej dwunastnicy tętnicę krezkową dolną(na wysokości Ul kręgu lędźwiowego). 
Wszystkie te trzy naczynia zaopatrują narządy nieparzyste jamy brzusznej. 
Podłużne wyniosłości, jakie wywołują oba mięśnie lędźwiowe większe, unoszą otrzewną do przodu. 
Po'stronie prawej wzdłuż tej wyniosłości biegnie w części górnej nasada krezki jelita cienkiego, po stronie lewej u dołu krzyżuje ją nasada krezki okrężnicy esowatej. 
Skośnie na mięsniu lędźwiowym większym biegnie moczowód:moczowód krzyżują od przodu pod ostrym kątem naczynia jądrowe lub jajnikowe. 
Czasami w pobliżu więzadła pachwinowego w rowku między mięsniem lędźwiowym większym a biodrowym prześwieca przez otrzewną nerw udowy. 
Powyżej wyniosłości mięśni lędźwiowych większych wypuklają się nerki. 
Nerkę prawą wyczuwamy podążając do otworu sieciowego, nerka lewa jest widoczna między zgięciem dwunastnicza-czczym a okrężnicą zstępując 4(ryc, l 27). 
	ROZWÓJ OTRZEWNEJ I CEWY ZOL-ĄDKOWO-JELITOWEJ Podział jamy ciała. 
Pierwotnie jednolita jama ciała wysłana blaszką ścienną mezodermy(somatopleuru, t. 
I), jaka występuje u niższych organizmów, jak również u zarodków ludzkich we wczesnych okresach rozwoju, składa się z części położonej w obrębie głowói części leżącej w obrębie tułowia, tzw. jama głowowa ciała i jama tułowi(8 wa ciała(ryc, l 29). 
Głowowa jama ciała na ogół zanika:w tej okolicy pozostaje tylłw odcinek mezodermy ściennej obejmujący serce, który tworzy osierdzie(pericaó. 
	1 R R. 
	'ąjgą ClBłd. 
	fuhnvłOWdtąma Cidłd. 
	ó'cj. 
	Szyja. 
	Klatka p*ers*owa. 
	Brzuch. 
	gęe, 129. 
Zróżnicowanie jednolitej jamy ciała na poszczególne części:Pc-cmitas perięąrdialis, PI-cauitas plearalis, Pt-catitas peritonedlis, PI. 
Pt. -cauitas pleauroperitonealis. 
Schemat wzorowany na Brausie. 
	gium). 
W ciągu swego rozwoju serce wraz z osierdziem przesuwa się do klatki piersiowej(descensur cordis)i układa się między symetrycznymi kranialnymi zachyłkami tułowiowejjamy ciała. 
W tym stadium rozwoju jama tułowiowa tworzy jeszcze jednolitą wspólną jamę opłucnowa-otrzewnow ą. 
Dopiero wraz z rozwojem przepony następuje ostateczny podział na właściwą jamę otrzewnej położoną w obrębie jamy brzusznej i na obie jamy opłucnej położone w klatce piersiowej. 
W ten sposób cała mezoderma ścienna rozpada się na otrzewną(peritoneum), opłucną(pleura)i osierdzie(pericdrdiunQ. 
	Pierwotne położenie cewy żołądkowa-jelitowej i jej krezki. 
We wczesnych stadiach rozwojowych jelito ma postać cewy ciągnącej się w prostym kierunku w płaszczyźnie pośrodkowej ciała. 
Cewa jelitowa wzdłuż całej swej długości test połączona krezką grzbietową ze ścianą tylną jamy brzusznej i krezką brzuszną X przednią ścianą jamy brzusznej. 
Krezki tworzą więc przegrodę położoną w płaszczyźnie pośrodkowej(ryc. 
IZO), która dzieli jamę otrzewnej na prawą i lewą połowę. 
Krezka Wzuszna wcześnie jednak zanika w części kaudalnej, a zachowuje się tylko w części kranialnej, położonej powyżej pępka w obrębie brzusznego odcinka przełyku, żołądka i czę 4@górnej dwunastnicy. 
Poniżej pępka powstaje więc jednolita niepodzielna jama otrze Wnet. 
W 6 tygodniu rozwoju zarodka ludzkiego cewa jelitowa zachowuje jeszcze ciągle przePtegpośrodkowy, wykazuje jednak zróżnicowanie na poszczególne części, które odpo@adająjuż większym odcinkom jelita osobnika dorosłego(yc. 
NO). 
6 ot ą d e k. 
Poniżej przepony po części brzusznej przełyku następaje wrzecionowate Pszerzenie cewy jelitowej, w którym wyraźnie możemy rozpoznać kształt żołądka:jed 98 Kkrzywizna mniejsza jest jeszcze skierowana do przodu, krzywizna większa ku tyło**4 no żołądka i odźwiernik są już zaznaczone. 
/awiązek ś I e d z i o ny leży między obu blaszkami krezki grzbietowej w pobliżu krzyBiznywiększej żo(4488 Fg 1 ladwunastnicy. 
Odźwiernik żołądka łączy się ku dołowi z małą pętlą J 9@Jową albo pętlą dwunastnicy ustawioną pośrodkowo i wypukłością skiePóanąw kierunku przednim:pętla ta odpowiada późniejszej dwunastnicy i ostrym 88. 
	I 67. 


	wspólny jako przewód wyprowadzający wątroby. 
Wąlroba rozwija się między obu bląą, karni krezki brzusznej i jest położona do przodu od krzywizny mniejszej żołądka. 
Zawtą. 
zek trzustki rozwija się głównie między obu blaszkami krezki grzbietowej:przą. 
wód trzustkowy uchodzi również do pętli dwunastnicy(ryć, l 3 O). 
Pętla pępkowa. 
Następny odcinek cewy jelitowej wytwarza wielką pętjąj elitową albo pętlę pępkową, również położoną w płaszczyźnie pośrodkowej i we. 
pukłością skierowaną do przodu ku pępkowi. 
Z wierzchołka pętli biegnie przez pępe:-cienki przewód szypoty pęcherzyka żółtkowego(duchs eculis ritellini)do pęcherzyjążółtkowego. 
W pętli pępkowej, zawieszonej na długiej krezce grzbietowej, odróżniarąydwa prawie równolegle do siebie biegnące ramiona, kranialne(zstępujące)i kaudalne(wstępujące). 
Ramię górne biegnie od zgięcia dwunastnicza-czczego do okolicy pępkąramię dolne od tegoż miejsca do tylnej ściany brzucha. 
Ramię dolne już u ó-tygodniowe. 
go zarodka wykazuje niewielkie rozszerzenie, zawiązek przyszłego jelita ślepego. 
Pierwotnym"zgięciem lewym okrężnicy pętla pępkowa przechodzi w odcinek końcowy jelita. 
Z odcinka położonego między zgięciem dwunastnicza-czczym a zawiązkiem jelita ślepego powstanie jelito czcze i kręte:z pozostałej części ramienia dolnego powstanie okrę. 
żnica wstępująca i większa część Ć/j)okrężnicy poprzecznej. 
Odcinek końcowy cewy jelitowej(ryc, 130)przekształca się w pozostałą, mniejszą część okrężnicy poprzecznej, w okrężnicę zstępującą, okrężnicę esowatą i odbytnicę(p. dalej). 
Z pierwotnie licznych segmentalnie ułożonych tętnic cewy jelitowej odchodzących od aorty pozostają tylko trzy tętnice nieparzyste:pień trzewny, t. krezkowa górnia i t. krezkowa dolna. 
Tętnice te biegną w krezce grzbietowej do cewy jelitowej zajmując takie położenie, że nie hamuje ono ruchów jelit. 
W powyższych początkowych okresach rozwoju cewy jelitowej obie krezki, zarówno grzbietowa, jak i brzuszna, biegną jeszcze w płaszczyźnie pośrodkowej. 
Krezka brzuszna sięga tylko do pępka:biegnie ona od części brzusznej przełyku, krzywizny mniejszej żołądka i górnej części dwunastnicy do ściany przedniej jamy brzusznej, jak również do dolnej powierzchni przepony. 
W obrębie krezki brzusznej coraz silniej rozwijająca się wątroba coraz bardziej rozsuwa pokrywające ją obie blaszki krezki. 
W ten sposób wątroba dzieli krezkę brzuszną na trzy odcinki(ryć, l 3 Oc 1)odcinek przedni stanowi część krezki, która jest rozpięta między przednią ścianą brzucha i przeponą a wątrobą:z części tej powstanie więzadło sierpowate(ligamentumfaleyorme):2)odcinek środkowy krezki powleka wątrobę i stanowi jej pokrycie otrzewnowe:3)odcinek tylny biegnie z powierzchni trzewnej wątroby do części brzusznej przełyku jako więzadło wątrobowa-przełykowe(ligamentum hepctoesophageunP), do krzywizny mniejszej żołądka jako więzadło wątrobowa-żołądkowe(ligamentum hepctogdstricum)i do górnej części dwunastnicy jako więzadło wątrobowa-dwunastnicze(ligdmentum hepmoduodenale). 
Wszystkie trzy części tego ostatniego odcinka krezki brzusznej tworzą sieć mniej szą(omentumminus). 
Krezka grzbietowa. 
Na podstawie przebiegu naczyń krwionośnych krezkę grzbietową, która w płaszczyźnie pośrodkowej biegnie wzdłuż aorty brzusznej nieprzerwanie od góry do dołu, możemy również podzielić na trzy odcinki(ryc. 
139)1. 
W części górnej krezki biegną gałęzie pnia trzewnego, które zaopatrują że 8 łądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę. 
Odróżniamy tu:1)krezkę grzbietow 4 przełyku(mesoesophageum dorsale')2)krezkę grzbietową żołądka(mesogastrium dor 8 sale), rozpiętą między ścianą tylną brzucha a krzywizną większą żołądka, i 3)krezko grzbietową dwunastnicy(mesoduodenum dorsdle). 
2. 
Część środkową tworzy krezka pętli pępkowej(mesojejunum, mesoileum, mesoceBcum, mesocolon ascendens, mesocolon transversumć). 
W osi tej krezki biegnie tętni ca krezkowa górna. 
3. 
Trzecia, dolna część krezki grzbietowej należy do końcowego odcinka jelita. 
ObeFmule ona tętnicę krezkową dolną i jej rozgałęzienia. 
Ten odcinek krezki składa się z krezki okrężnicy zstępującej(mesocolon descendens)i z krezki okrężnicy esowatej(mesocolon sigmoideum). 
Odbytnica nie ma krezki. 
	IRQ. 
	fig, falciforme. 
	Pętla dwu nastnicy. 
	Ductus caulis wtellini. 
	k owa. 
	bw 4 Q 4. 
	Ryc. 
	130. Schemat rozwoju cewy żołądkowa-jelitowej i jej krezek w płaszczyźnie pośrodkowej. 
	Stadium pierwotne. 
	84 orzą. 
	Z jen. 
	Truncus celiacuaMesenterium dorsale Pan creas. 
	A, mesenrerica sup. 
	Meseoterium dorsałe. 
	A, mesenterica im. 
	Odcinek końcowy jelita. 
	Narządy położone. 
	Ciągła, nieprzerwana krezka grzbietowa wspólna(mesenterium dorsalecommune), która występuje u ó-tygodniowego zarodka ludzkiego, u zwierząt zachowuje się przez całe życie. 
	Jest ona punktem wyjścia wielu dalszych zmian. 
Powyżej opisane stadium rozwojowe(ryc, 130)należy uważać za pierwotne, ponieważ óydłużająca się cewa jelitowa nie występuje jeszcze z płaszczyzny pośrodkowej. 
W dalszym ciągu rozwoju odbywają się zmiany powodowane:1)silnym choć nierównomierómwzrastaniem długości poszczególnych odcinków jelit, w związku z czym jelita ukła 9 aJ 4 się w pętlę i w konsekwencji zmieniają swe położenie w jamie otrzewnej, oraz 2)óWrnym zrastaniem się niektórych części otrzewnej ściennej z otrzewną trzewną, dzięki śzemu pewne odcinki jelit w nowo uzyskanym położeniu tracą wolne krezki i poprzednią 88 homość oraz zostają mocniej przytwierdzone do tylnej ściany brzucha. 
To zrastanie 4 Bają się znowu oddzielić i mogą wykazywać stosunki pierwotne. 
Dopiero uwzględnię 8 e sJosunków rozwojowych tłumaczy ostateczne położenie narządów w jamie brzusznej, PBzebieg otrzewnej u dorosłego i zmienność położenia jelit. 
	Pętla dwunastnicy pgUa dwunastnicy, wypukłością skierowana do przodu i ruchomo zawieszona na swej WeBce grzbietowej, stopniowo traci to położenie. 
	Z początku ustawiona w płaszczyźnie P 966 odkowej:1)obraca się na prawo i następnie 2)poprzednio na prawo skierowana po. 
	1 R(Y. 


	wierzchnia dwunastnicy i jej krezki grzbietowej przylega do otrzewnej ściennej tyjjąściany brzucha i zlepia się z nią. 
Dwunastnica więc traci swą krezkę grzbietową położona pierwotnie wewnątrzotrzewnowo-wtórnie uzyskuje położenie za, otrzewnowe(ryć, 1331, będąc tylko od przodu pokryta otrzewną:zostaje więc ona prze, twierdzona do tylnej ściany brzucha i traci swą poprzednią ruchomość. 
Tylko początĘj, wa część górna dwunastnicy(pers superior duodeni), łącząca się z żołądkiem, zachowają ruchomość, zawieszona nadal na swej krezce brzusznej(lig, hepatoduodend(e)i grzbiety. 
wet, która w tym odcinku nie zanika, lecz łączy się ku górze z krezką grzbietową żotąą. 
ka. 
W związku z powyższymi zmianami dotychczas ciągła, wspólna krezka grzbietową(mesenterium dorsdle commune)zostaje przerwana i podzielona na część górną i dohąTo przemieszczenie dwunastnicy jest przypuszczalnie bodzcem do ruchów pętli pępka. 
wet(p. dalej). 
	Rozwój wielkiej pętli jelitowej i dalsze przemiany jej krezki. 
Zmiany rozwojowe jelit. 
Szczególnie ważne zmiany rozwojowe zachodzą w pętli pęp. 
kowej. 
Leży ona, jak wyżej zaznaczono, w płaszczyźnie pośrodkowej i składa się z ramienia górnego(zstępującego)i z ramienia dolnego(wstępującego, ryc, 130 i 132 b). 
Cewą jelitowa wielkiej pętli bardzo szybko się wydłaża, wkrótce nie mieści się już w jamie brzusznej i wskutek tego pierwsze pętle wnikają do sznura pępkowego, gdzie leżą w pozostałej, pozazarodkowej części jamy ciała("fizjologiczna przepuklina pępkowa", ryc, 5, l 3 l). 
W późniejszym stadium rozwojowym(u zarodka długości 40-50 mm)pętle zawarte w worku przepuklinowym cofają się z powrotem do jamy brzusznej(odprowadzenie przepukliny, repositio). 
Przewód pępkowa-jelitowy biegnący z wierzchołka pętli do pęcherzyka żółtkowego przeważnie całkowicie zanika. 
Czasami tylko jego pozostałość może się zachować w postaci ślepego wyrostka zmiennej długości, tzw. uchyłku jelita krętego(dioerticuhm ileP). 
Umożliwia on określenie położenia pierwotnego wierzchołka pętli pępkowej(p. dalej). 
	I 7(1. 
	Bez ar ł Cecurri. 
	Pętle jelitowe. 
	Byc. 
131. 
Fizjologiczna przepuklina pępkowa pw, du ludzkiego długości Wmrn(koniec 3 nuesiąceh wg Corninga. 
	Zmiany położenia pętli dwunastnicy wywołują ruchy obrotowe pętli pępkowej**'chy te odbywają się w stosunku do tętnicy krezkowej górnej, zaopatrującej cał 49899*jak również rozwijające się z niej jelita:kierunek przebiegu tętnicy stanowi oś oPPPY. 
	Buch obrotowy odbywa się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek ze 28 P 8?
	:jwrwszej fazie ruchu oba ramiona obracają się o 9 O'ustawiając się poprzecznie jgyz W, ramię pierwotnie górne kieruje się na prawo, ramię pierwotnie dolne-na Ągg-jw końcu I miesiąca życia zarodka). 
Z początku oba ramiona rosną równomiernie, ''zją jednak(początek 3 miesiąca)szczególnie ramię górne rośnie bardzo intensywnie, j-ja cię wydłuża i układa w liczne pętle(w tym okresie wytwarza się fizjologiczna przećg. 
(jją pępkowa). 
Wówczas zgięcie dwunastnicza-czcze przesuwa się na lewo, a jednoĘ. 
gaje pierwo@e zgięcie le 8 e okrężnicy(ryc, 133)zbliża się do śledziony. 
Po odprawa, gąjju przepukliny pępkowej następuje druga faza obrotu pętli pępkowej w tym 7, ąęął kierunku co pierwsza o dalsze 9 O'(ryc, 132 c). 
Ten końcowy odcinek okrężnicy poprze Ęąjej nie pochodzi więc z pęUi pępkowej, lecz tak samo jak późniejsza okrężnica zstępuję-ą z końcowego odcinka jelita:wskazuje na to również wspólne unaczynienie i uner*ienieobu odcinkówłpa ukończeniu obrotu wielkiej pętli jelito ślepe, jak już wspomniano, układa gę z początku po stronie prawej u góry pod wątrobą, następnie zaś zstępuje ku dołoęąąo dołu biodrowego prawego(descensus ceci), osiągając swe ostateczne położenie. 
-tepowanie to wytwarza okrężnicę wstępującą(w 4-5 miesiącu), która zgięciem rąwym okrężmcy(fleaurd coli deatm)łączy się z okrężnicą poprzeczną(ryc. 
tła a). 
Teraz okrężnica wstępuj ąca wraz ze swą krezką(p. dalej)przylega do tytej ściany brzucha, zlepia się z otrzewną ścienną i traci powłokę surowiczą wzdłuż tylegoobwodu(ryc, l 34). 
Tym samym uzyskuje ona wtórne położenie zaotrzewnowe. 
Cała krężnica tworzy już teraz ramę, w której u dorosłego są położone pętle jelita cienkiego c, 133 c). 
Jeżeli zstępowanie jelita ślepego nie następuje, to zachowuje się jego wysokie łożenie:łączy się ono zazwyczaj z brakiem okrężnicy wstępującej. 
Istotne zmiany pożenią występują również wówczas, gdy okrężnica wstępująca jest nienormalnie krótka iezupeme zstępowanie jelita ślepego). 
Przyczyny obrotu jelit nie są jeszcze dokładnie znane. 
Wiemy, że u zarodków płazów ez obrót o IBO'sklepienia prajelita następuje odwrotny obrót jelit i wytwarza się odomepołożenie trzew(sins inoersus). 
Wspominaliśmy poprzednio, że u człowieka@cem do ruchów obrotowych wielkiej pętli jelitowej są ruchy obrotowe pętli dwu sinicy. 
łeliło ślepe, jak wyżej wspomniano, zaznacza się już bardzo wcześnie. 
Jego część odcinek proksymalny o znacznie większym obwodzie(cecum)i wąski, powstrzyma 8 rozwoju odcinek dystalny(appendia rermiformis). 
W życiu płodowym jednak ścisła Ba między obu tymi częściami nie daje się jeszcze ustalić i ostatecznie ich zróżnicoWBeoraz ograniczanie odbywa się dopiero po urodzeniu, chociaż czasami postać Póonalna może być zachowana i u dorosłego osobnika. 
Jelito ślepe często traci swą 1 Ż 4 lak samo jak okrężnica wstępująca, jednak może nie przyrastać do otrzewnej@8 ei i zachowuje całkowitą powłokę surowicz 4 Ś 99 końcowy jelita, tak samo jak jelito głowowe, występuje pierwotnie P 95@@ślepo kończącej się cewy. 
Z większej, kranialnej części jelita końcowego, jak Ż 4 Bspomniano, powstaje końcowa trzecia część okrężnicy poprzecznej, cała okrężni. 
	*HP 94 ca między częścią okrężnicy poprzecznej pochodzącą z pętli pępkowej a czgpP 6 P 94 z 4 cąz jelita końcowego jest jednocześnie granicą między obrębem zaopatrzę Ę:98 Wego i nn, miedniczych. 
W punkcie tym ustają też przypuszczalnie ruchy nueĘP 6 e 4 ci jelita, a rozpoczynają się wielkie ruchy jelita grubego, które służą głównie PPweniu(p. dalelł. 
	171. 


	179. 
	Ductus caulis wtellini-. 
	Waha ileocecalis. 
	Waha ileocecalis---Mesoduodenurn. . 
	D u odeń umGalon transversumGalon ascendensVawa ileocecalis Ductus caulis wtellini. 
	Ć. 
Aorta abdominalis----A, mesenterica sup. 
---Peritoneum parietale. 
	Mesenterium dorsale. 
	Mesoco łon. 
	-Flexura coli sin. 
	/Ze aura d u o denojej u nalis Galon descendens. 
	Ryć. 
	132. Rozwój pętli pępkowej. 
	Schemat wg Poirier i Chamy. 
Pętla pępkowa odc@P 4@-pierwotne położenie pętli, b-położenie po obrocie o 9 O', c-położenie po obrOBś o MO', d-położenie po ukończonym obrocie. 
	Wesogastium dorsale Duoderum. 
	Pętla pępkowa. 
	Ductus caulis wtellini. 
	Mesogastrium dorsale--. . 
	Flexura duodenojejunalis--. 
	Appendix yermiformis. 
	Mesogastrium ventrale(lig, hepatogasticum)Mesoduoden urn yentaleOig, hepatoduodenale)Flexura coli dext. 
Mełocolon tansversum Kolon ascendens. 
	će cum. 
	Jejunum et ileum. 
	Esophagus. 
***i*j. 
	Curvatura yermculi minor(krezka brzuszna odcięta). 
	Cecum. 
	Venticu(us. 
	Z jen. 
	8 ursa omentalis. 
	Jejunum er ileum. 
	5 ęę eę-Becessus lienalis. 
	bursie omentalisFlexura coli sin. 
8 ecessus im. omentalisFlexura duodenojejunalis Galon descendenś. 
	Galon sigmoideum er mesocolon sigmoideum. 
	h ł 9 Bozwój krezek. 
Schematy d, b-stosunki rozwojowe, c-po ukończonym ro***Fóezka brzuszna uwidoczniona tylko na ryc, c. 
Wzorowane na Rugem-Feliksie(Praparierubungen. 
I 921). 
	179. 


	ca zstępująca i okrężnica esowata:mniejszy, kaudalry odcinek wytwarza stek, z towej części steku powstaje odbytnica, kończąca się jelitem ogonowym, które ąąwkrótce zanika. 
Pierwotnie cały odcinek końcowy jelita jest położony w płaszczyźnie pośroąjęW związku z ruchami obrotowymi pętli pępkowej większa, górna część tego ąąąprzesuwa się jednak na lewo, dzięki czemu okrężnica zstępująca i esowata osiąga ostateczne położenie(ryc, 133 c). 
Okrężnica zstępująca przylega teraz ąąnet ściany brzucha i tak sarno jak okrężnica wstępująca wlocie uzyskuje położeąą 7 otrzewnowe(ryc, l 34), okrężnic a es owal a natomiast, tak jak okrężnica popęęąna, zachowuje pierwotne położenie wewnątrzotrzewnowe Odbytnica nie zmienia, ęąąpołożenia pośrodkowego. 
Pierwotnie jednolity st ek(cloacd)zostaje przedzielony czołowo wzrastającą ej grodą(sepnun urorectdle)na część przednią i tylną. 
Odcinek przedni wytwarza zągjmoczowo-płciową i pęcherz moczowy, z odcinka tylnego powstaje odbytnica. 
Wsjęydalszych procesów rozwojowych przerywa się ona następnie na zewnątrz wytwarzaj odbyt(mus:ryć, l 87). 
Zmiany rozwojowe krezki pętli pępkowej. 
Długa krezka pętli pępkowej obu ąblaszkami obejmuje naczynia krezkowe górne i ich rozgałęzienia, które zaopatrują jeucienkie, jelito ślepe, okrężnicę wstępującą i większą część okrężnicy poprzecznej. 
We z obrotem wielkiej pętli jelitowej o IBO'położenie krezki również musi się zmieatąZ położenia strzałkowego w płaszczyźnie pośrodkowej krezka ustawia się wpierw pprzecznic, a następnie przybiera znowu położenie strzałkowe, ale obrócone o IBO':pies wojnie prawa strona krezki skierowana jest teraz na lewo, a lewa-na prawo(ryc, tśzy. 
Krezka jelita cienkiego(górnego ramienia pętli pępkowej), położona pierwotnie powyżej tętnicy krezkowej górnej, po dokonanym obrocie układa się na lewo i poniżej tętnicy. 
Krezka okrężnicy wstępującej i poprzecznej(ramienia dolnego pętli pępkowej), położona. 
początkowo poniżej tętnicy krezkowej górnej, układa się teraz na prawo i powyżej teł tętnicy(ryc, l 32). 
Wraz z wydłużaniem się jelit i ich obrotem krezka rozrasta się bardzosilniei układa wachlarzowato:jej nasada traci swe poprzednie położenie, uzyskuje nowe i jak pierścieniem obejmuje zgięcie dwunastnicza-czcze(ryc, l 33). 
	:eósezó. 
W Rys. 
134. 
Zlepianie się okrężnicy wstępującej i zstępującej oraz ich krezek z tylną ściaPWbrzucha. 
Schematyczny przekrój poprzeczny:a-przed zlepieniem, b-po zlepienPWzorowane na Rouvierze. 
	174. 
	Jejunoiłeum. 
	Mesocolondescendens Galon doscendens. 
	Mesę mer i u mA, mesenterica sup. 
	Mesocołon ascendens. 
	yją krezłJ oKJgżOJey wstępującej W wyniku zmian położenia okręg ąj-lepującej(po 4 oD@e iaK zsJępuJ 4 ce)), jej przylgnięcia do tylnej ściany brzucha"y jawłoki otrzewnej na jej ścianie tylnej, podobne zmiany zachodzą w krezce ąj-y wstępuRsei*rezła okrężnicy wstępującej(jak również zstępującej przylegąą%ątrzewnej ścieonej Wnet ściany brzucha, zlepia się z nią i wtórnie przybiera*er o*rze*nej*ciennej*ye. 
*X a ęglejenia się łuezł 3 okrężnicy wstępującej z otrzewną ścienną ma kształt uój"jęęe, 133 c). 
Podstawa trójkąta jest utworzona przez okrężnicę wstępującą:brzeg'jąągnie wzdłuż lćlucy krezkowej górnej i jej gałęzi, tętnicy krętniczo-okrężniczej, 'j, -clą dwunasJJczo-czczego do miejsca połączenia jelita grubego z jelitem krętym j-a górną stanowi linia łącząca zgięcie dwunastnicza-czcze ze zgięciem prawym ągey. 
Granica la przesuwa się naslępnie nieco na część zstępującą dwunastnicy. 
gjwzka jelita cienkiego(mesenterium)układa się po stronie lewej od tętnicy jwywej i pozostaje wolna wzdłuż całego swego przebiegu. 
Ponieważ ramię górne pętli, yjęej(z której powstaje jelito czcze i kręte)bardzo wcześnie zaczyna się układać jg-ąe pętle, również i jej krezka silnie się rozwija. 
Staje się tym dłuższa, im bardziej ą pada jest oddalona od nasady krezki, oraz układa się w liczne fałdy jak krezka terza, skąd też pochodzi jej nazwa. 
Wskutek zaniku krezki okrężnicy wstępującej gą jelita cienkiego traci swą poprzednią nasadę i zdobywa nową, długą linię przyąwpuktóra biegnie teraz wzdłuż dolnej granicy zaniku krezki okrężnicy wstępującej w, taą c). 
W tym czasie wskutek obrotu pętli pępkowej zgięcie dwunastnicza-czcze ttnii pośrodkowej przesunęło się na lewo Oyc, 130, tak że nasada krezki jelita cienkie kieruje się teraz od zgięcia dwunastnicza-czczego na wysokości U kręgu lędźwiowego stronie lewej skośnie ku dołowi i na prawo, i kończy się na wysokości stawu krzyżoo-biodrowego prawego(ryc, 126 i l 27). 
Krezka okrężnicy poprzecznej(mesocolon trmstersum). 
Zanik krezki okręicywstępującej i zstępującej, o czym będzie mowa niebawem, powoduje zmianę położenia nasady krezki okrężnicy poprzecznej. 
Nowy przyczep biegnie teraz wzdłuż górnej granicy pola zarośnięcia krezki obu pionowych odcinków okrężnicy(ryć, l 33 Ę kieruje Jiię on poprzecznie z prawa na lewo na tylnej ścianie brzucha, biegnąc przeważnie wzdłuż przedniego brzegu trzustki. 
Krezka okrężnicy poprzecznej, a częściowo również krezka okrężnicy wstępującej Hyc, 132)przykrywają częściowo dwunastnicę, przy czym otrzewna krezki skleja się*9 swej nasady z otrzewną dwunastnicy. 
Dzięki temu dwunastnica, która już poprzednio P 8 a przytwierdzona do tylnej ściany tułowia i leżała wtórnie zewnątrzotrzewnowo, te*ł 8 z ponownie zostaje przykryta blaszką otrzewnej i powtórnie osiąga położenie ze*84 lrzotrzewnowe, a tym samym silniejsze umocowanie do ściany brzucha. 
Krezka odcinka końcowego jelita. 
Krezka tego odcinka obejmuje rozgałę@eniatętnicy krezkowej dolnej. 
Razem z tym odcinkiem przesuwa się ona na lewo. 
Część@96 a krezki-krezka okrężnicy zstępującej-przylega do tylnej ściany 96 W 8 ha(w 5 miesiącu), a następnie, tak sarno jak krezka okrężnicy wstępującej, z I ep i a 4 esowata zachowuje swoją krezkę:dzięki niej ten odcinek jelita BP leż charakterystyczną ruchomość. 
Zmienia się jednak przebieg nasady krezki. 
Ń F 6 i 4 zku z utratą krezki okrężnicy zstępującej nasada krezki okrężnicy esowatej prze?
'Za zygzakowato na mięsniu biodrowa-lędźwiowym lewym, częściowo wzdłuż dolnej 4 W 4 cy pola zaniku krezki okrężnicy zstępującej(ryć, l 27). 
Kończy się ona w linii poŚ 99 Kowejna granicy li i III kręgu krzyżowego, w miejscu gdzie rozpoczyna się odbytnićBi 99 bytnica bowiem nie ma całkowitej powłoki otrzewnowej, a więc nie ma też krezki. 
Zlepianie się krezki okrężnicy wstępującej i zstępującej z otrzewną ścienną tylnej ŚSW brzucha nie zawsze jednak następuje, toteż po ukończeniu rozwoju mogą się cza?
SB*achować mniejsze lub większe odcinki krezki(mesocolon dscendens, mesoco(on@e%'@ens). 
Może to dotyczyć nawet wszystkich zwykle zanikających odcinków łcezłs. 
?ć 9996 również u dorosłego może się zachować w większym stopniu ciągła, nieprzerwas 89 Krezka grzbietowa wspólna(mesenterium dors@(e com 8@eJ. 
	175. 


	Rozwój żołądka i dalsze przemiany jego krezki. 
Zmiana położenia żołądka. 
Wyżej opisane położenie żołądka(je, 139)bardzo weją, śnie już u zarodka długości 5 mm)ulega zmianie. 
Żołądek zaczyna wykonywąę ąobrót na prawo w stosunku do swej długiej osi, tak że krzywizna większa żołąąy. 
kieruje się teraz na lewo, krzywizna mniejsza na prawo:początkowo prawa ścianą ęą, łądka zwraca się teraz ku tyłowi, a ściana lewa kieruje się do przodu(wskutek tego oSją, tu prawy nerw błędny biegnie wzdłuż powierzchni tylnej przełyku i żołądka, lewy cgwzdłuż powierzchni przedniej). 
Jednocześnie z ruchem obrotowym żołądek 2)p rz e są, w a s i ę na lewo, przy czym krzywizna większa wzrasta znacznie intensywniej niż, krze, wizna mniejsza. 
Przez ten obrót na prawo i przesunięcie na lewo żołądek osiąga ostąią. 
ezne położenie. 
Oba te ruchy są z sobą sprzężone i łączą się ze zmianą położenia dwa. 
nastnicy(ryć, l 38-4). 
Krezka grzbietowa żołądka zawiera rozgałęzienia pnia trzewnego, ktąęązaopatrują żołądek, śledzionę, wątrobę, trzustkę i dwunastnicę. 
Wraz z obrotem i prze. 
sunięciem się żołądka na lewo jego krezka grzbietowa również ulega daleko posunięt%(zmianom. 
Krezka ta wypukła się w stronę lewą aż do lewego podżebrza i z położeniąstrzałkowego stopniowo ustawia się czołowo. 
Trzustka. 
Między obie blaszki krezki grzbietowej żołądka wpukla się trzustką wyrastająca ze ściany dwunastnicy:trzustka w obrębie krezki kieruje się skośnie ku gą. 
rze i ku tyłowi, całkowicie objęta obu jej blaszkami:trzustka ma więc pierwotnie położenie w e w n ą 1 r z o 1 r z e w no w e. 
W dalszym ciągu rozwoju odcinek krezki grzbietowej, w którym leży trzustka, zbliża się do tylnej ściany brzucha i wreszcie do niej przylega:blaszka tylna krezki zlepia się i zrasta w tej okolicy z otrzewną ścienną. 
Wraz z tym powierzchnia tylna trzustki(ryc. 
HI), spoczywająca teraz częściowo bezpośrednio na nerce(lewej)i nadnerczu, uzyskuje swe ostateczne położenie. 
Tutaj więc narządy p i erwo 1 n i e zewnątrzotrzewnowe(nerka, nadnercze)znajdują się w najbliższym sąsiedztwie narządu w 1 órn i e zewnątrzotrzewnowego-trzustki pokrytej otrzewną tylko na wolnej powierzchni. 
Wraz z tymi zmianami przyczep krezki grzbietowej do tylnej ściany brzucha zyskał nowe położenie:zamiast biec wzdłuż kręgosłupa przesunął się do podżebrza lewego. 
Śledziona zaczyna się rozwijać nieco później niż wątroba i trzustka(w końcu I miesiąca)w pobliżu krzywizny większej żołądka poniżej wpustu, w jej krezce grzbietowej:w tej okolicy śledziona dzieli krezkę na trzy części:1)na odcinek tylny-w i ęzadłoprzepon owo-śledź tonowe(hgdmenhm phrenicosplenicum), rozpięte między śledzioną a przeponą, 2)na odcinek przedni-więzadło żołądkowa-śledź i ono we(hgamemum gdstrosplenicum), biegnące od śledziony do krzywizny większej żołądka, i 3)na odcinek środkowy, otaczający śledzionę, który stanowi jej powłokę otrzewnową(ry c. 
138-1411. 
Powyżej śledziony, w górnym odcinku krezki grzbietowej żołądka, krezka jest znowu nie podzielona:łączy ona przeponę z dnem żołądka i nosi niazwę w ięz a dla z o tą dkew o-pr z ep ono w e go(ligamentum gcstrophrenicuną. 
Sieć mniejsza(omentum minus). 
Zaznaczyliśmy poprzednio, że wątroba rozwijająca się w obrębie krezki brzusznej dzieli tę krezkę na trzy części(ryc, l 38). 
Część tylną krę-zki brzusznej stanowią więzadła rozpięte między wątrobą a przełykiem, żołądkiem i odcinkiem górnym dwunastnicy:więzadła te tworzą sieć mniejszą. 
Silnie rozwijająca sigwątroba, zwłaszcza jej płat prawy, pociąga sieć mniejszą na prawo:również żołądeK. 
który zmienia swe położenie, wpływa na jej ustawienie. 
W związku z tym sieć mniejsza. 
pierwotnie ustawiona w płaszczyźnie pośrodkowej, przybiera teraz położenie czołowe(ryc. 
HI). 
W dolnym odcinku sieci mniejszej, w więzadle wątrobowa-dwunastniczywprzebiegają:przewód żółciowy wspólny po stronie prawej, tętnica wątrobowa właściwBpo stronie lewej i żyła wrotna między nimi i nieco ku tyłowi. 
Sieć większa(omentum mdjus). 
Wraz z powyższymi zmianami rozwojowymi(w końce 2 miesiąca życia płodowego)rozrasta się bardzo znacznie dalszy, dolny odcinek krez@grzbietowej żołądka. 
Mianowicie wzdłuż krzywizny większej żołądka, sięgając na lewe od przyczepo żołądkowego więzadła żołądkowa-śledzionowego, krezka grzbietowa woó. 
	INR. 
	ąQo opuszsza się lu Bolowi Os 13, 135, 136)i w ciągu ostatnich 2 miesięcy życia'Ę ąjęego tak silnie się rozrasta, że jak fartuszek przykrywa okrężnicę poprzeczną f'ge jelitowe Ta część krezki grzbietowej żołądka nosi nazwę sieci większej. 
Sieć'j y-za wyrasta więc jat otwarty ku górze worek, w którym odróżniamy ścianę przed***ścianę WWW. 
OB?9 zM BÓJ WósJępuie szczelinowata przestrzeń. 
Ponieważ sieć wiek'gj jest wypW 9 e 84 e@łezłJ, Jyw sa@Mn zarówno ściana przednia worka, jak i tylna, jąąjąją się z Dwóch blaszek ołrzewnej Oyc, l 35). 
Po urodzeniu zrastają się z sobą obie, aągętrzne blaszki sieci większej, przestrzeń zawarta między nimi zanika(ryc. 
136)ąąęwarza się jednolita płyta, w klórej później silnie rozrasta się tkanka tłuszczowa. 
Ę-gęga tylna sieci większej w swej części górnej przylega ściśle do przedniej powierzchni jąwżnicy poprzecznej oraz do górnej blaszki krezki okrężnicy poprzecznej i zrasta się y ąggi. 
Ponieważ ściana przednia sieci większej zrasta się ze ścianą tylną, ta zaś z okrężąjąjpoprzeczng, Wm samym ściana przednia sieci większej wytwarza ostatecznie mocne jjąezenie między krzywizną większ)żołądka a okrężnicą poprzeczną. 
Ta górna część ąeei większej nosi nazwę więzadła żołądkowa-okrężniczego(hgamentum gastrocolicunĄgw-ha sieciowa(bursa omentdlis). 
Jednocześnie ze zmianą położenia żołądka, rozrayąniemsię jego Krezki grzbietowej i jej wpukleniem się w stronę lewą i ku dołowi, do jy:u od żołądka powstaje wielki zachyłek jamy otrzewnej, torba sieciowa. 
	, lig, hepagogastncum*ame nepipłoic u m/w gĄWMesocolon, transvers urn. 
	Mesenteri u m. 
	Duoden u m. 
	Becessus jot omenta lis. 
	-Cavitas hepatophrenica. 
	Bursa omentahs. 
	-Colori*rar*s*e*s****. 
	88135. 
	Schematyczne przekroje pośrodkowe jamy brzusznej. 
	Rozwój torby sieciowej. 
	Pierwszy, najwcześniej występujący zawiązek torby sieciowej powstaje jednak niezałeŻnieod zmian położenia żołądka. 
We wczesnych bowiem stadiach rozwojowych(u zaPBWadługości 3 mm)jeszcze przed wytworzeniem się przeparty, zanim wspólna jama 9 P 8 ucnowo-otrzewnowa nie została przedzielona na jamę opłucnej i na jamę otrzewnej, 99 Wnet ścianie tułowia po obu stronach krezki grzbietowej żołądka z prawej i z lewej śVoó wytwarza się mezenchymatyczny fałd ustawiony strzałkowa. 
Po stronie lewej fałd PB zanika bardzo wcześnie w związku z przemieszczeniem się żołądka, po stronie praAeinatomiast między tym fałdem położonym bocznic, zwanym krez k ą b o c z n ą albo BFezką żyły głównej dolnej(ponieważ wzdłuż niej przebiega z, główna dol 991, a przełykiem i żołądkiem ustawionym jeszcze w płaszczyźnie pośrodkowej znajduje By Podłużna bruzda. 
Wytwarzająca się przepona dzieli następnie tę bruzdę na część gór 99 i 4 olną. 
O części górnej wspominaliśmy przy opisie przełyku:jest to tzw. kalelkaP 99:ercowa(bursa infrucardiacd), która u człowieka często zanika:natomiast 8 Wzystkieh zwierząt, które mają płat płucny podsercowy, ta, trzecia jama opłucnej 9968'joule się przez całe życie. 
Dolna część rynienki, tzw. zachyłek wątrobowa'J 98 J o wy(recessus hepmoentericus), od góry zamknięty przeponą, stanowi pierwszy. 
	157. 


	Ł ją, gastocolicum. 
	lmentum mayus. 
	8 ursa irdracardiaca. 
	Recessus hebatoentericus. 
	krezka żyły głównej dolnej. 
	D u odenum. 
	lig, hepatophrenicumlig, hepatorenale-4 ort. 
	s 8 sBy\xę', YćsYBy**S Ks. vV\vVłjł*. 
*bsz zó eó. 
	Ryc. 
136. 
Schematyczny przekrój pośrodkowy jamy brzusznej po ukończeniu rozwoju. 
	-Fsophagus. 
	-Zawiązek przepony. 
	-Mesogastrium dorsale. 
	Mesoduodenum. 
	Elę. 
	111. Kształtowanie się zachyłku wątrobowa-jelitowego. 
Odcinek tylny krezki erbietowej żołjdka, widok od przodu. 
Uwidoczniony jest rzut żołądka. 
Do tyłu od żołąłkąlinią przerywaną zaznaczono powstającą torbę sieciową. 
Schemat wzorowany na Rouyierze. 
	z:ariązek torby sieciowej Z części tej powstanie z a chyl ek górny 1 o r by si e c i owe j(neessus snperior omeOOs). 
Zachyłek wątrobowa-jelitowy przedłuża się teraz w stronę Cerą do tyłu od żoł 44 ła w obręb krezki grzbietowej(ryc, l 37). 
Oalszy rozwój torby sieciowej odbywa się już w związku ze zmianą położenia żołądka. 
Orba sieciowa występuje teraz w postaci kieszonki otwartej w stronę prawą, ogranicza. 
	ąą przodu 18804 powierzchnię żołądka, od tyłu krezką grzbietową. 
To wypuklenie, '. 'atrzewnei Do JMu od żołjdka stanowi główną część torby sieciowej. 
Przedług. 
Ę-ona O@WP 8'wtęzadła żoł 4 JKowo-śledzionowe i przeponowa-śledzionowe:przedłużenie to stanoE. 
	gye. 
138. 
Schematyczny przekrój poprzeczny jamy brzusznej:I-stadium pierwotne. 
	V, cava im. 
	Ventriculus. 
	lig, hepatogasticum. 
	Beoar. 
	Pa ncreas Z jen. 
	V entricu(us. 
	Yeoar. 
	-lig, phrenicolienałe. 
	Lig, gastrolienale. 
	Lig, hepatogasticum. 
	Lig, falciforme. 
	4 orfa Ren et glandułasuprarenalis sin. 
Pa ncreas Z jen. 
	Bursa omentalis. 
	Jyc. 
139. 
Schematyczny przekrój poprzeczny jamy brzusznej:U-rozwój torby sieciowej. 
ć 9*achyłek śledzionowy(recessus splenicus, cyc. 
HO). 
Ku dołowi torba siecio**przedłuża się w obręb sieci większej między jej ściany, przednią i tylną, wytwarzając 1%66 zachyłek dolany torby sieciowej(recessus interior omentmis:ryc, l 35). 
P'Tyouueliśmy poprzednio, że po urodzeniu obie ściany sieci większej zrastają się 8884, w wyniku czego ta część torby sieciowej zanika(tyć. 
1361. 
PBW rozwój wątroby, zwłaszcza jej płata prawego, oraz przemieszczenie żołądka po?999)4, jak zaznaczono wyżej, zmianę położenia sieci mniejszej. 
W wyniku łych zmian. 
	Poprawna nazwa łacińska to:recessus omentdis superior et interior. 
	170. 


	sieć mniejsza ustawia się czołowo i w zwięzku z tym lorba sieciowa zdobywą ąąąąynek tzw. przedsionek torby sieciowej Oestibulum OBrsde omemąąęmknięty od przodu siecią mniejszą. 
Przedsionek prowa 9 zi Ku góze 4 o zachyłku ęąą'(pierwotny zachyłek wątrobowa-jelitowy), na lewo zaś do głównej części torby mą między nią a przedsionkiem tworzy fałd żoł 44 łowo-Jtzuslłowy(plica jąąpcncremieuS biegnący od wpustu żołądka do trzustki(ryć, l 27). 
Torba sieciowa początkowo łączy się szeroko Wzdłuż krzyWzny mniejszej z-ją z właściwą jamą otrzewnej(cyc, l 39). 
Już jednak we wczesnych stadiach rozwoju z rozrastaniem się wątroby połączenie to zmniejsza się i wreszcie sprowadzą się ąąnego tylko otworu-otworu sieciowego. 
Prawy piał wglroby węasta bowiem w:-ją. 
	IRG. 
	K łezka żyły-głównej dolnej. 
	Lig, hepatogastricum. 
	lig, falciforme--. 
	ć*. . . 
	*Qj o, gę. 
	SICCIOWS. 
	lig, phrenicolienale 8 ecessus łieoelisbursie omeołalis lig, gastrolieoele. 
	Ryc. 
	140. Schematyczny przekrój poprzeczny jamy brzusznej:IT-rozwój torby. 
	żyły głównej dolnej(ryc, l 4 O), sama krezka zanika i wątroba łączy się z tylną ścian brzucha(ryc, l 35), zamykając pierwotnie szerokie połączenie torby sieciowej z właśeWjamą otrzewnej. 
Jedynym połączeniem jest teraz otwór sieciowy(forumen epq 89 cum), położony pod wolnym brzegiem więzadła wątrobowa-dwunastniczego. 
WięzBto i zawarta w nim żyła wrotna ograniczają otwór od przodu, otrzewna ścienna z@wypuklona w tym miejscu przez żyłę główną dolną-od tyłu. 
Otwór sieciowy leży@między dwiema największymi żyłami jamy brzusznej:żyłą wrotną z przodu i żyłą 8968 dolną z tyłu. 
Stosunek wątroby do przepony(ryć, l 35). 
U zarodka ludzkiego wątroba łaszo Fz przeponą na znacznej przestrzeni. 
Później wielka wątroba, która jeszcze u noWoPPzajmuje znacznie większą część jamy brzusznej niż u dorosłego, stosunkowo bar 4 z 94 zmniejsza. 
W związku z tym ku tyłowi od wątroby jama otrzewnej wstępuje Ku 294 w postaci znanego nam już zachyłku górniego torby sieciowej(ryc, l 36), do przo@9 A o 4 wątroby w postaci wąskiej szczelinowatej przestrzeni między wątrobę a prze(88(spdhum s. cdtitds hepdtophrenicP:ryc, l 36):im bardziej zmniejsza się wątroba 8 śłsunku do otoczenia, tym bardziej przestrzenie te wciskają się między nią a przepoOy ĘĘyc, 135 i 136 obie te części jamy otrzewnej, przednia i tylna, tak bardzo zbDżaJ 4-. 
	ąąu(część łW 8 PBwiePzshni przeponowej wątroby). 
Pole to jest ograniczone g:y tyłu obu blaszka@l więzadła wieńcowego wątroby(hgmennm coronmiunĘ, ', w ą@7 g ustawiają się one mniej więcej w płaszczyźnie czołowej, prostopadle g. **ą sierpowatego i do pietWo@ego strzałkowego położenia sieci mniejszej. 
Przyg:yą, ątązadeł do w 4 Voby układa się więc w postaci krzyża. 
Ramię strzałkowe krzy'ęąy przyczep Więzadła sierpowatego i sieci mniejszej:ramię poprzeczne(czołowe)*jąjjęzone przez pTz*czep w@za 8 a wieńcowego Oyc, l 98). 
Obie blaszki więzadła ąąęego wątroby Ku Wowi rozchodzą się na prawo i na lewo jako blaszki przednie ygą wieńcowego węlroby Obie blaszki sieci mmejszej-również rozchodząc się ąy pęąwą i lewą, podobnie do poprzednich-tworzą blaszki tylne więzadła wień. 
	ja im. 
	portaeżursama lis. 
	4 orfa. 
	Ren sin. 
	Lip phrenicolienałe et a, lienalis. 
	Ł jen Becessus lienalislig, gastrolienałeet a, gastroepiploica str. 
	Odhepatogasticumó\Lig, falciforme hepatis Pancreas Veoticulus 141. 
	Schematyczny przekrój poprzeczny jamy brzusznej po ukończonym rozwoju torby sieciowej:IV-trzustka położona wtórnie zaotrzewnowo. 
	29 Na muniejszym lewym płacie wątroby po ukończonym rozwoju obie blaszki więFBBeńcowego przylegają do siebie i zstępując z przepony przyczepiają się do wąMo 869 użjej brzegu tylnego. 
Wolny boczny koniec więzadła wieńcowego stanowi tu BJgzadło trój kątne lewe(hgumentum triangulare sm. 
Po stronie prawej WKu ze znaczną wielkością prawego płata wątroby w porównaniu z lewym słot 84 odmienne. 
Tutaj obie blaszki więzadła wieńcowego wątroby, jak wspomniano S@e sękatą się z sobą, gdyż leży między nimi część tylna powierzchni przeponowej YPPY Bośnięta z przeponą. 
Blaszka przednia więzadła wieńcowego, przerzucając się płepooę, ogranicza pole zrostu od przodu:jest to tzw. więzadło wątrobowa ś 9 P 9 oowe(hgamennmi hepmophremcumS. 
Blaszka tylna ogranicza pole zroŃŚ 99, ponieważ zstępuje ona aż na nerkę, nazywamy ją więzadłem wąlroĘPPerkowym(hgnmennm heparorenme). 
Boczne końce obu blaszek więzadła P 96 eko po stronie prawej schodzą się z sobą wytwarzając, tak jak po stronie lećYłyzadłotrójkątne prawe(ligamentum trimgulare deat). 
Przebieg linii ć 9 P 8 blaszki tylnej więzadła wieńcowego po stronie prawej jest nieregularny, two 89 Włki, lecz głęłoki łuk wypukłością skierowany ku górze. 
Łuk ten obejmuje ieciowej położony między przełykiem a żyłą główną dolną(ryć. 
	181. 


	Topografia otrzewnej Stosunek otrzewnej do poszczególnych narządów przewodu pjj. 
rnowego jamy brzusznej uwzględnimy przy omawianiu tych narżąjąRównież opis przebiegu otrzewnej w miednicy mniejszej podąnję-g. piero po zapoznaniu się z narządami moczowo-płciowymi. 
Ograntemy się tu do omówienia topograficznie ważniejszych okolic otrzewnej Sieć mniejsza(omentum minus:ryc, 132)pochodzi z tylnego odętą krezki brzusznej i po ukończonym rozwoju ustawia się czołowo. 
Je ona rozpięta w postaci podwójnej blaszki otrzewnej między jwierzchnią trzewną wątroby(szczeliną więzadła żylnego i wnęką jtroby, p. dalej)a częścią brzuszną przełyku, krzywizną mniejszą żotąka oraz częścią górną dwunastnicy. 
Blaszka przednia sieci mmejszkieruje się dalej na przednią powierzchnię wymienionych narządy blaszka tylna na ich powierzchnię tylną. 
W obrębie całej sieci mniejszej w zależności od jej budowy tkankwet odróżniamy trzy części. 
Część górna, bardziej zbita(pers densPdochodzi do części brzusznej przełyku i górnego odcinka krzywizmniejszej żołądka. 
Część środkowa, dochodząca do dalszej części krzwizny mniejszej żołądka, ma utkanie szczególnie wiotkie(pers ńacdcS:prześwieca przez nią płat ogoniasty wątroby i guz sieciowy trzistki:zawiera ona włókna lewego nerwu błędnego. 
Obie te części obmujemy wspólną nazwą 1)więzadła wątrobowa-żołądkwego(ligmentum hepdtogdstricum), choć jego część dochodzi rónież do przełyku jako więzadło wątrobowa-przełykowe((gdmentum hepdtoesophdgeum). 
Dolna część sieci mniejszej, 2)więzadło wątrobowa-dwunastnicze(ligmentum hepdtoduodndle), dochodzące do górnej części dwunastnicy, jest gruba i kończy sit z prawej strony i od dołu wolnym, wklęsłymi brzegiem, który w I miejscu ogranicza otwór sieciowy. 
W więzadle wątrobowa-dwunasJ 4 czym przebiegają otoczone tkanką łączną wszystkie struktury, łWwchodzą do wnęki wątroby i z niej wychodzą. 
Ich położenie jest Je rodzaju, że przewód żółciowy wspólny leży po stronie prawej, lć@wątrobowa właściwa, otoczona nerwami i naczyniami chłonnymi stronie lewej, żyła wrotna między nimi nieco do tyłu. 
Z powierzchni przedniej więzadła wątrobowa-dwunastniczego wznosi się cz@W Pęt który biegnie od pęcherzyka żółciowego do części zstępującej dwunastnicy lub leŻ 9 dalej aż do okrężnicy poprzecznej jako 3)więzadło wątrobowa-okrężn(Ogdmenhm hepdtocolicum). 
Z dolnego końca wolnego brzegu więzadła wąlvPPĘ-dwunastniczego występuje niejednokrotnie słabszy fałd, 4)więzadło 4898 sini cz o-nerkowe(hgdmentum duodenorenmeS, które kieruje się do prze(@eiwierzchni nerki prawej. 
Sieć większa(onentum mqjus:ryc, 123)i torba sieciowa 0894 omen(dis:ryć, l 36). 
Torba sieciowa stanowi wielki, szczelinoWBY 6. 
	182. 
	OTRZEWNA PO UKOŃCZENIU ROZWOJU. 
	j-ąg jamy otrzewnej całkowicie wysłany błoną surowiczą, który tył'gę jednym miejscu, otworem sieciowym, łączy się z właści**ąotrzewnej(cdtitds peritonedlis propria). 
"jGw ór si e ci o w y(foramen omentale s. epiploicvm)jest ogramczoąjad przodu wolnym brzegiem więzadła wątrobowa-dwunastnicze Ę j gtórym ni, in. biegnie żyła wrotna, 2)od góry wyrostkiem ogoniagąjwątroby(processus ccuddtus hepdtis), 3)od tyłu żyłą główną, jją i 4)od dołu częścią górną dwunastnicy(jej zgięciem górnym), qjjeąmi brzegi otworu zlepiają się z sobą, wówczas jama torby sieciowjest oddzielona od właściwej jamy otrzewnej. 
, pęzedsionek torby sieciowej(oestibulum bursae omentmis). 
jtworu sieciowego ku górze i na lewo kieruje się wąski przewód yzedsionek torby sieciowej, położony pod wyrostkiem ogoniastym wąwtyi nad głową trzustki. 
Od tyłu jest on ograniczony otrzewną ścienąod przodu siecią mniejszą. 
Prowadzi on do fałdu żołądkowa trzustkowego(plicd gcstropcncremieP). 
W fałdzie tym rozpięmiędzytrzustką a wpustem żołądka, biegną:tętnica żołądkowa ewa wraz z jej splotem nerwowym, towarzysząca jej żyła i naczynia hłonne. 
Fałd żołądkowa-trzustkowy ogranicza połączenie przedsionaz główną częścią torby:połączenie to stanowi cieśń torby siei o w e j(isthmus bursde omentdhs). 
Fałd żołądkowa-trzustkowy może yć tak wydatny, że brzegi cieśni zlepiają się z sobą, a wówczas torba ieciowa i jej przedsionek są od siebie oddzielone. 
Zachyłek górny torby sieciowej(recessus superior omentdis). 
Z przedsionka wstępuje ku górze zachyłek górny, również wysłayotrzewną, położony między żyłą główną dolną a przełykiem i wputemżołądka:od przodu ogranicza go więzadło wątrobowa-żołądkowe płat ogoniasty wątroby, który się w niego wpukla. 
Główna część torby sieciowej. 
Cieśń torby sieciowej proła 4 zina lewo do jej głównej części. 
Jest to przestrzeń szczelinowata, floret odróżniamy ścianę przednią i tylną. 
Ściana przednia@@głównej jest utworzona z tylnej powierzchni żołądka:ścianę 84 tworzą:powierzchnie przednie 1)lewego nadnercza, 2)odcinZOinegolewej nerki, 3)trzustki, jak również w odcinku dolnym 4)e@a okrężnicy poprzecznej i 5)okrężnica poprzeczna. 
Wszystkie te@@są wysłane otrzewną. 
Nla lewo część główna przechodzi w z aĘY(et śledzionowy torby sieciowej, ku dołowi łączy się z za Bolkiem dolnym. 
Ś 89 hyłek śledzionowy torby sieciowej(recessqs splenicus 864 e omentahs)stanowi najbardziej na lewo położony odcinek torby, łłPKY sięga do wnęki śledziony. 
Jest on ograniczony od przodu szerowięzadłemżołądkowa-śledzionowym(ligmentumPóswenieum), od tyłu wąskim więzadłem przeponowa*****ionowym(Bgamentum phrenicosplentcwm\, dążącym ęYśYBBzny większej żołądka oraz z przepony do wnęki śledziony. 
P@e 4 łużeniu więzadła przeponowa-śledzionowego ku górze leży 183. 


	więz a dł o żołądkowa-p rzep onowe(Og@wen(im gdstropheeją, eimj, biegnące bezpośrednio z przepony do dna żołędka. 
Ku dołoęąniezależnie od zachyłku śledzionowego, przedni koniec śledziony opj. . 
, ra się o więzadło przeponowa-okrężnicze(ligmentum pąyą, nieocolicum), rozpięte między przeponą a zgięciem lewym okrężnteęW więzadle przeponowa-śledzionowym leży odcinek końcowy ogojątrzustki oraz nerwy i naczynia śledzionowe. 
Więzadłu temu zawdztą, czają ruchomość śledziona oraz twory nim objęte. 
Niejednokrotnie py. 
wierzchnia nerkowa śledziony i więzadło przeponowa-śledzionoęązlepiają się z otrzewną ścienną pokrywającą nerkę, a wtedy śledzioną zrasta się z nerką i w znacznym stopniu traci ruchomość. 
W więzadwżołądkowa-przeponowym biegną naczynia żołądkowe krótkie a w więzadle żołądkowa-śledzionowym naczynia żołądkowa-sieciowe lewe:i jedne, i drugie są odgałęzieniami naczyń śledzionowych. 
Część główna torby sieciowej ku dołowi od krzywizny większej żołądka przechodzi w zachyłek dolny(p. dalej)położony w obrębie sieci większej. 
Sieć większa(omentum mqjus)jak fartuszek zwisa ku dołowi od krzywizny większej żołądka, przykrywając od przodu okrężnicę poprzeczną i pętle jelita cienkiego. 
Stanowi ona spłaszczony worek otwarty ku górze:ściana przednia worka swymi wolnymi brzegami, prawym, lewym i dolnym, przechodzi w ścianę tylną. 
Dobrze rozwinięta sieć większa sięga aż do spojenia łonowego oraz do wysokości prawego i lewego więzadła pachwinowego, a nawet może schodzić do miednicy mniejszej. 
Często stanowi ona zawartość przepukliny pachwinowej. 
Na ogół jednak położenie sieci jest bardzo różne. 
Czasami pętle jelitowe na znacznej przestrzeni nie są pokryte siecią:szczególnie często zbiega się ona w okolicy śledziony:czasami nie zstępuje poniżej okrężnicy poprzecznej, gdy ta uwypukla się ku dołowi. 
Fałdy sieci mogą zrastać się z sobą lub też pozostają wolne, a wtedy u młodych osób sieć daje się rozciągnąć aż do spojenia łonowego:u starszych ludzi rozciągliwość jest zmniejszona. 
Procesy chorobowe(np. gruźlica)mogą spowodować zgrubienie i kurczenie się sieci. 
Pierwotnie sieć większa składa się z czterech blaszek surowiczych, z których obie przednie wytwarzające ścianę przednią sieci większej, a obie tylne stanowiące jej ścianę tylną zlepiają się z sobą(ryc. 
136). 
Obie przednie blaszki wzdłuż krzywizny większej żołądka przechodzą w błonę surowiczą przedniej i tylnej ściany żołądka:obie blaszki tylne, wstępujące ku górze, przylegają do górnego obwodu okrężnicy poprzecznej(do taśmy sieciowej), a wyżej do blaszki górnej krezki okrężnicy poprzecznej, z którymi się zlepiają. 
Tym samym u dorosłego nasada tylnej ściany sieci większej odpowiada nasadzie krezki okrężnicy poprzecznej Z powodu wyżej opisanego zlepienia górny obwód okrężnicy poprzecznej i górna powierzchnia jej krezki tworzą część dolną tylnej ściany torby sieciowej(ryc, l 36). 
Zachyłek dolny torby sieciowej(recessus interior ome@tdlis)sięga pierwotnie do samego dna sieci większej:łuz jednak po urodzeniu w większości przypadków zaczyna on stopniowo zanikać wskutek zrośnięcia się obu ograniczających go warstw wewnętrznych otrzewnej. 
Zazwyczaj zrośnięcie to postępuje od dołu aż do okrężnicy poprzecznej, zachyłek dolny zanika, a sieć większa począwszy od tego miejsca w górę wytwarza niezróżnicowaną, poprzecznie ustawion 4. 
	184. 
Rozszczepiając od ąygj grezkę okrężnicy poprzecznej w jednym z jej pól nie zawierających naczyń, dostaąwgysię w o*r**4 o 66 sieciowej Tę metodą posługuje się chirurg w celu połączeyją(li jelita cienkiego z tylną ścianą żołądka(gdstroenterostomia retrocolica). 
Jeżeli yQ-emy połączyć prze 4 oJ 4*cianę żołądka z jelitem cienkim(gdstroenterostomia anrecohąjto musimy je o 4 przodu przeciągnąć nad okrężnicą poprzeczną, rozszerzając sieć ęrflaszkach sieci większej przebiegają rozgałęzienia naczyń krwionośnych i liczne jjyezynia chłonne. 
Wzdłuż naczyń układają się zraziki tkanki tłuszczowej i małe, okrąQęeskupiska tkanki limfatycznej o szarobiaławym zabarwieniu, tzw. p I a m k i mi ej-zge(fr, :tAches laiteuses, s. łój:są to ogniska wytwarzania limfocytów(p. dalejj. 
g asób chudych delikatna, przeświecająca tkanka sieci większej ma liczne małe oczka, ęgął też pochodzi jej nazwa. 
U osób otyłych skupienia tkanki tłuszczowej zlewają się z gobą w jednolitą masę tłuszczową, w Wniku czego sieć większa osiąga bardzo znaczną grubość. 
Na zwłokach przez otwór sieciowy można nadąć powietrzem torbę sieciową:niekiedy powietrze może sięgać bliżej lub dalej ku dołowi w obręb sieci większej. 
Nadmuchując torbę sieciową przekonujemy się, że ta szczelinowata przestrzeń jest rzeczywistą obszerDĘ jRlOĘ. 
	Krezka grzbietowa cewy żołądkowa-jelitowej. 
Po ukończonym rozwoju cewa żołądkowa-jelitowa, położona pierwotnie wewnptrzotrzewnowo, na znacznej przestrzeni swego przebiegu traci to położenie. 
Jak opisaliśmy wyżej:1)dwunastnica z wyjątkiem części górnej, 2)okrężnica wstępująca i 3)okrężnica zstępująca zwykle tracą swe krezki i wtórnie zdobywają położenie zaotrzewnowe. 
Wraz z tymi zmianami pozostałe wewnątrzotrzewnowo położone odcinki cewy jelitowej uzyskują nową nasadę krezki:1)jelito cienkie(czcze i kręte)jest*awieszone na długiej krezce, której nasada biegnie skośnie z góry ku Petowi i na prawo, 2)okrężnica poprzeczna zachowuje krezkę, która Wlawia się poprzecznie i poprzecznie przyczepia się do tylnej ściany e(zucha wzdłuż przedniego brzegu trzustki:wreszcie nowy przyczep 88 Kuje również 3)krezka okrężnicy esowatej. 
Jelito ślepe, choć przeWBżniecałkowicie powleczone otrzewną, i odbytnica, pokryta częścio?
9 otrzewną na swej powierzchni przedniej i bocznej, nie mają krezki W dalej). 
ł 99 względem rozwoju krezka grzbietowa wykazuje jednak wielką zmienność osobĘ 94 Często zdarzają się odchylenia od stanu prawidłowego. 
Krezka grzbietowa doroŻ 89, o czym wspominaliśmy poprzednio, może mieć cechy, które stale spotykamy ł 869 p*zejściowe etapy rozwoju. 
Są to objawy powstrzymania rozwoju, które powstają. 
Ś@@krezki i części jelita z otrzewną ścienną tylnej ściany brzucha. 
Przykładem tego 9890 stosunków może być zachowanie się mniej lub bardziej krótkiej krezki okrężnicy?
'9 P 8 jęcej czy zstępującej. 
Najdalej posuniętą postacią zmian rozwojowych jest zacho??
9 Pe się nieprzerwanej, ciągłej krezki grzbietowej. 
	I R 5. 


	Podział jamy otrzewnej. 
Wielkę przestrzeń o@ęl 4 Wołkiem ołyęęnet możemy podzielić z dwu punktów widzenia:rozwojowegą j ągraficznego. 
Ra podstawie stosunków rozwojowych odróżniamy ąy. 
ś c twą j arnę o tr z ewne j(cdai(ds peritone(Os jroprid s. mqjŃ-+j fwielki zachyłek-torbę siecioW 4(OOs@omentmtycmntds peritonedlis mmorS. 
Obie te części łączą się z sobą ją r em sieciowym(forumen omendale s. epiploicumą. 
Podział topograficzny jamy otrzewnej powodują oba wielkie zhą-nią otrzewnej, które umocowują jelita do tylnej ściany jamy brzuszJednym z nich jest krezka okrężnicy poprzecznej, która wraz z ąnieą poprzeczną dzieli właściwą jamę otrzewnej na piętro ją(brzuch gruczołowy:s. 160)i na piętro dolne(brzuch jelitowyj, D(ąfałdemjest krezka jelita cienkiego, której nasada biegnie skąz góry ku dołowi i na prawo, dzieląc pięlro dolne na części prą i lewą. 
Jako dalszą część właściwej jamy otrzewnej możemy odro jamę otrzewnej miednicy(cdtitds peritonedlis peltis), położoną po kresy granicznej miednicy. 
Wszystkie te trzy części szeroko łączą się z sobą. 
Położenie wątroby w górnym pi worka otrzewnej, a okrężnicy wstępującej i zstępującej w piętrze dolnym stwarzają sze możliwości podziału właściwej jamy otrzewnej na mniejsze części. 
Dla opisu tą graficznego trzew jamy brzusznej podział ten nie ma większej wartości. 
Z punktu wima praktycznego jednak może mieć znaczenie, czy jakiś proces chorobowy jest umieją wiary powyżej, czy poniżej krezki okrężnicy poprzecznej, z prawej czy z lewej stkrezki jelita cienkiego, przyśrodkowo czy też bocznic od okrężnicy wstępującej lub pojącej itp. 
Więzadło sierpowate dzieli brzuch gruczołowy na część prawą(torba wą bowa, bursa hepctica S i lewą(torba przedżołądkowa, bursa pregastricdS. 
	Zachyłki otrzewnowe Rozwój krezek i ich przytwierdzenie do tylnej ściany brzucha, również przytwierdzenie do niej niektórych odcinków jelita twa w niektórych miejscach ślepo kończące się, kieszonkowate wgłębię otrzewnej, bardzo zmiennej wielkości i głębokości:są to tzw. z a eh ki o 1 r z ewn o w e(recessus peritonemes). 
Zachyłki te zazwyczaj o niczone sierpowatymi fałdami otrzewnej powinny być dobrze znane karzowi, ponieważ w niektóre z nich mogą czasem wnikać pętle ieĄi więznąć w nich. 
Powstają wtedy prz ep u ki iny w ewn ętrzne Jpołożenie jest ukryte i dlatego są one znacznie trudniejsze do roP 8 nania od przepuklin zewnętrznych, np. pachwinowych czy udo?
Zachyłki w okolicy dwunastnicy. 
W okolicy części wstępującej 9 nastnicy i zgięcia dwunastnicza-czczego mogą powstawać za@+różnego typu, bardzo zmienne i bardzo różnej wielkości. 
NajcWłwystępuje zachyłek dwunastniczy górny i dolny. 
a Zachyłek dwunastniczy górny(recessus duoden@8 perior)z punktu widzenia praktycznego jest najważniejszy. 
MoŻ 9 stepować oddzielnie, zwykle jednak łączy się z zachyłkiem dwuOBś I RR. 
	jamym. 
Jest on położony po stronie lewej od górnego odcinka-g-ą wstępującej dwunastnicy:otwór zachyłku skierowany ku dołowi)jęraniczony o 4 góry sierpowatym fałdem dwunastniczym yąynn(pOc@d(odendlis superiork lałd ten biegnie od zgięcia dwuyj(tezo-czczego W sUonę lewą do otrzewnej ściennej(przyrośniętej yęwęgek ten występuje mniej więcej w połowie przypadków, jego jwgć bywa różna. 
Jeżeli jest ąuży, to mogę czasem wpuklać się w niego pętle jelita cienkiego:j-zą one wtedy coraz bardziej otrzewną i wytwarzają przepuklinę ę:ętrzną(TreBza). 
W przypadkach krańcowych przepuklina ta że zawierać całe jelito czcze i kręte. 
%Zachyłek dwunastniczy dolny(recessus duodendlis mń%-występuje jeszcze częściej od poprzedniego(w trzech czwartych żypadków)i zwykle wspólnie z poprzednim:wówczas mają one jen owalny otwór. 
Głębokość zachyłku wynosi normalnie około 3 emozwała na wprowadzenie końca jednego lub dwóch palców:jest on łożony nieco niżej od poprzedniego, po stronie lewej od dolnego odkaczęści wstępującej dwunastnicy. 
Otwór zachyłku jest skierowany górze i ograniczony cienkim fałdem dwunastniiczynni dolm(piłce duodendlts mfemor\. 
Oprócz obu wymienionych, najczęściej występujących zachyłków zdarzają się jeszcze e, o mniejszym znaczeniu klinicznym. 
Wymienimy niektóre z nich. 
ć. 
Zachyłek przy dwunastniczy(recessus pcruduodendlis). 
Między obu wy wymienionymi zachyłkami dwunastniczymi, górnym i dolnym, otrzewna może czawpuklaćsię w stronę lewą od części wstępującej dwunastnicy, ku tyłowi od żyły łowej dolnej, wytwarzając niewielki zachyłek przydwunastniczy. 
Jest on ogranicza, 484 e@i otrzewnej(wica pcrdduodendhs), który może zawierać żyłę krezkową dolną ł z gałęzią wstępującą tętnicy okrężniczej lewej. 
U noworodków zdarza się on znacz 98:ściel niż u dorosłych(w Z'%j. 
Jeżeli zachyłek ten występuje jednocześnie z zachył 968 nastniczymgórnym i dolnym, tworzą one jeden wspólny, obszerny zachyłek. 
óóhyłek naddwunastniczy(recessus suprudaodenalis)albo zachył(ezki okrężnicy poprzecznej występuje(w ZO%)między obwodem górnym 9 ł+Bwunastniczo-czczego a nasadą krezki okrężnicy poprzecznej i jest skierowany 896 e, a jego otwór-ku dołowi i na lewo. 
Głębokość zachyłku wynosi około 3 cm. 
889 Dyłek za dwunastniczy(recessus reproduodenalis)jest największym ĘP@w tej okolicy. 
Jest on położony ku tyłowi od części wstępującej i części pozio 98 Was@icylub tylko do tyłu od pierwszej z nich:powstaje on rzadko i w tych przy 8698 łwrych części te nie zlepiają się z otrzewną tylnej ściany brzucha. 
Zachyłek ś 99 Y iesl do przodu od aorty, otworem swym skierowany ku dołowi i w stronę lew 49 B':bokość wynosi około 8-10 c@Ś 986(ki w okolicy jelita ślepego. 
W okolicy jelita ślepego występuje A zachyłków ryg lWlŚóhyłekkrętniczo-kątniczy górny(recessus ileocecdĘPeóor). 
Powyżej połączenia jelita cienkiego z jelitem grubyiu leży 8999 i niestałe występujący zachyłek krętniczo-kątniczy gony, . 
	lR 7. 


	silniej rozwinięty u dzieci niż u dorosłych:jest on ograniczony ej fąflem krętniczo-kątniczym górnyiu(4 c@ileocecgjy. 
perior), według NAP 1980 zwanMo Jał 4 e@kąlniczym nąani o wym(plicd cecdlis tdsculdris), ponieważ przebiegają w ntją yeowe gałązki naczyń krętniczo-okrężniczych zaopatrujących jejgąpe, pałd ten bardzo często jest słabo zaznaczony lub w ogóle nie ęąypule(wg Ciechanowskiego i Glińskiego'w MP%przypadków)ąQon od krezki jelita cienkiego i gubi się w dolnej części jelita ś(eęwytwarzając ścianę przednią zachyłku, którego otwór kieruje gdołowi i w stronę lewą. 
b. 
Zachyłek krętniiczo-kątniczy dolny(recessus ilejjemis interior), bardziej stały i głębszy od poprzedniego, położony ęponiżej końca jelita krętego, między nim a jelitem ślepym i wyrosijęjrobaczkowym. 
Jest on ograniczony od przodu fałdemi krętnież-kątniczym dolnym(piłce ileocecdlis interior')wypełniaj tkanką tłuszczową:fałd ten biegnie z przedniej ściany końcowego cinka jelita cienkiego do jelita ślepego i do przedniej powierzchni zeczki wyrostka robaczkowego. 
Zachyłek krętniczo-kątniczy dog otwiera się ku dołowi i w stronę lewą:czasem może w nim uwięznwyrostek robaczkowy. 
Oba zachyłki krętmczo-kątnicze są przeważnie niewielkimi tylko wgłębieniami ot wnet. 
W rzadkich przypadkach mogą one jednak być znacznie powiększone:mogą w nich wówczas mieścić pętle jelita cienkiego wytwarzając worki dla przepuklin wietrznych. 
c. 
Dół kątniczy lub zakątniczy(fossd cecmis s. retrocecmis**, położony ku łowi od jelita ślepego, jest bardzo zmienny pod względem wielkości i położenia, ku gór sięga niekiedy poza tylną ścianę okrężnicy wstępującej:może się w nim układać wyr stek robaczkowy. 
Dół ten po stronie bocznej jest ograniczony fałdem otrzewnej(pij cecdlisS, biegnącym od kątnicy do talerza kości biodrowej. 
d. 
Zachyłki z akątnicze(recessus retrocecdes). 
Jelito ślepe może w większlub mniejszym stopniu przyrastać do otrzewnej ściennej, a wówczas wytwarza się niekidy jeden lub kilka małych zachyłków zakątniczych, położonych po stronie prawej, nie zachodzących od tyłu do jelita ślepego. 
Zachyłki przyokrężnicze(recessus pcrucohcP)albo bruzdy prze okrężnicze(sulci pdrdcolici). 
Jeśli okrężnica wstępująca lub zslępuJ 4 niecałkowicie przyrasta do otrzewnej ściennej, to wzdłuż boczneZobwodu obu pionowych odcinków okrężnicy mogą występować na(wpuklenia otrzewnej podobne do zachyłków zakątniczych. 
Czasem, zwłaszcza po stronie prawej, taki większy zachyłek może być przy 88 wyłworzenia się przepukliny krezkowa-ściennej prawej(herma mesentericop@8 P 9 ł deartra). 
	'Ciechanowski i Gliński. 
Pamiętnik Zjazdu Chirurgów polskich, Wa@8 F 1911. 
Według NAP 1980 piłce ileocecdlis. 
'NAP 1980 nie odróżnia dołu i zachyłku zakątniczego, lecz mówi tylko o z 8 P'ćŻPŚ za kątni czym. 
	I RR. 
W okolicy tej tworzą się nają*eza*hy*ki***ehyłek międzyesowaty(recessus intersignoideus:ryc. 
ąy jjiejscu, gdzie nasada krezki okrężnicy esowatej krzyżuje lewy Ęąęód, bardzo częslo olrzewna krezki nie zrasta się z otrzewną j, ą powstaje wtedy małe, lejkowate wpuklenie-zachyłek mięąjwaty, dłu 2 PŚs. 
	Galon sigmoideum. 
	Mesocolon sigmoideum. 
	-Recessus intersigmoideus. 
	Ryć. 
	142. Zachyłek międzyesowaty. 
	Widok od przodu. 
	óółle jego wielkość z trudem tylko pozwala na wprowadzenie do niego opuszki palie 9@akzaznacza się wyraźnie, jeżeli odciągniemy ku górze pętlę okrężnicy esowatej. 
***eK@iędzyesowaty rzadziej od innych wpukleń wewnątrzotrzewnowych jest miejóówarzaniasię przepuklin. 
Jego znaczenie ma głównie charakter topograficzny?
BFRĘ na tym, że w tym właśnie miejscu lewy moczowód wstępuje do mielnicy 48 ej wytwarzając niewielki fałdzik. 
Zachyłek międzyesowaty jest więc punktem P+Ęl 6 m, który może służyć do łatwego wyszukania poprzez otrzewną lewego moodu. 
S FBshyłek biodrowa-podpowięziowy(recessus iliacosubńscial(s), opiĘPFe*Biesiadeckiego, wytwarza się bardzo rzadko:występuje on w pobliżu poprze?89 ł po obu jego stronach. 
Jest to kieszonkowate wpuklenie otrzewnej położone@OęP 989 ęzl 4 biodrową a mięsniem lędźwiowym większym lub też między nim a mięPłł 99 ŻWowym mniejszym, jeżeli ostatni nieściśle przylega do swego podłoża Ę 8 Ń 683 w górnej części jamy otrzewnej. 
Powyżej lewego płata wątroby więzadło 1:99+9 lewe może wtórnie zrastać się z otrzewną i wytwarzać kieszonkę, z a choi es pFPponowy(recessus subphrenicus), czyli zachyłek przeponowa-w 4?
PYY Oóecessus phrenicohepaticus S, położony między przeponą a wątrobą. 
Zashy?
%P 8 że leżeć do przodu lub do tyłu od więzadła trójkątnego lewego. 
8 Yś@e torba sieciowa rązenn ze swymi trzema wypustkami może uchodzić za je 4 en i zachyłek otrzewnej. 
	i RO. 


	Niektórzy(m. in. NAP 1980)wyróżniają tylko zachyłki podprzeponowe(recessjąsubphrenici):są to wypustki otrzewnej po prawej i lewej stronie więzadła sierpowateęąograniczone od tyłu i góry przez więzadło wieńcowe wątroby. 
Nie opisują zachyłku ęę, biegającego do tyłu od więzadła trójkątnego lewego. 
W zachyłkach tych mogą pows(ą, wać ropnie przedprzeponowe. 
	Otrzewna jest zbudowana podobnie do innych błon surowiczych(tunicae serosae). 
	Składa się z dwóch warstw. 
Wolna powierzchnia otrzewnej jest wysłana pojedynczą warstwą płaskich komórek nabłonkowych pochodzenia mezodermalnegą(mesothehum), które swymi brzegami silnie łączą się z sobą. 
Nabłonek spoczywa rąwarstwie tkanki łącznej włóknistej, która jest wyposażona w liczne włókna sprężyste łączące się z sobą w sieci. 
W niektórych fałdach otrzewnej znajdują się wiązki warstwy mięśniowej gładkiej, gdzieniegdzie nawet obfite, jak np. w więzadle szerokim macicy. 
Pod otrzewną znajduje się warstwa tkanki łącznej, tzw. utkanie po dsurowicze(felc subserosd), która łączy otrzewną ze ścianami jamy brzusznej czy też z odpowiednimi narządami. 
Pod otrzewną wielu narządów jest ona nader słabo rozwinięta:w niektórych miejscach stanowi ją zbita, w innych wiotka tkanka łączna, często zawierająca bogate skupienia tłuszczu. 
Utkanie podsurowicze luźno łączy otrzewną ścienną z powięzią poprzeczną brzucha(z wyjątkiem okolicy pępkowej), ściśle natomiast z powięzią wyściełającąpowierzchnię dolną przepony. 
Również otrzewna trzewna na ogół luźno łączy się z podłożem z wyjątkiem niektórych narządów:zrasta się ona silnie np. z torebką wątroby czy śledziony, od których z trudem daje się oddzielić. 
Grubość otrzewnej ściennej, zbudowanej na ogół podobnie do otrzewnej trzewnej, wynosi około 100-130 am:otrzewna trzewna jest znacznie ciensza, ma ona około połowy grubości otrzewnej ściennej:również tkanka podsurowicza otrzewnej trzewnej jest na ogół znacznie słabiej rozwinięta. 
W krezce między obu blaszkami otrzewnej znajduje się warstwa tkanki łącznej, wewnątrz której przebiegają naczynia i nerwy. 
Otrzewna człowieka zdrowego nawet po śmierci jest gładka oraz lśniąca i tak dalece przezroczysta, że zwykle widoczne jest zabarwienie narządu, który pokrywa. 
Po przebytychchorobach otrzewna może utracić przezroczystość, połysk i gładkość. 
Jest ona rozciągliwa i sprężysta, tak że nie przerywa się nawet przy silnym rozciąganiu się ścian brzucha. 
W warunkach normalnych otrzewna wytwarza nieznaczną ilość płynu surowiczego. 
Płyn ten zwilża narządy, krezki i otrzewną ścienną, dzięki czemu bez tarcia mogą się przesuwać jedne w stosunku do drugich. 
W stanach chorobowych ilość wydzielanego płynu może być bardzo znacznie zwiększona(puchlina brzuszna, dscites). 
Jednocześnie otrzewna może wchłaniać wielkie ilości płynów i przeprowadzać je do naczyń chłonnych:te właściwości otrzewnej są wykorzystywane przy tzw. dializie otrzewnej. 
Gdy nabłonek pokrywający powierzchnię dwóch przylegających do siebie narządów zostanie uszkodzony czy to mechanicznie(np. przez uderzenie, rozcięcie, przebicie), czy chemicznie(np. jadem bakteryjnym), wówczas mogą wytwarzać się zrosty przylegających do siebie powierzchni. 
	1 YZY. 
	BUDOWA OTRZEWNEJ. 
	IIACZYNIA I NERWY OTRZEWNEJ. 
	Tętnice. 
Otrzewna ścienna jest odżywiana przez gałęzie pochodzące z tętnic zaopatrujących ściany brzucha i ściany miednicy:otrzewna trzewna przez gałęzie oplatające dany narząd. 
W tkance podsurowiczej tętnice tworzą sieć podsurowiczą, widoczną gołym okiem:od sieci tej małe naczynka dochodzą do błony surowiczej, gdzie powstaje drobna właściwa sieć tętnicza. 
Żyły zstępują do tkanki podsurowiczej i łącząc się z sobą uchodzą do większych pni żylnych przebiegających w tej warstwie. 
	ęjezynia chłonne znajdują się zarówno w utkaniu podsurowiczynn, jak i we właściwej*e s*o*cze*. 
gwwy otrzewnej ściennej pochodzą z dolnych nn, międzyżebrowych(VII-XII)oraz ą biodrowa-poOwzusznego(Thj, la)i n. biodrowa-pachwinowego(La)splotu lędżąąjwego. 
Otrzewna przepony jest zaopatrzona przez gałązki końcowe n. przeponowego g, )splotu szyjnego. 
Otrzewną trzewną i krezki zaopatrują nerwy trzew. 
głrzewna ścienna jest wrażliwa na ból pod wpływem bodźców mechanicznych(np. ąyjęgu):bodźce te nie wywołują podobnych wrażeń, jeśli chodzi o otrzewną trzewną(lub ąjęządy, które pokrywa)i krezkę. 
Tak np. przecinanie wątroby, żołądka czy jelit nie yęęołuje bólu(pewne zmiany w ścianie jelita, jak np. w zatruciu ołowiem, wrzody itd. . . ągczuwane). 
Natomiast trzewa czy otrzewna trzewna, tak sanno jak krezki, są wrażliąęna rozciąganie, które napina sploty nerwowe w ścianie narządów czy też nerwy w krezce. 
Sieć większa jest niewrażliwa. 
	ZNACZKNIE OTRZEWNEJ. 
	Gładka i wilgotna powierzchnia otrzewnej ułatwia ślizganie się narządów wewnątrz wtrzewnowych. 
Znaczenie tej wielkiej jamy występuje z całą wyrazistością wówczas gdy z powodu zrostów ta szczelinowata przestrzeń częściowo zanika. 
Wtedy ruchy jelit nąpinając zrosty wywołują tak silne bóle, że nieraz zachodzi potrzeba usunięcia zrostów drogą zabiegu chirurgicznego. 
Jeżeli jednak nie udaje się przykryć otrzewną powierzchni rany(perytonizacja), to występują nowe zrosty:nabłonek bowiem odgrywa tu główną rolę, gdyż chroni przed zrostami i zachowanie go jest warunkiem zapobiegnie ma nowym zrostom. 
Dlatego też po operacjach brzusznych chirurg starannie zeszywa otrzewną. 
Cała powierzchnia otrzewnej wynosi około 2 m', równa się więc mniej więcej całej powierzchni ciała i szczególnie w patoilogii odgrywa wielką rolę. 
Ostrożne obchodzenie się z otrzewną wynika z obawy przedostawania się zarazków, które mogą powodować zapalenie otrzewnej(peritonitis)groźne, ponieważ w tej wielkiej jamie może się ono znacznie łatwiej szerzyć niż gdzie indziej i z tej wielkiej wchłaniającej powierzchni organizm może być zakażony. 
Drobnoustroje mogą przedostawać się do jamy otrzewnej z zewnątrz przez rany, które uszkadzają otrzewną, lub od wewnątrz wskutek choroby narządów położonych wewnątrz jamy brzusznej, wreszcie drogą naczyń chłonnych. 
Nabłonek ma zdolność ochronną w zakażeniach otrzewnej. 
Nie jest z całą pewnością stwierdzone, czy między komórkami nabłonka występują małe otworki(stomdtc). 
Wiemy natomiast, że nabłonek otrzewnej z wielką szybkością wchłania ciała obce i w ciągu kiltu minut znajdują się one już w naczyniach'chłonnych i przez przeponę mogą się dostawać do węzłów chłonnych śródpiersia. 
Wszelkie reakcje komórkowe najszybciej i najintensywniej odbywają się w sieci więk*zej, która poza tym jest narządem chłonnym:pod wpływem odpowiednich bodźców*sieci większej wywędrowują limfocyty wytwarzane w plamkach mlecznych, o których Wspominaliśmy wyżej. 
Sieć większa przyczynia się również do ograniczenia przcesówBBpalrych, wytwarzając jak gdyby torebkę dokoła ogniska zapalenia. 
Znajdujemy ją łez często w ich otoczeniu, ponieważ w miejscach tych pętle jelita są nieruchome, a są Blednie pętle wskutek ruchów perystaltycznych stopniowo przesuwają sieć do ogniska ZRDHęrjgBiec większa, która ogromnie zwiększa powierzchnię surowiczą otrzewnej, zawiera Wókle mniejsze lub większe ilości komórek tłuszczowych. 
Skupienia tłuszczu mogą być 9@4 zo znaczne, tak że nieraz przenikają całą sieć większą. 
Sieć większa ma również Baczenie mechaniczne, ponieważ przylega ściśle do jelit i do ściany brzucha, przytrzyPBjetrzewa w ich właściwym położeniu, nawet gdy jama brzuszna jest otwarta. 
Dowo 94 Jego doświadczenia na zwierzętach. 
Należy przypuszczać, że u człowieka przy zamWWlejjamie brzusznej sieć większa zapobiega przesuwaniu się pętli jelitowych nad 9 ł 8 ężnicę poprzeczną do górnej części jamy otrzewnej czy nawet do torby sieciowej, 24 zie mogłyby uwięznąć. 
	131. 


	Kształt jamy brzusznej. 
Jama brzuszna, której granice były omówione w t. 1, ogrąją, czona jest dwoma pierścieniami kostnymi złączonymi z kręgosłupem. 
Pierścień goję utworzony przez dolny otwór klatki piersiowej, jest ruchomy, pierścień dolny, czyli ratą, lnica, jest nieruchomy. 
Między tymi częściami kostnymi rozpięte są mięśnie i ich szeęj, kle rozcięgna. 
Kształt jamy brzusznej w znacznym stopniu jest uwarunkowany wieją. 
, ścią i budową tych poszczególnych składników. 
U noworodka miednica jest bardzo mała i wielki brzuch jak gdyby wypływa za swej kostnej ranny(t. 
D:pęcherz moczowy unosi się wysoko nad spojeniem łonowyą(pępek jest położony nisko. 
Stosunkowo duży otwór dolny klatki piersiowej jest wyskle. 
piony nad wielką wątrobą. 
W porównaniu z dorosłym część górna jamy brzusznej poły. 
żona nad pępkiem jest niezmiernie rozrośnięta, w przeciwieństwie do niedorozwiniętej części dolnej. 
W późnym wieku dolny otwór klatki piersiowej jest stosunkowo mniejszy, kry. 
gosłup się skraca, działanie ssące płuc zmniejsza się, powłoki brzuszne się rozluźniają trzewa jamy brzusznej opuszczają się ku dołowi. 
Zaznaczają się również wyraźne różnice płciowe i konstytucjonalne. 
U kobiety klatka piersiowa jest wąska, miednica szeroka, część górna brzuchąstosunkowo wąska. 
U me z c żyzny na ogół występują stosunki odwrotne. 
U lep foso mika brzuch jest wąski, wydłużony, bardziej płaski, kąt podmostkowymały w przeciwieństwie do pyknika z dużym, szerokim i głębokim brzuchem oraz rozwartym kątem podmostkowym(t. 
I). 
Niektóre sprawy chorobowe, jak np. puchlina brzuszna, stałe wzdęcie brzucha wskutek silnego skupienia gazów w jelitach(meteorismus), wielkie guzy itd. , mogą stwarzać obraz zbliżony do pykniczego kształtu brzucha. 
Silne wychudnięcie organizmu zbliża formę brzucha do budowy leptosomicznej:zmniejsza się brzuch, jak również kąt podmostkowy, ściany boczne klatki piersiowej opadają, zbliżając się do siebie, przy czym otwór dolny klatki piersiowej staje się węższy. 
Zmniejszenie się górnej części brzucha, połączone z obniżeniem przepony, może również występować w związku z rozluźnieniem mięśni brzucha i wtedy trzewa opadają do jego części dolnej. 
Ruchy narządów. 
Dla mechaniki ruchów trzew jamy brzusznej duże znaczenie ma gazoszczelne(hermetyczne)zamknięcie jamy otrzewnej, przy czym między pętlami jelitowymi pozostaje tylko włosowata szczelina. 
W warunkach prawidłowych nie może się ona powiększać i przesunięcie się jakiegoś narządu wywołuje jednoczesny ruch drugiego(horror oceni):nie może więc nastąpić odosobniona zmiana kształtu narządu lub jego położenia. 
Jeżeli żołądek opróżnia się, odpowiednia część jelit musi unieść się ku górze, żeby zająć zwolnione miejsce:jeżeli części jelit wnikają do worka przepuklinowego, to narządy ruchome jamy brzusznej odpowiednio się przesuwają. 
Po oddaniu stolca cała objętość jelit zmniejsza się, mięśnie brzucha niezależnie od naszej woli skracają się, żeby zachować styczność z zawartością brzucha. 
Jeżeli wypełnienie jelit zwiększa się, np. po spożyciu pokarmu, napięcie powłok brzusznych nie wzrasta, lecz mięśnie odpowiednio rozciągają się i ciśnienie wewnątrz brzucha nie ulega zmianie. 
W ruchach tych bierze również udział przepona, drogą nerwową sprzężona z mięsniami brzucha. 
Jeżeli ten mechanizm regulacyjny zawodzi(gdy powłoki brzuszne są rozluźnione czy to w późniejszym wieku, czy też np. wskutek powtarzającej się ciąży), to pod wpływem siły ciężkości następuje opadniecie trzew(enteroptosis). 
Umocowanie narządów. 
Z czynników, które powodują umocowanie trzew w ich właściwym położeniu w jamie brzusznej, wymienimy najważniejsze. 
Jednym z nich są w i ęza dla, na których narządy są zawieszone, drugim-ś c i a ny j a my br z u s z n e j, które podtrzymują trzewa i na których one ciążą:trzecim wreszcie jest napięcie płucne, wywołane sprężystością tkanki płucnej, które dźwiga narządy górnej części brzucha. 
Wskutek tego napięcia ciśnienie pod przeponą jest najprawdopodobniej ujemne, to znaczy mniejsze od atmosferycznego. 
Siła tego podprzeponowego ssania podczas wydechu została obliczona na 2 kg. 
O tę wielkość zmniejsza się masa trzew jamy brzusznej. 
W pionowej postawie ciała ciśnienie wzrasta ku dołowi i w miednicy mniejszej przypu. 
	I 09. 
	STATYKA I DYNAMIKA JAMY BRZUSZNEJ. 
	ą-ąlnie jest ono tuż 4 odaJ@e, shoć ciężar, klóĘy dźwiga dno miednicy, jest zapewne, jąiaczny Vężat Ten wzrasta, gdy napięcie płucne i napięcie powłok brzusznych się z*e*szą*ę poziomym położeniu ciała na plecach przepona ustawia się wyżej wskutek zmieniow(warunków slaycznych. 
W położeniu tym ucisk lrzew na tylną ścianę brzucha nie, :(jże być ie 4 OaK znaczny, ponieważ w przeciwnym razie przebiegające tu żyły byłyby ą%-gane, w dolnej części brzucha warstwa trzew położona do przodu od kręgosłupa pod y j względem nie odgrywa większej roli, w górnej zaś'części, gdzie leży ciężka wątroba, jj-pięcie płucne zmniejsza ucisk na tylną ścianę brzucha. 
y przytwierdzeniu narządów do ścian jamy brzusznej mają również pewne znaczenie ąąwządła, krezki itd. 
W górnej części jamy brzusznej, gdzie działa ssanie podprzeponowe, w-ęmiki te nie odgrywają jednak głównej roli. 
Przytwierdzenie np. wątroby zapobiega ąjąjęszym przesunięciom bocznym, natomiast nie ma dominującego znaczenia w umocoąągiujej położenia. 
Trzustka i większa część dwunaslnicy uzyskują wtórne pokrycie jyęzewnej i dzięki Iemu są silnie przytwierdzone do ściany brzucha. 
Krezka jelita eienjjegojak lejcami ogranicza ruchomość pętli jelitowych. 
W przypadkach opadnięciag-zew więzadła nie przedłużaJ 4 się, lub też przedłużają się tylko bardzo nieznacznie, naąąiastzsuwają się ku dołowi ich nasady. 
Więzadła więc nie tyle przytwierdzają narząąygo ściany brzucha, ile przyczyniają się do ich właściwego położenia i ograniczenia ruchów. 
Oprócz wymienionych czynników umocowujących trzewa również pewną rolę odgrywąprzyleganie(ddhdesio), np. w wątrobie, która przylega do przepony swą gładką zwilżoną częścią powierzchni przeponowej. 
przewa jamy brzusznej, jak zaznaczaliśmy niejednokrotnie, ulegają zmianom kształtu i położenia w zależności od stanu wypełnienia, postawy ciała i stopnia przytwierdzenia do tylnej ściany brzucha. 
Wszystkie one jednak, jak to widzimy na obrazach rentgenowskich, są przesuwalne, nawet narządy silnie przytwierdzone. 
	STRESZCZENIE. 
	Odróżniamy otrzewną ścienną(peritoneum pdrietale)i otrzewną trzewną(peritoneum mscerde), połączone krezkami. 
Nlarząd wewnątrz otrzewnowy jest całkowicie objęty otrzewną, narząd zewnątrz otrzewnowy(zaotrzewnowylub przedotrzewnowy)częściowo tylko jest powleczony otrzewną. 
Po ukończeniu rozwoju zachowuje się krezka:żołądka, jelita cienkiego(czczego i krętego), okrężnicy poprzecznej i esowatej. 
W krezce brzusznej rozwija się wątroba, która dzieli ją na Więzadło sierpowate wątroby Otg, yqlcyorwe)i na sieć mniejszą(omen Om minus). 
Część górna sieci mniejszej tworzy więzadło wątrobowa-żołądłowe(lig, hepnogastricum), w części dolnej-więzadle wątrobowa-dwunaBJniczym(lig, hepmoduodende)-leżą przewód żółciowy wspólny, tętni 9 a wątrobowa właściwa i żyła wrotna. 
Pod wolnym brzegiem sieci mmiejBejznajduje się otwór sieciowy(formen epiploicum), który prowadzi do forto sieciowej(bursa omentdis). 
Część dolna krezki grzbietowej żołądka wypukła się 89 dołowi i wytwarza sieć większą(onentum majus). 
Zrasta się ona z okrężnicą P 9(rzeczną i to połączenie krzywizny większej żołądka z okrężnicą poprzeczną tworzy BJęzadło żołądkowa-okrężnicze(lig, gdstrocolicum). 
W krezce grzbietowej śP 84 dka rozwijają się śledziona i trzustka. 
Trzustka wtórnie przylega do tylnej ściany P(ucha i uzyskuje położenie zaotrzewnowe. 
Śledziona zachowuje swe wewnątrzotrzewPPWepołożenie i tę część krezki grzbietowej żołądka, w której powstaje, dzieli na wi ę 684 la. 
przeponowa-śledzionowe(lig, phrenicosplenicus)i żołądkowa-śle 98(onowe(lig, gdstrosplenicum), ograniczając zachyłek śledzion owy(recessusP(emcus)torby sieciowej. 
Wadka i wilgotna powierzchnia otrzewnej ułatwia ruchy jelit. 
Nabłonek wyścielą jącyPWzewną, a zwłaszcza nabłonek sieci większej wraz z jej plamkami mlecznymi, ma zdolPBóć bardzo szybkiego wchłaniania ciał obcych, stanowi więc ochronę przeciw zapale. 
	1 O ćX. 


	mu otrzewnej. 
Jeżeli nabłonek otrzewnej jest uszkodzony, to dalszą ochroną jest raję, ność zlepiania się otrzewnej(zrosty), wskutek czego ognisko zapalenia jest ograniczoąąJama otrzewnej jest hermetycznie zamknięta i żadna część jej zawartości nie mąęązmienić położenia bez przesunięcia się innych części(horror t@c@). 
Narządy jamy brzu, sznej są umocowane w swym położeniu przez:napięcie płucne, napięcie powłok brzuąz. 
nych, więzadła oraz zapewne również przez przyleganie(adhdesio). 
Pomimo swego unją. 
eowania są one wraz z więzadłami w znacznym stopniu przesuwalne. 
W górnej ezęgej brzucha ciśnienie jest przypuszczalnie ujemne. 
	ŻOŁĄDEK Żołądek jest najobszerniejszą częścią przewodu pokarmowego, łączącą się z końcem przełyku i początkiem jelita cienkiego. 
Jest on położony w podżebrzu lewym i nadpępczu. 
Tylko małe pole jego ściany przedniej między lewym łukiem żebrowym, wątrobą a okrężnicą poprzeczną przylega bezpośrednio do przedniej ściany brzucha. 
Kształt żołądka jest niesłychanie zmienny. 
Na zwłokach, wskutek wypełniających go gazów gnilnych i zaniku napięcia mięśni, żołądek przybiera często kształt workowaty, silniej wypuklony w stronę lewą i ku górze, a zwężający się w stronę prawą i ku dołowi. 
Kształt żywego, pracującego żołądka oddaje nam dopiero "cień", jaki otrzymujemy na ekranie rentgenowskim po wypełnieniu żołądka środkiem cieniującym. 
W postawie pionowej ciała średnio wypełniony żołądek przybiera kształt haka, w którym odróżniamy dłuższe ramię zstępujące i krótsze ramię wstępujące. 
Obie te części mają różne znaczenie czynnościowe i są też różnie zbudowane. 
Część zstępująca(pers digestoridć)służy głównie do mieszania treści z sokiem żołądkowym(succus gdstricusS, a część wstępująca(pers egestoriP)-głównie do opróżniania żołądka. 
	STOSUNKI OGÓLNE Części żołądka Na żołądku(gdster, rentricuhs:ryć, 143)odróżniamy dwie ściany:ścianę przednią(pdries mterior), skierowaną jednocześnie nieco ku górze, i ś ci an ę tylną(pmes posterior), skierowaną jednocześnie nieco ku dołowi. 
Obie ściany przechodzą jedna w drugą wzdłuż swych bocznych brzegów, które noszą nazwę krzywizny większej żołądka(cuncturc gcstried major')i krzywizny mniejszej żołądka(cunmura gcstried mmorŚ. 
Pierwsza, skierowana w stronę lewą i do przodu w kierunku łuku żebrowego, jest wypukła i znacznie dłuższa od krzywizny mniejszej, wklęsłej i skierowanej w stronę praw 4 i ku tyłowi w kierunku kręgosłupa. 
	?curuaturd oentrieuli major, ?curoaturc o entricauli minor. 
	i O zł. 
	pj-zejście przełyku w żołądek leży u górnego końca krzywizny mniejąjponiżej najwyższego punktu żołądka. 
Miejsce połączenia, czyli yję-or poez 4 Uowy żołądka, nosi nazwę ujścia wpustowego jągum c@4@c@)lub wpustu(curdid). 
Prawy obwód przełyku galą łukowa(4 przechodzi w krzywiznę mniejszą. 
Po stronie lewej j-zejście przełyku w żołądek wytwarza dość głębokie w c i ę c i e w p u', ją w e(mcisurd ccrdiccc). 
Wcięcie to od strony lewej ograniczone jest ęwpo kończącym się workowatym wypukleniem, zwanym dn e nn z oyąąk a(ńndus s. fomia tentriculdris):jest to najwyższa część żołądka:tworzy ona jego biegun górny. 
	lncisura cardiaca. 
	Ryc. 
	143. 
	8 sophagus. 
	Fars cardiaca. 
	Curvatura verdoculi minor Przyczep otrzewnej lncisura anguladsFars sup, duodeni Py/czas. 
	Fars pylorica. 
	corpus u entriculdre. 
	-Fundus ventriculi. 
	-paries anlerior. 
	Corpus ventriculi. 
	O urvaturayenticuli major-Przyczep otrzewnej. 
	ształt żołądka na zwłokach. 
	Widok od góry i z przodu. 
	Na wewnętrznej powierzchni żołądka wcięcie wpustowe wytwarza niewielki fałd(pli@c@rdidccS, który odgranicza wpust po stronie lewej:stanowi on słabe i częściowe tylł 9 zamknięcie wpustu, zresztą dające się z łatwością przezwyciężyć. 
W pionowej postaóeciała na dnie żołądka zbiera się połknięte powietrze, które na obrazie rentgenów A 84 m daje jasne, okrągławe miejsce, przez rentgenologów zwane b a ńką p o wie tr z n ążo*ąak*Niewielka część żołądka przylegająca do wpustu stanowi część óTu stówą(pers curdiaca):największa, środkowa część nosi nazwę j(onu żołądka(corns gcstricum'), który bez widocznej granicy ł 8 y się ku górze z częścią wpustową i z dnem żołądka. 
Zstępując ku 994 owi trzon zgina się w stronę prawą i ku górze oraz przechodzi ćY Końcową część odżwiernikową żołądka(pers pgloricd gdśPócilm s. pers eyestoria). 
Miejsce zgięcia tworzy k o la n o z o tą dk a. 


	(genu gcstricumS. 
Dolny punkt kolana stanowi biegun dolny żjjągyNa krzywiźnie mniejszej odpowiada kolanu często głębokie we ław kątowe(mcisurd mguldris), położone na granicy trzonu i eęąyodżwiernikowej. 
Wcięcia kątowego nie należy utożsamiać z przeęQmami widocznymi na obrazie rentgenowskim w czasie skurczóę jaśni żołądka(ryć, l 48). 
Krótsza, wstępująca część odżwiernikowa, kierując się ku ją i nieco na prawo, otworem końcowym żołądka łączy się z częścią jczątkową dwunastnicy. 
Otwór ten nosi nazwę u j ś ci a o dżwierjjjkaw ego(ostium pgloricum)Ido odźwiernika(pglorus:pgte ę(łon-wrota). 
Z zewnątrz zaznacza się on nieraz słabym pierśeienioętym rowkiem, w którym często przebiega drobna żyła(t. prepglorieąłNa wewnętrznej stronie ściany żołądka odźwiernikowi odpowiadą z s ta w k a o dż wierni k a(rdlmdc pglori'), która odgranicza żołąąod dwunastnicy. 
Zastawkę tę tworzy fałd błony śluzowej, wpuklonyświatła i wywołany silnym zgrubieniem warstwy okrężnej mięśni, zwnym m. zwieraczem odźwiernika(m. sphmcter pglori s, sphincter pgloricus). 
Mięśnie są tu tak grube, że z łatwością wyczuw my odźwiernik obejmując go palcami. 
	Wielkość żołądka. 
Wielkość żołądka jest bardzo zmienna w zależności od jego budowy osobniczej, tryżycia, bardziej lub mniej obfitych pokarmów itd. , dlatego też wymiary żołądka mają 1 ko ogólnoorientacyjne znaczenie. 
W porównaniu ze zwierzętami u człowieka zajmuje miejsce pośrednie:największy rozwój osiąga żołądek u zwierząt roślinożernych, nmniejszy u mięsożernych. 
U człowieka największa długość żołądka w stanie średniej wypełnienia wynosi około 25-30 cm, największa szerokość 12-14 cm. 
Pojemność w się w granicach od 1000 do 3000 mi. 
Powierzchnia błony śluzowej żołądka o pojemna około 1300 mi wynosi 600-800 cm'. 
Noworodek i osesek mają bardzo małe żołądki 8 z ste, lecz małe posiłki), o pojemności 20-30 mi. 
	Kształt żołądka Jak wsponunieliśmy poprzednio, kształt żołądka jest niesłychani zmienny. 
Na zwłokach jest inny niż u człowieka żywego, u któóezmienia się w zależności od stanu wypełnienia, od położenia ciała, 8 pięcia mięśni:zaznaczają się również różnice osobnicze i konsJyWĘKnalne. 
Kształt żołądka na zwłokach. 
I(iewiele narządów ma tak rWkształt jak żołądek na zwłokach i u człowieka żywego. 
PrzypuszczaWkształt żywego żołądka nigdy nie zachowuje się na zwłokach. 
NaJ@@zmieniony jest żołądek pusty, w stanie całkowitego skurczu bada@Y 6 raz po śmierci. 
Jest on wtedy mały i wydłużony, podobny do częśB I. 
Wkrótce po śmierci jednak ustaje raja yięśniowe, żoł 44 eK wypełnia się gazami gnilnymi i przybiera ąy ząkrzywionego worka, silniej wypuklonego ku górze i ku strojaę-ej, nieco zwężonego ku dołowi i na prawo(ryć, t 4 S), j-gjeąy wkrótce po 9@eęci niektóre miejsca żoł 4 dka zachowują jeszcze swój stan yą wąy tymczasem inne s 4 już rozluźnione i wypuklone gazami. 
Tak np. na świejęjjgachżoł 44 eK jest niełaz pośrodku pierścieniowata przewężony, przybierając ą jąąabny do klepsy 4 Ę, w innych przypadkach część dolna jest silnie skurczona, ęąją część uwypułlooa Chorobowe zmiata w ścianie żołądka, zatrucia, morfinizm, ę ciągu życia wywoływać slałe okrężne przewężenia. 
Przypuszczalnie jednak bezjątąłeb przyczyną na zwłokach są pierścieniowate skurcze mięśni żołądka w czasie I sztah żołądka na żywym(cyc, l 44). 
W pionowej postawie 1 a średnio wypełniony żołądek przybiera kształt haczyka, którego aga dłuższa, zstępująca, odpowiada dnu oraz trzonowi żołądka eruje się pionowo ku dołowi, po lewej stronie od linii pośrodkowej. 
aga krótsza, wstępująca, odpowiada części odżwiernikowej i kiesie ku górze i w stronę prawą. 
W dnie żołądka pod lewą kopułą epony znajduje się pęcherz powietrza. 
pozycj i leżącej bańka powietrza w obrazie rentgenowskim na ogół niewidoczna, gdyż w większym czy mniejszym stopniu zaają cień treści żołądka. 
W położeniu na grzbiecie żołądek krótszy, położony bardziej poprzecznie i znacznie mniej zagięty, wiernik ustawiony jest wyżej niż w postawie stojącej, treść żołądka tej uwypukla dno, dzięki czemu powstaje kształt rogu. 
W ułoiuna prawym boku żołądek przesuwa się na prawo, krzywizwiększa kieruje się do przodu, wskutek czego na obrazie rentgena. 
	Zarys serca. 
	s'ys 4 g'syyXęęfcjcj), fcjycj, 'y. 
Umbilicus:IŻ P 9 Fazy rentgenowskie żołądka wypełnionego środkiem cieniującym, d-w pio 5 P 98!awie ciała o-w położeniu na grzbiecie, c-w położeniu na lewym bolu, 4-w położeniu nią prawym boku. 
Wzorowane na Groedlu. 
	1 Of 7. 


	wskim wcięcie kątowe nie jest widoczne:Xz ułożeniu na leę'b o ku żołądek przesuwa się bardziej w slrons:lewę i jest silniej zakjy yWIOOV. 
U noworodka i oseska żołądek połoćooy jest wysoko, bardzj-:poprzecznie i ma różny kształt:rogu lub re torty czy też haczyką gXU kobiet jest bardziej wydłużony i osławiony batdziej pionowo jj+U IIIĘZCZVZO. 
Kształt żołądka zmienia się również w zależno*c 3 od sianu wypełnientą gskurczu mięśni. 
Żołądek pusty w stanie maksymalnego skurczu przyttąęąkształtpodobny do jelita i fałdy błony śluzowej ca(łowi cle wypełniają jego światło ęjcrżąc r z eżb ę p o c z ątkow ą. 
przylegają do siebie. 
Pierwsza porcja(łyk)środka cieniującego zatrzymuje się tuż por(z-ą*wpustu, dając na ekranie rentgenowskim trójkątny cień wierzchołkiem zwrócony ku ąjłowi. 
Następne porcje nawarstwiają się jedna na druigiej, a dalsze z kolei przesuwątąpierwsze ku krzywiźnie większej:stopniowo wylwarsza się kształt hakowaty(oj yzawiesiny barytowej całkowicie wygładza fałdy błony śRuzowej, choć pojemność żołągjęj(jest znacznie większa. 
Żołądek wypełnia się głównie W s@onę lewą i do przodu, legą sylwetka zmienia się jednak tylko nieznacznie. 
W postawie stojącej na przykład s(ąyczy silnie wypełniony żołądek zachowuje kształt hakoWaW. 
W miarę wypełniania jedy. 
nie oś żołądka ustawia się bardziej pionowo i kolano silnie się zaznacza. 
Napięcie mięśniowe(tonus)żołądka wpływa rCwnież na jego kształt(ryc, l 45 j. 
Jeżeli napięcie jest silne, to zamiast podłużnej hakowóalej sylwetki żołądek przybierą, kształt zbliżony do rogu o części górnej szerszej niż sześć odżwiernikowa, przy czym odźwiernik stanowi najniższy odcinek żołądka-typ hipertoniczny. 
Typ ten za-zwyczaj charakteryzuje osoby o pyknicznej lub atletyczmej budowie ciała, szerokiej klął-ce piersiowej i silnym umięśnieniu. 
Przeciwieństwem tego typu jest typ hi po toni cz-ny, o słabym napięciu mięśniowym. 
Żołądek u tych os ób jest nieco wydłużony, nie mą wyraźnie zaznaczonej granicy między trzonem a częścią)odżwiernikową, przy czym za-równo część dolna trzonu, jak i część odżwiernikowa są silnie wypuklone:odźwiernik jest ułożony wysoko. 
Ten typ występuje nieraz u osób ł-udowy leptosomicznej, z wydłuężoną i wąską klatką piersiową. 
Krańcową i przesadzorLą postać tego typu, wkraczającą już w dziedzinę patologii, stanowi typ atoniczny, o bardzo silnym bańkowatym wył pukleniu całej dolnej części żołądka wraz z częścią ociżwiernikową. 
Formą pośredol 4 między typem hipertonicznym i hipotonicznym jest ty 8 p ort o toni czny, o swoisGOkształciehakowatym:występuje on zazwyczaj u osób ze średnim napięciem mięśnioWP żołądka. 
	IOQ. 
	ŻO 4 d@hibeóoniczny Żołądek ortofoniczny żołgdek hiąiotoniczny Żołądek aronicBY 888145. 
	Zmienność zarysu żołądka w zależności o li stanu napięcia błony nil?:"śniowej:wg Murczyńskie::o. 
	Położenie żołądka ząąąek wypełnia znaczną część okolicy podżebrowej lewej i nady, -ą. 
Przestrzeń, którą zajmuje żoywęnazywamy komorą żołądka. 
W zależności od stanu wypełjąątąkamfora zwiększa się lub zmniejsza, przy czym okrężnica poęęeeznasąsia 4 uJ@a z żołędkiem stanowi ruchomy człon komory. 
jąezas oddychania i zależnie od postawy ciała cała komora przesuwa w wraz z żołądkiem Większa część żołądka jest położona na lewo od jehodzą na stronę prawą. 
Długa oś żołądka biegnie od góry, strony pet i od tyłu ku dołowi, na prawo oraz do przodu. 
Krzywizna mniej-ą jest skierowana bardziej ku tyłowi, krzywizna większa bardziej do yzodu:część dolna wzdłuż krzywizny większej(kolano żołądka)przygado przedniej ściany brzucha. 
W stosunku do koś ćc a w ułożeniu ciała na grzbiecie wpust żołądka znajduje się lewo od linii pośrodkowej na wysokości X kręgu piersiowego:w rzucie na przednią gąnę klatki piersiowej miejsce to odpowiada nasadzie wyrostka mieczykowatego, mniej gęcej na szerokość 1, 5 palca na lewo od mostka. 
W pionowej postawie ciała wpust połom jest niżej, na wysokości XI kręgu piersiowego. 
Krzywizna mmejsza w części górnej legnie przeważnie równolegle od kręgosłupa na lewo od linii pośrodkowej. 
Odźwiernik ułożeniu ciała na grzbiecie)znajduje się po prawej stronie I kręgu lędźwiowego stosunku do żeber jest on położony około 2-3 szerokości palców poniżej przyczepo iostkowego VII żebra prawego:w pionowej postawie ciała zstępuje o jeden, najwyżej dwa kręgi niżej. 
Dnia żołądka, które podchodzi pod lewe sklepienie przepony, sięga ku rac do poziomu V przestrzeni międzyżebrowej lub do VI chrząstki żebrowej, nieco polej koniuszka serca. 
Położone jest ono ku tyłowi i bocznic od miejsca, gdzie serce spoana przeponie. 
Te bliskie stosunki topograficzne tłumaczą wpływ, jaki może wyiieraćna serce silnie wypełniony żołądek, uciskając na przeponę. 
Poprzez przeponę dno 44 Ka graniczy również z lewym zachyłkiem żebrowa-przeponowym opłucnej. 
NajniżP 8@ł 3 żołądka odpowiada wysokości li kręgu lędźwiowego w poziomej pozycji ciała. 
f@onowej postawie żołądek opuszcza się do III lub IV kręgu lędźwiowego. 
W ułożeniu na brzuchu żołądek przesuwa się ku przedniej ścianie brzucha, w ułożeniu grzbiecie-odsuwa się od niej. 
A@osunku do pępka położenie dolnego bieguna żołądka waha się w granicach szero 44 paru palców powyżej lub poniżej niego. 
9 F 9 DJet żołądek zstępuje nieco niżej niż u mężczyzn(o szerokość 1-2 palców), ale 9894 w położeniu stojącym nie przekracza linii łączącej najwyższe punkty grzebieni 99(owych więcej niż na szerokość 3 palcOWPfBlefu starczym żołądek jest ustawiony niżej niż w wieku dojrzałym, dotyczy 8 Ę 68 e odźwiernika:różnica wysokości wynosi 4-6 cm. 
Nienormalne opuszczenie 996+(opadniecie żołądka, gastroptosis), jak i trzew w ogóle(opadniecie trzew, enteP 9@s)przypominaj ą zmiany wieku staiczego. 
	Stosunek żołądka do narządów sąsiednich Ń 9 W przednia i tylną żołądka powleczone otrzewną, graniczą z wieloma narządami??
	9 P. 
	I 99. 


	łożenie i wielkość pól, którymi ściany żoł 4 Jka przylegają do narz 4 J 6 w sąsiedntw. 
zmienne, ale wyraźnie zaznaczone. 
ści ąna przednia z ot ądk a(ryć, 146)wz@8 uż całej łęzywizW@4 ejszej na ząą. . 
'net przestrzeni przylega 1)do wątroby U@cies heputicdć), a zwłaszcza do płatą wąąi do płata czworobocznego:pęcherzyk żółciowy przylega do odźwiernika. 
Procesy ejjąśbowe przechodzą nieraz z łatwością z żołidka na w 4 Oobę i o 4 wro(nie. 
Po stronie jay krzywizna większa żołądka graniczy ze śledzionę. 
Dno i znaczny odcinek trzonu żąjąą. 
	po stronie lewej przylegają 2)do przepony O@cies di@pWr@gm@ica')Tylko niewt-jyyż. 
	trójkątna część śc@W przedniej'żołądka między brzegiem dolą(ą*wątroby a lew 6@łukiem żebrswymprzylega bezpośrednio 3 j ą. 
przedniej ściany brzucha(fcies lWerP). 
Ma ona nazwę pola ż***łądkowego Oyc 189)Pole to daje się następnie wymacywąęprzez drugi segmeJ mięśnia prąJstego brzucha. 
Pole żołądkowe jest ograniczone linią poziomą łączący'dolne punkty obu łuków żebro-'wych(końce dziesiątych żeberĆi linią skośną łączącą dolny punkt prawego łuku żebrowego ze środkiem lewego łuku żebrowego. 
Tutaj chirurg przecinia przednią ścianę brzucha, żeby uzyskać dostęp do żołądka. 
Pusty żołądek w stanie skurczu może całkowicie odsunąćsięod przedniej ściany brzucha:. 
na pole żołądkowe zachodzi wtedy okrężnica poprzeczna, która wstępuje ku górze. 
Znaczenie kliniczne ma tzw. przestrzeń po łks jeży c owa ta(albo pole styczne)Traubego. 
Odpowiada ona-podobnie jak pole żołądkowe, sięgając jednak dalej'w stronę lewą aż do śledziony-ścianie przedniej żołądka(przeważnie w granicach kolana, części odżwiernikowej i odcinka trzonu), przylegającej do ściany brzucha. 
Granice tej przestrzeni, daj 4 ce się określić opukiwaniem, ze strony prawej tworzy wątroba, z lewet-śledziona, z dołu-okrężnica poprzeczna oraz od góry poprzez przeponę-dolóbrzeg płuca lewego. 
W przestrzeni półksiężycowatej Traubego występuje odgłos opuWwy jawny(bębenkowy), który wyraźną granicą przechodzi w odgłos stłumiony wąOoWpo stronie prawej oraz śledziony po stronie lewej, trudno zaś daje się odgraniczyć o 4 odgłosu opukowego jawnego okrężnicy poprzecznej od dołu i płuca od góry. 
NiekWóesłany chorobowe(np. obecność płynu w jamie opłucnej lewej, zapalenie płuc)znuueJSBją lub nawet znoszą przestrzeń półksiężycowatą Traubego. 
Ściana tylna żołądka(ryc, 147)jest zwrócona do torby sieciowej:szczelinowBWjama torby oddziela powierzchnię tylną żołądka od sąsiadujących z nią narządów, 4 zJ 4 czemu żołądek zachowuje swobodę ruchów. 
Wzdłuż krzywizny większej 1)dolny o 48 nek tylnej ściany żołądka spoczywa na okrężnicy poprzecznej i na jej krezce(fcies@8 e et mesocolicd'). 
Powyżej tego pola 2)część środkowa trzonu przylega do trzus 9-@es pancredticdć). 
Wrzody tylnej ściany żołądka nierzadko drążą do trzustki, je 9 p*zednio nastąpiło zlepienie się obu narządów. 
Wskutek tego może nastąpić nad 289 Ę(erosio)naczyń śledzionowych, biegnących wzdłuż górnego brzegu trzustki i śmle 3 ePćWwotok z tętnicy śledzionowej. 
Powyżej powierzchni trzustkowej do tylnej ścianó 9444 ka przylega 3)część górna lewej nerki i 4)lewe nadnercze jacies rendlis:et st@9 P 684 s S. 
Na lewo od tych pól, wzdłuż krzywizny większej żołądek styka się 5)ze śledzWP 9 Qcies henahs). 
Pozostała część ściany tylnej w górnym jej odcinku spoczywa W 88. 
	Facies hepatica. 
	Facies diaphragmatca. 
	Unia pośrodkowa ciała. 
	Facies libera. 
	Ryc. 
1+6. 
Schemat przedstawiający stosunek przedniej ściany żołądka do przylegających narządów. 
	900. 
	Facies lienalis. 
	Facies renalis. 
	Facies pancreatica. 
	Facies colica et rnesocolica. 
	Ba ciessuprarenaOs Facies diaphragmatica/ł Z Z Z. 
	-Ostiom cardiacurn. 
	Ostiom pyloricum. 
	I Unia pośrodkowa ciała Ryc. 
	147. Schemat przedstawiający stosunek tylnej ściany żołądka do przylega j ący eh narządów. 
	eponie(fccies diqhngmd(icd S. 
Na zwłokach silnie utrwalonych formaliną negatyw ądka wyraźnie zaznacza się na powierzchni narządów sąsiednich, do których przylega o ściana tylna:odbicie to nosi nazwę łoża z o łątka. 
	Stosunek do otrzewnej i więzadła żołądka Żołądek leży wewnątrzotrzewnowo(ryć, l 43). 
Otrzewna pokrywa ówno przednią, jak i tylną ścianę żołądka. 
Nie jest pokryte otrzewĘlkowąskie pasmo wzdłuż krzywizny większej i mniejszej między zyczepami obu blaszek krezki, gdzie do żołądka dochodzą naczynia nerwy. 
Również niewielkie, trójkątne pole leżące między wpustem Qem(siodło dna), ograniczone przyczepem obu blaszek więzadła żo 9 Kowo-przeponowego(na ryć, 143 niewidoczne), nie jest powleczone Fzewną:pole to zrasta się z przeponą i dlatego wpust stanowi mniej 9@O@ą część żołądka. 
Również odźwiernik wskutek przytwierdzenia nasLnicy do tylnej ściany brzucha jest nieco bardziej umocowany. 
óWznę nnmejszą łączy z wątrobą 1)więzadło wątrobowa Pł 49 k o w e(ligmentum hepdtogcstricun), które wspólnie z więzaĘWw 4 lrobowo-dwunastniczym stanowi sieć mniejszą. 
Z krzywizny WłPzej odchodzą więzadła pochodzące z krezki grzbietowej żołądka, Ptanowieie:od dna żołądka do przepony biegnie 2)więz adło z ośĘ 89 Wo-p rz ep on o we(hgcmentum gcstrophrenicum), które obejAPnaczynia żołądkowe krótkie:od trzonu żołądka odchodzi 3)******o żołądkowa-śledzi onowe(ligdmentum gcstrosp(eni*ś Bgdmennm gcstrolienme), w nim dochodzą do krzywizny na+9 żołądkowa-sieciowe lewe, a od pozostałej części krzywizny ł!
9 Fei zstępuje ku dołowi sieć większa:górny jej odcinek tworzy 4)9+4 ło z o ł ą dk owo-o krę z ni c z e(Ńgcnentum gcstroco(tętn). 
	901. 


	nutowa ścusr żoLunaGrubość ściany żołądka, mmejsza niż ściany przełyku, a większą jjściany jelita, wynosi około 2-3 mm. 
Składa się ona idąc od zewQj'z:1)błony surowiczej, 2)błony mięśniowej i 3)błony śluzowej*l 5 l). 
	Unia pośrodkowa ciała I. 
	Błona surowicza żołądka Błona surowicza(tunice serosc)powlekająca z zewnątrz zol%des jest gładka i lśątąwodpowiada ona otrzewnej trzewnej i na ogół jest ściśle zrośnięta z błoną mięśniową. 
ko wzdłuż krzywizn połączenie jest bardziej luźnie. 
Na krzywiźnie mniejszej otrze przechodzi w krezkę brzuszną żołądka(w więzadło wątrobowa-żołądkowe), wzkrzywizny większej w krezkę grzbietową żołądka(w więzadło żolidkowo-przeponą żołądkowa-śledzionowe i w sieć większą). 
U przyczepo krezek między obu ich blaszmi, w otoczeniu tkanki tłuszczowej, oraz wzdłuż krzywizn biegną większe pnie naemowę i nerwowe zaopatrujące żołądek, a także znajdują się węzły chłonne. 
W utkaniu podsurowiczy(tela subserosd)poniżej wcięcia kątów go(mcisurc cngtldris)znajdują się dmocniejsze, poprzecznie biegnące pas włókniste(ligdmentd tentriculi):je w ścianie przedniej żołądka, w ścianie tylnej, które biernie przytmulą oba ramiona wcięcia kątowe W wypełniającym się żołądku dzięki więzadłom treść kieruje się wpierw dołowi do kolana żołądka, nim zacprzesuwać się do części odźwierników W utkaniu podsurowiczym przebieg liczne gałązki naczyniowe i nerwowe. 
	Antrurn pploricum. 
	Bęc. 
148. 
Ruchy perystaltyczne żo(4(3 fale). 
Schemat wg rtg 9. 
Fale oznac ne białymi kropkami. 
	Błona mięśniowa żołądka Błona mięśniowa przełyku-zarówno jej zewnętrzna warsWB Pdłużna, jak i wewnętrzna okrężna-przedłuża się na żołądeB łtrzecia, najgłębiej położona, występuje warstwa skośna, która 4 nowi układ gładkich komórek mięśniowych swoistych dla ż(84(ryc, l 49). 
Warstwa podłużna(strułam longitudmcle), zewnętrzna, w 58 WP:głównie na krzywiznach. 
Wzdłuż krzywizny mniejszej pasmo m@P 8 we jest grubsze i węższe, wzdłuż krzywizny większej pasma slaPPwarstwę cienszą i na ogół szerszą. 
909. 
(49. 
Błona mięśniowa żojągĘa, widok od jąu:a-w 89 wa powierzchowna(poBużna), warstwa śtoJKowa(okrężnąj e-Warstwa głęboka(włókna skośne), pótęeheBał. 
	y gcianie przelanej i tylnej znąjąują się nieliczęlkopasma podłużne, między:-tóiynu przeeeagłębiej położona waestwa okjężna W oko wcięcia K 4 lowego pasmo podtużge Krzywizny ejszej przeĘWa się:jedne włójąa Kończą się ześniej, inne biegną rozbieżnie w gieęunku dolą bieguna i trzonu żołądka. 
W eęęści odżwierowejwarstwa podłużna znowu s(ąje się silniej y występuje ona tu na całym jH(odzie i przeasię w warstwę podłużną dwuną-OBĘ Wsad okien mięśniowych w części ąązwieiolkowej 1 podobny jak w jelicie cienkją ąlalego Jeż ta ść, jak to niebawem zobaczymy ąjoże Wkooyićsilniejsze ruchy robaczkowe ąiż pozoslała ść żołądka. 
	, 3+sphmcter pgłori. 
	jjj, . 
	Warstwa okrężna(strmmi cOc@@re), jgrubsza, stanowi środkową warstwę leśni żołądka:równonniernyOJ, pierieniowatobiegnącymi pasma@J włóce otacza ona cały żotpgek ku górze łzy się z warstwą okrężną przełyku, dołowi z taką samą warstW 9 W 9 ęPJcy W obrębie dna jest silnie różniona i uzupełnia ją warstwóB Z':Płci ożona. 
W okolicy odżwierrDKa sJaieBiopniowo grubsza i w obrębie sa@e 94 żwiernikatworzy znaezDe, pieJóY@@owate zgrubienie-ą(, zwlecz odźwiernika(m. sphi 8886 P 8 P y(i icus'), do którego wnjjją OwnieŻ esęy fV!
(P 99 po(luźne. 
ś'914 z warstwy rnięsniow*j okrężnej i występują w obrębie dna****Gęsto skupiąją ęją cme na dnie żołądka, a zwłaszcza na?99 ł 9 w p u s 1 o wy Ń*i*ei:wrą cdrdiccc), które obejmują w kształPSHł-okolicy wpustowej zstępującej ku dołowi włókna skośne. 
	000. 


	biegną rozbieżnie na przednią i tylnią ścianę lrzonu. 
Szersze pąęjągściany żołądka wzdłuż krzywizny mniejszej nie zawiera włókien ęgjąą"nych. 
Włókna skośne powstają przypuszczalnie w wyniku odgraniczenia się dna żołąąłęj ąjtrzonu. 
U ssaków, które nie mają tego wypuklenia, włókna skośne nie występują Czynność błony mięśniowej. 
W trzonie żołądka pod wpływem napięcia mięśni gąyperystoliki)ściany żołądka pod małym ciśnieniem obejouJ 4 jego jeść, tak że jjg'stykają się z sobą i treść ta utrzymuje się w żołądku mimo siły ciężkości. 
W przypągjęj-gniedostatecznejperystoliki treść opada ku kolanu żołądka. 
Do powyższej czynnośet ę-. 
rystolicznej, która w trzonie żołądka odgrywa główną rolę, dochodzi drugi rodzaj ezęącności, polegający na ruch ach p ery s 1 alty c z ny eh(robaczkowych)mięśni(p. gąj-j(Ruchy perystaltyczne rozpoczynają się mniej więcej w połowie długości trzonu, yQ-stepują one w postaci pierścieniowatych zwężeń i przesuwają się powoli w kierqąodźwiernika, wytwarzając tzw. falę perystaDyczną. 
Na obrazie ren(genowskim widąę je dnocześnie dwie lub trzy fale(ryc, 148, rtg 9), więcej niż lrzy fale jednocześnie uważą ęjąza objaw chorobowy:są one zazwyczaj znacznie wyraźniejsze na krzywiźnie większej ąna mniejszej. 
Przepłynięcie fali od połowy trzonu aż do odźwiernika trwa'/ą-V, mty. 
Co 15-30 s w tym samym miejscu zjawia się nowa fala. 
Na ogół fala perystaltyczną wpukla się nie głębiej niż na'/y do I cm i głębokość wzrasta w kierunku odźwiernik osiągając maksimum w końcowym odcinku części odżwiernikowej, mniej więcej na sze. 
rokość 2 palców przed odźwiernikiem. 
To ostatnie najgłębsze, pierścieniowate zwężeni wywołuje przejściowo pęcherzykowate wypuklenie(j a m ę o dż w i e rn i k o w ą, muru pgloricum)powyższego końcowego odcinka części odżwiernikowej, wyraźnie odgran(czone od odcinka bliższego. 
Gdy odźwiernik otwiera się, wówczas skurcz jamy odżwiernikowej wstrzykuje swą treść do dwunastnicy. 
Ciśnienie przy odźwierniku jest okol 7 razy większe niż na dnie żołądka i wynosi 0, 49 kPa, odpowiada ciśnieniu słupa wody wysokości 50 cm. 
Odźwiernik jest zamknięty do czasu, aż kwaśna treść żołądka zostanie zneutralizowana w dwunastnicy. 
Skurcz odźwiernika jest więc regulowany odruchechemicznym błony śluzowej dwunastnicy. 
Włókna skośne biorą udział w ogólnej pracy mięśni żołądka:poza tym pogłębiają one wcięcie wpustowe(incisurd ccrdiccc), które w postaci fałdu żołądkowegę(wiec cardtcP)wpukla się do wewnątrz i odgranicza wpust od reszty żołądka. 
W przeęciwieństwie do odźwiernika wpust nie ma zwieracza i jego opór pomimo opisanego urząądzenia może być z łatwością przezwyciężony, jak np. przy odbijaniu. 
Przy wymiołacdziała tłocznia brzuszna:jej działanie kieruje treść żołądka do miejsca zmniejszoDeZ oporu, jakim jest wpust. 
	Błona śluzowa żołądka Z trzech warstw ściany żołądka warstwa wewnętrzna stanowi ołPĘpołowy grubości ściany:składa się ona z błony śluzowej właściwe)i z tkanki podśluzowej. 
Utkanie podśluzowe(felg submucosa)jest zbudowane z wioJKtkanki łącznej, która umożliwia błonie śluzowej znaczną przesuWŚność względem błony mięśniowej, jak również tworzenie się la 9 P 6 jW fałdy te błona mięśniowa nigdy nie wnika. 
W utkaniu podśluzoprzebiegają większe naczynia krwionośne i chłonne oraz liczne ne(pleanes submucosusYy. 
	***e*ss*e**. 
	004. 
	Esophagus. 
	Gardła. 
	Plicae gastricaeCurvatura yentriculi minor Py/o rus. 
	M. sphincter pylon zó Vawula pylon--4. 
	Ryc. 
	150. Błona śluzowa żołądka. 
	--Fundus ventriculi. 
	-Curvatura yenticuli matoł. 
	Gem:ściana tylna. 
	Widok od przodu. 
	Błona śluzowa właściwa(ryć, l 5 l). 
Barwa żywej błony śluzowej jest żowawa z odcieniem szarawym. 
W jakiś czas po śmierci błona przy era barwę ciemnoszarą i wkrótce staje się bardziej miękka i bardziej ębczasta niż za życia. 
W części odżwiernikowej jest grubsza niż w po stałych częściach żołądka, na dnie żołądka jest najciensza:tu też iwcześniej występują zmiany pośmiertnie. 
Na wpuście od białawej Wó śluzowej przełyku oddziela błonę śluzową żołądka ostra, zazęWOalinia:stanowi ona charakterystyczną granicę między wielowar(Bym nabłonkiem płaskim przełyku a jednowarstwowym nabłonłe@walcowatym, jakim żołądek jest wysłany. 
**ona śluzowa żołądka ma typowe uwarstwienie, które składa się Flaszki właściwej(lamna promie), wysłanej nabłonkiem, 5948 s z ki mi ę i n i o w e j(laminą musculdris mucosde), graniczącej Pkaniem podśluzowym**eżba błony śluzowej jest bardzo bogata:występuje ona w postaci:AYBołich fałdów żołądkowych utworzonych przez błonę śluzową 8988:podśluzową, 2)drobniejszych wyniosłości, pólek żołądkowych PP'Bluzowej właściwej i 3)małych, pofałdowanych powierzchni na***a, fałdów kosmkowatyeh, widocznych dopiero przez lupę, które ĄPWP@ę szczególnie wyraźnie w części odżwiernikowej. 
1 Ę 9 ł 9 y żołądkowe(plicce gdstricce)w liczbie od 8 do 10 biegną R?96 ato na przedniej i tylnej ścianie żołądka w kierunku podłuż. 
	**r. 


	nym. 
Najwyższe z nich, nie łącząc się z sąsiednimi, są ułożone wzdłuż krzywizny mniejszej równolegle do siebie:ograniczają one od wpustu do odźwiernika tzw. drogę żołądkową. 
Jej znaczenie jako drogtpokarmów jest sporne:przypuszczalnie śluz i ślina tą najkrótszą drogą spływają do jelita. 
W kierunku krzywizny większej fałdy stają się coraz niższe i łączą się z sobą krótkimi fałdami bocznymi, ułożonymi skośnie lub poprzecznie. 
W miarę wypełniania się żołądka fałdy obniżają się jest to tzw. r z eżb a r o b o c z a-i wreszcie giną. 
W maksymalnyąskurczu ścian i w pustym żołądku fałdy błony śluzowej całkowicie wy, pełmają światło żołądka-jest to tzw. rzeźb a po cz ątkow a. 
	Area gastrica-. 
	Foveolae. 
	ć:sęćs Ys. 
Folliculus tym phaticus. 
	('Ą**cj'*****'*, **Glandulae gasticae. 
***I Tela submucosa. 
	Lamina propria. 
	Lamina muscularis mu c*s*e. 
	-Tela submucosa. 
	-Stratom circu la re Tunice muscularisŚtratumJongitudinale*un*c*serosa et tela subserosa. 
	Ryć. 
	151. Powierzchnia błony śluzowej i przekrój ściany żołądka. 
	Wzorowane na Brausie. 
	Pólka z ołądkowe(arece gdstriede). 
O ile wyżej opisana grubsza rzeźba wytwarza się głównie, choć nie wyłącznie, pod wpływem błony mięśniowej, o tyle delikatniejsza rzeźba, tzw. pólka żołądkowe, zależy tylko od blaszki mięśniowej błony śluzowej(lamina me sculms mucosde). 
Rzeźba ta występuje w postaci drobnych wyniosłości błony śluzowej właściwej, bardzo różnej wielkości(przekroi 1-6 mm), ułożonych zarówno na fałdach, jak i między nimi:wąskie rowki różnej głębokości odgraniczają poszczególne pólka. 
W niekUBtych stanach chorobowych pólka żołądkowe występują znacznie wy@cżniej, nadając powierzchni wewnętrznej żołądka obraz guzkowaW(groszkowanie, fr, etat mdmelonne). 
Zróżnicowanie błony śluzowej 08 pólka żołądkowe zwiększa powierzchnię wydzielniczą. 
	pąłdy kosmkowate(wiece tillosde). 
Najdrobniejsza rzeźba gGgy śluzowej, niewidoczna gołym okiem, jest utworzona z drobnych jjjów nabłonka, tzw. fałdów kosmkowatych i z przedzielających w ąołeczków i rowków, które pokrywają powierzchnię pólek żołądkoą-ech. 
Nla przekroju prostopadłym do powierzchni żołądka fałdy kosmyjwatesą podobne do kosmków jelita, nie wpuklają się jednak tak jak jąe w owęb świaUa. 
Kosmki jelita wpuklają się bowiem w treść pokarmową i są jgąśeiwym narządemi resorpcyjnynn, którego brak w żołądku. 
poleczki żołądkowe(foaeolde gdstriede). 
Przez lupę powiękgzającą 5-10 razy na całej błonie śluzowej żołądka między fałdami wsmkowalymi widać gęsto obok siebie leżące małe otworki wiodące ąw tzw. dołeczków żołądkowych. 
Na dnie każdego z nich leżą ujścia gruczołów błony śluzowej żołądka. 
Dołeczki te, o przekroju poprzeczjymokoło 0, 2 mm, w części odżwiernikowej układają się szczególnie gęsto, dając obraz rowków przedzielających fałdy kosmkowate. 
Tutąjpowierzchnia błony śluzowej przypomuna zakręty i bruzdy półkul lDÓZgUBudowamikroskopowa błony śluzowej żołądka Już w*miesiącu życia zarodkowego żołądek różni się od sąsiednich odcinków cewy pokarmowej nie tylko kształtem, lecz i sposobem różnicowania się błony śluzowej. 
W końcu tego miesiąca wśród wysokiego walcowatego nabłonka endodermy wyściełającejżołądek występują grupy niskich komórek:tworzą one dno płytkich zagłębień-zawiązków dołeczków żołądkowych. 
W 3 miesiącu te niskie komórki wrastają krótkimi pasmami w mezenchymę jako zawiązki gruczołów błony śluzowej, wysokie zaś komórki walcowate zaczynają wytwarzać śluz. 
W 4 miesiącu w zawiązkach gruczołów pojawia się światło i różnicują się pierwsze Komórki okładzinowe(p. dalej). 
Dopiero pod koniec życia płodowego wśród niezróżnicoBaoychkomórek gruczołów pojawiają się komórki główne:u noworodka są one jeszcze stosunkowo nieliczne. 
Budowa mikroskopowa błony śluzowej żołądka osoby dorosłej przedstawia się odmieoniew okolicach wpustu, dna i odźwiernika:różni się ona głównie budową gruczoBóNa całej powierzchni żołądka błona śluzowa jest oddzielona od utkania podśluzoóekopodwójną, miejscami potrójną blaszką mięśniową(lamina musculms mucosde). 
A Warstwie wewnętrznej tej blaszki włókna mięśniowe biegną okrężnie, w środkowej P 98 użnie i w niestałej, zewnętrznej warstwie znów okrężnie. 
płanka łączna blaszki właściwej błony śluzowej jest skąpa, budową zbliżona do stałe Iłowatej, w okach tej siateczki występują komórki plazmatyczne, tuczne, leukocyty Ę 6@ochłonne oraz liczne limfocyty:znajdują się w niej poza tym niezbyt liczne grudki SPWoe samotne a także przebiegają przez nią naczynia krwionośne i chłonne oraz nerć 9 poza Wm wypełniają ją gęsto rozmieszczone gruczoły, pomiędzy które wnikają droSś 94 gałęzienia naczyń krwionośnych i oplatają gęsto siecią cewy gruczołowe. 
9806 śluzową od strony światła żołądka pokrywa wysoki jednowarstwowy nabłonek ć 98 Owaty, wyściełający również dołeczki żołądkowe. 
Komórki jego wydzielają śluz żoo@owegoi nie rozpuszcza się w HOI). 
Śluz ten chroni błonę śluzową żołądka yĘ 98 samostrawianienn. 
Gęsto rozmieszczone dołeczki żołądkowe wpuklają się w błocę?9964 w okolicy dna żołądka mniej więcej do'/*jej grubości, w okolicy odźwiernika. 
	907. 


	wet do*/, grubości, powiększają więc znacznie jej powierzchnię wydzielniczą. 
Da ą:i uchodzą gruczoły. 
gruczoły dna i gruczoły odżwiernikowe. 
Rozprzestrzenienie ich w błonie śluzowej leją jnie ogranicza się ściśle do pól, na które wskazuje nazwa. 
Pola zajęle przez te trzy roją'gruczołów nie są ściśle ograniczone, na granicach znajdują się zawsze pola przejśetją. 
', (w których widać gruczoły odmiennych typów leżące obok siebie. 
Gruczoły wpustowe(glandulce cdrdidcce). 
Obszar błony śluzowej żołądka obejmuąąą. 
gruczoły wpustowe graniczy z przełykiem. 
Wielowarstwowy płaski nabłonek przejęĘ'przechodzi ostro w jednowarstwowy nabłonek żołdka. 
Obszar ten jest zmienny o, ąąwielkości:przyjmuje się, że obejmuje on średnio powierzchnię około 0, 5 do 1, 0 cnćGruczoły wpustowe są to gruczoły cewkowe rozgałęzione, zakończone kolbkowąąą(i luźno rozmieszczone w błonie śluzowej. 
Komórki gruczołów wpustowych są odpowjeą, nikami komórek dodatkowych gruczołów dna żołądka. 
Wydzielają również śluz. 
Gruczoły żołądkowe właściwe(glmdulde gdstricde propride), zwane także grucząąe, mi dna żołądka, są uważane za najbardziej swoiste gruczoły żołądka. 
Wydzielają pepęę, nę i kwas solny. 
Gruczoły te występują nie tylko w dnie żołądka, lecz również są rozrzu. 
cone w całej jego błonie śluzowej. 
Są utworzone przez 4 typy komórek:1)komórję(śluzowe szyjki(mucocgti certicd(es), 2)komórki główne(celh(@e prmcips les), 3)komórki okładzinowe(cellulae parietd(es), 4)komórki wydzielą. 
	9 OR. 
	Warstwa dołeczków. 
	Warstwa szyjek. 
	VVarslWd trzonów gruczołowych. 
	gf. 
	V:IjJjęĄjĄ('cjjjj)%5 j FĘ Ęł**2(i jĄję(Ęjfigjjg'QjJ yĘ ŻgjKŚjjĆ(, (jĄ śjjj(Ż(. 
	B łaszka rnięśn i owa?*błony śluzowej. 
	@(*t*t. 
	Dno dołeczka. 
	Szyj kai jej komórki główne. 
	:-Komórki główne Trzon. 
	Komórki okładzinowe. 
	Być. 
152. 
Gruczoły dna żołądka:d-powiększenie średnie, b-dwa odcinki pojedyn@ego gruczołu:szyjka oraz część trzonu w dużym powiększeniu, c-schemat budowy gP 9 czołów żołądka:wg R. 
S. 
Snęli, 1984. 
	Gruczoł odżwiern i kawy. 
	Dołek. 
	@Q 94 Q. 
	@@44. 
	Wpust żołądka. 
	Dno żołądka. . . . cj. 
	Część odżwiernikowa żołądka. 
	Dołek gruczołu Komórka śluzowa. 
	Komórka Przekrój chroma poprzeczny srebrochłonnaCBMVy gruczołowej. 
	Gruczoły dna żołądka. 
	4 Z 4. 
	9 ś 4. 
	Hyc, 152 c. 
	-Dno żołądka. 
	P 88 eł gruczołueż. 
4 Q. 
	Komórki główne. 
	e(-XZ W. 
	Komórki okładzinowe. 
	Gruczoł wpustowy żołądka. 
	99)f@Q Q. 
	Komórk i śl gzowe. 
	Przekroje pOpfZBCz 08 gruczołów wpustowych. 
	Komórki chromosrebroc błon ne. 
	96 we wnę tr z n ego z o ląd k a(argentoyfnocgti gdstrici). 
Wszystkie te typy komórek 8 ł Wuejscowione w obrębie cewy gruczołowej w taki sposób, że można wyodrębnić ćY Bóczole trzy charakterystyczne odcinki:cieśń gruczołu, szyjkę i część główną(trzon 49 Dern)9 Ęy 9886 P 9 zinowe. 
W szyjce gruczołu poza komórkami śluzowymi wyslępuje duża liczba to. 
BŚFeł okładzinowych i głównych, w trzonie i dnie gruczołu przeważają natomiast komórki główne(rys PWŃ 8@órkiśluzowe szyjki należą do komórek wytwarzających śluz. 
Są podobne do koĘŚPłśluzowych pokrywających zewnętrzną powierzchnię błony śluzowej żołjdka. 
Ich Ś 94 e rozbudowany szczytowy odcinek cytoplazmy zawiera ziarenkowate lub maziowate, ó 99 B'śluzowe. 
Jądru tych komórek jest owalne lub kuliste. 
Czynność komórek śluzo. 


	wych szyjki nie ogranicza się do produkowania śluzu, prawdopodobnie wytwarzają ę. . 
'także przeciwanemiczny czynnik wewnętrzny Castle'a. 
Oprócz czynności wydzielniczej przypisuje się tym komórkom Jakże bardzo waą*rolę w regeneracji komórek gruczołowych. 
Dzięki częstym i licznym podziałom miotają, cznym tych komórek wytwarza się rezerwa dla komórek nabłonka powierzchniowe**błony śluzowej żołądka i gruczołów, zwłaszcza dla komórek głównych, które jako Ijj, morki wysoko zróżnicowane nie mają już zdolności rozplennu. 
	M itochondri u m. 
	-Wodniczka wydzielnicza. 
	-Jądro. 
	Ergastoplazma Ryć. 
	153. Komórka główna gruczołu trawiennego człowieka. 
	Zdjęcie wykonane w mikroskopie elektronowym:wg Blooma i Fawcetta(paw. 
	17000). 
	Komórki główne(cel(nice prmcipd(es). 
Charakterystyczną cechą tych komórek jest obecność w ich części szczytowej ziarenek wydzielniczych silnie łamiących światło i barwiących się barwnikami zasadowymi. 
Na skutek wypłukiwania się tych ziarenek cyW 8 plazma komórek głównych często wykazuje struktury przypominające plaster miale Zmienna wysokość komórek, obecność ziarenek oraz bardzo liczne mitochondria świa 4 czą o tym, że komórki te biorą czynny udział w wytwarzaniu wydzieliny, będącej prę kursorem ważnego składnika soku żołądkowego-pepsyny. 
Jest ona wydzielana 49 światła gruczołu głównego przez liczne międzykomórkowe kanaliki wydzielnicze***l 53). 
Komórki okładzinowe albo boczne żołądka(ce(lulce pdrietdles). 
Komórki te wyW 8 rzają jeden ze składników soku żołądkowego-kwas solny. 
Są one kuliste, mają cz@ł 9 dwa lub więcej jąder powstałych w wyniku amitozy. 
Są położone na obwodzie cewłPgruczołowej, gdzie przylegają do zewnętrznej powierzchni komórek głównych(ryc GWMogą się wciskać pomiędzy komórki główne, nigdy jednak nie sięgają do światła gru(9 lu. 
Wskutek takiego umiejscowienia komórki boczne nie mają bezpośredniego korJaW?
ze światłem cewki gruczołowej. 
Kontakt ten jest jednak utrzymany przez cienkie 88 naliki włosowate biegnące między komórkami głównymi. 
Kanaliki te biorą pocz 4 Wł 8. 
	g-plazmie komórek okładzinowych w postaci kanalików wewnątrzkomórkowych, ?(jąęych wnikają liczne mikrokosmki cytoplazmatyczne, zwiększające powierzchnię jąemiczą Web komórek. 
Pozostała cytoplazma komórki okładzinowej jest bardzo Q'ją i drobnoziarnista. 
Występujące tu ziarenka są odporne na działanie substancji'ąjąjących. 
Podczas badań w mikroskopie elektronowym stwierdzono, że cytoplazma:'yąXęek okładzinowych zawiera dużą ilość delikatnych błon i kanalików o średnicy*****o, 05-0, 3 gm. 
Podczas nasilania się czynności wydzielniczych komórki te w mniej, **lub większym stopniu zanikają(ryć, l 5 Q. 
Światło gruczołu. 
	Kanaliki wydz i eln i cze. 
	w%'-ęió-5. 
	*"Y 8 B!-8 ł*, '***i********i*. 
	8:Yj?gjX?
	-Stścj. 
	y-zĄiiXKy'W:. 
	Ziarnistości wydziela iczekomórki śl gzowej. 
	M itochondri um. 
	Ryć. 
	154. Komórka okładzinowa gruczołu trawiennego człowieka. 
	Zdjęcie wykonane w mikroskopie elektronowym:wg Blooma i Fawcetta(paw. 
	800(1-). 
	Badania mikrochemiczne błony śluzowej żołądka wykazały dużą zawartość kwasu i 4@ego w tych odcinkach gruczołu, gdzie najsilniej występują komórki okładzinowe, na. 
Wmiast największą zawartość pepsyny stwierdzono w części trzonu i dna gruczołu, gdzie-l@wiadomo, przeważają komórki główne. 
Wowórki wydzielania wewnętrznego żołądka, czyli komórki chromosrebrochłonne-le 8@ocrmocgti s. crgentojjmocgti gcstrici). 
W nabłonku gruczołów żołądkowych właści**hwystępują ponadto nieliczne komórki ziarniste, które są najczęściej odsunięte od śóała cewki gruczołowej. 
Tylko niektóre z nich kontaktują się bezpośrednio ze świat WID Qpj(gammy 64 arenka występujące w cytoplazmie tych komórek wybarwiają się wybiórczo solami Ń 8@u i srebra, przyjmując żółtawe zabarwienie. 
W zmienionej zapalnie błonie śluzo ć 9 l Żołądka liczba tych komórek się zwiększa. 
Przyjmuje się obecnie, że wydzielają one Pśpośrednio do krwi hormon-serotoninę Oyc l@jWuczołyodżwiernikowe(glmdulae pgloricde)zajmują około 10%błony śluzowej ś 9 W 9 Ka. 
Po stronie krzywizny mniejszej sięgają od odźwiernika do wcięcia kątowego, Ę 984 ż krzywizny większej kończą się nieco niżej. 
Są to gruczoły pojedyncze, cewkowe, Ę 98 e rozgałęzione, uchodzące do głębokich, szczelinowatych dołeczków. 
Wysłane są niŚ 9@nabłonkiem walcowatym, podobnym do tego, jaki wyścielą gruczoły wpustowe. 
PŃParzają one wydzielinę śluzową, podobną do tej, jaką wydzielają gruczoły wpustowe 5962 c i l 56). 
Brak w nich śródkomórkowych naczyń włosowatych wydzielniczych. 
'HP'99 nie wyjaśniono, czy komórki gruczołów odżwiernikowych są identyczne z komóri?98 śluzowymi gruczołów wpustowych, komórkami śluzowymi gruczołów trawiennych. 
	211. 


	Jądro komórki. 
	t***. 
	Sfałdowania komórkowej. 
	-Ziarnistości wydziel ni cze. 
	Ryc. 
	155. Komórka chromosrebrochłonna gruczołu trawiennego człowieka. 
	Zdjęcie wy-konane w mikroskopie elektronowym:wg Blooma i Fawcetta(paw. 
	14000-). 
	i komórkami gruczołów dwunastniczych. 
W błonie śluzowej części odżwiernikowej żołądka stwierdzono obecność czynnika pobudzającego sekrecję, zwanego gastryną. 
Prze-dostaje się on do krwi i pobudza następnie drogą krwionośną gruczoły trawienne do wy-dzielania kwasu solnego. 
W gruczołach żołądka, oprócz wyżej wymienionych komórek o wydzielaniu zewnęuz-. 
nym, są rozproszone inne komórki(D, EC i G)barwiące się solami srebra i wydzielające do krwi substancje niezbędne do normalnego dojrzewania krwinek czerwonych i prawię dłowej czynności przewodu pokarmowego. 
	Są to somatostatyna wytwarzana przez kermórkiD, serotonina wydzielana przez komórki BO i wspomniana wyżej gastryna wytwęczxxwość żoŁąoka. 
Pobrane pożywienie dostaje się do żołądka, gdzie pozostaje przez pewien czas, z(84 dek jest więc zbiornikiem, który w miarę potrzeby powiększa się lub zmniejsza, pWfczym ciśnienie wewnętrzne na ogół się nie zmienia. 
Pożywienie, rozdrobnione i przepoJPĘ*ne śliną w jamie ustnej, w żołądku stopniowo przekształca się w miazgę pokarmo 84(ehg mus). 
Żołądek ma dwojaką czynność:mechaniczną i chemiczną. 
Pod wpływem perystoD 4 Śnet czynności błony mięśniowej, ściana żołądka obejmuje treść i sok żołądkowy prze@4 wpierwwarstwy przyścienne pokarmu, które następnie ruchami perystaltycznymi póśsuwaku odźwiernikowi, później zaś warstwy głębsze. 
Wreszcie cała zawartość żoł 496 Śjestprzepojona sokiem żołądkowym i miazga pokarmowa małymi porcjami przedosPĘsiędo odźwiernika. 
Odruch chemiczny otwiera i zamyka odźwiernik. 
Odczyn kw@Ętreści dwunastnicy powoduje zamknięcie odźwiernika, odczyn zasadowy-otwa 849 y W warunkach prawidłowych pokarmy pozostają w żołądku Z--4 godziny, pokarmy P 8 YP 6 ł. 
	4)3. 
	**Ż***. 
	Warstwa dołeczków żołądkowych. 
	Warstwa gruczołów odżw jem i kowych. 
	błony śluzowej. 
	z Ryc, 156. c-gruczoły odżwiernikowe, powiększenie duże:b-błona śluzowa odźwiernika żołądka, powiększenie małe. 
	)Fe 4 przesuwane w krótszym czasie. 
O ile w ślinie zasadowej było dotychczas możliwe 1989 Mawienie węglowodanów zawartych w pożywieniu(wskutek czynnego enzymu 8 sal białkowyóhWczasie spokoju nabłonek błony śluzowej, wyściełający również dołeczki żołądka Ę 9 Bódziela śluz oraz enzym ureazę, mającą chronić tę błonę przed trawiącym działa@e@soku żołądkowego A Żołądku czynnym wydzielany jest s o k z o ł ą d k o wy(suceus gastricus). 
Głównymi?!98@ikami soku są:pepsyna-enzym trawiący białka-i niezbędny do tej czynnoŃŚPepsyny kwa s s o lny(w stężeniu L 5%), który poza tym działa bakteriobójczo. 
Żspsynę wytwarzają komórki główne gruczołów dna w postaci drobnych ziarnistości***enzymu-pepsynogenu. 
Kwas solny jest wytwarzany przez komórki okładzinowe:'?
%Oółału jednak dotąd wyjaśnione, jak już wspomniano, czy w komórkach Web po?94 e kwas solny, czy tylko związki organiczne chloru odszczepiające wolne jony chlor Y 9 e 8 przewodach gruczołowych, czy też dopiero w świetle żoł 44 Ka. 
ĘP 9 z pepsyny gruczoły żołądkowe wydzielają inne enzymy rozkładające białka:gruóY 994 żwiernikowe i wpustowe wytwarzają dipeptydazy. 
Poza tym gruczoły żołądka Ć 89 Wuj ą również lipazę rozkładającą tłuszcze. 


	Czynność trawienna żołądka może być przejęta przez jelito:również pozostąjądają się zastąpić, jeżeli będziemy doprowadzać do jelita pokarmy papkowate i je ją porcjach, tak jak to czyni żołądek. 
Żołądek może więc być usunięty, jednak pa ąyętym usunięciu żołądka brakuje bakteriobójczego działania kwasu solnego:pozą ątądek wydziela substancje niezbędne do czynności krwiołwórczych i nie wij czynność ta może być w całości zastąpiona przez inne narządy. 
	xaczvsu r sazawr żoŁunaTętnice(ryc, 157)pochodzą z wszystkich trzech gałęzi pnia(rzewnego i biegną ęykrzywizn żołądka wytwarzając dwa wieńce naczyniowe. 
Wzdłuż krzywizny mątw zespalając się z sobą, biegną:1)t. żołądkowa prawa(od t. wątrobowej ę:wet, gałęzi t. wątrobowej wspólnej)oraz 2)t. żołądkowa lewa(z pnia tęzego). 
Wzdłuż krzywizny większej leżą:3)t. żołądkowa-sieciowa prawą je t. żołądkowa-dwunastniczej z t. wątrobowej wspólnej)i 4)t. żołądkowa-sieejwa lewa(z t. śledzionowej, gałęzi pnia trzewnego). 
Ta ostatnia dochodzi do żąw więzadle żołądkowa-śledzionowym, następnie zaś biegnie między obu blaszkami dniej ściany sieci większej, tak samo jak t. żołądkowa-sieciowa prawa, z którą się z la. 
W zależności od stanu wypełnienia żołądka odległość, jaka dzieli tętnice od krz. 
	A, gastrica sin. 
	A, phrenica im. dext----. 
	A, hepatca comm. 
	A, hepatica propriaDuctuscholedochusA. 
gastrica dext. 
A, gastroduodenalis. 
	A, pancreatcoduodenalis sup, ant. 
	A, lienalisłI łłłI F. 
	Aa, gastricae breyes. 
	gastroepiploica dext. 
	Być. 
	157. Tętnice żołądka. 
	Widok od przodu. 
	--*runcus ce*ia cus. 
	sś-A gąsOOs. 
	y ąjienna. 
Tęlnice żołądkowe są Ęlko nieznacznie oddalone od krzywizny mniejszej Ę ąywet przylega 34 do niej:tętnice żołądkowa-sieciowe biegną w odległości 1-2 crnęąęwizny większej w związku z większą zmiennością jej kształtu. 
Dno żołądka y, wtruja 5)JJ żoł 44 Kowe krótkie(z t. śledzionowej):w zmiennej liczbie odgąone z końcowego odcinka t. śledzionowej i biegną w więzadle żołądkowa-przepoją powyżej t. żołądkowa-sieciowej lewej. 
Wszystkie gałązki tętnicze leżą wpierw y%j(ee podsurowiczej żołądka:przebijają one następnie podłużną warstwę mięśniową j jwązy nią a warstwą okrężną wytwarzają sieć tętniczą o obszernych okach. 
Druga, jjątejsza sieć Jęlnicza położona jest w utkaniu podśluzowym, skąd liczne małe gałązki y ja błony śluzowej właściwej i splotami włosowatymi oplatają gruczoły sięgając aż**ą*o*gjSęeodżywianie błony śluzowej żołądka i jej gruczołów jest warunkiem prawidło, ą ązynności aparatu wydzielniczego:silne zmniejszenie dopływu krwi zmienia odparzy ąątłonka na działanie trawienne treści żołądkowej. 
Nie jest stwierdzone z całą pejąeią, czy gęstość sieci tętniczej krzywizny mniejszej i tylnej ściany żołądka jest ejsza niż reszty żołędka. 
Stosunki te zasługują na szczególną uwagę ze względu na ąsze występowanie we wspomnianych miejscach wrzodów żołądka. 
żyję rozpoczynają się naczyniami włosowatymi, które otaczają dołki żołądkowe i jąłąją gruczoły. 
Większe żyły biegną razem z tętnicami. 
Uchodzą one jako:1)z, żoąkowo-sieciowa lewa i 2)żż, żołądkowe krótkie do z, śledzionowej oraz w aj z, żołądkowa-sieciowa prawa do z, krezkowej górnej:zarówno z, śle tonowa, jak i z, krezkowa górna uchodzą następnie do z, wrotnej:4)z, żołądkoglewa, która biegnie wspólnie z t. żołądkową lewą, i 5)z, żołądkowa prawa, rą biegnie razem z t. żołądkową prawą, uchodzą bezpośrednio do z, wrotnej. 
Wreszcie'z, przedodżwiernikowa(t. prepgloricd), nie towarzysząca tętnicy, krzyżuje ierzchnię przednią odźwiernika i w jego pobliżu uchodzi do z, wrotnej. 
Ma ona znaietopograficzne, ponieważ zaznacza granicę między żołądkiem a dwunastnicą. 
okolicy wpustu z, żołądkowa lewa zespala się z żyłami przełyku(które przez żż, niepateuchodzą do z, głównej górnej), dzięki czemu powstaje połączenie między układem głównej górnej a z, wrotną. 
W przypadkach chorobowych krew omija drogę żylną z wątrobę:żyły błony śluzowej przełyku są wtedy żylakowato powiększone, z łatwo krwawią i są widoczne przy wziernikowaniu przełyku. 
Naczynia chłonne rozpoczynają się tuż pod nabłonkiem błony śluzowej i oplatają gro:tworzą one tutaj dwie sieci:podnabłonkową i podgruczołową. 
Z tej ostatniej króenaczynka przebijają blaszkę mięśniową błony śluzowej i w tkance podśluzowej twoiećpodśluzową. 
Od tej sieci odchodzą grubsze naczynka, które przechodzą przez 4 mięśniową, łączą się z naczyniami tej błony i dochodzą do sieci chłonnej podsuro*zei*c. 
*, @sieci podsurowiczej naczynia chłonne biegną w kierunku krzywizny większej iejszej, gdzie leży większość węzłów regionalnych:1)węzły chłonne żołądóeprawe(nogi lgmphnici gastrici deatrP)układają się wzdłuż dolnej połowy iz@y większej:2)węzły chłonne żołądkowe lewe(nogi lgmphuici gdćismistri)-wzdłuż górnej połowy krzywizny mniejszej. 
Oprócz tego naczynia 9@e żołądka dochodzą do 3)węzłów chłonnych odżwiernikowych OoŻ@ahW@pylonej), położonych ku tyłowi od części odżwiernikowej żołądka, jak*4 o 4)węzłów trzustkowa-śledzionowych(nodi lgmphuici pcncre@żP 8 e 8 położonych na górnym brzegu ogona i trzonu trzustki, oraz 5)węzłów ł 9 Fłłowyeh górnych(nodi lgmphmiei pancremiei superiores), położonych na y 9 ł Pózeku głowy trzustki. 
Obie ostatnie grupy często łączą się z sobą, nie dając się ęĘ 9 W Bórażnie oddzielić i zajęcie jednej grupy z łatwością może się przenieść na s 44 śWBKu z powyższym układem węzłów chłonnych na powierzchni żołądka można Y 9 K 4 pola limfatyczne, które co prawda bez ostrej granicy, przechodzą jedno P 9@łgmphdtiei gastriei inferiores. 
	215. 


	w drugie. 
W okolicy wpustu(1)zbierają się naczynia z prawej części dna oraz z górny-g. prawych Yy części przedniej i tylnej ściany żołądka. 
Naczynia Je zdgżają 4 o węzłąążołądkowych lewych. 
Otoczenie części górnej krzywizny większej(U)oddaje chłonkę ąąnaczyń, które przez więzadła żołądkowa-śledzionowe i przeponowa-śledzionowe doeąą, dzą do węzłów trzustkowa-śledzionowych. 
Z otoczenia dolnej części krzywizny większąą. 
	216. 
	Nodi gastrici sin, -ez--, . . ys, sap. 
	Z. 
	Wo o pan creatic i SV 9 Nodi pylorici. 
	Nodi celiaci. 
	ćx 8 e eó. 
	lit. 
	--Vodpa ncreatco/ten ais. 
**odi gasmci dext, (s. im. 
)Ryc. 
158. Węzły chłonune żołądka:widok od przodu. 
Wzorowane na Hatterio. 
	oraz z dolnego odcinka części odżwiernikowej(Ul)naczynia podążają do węzłów żołądkowych prawych oraz do węzłów odżwiernikowych. 
Z odcinka górnego części odżwiernikowej(IV)naczynia chłonne kierują się również do węzłów odżwiernikowych oraz(według niektórych)do węzłów trzustkowych górnych. 
Następną "stację"limfatyczo 4 tworzą węzły trzewne(nogi lgmphdtici cehdci), skąd chłonka podąża do pni jelitowych i wreszcie dalej do przewodu piersiowego. 
Układ naczyń i węzłów chłonnych żołądka ma duże znaczenie praktyczne, ponieważ stanowi on drogi, którymi może szerzyć się rak żołądka(przerzuty, metdstdses). 
Nerwy. 
Żołądek, tak jak wszystkie trzewa, jest unerwiony przez układ autonomiczWwspółczulny i przywspółczulny. 
Włókna współczulne pochodzą ze splotu trzewnegei dążą do żołądka towarzysząc gałęziom pnia trzewnego. 
Włókna przywspółczulne po chodzą z n. błędnego. 
Już w dolnej części klatki piersiowej lewy n. błędny dochodzi 49 przedniej, prawy do tylnej strony przełyku. 
Oba te nerwy tworzą splot przełykowy, kUYczęściowo leży na stronie przedniej przełyku, częściowo na stronie tylnej, przy czym o@eczęści prowadzą włókna z obu nerwów błędnych. 
Ze splotu przełykowego wychoWpień błędny przedni(trancus tdgdlis m. ), który wytwarza splot żołą 489 wy przedni na przedniej ścianie żołądka oraz pień błędny tylny(truncus 14 gdlis post), tworzący splot żołądkowy tylny na jego ścianie tylnej. 
Do splo 1 ó@żołędkowych dochodzą również włókna współczulne ze splotu trzewnego. 
Oba rodzBFwłókien działają przeciwstawnie:n. błędny pobudza czynność perystoliczną i perystalW czną błony mięśniowej żołądka oraz wydzielanie, nerw współczulny je hamuje(działanie. 
	V, cava im. -, . 
	Truncus celiacusGlandulasuprarenalis dext. 
	Duodeum. 
	Ren dext. 
	W. transversusabdominisPy torus-M, quadratuslumborum. 
	z(co. 
	Masa intercostalia post. 
	Caput pancreatis M. psoas major. 
	4 Hepar, lobus caudatuslig. 
teres hepatisHepar, lobus quadratusVesiea felłear, lobus dext. . 
	Duetu s cysticusDuctus hepaticus comm. 
*, por*ae@landula suprarenalisOstiom pyloricum p 8 s descendens duodenj. 
	Ren dext. 
	Ureter Rensin. 
	SW, ya im. 
	Aorta abdorninalis. 
	yc. 
	159. Trzewa górnej części jamy brzusznej oprócz wątroby:widok od przodu. 
Widać ńce odciętych żył wątrobowych, naczyń krezkowych górnych, t. krezkowej dolnej i żyły wrotnej. 
	, hepatca comrn. 
, hepatca comm. 
V, cava im. 
	Aorta thoracica-Esophagus-Diaphrag ma-Ostiom cardiacurn. 
	Hepar, lobus sin. 
	Hiatus aorOcus. 
Aorta abdominalis. 
	-Sen. 
	Curva tura yentric uli 976)96. 
	Jejunum. 
	-Ostiom cardiacum-A, gastrica sin. 
	Fundus ventriculi. 
	-Z ten. 
	-A, lienalis Pa ncreas. 
	*s**. 
	W 9 Tczewa górnej części jamy brzusznej:widok od przodu. 
Trzon żołądka odcięty:Z%enie krzywizny większej zaznaczone linią przerywaną. 
Wątroba odłożona ku górze tak że widać lei nawierzchnie trzewna. 


	odwrotne niż w sercu). 
	W tkance podsurowiczej gałązki nn błędnych i wspąw. 
łączą się z sobą w sploty. 
Drobniejsze gałązki obu rodzajów nerwów tworzą ęąsploty włókien bezrdzennych wewnątrz błony mięśniowej(p(eaus mgenterieąłj:kantu podśluzowym(pleaus submucosus'):w sploty te włączone są poszczegąją. . 
ezulne komórki zwojowe, lub ich skupienia. 
Oddzielne włókna nerwowe doeh-jynież bezpośrednio do mięśni. 
Ściana żołądka dzięki swym komórkom zwojowym i nerwom zawiera wszyęgjgmenty potrzebne do wykonywania czynności ruchowych i wydzielniczyeh:z ją dochodzące włókna współczulne i przywspółczulne regulują tylko czynność zwą przecięciu bowiem wszystkich tych nerwów odśrodkowych ruchomość i wydzie(łądka są zachowane. 
Nerwy narządów wewnętrznych zawierają również czuciowe włókna dośroąjąrdzenia:włókna te w sposób bliżej nie znany mogą pobudzać odpowiednie segąejjwłókna czuciowe skóry On, międzyżebrowych)i wywoływać bóle w przynaleąjęnich odcinkach skóry-pola Heada. 
Włókna dośrodkowe(czuciowe)żołądka ąądo 7-9 odcinka(neuromeru)rdzenia. 
Pola Heada leżą w górnej części przedniej brzucha po stronie lewej od linii pośrodkowej(w obrębie Thj)i na grzbiecie obok słupa na wysokości X kręgu piersiowego. 
Błona śluzowa żołądka nie jest wrażliwa na bodźce mechaniczne. 
Przecięcie czy ściany żołądka nie jest boleśnie odczuwane przez pacjentów, natomiast bolesne j ciąganie więzadeł. 
	STRESZCZKINIEW żołądku odróżniamy ścianę przednią i tylną(pcries ant, et post)'dwa brzegi:krzywiznę większą(cundtun major)i krzywiznę mnie(curouurd minor). 
Otwór początkowy żołądka, wpust(edrdic), czyli ujście stowe(ostium cardiacum), łączy żołądek z przełykiem, otwór końcowy, odżwnik(pglorus), czyli ujście odżwiernikowe(ostium pgloricum)-z dcą. 
W obrębie odźwiernika leży zastawka odźwiernika(eahula pylon), lana zgrubieniem warstwy mięśniowej okrężnej żołądka(m. sphmcter pglori). 
żołądka:1)część wpustowa(pers cardidcd), 2)dno(ńmdus), które stanowi(wyższy odcinek żołądka i w którym w pionowej postawie ciała zbiera się bańk 4 wietrzna, 3)trzon(corpus), bez wyraźnej granicy przechodzący w obie po części, i 4)część odżwiernikowa(pers pgloricd). 
Wcięcie kątowe O anguldris)na krzywiźnie mniejszej oddziela trzon od części odżwiernikowej, na żnie większej odpowiada mu kolano z o ląd k a(genu gcstricum). 
Żołądek wypełniony w postawie stojącej ma kształt haczyka i najniższe miejsce wiała kolanu, które leży wtedy poniżej pępka. 
Większa część żołądka leży 09 lewej ciała. 
Żołądek leży wewnątrzotrzewnowo. 
Więzadła żołądka:1)wątrobow(84 kaw e(lig, hepatogastricum), 2:żołądków o-przegonów e(lig, gastroph(@Ą 3)żołądkowa-śledzia nowe(lig, gastrosplenicum)i 4)żołądkowa-oK(44(lig, gastrocolicum). 
Błona mięśniowa składa się z trzech warstw:warstwa zewnętrzna przebieZBnie, głównie wzdłuż obu krzywizn:warstwa środkowa układa się okrężnie:waPwnętrzną tworzą pasma włókien skośnych(ńbrae obliquae). 
Czynność P 89 śniowej:napięcie mięśni trzonu utrzymuje treść pokarmową mimo jej eiężkośtlika), ruchy robaczkowe(perystaltyka)przesuwają tę treść ku odżwiernikoyBBłonaśluzowa wraz z tkanką podśluzową wytwarza wysokie fałdy 96 we(plicce gdstricce):niewielkie wyniosłości, pólka żołądkowe(creae 9. 
	9 lR. 
	ąuzowej właściwej połuywają całą powierzchnię żołądka. 
Powierzchnia nabłon:Xjek(nabłonek walcowaty)jest pofałdowana(wiece mllosce), a między fałdkami jjjeczki Ooteolee gastricee), wysłanie tymże niabłonkiem, do których uchodzą'yy(glandwae c@Wac@e, J@W e(pg(oricde). 
Nabłonek gruczołów występuje w poyjjaórekgłównych wydzielaiecych enzymy i komórek okładzinowych wydzielają yąąs solny. 
Komórki dołeczków żołądkowych wytwarzają śluz. 
	JELITO CIENKIE. 
	srosusw ocóazalfo cienkie(mteshnum tenue)stanowi najdłuższą część przewodu ąrmowego ciągnącą się od żołądka do jelita grubego. 
Początek i kosą zamknięte zastawkami, u góry zastawką odźwiernika, u dołu ęąwką okrężnicy, czyli krętniczo-kątniczą:pierwsza nie pozwala na ąnie się miazgi pokarmowej do żołądka, druga nie przepuszcza frez okrężnicy z powrotem do jelita cienkiego. 
zynnoś ć j e I ił a c i en kiego, jak zobaczymy dalej, polega na:1)poddaniu miazgi owej działaniu enzymów znajdujących się w jelicie cienkim(trawienie), 2)przeadzaniuprzez nabłonek strawionych pokarmów(wchłanianie)i 3)przesuwaniu da pozostałej treści. 
Błona śluzowa wykonuje część chemiczną pracy, błona mięśnia-część mechaniczną:miesza treść i przesuwa ją dalej. 
W celu poddania miazgi poowejdziałaniu soków trawiennych i ich wchłaniania korzystna jest możliwie wici powierzchnia. 
Dla czynności tej kształt cewkowaty jelita jest najdogodniejszy. 
Im a jest dłuższa, tym większa jest jej powierzchnia resorpcyjna i tym większa liczba zołów może wytwarzać soki trawienne. 
Im obszerniejsze byłoby jelito, tym bardziej itoby na powierzchni w stosunku do objętości. 
Nie tylko jednak długość wpływa na iększenie powierzchni, istnieją jeszcze inne środki jej zwiększenia na małej powierz:błona śluzowa jelita cienkiego wytwarza bowiem f a ł d y o kr ę żn e(plicde circulc, wysokości około 5 mm i małe, gęsto obok siebie ułożone kosmkowate wypustki, naekosmkami j elito wy mi(eilh intestind(es), długości około 0, 7 mm, które wpufcsię do światła jelita wielokrotnie powiększają jego powierzchnię. 
ługość j elita cienkiego zmienia się osobnicza w zależności*ieku i od stanu skurczu błony mięśniowej. 
Tym też należy tłumaśbardzo różne liczby(2, 5-11 m), które spotykamy w piśmienni te U osoby żywej możemy przyjąć 4-5 m, na zwłokach długość jest@za(6-8 m)z powodu ustania napięcia mięśniowego. 
982 iej cewy jelitowej. 
Zwierzęta roślinożerne mają długość jelita mniej więcej 9 W 8 e przekraczającą długość ciała(bydło). 
U zwierząt mięsożernych jest ono zna?ęPPze(u nietoperza zaledwie dwukrotnie większe od długości ciała). 
Żaba w stał 9 l 8@iodżywia się pokarmami roślinnymi i długość jej jelita cienkiego wynosi?ł?9(ugości ciała(bez kończyng po ukończeniu rozwoju żaba staje się mięsożerna, Ń%lPi jelita jest wtedy znacznie skrócona i nie wynosi więcej niż podwójną długość hśł 9 wiek zajmuje miejsce pośrednie między roślinożernymi a mięsożernymi. 
Budo. 
	219. 


	wa naszego organizmu i pod tym względem wskazuje więc na odżywianie się pokarmeję. 
DIICSZROVTOŚwi a tło jelita cienkiego zwęża się stopniowo od żołądka ku zastą. 
wce okrężnicy z 4-5 cm do 2, 5-3 cm. 
Dwunastnica mia światło ną. 
obszerniejsze. 
Jelito cienkie dzielimy na trzy części:dwunastnicę, jelito czcze i je(t. to kręte. 
Stosunkowo ściśle daje się odgraniczyć dwunastnica:jelita czcze przechodzi w jelito kręte bez wyraźnej granicy. 
	DWUNASTNICA Dwunastnica(duodenum:duodenus-dwunastokrotny'), długoset 25-30 cm, stanowi początkowy odcinek jelita cienkiego. 
Do niej uchodzi wydzielina wątroby i trzustki, dzięki czemu rozpoczyna się tu nową faza trawienia. 
Górny koniec dwunastnicy łączy się z odźwiernikiem dolny przechodzi w jelito czcze. 
Dwunastnica ma kształt podkowy zwróconej wypukłą częścią ku stronie prawej:wklęsły obwód obejmuje głowę trzustki(ryć, 159 i lóO). 
Podział. 
Dwunastnicę dzielimy na 4 części:górną, zstępującą, dolną, czyli poziomą, i wstępującą. 
1. 
Część górna(pers superior), najkrótsza(4-5 cm)i najbardziej obszerna, tzw. o p u s z k a(bulbus duodeni), kieruje się poziomo ku tyłowi oraz w stronę prawą aż do szyjki pęcherzyka żółciowego:przyjmuje ona z odźwiernika miazgę pokarmową. 
Wypełniona środkiem cieniującym daje na ekranie remtgenowskim okrągły, owalny lub trójkąt-ny cień, wyraźnie zarysowany(rtg ó-IO). 
Żołądek nie przechodzi więc nagle w umocowaną, wąską część jelita, lecz wpierw prowadzi do raz-szerzonej, bardziej ruchomej części początkowej. 
2. 
Część zstępuj ąca(pers descendens)kieruje się od szyjki p 4 ącherzyka żółciowego ku dołowi do dolnej części głowy trzustki. 
DN gość jej wynosi 8-10 cm:przejście części górnej w zstępującą twór nieraz ostro zarysowane zgięcie górne dwunastnicy(ńeawduodeni superior), wypukłością skierowane zazwyczaj bardziej ku@jłowi w stronę prawą. 
Zgięciem dolnym dwunastnicy(fea 86 duodeni interior)część zstępująca przechodzi w następną, doln 4(4 dwunastnicy. 
3 Część pozioma(pers horizontdhs), albo dolna(pers OPĘrior), długości około 6 cm, biegnie poziomo z prawa na lewo aż do 8 Ączyń krezkowych górnych, gdzie się kończy i przechodzi w 4 ęWłwstępuj ącą(pers ascendens), mniej więcej tej samej długo 44 Ączęść pozioma. 
Od wymienionych naczyń wstępuje ona ku górze BA zgięcia dwunastnicza-czczego. 
'Nazwa dwunastnicy(dodekadakrglon enreron)została wprowadzona piec P 8 philosa(399 lał p n e), ponieważ jej długość według niego wynosiła około 12 s*ePF palców:w rzeczywistości jest to odcinek dłuższy. 
	990. 
	/gięcie dwunastnicza-czcze(Cezura duodenojejundis). 
Na wysokości li kręgu lędźwiowego po jego stronie lewej dwunastnica przechodzi ostrym zgięciem dwunastnicza-czczymt w jelito czcze. 
po górnego obwodu zgięcia dochodzą wiązki mięśni gładkich, zwłaszcza silnie rozwiątęteu dzieci. 
Biegną one rozbieżnie do tyłu od trzustki, tworząc mały, trójkątny, płaski yjtęsień, który rozpoczyna się na lewej odnodze przepony w pobliżu pnia trzewnego j ę, krezkowej górnej. 
Na górnym obwodzie zgięcia mięsień ten przechodzi w warstwę yjtęśniową podłużną i okrężną dwunastnicy. 
Włókna ich tworzą mięsień wiesz aąjwwy dwun as tni cy(m. suspensorius duodenP), który przyczynia się do umocowagiazgięcia dwunastnicza-czczego. 
Kształt. 
Kształt dwunastnicy jest osobnicza bardzo zmienny, dlatego łez ustalenie jakiegoś zasadniczego typu nie jest możliwe. 
Zazwyczaj kształt dwunastnicy porównujemy do podkowy lub też do poziomo ułożonej litery M. 
Za formę pierwotną należy przyjęć postać pierścieniowalą, gdyż występuje ona z reguły u płodów i noworodków. 
Do rzadszych odmian należy forma w kształcie litery V, wtedy nie występuje część pozioma dwunastnicy. 
Czasami dwunastnica układa się w pętle o dwóch silnie wydłużonych i równiolegle do siebie biegnących odnogach, górnej i dolnej:wierzchołek pętli przesuwa się wtedy silnie w stronę prawą. 
Położenie. 
Podobnie jak kształt, również położenie dwunastnicy jest bardzo zmienne. 
W pozycji leżącej na grzbiecie część górna podkowiastej zazwyczaj dwunastnicy rozpoczyna się nieco na prawo od trzonu I kręgu lędźwiowego. 
Jeżeli żołądek jest średnio lub silnie wypełniony, to część górna przebiega prawie zupełnie strzałkowa od przodu do tyłu:jeżeli jest opróżniony, to przybiera kierunek bardziej poprzeczny. 
Cześ ć z st ęp u j ą c a układa się po stronie prawej kręgosłupa na wysokości li kręgu lędźwiowego i z g i ęc i e d o In e dwun as tnicy leży na wysokości Ul kręgu lędźwiowego, na tej wysokości część pozioma krzyżuje kręgosłup. 
Część wstępująca 4 ochodzi do zgięcia dwunastnicza-czczego, które układa się po lewej stronie li kręgu lę@wiowego:w tym punkcie rozpoczyna się nasada krezki jelita cienkiego. 
W pozycji leŻ 4 cejdwunastnica obejmuje więc I i U kręg lędźwiowy. 
Przy oddychaniu dwunastnica przesuwa się w czasie wdechu ku dołowi, a podczas 4 eshu ku górze:w krańcowych przypadkach różnica poziomu może wynosić dwa kręWwieku starczym opuszcza się ona ku dołowi wraz z naczyniami:dolny punkt pętli Bunaslnicy może dochodzić aż do wzgótka. 
W post a w i e s 1 o j ą c e j dwunastnica zstępuje o wysokość I do 2 kręgów niżej. 
Część 64 układa się na poziomie li lub połowy III kręgu lędźwiowego, część pozioma dochoł 99 W lub nawet V kręgu lędźwiowego. 
Zgięcie dwunastnicza-czcze ulega najmniej@ianom położenia, zstępuje nieznacznie poniżej li kręgu. 
PWsunek do otrzewnej i umocowanie dwunastnicy. 
U dorosłego lyl 9:ść górna dwunastnicy ma całkowitą powłokę surowiczą:z góry P 8 P 9 ł@niejszej, z dołu zachowany jest odcinek krezki grzbietowej jako PBużenie sieci większej. 
Ę F 94 zku z tym część górna jest ruchoma i przesuwa się razem z żołądkiem zależnie Ń 899 teko wypełnienia i położenia ciała. 
Pozostałe części dwunastnicy poniżej więzaTĆYP 96989 W 8 as@Jczegoleżą zaotrzewnowo i tylko od przodu są pokryte otrzewPóóWierdzaje do tylnej ściany brzucha. 
W części zstępującej otrzewna nie 8 śTeifąj. 
	991. 


	pokrywa tego odcinka powierzchni przedniej, który przylega do początkowej częśetokrężnicy poprzecznej. 
W tym miejscu ściana dwunastnicy wiotką tkanką łączną je-ąbezpośrednio połączona ze ścianą jelita grubego. 
Stosunek części wstępującej do otrzewnej jest zmienny. 
W zasadzie leży ona zaotrzew. 
nowo. 
W różnym stopniu jednak może zachować pierwotne położenie wewnątrzotrzew. 
nowe, a mianowicie w tych przypadkach, w których zmiany rozwojowe nie dokonały sjąw całości. 
Wiąże się z tym obfitość i różnorodność zachyłków w okolicy zgięcia dwa. 
nastniczo-czczego, o których była mowa poprzednio. 
Powierzchnia tylna dwunastnicy jest łącznotkankowa przytwierdzona do tylnej ściąnybrzucha. 
Umocowanie to, a przede wszystkim zaotrzewnowe położenie dwunastnicy pozwalają na przesuwanie się jej(z wyjątkiem części górnej)tylko w płaszczyźnie tylnetściany brzucha. 
Do dwunastnicy uchodzą bowiem przewody wyprowadzające wątroby i trzustki:swobodna ruchomość dwunastnicy musiałaby prowadzić do pociągania przewodów i załamywania się ich. 
Stosunek do narządów sąsiednich. 
Bwunasuuca przylega do różnych narządów położonych częściowo zaotrzewnowo, a częściowo wewnątrzotrzewnowo. 
Wklęsły obwąpodkowy dwunastnicy obejmuje głowę trzustki, z którą jest ściśle złączony. 
Część górna powierzchnią przednią przylega do płata czworobocznego wątroby(wycisk dwunastnicy)i do szyjki pęcherzyka żółciowego(możliwość przebicia się kamieni żółciowych do dwunastnicy). 
Po stronie tylnej leżą twory objęte więzadłem wątrobowa-dwunastniczym(przewód żółciowy wspólny, tętnica wątrobowa właściwa, żyłą wrotna). 
Część zstępująca. 
Powierzchnia przednia części zstępującej w górnej połowie przylega:1)do prawego płata wątroby i 2)do pęcherzyka żółciowego, w połowie dolnej 3)do okrężnicy poprzecznej. 
Powierzchnia tylna przylega:1)do małego dolnego odcinka nadnercza prawego, 2)do wnęki nerki i miedniczki nerkowej, 3)do prawej żyły nerkowej i 4)do początku moczowodu prawego. 
	śY AY śY. 
	-Papilla duodeni*o*. 
	Plica longitudinalis duodeni. 
	-Papilla duodeni. 
	Bęc 161. 
Błona śluzowa części zstępującej dwunastnicy. 
Widoczna ściana lewa. 
	W rynience między głową trzustki a częścią zstępującą dwunastnicy leży z tyłu przewód żółciowy wspólny, który łącząc się z przewodem trzustkowym uchodzi du część zstępującej mniej więcej w połowie jej wysokości. 
Z przodu w rowku między głową trz 98 stki a częścią zstępującą biegnie tętnica trzustkowa-dwunastnicza górna(gałąź t. żołiękawo-dwunastniczej z t. wątrobowej wspólnej), która zespala się tu z tętnicą trzusUwwo-dwunastniczą dolną(z t. krezkowej górnej). 
Część dolna i część wstępuj ąca. 
Powierzchnię przednią części dolnej i wsWpojącej dwunastnicy krzyżują naczynia krezkowe górne wychodzące spod trzustki. 
Biekną one na granicy tych dwóch części, przy czym żyła krezkowa górna układa się po sU 9 nie prawej, a tętnica krezkowa górna po stronie lewej. 
Poza tym nasada krezki jeWW cienkiego w większości przypadków(óO'%)krzyżuje się powierzchnią przednią cz@9 ł. 
	10 O sś. 
	*, *****z****"******'***t**. 
z Pś. 
	*W Q-cj. 
	4 żśp Ężś J***jj O psoj:W ęcjg *Ę@E 8 ió. 
	FFJ-g 8. 
	cj'****, ó'cj, . 
	EXó-ś 819 cj. 
	ty:cj?
Q IX****W Qżć ci F 8 ś fes ci sJ ci. 
	3 saQ 63 aćO W xś ł. 
	74 śX rs(. 
	I łQ Q Q. 
	S. 
	g jęy. 
	Pół ćf%Y'rs 8(-4 O. 
	1-614 Lż. 
	S':'9. 
	eśł-***. 
	tj. 9 ę ceł jj j ĘF Lż 17 Aę Wy'Q 89 Ę:?o'ś 4*ii. 
	Qt 444 K. ***ćiśw. 
	14 a Fłii*ii****Qg. 
:5. 
5, 88 cj'Ę:KłĘę icj Rf******f%*FcjZ!:e *pJ ai:Ę!cjcj?żi. 
	999. 


	994. 
	wstępującej dwunastnicy, rzadziej przyczep przesuwa się na prawo na część poziomą jją'?
lub na lewo(IO%), obejmując wtedy tylko z*i cle dwunastnicza-czcze. 
Powierzchnia przegjjczęści dolnej przylega 1)8 z pęUi ie@a cienką-c. 
go oraz 2)do okrężnicy poprzecznej, p. . 
, wierzchnia tylna części dolnej-1)do żyły, ją wnet dolnej i 2)do aorty brzusznej, pac'wierzchnia tylna części wstępującej-da ją lędźwiowego większego lewego. 
Dostęp do dwunastnicy, przynajmniej teore. 
tycznie, możliwy jest zarówno od przedniej jąy i i od tylnej ściany brzucha. 
Od tylu jedąjy:w warunkach prawidłowych dostęp nie jes(możliwy bez usunięcia nerki prawej. 
Od przody odnalezienie części górnej, położonej w przeć dłużeniu odźwiernika, nie przedstawia więĘ. 
:szych trudności, jak również odnalezienie czas. 
'ci wstępującej, która leży na lewym obwodzie'U kręgu lędźwiowego. 
Część zstępująca i częsę)pozioma, przykryte okrężnicą poprzeczną, są znacznie trudniej dostępne. 
	Ryć. 
	163. Model gruczołu dwunastnicy:wg Maziarskiego. 
	Błona śluzowa. 
Błonę śluzową jelita cienkiego, o której będzie mowa niebawem, znamionują większe fałdy okrężne(wiece circulares)i liczne drobne wyniosłości zwane kosmkami j elito wyraj(filii mtestind(es). 
Fałdy okrężne rozpoczynają się w odległości 2-5 cm od odźwiernika i gęsto obok siebie ułożone, szybko uzyskują znaczną wysokość. 
Kosmki mają kształt niskich, szerokich i zazębionych listków. 
Przewód żółciowy wspólny, kierując się z góry ku dołowi na granicy ściany tylnej i przyśrodkowej części zstępującej, wpukla błonę śluzową i wytwarza fałd podłużny dwunastnicy(plicd longitudindlisduodeni:ryć, lól). 
Fałd ten w odległości 10-12 cm od odźwiernika w większości przypadków kończy się stożkowatą b r o d a w k ą w i ększądwunastnicy(pcpilla duodeni mqjorj, długości 5-10 mmi szerokości 5-6 mm, na której małym otworem uchodzą:przewód żóęmowy wspólny i przewód trzustkowy(p. dalej:ryć. 
2151. 
Od 2 do 3 cm powyżj i nieco do przodu od brodawki większej znajduje się bardzo często druga, podobna br o dawk a mn i e j s z a dwunastnicy(pdpillc duodeni minor), na której uchodzi przew(9 trzustkowy dodatkowy(ryć, 2 l 5). 
Cechą charakterystyczną budowy histologicznej ściany dwunastni?
są gruc z o ty dwunastni c z e(glandulae duodenmes?), które występują głównie w górnym odcinku dwunastnicy aż do ujścia przewo 49. 
	, ygeiowego wspólnego i trzustkowego. 
Są to gruczoły cewkowa-pęcheĘąękowe, silnie rozgałęzione, ułożone w tkance podśluzowej, a więc na f%wnąlrz od blaszki mięśniowej błony śluzowej. 
Gruczoły te uchodzą', yzeważnie na dnie gruczołów jelitowych'(p. dalej). 
Ich znaczenie'yzypuszczalnie polega na wytwarzaniu enzymów trawiennych. 
	JELITO CZCZE I JELITO KRĘTE Jelito czcze tjejunum:jejunus s głodny, czczy)rozpoczyna się przy jgęciu dwunastnicza-czczym, jelito kręte(i(cum:eileem s skręcać, jwijać)kończy się ujściem do jelita grubego na granicy jelita ślepego ą okrężnicy wstępującej. 
Jelito czcze bez ostrej granicy przechodzi w jelito kręte. 
O długości i wymiarach światła jelita cienkiego wspomijaliśnypoprzednio. 
Jelito czcze i kręte różnią się od dwunastnicy jg, in. stosunkiem do otrzewnej:leżą one bowiem wewnątrzotrzewnowo, osadzone na długiej krezce(intestmum mesenterimeS, wskudekczego pętle jelita cienkiego mają znaczną ruchomość(intestinum mobile S. 
Brzeg jelita, wzdłuż którego przyczepia się krezka, nosi nazwę b r z eg u krezko w ego(morgo nesenteridhs), przeciwległy brzeg jest b rzegiern wolnym(morgo hbcrs, antimesenterialis*). 
Po śmierci wraz z zanikiem napięcia(toms)jelito cienkie staje się zupełnie rozluźnione. 
Jeżeli nie zawiera treści pokarmowej, co przeważnie dolyczy jelita czczego, to ściany cewy płasko przylegają do siebie:cewa przybiera kształt pustego węża gumowego. 
Całkowite wypełnienie treścią jelita czczego na ogćł nie występuje:częściej zdarza się to w jelicie krętym. 
Przy porażeniu ściana jelita tracąc swe napięcie staje się wiotka w kurczach spastycznych jelito jest zwężone. 
Każdy z tych czynników może prowadzić do mniej lub bardziej zaznaczonej niedrożności jelit(ileus). 
We wgłobicniu(tuugmatio)odcinek pętli jelitowej wpukla się do światła łączącego się z nim odcinka jelita:część ie@a dotknięta wgłobieniem ma potrójną ścianę. 
Bóżnice między jelitem czczym a krętym. 
Zazwyczaj przyjmuje się, że'/ą górne części Jelita ruchomego stanowią jelito czcze, a Z, dolne-jelito kręte. 
Pomijając poza tym Bżnice położenia jelita czczego i krętego, o czym będzie mowa niebawem, jelitz czcze:O test obszerniejsze:2)błona mięśniowa jest grubsza niż w jelicie krętym:3)błona śluWwajest bardziej czerwona wskutek silniejszego ukrwienia, 4)fałdy okrężne są liczne ł óósokie:5)szerokie i bardzo liczne kosmki osiągają wysokość I mm:6)aparat limfaty 9 Wwystępuje przeważnie w postaci małych grudek wielkości prosa, tzw. grudek Płlonunych samotnych(folliculi lgmphctici solitmi):większe skupienia tych gru 988 w postaci grudek skupionych występują rzadko:7)na zwłokach przeważnie nie zawiera treści łeWo kręte:1)jest węższe:2)błona mięśniowa jest nieco słabsza niż w jelicie czczym, JP 98 ak wewnętrzna warstwa okrężna błony mięśniowej zawsze jeszcze przeważa nad zećPyPęznąw arstwą podłużną, tak sanno jak w jelicie czczym:wskutek tego na przekroJPWpodłużnych ściany jelita silnie się rozchodzą, a na przekrojach poprzecznych to nie?
98 Wpuje:3)błona śluzowa jest bardziej blada, słabiej unaczyniona:4)999 sze i niższe, a w dolnej połowie zazwyczaj zupełnie zanikają:5)kosmki są wysmukłe'P 84 ej liczne:6)oprócz grudek samotnych występują grudki chłonne skupione 1(9984 lgmphctici aęgrzpmi), które układają się wzdłuż wolnego brzegu jelita(p. dale y. 
	'taeberk@@9. 
	QOX. 


	Położenie. 
Zgodnie z ogólnie przyjętym opisem pętle jelita cienktąywypełniają przestrzeń ograniczoną od góry i z obu botów okrężnjwwstępującą, zstępującą i poprzeczną wraz z jej krezką:również rnieąniea mmiejsza zawiera pętle w zależności od stanu wypełnienia jej jęy, rządów. 
Zazwyczaj przykrywają one także jelito ślepe, okrężnicę wsią pojącą i zstępującą, rzadziej okrężnicę poprzeczną. 
Od przodu i z ją ków przykrywa je w zmiennym stopniu sieć większa. 
W miednteę. 
niniejszej części jelita cienkiego układają się u mężczyzny między pącicherzem a odbytnicą, u kobiety między macicą a odbytnicą:przylegąąąone również do pozostałych narządów miednicy, do jajników, do okęą, żnicy esowatej po stronie lewej, do wyrostka robaczkowego po strontą. 
jTBWCjUkładi położenie pętli są osobnicza bardzo różne i zmienne w zależności od położentjciała, oddechu, jak również wielkości i położenia narządów sąsiednich. 
Na ogół daje gstwierdzić, że pętle położone przy okrężnicy poprzecznej przebiegają poziomo i poprząącznie:natomiast pętle po obu stronach kręgosłupa układają się bardziej podłużnie. 
Nąj, bardziej zmienny jest przebieg pętli w okolicy pępkowej. 
Na ogół pętle położone pa. 
lewej stronie i pętle części górnej okolicy pępkowej należą do jelita czczego, a pętle uIąJżonę po stronie prawej kręgosłupa i pętle miednicy mniejszej-do jelita krętego(Stop*nicki). 
W dwóch miejscach jelito ruchome jest przytwierdzone bezpośrednio do tylnej. 
ściany brzucha:1)w przejściu dwunastnicy w jelito czcze na lewym obwodzie li kręgi lędźwiowego(zgięcie dwunastnicza-czcze)i 2)w przejściu jelita krętego w jelito grube w dole biodrowym prawym. 
U płodu jama miednicy mniejszej jest słabo rozwinięta i nie zawiera jeszcze pętli jelitowych:dopiero wkrótce po urodzeniu w przestrzeni tej układają się pętle jelita krętego, a mianowicie te, które mają długą krezkę i wskutek tego dużą, ruchomość. 
	Wargo. . . 
mesenterialts Tunica serosa. 
	łvśv F+. 
	Plicae circulares. 
	869164. 
Odcinek czczego otwarty w dolOW połowie. 
	w 165. 
Odcinek jelitąj, -go otwarty w dolnej połowie. 
	Wargo mesenterialis. 
	--Folliculustym phatic u s@QQT 8 Q 8 lJS. 
	Folliculi lymphatici solitarii. 
	Stosunek do otrzewnej, krezka i ruchomość jelita cienkiego. 
Jelito czcze i jelito kręte są położone wewnątrzotrzewnowo i zawieszone na krezce, której nasada po ukończeniu rozwoju przyczepia się do tylnej ściany brzucha, biegnąc z góry i ze strony lewej ku dołowi i w stronę prawą. 
Rozpoczyna się ona przy zgięciu dwunastnicza-czczym, na lemobwodzie li kręgu lędźwiowego i kończy się na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego prawego lub w dole biodrowym prawym w przejściu jelita krętego w jelito grube. 
Skośna linia nasady krezki krzyżuje:1)część wstępującą dwunastnicy(w większości Jzypadków), 2)aortę brzuszną powyżej jej podziału na tętnice biodrowe wspólne. 
W Źle główną dolną, 4)mięsień lędźwiowy większy prawy, 5)moczowód prawy, 6)na 684 ajądrowe(lub jajnikowe)prawe. 
K 3 rezka, która składa się z dwóch blaszek surowi Fóh spojonych warstwą tkanki łącznej, zawiera gałęzie tętnicze i żylne naczyń krezko**h górnych zaopatrujące jelito czcze i kręte, naczynia i węzły chłonne, nerwy i więkśśelub mniejsze skupienia tkaniki tłuszczowej. 
Dzięki tym tworom krezka ma znaczną 4 P 9 P 8 ść, zwłaszcza u swej nasady:ku przyczepowi jelitowemu staje się stopniowo cieńgFObie blaszki surowicze krezki u jej nasady przechodzą w otrzewną ścienną tylnej Ś 86 brzucha, u przyczepo jelitowego-w otrzewną trzewną powlekającą jelito. 
PBgość nasady krezki wynosi około 15-17 cm:długość przyczepo jelitowego jest*****20-25 razy większa, dlatego też krezka układa się w liczne fałdy. 
Szerokość 990 od nasady do przyczepo jelitowego jest niewielka na początku, następnie szyb**89 asta w części środkowej jelita, dochodząc do 20-25 cm, wreszcie znowu się?
Ń 9 Ólej s z gł 9 Bardziej ruchoma jest też część środkowa jelita cienkiego:może się ona poruszać X?
Wszystkich kierunkach. 
Poszczególne pętle poruszają się czynnie wskutek perystaUyŃŚ 9 fIśY czym mogą występować również większe przemieszczenia jelit. 
Szczególnie we****iu brzucha(meteonsmus)pętle unoszą się, uciskając na okrężnicę i żołądek. 
Ń Plecowej postawie ciała jelita wypełnione treścią opuszczają się niżej w obręb rnue. 
	9897. 


	lnicy niż w pozycji leżącej, kiedy to przesuwają się bardziej bocznic na oba pioąąą. 
odcinki okrężnicy. 
Również skurcz powłok brzusznych przesuwa jelita bocznic. 
W wpąjniemu trzew(ptosis)pętle jelita leżą niżej, natomiast powiększone narządy miegjw. 
mniejszej(silnie wypełniony pęcherz i odbytnica, ciężarna macica)wypychają pętle leją'cienkiego z miednicy ku górze. 
Pętle jelitowe przybierają oczywiście położenie nieąjymalne, jeżeli ich część wstępuje w obręb przepukliny, stanowiąc zawartość worka pęęąpuklinowego. 
Uchyłek jelita krętego(dherticulum ileP), pozostałość płodowego przewodu pępjjąwo-jelitowego, zachowuje się mniej więcej w Z'%przypadków w końcowych pętlach leg, ta krętego w odległości 50-100 cm od zastawki krętniczo-kątnuczej. 
Długość tego uejęj, ku waha się zwykle w granicach 3-10 cna, może on jednak być znacznie dłuższy jąą 30 cm). 
Uchyłek ten, podobny do palca rękawiczki, występuje najczęściej na wohęąbrzegu jelita. 
Budowa uchyłku nie różni się od budowy ściany jelita. 
Koniec uchyłku zą, zwyczaj bywa wolny, czasami jednak odchodzi od niego cienki, łącznotkankowy puwęy, zek, drugim, końcem przyczepiony do pępka lub też(rzadziej)do jakiejś innej części taję brzusznej czy innej pętli jelita. 
Powrózek ten może usposabiać do zadzierzgnięcia(str:ą. 
gulmio)jelita. 
W wyjątkowych przypadkach, gdy uchyłek sięga do pępka, może się z nie. 
go przesączać zawartość jelita. 
Niekiedy zdarzają się innego rodzaju uchyłki ściany jelita cienkiego, mogące występy. 
wać wzdłuż całej długości jelita, od odźwiernika do zastawki okrężnicy, pojedynczo eąpodwójnie, albo też bardzo licznie. 
Mają one kształt kieszonki zaokrąglonej lub gruszką. 
wafel. 
Wielkość ich wynosi średnio około 4 cm, choć może się mieścić w dość znacznych granicach. 
Najczęściej i najliczniej uchyłki te występują w obrębie dwunastnicy, zwłaszcza w jej części zstępującej. 
Zazwyczaj są to zboczenia wrodzone:czasem są wynikiem procesów chorobowych. 
	BUDOWA I CZYNNOŚĆ ŚCIANY JELITA CIENKIEGO Ściana jelita cienkiego, tak samo jak żołądka, składa się z trzech warstw, a mianowicie od zewnątrz do wewnątrz następują po sobie:1)błona surowicza, 2)błona mięśniowa i 3)błona śluzowa. 
	Błona surowicza jelita cienkiego Błona surowicza(tunice serosd)jest utworzona z otrzewnej trzewnej*i nie różni się budową od takiej samej błony innych trzew. 
	Jest ona. 
silnie unaczyniona siecią naczyniową podsurowiczą. 
Stosunek błony surowiczej do ściany jelita cienkiego opisano wyżej. 
	Błona mięśniowa jelita cienkiego Błona mięśniowa(tunice muscularis)składa się z cienszej zewnętrznej warstwy podłużnej(strułam longitudmde)i grubszej wewnętrznej warstwy okrężne j(strułam circulare), które całkowcię obejmują cewę jelitową. 
	Warstwa okrężna tworzy pierścieniowaW pęczki, które dachówkowato zachodzą na siebie. 
	99 R. 
	gjehy błony mięśniowej jelita występują w trzech postaciach:j guehy wahadłowe polegają na naprzemiennym skracaniu i wydłużaniu poszczeę-ago odcinka pętli jelitowej, w wyniku czego treść przesuwa się tu w jedną, to w druĘąwnę. 
Ściana jelita, w aha"się w kierunku podłużnym w obie strony. 
Skracanie wy', -gule warstwa mięśniowa podłużna, wydłużanie odbywa się biernie. 
g Ruchy odcinkowe(segmentalne)są znacznie intensywniejsze od poprzednich. 
ąę Xjehach tych powstaje jednocześnie Kilka pierścieniowatych zwężeń, które w danej gąjli dzielą jeWo na poszczególne segmendy i następnie zanikają, a między nimi wysieją nowe zwężenia. 
Ruchy te wykonuje warstwa okrężna błony mięśniowej. 
Ruchy waąjguwei odcinkowe służą do mieszania treści:porcja miazgi pokarmowej jest wymiejąnaokoło WO razy. 
p. 
Ruchy perystaltyczne, czyli robaczkowe, przesuwają treść w kierunku odbytu pod ąęgęwem jednoczesnej współpracy obu warstw mięśniowych. 
Występują tu również jęężenia pierścieniowate, kłócę jednak są poprzedzane rozszerzeniem cewy. 
Odcinek wezerzury jest gotów do przyjęcia treści jelita z części zwężonej. 
Obok jednego zwężenia jterścieruowatego powstaje następnie drugie, poprzedzone dalszym rozszerzeniem itd. , ląg że wytwarza się fala perystaltyczna, ktura przesuwa treść w kierunku odbytu mniej więcej o 12 cm. 
Przypuszczalnie substancje chemiczne, częściowo wytwarzane w jelicie j czynniki mechaniczne, jak wzmożone ciśnienie w wypełnionym jelicie, pobudzają błonę mięśniową i wywołują ruch jelit. 
Układ nerwowy reguluje ruchy. 
W warunkach chorobowych ruchy perystaltyczne mogą się wzmagać, mogą być zwolnione lub ustać zupełnie(w przypadku porażenia jelit), albo nawet przybrać kierunek odwrotny, od dolnej części jelita w górę(antyperystaltyka). 
	Błona śluzowa jelita cienkiego Utkanie podśluzowe w jelicie cienkim, tak samo jak w innych odcinkach przewodu pokarmowego, zawiera liczne naczynia krwionośne i chłonne, jak również splot nerwowy, zwany splotem podśluzowym(pleaus submucosus). 
W jednym tylko odcinku, mianowicie w dwunastnicy, w utkaniu podśluzowym znajdują się gruczoły, tzw. gruczoły dwunastnicze(p. dalej):w dwunastnicy też utkanie podśluzowe jest najgrubsze. 
Błonę śluzową właściwą jelita cienkiego znamionują obfite, większe Jałdy okrężne i nader liczne drobne wyniosłości zwane kosmkami jeliWWymjFałdy o krę żnę(phcae circulares'). 
W części bliższej jelita cienkiego, mniej więcej 99 połowy jego długości, wpuklają się do światła fałdy utworzone przez błonę śluzową ł Wkanie podśluzowe. 
Wysokość tych fałdów wynosi 6-8 run, w niektórych miejscach 999 hodzi nawet do I cm. 
Przebiegają one albo śrubowało dokoła całego obwodu światła J 4 Ż 9 ńse fałdów są pojedyncze lub też, bardzo często, rozdwojone. 
W wytwarzaniu Web fa(398 bierze udział blaszka mięśniowa błony śluzowej. 
W stanie silnego wypełnienia jelita ł 99 obniżają się, jednak nie giną w całości, jak to występuje w żołądku czy w jelicie W 9 P@. 
Błona śluzowa czynnie przylega do treści jelita, wytwarzając tzw. rzeźbę 96 o c z ą:w stanie maksymalnego skurczu puste światło zanika(" rzeźb a pac z ą 4***a'). 
Nie licząc powierzchni utworzonej przez kosmki, fałdy okrężne powiększają pPAerzchnię wewnętrzną jelita mniej więcej o 35'%, wynosi ona około 0, 6-1 m'. 
Wyso. 
	s. 
	Kerckrmgi. 
	433 rY. 


	xoji z?i. 
	(Ą((*". 
***kśi, jjjcj?'j**ąŻj::?j. 
	---Kosmki ieWowe. 
	utkań te podśluzowa. 
	błony mięśnia. 
	Ryc. 
	166. Przekrój mikroskopowy przez ścianę jelita cienkiego. 
	Widać trzy fałdy okrę pokryte kosmkami. 
	kle fałdy okrężne występują tylko u człowieka i u goryla. 
Powstawanie fałdów rozpona się w dwunastnicy w odległości 2-5 cm od odźwiernika, następnie fałdy szybko osi gają swój pełny rozwój i aż do połowy jelita czczego są gęsto ustawione obok siebie tego miejsca począwszy są stopniowo coraz rzadsze, stają się niższe i wreszcie po połowy długości i jelita krętego przestają występować. 
Poszczególne fałdy zachowuj 4 jednak aż do zastawki okrężnicy. 
Fałdy okrężne wyczuwamy z zewnątrz, przesuwa)opróżnione jelito między końcami palców:fałdy te przeświecają przez ścianę jelita swzdętego gazami. 
Kosmki j elitowe(mili intestind(es). 
Dalszym czynnikiem, który zwiększa wierzchnie błony śluzowej, są kosmki. 
Wysokość ich wynosi 0, 3-1, 5 mm:na ogół-4 ułożone gęsto obok siebie(10-40 na I nć)nadając błonie śluzowej wygląd aks@8 Liczba kosmków wynosi około 5 milionów. 
Dzięki nim powierzchnia wewnętrzna sta mniej więcej o óOO'%, a cała powierzchnia jelita osiąga 4-7 nć, jest więc paroł 9 nie większa niż powierzchnia ciała. 
Bez kosmków długość jelita musiałaby 968 WeW m, gdyby miała być zachowana ta sama powierzchnia wewnętrzna. 
Kosmł 3 W wyniosłości błony śluzowej pokryte nabłonkiem walcowatym. 
U zarodka wystćp 9 Wwcałym jelicie, po ukończonym rozwoju zachowują się tylko w jelicie cienkim, sŃ 24 aż do zastawki okrężnicy. 
W górnej części jelita cienkiego ustawione są gęściej, w ie 8 kręUm są rzadsze. 
W dwunastnicy są niższe, kształtu listkowatego lub grzebieniaFi ustawione poprzecznie, pozostałe przybierają postać małych stożków lub wałecB?
Za pomocą lupy dostrzegamy między kosmkami małe otworki-ujścia grucz(89 j e I i 1 o wy c h. 
U mięsożernych kosmki są stosunkowo wysokie, u roślinożernych 886. 
	Lamina propria(-mina muscularis mucosae. 
	Tella submocosa. 
	7 umca jausc ula ris. 
	*ar u mcircu lalę*a*u m larg iłu d małe. 
	*un*ca ser*sa. 
	Willi int. 
	stin ale s. 
	Folliculus lymphaticus solitarius. 
	ęóęeócjąy-'***f\*. 
I'I Plica circularis\Folliculus lymphaucus soutarius. 
	Ryć. 
	167. Odcinek ściany jelita cienkiego:wg Brausa. 
	listkowate:u zwierzał pod wpływem zmiany pokarmu kształt kosmków może się nieco, zmieniać w jednym lub drugim kierunku. 
Kosmki są to małe narządy stanowiące odrębną jednostkę morfologiczną i funkcjonalną. 
Są one pokryte nabłonkiem walcowatym i mają własne włókna mięśniowe(odgałęzienia blaszki mięśniowej błony śluzowej), które w osi kosmka wstępują ku jego wierzchołkowi. 
U człowieka i niektórych zwierząt kosmki mogą się kurczyć rytmicznie, skracając się:działają one wtedy na krew i chłonkę kosmka jak pompa tłocząca. 
Pojedynczy kosmek jelita psa wypycha do obiegu chłonnego 9, 93 mi chłonki na minutę:przy 5 milionach kosmków wynosiłoby to 0. 
15 I na minutę. 
Wechanizm ten ma swój ośrodek automatyczny w splocie podśluzowym. 
Przyprawy Korzenne, rzodkiew, a także kawa itp. , poWdzająruchy kosmków. 
Kosmki nie tylko wydzielają śluz, lecz są łez narządami wchłaniającymi. 
Chemicznie Jozłożone składniki pobranego pożywienia P 9 przejściu przez nabłonek kierują się 9@ema drogami. 
Białka i węglowodany doAląsię do naczyń włosowatych krwionośABhi dalej drogą układu wrotnego do wąWby. 
Tłuszcze kierują się do naczyń chłonPóBhi przez przewód piersiowy do układu śWego. 
Powyższe procesy wchłaniania są j 4 u wielkości niedostrzegalnych przez miłóTOSkpcjŻKanka limfatyczna występuje w 888 ie śluzowej w postaci grudek chłonnych@motnyeh i skupio 68 h 9 ęudkichłonne samotne(folliculi 9 PPh@tici solitmi), jak już wspomniano. 
	i Ryć. 
168. 
Schemat stosunku naczyń krwionośnych do grudek chłonnych jelita cienkiego. 
	231. 


	Żyła kosmka Naczynie chłonne Gruczoł jelitowy. 
	*Z Z J. 
	/Włókna mięśniowe kosmka Ryć. 
	170. Schemat budowy kosrn. 
	***e*, *os*e*na chłonnych do grudek ęwyeh jelita 4-prze poprzeczny. 
W z powierzchni:wg chmanna. 
	**--Naczynie chłonne zł Włókna mięśniowe'kosmka. 
	fI I I Lamina muscularis m ucosAe. 
	Komórki nabłonka jelitowego. 
	kubkowe', 'z. 
	Naczyń ta-sł krwi*no*ne. 
	@, są to małe twory(wielkości mniej więcej ziarna prosa)kuliste lub gruszkowate. 
one albo tylko w błonie śluzowej właściwej, albo częściowo nawet w utkaniu podwym:sięgają aż pod sam nabłonek, wytwarzając nieznaczne wyniosłości na pochnibłony śluzowej. 
Grudki samotne występują w całym jelicie. 
Naczynia krwiowchodządo wnętrza grudek, naczynia chłonne zaś otaczają grudki dokoła bardzo siecią, do wewnątrz jednak nie wstępują(Teichmann:ryć, 168, l 69). 
udki chłonne skupione(folliculi lgmphdhci dggregui), dawniej zwane rów kępkami, są to gromady gęsto obok siebie ułożonych grudek samotnych, wyjących w liczbie 25-50, nieraz znacznie większej(do 4 OO). 
Grudki te znajdują się e wszystkim w jelicie krętym, rzadko tylko w dolnym odcinku jelita czczego. 
Grud plone tworzą w błonie śluzowej wyraźne, wydłużone pola(szerokość 1-3 cm, dłus-4 cm, czasami 10-12 cm), ułożone długą osią równolegle do osi jelita po stronie iwległej do przyczepo krezki. 
zezególne grudki nie różnią się budową od grudek samotnych i pozostają w zupeł@W 6 mstosunku do naczyń krwionośnych i chłonnych. 
Zarówno grudki samotne, *Błupione są ośrodkiem wytwarzania limfocytów i narządem ochronnym przeciw 88, wytwarzane w nich limfocyty dostają się nie tylko do naczyń chłonnych otaś Zudki, lecz również przez nabłonek do światła jelita. 
	Budowa mikroskopowa błony śluzowej jelita cienkiego 98 eł błony śluzowej jelita cienkiego i kosmków składa się głównie z dwóch roP@órek(ryć, 171, l 72). 
Większość stanowią komórki walcowate, które P@8 onek jelitowy. 
Spoczywają one na jednolitej błonie podstawnej. 
Ich poĘĘłewolne pokrywa tzw. rąbek prążkowany, charakterystyczny składnik**BF(et czynność polega na wchłanianiu pokarmów. 
Zwiększa on wielokrotnie 9@8:chłonną komórki. 
Aparat siateczkowy Golgiego ma położenie przyjądroFPPPPlczęści komórki gromadzi się dużo mitochondriów, których znacznie mniej fW 98 dolnych partiach cytoplazmy komórkowej. 
Siateczka śródplazmatyczna. 
	**********'tę-ga 8-Tscj. 
	Naczynia chłonne. 
	głyęr!:je***Ryc. 
	171. Przekrój poprzeczny kosmka. 
	Tkanka łączna. 
	FYQQ. 


	094. 
094 Ryć. 
172. Rąbek prążkowany nabłonka jelitowego. 
Obraz w mikroskopie elektrono. 
	szorstka jest bardzo zmienna i budowa jej zależy od stanu czynnościowego koMiędzy opisanymi komórkami leżą w bardzo zmiennej liczbie rozproszone kam kub k owe, wydzielające śluz. 
Jądro komórki kubkowej jest położone na dnie kotuż ponad jądrem widoczny jest wewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego. 
Inne cle ty cytoplazmatyczne są zepchnięte na boki komórki i ku jej podstawie przez krwydzieliny śluzu otoczonej cienką jednowarstwową błonką. 
Liczba i wielkość kul śluzu jest zmienna. 
W dolnej części komórki są one mniejsze, w górnej natomiast zł się z sobą, tworząc duże zbiorniki, otoczone delikatną jednowarstwową błoną W gromadzenia się kropelek śluzu komórka ulega rozepchnięciu, mikrokosmki zewrę powierzchni skracają się i w końcu zewnętrzna ściana komórki rozrywa się i ślustaje się ze zbiorników do światła jelita. 
W czasie głodu oraz w niektórych s 1 wa@robowych wzrasta liczba komórek kubkowych i ilość wydzielanego śluzu. 
Oprócz wyżej wymienionych, występują jeszcze w jelicie-najczęściej między 8 karni nabłonkowymi kosmka a dnem gruczołów jelitowych-k o m o r k i e n I ero 9 mafinowe albo chromosrebrochłonne. 
Mają one przeważnie kształ Pól przylegają ściśle do błony podstawnej nabłonka, ich część szczytowa nie doch 9 światła krypty. 
Jądro ma położenie centralne, kształt nieregularny i zawiera 9686 derko. 
Duży wewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego jest umiejscowiony na 9 WLiczne mitochondria są rozproszone w całej cytoplazmie komórkowej. 
W cJóPPĘpoza typowymi organellami są widoczne gęsto rozmieszczone aiarenka otoczoPĄdynczą błoną. 
Najwięcej ich jest u podstawy komórki. 
Ziarnistości te są baP 99 oróżnych kształtach i różnej gęstości:zawierają s er o 1 o nin ę. 
Gruczoły błony śluzowej jelita cienkiego są dwojakie:D gruczoły jelitowe i W ty dwunastnicze. 
Pierwsze znajdują się w całym jelicie cienkim i grubym, 96 W??
w dwunastnicy. 
Gruczoły jelitowe(glandulae intestmales)występują w postaci prostych P?
czych, ślepo kończących się cewek, które w przestrzeniach między kosmkWł ćĘsię w obręb blaszki właściwej błony śluzowej, sięgając do blaszki mięśniowej. 
Pókosmków przedłuża się bezpośrednio w nabłonek gruczołów, wskuteł FĘ wierzchnia nabłonkowa jelita jeszcze bardziej się powiększa. 
W górnych'/s 96. 
	ygu komórki mnożą się mitotycznie i odbywa się tu odnowa(regeneracja)nabłonka gągka. 
Nowo wytworzone komórki wstępują bowiem stopniowo na kosmki i zastępują Qmek, k 3 óĘ ulega zniszczeniu, zwłaszcza na powierzchni kosmka. 
gpyócz zwykłych komórek walcowatych nabłonka i komórek kubkowych w gruczoą. 
jelitowych występują nieliczne komórki chroma srebro chłonne(p. wyżej), ***ęzołów tzw. komórki z ziarnistościami kwasochłonnymi(komórki yąetha), które wytwarzają prawdopodobnie enzymy trawiące białka. 
Komórki te są yjątększymi komórkami gruczołu jelitowego, mają one kształt walcowaty, u podstawy ąteeo szersze. 
Mikrokosmki na zewnętrznej powierzchni tych komórek są krótsze i nie(tezne jak w innych komórkach gruczołu. 
Jędro leży u podstawy komórki, ma kształt jamy. 
Wewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego jest silnie rozbudowany. 
Mitochonjąmają kształt i położenie podobne jak w innych komórkach gruczołu. 
W części nadjęwejwystępują charakterystyczne dla tych komórek duże, otoczone pojedynczą błoziąrenka. 
Wypełniaj 4 one część szczytową komórki. 
Wewnętrzna struktura tych ziajekjest złożona:odnosi się wrażenie, że składają się one z jeszcze drobniejszych, ściśle yzylegających do siebie, delikatnych cząsteczek. 
Ich gęstość jest różna. 
Ziarenka leżące yzy aparacie Golgiego są jaśniejsze. 
W otoczeniu dużych ziarenek widoczne są w cytojązmiedrobne, leżące luźno cząsteczki o budowie podobnej do drobnych cząsteczek jrzących ziarenka. 
Ziarnistości te są wydzielane z komórki, dotąd jednak ich skład emiczny nie został dokładnie poznany. 
Gruczoły dwunastnicze(glmdulae duodend(es)znajdują się tylko w dwunastnicy. 
Są gruczoły cewkowa-pęcherzykowe leżące w obrębie tkanki podśluzowej. 
Ich przewód rzebija błonę śluzową właściwą i uchodzi albo na jej powierzchni między kosmkami, bo(znacznie rzadziej)na dnie gruczołu jelitowego. 
Gruczoły dwunastnicze są podobne o gruczołów okolicy odźwiernika:nabłonek ich składa się z komórek walcowatych cytoplazmie delikatnie ziarnistej. 
Komórki te wydzielają śluz, prawdopodobnie jednak wnież i enzymy trawiące białko-dipeptydazy. 
Wśród komórek nabłonkowych jelita cienkiego występują również komórki chromobrochłonne. 
Blaszka właściwa błony śluzowej tworzy łącznotkankowy zrąb zbudowany z odmiany i siateczkowatej. 
Wśród jej włókienek leżą gwiazdkowate komórki siateczki zbliżało histiocytów oraz dość liczne leukocyty i limfocyty. 
Te ostatnie często przenikają habłonka i stąd do światła jelita. 
Tak zbudowana tkanka łączna wypełnia również ęlrze kosmków. 
Blaszka mięśniowa błony śluzowej tworzy dwie warstwy:pęczki włókien tej blaszki enikają do kosmków PPawe podśluzowe składa się z tkanki łącznej zawierającej liczne włókna sprężyste teraz skupienia tkanki tłuszczowej. 
Ę 48 a limfatyczna występuje w błonie śluzowej jelita bądź to w postaci grudek 9@6 sh samotnych, bądź grudek chłonnych skupionych, o czym była już mowa. 
	Czynność błony śluzowej jelita cienkiego 848-pomnieliśmy wyżej, czynność błony śluzowej jelita cienkiego polega, 1)na uał 9 pokarmów i 2)na wchłanianiu produktów trawienia. 
6989 enie. 
Wydzielina gruczołów jelita cienkiego zawiera trzy enzymy traW 4 ó 8 ł 9994 any:diastazę, maltazę i-nie zawsze-laktazę, poza tym enzym(dawna 8 Póepsyna)rozkładający białka(peptydy na kwasy aminowe), wreszcie lipazę, klóć 9 Puszcze. 
Ta czynność trawienna jelita cienkiego nie odgrywa jednak dominują Ż%188 zobaczymy dalej, większe znaczenie w procesie trawienia wszystkich trzech ŃY Wbstancji pokarmowych mają enzymy wydzielane przez trzustkę do dwuYiP 98 ocniczą rolę w trawieniu tłuszczów odgrywa żółć, wydzielana przez wątroP 99 W@ona śluzowa jelita cienkiego wytwarza wydzielinę dokrewną sekreWnę?
P 9 P 9 dzaj ący wydzielanie trzustki, oraz enzym enterokinazę, a@ywu 34 c 4 Jrypsyć 99@elany przez trzus 38 cj. 
	996. 


	Wchłanianie ostatecznych produktów trawienia jelitowego dokonuje się, gąęgnie w jelicie cienkim i do tej czynności błona śluzowa tego odcinka jelita jest pyąjwszystkim do s losowana. 
Fałdy okrężne i kosmki bardzo znacznie powiększają powierzchnię wchłaniającą jysorpcyjną). 
Do tej czynności jest również przystosowana budowa komórek nabłonką ąąutowego. 
Są one mianowicie zaopatrzone w rąbek prążkowany-gęsie pokrycie wjy. 
:powierzchni komórki bardzo cienkimi(submikroskopowymi)wypustkami protopląjątycznymi(ryc, l 72). 
W rąbku tym znajdują się enzymy, między innymi fosfataza ząęjąąwa odgrywająca czynną rolę w procesie resorpcji. 
W komórkach nabłonka znajdutą ąliczne nitkowate mitochondria, w których wyslępuia enzynó oksydacyjne komórki ęąwewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego. 
Wszystkie te właściwości świadczą o taj nabłonek jelita cienkiego bierze czynny udział w procesach wchłaniania. 
Czynnęąułatwiają ruchy blaszki mięśniowej błony śluzowej i włókna mięśniowe kosmk 3 ięostatnie kurcząc się i rozkurczając powodują skracanie i wydłużanie kosmka oraz p-gżonych w nim naczyń krwionośnych i chłonnych. 
Te z kolei działają jak pompa ssącą jsubstancje wchłonięte przez nabłonek oraz tłoczą krew i chłonkę kosmka do naczyń nleżących. 
Dzięki tym strukturalnym i enzymatycznym mechanizmom wchłonięte z treąpokarmowej jelita woda i rozpuszczone w niej białka(rozłożone na aminokwasy), wag wodany(w postaci cukrów prostych)oraz sole dostają się do gęstej sieci podnabłonkoęnaczyń włosowatych krwionośnych. 
Tłuszcze zaś syntetyzowane w nabłonku jelito z kwasów tłuszczowych i glicerolu, a częściowo i nie rozłożone na powyższe składał przedostają się w postaci subtelnej emulsji do naczyń chłonnych kosmków. 
	Żołądek. 
	Dwunastnica i jelito cienkie. 
	Jelito grube. 
	9 RR. 
	Tabela I Komórki wydzielania wewnętrznego żołądka i jelit u człowieka. 
	Lokalizacja. 
	komórki. 
	DEC G. 
	WIO 1(S. 
	Wydzielany hormon. 
	soma tostatynaserotonina gastryna. 
	somatost a tyra serotonina gastryna cholecystokminaGIP-polipeptyd hamujący wydzielanie żołądka motylinaneurotensyna sekretyna. 
	som atostatyna serotonina. 
	NACZYNIA I NERWY JELITA CIENKIEGO Tętnice. 
Dwunastnicę zaopatrują:t. trzustkowa-dwunastnicza górna 964 dnia i tylna z t. żołądkowa-dwunastniczej(od t. wątrobowej wspólnej)oraA Ęłaź przednia i tylna t. trzustkowa-dwunastniczej dolnej z 1@4 Ęwet górnej:odpowiednie naczynia zespalają się z sobą na wklęsłej stronie dwunaPPwytwarzając łuk tętniczy trzustkowa-dwunastniczy przedni i 4 Ył i oddając liczne, równolegle biegnące gałązki do pętli dwunastnicy i do głowy UoPś. 
	jgj krezkowe olrzyouie 19-18 lęOuc z lewego obwodu t. krezkowej górnej(aa, je yyG:er ileO, 9 o*r**ie KezłJ tworzą one zespolenia w kształcie łuków, układających z ąo 5 rzędów Oyc, ?), z wypukłości ostatniego rzędu łuków kierują się gałązki jjjądle do ściany je@a W ścianie jelita tętnice zaopatrują wszystkie warstwy żale, ją ich zapoOzebowania. 
W tkance podśluzowej wytwarza się sieć naczyniowa ąąwgezych ołsch, we właściwej błonie śluzowej u podstawy gruczołów jelitowych z jąędziej gęsia Z Jej os 1 aJ@ej wstępują do każdego kosmka dwie lub trzy tętniczki y, ząopatru 34 sieć Masowała kosmka, a ponadto wytwarzają zespolenia tętniczoęyprzechodząc bezpośrednio w żyły odprowadzające. 
Wyżej wspomniany układ zepj(łowy w pustaci łuków zapobiega uciskowi czy też rozciąganiu się tętnic, co mogło. 
	yY-wsa-gjy. 
	Ryc. 
	173. Tętnice pętli jelita cienkiego. 
	nastąpić w czasie skracania czy wydłużania się pętli jelitowej, gdyby główne naczynia ePBegały równolegle do pętli. 
Dlatego też układ łuków jest tym silniej rozwinięty, im***za jest ruchomość jelita. 
Pomimo tych licznych zespoleń tętnice jelita cienkiego są Płciowo naczyniami końcowymi:pętla jelitowa, nie odżywiana przez te naczynia 9 WŻ odżywiana w niedostatecznym stopniu wskunek zagięcia się pętli czy z innych j 968 n, może ulec martwicy(necrosis). 
ŃB towarzyszą tętnicom:zespalają się one z sobą podobnie jak tętnice, tylko jeszcze lei, i tworzą podobne sieci. 
Wreszcie uchodzą one do z, krezkowej górnej, która pro 99*rew do z, wrotnej. 
Wszystkie naczynia krwionośne mają w sumie wielką poje 99 ś 98 stanie całkowitego rozkurczu mogą pobrać tak wiele krwi, że dla reszty ustroju Ś 9 ś 9 wożę być mewy starczająca i człowiek może się "skrwawić"we własne naczynia J Pózusznej. 
W w arunkach prawidłowych zapobiega temu napięcie(tonus)błony**niowej naczyń Ń 6@nia chłonne jelita, jak wyżej wspomniano, pobierają tłuszcze:dlatego też chłon 9998 ńchłonnych jelita ze względu na jej białawe zabarwienie dawniej nazywano Ę 9 Few(chghs), a naczynia chłznne jelit-naczyniami mleczowymi(t@s@ĘWP 4 Rozpoczynają się one w pobliżu wierzchołka kosmków szerokimi, ślepo zaS 98 migałązkami lub pętlami i biegną w osi kosmka pojedynczo, a w większych Ę 699 h po parę lub więcej. 
Z kosmków mlecz odpływa do sieci błony śluzowej, szczeĘ Woje rozwiniętej dokoła grudek chłonnych samotnych i skupionych, i dalej do. 
	z**. 


	9 SR. 
	Kosmki. 
	Błona śluzowa i utkanie pod 9 uzowe*. 
	*okrężna. 
	*ar*w a podłużna. 
	Błona surowicza. 
	Ryc. 
	174. Schemat naczyń chłonnych ściany jelita cienkiego. 
	mięśn i. 
	sieci podśluzowej. 
Z tej ostatniej wychodzą naczynia, które przebijają błonę mięśnia i w tkance podsurowiczej wytwarzają sieć podsurowiczą. 
Wszystkie naczynia prawa do węzłów chłonnych krezkowych(nogi lgmphatici mesenterici)położoów krezce jelita cienkiego w liczbie 100-200. 
Węzły te są tym większe i tym gęściej 9 siebie ułożone, im bliżej nasady krezki się znajdują. 
Na uwagę zasługuje wielka 18 węzłów u noworodka. 
Z węzłów krezkowych naczynia odprowadzające kierują się@jelitowych albo bezpośrednio, albo przez węzły trzewne i stąd do części począlłeprzewodu piersiowego. 
Pobrane tłuszcze drogą przewodu piersiowego dostają się Wdo krwi żyły głównej górnej, do prawego serca i do krążenia płucnego, a dopieNprzejściu łych naczyń są użytkowane przez organizm. 
Nerwy pochodzą częściowo z pnia współczulnego(ze splotu trzewnego), cz:49 z włókien przywspółczulnych n. błędnego. 
Włókna przywspółczulne przyspieszaj*jelit, włókna współczulne hamują je. 
Przeważająca większość to włókna bezrdzenne liczne tylko(pochodzące z n. błędnego)mają dostrzegalną osłonkę mielinow 4. 
8 jednak po wejściu w ścianę jelita osłonkę tę tracą. 
W ścianie jelita, tak jak w ś 8 żołądka, znajdują się autonomiczne sploty nerwowe:wycięty odcinek jelita wył(84 szczę ruchy robaczkowe. 
Między warstwą podłużną a okrężną błony mięśnioBQsplot włókien nerwowych bezrdzennych, tworzący sieć o szerokich okach. 
W 999 Węzłowych tej sieci leżą drobne zwoje nerwowe zawierające skupienia komóreB PĘWeb. 
Całość tworzy splot błony mięśniowe j(pleaus mgentericus):jesl 989 kiem ruchów jelita. 
Delikatniejszy splot znajduje się w utkaniu podśluzoyóBPó I splot podśluzowy albo splot utkania podśluzowego(plearus subm@c(896 klórego odchodzą liczne włókna do właściwej błony śluzowej. 
Włókna czuciowe biegną do odcinków rdzenia:Thjj-la:pole Hea 4 a JP'X 8 pępka. 
	STRESZCZENIE. 
	j ąjąaść j cli la cienkiego(mćes(mum ćewue)u człowieka żywego wynosi 4-5 m'jjęąch wskutek zaniku napięcia mięśniowego jest większa(6-8 m). 
Jelito cienkie ygyę na dwunastnicę(duodenum), jelito czcze jejuum)i jelito kręte ąj Dwunastnica rozpoczyna się przy odźwierniku i biegnie do zgięcia dwuyąjtczo-czczego(Cezura duodenojejundlts). 
Jelito czcze bez wyraźnej granijęechodziW jelBo kręle, które sięga do zastawki krętniczo-kątniczej(oali*eocec*s*. 
ąąjąąstnica ma często kształt podkowy, która obejmuje głowę trzustki. 
Odróżniamy w garną(pars superior), zwaną też opuszką(bu(bas duodeni), część zstępującą y gescendeBs), część dolną(pers interior)oraz część wstępującą(pars ascendens). 
ąętnica leży zaolrzewnowo z wyjątkiem części górnej, do której dochodzi więzadło jtawo-dwunastnicze(lig, hep@oduoden@e). 
Błona śluzowa dwunastnicy układa się w-te i wysokie fał dy o krężne(wiece circu(dres), które rozpoczynają się parę ceneąyówponiżej odźwiernika, oraz zawiera kosmki j elitowe(filii intestindles). 
j-telina wuuoby i trzustki uchodzi do dwunastnicy na b ro da w c e wiek s z e j(pcjaodenimqyo), powyżej znajduje się bardzo często mniejsza brodawka(pcąilla duminor), nią której uchodzi przewód trzustkowy dodatkowy. 
Cechą charakterystyczdwunastnicysą jej gruczoły(gledulae duodend(es), które sięgają w obręb tkanki łuzowe j. 
elito czcze i jelito kręte leżą wewnątrzotrzewnowo i mają krezkę. 
Nasada krezki bieskośnieod U kręgu lędźwiowego po stronie lewej do prawego dołu biodrowego jelita ruchomego stanowi jelito czcze, '/ą-jelito kręte. 
W Z'%przypadków w dolnej ci jelita krętego występuje uchyłek(diterticulum tlej)jako pozostałość przewodu kawo-jelitowego. 
Powierzchnię wchłaniającą jelita cienkiego powiększają fałdy żnę(pijcie circu(dres)i kosmki(mili mtestmd(es). 
W kierunku odbytu fałdy stopnia zanikają, a kosmki stają się rzadsze. 
Kosmki są to małe narządy wchłaniające, wysłaabłonkiemwalcowatym(z rąbkiem prążkowanym), zawierającym również komórki kowe. 
Sieć włosowata krwionośna kosmka pobiera produkty trawienia białek i węodanów, które drogą żyły wrotnej są przeprowadzane do wątroby:naczynia chłonne a pobierają tłuszcze. 
W całym jelicie cienkim występują gruczoły jelitowe(glancu:m(estmd(es). 
Tkanka limfatyczna błony śluzowej wytwarza grudki chłonne oMe(follicvli lgmphatici solitariij i grudki chłonne skupione(follicwlth@ici dggregmi):ostatnie występują głównie w jelicie krętym. 
Błona mięśniowa eauje ruchy perystaltyczne, wahadłowe i odcinkowe. 
	JELITO GRUBE. 
	STOSUNKI OGÓLNE ŚW grube(mtestinum crdssum), stanowi ostatni odcinek przewodu PBowego:rozciąga się ono od ujścia jelita cienkiego, oddzielonego**o zastawką krętniezo-kątniczą, aż do odbytu(yc l 2@P 8@ćTreść przedostająca się do jelita grubego na ogół jest pozbawiona składni P 96 Wowych, które zostały wchłonięte już w jelicie cienkim. 
Resztki pokarmów ł 8 ł 988 ciu, poza tym czynność jelita grubego polega na obfitym wydzielaniu śluzu ś 9+996 jelitowe i dalszym wchłanianiu wody, przy czym treść zostaje stopniowo 9 ś 9@a, tworząc kąt(Geees, ahus. 
Na uwagę zasługuje obfita flora bakteyina, ?
9998 W jelicie grubym, złożona z Escherichic coli i innych drobnoustrojów. 
Kloce?8998 e wchłonięte i nie strawione resztki. 
Dlatego też otwarcie jelita grubego?
AWB-ze niebezpieczeństwo zakażenia jamy brzusznej niż otwarcie żołądka czM. 
	239. 


	jelita cienkiego. 
Jak wykazuj)badania radiologiczne, w 4 godziny po spożyciu śroąyycieniującego żołądek jest już opróżniony, a jelito ślepe zaczyna się wypełniać:po Iz ją gzinąch zawiesna dociera do okrężnicy esowatej, a w 24 godziny wy pełnione są już tyję-okrężnica eowata i odbytnica. 
Wielkość. 
Dług oś ć jelita grubego jest zmienna:na zwłokach wynosi ona przecięą, nie około 1211-150 cm, mniej więcej'/, długości jelita cienkiego, czyli około'/, długąŻącałej cewy pokarmowej. 
Grubość jest większa niż jelita cienkiego:w stanie rozkurczu wynosi ona 5 do 8 eą(skurczone jeTo grube może być jednak cieńsze niż jelito cienkie. 
Średnica jelita gruw, go tak samo jak cienkiego, zmniejsza się od jego poczęlku ku końcowi:najgrubsze leg jelito ślepe. 
Odbytnica pod względem objętości zajmuje pośrednie miejsce między jeliteąjcienkim a okrężnicą. 
Silne wypełnienie jelita grubego kałem czy gazami, zwłaszcza ąązwłokach, powoduje znaczne rozdęcie:jelito grube może mieć wtedy bardzo dużą otją. 
tość. 
Niekiedy występuje chorobowe, ogromne powiększenie okrężnicy, zwłaszcza esy. 
wafel(megacolon, megdsigmd. 
Podział. 
Odróżnienie poszczególnych części jelita grubego nie opierąsię na różncach systematycznych, lecz głównie na ich różnej topografii oraz różnym ustosunkowaniu się ich krezki. 
Jelito grube dzielimy na jelito ślepe wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę wraz z kanałem odbytowym. 
Okrężnica składa się z 4 części:1)okrężnicy wstępującej, 2)okrężnicy poprzecznej, 3)okrężnicy zstępującej, która na poziomie grzebie ma biodrowego przechodzi w 4)okrężnicę esowatą. 
Na wysokości granicy U i III kręgu krzyżowego okrężnica esowata przechodzi w odbymieę. 
Zgięciem prawym okrężnicy albo wątrobo wym okrężnica wstępująca przechodzi w poprzeczną, ta zaś zgięciem lewym okrężnicy albo śledzionowym w okrężnicę zstępującą(ryć. 
IZB), . 
	JELITO ŚLEPE I WYROSTEK ROBACZKOWY Jelito ślepe Jelito ślepe(cecum), czyli kątnica(ryc, 175, l 76), początkowy odcinek jelita grubego, jest jego ślepym wypukleniem położonym poniżej ujścia jelita cienkiego, zwykle w prawym dole biodrowym. 
Długość jego wynosi około 7-8 cm, średnica mniej więcej tyleż. 
Jelito ślepe ma wiele charakterystycznych cech okrężnicy, np. taśmy i wypuklenia(p. dalej). 
W górnej granicy jej ściany lewej leży ujście jelita krętego, przeważnie z dolnego obwodu odchodzi ślepo kończący się wyrosteKrobaczkowy. 
Zastawka krętniczo-kątnicza dawniej zwana z a stawką okrężnicy Odra ileoceealis s. achula coli). 
Dolny koniec jelita krętegewsuwa sę od strony lewej w ścianę jelita grubego. 
Wpuklenie to wytwarza zastawkę krętni c z o-kątni c z p, która zamyka jelito cienkie. 
Zastawka ta zbudowana jest z błony śluzowej(wraz z utkaniem. 
	240. 
	Tenia libera. 
	Recessus---, . . . paraco lici. 
	Plica cecalis----. . e. 
	retroceca lis. 
	Z Z Z Z/z-86. 
	Possą cecalis. 
	Appendices epiploicae. 
	-Plica ileocecalis sup. 
	-Becessus ileocecalisSL(9. 
//cum Plica ileocecalis jot. 
Mesoa ppendix. 
	-Recessus ileocecalis irwó. 
	Appendix vermitormis. 
	Ryc. 
	175. Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy. 
	Widok od przodu. 
	podśluzowym), która na swej powierzchni skierowanej do jelita cienkiego ma jeszcze kosmki, natomiast na stronie przeciwległej, skierowanej do jelita grubego, jest gładka, oraz z warstwy okrężnej błony mięśniowej, tutaj szczególnie silnie rozwiniętej(sphincter tulone ileocecdWs). 
Warstwa podłużna błony mięśniowej i błona surowicza nie biorą udziału w budowie zastawkP. 
U osoby żywej otwór zastawki krętniczo-kątniczej(os(fum ileocecdle)Jest okrągławy, a sama zastawka wpukla się stożkowato do światła jelita grubego. 
Na*włokach zastawka ma kształt poprzecznej szczeliny, ograniczonej dworna wyniosłymi@84 amL wargą górną(labium superiusS należącą do okrężnicy wstępującej i w a r 84 dolną(labium infrius'), należącą do jelita ślepego. 
Na obu końcach ujścia, przed@m i tylnym, obie wargi łączą się z sobą poprzecznymi fałdami, przednim i tylnym, tzw. 8:da i d et kiem(frenulum oclone ileocecdlis mterius et posterius). 
Zastawkę zamyka?
Puklona warstwa okrężna błony mięśniowej jelita krętego. 
Zastawka tylko okresowo Póepuszcza treść jelita cienkiego i w warunkach prawidłowych zapobiega cofaniu się Peci z jelita grubego. 
Zamknięcie to regulowane jest drogą nerwową, mechanicznie zaś B 98 o wtedy, kiedy jelito ślepe jest silnie wypełnione. 
Jeżeli błona mięśniowa jelita jest PBBażona, to zastawka jest niedonnykalna i treść jelita grubego może cofać się do jelita ŻPłego:stąd treść kałowa może dostawać się do żołądka, a z wymiocinami na zewnątrz ł 9 F 8 ua nazwa niedrożności jelit:miserere). 
U noworodka zastawka jest jeszcze niedoPókalna. 
	'Według niektórych autorów również warstwa podłużna błony mięśniowej bierze 99 ział w wytwarzaniu zastawki okrężnicy. 
	241. 


	Haustrum coli. 
	949. 
	Tenia libera. 
	*c*sura, semil u naris. 
	Tenia omentalis. 
	Frenulum post. 
za/vaeileoceca lis Va/vu/a a ppend*c*syermiformisOsłom a ppendicisyermiformisTenia libera Ce cum. 
	e-Plica semilunaris coli. 
	Waha ileocecalis Oabium sup y 6 Wawa ileocecalis(labium im y. 
	wata ileoceselis(w przekroju)m. sphinctereawae ileocecalisOstiom ileocecah-lenia mesocolica-Weum. 
	Y. 
	. . . -Mesoappendix. 
	Appendix vermiformis. 
	Ryc. 
	176. Jelito ślepe(otwarte od przodu)i zastawka krętniczo-kątnicza. 
	Kształt jelita ślepego. 
Kształt jelita ślepego jest bardzo zmienny:1)nieraz zachowuje się kształt typu płodowego(Ciechanowski i Gliński), wtedy jelito ślepe przedłuża się lej-kowato w wyrostek robaczkowy bez wyraźnego odgraniczenia jednej części od drugief(ryć, 177 a). 
Często 2)wyrostek robaczkowy odchodzi z najniżej położonego punktu wył puklonego dna jelita ślepego, ostro odgraniczony od ściany kątnicy, lub też 3)ścianą przednia i boczna jelita ślepego są silniej wypuklone niż ściana tylna i przyśrodkowa, a ujście wyrostka robaczkowego jest przesunięte ku tyłowi i niejednokrotnie niewidoczne od przodu(ryc, 177 b, c). 
Ten typ kształtu jelita ślepego występuje najczęściej Stosunkowo rzadko zdarza się 4)nadmierny rozwój prawego obwodu jelita ślepego(przy czym miejsce odejścia wyrostka robaczkowego jest silnie przesunięte ku ujściu tele ta cienkiego(ryć. 
177 IT. 
	Ryc. 
	117. Zmienność kształtu jelita ślepego i położenia ujścia wyrostka robaczkoweśP Schemat wg Treyesa(Brit. 
	Med. 
	J, l 885). 
	Położenie. 
Jelito ślepe położone jest zazwyczaj w prawym dole bladawym na mięśniu biodrowa-lędźwiowym. 
Najniższy punkt dna jelita'g. -pego często położony jest mniej więcej na wysokości środka więzaygąpachwinowego. 
y wielu przypadkach jelito ślepe zwisa swobodnie nad brzegiem miednicy mniejszej, y ąąwet może zstępować do niej i stykać się czy to z pętlami miednicznymi jelita ciengwo, czy z narządami miednicy. 
Stosunki te tłumaczą się tym, że jelito ślepe często, -ł całkowicie pokryte o(rzewną i w związku z tym jest ruchome(cecum mobile:ryc. 
gęg a). 
Znane są przypadki, w których jelito ślepe stanowiło zawartość lewostronnej yzepukliny udowej. 
W rozwoju osobniczym jelito ślepe stosunkowo późno zstępuje ku wowi(descensus cecP):tym się tłumaczą przmadki wysokiego położenia kątnicy, np. jyyżej grzebienia biodrowego czy też nawet pod powierzchnią trzewną wątroby, jako jjjąwy powstrzymania rozwoju. 
Duże znaczenie praktyczne mają przesunięcia jelita śle jego wraz z wyrostkiem robaczkowym, jakie mogą następować w czasie ciąży:okrężnica Qstępująca może się wtedy układać prawie poprzecznie, a jelito ślepe zbliża się do poęierzchnitrzewnej wątroby. 
Te czasowe zmiany położenia pojawiają się dopiero począwszy od 4-5 miesiąca ciąży, kiedy macica zaczyna występować ponad płaszczyznę wehodu miednicy. 
Jelito ślepe, jak również wyrostek robaczkowy często przykrywają prawy moczowód w miejscu, gdzie ostatni krzyżuje się z naczyniami biodrowymi wspólnymi. 
W stanie opróżnionym jelito ślepe jest przykryte pętlami jelita cienkiego:w stanie silnego wypełnienia spycha pętle jelitowe i przylega bezpośrednio do przedniej ściany brzucha. 
W związku z tym położeniem przez przyciskanie uda do przedniej ściany brzucha można spowodować opróżnienie jelita ślepego. 
Wypełnione gazami daje ono odgłos opukowy bębenkowy. 
Zapalenie jelita ślepego czy wyrostka robaczkowego może prowadzić do podrażnienia mięśnia biodrowa-lędźwiowego(lędźwiowego większego), na którym spoczywa, i wywoływać zgięcie w stawie biodrowym. 
Stosunek do otrzewnej. 
Stosunek otrzewnej do jelita ślepego bywa różny. 
Możemy odróżnić trzy typy. 
Bardzo często jelito ślepe, tak samo jak wyrostek robaczkowy, jest:1). 
	Qawtas peritonealis*Peritoneum wscerale Perito neum parietale. 
	z śłerołiemięśniebrzuehą. 
	M. iliacus. 
	Cecum mobile. 
	Os ilium. 
	Cecum. 
	Mesocecum. 
	Cecum liberum. 
	We. 
	178. Stosunek jelita ślepego do otrzewnej. 
We. 
178. Stosunek jelita ślepego do otrzewnej. 
Tkanka łączna. 
	s Ił. 
Appendix yermifor mis. 
	Cecum fixumO Wzorowane na Testut i Jacob. 
	94 R. 


	całkowicie pokryte otrzewną(cectm mobile:ryc, 178 d):czasem otrzewna trzewna tylne. 
go obwodu jelita ślepego 2)jest zrośnięta z otrzewną ścienną na węższej czy szerszej prestrzeni(cecum faun:ryc, 178 c), a wtedy ściana tylna leży zaotrzewnowo. 
Stosuneyład ma znaczenie praktyczne ze względu na możność powstawania ropni zakątniczyejMmadziej 3)zachowuje się krezka jelita ślepego, która jako zdwojenie otrzewnej łączę jelito z tylną ścianą brzucha(cecum liberum:ryc, 178 b). 
W otoczeniu jelita ślepego i wyrostka robaczkowego znajdują się liczne zachyłki ogrą. 
możone fałdami(ryc, l 75). 
Budowa ściany. 
Ściana jelita ślepego, tak samo jak całego jelita grubego, składa się z tlony surowiczej, błony mięśniowej i błony śluzowej wraz z tkanką podśluzową, jest tylko od nich znacznie ciensza. 
Błona surowicza(otrzewna trzewna)w znacznej większa. 
śd przypadków otacza całe jelito ślepe(p. wyżej). 
Warstwa podłużna błony mięśniowej podobnie jak w okrężnicy, układa się w trzy podłużne taśmy(p. dalej), które zbiegają się ku ujściu wyrostka robaczkowego:między taśmami warstwa podłużna jest ograniczoną tylko do nielicznych cienkich wiązek mięśniowych. 
Warstwa okrężna błony mięśniowej jest zamknięta i równomierna. 
Błona śluzowa nie różni się od błony śluzowej okrężnicy, . 
	Wyrostek robaczkowy. 
Wyrostek robaczkowy(dppendia oermiformis:ryc, 175 i 176)w rozwqjufilogenetycznym jest zwężoną częścią jelita ślepego, która u człowieka i niektórych zwierząt wykształciła się w odrębny narząd, zaopatrzony w obfitą tkankę limfatyczną i silną warstwę mięśniową(Kostanecki). 
Wyrostek robaczkowy wygląda jak cienkie, gładkie, cewkowate wypuklenie jelita ślepego, które w 3 miesiącu życia płodowego odgranicza się od niego. 
W tej postaci występuje on tylko u człowieka i małp człekokształtnych. 
U tych ostatnich wytwarza się w kształcie lejkowatego zwężenia u dolnego bieguna jelita ślepego. 
Ta lejkowata postać występuje jeszcze u płodu ludzkiego i czasami zachowuje się również u dorosłego. 
U człowieka jednak typowy kształt ma ujście wyraźnie i ostro odgraniczone od jelita ślepcem w rzucie na przednią ścianę brzucha odpowiada ono punktowi MeBurneya lub dokładniej punktowi L-anza(t. 
T. 
Ujście to jest małe, znacznie mniejsze niż ujście jelita kr:tego. 
Niekiedy jest otoczone od strony lewej i od góry sierpowatym fałdem błony śluzowej, tzw. zastawką wyrostka robaczkowego(od(tuła cppendicis rermifbrnisS. 
U zwierząt roślinożernych jelito ślepe jest długie, szerokie i nie ma zwężonego wy 8 rdka robaczkowego. 
U zwierząt tych może się w nim odbywać rozkładanie celulozy pokarmów roślinnych. 
U konia np. jelito ślepe ma około 60 cm długości i jego pojemność Jet dwukrotnie większa niż pojemność żołądka. 
U ptaków jest nawet podwójne. 
ZwieBfeta mięsożerne i wszystkożerne zazwyczaj nie mają jelita ślepego. 
Wielkość. 
Długość wyrostka robaczkowego wynosi średnio około 8-9 cm, co oępowiada mniej więcej długości czwartego palca:jednak długość ta jest bardzo zmienna. 
wahając się od 0, 5 do 33 cm:długość powyżej 20 cm należy jednak do bardzo rzadkich pmpadków. 
Grubość wyrostka wynosi około 0, 5 cm. 
Czasami wyrostek nie 04 światła(Z-P%):częściej jest niedrożny tylko w niektórych odcinkach swego przebiegBw późniejszym wieku zanik światła zdarza się częściej. 
Część takich przypadków jeęłwmkiem procesów chorobowych. 
Położenie. 
Wyrostek robaczkowy również pod względem położenia jest bardzo zmien 86. 
Za położenie typowe możemy uznać takie, w którym wyrostek 1)z w i e s z a s i ę sw 9 b@ue nad brzegiem miednicy mniejszej:krzyżuje się on wtenczas z naczyniami bio 89 ómi wspólnymi:w położeniu tym może się znajdować w najbliższym sąsiedztwie p 4 vheza, a u kobiety-w sąsiedztwie jajniką. 
W innych przypadkach wyrostek może-. 
	944. 
	piez położony 4)bocznic od jelita ślepego, często przyrośnięty do otrzewnej ęeiennej i umocowany w Ęm położeniu. 
Niejednokrotnie wyrostek robaczkowy 5)kieruje ęię ku g orz e i przyśrodkowo, zajmując różne położenie w kącie między jelitem ślepym ą końcowym odcinkiem jelita krętego. 
Szczególne znaczenie dla powstawania ropni zagątniczychczy w zapaleniach wyrostka ma zakąuucze położenie wyrostka z wtórnym zrośnięciem się z tylną ścianą brzucha:trudno go wtedy odnaleźć. 
Przebieg taśm jelita ęlepego, które jak wyżej wspomniano, zbieżnie kierują się ku ujściu wyrostka, wskazuje łrogę ku niemu. 
Położenie wyrostka robaczkowego zależy również od położenia jelita ęlepego. 
W wysokim położeniu tego ostatniego znajdowano czasem 6)długi wyrostek, gtóry układał się wtedy wzdłuż nasady krezki jelita cienkiego i był do niej przyrośnięty. 
pylko w rzadkich przypadkach wyrostek robaczkowy biegnie w osi jelita ślepego:jego ujście jest przesunięte przeważnie w stronę przyśrodkową. 
Mesoappendix. 
b, łw. 
	-400108 STOSB. 
	Stratom longitudinale V Tunice. 
	-Stratom cito ulare. 
	sGlandutae intestinales. 
	-Tela submucosa. 
	muscularis. 
	--Folliculi lympbatci. 
	Ryc. 
	179. Wyrostek robaczkowy w przekroju poprzecznym. 
	Po(schemat(paw, 10 x). 
	Stosunek do otrzewnej. 
Wyrostek robaczkowy na całej swej powierzchni jest powieszony otrzewną i w znacznej większości przypadków(9 P%wg Ciechanowskiego i GlińIKiego)ma też sierpowatą, mniejszą lub większą krezkę, zwaną krezką wyrostka rab acz k owego(mesoqppender). 
Krezka ta zaczyna się na powierzchni tylnej końca teczki jelita krętego oraz na tylnej ścianie jelita ślepego wzdłuż taśmy krezkowej i koń 8 na górnym brzegu wyrostka robaczkowego, stopniowo coraz bardziej się zwężając. 
W wolnym brzegu krezki biegnie tętnica wyrostka robaczkowego(p. dalej). 
Krezka nie test odpowiednikiem właściwej krezki jelitowej, lecz stanowi lewy z dwóch symetrycznie Aawiązujących się w życiu zarodkowym fałdów naczyniowych otrzewnej(Kostanecki). 
Pzięki swej krezce wyrostek robaczkowy zachowuje pewną swobodę ruchów. 
Budowa ściany. 
Budowa ściany wyrostka robaczkowego jest podobna do budowy ś 9@y innych części jelita. 
Błona surowicza obejmuje go z zewnątrz. 
Błona mięśniowa 188 stosunkowo gruba:jej warstwa podłużna jest równomiernie rozłożona i rzadko tylŻ 9(w 5'%wg Grzybowskiego)można stwierdzić taśmy. 
Wyrostek robaczkowy zawiera śóładniki kału, utracił jednak swe funkcje trawienne. 
W błonie śluzowej, podobnej do 8'98 jelita grubego, leżą pod nabłonkiem liczne skupione grudki chłonne(folliculi lgmB'Woj aggregmi). 
Grudki te układają się wokół światła wyrostka i sięgają w obręb lkaPŚ 9 podśluzowej, przebijając blaszkę mięśniową błony śluzowej. 
W wąskim świetle wyPBkaznajdują się pojedyncze limfocyty i leukocyty. 
W stanach zapalnych błony śluś 96 ej również i grudki chłonne ulegają zmianom. 
Ropne zapalenie ściany(dppewdici. 
	245. 


	gsj może prowadzić do jej przedziurawienia(peqordtio)z na:lępczym zapalejjg. 
otrzewnej. 
Wyrostek robaczkowy pod względem wymiarów i czynności jako odcinek jelgą g. 
narządem szczątkowym:pod względem budowy ściany jest jednak narządem progęą. 
. . nyrn przekształcającym się w narząd limfatyczny. 
Ponieważ ma on pewne podobieąjjwdo migdałków, został nazwany migdałkiem jelitowym Oonsil(@mtestinaljaf. 
Nazwa ta jednak nie przesądza o jego czynności, choć buława wlłcoskopowa i patoląj, wskazują na jego znaczenie, niemniej jednak istotna natura jego czynności nie jest ęęj. . 
	3110118. 
	Naczynia i nerwy jelita ślepego i wyrostka robaczkowego. 
Tętnice. 
Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy zaopatruje t. kręlnic z o-okrężnie zą(z t. krezkowej górnej:ryc. 
IBO). 
Podąża ona w kierunku kąta utworzonego przez jeltqykręte i okrężnicę wstępującą i tutaj dzieli się przeważnie na 5 gałęzi:1)przednią ąj. 
przedniej powierzchni jelita ślepego, 2)tyln ą do jego tylnej powierzchni i 3)na t. wy. 
r o s tka rab a c z k owego(a, cppendiculms), która krzyżując się od tyłu z końcem je. 
lita krętego przebiega w wolnym brzegu krezki wyrostka:tworzy ona tylko drobne ze. 
spalenie z gałęziami tętnic zaopatrujących jelito ślepe. 
Poza lym t. krętnuczo-okrężnt. 
cza oddaje 4)gałąź krętniczą, zespalającą się z ostatnią t. krętniczą i 5)gałąśokrężnic z ą, zespalającą się t. okrężniczą prawą(z t. krezkowej górnej). 
Żyły. 
Ż, krętniczo-okrężnicza towarzyszy tętnicy i uchodzi do z, krezkowej górnej. 
Xaczynia chłonne biegną wzdłuż naczyń krwionośnych i uchodzą do węzłów chłonnych położonych wzdłuż tętnicy kręuuczo-okrężniczej(nodi lgmphatici ileocolici). 
Węzły te ulegają powiększeniu w stanach zapalnych wyrostka robaczkowego. 
Poszczególne węzły'. 
	Galon-ascendens. 
	Haustra z. 
	Tenia libera-. 
	946. 
	. . . --Appendices epiploicae. 
	o-c-Bamus colicus. 
	-A, ileocolica. 
	-Ramus iliacus-Ramus ant. 
-Ramus post. 
A, appendicularis. 
	Mesoappendix'WeumAppendb vermiformis Ryc. 
	180. Tętnice jelita ślepego i wyrostka robaczkowego. 
	Widok od przodu. 
	gaj poza Woj na przednio-przyśrodkowej ścianie kątnicy, jak również do tyłu od niej Qjłi lgmpwO@prececa(es et re(roceca(es). 
Naczynia odprowadzające uchodzą do węj**trzewnych. 
Poza Tym drogi chłonne odprowadzające kierują się ku dołowi do we'ąpw biodrowych, a u kobiety łączą się również z naczyniami prawego jajnika, jxerwy pochodzą z pnia współczulnego i z włókien przywspółczulnych n. błędnego. 
	OKRĘŻNICA Wszystkie 4 części, na które dzieli się okrężnica(colon-człon), j czym wspominaliśmy wyżej, w zasadzie są zbudowane podobnie, w różnią się od siebie odmiennym położeniem, długością, stosunkiem jo narządów sąsiednich i stosunkiem do otrzewnej. 
położenie okrężnicy przede wszystkim zależy od stopnia przytwierdzenia. 
azęści ruchome, które mają krezkę, z łatwością zmieniają swe położenie w zależności od gąnu wypełnienia, skurczu, położenia ciała, ucisku otoczenia:silnie wypełnione gazami unoszą się ku górze, wypełnione ciężką papkowatą treścią-opuszczają się ku dołowi:w stanie silnego rozkurczu ruchome zgięcia uwypuklają się silniej, natomiast w skurczu bardziej się zaostrzają. 
	Typowe właściwości okrężnicy Już oglądane z zewnątrz jelito grube z łatwością daje się odróżnić od jelita cienkiego, przy czym należy zwrócić uwagę na następujące właSClWOSCl. 
1. 
Chociaż nazwy obu odcinków, jelito cienkie i jelito grube, wskazują na ich różny charakter, to właśnie ta cecha jest najmniej miarodajna, gdyż światło jelita grubego, jak już zaznaczono, podlega dużym zmianom i po odcinkach silnie poszerzonych mogą następować odcinki silnie zwężone. 
Przekrój jelita cienkiego nie wykazuje tak wielkich 2011811. 
2. 
Barwa jelita cienkiego u osoby żywej jest różowoczerwona, jelita grubego bardziej szara. 
3. 
Błona śluzowa jelita grubego nie ma kosmków charakterystyczWchdla ściany jelita cienkiego. 
Kosmki jelitowe, jak już wiemy, wyra Żną ostrą granicą kończą się na zastawce krętniczo-kątniczej. 
Natomiast w jelicie grubym występują jeszcze gruczoły jelitowe. 
Poza powyższymi, innymi typowymi cechami makroskopowymi jelita grubego, w odróżnieniu od jelita cienkiego, są:4)taśmy, 5)wypukłe nią i fałdy półksiężycowate oraz 6)przyczepki sieciowe(ryc. 
175-181, *g*. 
Taśmy okrężnicy(tenide s. tdenide coli)są to trzy podłużne pasma Wworzone z gęsto skupionej warstwy podłużnej błony mięśniowej:między taśmami błona ta tworzy tylko bardzo nikłą warstwę. 
SzerołBśćtaśm wynosi 0, 5-1 cm, grubość około I mm. 
Taśmy biegną w ró@ychod siebie odstępach i ciągną się od wyrostka robaczkowego do 99 bymicy. 
W okrężnicy wstępującej i zstępującej jedna taśma, tzw. 247. 


	taśma swob o dna(fenie libera), biegnie na powierzchni przedniej przeświecając przez otrzewną, dwie zaś od tyłu na tylnj ścianie jelitąjedna z nich, 1 a ś m a krez k o w a(fenie mesocolici)-przyśrodkowo, druga, taśma sieciowa(fenie omentdlis)-boczni. 
Przechodząc na okrężnicę poprzeczną taśma swobodna leży na dolnym brzegu, taśma krezkowa z tyłu i przyczepia się do niej krezka okręnicy poprzecznej, taśma sieciowa natomiast biegnie wzdłuż gómego brzegu i przyczepia się do niej sieć większa(więzadło żołądkowa-okrężnicze). 
W przebiegu taśm zaznacza się więc skręt, który tłumaczy się obrotem pętli pępkowej jelita w czasie rozwoju. 
Na okrężnicy ewwatej taśmy są ułożone podobnie jak na okrężnicy zstępującej, tylko ku dołowi stopniowo stają się coraz szersze. 
Na jelicie ślepym taśmy biegną tak jak na okrężnicy wstępującej, tylko zbieżnie ku ujściu wyrstka robaczkowego. 
Na odbytnicy taśmy nie występują:jedynie w@rnym odcinku, nim wytworzą muniej więcej równomierną i całkowitą warstwę podłużną, mają postać dwóch silniejszych pasm, przedniego i tylnego. 
Warstwa okrężna błony mięśniowej jest mniej gruba niż w jelicie cienkim. 
W stanie jej rozkurczu przeważają taśmy i napięcie(tonus)ich działa jak sprężyste więzadło, które automatycznie skraca okrężnicę, tak że pozostała ściana jelita musi układać sie w fałdy. 
Wypuklenia okrężnicy(hcustrd coli)i fałdy półkkżcowate(pijcie semilundres)są wynikiem powyższych stosunków. 
Jeżeli taśmy są skrócone skurczowa(fonicznie), to ściana okrężnicy(i jelita ślepego)wypukła się na zewnątrz i do wewnątrz. 
Wypukleua ściany na zewnątrz nazywamy wypukleniami okrężnicy:poprzeczne półksiężycowatewpuklenia do światła jelita tworzą fałdy p o ł k s i ę żyć owate:są one ułożone między wypukleniami i zajmują'/y obwodu ściany jelita między dwiema taśmami. 
Na zwłokach, jeżeli usuniemy taśmy, wypuklenia i fałdy giną, u człowieka żywego natomiast kształt jelita grubego i obraz wypukleń są stale zmieme, zależnie od zmiany napięcia i skurczu błony mięśniowej ściany jelita. 
W obrębie ot:@cy esowatej wypukleniaprawie zupełnie zanikają, a na odbytnicy wcale nie występuję. 
Wypuklenia są zewnętrznie oddzielone od siebie głębokimi w c i ę c i a mi p o ł k stężyło w a tymi(mcisumesemilunares, rtg l 3), którym wewnętrznie odpowiadają fałdy. 
Ściana okrężnicy(i jelita ślepego)jest więc pofałdowana w przeciwieństwie do głalki:powierzchni jelita cienkiego. 
Fałdy okrężne w jelicie cienkim są utworzone Ęl@ptzez błonę śluzową i tkankę podśluzową. 
W powstawaniu fałdów półksiężycowaNh oprócz powyższych warstw(wraz z blaszką mięśniową błony śluzowej)bierze równe udział warstwa okrężna błony mięśniowej. 
W jelicie cienkim fałdy okrężne są tworami:lałymi, w jelicie grubym wytwarzają się tylko wtedy, kiedy warstwa okrężna błoq mięśniowej kurczy się w miejscach fałdów, a rozluźnia między nimi. 
Wówczas fałdy automatycznie wytwarzają typowy obraz jelita grubego:nie jest on jednak trwały, lecz czmnśdowo zmienny:wypukleniawędrują lub płyną. 
Występuje to wyraźnie na zdjęciat rengenowskieh w jelicie wypełnionym środkiem cieniującym:widzimy wtedy, jak iekn fałd ginie, a na jego miejscu wytwarza się wypuklenie. 
Jeżeli fałdy półksiężycowate zbyt silnie wpuklają się do świala, to mogą nieraz utrudniać przesuwanie się kału. 
U człowieka kał ma zazwyczaj@:ytencję papkowatą i przesuwa się w formie cewy. 
U zwierząt treść jelita może przybierać postać odpowiada 34%kształtowi wypukleń, typową dla danego gatunku. 
U wymNh gatunków budowa jelita może być nieraz odtworzona na podstawie resztek kału(koprolity). 
	248. 
	Przyczepki sieciowe(cppendices epiploicde)są to zrazikowate wypustki błony surowiczej w mniejszym lub większym stopniu wypełnione tłuszczem(ryc. 
	175, IBI). 
Występują one już u płodu, jednak jeszcze nie zawierają tłuszczu. 
Przeważnie układają się w ten sposób, że ich części końcowe wypełniają wcięcia, którym do wewnątrz odpowiadają wpuklające się fałdy półksiężycowate. 
U osób otyłych przyczepki sieciowe mogą osiągnąć wielkość orzechów laskowych. 
Na okrężnicy poprzecznej biegną w jednym rzędzie wzdłuż brzegu dolnego, na innych odcinkach położone są w dwóch rzędach:jeden ciągnie się wzdłuż powierzchni przedniej okrężnicy, drugi wzdłuż powierzchni przyśrodkowej w pobliżu taśm. 
Ich znaczenie nie jest wyjaśnione:są to narządy tłuszczowe, które w związku z plastycznością tłuszczu zmniejszają przypuszczalnie tarcie ściany okrężnicy między wypukleniami. 
	Budowa ściany okrężnicy. 
Błona surowicza. 
Stosunek otrzewnej do poszczególnych odcinków okrężnicy będzie omówiony dalej. 
Pod względem budowy mikroskopowej błona surowicza(otrzewna trzewna)nie różni się od błony surowiczej jelita cienkiego. 
Grubość jej wynosi około 0, 1 mm. 
Błona mięśniowa. 
Zewnętrzna, podłużna warstwa błony mięśniowej tworzy trzy wyżej opisane taśmy okrężnicy:w innych miejscach ściany warstwa mięśniowa podłużna jest bardzo skąpa. 
Warstwa okrężna jest ciensza niż w jelicie cienkim. 
Ruchy perystaltyczne występują podobnie jak w jelicie cienkim, tutaj jednak stwierdzono również ruchy anty perystaltyczne, które w warunkach prawidłowych w jelicie cienkim mogą występować przypuszczalnie tylko w dwunastnicy. 
W okrężnicy wstępującej odbywają się jeszcze również ruchy mieszania treści(segmentalne i wahadłowe), które na ogół już nie występują w dalszych częściach. 
Oprócz ruchów perystaltycznych, które przesuwają treść na nieznaczną tylko odległość, występują również parę razy w ciągu dnia ruchy nagłe i wielkie(mohs mdgnus coli). 
Dzięki nim przy oddawaniu stolca okrężnica zstępująca może być od razu wypróżniona, przy czym wypuklenia zanikają. 
Błona śluzowa. 
Tkanka podśluzowa nie różni się niczym od takiej samej tkanki jelita cienkiego. 
Błona śluzowa właściwa nie ma kosmków. 
Pokrywa ją nabłonek jednowarstwowy walcowaty z rąbkiem prążkowym, taki sam jak błony śluzowej jelita cienkiego. 
Błona śluzowa zawiera bardzo liczne i gęsto ułożone gruczoły jelitowe:są one tu dłuższe niż w jelicie cienkim, a odznaczają się dużą obfitością komórek kubkowych, wydzielają gych znaczne ilości śluzu. 
Tkanka limfatyczna występuje w postaci grudek chłonnych Aamotnych, które wnikają w głąb tkanki podśluzowej. 
Na ogół błona śluzowa jest gładłai nie ma tego charakterystycznego aksamitnego wyglądu jelita cienkiego, ponieważ nie ma kosmków. 
Tylko tu i tam widoczne są małe, okrągławe wyniosłości grudek chłonnych. 
	Okrężnica wstępująca Okrężnica wstępująca(colon cscendens)biegnie w przedłużeniu jelita ślepego aż do powierzchni trzewnej wątroby, gdzie zgięciem P r a wym(ńeaurd coli deatrd)przechodzi w okrężnicę poprzeczną. 
Długość. 
Średnia długość okrężnicy wstępującej wynosi 15-20 cm. 
P(ugość ta jest mniejsza, gdy jelito ślepe zajmuje wysokie położenie. 
Wyłożenie i przebieg. 
Okrężnica wstępująca ma przebieg mniej więcej pionowy. 
RozP 99 ynasię ona w dole biodrowym prawym. 
Jej powierzchnia tylna w części dolnej Z'6 na mięsniu biodrowym, w górnej nad grzebieniem biodrowym układa się w rowku 249. 


	utworzonym przez mięsień lędźwiowy większy oraz mięsień czworoboczny lędźwi i dy. 
chodzi do końca dolnego nerki prawej. 
Do przyśro dków e j p o wierz chn i okrężnt. 
cy wstępującej przylega częściowo mięsień lędźwiowy większy, częściowo przylegają tez pętle jelita cienkiego:powierzchnia boczna styka się ze ścianą jamy brzusznej. 
Jeże(okrężnica wstępująca jest pusta, to jej p owi er z chnię prz e dni ą pokrywają pętle je. 
lita cienkiego:w stanie wypełnionym przykryta jest tylko częściowo pętlami jelhąa poza tym styka się z przednią ścianą brzucha. 
Położenie okrężnicy wstępującej zależy również od położenia jelita ślepego. 
Jeżeli to ostatnie leży w miednicy mniejszej, to akry. 
żnica wstępująca przebiega skośnie w dole biodrowym prawym. 
Jeżeli jelito ślepe poło. 
żonę jest wysoko, to okrężnica wstępująca może być krótka lub nawet może jej zupełnie brakować, lub też może przebiegać w lekkich skrętach. 
Na jej położenie, tak sanno jaĘna położenie pozostałych części okrężnicy, wpływa również postawa ciała i ruchy odde, chowe. 
	Appendices-X-, . . epiploicae. 
	Wcae iWmłłungrąą*. 
i Tenia omentalis. 
	's-Ha usta. 
	--lncisurae semil u ceres. 
	Tenia mesocolica. 
	*usu*. 
	Ryc. 
	181. Odcinek okrężnicy wstępującej w dolnej połowie otwarty. 
	Widok od przodu. 
	Stosunek do otrzewnej. 
Okrężnica wstępująca i okrężnica zstępują@mają podobny stosunek do otrzewnej. 
Oba te pionowe odcinki okrężne cy w większości przypadków są powleczone otrzewną tylko na pewierzchniach przedniej i bocznych, natomiast na ścianie tylnej otrzeWna trzewna zlepia się z otrzewną ścienną, w następstwie czego obie Je części okrężnicy leżą zaotrzewnowo(ryć, 121 c, 127 i l 34), przyrastaJ 49 do tylnej ściany brzucha. 
Skład otrzewnej w stosunku do obu pionowych odcinków okrężnicy jest jednak osPPniczo i fizjologicznie bardzo zmienny. 
W stanie silnego wypełnienia większa część p 9 wierzchni tylnej leży zaotrzewnowo:jeżeli odcinki te są puste lub ich błona rnięśnioBó 95(1. 
	Żóc 182. 
Przekrój ściany jeliPgrubego:a-powiększenie małe:b-powiększenie duże, Bszne jasne komórki kubkowe. 
Mikrofotografie. 
	Błona śluzowa i gruczoły jelitowe. 
	:-Blaszka mięśniowa błony śluzowej. 
	-Tkanka podśluzowa. 
	-Warstwa okrężna. 
	-Warstwa podłużna. 
	błony mięśniowej. 
	tel iłowy. 
	251. 


	ŻW:-Komórki kubkowe. 
	-Światło gruczołu*e*owego. 
	-Tkanka łączna międzygruczołowa. 
	gyc. 
	183. Przekrój poprzeeąy*gruczołów okrężnicy. 
	jest silnie skurczona, to powłoka otrzewnej wystarcza do pokrycia większej części obwą. 
du ściany i tylko mały odcinek powierzchni tylnej leży zaotrzewnowo. 
Stosunki te mogą*również osobnicza ulegać znacznym zmianom. 
W przeszło połowie przypadków(5 PQ. 
oba pionowe odcinki okrężnicy leżą zaotrzewnowo i nie mają krezki:w 48'%przypadk**. 
zachowuje się krezka albo okrężnicy wstępującej, albo zstępującej, tzn. że odpowiednie'odcinki jelita przytwierdzone są zdwojeniem otrzewnej do tylnej ściany brzucha. 
Mniej więcej w ć/, przypadków występuje krezka okrężnicy wstępującej, a w'/, krezka okrąż, nicy zstępującej. 
	Zgięcie prawe okrężnicy Zgięcie prawe okrężnicy, czyli wątrobowe(Cezura coli deatms, hepuicd), stanowi przejście okrężnicy wstępującej w okrężnicę poprzeczną. 
Rozpoczyna się ono nuniej więcej w miejscu, gdzie okrężnica'wstępująca dochodzi do dolnego odcinka nerki prawej. 
Zgięcie leży zwykle w granicach przedniej powierzchni dolnej trzeciej części nerką powierzchnia tylna jelita przylega bezpośrednio do powięzi nerkowej Następnie zgięcie przechodzi na część zstępującą dwunastnicy, z której przednią ścianą jest luźno zlepione tkanką łączną i przedłuża się w okrężnicę poprzeczną. 
Stosunek zgięcia prawego do nerki prawej jest bardzo zmienny:często mija ono do@Yodcinek nerki, często przykrywa tylko jej dolny koniec. 
W stosunku do kośćca zgie@e'prawe w linii pachowej leży na wysokości mniej więcej VIII żebra. 
Na ogół zgięcie prawe jest bardziej ruchome niż lewe, nie ma ono bowiem tak jak le 88'więzadła wzmacniającego jego położenie(p. dalej). 
Często występuje tylko stosunkoBPsłabe więzadło wątrobowa-okrężnieze, łączące zgięcie lub prawą część okrężnicy p 9 grzecznej z wątrobą. 
Powierzchnia przednia zgięcia prawego przylega do powierzcPłtrzewnej wątroby i pozostawia na niej silny wycisk okrężnic zy. 
Kąt zgięcia b**prosty lub rozwarty:nieraz zgięcie nie wytwarza wyraźnego kąta. 
Okrężnica poprzeczna Okrężnica poprzeczna(colon trmsoersum:ryć. 
126, IZY), rozpieP(poprzecznie między końcem górnym okrężnicy wstępującej a końce@252. 
	jyrnym okrężnicy zstępującej, łączy się z nimi zgięciem okrężnicy prajyrni lewęym. 
Długość okrężnicy poprzecznej jest bardzo zmienna. 
Średnio wynosi y)-60 cm, natomiast bezpośrednia odległość między obu zgięciami ąęnosi tylko około 30 cm. 
Okrężnica poprzeczna przebiega bowiem nie j linii prostej, lecz łukowato wygięta do dołu. 
Osobnicza jej długość waha się w granicach mniej więcej 30-85 cm. 
Przebieg. 
Okrężnica poprzeczna rozpoczyna się w okolicy podżebroąejprawej pod wątrobą, po czym przebiega łukiem wypukłym ku wzodowi i ku dołowi na stronę lewą i nieco ku górze do okolicy podżeąrowejlewej, gdzie u przedniego końca śledziony zgięciem lewym przechodzi w okrężnicę zstępującą. 
Krótki prawy odcinek okrężnicy poprzecznej(długości kilku centymetrów)w przedłużeniu zgięcia prawego przylega i łączy się z częścią zstępującą dwunastnicy i głową trzugki:jest to przytwierdzona część okrężnicy poprzecznej(pers ńaa S. 
Dopiero począwszy ad tego miejsca okrężnica poprzeczna jest ruchomo zawieszona na swej krezce(pars mobilis'). 
Przebieg okrężnicy jest bardzo zmienny. 
Może ona przebiegać w kształcie litery U lub X zstępując aż do pępka lub nawet do okolicy spojenia łonowego, a niekiedy jeszcze niżej:może także wnikać do worka przepuklinowego. 
Rzadziej wytwarza łuk podwójnie załamany, podobny do greckiej litery w. 
Okrężnica poprzeczna może być również tak wygięta, że w części prawej wytwarza pętlę skierowaną ku dołowi, która powraca do okolicy pęcherzyka żółciowego i dopiero wtedy kieruje się w stronę lewą do śledziony(pętla taka występuje u małpiatek:pętla małpiatek). 
Część zstępująca tej pętli leży przed okrężnicą wstępującą. 
W rzadkich przypadkach pętla okrężnicy poprzecznej może wciskać się między wątrobę a przednią ścianę brzucha lub przeponę:bywa ona widoczna na zdjęciach rentgenowskich. 
Położenie okrężnicy poprzecznej jest zmienne osobnicza, jak również w zależności od położenia ciała, ruchów oddechowych i stanu wypełnienia. 
Powierzchnia g o r n a na ogół przylega 1)do wycisku okrężniczego wątroby(ryc, 1931, 2)do pęcherzyka żółciowego(możność przebicia się kamieni żółciowych do okrężnicy)i 3)do krzywizny większej żołądka(ryc, l 47). 
Powierzchnia tylni a przylega 1)do części zslępującej dwunastnicy i 2)do głowy trzustki, z którymi się częściowo zrasta(ryc, 127)oraz 3)do nerki lewej, prześhodzącw zgięcie lewe. 
Powierzchnia dolni a przylega do pętli jelita cienkiego, na któĘchspoczywa jak na poduszce:pętle te mogą się wciskać do tyłu od okrężnicy. 
Po@erzchniaprzedni a przykryta jest siecią większą, która oddziela okrężnicę od ściaBprzedniej brzucha i od przepony. 
W zwykłych warunkach najniższy punkt okrężnicy poprzecznej leży w okolicy pępka:8 opuszczonym położeniu żołądka okrężnica poprzeczna może zwieszać się znacznie ni*ei, zależnie od swej długości i długości krezki, o czym wspominaliśmy poprzednio. 
Stosunek do otrzewnej i ruchomość. 
Ruchomość okrężnicy poprzeczłejzależy od długości jej krezki, na której jest zawieszona. 
W pionowym położeniu ciała i w głębokim wdechu silnie wypełniona okrężnica poPóecznazwiesza się ku dołowi. 
W czasie wydechu wypełnione jelita cienkie unoszą S 98 Żnicę poprzeczną, a wraz z nią żołądek, przy czym krezka okrężnicy poprzecznej 9@awia się bardziej poziomo. 
Fęść ruchoma(pers mobihs S okrężnicy poprzecznej leży wewnątrzotrzewnowo:jej Y 98 Ka przytwierdza ją do tylnej ściany brzucha. 
Tylko niewielki prawy odcinek okręż?
9 Y poprzecznej(pers ńzd S jest przytwierdzony swą powierzchnią tylną do części zstęłBWsejdwunastnicy i do części głowy trzustki, jest więc wtórnie położony zaotrzewŻówy. 
	959. 


	Krezka okrężni cy p o pr z e c z ne j(mesocolon trmstersum)we, stepuje w postaci poprzecznie położonej płyty, której powierzchntągórna zrasta się z dolnym odcinkiem tylnej ściany torby siecioweŃa s a d a kr e z k i biegnie wzdłuż przedniego brzegu trzustki. 
	Najszeę. 
szy odcinek krezki dochodzi do środkowej części okrężnicy, zwykwnajsilniej wypuklonej ku dołowi:wynosi on tu 10-16 cm, nie osiąga więc maksymalnej szerokości krezki jelita cienkiego. 
Ku bokom krezką ma stopniowo coraz mniejszą szerokość i wreszcie całkowicie zanikąWięzadło żołądkowa-okrężnicze(ligdmentum gdstrocoli. 
cum:ryć, 122 i 123)łączy okrężnicę poprzeczną z krzywizną wiek. 
szą żołądka. 
Stanowi ono odcinek górny przedniej ściany sieci wiek. 
szej, która jak już wspomniano, przykrywa okrężnicę poprzeczną ot przodu. 
	Zgięcie lewe okrężnicy. 
Zgięcie lewe okrężnicy, czyli śle d z i ono w e(flearurd coli sinistrd s, liendhs S w związku z mniejszym rozwojem lewego płata wątroby leży wyżej i bardziej ku tyłowi od zgięcia prawego. 
Stosunek zgięcia do lewej nerki jest bardzo zmienny:zazwyczaj krzyżuje ono przednią powierzchnię nerki lewej na różnej wysokości, podążając do jej bocznego brzegu:rzadko tylko zgięcie obejmuje górny lub dolny koniec nerki nie zachodząc na jej powierzchnię przednią. 
Zgięcie lewe sięga do przedniej części śledziony, gdzie zaczyna się biegnąca ku dołowi okrężnica zstępująca. 
W linii pachowej zgięcie lewe leży na wysokości mniej więcej VII żebra. 
Kąt zgięcia lewego, znacznie mniejszy od prawego, jest tak ostry(rtg l 3), że koniec okrężnicy poprzecznej zazwyczaj przylega do powierzchni przedniej górnego odcinka okrężnicy zstęOUjĘCCj. 
Zgięcie lewe okrężnicy do pewnego stopnia stanowi zaporę dla treści jelita:przezwyciężenie tej zapory wymaga ciśnienia 4, 9 kPa(500 mm HO), jak to zostało stwierdzone przy stosowaniu wlewu. 
Zazwyczaj również w zgięciu lewym odrywa się słup kału w czasie nagłych i dużych ruchów jelit poprzedzających wypróżnienie. 
Fałd otrzewnej, więz a dło prze p o nowo-okrężni cze(ligcmemum phremcocohcumć), łączy zglćcle lewe z przyczepem przepony w okolicy X żebra:na nim spoczywa przedni koniec śledziony. 
	Okrężnica zstępująca Okrężnica zstępująca(colon descendens)biegnie od zgięcia lewegeokrężnicy ku dołowi i kończy się na wysokości lewego grzebienia biodrowego, gdzie rozpoczyna się okrężnica esowata(ryc, 126 i l 27). 
Długość. 
Okrężnica zstępująca jest mniej więcej tej samej długoś@. 
co okrężnica wstępująca lub nieco dłuższa:jej obwód jest stosunkewo mały, gdyż zazwyczaj błona mięśniowa jest w stanie skurczu. 
Położenie i przebieg. 
Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie. 
	43 F 4. 
	brzucha zwykle nieco bardziej bocznic niż okrężnica wstępująca, zwłaęzczaw swym górnym odcinku. 
W odcinku tym wzdłuż bocznego brzegu nerki tworzy ona słaby łuk, nieco wypukły bocznic i ku tyłowi:poniżej biegnie prostolinijnie. 
Powierzchnia tylna przylega do mięśnia czworobocznego lędźwi. 
Powierzchnia przyśrodkowa graniczy z brzegiem bocznym mięśnia lędźwiowego większego, a poza tym z pętlami jelita cienkiego. 
Po w i erz chni a b o c z n a przylega do ściany bocznej brzucha. 
Powierzchnię przednią przykrywają pętle jelita cienkiego j tylko silnie wypełnione jelito styka się bezpośrednio z przednią ścianą brzucha. 
Stosunek do otrzewnej był omówiony wyżej. 
	Okrężnica esowata Okrężnica esowata(co(on sigmoideum), dawniej e s i c a, rozpoczyna się w przedłużeniu okrężnicy zstępującej na wysokości grzebienia biodrowego, zatacza zwykle podwójną pętlę i przechodząc w odbytnicę kończy się w płaszczyźnie pośrodkowej na wysokości granicy między li a Ul kręgiem krzyżowym. 
Długość okrężnicy esowatej jest bardzo zmienna:średnio wynosi około 40 cm i może wahać się od 15 do 90 cm. 
Położenie i przebieg. 
Okrężnica esowata ma zazwyczaj kształt poziomo ułożonej litery S(ryć, l 26):część początkowa(ramię okrężnicze)leży w dole biodrowym lewym, część końcowa(ramię odbytnicze)wstępuje do miednicy mniejszej kierując się z lewa na prawo(u mężczyzny między pęcherzem a odbytnicą, u kobiety między macicą a odbytnicą)i skręcając ku tyłowi oraz przyśrodkowo przechodzi w odbytnicę. 
W miednicy mniejszej okrężnica esowata graniczy z końcowymi pętlami jelita krętego. 
	Położenie i kształt okrężnicy esowatej s 4 bardzo zmienne zależnie od jej długo 4@, długości jej krezki, stanu wypełnienia odbytnicy i pęcherza(oraz wielkości macicy ciężarnej u kobiet):jeżeli narzą'miednicy mniejszej są powiększone. 
	W okrężnica esowata unosi się ku górze. 
W słanie rozkurczu, zwłaszcza wypełniona kałem lub gazami również występuje A miednicy i w zależności od swej długo 9@dzo różne położenie. 
Wierzchołek PsVi może się układać w dole biodrowym Pawym lub w okolicy pępkowej, a na?eł może sięgać do okrężnicy poprzeczPeilub do powierzchni trzewnej prawego P'Ba wątroby lub też do krzywizny*i*kszej żołądka. 
Stosunki te ilustruje*c, *g*V noworodka okrężnica esowata, sil. 
	Ren dext. 
	KXQQ śX. 
	-Ren, str. 
	Ryc. 
184. 
Zmienność położenia okrężnicy esowatej. 
Schemat wg Samsona(A, t. 
Klin. 
Chirurgię, t. 44, 1892). 
	QKK. 


	nie wypełniona smółką(meconi@), wytwarza tylko jedną wielką pętlę, która nie mte. 
ści się w stosunkowo małej miednicy i sięga aż do prawego dołu biodrowego:stopniowy dopiero opada do miednicy mniejszej. 
Stosunek do otrzewnej i krezka okrężnicy esowatej. 
Cechą charakte. 
rystyczną okrężnicy esowatej jest jej krezka(mesocolon sigmoideungdzięki której ma ona dużą ruchomość. 
Krezka nie rozpoczyna się jet. 
rak u samej góry jelita. 
Początkowy odcinek okrężnicy esowatej(dłu. 
gości około 10 cm)zazwyczaj nie ma krezki i przeważnie przylega bezpośrednio do dołu biodrowego, nie jest on więc całkowicie powleczony otrzewną. 
W nieznacznym tylko odsetku przypadków(około lO 8 ąokrężnica esowata na całym swym przebiegu leży wewnątrzotrzewnowoi krezka rozpoczyna się już u grzebienia biodrowego. 
Szerokość krezki dochodzi do 9 cm, nasada jej rozpoczyna się poniżej grzebienia biodrowego i tworzy linię zygzakowatą(ryć, l 27). 
Początkowy, krótki odcinek nasady biegnie ku dołowi na mięsniu biodrowym i u brzegu mięśnia lędźwiowego większego, kierując się ku górze, przechodzi w odcinek drugi który kończy się ostrym kątem otwartym ku dołowi(ryc, l 27). 
Linia tego odcinka krzyżuje powierzchnię przednią mięśnia lędźwiowego większego i lewy moczowód. 
Wierzchołek kąta leży na wysokości wzgórka(u noworodka wyżej). 
Z tego najwyższego punktu linia przyczepo zbiega znowu ku dołowi, krzyżując się z naczyniami biodrowymi wspólnymi i w płaszczyźnie pośrodkowej kończy się zazwyczaj na granicy U i Ul kręgu krzyżowego. 
U kąta nasady krezki znajduje się wpuklenie otrzewnej, tzw. zachyłek międzyesowaty, o którym wspomniano poprzednio(ryc, l 42). 
	Naczynia i nerwy okrężnicy. 
Tętnice. 
Całe jelito grube unaczynia t. krezkowa górna i t. krezkowa dolna. 
Okrężnicę wstępującą i około'/y części okrężnicy poprzecznej(tak sanno jak jelito ślepe i wyrostek robaczkowy)zaopatruje t. krezkowa górna:pozostałą część okrężnicy poprzecznej, okrężnicę zstępującą i esowatą(jak również górną część odbytnicy)-t. krezkowa dolna. 
Pierwsza oddaje t. okrężniczą prawą, która przebiega zaotrzewnowo i dochodzi do okrężnicy wstępującej oraz t. okrężniczą środkową, dochodzącą do okrężnicy poprzecznej w krezce okrężnicy poprzecznej. 
Pozostałą część okrężnicy zaopatrują gałęzie t. krezkowej dolnej:t. okrężni cz a lewa(przebiega zaotrzewnowo)okrężnicę zstępującą oraz końcową trzecią część okrężnicy poprzecznej i 11, esicze(biegną w krezce tego odcinka)-okrężnicę esowatą. 
Wszystkie te naczynia zespalają s 8 z sobą:jednak w przypadku podwiązania np. t. okrężniczej środkowej zespolenia anawBmiczne z t. okrężniczą prawą i lewą czynnościowo nie wystarczają do wytworzenia 4(8 statecznego obiegu pobocznego i nie zapobiegają obumarciu powyższego odcinka je@aWjelicie grubym, znacznie mniej ruchomym niż jelito cienkie, naczynia krwionośne nie tworzą tych licznych łuków, co w jelicie cienkim:układają się one tutaj przeważnie tylWw jeden lub dwa szeregi arkad. 
Żyły okrężnicy, podobnie jak żyły jelita cienkiego, uchodzą do z, wrotnej za pośrełnictwem żż, krezkowej górnej i dolnej. 
Naczynia chłonne. 
Układ naczyń chłonnych okrężnicy jest podobny do układu nacz@+chłonnych jelita cienkiego:wykazuje on jednak tutaj dlatego mniej złożone stosunki, 8 w jelicie grubym nie ma kosmków. 
Naczynia chłonne okrężnicy kierują się do węzłów okrężniczych prawyŚśr o dk o wy c h i I e wy c h położonych wzdłuż odpowiednich odcinków jelita(t. IT Z 89 złów prawych i środkowych chłonka odpływa do węzłów krezkowych górnych, z lew 699 do węzłów krezkowych dolnych. 
Dalszy odpływ chłonki podąża do pni jelitowych. 
	Nerwy pochodzą z układu współczulnego i przywspółczulnego. 
Włókna przywspółczulne są to zarówno gałązki n. błędnego(z części czaszkowej układu przywspółczulnego), jak i włókna części krzyżowej tego układu. 
Granica unerwienia, tak samo jak granica unaczynienia, leży w obrębie okrężnicy poprzecznej między jej prawymi dwiema częściami a lewą jedną trzecią. 
Odcinki jelita grubego położone na prawo od tej granicy zaopatrują włókna przywspółczulne n. błędnego, odcinki położone na lewo od niej włókna części krzyżowej układu przywspółczulnego. 
Również w ścianie jelita grubego znajdują się sploty nerwowe błony mięśniowej i utkania podśluzowego. 
Włókna czuciowe dochodzą do odcinków rdzenia Thjw-Ją. 
	ODBYTNICA Odbytnica(rectum)jest końcowym odcinkiem jelita grubego:rozpoczyna się na wysokości między li a Ul kręgiem krzyżowym w przedłużeniu okrężnicy esowatej i w okolicy kroczowej kończy się o dbytem(mus), poniżej i do przodu od końca kości guzicznej. 
Odbytnica więc w przedłużeniu okrężnicy esowatej rozpoczyna się w tym miejscu, w którym kończy się krezka okrężnicy esowatej. 
Nie ma ona typowych właściwości okrężnicy:nie tworzy wypukleń ani fałdów półksiężyca watych, jej warstwa podłużna błony mięśniowej nie wytwarza taśm, przyczepki tłuszczowe również nie występują(ryc, 186 i l 88). 
	Stosunki ogólne Podział, położenie i przebieg. 
Odróżniamy dwie części odbytnicy, różne pod względem budowy, czynności i położenia:odcinek górny, zwany częścią miedniczną(pers pelmnd recti), położony w miednicy mniejszej, stanowiący właściwą odbytnicę(rectum), i odcinek dolny, zwany częścią odbytową(pers melis recti)albo kanałem odbytu(cdnalis melis). 
Granicę obu części stanowi miejsce, gdzie odbytnica przechodzi między włóknami m. dźwigacza odbytu(m. letdtordni), tzn. gdzie przebija przeponę miednicy(diafragma pelms). 
Część miednicza odbytnicy biegnie wzdłuż przedniej powierzchni kości krzyżowej i guzicznej, tworzy więc łuk wypukły ku tyłowi z gię ci e krzyż owe(ńeamrd sdcrdlis). 
Część odbytowa kieruje się ku Bolowi i ku tyłowi, tworząc krótszy łuk wypukły ku przodowi zgięcie kroczowe(ńeaura permedlis). 
Obie części są załamane 8 stosunku do siebie mniej więcej pod kątem óO', nazwa rectum(prostBlca)nie jest więc właściwa. 
W jelicie zdrowym odbytnica jest pusta, nie zawiera kału i służy tylko do jego przejścia i wydalania. 
U osób 8 niezupełnie zdrowym jelitem kał może się jednak gromadzić w części 84 ednicznej również w okresach między wypróżnieniami. 
Część mied@cznajest też stale uwypuklona, głównie w odcinku dolnym i z tego P 9 wodu nosi również nazwę b ań ki o dbytni ey?(cmpulla reeti). 
	'Wielu autorów bańką odbytnicy nazywa nie całą część miedniczną, lecz tylko jej 9 dcinek do@y. 
	43 IX f 7. 


	Gromadzenie się kału w części miednicznej nie jest jednak główną przęyczynąrzania się bańki odbytnicy, gdyż już u ó-tygodniowego zarodka zaznacza się oną''nie. 
W 16-24 godzin po spożyciu środka cieniującego część ta wypełnia się rjąjjobrazie rentgenowskim daje okrągławy, nierówny cień. 
Kształt i wielkość. 
Oprócz dwóch łukowatych wygięć w płaszczyźnie pośrąjyą(zgięcie krzyżowe i zgięcie kroczowe)część miedniczna odbytnicy ma również ę-ę:gboczne w płaszczyźnie czołowej. 
Wygięcia boczne, w zmiennej liczbie 2 do 4, są ą'ezone wcięciami poprzecznymi występującymi na przemian ze strony prawej i leę, ą j ę l 85). 
Wcięcia te odpowiadają fałdom poprzecznym błony śluzowej(p. dalej), . 
	Grub o ś ć odbytnicy zajmuje miejsce pośrednie między grubością jelita cienkiego a okrężnicy. 
Długość części miednic znej wmo-si przeciętnie 12-15 cm. 
W stanie opróżnionym wyraja r poprzeczny wynosi 3-6 cm:ściana przednia zbliża się do tylnej(odległośmiędzy nimi wynosi około 1, 5 cm), a w stanie rozkurczu błony mięśnia wet obie ściany przylegają do siebie:część miedniczna zawiera wijamę spłaszczoną w kierunku przednio-tylnym. 
W stanie vypemiory@grubość jest bardzo zmienna i w warunkach prawidłowych może osiągać grubość jelita ślepego(7-8 cm). 
W związku ze swym położeniem część miedniczna może się powiększać do przol(i bocznic, natomiast nie może powiększać się ku tyłowi, gdzie graniczy z kości 4 KPgwą i guziczną. 
Silnie wypełniona bańka może zajmować więcej niż połowę jaró@Je 4 łcy mniejszej. 
Rozciągliwość części miednicznej jest dość duża:jej obwód może dochodo 24 cm, a nawet więcej, pojemność zaś do ponad 500 mi. 
Kanał odbytu, czyli część odbytowa, jest częścią znacz@@mniejszą, jej długość wynosi około 3 cm:również rozcięglBBBś IĘścian jest mniejsza niż rozciągliwość bańki:rozwiera się ona O 8 Ąwchwili oddawania kału, poza tym tworzy szczelinę ustawione 8 V 6@kawo i ściany jej z obu stron przylegają do siebie. 
V dziecka odbytnica, a głównie jej część miedniczna, jest sJo@8 kawo duża i przebiega bardziej prostolinijnie, , ęStosunek do otrzewnej. 
Odbytnica nie ma krezki. 
Otrzey 8@a PBFYFWko odcinki górne powierzchni przedniej i powierzchni bocz@8 h@ści miednicznej odbytnicy, z boków przerzuca się na ścianę lyl 898 P 99 cj. 
	Ryć. 
	185. Zmienność wygięć bocznych odbytnicy. 
	Ze zbiorów Zakładu Anatomii Prą dłowej AM w Krakowie. 
	j miednicy, z przodu zaś na narządy miednicy położone do przodu od'ąjytnicy. 
Otrzewna powierzchni bocznych pokrywa mniej więcej iy górną część łych powierzchni i granica jej zstępując ku dołowi co jz bardziej zbliża się do powierzchni przedniej. 
Na powierzchni prze**ej pokrywa ona mniej więcej*/y górne części miednicznej i u męż**zn przechodzi na tylną powierzchnię pęcherza moczowego(na wy y-kości ujść moczowodów)wyściełając z a głębi cni e o dbytni c z o ą eh erz owe(ezcdtdho rectotesicdis:ryc, 422 k u kobiet zaś prze ę-uca się na górną część tylnej ściany pochwy(na wysokości ujścia jęwnętrznego macicy)oraz na tylną ścianę macicy i tworzy zagłę yjenie odbytnicza-maciczne(earcmctio rectoutermc:ryć. 
423). 
	yc. 
186. 
Odbytnica:widok strony lewej. 
Przejście kzewnej na bańkę odbytniWzorowanena Corningu i Testut. 
	Mesoco łon sigmo ideom Colonsigmoid cum. 
	Ampulla recti. 
	-Os coccygis. 
	Qanalis analis. 
	Qnia przejścia otrzewnej, pozioma na powierzchni przedniej, przebiega na poerzchniachbocznych skośnie ku górze i ku tyłowi:w całości ma ona kształt podkowy, 4 rej końce sięgają do wysokości III kręgu krzyżowego(ryc, l 86). 
Przerzucając się z poerzchnibocznych na tylna-boczną ścianę miednicy otrzewna po obu stronach wytwaś 9 ku tyłowi kieszonkowate wypuklenia, tzw. zachyłki przyodbytnicze(rece@s. 
Jossde pdrarecta(es'), które zanikają, kiedy bańka odbytnicy silnie się wypełnia. 
Bierzchnia tylna odbytnicy nie ma powłoki otrzewnej i za pośrednictwem tkanki łączlPrzestrzeni zaodbytniczej przylega do powierzchni miednicznej kości krzyżowej. 
Kał 998 y 8 u nie ma w ogóle powłoki otrzewnej. 
P 9 zio@, na którym otrzewna przerzuca się z powierzchni przedniej odbyOucy na na 9 Żpołożone do przodu od niej, ma duże znaczenie praktyczne w związku z częstymi 9 łe 2 a@chirurgicznymi w tej okolicy. 
Jest on wyższy u mężczyzn niż u kobiet. 
P(palec wskazujący wprowadzony przez odbyt sięga do tej wysokości):u kobiet odleYłPBa zagłębienia odbytnicza-macicznego od odbytu wynosi około 5, 5 cm(jest ono 9@pne Padaniu per rectum et per naginam). 
Poziom ten jednak jest osobnicza bardzo 8986 Veży on wyżej u osobników z silnie rozwiniętą błoną mięśniową i tkanką Iłu'9 w 4, niżej u osobników wychudzonych, podnosi się, gdy odbytnica i pęcherz są wy 9. 
	950. 


	U noworodka płci męskiej zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe sięga niżej niż u ąj-ąsłego i dochodzi do gruczołu krokowego. 
Również u noworodka płci żeńskiej dno ząąybienia odbytnicza-macicznego leży znacznie niżej. 
Przypuszczalnie we wczesnych wag saeh życia płodowego zagłębienia te u obu płci stale dochodzą do dna miednicy. 
Ntąj. . 
położenie tych zagłębień u dorosłego sprzyja zapewne wytwarzaniu się przepujgją. 
kierują się one z zagłębienia odbytnicza-pęcherzowego bocznic od odbytu(przepujgją'kroczowe-herniae perinedles s. permeocele). 
Stosunek do sąsiednich narządów(ryć, 422 i 423). 
W części miednicznej pa, wierz chni a tylna o dbytnicy graniczy z kością krzyżową(z trzema dolnymi jęą, garnij i kością guziczną, a poniżej nich z częścią tylną przepony miednicy:jeżeli bąr:-ąodbytnicy jest silnie wypełniona, ściana tylna graniczy obustronnie również z dolną ejy. 
ścią mięśnia gruszkowatego i ze splotem krzyżowym, oddzielona od nich wiotką tkaj:-yłączną. 
Tkanka ta luźno spaja odbytnicę z kością krzyżową:biegną w niej dwie główjągałęzie naczyń odbytniczych górnych, które ku dołowi rozchodzą się bocznic. 
Z powoąązaotrzewnowego położenia odbytnicy dostęp do niej możliwy jest od tyłu bez otwieraniąjamy otrzewnej, po uprzednim usunięciu części kości krzyżowej i kości guzicznej. 
Powierzchnie b oczne graniczą u góry z zachyłkami przyodbytniczymi otrzewnej i pętlami jelita krętego lub okrężnicą esowatą:poniżej z mięsniem guziczrym i dżwigą. 
czerń odbytu. 
Powierzchnię przednią u mężczyzn oddziela od pęcherza zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe, które zazwyczaj zawiera pętle jelita cienkiego i okrężnicę esowatą w zależności od stanu wypełnienia odbytnicy i pęcherza powyższe narządy opuszczają się niżej lub cofają się ku górze. 
Poniżej dna zagłębienia odbytnicza-pęcherzowego, za pośrednictwem łącznotkankowej przegrody(septum rectooesicdle S, wypełniającej przestrzeń odbytnicza-pęcherzową(spmium rectovesicdle S, odbytnica przylega na małej trójkątnej przestrzeni do dna pęcherza(trigonum rectotesicale'), do nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych i do tylnej powierzchni gruczołu krokowego(ryc. 
35 Q. 
Moczowody, kierując się do dna pęcherza, leżą do przodu i poniżej nasieniowodów:są one bardzo nieznacznie oddalone od wypełnionej bańki odbytnicy. 
U kobiet stosunki tylnej i bocznych ścian odbytnicy do narządów sąsiednich są te same, co u mężczyzn:natomiast stosunki ściany przedniej są zasadniczo różne w związku z położeniem między odbytnicą a pęcherzem macicy i pochwy. 
Powierzchnia p r z e dn i a odbytnicy u kobiet sąsiaduje w górze z tylną powierzchnią macicy i z górnym odcinkiem pochwy, oddzielona od nich zagłębieniem odbytnicza-macicznym. 
W zależności od objętości bańki odbytnicy, macicy i pęcherza zazwyczaj układają się w nim pęlejelita krętego i ramię odbytnicze okrężnicy esowatej, przylegając do przedniej ściany odbytnicy, oraz nieraz wyrostek robaczkowy po stronie prawej. 
U mężczyzn zawartość ze głębienia odbytnicza-pęcherzowego zależy od stanu wypełnienia odbytnicy i pęcherzatw miednicy kobiecej mamy trzy narządy, których zmienna objętość warunkuje ich wzelenne położenie i wpływa na położenie narządów jamy brzusznej zstępujących do mice nicy. 
Na dnie zagłębienia odbytnicza-macicznego ściany tej przestrzeni przylegają 8 siebie:znajduje się tu tylko szczelina, do której pętle jelita nie mogą już wnikać. 
Poniżej dna przednia ściana odbytnicy przylega na znacznej przestrzeni do tylnej ściany pochwo z którą jest połączona warstwą tkanki łącznej(septym rectoocgindle')wypełniającej przestrzeń odbytnicza-pochwową(spatium rectotdgma(e':ryc. 
423). 
Kanał odbytu jest otoczony dokoła szerokim pierścieniem m. zwieracza zewnętrznego odbytu(ryć, l 88). 
Po obu stronach leży dół kulszowa-odbytniczy(fos@ischiorectdlis):bogate skupienie mieszczącej się w nim tkanki tłuszczowej umożliwia p 9 szerzanie się części kroczowej podczas oddawania stolca. 
Ku tyłowi skupienie wlók 3 e 8 mięśniowych i łącznotkankowych leży między odbytnicą a końcem kości guzicznej Oryc, 424 i 4251. 
U m ęż c z y z n powierzchnia przednia kanału odbytowego przylega do opuszki pr 484 oraz do mięśni i powięzi krocza, u kobiet przednią ścianę kanału odbytu od dolaeśPodcinka pochwy oddziela tkanka tłuszczowa krocza. 
Badanie odbytnicy. 
Ponieważ odbytnica jest rozciągliwa, w narkozie można wpro 84 dzić do niej parę palców:dostępne są wtedy wymacaniu(pa(patio)błona śluzowa odPY. 
	O QzY. 
	gicy, jak również sąsiednie narządy, a mianowicie:pęcherz moczowy, gruczoł krokowy j pęcherzyki nasienne u mężczyzny, macica i pochwa u kobiety:podczas porodu daje się yownież wymacać położenie główki płodu. 
Ważną metodą badania jest również endoskopia:wprowadzając do odbytnicy rektoęgopwyposażony w lampkę można zbadać błonę śluzową odbytnicy. 
Do rozpoznania guzów odbytnicy(raka)konieczne jest stosowanie obu metod wraz z badaniem rentgenosgopowym(wlew do odbytnicy). 
Wady rozwojowe. 
Najbardziej znane wady rozwojowe odbytnicy obejmujemy nazwą z ąro śnięcia odbytu(dtresia mi s. dnus imperforatus). 
Historia rozwoju osobniczego gumaczy nam jego powstanie:zarośnięcie odbytu polega bowiem na powstrzymaniu rozwoju, wskutek czego błona stekowa, oddzielająca ślepo kończące się jelito tylne od ektodermalnegodołka odbytowego, nie przerywa się:łączy się z tym brak części ektoderjgalnejodbytnicy. 
Zarośnięciu odbytu towarzyszy nieraz nienormalne połączenie odbytjicyz pęcherzem moczowym u płodu męskiego, jeżeli przegroda moczowo-odbytnicza niecałkowicie oddziela odbytnicę od przodu. 
Czasem tylko mały, przetokowy otwór odtytnicyprowadzi na zewnątrz ku tyłowi od moszny. 
Niekiedy przetoka prowadzi ze ślepo kończącej się odbytnicy do pochwy:nieraz stek(cloacc)jest zachowany(ryc, l 87). 
	Budowa ściany odbytnicy. 
Ściana odbytnicy, podobnie jak ściana całej cewy jelitowej, składa się z trzech warstw. 
Błona zewnętrzna jest utworzona częściowo przez otrzewną opisaną wyżej, częściowo zaś, w miejscach gdzie otrzewna nie występuje, przez tkankę łączną. 
W tkance tej przebiegają naczynia odbytnicy dopóty, dopóki nie wejdą w obręb błony mięśniowej, oraz leżą węzły chłonne. 
Błona mięśniowa, która jest znacznie grubsza niż w innych częściach jelita, składa się z dwóch warstw tkanki mięśniowej gładkiej:warstwy zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej, tak samo jak w innych odcinkach jelita. 
Warstwa podłużna obejmuje nieprzerwanie całą powierzchnię:wytwarza ona w górnej części z przodu i z tyłu silniejsze pasma, które są przedłużeniem taśm okrężnicy esowatej:poniżej układ błony mięśniowej jest już zupełnie równomierny. 
Pasmo włókien mięśniowych gładkich, które rozpoczyna się na więzadle krzyżowo-guzicznymprzednim, tzw. m. odbytnic z o-guz i c z ny(m. rectococcggeus), dochodzi do warstwy podłużnej od strony tylnej, częściowo miesza się z nią, częściowo obejmuje odbytnicę do Koła. 
Ku dołowi włókna podłużne łączą się z włóknami m. dźwigacza odbytu, jak również kierują się do skóry przebiegając między m. zwieraczem odbytu wewnętrznym a zewnętrznym(ryc. 
428). 
Warstwa okrężna, jednolita w części miednicznej, w części odbytowej stopnia Bo staje się grubsza i wytwarza pierścień mięśniowy szerokości około 2, 5 cm, zwany 8 zwieraczem wewnętrznym odbytu(m. sphmc(er ani mtemus s. lissosphm@eP:hssos-gładki):mięsień ten sięga aż do granicy skóry. 
V podstawy fałdów poprzecznych błony śluzowej warstwa okrężna jest nieco grubsza, 88 aszcza u podstawy środkowego fałdu poprzecznego(Kohlrauscha:p. dalej). 
ZgrubiePtelo nazywają niektórzy m. zwieraczem trzecim odbytu(m. sphincter mi terNusąKanał odbytu otaczają z zewnątrz w górze włókna m. dźwigacza odbytu(ryc. 
428), ?6 Bole zaś silny, okrężny(prążkowany)m. zwieracz zewnętrzny odbytu(m. 
	261. 


	Ryc. 
	187. S. 
	per**eum. 
	V 8 SłG 8000808. 
	Gro. 
	Membrana cloacalis. 
	urorectale. 
	Jelito ogonowe. 
	--Septum ul o reofile. 
	Periro neum I Wectom. 
	Rectum. 
	*esic*urin*ri*. 
	4 nes. 
	Przednia ściana brzucha poniżej pępka-Ujście praewod u śród nercza(Woma)i zatoka moczowo-płciowa Membrana cloacalis. 
Krocze pierwotne. 
	X X Rv A. 
	-Ujście za*o**. 
	Ot OCZOMO. 
	-płciowej. 
	Wyrostek płciowy. 
	chemat rozwoju odbytnicy i pęcherza moczowego w przekroju pośrodkowym. 
	Wzorowane na Corningu. 
	sphincter ani eatemus s. rhabdosphincterć:rhabdos-prążek). 
Zwieracze odbytu, wewnętrzny i zewnętrzny, swym napięciem spoczynkowym zamykają odbyt, a kurcząc się przeciwdziałają parciu na stolec wywołanemu perystaltyką ściany jelita grubego. 
Po zniesieniu działania run, zwieraczy oddawanie stolca nie podlega naszej woli:następuje wtedy mimowolne oddawanie kału(nietrzynnanie kału, incontmentic chi). 
Jeżeli zawodzi normalne umocowanie odbytnicy, to wskutek osłabienia mięśni, cz?
też z innych przyczyn, może nastąpić wyg a dnie ci e odbytnicy(prolqsus recO)Błona śluzowa. 
W części miednicznej odbytnicy błona śluzowa w 68 twarzą stałe fałdy ułożone poprzecznie, poniżej, a w części odbytowej fałdy podłużne, zwane słupami odbytu. 
E a ł dy p o p rz e c z n e(plicde trunstersdes recti)występują najczęściej w liczbie 3, rzadziej 2, 4 lub nawet 5. 
Są to sierpowate fałdy utwo 969. 
	rzone przez błonę śluzową(i tkankę podśluzową)u swych podstaw wzmocnione pasmem warstwy okrężnej błony mięśniowej:warstwa podłużna błony mięśniowej nie bierze udziału w budowie fałdów. 
Podobnie jak fałdy okrężne jelita cienkiego, nie zanikają one w czasie rozszerzania się odbytnicy:fałdy poprzeczne zajmują więcej niż połowę obwodu odbytnicy. 
Z trzech fałdów poprzecznych najniższy, najmniej stały, i najwyższy leżą zwykle po stronie lewej, a mianowicie najniższy około 4-5 cm, najwyższy około 9-10 cm powyżej odbytu. 
F'ałdśrodkowy(Kohlrauscha), najsilniej wykształcony, leży po stronie prawej mniej więcej 6-8 cm nad odbytem. 
Jest on dobrze wyczuwalny podczas badania palcem przez odbyt. 
Fałd ten leży zwykle na wysokości chrząstkozrostu krzyżowo-guzicznego-poziom odpowiadający dnu zagłębienia odbytnicza-pęcherzowego czy odbytnicza-macicznego. 
Fałdy poprzeczne nieraz tak silnie wpuklają się do światła odbytnicy, że stanowią przeszkodę przy wprowadzaniu kanki irygatora czy przy wypróżnianiu. 
Oprócz opisanych fałdów stałych występują również fałdy przebiegające czy to poprzecznie, czy podłużnie, które całkowicie wygładzają się i zanikają w czasie rozszerzaniasię odbytnicy:wskutek tych fałdów światło odbytnicy w stanie skurczu przybiera w przekroju poprzecznym kształt gwiazdowaty, podobnie jak w przełyku. 
Słupy odbytu(cohmnde mdes':ryć, l 88). 
W kanale odbytu wznosi się pionowo 5 do 10 podłużnych fałdów błony śluzowej wysokości około 2 cm, tzw. słupów odbytu:ich dolne końce sięgają do obwódki odbytniczej(p. dalej). 
Od góry ku dołowi słupy odbytu stają się wyższe, szersze i każdy z nich łączy się swym dolnym końcem z obu sąsiednimi łukowatymi fałdzikami błony śluzowej, tzw. z a st awk ami odbytu(tdlmlde dndles s. plicde semilundres). 
Zastawki te ograniczają małe zagłębienia, otwarte ku górze-z a to ki o dbytu(sinus anmes). 
W słupach odbytu znajdują się liczniejsze pasma podłużne błony mięśniowej i obfite sploty żylne. 
Pasma podłużne pochodzą częściowo z blaszki mięśniowej błony śluzowej, częściowo z elementów warstwy podłużnej błony mięśniowej, przebijających warstwę okrężną:pasma podłużne tworzą podłoże słupów odbytu(ryć, l 88). 
Zastawki odbytu są nieraz przyczyną wytwarzania się w tych miejscach szczelin przy odbytowych:twardy kał(scgbdlum)przechodzący przez odbyt napina bowiem zastawki i może je przerywać. 
Błona śluzowa części miednicznej odbytnicy nie różni się prawie od błony śluzowej reszty jelita grubego. 
Powierzchnia jej jest gładka(bez kosmków), wysłana jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, który zawiera bardzo liczne komórki kubkowe. 
Gruczoły jelitowe są większe niż w innych częściach jelita grubego, a nabłonek ich 93 ada się w większości z komórek kubkowych. 
Tym się tłumaczy wielka ilość śluzu, któZwytwarza nieraz odbytnica w warunkach chorobowych. 
Grudki chłonne są liczne, Bwłaszcza w części górnej, i sięgają w obręb tkanki podśluzowej. 
Błon a śluz owa c z ęś ci o dby to we j jest wysłana nabłonkiem wielowarstwowym P 88 skim:blaszka właściwa zbudowana jest z wiotkiej tkanki łącznej:tkanka limfatyczna W tuż nie występuje. 
Błona śluzowa części odbytowej nie zawiera gruczołów jelitowych, P@omiast są w niej specjalne wgłębienia-kieszonki Morgagniego. 
Pod względem bu 996 ynabłonka odróżniamy tu trzy różne odcinki:górny, czyli p a s słup ów o d bytu, P 9 Średni lub pas splotu odbytniczego oraz dolny, czyli pas skórny. 
	?s. 
	MorgdgnW. 
	263. 


	264. 
	Stratom musculare. . . . . longitudinale. 
	Plica transyersalis llss::s. 
	Tunica mucosa-. 
	La mi narriuSCUlBNSiDUCOS 88 Stratom musculare. 
cito ulareStratom muscularelongitudinale M. sphincter ani im. 
	M, sphincteram exć. 
	Lamina muscularis fOUCOS 88. 
	Ryc. 
	188. 
Ryc. 
	188, ą 8-/Ę-Zza. 
	Odbytnica. 
	(jlit. 
(jlits 8 vć\8 i i By. 
	ęŃ@(((8 ł. 
	?annubs haemorrhoidalis s. hemorrhoidalis. 
	-Plica transyersalis I. 
	, es Ampulla recti. 
	-Plica transversalis III. 
	--Canalis analis-Columnae anales(zona columnaris)-Sinus anales Vawulae anales. 
	Zona hemorrhoidalis Zona cutanea. 
	Ściana przednia usunięta:widok na ścianę tylną. 
	Pas słupów odbytu(zona cohmnms). 
	W odcinku górnym kanału odbytu. 
czyli w pasie słupów odbytu, nabłonek wielowarstwowy płaski jest podobny do nabło@8 ka jamy ustnej, gardła czy przełyku. 
Granica między tym nabłonkiem a nabłonkiem waęcowatym części miednicznej przebiega linią zazębioną i jest bardzo wyraźna. 
Wykazuje też duże podobieństwo do granicy między nabłonkiem przełyku a nabłonkiem wpusWżołądka. 
Nabłonek nie jest zrogowaciały i nie zawiera barwnika. 
Pas splotu odbytniczego(zona hemorrhoidahs'), zwany też obwódką odbytniczą, wysokości około I cm, jest położony tuż poniżej słupów o 86. 
	ju. 
Tak samo jak pas słupów odbytu, jest on wysłany nabłonkiem wielowarstwowym płaęgm, również jeszcze nie zrogowaciałym lub zrogowaciałym bardzo nieznacznie. 
W błoąteśluzowej tej części występują już poszczególne gruczoły łojowe bez włosków. 
Pas ten, jgóry u dołu ogranicza odbyt w stanie rozkurczu, jest stosunkowo gładki. 
Pod wpływem ągiałania mięśni zwieraczy, które go obejmują, jest on pierścieniowata wpuklory i projienistopofałdowany. 
Pas splotu odbytniczego wyścielą tę część kanału odbytu, która ząwiera splot żylny odbytniczy. 
Nabłonek jest zrogowaciały, zawiera barąik, włosy oraz gruczoły potowe i łojowe, zwane gruczołami około odbytowymi jjlmdulae circummdles), które wydzielają specjalną wydzielinę, różną od wydzieliny pykłych gruczołów skóry. 
Kieszonki Morgagniego. 
Uechą charakterystyczną budowy kanału odbytu są ę-w. kieszonki Morgagniego. 
Z zatok odbytu lub też ze słupów odbytu wpuklają się ku ąjtowi nieraz długie, cewkowate, często rozszerzone przewody, sięgające w obręb tkanki pwdśluzowej, a nawet warstw mięśniowych. 
Są to przewody nabłonkowe, bardzo zmienjewysłane na ogół nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, a niekiedy również jednowarstwowym walcowatym. 
Ich znaczenie nie jest znane. 
Przypuszczalnie są to szczątkowe gruczoły wydzielające śluz:nieraz odgrywają one rolę przy powstawaniu przetoki odtytniczej. 
Przetoki te przerywają się na zewnątrz w otoczeniu odbytu. 
Wejście do kieszonek bywa zapchane śluzem lub cząstkami kału. 
Utkani e podśluzowe w części miednicznej jest zbudowane z wiotkiej tkanki łącznej. 
Leży w nim splot żylny odbytniczy wewnętrzny. 
W części odbytowej utkanie podśluzowe jest bardziej zbite i silnie zrośnięte z warstwą okrężną błony mięśniowej. 
Odbyt(anus s. proktos-odbyt). 
Odbytem nazywamy otwór końcowy przewodu jelitowego. 
U człowieka w związku z silnym rozwojem błony mięśniowej i tkanki tłuszczowej pośladków(notes')jest on położony głęboko między pośladkami w strzałkowej szczelinie zwanej k a rb e m o db yt u(crend ani'). 
Skóra jest tu promienisto pofałdowana i te fałdy około odbytowe(plicae circummdesS wytwarza silna warstwa okrężna mm, zwieraczy odbytu. 
Przy ucisku fałdy wygładzają się i zagłębienie odbytu się spłaszcza. 
Owłosienie skóry odbytu, jak i krocza jest charakterystyczne dla mężczyzny, natomiast u kobiety skóra obu tych okolic jest nieowłosiona. 
	Naczynia i nerwy odbytnicy. 
Tę(nice. 
Odbytnicę zaopatrują głównie trzy tętnice odbytnicze:ich gałęzie licznie łBspalają się z sobą, tak że podwiązanie nawet dosyć dużych naczyń na samej odbytnicy@e wywołuje większych zakłóceń krążenia, jak to się zdarza w jelicie cienkim czy okręPBy. 
Główny dopływ krwi otrzymuje odbytnica z nieparzystej 1)t. odbytniczej 89 Oej(gałęzi t. krezkowej dolnej):zaopatruje ona część miedniczną i zstępuje aż do ŻWału odbytu. 
Biegnie u góry między kością krzyżową a tylną powierzchnią odbytnicy, (9 eJ 4 c się wkrótce na dwie lub trzy gałęzie, które kierują się na powierzchnie boczne. 
Pozostałe dwie tętnice, parzyste:2)t. 899 óTnicza środkowa(od t. biodrowej wewnętrznej)i 3)t. odbytnicza dol 889 t sromowej wewnętrznej)zaopatrują głównie kanał odbytu i skórę odbytu. 
Psa U, odbytniczych do tylnej ściany bańki odbytnicy dochodzą drobne 4)gałęzie śĘeBne t. krzyżowe j po śro dk owe j, końcowego naczynia aorty brzusznej. 
6896 Żyły powstają ze splotu żylnego odbytniczego(pleaus oenosus recmD 989)i w dalszym przebiegu odpowiadają tętnicom:są to:nieparzysta 1)z, odWPłszagórna oraz parzyste 2)żż, odbytnicze środkowe i 3)żż, odbytnicze Ńł 9 e Oprócz żył odbytniczych niewielką ilość krwi za pośrednictwem splotu krzyża'789 ęespalającego się ze splotem odbytniczym odprowadza 4)z, kr z yż o w a p o ś r o dćY 9 towarzysząca jednoimiennej tętnicy:uchodzi ona zazwyczaj do lewej z, biodro 466 Sj 33(mej. 
	265. 


	V, rectalis sup. 
	*olumnae--ma/es. 
	988. 
	Unia odcięcia błony śluzowej. 
	V, rectalis med. 
	M, sphincter*am im. 
	-M, sphinctr ani cd. 
	W. rectales im. -śRyc. 
189. 
Żyły odbytnicy. 
Połowa tylna:widok od przodu. 
Schemat częściowo wzorowany na Uorningu. 
	Splot żylny odbytniczy układa się w dwie warstwy:wewnętrzną i zewnętrzną. 
War stw a wewnętrzna(zwana też splotem wewnętrznym)leży w tkance podśluzowe wytwarza ona bańkowate wypuklenia żylne-kł ęb ki ży In e, występujące u dołu spów odbytu oraz w obrębie pasa splotu odbytniczego. 
Z warstwy wewnętrznej liczne@łązki przebijające odprowadzają krew do warstwy zewnętrzne j(zwanej też sęk tem zewnętrznym)położonej na zewnętrznej powierzchni błony mięśniowej. 
Z w@6 szewnętrznej splotu odbytniczego krew odpływa ku górze do układu z, wrotnej, jat W nież ku bokom do układu z, głównej dolnej. 
Ż, odbytnicza górna przez z, krezłedolną uchodzi bowiem do z, wrotnej, z, odbytnicza środkowa zaś do z, biodrowej wnętrznej oraz z, odbytnicza dolna do z, sromowej wewnętrznej, która jest dopU@z, biodrowej wewnętrznej, uchodzącej do z, głównej dolnej. 
Splot odbytniczy s@@więc zespolenie między układem z, wrotnej a układem z, głównej dolnej. 
Kłębki żylne warstwy wewnętrznej splotu odbytniczego u dorosłego są stale po 88 szone:w warunkach chorobowych osiągają one znaczną wielkość i mogą ł 4 cz**z sobą wytwarzając guzki krwawnicze(żylaki odbytu-eurices hemorrhoiddlel Zwiększenia kłębków żylnych nie widzimy u noworodków:jedną z przyczyn powsJaBguzków jest przypuszczalnie silny ucisk na żyły kanału odbytu i zastój krwi. 
Naczynia chłonne, które w ścianie odbytnicy układają się podobnie jak w cab@I@e, rozchodzą się w trzech kierunkach wzdłuż naczyń krwionośnych:1)naczynia 96 miednicznej uchodzą głównie do węzłów krzyżowychi 2)z części odbytowej chło 4 pbwa do węzłów biodrowych wewnętrznych:3)z okolicy odbytu parę pni biegnie 99 la powierzchni przyśrodkowej uda do węzłów pachwinowych powierzchownych. 
	jJerwy. 
	Nerwy przywspółczulne pochodzą z części krzyżowej układu autonomicznego. 
yęy współczulne dochodzą do odbytnicy drogą splotów krezkowego dolnego i odbyt'yęych. 
Błona śluzowa w obrębie nabłonka płaskiego jest bardzo wrażliwa na wszystkie g ązaje bodźców. 
***ddawani e stolca(defecdtio)u zwierząt odbywa się odruchowo przy współ. 
ąey peĘstaByki je@a grubego i tłoczni brzusznej. 
U człowieka działanie tłoczni brzujejnie jest jednak warunkiem niezbędnym, ponieważ przy porażeniu mięśni brzucha ąjąl możliwe jest oddawanie stolca. 
W chwili gdy wielkie ruchy okrężnicy, począwszy'ą okrężnicy poprzecznej, przesuwają kał do odbytnicy, napięcie błony mięśniowej ąjęasta, co odczuwa się jako parcie na stolec. 
Objawy te dochodzą do naszej świadoma ją i są już regulowane świadomie. 
Działaniem tłoczni brzusznej i rozluźnieniem mięśni jeraczy do pewnego stopnia możemy świadomie regulować czas wypróżnienia. 
Wreszwprzez skurcz odbytnicy i rozluźnienie zwieraczy kał zostaje usunięty. 
Również m. wigacz odbytu odgrywa pewną rolę podczas wypróżniania:jednak nie dlatego, że unojwłbyt, na co wskazywałaby jego nazwa, lecz dlatego, że mięśnie obu stron zbliżają tąnę tylną odbytnicy do przedniej powyżej odbytu i wypierają kał. 
W razie koniecznej jtrzeby mięsniem pomocniczym jest również m. pośladkowy wielki(t. 
I). 
Przyjmuje się, je ośrodek kierujący wypróżnianiem znajduje się w części krzyżowej rdzenia. 
Uszkodzejge tego ośrodka powoduje mimowolne oddawanie kału. 
	Kał Kał(feces)stanowi różnie zabarwioną jednolitą masę o odczynie kwaśnym. 
Składa je częściowo z resztek pokarmów, częściowo z wydzieliny ściany jelita:śluzu, pozostałej soków trawiennych i komórek nabłonkowych, wreszcie z bakterii, które tworzą/j zawartości kału. 
Pod mikroskopem po przyjęciu pokarmów mięsnych widoczne są zostałości prążkowanych włókien mięśniowych, a poza lym nie strawione resztki celuozypokarmów roślinnych, ziarenka tłuszczu i ziarenka skrobi. 
Jeżeli pokarm zawiera użo domieszek niestrawnych i twardych, wzmaga się perystaltyka i zwiększa się wyielaniesoków jelita, a zwłaszcza śluzu. 
Gazy zawarte w jelitach i wydalane przez odbyt, tzw. wiatry(flmus)pochodzą Jteści jelita. 
Składają się one z mieszaniny azotu, z połkniętego powietrza, z dwutlenku ęgla i innych gazów wytwarzanych z udziałem bakterii. 
Gazy jelitowe działają pobuającona perystaltykę i jak poduszka wypełniona powietrzem chronią jelito przed uci 9 em. 
Pewien nadmiar gazów przedostaje się przez ścianę jelita do krwi i jest wydalany Fez płuca razem z powietrzem wydechowym. 
	STRESZCZENIE łelito grube(intestinum crassum)dzieli się na jelito ślepe(cecum), okrężPę(colom i odbytnicę(rectum). 
, 99 ujścia jelita cienkiego(z as 1 a wk a krętni c z o-ką łoi c z a, tdltd ileocecdlis)ku ŻW leży jelito ślepe(cecum)wraz z wyrostkiem robaczkowym(dppenłemuformis). 
W błonie śluzowej wyrostka robaczkowego są silnie rozwinięte grudki 98@e skupione. 
Jelito ślepe ma często całkowitą powłokę surowiczą, rzadko jednak?
Aóposażone w krezkę:wyrostek robaczkowy ma małą krezeczkę(mesodppenda). 
9 P 86 ymi cechami okrężnicy są, taśmy(tenide), wypukleni a(hcustrd)i przyHKisieciowe(cppendices epiploicde):od wewnątrz błona śluzowa tworzy fał?
P 9(księżycowate(plicae semilundres). 
Odróżniamy:okrężnicę wstępu**(colon ascendens), położoną najczęściej zewnątrzotrzewnowo:zgięcie prawe BŻnicy(ńeaurc coli deartrd):okrężnicę poprzeczną(co(on trdnstersum)??6 krezką(mesocolon trmstersum):zgięcie lewe okrężnicy(fleaurd coli siYB. 
w położeniu swym wzmocnione przez więzadło przeponowa-okrężni?
(Wgdmentum phrenicocolicumg okrężnicę zstępującą(colon descendens), . 
	267. 


	położoną najczęściej zewnątrzotrzewnowo, i wreszcie o krę żn i c ę e s o w a 1 ą(colon ąmoideum)z jej krezką(mesoco(on sigmoideum). 
Błona śluzowa zawiera komórki kują-, we i gruczoły jelitowe. 
Odbytnica dzieli się na dłuższą część miedniczną(pers peltmd s. 
Weaura ąąa, rahs), położoną do przodu od kości krzyżowej i kości guzicznej, począwszy od granjwmiędzy li a III kręgiem krzyżowym, i na krótszą część odbyłową(pers mali jńeaura ąezmedhs), zwaną również kanałem odbytu(cmdlis malis), kończącą ą. . 
o dbytem(mus). 
Otrzewna pokrywa odcinki górne powierzchni przedniej i bocznywczęści miednicznej odbytnicy:dalsze części nie są powleczone o(rzewną. 
Do przodu ją odcinka górnego części miednicznej leży u mężczyzny zagłębienie odbytniczą, -pęcherzowe(eacmdtio rectovesicdlis), u kobiety zaś zagłębienie odbytniczą. 
-maciczne(eacmdtio rectouterind). 
Błona mięśniowa układa się w zewnętrzną wąę. 
stwę podłużną i wewnętrzną okrężną:ostatnia w części odbytowej wytwarza m. z w i e. 
r a c z w e w n ę tr z ny o db yt u(m. sphmcter ani m(emus). 
Z zewoęlrz błona mięśniową części odbytowej jest objęta u dołu prążkowanym m. zwieraczem zewnątrz. 
nym o d by tu(m. sphmcter cni eaternus). 
W części miednicznej błona śluzowa wytwą. 
rza fałdy poprzeczne(wiece trmsversd(es), w części odbytowej pionowe słupy o db yt u(columnde cne(es). 
	WĄTROBA Oprócz gruczołów dwunastniczych, gruczołów jelitowych, występujących w całym jelicie i gruczołów jednokomórkowych, jakimi są wewnątrznabłonkowekomórki kubkowe, jeszcze dwa wielkie gruczoły, wątroba i trzustka, wlewają swą wydzielinę do jelita. 
Wątroba(hepcr)jest to największy narząd jamy brzusznej i największy gruczoł organizmu:nie jest ona jedynie gruczołem wydzielającym żółć, ale jak to zobaczymy dalej, sprawuje różnorodne czynności, które u bezkręgowców wykonywane są przez różne narządy. 
Wątroba jest ośrodkiem przemiany materii organizmu, narządem nie dającym się zastąpić przez inny. 
	STOSUNKI OGÓLNE Położenie. 
Wątroba jest położona w górnej części jamy brzusznej Przeważająca część wątroby leży na prawo od płaszczyzny pośrodkowet, część znacznie mniejsza po stronie lewej. 
Wątroba wypełniał)okolicę podżebrową prawą, 2)znaczną część okolicy nadbrzusza i@górną część okolicy podżebrowej lewej do linii sutkowej lewej. 
Jest o@położona pod przeponą, która ją kopulasto przykrywa, oraz powyżej żołądka i jelit. 
Wzrastanie i wielkość. 
W pierwszych okresach życia zarodka irJeBsywność wzrastania wątroby jest niesłychanie duża, w okresach p 4 niejszych i po urodzeniu silnie się zmniejsza. 
U zarodka 5-ó-tygodniowego wątroba zajmuje większą część jamy brzusznej, u P 896'du 3-miesięcznego zstępuje jeszcze poniżej pępka, u noworodka zajmuje przeszło poWfjamy brzusznej, sięgając znacznie poniżej dolnych żeber, prawie do pępka:nato@Fł. 
u dorosłego w warunkach prawidłowych nie przekracza prawego łuku żebrowego PBZ'268. 
	puklenie brzucha dziecka jest powodowane głównie przez wątrobę. 
Objętość wątroby u zarodka długości 31 mm wynosi około 10%objętości ciała, u noworodka-5'%. 
Ponieważ i po urodzeniu organizm rośnie szybciej niż wątroba, wielkość jej stosunkowo się zmniejsza. 
Podczas gdy masa ciała dorosłego jest około 21 razy większa od masy ciała joworodka, masa wątroby u dorosłych jest tylko około 13 razy większa niż u noworodka. 
po urodzeniu więc następuje stosunkowe zmniejszenie wątroby. 
Różnice te powstają również dlatego, że w życiu zarodkowym wątroba pełni czynność narządu krwiotwórczego, ostającą po urodzeniu. 
Wątroba na zwłokach dorosłego mężczyzny waży około 1500-1700 g:u kobiet jest muniej więcej o 200 g lżejsza. 
Wątroba u osoby żywej jest jeszcze cięższa(o 500-800 g), ponieważ zawsze zawiera znaczną ilość krwi. 
U zwierząt mięsożernych i wszystkożernych wątroba jest większa niż u roślinożernych. 
U człowieka największy wymiar poprzeczny wynosi średnio 22-24 cm, największy wymiar pionowy około 15-20 cm, a przednio-tylny 12-15 cm. 
Barwa. 
Na świeżym preparacie zabarwienie wątroby jest brązowoczerwonawe, w stłuszczeniu wątroby-żółtawe, w żółtaczce zielone, w niektórych innych chorobach ciemnobrązowe lub szarobrązowe. 
Przy dokładnym badaniu powierzchnia wątroby, choć niezbyt wyraźnie, wykazuje subtelny rysunek odpowiadający granicom zrazików(wielkości 1-2 mm), z których jest zbudowana. 
W niektórych chorobach części obwodowe zrazików z powodu zawartości tłuszczu są bardziej żółtawe, części środkowe bardziej brązowe(wątroba muszkatołowa). 
W innych chorobach miąższu rysunek ten może całkowicie ginąć. 
Właściwości fizyczne. 
Wątroba ma budowę dość spoistą:jej masa gatunkowa wynosi 1. 
05-1, 06. 
Jednak sprężystość wątroby jest niewielka, wskutek czego jest ona łamliwa, np. przy upadku z dużej wysokości może nastąpić rozerwanie większych części wątroby, z czym łączy się krwotok do jamy brzusznej. 
Pomimo swej zbitej budowy wątroba jest narządem bardzo plastycznym i dostosowuje się do narządów sąsiednich, które rzeźbią jej powierzchnię. 
Powierzchnia powleczona otrzewną, a jest nią pokryta znaczna część wątroby, jest gładka i lśniąca. 
Jednak zależnie od stanu wypełnienia naczyń krwionośnych błona surowicza może być pofałdowana lub silnie napięta. 
Jeżeli konsystencja wątroby jest prawidłowa, to odcisk palca szybko się wygładza. 
W niektórych chorobach miąższ wątroby test bardzo miękki, w innych twardy i szczególnie łamliwy. 
Kształt wątroby na zwłokach zakonserwowanych przypomina skośnie przecięte jajo, Wóre utraciło znaczną część swego obwodu od strony lewej i od dołu, a zachowało tępy@egun skierowany w stronę prawą. 
Wątroba jest więc po stronie prawej bardzo gruba, 8 stronę lewą-stopniowo coraz bardziej cienka. 
Wątroba nie utrwalona, po wyjęciu ze śBeżych zwłok, bardzo się spłaszcza pod wpływem własnego ciężaru, tracąc swą jajoóatąformę. 
Wskutek ujemnego ciśnienia podprzeponowego wątroba jest przyssana do P(zepony i dostosowuje się do zmian jej kształtu i położenia. 
Powietrze nadmuchane do l+my otrzewnej(pneumoperitoneum)uciska na powierzchnię wątroby i spłaszcza ją*obu boków, nadając wątrobie kształt bardziej trójkątny, jak to widzimy na obrazie Jentgenowsłio. 
	*ow*zc*w*o*Na wątrobie utrwalonej przed wyjęciem ze zwłok anatomia systemaBznaodróżnia dwie powierzchnie:trzewną'(ńcies riscerdhs), 'dolną qcctes interior). 


	skierowaną ku tyłowi i do dołu, oraz przeponową'(fcieąphrannmicc), zwróconą do przodu i ku górze. 
Obie Je powierzchnjączą się(ryć, 190 i 191)z sobą z przodu i u dołu ostrym brzeęądolnym(morgo interior). 
U góry i z tylu przejście jednej powierzą w drugą jest zaokrąglone po stronie prawej, w stronę lewą stopnjjsięzwęża. 
Ta część powierzchni przeponowej ma nazwę c z ęś et ąre j(pars posterior faciei diaphragmaticae:ryc. 
197. 
Jest to częęypokryta otrzewną:stąd pochodzi jej nazwa pole nagie(crea nąądawniej zwane częścią przytwierdzoną(pers qjjard). 
Nomina Anatomica(l 98 O), oprócz części tylnej powierzchni przeponowej, odryztrzy dalsze jej części, bez wyraźnych granic przechodzące jedna w drugą:c z ę ś ć pyą(pers deatrd)zaokrągloną, położoną po stronie prawej na wysokości prawych żebeę do XI, część górną(pars superior)i część przednią(pers interior). 
	Powierzchnia przeponowa wątroby Powierzchnia przeponowa(ńcies dicphmgmmicc)jest cała wyg i układa się w sklepienie przepony, która ją oddziela od podstawy pi od serca. 
Z wyjątkiem części tylnej jest ona powleczona otrze Przyczep więzadła sierpowatego, położony nieco na prawo od linii p(jodkowej, oddziela większy płat prawy(lobus deater)od znacz mniejszego i zmiennego płata lewego(lobus smister). 
Płat gra wypełnia prawe sklepienie przepony:płat lewy, który stanowi więcej'Z, całej wątroby, zmniejsza się szybko we wszystkich kle kach i pod lewym sklepieniem sięga tylko do linii sutkowej. 
W częgórnej powierzchni przeponowej po obu stronach płaszczyzny pośrokowej ciała znajduje się spłaszczenie odpowiadające dolnej powie chni serca, które spoczywa tu na wątrobie oddzielone tylko przepi osierdziem. 
Spłaszczenie to nosi nazwę wycisku s ero owego O łpressio cdrdiacd:ryc, l 9 O). 
Poszczególne wiązki przepony w czasie s*nego skurczu mogą wpuklać się w wątrobę i stopniowo wytwarzać jej powierzchni głębokie, prawie pionowo skierowane b ru z dy przponowę. 
Bardziej skośnie układają się bruzdy żebrowe wyslć(łące nieraz pod wpływem ucisku żeber:są one być może tworami 9 śmiertnymi. 
B r z e g d o lny?(marga interior)oddziela powierzchnię przepocę od powierzchni trzewnej. 
Na nim, na granicy między płatem Je a prawym, w miejscu gdzie do wątroby dochodzi więzadło sierpowej znajduje się silne wcięcie więzadła obłego(incisurc lig@@e 8 teretis?
Do wcięcia tego dochodzi więzadło obłe wątroby(hgamennm teres heP+obicie dolnym brzegiem więzadła sierpowatego:więzadło obłe jest pozostałością z 86. 
	'górną Occtes superior). 
?brzeg przedni(morgo anterior), 8 mcisurd umbiliculis. 
	97(1. 
	Lig. 
	żer. 
	gę, mangulare. 
	*bus-*e*a*dexć. 
	Ryć. 
	190. Powierzchnia przeponowa wątroby. 
	Widok od góry i od przodu. 
	'Appendix fibrosa Wezats. 
	Ug, yenosumfissuralig, venosi'-Wbus hepatis sinłuberomentałehepatcaproprir fissura lig, tereOs. 
	COTOOTUTTI. 
	(lamina ant. 
	Area nuda. 
	Lobus caudatusProcessus papillaris V, hepatica sin. 
	Porta hepatisłobus quadratus-. 
ł 4 ją ś\i?
, 4. 
1. 
	Ductus hepaticus communis'. 
	lrnpressio cardiaca. 
	Lig. 
	lncisura lig, teretis-Fundus vesicae felleae-Wargo im. 
	Processusca u dato s/*V, cava Sulcusvenaecayae. 
	Inc. 
	Area nuda(pars post, faciei diaphragmatcae). 
	Vesica fellea. 
	Ductus choledochus Ductus cystcus. 
	'99 Wl. 
	Powierzchnia trzewna wątroby z przyczepami więzadeł. 
	tyłu. 
	X-Lig, tende cmdeć. 
	00(008(1001 ę--Lig, tńanb, -Lobus hepatis sin. 
	lig, falciforme hepatis. 
	Lig, reres hepats. 
	Lig. 
	V 8 Od 8. 
	G@V 88. 
	-V, portae-Łożushepatis dext. 
Possą vesicae feleae. 
	-Crista colicorenalis. 
	Widok od dołu i od. 
	971. 


	kowej żyły pępkowej(fenu umbilicdlis)i kieruje się dalej na powierzchnię óę-gwy. 
Więzadło obłe zawiera liczne komórki mięśniowe gła 4@e, jest więc w-ąi kurczliwe. 
Mniej wyraźne jest wcięcie pęcherzyka żółciowego(inąQsicie jelleae'), leżące 4-5 cm na prawo od wcięcia wigzaBa obłego, w mieję-ąspod dolnego brzegu wątroby wystaje dno pęcherzyka żółciowego. 
(3 zęść tylna powierzchni przeponowej(pers poste-ej-ciel dicphrdgmdticde:ryć, l 97), o której już wspominaliśmy, jest ją gularna, mniej więcej trójkątna:jest ona ulworzona głównie grzej wy płat i nie jest powleczona otrzewną. 
Żyła główna dolna żłobt w silną bruzdę żyły głównej(sulcus't. cofce), a nieco boezjjniej nadnercze prawe wytwarza wyraźny wycisk nadnerez(impressio suprdrendlisy. 
YCzęść tylna jest ograniczona przyczepem więzadła wieńcowego:od góry i z pjegoblaszką przednią(ligamentum hepdtophrenicumć), od dołu i z tyłu blaszką(hpamentum Aepmorendle). 
	Powierzchnia trzewna wątroby Powierzchnia trzewna(fcies mscerdlis), na ogół spłaszczona i wna, przebiega skośnie do przodu, ku dołowi i na prawo. 
Spocona na narządach jamy brzusznej. 
Na powierzchni tej znajduj dwie strzałkowa biegnące bruzdy połączone krótszą bruzdą pop ną, tak że wszystkie razem dają obraz litery M. 
Między obu bruzstrzałkowymi do przodu od bruzdy poprzecznej leży płat czroboczny(lobus quddrdtus), do tyłu od niej płat ogoniasty fcaudctusS. 
Bruzda strzałkowa lewa. 
Biegnie wzdłuż granicy przyśrolewego płata od wcięcia więzadła obłego do żyły wątrobowej(ryc, l 9 l). 
W jej przednim odcinku leży część końcowa wlezę obłego w ątr oby Oigamentum teres hepatis), dochodząca w gałęzi żyły wrotnej:dlatego też ten przedni odcinek na szczeliną więzadła obłego(ńssurd ligdmenti tere@s)tylny odcinek bruzdy strzałkowej lewej-szczelinę wlg@żylnego(fissurd ligdmenti tenosi), zwaną też dołem przeWżylnego(fossd ductus tenosi)-przebiega pasmo tkanłs'49 zwane więzadłem żylnym(hgmentum tenosum), bę 449 edłużeniem więzadła obłego. 
Jest ono rozpięte między lewą galęwrotnej a żyłą wątrobową lewą, uchodzącą do żyły głównej 9 Pasmo to jest pozostałością przewodu żyln ego(ductus Pe 89. 
	?s. 
	Spłyca. 
	9679. 
	OSS(T. 
	yą u płodu odprowadza krew żyły pępkowej do żyły głównej dolnej ąjjąjąc krwiobieg wątroby(ryc, l 9 l). 
Bruzda strzałkowa lewa w obu ąątnkach, częściej jednak w przednim niż w tylnym, przekształca się Q-tędy w zamknięty kanał, jeżeli utkanie wątrobowe przechodzi nad yj w postaci mostka, łączącego sąsiadujące z sobą płaty. 
g-uzda strzałkowa prawa. 
Prawe ramię strzałkowe litery H odległe Ćń cm w prawo od ramienia lewego składa się z dwóch oddziela@od siebie odcinków. 
W przednim, nie powleczonym otrzewną, %pęcherzyk żółciowy(resicd filce), w tylnym, również nie pokryotrzewną, biegnie żyła główna dolna. 
Ten odcinek bruzdy leży już-części tylnej powierzchni przeponowej wątroby. 
Przedni odcinek ęjdy nosi nazwę dołu pęcherzyka żółciowego(fossc cesje jellede), tylny zaś-bruzdy p-jy główne j(sulcus tende cew. 
W górnym końcu bruzdy, tuż ą otworem żyły głównej w prze nie, przez który żyła ta kieruje ę do prawego przedsionka serca, strony prawej i lewej uchodzą te lub trzy żyły wątrobowe, jwiększe odpływy żylne wątro:kilka mniejszych uchodzi do ty głównej dolnej poniżej pozednich. 
	c. 
	192. Wątroba płodu. 
	Widok od dołu. 
	V enae hepatcae. 
	Ductus VBOOSUS. 
	V, umbilicalis. 
	K 1 ą\. 
I V, portae. 
	V, cava im. 
	/Vesica fellea. 
	W życiu płodowym żyła główna dolna przebiega w kanale wątroby. 
Niekiedy również orosłego resztki miąższu wątrobowego obejmują dokoła żyłę główną dolną i jej bruz, wykle jest ona pokryta od tyłu tkanką łączną(ligamentum renae emce':ryc, l 9 D. 
Wrota wątroby(porta hepdtis). 
Poprzeczne ramię litery H(ryc. 
191)ożone między płatem czworobocznym a ogoniastym tworzy w n ę k ę**s'), czyli wrota wątroby. 
Mają one postać poprzecznie położonej, cakiel szczeliny, do której brzegów, obejmując ją podkowiasta od A prawej, przyczepia się więzadło wątrobowa-dwunastnicze. 
ł@onę lewą i ku tyłowi więzadło to przedłuża się w więzadło wątroysżołądkowewzdłuż szczeliny więzadła żylnego. 
Same wrota nie P 98 leczone otrzewną i dają wolną drogę tworom wchodzącym i wy 94 cymz wątroby, położonym w więzadle wątrobowa-dwunastniVownęki wchodzi żyła wrotna, tętnica wątrobowa właściwa 88 nerwowy. 
Opuszczają wnękę:przewód wątrobowy wspólny 9 Ś 9 naczyń chłonnych. 
Wszystkie te twory są otoczone i połączone 94 luźną tkanką łączną błony włóknistej(p. dalej). 
yŚF w r o tn a(t. pomne)pod względem wielkości jest drugą z kolei IW brzusznej. 
Prowadzi ona krew z nieparzystych narządów F PFzusznej(żołądka, jelit, śledziony i trzustki):z jelit doprowadza 273. 


	do wątroby węglowodany, aminokwasy powstałe z rozłożentą Qi część strawionych ciał tłuszczowych, ze śledziony i trzustką ccdukty przemiany materii, hormony itp. 
Żyła wrotna jest pjyw tylnej części wrót bezpośrednio do przodu od piała ogoniąywe wcięciu między jego wyrostkami brodawKowaWin a ogoniąyZaraz po wejściu do wrót dzieli się ona prawie pod kąten ągdwie główne gałęzie:prawą grubszą, lecz krótszą, i lewą cienszą. 
dłuższą. 
Przewód wątrobowy wspólny 4 c(us 8 ep@@cus comnąktóry odprowadza żółć z wątroby, jest położony we wrotach do pod żyły wrotnej i nieco na prawo od niej:przewód ten pa z dwóch dużych gałęzi łączących się pod silnie rozwartym kąteą, łąż prawa, krótsza-p rz e w o d w ąlr o b o wy prawy(ductusticus deater)-odprowadza żółć z płata prawego i płata czworo nego. 
Gałąź lewa, dłuższa-przewód wątrobowy lewy(Żghepmicus smister)-przyjmuje żółć z lewego płata i płata ogoniasTętnica wątrobowa właściwa 0, hepcticd proprid), gwątrobowej wspólnej(od pnia trzewnego), wstępuje do wrót mijżyłą wrotną a przewodem wątrobowym wspólnym nieco na lew tego ostatniego. 
Dzieli się ona na dwie gałęzie:na gałąź lewą, dochodzi do płata lewego, i dłuższą prawą, która biegnie poprzeć najczęściej między żyłą wrotną a przewodem wątrobowym lewymi chodzi do prawego płata wątroby:od gałęzi prawej odchodzi zazczaj tętnica do pęcherzyka żółciowego. 
Wzajemne ułożenie trzech powyższych tworów we wnęce jest npojące:najbardziej z przodu i nieco na prawo leży przewód wątrób wspólny:krzyżuje się on od przodu z gałęzią prawą tętnicy wątrowłaściwej. 
Ku tyłowi i po stronie lewej od przewodu wątrobotwspólnego leży tętnica wątrobowa właściwa:najdalej zaś ku Gi nieco w prawo od tętnicy znajduje się żyła wrotna, której gałę przodu są przykryte gałęziami tętnicy i przewodu wątrobowego nego(ryć, l 9 Q. 
Przez wrota przechodzi również część na czyń chłonnych, już w obrębie wnęki uchodzą do małych węzłów chłonnych, oraz wy, które przeważnie w postaci splotu otaczają tętnicę w 4 M 6 oPłaszczyzna strzałkowa, przeprowadzona przez żyłę główO 4 i przez dno pęcherzyka żółciowego, dzieli wątrobę na dwie o prawie tej samej masie i rozgranicza dość dokładnie zakres p 8 i lewych odgałęzień żyły wrotnej, tętnicy wątrobowej właściwej łwodo wątrobowego wspólnego(fssurd principdlis:ryc. 
195-PWyciski(mnpressiones). 
Powierzchnia trzewna wątroby opiera się na naJ 498 brzusznej, które żłobią na niej odpowiednie wyciski:wyciski te odzwiercieBęW 8 Topograficzne(ryć, l 93). 
Ze względu na możliwość przenoszenia się pro 9 e 89 Ębowych z jednego narządu na drugi(jak np. przebicie się kamieni żółcioWPe 98 naslJcy czy do okrężnicy poprzecznej)te pola styczne wątroby z narządami Wśłmają duże znaczenie. 
Na górnym brzegu lewego płata przy końcu szczeliny więzadła żylnege ł 96 f W. 
	274. 
	, y prz etyko wy(impressio esophdgea):w jego przedłużeniu na lewym płacie znajj. 
, -tę pole styczne z dnem i lrzoniem żołądka-2)wycisk żołądkowy(impresygłricd). 
W dalszym ciągu do płata czworobocznego przylega część odżwiernikowa''ąyą żłobiąc 3)wycisk odżwiernikowy(impressio pgloricP). 
'tjjnpressio duodendlis):na zwłokach ściana dwunastnicy jest zwykle w tym miejscu Qjwiona żółcią. 
Odcinek przedni płata prawego przylega do zgięcia prawego okrężni:początku okrężnicy poprzecznej:znajduje się tu 5)wycisk okrężniczy(imało co@c@), o*r*żnica p*zylega Ju również do pęcherzyka żółciowego i na zwłokach getana również jest zabarwiona żółcią. 
	tmpressio esophagea. 
	*lmpressło-V*s*c*. 
	lmpress to py/owce. 
	Lobus quadratus. 
	Lobus caudatus. 
	Vesica fellea. 
	Y 968@ej zwana torebka Glissona(ccąsula Glissoi(T. 
	lmpressio suprarenalis. 
	I mpressio rena/is. 
	-I mpressio duodenalis. 
	lrnpressio colica. 
	Być. 
	193. Narządy jamy brzusznej przylegające do powierzchni trzewnej wątroby. 
	Wzorowane na Poirier i Charpy. 
	9 Wowi od wycisku okrężniczego leży silnie wgłębiony 6)wyć i s k nerkowy(im@orendlis)i dalej, już na części tylnej powierzchni przeponowej wątroby, nie powie Bet otrzewną, bocznic od żyły głównej dolnej, mały 7)wycisk nadnerczowyFessio suprurenmis). 
Wycisk okrężniczy i nerkowy przedziela tępy poprzecznie biegkzebień(crista cohcorenaOs S. 
8 PBacie lewym między wyciskiem żołądkowym a szczeliną więzadła żylnego znajdo 9*ios(ość, która przylega do sieci mniejszej i stąd nosi nazwę guz a s i e c i o w eBuber wnentale\. 
	BŁONA WŁÓKNISTA WĄTROBY łF wątroba objęta jest cienką warstwą tkanki łącznej-błoną włófW(Omieć ńbrosP), zbudowaną z włókien klejodajnych i spręŃ Z zewnątrz przykrywa ją przeważnie otrzewna wątroby. 
	275. 


	błona surowicza(tuniccserosd):obie blaszki razem w postaci Ką, cniejszej błony dają się oddzielić od powierzchni wątroby. 
Są one ej, pełnie przezroczyste, tak zł w warunkach prawidłowych już na ją, wierzchni narządu można nzpoznać jego składniki strukturalne zraziki wątroby. 
Tylko w miejscach nie pokrytych otrzewną pa, wierzchnia wątroby jest szorstka i powleczona wyłącznie błoną wjąy, nistą. 
Bardziej obfita tkank*łączna tej błony, torebka włóknista ojj, łonaczyniowa(cdpsuld ńbroid peritcsculms), znajduje się we wnęeągdzie otacza wszystkie znajdujące się w niej twory i wraz z naczyniaąjoraz przewodami żółciowymi wnika w głąb między zraziki wątrotęIlość tkanki łącznej międzzrazikowej u człowieka jest nieznaczną granice zrazików w wątrobie ludzkiej też są niezbyt wyraźne. 
Naty. 
miast u niektórych zwierząt, np. u świni, tkanka łączna międzyzrazt, kawa jest obfita. 
	*w*o*Zróżnicowanie wątroby ra poszczególne płaty jest niekompletne. 
Płaty dają się wyraźnie odgrmczyć tylko zewnętrznie na powierzchni wątroby, w głębi zaś wyłącznie na podstawie rozgałęzień jej naczyń:poza tym są one wewnątrz całkowicie zrośnięte z sobą. 
Odróżniamy dwa główne płaty, prawy i ler, oraz dwa mniejsze, płat czworoboczny i płat ogoniasty. 
Płat prawy(lobus hepdtis ćezter), największy, odgraniczają od pozostałych:na górnej i przednie części powierzchni przeponowej-przyczep więzadła sierpowatego, na jej części tylnej-bruzda żyły głównej, na powierzchni trzewnej-jol pęcherzyka żółciowego. 
Płat lewy(lobus hepdtis simmr)stanowi tylko'/-całej wątroby:na powierzchni przeponowej więzadło sierpowate oddziela go od płata prawego, na powierzchni trzewnej-bruzda strzałkowa lewa od płata czworobocznego i ogoniastego. 
Płat czworoboczny(lobu guddrdtus)widoczny jest tylko na pewierzchni trzewnej wątroby. 
Jest on ograniczony brzegiem dolnym. 
wrotami wątroby, szczeliną więzadła obłego i dołem pęcherzyka żóęCIOWCĘO. 
Płat ogoniasty(lobus cdudnus), wpuklony do zachyłku górnego loóby sieciowej, jest położony n powierzchni trzewnej wątroby ku tyłowtod wrót między szczeliną więzadła żylnego a bruzdą żyły głównej. 
V 9 przodu dzieli się on na dwawyrostki:po stronie prawej leży wyr 9 stek ogoniasty(processu ccudatus), po stronie lewej wyrosTeFbrodawkowaty(processs papillaris). 
Pierwotnie stanowiły oWdwa oddzielne płaty(ryć. 
IM), a wtórnie zrosły się z płatami sąsiedBmi. 
Wyrostek ogoniasty stmowi pomost między płatem ogoniasJPła płatem prawym, natomiast zewnętrznie wyraźną granicę z płatem lewym tworzy szczelina więzadła żylnego. 
276. 
	Zmienność platowatości wątroby. 
Niekiedy zmienne szczeliny boczne(fssurce luerdgs)wcinają się bocznic w obręb płata prawego oraz lewego i mogą je częściowo dzielić ją poszczególne części. 
Są to odmiany pierwotne, które odzwierciedlają wcześniejsze ętadia filogenetyczne. 
Jeszcze u małp występują stale szczeliny boczne, prawa i lewa, tak ęe odróżniamy z każdej strony płat boczny i płat przyśrodkowy:z ich zlania się powstały płaty:prawy, lewy i czworoboczny. 
Wyrostek brodawkowaty i ogoniasty stanowiły dwa jłdzielne płaty(ryc, l 94). 
	Płaty odpowiadające płatowi ogoniastemu. 
	Płat boczny lewy. 
	Płat przyśrod kawy lewy. 
	V, cava im. 
	-V, caya im. 
	--etat boczny DfdWVPłat przyśrodkowy prawy(lobus quadra. 
	Lobus caudatus. 
	/Ugamentum teres Lobus quadratus. 
	os). 
	Lobus quadratus. 
	ę t. 
	Lobus caudatus. 
	Szczelina wtórna Fissura lateralis de-t. (pozostałość). 
	888. 
	194. Piały wątroby:widok od tyłu i od dołu. 
Cztery płaty przyśrodkowe-kresko Bane, dwa płaty boczne-białe, pęcherzyk żółciowy-kropkowany:a-małpa(Macd@(s cgnomolgus), b-3-miesięczne dziecko(odmiana), c-rozgałęzienie żyły wrotnej, d-dopływy żył wątrobowych. 
Wzorowane na Rugem i Brausie. 
	V człowieka szczeliny boczne występują tylko jako odmiany w bardzo różnym stopniu Fozwoju, częściej po stronie prawej niż lewej. 
Wielkość płata lewego, który w zasadzie sięga do linii sutkowej lewej, jest bardzo Amienna. 
U noworodka płat ten wypełnia jeszcze prawie całe podżebrze lewe. 
Jeżeli. 
śledziony. 
Pozostaje on wtedy tak duży, że również u dorosłego wątroba zachowuje swój?
Palt obustronnie symetryczny. 
Zwykle jednak płat lewy ulega uwstecznieniu:jego Żó, górny koniec występuje w postaci płytki łącznotkankowej, zwanej przyczep Złem w ł o kni s tym w ątr oby(appendir fibrosd benefis), w którym zanikła właściwa ŚPhka gruczołowa, a zachowały się tylko drobne przewodziki żółciowe, tzw. na c zy 9 zb a czaj ące(oasa cberrmtic hepatisS. 
Vprócz wóżej wspomnianych szczelin atawistycznych, tzw. szczelin małpich, występWRcychz reguły u małp, nierzadko zdarzają się szczeliny, które nie mają odpowiedni?98 w świecie zwierzęcym. 
Powstawać one mogą w ciągu rozwoju jako, fałdy prze. 
	śt FY FY. 


	strzenne"wówczas, gdy wątroba rośnie szybciej od otoczenia i powierzchnia jet ą. 
wiednio się fałduje. 
Najgłębsze fałdy nie wyrównują sie w postaci wcięć lub sj-ywysłanych błoną surowiczą:u dorosłego nie zawsze dają się one odróżnić od są-g. małpich. 
Do rzadkich odmian należą, niezależnie od narządu głównego zupełnie oddzielją w ści wątroby, tzw. w ą trob y do da tk owe. 
Dziś już również do rzadkich odmian ązmiana kształtu wątroby pod wpływem silnego sznurowania tułowia:odmiana tą jtroba gorsetowa)często łączy się z odpowiednim przewężeniem żołądka. 
W swej tąąpostaci wątroba gorsetowa jest wysoka i wąska:dolna granica przebiega stromy prawy ma płytszą lub głębszą pierścieniowatą bruzdę i może sięgać aż do dołu biogjj 20 DTRWPgO. 
	s*c**cz**row*w*o**. 
W związku z rozwijającą się chirurgią wątroby sprawą pilną było dokładne pozą wewnątrzwątrobowego przebiegu i topografii naczyń krwionośnych(żyły wrotnej, ty cy i żył wątrobowych)oraz dróg żółciowych. 
Na tej podstawie podzielono wątrobę na poszczególne segmenty naczyniowe lub bardziej wyraźnie odgraniczone od siebie, które stwarzały dogodne warunki do resekcj i. 
W podziale tym odróżniamy część główną(pers prmcipdhs:Hjóstsjó, 1951)p wą i lewą:granica między nimi na powierzchni przeponowej przebiega od środka i. 
	Fars principalis dext. 
	V, owa im. --. 
	ł I. 
	Fars principelis str. 
	-Vesica fellea. 
	-Lig, teres hepatis. 
	Ryć. 
	195. Segmenty naczyniowe wątroby. 
	Powierzchnia przeponowa:widok od P?
	Objaśnienie w tekście. 
	Wzorowane na Aleksandrowiczu i Couinaud. 
	ywnej dolnej ku dołowi i do przodu przez środek dołu pęcherzyka żółciowego(ryc. 
jąą na powierzchni trzewnej zaś-przez środek dołu pęcherzyka żółciowego i wzdłuż jąęego brzegu żyły głównej dolnej Oyc, l 96). 
Widzimy więc, że obie te części główne nie ąpowiadaja obu głównym płatom płucnym, prawemu i lewemu. 
gxlaczynia krwionośne i drogi żółciowe wewnątrzwątrobowe obu tych części głównych j prawie zupełnie oddzielone od siebie i dla zabiegów chirurgicznych dokonywanych j płaszczyźnie podziału drobne zespolenia naczyniowe między obu tymi częściami nie ąąją istotnego znaczenia praktycznego. 
	owa im. 
	I ncisura ligamertiżereórVesica felleaiFissura principalisHyc. 
	196. Segmenty naczyniowe wątroby. 
Powierzchnia trzewna widok od tyłu. 
Objaśnienie w tekście. 
Wzorowane na Aleksandro wiczu i Couinaud. 
	Według Couinauda'i Aleksandrowicza'w obu głównych częściach wątroby, prawej ł lewej, występują po dwa obszary naczyniowe, przyśrodkowy i boczny(pers medialis e(96 s ldterdhs pdrtis principchs deartrde et smistrae). 
Każdy z nich jest podzielony na dwa(W@enĘ naczyniowe. 
Według powyższych autorów w prawej i lewej części głównej wątroby odróżniamy 99 po cztery segmenty:1, 2, 3 i 4. 
Segmenty I i 2 każdej strony tworzą obszar przyśrodŻ 966, segmenty 3 i 4-obszar boczny. 
Zen zasadniczy podział drzewa naczyniowego wątroby według Aleksandrowicza wyPBjew 76'%przypadków. 
W pozostałym odsetku zdarzają się różnego rodzaju odnua 9694 one częstsze w obrębie obszarów naczyniowych, rzadsze natomiast dotyczą główB pnia żyły wrotnej. 
	'y Vouinaud G. 
	, Journal de Chirurgię, 68, 1952 i 71, 1955, kleks androwicz R. 
	, Polia Morph. 
	(Warsz), 23, 1964. 


	STOSUNEK WĄTROBY DO OTRZEWNEJ. 
w*z*w*o*Z wyjątkiem niektórych miejsc powierzchnia wątroby jest przykryły błoną surowiczą(tunice serosd):rolę utkania podsurowt. 
czego(felc subserosd)odgrywa tu błona włóknista(tunice ńtny. 
sa), ściśle z nią zrośnięta. 
Błona surowicza wątroby pochodzi z odcmjęąśrodkowego krezki brzusznej otrzewnej:powleka powierzchnię trzew. 
ną i powierzchnię przeponową z wyjątkiem jej części tylnej:ostatnią jest zrośnięta z przeponą i nie ma powłoki surowiczej. 
Otrzewna ścieg. 
na, przerzucając się na powierzchnię przeponową, jak również na po, wierzchnie trzewną wątroby(ryć, l 97), wytwarza krótkie, czołową. 
	Lig. 
	*um. 
	Z oóushepatis sin. 
	Lig tria ng u fale 4)9. 
	Lig, falciforme W. cayamć lmpressio cardiaca'. 
	lig, hepatophrenicum(s. lamina ant, lig, coronarii)Lobus hepats dext. 
	Fissura lig, yenosi(insertio omenu mr owsJLobus caudatusVv, hepaticaeLig, hepatorenale(s. lamina post, lig, coronaoi)Ryc. 
	197. Wątroba, widok z góry. 
	Przyczepy więzadeł. 
	Lig tria ng u fale cert. 
	Area ruda(pars post. 
W cieidiaphracj*a*cae*. 
	ustawione 1)więzadło wieńcowe wątroby(lig, corondriuBhepdtis), na którym wątroba jest jak gdyby zawieszona. 
Po stronie@8 wet obie blaszki więzadła wieńcowego, przednia i tylna, przylegają 8 siebie i przyczepiają się do wątroby wzdłuż jej brzegu górnego na góanicy powierzchni przeponowej i trzewnej:bocznic kończą się one wolnym, ostrym brzegiem, tzw. 2)więzadłem trójkątnym lewy@(lig, tridngulare smistrum). 
Po stronie prawej obie blaszki więza 88 wieńcowego stykają się z sobą tylko u swego bocznego końca jako 8 więzadło trój kątne prawe(lig, tridngulare deatrum):poza WWsą od siebie oddalone, między nimi bowiem leży część tylna powie@chni przeponowej zrośnięta z przeponą(aren nuda). 
Blaszka przedO. 
	j nosi nazwę 4)więzadła wątrobowa-przeponowego(lig, hepnophrenicumS, blaszka tylna przechodzi na powierzchnię przednią werki jako 5)więz a dło wątrób owo-nerkowe(lig, hepmorenme). 
Blaszki przednie więzadła wieńcowego strony prawej i lewej, łącząc ęię z sobą na powierzchni przeponowej wątroby nieco na prawo od płaęzczyznypośrodkowej, przechodzą w 6)więzadło sierpowate w ą 1 r o by(lig, fclcifrme hepdtis), które powstaje z odcinka przedniego krezki brzusznej:dolny, wolny brzeg tego więzadła obejmuje 7 więz a dł o obłe w ą tro by(lig, teres hepmis). 
Blaszki tylne więzadła wieńcowego obu stron łączą się z sobą linią łukowatą na powierzchni trzewnej wątroby i przedłużają się w 8)sieć mniejszą(omentumminus). 
Przyczep powyższych więzadeł do wątroby(ryć, 197)przebiega mniej więcej w kształcie krzyża. 
Ramię strzałkowe krzyża jest utworzone z przyczepów więzadła sierpowatego(na powierzchni przeponowej wątroby)i sieci mniejszej(na powierzchni trzewnej), ramię poprzeczne-z przyczepów więzadła wieńcowego. 
Sieć mniejsza, powstała z odcinka tylnego krezki brzusznej, odchodzi, jak opisano poprzednio, od części brzusznej przełyku, od krzywizny mniejszej żołądka i części górnej dwunastnicy:przyczepia się ona do powierzchni trzewnej wątroby. 
Grubszy, dolny odcinek sieci niniejszej, więzadło wątrobowa-dwunastnicze(lig, hepmoduodendle), przyczepia się do brzegów wnęki, obejmując ją podkowiasta(ryc, l 97). 
Ciensza, górna część sieci mniejszej-zarówno jej część zbita(pers densd), jak i wiotka(pers jlcccida)-przyczepia się do brzegów szczeliny więzadła żylnego, obejmując to więzadło:są to:w i ę z adłowątrobowa-przełykowe(lig, hepdtoesophdgeumS i więzadło wątrobowa-żołądkowe(lig, hepctogdstricum). 
Nie pokryte otrzewną pozostają:1)część tylna powierzchni przeponowej, 2)wrota, 3)dół pęcherzyka żółciowego i 4)bruzda żyły głównej, wreszcie 5)wąskie pasmo szczeliny więzadła obłego i więzadła żylnego. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE WĄTROBY Jak zaznaczono wyżej, wątroba leży w okolicy podżebrowej prawej i w okolicy nadeęzusza(nadpępcza), sięgając swym lewym płatem w obręb okolicy podżebrowej lewej FŻ 4 o linii sutkowej. 
Wątroba wypełnia sklepienie przepony całkowicie po stronie gra?óei, częściowo tylko po stronie lewej i przylega do tego mięśnia swą powierzchnią przeP 9(ową. 
Tylko w górnej części okolicy nadbrzusza powierzchnia przeponowa(w znacz 981 większości lewym płatem)przylega bezpośrednio do przedniej ściany brzucha:wcię 4 ewięzadła obłego jest położone nieco w prawo od płaszczyzny pośrodkowej. 
położenie wątroby zależy nie tylko od jej kształtu i kształtu przylegających do niej 98 z 4 dów, ale również od kilku innych czynników, o których już często wspominaliśmy, 888 gc:od postawy i położenia ciała, od aparatu więzad(owego narządu, od stanu wyPPWeniażołądka, napięcia i skurczu ściany brzucha, położenia przepony. 
Przepona praĘ+Psałkowicie obejmuje wątrobę i jej skurcz uciska na wątrobę:według jednych w cza:łF wdechu przepona wypycha krew z wątroby jak z gąbki i wpływa na odpływ krwi RWei przez żyły wątrobowe do żyły głównej dolnej i do prawego przedsionka serca. 
Inni. 
	łRl. 


	nie uznają tego mechanizmu, odpływ krwi przypisując głównie ssącemu działaniu serca przylegając do przepony, wątroba wykonuje wszystkie ruchy razem z nią i w podżebrzy porusza się jak tłok w cylindrze:podczas wydechu wstępuje ku górze i jej powierzchąąprzeponowa ustawia się bardziej stromo. 
Gra n i c a g órn a w stosunku do szkieletu w rzucie na przednią ścianę klatki piersią. 
wet odpowiada na ogół położeniu przepony, do której przylega. 
Najwyższy punkt prawe. 
go płata między linią sutkową i przymostkową leży więc na zwłokach mniej więcej ąąwysokości IV żebra, na żywym przy wydechu-na V żebrze, po stronie lewej i o jedKąmiędzyżebrze niżej. 
W linii pośrodkowej górny punkt w obrębie wycisku sercowego oą. 
powiada nasadzie wyrostka mieczykowatego. 
Gra n i c ę d o In ą tworzy brzeg dolny wątroby. 
W położeniu na plecach w warunkach prawidłowych granica dolna:1)krzyżuje XI żebro w linii łopatkowej prawej:biegntedalej, 2)wzdłuż łuku żebrowego do linii sutkowej prawej, 3)opuszcza tu łuk żebrowy(miejsce połączenia X żebra z IX)w okolicy wcięcia pęcherzyka żółciowego wstępując w okolicę nadbrzusza, gdzie kieruje się skośnie ku górze i na lewo:w okolicy nadbrzusząbrzeg dolny krzyżuje okrężnicę poprzeczną, następnie wstępaje na ścianę przednią żołądka(w okolicy wcięcia więzadła obłego), wzdłuż niej dochodzi 4)do łuku żebrowego lewego u końca VIII żebra i kończy się 5)w V międzyżebrzu w linii sutkowej lewej nieco na lewo i poniżej koniuszka serca. 
W okolicy nadbrzusza możemy więc wydzielić pole wątrobowe położone w jego części górnej i prawej oraz pole żołądkowe położone poniżej i po stronie lewej:oba narządy przylegają tu do przedniej ściany brzucha i oba są bezpośrednio dostępne badaniu. 
Kładąc dłoń na powłoki brzuszne i kierując końce palców ku łukowi żebrowemu prawemu podczas głębokiego wdechu wyczuwamy, jak dolny brzeg wątroby uderza o końce palców. 
W spokojnym oddechu nie daje się on wymacać. 
U dziecka dolny brzeg wątroby przekracza łuk żebrowy prawy o kilka centymetrów, ponieważ wątroba dziecka, jak już wspomniano, jest stosunkowo większa niż u dorosłego. 
Na człowieku żywym położenie wątroby daje się określić przez opukiwanie(percussio), ponieważ wątroba jest otoczona narządami zawierającymi powietrze lub inne. 
	Kontur przepony i rzutu wątroby Lobus im. pulmonis. 
	Extremitas sup, tenis. 
	Pole styczne wątroby. 
	Extremitas im. tenis Goleń ascendens. 
	Crista iliaca. 
	-Łobus medius pulmonis. 
	-Brzeg dolny płuca. 
	Ventriculus-Fundus vesicae felleae-Galon tansversum-Granica dolna opłucnej. 
	Ryc. 
	198. Pole rzutu wątroby na prawą ścianę tułowia. 
	Czaściowo wzorowane na Pernkopfie. 
	fOOlurprzepo*yi rzutu wątroóy 67 ss ara owiewa pulmonis dext. 
Brzeg dolny płuca Pole styczne. 
wątroby Granica dolna opłucnej. 
	Fundusyesicae felleae. 
	Kolon-ascendens. 
	śs. 
*******a-6', e 6 k. ęyj. 
	-Fissura obłiquepulmonis sin. 
-Kontur rzutu Śledziony p rz*s*rz*półksiężyc owataTmubego(pole styczne żołądka między wątrobą, śledzioną i płucem j**ien Verimcu łu 4. 
	7 o 7 on P 98 łśV 8(ŚLINY. 
	gazy. 
Jako narząd zbity bezpowielrzny wątroba dat Bś(89849 o 4 odgłosu opu)-jjw gjggyg, 'óćycjcjW X?
%ĘF?88899696688 umiony, w ąąY'9!?8:989 żołędka i jelit Xąj, jgś. . gcjgg-gg"?'8 h 6 YP P??
9 ŻW Płci, oraz odgłoęy jjag, ag. "y, 'g. 
ĘggyóógóyyĘH ł?
'YpY 99 Y 9 l ćY 9 łF 9 P)na przednią ścianę łut%ąą 98 Póikąta jrye, ąggj pąą(yXcj. 
********XŃ%?:96'9999999988 adny zarys w jĘ+ąyci T 8 V międzyżejj-ęjjj. . 
Ęyjcj'ggggycj'69:Ę:'889"91 PBBoionym pujjcj. . ą agę ępycj'W y-z jj ąj, cj Ń ą(jw. '. wjęcjjicj', wygcjcj 7'cj''cjXcjcjcj******"ćgXXW':"'66%yóó 8 ł 693'?
Ęgg?
'?38'YXH:'FĄXĄXóYć?''. gYcjóóóóYóyŃó'cjggcó?'. ". ógP'?
Ę, 'jgcjcj'?. . gg', yjggąg'Qcj'g. a:Ćąygggy'%'**?
. WRĄX'Ą%, Ę 99 P 9**pP 999?
9 P 4 PPs 93 przeponę a ścianę kląĘ"?
3:9 PP 898 eż dwie przeęgęąjj%ągggggggggóW:o?
W?
8 ĘP 9 ŚP 988 przegroda prze. 
wą gggggjĄgŻ'óćYóYRY'P!y 8 P 9 P 9?
'9 Ćgó"XĆ?9999999698 ale ównież łanię Ńpjjw(. 
:Ń tj. 
%'FYPS 38899 PYĘ"99 PF 98 P 6 enKĆggyóWó%'??
K"PĘP??'9 ł 8 ŚP 99 ŻP 998899 eshu przesuwa się w obręb ząhęjjj ew. pjjwy P. '?gYóóĄhP?'ć'?9999 ł 88 P 9998+68 P 89 e ponadto spowodować u:zŚyą:. . 
Ńa 13 Ń'jęęgjygóg?
ĘógYĘy 9 Y'ĘĘĘ ŃĘł 979 P 8 ŻŚ 9 PP 89 BP 868'eko u osoby dorosłej j"**Y?
Ś 999 P 86, wątroba przyleją%%ąwąj. . wĆ(gcjggcj. 
'Śg********o"?. 
Ą, '79?
'Xł 99 u dorw-g. . ą g. . yXgggg'. 
'Ę?. 
'??ĘP 9 Ą 9999 Y Żoł 4 dek. 
Ustawjjjją j. . . . yg. . . 
'P(rowy o kj:-. 
Ć)cćgj. 
'"66%9 YYY 9 Płó 19 wspomniąw g. %. 


	Różnice położenia wątroby zależą także od budowy konstytucjonalnej:u pyą-g. wierzchnia przeponowa wątroby jest położona bardziej poprzecznie, prawie ją. 
(wątroba poprzeczna albo pozioma, p. dalej), u leptosomika bardziej stroma yąystroma). 
W zgięciach bocznych kręgosłupa(scolioses)czy silnych zgięciach kiłwęy'. 
wątroba przesuwa się w odpowiednim kierunku. 
W pionowej postawie ciała brzeg dolny wątroby przebiega mniej więcej o 1 ąj-niż w pozycji leżącej:w położeniu na lewym boku lewy piał wslępuje ku górze ę-opada ku dołowi, odwrotnie niż w położeniu na boku prawym:w głębokim wdeejjąny brzeg wątroby przesuwa się ku dołowi(o 1-2 cm). 
Wraz z tymi przesunięciąąą ma się również pole stłumienia wątroby. 
	UMOCOWANIE I RUCHOMOŚĆ WĄTROBY Cały szereg czynników wpływa na umocowanie wątroby w jej prawidłowym pąjjmu. 
Spośród nich więzadła nie odgrywają głównej roli:już większe znaczenie ma ląc tkankowe połączenie części tylnej powierzchni przeponowej wątroby z przeponą główną dolną, jak również ciśnienie trzew jamy brzusznej na powierzchnię trzewną troby. 
Przypuszczalnie jednak znaczenie dominujące ma napięcie ściany brzusznej metyczne zamknięcie jamy otrzewnej i podprzeponowe ssanie, wywołane sprężystą płuc. 
Wątroba jest więc ruchoma tylko w tym stopniu, na jaki pozwalają nione czynniki, które ją umocowują. 
Wątroba towarzyszy wszystkim ruchom prze wraz z nią przesuwa się ku górze i ku dołowi:w głębokim wydechu wpukla się w obręb podżebrza:w głębokim wdechu zstępuje ku dołowi. 
Umocowanie wątroby zezwala również na ruchy obrotowe w stosunku do czołowej. 
We wdechu, ponieważ dolny brzeg klatki piersiowej unosi się ku go brzeg dolny wątroby występuje i przesuwa się do przodu wskutek uwypuklenia śbrzucha:w położeniu ciała na grzbiecie jest on wtedy wyczuwalny pod łukiem że wym. 
W głębokim wydechu brzeg dolny cofa się pod dolny brzeg klatki piersiowej i psuwa ku tyłowi. 
Z tego wynika, że w czasie silnego wydechu głębokie wpuklenie się troby w jej łoże podżebrowe łączy się ze stromym, prawie pionowym ustawieniem wierzchni przeponowej-wątroba stroma(wysokie położenie wątroby). 
Po wdechu, gdy klatka piersiowa unosi się, pogłębia i poszerza, odbywa się ruch obrow kierunku odwrotnym:powierzchnia przeponowa ustawia się poprzecznie, prawie ziarno, brzeg dolny skierowany jest bardziej do przodu i jest wyczuwalny pod piersiową-wątroba poprzeczna albo pozioma(niskie położenie wąlóWątroba stroma łączy się więc zazwyczaj z położeniem wysokim, wątroba paprz z niskim:dotyczy to jednak warunków prawidłowych, gdy ruchy oddechowe klaO 3 siowej odbywają się normalnie. 
W warunkach chorobowych stosunki mogą być za 4 czo inne. 
Wysięk opłucnej może powodować niskie ustawienie wątroby bez położenia grzecznego:odwrotnie-wzdęcie brzucha bądź puchlina brzuszna mogą wywołaśzenie wysokie i poprzeczne. 
Rozluźnienie aparatu więzadłowego wątroby czy zmniejszenie napięcia powłoKsznych lub zmiana ciśnienia wewnątrzbrzusznego mogą prowadzić do opadnięcia 86 by(ptosisk w@roba jest położona wtedy niżej:z wiekiem położenie takie zaz@F 4 coraz silniej(fizjologiczne opadniecie starcze). 
	aozwu wyrkom Węlroba zawiązuje się w końcu I miesiąca życia zarodka. 
W tym czasie eO 999 wyścielająca zawiązek dwunastnicy wpukla się w krezkę brzuszną w postaci lz@68(KI wątrobowe t. 
Krezka ta w tym miejscu rozrasta się w poprzek i twarz?
88 P?
Ęserca tzw. przegrodę poprzeczną(sepnm rransrersum), w jej mezenchYPP?'wstają ogniska Ganki krwiotwórczej oraz sieć naczyń żylnych, prowa 4 z 4 Ę 99 ł 66. 
	ś 3 O 4. 
	ą pęcherzyła żółtawego ku sercu. 
Bocznic zaś od nich biegną żyły pępkowe prowa*****rewz łożyska W mezenchymę znajdującą się w okach tej sieci naczyniowej wrą)gęąz ze ściany górnego odcinka zatoki wątrobowej pasma jej endodermalnego naĘy. 
ąytrobowych. 
W beleczkach Web pojawia się szczelinowate światło. 
Część beleczek ąy-ztałca się nasJępnie 9 ceWi gruczołowe, a część w przewody wyprowadzające, żjwsze przewodzili żółciowe W pobliżu ujścia do zatoki wątrobowej przewody te wą się w przewód wątrobowy wspXjjęg, ąjocześnie z pojawieniem się beleczek wątrobowych z dolnej części zątoki wątrobo, ąąęąsta pasmo nabłonkowe, rozszerzające się kolbkowata na końcu. 
Pasmo to zy*ąąstępnie światło i przekształca się w przewód pęcherzykowy i pęche*płciowy. 
Później rynienka zatoki wątrobowej wyrasta w przewód żółjjęyw s p o I ny, flory łącz 4 c się z przewodem trzustkowym uchodzi do dwunastnicy g, ZlJJyjg-oba zarodka rozrasta się szybko i wkrótce wypełnia sobą dużą część jamy brzuwpoczątkowo rozrasta się ona symetrycznie, później jednak lewy płat wątroby rozjąsię słabiej, a pewne jego części ulegają zanikowi. 
j(ezenchyma przegrody poprzecznej otacza wątrobę, tworząc na jej powierzchni zaązekbłony włóknistej. 
Tkanka łączna błony włóknistej wnika w głąb gruczołu, dzieląc ąą zraziki. 
Zraziki pierwotne ulegają później znacznym zmianom i dopiero w końcu esu płodowego wytwarza się ich budowa ostateczna(p. dalej). 
W mezenchymie przegrody poprzecznej, w jej części górnej, rozwija się przepona. 
Od goby oddzielają ją dwa zachyłki otrzewnej wrastające w przegrodę po obu stronach li pośrodkowej od dołu ku górze. 
Wątroba już w bardzo wczesnym okresie swego rozwoju pełni funkcję narządu krwioórczego. 
Czynność ta wygasa dopiero pod koniec życia płodowego. 
W przypadkach tologicznych może być wznowiona u osoby dorosłej. 
Od 3 miesiąca wątroba zarodkoibierze udział w węglowodanowej przemianie materii przez gromadzenie w swych korkach glikogenu, a od 5 miesiąca zaczyna wydzielać żółć. 
	*u*ow*m*os*o*ow*w*o*W 4 lroba jest otoczona cienką blaszką tkanki łącznej włóknistej-błoną włóknistą. 
Wance tej występują liczne komórki tuczne, wytwarzające heparynę. 
Tkanka łączna pia się ponadto w większej ilości we wnęce wątroby, skąd otaczając naczynia krwioe(gałęzie tętnicy wątrobowej właściwej i żyły wrotnej)i przewody żółciowe wnika 4 P miąższu gruczołowego oraz dzieli go na zraziki. 
@ziki wątroby(lobuh hepmis)mają kształt zbliżony do graniastosłupów o zaokrąśhkrawędziach. 
Wielkość zrazików bywa różna:szerokość podstawy waha się od A 88, wysokość zrazika jest dwa razy większa. 
U niektórych zwierząt, np. u świni, P 94 oddzielone przegrodami z tkanki łącznej, u większości ssaków, również l 98 wieka, zraziki zrastają się z sobą, tkanka łączna występuje między nimi głów?e 8 uż ich krawędzi w otoczeniu biegnących tędy naczyń i przewodów żółciowych ZOO), 9 łP 8 ce i żyły międzyzrazikowe(ca, et m. mterlobulcres). 
Budowa zraził 8 We związana z przebiegiem naczyń krwionośnych. 
Otrzymują one krew z żyły S ł Jglnicy wątrobowej właściwej. 
I jedno, i drugie naczynie rozgałęzia się silnie*****ie, a ich końcowe gałązki biegną wzdłuż krawędzi zrazików jako tętnice i żyły 19 aaikowe(ryc. 
Zo tj. 
Gałązki żył międzyzrazikowych oplatają powierzchnie boczł 999 i 4 cychz sobą zrazików, następnie wnikają do nich i przechodzą w naczynia***e Wpu zatokowego. 
Te ostatnie biegną promienisto od obwodu zrazika ku żyle P 99 Kowej, czyli żyte środkowej leżącej w jego osi. 
Naczynia włosowate w swynĄWowym przebiegu łączą się między sobą w gęstą sieć przestrzenną o dośrodko 9(gżonych okach(rys 98 łXN 99 e międzyzrazikowe(ad, interlobulares)swymi naczyniami włosowa. 
	285. 


	Żyła środkowa. 
	9. 
	-86 O. 
	924 O\cj. 
	*e, *, *szk*wą*budowa zrazika wąts-cGę. 
W osi zrazika biegntążyła środkowB, wg Sliasa z Cheyremonta. 
	tymi odżywiają leżącą w ich otoczeniu tkankę łączną oraz biegnące w niej przewodzili żółciowe. 
Włośniczki te wnikają następnie do zrazika i włączają się do sieci utworzonej przez naczynia włosowate pochodzące z żył międzyzrazikowych. 
Żyła środkowa albo śródzrazikowa(t. centralis s. mmlobulms), która zbiera krew z sieci włosowatej zrazika, zaczyna się paru gałązkami w niedużej odległości od wierzchołka zrazika, biegnie w jego osi i wychodząc przez podstawę uchodzi do żyły po dar azikowe t. 
Ż yły p o d z r a z i k owe(m. sublobulares)łączą się z kolei w żyły wątrobowe(11, heputicde), które opuszczają wątrobę i uchodzą do żyły głównej dolnej. 
Naczynia włosowate sieci śródzrazikowej są wysłane płaskim syncytialrym śródbłoękiem, w którym występują liczne wrzecionowate i gwiazdkowate komórki żerne(daw@anazwa komórki Browicza-Kupffera), tzw. komórki siatce z kawo-śródbłonkewe gw i aż d z i s te. 
Komórki te pochodzą z monocytów wywodzących się w okresie z 4 jodkowym z pęcherzyka żółtkowego, a w okresie późniejszym ze szpiku kostnego. 
54 W elementy zdolne do gromadzenia ciał koloidalnych(m in. barwników żółciowych)i 49 fagocytozy. 
Na powierzchni tych naczyń występują rozgałęzione, kurczliwe p e ry cyIY(przypisuje się im zdolność zaciskania światła włośniczki), poza tym naczynia te są ople clone gęstą siateczką włókienek tworzących włóknisty zrąb zrazika(cyc. 
ZOZ). 
Oprócz komórek siateczkowo-śródbłonkowych gwiaździstych występują w obr**naczyń zatokowych inne, zwane "komórkami gromadzącymi tłuszcze". 
Zawierają 089 rozproszone w cytoplazmie liczne kropelki tłuszczu, w których jest rozpuszczona wWmina A. 
W komórkach tych występuje silnie rozwinięta siateczka śródplazmatyóęszorstka oraz wiązki filamentów pośrednich. 
Naczynia chłonne rozgałęziają się w tkance łącznej przestrzeni międzyzr 89 kowych, gdzie towarzyszą żyłom międzyzrazikowym. 
Stąd biegną wzdłuż gałęzi Ż**wrotnej, żył podzrazikowych i wątrobowych. 
Wewnątrz zrazików naczyń chłonnych P 8 śstwierdzono. 
Opisany powyżej schemat zrazika, ograniczonego pasmami tkanki łącznej(u śwW 9 i unaczynionego według podanego wyżej układu, stanowi tzw. z raz i k a na to mi c z 8 Y Nowsze badania Rappaporta wykazały, że czynnościowo zrazik anatomiczny nie jeFł. 
	286. 
	żyła między-. 
zraz*ai jej gałązki okalające. 
K. --***'ś 7 sę 8 ł 8. 
	Ryć. 
	201. Przekrój przez wątrobę z nastrzykniętymi naczyniami krwionośnymi. 
	Mikrofotoerafia. 
	jednostką:wiąże się to ze złożonym unaczynieniemzrazika anatomicznego, który zaobatrywanyjest w krew czynnościową z kiltu źródeł. 
Rappaport proponuje nową deli@cję, zrazika czynnościowego Wyznacza go trójkąt, którego szczyty stano@4 trzy najbliższe żyły środkowe zrazików Batomicznych:wówczas w środku tego Wjkąta znajdzie się tzw. triada, tj. tęlnica, 68 a i przewód żółciowy międzyzrazikowyT niżej). 
Taki zrazik czynnościowy obejPBieobszar zaopatrywany w krew czynnośBowąi odżywczą pochodzące z jednego śódla. 
Za strukturalną i funkcjonalną jedP 9 s(kę wątroby autor ten proponuje przyjęć 988, gronko(acinus). 
Podstawą tego po 99 ałujest właśnie źródło unaczynienia. 
JeśeOukład gronek jest regularny, to każde BPOko obejmuje obszar dwóch sąsiednich śóazików anatomicznych, a każdy zrazik 9@omiczny zawierałby trzy gronka. 
	Wena centralis. 
	j Żyły międzyj zrazikowe. 
	szyła środkowa zrazika. 
	Ryc. 
	302. Zrąb zrazika wątroby złożony z włókienek siateczki. 
	987. 


	Komórki wątroby. 
W tę to sieć naczyniową jest wbudowana sieć druga, złożoąąz nabłonkowych beleczek wątrobowych(ryc. 
ZOO). 
Beleczki te zbudowane są z komórce wątroby. 
Komórki mają kształt wielościennych brył o wymiarach 18-26 am, zawierąąjedno do dwóch jąder i liczny zespół mitochondriów. 
Na grubość beleczki składa się tj, ko jedna komórka. 
W obrębie beleczki komórki ściśle do siebie przylegają. 
Wewnątybeleczek między komórkami wątroby biegną cienkie, włosowate k a n a I i ki z o ł c i ową(ryć. 
203, 2 O 4). 
Światło takiego kanalika, o przekroju około 1-2 am, tworzą dwa rowłąprzylegające do siebie brzegami, wyżłobione na powierzchniach dwóch przylegającyeą'do siebie komórek wątroby. 
Kanaliki żółciowe biegną więc wewnątrz beleczek wzdhgścian komórek wątroby. 
W miejscach, gdzie kanaliki łączą się z sobą, może biec więcej kanalików żółciowych. 
W wątrobie płodowej przed ostateczną reorganizacją zrazików światło kanalika w przekroju jest otoczone nie dwiema, lecz większą liczbą komórek wą. 
troby. 
Kanaliki licznymi drobnymi odgałęzieniami wnikają między poszczególne komór. 
ki beleczki i tworzą w obrębie zrazika własną siateczkę. 
Na obwodzie zrazika sieć tą uchodzi do przewodzików międzyzrazikowych. 
	288. 
	--Przewodził żółciowy międzyzrazikowy. 
	Kanaliki żółciowe. 
	y Komórki wątroby. 
	Ryc. 
203. 
Przejście kanalików żółciowych śród zrazikowych w przewo-dziki rniędzyzrazikowe, *wg Clary. 
	P r z e w o d z i ki mi ę d z y z r a z i k o w e(ductuli mter(obu(dres), odprowadzające żółśze zrazików, zaczynają się na krawędziach zrazików(ryc, 203)jako krótkie przewoópoczątkowe(wstawki), wysłane niskim nabłonkiem sześciennym, bączą się one w przsBwody większe, wysłane nabłonkiem sześciennym lub, częściej, walcowatym i biegWw tkance łącznej wspólnie z tętnicami i żyłami międzyzrazikowymi(stanowią one jeden. 
z elementów tzw. triad wątrobowych):dalej jako duże przewodziki żółciowe(ductuli bihferi)zbliżają się ku wnęce i w jej pobliżu zespalają się w prawy i lewy prze wód wątrobowy. 
Te duże przewodziki składają się z wysokiego nabłonka walcowategespoczywającego na błonie podstawnej, i z osłonki łącznotkankowej. 
W ścianach dużBFprzewodów, leżących już na zewnątrz wątroby(przewód wątrobowy, pęcherzykoBYi żółciowy wspólny), występują drobne gruczoły śluzowe, ponadto pęczki włókien mR. 
śniowych gładkich w zmiennej ilości. 
W miejscach wątroby, w których część miąższu z 8 nika, występują cienkie rozgałęzione przewodziki żółciowe, tzw. naczynia zbaczaj 4 Pś O asa aberrantiaj. 
	cytoplazma komórki wątroby zawiera szereg wtrętów, jak:1)glikogen, 2)tłuszcze j Iipi", )@@8 a, 4)pigmenty. 
jg I i k o g e n występuje w świeżych komórkach wątroby pod postacią owalnych kropce, -trudnych do odróżnienia od innych wtrętów cytoplazmatycznych. 
Ilość glikogenu ąy gomółkach jest zmienna, zależy ona od rodzaju pożywienia, zapasów komórki i częą-lawo od pracy mięśni. 
Przy karmieniu zwierząt doświadczalnych dietą węglowodanoąąw komórkach wątroby glikogenu jest bardzo dużo, przy diecie białkowej mniej y przy karmieniu zwierząt dietą tłuszczową, a także przy intensywnej pracy mięśni oraz jgczas głodu, ilość glikogenu jest bardzo mała. 
	Beleczka w przekroju po*rzecz nymNaczynia c krwionośne. 
	ćY:%Anatomia 1 li. 
	Beleczki wątrobowe yz 5\\\ł ą 86. 
Komórka wątroby-4 i początek kanalika w przekroju poprzecznym. 
	es-Kanaliki żółciowe. 
	r'z-Tkanka łączna. 
	-Komórka wątroby. 
	-Kanalik żółciowy. 
	Zakończenie kanalików żółciowych Byc. 
	204. Układ beleczek wątrobowych śródzrazikowych, naczyń krwionośnych i kanalików żółciowych:wg Brausa. 
	pluszcze(obojętne lub kwasy tłuszczowe)i lipidy(jak np. lecytyna, cholestePOnie są łatwe do odróżnienia od innych wtrętów, mogą występować w komórce jako 988 ne ziarenka lub pojedyncze kuleczki. 
Ażeby zróżnicować poszczególne substancje Ś 9-zczowe w komórce wątroby, należy stosować złożone metody histochemiczne. 
Sub 9@cjetłuszczowe nie są równomiernie rozłożone w obrębie zrazika. 
Ulegają one okreso?
98 wahaniom. 
Nagromadzenie się substancji tłuszczowych roapoczyna się na obwoŚśte zrazika i posuwa się ku jego środkowi. 
Oddawanie tłuszczu przez komórki wątroby. 
	289. 


	bierze początek od leżących na obwodzie partii komórek, a kończy się ę gę środkowej. 
Stwierdzono ponadto, że istnieje stały rytm dobowy nagromąąągdawaniatłuszczu przez komórki wątroby. 
Najintensywniejsze gromadzeąją(obwodzie zrazika zachodzi między godziną 14 a 18, naJoJwasJ w centrum zęy(godziną 24 a 2 rano. 
Najsłabsze-na obwodzie między godzinę 24 a 4 raną w zaś zrazika między 4 a 8 rano. 
p i g rn e n 1 y występujące w komórkach wątroby są różnego pochodzenią, ją-ziarenka lip ofus cyny(barwnika zużycia lub starzenia się komórkij w re zwłaszcza w centralnych partiach zrazika. 
Ilość ich narasta w miarę stąę-ganizmu oraz w przypadkach przewlekłych chorób zakaźnych. 
W razie inteąąszczenią erytrocytów w komórkach śledziony w komórkach węlroby gromagj yżych ilościach h em o s y d eryn a(barwnik zawierający żelazo). 
Tak sarno ją)-Qdzenie się hemosyderyny, również występowanie barwników żółciowych pąą ziarnistości należy do patologicznej pigmentacji komórek wątroby. 
	Siateczka śródplazma*yczna szorstka w komórkach wątroby. 
	C 9 O. 
C 9()*****************************************************'8. 
	sęójĄ-gy 4 Ę. 
	Śródbłonek naczynia krwionośnego zatokowegs. 
	Przestrzeń okołozatoko. 
	M ikroko komórek. 
	M itochondriaRyc. 
	205. Przestrzeń okołozatokowa. 
	Zdjęcie z mikroskopu elektronoweP(paw, 18000 oj. 
	Pomiędzy komórkami wątroby a przylegającymi do nich śródbłonkami 8 P 9 naczyń krwionośnych(sinusoid)znajduje się przestrzeń zwana p r z e s tr z cni 49 zatokową(Dissego), do której wnikają mikrokosmki komórek wą@ob 9 OY 9 Ęprzestrzeni tej są przetransportowywane z krwią małe cząsteczki, np. krope 4 kloce następnie są pobierane przez komórki wątroby drogą pinocytozy. 
Do 94 okołozatokowej mogą także wnikać drobne wypustki komórek żernych, g 4@e 8@z mikrokosmkami komórek wątroby. 
Przestrzeń okołozatokowa ze wzgle 9998 jaką tworzy śródbłonek naczynia zatokowego i błona komórki wątroby, 098098 doniosłą rolę w fizjopatologii wątroby. 
Żółć wątrobowa jest to płyn o zabarwieniu żóhozłocistym do bruna@e 89 się ona z kwasów żółciowych, cholesterolu, kwasów tłuszczowych, kwasu 2 BP 6 go, siarkowego oraz bilirubiny. 
	czrwxość wyrkom. 
ayęęność wątroby jest wysoce, złożona, składa się na nią zarówno wydzielanie ze%j-zne żółci, jak i skomplikowane funkcje syntez i analiz oraz wydzielania dokrewne jąjące podstawowe znaczenie dla przemiany materii i energii całego ustroju. 
Krew, ąąwsciowa, dopływająca do wątroby żyłą wrotną z żołądka, jelit, trzustki i śledziony, %-wąlaktozę)i aminokwasy. 
Z cukrów syntetyzowany jest w wątrobie glikogen, z annięąsówbiałka. 
Rola wątroby w przemianie białkowej polega przede wszystkim na jej yjyaści rozkładania białek na aminokwasy. 
Magazynowanie białka może zachodzić leja w pewnych warunkach. 
Synteza substancji białkowych obejmuje fibrynogen, projttnęoraz białka surowicy krwi. 
Czynność odtruwająca wątroby zależy w znacznej mierze od jąośei wytwarzania przez komórki wątroby kwasu glukuronowego z glukozy. 
Kojgiwątroby mogą gromadzić ponadto duże ilości tłuszczów. 
gwdziona dostarcza do wątroby produkty rozkładu hemoglobiny, uwalnianej z rozpajyeyehsię w niej krwinek czerwonych. 
W wątrobie komórki żerne(Browicza-Kupffeprzetwarzająte produkty w barwniki żółciowe. 
Komórki wątroby wydalają barwniwpróczinnych składników żółci(sole kwasów żółciowych, mydła, lipidy i sole nieoriezne), do kanalików żółciowych. 
Duże znaczenie w azotowej przemianie materii oju ma również wytwarzanie w wątrobie mocznika, wydalanego później przez nerki, magazynowanie i rozkład niektórych hormonów. 
Niezależnie od powyższych czynności wątroba może również bezpośrednio wpływać obieg krwi w ustroju, gdyż jej obszerne koryto naczyń krwionośnych może się rozszeći zwężać dzięki kurczliwości naczyń włosowatych, jak również dzięki działaniu zeleń tętnicza-żylnych regulujących dopływ krwi do zrazików. 
	NACZYNIA I NERWY WĄTROBY. 
	Tętnice i żyły. 
Po urodzeniu i po zaniku żyły pępkowej wątroba ma dwa krwiobiegi:obieg czynnoWy(fasa publice)i obieg odżywczy(tdsc prhmc). 
Pierwszy pochodzi z z, wrotnej ł przemianie materii, drugi otrzymuje krew tętniczą z t. wątrobowej właściwej Wia tkankę łączną błony włóknistej, błonę mięśniową naczyń i komórki wątroby. 
j Bolna i t. wątrobowa właściwa doprowadzają krew do wątroby:żyły wątrobowe są Ę@ami odprowadzającymi krew z wątroby do z, głównej dolnej:płynie w nich krew 4 zawierająca wytwarzane w wątrobie produkty przemiany materii. 
+84 lrobowa właściwa(a, hepdtica proprid)jest gałęzią t. wątrobowej wspólnej, jedl 8 Vzech gałęzi pnia trzewnego:przebiega ona w więzadle wątrobowa-dwunastni 4 oprzodu od z, wrotnej, a przyśrodkowo od przewodu żółciowego wspólnego, 99 wrota wchodzi do wątroby. 
W stosunku do masy wątroby i do grubości z, wrotnej łPWowa właściwa jest cienka(5-6 mm), ma mniej więcej tę sanną grubość, co tętni 99 Powadzające krew do gruczołu tarczowego, o masie około 3 O-krotnic mniejszej. 
98 właściwej może być groźne w skutkach, jeżeli wątroba nie ma tętnic dodatkoć 9 We wnęce dzieli się ona na dwie główne gałęzie. 
Gałąź lewa, krótsza, zaopatruje:ł 986, gałąź prawa, dłuższa-płat prawy i płat czworoboczny:płat ogoniasty otrzy 9899 ębną gałązkę od gałęzi prawej czy też od kąta podziału t. wątrobowej właściwej. 
Baj z gałęzi prawej odchodzi też tętnica do pęcherzyka żółciowego. 
Gałązki muążY 94 wątrobowej właściwej dzielą się wewnątrz wątroby na liczne, małe Il. oJgłśF 4 z i k o w e(aa, interlobulcres), które w otoczeniu tkanki łącznej biegną wspólnie 9 P@4 zyzrazikowymi, naczyniami chłonnymi i żółciowymi przewodzikarni między 9 iO 1 ĄĄ 7 mą j. 
	291. 


	11, wątrobowe dodatkowe. 
	Niezależnie od t. wątrobowej właściwej do wątroby doe). 
-dzą stale dość liczne, bardzo drobne gałązki od tętnic sąsiednich(np. nerkowej prąęj. . 
przeponowej dolnej, piersiowej wewnętrznej itd. 
Tętniczki te nie mają znaczenia pyy''tycznego i t. wątrobowa jest głównym naczyniem odżywczym wątroby. 
Liczni autąyutrzymują jednak, że i z, wrotna odgrywa pod Wm względem doniosłą rolę. 
Mniej więąjednak w 3 O'%przypadków, oprócz t. wątrobowej właściwej, wątroba otrzymuje jeąą'lub nawet dwie, mniej lub bardziej silne Jęlnice dodatkowe, wtedy każda Jęlnica Ńswoje odrębne pole unaczynienia. 
Często t. wątrobowa dodatkowa prawą ją, chodzi od t. krezkowej górnej. 
Biegnie ona przeważnie ku tyłowi od trzustki i dęj, nastnicy wstępując następnie do więzadła wątrobowa-dwunastniczego i kieruje się ąą'płata prawego, który zaopatruje:zastępuje ona częściowo lub całkowicie gałąź prawą ąwątrobowej właściwej i przeważnie zaopatruje pęcherzyk żółciowy. 
Najczęściej silną ąwątrobowa dodatkowa lewa odchodzi od t. żołądkowej lewej, przeważnie grzej więzadło wątrobowa-żołądkowe biegnie ona do lewego płata wątroby i zastępuje w cąjy. 
ści lub częściowo gałąź lewą t. wątrobowej właściwej. 
Znacznie rzadziej tętnice dodatĘy. 
trzech większych naczyń:z, śledzionowej, z, krezkowej górnej i z, krezkowej dolnej, Iąostatnia uchodzi często czy to do z, śledzionowej, czy też do z, krezkowej górnej, rzadziej samodzielnie do z, wrotnej(układ naczyniowy). 
Krzyżując tylny obwód górnej częśetdwunastnicy z, wrotna przebiega w więzadle wątrobowa-dwunastniczym i we wrotach wątroby dzieli się na gałąź prawą i lewą:gałąź prawa zaopatruje płat prawy, lewa znaczną większość płata lewego(ryc, 194 c). 
Płat ogoniasty otrzymuje dopływy zazwyczaj bezpośrednio z pnia z, wrotnej. 
Płat czworoboczny i przylegający odcinek płata lewego ma samodzielną odnogę odchodzącą od lewej gałęzi z, wrotnej:jest ona pozostałością z, pępkowej. 
Ż, pępkowa, która po urodzeniu zarasta prawie wzdłuż całego swego przebiegu i przekształca się w więzadło obłe, zazwyczaj zachowuje swe światło w odcinku dochodzącym do lewej gałęzi z, wrotnej i odgałęzieniami swymi zaopatruje wymienione części wątroby. 
Obie gałęzie z, wrotnej, prawa i lewa, po wejściu do wątroby dzielą się na gałęzie mniejsze i wreszcie przechodzą w żż, międzyzrazikowe(m. interlobulares), kto. 
	292. 
	Lig. 
	CO(008(800. 
	Lig. 
	kr\COTOOBTHzfTł. 
	Diap blag ma. 
	V, portae. 
	lig, falcilorme. 
	Vesica Lig, teres We//ea. 
	przed*aściana brzucha. 
	Urnbilic ul. 
	Ryć. 
	206. Schemat układu żył wrotnych dodatkowych. 
Przekrój strzałkow*przez wątrobę. 
Żyły wrotne dodatkowe:I-żołądkowa-wątrobowe, 3-przeponowe, 3-pęcherzyka żółciowego, 4-przypępkowe:wg Testut. 
	V, subclawa dext. 
	V, thoracica ints. 
	Vv, epigasmcae sup. 
	Vv, hepaticae. 
	Heca rV. 
portaeó. 
paraumbilicalesV. 
mesenterica sup. 
Vv, epigastriceaeiw V, iliaca communis. 
	W. iliaca im. 
V, epigastricasupedicialis V, fernoralis. 
	V, jugularis im. de-t. 
	V, brachiocephalica sin. 
	V, caya sup. 
	-V, azygos. 
	Wy, esophageae. 
	-V, gastrica sin. 
	-V, lienalis. 
	V mesenterica im. 
	-V, rectalis sup. 
	-Plexus rectalis. 
	Ryć. 
	207. Schemat układu wielkich żył tułowia i ich połączeń z układem żyły wrotnej:wg Schultzego i Corninga. 
	Fe wspólnie z 11, międzyzrazikowymi wytwarzają sieć naczyń włosowatych:z nich krew Wpływa ostatecznie do żył wątrobowych(p. dalej). 
Ż, wrotna włączona jest więc w dwa Włady włosowate:u jednego końca w układ włosowaty żylny wszystkich tych narządów@84 dka, jelit, śledziony, trzustki), z których pobiera krew, u drugiego zaś w układ włoBWatywątroby. 
Tworzy więc tzw. sieć dziwną żylną(rete mirdbile tenosum). 
Zż wrotne dodatkowe. 
Nlazwą tą obejmujemy drobne i liczne żyły, które niezależnie 99@aściwej z, wrotnej wstępują bezpośrednio do miąższu wątroby i kończą się w sieci?
Wsowatej zrazików wątroby. 
Do wątroby dochodzą żż, wrotne dodatkowe z różnych 99-zarów:zależnie od ich położenia i przebiegu rozróżniamy kilka grup:1)grupę drobP?
Ph żył żołądkowa-wątrobowych, biegnących w sieci mniejszej, które z krzywizny PBejszej żołądka dochodzą do wątroby, 2)grupę żył przeponowych wnikającą do wą 999 z przepony przez część tylną powierzchni przeponowej wątroby i przez więzadło śle(powałę, 3)grupę żył pęcherzyka żółciowego i wreszcie 4)tzw. grupę żył przypępKoćY(h o szczególnym znaczeniu Oyc. 
2 O@. 
6 Ż przypępkowe(m. pcraumbilicdles':ryć, 207)są to dodatkowe żyły wrotne wątroQłWre w otoczeniu pępka zbierają się z żył skórnych, jak również w powłokach brzu**g i. 
	293. 


	sznych z żż, nabrzusznych górnych i dolnych. 
Żyły le l 4 cz 4 się z sob 4 zazwyey-przewody żylne w dolnym odcinku więzadła sierpowatego i przebiegając po Kąygzadła obłego, dochodzą do wątroby. 
Lewa z obu żył w po@żu w 4 Ooby może ęądo więzadła obłego, które począwszy od tego miejsca pozostaje drożne, i łąezyw ą'gątęzią z, wrotnej, tak jak pierwotnie z, pępkowa Ta lewa z prz*pgpkowa ją-jżyty Burawa. 
Żż, przypępkowe łączą układ z, wrotnej z żyłami powłok tjjya więc zarówno z z, główną górną, jak i dolną. 
W przypadkach utrudnionej, ąą*krwi z z, wrotnej wskutek zmian chorobowych w w 4 lro@e(@p w marskoseą ąyeirrhosis hepctis)żyły ściany brzucha w okolicy pępka rozszerzaję się silnie i pjjąląc wężykowata, układają się promieniście dokoła pępka Wytwarzają one łzę M e d u z y(capur lMedusae), widoczną poprzez skórę brzucha. 
Wędy Też zmientą Qrunek prądu krwi w żż, przypępkowych, krew płynie w kierunku odwrotnej(troby ku ścianie brzucha. 
Żż, wątrobowe(m. hepdticde)rozpoczynają się w zrazikach węUoby drobnyąjj karni, tzw. żż, środkowymi. 
Ż z, środkowe(ta, cemzd(es)po wyjściu ze zraztgj. 
	888208, @-preparat korozyjny żył wątrobowych:I-żyła wątrobowa p@@żyła płata ogoniastego, 3-połączenia nniędzyżylne, b-preparat korozyDó 89 W@ok od strony powierzchni trzewnej. 
U dołu ryciny w 5-krotnym powiełBśPdoczne połączenia żył wątrobowych głównych w ich końcowych odcinkach óŚfbowe-kolor czarny, żyła wrotna-kolor biały:I-żyła wątrobowa pra 88 śwspólny żyły wątrobowej środkowej i lewej, 3-połączenia międzyżylne 6:Pkorozyjny żył wątrobowych:I-żyła wątrobowa prawa, 2-pień wspólo Y 96 bawet środkowej i lewej, 3-połączenia międzyżylne(wg dr. 
8. ZientarsłPśS. 
	904. 
	*********Ż*. 
	W. 
	A yysy**. 
	w większe żż, podzrazikowe(m. sublobulares), które łączą się dalej z sobą***ze pnie i wreszcie wytwarzają żż, wątrobowe. 
Żż, wątrobowe w liczbie dwóch gąeeh odprowa 4 zaJ 4 krew żylną wątroby obładowaną glukozą, hormonami, mocznigą. 
Są to żyły krótkie, grubości około I cm, położone całkowicie w miąższu wątrojwgdząceskośnie do z, głównej dolnej, bezpośrednio przed jej przejściem przez jjję. 
Ż, wątrobowa prawa odprowadza krew z prawego płata, jedna lub dwie żż. 
Ęgyowe lewe-płała lewego i czworobocznego. 
Żyły płata ogoniastego paroma zay%j samodzielnymi gałęziami dochodzą do z, głównej dolnej nieco niżej, w obrębie*z, g*wnej*y*, *g*z ń-ąąń Zientarskiego'wynika, że zawsze istnieją trzy żyły wątrobowe główne i od j. . ją żył wątrobowych krótkich. 
W około 30%występują żyły wątrobowe dodatkowe wjjych rozmiarów z samodzielnym ujściem). 
Żyła wątrobowa lewa przeważnie łączy jęged ujściem z z, środkową. 
ąęwąjug tego autora między dopływami żył głównych występują liczne zespolenia. 
jg 3 re zespolenia łączą pnie żył głównych tuż przed ich ujściem(cyc, 208 b), lMogą one ąuże znaczenie w przypadkach niedrożności jednej z żył. 
	Naczynia chłonne. 
j(ąezmia chłonne rozpoczynają się między zrazikami wątroby. 
Od zrazików porzchownychkierują się na powierzchnię wątroby, od zrazików głębokich podążają miąższu wątroby razem z naczyniami krwionośnymi, czy to z żyłami i tętnicami mięrazikowymi, czy też z żyłami podzrazikowymi. 
Rozróżniamy więc w wątrobie naiachłonne powierzchowne i głębokie, które jednak licznie łączą się z sobą. 
aczyni a głębokie tworzą dwie grupy:1)jedna biegnie z rozgałęzieniami żyły mej do małych węzłów chłonnych wnęki wątroby(węzły wątrobowe)i stąd przez zadło wątrobowa-dwunastnicze do węzłów trzewnych:2)druga grupa podąża z żyła wątrobowymi i przechodzi przez przeponę razem z żyłą główną dolną do klatki pierej, gdzie uchodzi do węzłów śródpiersiowych(układ naczyniowy). 
iaczyni a powierzchowne na powierzchni wątroby tworzą gęstą sieć delikatnaczynekmiędzy miąższem wątroby a otrzewną. 
Naczynka te biegną w różnych łach:1)jedne z nich zdążają do wnęki, tak jak sieć naczyń głębokich, i przez więowątrobowa-dwunastnicze do węzłów trzewnych. 
Są to głównie naczynia po@@ltrzewnej, a tylko nieliczne powierzchni przeponowej:2)druga grupa naczyń, 41 środkowej powierzchni przeponowej, wstępuje do więzadła sierpowatego i podąJeztrójkąt mostkowo-żebrowy do węzłów mostkowych, następnie zaś do węzłów@eęsiowych przednich:3)z części powierzchni przeponowej wchodzą liczne naczyń'P@9 blaszki więzadła wieńcowego ze strony prawej i lewej i albo łącząc się w nie 9 eólększe naczynia przechodzą przez przeponę do klatki piersiowej, gdzie uchodzą 9996 śródpiersiowych, albo też dążą do węzłów lędźwiowych. 
Naczynia chłonne 9 P 6 Biegnące w więzadle wątrobowa-dwunastniczym(tak samo jak naczynia pęcheBBowego, p. dalej)łączą się z naczyniami chłonnymi żołądka, trzustki i śledzia 996 la powłoki otrzewnej przepony łączą się z naczyniami opłucnej. 
	Nerwy?
PY 84 Poby prowadzą przeważnie włókna bezrdzenne, które z lęOJcą wątrobową 9 W Bsłępują w miąższ wątroby, gdzie biegną razem z przewodzikami żółciowymi 98 Krwionośnymi. 
W przebieg włókien nerwowych włączone sę bądź oddzielne 99 Bojowe, bądź grupy komórek. 
W tkance łącznej międzyzrazikowej włókna fP 9 Bóówarzają splot międzyzra z iko wy, skąd wstępują w zrazili, łam przy?
99 Komórek wątroby lub do nich wnikaJ 4 śJ ent a rs ki Praca doktorska. 
WAM ŁO 9 ż 489(. 
	295. 


	Nerwy wątroby pochodzą z układu współczulnego i włókien przywspółczuląęą. 
błędnego:do błony surowiczej wątroby dochodzą gałęzki czuciowe prawego n. pęę. . 
DOWCĘO. 
N, błędny. 
Gałązki n. błędnego(przeważnie lewego)Kierują się z prze 4@ej ściany yłądka przez więzadło wątrobowa-żołądkowe i wnikają do wątroby. 
Nn, współczulne pochodzą ze splotu trzewnego. 
Oplatają tętnicę wątrobową wjąywą, tworząc splot wątrobowy i kierując się wraz z tęlnicą przez więzadło wątrosjw-dwunastnicze oraz przez wnękę, wstępują do wątroby. 
Splot trzewny zawiera również gałązki n. błędnego(przeważnie prawego), który yąnież bierze udział w wytwarzaniu splotu wątrobowego i w unerwieniu wątroby. 
Włókna współczulne działają hamująco, a włókna przywspółczulne pobudzający wydzielanie żółci. 
W warunkach prawidłowych wpływ układu nerwowego na wydztejgnie żółci jest na ogół niewielki. 
Włókna czuciowe prowadzą do 8-11 odcinka rĘąpiersiowego. 
Pole Heada leży w górnej części brzucha po stronie prawej w obrębie jnerwu międzyżebrowego. 
N. przeponowy. 
N. przeponowy(przeważnie prawy)oddaje drobne gałązki do bwjęsurowiczej wątroby i do więzadła sierpowatego. 
Gałązki te przypuszczalnie przewybóle odczuwane w prawym barku w niektórych chorobach wątroby:IV nerw szyjny ywiem, z którego pochodzi głównie n. przeponowy, zaopatruje również skórę barku(nadoboj czykowe). 
	STRESZCZENIE W ą 1 r o b a(hepcr), największy gruczoł ustroju, wypełnia okolicę podżebrową praw znaczną część okolicy nadbrzusza(nadpępcza)i górną część okolicy podżebrowej lew do linii sutkowej lewej. 
Jest ona położona pod przeponą, która ją kopulasto przykrywąĘNa wątrobie odróżniamy wklęsłą, tylna-dolną powierzchnię trzewną(facie mscerdlis)oraz wypukłą, przednio-górną powierzchnię przeponową(fecie diaphrdgmdticd):obie one łączą się u dołu brzegiem dolnym(morgo mferiojPostronie prawej powierzchnia przeponowa ma u góry i z tyłu wypukłą część tylni(pers posterior), zrośniętą z przeponą i ograniczoną obiema blaszkami, przednią i tylną więzadła wieńcowego:powierzchnia tylna, nie pokryta otrzewną, ma też nazwę poi nagiego(aren nuda). 
Po stronie lewej obie blaszki więzadła wieńcowego stykają siĄz sobą. 
Ku bokom więzadło wieńcowe przechodzi w więzadło trójkątne, prawe i lewe. 
N(wątrobie, jako na narządzie plastycznym, przylegające narządy wywołują mniej lub 986 dziej wyraźne wyciski. 
Na górnej części powierzchni przeponowej zaznacza się wPci sk sercowy(impressio cdrdiccd), na części tylnej tejże powierzchni bruzda ż 4 fgłówne j(sulcus t. cofce)oraz wyci s k na dn e re z o wy(impressio suprdrena(s)6(powierzchni trzewnej widoczne są wyciski przełyku, dna i trzonu żołądka oraz jego sĘści odżwiernikowej, dwunastnicy, okrężnicy poprzecznej i zgięcia prawego oraz neJó*Przyczep więzadła sierpowatego do powierzchni przeponowej dzieli ją na wi@@Ypłat prawy(lobus dezter)oraz znacznie mniejszy płat lewy(lobus sinister). 
N 8 P 9 wierzchni trzewnej poszczególne części wątroby odgraniczone są bruzdami w ksz 1 a@ślitery M. 
W bruździe strzałkowej lewej:w jej części przedniej-szczelinie Wł 9. 
zadła obłego(fissurd lig, teretis)-leży więzadło obłe(lig, teres), w częś@4 Ył. 
net-w szczelinie więzadła żylnego(fissurd lig, tenosi)-więzadło żó 9 PĘ*(lig, tenosum). 
W bruździe strzałkowej prawej:w odcinku przednim-w dole P 9'cherzyka żółciowego(fossd oesicce fllede)-leży pęcherzyk żółciowó WĘsiec felled), w odcinku tylnym, przechodzącym na część tylną powierzchni przepoPPĘ-w bruździe żyły głównej(sulcus oenae emce)-leży z, główna do@8 łĘ:całe mf). 
Bruzda poprzeczna litery H tworzy wnękę(hihs hepms), zwaną też 89'G. 
I a m i w ą 1 r o by(porta hepatis). 
Do nich wchodzi żyła wrotna, tętnica wątrobowa 8 Ż 6, ściwa i splot nerwowy:wychodzą z nich:przewód wątrobowy wspólny(@8 PĘĆ hepdticus communis)i część naczyń chłonnych. 
We wnęce leżą również drobne 896. 
	296. 
	yjjonne wątrobowe. 
Ku tyłowi od wnęki znajduje się płat ogoniasty(lobus caudans), jbu swymi wyrostkami, brodawkowatym(processus pcpillaris)i ogoniayęęm(processus cdvduus):do przodu od wnęki-p la 1 czworo b o c z ny(lobus ęuadąms). 
Bruzda strzałkowa lewa oddziela oba te płaty od płata lewego, a bruzda strzałkową prawa-od płata prawego. 
Wątroba jest pokryta błoną surowiczą(tunica serosd)z wyjątkiem części tylnej jwierzchni przeponowej wątroby, wnęki oraz obu bruzd strzałkowych powierzchni ięzewnej. 
Rolę utkania po ds urowicz ego(felc subserosc)odgrywa łącznotkankowa jypna włóknista(tunice fibrosd), która otacza również twory wnęki i wnika j miąższ gruczołu między zraziki. 
Zraziki wątroby((obuli hepatis):są to twory jtelkości 1-2 mm', z których wątroba jest zbudowana. 
W osi zrazika biegnie z, ś r o dyjwa(o, centrdlis), czyli śródzra z ikowa(t. mtralobularis):natomiast w otoczeniu gęąnki łącznej międzyzrazikowej biegną rozgałęzienia z, wrotnej-żż, międzyzyazikowe(m. mterlobu(dres), rozgałęzienia t. wątrobowej właściwej-11, mięązyzrazikowe(cd. inter(obu(dres)oraz żółciowe przewodziki międzyzrazikowe(ductuli iuer(obu(dres):ostatnie powstają z kanalików żółciowych zrazików ą przechodzą w przewodziki żółciowe(ductuli bihferi), wytwarzające dalej prawy i lewy przewód wątrobowy(duchs hepdticus). 
Kanaliki żółciowe są to najdrobniejsze jączynia żółciowe zrazików, ograniczone dwiema komórkami wątroby:dopiero przewołzikimiędzyzrazikowe mają własną ścianę. 
Naczynia krwionośne włosowate zrazików pochodzą z żż, międzyzrazikowych(z z, wrotnej)oraz 11, międzyzrazikowych(z t. wątrobowej)i kierują się promienisto do z, środkowej. 
Dalej krew z nich odpływa przez żż. 
podzrazikowe(m. sub(obu(dres)do dwóch lub trzech żż, wątrobowych(ev, hepdticde), które uchodzą do z, głównej dolnej. 
	DROGI ŻÓŁCIOWE naocr żóŁcrows wkwxwnzwąmonowsProdukty wewnętrznej przemiany materii wątroby są odprowadzane bezpośrednio do krwi żylnej wątroby i do naczyń chłonnych, natomiast wydzielina zewnętrzna, czyli żółć uchodzi do jelita drogami żółciowymi. 
Z drogami żółciowymi wewnątrzwątrobowymi zapoznaliśmy się poprzednio:rozpoczynają się one kanalikami żółciowymi włosowatymi(międzykomórkowymi), z których powstają przewodzikimiędzyzrazikowe(ductuli inter(obu(dres). 
Przewodziki międzyzrazikowe stopniowo łączą się z sobą w przewo 4 ycoraz większe-p rz e w o dz i ki z ot ci owe(ductuli biląeri), któJekierując się ku wnęce wytwarzają ostatecznie obie gałęzie przewodu 8@robowego wspólnego-przewód wątrobowy prawy w sp ó\ny(ductus hepatieus eommnunis). 
Ęrzewodziki międzyzrazikowe biegną zawsze wspólnie z tętnicami mlędzyzrazikowyPB(rozgałęzieniami t. wątrobowej)i z żyłami międzyzrazikowymi(rozgałęzieniami z. 
@otnej), otoczone wraz z nimi tkanką łączną błony włóknistej. 
Żyły podzrazikowe natoPBast(powstające z żył środkowych, czyli śródzrazikowych), gałązki początkowe żył wąVobowych, nie biegną w sąsiedztwie tętnic i dróg żółciowych, lecz zawsze oddzielnie. 
Na Póekroju miąższu wątroby stosunki te dają się rozpoznać bez trudu niawet nie uzbrojo 9@okiem. 
	297. 


	naocr żóŁcrows zzwwmzwwraonowcPrzewód wątrobowy prawy i lewy(ductus hepdticus jyet smister), łączące się z sobą w przewód wątrobowy wgjjny(ductus hepdticus communis), tworzą początek dróg żółcią zewnątrzwątrobowych. 
Przewód wątrobowy wspólny kieruje sdołowi i po krótkim przebiegu, poniżej wnęki wątroby oddaje w gę prawą kilkucentymetrowy przewód wsteczny-p rz ew o d paw rzykowy. 
U swego końca przewód ten uwypukla się w pole zbiornik-pęcherzyk żółciowy(ryc. 
2 O 9). 
Pęcherzyk zole(zbiera i magazynuje żółć w przerwach między okresami trawienią, cząwszy od miejsca odejścia przewodu pęcherzykowego przewógtrobowy wspólny nosi nazwę przewodu żółciowego wspnego:uchodzi on do dwunastnicy. 
Przewód wątrobowy wspi przewód żółciowy wspólny stanowią główną drogę odpływu żółci, zamknięcie czasowe powoduje przeważnie zaburzenia chorobą a zamknięcie trwałe nawet śmierć. 
Pęcherzyk żółciowy i przewącherzykowy, odgałęzienie głównego prądu, tworzą dodatkową dr żółci. 
	Przewód wątrobowy wspólny G-alęzie początkowe. 
Przewód wątrobowy wspólny(ductus hepdtcommunis)leży w części prawej wrót wątroby, do przodu od żyły mej i nieco na prawo od niej. 
Gałąź prawa przewodu wątrobowczyli przewód wątrobowy prawy(ductus hepdticus dewystępuje z wątroby do przodu od prawej gałęzi żyły wrotnej i z żółć z płata prawego i płata czworobocznego. 
Gałąź lewa, czyli pr, wód wątrobowy lewy(ductus hepcticus smister), odprawa żółć z płata lewego i ogoniastego. 
Oba te przewody leżą w planie dnim wnęki i łączą się z sobą pod kątem rozwartym. 
Radiografa i żółciowych wewnątrzwątrobowych i zewnątrzwątrobowych nie żuje żadnych ważniejszych gałęzi zespalających:obszary ż 68?
miąższu wątroby są więc niezależne jedne od drugich. 
Wielkość. 
Średnica przewodu wątrobowego wspólnego wynosi około 4@W 2-6 cm:jest ona bardzo zmienna w zależności od wyższego czy niższego połoŻePBkto połączenia obu jego dopływów, jak również przewodu pęcherzykowego z 509 wątrobowym wspólnym. 
Znane są przypadki, w których przewód ten miał 84 milimetrów:może on nawet zupełnie nie występować wówczas, gdy obie gał:z sobą dopiero w miejscu dojścia do nich przewodu pęcherzykowego. 
Położenie. 
Na całej długości przewód wątrobowy wspólny przebiega w wJrobowo-dwunastniczym. 
W obrębie wnęki krzyżuje się on przeważnie od p 6999:zi 4 prawą tętnicy wątrobowej i tętnicą pęcherzykową. 
Po wyjściu z wnęki pi 86 lrobowy wspólny leży po przednio-bocznej stronie żyły wrotnej. 
Przewal p@9 P 9 przylega do prawego obwodu przewodu wątrobowego w jego odcinku końc(6199 cinku tym oba te przewody często biegną równolegle do siebie(ryć, 219 j 8. 
	9 QR. 
	Przewód żółciowy wspólny. 
pjęewód żółciowy wspólny(duchs choledochus:chale-żółć:doęąye zawiera 34 cy)powstaje z połączenia dwóch przewodów:wątroąjwowspólnego i pęcherzykowego:zbiera on żółć z wątroby oraz a-ąerzyka żółciowego i odprowadza ją do dwunastnicy. 
gęjjąh, wielkość, barwa. 
Przewód żółciowy wspólny, tak samo jak przewód wąlroboągpólny, jest na ogół cylindryczny:ku swemu końcowi jelitowemu nieznacznie się ej średnica wynosi przeciętnie około 5 mm i jest tylko trochę większa od średnicy aplu wątrobowego. 
Przecięlna długość wynosi około 7 cm. 
Tak jak wszystkie drogi ąjwe może on osJ 4 go 4 ć bardzo znaczną grubość, prawie taką jak dwunastnica. 
za życia zabarwienie przewodu żółciowego wspólnego jest żółtawe lub żółtozielonkawgą zwłokach zazwyczaj silnie zabarwione żółcią. 
pąetieg położenie, podział. 
Przewód żółciowy wspólny w przedłużeniu przewodu w 4 ąwegowspólnego zd 4 ża ku dołowi, w stronę lewą i ku tyłowi. 
Topograficznie można podzielić na 4 odcinki:j(:zęść naddwunastnicza przebiega w brzegu więzadła wątrobowa-Wugjtezegopo stronie prawej od tętnicy wątrobowej właściwej i do przodu od żyły wroj. 
W przejściu w następny odcinek, w część zadwunastniezą, powierzchnię prze 4@4 ewodu żółciowego wspólnego krzyżuje tętnica żołądkowa-dwunastnicza, gałąź Igieł wątrobowej wspólnej. 
2. 
Część za dwunastnicza przewodu odpowiada tylnemu obwodowi części koc dwunastnicy:jest ona położona po stronie prawej od żyły wrotnej i do przodu o 4 ż 8 yej dolnej. 
Część trz u s tk owa leży w bruździe między głową trzustki a częścią zslęp@4 c 4 astnicy, bardzo często objęta całkowicie tkanką trzustki. 
Część śródścienna-ostatni odcinek przewodu, długości 1-2 cni, przebija nie lylno-przyśrodkową ścianę części zstępującej dwunastnicy i zwykle rozszerza się ego końca, wytwarzając bańkę wątrobowa-trzustkową(manila he@8 o 8 credtica'), która uchodzi do jelita na brodawce większej dwunastnicy(Ęyc. 
161. 141. 
	Pęcherzyk żółciowy w@robie bez przerwy odbywa się wytwarzanie żółci, która jednak P w czasie pobierania większych posiłków odpływa do jelita óofWjest więc narząd połączony z wątrobą, w którym żółć mogłaby Bwerać w przerwach między okresami trawienia. 
Narządew JBW:Psherzyk żółciowy(oesicd bi(Idris s. felled:tel s żółć), w klóy@ie 8 ł@agazynowana i ulega zagęszczeniu. 
Występuje on u wszys 4 ł 9@legawców, choć niektóre gatunki są go pozbawione. 
WśO 498 np koń, jeleń, szczur nie mają pęcherzyka. 
W tych przypa 4 P 6 ewódżółciowy wspólny może przejmować częściowo czynność Ę 68 Ka żółciowego. 
Szczur nie ma pęcherzyka, który wysJgpWe(989 Bjyszy, a więc-jak się zdaje-nie rodzaj pokarmów o 92 Y 8 decydującą rolę. 
	łłśó V aVera(dieertieulum VuterW. 
	900. 


	Stosunki ogólne Położenie. 
Pęcherzyk żółciowy leży na powierzchni(rzewnej wą+ęąby między płatem prawym a czworobocznym w dole pęcherzyka ząg. 
ciowego(łoże pęcherzyka żółciowego), złączony z nimi wiotką tkąjy'łączną. 
Otrzewna wątroby pokrywa jego wolną powierzchnię, przerzą. 
Bając się na poziomie pęcherzyka z płata prawego na płat czworoboey, ny(ryć, l 9 Q. 
Kształt i przebieg. 
Kształt pęcherzyka wypełnionego jest podobny do gruszki kła gruby koniec kieruje się do przodu i ku dołowi w kierunku brzegu dolnego wątąjja część zwężona-ku tyłowi i górze. 
Długa oś pęcherzyka biegnie nieco skośnie z ąąku górze, od przodu ku tyłowi i nieco z prawa na lewo, choć pod tym względem bąęąjz*e*e. 
Wielkość. 
Długość pęcherzyka żółciowego średnio wypełnionego wynosi przeciętąją 10 cm, szerokość około 4 cm:pęcherzyk maksymalnie wypełniony może zawierać okją 60 mi żółci, jednak in fifo zastój żołd i skupienie kamieni mogą powodować silne rag ciągnięcie ściany pęcherzyka, tak że jego dno znacznie wystaje spod dolnego brzegu wątroby. 
Pęcherzyk opróżniony w czasie skurczu nie ma już tak wyraźnego kształtu grusz*kowatego, w czasie rozkurczu jego wolna ściana dolna styka się z górną. 
Barwa. 
Ponieważ ściana jest cienka, barwa pęcherzyka-odpowiednio do treści jest żółtawozielonkawa:na zwłokach żółć przesącza się przez ścianę pęcherzyka i narząj dy przylegające przybierają odcień zielonkawy. 
	Budowa ogólna Odróżnia się trzy części pęcherzyka:część dolną, czyli dno, częśśrodkową, czyli trzon, i część górną albo szyjkę, która przedłu-za się w przewód pęcherzykowy(ryć. 
	2 O 9). 
Dno(ńndus), skierowane do przodu, ku dołowi i nieco na prawo, odpowiada brzekodolnemu wątroby, który tu wytwarza zwykle słabo zaznaczone wcięcie(incisurd tesicfelleae S:u małego dziecka jest ono jeszcze niewidoczne, w wieku starszym nieco silniej sze. 
Zazwyczaj dno pęcherzyka wypełnionego, przynajmniej u dorosłego, przekraczibrzeg dolny wątroby o 1-2 cm:wsuwa się ono miedzy wątrobę a okrężnicę poprzeczndo której przylega. 
U żywego pęcherzyk pusty nie dosięga dolnego brzegu wątroby Pjest jedyną częścią pęcherzyka całkowicie powleczoną otrzewną. 
Trzon(corpus). 
Powierzchni a górna trzonu nie jest pokryta otrzewną i p?
ga do dołu pęcherzyka żółciowego wątroby, z którym łączy się warstwą tkanki ł 4 c 88 wiotkiej i naczyniami, zwłaszcza żyłami pęcherzykowymi głębokimi, zdążającymi P 8 pośrednio z pęcherzyka do wątroby. 
Żyły te slanowią grupę żył wrotnych dodatko 8 Y 9(p. dalej). 
W rzadkich przypadkach połączenie powierzchni górnej pęcherzyka z w 4 P 9 może ulec zmianie, jeśli otrzewna pokrywająca jego powierzchnię dolną wciska sie z 99 brzegów dołu pęcherzyka w głąb między oba narządy, wytwarzając krezkę pęcheó?
(@esica mobilisy. 
Powierzchnia dolna trzonu, zwania też powierzchnią wolną, Wpgdy pęcherzyk jest wypełniony, i wklęsła, gdy jest pusty, w całości jest pokryta o@ePowierzchnia ta najczęściej spoczywa na okrężnicy poprzecznej. 
Szyjka(collum). 
W kierunku wnęki wątroby trzon przechodzi w szyjkę zwężony WĘnek przebiegający łukowato. 
Szyjka wygina się wpierw z prawa na lewo, naWĘz przodu ku tyłowi w kształcie litery S i zwężając się lejkowato przechodzi w przeóĘpęcherzykowy. 
Zazwyczaj po stronie prawej szyjka ma wypuklenie, któremu po-99 lewej odpowiada wcięcie:leży w nim węzeł chłonny(pęcherzykowy):w miejscu 366 światła szyjki wpukla się sierpowaty fałd błony śluzowej, szyjka pęcherzyka krzóŻ 96. 
	900. 
	-y częścią górną dwunasJ@cy, flora bezpośrednio do niej przylega(ryć, l 93). 
Stosunek do otrzewnej jjjyzewna powierzchni trzewnej w 4 lroby pokrywa całą tę część powierzchni pęcheyąktóra nie przylega do dołu pęcherzyka żółciowego. 
W kierunku poprzecznym więc jama przechodzi z prawego wzegu dołu pęcherzyka do brzegu lewego, powlekając ąjerzchnię dolne pęchetzyła Również w kierunku podłużnym otrzewna przykrywą Qjeyzyk od szyjki do dna, łwte powleka dokoła na całym jego obwodzie. 
Dno nie yęjega więc bezpośrednio 4 o Oanłi wątroby, lecz jest oddzielone od niej podwójną ijgą otrzewnej(kąt wątrobowa-pęcherzykowy). 
Szyjka jest prawie całkowicie objęta yewną, gdyż unosi się z łoża pęcherzyka i często wsuwa się w nasadę więzadła wątroyąj-dwunastniczego. 
Slosunek o(rzewnej do trzonu pęcherzyka, o czym wspomina je poprzednio, ulega zmianie w przypadkach, w których otrzewna z obu boków wet-tą głębiej, wytwarzając krezkę:mówimy wówczas, że pęcherzyk jest ruchomy(resiąaihs). 
Niekiedy pęcherzyk jest połączony fałdem otrzewnej z okrężnicą poprzeczną egsrocolictm), jak również z dwunastnicą(lig, hepdtocolicum). 
Więzadła te nie staęjąwolnego, dającego się objąć pasma otrzewnej, lecz są przedłużeniem więzadła wąbowo-dwunastniczego w stronę prawą. 
	Stosunki topograficzne pęcherzyk żółciowy, jak opisano wyżej, spoczywa na powierzchni trzewnej wątroby idole pęcherzyka żółciowego(łoże pęcherzyka)złączony z nim warstwą tkanki łącznej. 
ewna pokrywa jego wolną powierzchnię ą. 
Dno pęcherzyka, całkowicie powleneotrzewną, wystaje zazwyczaj spod doobrzegu wątroby i przylega bezpośreddoprzedniej ściany brzvcha. 
*rzucie na przednią ścianę zuc h a położenie pęcherzyka żółciowego e się z łatwością ustalić przez określenie ożenią dna pęcherzyka. 
Najczęściej ł styczny między ścianą brzucha e@pęcherzyka jest położony w miejscu 4 szenia IX i X chrząstki żebrowej, gdzie 4 olny wątroby opuszcza łuk żebrowy. 
Jen(dołek podżebrowy)odpowiada Psu skrzyżowania łuku żebrowego ekiem bocznym prawego mięśnia pro Brzucha i jest oddalony o około 49 m od linii pośrodkowej. 
W chorobach erzyka czy dróg żółciowych(np. kamuĘ 9 Palenieitd, )jego dno jest wyczuwalne:9 e to(punkt pęcherzyka żółciowego)ćTażnie wrażliwe na ucisk. 
W rzucie ę 9 T:cherzyka leży wtedy wyżej i barP(yśrodkowo w prawej górnej okolicy łO 1 X 7 ę. 
	'Słerzykowy przecięte podłużnie. 
	Ducrus cboledochus--. 
	Ducrus hepaticus*ommun*s. 
	'Ducrus cysticus. 
	Fifce spiralis Collum eesicae felleae. 
	Corpus yesicae felleae. 
	*:-Plicae runicae mucosae. 
	-Fundus yesicae felleae. 
	SOI. 


	W warunkach prawidłowych pęcherzyk żółciowy i jego zawartość nie są wiąą-yzdjęciu rentgenowskim. 
Dopiero po wprowadzeniu środka cieniuiecego(doustąją w żytnie)uwidocznią się położenie pęcherzyka, jego kszlaB i zmienność czynnwągW pozycji leżącej występuje zazwyczaj cień pęcherzyka na poziomie li lub ID ąąwiowego, jednak wysokość położenia może się wahać od XI żebra do grzebienią ją wego(rtg l 4). 
Oprócz zmienności osobniczej kształt pęcherzyka i jego położenie zależą weyrównież od położenia wątroby, ruchów oddechowych czy od budowy konstytucyj Jeżeli wątroba ukształtowana jest normalnie i powierzchnia trzewna jest położąąąnie, to długa oś pęcherzyka biegnie skośnie(od dna do szyjki)w kierunku pr***wym ku górze i ku tyłowi:na obrazie rentgenowskim w rzucie na płaszczyznę ej zarys pęcherzyka wykazuje charakterystyczny kształt gruszkowaty(rtg l 4), agą średnie położenie pęcherzyka. 
Zależnie od położenia wątroby(s. 281)możemy stwtądwa krańcowe typy położenia pęcherzyka:położenie poziome(wdech), w Igdługa oś pęcherzyka układa się prawie poziomo od przodu do tyłu, a zarys pęehew obrazie rentgenowskim jest bardziej kolisty, i p oto z e ni e s tr o me(wydech)ęrym długa oś przebiega prawie pionowo, a zarys pęcherzyka jest podłużnie owalny, *zrozumiałe, że w zasadzie w poprzecznym(poziomym)położeniu wątroby wytą również poziome położenie pęcherzyka, w stromym położeniu wątroby-strome pwnie pęcherzyka:w głębokim wdechu, w którym pęcherzyk i jego dno zstępują ku gmniej więcej o 2 cm, dolny brzeg wątroby unosi się, a jednocześnie pęcherzyk prra bardziej poziome położenie. 
Leptosomiczna budowa ciała bardziej łączy się ze mym położeniem wątroby i pęcherzyka, o podłużnym, owalnymi zarysie cienia:typ mczny-z położeniem poziomym, o bardziej kolistej sylwetce pęcherzyka. 
Stosunek do sąsiednich narządów dotyczy tylko wolnej, dolnej powierzchni pech ka pokrytej błoną surowiczą. 
Dno pęcherzyka swobodnie wystaje między okrężnicą grzeczną a brzegiem dolnym wątroby i dochodzi aż do przedniej ściany brzucha. 
spoczywa przeważnie na okrężnicy poprzecznej, w swej części tylnej granicząc po slewej z częścią odżwiernikową żołądka(ryc, l 93). 
Z szyjką pęcherzyka krzyżuje się górna dwunastnicy. 
Bliskie stosunki tych narządów umożliwiają zlepianie się i zrastpęcherzyka z dwunastnicą czy okrężnicą po przebytych procesach zapalnych. 
Wtedy wnież kamienie żółciowe mogą przebijać się do jelita grubego, a następnie ąer mes mięs mogą być wydalane z kałem. 
	Przewód pęcherzykowy Przewód pęcherzykowy(ductus cgsticus)prowadzi z pęcherzyka ciowego do dolnego końca przewodu wątrobowego wspólnego i 14 się z nim wytwarza przewód żółciowy wspólny. 
Przebieg. 
Przewód pęcherzykowy rozpoczyna się w przedłużeniu szyjki pęsheónastępnie kieruje się skośnie w stronę lewą, ku dołowi i nieco ku tyłowi, łącz 4 c 94 zwyczaj z prawą stroną przewodu wątrobowego wspólnego. 
Przebiegiem swy@88 on łuk skierowany wklęsłością ku dołowi i w stronę prawą. 
Wielkość. 
Grubość przewodu jest mniejsza od grubości przewodu węl 6 P 9 wspólnego:średnio wynosi ona około 3 run, lecz nie jest równomierna. 
Długość Pędu jest zazwyczaj nieco większa od długości przewodu wątrobowego wspólnego wynosi około 4 cm. 
Położenie. 
Przewód pęcherzykowy jest objęty więzadłem wątrobowa-dwunasW 89 Po jego stronie lewej leży przewód wątrobowy wspólny, do którego ściśle przleśPgórnego brzegu przewodu dochodzi tętnica pęcherzykowa. 
Zmienność połączenia przewodu pęcherzykowego z przewodem wątrobowOB Fnym. 
Zmienność ta ze względu na częstość zabiegów operacyjnych dróg żółc@6 Y 8 duże znaczenie praktyczne. 
Można odróżnić jej trzy zasadnicze typy(ryć, 2491 ł. 
	yęjj przebiegu przewód pęcherzykowy uchodzi pod kątem ostrym do prawegąeguprzewodu wątrobowego wspólnego 2)oba przewody przebiegają na dłuższej'ąg-zenu równolegle, jak gdyby przyklejone do siebie i objęte wspólną osłony ęznotkankow 4, po czym dopiero tęczą się z sobą również pod kątem ostrym:3)prze'ą Xąeherzykowy owija się śrubowało od tyłu dokoła przewodu wątrobowego wspólne':uęhodzi na D(zegu 6168 lub lewyBn, lub nawet przednim, do przewodu wątrobowe ęęgpóDMZOę-zystkie te trzy zasadnicze typy występują mniej więcej tak samo często. 
W rzadkich ągkach przewód pęcherzykowy dochodzi do prawego przewodu wątrobowego zaj-ł do przewodu wspólnego. 
	Ductus-cysto us. 
	Ductuseholedochus. 
	179/. 
	-Ductushepaticus QOOMOUOls. 
	Ryć. 
210. 
Zmienność połączenia przewodu pęcherzykowego z przewodem wątrobowym wspólnym. 
Objaśnienie w tekście. 
Fałd spiralny(plica spirdlis'). 
Powierzchnia wewnętrzna przewodu pęcherzykowego te jest równa. 
Błona śluzowa, która ją wyścielą, wpukla się do światła w postaci wielu siężycowatych fa(dzików(5-12)-każdy na przestrzeni'/y do ć/j obwodu. 
Są one ożone nie ściśle poprzecznie, lecz nieco skośnie, a sąsiadujące z sobą fałdziki wpuklają 4 z przeciwległego obwodu. 
Ściana przewodu między fałdami często jest nieco wypułF'ałdy są bardzo zmienne i co do liczby, i co do wielkości. 
Zazwyczaj nie łączą się e z sobą, lecz z powodu swego układu razem z fałdem położonym w obrębie szyjki herzyka wytwarzają jedną spiralną drogę. 
Fałdziki te obejmujemy wspólną nazwą Wu spiralnego. 
Pod małym ciśnieniem przewód jest drożny w obu kierunkach:Y:Kurcz mięśni przewodu powoduje zwolnienie przepływu żółci. 
Fałd spiralny sta@PBzypuszczalnie mechanizm zaporowy:pod wpływem nagłego i silnego wzmożenia@W w górnej części brzucha(np. tłoczni brzusznej)odpływ żółci z pęcherzyka żółcioegomoże być zahamowany'Wócz właściwych dróg żółciowych(przewodów wątrobowych), które wychodzą 8940 wątroby, występują jeszcze drobne przewodziki żółciowe, tzw. naczynia 99 a j ą ce(rasa aberranria hepmis), w różnych miejscach wątroby, zwłaszcza w le 89@ymkońcu płata lewego(appenda ńbrosa:ryć, l 9 l). 
Są to pozostałości pierBPP 9 alej sięgającej tkanki wątrobowej. 
W rzadkich przypadkach naczynia zbaczają 3:9884 bezpośrednio z wątroby do ściany pęcherzyka żółciowego przylegającej do w 4 PY V niektórych ssaków występują one stale. 
	P 9@uld spiralis s. 
	Heisterł. 
	Q O ćX. 


	Budowa ściany przewodów żółciowych zewnątrzwątrobowych. 
Ściana pęcherzyka żółciowego składa się z dwóch warstw po stronie górnej, grzyw jącej do wątroby, i z trzech-po stronie dolnej, przylegającej do jelit. 
Błona śluzo wa skierowana do światła pęcherzyka wytwarza liczne fałdy(nnmicae mucosde), których węysokość zmienia się w zależności od stanu wypemienią ę gcherzyka:fałdy te w niemałym stopniu przyczyniają się do zwiększenia powierzehnt Qny śluzowej. 
Układają się one siatkowato i ograniczają dołki, na dnie któych widoeąjsą drobniejsze fałdziki. 
Nabłonek błony śluzowej pęcherzyka jest wysoki, jednowarstęwy, walcowaty. 
Jego komórki są pokryte rąbkiem prążkowanym:zawierają one liczą ziarenka zasadochłonne i kwasochłonne, które przypuszczalnie wydzielaję śluz. 
Prąąydziwę gruczoły śluzowe sięgające w obręb b la s z ki wł a ści we j(lamin proprim ją stepują tylko w szyjce, nie ma ich w trzonie ani w dnie pęcherzyka. 
Komórki nabłon:. 
tak samo jak komórki jelita grubego, wchłaniają wodę:żółć w pęcherzyku zostaje a-ą-krotnic zagęszczona. 
Oprócz wody nabłonek resorbuje również sole, a wydziela-jjuż wspomniano-śluz, który chroni również nabłonek przed macerującym działanie żółci. 
W pęcherzyku występuj)często głębokie przewody wysłane takim samym nabłoąkiem jak powierzchnia błony śluzowej:przewody te nieraz wchodzą głęboko w ściaąpęcherzyka do błony mięśniowej. 
O przewodach zbaczających, które prowadzą bezpośndnia z wątroby do pęcherzyka, wspominaliśmy wyżej. 
B to n a mi ę śn i o w a, utworzona z komórek mięśniowych gładkich, jest u człowieka w porównaniu ze zwierzętami słabo rozwinięta i luźno ułożona, ponieważ przenikają jliczne pęczki tkanki łącznej włóknistej. 
Tworzy ona wiązki mięśniowe układające si w prawo-i lewostronne spirale. 
Wiązki zewnętrzne tworzą poprzecznie ułożone sieci wiązki wewnętrzne spiralnie wstępują ku górze z dna pęcherzyka i przechodzą w wiąz zewnętrzne. 
Poszczególne wiązki sięgają podnabłonkowo w obręb błony śluzowej, gdzikończą się sprężystymi ściegienkami i biorą udział w wytwarzaniu fałdów błony śluZOWCj. 
Błona surowicza stanowi trzecią, zewnętrzną warstwę ściany pęcherzyka:pwierzchnia pęcherzyka skierowana do wątroby jest jej pozbawiona i złączona z ni(tkanką łączną błony włóknistej. 
Błona surowicza pochodzi z otrzewnej wątroby, za znaliśmy się z nią na s. 
301. 
Wiotkie utkanie podsurowicze łączy błonę mięśni wą z błoną surowiczą:dzięki utkaniu podsurowiczemu błona surowicza może się dostsować do stanu wypełnienia narządu. 
Ściana przewodu wątrobowego wspólnego, żółciowego wspólnego i pęcherzykowekłzbudowana jest na ogół podobnie do ściany pęcherzyka żółciowego. 
Składa się one z dwóch warstw. 
Błona śluzowa tworzy warstwę wewnętrzną:jest ona pokryta, tak jak w pęcherzyku żółciowym, wysokim nabłonkiem walcowatym, który spoczywa na blaszce właścPwet. 
Komórki nabłonka zawierają liczne ziarenka i przypuszczalnie wydzielają śl@Poza tym znajdują się tu liczne drobne gruczoły śluzowe przewodów żółcie wy eh(glandulae mucosae btiosde), których nie ma w błonie śluzowej pęcherzyka Ż 8 ciowego z wyjątkiem szyjki. 
W przewodzie żółciowym wspólnym, jeżeli nie zawiera z(BPVpod wpływem skurczu mięśni błona śluzowa układa się w podłużne fałdy, na któ 3 i między którymi licznymi otworkami uchodzą powyższe gruczoły. 
Błona mięśniowa, podobnie do błony mięśniowej pęcherzyka żółciowego, jest bo 28 Ęprzemieszana tkanką łączną, niektórzy autorzy nazywają ją błoną włóknista-mięśn@84(hnica ńbromuseularis S. 
Włókna mięśniowe układają się okrężnie, skośnie i podłuż@4 wytwarzając różnokształtne sieci. 
Zasługuje na uwagę to, że błona mięśniowa pęcheJQka i przewodów żółciowych, z wyjątkiem ujścia przewodu żółciowego wspólnego, 8 Ętworzy całkowitych warstw mięśniowych:między włóknami występują bardzo licPBmiejsca całkowicie pozbawione mięśni. 
Tam jednak gdzie nie ma błony mięśniowej, 866 nież ruchy perystaltycane nie mogą występować i czynnie pobudzać przepływu żółci. 
	ąę ją(egłości'/y do I cm przed ujściem przewodu żółciowego wspólnego do dwunast*włókna mięśniowe okrężne wytwarzają zamknięty pierścień mięśniowy-m. ****eracz przewodu żółciowego wspólnego(m. sphmcter ductus choledo'ą@ory przy samym ujściu na bańce wątrobowa-trzustkowej(ryc, 214)silnie grubieje, ***ząc m. zwieracz bańki wątrobowa-trzustkowej(m. sphincter ampuł'Ęyy, -ąaropmcrecticde'). 
Dzięki temu urządzeniu może być regulowany dopływ żółci do 7 ąjąastnicy. 
Mięsień zwieracz jest zaopatrzony w antagonistyczne włókna nerwowe'7 ąwczulne i przywspółczulne. 
Również przewód trzustkowy u swego ujścia ma podobąępterścień mięśniowy, Iylko nieco krótszy(p. dalej). 
	Żółć. 
żąję(bihs, tel)jest ogólnie znana z powodu swego gorzkiego smaku i zabarwienia żółjjj-unatnego do zielonkawego. 
Jest to płyn ciągnący się, o odczynie słabo zasadowym. 
gjęęki smak pochodzi z kwasów żółciowych, stanowiących ważny składnik żółci, zabarąąenie-z barwników żółciowych(bilirubiny i innych):śluz nadaje żółci ciągnącą się wąsystencję. 
Oprócz kwasów żółciowych i barwników żółciowych do ważnych składni yyw organicznych żółci należą cholesterol ilipidy. 
Ze składników nieorganicznych wprócz jonów sodowych, potasowych i chlorkowych znajdujemy żelazo i znaczną ilość Ćsforanów. 
Żółć, chociaż nie zawiera enzymów trawiennych, bierze udział w trawieniu, pęzez emulgowanie tłuszczów, co ułatwia działanie lipazie oraz przyczynia się do wchłajianiakwasów tłuszczowych:służy ona również do neutralizowania kwaśnej miazgi pokarmowej. 
Barwniki żółci są pochodnymi barwnika krwi, hemoglobiny. 
Hemoglobina rozpadłych w śledzionie i wątrobie krwinek czerwonych, pozbawiona żelaza, przemienia się w barwniki żółci, które ulegają wydaleniu z ustroju i nadają kałowi jego charaktery, styczne zabarwienie. 
Ilość żółci wytwarzanej w wątrobie przypuszczalnie wynosi co najmniej 1, 5 litra na dobę, choć jest bardzo zmienna(niektórzy szacują ją na 3 ee 4, 5 litra)w zależności od różnych czynników:ilość jej wzrasta np. przy lepszym ukrwieniu narządu czy podczas trawienia itp. 
	Odpływ żółci Żółć wydzielana z wątroby odpływa bez przerwy do jelita w dwóch postaciach:po pierwsze, jako żółć, wątrobowa", bardziej rzadka, jaśniejsza, która odpływa z wą@86 drogą przewodu wątrobowego wspólnego oraz żółciowego wspólnego i bezpośred*@o dostaje się do dwunastnicy:po drugie, jako żółć, pęcherzykowa"zagęszczona. 
Ciemniejsza, ciągnąca się, powstała z żółci rzadkiej, która zamiast do przewodu żółcio)@e@e wspólnego zawraca do przewodu pęcherzykowego oraz pęcherzyka, a następnie 99 Pżółciowego wspólnego. 
Wydz i elanie żółci w wątrobie i odpływ żółci do jelita 884 więc jednakowe. 
Z tego wynika, że pęcherzyk żółciowy nie jest narządem zbęd 9 P 8 shociaż może go nie być od urodzenia lub też może być usunięty drogą operacyjną@Oężkieh następstw dla organizmu Ż 9@4@o że drogi żółciowe zewnątrzwątrobowe wraz z pęcherzykiem są ośrodkiem Ą 96 ł 9 procesów chorobowych wątroby, mechanika ruchów tego akładu nie jest całkowi Ś 9 ólaśniona. 
Zwrócono uwagę na to, że pęcherzyk żółciowy, przewód pęcheizykowy, ?
PFeóód żółciowy wspólny tworzą układ połączonych z sobą cew, w których dno p**hef 9 Ś 98 warunkach prawidłowych leży wyżej od ujścia przewodu żółciowego wspólnego:?g 99 h warunkach pęcherzyk żółciowy może się opróżniać, jeżeli ujście do jelita jest 96 aneP Pasie trawienia, kiedy zwieracz przewodu żółciowego wspólnego jest rozluźniony, Y:??óPóobowa odpływa do jelita pod działaniem ciśnienia wydzielmczego wątroby, bez. 
	A sphmcter O@4. 
	ROK. 


	udziału mięśni przewodów:jeżeli ujście przewodu żółciowego wspólnego jest y*czasie między dwoma posiłkami), żółć cofa się do pęcherzyka żółciowegw pąjwem skurczu błony mięśniowej pęcherzyka ciśnienie wzmaga się i pęcheęzyy ggsię częściowo. 
Całkowite jednak opróżnienie pod wpływem tego skurczu nie ąąą(we, ponieważ, nie jest on w stanie doprowadzić do zupełnego zaciśnięcia śwtągy. 
niejsze nawet bodźce opróżniają pęcherzyk nie więcej niż o 5-OT%jego ząyNigdy też na zwłokach nie spotykamy pęcherzyka maksymalnie skurczonegw ąycienkiej cewy:pęcherzyk opróżniony jest płaski, jego ściana dolna przylegą ąąW kamicy żółciowej skurcze błony mięśniowej pęcherzyka i wielkich przewwąąąywych mogą wywoływać silne bóle(kolka). 
Na odpływ żółci z pęcherzyką wjję-ąynież tłocznia brzuszna i silny wdech, gdyż wzmaga się wtenczas ciśnienie ną paw Jeżeli istnieje mechaniczna przeszkoda w przepływie wydzieliny przez przewagę we do jelita, to składniki żółci przedostają się do krwi, barwiJki żółciowe częseąwydalane przez nerki do, moczu, ale zwykle nie dość sprawnie, lak że dostają-tą nek ustroju, którym nadają żółte zabarwienie(żółtaczka, icterus). 
	Naczynia i nerwy dróg żółciowych zewnątrzwątrobowych. 
Tętnice. 
Pęcherzyk żółciowy zaopatruje t. pęcherzykowa(a, cysticat'w większości przypadków odchodzi od gałęzi prawej t. wątrobowej właściwej. 
ce pęcherzyka dzieli się ona na, dwie gałęzie-dla górnej i dolnej ściany pęchepodwiązanie zmusza do usunięcia narządu, gdyż w przeciwnym razie uległby on cy. 
T. pęcherzykowa może niekiedy odchodzić z lewej gałęzi t. wątrobowej w 8 z jej pnia lub z t. żołądkowa-dwunastniczej. 
Również t. wątrobowa dodatkowa, 'dząca z t. krezkowej górnej, może zaopatrywać pęcherzyk żółciowy. 
Inną jeszcze*nę przebiegu ilustruje odpowiednia rycina układu naczyniowego(t. IT. 
Drobne, t. pęcherzykowej mogą wnikać bezpośrednio do miąższu wątroby, gdzie zespz gałązkami t. wątrobowej. 
Przewód pęcherzykowy otrzymuje krew z t. pęcherzykowej:przewód wąwspólny-głównie z t. wątrobowej właściwej, tętnice przewodu żółciowego w pochodzą zaś z t. wątrobowej właściwej, t. żołądkowa-dwunastniczej i t. lrz-dwunastniczej górnej. 
Żyły. 
Z, pęcherzykowa(r. cgstica)tylko w znacznej mniejszości pr(IO%)uchodzi do z, wrotnej:przeważnie, podobnie jak liczne inne drobne żyły p 4 ka, zdąża ona bezpośrednio do wątroby przez wnękę wraz z żyłami z powierzchWpęcherzyka przylegającej do wątroby. 
Żyły te, nie zespalając się z odgałęzieniami mej, kończą się w sieci włosowatej zrazików wątroby'. 
Żyły pęcherzyka stano raczej dodatkowe żyły wrotne i w przypadkach niedrożności z, wrotnej mog 4 krążenie oboczne(tJU). 
Naczynia chłonne pęcherzyka żółciowego uchodzą do węzła położonego po swet szyjki pęcherzyka modus lgmphnicus cgsticns S i do paru węzłów leżąc*ch Ąnaddwunastniczej przewodu żółciowego wspólnego, skąd zdążają dalej do w@wnych. 
Nerwy pochodzą ze splotu wątrobowego i wraz z komórkami zwojowymi PóĘłsieć dokoła szyjki pęcherzyka. 
Większe gałązki biegną wzdłuż przewodu 9 Ęwspólnego. 
Podrażnienie n. błędnego wywołuje u zwierząt skurcz błony ml@@cherzyka żółciowego i rozkurcz m. zwieracza bańki wątrobowa-trzustkowej podrażnienie gałązek współczulnych prowadzi do rozkurczu pęcherzyka i słPP TBCZR. 
	z Petren T. . 
	Stockholm. 
	1933. 
	zjjienność dróg żółciowych zewnątrzwątrobowyeh. 
ąąąkich przMa 48 a(h p@herzyk żółciowy bywa podłużnie przedzielony na dwa yąęki, z klóBh łażP@a 98 edy własny przewód pęcherzykowy, oddzielnie wy****cyżółć do przewodu wątrobowego wspólnego. 
Pęcherzyk żółciowy może się z jwżpośrednio z w**rob 4 małymi przewodami żółciowymi(ductus hepctocgstici S, yą-go powierzchni góoej dążą do wątroby. 
Może się również zachować bezpoj. 
, (ątączenie między pęcherzykiem żółciowym a dwunastnicą(ductus cgsticoemeąjakże prawy i lewy przewód wątrobowy mogą samodzielnie dochodzić do dwujQ-głucns heputoemericP). 
Liczba gałęzi przewodu wątrobowego wspólnego Gę zwiększona do 5:dodatkowe przewody opuszczają zwykle prawy płat wątroby. 
ąjyka żółciowego może w ogóle nie być, a wtedy jeden lub drugi przewód wątrobo ąj ywykle bardzo znacznie rozszerzony. 
Prawy i lewy przewód wątrobowy mogą się w przedłużać:przedłuża się wtedy również przewód pęcherzykowy, a skraca ąą zątciowy wspólny. 
Ze zmiennością połączenia przewodu pęcherzykowego ewodem w 4 Uobow 6@wspólnym zapoznaliśmy się na s. 302. 
	STRESZCZENIE. 
	yzewód wątrobowy wspólny(ductus hepmicus communis)powstaje we eh wątroby i po krótkim przebiegu łączy się z przewodem pęcherzyka(ductus cgsticus), wytwarzając przewód żółciowy wspólny(ductus chohusguchodzi on bańką wątrobowa-trzustkową(manila hepmopancremica)na wce większej dwunastnicy. 
cherzyk żółciowy(tesicd feUed)składa się z szyjki(colhm), trzonu(corpus)(ńndus):szyjka przedłuża się w przewód pęcherzykowy zaopatrzony w fałd alny(phcc spimlis). 
Błona śluzowa pęcherzyka układa się w fałdy(plicce tunicdedek błona mięśniowa jest słaba. 
Czynność pęcherzyka żółciowego polega na magaaniu i zagęszczaniu żółci. 
	TRZUSTKA ćosika(pcncreds:pan s cały, kreas-mięso, cała z, mięsa')jest wtem, który pod względem budowy ma pewne podobieństwo do Bszych gruczołów ślinowych(ślinianka brzuszna). 
Wydzielina jej, Wslkowy(succus pmcremicus')albo, ślina brzuszna", którą ł(za w ilości około I I w ciągu doby, działa na wszystkie zasadni 84@ki pokarmowe, na tłuszcze, węglowodany i białka(p. dalej). 
88 Jrzustka jest gruczołem o wydzielaniu wewnętrznym, którego 98, insulina i glukagon, regulują stężenie cukru we krwi. 
ZwiePPKęgowe, jak również niektóre grupy ryb nie mają trzustki:śP 9 e inne kręgowce mają trzustkę w różnych stopniach rozwoju. 
	ROZWÓJ TRZUSTKI 1999@u rozwoju zarodka ludzkiego prawie jednocześnie z wątrobą i również Ę 998@ego nabłonka dwunastnicy, zawiązuje się trzustka. 
Powstaje ona z trzech Ń?lP 98 ego grzbietowego i dwóch brzusznych(ryc, 211 a, b), prawego i lewego, ******aoika wcześnie. 
Na skutek zwrotów, jakich dokonuje dwunastnica, gra. 
	O O F 7. 


	wy zawiązek brzuszny zbliża się do grzbietowego i następnie zrasta się z nhą ye dj. 
Jednocześnie zawiązki te wydłużają się w dwa przewody, klóre następnie ęyliczne odgałęzienia boczne. 
Później przewód zawiązku grzbietowego zespala swołem zawiązku brzusznego i uchodzi do niego, zachowując swe pierwotne ugjdwunastnicy lub też często je tracąc. 
W ten sposób kształtuje się główny pęęą'trzustko wy(ductus pancredticus), mający wspólne ujście do 4 wunas@icy z pję. . 
gem żółciowym wspólnym na brodawce większej dwunastnicy Odcinek prząąyTrabeculae heparis-V enkicu I us. 
	VesicafeleaPancreasventrale. 
	-Pancreas dorsałe. 
	-Duodeum. 
	Pancreas dorsa/e. 
	-Pancreas dorsale. 
	-Pancreas ventrale. 
	-Ductus pancreaticus'Ryc. 
211. 
Rozwój trzustki w 2 miesiącu życia zarodka:od zarodka długości 6 mm, (a)do zarodka długości 16 mm(d). 
Wzorowane na Areyu i Hatterio. 
grzbietowego, leżący między miejscem swego pierwotnego ujścia do dwunastnicy a pczeniem z przewodem zawiązku brzusznego, tworzy p r z e w o d tr z u s 1 kawy do dkawy(ductus pcncremicus accessorius). 
W wyniku powyższych stosunków rozwo?
wych główna masa trzustki, mianowicie górna część głowy, cały trzon oraz ogon, Jgutworzona z zawiązku grzbietowego. 
Z zawiązku brzusznego powstaje tylko dolna czjgłowy. 
Z obu przewodów trzustkowych wyrastają przewody drugorzędne. 
Rozgałęziaj 4(one dalej i na swych końcach różnicują się jako odcinki wydzielnicze typu pęcherz?
wego, podobnie jak ślinianki surowicze. 
Z mniejszych przewodów wyprowadzaJ 4'(wyrastają w 3 miesiącu lite pasma nabłonkowe, przekształcające się w tzw. wyspy 4 stkowe, które funkcjonują jako gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym. 
WytwarzaRhormon zwany in s u liną. 
Pod jego wpływem komórki wątroby płodu zaczynają@4 zynować glikogen. 
Zawiązki trzustki leżą początkowo wewnątrzotrzewnowo, przedni w krezce 9 sznej, tylny w krezce grzbietowej. 
Po zrośnięciu się obu zawiązków w jeden narz 49 zka grzbietowa zrasta się z otrzewną ścienną tylnej ściany jamy brzusznej, prz?9 otrzewna zachowuje się tylko na wolnej powierzchni trzustki(ryc, l 4 l). 
	STOSUNKI OGÓLNE Położenie. 
Trzustka jest położona poprzecznie w górnej części I brzusznej, do przodu od kręgosłupa i ku tyłowi od żołądka, mie 4 Y Ś dzianą, graniczącą z jej lewym końcem, a pętlą dwunastnicy, którB 4. 
	ją, -tością obejmuje prawy koniec trzustki. 
Zazwyczaj trzustka leży'ąysokości I i U kręgu lędźwiowego, czasem może jednak sięgać do ąęgu piersiowego, jak również opuszczać się do poziomu Ul kręgu jęętowego. 
Położenie niskie jest częstsze u kobiet niż u mężczyzn. 
jaj więcej'/j trzustki leży po stronie prawej od płaszczyzny pośrodjaej, '/ą-po stronie lewej, gjerunek przebiegu trzustki, choć na ogół poprzeczny, nie jest jedyyprostolinijny. 
Jej prawa połowa jest pozioma, lewa natomiast kie*się nieco skośnie ku górze. 
Kręgosłup i wielkie naczynia, które jężują się z powierzchnią tylną trzustki, wypuklają część środkową ąjęządu do przodu, oba zaś końce zagłębiają się nieco ku tyłowi. 
ąmelkość i masa. 
Pod względem wymiarów trzustka wykazuje dużą zmienność, podając jak większość Ozew. 
Jej długość mieści się w granicach 12-20 cm, średnia wyso-jg wynosi 4-5 cm, grubość 3-3 cm. 
W dzieciństwie i we wczesnej młodości trzustka ęąsta bardzo szybko, w wieku około W lat osiąga swe największe wymiary:po 50 roku clą zaczyna się zmniejszać. 
Średnia masa trzustki wynosi 70-100 g, jednak w graniach normalnych zdarzają się nieraz trzustki znacznie mniejsze(do 25 g), jak również'znacznie większe(do 150 ej ggrwa i miąższ trzustki. 
Barwa trzustki u osoby żywej jest szaroróżowa, na zwłokach arobiaława:budowa jest wyraźnie zrazikowa, co nadaje trzustce wygląd nieco guzkowgty. 
Trzustka nie ma własnej torebki łącznotkankowej, również wewnątrz gruczołu ąziki łączą się z sobą tylko bardzo nieznaczną ilością tkanki łącznej. 
Natomiast między azikami i na powierzchni trzustki, pod otrzewną, może się skupiać tkanka tłuszczowa, jęki czemu powierzchnia się wygładza. 
Silniejsze występowanie tkanki tłuszczowej ewnątrz trzustki nadaje jej zabarwienie bardziej żółtawe. . 
Miąższ trzustki jest stosunowospoisty(choć nie jest twardy), w przeciwieństwie np. do bardzo miękkiego miąższu asicy o podobnym wyglądzie. 
Ciężar gatunkowy trzustki wynosi 1, 040-1, 050, tj. mniej ięcej tyle co ciężar gatunkowy gruczołów ślinowych. 
	BUDOWA ZEWNĘTRZ 3 NA TRZUSTKI Bsztah trzustki(ryc, 212)jest nieregularny, bywa porównywany do aszyka albo do młotka. 
Jest to narząd wydłużony w kierunku poprze@ym, nieco zakrzywiony w formie litery S i spłaszczony od przodu Wowi. 
Odróżniamy w nim trzy części. 
Część środkowa tworzy łzon(coąns), koniec prawy głowę(capin), koniec lewy-ogon 8@@). 
Trzon bez wyraźnej granicy przechodzi w'ogon, między głową Wonem zaś znajduje się niewielki odcinek zwężony, który nosi nay-zyjki lub cieśni. 
Po wyjęciu z jamy brzusznej przed utrwa 98 trzustka traci swój właściwy kształt i staje się bardziej wyciąg 1 P+Językowata wysmukła. 
Szerszy koniec narządu odpowiada głoe, węższy-ogonowi HWW a trzustki(cdput pmcredtis)jest objęta pętlą dwunastnicy 1996 się szczególnie ściśle z jej częścią zstępującą:jest ona haczyka***óógięta. 
Wcięcie dolnego brzegu skierowane ku dołowi-w c i ę 93 czustki(mcisura pcncremis), w którym przebiegają lęlmcał 9 łBezkowa górna, często oddziela część dolną lewą głowy, tworząc Wyrostek haczykowaty(processus uncindtus). 
Wyrostek 309. 


	ten u dołu przylega do części dolnej dwunas@lc*, ku górze wctsją. 
do tyłu od części górnej głowy i na swej powierzchni przedniej ąją jnienkowate wyżłobienie dla lę'nicy i żyły krezkowej garnel, gytrzustki jest spłaszczona w kierunku od przodu ku tyłowi, toteż jmarny na niej powierzchnię przednią i tylną. 
Szyj ka albo ci eśń(collum s. isWmus p@ncre@is')stanowi zwężony odetąw-stki(długości około 2 cm)łączący głowę z trzonem Jej brzeg górny leży w prząąjągbrzegu górnego głowy, brzeg jest wyraźnie zaznaczony wcięciem trzustki. 
Trzon(corpus)ma kształt uójściennego graniastosłupa, ę rym odróżniamy największą powierzchnię lylną(fcies pa. 
	Quctus hepaticus cornrnunisQuctus cpsticusA, pancreatcoduodenalis sup. 
	Papilla duodeni minor----, . 
	Tuer-om enta I e. 
	Przewód głowy trzustki. 
	Oaz ot pa ncreatis. 
	Papilla duodeni major. 
	Plica longitudinalis duodeni. 
	Ductus choledochus. 
	y'Ęportae. 
	*uc*u s pa ncrea*cus access*riu**. 
	Camus pancreatis. 
A, et v, lienalisłI 11\y. 
	Ca uda pancreotDuctus pancreatcus. 
F lexura duodenojeiuet v, rnesenterica sup. 
processus uncinatus pancreaticoduoderalis im. . lamus ant. 
	Ryć. 
	212. Dwunastnica i trzustka:widok od przodu. 
	Ściana przednia dwunas@lĘ ciowo usunięta. 
	Wypreparowane przewody wątroby i trzustki. 
	X-Duber ome 8. 
	nor), najmniejszą powierzchnię dolną(jccies interior)i 9 powierzchnię przednią(fcies mterior), skierowaną 49 Płdu i ku górze. 
Brzeg górny(morgo superior), ostry, oddzielę wierzchnie przednią od tylnej:brzeg przedni(morgo 486 biegnie między powierzchnią przednią a dolną, przyczepia się 99 krezka okrężnicy poprzecznej:brzeg dolny(marga infer@łmiędzy powierzchnią tylną a dolną. 
W swej części pocżątkoBel wej)powierzchnia przednia trzonu wznosi się guzowata ku g 469. 
	RIO. 
	ąXłu, tworząc Tzw. guz sieciowy(tuber omentale):guz siecioęystajenad krzywizną mniejszą żołądka i przylega do tylnej po****zchnisieci mniejszej. 
W dalszej części trzon jest wygięty nieco ku ąęjoW(gęon(eduda)stanowi lewy koniec trzustki:jest on najczęściej spła**ezony, czasami guzkowata zgrubiały:kieruje się na lewo i ku górze, jpieraJ 4 c się o śledzionę, gęuzda dla tętnicy śledzionowej. 
Nieco poniżej górnego, gąegu trzustki na jej powierzchni tylnej począwszy od guza sieciowe. 
	A, hepatica communisTruncus celiacusA, et y, lienalis*a uda pa ncreatłsĆorpus pancreats V, mesenterica im. 
	A, et v, rnesenterica sup. 
F lexura duodenojejunalis lncisura pancreatis. 
	Ductus choledochusFars desce ode ns. . eĄ. 
. . eĄDuctuspa ncreaticusCaput pancreatis Aorta et v, caya im. 
	Ryć. 
	213. Dwunastnica i trzustka. 
	Widok od tyłu. 
	89***nica śledzionowa(gałąź pnia trzewnego)żłobi rowek dla swego'. 
	P(zebiegu. 
Na lewo od guza sieciowego tętnica śledzionowa wstępuje 89 górze już nie pokryta trzustką i biegnie bezpośrednio do tyłu od yVzewnej, w tylnej ścianie torby sieciowej. 
W tym odcinku swego przeWtegutętnica przylega do ściany tylnej żołądka(możliwość nadżarcia*e wrzodzie żoł 4 JkaJ 96 uzdadla żyły śledzionowej. 
Równolegle do powyższego:PBka, ale bardziej ku dołowi, analogiczną bruzdę żłobi żyła śledzia***a Bruzda ta ciągnie się wzdłuż całej powierzchni tylnej sięgając aż**ogona trzusVuH 9 P@a@). 
Główne odmiany trzustki są następujące:1)wyrostek haczykowaty mo?
9@eddzielić od głowy tworząc samodzielny płat trzustki(pancreds accessorium), Ś 8 Padkich przypadkach głowa trzustki może pierścieniem objąć dokoła dwunastnicę, . 
	311. 


	wytwarzając tzw. trzustkę pierścieniowatą(pdncreas dni@(drę):3)dodatkowa g. . 
trzustkowa wychodzi czasem ze ściany żołądka czy górnej części dwunastnicy lusąą, g czczego, a nawet z uchyłku jelita krętego. 
	STOSUNEK DO OTRZEWNEJ I UMOCOWANO TRZUSTR(Trzustka należy do narządów jamy brzusznej stosunkowo najsilniej umocowajęą. 
Większe jej przesunięcia spotyka się tylko wówczas, gdy narządy sąsiadujące z trzusiy. 
jak dwunastnica, odźwiernik itp. , zmieniają swe położenie. 
Zlepienie się trzustki z tylną ścianą brzucha. 
W okresie embrionalnym, jak opisąąągpoprzednio(ryc, l 39), trzustka leży wewnątrzotrzewnowo objęta blaszkami lrejj'. 
grzbietowej. 
W dalszym ciągu rozwoju odcinek krezki grzbietowej żołądka, w ktąęęąukłada się trzustka, zmienia swe położenie, zbliża się do Wnet ściany brzucha i wreszetąprzylega do niej. 
Blaszka tylna krezki zlepia się i zrasta w tej okolicy(ryc, l 4 o gag z otrzewną ścienną, w wyniku czego trzustka traci pierwotne wewnątrzotrzewnową(umiejscowienie i wtórnie uzyskuje położenie zewnątrzotrzewnowe. 
Warstwa łącznotkąą. 
kawa(blaszka Treitza), utworzona przez zlepienie się obu blaszek otrzewnej, spaja pa. 
wierzchnie tylną trzustki z tworami tylnej ściany brzucha, do których przylega, i umoeą. 
wuje jej położenie. 
Połączenie to jest silniejsze w obrębie głowy, słabsze natomiast w obrębie trzonu po stronie lewej od kręgosłupa. 
Powyższe stosunki umożliwiają operą. 
cyjne odklejenie trzustki od jej podłoża. 
Połączenie z dwunastnicą. 
Głowa trzustki, jak zaznaczono wyżej, jest objęta pędy dwunastnicy:dwunastnica wpukla się w tkankę trzustki i głowa szczególnie silnie łączy. 
się z częścią zstępującą, do której w połowie jej wysokości uchodzi przewód żółciowy, wspólny wraz z przewodem trzustkowym. 
Oddzielenia obu narządów nie daje się na ogó:dokonać bez uszkodzenia trzustki. 
Z częścią górną dwunastnicy trzustka nie jest zlepia-. 
	pomimo to wzajemny stosunek obu narządów jest bardzo ścisły. 
	Stosunek do otrzewnej. 
	Po ukończeniu rozwoju, jak wyżej wspomniano, trzustka leży. 
	zaotrzewnowo, pokryta otrzewną tylko na swej powierzchni przedniej i dolnej. 
Jedynie część głowy trzustki, z którą zlepia się odcinek początkowy okrężnicy poprzecznej(pers. 
ńzd), jest pozbawiona otrzewnej. 
Wzdłuż przedniego brzegu trzustki od ogona do odźwiernika biegnie nasada krezki okrężnicy poprzecznej(ryć, l 27). 
Ogon trzustki(wraz z końcowymi odcinkami naczyń śledzionowych i nerwów)wnika między obie blaszki*więzadła przeponowa-śledzionowego, wskutek czego osiąga większą ruchomość(ryclśl). 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE Większa część trzustki leży w okolicy nadbrzusza(nadpępcza), mniejsza część w po 4 żebrzu lewym. 
	Głowa wraz z szyjką znajduje się na prawo od linii pośrodkowej, trz(8, i ogon-po stronie lewej. 
	Stosunek trzustki do szkieletu W stosunku do szkieletu głowa trzustki leży po prawej stronie trzonów I i@18:88 lędźwiowego:trzon trzustki krzyżuje się z kręgosłupem na poziomie I kręgu lędżwioBBgo, ogon zaś kończy się na wysokości XI(lub XII)żebra lewego. 
Trzustka krzyżuje 99 więc z kręgosłupem wstępując nieco ku górze po stronie lewej. 
	312. 
	Stosunek trzustki do narządów sąsiednich. 
jwpografia głowy. 
pęęewód żółciowy wspólny często jest całkowicie objęty miąższem głowy trzustki. 
pawi erze hni a przednia głowy u góry i po stronie prawej połączona jest warstwą jyjjki łącznej z pozbawionym krezki początkowym odcinkiem okrężnicy poprzecznej:jąiżej jest powleczona otrzewną i przykryta pętlami jelita cienkiego. 
po w i er z c hn i a tyln a przylega do żyły głównej dolnej i do naczyń nerkowych prawych pwpografia szyjki. 
Powierzchnia przednia szyjki jest powleczona otrzewną ą pęylega do odźwiernika:powierzchnia tylna przylega do żyły wrotnej przed jej wejąeiemmiędzy blaszki więzadła wątrobowa-dwunastniczego. 
popografia trzonu. 
Powierz chni a prz edni a trzonu, całkowicie pokryta otrzeęąątylnej ściany torby sieciowej, przylega do ściany tylnej żołądka:oba narządy są pyzedzielone tylko szczelinowatą przestrzenią torby sieciowej. 
Procesy chorobowe żołądgąjak również dwunastnicy(wrzód)i części początkowej okrężnicy poprzecznej(pers jea)mogą przenosić się na trzustkę:również łatwo mogą powstawać zrosty między trzułtkąa żołądkiem, przy czym torba sieciowa zanika. 
Pawi er z eh n i a d o In a, tak samo jak przednia, jest powleczona otrzewną:przylega ona do zgięcia dwunastnicza-czczego i do pętli jelita czczego. 
Powierzchnia tylna nie jest pokryta otrzewną. 
Jest ona połączona tkanką łączną z narządami położonymi na tylnej ścianie brzucha:są to licząc od strony prawej ku lewej:1)aorta i początek tętnicy krezkowej górnej, 2)część lędźwiowa przepony i naczynia nerkowe lewe, 3)dolny koniec nadnercza lewego i lewa nerka:choroby nerki mogą:się przenosić na trzustkę i odwrotnie. 
Po górnym brzegu biegną naczynia śledzionowe, o czym wspominaliśmy poprzednio. 
Przedni brzeg trzustki, odgraniczający jej powierzchnię przednią od dolnej, @uży za linię przyczepo krezki okrężnicy poprzecznej. 
Nad brz egiem górnym leży pień trzewny, który oddaje tętnicę wątrobową wspólną w stronę prawą, a tętnicę śle Błonową w stronę lewą. 
Początkowe odcinki obu tych tętnic są zwykle przykryte trzusjP 4 Spod prawego końca brzegu dolnego we wcięciu trzustki występują naczynia, łrezkowe górne. 
8 Topografia ogona. 
Ogon trzustki wnika między obie blaszki więzadła przeponowa ł 9 e 4 zJonowego(ryc, 140:swą wąską powierzchnią dolną spoczywa on na zgięciu lewym**żJcy, swą powierzchnią tylną opiera się o dolną część śledziony poniżej wnęki. 
Postęp do trzustki. 
Ponieważ trzustka jest położona za tylną ścianą torby sieciowej, 9984 p 4 o niej od przodu-czy to drogą zabiegu chirurgicznego, czy też przy preparowa-ł 9-prowadzi przez jamę torby sieciowej. 
Przy pociąganiu żołądka ku dołowi lub przy Ę 48 sześć powierzchni przedniej trzonu:trzon trzustki jest więc dostępny po rozszcześłusieci mniejszej. 
Najbardziej jednak odsłaniamy trzustkę przecinając więzadło żoŚ 96 o-okrężnicze poniżej krzywizny większej żołądka i unosząc żołądek ku górze:jest P 9 as widoczna cała powierzchnia przednia trzustki od wklęsłości pętli dwunastnicy 998 W 8 l śledziony. 
Trzecia droga prowadzi od dołu przez krezkę okrężnicy poprzeczP 9 lei przecięciu i odchyleniu żołądka i okrężnicy poprzecznej ku górze. 
Droga ta 9 ie 84 niewskazana ze względu na to, że zespolenia między gałązkami tętnicy okrę 9 eeiśrodkowej(z t. krezkowej górnej)i tętnicy okrężniczej lewej(z t. krezkowej dolłł+99 Fe zaopatrują okrężnicę poprzeczną, nie zapewniają wystarczającego dopływu 399 PBzecięciu naczyń położonych w krezce okrężnicy poprzecznej i nie mogą żapoPPówicyokrężnicy poprzecznej. 
Dostęp do trzustki od strony tylnej przez Winą?99969 cha bez otwierania jamy otrzewnej napotyka duże trudności już choćby ze. 
	313. 


	względu na grubość ściany i na wielkie naczynia i nerwy położone do przodu ją słupa. 
	Możliwy jest dostęp do głowy trzustki od Glu w łąki apo@b, że oddzielą ą. . 
	Trzustka ma dwa przewody, które odprowadzają sok trzustką części zstępującej dwunastnicy. 
Są to:przewód trzust)-ji przewód trzustkowy dodatkowy. 
Przewód trzustkowy(ductus pmcremicus')rozpoczyna się w X bie ogona przez połączenie się mniejszych przewodzików:biegłą dalej w stronę prawą w licznych zygzakowatych skrętach we tkanki łącznej międzyzrazikowej, mniej więcej równolegle do osi narządu, przy czym leży nieco bliżej powierzchni tylnej niż pniej:daje się też wypreparować najlepiej od tyłu. 
Na poziomie sprzewód trzustkowy kieruje się ku dołowi, od tyłu i na prawo:w w bie głowy zbliża się do przewodu żółciowego wspólnego i przebija Śnę dwunastnicy. 
Jego ujście w stosunku do ujścia przewodu żółciowspólnego jest zmienne. 
Bardzo często(5 O'%)oba przewody uchodzą obok siebie na dnie małej bańki trob owo-trzustkowe j(manila hepmopdncreaticc')wydrążonej wewnątrz jdawki większej dwunastnicy, która małym, mniej więcej dwumilimetrowym otwór czy się ze światłem dwunastnicy(ryc, 214 c). 
Pasemka mięśniowe-m. zwie bańki wątrobowa-trzustkowe j(n. sphmcter ampullce hepctopmcredtcobejmując okrężnie bańkę mogą zamykać ujście do dwunastnicy. 
Czasami oba pdy uchodzą oddzielnie, czy to na brodawce(ryc, 214 b), czy też nie wytwarzając je 214 c). 
W rzadkich przypadkach otwierają się oddzielnie na dwóch obok siebie nych brodawkach:rzadko również przewód trzustkowy łączy się pod kątem pz przewodem żółciowym wspólnym'w pewnej odległości od jego ujścia(ryc. 
214@Vtym przewód trzustkowy uchodzi stale poniżej ujścia przewodu żółciowego wspWzdłuż swego przebiegu przewód trzustkowy przyjmuje liczne drobniejsze, rozgatce się przewodziki:większe z nich biegną pionowo, jedne z góry na dół, inne od górze. 
Na szczególną uwagę zasługuje znacznie większy od innych gałęzi prz@głowy trzustki, który z dolnej części głowy prowadzi stromo ku górze do p@trzustkowego lub trzustkowego dodatkowego w pobliżu ich połączenia. 
PrzewBwystępuje bardzo często(ryc. 
ZIZ). 
Przewód trzustkowy łatwo daje się odszukać, gdyż swym śnieżnobiabio zWniem odróżnia się od ciemniejszej barwy trzustki. 
Grubość przewodu wzras@99 pocz 4 Uu(około 3 mm)do końca(około 4 run):w przejściu przez ścianę dW 4 bardzo się zwęża. 
Ściana przewodu trzustkowego(tak samo jak przewodu dodatkowego)je 44 wysłana jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, w którym znajdują sl:88 Kubkowe wydzielające śluz i który z zewnątrz jest otoczony cienką łącznotKa@9@szs właściwą błony śluzowej. 
Podobnie jak przewód żółciowy wspólqy, rów 4 e 4 iwód trzustkowy ma u swego końca silniejsze pasmo okrężnych włókien w'@8 łgładkich, tworzące m. zwieracz przewodu trzustkowego. 
Czynność tego zwieracBB I. 
	ć s. 
	Wtrsungi, ?dmerticulum Vcteri. 
	PRZEWODY TRZUSTKI. 
	pWZgggjw jg':gypgg**. . 
XggŚXYyYŚY PYś 9999 iWYP 98 zcza@ie zapobiegą ją jy aucie na przeĆ@4 Ścianę brzucha ujście przewodu trzustkowego do dwunastnicy ą Imii łącz 4 cej pępek ze szczyłen dołu pachowego prawego:ujście to, jak również'w przewodu żółciowego wspólnego, znajduje się na tej linii w odległości 5-7 ern od gą(Des jardins), . 
	*c*seholedochusTa duodeni-7179/Amon/la Aepaćopaneleato a Duodcnum. 
	99 Odenum---. 
	'V ibć z. 
	**uc*uspencreetcus i-**ancreas. 
	łN\. 
	Pan creas. 
	Duodenum-. 
	*-*u*us c ho ledochus. 
	-*uc*u*pancreaticus. 
	Quodenum---. 
	t. 
	-*u*us choledochus. 
	-p*ncreas. 
	***uc*us eholedochus. 
	*c**pancreaticus. 
	Fancregs. 
	łewód trzustkowy dodatkowy(ductus pmcreuicus cccessorius'), 981 około 5 cm, biegnie w głowie trzustki:zbiera on drobne przeWwyprowadzatące z przedniet i garnel części głowy trzustki. 
9 W Zachowuje się on bardzo zmiennie. 
Najczęściej ma dwa ul J 99@o do głównego przewodu, drugie do dwunastnicy na brodawyjcj'YW'?
. ĘY'YŃPĘł?
Wg?
**ĘXXĆ?ł 7 óXXXó?
YgWWŚ o. 
Y?
W 89 Krzyżuje od przodu przewód żółciowy wspólny:funkcjonuje?ś@adzie tak gałąź boczna głównego przewodu:jednak krążenie P. 
	315. 


	*********cj. 
	012. 
	tt*. 
	As Q's 88. 
	*jł:jj. 
	j j**ń('z**iz żyójs ZjĄ'. 
	****ś ił'Bys. 
	. -A. 
Z ró. 
	có', '(r?
	*, eaó 2 jó'**. 
	yąjaku odwrotnym. 
	Znaczenie przewodu dodatkowego jest szczej. 
Grubość przewodu jj-owego przeważnie nie przekracza'/, grubości przewodu głową Jego część prawa(przydwunastnicza)jest stosunkowo silniej jyjęta u dziecka niż u dorosłego, zmniejsza się więc z wiekiem, co jąterdza wyFażoW wyżej pogląd, że w zwykłych warunkach przeąąwłatkowy stanowi tylko duży dopływ przewodu głównego. 
jyjeaność przewodów trzustki W większości przypadków przewód trzustkowy doQ%u swego dalszego końca łączy się z przewodem trzustkowym, podczas gdy drugi ją-uchodzi samodzielnie do dwunastnicy(ryć, 215 c). 
W rzadkich przypadkach przeąjąątkowymoże nawet stać się przewodem głównym(ryc, 215 b). 
Często przewód gjwy jest niecałkowicie rozwinięty i w tych przypadkach stanowi on tylko albo przewodu głównego(33%i)tracąc ujście do dwunastnicy(ryc, 215 c), albo też, rzadjtezależnieod przewodu głównego zachowuje tylko ujście do dwunastnicy i część*ds*czą*e z**j ąiektórych rzadkich przypadkach główny przewód trzustkowy jest podwójny aż wąemka przydwunas(niczego. 
W kilku przypadkach opisano trzecią brodawkę dwutugy. 
	BUDOWA MIKROSKOPOWA TRZUSTKI. 
	trzustka składa się z dwóch gruczołów anatomicznie ściśle z sobą związanych w jeden ąd nieparzysty. 
Znaczną większość miąższu trzustki stanowi utkanie gruczołowe(o ielaniu zewnętrznym)wydzielające do dwunastnicy enzymy trawienne. 
Znacznie ejsza część-to gruczoł dokrewny złożony z tzw. wysp trzustkowych(Lanansa)wytwarzających hormony:insulinę i glukagon(ryć. 
Złój. 
mczoł trzustkowy o wydzielaniu zewnętrznym budową przypomina surowiczą ślięprzyuszną, jest jednak pozbawiony charakterystycznych cewek ślinowych. 
Na 4 przewodów wyprowadzających trzustki składa się przewód trzustkowy oraz prze trzustkowy dodatkowy. 
Od obu tych przewodów odchodzą liczne przewody mniej przechodzące dalej w długie, rozgałęzione wstawki zakończone pęcherzykami wyśe@iczymi(ryc. 
Zł?
Parę takich pęcherzyków często zrasta się z sobą w jeden pęche@ożony, a jednocześnie końcowy odcinek wstawki swymi płaskimi komórkami wniZ'4 b takiego pęcherzyka. 
Te ostatnie noszą wtedy nazwę komórek śródpęFóko wy c h(ryc. 
ZIB). 
Komórki wydzielnicze pęcherzyka mają najczęściej kształt 96 aW. 
Ich kuliste jądro leży u podstawy komórki wśród zasadochłonnej cytoplaz 48@erająeejkwas rybonukleinowy. 
Jest ono otoczone licznymi nitkowatymi miło 99684, ponadjądrowo zaś leży wewnętrzny aparat siateczkowy Golgiego i liczne 969 Wdziejmy, zawierające jeszcze nieczynne enzymy trzustki. 
W okresie gdy koŻ 9**ala swą wydzielinę, ilość tych ziarenek ulega wyraźnemu zmniejszeniu, po śł 98 e ponownie odbudowywane. 
Wydzielina komórek przechodzi bądź bezpośredB?
śóaJła pęcherzyka i stąd do przewodów wyprowadzających, bądź wpierw do 198@alików międzykomórkowych. 
Całość pęcherzyka jest otoczona cienką łącz Płową błoną podstawnąBĘ?
wychodzące z pęcherzyków wysłane są w odcinkach początkowych nab(onJŚ 98 a w odcinkach dalszych(większe gałązki)nabłonkiem sześciennym. 
Przełę 969@zrazikowe i przewody główne mają nabłonek walcowaty, szczególnie wysoŚ 9'?9 h przewodach, w których występują również komórki kubkowe wydzielające Ńś 968 ody te otacza tkanka łączna zbita, przechodząca na zewnątrz w Ikanłę Wżo 49-9)1, Morphol. 
Jahrbuch 184869. 
	917. 


	Pęcherzyki trz u stkow. 
	N aczyniekrwionośne. 
	QIQ. 
QiQWyspa trzustkowa. 
	W ys pa Ryc. 
	216. Obraz mikroskopowy trzustki w słabym powiększeniu. 
	Komórki mięśniowe gładkie występują głównie przy ujściu przewodu głównego do dnastmcy, gdzie tworzą silniejszą warstwę okrężną. 
Tkanka łączna luźna wytwarza prgrody międzyzrazikowe i w niewielkiej ilości wnika między pęcherzyki. 
Prócz powyższego układu przewodów wyprowadzających w trzustce niektórych ssał ków, jak również u człowieka, znaleziono cienkie rozgałęzione przewody łączące się z większymi przewodami i wyspami trzustkowymi. 
Gruczoł dokrewny trzustki jest złożony z licznych(około 200)060)wysp trzustkowych rozproszonych wśród gruczołów o wydzielaniu zewnętrznym. 
Średnica wyspy wynosi 0, 1-0. 2 mm. 
Twór taki jest zbudowany z pasm i gniazd nabłonkowych o komórkach wielościennych, zróżnicowanych w dwóch kierunkach. 
Większość(około BO%)stanowią komórki 8:zawierają one w swej cytoplazmie ziarenka rozpuszczalne w alkoholu:są to ziarenka wydzieliny dokrewnej zwanej insuliną. 
Mniejszość składników nabłonkowych(około ZO'%)to komórki A, wytwarzające drugi hormon wysp-gluka go n. 
Komórki A występują również w nielicznych drobnych skupieniach między pęcherzykami trzustki, w drobnych pasemkach wyrastających z dużych przewodów gruczołowych oraz pojedynczo wśród nabłonka tych ostatnich. 
Naczynia krwionośne trzustki luźną, siecią włosowatą oplatają pęcherzyki wydzielniczetrzustki, a w wyspach wśród ich pasm nabłonkowych tworzą sieci szerokich naczyń zatokowych. 
Włókna nerwowe trzustki rozgałęziają się. 
	J 69217. 
	Model zrazika gruczole wego trzustki:wg MaziarskieśP. 
	*e, *, p*herzyk*. 
*zo**rzus*k***. 
cąyjkarni śródpęcherzykowyrni. 
	Wstawka. 
	Komórki śród pęcherzykowe/Komórki-wydziela icze 86 pęchełś(64. 
	88 Yb 3 ś 8*****. 
	ęzłłuż naczyń a ich zakończenia leżą w błonie mięśniowej naczyń krwionośnych i na komórkach gruczołowych. 
	Wśród Ganki międzyzrazikowej występują drobne zwoje współczulne oraz zakończenia nerwowe blaszkowate. 
	CZYNNOŚĆ TRZUSTKI Trzustka jako gruczoł o wydzielaniu zewnętrznym wydziela do dwunastnicy szereg ważnych enzymów trawiennych. 
Główne z nich to:1)trypsyna, trawiąca białka, 2)amylaza, rozszczepiająca cukry złożone, oraz 3)lipaza, rozkładająca tłuszcze na kwasy tłuszczowe i glicerol. 
Komórki pęcherzyków wydzielają te enzymy w postaci nieczynnej, jako proenzymy, które aktywowane są dopiero w dwunastnicy. 
Wyspy trzustkowe, jak już wspominaliśmy, wytwarzają w swych komórkach B hormon insulinę, którą oddają do krwi. 
Czynność insuliny polega na regulowaniu stężenia cukru we krwi. 
Pod jej wpływem cukier ten(glukoza)jest wycofywany z krwi i od@adanyw komórkach wątroby w postaci polisacharydu-glikogenu, jednocześnie glikogen odłożony w mięsniach jest szybciej zużywany(spalany). 
Brak insuliny w ustroju-czy to wskutek usunięcia lub zniszczenia trzustki wraz z jej wyspami, czy też po Piszczeniu komórek wydzielających insulinę-powoduje jedną z ciężkich postaci cuWz@y. 
W jej przebiegu glukoza, w niedostatecznym stopniu zużywana w tkankach PęVoiu, gromadzi się w nadmiernej ilości we krwi i przez nerki przechodzi do moczu chorego, pyza. 
Wm, jak wspomniano, wyosobniono z komórek A drugi hormon, zwany gig-łFko ne m, o działaniu odmiennym. 
Pod jego wpływem glukoza jest uwalniana z gliko 889 odłożonego w wątrobie, przechodzi do krwi, gdzie jej stężenie wzrasta. 
	NACZYNIA I NERWY TRZUSTKI ŻPBce, 1)t. trzustkowa-dwunastnicza górna, przednia i tylna, gałęzie t. 
Ś+98 owo-dwunastniczej(z t. wątrobowej wspólnej)oraz 2)gałęzie, przednia i tyl 39 ył(rzustkowo-dwunastniczej dolnej(z pnia t. krezkowej górnej lub od, łĘŚśl z jej gałęzi jelitowych)obejmują głowę trzustki i zespalając się z sobą odpowied**88 ęziami wytwarzają silny, licznie rozgałęziony łuk tętniczy przedni i iyló?
ł 99 Ę zaopatruje głowę trzustki:3)gałęzie trzustkowe(3-5)z t. śledziono P 9 l*aopatrują trzon i o 2 P 8. 
	RIO. 


	żyty:Dżż, trzustkowa-dwunastnicze towarzyszą odpowiednio tętntą. 
Niektóre z nich biegną ku dołowi i w stronę lewą do przodu od głowy i uchodzą ąąkrezkowej górnej, inne krzyżują się z powierzchnią tylną głowy i uchodzą również ąąkrezkowej górnej lub bezpośrednio do z, wrotnej:2)kilka drobnych żż, trzustkąęę%wpada do z, śledzionowej(p. 
Układ naczyniowy, t. IT. 
Naczynia chłonne. 
Naczynia chłonne trzustki kierują się do wszystkich węzłów p-gżonych w pobliżu narządu. 
Są to węzły trzustkowa-śledzionowe(nodi ąąphnicipcncreaticoliend(es), położone na górnym brzegu trzonu i ogona trzustki jy ęzły trzustkowe górne(nodi lgmphdtici pcncreuici superiores), położone ną ęąjnyrn brzegu głowy trzustki, oraz węzły trzustkowe dolne Oodi(gmwdtiei pQ*eremici inferiores), położone w otoczeniu wcięcia trzustki, które przyjmują naczynią ąwstepujące z dolnego brzegu narządu. 
Poza tym poszczególne naczynia chłonne trzuęjjjbiegną wzdłuż t. żołądkowej lewej do węzłów żołądkowych lewych w oko(wpustu. 
Dalszy odpływ chłonki kieruje się do węzłów trzewnych i stąd przez pnie jelhjwe do przewodu piersiowego. 
Zdarza się również, że poszczególne naczynia chłonne pęjcwadzą bezpośrednio do węzłów trzewnych, omijając właściwe węzły regionalne trza:ją:Wówczas dla tych naczyń węzły trzewne byłyby nie drugą, lecz pierwszą, stacją". 
Ną*czynią chłonne trzustki są w związku ze wszystkimi węzłami górnej części brzucha i d(ą*tegoze wszystkich narządów jamy brzusznej trzustka ma najbardziej rozgałęziony są. 
pływ chłonki. 
Serwy. 
Trzustkę zaopatrują włókna bezrdzenne współczulne pochodzące ze s piął'tu trz ewne go i włókna przywspółczulne n. błędnego:te ostatnie kierują się do trzuąstki ze ściany żołądka przez ścianę odźwiernika i dwunastnicy. 
Oba rodzaje włókien działają antagonistycznie. 
N. błędny pobudza wydzielanie, rozszerzając naczynia krwio-ęnośne i przewody wyprowadzające, włókna współczulne działają hamująco. 
Nerwy c z u c i o we prowadzą do 8 segmentu piersiowego rdzenia. 
	STRESZCZENIE T r z u s 1 k a(pmcrecs)położona jest zaotrzewnowo na tylnej ścianie brzucha przeważnie na wysokości I i U kręgu lędźwiowego. 
Układa się poprzecznie do przodu od kręgosłupa, aorty i żyły głównej dolnej. 
W trzustce odróżniamy głowę(cdpur), trzon(corpus)i ogon(cuda). 
Głowę od strony prawej objęta jest pętlą dwunastnicy, ogon sięga aż do śledziony. 
Prze-wó d trzos tkowy(ductus pmcreuicus)uchodzi na brodawce większej dwunas@Ęcy, przewód trzustkowy dodatkowy(ductus pancreuicus aceessorius), słane:wiący gałąź przewodu głównego, uchodzi nieco wyżej na brodawce mniejszej dwunasJ@8 cy, jeżeli jego połączenie z dwunastnicą jest zachowane. 
Trzustka jako gruczoł o wydOBlaniu zewnętrznym wytwarza s o k 1 r z u s 1 k o wy, zawierający ważne dla ustroju e@?
:my trawienne. 
Gruczoł dokrewny trzustki złożony jest z licznych(około 2000009)@8 wysp trzustkowych, rozproszonych wśród gruczołu o wydzielaniu zewnęlrzA@Wyspyte nie łączą się z przewodami wyprowadzającymi trzustki:wytwarzają one W sulinę i glukagon. 
	Ca na/ir IDCISWUS Slft. 
	TABLICA I. 
	sep*um n*s*. 
	Cmals incishus dext. 
	Rtg 1. 
	Siekacze górne(szczęki)IT-letniego mężczyzny. 
	Rzut przednio-tylny. 
	Semumintereweolere Pert odo ntium. 
	Wg 2. 
	Siekacze dolne(żuchwy)U-letniego mężczyzny. 
	Rzut przednio-tylny. 


	Ściana przed n ta zatoki szczękowej Dno zatoki szczękowej. 
	Periodontum. 
	Se)tum interabe o I ale Foramen me małe. 
	e**I I I I. 
	TABLICA li. 
	Ścianą tylna za*o*iszczękową For amen ma ndibuląą. 
	Canals ma ndibuląg. 
	Rtg 3. 
	Rzut boczny lewej połowy szczęk l 7-letniego mężczyzny. 
	Widoczne:kieł, zęby przedtrzonowe i dwa pierwsze trzonowe(brak trzeciego trzonowca). 
	Pm*Pmą 8)24. 
	Żuchwa B-letniego dziecka. 
	Widoczny proces wykłuwania się zębów. 
	Zęby mle 96 ne oznaczone małymi literami, zęby stałe-wielkimi. 
	F(Fs(Ff. 
	64 je cj S****ij*:jj Wó. 
	ggcj. 
	gj 7 Ę-egZĘWij!
	P Ę XI ą ig Ęv@@-Ę Ę ĘcĘ. 
	884 Q 48. 
	*****ś 3 ćy Xż PQ@. 
***śtQ ess(. 
	śJJ-s b 4. 
	d 2-4 h 3 P rsc 4. 
	śSO-sł. 
	//ess(. 
	h 124 cj'cji 9'Set ębi-:-E'7 j y 8 E:łziśł jet Zł. . śś 5:-. 
Ę 24***53(Zł K. cjcję li'X są:cjb 4'sż O . 
O. 
	ę:(4 of. 


	ebro. 
	kręg 1066:. 
	ilbusigemloruritrum WWW. 
	t 16018 olane falą 8208 i. 
	Zo. 
	silnie wypełniony środkiem cieniującym. 
	Rzut tylna-przedni. 
	I kręg lędźwiowy. 
	z/exurauodeni WTWwóusduodeniBers descendensduodeni Py/orus. 
	pylone u@ł. 
	TABLICA TV. 
	Bartka*w i****. 
	Comur venkiculi. 
	*a lncisuro ongulmr. 
	Py/ores. 
	Bu/óus. 
	Fars desce ndersduodcniIII kręg lędżw łowy Fag horizontalis duo den i. 
	i jelito cienkie wypełnione środkiem cieniującym. 
	Widoczna rzeźba bło. 
	TABLICA V. 
	Bańka paw*a. 
	tg 9. 
	Żołądek wypełniony środkiem cieniującym. 
	Widoczne trzy fale perystaltyczne. 
	Rzut tylna-przedni. 
	Zarys tylnej*żołądka. 
	Bulbuv*Pyle zur. 
	aneem pykriwm. 
	ny śluzowej jelita cienkiego. 
	Rzu(glwę. 
	Bańka*z*Camus*ui*u*I kręg iędżw łowy XIII żebro(odmiana)Flcxurea u*acnoieyunals Jeju rum. 
	Bers ascendens duodeni. 
	Bańka powigtrza. 
	WZ 10. 
	Żołądek w rzucie skośnym prawym. 
	Żywe ruchy perystaltyczne. 


	P W ścjśPt, cji 4 V:84 z 34. 
	3 Q 3. 
	2444 ż. 
	set Pst esś. 
	III kręg. 
	Flexura coli deX(. 
	Galon ascendens. 
	7 e cum. 
	Arrendix yerm ił o rmis. 
	TABLICA VII. 
	Haustra coli. 
	Blexur co*s*n. 
	7 o 7 ondesce ndensI ncisurae semilunar es. 
	Co/on u*ns*ers u m. 
	Pasm owatewmełn jen ta równoległy do taśm Goleń sigmoideum. 
	WZ 14 Jelito grube wypełnione środkiem cieniującym. 
Między wypukleniaBtołężnicy widoczne pasmowate wypełnienia równoległe do trzech taśm, e 9 słOe położenie zgięcia prawego okrężnicy. 
Rzut przednio-tylny. 


	łs(lec(es. 
	Q 4 F 4. 
	88 i 484?
/r(SQ QS s. 
	4 że(24 d 2 giigłęsęy 4@Q r(. 
	Qś Pi. 
	1 TT. 
	UKŁAD ODDECHOWY. 
	*cr ws*pddychanie, jeden z zasadniczych przejawów życia, jest bezpośredwmwynikiem przemian i spalań tkankowych dających organizmowi energię we wszelkiej postaci. 
Polega ono na tym, że organizm pobiera den ze środowiska, w którym żyje, oddaje zaś bezwodnik kwasu węglowego(dwutlenek węgla). 
Organizmy jednokomórkowe oddychają całym ciałem-jest to najpierwotniejsza postać oddychania:wielokomórkowe niższe zaś całą powierzchnią ciała-oddychanie skórne lub też w wielu grupach zwierząt powierzchnią jelita-o ddy c h anie j e lit owe. 
Na wyższych szczeblach rozwoju wykształcają się specjalne narządy oddechowe, aczkolwiek oddychanie skórne i jelitowe odgrywa nadal pewną rolę w wymianie gazowej między organizmem a jego środowiskiem. 
U owadów i innych stawonogów komórki ustroju czerpią tlen bezpośrednio z powietrza, które rozchodzi się po całym organizmie przez obficie rozgałęziające się cewki, tzw. 1 eh a w ki. 
U innych zwierząt tylko w niektórych częściach ciała wytwarzają się narządy, w których tlen zostaje związany przez krew i dopiero przez nią doprowadzany do wszystkich części organizmu. 
Zależnie od środowiska, w którym żyją zwierzęta, rozmaita bywa budowa narządów oddechowych. 
Kręgowce żyjące w wodzie i zdobywające z niej tlen mają narządy oddechowe w postaci skrzeli, tj. licznych delikatnych blaszek skórnych czy też lnie unaczynionych blaszek błony śluzowej, między którymi przepłyBawoda. 
Z wody naczynia skrzelowe czerpią tlen, a oddają bezwodnik Wasu węglowego. 
U kręgowców żyjących w środowisku powietrznym narządami oddechowymi są płuc a. 
W najprostszej postaci stanowią 9@e dwa worki, prawy i lewy, o delikatnej i cienkiej ścianie błoniastej, 8 floret rozgałęziają się liczne naczynia krwionośne. 
W workach tych PBwietrze atmosferyczne odgrywa tę sarną rolę, jaka w stosunku do śłęzeli przypada wodzie. 
W miarę rozwoju rodowego worki te osiągają P 8 az większy stopień zróżnicowania, fałdują się i uwypuklają, dzięki 9 emu powierzchnia oddechowa płuc ogromnie się powiększa. 
-arodek ludzki w pierwszych okresach rozwoju oddycha całą ś 84 powierzchnią zewnętrzną:później po zagnieżdżeniu się w błonie ŚWowej macicy, zorganizowaniu łożyska i utworzeniu narządów krą**niawymiana gazowa odbywa się w łożysku(oddychanie to ży 8+o w e), między krwią zarodka przepływającą przez kosmki kosmów. 
	321. 


	ki a krwią matki przepływającą przez przestrzenie międzyjjj-łożyska(t. 
	T. 
U zarodka ludzkiego, podobnie jak u niższyeą g. eów, zawiązują się również łuki skrz ci owe Rozwój tych ąąynie prowadzi jednak, tak jak u ryb i zarodków płazów, dw jynią skrzeli jako narządów oddychania, lecz tak jak u wyższywę. 
gowców-gadów, ptaków i ssaków, łuki te dają początek tzw ąydom skrzelopochodnym(p. dalej), a zadanie oddychania przypąąącom. 
Po urodzeniu podczas wdechu płuca pobieęaJ 4 z powietrza podczas wydechu wydalają bezwodnik kwasu węglowego, lej Qwymiany gazowej stanowi tzw. oddychanie zewnętrzne różnieniu od oddychania wewnętrznego, które odtąąw tkankach organizmu. 
Krwinki czerwone naczyń włosowatych ma dużego doprowadzają tlen do tkanek:komórki tkanek pa tlen i wydalają do krwi bezwodnik kwasu węglowego, powstająeczas utleniania. 
Krew nasycona tlenem, tętnicza, ma zasnie jasnoczerwone, krew zaś uboga w tlen, żyło a-zabarwieni*cze*e. 
, *U człowieka, tak jak u wszystkich zwierząt wyższych, płuc w głębi organizmu, daleko od powierzchni ciała, a powietrze docdo płuc i zostaje z nich wydalane przez szereg narządów, które wią drogi oddechowe. 
Drogi oddechowe rozpoczynają się par nozdrzami przednimi, są nadal parzyste w obrębie jamy nosowej, przegroda nosa dzieli na połowę prawą i lewą, a przez nozdrza prowadzą do górnej, nosowej części gardła. 
W ścianie bocznej nosowej gardła droga oddechowa ma z prawej i lewej strony ot ujście gardłowe trąbki słuchowej, prawe i lewe, które umożliwi wietrzu dostęp do ucha środkowego i wentylację jamy bęben W środkowej, ustnej części gardła, która cieśnią gardzieli łącz z jamą ustną, krzyżuje się droga oddechowa i pokarmowa(ryc. 
I ostatnia kieruje się ku tyłowi, pierwsza zaś przechodzi do pw obręb krtani. 
Jama nosowa i gardło stanowią drogi o 44 ewe górne. 
Powietrze oddechowe może się jednak kierować r 4 przez jamę ustną, wstępny odcinek przewodu pokarmowego, go też możemy zaliczyć ją do górnych dróg oddechowych. 
Pocz 4 od wejścia do krtani rozpoczynają się drogi oddechowe 4 Oprócz krtani należą do nich tchawica, biegnąca w jej prze 894 prawe i lewe oskrzele, na które tchawica się dzieli, oraz dalsze 9 zienia oskrzeli położone wewnątrz płuca, prowadzące 4 o ie 89 wierzchni oddechowej. 
Znaczenie dróg oddechowych nie ogranicza się jednak do p@wadzania powietrza. 
Powietrze wdechowe, nim dostanie slg 99 podlega kontroli. 
Kontrola ta rozpoczyna się już w jamie 094 gdzie większe cząsteczki obce są wychwytywane, powietrze je 49 ne i zwilżone oraz gdzie narząd powonienia ostrzega prze 4 oP 9 mieszkami. 
Oczyszczanie, zwilżanie i ogrzewanie powietrza 99 się w dalszym ciągu w drogach oddechowych dolnych. 
Nin pPĘdostanie się do delikatnych pęcherzyków płucnych, w któĘBh 99322. 
	tąna gazowa, zostaje odpowiednio przygotowane. 
	Drogi odde. 
jąogą również wpływać na powietrze wydechowe. 
Krtań jest ąą w którym wytwarza się głos, natomiast podniebienie i jama ą ęą narządami rezonansowymi. 
Jama nosowa stanowi głównie Q-płuc, przygotowując powietrze wdechowe, krtań zaś wykorzyjwietrzewydechowe do wytwarzania głosu. 
Z punktu widzenia jąeiowego również i jamę ustną, jak zaznaczono wyżej, należy ę ąo dróg oddechowych, ponieważ wykorzystuje ona powietrze ąwowe do wytwarzania głosek, a pomocnicza może służyć podczas yj. 
Za takim powiązaniem czynnościowym przemawiają również agę morfologiczne, jama nosowa bowiem tworzy górne piętro jmego jelita głowowego, odgraniczone podniebieniem od piętra ąą od właściwej jamy ustnej. 
Nie podlega podziałowi tylna część wnego jelita głowowego, gardło, które stanowi wspólną drogę ową i oddechową. 
Tylko jednak oddychanie przez nos jest figieznądrogą oddechową, oddychanie przez usta nie jest prawidło wma ustna nie jest przystosowana do właściwego przygotowania etrza oddechowego:podczas oddychania przez usta odczuwamy nieraz niemiłe wysychanie błony śluzowej jamy ustnej. 
z powyższego wynika, w skład narządów oddechowych ana respirdtoriP)wchodzą:1)jama nosowa i 2)gardło, które lnie z jamą ustną tworzą drogi oddechowe górne, 3)krtań wraz tchawicą i oskrzelami oraz właściwe narządy wymiary gazowej ca, które zaliczamy do dróg oddechowych dolnych. 
Przy opisie ądów oddechowych należy również uwzględnić worki surowicze mujące płuca, czyli 6)opłucną, która ułatwia ruchy płuc w klatce siowej. 
Zespół narządów oddechowych tworzy układ odlewy(systemu respirmorium)albo przewód oddechowy. 
Z narząWchprzy omawianiu przewodu pokarmowego poznaliśmy jamę 4 i gardło. 
agi oddechowe zawierają powietrze, muszą więc być stale otwarzwiązkuz tym ich ściany są wyposażone w składniki szkieletowe, e lub chrzęstne. 
W jamie nosowej i w gardle szkielet ten jest Jasznej części kostny, w pozostałych odcinkach jest on zbudowany@znie z chrząstki. 
W drogach oddechowych górnych(jamie nosokatdle)prąd powietrza ulega parokrotnemu załamaniu, ponieważ kowale nozdrza przednie skierowane są na ogół ku dołowi i po 8 ewpierw uderza o powierzchnię wewnętrzną grzbietu nosa zeWBego:stąd prąd powietrza odbija się w kierunku małżowin noŃi w gardle załamuje się powtórnie mniej więcej pod kątem proP 944 żającku dołowi w kierunku wejścia do krtani. 
NOS ZEWNĘTRZNY I JAMA NOSOWA 6:988 łępną przewodu oddechowego stanowi j a m a n o s o w a(c 44 Z nauki o kościach znamy budowę kostnej jamy nosowej 323. 


	i zatok przynosowych. 
Błona śluzowa, która wyścielą cały ten oKęyukład jam, choć zasadniczo nie zmienia ich ogólnego kształtu ąą, -gje jednak szereg odrębności, z którymi należy się zapoznać. 
Ngórny odcinek błony śluzowej jamy nosowej jest, siedzibą ąąpowonienia:stąd całą tę okolicę błony śluzowej nazywamy o)-ąj. 
we c how ą(regio o(fcctoric). 
Pozostała, znacznie większa częgę gśluzowej jamy nosowej ma charakter błony śluzowej dróg ogąąwych. 
Nazywamy ją też okolicą oddechową(regio resmrgponieważ służy głównie do ogrzewania, oczyszczania i zwilżantąwietrzą wdechowego. 
Jama nosowa jest przedzielona pionową pygro dą nosa(septum nosi)na połowę prawą i lewą:w każdej z odróżniamy ścianę górną, czyli sklepienie jamy nosowej, dolną dno, ścianę boczną i przyśrodkową. 
Ściana tylna jest niekomp(leżą w niej nozdrza tylne(chamce):ściana przednia, silnie puklona, tworzy no s z e w nę trzny(ndsus eatemus). 
Nos zewngi jamę nosową(wraz z zatokami przynosowymi), zwaną również nwewnętrznym, obejmujemy ogólną nazwą nosa. 
Dla uproszczeniąwe tę będziemy często stosować tylko dla nosa zewnętrznego, w o nieniu od właściwej jamy nosowej i jej zatok. 
	Stosunki ogólne. 
Nos zewnętrzny(ncsus eaternus), położony pośrodku twarzy między obu policzkponiżej czoła i powyżej wargi górnej, ma kształt nieregularnej, tró(ściennej pirat Podstawa piramidy jest skierowana ku dołowi, długa oś piramidy biegnie skoś dołu do góry i od przodu ku tyłowi. 
Na nosie odróżniamy trzy powierzchnie(dwie i jedną tylną), trzy brzegi(dwa boczne i jeden przedni)oraz podstawę. 
Powierzchnie. 
Obie powierzchnie boczne, trójkątne i pochylone ku poD@są prawie równe i nieruchome w części górnej, gdzie spoczywają na szkielecie ko 4 silnie zaś ruchome oraz zazwyczaj nieco wypuklone w części dolnej, gdzie nosz 4 skrzydeł nosa(alce nasi):są one zwykle oddzielone od części górnej 96 skrzydłową(sulcus Jms'). 
P o wi er z c hn i a ty In a piramidy nosowej w rzeczywistości nie występuje, rePtują ją dwie długie i głębokie rynienki, które przedłużają się w obręb jamy nosPBśdna rynienka od drugiej jest oddzielona przegrodą nosa, jej częścią kos@49 a chrzęstną u dołu. 
Brzegi. 
Brzegi boczne tworzą z powierzchnią twarzy podłużny 69688 w dalszej części jako bruzda nosowo-skrzydłowa(sulcus nasodldrisć. 
49 się z bruzdą skrzydłową, a dalej ku dołowi przedłuża się w bruzdę nosowo-88989 Brzeg przedni, utworzony przez połączenie się obu powierzchni bocA 9 stosunkowo szeroki i nosi nazwę gr z b i e 1 u n o s a(dorsum nasi). 
Koniec ZWYł 4 cz 4 cy się z czołem rozpoczyna się tzw. nas a dą nos a(ruder nasi), oddzieWPWod gładzizny(glabella)słabiej lub silniej zaznaczonym wgłębieniem PŚP 96 grzbietu w przejściu w podstawę nosi nazwę końca lub wierzchołka 8949 ndsi). 
Grzbiet nosa jest bardzo zmienny pod względem długości, szeroko 4 cswego przebiegu. 
Szczególnie przebieg wykazuje wielkie różnice:możemy 199198 zasadnicze typy:grzbiet nosa może być prosty wklęsły lub wypukły(p. da 8 l ĘĘ Podstawa, kształtu trójkątnego, jest ułożona poziomo, jeżeli nos jest prP@'Y łYYI. 
	324. 
	*os z*w*z**. 
	y w w obu pozosJabch Wpach nosa. 
Może być skierowana albo ku dołowi i nieco do ją gdy nos jest Bklęsb, albo ku dołowi i nieco do tyłu przy nosie wypukłym. 
PodĘąąosa jest bocznic ograniczona przez skrzydła nosa. 
Część pośrodkową podstąwy'ązęść błoniasta(albo skórna)przegrody nosa(pers membranaced sęp"jj Wspólnie ze skrzydłami nosa ogranicza ona nozdrza przednie(adres), '. . jjają kształt zbliżony do elipsy, wykazują jednak dużą zmienność(p. dalej rye. 
11. 
	Budowa nosa zewnętrznego. 
pjg względem budowy nos składa się:1)ze szkieletu, 2)z warstwy j-ęjiowej, 3)z warstwy skórnej zewnętrznej i 4)z warstwy skórnej ęnęlYZDĘjgzkieletnosa W budowie szkieletu nosa biorą udział kości, chrząstjłącząca je łącznotkankowa błona włóknista. 
go ś c i. 
Szkielet kostny nosa tworzą kości nosowe oraz(obustronnie)ostek czołowy szczęki i brzeg przyśrodkowy trzonu szczęki, który wcięciem nosowym i kolcem nosowym przednim wraz z dolnym egiem kości nosowych ogranicza otwór gruszkowaty. 
Z powyższymi ęściami kostnymi nosa zapoznaliśmy się w nauce o kościach. 
Chrząstki. 
Głównie trzy większe chrząstki kształtują szkielet sa:są to:chrząstka przegrody nosa, chrząstka boczna nosa i chrząaskrzydłowa większa. 
Poza tym kilka drobnych chrząstek uzupełlaszkielet chrzęstny. 
Wszystkie chrząstki nosa są zbudowane z chrząiszklistej:są one parzyste z wyjątkiem chrząstki przegrody nosa. 
ząstki są przedłużeniem szkieletu kostnego nosa i pozostałością szkl pierwotnej(ryc. 
219-2211. 
Whrząstka przegrody nosa(cdrtildgo septi nasi)ma kształt nieregularnej, oęobocznej płytki położonej pośrodkowo, która tworzy część przednio-dolną prze)Bosa i wypełnia trójkątną przestrzeń zawartą między blaszką pionową kości sito 4 lemieszem. 
Brzeg tylna-górny łączy się z blaszką pionową kości sitowej, 92 łBlnio-do lny-z rynienką lemiesza(t. 1)i z przednią częścią grzebienia noso 9 ukości szczękowych. 
Brz eg prz e dni o-górny przylega u góry do szwu mię 98 wego, łączącego obie kości nosowe:odpowiada on grzbietowi nosa i ku dołowi**8 g między obie chrząstki boczne nosa, z którymi się zrasta. 
Brzeg przedni oł 9 Ytworzy z przodu górną granicę części błoniastej przegrody nosa, ku tyłowi schoPPniżej i przyczepia się do kolca nosowego przedniego. 
Kąty przedni i górny są J 8***ostek tylny(processus posteriorj, który kieruje się ku tyłowi i ku górze 9 łasz 8 ę pionową kości sitowej a lemiesz. 
Czasami może on sięgać aż do kości PI przegroda nosa rzadko tylko jest ustawiona ściśle pionowo:przeważnie wygię 8 przy czym częściej w stronę prawą niż lewą(p 4 aleJjłś@łkaboczna nosa(cartilapo nasi luerdlis)jest cienką, Joikąlną pb 88 P 9 PBorzy zrąb części środkowej ściany bocznej nosa. 
Brzeg górny tęczy się?
9 Wszczęki. 
Brzeg dolny sięga częściowo aż do chrząstki skrzMłowei***Pęzeg przyśrodkowy na grzbiecie nosa częściowo zlewa się z chrząstką****eK klinowy(processus sphe@oi@@@sJ. 


	(3 hrz ąstk a skrzy dław a wiek s z a(car(flago@@6 s m@jor)jest szeząąąką i bardzo zmienna. 
Otacza ona nozdrze od stron bocznej, przjrodkowej ąjąyau i składa się z dwóch odnóg, przechodzących teina w 4 rug 4 na końcu nosa ąhaczykowato. 
Szersza odnoga b o czn a(cre(8 e 6@e)wBwarza skrzydła ąąąry przylega częściowo do chrząstki bocznej. 
Węższa odnoga przyśroąyąąmediale)obustronnie przylega częściowo do chrz 4 s 38 brzeg(o 4 y nosa:czą:-gę odnogi pośrodkowo łączą się z sobą luźną 3 Kaok 434 czo 4. 
Jworz 4 one chrzęęgj-przegrody błoniastej(czyli skórnej)nosa(sephm membrmaceum-ą. 
nasi). 
Szczelinę między obydwiema odnogami przyśrodko**i wyraźnie ęęwprzy wymacywaniu wierzchołka nosa. 
Czasami w miejscu Wm skóra się wpujjąrzając rowek na podstawie nosa, który może sięgać aż na koniec nosa. 
Dzieją+ęQ kowato zagiętym chrząstkom nozdrza przednie są otwarte. 
	Os nasale. 
	Lamina perpend je ula lis ossis ethmoidalisQartilagosepti nasi. 
	Cartilagoałaris major(eros mediale)Cazmyo yorneronasa lis. 
	?chrząstki trzeszczkowate nosa(cdrtilagines sesdmoidede r@sQ?cartilago Jacobsoni. 
	Sinszńefjó*o*MO. 
	-Proc żele OIX. 
	Ryc. 
	219. Przegroda nosa po usunięciu błony śluzowej. 
Widok od strony I Przy usilnym oddychaniu poruszają się skrzydła nosa. 
W szybkich, 13693 wdechowych nozdrza przednie mogą się chwilowo zamykać. 
W rzadkich prjeżeli chrząstki nosa niedostatecznie usztywniają ścianę nosa, czy też w poraż 4 skrzydła nosa mogą być tak wiotkie, że utrudniają każdy silniejszy wdech Chrząstki skrzydłowe mniej s ze(cartilannes alares, mmores)s 4 W regularne płytki, które oddzieliły się od odnogi bocznej chrząstki skrzy 8 o 64 Występuję obustronnie w zmiennej *iczbie(1-3)w części, tylnej skrzydła 008 Chrząstki nosowe dodatkowe(cartilannes nasales cccessoriee')4 ołr 4 gławe i niestałe płytki, pojedyncze lub podwójne:leżą po obu slro@chrząstką boczną a chrząstką skrzydłową większą. 
Chrząstka lemieszowa-nosowa(cartilapo romeronasalis%jest@żotę blaszką, która tuż nad kolcem nosowym przednim przylega z obu sUP 8 łnio 4 o chrząstki przegrody nosa. 
Chrząstka ta stanowi osłonę narządu le@wego(p 4 aleD@łonawłóknista. 
Wszystkie przestrzenie nie zajęte wyżej wyszPPB chrząstkami są wypełnione łącznotkankową błoną włóknistą, zwykle 988989. 
	y wą z sobą poszczególne chrząstki, te zaś z kostnym podłożem nosa. 
Błona ta goj y ąkostnej i ochrzęstnej, kloce pokrywają kości oraz chrząstki. 
Odcinając wyżej jęąrat chrzęstny i włóknisty od jego podłoża kostnego, wzdłuż brzegów otworu Q, '-wątego możemy odchylić nos miękki ku dołowi lub na bok i uzyskać szeroki dog ęe(u dokonania zabiegów chirurgicznych na podstawie czaszki. 
	, ągO. 
	Chrząstki nosa k od strony prawej. 
	441 Chrząstki nosa. 
	Widok od dołu. 
	Cartilago nasalisaccess*aCartilago alaris minor Cartilago alaris major(eros mediale). 
	*a*es\\\\. 
	Os nosale Processus fronalisma dillae-Qartilago nasi łat. 
BCartilago septi nasi-Cartlago alarismetol teras lat. 
)T cła subcutanea. 
	-Gros me 9888(cartilagłOB. 
	aJaris*rus*ą**ma*s. 
	-Cartilago septi nasi. 
	. Sutura intermaxillaris. 
	PA mięśniowa, która pokrywa szkielet nosa, była opisana w nauce o mięsniach Z 8614 O 3 em mięśnia podłużnego nosa, który pociąga skórę okolicy gładzizny ku BP-Krzydeł powodują m. nosowy(m. nasdlis:pers trmstersc et pers Jcris)oraz 9@acz przegrody(m. depressor septi), jak również m. dźwigacz wargi góroej 948 Bosa(m. legator labii nperioris alaepe nasil PA skórna zewnętrzna. 
Na kostnym i chrzęstnym grzbiecie nosa skóra jest cienYPPFzesuwalna oraz nie zawiera tłuszczu w tkance podskórnej. 
Na skrzydłach S 888 u nosa staje się znacznie grubsza oraz ściśle złączona z podłożem. 
Zawiera ćś 9 U polowe i liczne, duże gruczoły łojowe, występujące w towarzystwie miećŻóoWch:w tkance podskórnej tej okolicy występują niezbyt liczne komórki*we, 9996 rna wewnętrzna jest przedłużeniem skóry zewnętrznej, która przez ńozĄ 9984 ewnika do jamy nosowej. 
Wyścielą ona prz e d sionek nos a(testibulumŃ 999 Y wg z łatwością wymacać palcem. 
Ku górze przedsionek jest odgraniczony 196 ei jamy nosowej, zwłaszcza na ścianie bocznej, wyraźnym fałdem, wypukło. 
	RON. 


	nym brzegiem górnym odnogi bocznej chrząstki słcz 88 o 8 ei 99@8 szei, tzw. pęąyg. 
no s a(hmen nasi). 
Ku przodowi przedsionek rozciąga się w obręb wierzehojiją'rzając zachyłek wierzchołka nosa(recessus cpicis@@sP)Na progu nąęjra przechodzi stopniowo w błonę śluzową jamy nosowej. 
Skóra przedsionka jest gąjgwana podobnie jak skóra zewnętrzna. 
Jest ona wysłana wielowarstwowym nąK%ąępłaskim i zawiera gruczoły potowe oraz liczne gruczoły łojowe:ma też grotą yąwł o sy no z dr z y(mbrissce), które jak siatka ochronna za@zyinuJ 4 ciała obce poęąą wdechowego. 
	Naczynia i nerwy nosa zewnętrznego. 
Yętnice nosa pochodzą z t. ocznej(gałęzi t. szyjnej wewnęlrzne))oraz z t. twąrząę(od t. szyjnej zewnętrznej):poza tym drobne gałązki dochodzą z t. podoczodołowej wąszczękowej). 
T. oczna oddaje:1)t. 'grzbietową nosa, t. twarzowa-2)t. kąęągunaczyniającą powierzchnię boczną nosa oraz(za pośrednictwem t. wargowej ęgęjj 3)drobne gałązki do części skórnej przegrody nosa. 
T. kątowa biegnie wzdłuż bgbocznego nosa i zespala się z t. grzbietową nosa. 
Żyły. 
Krew żylna nosa odpływa do z, ocznej górnej uchodzącej do zatoki jamistej opny twardej mózgowia i do z, twarzowej. 
Do pierwszej uchodzi 1)z, nosowo-czoła wa, gałąź początkowa z, ocznej górnej, do drugiej 2)z, kątowa, gałąź początkoz, twarzowej, która uchodzi do z, szyjnej wewnętrznej. 
Ż, kątowa zespala się z z, nosa wo-czołową. 
Naczynia chłonne nosa tworzą bogatą sieć powierzchowną, czyli skórną, która ląc się z sieciami skórnymi twarzy. 
W linii pośrodkowej sieć skórna nosa zespala się równie z siecią strony przeciwległej, a poza tym przez nozdrza przednie z naczyniami przed sionka nosa i za ich pośrednictwem z naczyniami błony śluzowej jamy nosowej. 
Naczynia odprowadzające z sieci chłonnej nosa są bardzo liczne:1)górne rozpoczynają się npoziomie nasady nosa i uchodzą do węzłów przyuszniczych powierzchownych górnych. 
a z nich do szyjnych głębokich:2)środkowe rozpoczynają się poniżej poprzednich, alerównieżw części górnej nosa, i uchodzą do dolnej grupy węzłów przyuszniczych i dowęzłówpodżuchwowych:3)naczynia dolne, najliczniejsze, biegną przeważnie wzdłuż naczyń krwionośnych twarzy i również uchodzą do węzłów podżuchwowych. 
Dalszą sie(clą wszystkich naczyń chłonnych nosa są węzły szyjne głębokie. 
Nerwy nosa są to nerwy ruchowe i czuciowe. 
Włókna ruchowe przeznaczone dla mig-, śni pochodzą z n. twarzowego. 
Włókna czuciowe, które rozgałęziają się w skórze nosa. 
jak również w przegrodzie skórnej nosa, pochodzą z pierwszej gałęzi n. trójdzielnego(z 4 pośrednictwem n. nosowo-rzęskowego i jego gałęzi, n. sitowego przedniego)oraz z 49 glej gałęzi n. trójdzielnego(za pośrednictwem n. podoczodołowego). 
	Uwagi antropologiczne W rozwoju rodowym człowieka nos jest zdobyczą nową. 
Jeszcze u ssaków z sT 49 yrozwiniętym uzębieniem i słabo rozwiniętym mózgiem nie ma nosa. 
Pierwsze oz 4 nosa zewnętrznego występują u małp człekokształtnych. 
Człowiek przedhistoryczny mPĘprzypuszczalnie nos słabo wydatny, szeroki i tępy, zbliżony do nosa, jaki ma wiele**tych dziś grup ludzkich(Australijczycy, Buszmeni):u innych grup nos jest duży i ba@?
wydatny. 
Przyczyn powstania nosa zewnętrznego należy się dopatrywać w silnym 96 woju mózgu i osłabieniu uzębienia, wskutek czego część twarzowa czaszki nie leż)Z'przodu od części mózgowej, lecz poniżej niej. 
Nozdrza przednie, pierwotnie skieroóPó. 
do przodu, tak jak jeszcze u zarodka ludzkiego, ostatecznie otwierają się bardziej W 996 łowi i prąd powietrza zdobywa korzystną drogę do okolicy węchowej jamy nosow 4 Wzależności od przebiegu linii profilu odróżniamy nosy wklęsłe, proste i wM 96 ĘOc 222)Ale w każdej z tych grup kształt bywa bardzo różny. 
Nos silnie wydaw 096, duży)ma zwykle ostro zarysowany grzbiet i strome powierzchnie boczne:nosy@łP 8. 
	S 9 R. 
	gye, z 22. 
Różne typy nosa u Europejczyków:a-nos prosty, grecki(Afrodyta z Knidosky-nos wypukły, orli albo rzymski(Wespazjan):c-nos haczykowaty(Dante):d-nos wklęsły, zadarty(Sokrates, Kościuszko)kyc. 
223. 
Różne typy podstawy nosa i nozdrzy przednich a-typ europoidalny, b-typ mongoloidalny, c-typ negroidalny. 
Wzorowane na Topinardzie. 
	często w ogóle nie mają wyraźnych powierzchni bocznych i zamiast ostrego grzbietu występują tu słabo zaokrąglone powierzchnie. 
Koniec nosa może być skierowany ku górze, do przodu lub ku dołowi:nos wypukły, który ma koniec skierowany ku dołowi, wytwarza tzw. kształt haczykowaty:jeżeli w górnej części jest załamany, a koniec skierowany do przodu-to powstaje nos orli(tzw. rzymski). 
Dla ogólnego Gztałtu nosa duże znaczenie ma jego nasada. 
Może ona być Bęboko wcięta, a wtedy nos silnie się zaznacza, lub też pro@czoła i profil nosa bez ostrej granicy przechodzą jeden 8 drugi, jak np. w tzw. nosie greckim lub też w wielu niABh, płaskich i wklęsłych nosach(Murzyni. 
Mongołowie). 
P 9 e, wydatne nosy osiągają swój typowy kształt dopiero 8@eku młodzieńczym:jako dzieci osoby te mają nosy tępe, Ae słabo zaznaczonym grzbietem i nasa 44 P 9 zdrzyprzednich(ryć. 
223). 
W nosach dużych i wydatnych PBdrzaprzedniesąnaogółwęższeiustawionerównolegle*c 99 siebie:nosy tępe mają nozdrza okrągławe lub owalne, Pó czym ich długie osie zbiegają się do przodu. 
Jeżeli nosy 8+Padzo niskie(Murzyni. 
Australijczycy), nozdrza są ustaP 998 eprawie zupełnie poprzecznie. 
W klasyfikacji ras kształt nosa ma duże znaczenie. 
Ż 8@aB nosa wyrażamy stosunkiem szerokości nosa do jego wysokości. 
Wysokość nosa?
'Wowi odległość nasady(daje się tu wymacać szew nosowo-czołowy)od najgłębiej po 19 ś 9@egopunktu podstawy nosa(w przejściu przegrody nosa w wargę górnąk szerokość 8958-odległość między najbardziej bocznic położonymi punktami skrzydeł. 
Szerokość**żoną w odsetkach wysokości nazywamy wskaźnikiem nosowym. 
MówiŃy 9 osobach lub grupach czy rasach ludzkich:wąskonosych lub nadwąsko. 
	QDO. 


	O O rY. 
	Ryc. 
	224. Osoba krańcowo wąskonosa(Ty-Ryc. 
225. 
Osoba krańcowo szerokrolczyk):wg fot. 
Wacknera. 
'(Pigmej):wg fot. 
Czekanowskie no sych(leptorrhmae et hgperleptorrhmde), jeżeli wskaźnik nie dochodzi do 79. 
nawet 55, 0(ryc, 224):pośrednionosych(mesorrhmce)ze wskaźnikiem 79 szerokonosych(chdmderrhmae)ze wskaźnikiem 85, 0-100 i nadszerok(s y c h(hgperchcmderrhmce)ze wskaźnikiem powyżej 100. 
Do grupy wąskonosych na ogół Zuropejczycy. 
Hindusi, ludy Kaukazu, Eskimosi. 
Zmowie:do pośre 4@ewiele szczepów środkowoazjatyckich i północnoazjatyckich:do szerokonosych prnie Mongołowie, Malajczycy, niektóre szczepy murzyńskie:krańcowo szerokie noAĄ 2251, w których szerokość jest większa od wysokości, mają Murzyni, Buszmeni. 
W lijczycy, Tasmańczycy. 
	Streszczenie Na nosie zewnętrznym(ndsus eaternus)odróżniamy grzbiet(dorswBdwie powierzchnie boczne w części dolnej nieco wypuklone, tzw. skrzyPF(alce nasi), i podstawę przedzieloną częścią błoniastą przegrody nosa(@a 68 brmoced sepŃ nosi). 
Wraz ze skrzydłami ogranicza ona nozdrza przednie 0464(jest usztywniony chrząstkami:nieparzastą chrząstką przegrody nosa W go sepN nasi)i chrząstkami parzystymi nosa:boczną(cartilapo nasi lmerdlfs)i 4 w 4 większą(cdrtilcgo dlaris major), haczykowato zagiętą, przez nozdrza prze@wołka do jamy nosowej, gdzie wyścielą przedsionek nosa(resribulum 46 górze sięga on do progu nosa(lmen nasi), który stanowi granicę między prze 499 a właściwą jamą nosową. 
	JAMA NOSOWA. 
	Stosunki ogólne. 
Qąia nosowa(c@itcs nosi)jest ograniczona powierzchnią wewęznąnosa zewnętrznego i kośćmi(od wewnątrz)pokrytymi błoną wwą. 
Z budową kostną jamy nosowej zapoznaliśmy się w t. 
1. 
Do ąjąu przez przedsionek jama nosowa otwiera się nozdrzami y-e dn im i(ndres), ku tyłowi łączy się z częścią nosową gardła przez ą położone obok siebie czworoboczne nozdrza tylne(choanae). 
jęęodkowo położona przegroda nosa(septum nasi)dzieli jamę j-ową na połowę prawą i lewą. 
Każda z nich ma 4 ściany:dolną, czyli jj górną-sklepienie, przyśrodkową, utworzoną przez przegrodę j-ą i boczną. 
, ytelkość. 
Długość jamy nosowej wynosi około 6 cm, wysokość w obrębie blaszki sitotokoło 4 cm:szerokość dna każdej połowy ma mniej więcej 12-15 mm, szerokość epienia 2-3 mm. 
Jama nosowa zwęża się więc silnie ku górze i obie jej ściany boczne eyqją się zbieżnie ku części mózgowej czaszki. 
Nozdrza tylne są znacznie niższe od y nosowej. 
Wysokość każdego z nich wynosi około 30 mm, szerokość około 15 mrn. 
	Budowa jamy nosowej. 
Ściana dolna, czyli dno, jest wklęsła w kierunku z prawa na lewo, płaska i na ogół zioma w kierunku z przodu do tyłu. 
Jej przednie części Ć/, ściany)utworzone są przez ostek podniebienny szczęki, tylna czwarta część-przez blaszkę poziomą kości podiebiennej. 
Ściana górna, czyli sklepienie, w przekroju czołowym jest wąska. 
W kierunku przeduo-tylnym możemy odróżnić część czołowo-nosową, sitową i klinową odpowiednio do ości, które je tworzą(t. 
I). 
Część sitowa jest na ogół pozioma, część czołowo-nosowa Jępuie nieco ku dołowi i do przodu, część klinowa-ku dołowi i do tyłu. 
W tej okolicy sklepienie jest najciensze i z tego też powodu wymałzachowania dużej ostrożności podczas zabiegów chirurgicznych w tej części jamy nowe*ściana przyśrodkowa, czyli przegroda nosa(septum nasi), składa się z trzech odcinP@O części kostnej(pers ossed), utworzonej przez lemiesz i blaszkę pionową P@@sitowej:2)części chrzęstnej(pers cartilagined), utworzonej przez chrzęstł P(zegrody nosa, i 3 jczęści błoniastej(pers membrmdcea)albo skórnej, tło?
6 Postaci podwójnej warstwy skóry jest położona między nozdrzami przednimi i za**aodnogi przyśrodkowe chrząstek skrzydłowych większych. 
Ze względu na swą ruŻPPośćnosi też nazwę części ruchomej przegrody nosa(pers mobilis seą@8)(w. ni. 
PfYglęcie albo skrzywienie przegrody nosa(derimio septi nasi). 
Przegro?
P 9 sa wykazuje bardzo często wygięcie, które jest objawem częściowym ogólnej asyf 6 Vczaszki. 
Już u płodów w więcej niż w MP%przypadków zaznacza się nieznaczna***ria. 
Pod względem rozwoju przegroda nosa jest zbudowana z różnych składni YA*kości zastępczej(blaszka pionowa kości sitowej), kości okładzinowej(lemiesz)ł 99 Y chrzęstnej:każda z tych części ma swój własny rodzaj wzrastania i przypuszczał?śPBczenia współzależności rozwojowej między tymi trzema składnikami mogę pro****do wygięcia. 
Wytwarza się ono częściej w stronę prawą niż lewą. 
Silniejsze wyóS 9 może utrudniać oddychanie nosem. 
Wygięcie ogranicza się do przedniej i środka. 
	QQI. 


	wet części przegrody, natomiast część tylna lemiesza, a zwłaszcza przegrodą ją. 
'nozdrzami tylnymi, przeważnie zachowuje swe symetryczne położenie. 
Łuk wygięcia przegrody nosa jest bardzo częsło załamany Miejsce załamanjąwłada wyrostkowi tylnemu chrz 4 sUi przegrody nosa To pas@o chrzęstne zaząąwną wypukłej stronie wygiętej przegrody w postaci skośnie położonego grzebieąj-grzebienia przegrody(cristd septP):w miejscu Wm przegroda jest nąąąąęgye, zz 8). 
Ponieważ grzebień przegrody jest położony skośnie, wstępując ku g 3 jątyłowi, więc narzędzie wprowadzone powyżej grzebienia do odpowiedniej powąę gnosowej z łatwością może być przez nie odchylone ku kości klinowej. 
Część pĘgrzebienia przegrody zwrócona jest ku małżowinie dolnej, przez co wzrastanie teąwiny może być zahamowane:jest ona też zwykle mniejsza od małżowiny dolnej yprzeciwległej lub ma rynienkę odpowiadającą grzebieniowi W części tylnej gęęyprzegrody wstępuje do wysokości małżowiny środkowej, czasem może on nieco hąąjąj 8 j TOZWO). 
Narząd lemieszowa-nosowy(organum tomeroncsdle'). 
Na przegrał-ją sa u człowieka znajduje się słaba pozostałość tzw narządu lemieszowa-nosowego ąrozwiniętego u wielu zwierząt. 
W ścisłym związku z nim są przewody przysiejne(ductus incisim)i brodawka przy sieczna(pqpillc mcisitd). 
Przewody pczne prawy i lewy biegną w kanale przysiecznym z dna jamy nosowej do sklepienia ustnej. 
W rzadkich tylko przypadkach są one drożne i uchodzą na brodawce. 
U cła ka szczątkowy narząd lemieszowa-nosowy występuje w postaci krótkiego, ślepo kar cego się kanalika, ciągnącego się na przestrzeni 2-9 mm, który drobnym otworkiem poczyna się po obu stronach przedniego dolnego końca chrząstki przegrody nosa i bnie ku tyłowi wzdłuż tej chrząstki. 
Do kanalika tego przylega chrząstka leni szowo-nosowa(cartilago romeronasdisj. 
Narząd lemieszowa-nosowy zawisię stale u zarodka ludzkiego i jest też u niego lepiej rozwinięty niż u dorosłego, wczbowiem ulega uwstecznieniu. 
U kręgowców żyjących w wodzie jest on szczególnie brze rozwinięty i zaopatrzony specjalnym nerwem. 
Błona śluz owa przegrody nosa jest gładka i razem z okostną czy ochrzęstną się z łatwością oddzielić od podłoża. 
U niektórych osób, zwłaszcza w chronicznym krze, widoczne są poszerzone ujścia gruczołów w postaci drobniutkich otworków. 
Na sokości małżowiny środkowej gruczoły przegrody nosa mogą bardzo licznie występobłona śluzowa wytwarza wtedy zgrubienie(tuberculum septP)w kierunku małża i zwęża szczelinę między nią a przegrodą. 
W tylnej dolnej części przegroda nosa płma kilka fałdów błony śluzowej, które u dorosłego zazwyczaj zanikają, w przypachorobowych jednak mogą się silnie rozrastać. 
Poza tylny brzeg części kostnej przegrody nosa rozciąga się czasami niewielki, kończący się fałd błony śluzowej. 
Ściana boczna(ryc. 
226, 227). 
Ściana przyśrodkowa jamy nosa jest na ogół równa, jeżeli pominiemy jej wygięcie, ścianę boczn 4 wypuklają małżowiny nosowe. 
Zapoznaliśmy się z nimi w nauce ościach(t. 
I). 
Wiemy, że u osoby dorosłej występują przeważnie 4 małżowiny:dolna, środkowa i górna. 
Nad małżowiną górną często i zachowana małżowina nosowa najwyższa, stale jeszcze widoczna 98 worodka. 
Małżowiny dzielą częściowo jamę nosową na przewody Włwe dolny, środkowy i górny, położone poniżej i bocznic od odpo 8 nich małżowin. 
Jeżeli występuje małżowina najwyższa, to niewieWwek-przewód nosowy najwyższy-oddziela ją od małżowiny@6 ĘPod sklepieniem jamy nosowej, powyżej i ku tyłowi od małżowio'śnet lub najwyższej, a do przodu od trzonu kości klinowej znajd 9 je?organum JdcobsoW, ?cartilago Jacobsoni. 
	, j, -wielka ptzesVzeń-zachyłek klinowo-sitowy(recessusyenoeWmoidJłsh w jego tylnej ścianie leży otwór zatoki klinowej. 
jgwłzy wolnymi, wypukłymi powierzchniami małżowin a przegrodą X-ą znajwje się przestrzeń, w której wszystkie przewody nosowe). 
Ku tyłowi przewody nosowe i zachyłek klinowo-sitowy uchoyądo przewodu nosowo-gardłowego(medtus ncsophdijjeus), który przez nozdrza tylne(chodnde)łączy się z gardłem. 
pęzewód nosowo-gardłowy bocznic jest ograniczony bruzdą(sulcus ncsdlis posteriory ąJeus nwsoąhdrgngeus'h do przodu od jego górnego końca przykryty błoną śluzową ąęąuje się otwór w kostnej ścianie bocznej jamy nosowej:jest to otwór klinowo-podaj--lenny(fommen sphenopa(a(inum), przez który tylne naczynia i nerwy nosa dochodzą ą%**ony śluzowej. 
W przedłużeniu przedniego końca nasady małżowiny środkowej bieąłukowato ku dołowi niewielki fałd zwany groblą nosa(cgger nasi):jest to poęłąłośćodrębnej małżowiny, wychodzącej z kości nosowej(ndsoturbmdle, t. 
T. 
W wyęwwychprzypadkach kość nosowa może zawierać komórkę pneumatyczną, która ęm miejscu ściany bocznej jamy nosowej kieruje się do przewodu nosowego środkoego. 
Grobla nosa odgranicza od góry nieco wklęsłe pole-przedsionek przewouśrodkowego(atrium medtus medii), który ku dołowi sięga aż do górnego brze małżowiny dolnej i ku tyłowi stopniowo przechodzi w przewód nosowy środkowy. 
Do ęzodu od grobli nosa wzdłuż powierzchni wewnętrznej grzbietu nosa, od przedsionka osa do sklepienia jamy nosowej, prowadzi wąska, rynienkowata przestrzeń zwana ruz d ą w ę c h o w ą(su(cus o(fqctorius). 
W nieszczęśliwych wypadkach ostre ciała obce drogą mogą przebijać się przez blaszkę sitową aż do mózgowia(ryc. 
226, 227). 
Małżowiny nosowe są ułożone w ten sposób, że powietrze musi przepływać równoiemieprzez całą jamę nosową. 
Zapoczątkowuje to już położenie nozdrzy przednich:po acie bowiem nosa zewnętrznego węch jest osłabiony, a wzmaga się znowu po założeiusztucznego nosa. 
Gdyby prąd powietrza nie przebiegał przez przedsionek nosa, wówaskierowałby się głównie wzdłuż przewodu nosowego dolnego i w znacznie mniejszym pniu dochodziłby do części górnej jamy nosowej wyposażonej w nabłonek węchowy. 
Małżowina nosowa dolna(conchd ndsdlis interior), najdłuższa, której podłożem jest odzielna kość, biegnie mniej więcej równolegle do dna jamy nosowej:rozpoczyna się blowi od nozdrzy przednich na wysokości progu nosa i sięga ku tyłowi do bruzdy sowo-gardłowej:tylny koniec małżowiny leży mniej więcej w połowie wysokości zdrzy tylnych, około I cm przed ich brzegiem. 
prewód nosowy dolny(memus nasi interior)jest u góry ograniczony przyczepem mał@8 dolnej, u dołu dnem jamy nosowej. 
Ponieważ wolny brzeg małżowiny dolnej leży Po nieznacznie powyżej dna jamy nosowej(u dziecka prawie do niego przylega), doj*9 o przewodu dolnego jest szczególnie wąskie. 
Małżowina dolna z przodu jest słaSBóbuklona niż z tyłu, wskutek czego przewód dolny jest obszerniejszy z tyłu niż jP@o 4 u. 
W przedłużeniu przewodu nosowego dolnego ku tyłowi leży ujście gardło W@3 słuchowej:dlatego też możemy sondować trąbkę, wprowadzając zagięty zgłęP(zez przewód nosowy dolny. 
Koniec dolny przewodu przebija skośnie błonę śluzo ł 96*e jego ujście po stronie przyśrodkowej jest przykryte drobnym fałdem błony yóei, zwanym fałdem łzowym(plicc lacrimclis:p. 
Narząd wzroku, t. 
V)Samo ł 9 leży około 2, 5 cm ku tyłowi od nozdrzy przednich, jest wąskie, szczelinowate 9 P 9 wane ku tyłowi. 
Zazwyczaj jest ono pojedyncze, może być jednak podwójne lub Jójne*****wina nosowa środkowa(concha nasahs media)o podłożu kostnym utworzonym 9@ości kości sitowej(podobnie jak górna i ewentualnie najwyższa)jest to szeroka**Bętsza jednak od małżowiny dolnej:rozpoczyna się bowiem ona 1-2 cm ku ty?
Fłosunku do przedniego końca małżowiny dolnej:jej koniec tylny leży na pozio. 
	SRR. 


	Sinus frontalis. 
	Spina nasalisOsnasale. 
Agger nasi Su/cus, olfactorius'. 
Atrium-meatus*me ar. 
	Limen-. 
	OBS/. 
	Vestibulum nasi. 
	Labium sup. 
	Processus palatinus rnaxillae. 
	Sinus frontalislnfundibulum-. 
ethmoidaleAgger nasi Bulla ethmoidalis sHiatus sernilunaris 4 triom. 
rneatus rnedii'*Concha. 
nasalis im. (odcięta)P/icalacrirnalisLimen nasi'Vestibulum nasi'. 
	Ujście przewodu'nosowo-łzowego. 
	004. 
	Concha nasalis sup. 
Regio olfactoriaMeatus nasi supR ecessus sp he noełhmoidalis. 
	ąĄW?
	:%-88-Ęg 3 gl cizi e-. 
ąĄW?
:%-88-Ęg 3 gl eiX+e-ł, j 4. 
	Meatus nasi tlił, i Concha nasalis im. 
	Meatus nasi medius. 
	strony lewej. 
	Processus palatinus rnaxillae. 
	-Strzałką ęęj, (z*o*i****. 
	ŚlOus sphy, wOOcha rią*e*ia*ea*sOBSOphąręęyqnsilGWary*ac*ss*Wary Osłon'r@ijję'La biitńi. 
Morus rI?:((abiurnWica salaiiy Wica sal. 
	Fałatom maile belom palatnum). 
	Concha nasalis media*odćiętaYConcha nasalis sup. 
	Recessus sphenoethrnoidalis. 
	****e*'ósĄyjX*****. 
	Fałatom maile. 
	małżowiny środkowej i dolnej. 
	Widok od strony lewej. 
	ąj trzegu dolnego. 
	Trzon małżowiny środkowej zawiera nieraz komórki sitowe. 
yęód nosowy środkowy(medh(s nasi medius), najobszerniejszy, w przeciwień. 
ją przewodu dolnego, jest łatwo dostępny przez nozdrza przednie. 
W przewodzie gą-ęn odróżniamy mniejszą część przednią, wstępującą, zwaną zachyłkiem Ę. . ją i rn(recessts@@(eriorS, i obszerniejszą część tylną, zstępującą, stanowiącą włajęzewódśrodkowy. 
Po usunięciu małżowiny środkowej uwidocznimy w ścianie*części tylnej przewodu środkowego wielką komórkę pneumatyczną, puszkę gą-ą(bulle e(hmoidJis), i równolegle do niej biegnący wolny brzeg wyrostka bają-ątego(processus uncm@us). 
Między puszką a położonym do przodu i poniżej niej, . 
	gzg. 
Półschematyczprzekrójczołowy nosowej. 
Przekrój biegnie ściśle czoło lecz skośnie i obunniena różnym pole:dlatego po stroi lewej ryciny widoczjestprzewód nosowo, po stronie prawej ście do zatoki szczę ej. 
Błona śluzowa a. 
Małżowina górna rycinie niewidoczna. 
	Sinus frontalis. 
	Concha nasalis, me ma. 
	Meatus nasi me mus Duetu snasolą cli malisCristaOateralis)sept nasi. 
	Dens pr. 
	Cellułae ethmoidałesHiatus semilunarislnfundibułum eth majda le. 
	Sinus ma xillaris. 
	Meatus nasi im. 
	premolaris Ił Qoncha nasalis im. 
	lowato zagiętym wyrostkiem haczykowatym leży rozwór p ółk się życ owa ty hu semilunaris:t. 
	I). 
Stanowi on ujście nosowe lejkowatej, skierowanej bocznic zonki błony śluzowej, lejka sitowego(mńndibulum ethmoiddle), której głęośćodpowiada szerokości wyrostka haczykowatego. 
Na preparacie możemy prze 8 wyrostek haczykowaty i otworzyć lejek. 
Widzimy w nim wtenczas przeważnie trzy cli:dolny prowadzi do zatoki szczękowej, środkowy do paru komórek sitowych e 4@ch i przednio-górny-mniej więcej w połowie przypadków-do zatoki czołoi 8 drugiej połowie przypadków zatoka czołowa uchodzi bezpośrednio(niezależnie***oru półksiężycowatego i lejka)do zachyłku przedniego przewodu nosowego ewego:uchodzi tu również parę dalszych komórek sitowych przednich, natomiast 8 ł 84 e komórki sitowe przednie otwierają się do przewodu środkowego na puszce si 4 lub też nieco powyżej niej(p. dalej). 
Lejek jest więc, rozdzielnikiem"dla ujść koP 8 i zatok. 
Przy bardzo silnym wydzielaniu błony śluzowej nie stwarza on dogodnych 9 w odpływu(p. dalej). 
W obrębie lejka wydzielina zatoki czołowej może beze 9@iospływać do zatoki szczękowej śY Bómacywaniu na preparacie tej części ściany bocznej jamy nosowej, którą przy 9 mBżowina środkowa, wyczuwamy, że wyścielająca ją błona śluzowa poddaje się Ś 9@Z nauki o kościach wiemy(t. 
I), że otwór zatoki szczękowej nie odpowiada 9+9 Obszernemu rozwojowi szczękowemu(hiatus mcaillaris):roztwór jest bowiem Ż 9 P 6 przez przylegające sąsiednie kości. 
Tylko do przodu i do tyłu od miejsca poł 4886(osika haczykowatego z wyrostkiem sitowym małżowiny dolnej zachowują się Y 968 łlórych błona śluzowa zatoki szczękowej zrasta się z błoną śluzową ściany 991886 nosowej. 
Miejsca te nazywamy c i e mi ą czka mi nos owymi, ponieważ****e tak ciemiączka czaszki dziecięcej nie zawierają one kości i poddają się uciskoYŚPPŻniamy zwykle dwa ciemiączka nosowe:mniejsze przednie(fonticulus ncsdlts. 
	335. 


	interior)i większe tylne(fonticu(us ndsd(is ąos(eóor'). 
Jeżeli pomost koęęjpule, ciemiączko może być szczególnie duże i jednolite. 
Często(mniej więeą:ąjna śluzowa jest wtórnie przebita(częściej w ciemiączku tylnym niż w pęjyotwór dodatkowy(foramen dccesorium')zatoki szczękowej. 
Otwór głową(wyżej opisano, leży w rozworze półksiężycowatym. 
U dzieci otwór dodąi:-jstepuj e. 
Część dolna wielkiego rozworo szczękowego, która leży poniżej miejscy małżowiny dolnej, jest całkowicie przykryta kośćmi, a mianowicie cienią Q. 
-małżowiny i kości podniebiennej. 
Zwykle więc ciemiączka występują ty(ją ąydzie nosowym środkowym(przykryte małżowiną śro 4 Kow 4), nie zaś w przeąynym(przykrytym małżowiną dolną). 
Jednak w przewo 4 zie 4 olrym szkielet ąymiejscu jest bardzo cienki i nakłucie próbne zatoki szczękowej może tu byę ęąybez większych trudności. 
Małżowina nosowa górna(concha ncsdlis superior), mniejsza od małżowąąęwet, jest przesunięta ku tyłowi od niej mniej więcej w Ęm samym stosunku, eąna środkowa w stosunku do dolnej. 
Z przodu łączy się ona z małżowiną śryusunięciu małżowiny górnej widoczne są jamki komórek sitowych, sięgające ągki oczodołowej'w ścianie przyśrodkowej oczodołu. 
Przewód nosowy górny(memus nasi superior)jest wąski:długość jego ąąwięcej połowę długości przewodu środkowego Do przewodu górnego prowadzi czy lub podwójny otwór komórek sitowych tylnych. 
Czasem ujścia tych komorę niejsze:znajdywano 4 do 5 otworków. 
Małżowina nosowa najwyższa(conchc nasdlis suprema')i przewód nosowy szy(memus nasi supremusS występują obustronnie mniej więcej w 601, prMałżowina najwyższa jest najmniejszą małżowiną, słabo tylko wypukloną pwo, położoną w garno-tylnej części ściany bocznej jamy nosowej. 
Przewód nwystępuje w postaci płytkiego, krótkiego rowka, do którego bardzo często praw cle jednej z komórek sitowych tylnych. 
Wolna, przyśrodkowa powierzchnia małżowin jest utworzona przez guzkowa kę kostną, do której ściśle przylega gruba błona śluzowa:błona ta jest sza niż w innych okolicach jamy nosowej. 
Na powierzchni bocznej małżowin błdzowa jest szczególnie cienka i daje się łatwo oddzielić od kości. 
W odpowiednim oświetleniu przez nozdrza przednie możemy obejrzeć prze we jamy nosowej(rhinoscopic mterior):wprowadzając lusterko do gardła mo baczyć końce tylne małżowin i tylną połowę jamy nosowej(rhinoscopia poste. 
	Zatoki przynosowe Zatoki przynosowe(sinus pdrmdsc(es)wytwarzają się w pnym kierunku niż małżowiny nosowe, a mianowicie jako wypu 4 ny śluzowej, które od jamy nosowej wrastają w otaczające ko(budową, położeniem i rozwojem zapoznaliśmy się w nauce 98(. 
	I). 
W każdej połowie głowy, prawej i lewej, odróżniamy na 4 ce zatoki przynosowe:czołową, szczękową, klinową oraz s@9 jemność wszystkich zatok(około 80 cmj, prawych i lew?
dwa razy większa niż właściwej jamy nosowej. 
Błona śluzoWBłająca zatoki jest podobna do błony śluzowej jamy nosowej. 
'74 cznie ciensza, bardziej blada, uboga w gruczoły, komóWi migawki. 
Są nawet okolice zatok zupełnie pozbawione i migawek. 
	z blaszki papierowałej. 
	jjka szczękowa(sinus mcai(Idris), położona w trzonie szczęki, jest największą ąęzenia pneumatyczną. 
Często może ona być podzielona, choć tylko częściowo, na**ze niekompletne komory i zachyłki przedzielone przegrodami kostnymi lub błoy'ąi. 
Rzadko tylko występują dwie oddzielne zatoki w jednej szczęce:wtedy każda yą jączy się osobno z lejkiem sitowym(Schaeffer). 
pęór zatoki szczękowej(dperturd sinus mcaillaris)prowadzi przez lejek sitoą%ęozworu półksiężycowatego przewodu nosowego środkowego. 
Ujście to leży barjąekorzystnie, gdyż znajduje się pod sklepieniem zatoki, w najwyższym więc jej wte. 
Często zatoka szczękowa ma otwór dodatkowy(forcmen dccessorium), , jjezy się bezpośrednio z przewodem nosowym środkowym. 
Jest on przeważnie poQęw obrębie ciemiączka tylnego(p. wyżej), między częścią tylną wyrostka haczykojąjją zbliżoną do niego częścią przyczepo małżowiny nosowej dolnej. 
Otwór dodał jest położony niżej od otworu głównego i wydzielina zatoki łatwiej może odpływać**y nosowej. 
Wprowadzając narzędzie do zatoki przez przewód nosowy środkowy, ąją łatwo uszkodzić cienkie dno oczodołu. 
Na uwagę zasługuje również stosunek zaęzezękowejdo korzeni zębów trzonowych i przedtrzonowych:dno zatoki bowiem położeniem odpowiada tym zębom(ryc. 
7 O). 
Czasami, przy dużej zatoce, szczyty wrzeni mogą wnikać do niej przez cienką blaszkę kostną i procesy zapalne z łatwo przenoszą się wtedy w jednym czy drugim kierunku. 
wwka czołowa(sinus fontdlis), położona w kości czołowej, jest bardzo zmienna pod wtem wielkości, kształtu i ujścia. 
Zwykle obie zatoki, prawa i lewa, oraz przedziela je przegroda są asymetryczne. 
Rzadko tylko stanowią one jednolite przestrzenie, eważnie w mniejszym lub większym stopniu są podzielone na mniejsze komory lub y 8 d częściowo kostnymi, częściowo błoniastymi przegrodami. 
Bardzo często wystęgrównież oddzielne nadliczbowe zatoki czołowe, każda z nich może mieć przy tym ależne połączenie z przewodem nosowym środkowym. 
Zaobserwowano aż do 6 zatok owych w jednej czaszce. 
Wyjątkowo może nie być zatoki czołowej obustronnie lub o z jednej strony. 
jście zatoki czołowej mniej więcej w połowie przypadków prowadzi przez lejek do rozworo półksiężycowatego, w drugiej połowie przypadków zatoka ma samoeujście do zachyłku przedniego przewodu nosowego środkowego. 
Ujście leży bar korzystnie na dnie zatoki, tak że w przypadkach zapalenia zatoki czołowej wydzieli rzeważnie z łatwością może odpływać. 
Natomiast położenie ujścia jest bardzo ukryte ębnikowanie zatoki czołowej jest często niemożliwe. 
loka sitowa(sinus ethmoidalis), dawniej zwana błędnikiem sitowym, składa się p Komórek sitowych(cellulae ethmoidales). 
Komórki sitowe zajmują prze wiedzy oczodołem a częścią górną ściany bocznej jamy nosowej. 
Liczba komórek 94 cych w skład zatoki jest bardzo zmienna:średnio wynosi 7 do 9, ale może się ściszać do 3 i wzrastać do 18. 
Im mniejsza liczba, tym większe są poszczególne koF 4 eżnościod ujścia komórek sitowych do odpowiednich przewodów nosowych odP@dwie grupy:przednie i tylne komórki sitowe'. 
Granica między nimi odpowiada 688 sitowemu przedniemu w ścianie przyśrodkowej oczodołu. 
Komórki te występują w liczbie od 2 do 8 i dzielimy je na podgrupy, 998 cie na:1)komórki otwierające się do zachyłku przedniego przewodu nosowego p?'óko, ')komórki otwierające się do lejka sitowego przewodu nosowego środka?
9 Faworki otwierające się do części tylnej przewodu środkowego, powyżej puszki(968 leż na jej ścianie tylnej. 
Komórki grupy tylnej, w liczbie od I do 7, PyAYżei małżowiny nosowej środkowej do przewodu nosowego górnego i bardzo W?
Beż do najwyższego, jeżeli jest on zachowany. 
Uchodzą one otworem poje 8@Ż 99 PBBwójnym, czasem nawet mają kilka otworków. 
	ĘBFęzy odróżniają trzy grupy komórek sitowych, przednią, środkow 4 i ęln 4 WeĘ 89 Podziału grupa przednia odpowiada komórkom grupy przedniej i środkoł 1). 


	Zatoka klinowa(sinus sphenoiddlis)mieści się w Trzonie kości klmoęąą ąprawa i lewa, przedzielone kostną przegrodą, rzadko tylko ustawioną swą w płaszczyźnie pośrodkowej, są zwykle asymetryczne. 
Są one również sąyąęąpod względem kształtu i wielkości. 
W ścianie przedniej zatoki znajduje się otwór zatoki klinowej ją nas sphenoidalis), większy w obrębie kości niż w wyściełającej ją błonie śluzjQ. 
trudno dostępny:prowadzi on z każdej strony do zachyłku klinowo-sitoweęjUjście zatoki jest niekorzystnie położone dla odpływu wydzielh%znajduje się znacznie powyżej dna zatoki(średnio o 14 mm), podobnie jjj-szczękowej. 
Ponieważ ściany zatoki są cienkie, więc jej zapalenie może się jjąsąsiadujący oczodół, jak również w kierunku przedniego i środkowego doły ąąuwagę zasługują bliskie stosunki topograficzne zatoki klinowej do tętnicy ąąą wnętrznej, nerwu wzrokowego i przysadki. 
	Błona śluzowa jamy nosowej. 
Jak zaznaczyliśmy poprzednio, w błonie śluzowej wyściełającej jamę nosów mamy dwie okolice, oddechową i węchową, różne pod względem budowy. 
Oka chową stanowi niewielki górny odcinek błony śluzowej jamy nosowej. 
Pozostnie większa część błony śluzowej tworzy okolicę oddechową. 
Okolica oddechowa(regla respirdtoric). 
Błona śluzowa właściwa okolicy oddspoczywa na zbitej warstwie tkanki łącznej, która stanowi okostną i ochrzęsOkostna czy ochrzęstna odgrywa więc tu rolę tkanki po dśluz owej. 
Do okostnej przylega warstwa tkanki łącznej, blaszka właściwa, zbze splotu pęczków włókien klejodajnych z licznymi włóknami sprężystymi:za też liczne monocyty, które tu i tam wytwarzają większe lub mniejsze skupieni limfatycznej. 
Stale odbywa się wędrowanie limfocytów przez nabłonek do jamy, nW głębi blaszki właściwej znajdują się liczne rozgałęzione gruczoły cewkowokowezwane gruc zolami no s owymi(glmdulae nosa(es), których wydziel płyn surowiczy(wg Maziarskiego wyłącznie śluz)zwiemy śluzem nosowym. 
SI wy zwilża powietrze oddechowe i na nim osiadają też cząsteczki pyłu. 
W swej cwydzielniczej gruczoły nosowe są wspomagane przez liczne komórki kubkowe nrównież wydzielające śluz. 
Podczas kataru(nieżytu)gruczoły nosowe, jak, kz własnego doświadczenia, wytwarzają bogatą, rzadką wydzielinę. 
Dalsza czynność błony śluzowej polega na ogrzewaniu powietrza oddechów konują ją gęste sieci żylne, zwane splotami jamistymi małżowin 08 oernosi conchdrum), położone w blaszce właściwej. 
Sploty żylne są szczególnie rte na małżowinach, zwłaszcza dolnej, gdzie układają się w rowkach i dołkach powierzchni małżowin. 
Budową przypominają one ciała jamiste części płciowietrznych, skąd pochodzi ich nazwa. 
Obszerne żyły mają w swej ścianie si@e:mięśniowe, które są tak ułożone, że duże ilości krwi mogą się zatrzymywać w o 8 żył ubogich w mięśnie, między pasmami mięśniowymi. 
Przez zastój krwi sp@ksilnie się powiększają i ogrzewają przepływające powietrze. 
Gdy sploty odoch 9 pemiają się krwią, wówczas błona śluzowa może obrzękać do 3-5 mm gr 89(przewody nosowe)nieraz może ulec zatkaniu. 
Bodźce mechaniczne, cieplne 4. 
psychiczne mogą wywoływać bardzo szybkie obrzmienie i sklęśnięcie bło@śł 4 Odruchowe poszerzenie naczyń może się również kojarzyć ze wzmożoW@niem wodnistej wydzieliny(rhinitis tcsomotorid). 
Blaszka właściwa błony śluzowej nie ma brodawek i jest odgraniczona o 4 grubą błoną podstawną. 
Przedsionek nosa, jak zaznaczono wyżej, jest wysłany warstwą skórną s 8:ś 4 progu nosa. 
Granica ta jednak nie jest ostra:począwszy bowiem od progu nos 8 A etaty nabłonek wielowarstwowy płaski traci zrogowacenie i stopniowo PPśw tzw. nabłonek oddechowy, pokrywający okolicę oddechową błony śluzowej Na bł on ek od d e eh o wy jest to wielorzędowy nabłonek migawkowy, 8 śPŚ. 
ś. 
	SOWO). 
	-Nabłonek. 
	7'gs@88 koł nosowy. 
	N abłonek. 
	-Gruczoł. 
	-Przewód gruczoła. 
	81944 się liczne komórki kubkowe:nabłonek ten jest charakterystyczny dla dróg 99868 h, sięgając(z przerwami)aż do drobnych rozgałęzień oskrzeli. 
W jamie nosoPBS@gawek kieruje się ku gardłu i usuwa cząsteczki pyłu i inne drobniutkie ciała o'. 
Ę?
P*powietrzem oddechowym dostają się do nosa i osiadają na wydzielinie ślu. 
	O fi rv. 


	Błona śluzowa na wypukłej powierzchni małżowiny śro 4 Kowei i dolnej ąęąynyeh 8/y części przegrody jest bogato unaczyniona i bogato wyposażona w jgj, -ąg Ęwe dlatego ma zabarwienie czerwonawe i jest gruba Na 4 Je ia 86 nosowej oęę gytię środkowego i dolnego przewodu nosowego błona Ja jest uboga w naczyntą ą-czołg, jest więc blada i cienka. 
Cały ten obszar błony śluzowej tworzy okolteą ąjwą, ponieważ służy głównie do ogrzewania, zwilżania i oczyszczania pobraąwjtrza. 
Okolica oddechowa ma również dużą zdolność wchłaniania różnych sujęąąłnikotyny czy kokainy. 
Często HO'%)występuje silne bujanie błony śluzowej w postaci tzw. p ol szczą u tylnego końca małżowiny dolnej:te przerosły błony śluzowej mogą Ńeją('szać się do gardła. 
Okolica węchowa(regla o(ńctorid)błony śluzowej jest u człowieka niewielką ąona tylko małżowinę górną i najwyższą oraz odpowiednie przewody i przeciw(eęQprzegrody nosa. 
Okolica węchowa ma zabarwienie żółtawe, zawiera nerwowe ąywęchowe i swą budową jest przystosowana do przyjmowania bodźców zmystowęwre uświadamiamy sobie następnie jako wrażenia węchowe. 
Błona śluzowa okąąchowej w porównaniu z okolicą oddechową jest słabiej unaczyniona i nie ma nąmigawkowego, lecz specjalnie zróżnicowany nabłonek węchowy(p. 
Nąrząąęsłów, t. 
V). 
W blaszce właściwej znajdują się drobne, cewkowe gruczoły węej(glandulce o(fcctome), wydzielające płyn surowiczy(ryc. 
23 O). 
Błona śluzowa zatok przynosowych jest przedłużeniem błony śluzowej okolicy ehowej jamy nosowej i na ogół do niej podobna. 
Jest ona jednak znacznie cienszą dziej blada, uboga w gruczoły, komórki kubkowe i migawki. 
Są nawet okolice zą pełnie pozbawione gruczołów i migawek. 
	Naczynia i nerwy jamy nosowej. 
Tętnice. 
Jamę nosową zaopatrują gałęzie t. ocznej(z t. szyjnej wewnętrznej)i t. kowej(z t. szyjnej zewnętrznej). 
Z t. ocznej wstępują do jamy nosowej:1)t. sit(przednia, i 2)t. sitowa tylna:pierwsza zaopatruje część przednią ściany, net i przeciwległą część przegrody, druga okolicę małżowiny górnej i odpowiadaj część przegrody. 
Z t. szczękowej do jamy nosowej wstępuje jej gałąź, 3)t. klin-podniebienna przez otwór klinowo-podniebienny i oddaje 11, nosowe 1 boczne do małżowiny środkowej i dolnej oraz 11, nosowe tylne przegra przeciwległej części przegrody. 
Jedna z tych gałązek przez kanał przysieczry 14 z t. podniebienną większą. 
Liczne zespolenia tworzą się również z tętnicami nwnętrznego, twarzy i oczodołu. 
Błona śluzowa przegrody nosa jest szczególnie unaczyniona:80%wszystkich krwotoków nosa pochodzi z przegrody. 
W błonie 4 naczynia tworzą trzy sieci włosowate, ułożone w trzy piętra:sieć głęboką w o 8 i ochrzęstnej(które odpowiadają tkance podśluzowej), sieć środkową dokoła 28 i powierzchowną położoną bezpośrednio pod nabłonkiem(ryc, 231 i 232)Żyły błony śluzowej przebiegają tą sarną drogą, co tętnice, i łączą się z ży(884 czaszki i oczodołu. 
Z przedniej i górnej części jamy nosowej przez żż, sitowe. 
Pi tylną, krew żylna wlewa się do z, ocznej górnej, z części tylnej i dolnej do sploWdłowego. 
U dziecka, rzadziej u dorosłego, przez otwór ślepy prowadzi żyłka z iaPYwet do zatoki strzałkowej górnej(t. 
Q. 
Naczynia chłonne błony śluzowej jamy nosowej uchodzą:1)do węzłów zagaóĘpołożonych do przodu od trzonu li kręgu i 2)do węzłów podżuchwowych. 
Da@Wlimfatyczną wszystkich tych naczyń są węzły chłonne szyjne głębokie gómeczalnieistnieje połączenie naczyń chłonnych błony śluzowej jamy nosowej z jaPWjęczynówkową mózgowia przez blaszkę sitową, ponieważ po wstrzyknięciu z 8 Pcieczy do jamy podpajęczynówkowej barwnik jest widoczny na błonie śluzoBei PBNerwy błony śluzowej okolicy oddechowe j pochodzą z pierwszej i d 9@łĘn, trójdzielnego. 
Przedni, mniejszy odcinek błony śluzowej ściany bocznej i pJóYł. 
	Oeruosi), nds*es in*. 
6(amus-, n*s*s e**. 
	Ryc. 
	231. Tętnice i nerwy prawej ściany bocznej jamy nosowej. 
Widok od strony lewej. 
Tętnice oznaczone barwą czarną, nerwy białą. 
	8 ethmoidaBs. 
	A, et, n. ethmoidalis ant. 
	No, ołfactorii. 
	No, olfactorii. 
	8 ełhmoidalis post. 
	wą czarną, nerwy-białą. 
	**a, etrarniW erzo sWnasales*os*, *a*. 
	-Aa, nasales post. 
se*N. nasopalatinus. 
	S 4 t. 


	wet zaopatrują gałęzie nosowe przednie z pierwszej gałęzi n. 
Oóidziclnego(drogą ą ąsuwa-rzęskowego i n. sitowego przedniego). 
Pozostałą, większa część błony śluząągścian bocznych i przegrody zaopatrują gałęzie nosów e tylne z długiej gałęzi n. trójąęjyjnogo(ze zwoju skrzydłowa-podniebiennego). 
Najgrubszy nerw gałązek nosowyejj g%nych-n. nosowo-podniebienny lub ptzy sieczny biegnie po przegrodztwj. 
przodu i ku dołowi w kierunku otworu przysiecznego. 
Nerwy te wiodą nie Wko wjąą. 
czuciowe, ale również włókna współczulne oraz przywspółczulne do naczyń i gruezjy, y(ze zwoju rzęskowego i skrzydłowa-podnicbienncgo). 
Błonę śluzową zatoki szczękają, zaopatrują włókna drugiej gałęzi n. trójdzielnego, pozostałych zatok-włókna pierwę. . . jgałęzi. 
Okolica węchowa ze swego nabłonka węchowego wysyła włókna węchąąC, do nerwów węchowych, a poza tym otrzymuje również wlukna z n. trójdzielnego. 
	Streszczenie Jama nosowa(cmitas nosi)jest przedzielona przegrodą nosa(septum na:na połowę prawą i lewą. 
Otwiera się ona do przodu przez przedsionek nosa i nozdrząprzednie(ndres), ku tyłowi nozdrza tylne(chodwae)łączą ją z gardłem. 
Przegroda nogą składa się:z chrząstki przegrody nosa(ccrtilaąo septi nasi), lemiesza i blaszki pionowe(kości sitowej:często jest wygięta. 
Ze ściany bocznej zwicszaju się trzy małżowiny nosa-we:górna, środkowa i dolna(cowchd ndsdhs sup, media et Mf, ), często występuje małży. 
wina najwyższa(conchc ndsdlis supremą). 
Małżowiny dzielą częściowo jamę nosową nątrzy przewody:górniy, środkowy i dolny(wectus wasi sup, , wedhs et mQ. 
W tylnym, górnym odcinku jamy nosowej leże zachyłek klinowo-sitowy(recessus sphewoethmoiddlis). 
Między małżowinami a przegrodą nosa znajduje się przewód nosowy wspulny(medtus nuci communis):ku tyłowi przewody nosowe uchodzą do przewodu nosowo-gaurdłowcgo(mectus nasophdrywyeus), który przez nozdrza tylne łączy się z gardłem. 
Do jamy nosowej uchodzą zatoki przynosowe(sinws purdwdsalzs). 
Zatoka szczękowa(siwus mdaiUaris), czołowa(sinus Owóls)i komórki sitowe przednie(cellulueethmuidu(es anteriores)zatoki sitowej otwierają się pod małżowiną środkową do przewodu nosowego środków ego, przeważnie do rozworo półksiężycowatcgo(hiatus semilunaris):komónrki sitwę tylne(celhdue ethmoida(es posteriores)zatoki sitowej uchodzą pod małżowina górną do przewodu nosowego górnego, zatoka klinowa(sinus sphenoidahs)uchodzi zaś do zachyłku klinowo-sitowego(recessus sphenoethmoidJsjWprzewodzie nosowym dolnym, pod małżowiną dolną, znajduje się otwór dolny przewodu nosowo-łzowego(dnctus nasolacrimalis). 
Błona śluzowa wyściełająca jamę nosową(i zatoki przynosowe)w znacznej części(regla respirdtoria)pokryta jest wielorzędowym nabłonkiem migaw kowym, tzw. 08 blankiem oddechowymi:tylko mała, górna część(regio o(jictoric)ma nabłoneBw ę c h o wy. 
Ruch migawek komórek nabłonka oddechowego jest skierowany ku 18 o 8 i cząsteczki pyłu przesuwają się ku gardłu. 
Cewkowa-pęchcrzykoxc gruczoły nosoBe(glmdulae ndsmes)zwilżają powietrze oddechowe, a silne sploty żylne je ogrzewaj). 
@Wna śluzowa w okolicy węchowej wyposażona jest w cewkowe gruczoły węchowe(gla@8 we olfactoriae). 
	KRTANKrtań(lcrgna:largnmdzem-krzyczeć)jest to górny odcinek d 8 Koddechowych dolnych, długości 4-6 cm, wykształcony w narząd@9 sowy. 
	U mężczyzn krtań jest widoczna na szyi w postaci wyni o s 9. 
	klinowo-podniebiennego. 
	gei krtaniowe j albo tzw. j abłka Adama'(prommenna largnpery ponum Admu):podczas łykania, mowy czy śpiewu krtań unosi się j wpada, ponieważ jest włączona w mięśnie podgnykowe i zawieszona ąą kości gnykowej szeroką, sprężystą blaszką łącznotkankową-b łoją tarczowa-gnyków ą(membrano thgrohgoidecć\. 
Wewnątrz y-tani mieści się właściwy narząd głosu-gł o ś ni a(glottis), w skład jgórej wchodzą wargi głosowe(labie facelia', ryc, 249), prawa j lewa, zawierające więzadła głosowe(ligcmentc ooedlid), rozjtętenuniej więcej strzałkowa między chrząstkami nalewkowatymij chrząstką tarczowatą. 
Wolny brzeg warg głosowych tworzy tzw. fąłdy głosowe(plicce foce(es). 
pięć większych płytek chrzęstnych(nieparzyste chrząstki:tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa oraz parzyste chrząstki nalewkowate)wraz z kilkoma drobnymi tworzą ruchomy szkielet krtani. 
Szkielet ten poruszany przez mięśnie krtani reguluje szerokość i kształt szpary głośni oraz ilość powietrza oddechowego. 
Pod wpływem wydechowego prądu powietrza wargi głosowe zaczynają drgać i wydają dźwięki, tak jak piszczałka wargowa. 
Wysokość, głębokość i siła głosu zależą od napięcia i ustawienia warg głosowych oraz od siły i szybkości wydechowego prądu powietrza. 
Charakterystycznej barwy nabiera głos jednak dopiero powyżej krtani w "cewie przystawkowej", którą wytwarzają:gardło, jama ustna i jama nosowa. 
	ROZWÓJ KRTANI. 
	Krtań powstaje z dwóch niezależnych od siebie i różnorodnych składników. 
B łon a śluzowa wyściełająca krtań należy do jelita tułowiowego, chrzęstny szkielet krtani, mięśnie, naczynia i necwy-do układu łuków skrzelowych. 
Dcogi oddechowe dolne zawiązują się po stronie brzusznej jelita tułowiowego na granicy z jelitem głowowym. 
Ku tyłowi od IV kieszonki skrzelowej na stronie brzusznej cewy jelitowej(w końcu 4 tygodnia życia zarodka)powstaje rynienka, tzw. rynienka płucna(o ddesho w a), której dolny koniec wykazuje półkoliste uwypuklenie. 
Właściwa rynienka twoęzyzawiązek krtani i tchawicy, zaokrąglony dolny koniec-zawiązek płuc(ryć. 
233). 
Początkowo cały ten zawiązek leży ku tyłowi od układu skrzelowego:jednak w związłuz dalszym jego różnicowaniem część górna jelita tułowiowego wsuwa się w obręb Aparatu skrzelowego, który bierze udział w budowie krtani. 
Krawędzie górnej, krtaniowej części rynienki płucnej wcześnie grubieją i tworzą z obu sJron dwa podłużne wały nalewkowe(pijcie argtenoidece, ryć. 
233). Oba wały Pózedłużają się do przodu w wał poprzeczny. 
Poprzeczna szczelina dzieli go na dwie czę. 
	'Według Hyrtla nazwa jabłko Adama jest wynikiem błędu tłumaczenia z arabskiego. 
%początku bowiem Arabowie nazywali widoczną na szyi u mężczyzn wyniosłość "jabł 8 mężczyzny", a ponieważ w języku arabskim udam znaczy mężczyzna, tłumacze PFzerobili pomum mri na pomum Agami. 
Według Ksiąg Genezy Adamowi na zew Boga:89 zie jesteś?część owocu z zakazanego drzewa przy przełykaniu utkwiła ze strachu?kardle i to właśnie, jabłko Adama"było przyczyną błędu pobożnych tłumaczy śred*eczd, 'błona gnykowa-tarczowa(membrana hgothgroidecj). 
	343. 


	ści, połowa przednia zostaje włączania w obręb nasady języka, połowa tylna węęypośrodkowo zawiązek nagłośni, bocznic zawiązek fałdów nalewkowa-nagłoęątąDba wały nalewkowe zbliżają się do siebie i ograniczaJ 4 w 4 sk 4 szczeloę(ńssurą ęjyargtenoidea):do przodu szczelina ta się poszerza, ograniczona fałdem nagłośni nalewkowa-nagłośniowymi:dzięki temu wejście do krtani przybiera postać szejag w kształcie litery T(ryc, 233 ej. 
	Wały nalewkoweY. 
	344. 
	Epiglottis. 
	Epiglotts. 
	-Radix Onguae. 
	Wica. 
	y'aryepigloWBa. 
	Tuberculum cuneiforme. 
	-Tubercułum-. 
	Y. 
	corniculatumłncisura interarytenoidea. 
	Ryc. 
233. 
Rozwój krtani:d-zawiązek krtani zarodka ludzkiego długości 30 mm:b X krtań 8-miesięcznego płodu ludzkiego. 
W końcu 2 miesiąca nabłonek wyściełający krtań wpukla się w jej boczne ściany z obu stron, wytwarzając kieszonki krtaniowe, ograniczone od góry fałdami przedsionkowymi. 
(a od dołu wargami głosowymi. 
Z mezenchymy zawiązku krtani powstają chrząstki, mięśnie i łącznotkankowe war-siwy krtani. 
Chrz ą s tka tarczo w a 1 a zawiązuje się(w połowie 2 miesiąca)z IV i V łuku skrz?
lowego jako parzysta płytka:występujący w niej otwór wskazuje na pierwotną granicę:obu łuków i później przeważnie zamyka się, choć czasem może być zachowany. 
Obie pNątkichrząstki tarczowatej, prawa i lewa, łączą się z sobą(w 10-12 tygodniu)swymi czę-setami przyśrodkowymi za pośrednictwem nieparzystego, pośrodkowego pasma chrzęsĘnego(edrtilcgo intrdthgroidedS, wytwarzając nieparzystą chrząstkę tarczowatą, wy(88 kła do przodu. 
Chrzą stk a n a gł o śni o w a przypuszczalnie pochodzi z IV, a może Br wnież z Ul łuku skrzelowego. 
Pochodzenie innych chrząstek krtani jest mniej pewBeNajwcześniejwystępuje c br z ąs tka p i erś e i e ni owa 1 a(w końcu I miesiąca):zawWżuje się ona w postaci otwartego ku tyłowi półpierścienia, podobnie do chrząstek tcha 8 cy i później dopiero(w 3 miesiącu)zamyka się w pierścień. 
Chrząstka pierścieniowBPęrparzyste chrząstki nalewkowate i chrząstki tchawicy wywodzą się przypuszczaWtPz chrząstki pochodzącej z ostatniego łuku skrzelowego, która u płazów występuje 8 P 9 staci tzw. chrząstki bocznej(ccrtilcgo lmerdhs). 
Mięśniówka krtani wytwarza się z zawiązków mięśniowych zawartych w IV i V W 86 skrzelowym. 
Nerwem tych łuków jest n. błędny:wysyła on do krtani obustronnie P 9 dwie gałęzie, n. krtaniowy górny i dolny. 
N. krtaniowy dolny, gałąź końcowa n. kr 1 a 889 wego wstecznego dochodzi do zawiązku krtani ku dołowi od czwartej tętnicy Wł?
6 skrzelowych. 
Serce wędrując do klatki piersiowej pociąga za sobą obie te tętnice, z W?
'rych po stronie lewej powstaje łuk aorty, a po stronie prawej t. podobojczykowa praBęJednocześnie zstępuje n. krtaniowy wsteczny, który owija się dokoła dolnego brzegu ć??tętnic i musi wstępować do krtani. 
	STOSUNKI OGÓLNE Kształt, położenie i stosunek do narządów sąsiednich. 
Krtań jest naj-ęądem nieparzystym, położonym symetrycznie:zajmuje ona środkową j przednią część szyi. 
Ma kształt tró(ściennej piramidy, której podstawą jest skierowana ku górze, a wierzchołek-ścięty i zaokrąglony yu dołowi. 
Z trzech powierzchni piramidy dwie, prawa i lewa, są zwróąjnedo przodu i bocznic, trzecia ku tyłowi. 
Brzeg przedni odpowiada ąęniosłości krtaniowej, dwa brzegi tylne skierowane są bocznic. 
U góry otwór górny krtani, zwany wejściem do krtani(adięgslargngis), wiedzie do gardła, u dołu krtań przechodzi w tchawicę. 
g-łań jest położona poniżej nasady języka i kości gnykowej, z którymi est złączona aparatem więzadłowym i mięśniowym. 
Z przodu w części pośrodkowej odpowiadającej wyniosłości krtaniowej krtań przylega jezpośrednio do blaszki przedtchawiczej i blaszki powierzchownej wwięzi szyP oraz do skóry:w tkance podskórnej na wyniosłości krtaniowej występuje często u mężczyzn nieparzysta kaletka maziowa(bursa subcutanea prommentide ldrgngede:t. 
T. 
Powierzdrie przednio-boczne, prawa i lewa, są częściowo przykryte płatami bocznymi gruczołu tarczowego i mięsniami podgnykowymi oraz m. zwieraczem dolnym gardła. 
Powierzchnia tylna graniczy z częścią krtaniową gardła, którego ściana przednia jest jednocześnie ścianą tylną krtani. 
Wzdłuż brzegów tylnych krtani biegną wielkie naczynia szyi i nerw biedny. 
Położenie krtani w stosuniku do kręgosłupa jest zmienne. 
W rzucie na kręgosłup u dorosłego mężczyzny w pionowej postawie ciała i w naturalnym położeniu głowy krtań odpowiada przeważnie 4 ostatnim kręgom szyjnym. 
Punkt najwyższy, brzeg górny nagłośni, leży mniej więcej na wysokości górnej połowy IV kręgu, wcięcie tarczowe@me chrząstki tarczowatej odpowiada części środkowej V kręgu, a punkt najniższy, 4 olny brzeg chrząstki pierścieniowatej, leży na wysokości górnej części VII kręgu. 
W pocjileżącej krtań jest położona mniej więcej o jeden kręg wyżej. 
U kobiet położenie jest Bóższe niż u mężczyzn(od Ul do VI kręgu szyjnego). 
U zarodka ludzkiego krtań leży Bacznie wyżej niż u dorosłego:jeszcze u płodu 5-miesięcznego wsuwa się do jamy nosoBeji nagłośnia spoczywa na powierzchni górnej podniebienia. 
W drugiej połowie życia P 89 owego rozpoczyna się zstępowanie krtani(descensus largngis), odpowiednio do 9 Q 4 oego zstępowania narządów szyi i klatki piersiowej. 
U noworodka górny koniec Want odpowiada trzonowi drugiego kręgu szyjnego, koniec dolny leży na wysokości Ul ŻW W kręgu szyjnego, a więc mniej więcej o dwa kręgi wyżej niż u dorosłego. 
Ostateczne P 9(ożenię zdobywa krtań po 7 roku życia lub często nawet dopiero w okresie dojrzewa P 94 płciowego. 
U małp człekokształtnych krtań leży wyżej niż u człowieka. 
W wieku PP@@ejszym następuje u człowieka starcze opuszczenie się krtani wskutek osłabienia 99@@i rozciągania się aparatu więzadłowego:może ono mieć wysokość paru kręgów. 
Pwocowanie krtani. 
Krtań jest w swym położeniu umocowana:1)przejściem w tchać 9 P. 2)przejściem w gardło, a także 3)przez mięśnie oraz błony i więzadła, które łączą**ń z jednej strony z kością gnykową i nasadą języka, z drugiej-z klatką piersiową. 
9 Whomość krtani. 
Pomimo powyższych czynników, które starają się umocować krtań Y 181 położeniu, wykonuje ona stosunkowo znaczne i wielostronne ruchy. 
Mięśnie, które Ś*e 8 nątrz dochodzą do krtani, są ułożone w ten sposób, że mogą poruszać krtań ku. 
	P(więź szyi środkowa i powierzchowna. 
	345. 


	górze, ku dołowi, do przodu i do tyłu, natomiast nie@og 4 jej przesuwąę j-ąboczne mogą być wykonywane tylko biernie, bez udziału mięśni, np. otejąą'krtań(chrząstkę tarczowatą)możemy ją przesuwać bocznic Słyszymy ęg, g:trzeszczący, który powstaje przez ocieranie się brzegów tylnych chrząsgj yo guzki przednie wyrostków poprzecznych kręgów. 
Układ mięśni prostyeą yrusza krtań ku górze, ku dołowi lub do przodu, ponieważ niektóre z nieąsię bezpośrednio do chrząstki tarczowatej krtani, inne do kości gnykowf:wywołują ruchy krtani. 
Największy zakres ruchów ku górze wynosi 2-1 ją. 
ehy, które krtań wykonuje podczas łykania, mowy cz*Ipiewu Frłań przyttąępołożenie wytwarzając dźwięki wysokie, a opuszczone-wytwarzając ąęąąPodczas oddychania krtań porusza się tylko bardzo nieznacznie:podczas stjją"nieco się opuszcza:przy następującym głębokim wydechu nieco się unosi, gjwwi wykonują włókna m. zwieracza dolnego gardła, kloce przyczepiają starczowatej i pierścieniowatej:zakres tych ruchów jest niewielki, -wynosi nąąmilimetrów, jednak mają one pewne znaczenie podczas mowy. 
Poza tym ję+ąąprzesuwa w zależności od ruchów głowy i odcinka szyjnego kręgosłupą, pęęęprzodu pochylonej głowie krtań jest położona tylko nieznacznie powyżej gąęjerękojeści mostka, przy głowie silnie przechylonej ku tyłowi unosi się znacznie Wielkość krtani, jej wzrastanie, różnice zależne od płci i wieku. 
Wielkość kazuje dużą zmienność osobniczą:na ogół nie jest ona zależna od długości ciagcznym stopniu tłumaczy indywidualne różnice brzmienia głosu. 
U osób wygą w małą krtań głos postawiony jest wyżej, u osób z silnie rozwiniętą krtanią Śjgłosu jest niższe. 
Krtań zarodka, a nawet jeszcze noworodka, jest stosunkowo większa od słego. 
W pierwszych latach życia krtań wzrasta stale, choć powoli. 
Od 5-8 stanie jest prawie zupełnie zahamowane i dopiero w okresie dojrzewania płcie poczyna się silniejszy rozwój krtani. 
U płci żeńskiej wzrastanie to odbywa si miernie i powoli, u płci męskiej zaś przyrost wielkości jest znacznie większy i skokowy, w wyniku czego krtań męska jest większa od żeńskiej. 
Zwłaszcza strzałkowy w czasie rozwoju wybitnie się powiększa, więzadła głosowe wy silnie, a długość szpary głośni w ciągu jednego roku wzrasta prawie dW związku z tym głos męski ustawiony jest przeciętnie o jedną oktawę niżej ni Szybkie wzrastanie krtani u chłopców w okresie dojrzewania płciowego powód cję, czyli dojrzewanie głosu:po usunięciu jąder głos nie mutuje, z czego należy wać, że wzrastanie krtani zależy od wydzielania wewnętrznego jąder. 
U 1 cały narząd głosowy zachowuje wielkość i formę młodocianą(pozornie żeńsł 4 Wraz z wiekiem zmniejsza się kąt, który tworzą obie płytki chrząstki 1 U dziecka jest to łagodny łuk wypukłością skierowany do przodu, u kobieW'się kąt nie mniejszy zwykle niż IZO', u mężczyzn zmniejsza się on do około 86 Większość chrząstek, jak zobaczymy dalej, składa się z chrząstki szklisJei. 
i niektóre tylko części chrząstek nalewkowatych z chrząstki sprężystej S@8 żyste nie mają skłonności do kostnienia. 
Natomiast kostnienie chrząstek sz@4 ni rozpoczyna się już począwszy od 20 roku życia(nieraz nawet wcześnieJl szym wieku są one prawie zupełnie skostniałe. 
U kobiet kostnienie rozpocz**później i postępuje wolniej niż u mężczyzn. 
U trzebieńeów-, kostnienie prze@u kobiet. 
	BUDOWA KRTANI Przy opisie krtani uwzględnia się:1)szkielet krtani utwor 3 PAchrząstki, 2)połączenia chrząstek 3)jamę krtani i błonę śW 9 ściełającą krtań oraz 4)mięśnie krtani. 
	Szkielet krtani(chrząstki krtani)ygelet krtani jest uPworzony przez trzy chrząstki nieparzyste i trzy ąętki parzyste. 
Nieparzysta chrząstka tarczowata i pierścieniowa yjz parzyste chrząstki nalewkowate są w ścisłym związku z aparajjasowym. 
Pozostałe chrząstki stanowią podporę dla fałdów i wyQjjeciu wejścia do krtani, są to, nieparzysta chrząstka nagłośniowa y grobne, parzyste chrząstki różkowate i klinowate. 
Oprócz tych jętek występują małe dodatkowe chrząstki, zwane chrząstkami szczkowatynni Somo sup. 
	Jncisura thyroidee sup. 
	Lamina dext. 
	Cornu im. --. 
	Cornu sup. 
	Tuberculumthyroideum sup*tarnina dext. 
licea obliqua(uberculum. 
thyroideum im. 
Cornu inf. 
	-Tu hercu I um thyroideum sup. 
	-Tubercul u m thyroideum im. 
	Ryć. 
	234. Chrząstka tarczowata. 
	Widok od przodu(paw. 
	I 81. 
	Ryc. 
	335. Chrząstka tarczowata. 
	Widok od strony prawej(paw. 
	I 81. 
	W 4 słka tarczowata(cartiMgo thgroided:ryc, 334-3371, najwisk*SWz 4 stkakrtani jest płytką ochronną aparatu głosowego i drogi ł 9 P 6 za. 
Nazwa jej pochodzi z podobieństwa kształtu do czworobo(Pózy(thgreos-tarcza). 
Chrząstka składa się z dwóch symeOy 89@hiej więcej czworobocznych płytek albo blaszek OO@P 6 Weji lewej. 
Przednie brzegi obu płytek wąskim, pośrodkowymSB chrzęstnym łączą się z sobą pod kątem otwartym ku tyłowi, 898 i u dzieci kąt ten jest znacznie większy niż u mężczyzn(p. wy. 
	3-47. 


	żejj. 
	Przednie górne narożniki brzegu góioego obu płytek są łukoę. 
ścięte, wskutek czego powstaje między nimi głębokie wcięcie ąączowe górne mcisurc thgroided superior). 
Ponieważ cała ejjCystka jest pochylona nieco do przodu, kei chrząstki, a zwłaszczągwcięcie górne, u mężczyzny wyraźnie zaznacza się pod skórą szyi ęĄrżąc wyniosłość krtaniową(prominentid largngec), tzw, Qg ko Adama:u kobiet występuje ona tylko bardzo nieznacznie. 
	M, palatopharyngeuslig, thyroepiglottcumLig, yestibulareLig, vocwe M, thyroarytenoideus. 
	M. sternothyroideus-. 
	QWQ. 
	M, constrictorępharyngis fot. '*. 
	-M, thyrohyoideus. 
	M. cricothyroideus. 
	Ryć. 
236. 
Chrząstka tarczowatą z przyczepami mięśni i więzadeł. 
Widok od tyłu. 
	Ryc. 
237. 
Chrząstka tarczowata z przyczepami mięśni. 
Widok od stror?
OTBWCj. 
	Powierzchnia zewnętrzna każdej płytki jest podzielona kresą skoś@4(lince obijana)na dwa pola:przednie większe i tylne mniejsze. 
Kresa ta biegnie skoś 4 eku dołowi i do przodu:u góry rozpoczyna się ona niewielkim wzniesieniem-guzki e@tarczowym górnym(tuberculum thgroideum superius), u dołu, na brzegu 4 o@P+chrząstki, nieco mniejszym guzkiem tarczowym dolnym(nbercuhm thg 6886 deum inferius). 
Do kresy skośnej przyczepiają się mięśnie:mostkowo-tarczowy, la 69 wo-gnykowy i część tarczowa-gardłowa zwieracza dolnego gardła. 
Powierzchnia 89 wnętrzna chrząstki tarczowatej jest gładka:u góry oraz z tyłu wklęsła i pokryta 18994 śluzową. 
W kącie między obiema płytkami przyczepia się w górnej części więzadło PWczowo-nagłośniowe, poniżej po obu stronach więzadło przedsionkowe i więzadło gW 8 we oraz mięśnie:tarczowa-nalewkowy, tarczowa-nagłośniowy i głosowy Oyc ółŃBrz eg górny każdej płytki jest w przednim odcinku wypukły ku górze, w W@W BY'pukły ku dołowi:wzdłuż całego górnego brzegu przyczepia się błona tarczowa-gnył(88 W części pośrodkowej i na brzegach jest ona wzmocniona pasmami więzadłowyw 86'zadłem tarczowa-gnykowym pośrodkowym i więzadłami tarczowa-gnykowymi bo(BY'mi Wskutek tego połączenia chrząstka tarczowata musi towarzyszyć wszystkim ruchPPłło 4@gnykowej ku górze. 
Brzeg dolny w przednim odcinku jest mniej więcej p 68 y 6 i poziomy, czasem tylko wpukla się wytwarzając wówczas w cię ci e tarczowe 99 ł'. 
	w(mcisurc Wgroidea interior), słabiej zaznaczone niż górne, dalej obniża się ku tyłowi, ją-orząc opisany guzek Tarczowy dolny, a poza nim wcina się silnie łukowato ku górze. 
ę części pośrodkowej do brzegu dolnego przyczepia się więzadło pierścienno-tarczowe, ąezące chrząstkę tarczowatą z pierścieniowatą. 
B r z e g tył ny każdej płytki, zgrubiały, jąokrąglory i lekko wklęsły, jest miejscem przyczepo m. podniebienna-gardłowego:ku jąęze przechodzi on w róg górny(comu superius), ku dołowi w róg dolny(cornująjrius). 
Róg górny, większy, zwrócony ku górze z lekkim pochyleniem ku tyłowi j przyśrodkowo, kończy się tępym zaokrągleniem, które służy za przyczep wspomnianego*ż więzadła tarczowa-gnykowego bocznego. 
Róg dolny, krótszy i grubszy, zwrócony yjeeo przyśrodkowo, po stronie przyśrodkowej kończy się małą, okrągławą powierzchnią agą stawu pierścienno-tarczowego. 
Mniej więcej w'/-wszystkich przypadków w jednej lub obu płytkach chrząstki tarwzowatejponiżej guzka górnego spotyka się otwór tarczowy(fordmen thgroijegm). 
Otwór ten może nie mieć zawartości lub też, częściej, zawiera naczynia krtaniowe ęąrne. 
Rzadko przebiega wraz z nimi gałąź nerwu krtaniowego górnego. 
Otwór ten jest wzostałością przestrzeni między pierwotnie samodzielnymi łukami skrzelowymi IV i V, z których powstaje chrząstka tarczowata. 
Obie płytki chrząstki tarczowatej w swym rozwoju, jak już wspomniano, łączą się z sobą pośrodkowo wąskim pasmem chrzęstnym:jeszcze u dorosłego pasmo to zaznacza gę niebieskawym odcieniem w odróżnieniu od bardziej żółtawego zabarwienia sąsiednich części. 
	Chrząstka pierścieniowata(cartilago cricoided:krikos s pierścień), mniejsza, lecz grubsza i mocniejsza od chrząstki tarczowatej, ma postać sygnetu. 
Węższa część przednia nosi nazwę łuku(drcus), szersza część tylna, mniej więcej czworoboczna-nazwę płytki(laminą:ryc. 
238, 239). 
Światło pierścienia ku dołowi jest koliste, ku górze elipsowate. 
Pierścień, który tworzy chrząstka pierścieniowata w przekroju poprzecznym jest znacznie mniejszy niż przekrój poprzeczny łukowatej krzywizny chrząstki tarczowatej, wskutek tego brzegi tylne tej ostatniej występują znacznie bardziej bocznic niż granice boczne chrząstki pierścieniowatej(ryć. 
238). 
	-Facies articularisarytenoidea-Lamina cartilaginis cricoideae. 
	-Arcus cartilaginiscricoideaeóc. 
	238. Chrząstka pierścieniowata. 
	Widok od przodu i góry. 
	-Facies articularisaryteno idea Z amina Facies articularisthyroidea 4 rcusRyc. 
	239. Chrząstka pierścieniowata. 
	Widok od strony prawej. 
	pĘTka(lamina)w linii pośrodkowej na swym brzegu górnym ma małe wcięcie, 99 obu zaś bokach owalną, lekko wypukłą, skośnie na zewnątrz opadającą powierzchnię śPwową nalewkową dla stawu pierśeienno-nalewkowego. 
Tylną powierzchnię płytki P@gradza nieco wklęsły grzebień pośrodkowy na dwie symetryczne, trochę wklęsłe po?terzchnie, od których odchodzą włókna mięśnia pierścienno-nalewkowego tylnego:do Bebienia przyczepiają się włókna warstwy podłużnej błony mięśniowej przełyku. 
6 Każdej strony na brzegu bocznym płytki leży mała, okrągława powierzchnia dla poŻóenia stawowego z rogiem dolnym chrząstki tarczowatej. 
	940. 


	Łuk(crcus)jest wypukły, z przodu niski, ku tyłowi staje się coraz wyższy ąpowierzchni bocznej przyczepia się mięsień pierścienno-tarczowy, ku tyłowt ją część pierścienno-gardłowa m. zwieracza dolnego gardła. 
Brzeg dolny chrząstki pierścieniowatej jest mniej więcej poziomy i więząąjąąścienna-tchawiczym łączy się z górną chrząstką tchawicy. 
Brzeg górny biegnte-yku tyłowi i ku górze:do niego pośrodkowo przyczepia się więzadło pierścienąąeąwe, bocznic zaś stożek sprężysty i mięsień pierścienno-nalewkowó'boczny. 
Powieęąywewnętrzna chrząstki pierścieniowatej jest gładka i wysłana błoną śluzową. 
z chrząstki pierścieniowatej od przodu jest wyczuwalny łuk:również jest wyeząą'na szpara między nim a dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej. 
	M, cricoaryteno*deus*os*. 
	Ryc. 
	240. Chrząstka pierścieniowata z przyczepami mięśni:a-widok od tyłu b-od strony lewej. 
	Chrząstki nalewkowate(cartilagmes drgtenoidede:drgtmnc s poi waczka:obie chrząstki razem podobne są do naczynia, jakiego Grę używali do oliwy:ryć, 24 l), prawa i lewa, są położone w tylnej czękrtani na brzegu górnym płytki chrząstki pierścieniowatej. 
Chrząstnalewkowate są kształtu trójściennych ostrosłupów, z których każgma trzy powierzchnie, przednio-boczną, przyśrodkową i tylną, or podstawę i wierzchołek. 
	Po yea, triangularis:s. 
	Crista aro gafa-ec. 
	*muscularis. 
	M ięśn iówka. 
	przełyku. 
	Foyea oblorga. 
	Ązex. 
	-Colliculus. 
	Facies articularis arytenoidea. 
	Facies medialis. 
	/Processus*ca*s. 
	---4--M, cricothyroweus i. 
	M, constictor pharyngis inf. 
	M, aryrenoideuś. 
	Fąęies pOS(-M, cricoaryteno-jdęus pO%. 
(processu 4 muscutans)Facies artcularis. 
	Bęc. 
	241. Chrząstka nalewkowata prawa z przyczepami mięśni:a-widok od:PP przednio-bocznej:b-od strony tylna-przyśrodkowej(paw. 
	P/w 8). 
	gy podstawie(bdsis), położonej nieco skośnie, znajduje się owalna, wklęsła pojąyzehniastawu pierścienno-nalewkowego. 
Z tylnego bocznego kąta podstawy wycho":gratki, szeroki i tępo zakończony wyrostek mięśniowy(processus muscula. 
y-kierowany bocznic, do którego przyczepia się z tylu mięsień pierścienno-nalewko''jemy, bardziej do przodu zaś mięsień pierścienno-nalewkowy boczny. 
Przedni kąt'''ąęłąwy przechodzi w ostry i dość długi wyrostek głosowy tpzocessus tocdhs), jjerowany do przodu, do którego przyczepia się więzadło głosowe. 
Powierzchnia, j ją a jest lojkątna i wklęsła, wzdłuż jej brzegu bocznego przyczepiają się mięśnie nająęgowe, poprzeczny i skośny. 
Powierzchnia przyśrodkowa jest wąska, rowy%ustawiona strzałkowa:tworzy ona boczną granicę części międzychrząstkowej szpary****i. 
Na powierzchni przednio-bocznej, poniżej wierzchołka chrząstki, ****uje się mały guzek zwany wzgórkiem(colliculus):na nim rozpoczyna się liąwwka-grzebień łukowaty(cristc drcumc), biegnący wpierw ku tyłowi, naąwpniedo przodu i do dołu aż do wyrostka głosowego:obejmuje on zagłębienie wypełąwegruczołami śluzowymi-dołek trójkątny(fotce triangulms)-i oddzieQgo od nieco większego, bardziej płytkiego wgłębienia, tzw. dołka podłużnego jGaea ob(onga), położonego poniżej. 
Wierzchołek(cpea)chrząstki nalewkowatejest zagięty ku tyłowi i przyśrodkowo, kończy się tępo i łączy się z chrząstką różkowatą. 
Chrząstki różkowate(cdrhlcgmes comiculdtde)są to dwie ntałe, stożkowate grudki żółtawej chrząstki sprężystej:każda z nich jest położo. 
na na wierzchołku chrząstki nalewkowatej(ryc, 244)w jego przedłużeniu ku tyłowi i przyśrodkowo. 
Chrząstka ta wywołuje guzek róż kawały(tuberculum corniculatum)w fałdzie nalewkowa-nagłośniowym(ryć. 
ŻAB). 
Z wierzchołkiem chrząstki nalewkowatej łączy się ona czy to warstwą tkanki łącznej, czy to chrząstką, czy też stawowa. 
Chrząstki klinowate(edrtilagmes cuneiformes)są to dwie małe, niestałe, wydłużone grudki żółtawej chrząstki sprężystej zmiennego kształtu, położone do przodu od chrząstek różkowatych. 
Na wolnej powierzchni każdej z nich leży skupienie gruczołów, które w tym miejscu Bópukla błonę śluzową fałdu nalewkowa-nagłośniowego, wytwarzając guzek klinowaty(tubercuhm cuneiforme:ryc. 
248). 
Guzek ten wskazuje na położenie chrząst 9 i może występować nawet wtedy, kiedy brak jest chrząstki. 
V niektórych niższych@aków chrząstki klinowate stanowią boczne części chrząstki nagłośniowej. 
Przypułczalnieoddzieliły się od niej i przesunęły w kierunku chrząstek nalewkowatych:mogą 9:one zlewać z chrząstkami różkowaiymi. 
	Chrząstka nagłośniowa(cdrtilago epig(office:ryć, 2421, nieparzysta Półka stanowiąca chrzęstne podłoże n a gło śni(epiglottis), jest zbu. 
	Pawana z chrząstki sprężystej:ma ona łPzlałt i wygięcie siodełka roweru i jest Położona ku tyłowi od nasady języka, ł 96 ci gnykowej oraz błony tarczowa Wkowej. 
Chrząstka nagłośniowa wyśłgpujestromo od przodu ku tyłowi 88 płaszczyźnie strzałkowej jest esowaW zakrzywiona. 
	98:ść pośrodkowa chrząstki jest grubsza niż?
	'Aegi, które są zwrócone nieco ku tyłowi. 
	Po. 
	Cartilago epiglottica. 
	Petiolus epiglottdis. 
	242. 
	Chrząstka nagłośniowa. 
	Widok od tyłu(paw. 
	I 83. 
	QKI. 


	wierzchnia przednia(językowa)jesł lekko wypukła Powierzchnia Wica(krtąąjąą. 
wklęsła w kierunku z boku na bok:w kieruniku strzałkowym powierzchnią Q ą. . 
jest wklęsła, w dole wypukła. 
Mniejsza, górna część chrząstki nagłośniowej czy nagłośni, położona powag. 
gnykowej(część nadgnykowa), wnika w obręb gardła i szeroko zaokrąglona twjy'dnia-górne ograniczenie wejścia do krtani. 
Z jej brzegów bocznych fałdy tjąj'wet-fałdy nalewkowa-nagłośniowe(pOcde dryepig(oOicde)-Ęjwtyłowi oraz do dołu i łączą ją z chrząstkami nalewkowatymi:dwa dalsze fątąęjjsię bocznic i łączą ją ze ścianą boczną gardła jako fałdy gardłowo-nagłoąąą(plicae phargngoepiglotticce'). 
Z powierzchni prze 4@ej części naógókowej btąjąjzowa przechodzi na nasadę języka, wytwarzając(ryć, 85)trzy fałdy zawierającą jwłókna sprężyste:fałd językowo-nagłośniowy pośrodkowy(4 c@g(ossoepiglontą-diana)i fałdy językowo-nagłośniowe boczne(wiece glossoepiglotticce lmeralesj, jgnimi znajduje się z każdej strony dołek nagłośniowy(edllecula epiglottica). 
W:powyższe fałdy mają bardzo luźną tkankę podśluzową, wskutek czego ta część ąąma dużą ruchomość. 
Na wysokości kości gnykowej z powierzchni przedniej chrząggłośniowej odchodzi więzadło gnykowa-nagłośniowe(ligmentum hgoepigloniegęgczące ją z trzonem kości gnykowej(p. dalej). 
Większa, dolna część nagłośni i chrząstki nagłośniowej(część podgnykowa)leży tyłowi i poniżej kości gnykowej. 
Uhrząstka zwęża się silnie ku dołowi w szypułkę ąąśni(petiolus epiglottidis), która za pomocą więzadła tarczowa-nagłośniowego(liga tum thgroepiglotticum)łączy się z powierzchnią tylną kąta chrząstki tarczowatej po jej wcięcia górnego. 
Szypułka wraz z powyższym więzadłem tworzy wyniosłość b*śluzowej na powierzchni tylnej nagłośni-guzek nagłośniowy(tuberculumglotticum). 
Powierzchnia przednia części podgnykowej chrząstki nagłośniowej granie z ciałem tłuszczowym krtani(p. dalej). 
Powierzchnie chrząstki nagłośniowej, zwłaszcza powierzchnia tylna, są usiane dmi, w których mieszczą się gruczoły. 
Sama chrząstka jest przebita otworkami, przez re przechodzą przewody gruczołów, naczynia, czasem również nerwy(p. dalej). 
Chrząstki trzeszczkowate(cartilcgmes sesdmoideae), niestałe, mspotyka się w różnych miejscach, czy to między chrząstkami krtczy to w więzadłach. 
Do chrząstek trzeszczkowatych zaliczamy:1)małe, parzyste chrząsteczki połaź bocznic od podstawy chrząstek nalewkowatych, 2)chrząsteczkę nieparzystą(cmfprocricoided)położoną między chrząstkami nalewkowatymi i 3)parzyste chrząsIK pżonę w więzadłach głosowych. 
Wreszcie 4)drobne parzyste chrząsteczki ziarnowate(Ftilcgmes triticeae)znajdują się prawie stale w więzadłach tarczowa-gnykowych P 9 nych. 
Chrząsteczki te są pozostałością ciągłego chrzęstnego połączenia między rok górnymi chrząstki tarczowatej i rogami większymi kości gnykowej:połączenie to 964 pule jeszcze u zarodka ludzkiego. 
Budowa i kostnienie chrząstek krtani. 
Chrząstki krtani są otoczone bardzo 9 ochrzęstną zawierającą dużo włókien sprężystych. 
Są one zbudowane częściowo z 9 e 44 stki sprężystej, częściowo z chrząstki szklistej. 
Chrząstkami szklistymi są chrzęsVs W czowata i pierścieniowata:również chrząstki nalewkowate są szkliste z wyjątkie@sika głosowego, a często również wierzchołka chrząstki:te części chrząstki nalewłPĘJej, a poza tym chrząstki:nagłośniowa, różkowate, klinowate, wreszcie trzeszczł(88 są zbudowane z chrząstki sprężystej. 
Chrząstki sprężyste nie mają skłonności do kostnienia, natomiast chrząstki s*zawsze kostnieją. 
Proces ten, który postępuje od powierzchni stawowych, u@4'9 rozpoczyna się około 20 roku życia(lub nawet wcześniej)i w późniejszym wieku WF 65 roku)chrząstki te przekształcają się całkowicie w kość. 
U kobiet kostnienie rozpP 9 na się później(około 22 roku)i nie jest tak kompletne. 
Najwcześniej występuJ 4 P kowatej. 
	Połączenia chrząstek krtani pątączenia chrząstek krtani występują w różnej postaci. 
Są to albo j jałączenia ścisłe lub stawowe(t. 
I), albo połączenia błoniaste i więjgłowe, 2)położone między chrząstkami a tworami sąsiednimi lub też ąj położone wewnątrz krtani. 
Połączenia ścisłe i połączenia stawowe chrząstek krtani Węzozrost nalewkowa-różkowy(sgndesmosis argcorniculma)luźno jąezy wierzchołek chrząstki nalewkowatej z chrząstką różkowatą. 
Jest jj połączenie łącznotkankowe, nieraz jednak chrzęstne(sgnchondrosis)jut nawet stawowe juncturd sgnomdlis), zawierające jamę stawową. 
staw pierścienno-nalewkowy(drticulmio cricocrgtenoided)łączy jąpowiednie powierzchnie stawowe chrząstki pierścieniowatej ę chrząstką nalewkowatą. 
Wypukła i wydłużona główka stawowa jest położona na górnym bocznym kącie płytki chrząstki pierścieniowatej, wpadając nieco ku przodowi i bocznic:odpowiednio wklęsła panewka znajduje się na części bocznej podstawy chrząstki nalewkowatej. 
Torebka stawowa jest cienka i wiotka:przyczepia się ona do brzegów powierzchni stawowych. 
Jej ściana tylna i przyśrodkowa jest wzmocniona sprężystym więzadłem pierścienno-nalewkowym tylnym(hgdmentum cricodrgtenoideum posterius), które napina się najsilniej w ruchach chrząstki nalewkowatej do przodu i bocznic:więzadło to jest również zabezpieczeniem przeciw ześlizgiwaniu się chrząstki nalewkowatej z pochyłej powierzchni stawowej chrząstki pierścieniowatej. 
Z powodu swej sprężystości więzadło pierścienno-nalewkowe tylne sprowadza wyrostek głosowy z położenia przywiedzionego w położenie pośrednie(spoczynkowe):do pewnego stopnia zaoszczędza więc ono pracę mięsniom przy odwodzeniu więzadeł głosowych. 
Mechanika stawu pierścienno-nalewkowego. 
Staw pierścienno-nalew 8886 pod względem budowy jest zbliżony do typu stawu eliptycznego:wskutek położe@apowierzchni stawowych, kompromisowa"oś ruchu przebiega skośnie od strony P(zyśrodkowej, z góry i od tyłu ku stronie bocznej, ku dołowi i do przodu. 
Dokoła tej osi 986 wają się 1)ślizgające ruchy przywodzenia i odwodzenia chrząstki nalewkowatej. 
PPócz tego ruchu, wskutek luźności torebki stawowej, możliwe są również 2)ruchy 99 Fotowe chrząstki nalewkowatej do wewnątrz i na zewnątrz około osi pionowej. 
W r u 9 hachprzywodzenia z powodu położenia główki stawowej chrząstki nalewko?68 e nie tylko zbliżają się do siebie, ale jednocześnie przesuwają się ku tyłowi i ku górze:?
Puchu tym wyrostek głosowy chrząstki nalewkowatej oddala się od kąta chrząstki PFczowatej i więzadło głosowe się napina. 
W ruchach odwodzenia chrząstki 99 ewkowate oddalają się od siebie, a jednocześnie przesuwają się do przodu i do dołu, ?śłutek czego poprzednio napięte więzadło głosowe znowu się rozluźnia. 
W ruch a eh PPFotowych wyrostki głosowe obracają się na zewnątrz lub do wewnątrz, 988 para głośni rozszerza się lub zwęża P 9 a rodzaje ruchów są często z sobą sprzężone:ruchy przywodzenia łączą się z obroĘBdo wewnątrz, ruchy odwodzenia-z obrotem na zewnątrz. 
Pław pierścienno-tarczowy(drticulmio cricothgroidec)j est rodzaj em 9+wu kulistego. 
Główka stawowa jest położona na wewnętrznej stro. 
	+TT. 
	353. 


	nie dolnego końca rogu dolnego chrząstki tarczowatej, panewką ą, brzegu bocznym płytki chrząstki pierścieniowatej. 
Cienka i luźną łggrebka stawowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowy-g. 
Jest ona wzmocniona trzema pasniami więzadeł sprężystych:więz ątdłem rogowa-pierściennym przednim, bocznym i tej rym(Bgdmentum ceratocricoideum anterius, laterdle et posteriuęrgZbyt rozległe ruchy chrząstki tarczowatej i pierścieniowatej w stosąj, ku do siebie hamuje więzadło pierścienno-tarczowe gaj, 'mentum cricothgroideum), które w płaszczyźnie pośrodkowej łąeąydolny brzeg chrząstki tarczowatej z brzegiem górnym łuku chrząsgj-pierścieniowatej. 
Więzadło to poszerza się ku dołowi i jest przebite ąą'. 
czyniami pierścienno-tarczowymi. 
Stanowi ono spec j alne wzmocnientączęści pośrodkowej stożka sprężystego(p. dalej). 
'Mechanika stawu pierścienno-tarczowego. 
Z powodu sprężystej buąąćwy stawu ruchy są różnorodne. 
Główne ruchy odbywają się około wspólnej osi czołowetprzechodzącej przez powierzchnie stawowe prawej i lewej strony. 
Jeżeli chrząstka pieę?
ściemowata jest ustalona, to 1)chrząstka tarczowata zgina się do przodu lub do tytą. 
Zwykle jednak się porusza 2)chrząstka pierścieniowata ku tyłowi lub do przodu w stą, sunku do ustalonej chrząstki tarczowatej:w tym przypadku wraz z chrząstką pierście*niowatą pocusza się również połączona z nią chrząstka nalewkowata. 
W obu przypad-łkach odległość między chrząstkami nalewkowatymi a tarczowatą powiększa się lut zmniejsza, a tym samym napinają się lub rozluźniają więzadła głosowe rozpięte między nimi. 
Chrząstka tarczowata i pierścieniowata mogą również poruszać się jednocześniejdla więzadeł głosowych wynik ruchu pozostaje ten sam(ryc. 
258). 
Połączenia więzadłowe i błoniaste chrząstek krtani ze strukturami sąsiednimi Pasma błoniaste lub więzadłowe łączą chrząstki krtani ku górze z kością gnykową i nasadą języka, ku tyłowi ze ścianą gardła, a ku doąłowi z tchawicą. 
Błona tarczowa-gnykowa(membrana thgrohgoidea)jest to luźna, łącznotkankowa blaszka rozpięta między brzegiem tylnym trzonu KoYści gnykowej i jej rogami większymi a brzegiem górnym chrząstki tar:czowatej. 
W części pośrodkowej jest ona wzmocniona włóknami sp 8:żystymi, które wytwarzają więzadło tarczowa-gnykowe pPś r o dk o w e(ligamentum thgrohgoideum medianom). 
Podobne wz@rententę sprężyste znajduje się z obu stron brzegu bocznego błony TaPóczowo-gnykowej, rozpięte między wierzchołkami rogu górnego chO 4:siki tarczowatej i rogu większego kości gnykowej:tworzy ono oP 88 stronnie więzadło tarczowa-gnykowe boczne(hgmer(88 Wgrohgoideum literuje). 
Bardzo często więzadło to zawiera w 8 W'chrząstkę ziarnował ą(edrtilago triticed). 
W błonie tarczowa-gnykowej znajduje się otwór, przez który pTzeBchodzą zwykle naczynia krtaniowe górne i gałąź wewnętrzna neP 89 krtaniowego górnego. 
Między błoną tarczowa-gnykową, kością gnyłPĘwą a przyczepami mięśnia mostkowo-gnykowego i mięśnia tarczo 89-gnykowego występują prawie stale kaletki maziowe(t. 
T. 
	yięzadło gnykowa-nagłośniowe(ltgameuum hgoepiglotticum)jako szeroka, spręży Q tilaszka biegnie z powierzchni przedniej chrząstki nagłośniowej poziomo do przodu y-tronę Winą lrzonu kości gnykowej. 
Więzadło to odgranicza od góry przestrzeń, która ąy jęzekroju pośrodkowym ma mniej więcej kształt trójkątny. 
Podstawę trójkąta tworzy jary powyższe więzadło gnykowa-nagłośniowe, ścianę przednią-więzadło tarczowa'ygowe pośrodkowe, ścianę tylną-powierzchnia przednia nagłośni. 
W przestrzeni tej gęy ciało tłuszczowe krtani(corpus ddiposum largnns:ryc. 
248), pądezas łykania krtań unosi się i przesuwa pod nasadę języka. 
Mięśnie tarczowa-gnyyjwepociągają chrząstkę tarczowatą w kierunku łuku kości gnykowej, wskutek czego ąąto tłuszczowe skraca się i pogrubia, uciska na część podgnykową nagłośni i przesuwa*gu tyłowi. 
Jednocześnie część nadgnykowa nagłośni pod wpływem ucisku nasady języjji błony mięśniowej fałdów nalewkowa-nagłośniowych przegina się ku tyłowi aż do ęwgnięcia się z guzkami różkowatymi oraz klinowatymi i wejście do krtani zostaje zamgmęle. 
Więzadło językowo-nagłośniowe(Ogamemum g(ossoepiglotNcum S jest to sprężyste jąsmo łącznotkankowe położone bezpośrednio powyżej więzadła gnykowa-nagłośniowe ja. 
Biegnie ono od chrząstki nagłośniowej do nasady języka, szczególnie silnie rozwinięte ą fąłdzie językowo-nagłośniowym pośrodkowym między obu dołkami nagłośniowymi gye. 
851. 
Więzadło pierścienno-tchawicze(Ogdmemum cricotmched(e)występuje w postaci grótkiej, sprężystej błony o pionowym kierunku włókien, która łączy dolny brzeg chrzągkipierścieniowatej z górnym brzegiem pierwszej chrząstki tchawicy(ryć, 243, 2 e 5). 
Więzadła różkowo-gardłowe(hgdmenta corniculophargnged S są to parzyste, cienkie pasma sprężyste, biegnące ku dołowi, do tyłu od mięśni nalewkowych, łączące wierzchołek chrząstki różkowatej z błoną śluzową powierzchni ściany gardła(ryc. 
244). 
Więzadło pierścienno-gardłowe(ligcmentum cricophdrgngeum), cienkie, nieparzyste pasmo sprężyste, stanowi połączenie między górnym brzegiem chrząstki pierścieniowatej a przednią ścianą gardła. 
Zazwyczaj łączy się ono z obu więzadłami różkowo-gardłowymi w jedno więzadło kształtu litery Y. 
W miejscu połączenia trzech powyższych więzadeł może leżeć nieparzysta chrząsteczka sprężysta(curti(ago procricoided, p. wyżej). 
Połączenia więzadłowe i błoniaste wewnątrz krtani Stożek sprężysty(conus eldsticus)składa się z mocnej, sprężystej warstwy tkanki łącznej, odpowiadającej głębokiej warstwie blaszki właściwej błony śluzowej, choć w krtani nie ma wyraźnej granicy między nią a tkanką podśluzową. 
Stanowi ona przedłużenie sprężystej sewy tchawicy nad chrząstką pierścieniowatą aż do więzadeł głosoBych. 
Stożek sprężysty(ryć, 245)rozciąga się z przodu z dolnej połowy Powierzchni wewnętrznej kąta chrząstki tarczowatej, następnie Bzdłuż górnego brzegu chrząstki pierścieniowatej i sięga ku tyłowi do Bórostka głosowego chrząstki nalewkowatej. 
Wolny, górny brzeg stożłastanowi podłoże warg głosowych. 
Jeżeli szpara głośni jest zamknie P lub bardzo wąska, to obie połowy błony zbiegają się ku górze ł PBzyśrodkowo, ich powierzchnie boczne są lekko wklęśnięte i stożek 181 podobny do ustnika klarnetu. 
W szeroko otwartej szparze głośni śśana stożka ustawia się muniej więcej pionowo i kształt stożka jest Pawie cylindryczny 9 przodu, w szczelinie między dolnym brzegiem chrząstki tarczowa ł 4 a brzegiem górnym chrząstki pierścieniowatej ściana stożka w częŚ 9 pośrodkowej leży bezpośrednio pod skórą:jest ona tu wzmocniona pBhowo biegnącymi włóknami sprężystymi, które tworzą poprzednio. 
	SRR. 


	Lig, thyrohyoideum*Cartilago triticeaMembranathyrohyoidea. 
	lig, ceratocricoideum. 
ago. 
Arcus cartilaginiscricoideae. 
	Cartilagines tracheales. 
	Ryc. 
	243. Krtań z więzadłami. 
	Widok od przodu. 
	Nagłośnia niewidoczna(przechylona ku tyłowi). 
	Cornu majus ossis. 
	Woidei j. 
	lig, thyrohyoideum lat. 
-Cornu sup, cartilaginis-*. 
*hy to*deae Cartilago corniculata-V. 
	post. 
	Lig, ceratocricoideum lat. 
	Lamina cartilaginis cricoideae--ś. 
	paries membranaceus tracheae-. 
	Corpus ossis hyoidei. 
	yóyót tttł, ł razi ce, cj. 
	Otwór dla naczyń z krtaniowych górnych i gałęzi wewnętrznych n. krtaaiowagogórnego-lig, thyrohyoideum medianom. 
	-Lamina str. cartilaginis thyroideae. 
	Lig, cricothyroideumLig, cricotracheale-Ugamenta annularia. 
	Cartlago epiglottica. 
	Otwór dla naczyń g, 'krwionośnych górnych 6 i gałęzi wewn. 
	Lig. 
	'Membrana thyrohyoidea. 
	-Lig, cornicułopharyngeum. 
	-lig, oicopharngeum. 
	ceratocricoideum post. 
	-Qartlagines trachea(es. 
	Ryć. 
	244. Krtań z więzadłami. 
	Widok od tyłu. 
	Położenie chrząstki nagłośnie wet jak na ryc. 
	243. 
	P/ica**aryepiglottica. 
	7 am/ago a ryte not deaProcessusmu sc u larisProc essus co caWs. 
	Cartilagines tracheales. 
	EpiglottsVestbulum laryngis. 
	*ecessuspiriform i spbary ngisT uberculum epiglottcum. 
	Plica yestibularisVentriculus laryngisPlica vocalisM, rhyroarytenoideus M, cricothyroideus. 
	1)6. 
	-Camus ossis hyoideilig, thyrohyoideummedian um*--Membrana quadrangularis-Cartilago thyroidea-Lig, yestibulare-lig, vocaleConus ełasticus-Lig, cricothyroideum-Arcus cartilaginis cricoideaelig, cricotracheałe lig, annulare. 
	Ryć. 
	245. Krtań z więzadłami. 
	Widok od strony prawej. 
	Płytka prawa chrząstki tarczowatej usunięta. 
	96 iśór*y-Pi. 
	lig, hyoepiglotticum. 
	-Comu majus ossis hyoidei. 
	Membrana thyrohyoidea. 
	-Plica aryepiglottica. 
	M, vestibularis. 
	Rima glottdislig, vocale Labium vocale et m. vocalis. 
	Conus elastcus. 
	Cartlago cricoidea. 
	668246. 
	Przekrój czołowy krtani:połowa przednia. 
	Widok od tyłu. 
	Linią kropkowaną zaznaczony woreczek krtaniowy. 
	Q IX 67. 


	omówione więzadło pierścienno-tarczowe Oigdmenjąą. 
eothgroideum). 
Okolica ta ma szczególne znaczenie, gdyż w ntąj. . . 
czeństwie uduszenia przecięcie poprzeczne(conicotomia)teęj ąądla umożliwia szybkie otwarcie dolnej części krtani. 
Więzadła głosowe(ligcmentd tocd(id), zwane również więą, właściwymi"(ryc, 245), są to symetryczne, zgrubiałe, szczaw sprężyste, górne brzegi stożka sprężystego. 
Z przodu przyezepąjjone włóknami łącznotkankowymi tuż obok siebie do powierzejjjjwnętrznej kąta chrząstki tarczowatej w połowie jego wysokości ydo szczytu i górnego brzegu sprężystego wyrostka głosowego ejęynalewkowatej. 
Więzadła głosowe tworzą sprężyste podłoże wąęysowych. 
W więzadle głosowym w pobliżu przedniego punktu przyszepu znajduje się mają ta chrząstka trzeszczkowata(cdrtilcgo sesdmoided s. @o@@@s elcsticusS, zbuąąz sieci włókien sprężystych i rozsianych w niej komórek chrzęstnych. 
U oswyyprześwieca ona przez wargi głosowe, jako, przednia plamka żółta"(mdcula lutet od), , tylna plamka żółta"odpowiada natomiast sprężystemu wyrostkowi głosy chrząstki nalewkowatej. 
Błona czworokątna(membrana quadrmgularis), podobnie jak stożek, jest łączną kawą blaszką sprężystą, ale znacznie cieńszą i delikatniejsze, toteż nie ma tego ma przy wytwarzaniu głosu. 
Stożek stanowi część dolną błony włóknista-gżystej krtani(membrana ńbroeldsticd largngis), błona czworokątna-jej górną. 
Włókna sprężyste błony czworokątnej przebiegają przeważnie strzałkowa ściowo zstępując ku tyłowi. 
Błona czworokątna(ryc, 245)rozpoczyna się z przodu stronnie na brzegach bocznych chrząstki nagłośniowej i na powierzchni tylnej chrząstki tarczowatej, z tyłu na brzegu przyśrodkowym chrząstki nalewkowatej. 
górny biegnie skośnie ku tyłowi, ku dołowi oraz przyśrodkowo, tworząc podłoże nalewkowa-nagłośniowego. 
Brzeg dolny wolny nosi nazwę w i ę z a d ł a p r z e ds i o WBĘO. 
Więzadła przedsionkowe(ligamenta restibularia')albo wie, rzekome"(ryć, 245), dwa symetryczne pasma, stanowią dolny błony czworokątnej, podobnie jak więzadła głosowe-brzeg gstożka sprężystego. 
W więzadle przedsionkowym włókna są część sprężyste, lecz nie tak liczne jak w więzadle głosowym, częściowo. 
jadalne. 
Więzadła rzekome leżą powyżej i bardziej bocznic od wi**głosowych. 
Z przodut przyczepiają się do kąta chrząstki tarczo nieco powyżej więzadeł głosowych, z tyłu do brzegu przyśro 4888 dołka trójkątnego chrząstki nalewkowatej:stanowią one podłoże przedsionkowego. 
Więzadła rzekome i ich przedłużenie ku górze błona czworokątna, są zWeóWodbiciem stożka sprężystego i więzadeł właściwych. 
Część górna błony W 4 PĘłżystej krtani zwęża się ku dołowi aż do więzadeł rzekomych, część dolna z 884(górze aż do więzadeł właściwych. 
Między obiema stożkowatymi przestrzewWWsho(kanu skierowanymi ku sobie(ryc, 246)leży obustronnie wejście do 8 ł 98 ĘKJ 1 a n i o w e j Oentriculus largngis). 
Więzadło przedsionkowe leży obustrO 889 Ęku dolnym górnego stożka, podobnie jak więzadło głosowe na górnej giW 86 Y stożka. 
	'więzadła kieszonki krtaniowej(ligcmentc oentricu(aria). 
	6-O fY. 
	yąWo tarczowa-nagłośniowe(Og@me@um(hgroepiglotticum), o którym wspomina, "'przy opisie chrząstki nagłośniowej, należy również zaliczyć do połączeń leżących ąjątrz krtani. 
JesT Jo silne, sprężyste więzadło, które łączy szypułkę chrząstki nagłojąąejz kąlew*hrz 4 sOJ tarczowatej, przyczepiając się do jego powierzchni tylnej pojgą wcięcia tarczowego górnego(ryć, 24 ł). 
	Jama krtani i błona śluzowa jąjgą krtani(cutitas largngis)jest znacznie mniejsza od zewnętrznego obwodu krtani. 
ąjąna przelała jawy jest utworzona przez powierzchnię tylną chrząstki nagłojjwej, więzadło lacczowo-nagłośniowe, kąt cheząstki tarczowatej, więzadło pierścień jeąąrczowe i łuK chrz 4 sVi pierścieniowatej. 
Ścianę boczną z każdej strony twoępowierzchnia przyśrodkowa błony włóknista-sprężystej krtani(błony czworokątnej j gwżka sprężystego)wraz z chrząstką klinowatą i różkowatą, powierzchnia przyśrodkoąąchrząstki nalewkowalej i łuku chrząstki pierścieniowatej. 
Ściana tylna jest gnjya powierzchnią przednią mięśnia nalewkowego i płytki chrząstki pierścienia atejściany jamy krtani są wysłane błoną śluzową. 
Na powierzchni przedniej części nadykowejnagłośni łączy się ona z błoną śluzową nasady języka, tworząc pomost między tąnią a językiem w postaci trzech wyżej opisanych fałdów językowo-nagłoniowychi dwóch symetrycznych dołków nagłośniowych położonych nuęnimi(ryc. 
85). 
Dołki te pogłębiają się, a ograniczające je fałdy zaznaczają się silniej, b też dołki i fałdy wygładzają się zależnie od wzajemnego położenia nagłośni i nasady zyka. 
Jama krtani układa się w trzy piętra. 
Piętro górne jest to przedionekkrtani albo jama górnia krtani(testibuhm lcrgngis, cdtitcs largngis superiorS:poniżej znajduje się piętro środkowe ama pośrednia krtani(cmitds ldrgngis mtermedidS, najwaiejszaokolica, ponieważ tutaj leży szpara głośni wraz z fałdami rzedsionkowymi i fałdami głosowymi oraz kieszonka krtaniowa. 
Dole piętro tworzy tzw. j ama podgłośniowa(cmitcs infruglottiW. 
szyli jama dolna krtani(cutitds ldrgngis inferiorS, która**a do pierwszego pierścienia tchawicy. 
Na zewnątrz od właściwego 86 z 4 du głosowego obustronnie leży zachyłek gruszkowaty F 44 ła(recessus pinformis phdrgngis), część składowa dolnej części aędła, objęty chrząstką tarczowatą. 
	Jama górna krtani*Psiicie do krtani(dditus ldrgngis)stanowi górny otwór przedsionka, ł@o ustawione prawie pionowo, skierowane ku tylnej ścianie garŻazwłokach u góry jest ono szerokie i owalne, zwęża się w kierun 9 htząsteknalewkowatych, wreszcie tworzy wąską szparę między 8 V osoby żywej kształt wejścia jest zmienny w zależności od oddef?
óólwarzanych dźwięków itp. (p. dalej). 
Wejście do krtani ograni?góry i z przodu górny brzeg nagłośni(epiglottis), z boków Ś Fómetryczne fałdy błony śluzowej biegnące z brzegów bocznych śł 9. 
	359. 


	mi(plicae argepiglotticce), z tyłu i u dołu wcięcie błony śluząęą. 
wcięcie rniędzynalewkowe(incisurd interdrgtenoideq gżone między obu chrząstkami nalewkowatymi. 
W obu fałdach jjj. . 
kawo-nagłośniowych leżą guzki klinowate i różkowątą yberculccune(formie et corniculmd)wraz z odpowiednimi chrzą-g. 
Większą część fałdów tworzą pasma tkanki łącznej i delikatne ęjąmięśniowe, które regulują ich kształt. 
Błona śluzowa ma tu szezeęąwiotką tkankę podśluzową, tak że w przypadkach chorobowych jgnagłym obrzękom(wadliwie zwanym "obrzskami głośni"), które raj bardzo silnie zwężać wejście do krtani i nawet zagrażać życiu, gVestibulum lary ngis. 
	śY ćłfv. 
	Plica vestibularis. 
	Ventriculus laryngis. 
	*-Plica vocalis. 
	****'*a*as*ag*o*icao czzzzzzzzl O Ryc. 
247. 
Zarys krtani(zakreskowany)według remtgenogramu. 
Wzorowane na Vossie i Herrlingerze. 
	Przy wejściu do krtani nabłonek błony śluzowej jest jeszcze nabłonkiem wieWstwowym płaskim, tak jak jamy ustnej i większości gardła. 
Dopiero nieco niżej vPna się nabłonek oddechowy-wielorzędowy nabłonek migawkowy, charakteiBU(dla przewodu oddechowego. 
Skupienia mieszanych gruczołów cewkowa-peshśwych, podobnych do gruczołów tehawiczych, występują licznie na obu powieWchrząstki nagłośniowej:leżą one tu w dołkach chrząstki. 
Gruczoły położone 084 językowej chrząstki nagłośniowej przebijają ją swymi przewodami wyprowa 48 Wi uchodzą na powierzchni krtaniowej. 
Przy wejściu do krtani w nabłonku błoo'866 występują poszczególne kubki smakowe. 
Cząsteczki pożywienia normalnie nie PPĘstaje się do wejścia do krtani. 
Nawet najmniejsze ciała obce wywołują momerJaWĘnapady kaszlu. 
Świadczy to o bogactwie bardzo wrażliwych zakończeń nerMBĘFĘ:łązek nierwu krtaniowego górnego)zaopatrujących błonę śluzową wejścia 498699%Przedsionek krtani albo jama górna krtani(pestibuhm largngis s@8 ł 6 rgngis superior')sięga od fałdów nalewkowa-nagłośniowych(wejścia do 16889 fałdów przedsionkowych. 
Ściana przednia jest przeszło dwa razy wyższa niż 49 ł 8 P?
	ą odpowiednio 4 o różnej długości nagłośni i wysokości chrząstek nalewkowatych. 
Poza j ściana tylna jest zmiennie uksztaBowana, zależnie od tego, czy chrząstki nalewko ąQe ustawiają się luz przy sobie, czy leż szeroko się rozchodzą. 
W pierwszym przypadęąjtona śluzowa wytwarza wąskie wcięcie międzynalewkowe(mcisuru interąyjrenoided:Ęc 244), w drugim wcięcie to się rozciąga wytwarzając poprzecznie ułoyjęfałd(wica mtenrgtenoideaS. 
Ściana przednia jest utworzona przez tylną poąąerzchnęnagłośni:w jej dolnej części zaznacza się wyraźnie występ skierowany do ąątątła, guzek nagłośniowy(uberculum epiglotticum), wywołany szypułką nayjęii więzadłem tarczowa-nagłośniowym. 
Guzek ten jest punktem orientacyjnym Q wądaniach laryngoskopowych na osobie żywej. 
Powyżej guzka nagłośnia jest ukształjjąąnaodwrotnie, podłużną rynienkowatą wklęsłością skierowana do światła. 
Ta część j-głośni zmienia Jeż swój kształt, gdy nagłośnia zginając się ku tyłowi przykrywa wejseiedo krtani. 
Jama pośrednia krtani Jama pośrednia krtani(cdtitcs ldrgngis mtermediP:ryć, 246)jest gwtka. 
Jej górną granicę tworzą oba fałdy przedsionkowe(plieaerestibu(dres), granicę dolną-obie wargi głosowe(labie ro. 
, wilia). 
Między fałdem przedsionkowym a wargą głosową z każdej strony leży szczelinowate wejście do kieszonki krtaniowej(rentricu. 
, ms largngis). 
Wargi głosowe, prawa i lewa, oraz powierzchnie przy**odkowechrząstek nalewkowatych ograniczają pośrodkowo położoną szparę głośni(rimc glottidis):aparat wytwarzający dźwięki, który składa się z obu warg głosowych, nosi zaś nazwę głośni(glottis). 
Przestrzeń zawarta między obu fałdami przedsionkowymi. 
	Ciało tłuszczowe---. 
	Corpus ossis hyoidei, . 
	Bursa m. 
	sternohyoide i. 
	lig, thyrohyoideum. 
medianom lig, thyroepiglotticum Cartilago thyroidea. 
	Plica vestibularis. 
	lig, cricothyroideum. 
	Arcus cartilaginis cli co id eae. 
	Trąc hea. 
	lig, hyoepiglotticum. 
	lig, glossoepiglottcumCartlago epiglottca. 
Plica aryepiglotticaVestibulum lary ngisTuberculum cuneiforme 8 T uberc ulu m corniculatum. 
M. arytenoideustransversos(w przekroju)Ventriculus laryngisPlica yocalisCawtas intraglottica-Lamina cartilaginiscricoideae Tunica mucosa tracheae. 
	Bęc. 
	248. Przekrój pośrodkowy krtani. 
	Połowa prawa widziana od strony lewej. 
	361. 


	tworzy szparę przedsionka(rim@8 es@O 4), iesl ona szereg-szpary głośni. 
Fałdy przedsionkowe(plicce testibulcres)mają nierówny, zązwj(brzeg:ich szeroki dolny kraniec tworzy ścianę górną kieszontgniowej. 
Fałdy przedsionkowe zawierają część dolo 4 błony czwojj. 
net wraz z więzadłem przedsionkowym, włókna mięśniowe(m, pjysiarkowy)i gruczoły krtaniowe, i F'ałdy przedsionkowe nie biorą udziału w wytwarzaniu głosu, wogłyby nawet u mać wytwarzanie głosu i przytłumiać głos, gdyby opuszczały się niżej i dotykąję ąądów głosowych. 
Z obserwacji przypadków chorobowych bowiem wiemy, że pottpjjbujania błony śluzowej przedsionka krtani, które sięgają do fałdu głosowego pymiają głos i wywołują chrypkę. 
W warunkach prawidłowych jednak odległość ęyją-fałdu od dolnego uwarunkowana jest wejściem do kieszonki krtaniowej. 
Fałdy głosowe(plicde toccles), zwane potocznie strunami głosomi, stanowią wolny, ostry brzeg błony śluzowej warg głosowych niezą one bezpośrednio ze szparą głośni i mają to samo umocowco więzadła głosowe. 
Fałdy głosowe(ryć, 250)wnikają bardziej pśrodkowa od fałdów przedsionkowych i ich zabarwienie u osoby z jest szarawobiałe wskutek słabszego ukrwienia, w odróżnieniu od ćdów przedsionkowych, które tak jak pozostała błona śluzowa mają klor czerwonawy. 
U niektórych zwierząt, jak np. u wielorybów, bjest fałdów i więzadeł głosowych:drganie długich wyrostków głos wych chrząstek nalewkowatych wytwarza dźwięki. 
Wargi głosowe(labie oocdlid). 
Fałdy głosowe są ograniczone od strny górnej i od strony przyśrodkowej przez tzw. wargi głosowe(ryj 2491, które drgają w stosunku do siebie, podobnie jak poruszają si w stosunku do siebie wargi ust:w przekroju czołowym mają o kształt trójkątny:ich górna, wolna powierzchnia wytwarza ściadolną kieszonki krtaniowej, a ściana przyśrodkowa, również wołaj jest jednocześnie skierowana ku dołowi. 
Wargi głosowe zawieraj część górną stożka sprężystego wraz z więzadłem głosowym, jak rónież mięsień głosowy:nie mają natomiast gruczołów. 
Są one pak niezrogowaciałym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, bardziodpornym na wpływ pracy mechanicznej niż nabłonek migawkowóSzparagłośni(rimc glottidis)na zwłokach ma kształt podobny 8 lancetu:u osoby żywej kształt jest bardzo zmienny. 
Jest ona ogranBAna fałdami głosowymi i powierzchnią przyśrodkową chrząstek nalekowatych. 
Odróżniamy w niej więc dwie części(ryć, 256):prze 48 Xggyygg:, ęgggggjg, , g'ggX"ĘggĘgXp"*****Wóg:%?ggXggg'gS. . y(szą część rniędzychrząstkową(pers intercartilagined s. rePrdtoriP), zawartą między chrząstkami nalewkowatymi(ryc. 
251)Pwet przy zupełnie zamkniętej części międzybłoniastej część mi?
96 chrząstkowa może być otwarta i powietrze oddechowe ma woln 4 PPP'gę. 
Granicę między obiema częściami zaznaczają przeświecaJĘ wierzchołki wyrostków głosowych, jako tylne plamki żółte(s PŚł. 
	Glandulae laryngeae. 
	Cartilago thyroidea. 
	M, thproarytenoideus óewć. 
	J. 
	M. cricothyroideus K. 
	*, *g*j*i'+ĆY Ąjjł *f. 
	968249, u-obraz mikroskopowy poło?
	Y łvlani 8-letniego dziecka. 
Przekrój Balowy(paw, 5 x), b-obraz mikrosKoP 966 prawej połowy krtani szympansa W 98 Ous, cf). 
Przekrój czołowy:I-przez 9:ść środkową fałdów:T-przez część 9994, (-fałd przedsionkowy, ?-kie 9 ohkakrtaniowa 3-fałd głosoóó. 
4-Pł 98 a sprężysta 5-mięsień larczowoPBlewkowy(paw, 4 s):wg J. 
Jordana(Folia Morę, t. 27, 19681. 
	-Carulago epiglottca. 
	-Wica eestibularis. 
	-Veotriculus laryngisPlica vocalisLig, yocaleLabium yocałe M. uocatis. 
	Q. 
	363. 


	U dorosłego m*żczyzny cała długość szpary głośni wynosi przeciętą. . 
około 23 mm, największa szerokość przy maksymalnie rozwaęęąąotworze jest mniej więcej tej samej wielkości Wymiary te są ważne ęąwzględu na wprowadzane narzędzia. 
U kobieJ długość szpary głosąjwynosi około IT mm. 
Kieszonka krtaniowa Oentriculus lcrgngis)jest to podłużna wygą, stka boczna błony śluzowej, do której szczelinowate wejście leży atu. 
stronnie między fałdem przedsionkowym a fałdem głosowym(ęęw 245). 
Kieszonka ta sięga od chrząstki tarczowatej aż do chrząstki ną. 
lewkowatej. 
Często ze swej przedniej połowy pionowo ku górze wysyła ona szczelinowaty zachyłek zwany woreczkiem krtaniowyą(sccculus largwyts?ęęe, ąąą(Woreczek krtaniowy wciska się z każdej strony między fałd przedsionkowe a płytkę chrząstki tarczowatej, gdzie przylega do mięśni tej okolicy lub też leży między nimi. 
Jest on bardzo zmiennej wielkości:zazwyczaj dochodzi do górnego brzegu chrzą. 
stki tarczowate lub nieco niżej:nieraz jednak może sięgać aż do rogów większych kośetgnykowej i do nasdy języka. 
Przy silnym napięciu tłoczni brzusznej czasem obustronnie na szyi mogą być widoczne nabrzmienia wywołane wypełniającymi się powietrzem woreczkami krtaniowymi:opróżniają się one przy ucisku, wydając wyraźny szmer. 
U małp człekokształtnych woreczki te występują stale w postaci wielkich worków krtaniowych które jako narządy rezonacyjne wybitnie wzmacniają głos. 
U goryla sięgają one pod mięsniem szerokim szyi aż do mostka i mają jeszcze dalsze wypustki, które mogą dochodzić aż do jamy pachowej. 
U oranga pojemność worka wynosi około 6 litrów. 
Ponieważ u ludzkiego noworodka stale występuje dobrze rozwinięty woreczek, należy przyjąć, że u człowieka jest m narządem szczątkowym:wskazuje na to również jego wielka zmienność osobnicza. 
	Jama dolna krtani Jama podgłomiowa, czyli jama dolna krtani(cmitas mmglotticc s. lcrgngir mferiorS, obejmuje przestrzeń od fałdów głosowych ku dołowi aż do początku tchawicy na granicy między chrząstką pierścieniowatą a pierwszą chrząstką tchawicy. 
	Kształt ja@?
dolnej odpowiada kształtowi stożka sprężystego:u góry jest on owalny, u dołu okr 4 gU. 
Na błonie śluzowej przejście w tchawicę jest niewidoczne. 
Nabłonek jest typowym odde-chowym nabłmkiem migawkowym:gruczoły nie są zbyt liczne. 
	Błona śluzowa krtani Błona śluzowa krtani(tunice mucosd lcrgnns)ku górze przechodzi w błonę śluzo 84 gardła, kM dołowi w błonę śluzową tchawicy. 
Błona śluzowa dolnej jamy krtani aż 99 szpary głośni jest silnie i nieprzesuwalnie złączona z podłożem:powyżej ma ona bu 4 o 89 wiolką z nieliczymi włókienkami sprężystymi i tylko na tylnej powierzchni nag@9 Ęznowu silniej przylega do podłoża. 
Z powodu swej wiotkiej budowy w części g(@4 z łatwością ulega ona obrzękom. 
W przypadkach chorobowych obrzęki mogą b 9 ś PFsilne i las szBbko występować, że dopływ powietrza zostaje odcięty. 
Wówczas tylKo 6 Acięcie tchawicy ratuje życie chorego. 
Błona śluzowa jest na ogół cienka:ma barwę c 96 wonawą z wyjątkiem fałdów głosowych o zabarwieniu szarawobiałym. 
N a b ł o n ek błony śluzowej jest to prawie wszędzie nabłonek wielorzędowy miga@89 wy, którego migawki poruszają się w kierunku gardła:między komórkami migawWĘ'mi znajdują się dość liczne komórki kubkowe. 
Tylko w niektórych miejscach, a miawół'?przydatek kieszonki krtaniowej(appendia tentriculi largngis). 
	eie:1)przy wejściu do krtani, 2)na powierzchni przyśrodkowej chrząstek nalewkowa ech i 3)na fałdach głosowych występuje niezrogowaciały nabłonek wielowarstwowy płaski, bardziej odporny na pracę mechaniczną. 
Przy wejściu do krtani nabłonek wielowarstwowy płaski występuje na powierzchni przedniej(językowej)i na brzegach boczjyehnagłośni, skąd wzdłuż fałdów nalewkowa-nagłośniowych przechodzi na powierzchnię przyśrodkową chrząstek nalewkowatych. 
Na tylnej powierzchni(krtaniowej)jągłośni nabłonek ten stopniowo lub ostrą granicą przechodzi w nabłonek migawkowy:ząwiera on rozsiane kubki smakowe, które na powierzchni przedniej nagłośni zdarzają się tylko wyjątkowo. 
Gruczoły krtaniowe(glmdulce largngede)są bardzo liczne:występują one wszędzie w błonie śluzowej z wyjątkiem warg głosowych. 
Szczególnie w trzech miejscach są obficie zgrupowane:odróżniamy:1)gruczoły górne, położone na obu powierzchniach nagłośni i w sąsiednich częściach przedsionka krtani:2)gruczoły środkowe w fałdzie przedsionkowym, w pobliżu kieszonki krtaniowej, na chrząstce klinowatej i w dołku trójkątnym chrząstki nalewkowatej, oraz 3)gruczoły tylne między chrząstkami nalewkowatymi a różkowatymi. 
Są to zarówno gruczoły mieszane, jak i surowicze:pierwsze są to gruczoły cewkowa-pęcherzykowe, drugie cewkowe(Maziarski). 
Czynność gruczołów polega na zwilżaniu powierzchni błony śluzowej, zwłaszcza fałdów głosowych, i ochronie przed wysychaniem ich nabłonka płaskiego. 
Podczas długotrwałej mowy, kiedy często oddychamy przez usta, powietrze wdechowe jest zwilżane w znacznie mniejszym stopniu, co może powodować chrypkę(dgsphonia clericoruną. 
Blaszka właściwa błony śluzowej jest to tkanka łączna z licznymi włóknami sprężystymi bez wyraźnego odgraniczenia od tkanki podśluzowej. 
Oprócz gruczołów zawiera ona zmienną liczbę limfocytów, które w większych skupieniach mogą wytwarzać. 
	P/ic a co caWs. 
	Wejście do kieszoołi*wej. 
	Tuberculum. 
	*, p*d. 
	yestibularis. 
	*pmformis 8 Wc a ary epigłottica lncisura Tuberculum. 
	Intela ryte no idea cornic u latu m. 
	Cartlagires tac hea fes. 
	Epiglottis. 
	Tuberculum cornicularum. 
PcaaryepiglotticaTuberculurn*e*e'am/ago Cawtas Tuberculurit arytenoidea pharyngis corniculatum lodrrwara. 
	Tuberculumepigloticumlncisura interaryte no idea. 
	-Va lice ula epig I ottca. 
Fałd głosowy(porażony)Fałd przedsionkowy(porażony). 
	jyąeheAe Werarytenoiłeą 99250. 
	Różne kształty szpary głośni w lusterku krtaniowym. 
Części położone po stro 9 Fprawej rysunku odpowiadają lewej połowie rzeczywistej krtani(odbicie odwrotne, ł 868 zwierciadle):a-kształt szpary przy wytwarzaniu najwyższych dźwięków, b 8 P 98 ojny wdech, c-zamknięcie wejścia do krtani, d-największe rozwarcie w głębokim wdechu, e-porażenie lewego fałdu głosowego:wg Brausa. 
	SRR. 


	g-ułki chłonne krtaniowe(flliculP lgmph@ici@rg@gel Szczególnie ttąąjypulą one nieraz w pobliżu kieszonki krtaniowej, gdzie nadano im nazwą jaj krt ani owe go(tonstllc largngecS. 
Ikanka podśluzowa zawiera liczne włókna sptężysłe, jak wyżej ęy nie wykazuje ona wyraźnego odgraniczenia od blaszki właściwej. 
	Obraz laqngoskopowy krtani u osoby żywej W celu zbadania krtani u osoby żywej posługujemy się dobrze oświetlonyjkiem krtaniowym(laryngoskopem)wprowadzonym do gardła. 
Obraz larynęj-yktóry otrzymujemy, jest rzutem poziomym poszczególnych części krtani ułożwjwstrzennie na różnej wysokości. 
Części położone z przodu odbijają się z tyłu ę 7 ąwziernika, strony prawej po stronie lewej i odwrotnie. 
Na obrazie widoczne jeądo krtani, fałdy głosowe i przy otwartej szparze głośni nawet Jchawica aż do jej wjlenia. 
Do przodu od wejścia do krtani w kierunku języka są widoczne dołki nąjgąprzy wejściu-górny brzeg nagłośni, fałdy nalewkowa-nagłośniowe z guzkarąttymi i różkowatymi. 
Ostatnie miogą się czasem dzielić na dwie wyniosłości, z położona najbardziej ku tyłowi odpowiada chrząstce różkowatej, do przodu og jchrząstce nalewkowatej(ryc. 
25 O). 
W zależności od ustawienia chrząstek nalewk%wcięcie międzynialewkowe zaznacza się wyraźnie lub też zanika. 
Ważnym pój orientacyjnym jest guzek nagłośniowy:w rzeczywistości jest to wyniosłość pod w lusterku jednak, w skrócie, tworzy okrągławy guzek. 
Fałdy głosowe są widocznbiaławe pasma:wąska linia oddziela je od bardziej bocznic położonych czerwony fałdów przedsionkowych. 
Bocznic od fałdów nalewkowa-nagłośniowych z każdej s widoczny jest zachyłek gruszkowaty. 
	Mięśnie krtani i ich mechanika. 
Od właściwych mięśni krtani, które powodują wzajemne ustawienie poszczegóchrząstek należy odróżnić mięśnie zewnętrzne, które poruszają całą krtań:o ich cści wspominaliśmy poprzednio. 
Mięśnie zewnętrzne poruszają krtań ku górze, do pa i ku dołowi oraz nieznacznie ku tyłowi. 
Wnoszenie krtani ku górze i do przodu rują mięśnie radgrykowe(mm, stulohgmdeus, digastricas, geniohgoideus et mgwłdeus), obniżanie-mięśnie podgnykowe(mm, sternohgoideus, omohgoideus et s(thgzoideus). 
Zapoznaliśmy się z nimi w tomie 1. 
Nieznaczny ruch krtani ku tyłowi nutą włókna m. zwieracza dolnego gardła. 
Gardło i krtań pierwotnie były obyte jedną wspólną warstwą mięśniową(Ęc 4 dziś jeszcze występuje ona u niższych kręgowców jako jednolita okrężna ściana mig wa jelita przedniego. 
Jest to mięsień zwieracz zewnętrzny(m. sphic(er e@s s. phdrmgolarmgeus):zaopatruje go nerw krtaniowy górny(gałąź zewnętrzna). 
gy u człowieka unerwia pochodne tego układu, a mianowicie dolny zwieracz ga 688 mięsień pierścienno-tarczowy(m. cricorhgroideus). 
Są to zazwyczaj i pozostałości m. zwieracza zewnętrznego. 
Natomiast m. zwieracz wewnętrzny(m. sphincter mternus s. largrgeełgnpł u ssaków znacznie większy stopień rozwoju:zwłaszcza u człowieka powsłał 8 cab układ mięśni silnie zróżnicowanych. 
Od m. zwieracza zewnętrznego różni sWże nie obejmuje gardła, lecz otacza jedynie jamę krtani. 
M. zwieracz wewnęłWYunerwiony przez nerw krtaniowy dolny. 
U niższych kręgowców obejmuje on oł 9 chrząstki krtani do wewnątrz od chrząstki tarczowatej, nie przyczepiając się 49 u ssaków włókna mięśniowe tracą przebieg okrężny i rozpadają się na poszczegóWeści, które swą nazwę otrzymały od chrząstek, do których się przyczepiają. 
Są w Ę nęlrzne mięśnie krtani:parzysty m. 1 a re z owo-nalewkowy(m. thgrodry(er 88. 
	jaj. 
Scheruat układu mięśni j Widok o 4 góry. 
	W. thyroary. 
(6*eno*deus**W. cricoarytenoideus*a*. 
	pharyngis inf. 
	M, cricoary-Wkaryfeno. 
	tenoideus. 
	*s*. 
	ew. 
	X**-Fphincter. 
	X"-, ęC artila go*ę Wyro ioeaBsycjy'jF 7'Xg ŚjcjĘcjj a, -. ę. 
**a*cr*c*ded. 
	ideo-sphincteł. 
	BWarynx. 
	'pterś ci enn o-na lew k o wy(m. cricodrgtenoideus)oraz nieparzysty m. n alewępn, argtenoideus). 
W swym dalszym rozwoju mięśnie te rozpadają się czy to na ególne warstwy(m. tarczowa-nalewkowy zewnętrzny i wewnętrzny, czyli głosoją, nalewkowy skośny i poprzeczny), czy też na poszczególne części(m. pierściennoewkowyboczny i tylny). 
gzystkie węyżej wymienione mięśnie poruszają poszczególne części szkieletu krtani sunku do siebie lub też ustalają je:służą one do wytwarzania głosu. 
Druga ą drobnych i bardzo zmiennych mięśni jest zdobyczą nową:powstała ona przez epienie włókien od mięśni pierwszej grupy i służy jako ochrona drogi patrzą. 
	Wytwarzanie głosu wytwarzaniu głosu wargi głosowe drgają w kierunku mniej więcej poprzecznym sunku do siebie(p. dalej), rozwierają się oraz zwierają i okresowo przerywają wyowyprąd powietrza:to drganie fal powietrznych wywołuje dźwięk. 
ysokoś ć dż w i ę ku zależy od napięcia, długości i grubości warg głosowych, a tym i więzadeł głosowych. 
Krtań dziecięca i kobieca, która ma krótsze wargi głosowe, @za wyższe dźwięki niż krtań męska:wspominaliśmy o tym poprzednio. 
Wraz Jóiem warg czy więzadeł głosowych wzrasta wysokość głosu:wraz z ich grubością iejsza. 
Również silniejszy napór powietrza wydechowego mocniej napina wargi We i wysokość dźwięku wzrasta 99 Zł o s u zależy od energii prądu powietrza i od amplitudy drgań warg głosowych. 
PeWżwięcznym szeptaniu aparat głosowy krtani jest bezczynny. 
Przy silniej 9@ękach fałdy głosowe zbliżają się do siebie, przy małym ciśnieniu powietrza Y 8 i dźwiękach bardziej się rozchylaJ 448 adźwięku, która nadaje głosowi jego indywidualny charakter, zależy nie 99 Wgań warg głosowych, lecz również od "cewy przystawkowej", tzn. od drgają ŚŚ 49 powietrza, który znajduje się powyżej szpary głośni:w gardle, jamie nosowej 898 Pej. 
Może jeszcze ustawienie nagłośni ma pewien wpływ, powodując bardziej 886 lub bardziej otwarty charakter dżwieł(w. 968 zanie głosek mowy, samogłosek i spółgłosek, nie odbywa się w kr 1 aśP 6@e w jamie ustnej z udziałem języka, podniebienia, warg i zębów. 
	Ochrona drogi powietrza 8'śYWością mięśni krtani jest przypuszczalnie ochrona drogi powietrza, polega YŚ 988 owym zamykaniu wejścia do krtani w chwili grożącego niebezpieczeń?***ność ochronna stała się niezbędna z chwilą, gdy krtań w związku z pioniza. 
	RR 7. 


	eją ciała u człowieka przesunęła się niżej(descensts laryngis)i utraciłą ją. . 
zenie ku tyłowi od podniebienia miękkiego, wsJepuJ@w, slreR niebezpjąąw związku z opuszczeniem się krtani powielze WMechoye@oże kierowąę ąku jamie nosowej, jak i jamie ustnej, przyczy@a 34 s się 4 o wytwarzania ąjąwąnej, jednak wejście do krtani musiało teraz z 9 oby 8 speciaWe zabezpieeząjj. . 
zgwyczą nową, występującą dopiero u człowieka, w posJaci delikatnych ją, ygwęch które odszczepiły się od starej mięśnióws zwieracza wewnętrząeją-przyczep do nagłośni. 
Są to parzyste mięśnie bior 4 ce, jak można sądzić, uąząQ ą. 
, ści zwierania wejścia do krtani:m. tarczowa-nagłośniowy(rn, gają eis)i m. nalewkowa-nagłośniowy(m. dryepigloticus), jak rówątwycy jako odmiana m. pierścienno-nagłośniowy(@cricoepigloniejąqwarstwa mięśniowa ochronna przegina nagłośnię ku tyłowi, przy czyni ę ązamknięciu wejścia do krtani nagłośnia styka się z guzkami fałdu nalewkwęj. 
wego(ryc, 250 c). 
Aparat ochronny zaczyna funkcjonować dopiero wówczą-obce dotykają wejścia do krtani, które jest bardzo wrażliwe. 
Drugim czynnikiem, który zamyka wejście do krtani, jest przesunięcie-tą fzyk i ucisk nasady języka na nagłośnię. 
Wtedy całkowicie przechyla się oną zamykając wejście do krtani. 
Gdy ucisk ten ustępuje, nagłośnia jak sprężyąa w swego pionowego położenia spoczynkowego wskutek sprężystości chrząstki ąwet. 
Niektórzy autorzy(Elze)powyższemu czynnikowi przypisują główne i całkowicie odmawiają go mięśniom. 
Podział czynnościowy mięśni krtani Pod względem czynności w układzie mięśni, które służą do rzania głosu, kształtując szparę głośni i napinając wargi głosożerny odróżnić(ryc, 252-2581:1)rozwieracz, 2)zwieracze i 3)napinające więzadła głosowe. 
Odrębny układ czynnościowy sta 4)mięśnie wejścia do krtani, czyli mięśnie nagłośni, o których w naliśmy powyżej. 
	M. aryepiglotticus. 
	Część zstępująca m. rarc*owo-nalewkowego Pro cmuscu lali sM, cricoartenoideus lat. 
M, cricoaryteno, ideus post. 
	63 O. 
	Ganił ago cricoidea. 
	Epiglotts. 
	, M, thyroepiglotticus. 
	Sacculus laryngisM, thyroarytenoideus(ext. 
)lig, cricothyroideumM, cricothyroideus 7 odciętyJ. 
	--Trachea. 
	Rye, 204 YY*e*a*. 
strony prawe)ęiu prawej p gę(tąrcz 9 łł. 
	zsS. 
Mięśnie widziane od tyłu. 
	*rr. 
	Komu majus ossis hyoidei X. 
	Epiglotis. 
	Membrana thyr o hyoideaM, aryepiglottcusM, aryepiglotticusT@O 4 V 8(SUS Processusmusc ulali sceniła gin isarytenoideae/Cornu im. cartlaginis thyroideae. 
	fifce eryepiglotice. 
	I ncisuraintereryteroideaTuberculumcomiculatumM, arytenoideus o o/iquus. 
Lamina cartlaginiscricoideaeM, cricoarytenoideus post. 
	Mięsień rozwieracz szpary głośni M. pierścienno-nalewkowy tylny(m. cricodrytenoideus posteriorposticus')jest to silny mięsień parzysty kształtu mniej więcej trój 820. 
rzyczepy. 
Mięsień ten rozpoczyna się na powierzchni tylbtkichrząstki pierścieniowatej po obu stronach pośrodkowegobierna. 
Włókna biegną zbieżnie ku górze i bocznic oraz kończą ha tylnym i bocznym brzegu wyrostka mięśniowego chrząstki naleWatej. 
P@en i e. 
Powierzchnia mięśnia przednia przylega do płytki chrząstki pierścienia Powierzchnia tylna jest przykryta błoną śluzową gardła. 
YP 8 o 4 ć. 
Mięsień ten jest jedynym rozwieraczem szpary głośni:pociąga on wy 9 P@@owyku tyłowi i do dołu, przy czym wyrostki głosowe obracają się bocznic 89 krze i poszerzają szparę głośni. 
Szpara głośni poszerza się przy każdym wdećYFĘP 9@e leżą na granicy części międzybłoniastej i międzychrząstkowej Oyc. 
PśWOnym całkowitym porażeniu(porażenie nerwu krtaniowego wstecznego)W?y P 84 głosowy odchyla się na zewnątrz, szpara głośni nie domyka się i głos jest 9 WB Oyc, 250 ej, pałd głosowy porażony przybiera położenie, jakie oba fałdy**88 Kach:szpara głośni jest nieco otwarta ku tyłowi, tak jak przy spokojnym*(P 9(ożenię na zwłokach:ryc, 254 c). 
Obustronne porażenie mięśnia powoduje f 599 Bośni i może doprowadzić do uduszenia ł 8 Pó'Niekiedy pasmo mięśniowe odchodzące od dolnego brzegu chrząsVio???'96 ei odszczepia się i kieruje się bocznic i ku górze do rogu dolnego chrząsOi ŃS W cermocrieoideus). 
Znacznie rzadziej pasmo włókien rozpoczyna się na. 


	rogu dolnym, przylega do głównego mięśnia i dochodzi do wyrostka meernoargtenoideus'). 
Obie odmiany zdarzają się jednostronnie lub rzadziej jgMięśnie zwieracze szpary głośni przy mięśnie, tak jak poprzedni przyczepiające się do chrzj-lewkowatej, zwierają szparę głośni. 
Są to:m pierścienno-nąwboczny, m. tarczowa-nalewkowy i m. nalewkowy. 
2. 
M. pierścienno-nalewkowy boczny(m cricodrg(enoideus jjjs, "lmerdlis")jest mięsniem parzystym, kształtu trójkątnegą. 
Przyczepy. 
Rozpoczyna się on na brzegu górnyn, ączęści powierzchni zewnętrznej łuku chrząstki pierścieniowątejna biegną zbieżnie ku górze oraz do tyłu i kończą się nąprzednim wyrostka mięśniowego i nieco powyżej na samej enalewkowatej. 
Położenie. 
Mięsień ten jest położony w ścianie bocznej krtani na stożku stym:często nie oddziela się on od wyżej leżącego m. tarczowa-nalewkow wierzchnie boczną mięśnia przykrywa płytka chrząstki tarczowatej. 
	Cartilago*n*r*ide**ago*ricoid*a*fig, vocele. 
	óYĘ:YSSjś'. 
	M. crico-aryle Oóideusla 4*g*a*eno*dea. 
	s. 
	Yss-. . . --8 ć:se-. 
	M, thyroo. 
	Bęc 24 Schemat zmiany kształtu szpary głośni:a-d chrząstki w p@e@Mo, @-część międzybłoniasta szpary głośni zwarta:działanie m. pier 4 Włowego bocznego. 
Położenie w mowie szeptem:b-całkowite zwarcie BP Działanie m. tarczowa-nalewkowego i nalewkowego. 
Położenie prz:BYPĘwyższych dźwięków(położenie fonacji):c-mierne rozwarcie szpa(Y 8'9 ŚĘw spokojnym wdechu, również położenie na zwłokąeh składniki sprężyste F Pnowagi:d-szpara głośni silnie rozwarta. 
Działanie m. pierścienno-naJe@89 go. 
Położenie w głębokim wdechu(położenie óddecboBel. 
	ayynn oś ć. 
Mięsień jest antagonistę m. pierścienno-nalewkowego tylnego:pociąg-wyrostek wlęśniowy do przodu i nieco ku dołowi, przy czym chrząstka nalewko g. jtraca się do wewnątrz, wyrostki głosowe stykają się z sobą i fałdy głosowe przyj ąo siebie:część międzychrząstkowa szpary głośni pozostaje otwarta(ryc, 254 a). 
ląg ten szpara głośni przybiera w mowie szeptem lub przy wymawianiu litery h. 
agą mięśnie pierścienno-nalewkowe, tylny i boczny, jak wspomniano wyżej, są mięy. 
%przeciwniczymi w pracy naprzemiennej. 
Jeżeli natomiast pracują one synergiczyzyzamkniętej szparze głośni, to chrząstki nalewkowate oddalają się od siebie"-uwając się bocznic W W@ruchu praca m. pierścienno-nalewkowego tylnego, jako pgzego, przeważa i chrząstki nalewkowate w maksymalnym oddaleniu od siebie jjęiają sie wyrostkami głosowymi na zewnątrz. 
gąąiany. 
Początek mięśnia może zachodzić na więzadło pierścienno-tarczowe, jjee na błonę czworokąt, na aż do nagłośni. 
Mięsień może łączyć się z m. tarczowa-nagowym i nalewkowym. 
	y 5 f, tarczowa-nalewkowy(m. thgrodrgtenoideus)jest mięsniem zystym. 
Możemy w nim odróżnić trzy części:m. tarczowa-nalewko zewnętrzny, m. tarczowa-nalewkowy wewnętrzny albo m. głosowy, przedsionkowy, M, *tarczowa-nalewkowy zewnętrzny(m. 
Wgrodrgtenoideus eamerY)tworzy z m. głosowym wspólną masę mięśniową. 
Jest to mięsień nki, mniej więcej czworokątny. 
**zyczepy. 
Mięsień rozpoczyna się na powierzchni tylnej ząstki tarczowatej, bocznic od m. głosowego, sięgając ku górze do mej wysokości. 
Włókna kończą się na brzegu bocznym i na powierzchni grzędo-bocznej chrząstki nalewkowatej i łączą się z włóknami m. nalewWBgO. 
?ołożenie. 
Mięsień leży w ścianie bocznej krtani:jego powierzchnia przyśrodAu góry przylega do woreczka krtaniowego i do m. przedsionkowego, u dołu do m. wego:powierzchnia boczna jest przykryta płytką chrząstki tarczowatej. 
Bm ość. 
Mięsień obraca chrząstkę nalewkowatą do wewnątrz:brzegi przednie 4@ek nalewkowatyeh przylegają do siebie i przy współpracy mm, nalewkowych zaPRszparę głośni, która przybiera wtenczas tzw. położenie tonąc j i(ryc, 254 b). 
Włszość włókien, która tworzy właściwy mięsień, przebiega skośnie ku górze i do ł 8 Bm samym kierunku, co włókna m. pierścienia-nalewkowego bocznego. 
Bardzo*ie 4 oak(BO%)występuje drugi, znacznie słabszy układ włókien, bardziej powie 966, flory kieruje się przeciwnie, zstępując z wcięcia tarczowego(górnego)chrząPWzowatejdo wyrostka mięśniowego chrząstki nalewkowatej. 
Stanowi on tzwŚ?
U niższych ssaków występuje wyłącznie część dolna mięśnia, tylko małpy Y 43 aBne(orany)mają ślady części górnej, która dopiero u człowieka jest wyraźnie P 99 ana. 
Mięsień tarczowa-nalewkowy zewnętrzny jest jednym z najbardziej Jsh mięśni krtani. 
@osowy, czyli tarczowa-nalewkowy wewnętrzny(m. tocdlis s. BP(enoideus inrernus), stanowi część wewnętrzną poprzednio Wego mięśnia śYszepy. 
M. głosowy rozpoczyna się na dolnej części weP 98 ej powierzchni chrząstki tarczowatej w pobliżu jej kala. 
	371. 


	i kończy się na wyrostku głosowym, dołku podłużnym i ją mięśniowym chrząstki nalewkowatej. 
i W związku z tymi dwoma przyczepami końcowymi niektórzy autąęąydwie części tego mięśnia:część tarczowa-głosowa(pers(hgrotocdlisYj wo-mięśniową(pers thgromusculms'). 
Część tarczowa-głosowa stanów:ąmięśnia, część tarczowa-mięśniowa-dolną. 
Części te Worz 4 w zasadzie jej-g. i nie ma między nimi wyraźniejszej granicy. 
Przy odwiedzionych fałdach gw-jkna obydwu części biegną równolegle(ryć, 255 b), przy przywiedzionych jęęw żączęści te wyróżniają się wyraźniej i włókna części tarczowa-mięśniowej przesjąąędziej do boku oraz krzyżują włókna części tarczowa-głosowej. 
Pojedyncze ęjąj, ę śnią głosowego przyczepiają się poza tym do więzadła głosowego i stożką spęą ą. 
	372. 
	*, *oca*s. 
*, *oca*sPartio 1 bytom uscularis. 
	ProcessuseocaWscartilag mis arytenoideae. 
	Ryć. 
	255. Prawy mięsień głosowy:widok od strony przyśrodkowej. 
Obie części mi według Wustrowa(l 952). 
Chrząstka nalewkowata:a-w położeniu przywiedzi b-w położeniu odwiedzionym. 
	Położenie. 
Mięsień głosowy leży w wardze głosowej:jego'wierzchnia przyśrodkowa przylega do więzadła głosowego i sto sprężystego:powierzchnia górna jest położona w pobliżu powierz górnej wargi głosowej:powierzchnia boczna graniczy z m. tarczo-nalewkowym zewnętrznym. 
Czynność. 
Działanie mięśnia głosowego polega na zwężaniu i zamykaniu błoniastej szpary głośni(część tarczowa-mięśniowa)oraz na napinaniu fałdów wych(część tarczowa-głosowa). 
Jest on właściwym mięśniem śpiewu i głosu, lnie nie krtani tylko z grubsza kształtują szparę głośni, precyzyjną jej formę natomiast twarzą m. głosowy. 
M. głosowy z zadziwiającą łatwością i dokładnością nastawił wysokość i barwę powstającego dźwięku i powoduje jego szybką zmianę. 
M. przedsionkowy(m. testibularis')składa się z drobnych rozproszonych BP mięśniowych, które tworzą niekompletną warstwę wewnętrzną m. tarczowa-nakewego powyżej warg głosowych. 
Włókna te leżą w fałdzie przedsionkowym i Płzbrzegu bocznego chrząstki nalewkowatej do brzegu bocznego chrząstki nagło 48 K(ryc. 
246). 
Czynna ść. 
M. przedsionkowy nie bierze udziału w wytwarzaniu głosu:z@4 ePłjednak charakter dźwięków, przypuszczalnie je przytłumiając. 
4. 
M. nalewkowy(m. crgtenoideus')składa się z dwóch u@+9 jednego głębszego, przebiegającego poprzecznie-m. nalewKoBYgrzeczny, oraz jednego powierzchownego, którego włókna przeDW skośnie i krzyżują się-m. nalewkowy skośny. 
	jalewkowy poprzeczny(m. drgtenoideus trmstersus)jest mię*grubym, czworokątnym:jest to jedyny nieparzysty mięsień gnljy-yczepy. 
Początek i koniec mięśnia leżą obustronnie na ąęku mięśniowym i na brzegach bocznych chrząstki nalewkowa ęgókna biegną poziomo w kierunku czołowym. 
	Lamina cartlaginis---łby roi deae. 
	Glottis---. 
	Cavum pharyngisFars intercartilaginea rimae glottidis. 
	Fars intermembranacea'rimae glottidis. 
-Lig, vocale. 
M. vocalisM, rhyroarytenoideu s(ext. 
)Processus yocalis. 
	. Processus muscularis. 
	Recessus piriformispharyngis\M. arytenoideus*rans*ers u s. 
	Ryc. 
	256. Schematyczny przekrój poprzeczny krtani na wysokości więzadeł głosowych. 
	Widok od góry. 
	M. nalewkowy skośny(m. crgtenoideus obliquus)występuje w posta 4 wóchwąskich symetrycznych pasm biegnących skośnie i krzyżują h się z sobą. 
FBczepy. 
Mięsień rozpoczyna się obustronnie na brzegu tylnym wyrost Wuowego chrząstki nalewkowatej. 
BPżenie. 
Cały m. nalewkowy leży w ścianie tylnej krtani na wklęsłości poS@tylnych chrząstek nalewkowatych. 
Zamyka on od tyłu okolicę międzynalew 9 Ęsłany tu od przodu błoną śluzową krtani, od tyłu błonią śluzową części krtanio(99 ła. 
W przekroju pośrodkowym jest widoczny jego owalny kształt poniżej wcięcia ć 9 alewkowego i nad płytką chrząstki pierścieniowatej. 
?y 9 no ść. 
M. nalewkowy zbliża do siebie obie chrząstki nalewkowate, zwierając yPKdzychrząstkową szpary głośni:wraz z m. tarczowa-nalewkowym zewnętrznym, ĘY'9 mi którego się łączy, tworzy silny zwieracz szpary głośni, zarówno części mięP 99 astej jak i międzychrząstkowej Oyc 294 j 8. 
	Mięśnie napinające wargi głosowe?p ęcie warg głosowych regulują głównie dwa mięśnie:m. głołopisany poprzednio oraz m. p i erś ci enn o-1 ar c z o wy. 
*pierścienno-tarczowy(m. cricothgroideus)jest mięsniem pałŻ 9 czworokątnym, u góry szerszym niż u dołu. 
	979. 


	Przyczepy. 
Mięsień rozp o czyn a si ę na powierzchni zeęąrej łuku chrząstki pierścieniowatej i kończy na brzegu dolnyąchrząstki tarczowatej aż do wierzchołka rogu dolnego, zacho***, jej powierzchnię wewnętrzną. 
Włókna biegną wachlarzowato ku Gąw odcinku przednim bardziej pionowo-c z ęś ć p co s 1 a(pers Kwgw tylnym bardziej pochyło-część skośna(pers obliyuaj, ęy części są nieraz wyraźnie od siebie oddzielone. 
	Tuberculumthyroideum im. 
	Cornu im. cartilaginis*hyro*deae. 
	canilago crico idea. 
	Lamina ded. 
cartlaginisthyr ot deaelig, cricothyroideumpars rec*a M, cricothyro. 
	pAts objąąą(ideus. 
	-Trachea. 
	c. 
	257. Mięsień pierścienno-tarczowy widziany od strony prawej. 
	Po toż cni e. 
M. pierścienno-tarczowy jest położony na bocznej stronie krtani, prkryty częściowo gruczołem tarczowym oraz mięsniem mostkowo-tarczowym i mosPwo-gnykowym. 
Z przodu między mięsniami obu stron widoczne jest więzadło pier 46 no-tarczowe. 
Z tyłu przykrywają go zazwyczaj wiązki m. zwieracza dolnego gardła Czynność. 
Przy ustalonej chrząstce tarczowatej mięsień unosi łuk chrząstki PBścieniowatej, jej płytka przechyla się ku tyłowi, a wraz z nią chrząstki nalewkowałe(258 b). 
Przy ustalonej chrząstce pierścieniowatej chrząstka tarczowata przechyla-przodu(ryc, 258 c). 
W obu przypadkach wzrasta odległość między chrząstkami nale 84 watymi(wyrostkami głosowymi)a chrząstką tarczowatą(kątem chrząstki tarczoBęłw wyniku czego wydłuża się warga głosowa(więzadło głosowe i m. głosowy)48988 warg głosowych warunkuje więc m. pierścienno-tarczowy:im silniej się skraca, GO 9 dziej wydłużają się wargi głosowe i biernie się napinają. 
Antagonistą m. pierściePW-tarczowego jest m. mostkowo-tarczowy(t. 
I), który zgiętą do przodu chrząstkę laGówalą pociąga ku tyłowi i rozluźnia więzadła głosowe. 
Z chwilą gdy m. pierścieoWczowy biernie nadaje wargom głosowym odpowiednią długość, wówczas m. gł(89 może zacząć pracować, eę i na gruczoł tarczowy(m. lerator glandulae thgroideae projundusS:niejednołPP. 
	jyąna prawego i lewego mięśnia łączą się z sobą z przodu, z tyłu łączą się one z m. jąyęm zwieraczem gardła:wskazywałoby to na pochodzenie mięśnia ze zwieracza zeąąąrznegogardłowo-krtaniowego. 
Mogą występować połączenia z mięsniami podgnyąąęmiszyi i wewnętrznymi mięsniami krtani. 
Czasem może występować m. tarczowy yjjęzeczny(m. thgroideus(rwstersus), jako pozostałość m. zwieracza zewnętrznego. 
	Cartf/a a*e n o*dea. 
	Ryć. 
	258. Schemat działania m. pierścaenno-tarczowego. 
Qhrząstki krtani widziane od strony prawej:a-chrząstka pierścieniowata ustalona, chrząstka tarczowata przechyla się do przodu(. . . . . ):b-chrząstka tarczowata ustalona, chrząstka pierścieniowata przechyla się ku tyłowi, a wraz z nią chrząstki nalewkowate j----). 
	Mięśnie wejścia do krtani(mięśnie nagłośni)Wejście do krtani, czyli, szpara wejścia", podobnie jak szpara głośni, jest częściowo chrzęstne, częściowo błoniaste. 
W pierwszym przypadku chrząstka leży z przodu(nagłośnia), w drugim-z tyłu(chrząstki nalewkowate itd). 
Obie szpary i pod tym względem są do siebie podobne, tak że mogą się całkowicie zamykać, z tym że szpara wejścia nie ma własnych rozwieraczy jak szpara głośni, lecz tylko zwieracze i otwiera się pod wpłyóemsprężystości chrząstki nagłośniowej, o czym była mowa poprzednio. 
M. tarczowa-nagłośniowy(m. thgroepiglotticus)stanowi przedłużenie m. tarczo Bo-nalewkowego zewnętrznego ku górze. 
Rozpoczyna się on tak samo jak powyżBw kącie chrząstki tarczowatej, przebiega łukowato ku górze i kończy się częś@owow fałdzie nalewkowa-nagłośniowym na błonie czworokątnej, częściowo na brzeQchrząstki nagłośniowej:jego włókna mieszają się z włóknami m. nalewkowa-nagłośAowego. 
Przyśrodkowo u dołu przylega on do woreczka krtaniowego, u góry do błony śzworokątne jVzynno ś ć mięśnia polega przypuszczalnie na pociąganiu górnego brzegu nagłośni Ż 9 tyłowi i ku dołowi. 
Niektórzy autorzy nie przyznają mu tego znaczenia, jak również m nalewkowa-nagłośniowemu. 
J 4 nalewkowa-nagłośniowy(m. drgepiglotticus)jest pochodnym m. nalewkowego śPónego, z którym prawie stale się łączy(ryc. 
2523. 
Jego włókna biegną łukowato?przedłużeniu m. nalewkowego skośnego w fałdzie nalewkowa-nagłośniowym, ro zp 99 z yn a j ą c s je na wierzchołku chrząstki nalewkowatej i kończ ą c na błonie czwoPłętnejoraz na brzegu chrząstki nagłośniowej. 
9 z ynn o ś ć. 
M. nalewkowa-nagłośniowy, podobnie jak poprzedni, przypuszczalnie płechyla nagłośnię ku tyłowi i do dołu. 
W całkowitym zamknięciu szpary wejścia guzek 99 g(ośniowy przylega do fałdów nalewkowa-nagłośniowych(ryc, 250 c). 
Dotyk ciał. 
	375. 


	obcych do błony śluzowej krtani natychmiast wywołuje ataki kaszlu, wzajenąę ąytyk błony śluzowej w miejscach zwarcia nie wywołuje reakcji. 
Zapewne przyj-jest znacznie delikatniejsze niż dotyk nawet najdrobniejszych ciał obcych. 
O drniany. 
Czasem jako trzeci mięsień zwiera 34 cy wejście 4 o krtani wystąęąęępierścienno-nagłośniowy(m. cricoepiglomcus')w postaci pasma biegnącego ąą ąki pierścieniowatej do chrząstki nagłośniowej. 
Włókna m. nalewkowa-nagłosąjąą. 
mogą łączyć się z tyłu z m. tarczowa-nalewkowym strony przeciwległej za pjęyąctwern m. nalewkowego skośnego:tworzą one wtenczas tzw. m Jarczowo-Kąt. . 
k owo-nagłośniowy(m. thgroaryepiglotticvsć). 
Mięsień ten działa jak jedno(tę racz, choć u człowieka powstał wtórnie z poszczególnych składników. 
	Naczynia i nerwy krtani. 
***nice krtani pochodzą z dwóch źródeł:z t. tarczowej górnej(od t. szyjnej zewjąnej)i z t. tarczowej dolnej(od t. podobojczykowej). 
Z pierwszej dostaje się do łęt D 1, krtaniowa górna przez otwór w błonie tarczowa-gnykowej(rzadziej pęyotwór w chrząstce tarczowatej)oraz mniejsza tętniczka-2)gałąź pierścienątarcz owa, która przebija więzadło pierścienno-tarczowe. 
T. krtaniowa górna ząąptruje znaczną większość narządu. 
Z t. tarczowej dolnej odchodzi niewielka gałązką ąjkrtaniowa dolna:do krtani wstępuje ona od dołu na mięśniu pierścienno-na(kowym tylnym i zaopatruje ścianę tylną krtani. 
Wszystkie trzy tętnice każdej strony spalają się z sobą. 
Żyły łączą się w sploty w tkance podśluzowej i w dalszym przebiegu towarzyszą tę. 
	COOI. 
	Naczynia chłonne, bardzo liczne w błonie śluzowej krtani, tworzą dwa układy, go i dolny, na ogół ostro od siebie odgraniczone. 
Naczynia chłonne układu gór ne go towarzyszą t. krtaniowej, przebijają błonę tarczowa-gnykową i uchodzą do gmnych węzłów szyjnych głębokich, mniej więcej na wysokości podziału t. szyjnej wspólnNaczynia chłonne układu dolnego przebiegają zarówno powyżej, jak i niżej chrząstki pierścieniowatej:powyżej przebijają one więzadło pierścienno-tarczo i uchodzą do węzłów położonych na powierzchni przedniej tego więzadła lub górne odcinka tchawicy, poniżej-przebijają więzadło pierścienia-tchawicze i uchodzą węzłów położonych z obu stron tchawicy:stąd naczynia podążają do węzłów szyjny głębokich dolnych i do węzłów towarzyszących t. tarczowej dolnej. 
Wargi głosowe naldo obszaru układu dolnego:mają one nieliczne i drobne naczynka chłonne. 
W przyparaka warg głosowych węzły górnego układu przeważnie nie są zajęte, zwykle nałam zajęte są wówczas węzły chłonne układu dolnego, znacznie trudniej dostępne w ząb gach chirurgicznych. 
Tylko przeważnie w ścianie tylnej występują połączenia nuć obu układami. 
Chłonka nagłośni odpływa głównie do małych węzłów położonych na wierzchni przedniej chrząstki tarczowatej i błony tarczowa-gnykowej. 
Nerwy pochodzą z dwóch gałęzi n. błędnego:n. krtaniowego górnego i dolnegekrtaniowygórny ma dwie gałęzie. 
Swą cienszą gałęzią zewnętrzną zaopatruje p i erśc lenno-ta re z owy, jak również przez więzadło pierścienno-tarczowe o 4'4 gałązki czuciowe do błony śluzowej krtani, zwykle do części przedniej warg głosoyYZnacznie grubsza gałąź wewnętrzna n. krtaniowego górnego, wyłącznie czuł wa, biegnie z t. krtaniową górną przez błonę tarczowa-gnykową(przechodzi ona póbłonę często również i wtenczas, gdy tętnica przebija chrząstkę tarczowatą). 
W zachYgruszkowatym wytwarza ona mały fałd błony śluzowej(wica neni largnyei). 
Gal 4 fwnętrzna, główny nerw czuciowy krtani, zaopatruje błonę śluzową aż do szpary g 9 śa nieraz nawet niżej aż do tchawicy. 
Porażenie tego nerwu znosi czucie krtani i pow(89(zachłyśnięcie się, gdy do krtani dostaje się ciało obce:nie powstaje bowiem wte 9 Yruch obronny w postaci kaszlu. 
N. krtaniowy dolny jest nerwem mieszaryP I górna gałąź n. krtaniowego wstecznego(od n. błędnego)kieruje się ku górze przYdolną częścią m. zwieracza dolnego gardła i leży między tylnym brzegiem chrząs 1 K. 
	376. 
	yytani z wyjątkiem m. pierścienno-tarczowego i swą gałązką tylną zespala się y gałęzią wewnętrzną n. krtaniowego górnego. 
Czuciowa zaopatruje on błonę śluzową ku ąołowi od szpary głośni. 
Nerwy krtaniowe wiodą również włókna współczulne(z pnia współczulnego)i włókna języwspółczulne(n. błędnego)dla gruczołów krtaniowych i błony mięśniowej naczyń. 
	Streszczenie Krtań jest przykryta mięsniami podgnykowymu i sięga od W do VII kręgu szyjne w. 
Chrzęstny szkielet krtani oraz mięśnie naczynia i nerwy pochodzą z łuków skrzelowych i przynależnych do nich mięśni, naczyń i nerwów. 
Szkielet krtani jest utworzony przez chrząstki. 
Chrząstka tarczowata(ccrętlagoWgroidee)składa się z dwóch symetrycznych płytek(lammde), łączących się pod gątem w linii pośrodkowej i zakończonych na brzegu tylnym rogiem górnym i dolnym jeornu superius et inferius):z kością gnykową jest ona połączona błoną tarczowa-gnykogą(membrana thgrohgoideat. 
C\r z ąstka pierś cieniów at a(cartilago cricoideWjia postać sygnetu, łukiem(ercus)skierowanego do przodu, płytką(lamina)-ku tyłowi. 
Ną płytce spoczywają swą podstawą parzyste chrząstki nalewkowate(cmilcjmesargtenoidede)w kształcie tró(ściennych ostrosłupów. 
Wierzchołkami łączą się one z małą parzystą chrząstką różkowatą(cartilago corniculata), od której do przodu leży również parzysta mała chrząstka klinowata(cdrtilcgo cuneiformis). 
Sprężysta chrząstka nagłośniowa(cdrti(ago epig(office)jest podporą nagłośni(epiglottis). 
Płytka chrząstki pierścieniowatej na obu brzegach bocznych łączy się stawowa:u dołu z rogiem dolnym chrząstki tarczowatej(crticuluio cricothgroided), u góry z podstawą chrząstki nalewkowatej(erticuluio cricocrytenoidec). 
Błonę włóknista-sprężystą krtani(membrana jtbroelastica larmgis)tworzy głównie stożek sprężysty(conus elasticus), który od łuku chrząstki pierścieniowatej sięga do więzadła głosowego(ligdmenhmvoeale)-podłużnego pasma sprężystego rozpiętego między kątem chrząstki tarczowatej a sprężystym wyrostkiem głosowym(processus oocdlis)chrząstki nalewkowatej. 
W odcinku pośrodkowym między chrząstką pierścieniowatą a tarczowatą stożek ścięgnistyjest wzmocniony pośrodkowym więzadłem pierścienno-tarczowym(ligdmentun cricothgroideum). 
Część błony włóknista-sprężystej krtani tworzy słabsza i mniej sprężysta błona czworokątna(membrana quddrmgulms)wraz ze swym brzegiem dolnym-więzadłem przedsionkowym(hgdmentum testibulare). 
Błona śluzowa wyścielą jamę krtani(cmitcs largngis)i pokrywając więzadła Pęzedsionkowe wytwarza fałdy przedsionkowe(plicde testibu(dres):pokrycie zaś więza 9 ełgłosowych wraz z m. głosowym wytwarza wargi głosowe(labie tocdlid), biegnące po@żeji bardziej przyśrodkowo od fałdów przedsionkowych. 
Wolny brzeg warg głosowych@z 8 wamy fałdami głosowymi(wiece tocdles). 
Przestrzeń między nimi i między chrząśPłaminalewkowatymi stanowi szparę głośni(rimd glottidis:pers mtermembr@@e@et intercartilagmea). 
Wypustka boczna jamy krtani między fałdem przedsionka?
Ym a wargą głosową tworzy z każdej strony kieszonkę krtaniową(eeuriculus lcrgngis). 
V góry krtań łączy się z gardłem wejściem do krtani(cditus largngis)z przodu ograni!9@ym nagłośnią i bocznic fałdem nalewkowa-nagłośniowym(wiec drgepigloticd). 
BoBWeod wejścia leży zachyłek gruszkowaty(recessus piriformis)gardła. 
Piętro górne 1981-przedsionek(eestibulum laryngis)sięga ku dołowi aż do fałdów przedjgjg?
YćóóĘP YYHYh ĆYHyH FYĄĄXYŃĘ X'YYY XFXWXXXĄX, yg, ę?'ygĄg?
Xg%. 
'Ę?
Ę%***is interior)u dołu przechodzi w tchawicę. 
-nalewkowy tylny(m. cricodrytenoideus posterior), oraz zwierają ją-m. pierĘ+9@o-nalewkowy toczny(m. cricocrgtenoideus lmerdlis), m. tarczowa-nalewkowy(m. 
	377. 


	(m. rocahs), właściwego mięśnia głosu i śpiewu. 
	Włókna m. głosowego mogą pąą. 
zwężać część międzybłoniastą szpary głośni. 
Ochronę drogi powietrza stanowią mięśnie nagłośni:m. tarczowa-nąjg. . 
-wy(m. thgroepiglotticus)i m. nalewkowa-nagłośniowy(m. argepiglotticusj ęy'szczalnie zginają one nagłośnię ku tyłowi, przyczyniając się do zamknięcia wegjąkrtani. 
Drżwięki wytwarzane w krtani kształtują się w głoski(artykulacja mowy)w ąąąąprzystawkowej powyżej krtani. 
	TCHAWICA I JEJ ROZGAŁĘZIENIA Tchawica(mched:trdchgs s chropowaty, szorstki)z obu srozgałęzieniami-oskrzelami głównymi(bronchi prmcipdles), pjąwym i lewym, które stanowią jej przedłużenie, zapewnia dopływaj-wietrzą do płuc. 
Jest to bowiem cewa sprężysta, której ściana wzmniona przez chrzęstne podpory stale zachowuje światło. 
Podobnie jprzełyk łączący gardło z żołądkiem, również tchawica jest cewą tli zróżnicowaną, włączoną między krtań a oskrzela główne(ryć. 
259), . 
	srosusiu ocóuss. 
	Położenie. 
Tchawica, przewód nieparzysty, w odcinku górnym jej położona w przedniej i dolnej części szyi, w odcinku dolnym-w go net części klatki piersiowej ku tyłowi od mostka. 
W całym swym przbiegu leży ona do przodu od przełyku i na ogół zajmuje położenie pśrodkowe, tylko dolną częścią zbaczając nieco w stronę prawą. 
Granice. 
Granice tchawicy są różne u dorosłego i u noworodka. 
U noworodktchawica rozpoczyna się wyżej niż u dorosłego, na wysokości III lub IV kręgu szyjne i kończy się zazwyczaj na poziomie Ul lub IV kręgu piersiowego. 
U dar o słe go kont górny tchawicy odpowiada przeważnie VI lub VII kręgowi szyjnemu, koniec dolny lub V kręgowi piersiowemu. 
IJ swego dolnego końca tchawica dzieli się na oskrzela 8 wne pod kątem otwartym ku dołowi(p. dalej). 
Miejsce podziału tworzy rozdwoi n i e 1 c h a w i cy(bifurcuio tmchece). 
Przy opuszczonych ramionach koniec dolny 88 wicy pod względem wysokości odpowiada mniej więcej linii międzygrzebieniowej 08 iuerspmdis'), łączącej początki obu grzebieni łopatki(tripona spince S położone na Jbrzegu kręgowym. 
W rzucie na przednią ścianę klatki piersiowej miejsce to leży na sokości li(podczas wydechu)lub Dl(podczas wdechu)przestrzeni międzyżebrowej Kierunek. 
Tchawica biegnie skośnie z góry i od przodu ku dołowi i do tyłu. 
Po 8 Pjak przełyk tchawica zstępując ku dołowi coraz bardziej oddala się od powierzchni p@dniej tułowia. 
U górnego końca odległość od skóry wynosi niespełna 2 em, na pozWgórnego brzegu mostka 4-5 cm, a u końca dolnego-6-7 cm. 
Wskutek tego 4 wysłuchuje szmery tchawicy najwyraźniej na grzbiecie, przykładając słuchawkę 189 od kręgosłupa. 
Umocowanie. 
Koniec górny tchawicy jest silnie połączony z krtanią i dlatego u@Pwantę krtani jest miarodajne dla napięcia i ruchomości tchawicy. 
Koniec dolny tchawicy, jej rozdwojenie, jest umocowany swym przedłużenieełoskrzela oraz blaszką łącznotkanową-tzw. błoną oskrzelowa-osier@z(membrana bronchopericcrdiacP). 
Błona ta ciągnie się z powierzchni przedniej 689 Flenia i obu oskrzeli głównych do powierzchni tylnej osierdzia, sięgając ku dołowi 86 przepony, bocznic-do więzadła płucnego(p. dale:). 
Znaczenie błony oskrzelowe 89 śł. 
	Bronchus principalis Dexr. 
	Bronchus lobeds. 
	Bronchus lobaris medius dezt. 
	Bronchus lobaris im. dext. 
	Cartilago thwoidea. 
	, . lig, oicothyroideum. 
	. ---Cartilago cricoidea. 
	--z trachea(e*. 
	s Cartilagines. 
	, , ligg, annuleria. 
	(zracAewcj. 
	Bifurcatio uacheae. 
	Bronchusprincipalis sin. 
	Z. 
	Z Z Bronchus lobaris im. sie. 
	Bronchus lobańs. 
	Ryc. 
	259. Krtań, tchawica i oskrzela. 
	Widok od przodu. 
	99 owej polega nie tylko na umocowaniu ku dołowi rozdwojenia tchawicy i oskrzeli 86@ych, ale również na hamowaniu rozstępowania się na boki przyśrodkowych poćóerzchnipłuc w czasie wdechowego, poprzecznego poszerzania się klatki piersiowej. 
Juchy(ryc. 
26 O). 
Podczas łykania krtań wraz z górną częścią tchawicy unosi się ku 89 Fze-o 2-3 cm. 
Tchawica przesuwa się również bardzo silnie ku górze w ruchach Ń 8 Ę 9 ł 6 P 2 P 99 pa-zóJBego 4 o 188 u, o ruchach tych wspominaliśmy poprzednio. 
Z po sprężystego napięcia tchawicy między obu jej punktami umocowania, górnym i P 9 Wm, ruchy krtani wpływają również na położenie rozdwojenia tchawicy. 
W krańco**hruchach głowy rozdwojenie unosi się i opuszcza o przeszło I cm. 
poza tym rozdwojenie tchawicy zmienia położenie przy zmianie położenia ciała, jak Bóweż w ruchach oddechowych. 
Na zwłokach ułożonych na grzbiecie rozdwojenie leży. 
	Q 67 fY. 


	*ernum. 
	SRO. 
	6 z 6 z**ZzyZ z Z z Z z WY Z Z Z. 
	Z y 8 s. 
	(są(. 
(są(2+łj j. 
Bifurcatiotrach eaeWęzeł chłoń ny. 
	Per i card tum. 
	gsV, cava im. 
	Ryc. 
	260. Schemat zmian położenia rozdwojenia tchawicy podczas oddychania. 
Prze pośrodkowy na podstawie obrazów rentgenowskich. 
Linia ciągła-wydech, linia p 8 rywana-wdech:wg Hayeka(Die menschliche Lunge, l 953). 
	bliżej kręgosłupa, oddzielone od niego tylko przełykiem. 
	Położenie to odpowiada P?
nież położeniu u osoby żywej w pozycji leżącej na grzbiecie oraz podczas 969 W postawie stojącej rozdwojenie oddala się od kręgosłupa. 
Podczas wdechu roz 4@nie opuszcza się o wysokość około jednego kręgu:ponieważ jednak mostek jednoWunosi się ku górze również mniej więcej o wysokość jednego kręgu, więc w sTo 4 mostka wdechowe opuszczanie się rozdwojenia wynosi około dwóch wysoko 46 Podczas wdechu tchawica oddala się jednocześnie od kręgosłupa mniej więcej 96 Powyższe ruchy rozdwojenia tchawicy do przodu i ku dołowi podczas wdechu 96 Wu i ku górze podczas wydechu są spowodowane sprężystym rozciąganiem sJ 498 jak również błoną oskrzelowa-osierdziową łączącą je z przeponą. 
Jak to ilusPWś 209, wraz z opuszczeniem się przepony obniża się jednocześnie rozdwojenie Kształt. 
W odróżnieniu od przełyku, który na zwłokach jest przeważnie 88. 
	j wie ma światła, tchawica jest cewą zawsze otwartą. 
Ma ona kształt cylindra, którego ąeiana tylna jest spłaszczona mniej więcej na przestrzeni Wy do ć/, części swego obwodu:j-osi ona nazwę ś c i any b fonia s te j(wries memnmdceus). 
W odcinku górnym tchawicę obejmuje gruczoł tarczowy, który spłaszcza ją nieco w kierunku z boku na bok, ywężając trochę jej światło. 
W niektórych postaciach chorobowego powiększenia gruczojutarczowego(wole, struna)ucisk ten może wzrastać do tego stopnia, że tchawica przyyterawtedy kształt podobny do pochwy od szabli. 
W odcinku dolnym bezpośrednio powyżej rozdwojenia łuk aorty opiera się o tchawicę od strony lewej, wywołując nieraz nieyąącznywycisk i zwężając nieco światło(impressio corticP:w tracheoskopii daje się tu stwierdzić tętnienie aorty). 
Wymiary. 
Długość tchawicy u osoby w pionowej postawie ciała i ze wzrokiem skieroąąnympoziomo mieści się w granicach 10-12 cm. 
Długość ta zwiększa się w zależności ąą ruchów krtani oraz przechylenia głowy do tyłu i powraca następnie do właściwego Qęmaru wskutek sprężystości tchawicy. 
Wymiar poprzeczny światła u osoby żywej, jg 3 ry przy wydłużaniu się tchawicy nieco się zmniejsza, wynosi mniej więcej od 13 do zz mm:wymiar strzałkowy jest o około'Z, mniejszy niż poprzeczny:na zwłokach wyjiaryte są większe z powodu braku napięcia mięśni(p. dalej). 
Największe światło ma tchawica w części środkowej. 
	BUDOWA ŚCIANY TCHAWICY Ściana tchawicy(ryć, 261)składa się z warstwy wewnętrznej błony śluzowej(tunice mucosc)i otaczającej ją warstwy zewnętrznej, która tworzy zrąb tchawicy:nosi ona nazwę błony włóknistej(tunice ńbrosa)i zawiera składniki włókniste, chrzęstne i mięśniowe. 
Luźna, przesuwalna tkanka łączna obejmuje błonę włóknistą jako błona zewnętrzna(tunice cdtentitia):leżą w niej węzły chłonne oraz naczynia i nerwy zaopatrujące tchawicę. 
Błona włóknista(tunice ńbrosc). 
Łącznotkankowa błona włóknista zawiera 16-20, jedna nad drugą ułożonych, podkowiastych listewek chrzęstnych otwartych na stronie tylnej-chrząstek tchawiśzych. 
W ścianie tylnej tchawicy pozbawionej chrząstek, ścianie e(oni a s te j, do powierzchni wewnętrznej błony włóknistej przylega warstwa mięśniowa gładka Błona włóknista zbudowana jest głównie z podłużnych włókien spręłYBWch:ma ona postać długiej zamkniętej cewy, która ciągnie się bez Pózerwy wzdłuż całej długości tchawicy. 
U góry łączy się ona z ochrzęjAWdolnego brzegu chrząstki pierścieniowatej(więzadłem pierścień jBHchawiezym), u dołu rozdwaja się i przechodzi w podobną do niej 98:obu oskrzeli. 
Chrząstki tchawicy są włączone w błonę włóknistą, Ą(a 4 wiema blaszkami, jedną grubszą, drugą cienszą, pokrywa odpo 998 powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną chrząstek. 
W miej 99 hWeb ochrzęstna chrząstek zrasta się z obu blaszkami błony włóWeiNa górnych i dolnych brzegach chrząstek obie blaszki błony 9 PPrzestrzenie między chrząstkami i łączy chrząstki z sobą. 
Te odłPBoy, szczególnie bogato wyposażone we włókna sprężyste, two@8 więzadła obrączkowe(hgmenta mnulmd). 
Przy po 8 W 8 w kierunku podłużnym więzadła obrączkowe wydłużają się. 
	O O 1. 


	i wraz z nimi wydłuża się tchawica. 
W ścianie tylnej tchawicy jjjkońcami pierścieni chrzęstnych, błona włóknista jest znowu pąjwąCZB. 
(3 hrz ąstki tchawicze(cdrtilcgines(r@che@es)s 4 Jo pierśetąchrząstki szklistej otwarte na stronie tylnej tchawicy:poszezeęąchrząstka jest więc kształtu podkowiastego i stanowi około Ą'f'/, obwodu tchawicy. 
Chrząstki ułożone są poziomo jedna nad drugą, przedzielone w 4 sk 4 przestrzwąMają one grubą ochrzęstną zrośniętą z obejmującą ja błoną włóknistą:w wieku ęążniejszym chrząstki mogą kostnieć. 
Wysokość chrząstki wynosi 3 ee 4 mm, gijtjęw j-2 mm. 
Powierzchnia zewnętrzna każdej chrząstki jest płaska w kierunku od ęąęędołowi, powierzchnia wewnętrwypukła, wskutek czego chrząsjwpuklają się nieco do świąi u osoby żywej są widoczne obrazie tracheoskopowym, psąsiednie chrząstki mogą być poją czone skośnymi listewkami:kog chrząstek są zwykle zaokrąglona na jednym lub na obu końcaemogą być rozszczepione na dwtczęści. 
Liczba chrząstek(ló-za jest zmienna, ponieważ nieraz je na chrząstka powstaje ze zlania sdwóch sąsiednich. 
Pierwsza i os tnia chrząstka tchawicza maj niektóre odrębne właściwości. 
Pierwsza chrząstka jest bar zmienna:zazwyczaj nieco wyżsżod następnych i często leży tylkw przedniej ścianie tchawicy, bwa więc nieraz krótsza od inny Więzadło pierśc lenno-tchawiciłączy ją z chrząstką pierścieniow@tą krtani. 
	yfZXA?i. 
	7 umca a dyentitia. 
	, Tunica fibrosa. 
	-'. Cartlago trachealis. 
	LROTO jiW e(. 
	Glanduła trąc hea lis. 
	Tunica fibrosa Tela submucosa. 
	łO@r*a**un*ca. 
	*e***un***. 
	, tamóF r muc 98-8. 
	*e*a submucosa-Tunica muscularisTunica fbrosa Tunica adventta. 
	Byc 261. 
Półschematyczny obrłściany tchawicy w przekroju p grzecznym(paw. 
483. 
	Ostatnia chrząstka, również bardzo zmienna, wygina się ku 48 wi w swej części pośrodkowej, tworząc półksiężycowatą przegNstrzałkową, która pokryta błoną śluzową tworzy tzw. o s tr o gę Ich 8 wicy(cdrmc trdchece:ryc, 262):ostroga swym wklęsłym brzegle(górnym wpukla się do światła tchawicy. 
Jest ona widoczna przez bó(choskop i odpowiada rozdwojeniu tchawicy. 
Tym samym odd@łkoniec górny prawego oskrzela głównego od końca górnego le 8 ś 8 oskrzela głównego. 
Ta najniższa chrząstka tchawicy wskutek s 88 wygięcia wytwarza dwa półpierścienie o kierunku skośnym, któęe PĘ przedzają chrząstki oskrzeli. 
Stosunki te są bardzo zmienne(p. 49918. 
	gyc. 
262. 
Półschemalyczny przekrój poprzeczW Tchawicy tuż powyżej Bronęus rozdwojenia. 
Widok od góry. 
	Cazma'. 
	Trójkąt przed n i. 
	OBcWeae-Oj, ścier(tylna. 
	tylny. 
	Bronchus principalis. 
	tchawicy. 
	Mięsień tchawiczy(m. trdchedlis). 
Błona mięśniowa leży w ścianie Jylnej tchawicy:ponieważ ściana ta nie zawiera chrząstek, nosi nazwę ściany błoniastej(pcries membrmdceus). 
Mięśniówka, zwana mięsniem tchawiczym, jest ułożona do wewnątrz od błony włóknistej:składa się głównie z poprzecznie biegnących wiązek mięśni gładkich. 
Wiązki podłużne(p. dalej)tworzą nieliczne tylko, rozproszone pasemka. 
Wiązki poprzeczne stanowią ciągłą warstwę nie tylko rozpiętą między końcami chrząstek i przyczepiającą się do ich powierzchni wewnętrznej, lecz także w obrębie ściany błoniastej, również w przestrzeniach między chrząstkami, gdzie pasma mięśniowe przyczepiają się do więzadeł obrączkowatych:pasma te są jednak ciensze od pierwszych. 
Poprzeczne pasma mięśniowe kurcząc się zbliżają do siebie końce chrzęstne, krzywizniachrząstek wzrasta i światło tchawicy zmniejsza się:po śmierci, gdy napięcie mięśniowe ustaje, chrząstki powracają do położenia równowagi i tchawica się poszerza. 
Również u osoby żyjącej rozluźnienie włókien mięśniowych powoduje zwiększenie światła tchawicy, co przypuszczalnie odbywa się w czasie głębokich wdechów. 
Jeżeli ciśnienie w tchawicy wzrasta, jak np. podczas kaszlu, to pasma mięśniowe rozciągają się jak ściana tętnicy przy tętnieniu krwi. 
Tchawica znajduje się w stanie podłużnego napięcia. 
Jeżeli w doświadczeniu na zwieJę(ach przekroimy tchawicę poprzecznie, to w płaszczyźnie przekroju oba końce rozshodząsię, tak jak to występuje u samobójców, którzy przecięli sobie tchawicę. 
Podczas@echu napięcie wzrasta, gdyż dolny koniec tchawicy się obniża:również przy unoszeniu się krtani napięcie wzrasta wraz z wydłużaniem się tchawicy. 
Podczas silnego prześhóleniagłowy ku tyłowi cały układ silnie się rozciąga, przy przechyleniu do przodu nieco się rozluźnia. 
Błona śluzowa(tunice mucosd). 
Warstwę wewnętrzną ściany tchawiĘTworzy błona śluzowa, która utkaniem podśluzowym łączy się z błoAąwłóknistą Błonę śluzową pokrywa charakterystyczny dla dróg oddechowych w i a I o r z ę do wy 9 Fbłonek migawkowy którego migawki poruszała się w kierunku krtani i w 998 leż kierunku przesuwają śluz wydzielany przez gruczoły tchawicze. 
Działalność mi 886 ek jest bardzo żywa:u człowieka poruszają się one 3 do 10 razy na sekundę. 
(Pali. 
	99 zwierzętach kawałek wyciętej błony śluzowej obrócimy o IBO'i wszczepimy go ponoP 99 to migawki zachowają stary, a więc odwrotny kierunek ruchu i nie dostosują się Y 9 Bdenionych warunków. 
	Między komórkami migawkowymi leżą liczne komórki kab. 
	O 00. 


	kowe. 
Gruba błona podstawna oddziela nabłonek od blaszki właściwej tjąąę jjyBlaszka właściwa, oprócz skupień limfocytów, zawiera w głębi liczną ułożone włókna sprężyste, które odgraniczają ją od tkanki podśluzowej pęjjone przez błonę śluzową, nadając wewnętrznej powierzchni tchawicy ż 3 gąWłókna sprężyste tej tzw. b ł o ny gr a n i c z n e j sprowadzają rozciągniętą tają'-w jej położenie spoczynkowe. 
Część włókien sprężystych błony granicznej bieęąkamiprzez tkankę podśluzową do blaszki wewnętrznej błony włóknistej, łącz-w błony w jeden układ sprężysty tchawicy. 
Na ścianie błoniasJej błona śluzowa tą dłużne fałdy, które układają się w długie spirale:siegaJ 4 one w obęb oskrzeli dłużenia są widoczne nawet w drobnych gałęziach oskrzelowych. 
Utkani e podśluzowe składa się z wiotkiej tkanki łącznej. 
W obrębie se(niastej łączy się luźno z blaszką właściwą, wskutek czego błona śluzowa jest+ąwalna i może układać się w fałdy. 
Utkanie podśluzowe zawiera zraziki tłuszczu jmieszane gruczoły surowicza-śluzowe-gruczoły łeb awicze(glanduląemes), których ujścia są często lejkowato poszerzone i widoczne gołym okiem, a tchawicze występują zarówno w ścianie błoniastej, jak i w ścianie zawierającej w ki. 
Gruczoły leżące w ścianie błoniastej wnikają przeważnie w błonę mięśniową tchawicy lub nawet leżą na zewnątrz od niej. 
Liczne gruczoły występują również strzeniach między chrząstkami, gdzie ich spłaszczone trzony przylegają do obrączkowatych. 
Wszystkie te gruczoły, jak również komórki kubkowe wydzielą i zwilżają błonę śluzową. 
W stanach zapalnych ilość wydzieliny zwiększa się i jej ęwantę się(w jedną i drugą stronę)pod wpływem prądu powietrza wywołuje eh rystyczne szmery. 
	OSKRZELA GŁÓWNE Oskrzelami głównymi(bronchi prmcipd(es), prawym i lewym, wany obie gałęzie tchawicy, które rozpoczynają się w miejscu jej'dwojenia i kończą u wejścia do odpowiedniego płuca. 
Gałęzie os głównych powstałe przez ich podział wchodzą do płuc i dzielą si coraz mniejsze oskrzela, tworząc tzw. drzewo oskrzelowe(bor bronchidlis). 
Odróżniamy więc oskrzela główne, czyli wnątrzpłucne, oraz ich odgałęzienia w obrębie płuc, czyli oskla wewnątrzp lu cne:zapoznamy się z nimi przy opisie płuc Stosunki ogólne. 
Oba oskrzela główne są położone w śródpitylnym(p. dalej), w przedłużeniu oraz poniżej tchawicy, miel?
cem prawym i lewym. 
Początek oskrzeli znajduje się przy rozdwojeniu tchawic?
dwojenie, tak samo jak dolny odcinek tchawicy, nie leży ściśle 4 trycznie, lecz jest nieznacznie przesunięte w stronę prawą. 
049 się od siebie oba oskrzela tworzą kąt raz dwa j cni a. 
Ki e run e k. 
Oskrzela główne kierują się ku dołowi, bocznic Jku tyłowi:oskrzele prawe biegnie do prawej wnęki płuca, lewe lewej. 
Nie biegną one jednak ściśle w linii prostej:linie kier 98 światła tchawicy, oskrzeli oraz ich rozgałęzień tworzą kształt?śwatę i bez załamania przechodzą jedna w drugą. 
Z powodu Jet śwafel formy linii kierunkowej oskrzeli w miejscu ich odejścia PPtrze jest doprowadzane do różnych części płuca w najkorzystnJeP warunkach aerodynamicznych. 
	*a. 
	gani ec oskrzeli głównych leży przy wnęce płuca, położonej w tylęzęścipowierzchni przyśrodkowej płuca, mniej więcej w połowie:'ęysokości. 
jję rozdwojenia i jego zmienność. 
Wielkość kąta rozdwojenia tchawiąjąhasię od 50 do IOO'i zależy od szeregu czynników. 
Opuszczanie się krtani, jak również unoszenie się przepony lub poszeąe klatki piersiowej powiększają kąt rozdwojenia. 
Wyniki odnośnych badań nie są jjyślnie ustalone. 
Przypuszczalnie zmiany oddechowe kąta rozdwojenia zależą od ą ągdychania, a więc od przewagi oddychania żebrowego, przeponowego czy też mieego. 
Podczas wdechu w oddychaniu żebrowym kąt się zwiększa, w czystym oddyąyiuprzeponowyw-zmniejsza:podczas wdechu żebrowa-przeponowego kąt rozjjeniaprzypuszczalnie pozostaje bez zmian. 
Poza tym jednak duża zmienność kąta-ąwojenia zależy również od osobnicza różnego ustawienia przepony, położenia głowy izerokości klatki piersiowej. 
i p:troga tchawicy(cdrmd trdchece). 
W miejscu rozdwojenia tchawicy(podobełąk w miejscach podziału oskrzeli), między wejściem do obu oskrzeli, do światła ąwiey wstępuje wklęsła strzałkowa listewka-tzw. ostroga tchawicy, o której wspoąliśmyna s. 
382. 
Pokrywająca ją błona śluzowa na swojej wolnej powierzchni mą gro odporny nabłonek wielowarstwowy płaski, który powierzchownie ostrą granicą łziela się od nabłonka migawkowego. 
Podłożem ostrogi jest przeważnie listewka zęsma, która zazwyczaj jest utworzona przez dolną chrząstkę tchawicy. 
W miejscu, te ostroga przechodzi w przednią i tylną ścianę tchawicy, poszerza się ona w większy edni i mniejszy tylny trójkąt tchawicy(ryc. 
262). 
Czasem ostroga nie zawiera podpory ęstnej, mówimy wówczas o ostrodze błoniastej. 
Trójkąt tylny położony w okolicy zdwojenia między wiązkami mięśniowymi poprzecznymi tchawicy a wiązkami poecznymiobu oskrzeli(ryc, 263)nie zawiera wiązek poprzecznych, lecz tylko podłuż, biegnące wachlarzowato ku górze. 
Przyczepiają się one do ostrogi tchawicy. 
W więkbściprzypadków ostroga nie leży symetrycznie, lecz przesunięta jest nieco w lewo związku z mniejszym światłem oskrzela lewego. 
Wiązki podłużne kurcząc się przypuzalnieunoszą ostrogę ku górze, silniej zwężając wejście do oskrzela lewego niż prawe Czynnik ten wraz z innymi, o których będzie mowa niebawem, ułatwia dostęp do Awego płuca. 
Z trójkąta tylnego, jak również od oskrzela lewego biegną pasma mięBwegładkie do ściany przełyku:tworzą one tzw. m. oskrzelowa-przełykowy bronchoesophageus). 
*u 4 owa ściany oskrzeli głównych. 
Budowa oskrzeli jest zupełnie podobna do budowy lwicy:w błonę włóknistą włączone są podkowiaste chrząstki:ściana tylna, błoniasta iera mięśniówkę gładką(m. bronchiahsS, zbudowaną podobnie jak w tchawicy głółez poprzecznie biegnących pasemek. 
W tkance podśluzowej leżą liczne gruczoły F 8*et o w e(glandulae bronchtales). 
99 Żwce między prawym i lewym oskrzelem głównym. 
Oba oskrzela główne, prawe-P. choć zbudowane według tego samego typu, różnią się pod względem kierunku 19. 
	'88 Wsad błony mięśnia-por@wmm. 
	p RWej ścianie okolicy roz 8@a tchawicy. 
	Schewał. 
	Wg Hayeka. 
	*a*r*. 
	Pasma błony mięśniowej o przebiegu. 
	Pasma błony m*i owgj**eb*egu podłużnym. 
	RRK. 


	Pod względem kierunku. 
Oba oskrzela od rozdwojenia tchawicy ągpłuca kierują się skośnie od góry i od strony przyśrodkowej Ku dołowi i w stroną ggPrzebieg oskrzela prawego jest jednak bardziej stromy, przebieg lewego zaś jeę:gzbliżony do linii poziomej. 
Oskrzele prawe z płaszczyzną pośrodkową tworzy y ywięcej ZO-45', lewe-około 3 O-55'. 
po a względem długo ś ci. 
Oskrzele główne lewe, kwre biegnie pod łukieę ąjest dłuższe od prawego. 
Długość oskrzela lewego wynosi średnio około 4-5 eą, ąąsca odejścia pierwszej gałęzi bocznej, długość prawego mniej więcej 1, 5-2, 5 eą(się ono krótsze dlatego, że jeszcze przed wejściem do wnęki oddaje swą pierwsęą'boczną, tzw. gałąź nadtętniczą przeznaczoną dla prawego płata górnego. 
W yzróżną długością również liczba chrząstek oskrzelowych jest większa po stronw j. . 
(9-12)niż po stronie prawej(5-9). 
Pod względem średnicy oskrzele prawe jest znacznie większe od leweęjmiar poprzeczny pierwszego wynosi średnio około 12-16 mm, a tenże wymiar oąlewego-przeciętnie 10-14 mm(Hayek). 
Różnica średnicy na korzyść oskrzela prąęytłumaczy się tym, że płuco prawe jest większe od lewego. 
W porównaniu z teąąśrednice obu oskrzeli razem są większe od średnicy tchawicy. 
Podczas wdechu goskrzeli, jak również tchawicy, nieco się zwiększa, a podczas wydechu nieco się z sza:ta oddechowa różnica światła wynosi przeciętnie około 2 mm. 
Powyższe różnice anatomiczne między obu oskrzelami prowadzą do tego, że drogą płuca prawego jest bardziej dostępna niż do płuca lewego. 
Według danych statyłyanych ze wszystkich ciał obcych, które przy wdechu dostały się do oskrzeli i były tu lezione, znaczna większość(69-75'%lub nawet więcej)leżała w oskrzelu prawym, też tłumaczy się fakt, że zapalenie płuc rozpoczyna się częściej w płucu prawym:p+powietrza bowiem łatwiej zanosi drobnoustroje na prawo niż na lewo(stosunek jak 1:1 Pod względem gałęzi. 
Gałęzie są widoczne po otwarciu wnęki płuca i odchyl mu jej brzegów:początek gałęzi leży jeszcze w głębi wnęki i dopiero nieznacznie dwchodzi w obręb tkanki płucnej. 
Po stronie prawej po krótkim przebiegu(1, 5-2, 5 cm), przeważnie nie dochodząc i wnęki, oskrzele główne prawe oddaje gałąź, która przebiega nad tętnicą płucną pravi stąd nosi nazwę oskrzela nadtętniczego(bronchus eparteriahsS:oskrzele'kieruje się ku górze oraz bocznic i wstępuje do płata górnego, jednego z trzech, kto tworzą płuco prawe. 
Po krótkim przebiegu, w obrębie wnęki, oskrzele główne gra dzieli się na dwie gałęzie:jedna z nich wnika do płata środkowego, druga, biegną w przedłużeniu oskrzela głównego-do płata dolnego. 
Obie te gałęzie przebiegają niżej tętnicy płucnej prawej, są to więc oskrzela p o dtętnic ze(bronchi hgpcr(e(es'). 
Po stronie lewej, po stronie dwupłatowego płuca lewego, po 4-5 cm przebiegu skrzele główne lewe oddaje w głębi wnęki jedną gałąź do płata górnego i drugą, b 644 jego przedłużeniem, do płata dolnego lewego płuca. 
Po stronie lewej nie ma oskrzśnadtętniczego, obie gałęzie są oskrzelami podtętniczymi. 
Powyższe gałęzie oskrzelowe, zazwyczaj trzy po stronie prawej i dwie po stronie kwet, odpowiednio do liczby płatów w każdym płucu, wchodząc przez wnękę w o@4 tkanki płucnej odpowiedniego płata-stają się o s kr z e I a m i w e w n ątr z p lu c@ó 94 ĘSą to oskrzela płatowe(bronchi lobares), ponieważ dzieląc się kilkakrotnie(p 4 lej)zaopatrują cały płat, w którym przebiegają, . i. 
	STOSUNEK TCHAWICY I OSKRZELI no sanząoów sąsnosrcrr. 
Stosunek tchawicy do narządów sąsiednich jest różny w części górnej, czyli sz:lP 9 Koraz w części dolnej, czyli piersiowej(ryc. 
264-Zóó). 
Stosunek części szyjnej tchawicy. 
Część szyjna sięga ku dołowi do otworu g(898 klatki piersiowej. 
Z prz od u na wysokości górnych chrząstek tchawiczych(li do IV, nieraz rów@4 eĘ do tchawicy przylega 1)węzina gruczołu tarczowego. 
Poniżej węziny leży 2)żylny APłYŃ. 
	86+rt ról. 
	%-zowy nieparzysty(pleaus(hgroideus impcr)i wychodzące z niego żyły tarczowe'ąje oraz żyły Tarczowe najniższe Ot, (hgroideee imde)uchodzące do z, ramienna-gło'yąej lewej. 
U samego dołu powierzchnię przednią części szyjnej tchawicy może krzyża'ją z, ramienna-głowowa lewa w tych przypadkach, kiedy naczynie to występuje nad%-lek. 
Bardziej powierzchownie, w przestrzeni ograniczonej blaszką powierzchowną yzedtchawiczą powięzi szyi przebiega poprzeczny silny łuk żylny(mens oenosus jugut. 
jaj, łącz 4 cy obie żyły szyjne przednie. 
W dolnej części szyi leżą więc liczne duże żyły wązy skórą i tchawicą:dlatego też, jeżeli tchawicę należy otworzyć(tracheotomia), zajywten w zasadzie łatwiej jest wykonać wyżej, na poziomie górnych lub środkowych ąjęząstek lchawiczych. 
Wreszcie do powierzchni przedniej części szyjnej tchawicy, barjjąjpowierzchownie od splotu tarczowego nieparzystego, przylegają 3)mięśnie:mostyjęo-tarczowy i mostkowo-gnykowy, objęte blaszką przedtchawiczą powięzi szyi. 
Mięąjjeobu stron są oddalone od siebie w linii pośrodkowej wąską przestrzenią, gdzie tylko Qąszka przedtchawicza powięzi szyi, blaszka powierzchowna tejże powięzi oraz skóra pokrywają tchawicę. 
z tyłu poprzez warstwę tkanki łącznej tchawica na całej długości przylega do przejj-u który w części szyjnej wystaje nieco spoza niej po stronie lewej. 
Bocznic tchawica jest objęta w części górnej prawym i lewym płatem bocznym giczołu tarczowego, które ku dołowi sięgają do V lub VI chrząstki tchawiczej. 
Poniżej tchawica sąsiaduje z pęczkiem naczyniowa-nerwowym szyi zawierającym t. szyjną wspólną, z, szyjną wewnętrzną i n. błędny. 
U dołu, na wysokości górnego brzegu mostka, ąąsiedztwo to jest bezpośrednie, ku górze oba pęczki biegną rozbieżnie i staje się ono trochę dalsze. 
W kącie, który tchawica tworzy z przełykiem, nieco asymetrycznie biegną nn, krtaniowe wsteczne. 
Stosunki części piersiowej tchawicy. 
Część piersiowa tchawicy, położona w śródpiersiu górnym leży znacznie głębiej niż część szyjna. 
	M. longus eolit-. . 
	Esophagus, . , recurrens dext. 
	yron I kręgu piersiowego. 
	Truncus sympathicus sin. 
	N. laryngeus 78 CTT 8 OS SIO. 
-N. eagus sin. 
V, jugularis nc swi. 
	A, carotisCOOMrMOMS SIO. 
Glandulałby roi deaTracz eaRyc. 
264. Półschematyczny przekrój poprzeczny tchawicy i tworów sąsiednich na poziomie I kręgu piersiowego. 
	ś przodu przylegają do tchawicy:1)w części górnej z, ramienna-głowowa lewa, ByFa spoczywa na litej bezpośrednio, bardziej powierzchownie zaś grasica(u dziecka)9+9 łez odpowiadające jej ciało tłuszczowe(u dorosłego):2)w części dolnej pień ramienyPęgwwowy, który krzyżuje tchawicę, kierując się skośnie ku górze oraz w stronę prawą, ?óóeszcie łuk aorty, który przylega bezpośrednio do powierzchni przedniej i bocznej WWg 8 tyłu tchawica przylega do przełyku, przesunięta nieco w stronę prawą. 
Wskutek łS 9 preparowany od przodu przełyk w tej okolicy jest najlepiej dostępny po stronie leYl od tchawicy, tchawica zaś, preparowana od tyłu, po stronie prawej od przełyku. 
	RR 7. 


	Bocznic tchawica sąsiaduje:ze strony lewej z 1, szyjn 4 Wspólną leęą:obojczykową lewą oraz poniżej z łukiem aorty. 
Ze strony pcawej przyjąąąna śródpiersiowa prawa i n. błędny prawy oraz ostatni odcinek z, głó**a w kącie tchawiczo-oskrzelowym łuk z, nieparzystej, która uchodzi do z, jgątyłu. 
W kącie utworzonym przez tchawicę i przełyk po stronie lewej leży ą, Iąywsteczny lewy, natomiast n. krtaniowy wsteczny prawy zbliża sie do tchawicę ywyżej, dopiero w części szyjnej. 
Wzdłuż bocznych brzegów tchawicy ciągnie ęją ywęzłów chłonnych tchawiczych(p. dalej). 
Stosunek rozdwojenia tchawicy. 
Rozdwojenie Jhawicy położone bezpośregąggórnym odcinkiem lewego przedsionka serca od przodu jest przykryte t. płueją, która między łukiem a tchawicą kieruje się do prawej wnęki płuca. 
	SRR. 
	N vacjusdext. 
*, *a*eus recurrens dext. 
	A, subclayia ą dexć. 
	A, pulmonalis dext. 
	Aro ncWus-Ś. 
	prircipa lis dext. 
	ĘsophAQUS. 
	Trąc hea I. 
	N, laryngeusłBCUNeDs Sht. 
A, carotisCOOUOUOIS STEsophagus A, subclawa str. 
	N. vagus sin. 
	*rcus ao*ae. 
	A, pulmonalis str. 
	*runcuspulmonalis*chas principalis sin. 
	Ryć. 
265. 
Półschemat rozdwojenia tchawicy i oskrzela głównego widzianych od przodu. 
Stosunek oskrzeli. 
Wskutek przesunięcia się tchawicy w stronę prawą w stosu 4 łlinii pośrodkowej i do przełyku tylna powierzchnia oskrzela lewego pŚdo przełyku, do n. błędnego i dalej bocznic do aorty zstępującej. 
O skrz cle p ra@9 I od tyłu łatwiej dostępne, gdyż ku tyłowi od niego leży tylko nerw błędny i z. 
@6 rzysta. 
Powierzchnię górną lewego oskrzela krzyżuje z prawa na lewe t. tyłowi łuk aorty("siedzi okrakiem na lewym oskrzelu"według przyjętego okreś 4 e. 
	ą przodu krzyżuje go t. płucna lewa, od dołu graniczą z nim żż, płucne lewe. 
', -wierzchnie górną prawego oskrzela krzyżuje łuk z, nieparzystej("siedzi jyąkiem na prawym oskrzelu')uchodzącej od tyłu do z, głównej górnej, która od'yz o du przylega do prawego oskrzela:przylega tu również częściowo t. płucna prawa. 
Xą dołu dochodzą żż, płucne prawe. 
y kątach tchawiczo-oskrzelowych i w kącie rozdwojenia leżą wielkie grupy węzłów ywmych(tchawiczo-oskrzelowych górnych i dolnych), do których uchodzą naczynia ywnne płuc:w gruźlicy płuc one pierwsze są atakowane, ściśle zrastają się ze ścianą gjęzeli i są wyraźnie widoczne na obrazie rentgenowskim. 
Procesy ropne wychodzące ech węzłów mogą czasem przebijać się do oskrzeli lub do worka osierdziowego, a poąwkszeniewęzłów strony lewej między łukiem aorty, lewą t. płucną i lewym oskrzelem, **zy którymi przeciska się n. krtaniowy wsteczny, z łatwością może prowadzić do ucigęu tego nerwu, jak również lewego n. błędnego. 
	Lobus im. 
	X pulman iscert Lobus sup. 
pulmoniszew. 
Henra. 
rnediastina lis N, yagusdext. 
zza cWea(przekrój tużDOWyŻB(rozdwojenia/V azwos-*N. phrenicusder. 
V, caya sup. 
	Trzon V kręgu Fissura obliquaKrążek między IV a okręgiem DITSIOWVOIDuetu sthoracicus-EsophagusN, laryngeusWQUTTBOS SIO. 
-PleurapulmonalisN, vagus sin. 
Gawła sme ara/is Arcus aortae. 
	N. phrenicus. 
	2/7. 
	Ryc. 
266. 
Półschematyczny przekrój poprzeczny tchawicy i tworów sąsiednich na wysokości krążka między trzonem IV i V kręgu piersioWCgO. 
	NACZYNIA I NERW 3 TCHAWICY I OSKRZELI łs(nice. 
Część szyjną tchawicy zaopatruje 1)tętnica tarczowa dolna(z t. podobojczyYóeJhczęść piersiową i oskrzela-od tyłu gałęzie oskrzelowe aorty piersiowej, od pł 94 u gałęzie oskrzelowe t. piersiowej wewnętrznej(z t. podobojczykowej). 
łyPBce oskrzelowe(gałęzie oskrzelowej przebiegając po przedniej i bocznych pocjącj. 
'ćgXŃŃYP ĘXWBĆXŃ%??'ćĄXĘó?
Ę%%%"'?óćĄĘ?
*************'ĘĘg, gag(g 6969 P(zez tętnice oponowe lub na innych kościach przez tętnice odżywcze'(ryc. 
267). 'AOchalewski K. 
Praca doktorska, WAM. 
ŁO 4 ż 1879. 
	Q QO. 


	QOO. 
*\Rąrnushorizonta lis bronchialis'dext. 
	BronchusilobarisBronchus et lamus. 
	g. 
	9 PPyĘ??
Will((aai@D@@tę Ęcjy:só*. 
	A, bronchalisam, ded. 
-Sulcus a, bronchialis. 
	-Bronchus et lamus a, bronchialis segrnentalis basalis ant. 
	AORTA. 
	Ńąy'88 Ochus el@nus a, bronehiąiis--segrnentalis besalis lat. 
	Bronchus et lamus a, bronchialis segmentalis apicopos(. 
	Bronchus er lamus a, bronchialisZ Bronchus et lamus a, bronchialis segmentalis basalis lat. 
	A, bronchialisćsRamus horizontalis bronchialis dext. 
	ćsBronchus et lamus a, bronchialis segmentalis basalis ant. 
	?ś 97 Przebieg gałęzi oskrzelowej aorty(schemat a, b). 
	Widoczna bruzda wyżłobiona. 
	P(zez tętnicę w oskrzelu głównym prawym(zdjęcia d, b:wg Michalewskiego). 
	391. 


	Żyły części szyjnej tchawicy(ze splotu tarczowego nieparzystego)uchęjją ytarczowych dolnych i do żż, tarczowych najniższych, żyły części piersiowej gjęi oskrzeli jako 2)żż, oskrzelowe Oylne i przednie)uchodzę do układu żż. 
	Kleją. 
i do z, piersiowej wewnęlrznej przez żż, międzyżebrowe. 
Naczynia i węzły chłonne. 
Z górnego odcinka tchawicy naczynia chłonne ęjąprzez węzły szyjne powierzchowne do węzłów szyjnych głębokich dolnych pnia chłonnego szyjnego. 
Z dolnej części tchawicy i z oskrzeli naczynią ej-ją gną przez węzły tchawiczo-oskrzelowe i tchawicze do pni osłczelowo-śródpieęąy(ryc. 
3 O 2). 
Nerwy tchawicy i oskrzeli pochodzą bezpośrednio z n. błędnego i jego gąjąj krtaniowego wstecznego:gałęzie współczulne z pnia współczulnego. 
	STRESZCZENIE. 
	Tchawic a(trachei)jest cewą niezróżnicowaną, włączoną między krtań a ąrozgałęzienia-oskrzela główne. 
Górna część tchawicy leży w obrębie szyi, część dolna w śródpiersiu tylnym, sjku dołowi do wysokości IV lub V kręgu piersiowego. 
W całym swym przebiegu te leży do przodu od przełyku. 
Ścianę tchawicy Tworzy błona włóknista od we wysłana błoną śluzową, z zewnątrz objęta luźną tkanką łączną, błoną zewnW błonę włóknistą włączone są podkowiaste chrząstki tchawicze(c**tracheales)-z tyłu otwarte. 
W przestrzeniach między dwiema chrząstkami błoną)nista tworzy więzadła obrączkowate(ligmentd mnulcrid). 
W ścianie tylnej tchnie zawierającej chrząstek-ścianie błoniastej(pcries membrdndceus), leży mięgładka o przebiegu pasemek biegnących głównie poprzecznie. 
Błona śluzowa nabłonkiem oddechowym(wielorzędowym migawkowymi)zawiera liczne surowiczzowe gruczoły tcha wieże(glandulce tmchea(es). 
U swego dolnego końca tchawica dwaja się-rozdwojenie tchawicy(bińrcmio tracheje), które przechoobie gałęzie:oskrzela główne prawe i lewe(bronchus principulis deaternister). 
Oskrzela główne zbudowane są podobnie do tchawicy. 
Oskrzele prawe jest sze od lewego, pojemniejsze(światło większe)i przebiega bardziej stromo. 
	392. 
	PŁUCA. 
	uw*cr ws*W ciągu rozwoju rodowego z odcinka przedniego cewy jelitowej powstaj 4988 narządy oddechowe:skrzela i płuca. 
Niektóre ryby, tzw. dwudyszne mają oba te 8 i mogą żyć w wodzie i na lądzie. 
Wszystkie zwierzęta lądowe oddychają płuea@8 Pluca(pulmones:pneumd s dech, tchnienie)w swym rozwoju rodow 6@P 9 przypuszczalnie z aparatów hydrostatycznych, podobnych do pęcherza pła@98 Bezpośredni filogenetyczny związek z właściwym pęcherzem pławnym jest 1998 pBwy, ponieważ powstaje on po stronie tylnej(grzbietowej)cewy jelitowej, p(998 miast po stronie przedniej. 
Skrzela jako narząd oddechowy mogły być zastąpWP 9 dem podobnym do pęcherza pławnego-worka wypełnionego powietrzew s 4!
g@6 stracił on znaczenie narządu hydrostatycznego. 
U zwierząt lądowych len 69 wietrzny jest zawsze podzielony na dwie części, na płuco prawe i lewe, klóóe 904 czynnością coraz bardziej się dzielą na poszczególne komory. 
Rozwój łe 899 wz@ożonemu zapotrzebowaniu na tlen u zwierząt lądowych płuca zapotrzePPĘpokrywają lepiej niż skrzela, a powietrze atmosferyczne zawiera około 9 PPóX dającego się wykorzystać tlenu niż środowisko zwierząt wodnych. 
	ę płucach odróżniamy składnik oskrzelowy i składnik pęcheyękowyPierwszy służy do przewodzenia powietrza:w przedłuyąiukrtani, tchawicy i oskrzeli zewnątrzpłucnych-tworzy on'wueach silnie rozgałęzione drzewo oskrzelowe(arbor bronQjalis)Słsa 4@ł pęcherzykowy jest utworzony z miseczkowatych ąą-ępukleń-pęcherzyków płucnych(cheoli pulnonis), któ@cienka ściana dozwala na wymianę gazową między powietrzem yjąechowym a krwią:krew doprowadzana jest do ścian pęcherzyków gacią naczyń włosowatych krwionośnych z zewnątrz oplatających pęQjąrzyk. 
Nieskomplikowane płuca zwierząt zmiennocieplnych mają jaw powierzchnię dokoła usianą pęcherzykami. 
Płuca zwierząt stałoąjmychwskutek silnego zróżnicowania i podziału na liczne małe ęepki mają ogromne ilości pęcherzyków. 
Liczbę ich trudno jest doąłnieokreślić. 
Przypuszczalnie wynosi ona u człowieka 300 do 400 gonów(Hayek). 
Powierzchnia oddechowa płuca odpowiednio wzrajązmienia się ona zresztą bardzo silnie w czasie oddychania, wynosi wwiem około 30 m'w czasie wydechu i do 100 m'w głębokim wdehua więc wielokrotnie więcej(15 do 50 razy)niż powierzchnia ciała. 
tyty płuca były workami gazowymi nie zróżnicowanymi na poszczególne komory, powierzchnia ich wynosiłaby 1-2 nr. 
Wielkość pęcheykówpłucnych jest bardzo zmienna:na zwłokach utrwalonych wyysi ona w przekroju 150-250 urn. 
Małą wysepkę tkanki płucnej po. 
	Lobulus. 
	Aweolus. 
	4 cinus. 
	4 cio es. 
	Lobulus. 
	889 Bozwój rodowy płuc. 
Składnik oskrzelowy-kreskowany:składnik pęcherzy ć Póopkowany:a-stadium wyjściowe:płuco:b-żaby, c-jaszczurki, d, 8*(lwia morskiego. 
Schemat wg Huntingtona(Amer. 
J Mai J 27. 
482(8. 
	NOR. 


	krytą pęcherzykami nazywamy gronem(ccmus, ryc. 
Bzj g. -podobna jest do grona winnego. 
Pierwotna liczba dwóch sjąąnych gron u zwierząt zmiennocieplnych 08298(), u stałoetąąwzrasta wielokrotnie. 
W ciągu rozwoju rodowego płuca rózgą coraz bardziej i w płucu człowieka odróżniamy płaty(lobij**(segmentu)oraz podsegmenty, zraziki(lobw), grona Ocmi)i paw ki(clteoli). 
U zarodka ludzkiego nieparzysty pączek płucny, wyrastający z cewy jelitowej nie brzusznej, rozdwaja się w oba płuca, z których prawe z samego początku leg od lewego. 
Asymetria ta, która przypuszczalnie jest w związku z asymetrycznej(niem serca, zaznacza się jeszcze silniej z chwilą podziału płuca na poszczegg(jQ-zawiązki płatów płucnych. 
Po stronie prawej powstają trzy płaW, po lewej dwą, bnie jak w rozwoju rodowym, również u zarodka ludzkiego każdy płat dzieli się jednostki mniejsze, na segmenty(w każdym płucu odróżniamy po 10 segment%segmenty, a te z kolei na zraziki, grona i pęcherzyki połączone z zewnątrz tkąnką jukryte więc w obrębie segmentów i płatków. 
Płuco jaszczurki(ryć, 268 c)składa st. z jednego zrazika:u żółwia morskiego jest ono już znacznie bardziej zróżnicowaą 268 d). 
U człowieka w każdym przekroju zrazika mieści się kilka gron(5-6)obok a grono ma w przekroju liczne pęcherzyki(li-Źli). 
	ROZWÓJ OSOBNICZY PŁUC W przedłużeniu krtani z endodermalnej rynienki płucnej rozwija się cewka tchałJej dolny wypuklory koniec już w I miesiącu życia zarodka tworzy dwa boczne klenia-, pierwotne woreczki płucne". 
Są to zawiązki oskrzeli zewnątrzpłucrych I płuc(ryc, 369 a, b). 
W 2 miesiącu tchawica szybko się wydłuża. 
W mezenchymie otającej jej endodermalny zawiązek zaczynają się różnicować podkowiaste chrząstki i śmówka gładka. 
W 4 miesiącu nabłonek tchawicy, podobnie jak w krtani, wzrasta w zenchymę i tworzy zawiązki gruczołów. 
Oba pierwotne woreczki płucne już z samego początku są asymetryczne, prawy większy niż lewy. 
Ich połączenia z tchawicą wydłużają się w cewkowate zawiązki oskrzeli zewnątrzpłucnych(ryc, 269 c). 
Z kolei z obu pierwotnych woreczków płuc wypuklają się, w analogiczny sposób, wtórne woreczki płucne", z prawej strony z lewej dwa(ryc, 269 d):tym samym zaznacza się już ostateczna budowa płatowa(a Również i powyższe wtórnie woreczki płucne wydłużają się i przybierają ksztaB p 4 rzyków uszypułowanych, przy czym szypułki ich przekształcają się w oskrzela płaWProces ten powtarza się i dalsze pączkowanie prowadzi do utworzenia całego 40 oskrzelowego płodu. 
Ściany powstał ących oskrzeli ulegają histologicznemu zróż@89 niu w zasadzie w sposób podobny jak ściany tchawicy, tylko końcowe odcinki nie Pchrząstek i gruczołów:różnice te zostaną omówione w opisie budowy mikrosKoP 9 oskrzeli i oskrzelek. 
W połowie ciąży końcowe gałązki oskrzeli przechodzą jeszcze w pęcherzykowate szerzenia wysłane jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym. 
W tym czasie, chWchy oddechowe klatki piersiowej, w razie przedwczesnego urodzenia się pło 4 u. 
W możliwe, jego płuca nie są jednak zdolne do wymiany gazowej. 
Stanie się to dopiePPdy, kiedy końcowe rozszerzone odcinki oskrzeli zaczną przekształcać się w przeBPpęcherzykowe, a ich płytkie uwypuklenia w pęcherzyki płucne. 
Proces ten roz(89 się w 6 miesiącu. 
Silnie rozkrzewiające się w tym czasie naczynia włosowate te@cnej wnikają między komórki nabłonka sześciennego przyszłych pęcherzyków p 9 PłKomórki tego nabłonka przekształcają się częściowo w komórki płaskie, częścio 89 Ęómorki sześcienne, leżące w okach sieci naczyniowej. 
Powyższy proces przystosowWPPpłuc do czynności oddechowej umożliwia w miarę swego rozwoju coraz lepsze 8 Yę?wantę tej czynności w przypadkach przedwczesnego urodzenia płodu. 
	904. 
	Oskrzele średnie. 
	Żyła płucną'. 
	Ryć. 
	269. Rozwój płuc. 
po urodzeniu i po rozpoczęciu oddychania płuca noworodka ulegają upowietrznieniu. 
wnikające do nich powietrze wypiera z dróg oddechowych wody płodowe i jednocześnie powoduje znaczne rozszerzenie przewodzików pęcherzykowych i pęcherzyków płucnych. 
później, w okresie dziecięcym, płuca silnie się rozrastają. 
Zmiany, jakie w tym okresie odbywają się w nich, nie zostały dotąd dokładnie poznane i w poglądach na nie istnieją dotąd duże rozbieżności. 
Zdaniem jednych(Heiss)proces ten ma polegać głównie na rozroście oskrzeli oraz przewodzików pęcherzykowych pochodzących z okresu płodowe. 
Opłucna płucna. 
	Tętnice płucne. 
	Oskrzela średnie. 
	**\/Oskrzela małe 270. 
	Przekrój przez płuco zarodka ludzkiego z połowy 3 miesiąca. 
	Mikrofotografia. 
	395. 


	go i na nieznacznym tylko ich rozgałęzieniu i wzbogaceniu w pęcherzyki płucne, gą. . 
organizm ma więc w myśl tych poglądów odMhać pęcherz**a@i płucnymi przeje ków pęcherzykowych utworzonych przeważnie w okresie płodowym. 
Zdaniem ąągg:(Broman, Bremer)przewodziki pęcherzykowe dziecka rozgałęziaie się kilkakrotntąnaktylko końcowe ich rozgałęzienia służą wymianie gazowej. 
Przewodziki pęchejy'we bliższe, utworzone wcześniej, tracą stopniowo pęcherzyki płucne i przeksztąłeą'w umięśnione, pozbawione pęcherzyków oskrzeliki(oskrzelka). 
Zdaniem więc tej ąQgrupy badaczy organizm dorosły oddycha p. cherzykami nowych i innych rozgąj. . oskrzeli niż dziecko, ono zaś innymi niż noworodek. 
	Położenie. 
Oba płuca są położone w jamie klatki piersiowej, kiąściany ściśle do nich przylegają(p. dalej). 
Odgraniczone przeponą trzew jamy brzusznej płuco prawe i lewe przedziela w płaszczyzpośrodkowej inne narządy, również położone w klatce piersiowej, Nrządy te położone między obu płucami zajmują przestrzeń zwi ró dp i er s jem(medidstmum). 
Wielkość. 
Ponieważ płuco składa się z układu małych pęcherzyk wypełniających się powietrzem, jego wielkość jest zmienna zależnie ilości powietrza, które zawiera:płuco powiększa się podczas wdeci zmniejsza podczas wydechu. 
Poza tym wielkość płuc jest również os bmezo zmienna zależnie od budowy konstytucjonalnej, od płci i dlatego też wymiary płuc mają tylko znaczenie ogólnoorientacyjne. 
Największa wysokość płuc mierzona na zwłokach(a więc w stanie krańcowego wy chuj wynosi przeciętnie około 25 cm, największy wymiar strzałkowy około 16 cm o największy wymiar poprzeczny prawego płuca 10 cm i lewego 7 cm. 
Płuco prawe jwiększe niż lewe, które przez asymetryczne położenie serca jest znacznie zwężone, cwysokość prawego płuca jest nieco mniejsza niż lewego(w związku z położeniem wąłby). 
Objętość prawego płuca mierzona na zwłokach wynosi około 870-880 crn', lew ce yąLyso eąy'(wg Aebyóego)Masa. 
Również masa płuc jest bardzo zmienna, głównie w zależności od zawarł krwi czy też cieczy surowiczej, która może się w płucach znajdować. 
Masa obu płuc du donoszonego wynosi 60-65 g, a noworodka, który oddychał, około 90 g. 
U dorósł mężczyzny masa obu płuc wyniósł przeciętnie 1350 g, a u dorosłej kobiety 10592 Krausego). 
Ciężar właściwy. 
Z powodu znacznej zawartości powietrza tkanka płucna jest ba lekka. 
Płuca wrzucone do wody pływają. 
Natomiast płuca płodu lub noworodka@a 6 go, który jeszcze nie oddychał-tonę. 
Próba pływania wskazuje na to, czy dziecł?
urodzeniu oddychało:jest ona stosowana przez medyków sądowych, gdy zachodzi p 9 rżenie o zabójstwo dziecka. 
Również toną płuca chore, jeżeli pęcherzyki płucne 84 pełnione np. wysiękiem, jak przy zapaleniu płuc. 
Ciężar właściwy zdrowego płu@si przeciętnie 0, 490, a u płodu czy noworodka, który jeszcze nie oddychał-Wół Pojemność płuc. 
Płuca nigdy nie są całkowicie pozbawione powietrza:wymia@Pwietrzą przy wdechu i wydechu podlega bowiem tylko część powietrza zawartege Wcach, której wielkość zależy od głębokości oddechu. 
Odróżniamy:1. 
Powietrze zalega j ące-ilość powietrza, która pozostaje w płucach jeść nawet po najsilniejszym wydechu:ilość ta jest bardzo zmienna, przeciętnie w 6 O 9 śł 1000 mi, co stanowi około%-pojemności życiowej płuc. 
2. 
Powietrze zapasowe-ilość powietrza, która może być jeszcze 9699:z płuc po spokojnym, zwykłym wydechu:wynosi ona przeciętnie około 1500 er'06-uaoo ew. 
	STOSUNKI OGÓLNE PŁUC. 
	g. 
Powietrze oddechowe-ilość powietrza, którą pobieramy i wydalamy płuc przy spokojnym oddychaniu. 
U dorosłego wynosi ona około 500 cm', jest więc Qj-unkowo nieznaczna:zwykły, spokojny oddech jest płytki. 
a. 
Powietrze uzupełniające-ilość powietrza, którą bezpośrednio po spoąjgymwdechu możemy jeszcze pobrać przez wzmożony, silny wdech:wynosi ona około łjj(Hł ODE'. 
s. 
Pojemność życiowa płuc-ilość powietrza, którą można usunąć z płuc z Qwżenia najsilniejszego wdechu do położenia najgłębszego wydechu(2 z 3 z 4):przeŚ-tnie wynosi ona 3500 cm', jest jednak bardzo zmienna. 
Pojemność życiową płuc mieęągiyza pomocą spirometru. 
po spokojnym wdechu oba płuca mają objętość około 3000 cm'(I+2 z 3), po spokojąąwydechu(I+2)około 2500 cm':w spokojnym oddychaniu wymiana powietrza staywiwięc Wko około%--%całej zawartości płuc. 
Ponieważ normalnie na minutę przyyąą 16 oddechów, więc ilość powietrza, która w spokojnym oddychaniu przepływa:%-zez płuca(wielkość oddechowa), wynosi około 8000 cm'(50016)na minutę. 
Barwa. 
Z wiekiem barwa płuc ulega znacznym zmianom. 
U płodu donoszonego, agę jeszcze nie oddychał, wskutek dużej zawartości krwi płuca mają barwę ciemnoięęerwoną, zbliżoną do barwy wątroby. 
U noworodka i małego dziecka wraz j czynnością oddechową barwa płuc staje się stopniowo jaśniejsza, czerwonoróżowa, na-gęgnie różowa, która zachowuje się w ciągu pierwszych lat życia. 
W wieku mł o dym pjuea mają barwę białą z szarym odcieniem. 
Około 30-35 roku życia w tkance łącznej na powierzchni płuc zaczynają się osadzać liczne małe, ciemne ziarenka pyłu gzw, b arwnik płucny)barwy stalowoszarej. 
Ziarenka te zlewają się w linie i tworzą iemne sieci o poligonalnych oczkach(na powierzchni płuca występuje rysunek marmurowaty, nie wszędzie zresztą widoczny). 
Granice większych oczek(parocentymetrowej wielkości)odpowiadają łącznotkankowym przegrodom oddzielającym zraziki płucne, z których płuco jest zbudowane. 
Granice obniejszych leżących wewnątrz nich pólek(2-5 mm)odpowiadają blaszkom łącznoankowymna granicy gron, z których składają się zraziki. 
Za pomocą lupy dostrzegamy teraz wewnątrz oczka grona drobniutką siatkę o pólkach wielkości około 0, 2 mm, odpoiadającychgranicom pęcherzyków płucnych tych właściwych narządów oddechowych. 
Qiemne złogi pyłu, zwłaszcza węglowego, wzrastają z wiekiem w zależności od środowi a, w którym człowiek żyje, i w późnym wieku mogą nabierać zabarwienia stalowogralowego:czarne, delikatne cząsteczki pyłu nabierają tego charakterystycznego zabarieniaprzeświecając przez mętną powierzchnię. 
Płuca górników pracujących w kopaliaehwęgla przybierają niekiedy zabarwienie intensywnie czarne wskutek wielkiego naemadzeniasię pyłu węglowego. 
Wzdłuż pasów odpowiadających przestrzeniom mig żebrowym powierzchnia płuca jest często ciemniejsza, w pasach odpowiadających Pbęom nieco jaśniejsza. 
logi pyłu występują zresztą nie tylko na powierzchni płuca w tkance podopłucnowej. 
P 9 kKamy je również w tkance wewnątrz płuca, dokoła naczyń chłonnych, w węzłach onnych płuca. 
A 4 ianie pęcherzyków płucnych znajdują się specjalne komórki pyłowe(p. dalej). 
Fe Jako fagocyty pobierają ziarenka pyłu, oddzielają się od ściany pęcherzyka i dostaśWczęściowo do drzewa oskrzelowego, skąd dalej pył odprowadzany jest mechaniczśWchem migawek, częściowo zaś przewędrowują przez ścianę pęcherzyka. 
Te ziaren P?(9 albo pozostają w tkance płuca, albo też są dalej transportowane przez naczynia 9 P 8 e do węzłów chłonnych:dlatego też węzły chłonne wnękowe u osób starszych W Pharakterystyczną ciemną barwę stalowogranatową lub nawet czarną. 
PŃ@ciwości fizyczne. 
Płuca mają konsystencję miękką, gąbczastą i ulegają 899 Sł Pierwotnych wymiarów, ponieważ powietrze wydalone z uciśniętych zrazików 96'eh nie powraca do nich lub powraca tylko częściowo. 
ŃśY ilniejszym ucisku kawałka płuca między palcami słychać delikatny szelest, trześ 84 e(crephaHo). 
Szelest ten jest wynikiem zniszczenia pewnej liczby pęcherzyków Ś 68 h pod wpływem ucisku:jednocześnie obserwujemy pod opłucną pokrywającą po. 
	ROć 7. 


	wierzchnie płuca liczne banieczki powietrza, które zostało wydalone ze zniszcząąęą. 
cherzyków płucnych. 
pomimo swej miękkiej konsystencji lkanka płu@a test mocna oraz spoi-jag trudem tylko daje się rozerwać. 
Wreszcie tkanka płucna jest sprężysta:wskutek tej właściwości płuco stgąkazuje dążność do kurczenia się, zmniejszania swej pojemności:właściwość tę ąąymy sprężystym nap je c jem płucnym. 
Możewy się o nim przekonać, przedziuęjąąląc ścianę klatki piersiowej:powietrze dostaje się wtedy do jamy opłucnej(odrą ą-g. . 
nowa, pneumothoru). 
Wtenczas ciśnienie atmosferyczne wewnglrzpłucne i ciśniejjąobwodzie płuca znoszą się, a pod wpływem swej sprężystości płuco kurczy się, ząjji przylega do wnęki płuca. 
Płuco zapadnięte ma na zwłokach mniej więcej K swej yą wotnej wielkości. 
	BUDOWA PŁUC Płuco Każde płuco jest swobodnie zawieszone w klatce piersiowej odę wiedniej strony ciała i jak dokładny odlew odtwarza jej kształt, 3 ściany klatki piersiowej płuca są oddzielone dwiema blaszkami oplu rej:opłucną ścienną(pleurd pdrietclis)i opłucną płucni czyli trzewną(pleurd pulmondlis s. mscerdlisS, ściśle obejmując płuco. 
Między obu tymi blaszkami surowiczymi, w warunkach prawidłowych przylegającymi do siebie, znajduje się tylko włosowata szczilina-j ama opłucne j(cmitcs pleurdlis). 
Szczyt płuca przekracza otwór górny klatki piersiowej, ratami podstawa płuca nie sięga do otworu dolnego, ponieważ spoczywa nprzeponie, która wypuklona jest ku górze w obręb klatki piersiowe Ciśnienie powietrza atmosferycznego, które przez drogi oddechowe dstaje się do pęcherzyków płucnych, przyciska narząd do powierzę wewnętrznej klatki piersiowej i utrzymuje go stale w tym położeni jeżeli tylko ściana klatki piersiowej nie jest uszkodzona. 
Rormaln(płuco w jednym tylko miejscu, przy wnęce, jest zawieszone na kg rżeniu płuca(radia pulmonis), w skład którego wchodzą głónaczynia i oskrzela. 
Wnęka płuca(hilum s. hihs pulmonis)jest płożona na powierzchni przyśrodkowej płuca. 
Części płuca Płaty(lobi). 
Głębokie szczeliny(ńssurae%dzielą płuca na p**Oobi):są to szczeliny rniędzypłatowe(ńssurae interlobereB'Płuco lewe ma jedną taką szczelinę, zwaną skośną(fssur@O(ław):kieruje się ona skośnie z góry oraz od tyłu ku dołowi i do pice(dzieląc płuco na dwa płaty:górny i dolny. 
Płuco prawe, oprócz szc*e ny skośnej, ma drugą szczelinę poziomą(ńssuru horizo@88 ł. 
	ć wcięcia(mcisurue). 
	QOQ. 
	wie dzielą płuco prawe na trzy płaty:górny, środkowy i dolny. 
Po-tronie lewej oba płaty są muniej więcej tej samej wielkości:po stronie wawej płat dolny jest największy, środkowy zaś najmniejszy, stanowi jn jak gdyby oddzieloną część płata górnego. 
Powierzchnia płata wyganajest opłucną płucną, która wnika do szczelin, wskutek czego na jrzylegających do siebie powierzchniach płatów wewnątrz szczelin(zw. powierzchniach międzypłatowych(ńcies interlobcres)c części płucne są przesuwalne w stosunku do siebie. 
Szczeliny mięązypłatowenie zawsze jednak całkowicie oddzielają płaty, nieraz łączą gę one częściowo już na powierzchni płuca, nieraz dopiero w głębi gzczeliny, przeważnie jednak szczeliny wnikają, przynajmniej w niegtórychmiejscach, aż do wnęki:w miejscach tych opłucna sięga prawie ąo wielkich naczyń i oskrzeli wnęki płuca. 
Każdy płat ma swoje własne rozgałęzienie oskrzelowe, nawet wówczas, gdy wcięcie nie wytwarza gę lub jest słabo rozwinięte, lub też wtórnie ulega zlepieniu w wyniku spraw zapalnych. 
Ostre zapalenie płuc rozwija się w granicach płatów, stąd też nosi nazwę płatowego. 
Po usunięciu opłucnej płucnej na powierzchni płuca są widoczne wcięcia wypełnione wiotką tkanką łączną, tzw. tk a n k ą ś ró d mi ą ższową:dzieli ona miąższ płucny płatów na mniejsze jednostki, tzw. segmenty oskrzelowa-płucne, a te z kolei na jeszcze mniejsze(podsegmenty)i wreszcie na zraziki płucne dzielące się na grona. 
Nagromadzenie tkanki łącznej w tych wcięciach tworzy przegrody między z r a z i k o w e(septa interlobu(aria). 
Podobnie jak szczeliny międzypłatowe, przegrody powyższe również wcinają się mniej lub więcej głęboko, tak że u ich podstawy tkanka płucna sąsiednich zrazików czy też większych jednostek przeważnie bezpośrednio łączy się z sobą. 
W obrębie przegród międzyzrazikowych biegną żyły płucne(ryć. 
2711. 
Tkanka łączna występuje również w głębi szczelin międzypłatowychpod opłucną, jak też przedłuża się w luźną tkankę podopłucnową na powierzchni płuca. 
Segmenty oskrzelowa-płucne'(segmentu bronchopulmond(4, w zasadzie występujące w liczbie 10 w każdym płucu, są to samo 9 zielneczęści płatów płucnych, z których każda jest zaopatrzona w je 98 owiększe oskrzele, tzw. oskrzele segmentowe(bronchus se@entJis)oraz własne gałęzie prawej lub lewej tętnicy płucnej. 
Po 9 Oałten występuje niezależnie od tego, czy miąższ płucny jest odgra@czonyprzegrodami łącznotkankowymi, czy też nie. 
Kr a z i k i(lobuh)są to małe odcinki miąższu płucnego:podobnie jak łaziki gruczołowe są one pooddzielane wiotką tkanką łączną w posła 9 wyżej wspomnianych przegród międzyzrazikowych(septdPBerlobuMriaY). 
I te przegrody wcinają się mniej lub bardziej głęboko W 92711, a poprzedzielane nimi zraziki w różnych częściach płuc są 984 zo różnej wielkości(p. dalej). 
	'Niektórzy polscy autorzy obcy wyraz "segment"zastępują polskim "odcinek. 
	ROQ. 


	*ep*u*-*interlobu fale. 
	ann. 
	P/euraSezta interlo bułat ta. 
	Ę%jX 5 ś. 
Ryc. 
271. Schemat zróżnicowania zrazikowego płuca. 
Układ tkanki śródmiąższgi przebieg naczyń płucnych. 
Tkanka śródmiąższowa i podopłucnowa-szara:6998 białe:tętnice-czerwone:żyły-niebieskie:wg Hayeka. 
	Zraziki dzielą się z kolei na jednostki mniejsze:gron a(acinO W ba gron w obrębie zrazika i ich wielkość są bardzo zmienne(p 9 Św związku ze zmienną wielkością zrazika. 
Płaty i zraziki są to części płuc, które z zewnątrz są widoczne na płucu, 26 czasem segmenty, jeżeli nie są odgraniczone przegrodami łącznotkankowyw. 
PĘstwierdzić dopiero po nastrzyknięciu ich oskrzela w celu uwidocznienia przynalePśnich tkanki płucnej. 
Podział płuca na płaty i zraziki przez opłucną wyśeiełając!
@ry międzypłatowe oraz przez wcięcia wypełnione wiotką tkanką łączną stwarza W niczne zabezpieczenie:powstają urządzenia ślizgowe, dzięki którym jeden odcineB PPsię przesuwać w stosunku do drugiego. 
Uhządzenia te są ważne ze względu na rOPW nie się tkanki płucnej. 
	Układ segmentów natomiast należy tłumaczyć głównie z punktu widzenia podziału ąwietrza oddechowego w drzewie oskrzelowym. 
Współzależność obu tych typów budoąęjednego powodowanego powierzchnią ślizgową, drugiego-drzewem oskrzelowym, *st na ogół niewielka(Hayek). 
Przez wnękę położoną na powierzchni przyśrodkowej płuca wchodzą jskrzela, które dzielą się wewnątrz płatów, segmentów, zrazików ą gron na coraz mniejsze gałęzie. 
Oskrzele główne prawe, jak już zaznaczono, oddaje w obręąjjekorzenia trzy gałęzie, oskrzele główne lewe dwie gałęzie, jo jednej dla każdego płata:są to oskrzela płatowe(bronehi lojares). 
Oskrzela płatowe dzielą się z kolei na oskrzela segmentów e w liczbie około 10 dla każdego płuca. 
Każde oskrzele segmentowe zaopatruje odpowiedni segment oskrzelowa-płucny. 
Oskrzele płatowe dolne, zaopatrujące dolny płat z obu stron, oddaje po 5 oskrzeli jp, dalej). 
Oskrzele płatowe środkowe(prawe)wysyła 2 oskrzela segmentowe do płata środkowego. 
Oskrzele płatowe górne zaopatrujące płat górny dzieli się po stronie prawej na 3, po lewej w zasadzie na 5 oskrzeli segmentowych. 
Z kolei oskrzela segmentowe dzielą się na oskrzela mniejsze, podsegmentowe. 
Podział drobnych oskrzeli w obrębie zrazików i gron będzie uwzględniony dalej. 
Powierzchnia zewnętrzna płuca i jej stosunek do narządów sąsiednich Oba płuca razem mają kształt stożka obejmującego serce:każde płuco odpowiada więc połowie stożka wypukłego na zewnątrz. 
Na każdym z nich odróżniamy:1)dwie powierzchnie:boczną albo żebrową i przyśrodkową albo śródpiersiową, 2)szczyt, 3)podstawę oraz 4)trzy brzegi:przedni, tylny i dolny(ryć. 
272). 
Powierzchnia żebrowa albo boczna(ńcies costdlis s. lmerdlis), największa, wypukła, jest skierowana do przodu, bocznic oraz ku tyło@i graniczy ze ścianą klatki piersiowej. 
W warunkach prawidłowych między obu tymi blaBkamiściśle przylegającymi do siebie znajduje się tylko włosowata Bpara jamy opłucnej. 
Powierzchnia żebrowa płuca graniczy więc ze 84 aną klatki piersiowej za pośrednictwem opłucnej i jamy opłucnej. 
Ż 4 zewnątrz opłucna ścienna warstwą tkanki łącznej, zwaną powięzią?óewnątrzpiersiową(t. 
I), ściśle przylega do okostnej żeber i mięśni@iędzyżebrowych. 
	Ż 9 zwłokach pod wpływem zewnętrznego ciśnienia powietrza rozluźniona mięśniów?
8 międzyżebrowa nieco się wpukla:na powierzchni zewnętrznej płuc zaznaczają się?89 skośne, wgłębione pasma odpowiadające przestrzeniom międzyżebrowym:u osoby ó 9 APl powierzchnia płuc jest gładka. 
Zaznaczyliśmy poprzednio, że pasma położone?
Ę 99 y wgłębieniami, przebiegiem swym odpowiadające żebrom, są często mniej silnie?
Śwwione niż pasma odpowiadające przestrzeniom międzyżebrowym. 


	Ę 4 Q fje\Fs. 
	t*%-3, śtPśg-ćyu QJ 8 Pi ś::ś?
6 W Pi icj. 
	As Q-Ę. 
	8 Yąę jcj. 
	4 ś'Ęi. 
84 Pi BK. 
	84 ś Q. 
	8 *Q Ę 91 QĘ cjej':X 9. 
	**-Ę QĘV cjĘ'ą?
9 Ę:**W 6 riĘ-Ą He s-. 
	Powierzchnia przyśrodkowa(fccies medidlis), mniejsza od woprzedniej, wklęsła, jest zwrócona do śródpiersia, toteż niekiedy zwaąajest powierzchnią śródpiersiową(ńcies medidstindlis). 
jej część tylna przylega do kręgosłupa(pers tertebrdlis), część leżąca jo przodu od niej styka się ze śródpiersiem(pers mediastindlis). 
Na powierzchni przyśrodkowej leży wnęka płuca:dokoła wnęki do powierzchni śródpiersiowej przylegają narządy śródpiersia, które żłobią w niej słabiej lub silniej zaznaczające się rowki i wgłębienia(ryć. 
273). 
Wszystkie jednak występujące łut wgłębienia czy bruzdy są widoczne ga zwłokach dopiero po utrwaleniu płuc(np. formaliną). 
Wnęka płuca(hilum pulmonis)jest to wgłębienie położone na powierzchni przyśrodkowej, głębokości około 2 cną długość wnęki wynogokoło 5 cm, szerokość około 4 cm. 
Wnęka nie leży ściśle pośrodku powierzchni przyśrodkowej, lecz bliżej brzegu tylnego niż przedniego, w równej mniej więcej odległości między szczytem a podstawą płuca. 
We wnęce płuca leżą węzły chłonne oraz w otoczeniu tkanki łącznej te wszystkie twory, które ze śródpiersia wchodzą do płuca lub z niego wychodzą, a więc oskrzela, naczynia i nerwy(p. dalej):tworzą one korzeń płuca(radia pulmonis). 
Korzeń płuca jest objęty opłucną jak niskim kołnierzem otwartym u swego dolnego obwodu:ku dołowi opłucna korzenia przedłuża się prawie do przepony, wytwarzając w i ę z a dł o p lu cn e(ligmenhm pu(rondle)ustawione mniej więcej czołowo i składające się z dwóch blaszek:przedniej oraz tylnej(ryć. 
273). 
Ten kołnierz opłucnej wraz z więzadłem płucnym stanowią przejście opłucnej ściennej wyściełającej śródpiersie, tzw. opłucnej śród piersiowej, w opłucną płucną, pokrywającą płuco:przejście to tworzy więc krezkę płuca(mesopneumoniumć). 
Przyczep krezki do płuca w swej górnej części stanowi granice wnęki. 
Z wyjątkiem wnęki i wąskiego pasma zawartego między obu blaszkami więzadła płucnego powierzchnia śródpiersiowa płuca przylega do narządów śródpiersia za pośrednictwem obu opłucnych, płucnej i śród piersiowej, oraz szpary jamy opłucnej zawartej między nimi. 
Na powierzchni przyśrodkowej do przodu od wnęki i więzadła płucnego znajduje się głęboka wklęsłość-wycisk sercowy(impresjo cardiaca:ryc, 273, 274), w którym leży serce objęte osierdziem:nie@acznetylko pole(bezwzględnego stłumienia serca)występuje z oto 9 zeniapłuc i nie jest nimi przykryte. 
Ponieważ serce większą częścią leży po stronie lewej, wycisk ten jest znacznie głębszy i większy na płuWlewym niż na prawym. 
Po stronie prawej w wycisku sercowym 988 ada się przedsionek prawy, po stronie lewej głównie komora lewa ł lewe uszko serca. 
Na płucu prawym ku górze od 1)wycisku sercowego biegnie dość słaba i zmień 9+)bruzda dla żyły głównej górnej, która ku górze przedłuża się w 3)bruzdę dla żyły łłmienno-głowowej prawej:ku tyłowi od niej leży 4)bruzda dla tętnicy podobojczykoYlprawej. 
Tuż nad wnęką i ku tyłowi od niej przebiega łukowato 5)bruzda dla żyły BPFarzystej:między nią zaś a wnęką i więzadłem płucnym pionowa 6)bruzda dla prze. 
	409. 


	4 O 4. 
	Sulcus v, brachio. 
	Sulcus v, azygos. 
	Sulcus v, cavae sup. 
	Facies costalisA, pulmonalisdext. 
Lobus sup. 
V, pulmonalis. 
Facies medialis. . 
(irnpressio cardiaca)Fissurahorizonta lis. 
	Lobus med. 
	Ą-Fissura obliqua ęęł. 
	Wargo art. -cj. 
	Wycisk I przestrzeni Apex pul mo 08 rwęapetw 6 we*. 
	Linia przekroju, opłucnej. 
	Flssurg ohj(. 
	F(Ońchuą eparteóalia. 
	Bronchusby paneli. 
kasa na woź yZron cWSulcus. 
u. 
BzyQOSV, pulmim, dextśł Bruzda przełyku łPrzekrój. 
więzadłp'płucnego Wgłębi z, głów. 
	I ożus i. 
	Wargo im. 
Facies diaphragmatica(basis pulmonis)Ryc. 
273. Płuco prawe widziane od strony przyśrodkowej. 
Wzorowane na Pe 8 ł 8 Ę. 
	łyku. 
Do przodu od bruzdy przełykowej i do przodu od więzadła płucnego zOĆ 7)wgłębienie dla żyły głównej dolnej. 
Na płucu lewym oprócz 1)wycisku sercowego bezpośrednio nad w@84?
Z na jest łukowato biegnąca bardzo wyraźna 2)bruzda dla łuku aorty, podobnie 186 da dla żyły nieparzystej po stronie prawej:od niej ku szczytowi płuca kieruje 4 dla tętnicy podobojczykowej lewej, a równolegle do niej i do przodu słabo zaW 94)bruzda dla żyły ramienna-głowowej lewej. 
W przedłużeniu bruzdy dla ł@W 89 gnie pionowo ku dołowi do tyłu od wnęki i więzadła płucnego 5)bruzda dla a 96 fpojącej(sulcus dorticusS, do przodu zaś od jej dolnego odcinka przylega PA krótko przed swym przejściem przez przeponę, wytwarzając nieraz wyra*n*Ńprzełykowy. 
Stosunek przełyku do prawego płuca jest ściślejszy niż do lewego. 
99 bez znaczenia w szerzeniu się procesów chorobowych. 
Na powierzchni śródpiersiowej, podobnie jak na powierzchni żebrowej, s 4699:szczeliny międzypłat owe. 
	Fissura obliqua---. 
	Sulcus aorticus. 
	Rarnus(a. 
)bronch ta lis Bronchusprincipalis sin. 
**fdi lymphatci. 
monchopulmonales I. 
	Lobus inf. 
	J(i***'y, . . yó. 
	Apex pulmonis. 
	Sulcus V, brachiocephalicaesin. 
-Lobus sup. 
Facies costałis. 
	Linia przekroju. 
	V, pulmonalis. 
	Marga ant, sin. 
	-Facies medialis(impressio cardiaca). 
	lncisura cardiacaPrzekrój więzadła płucnego. 
	Fissura obliqua. 
	Lingula pulmonis. 
	Facies diaphragmatica(basis pulrnonis)I mpress to esophageaWargo im. 
	68474. Płuco lewe widziane od strony przyśrodkowej. 
	Wzorowane na Pernkopfie. 
Fczyt płuca(qpea pulmonis)jest zaokrąglony i tępy. 
Ponieważ pieróWajama ciała sięga ku górze aż do głowy I żebra, a pierwsza para Peę, tak jak wszystkie inne, biegnie skośnie do przodu i ku dołowi, 961 płuca wystaje nad przednim brzegiem otworu górnego klatPBecsioweji wypełnia tzw. osklepek opłucnej(cupnie pleuĘlPołożony w dole nadobojczykowym większym u podstawy szyi. 
4 ebkiem opłucnej nazywamy tę część opłucnej ściennej, która przy 8+9 o szczytu płuca i sięga ku górze do tej samej co i on wysokości. 
999 szczyt nie przekracza głowy I żebra lub tylko bardzo nieznaczŚ 8 rzucie do przodu natomiast leży on o kilka centymetrów(3-5)?
AYŻej obojczyka, zależnie od położenia I żebra i może tu być badany 89 osłuchiwanie(mscultctio)i opukiwanie(percussio). 
Gdy I żebro. 
	406. 


	i obojczyk unoszą się podczas wdechu ku górze, wówcząs ęą(zmniejsza. 
Ponieważ procesy gruźlicze rozpocznają się Ę-ąyczęsto w szczytach płuc, okolica ta ma duże znaczenie klintwąyW warunkach prawidłowych szmegy oddechoye Bósłuchuie się na szczyąją. 
nieco inaczej niż na lewym. 
Również i w licznych innych ołpowiadająeyej, ęęscach mogą zaznaczać się różnice w szmerach między stroną prawą a leęą ą. 
z asymetrią budowy klatki piersiowej:płuca dawałyby ten sam szmer ęąęgich było takie samo po obu stronach. 
Stosunki topograficzne szczytu płuca są te same, co osklepka opłucnej, ęąąpołożonych tu otworów przez obie blaszki opłucnej(opłucną płucną i os@ąszparę jamy opłucnej, jak również przez łącznotkankową błonę nadapQ(membrana suprqpleumlis), obejmującą osklepek:błona Ja odpowiada pąąąywnątrzpiersiowej. 
Do przodu i bocznic szczyt płuca sąsiaduje z mięśnian(oraz z żyłą i tętnicą podobojczykową. 
Na powierzchni mięśnia pochyłegą pukłada się nerw przeponowy. 
Nerwy splotu ramiennego, kloce leżą w szczel(jaj mięsniem pochyłym przednim a środkowym, biegną na przednim i boeznyą:ąosklepka i razem z tętnicą podobojczykową między obojczykiem i I żebrem pdo jamy pachowej(t. 
I). 
Ponieważ nerw piersiowy pierwszy splotu ramienneęprzylega do osklepka, procesy zapalne płuca mogą się na niego przenosić i bóle ramienia. 
Do przodu od osklepka przebiega ku dołowi tętnica piersiowa w na, przyśrodkowo zaś leżą:tętnica szyjna wspólna wraz z nerwem błędnym i tyj(gowa oraz po stronie prawej pień ramienna-głowowy i żyła ramienna-głowową Na uwagę zasługuje również tętnica międzyżebrowa najwyższa, gałąź tętnicy pczykowej, która łukowato biegnie nad osklepkiem. 
Ku tyłowi od szczytu leży pień czujny ze swym zwojem szyjna-piersiowym, położonym na głowie I żebra. 
Podstawa płuca(bcsis pulmonis)albo powierzchnia przeponowi cies dicphrdgmdticc)przylega do przepony i odpowiednio do jej kłości jest silnie wklęsła. 
Obejmuje ona serce i wskutek tego ma półksiężycowaty. 
Po stronie lewej(ryc, 273)podstawa płuca jest rzona głównie przez płat dolny i tylko niewielki odcinek płata go tzw. j ęzyczek(Imania), sięga przeważnie również do przepony stronie prawej(ryć, 272)na przeponie spoczywa płat środkowy z dn i płat dolny z tyłu, przedzielone szczeliną międzypłatową skPonieważ przepona jest cienka, więc podstawa płuca znajduje się w najbBBsiedztwie tych narządów jamy brzusznej, które przylegają do dolnej powierzchni pny, a więc do wątroby, żołądka i śledziony. 
Poza tym wchodzą tu w grę równleŻ Z które górną częścią swej powierzchni tylnej przylegają bezpośrednio do przepoó I dnia więc sąsiadują z podstawą płuca i z wyściełającą ją opłucną przeponowe Pół płucu odpowiada prawy płat wątroby, płucu lewemu-lewy płat wątroby, 484 i śledziona. 
Tymi stosunkami topograficznymi tłumaczy się przenoszenie proceBĘrobowych, choć rzadko, z narządu na narząd w jednym i drugim kierunku Zachyłek żebrowa-przeponowy, lejkowaty odcinek jamy opłucnej położoPYopłucną żebrową a opłucną przeponową, sięga tak daleko ku dołowi, że zna 349 Fwysokości górnej trzeciej części nerki:w silnym wdechu prawie do tejże wysołwśółsię opuszczać również dolny brzeg płuca(p. dalej). 
Rana kłuta czy postrzałowa 4 Ęna od tyłu na górny koniec nerki, zarówno prawej, jak i lewej, może więc uszłP 9@?
opłucnej(zachyłek żebrowa-przeponowy), jak również płuco(podczas silnege 896 nim osiągnie przeponę i nerkę. 
Brzeg dolny(morgo interior)jest ostry oraz cienki na wyPP półksiężyca podstawy, gdzie oddziela powierzchnię przeponow 49. 
	jwej i wnika do zachyłku żebrowa-przeponowego. 
Po stronie przyąąkowej, na wklęsłości półksiężyca podstawy, gdzie brzeg ten odwapowierzchnię przeponową od śródpiersiowej, jest on bardziej je i zaokrąglony. 
gyzeg tylny(morgo posteriorS oddziela powierzchnię żebrową od yąpiersiowej. 
Jest on gruby, zaokrąglony i wypełnia głęboką bruzdę Geną klatki piersiowej po obu stronach kręgosłupa. 
grze*przedni(morgo mterior)w odróżnieniu od tylnego jest cienki, yąwie ostry. 
Różni się również długością, która jest znacznie mniejsza jowodu wysokiego położenia przyczepo przedniego przepony. 
Po**onie prawej biegnie on prawie pionowo, po lewej na wysokości IV w V przestrzeni międzychrzęstnej-odsunięty przez serce-uwypuąsię wydatnie w stronę lewą w swej dolnej części, wytwarzając cięcie sercowe(incisurd cdrdiccd:ryc. 
274). 
Korzeń płuca Korzeń płuca(radia pulmonis)łączy serce oraz tchawicę z poierzchniąśródpiersiową płuca i jest utworzony przez te wszystkie ary, które wchodzą do wnęki płuca lub z niej wychodzą. 
Opłucna bejmująca korzeń płuca wraz z jej przedłużeniem ku dołowi-więzaempłucnym, analogicznie do krezki jelita stanowi, jak już wspoiano, krezkę płuca(mesopneumoniumS, przejście opłucnej dennej w opłucną płucną. 
Między przednią a tylną blaszką krezki części dolnej, w obrębie więzadła płucnego, znajduje się nieznaczna lko ilość tkanki łącznej, kilka żył oraz węzłów i naczyń chłonnych, atomiast w górnej części krezki, w obrębie korzenia, znajdują się każdej strony:1)oskrzela, 2)t. płucna, 3)obie żż, płucne, górna i dola, 4)11, i żż, oskrzelowe, 5)naczynia chłonne, 6)splot płucny(nerwo)oraz otaczająca te twory tkanka łączna. 
Korzeń płuca leży obustronnie na wysokości V, VI i VII kręgu piersiowego:korzeń ęawego płuca ku tyłowi od z, głównej górnej i części prawego przedsionka serca oraz Poniżej końcowego odcinka łuku z, nieparzystej:trzon lewego płuca leży poniżej łuku łóy i do przodu od aorty zstępującej. 
Do przodu od korzenia obustronnie przebiega n. 
Tzeponowy, do tyłu n. błędny Wówne twory wchodzące w skład korzenia(ryc, 273, 274)układają się w obrębie Ah**i po obu stronach w podobny sposób w kierunku od przodu do tyłu:naj@4 ziejdo przodu leży górna z obu żył płucnych, pośrodku t. płucna, najbardziej ku V 8 wi oskrzele wraz z naczyniami oskrzelowymi. 
Układ ten różni się natomiast między 9904 prawą i lewą w kierunku od góry ku dołowi. 
Po stronie prawej układają ĘĄ najwyżej oskrzele nadtętnicze, następnie t. płucna, po czym oskrzele podtętniczeł 9@na z, płucna. 
Po stronie lewej:t. płucna, oskrzele, dolna z, płucna. 
Z obu żył płucBBhgórna leży obustronnie najbardziej do przodu, dolna obustronnie najniżej. 
Różnica 996 obu stronami polega na tym, że po stronie prawej występuje zwykle oskrzele, 4@dJ@nieze. 
9 niektórych ssaków prawy płat górny jest zaopatrzony przez oskrzele odchodzące 39 Pośrednio od tchawicy powyżej rozdwojenia(np. u bydła lub świni). 
U człowieka ta**, oskrzele tchawicze"należy do rzadkich odmian'. 
'Dybieki J. 
, Boeheński K. 
, Dworak Wł. 
, Schweiz. 
Zeitschr. 
Tuberk. 
1957. 
	407. 


	Oskrzela wewnątrzpłucneOskrzela rozgałęziają się w płucu podobnie do rozgałęzień gjęQliściastego i biegną razem z gałęziami tętnicy płucnej. 
Gałęzie te jĄz serca doprowadzają do płuca krew żylną, ściśle towarzyszą ją łom. 
Gałęzie żył płucnych, które krew tętniczą(utlenioną w płuąąodprowadzają do serca, biegną bardziej promienisto ku wnęce, łDrzewo oskrzelowe możemy uwidocznić w obrazie rentgenowskim po uprze wprowadzeniu do drogi oddechowej środka cieniujęcego, np. jodipiny lub liptją(bronchografia). 
Obraz rentgenowski bez wprowadzenia kontrastu uwidacznia ęęjjąwnękowy"albo, płucny", cień naczyń tętniczych, który zgodnie z powyższym nąęna ogół przyjąć jako obraz położenia oskrzeli. 
W rzucie bocznym widzimy, że gęg oskrzelowe jest skierowane skośnie ku dołowi i do tyłu:zajmuje więc w płucu nąjęąSZy WyTllBT. 
Za pomocą bronchoskopii można zbadać wnętrze większych oskrzeli. 
W+celu przez krtań i tchawicę, gdy głowa przechylona jest ku tyłowi, wprowadzamy prząd(bronchoskop)oświetlony u swego wierzchołka, przy czym oskrzela się wyproęwują. 
Odpowiednio długimi i delikatnymi instrumentami udaje się wtedy usunąć z p ciała obce, które przy wdechu dostały się do dróg oddechowych. 
	Budowa ściany oskrzeli Budowa ściany oskrzeli zmienia się w zależności od ich wielkość Odróżniamy oskrzela wielkie, średnie i małe, które wreszcie przechodzą w drobne oskrzelka(bronchioli):typy te zresztą przechodzą jediw drugi bez ostrej granicy. 
Do wielkich oskrzeli pod względem budowy zaliczamy prawe i leoskrzele główne wraz z oskrzelem płatowym dolnym, do średnich-oskrzele płatowe górne i środkowe, jak również oskrzela segmentów i podsegmentowe:pozostałe odgałęzienia odpowiadają typowi budoyoskrzeli małych. 
Pod względem budowy ściana oskrzeli wielkich, jak zaznaczyliśmy poprzednio różni się od budowy ściany tchawicy. 
Składa się ona z wewnętrznej błony śluzowe)986 z tkanką podśluzową i zewnętrznej błony włóknistej, zawierającej podkowiaste chrz@łki, których końce są złączone warstwą błony mięśniowej gładkiej. 
W oskrzelach typu średniego i małego chrząstki nie zachowują kształtu po 94 wiastego, lecz przybierają postać różnokształtnych, często rozgałęzionych płytek, 84 nych dokoła całego obwodu. 
Chrząstki te występują aż do małych oskrzeli o przełóllmm. 
Jądro chrząstek jest zbudowane z chrząstki szklistej, brzegi są bardziej 24 i składają się z chrząstki sprężystej. 
W miejscach podziału oskrzeli średnich oraz@@'Ystale występuje chrząstka podobna do chrząstki ostrogi tchawicy i ostrogi wie 4 oskrzeli. 
W oskrzelach małych ma ona kształt płytki dwuramiennej wnikającej@@śłmiędzy obie gałęzie oskrzelowe. 
Błona mięśniowa, która w tchawicy i oskrzelach wielkich występuje 96 Wnie w ścianie błoniastej, w oskrzelach średnich i małych tworzy okrężną warstwę pP 89 ną do wewnątrz od chrząstek. 
W ścianie oskrzeli obu tych typów zamiast dwóch warstw odróżniamy więc WY Ęsiwy:z zewnątrz błonę włóknistą z chrząstkami, pośrodku błonę mięśniową i o 98 wnąlrz błonę śluzową. 
Błonę mięśniową oddziela od błony włóknistej luźna wa@(PĘtkanki łącznej:odpowiadałaby więc ona utkaniu podśluzowemu, błona mięśniowB ĘŚ blaszce mięśniowej błony śluzowej(lamina musculcris mucosae). 
Błona rnięśnioWB Pęł?
	408. 
	ąj się z początku w pierścieniowate pasma okrężne:następnie jednak w oskrzelach mayęehi oskrzelkach tworzy sieć pasm śrubowatych, przebiegających przeważnie skośnie jj osi cewki. 
Całe drzewo oskrzelowe począwszy od oskrzeli średnich zawiera więc zamyjtętącewę mięśniową. 
Również w przegrodach łącznotkankowych, jak i podopłucnowo, ą%:tepują pasma błony mięśniowej gładkiej:cały ten układ tworzy gładki mięsień j u cny. 
W oskrzelach błona ta reguluje ich światło, podobnie jak w tętnicach. 
Nie ona jama jednak odgrywa tu rolę, przypuszczalnie duże znaczenie ma różnica ciśnienia weąęątrzi zewnątrzoskrzelowego, jak i błona włóknista. 
Podczas wdechu oskrzela w spo-jt paradoksalny wydłużają się i jednocześnie rozszerzają:nie wiemy jednak dokładnie, ąąk ten mechanizm funkcjonuje. 
Błona śluzowa oskrzeli średnich i małych układa się na całym obwodzie w podłująefałdy, natomiast w oskrzelach wielkich, tak sanno jak w tchawicy, pofałdowana jest jylko ściana błoniasta. 
Gdy płuco jest napięte, wówczas fałdy zanikają. 
Wielorzędowyąąbłonek migawkowy błony śluzowej zawierający komórki kubkowe staje się niższy ą miarę zmniejszania się średnicy oskrzela:z czterorzędowego przechodzi w trój-i dwuyzędowy, wreszcie w nabłonek migawkowy jednowarstwowy. 
Liczne gruczoły mieszane położone w błonie śluzowej i w tkance podśluzowej wnikają w otwory między płytki chrzęstne. 
Oskrzela małe są uboższe w gruczoły. 
Podobnie jak w tchawicy i dużych oskrzelach, również w błonie śluzowej oskrzeli śremichi małych znajduje się sprężysta sieć włókien, ułożonych głównie podłużnie. 
Sieć ta powoduje podłużne napięcie błony śluzowej podczas wdechu i rozluźnienie jej podczas wydechu. 
W utkaniu podśluzowym między błoną mięśniową a błoną włóknistą leżą liczne sploty żylne, które służą m. in. do ogrzewania powietrza. 
Do tego utkania przenikają również uchyłki błony śluzowej wysłane nabłonkiem:otaczają je tu skupienia tkanki limfatycznej, tworząc układy przypominające migdałki(Hayek). 
Z zewnątrz oskrzela są otoczone luźną tkanką łączną okołooskrzelową(penbronchiumS:w niej wzdłuż oskrzeli biegną gałęzie tętnicy płucnej. 
Odpowiada ona błonie zewnętrznej oskrzeli głównych i sięga od wnęki aż do oskrzelek. 
Tkanka około oskrzelowa łączy się bezpośrednio z tkanką śródmiąższowa płuca. 
Z budową oskrzelek zapoznamy się później. 
Czynność oskrzeli jest wieloraka. 
Jako drogi oddechowe służą one do zachowania możliwie bezwirowego prądu powietrza:regulują opór powietrza przez zmianę światła, zwilżają oraz ogrzewają powietrze i wreszcie są ochroną przeciw dostającym się ciałom obcym. 
Tych różnych czynności w zasadzie nie należy przydzielać poszczególnym warstwom ściany oskrzeli, często bowiem dwie warstwy służą wspólnie tej samej funk@knp, błona śluzowa i błona włóknista powodują podłużne napięcie oskrzeli, błona@ięśniowa i błona włóknista regulują wspólnie światło oskrzeli. 
	Właściwości ogólne oskrzelPUkład dwudzielny i trójdzielny. 
Oskrzela dzielą się w zasadzie na dwie gałęzie, mówiAo podziale przez rozdwo j enie(dichotomid). 
Czasem tylko w większych oskrzeŻPhwystępuje pozornie podział na trzy gałęzie-w miejscach, w których w innych FzMadkach występują wyraźnie dwa blisko siebie położone podziały. 
Przy dokładQ 4 badaniu tego tró(podziału okazuje się, że zachodzi tu jednak rozdwojenie dwóch tuż 29 sobie odchodzących oskrzeli. 
Jak ilustruje ryc, 275, w jednym przypadku oskrzełś 4 i 2 odchodzą wspólnie, a oskrzele 3 nieco poniżej(ryc, 275 d), w innym oskrzela 2 ł 4 rozpoczynają się wspólnym pniem, od którego uprzednio oddziela się oskrzele I*. 
**Vszywisty podział oskrzela na trzy gałęzie(trój podział)może natomiast występPóać w najwęższych odcinkach drzewa oskrzelowego, w oskrzelkach oddechowych lub. 
	'W tym rozdziale i w następnym opieramy się głównie na pracy Hayeka:Die Błehschliche lange. 
	3894. 
	409. 


	Ryc. 
275. 
Schemat podziału oskrzeli:a-wspólny początek oskrzela I i 2, b--tró(podział, c-wspólny początek oskrzela 2 i 3. 
w przewodzikach pęcherzykowych. 
W tych odcinkach jedna gałąź tworzy prze pnia, natomiast dwie pozostałe odchodzą samodzielnie i symetrycznie. 
W trjwszystkie trzy gałęzie są tej samej wielkości, w podziale dychotomicznym wiele gałęzi jest często prawie ta sama, często jednak wyraźnie różna. 
Kąt odejścia. 
Gałęzie oskrzelowe odchodzą pod pewnym kalem do swego pnigczystego. 
Kąty odejścia gałęzi tej samej wielkości są sobie równe. 
Jeżeli kąty są net wielkości, to gałąź mniejsza odchyla się silniej od kierunku pnia niż gałąź podobnie jak w naczyniach krwionośnych. 
W większych gałęziach kąt między o ziami jest przeważnie ostry, w mniejszych, zwłaszcza w oskrzelkach, jest prosty I warty. 
Płaszczyzny następujących po sobie kątów odejścia leżą bardzo zmienniesunku do siebie, często prostopadle, nieraz jednak szereg następujących po sobie podziału leży w tej samej płaszczyźnie. 
Wskutek powyższego układu kątów odejścia, oś światła oskrzeli nie biegnie li stą, lecz wytwarza tyle wygięć, ile gałęzi się oddziela, i w całości oskrzela zatacza śrubowate, o czym wspominaliśmy poprzednio. 
Układ podziału oskrzeli nie stwwarunków do tego, żeby drobne cząsteczki pyłu czy bakterie miały pewne, predjwane"miejsca, w których by osiadły. 
Fakt, że większe ciała obce pobrane pode chu wykorzystują, prostą"drogę, tłumaczy się tym, że w miejscach podziału, zaznaczono, gałąź większa słabiej się odchyla od pnia niż gałąź mniejsza. 
Wielkość przekroju poprzecznego. 
Przekrój poprzeczny obu gałęzi oskrzela zem jest zawsze nieco większy od przekroju poprzecznego ich pnia macierzysłeZP. 
go przekrój wszystkich dróg oddechowych począwszy od tchawicy aż do małych(lek silnie wzrasta. 
Przyrost przekroju dla każdego podziału wynosi około%-:skrojów poprzecznych najmniejszych oskrzeli, tzw. oskrzelek oddechowych, je 8 łwięcej IO-krotnic większa od przekroju poprzecznego tchawicr. 
Badania bronchograficzne na osobie żywej'wykazały, że suma przekroić oskrzelowych nie zwiększa się jednak tak silnie w stosunku do liczby rozgaWłnależałoby oczekiwać według prawa Poisseuille a o oporze prądu, we 84 w układzie cew opór prądu jest wprost proporcjonalny do długości cewy i 99 proporcjonalny do czwartej potęgi jej promienia. 
Wynika z tego, że opór, jaW Pwietrzą napotyka w obrębie rozgałęzień oskrzelowych, jest większy niż w W Stwierdzono również, że różnice oddechowe światła są większe w małych osłOŚw większych, wskutek czego w czasie wydechu w oskrzelach małych panuje 886 dużyopór, . j. 
	z Milller W. 
	S. 
	, The luny. 
	Springfeld, Illinois 1937. 
	'Stutz E. 
	, Bronehographische Beitrage. 
	Forsch. 
	Roentgenstr, t. 72, 1948. 
	4)0. 
	pjąział oskrzeli wewnątrz płata i liczba podziałów. 
Wewnątrz płata oskrzela dzieąąwielokrotnie na coraz mniejsze gałęzie. 
Do najmniejszych oskrzeli, o średnicy j s mm, których ściany wzmocnione są jeszcze chrząstkami, dochodzi po różnej licz. . ęadziałów, zależnie od wielkości oskrzela. 
276). 
Według Hayekajywą tych najmniejszych oskrzeli wyposażonych w chrząstkę, średnicy 1-1, 5 rnm, wyjosi atole 888 w obu płucach. 
	Ryć. 
	276. Schemat kolejnych podziałów oskrzeli i długości odcinków położonych między nimi:wg Hayeka. 
	Najmniejsze oskrzela, mające światło szerokości I do 1, 5 mm, w obrębie zrazika dzielą 94 z kolei 4-lub 5-krotnic na 1)oskrzelka(bronchioh), pozbawione chrząstek, (88 pokryte jeszcze migawkowym nabłonkiem walcowatym. 
Światło oskrzelka ma około W 4 o I mm. 
Oskrzelka powstałe z ostatniego podziału noszą nazwę 2)oskrzelek 94 c owy eh(bronchioh rermmuesS. 
Z każdego najmniejszego oskrzela powstawaPówięc według Hayeka około 10 oskrzelek końcowych:dla obu płuc ich ogólna liczba osiłaby zatem mniej więcej 10000. 
Każde oskrzelko końcowe dzieli się dychotomicz*na dwa 3)o skrz elka oddechowe(bronchioli respirmorii), mające światło szeł 96 ci 0, 3 mm, zwane również oskrzelkami pęcherzykowymi(bronchioli Jś 46 es), ponieważ w ich ścianie występują poszczególne pęcherzyki płucne Beoli pulmonis), o przekroju od 150 do W 9 a@P 9 Pzelkaoddechowe również dzielą się dwukrotnie, tak że powstają oskrzelka oddePBe 1, li i III rzędu. 
Z jednego oskrzelka końcowego może powstać do 15 oskrzeleK***howych. 
Tworzą one drzewo pęcherzykowe(arbor aheolmsS i stanoł 9@Jwo łączące składnik czysto oskrzelowy ze składnikiem czysto pęcherzykowym, 9 łeWaż z powodu swych pęcherzyków nie służą wyłącznie do przewodzenia powielrza, 8 Bwnież biorą udział w wymianie gazowej między powietrzem oddechowym a krwi 494 sliczbę oskrzelek końcowych(około 10000)przez liczbę oskrzelek oddechowych'8 ł 98 zymamy dla obu płuc liczbę 15000 oskrzelek oddechowych. 
Każde końcowe**e 4 Ko oddechowe dzieli się wreszcie na 2 do 94)przewodzików pęcherzy Y?
YYch(ductuli Jreolares). 
Przewodzik pęcherzykowy może kończyć się ślepo lub. 
	41 I. 


	Bronchiolus Btonchiolus terminalis respiratorius 1. 
	0. 
	**ę 8. 
	419. 
	Ductus a weolaris. 
	, Sacculi. 
	'aweolares. 
	Ryć. 
	277. Schemat rozgałęzienia oskrzelka końcowego. 
	też rozdwajać się u swego końeąląc woreczłi Pg(herzykoąęli aheo(dres. 
Te 470, będące ją odcinkami drogi oldeshowej, y, oskrzelek o@dechoWch pęcherąznajdują się Wko w pewnej wjsiebie, w ścianach przewodzikoękowych i woreczków występują z ich powierzchni, łuz obok siebie:pęcherzyków w płucach była n(ą 5@j tak że sąsiednie pęchewspólną ścianę, przegrodę mcherzykową(sewum intermPęcherzyki jak otwarte kabiny oąprzewodzików pęcherzykowych(ków. 
Wszystkie rozgałęzienia(ar larisS, które powstaję z obu os dechowych jednego oskrzelka ko tworzą spłaszczone, stożkowate. 
	(dcmus'). 
Grono stanowi podstawową jednostkę płuca anatomiczną i czWiększa i bardzo zmienna liczba gron tworzy jeden zrazik(lobulus:p. daleg. 
Odległość miejsc odejścia. 
Odległość między dwoma miejscami podziału os bardzo różna. 
Może ona wynosić mniej niż I mm i dochodzić do 4 cm. 
Dhjępowietrza od rozdwojenia tchawicy aż do najmniejszych oskrzeli w chrząstkę jest bardzo zmienna, może ona wynosić od 6(w prawym płacie gój 18 cm(w oskrzelu dochodzącym do języczka). 
	Typowy obraz drzewa oskrzelowego Układ rozgałęzień oskrzelowych jest bardzo zmienny. 
Mniej więcej jednak czwartych wszystkich przypadków(Hayek)daje się ustalić typowy obraz, pdla większych odgałęzień. 
Zmienność drzewa oskrzelowego jest na ogół, choć nit nie, w ścisłym związku z rozwojem płatów i ich części. 
Oskrzela płatowe(bronchi lobares). 
Jak wyżej wspomniano, odróżniamy V płatowe po stronie prawej i dwa po stronie lewej, odpowiednio do zwykle wóliczby płatów płucnych. 
Według wielu autorów dolne płaty stanowią najstarsze części płuc-płat wo tnę:dlatego też zaopatrujące je oskrzele, począwszy od rozdwojenia łdo miejsca podziału oskrzela płatowego dolnego na jego odgałęzienia s@eprzeponie, zwane jest oskrzelem pierwotnym lub pniem osK 38 Oba oskrzela pierwotne leżą w płucach ekscentrycznie:kierując się nieco P 9 ku dołowi i z przodu ku tyłowi, biegną one linią łukowatą, wklęsłą przyśro 489 wiednio do położenia serca, które obejmują w kształcie litery O Oyc 280 Fi środkowy, według tych autorów powstają dopiero u ssaków, bybPó W wtórne, a zaopatrujące je oskrzela-oskrzela wtórne. 
Początek oskrzeli płatowych. 
Oskrzele główne lewe po przebiegu oł 889 rozdwojenia tchawicy(ryc, 290)dzieli się na dwa oskrzela płatowe tej sa@elgrubości(średnicy około 8-10 mm)dla płata górnego i dolnego. 
Oskrzele 8 ł 9 kończy się po przebiegu 1, 5-2, 5 cm od rozdwojenia, oddając gałaż 49 PŚĘfloret średnica wynosi tylko K(8 rnm)pozostałego oskrzela(12 mm), o 88@ŃĘJ@się do płata dolnego, w odległości mniej więcej 5 em od rozdwojenia BP gałąź do płata środkowego. 
Położenie początkowego odcinka prawego i lewego oskrzela płatoweZP BP sJg nie tylko odległością od rozdwojenia tchawicy lecz także stosun@eP 899 niej gałęzi t. płucnej, o czym była mowa poprzednio. 
Lewe oskrzele pśaW 94 biega pod t. płucną lewą(oskrzele podtętnicze), gdy tymczasem prawe P 8 ł 98?
	jł góry krzyżuje t. płucną prawą(oskrzele nadtętnicze). 
W znacznej większości yąków więc Wko oskrzele płatowe górne prawe jest oskrzelem nadtęlniczym, paw zaś oskrzela płatowe obu płuc są oskrzelami podtętniczymi. 
W rzadkich przypadjeweoskrzele górne może być położone nad tętnicą. 
jjaownic(wo rozgałęzień oskrzelowych. 
Z powodu wielkiej zmienności układu drzeągzelowegow obrębie płata homologizacja gałęzi jest często trudna. 
Nieraz jest ona jztiwa już nawet u płodu ludzkiego. 
Pomimo to przyjęły jest obecnie schemat najwejwystępujących rozgałęzień drzewa oskrzelowego, na podstawie którego daje się ąjy zidentyfikować gałęzie oskrzelowe Oab, 2 i 3). 
Według tego schematu oskrzela gąe dzielą się na oskrzela segmentowe:w zasadzie odróżnia się 10 oskrzeli se. 
galowych(brovchi segmen(d(es)w każdym płucu, które oznaczamy kolejnymi ąjjg od I do BP. 
W płacie górnym od oskrzela płatowego górnego odchodzą 3 oskysegmentowe po stronie prawej i 5 po stronie lewej, z których oskrzela lewe g jgehodzą przeważnie krótkim wspólnym pniem(bronchus dpicoposterior), tak że G mówimy tu o 4 oskrzelach segmentowych. 
Oskrzela płatowe dolne, prawe i lewe, **ą po 5 oskrzeli segmentowych, z których oskrzela lewe 7 i 8 również bardzo często jjwązą krótkim v spójnym pniem. 
Nazwy oskrzeli segmentowych wskazują na ogólny jgerunek w płacie płucnym. 
Każde oskrzele segmentowe zaopatruje odpowiedni odwępłata płucnego, zwany segmentem o skrz ci ow o-płucnym(segmentum brojpubnonme'), jak to już zaznaczyliśmy poprzednio. 
Segmenty(p. dalej), podobnie wskrzela segmentowe, oznaczamy liczbami od I do 10 w każdym płucu'. 
Układ osksegmentowych, odpowiadających im segmentów oraz ich granice ilustrują schemazneryciny 278 i 279. 
Oskrzela segmentowe dzielą się z kolei przeważnie na dwie gałę rzadziej na trzy(remi subsegmemd(es S, zaopatrujące części podsegmentów(subsegmSjednego segmentu. 
Gałęzie te wykazują jednak tak wielką zmienność, że ich anowanie przypuszczalnie nie ma większego znaczenia praktycznego. 
Oskrzele płatowe"górne lewe(bronchus lobdris superior smister). 
Ze wszystkich skrzeli płatowych największą regularność wykazuje oskrzele płatowe górne lewe. 
Po ebiegu około 1, 5 cm dzieli się ono przeważnie na gałąź górną i dolną(tab. 3, ryc. 
278, ). 
Podział ten może się znajdować tak blisko swego miejsca odejścia od lewego zela głównego, że odbiera się wrażenie tró(podziału oskrzela lewego. 
Gałąź górna(rdmus superior)dzieli się na trzy oskrzela segmentowe:wysyła oskrzele przednie(3)i gałąź wstępującą, która po krótkim przebiegu dzieli się ponoiena oskrzele szczytowe(1)i oskrzele tylne(Z):gałąź wstępująca, wspólny odcinek zela I i 2, ma nazwę oskrzela segmentowego szczytowo-tylnego(bronchus segmentdawcoposterior). 
W zaopatrzeniu szczytu płuca, oprócz oskrzela szczytowego(I), bieJównieżudział oskrzele tylne(Z):zaopatruje ono tylna-dolny odcinek szczytu płuca. 
*@alęż dolna(remis interior)lewego oskrzela płatowego górnego zaopatruje tę ś płata, która pod względem swego położenia odpowiada mniej więcej prawemu płaścodkowemu. 
Szczelina międzypłatowa(pozioma)może czasami ją oddzielać od 4 górnej płata górnego(ryc, 279)i wtenczas również po lewej stronie występuje płat 966(p. dalej). 
Jeżeli w tych przypadkach poza tym jeszcze t. płucna lewa przebiega o gałęzią górną i dolną, to powstają płuca symetryczne z obustronnym oskrzelem@P 4 czym i obustronnymi płatami środkowymi. 
Gałąź dolna lewego oskrzela płata 9894 zieli się przeważnie na dwa oskrzela segmentowe zaopatrujące języczek. 
Są to F 4 a Języczka górne(4)i dolne(5)(oroncu lmgulares supertor et interior). 
Ś 88 ele płatowe górne prawe(bronchus lobms superior deater)po przebiegu około W 98 dzieli się zazwyczaj na trzy gałęzie(tab. 2, ryc. 
278, 279). Ze względu na ich Penie i obszar rozgałęzienia są to oskrzela segmentowe:szczytowe(I), tylne 12). 
	P 688 ug najnowszego międzynarodowego mianownictwa anatomicznego obowiązuje. 
	fĘłóBcja cyframi rzymskimi I-X(przyj(e 9 J. 
	PPBug najnowszego międzynarodowego mianownictwa anatomicznego są to oznałAl-SX(przyp, red lH 999 Je stosuje się oznaczenia 81-BX(przyp, red. 
	X 16+. 

daBTOGręgę-aakrzele góioe W), zaopat. . . aeco niżej(1-1, 5 cm)od odejścia oskrzelą pją", , na oskrzela płatowego dolnego w kierunku przednio-przyśroąjęoskrzele podstawne przyśrodkowe, czyli sercowe G). 
Oskrzele to biegają ea położonej do przodu od więzadła płucnego i do części przednio-p:ęęgwierzchni przeponowej(ryc. 
285). 
U ssaków odpowiednie ostrzcie rozgąKg-Qdzielnym płacie podsercowym((obs@fr@c@rd@c@s), który może się wsiĆą. 
(ce a przepo*. 
Poniżej odejścia oskrzela sercowego(o I cm)pozostałe oskrzele płatoęątrzy dalsze oskrzela podstawce, płacicie 00, boszne(8)i Jloe(IO). 
Oskrzejąwe 9 i 10 rozpoczynają się przeważaie jednym krótkim wspólnym pnieąy. 
Oskrzele płatowe dolne lewe(brotcWus(obdris interior sinister)w ukłągj-łęzi odróżnia się od prawego oskrzela płatowego dolnego głównie począggoskrzela przyśrodkowego. 
Oskrzele(rzyśrodkowe(7)przeważnie nie rozpąemodzielnie(tab. 3, ryc, 278), jak po tronie prawej, lecz odchodzi wspólrte z podstawnym przednim(8)i oddziel się od niego dopiero po przebieg, fW obrazie rentgenowskim w prawym płacie dolnym można odróżnić 4 więkskierujące się ku przeponie(7-W), w iewym płacie dolnym natomiast oskrze(ne zwykle dzieli się na dwie gałęzie, z których jedna dzieli się następnie 9 i 10, druga zaś na oskrzela 7 i 8. 
Leee oskrzele przyśrodkowe(7)jest grzej cznie słabsze od odpowiedniego prawgo:u niektórych ssaków zaopatruje dzielny płat podse**owy, podobnie jak po stronie prawej, choć nie wsuwa SCTCC. 
	Płaty, segmenty, zraziki i grona Płaty Przebieg szczelin międzypłatowych(ryc. 
213, 274, 285, 286). 
Jak zaznioprzednio, szczeliny międzypłatowe(ńsurue mterlobdresS dzielą płuco V płucu lewym szczelina skośna(ńssuza obliguj)rozpoczyna się na ani śródpiersiowej płuca na garno-tylnym brzegu wnęki i biegnie ku tyłowi o i górze do brzegu tylnego płuca, który krzyżuje około 6 cm poniżej szczytu(palących się ramionach)na poziomic grzebienia łopatki-linii międzygrzebejsce to odpowiada mniej więcej wysokości rozdwojenia tchawicy NasJ 4 p@a zwraca się poprzez powierzchnię żebrową ku dołowi oraz do przodu i w stkowej dochodzi do brzegu dolnego płuca(w punkcie przecięcia linii p@I żebrem). 
Dalej szczelina kieruje się przez powierzchnię przeponow 4 i 964 na powierzchni śródpiersiowej ku górze i ku tyłowi, gdzie kończy się na 99 wnęki. 
Płat górny lewy(ryc, 27+)leży powyżej oraz do przo 4999 yiera szczyt, brzeg przedni oraz znaczną część powierzchni żebrowej i 46. 
	Z powodu skośnego przebiegu szczeliny i położenia wcięcia sercoBeZPy odcinek płata garnego lewego płuca wydłuża się w cienką 6 P 8@ł net wielkości, tzw. j ęzy czek(hnnda). 
	Języczek przeważnie sJ 289 ę. 
	i wytwarza niewielki odcinek powierzchni przeponowej płuca. 
	pjąt dolr(. 
	ołożony poniżej i ku tyłowi od szczeliny i obejmuje prawie cał%pP 9 ęP+Beja odcinka zajętego przez języczek), część powierzchni żebrowej 988 nzegu tylnega. 
płucu prawym szczelina skośna(ńssura obijana)odgra 888***ego(w swej części górnej)oraz środkowego(w swej części doWeD łpołowie jak na płucu lewym. 
U dołu odcina ona jednak z płata 4 oW 88?sz@6 podstawy płuca na korzyść płata środkowego. 
Płat środłPóY ś?
	jąę około%powierzchni przeponowej płuca, gdy tymczasem po stronie lewej tyły yęezek(888 góóego, liże"przeponę, ', -zelina pozioma(@ss@r@Worizontdlis)płuca prawego oddziela płat górny ęjgowego Tworzy ona odgałęzienie szczeliny skośnej:rozpoczynając się w linii pa'. . grodkowe):1 I), skąd przebiega do przodu mniej więcej równolegle do W żebra, jj-przedni brzeg płuca na poziomie końca mostkowego IV żebra chrzęstnego:na ją-ęehni śródpiersiowej dochodzi ona do przedniego brzegu wnęki. 
Płat śr o d ko***iejszy, na powierzchni żebrowej ma kształt trójkąta wierzchołkiem skierowa. 
ej rozdwojeniu szczeliny międzypłatowej:obejmuje on część powierzchni żebrał ąjąść dolną brzegu przedniego i część przednią podstawy płuca. 
Szczelina pozioma ąezególnie zmienna, częslo Jąlko częściowo rozwinięta lub nie przedłuża się aż do ąjąłaniu płuc od tyłu lekarz napotyka wielkie dolne pole płata dolnego i stosunkoą-tą przestrzeń płata górnego. 
Odwrotnie stosunki przedstawiają się z przodu, zwłayw płucu lewym, gdzie badaniu dostępny jest cały płat górny, a po stronie prawej ę wety i środkowy. 
Z boku, po stronie prawej dostępne są wszystkie trzy płaty, po nie lewej dwą, pjwżenie szczelin międzypłatowych i płatów ważne jest dla lekarza nie tylko ze włu na wzajemny stosunek płatów, ale również ze względu na ich stosunek do naąwsąsiednich, np. rak prawego płata wątroby może naciekać, choć bardzo rzadko, z ciągłość"(per continuitatem), przeponę i przeponową powierzchnię płuc, po strojęrejpłat dolny i ewentualnie języczek, po prawej-tylko płat dolny. 
Mogą też tu ać rolę opisane przez Śledziewskiego połączenia chłonne przezprzeponowe. 
mierność wielkości płatów jest na ogół duża. 
Najbardziej zmienna po stronie prawej wielkość płata środkowego i położenie jego górnej granicy, po stronie lewej wielkość czka płata górnego. 
Natomiast górne odgraniczenie(fssun obijane)płata dolnego bardziej stałe. 
owierzchnia żebrowa płata środkowego w większości przypadków stanowi około polnej powierzchni przednio-bocznej płata górnego i środkowego:w pozostałych adkach może ona osiągać aż połowę tej powierzchni lub też stanowić mniej niż%. . 
obna zmienność wielkości płatów górnego i środkowego występuje również na pochniśródpiersiowej:czasami powierzchnia śródpiersiowa płata środkowego jest tej ej wielkości, co płata górnego:czasami stanowi jej połowę lub też jeszcze mniej. 
14 zku z tym jest również zmienna powierzchnia przeponowa płata środkowego:je powierzchnie śródpiersiowa i przeponowa płata środkowego są bardzo małe, to płat)może sięgać aż do przepony. 
4 czek lewego płata górnego w zasadzie sięga aż do przepony, tak że większa część Wu sercowego lewego płuca należy do płata górnego i tylko mały odcinek do płata eśe Nierzadko jednak języczek jest silnie rozwinięty, dochodzi do więzadła płucne 8 łe 9 płat dolny nie bierze udziału w wycisku sercowym. 
Rzadziej języczek jest słazwiniętyi nie dochodzi do przepony Bóeł u jednojajowych bliźniaków stwierdzono różny rozwój płatów płucnych. 
tebność szczelin międzypłatowyeh i połączeń płatów ze sobą. 
Szczeliny nuędzypłaś 8 Bwym rozwoju są niesłychanie zmienne:mogą one wcinać się do różnej głęboko 8 P(wierzchni płuca w kierunku wnęki, jak również mogą niecałkowicie oddzielać 98 powierzchni. 
Tego rodzaju połączenia płatów ze sobą czy to na powierzchni, czy ćY B'sP szczelin nie są wcześnie powstającymi zrostami:płaty i szczeliny już pier*Fawiązują się w ten sposób, gdyż u płodów i noworodków zaznacza się ta sama 99966 płatowatości co u dorosłego ć'ś, pPPŻooych we wnęce, które w głębi szczeliny są przykryte tylko luźną tkanki ł 4 cz 8 PŚ 9@4 rozpiętą między powierzchnią międzypłatową jednego płata a tał 4 ż po 899 W 4 ugiego. 
Stosunki takie spotyka się przeważnie wnikając ze strony bocznej?
Ś 99 oy tel szczeByĘ?
yŃ lęzypadkach w głębi, po przecięciu opłucnej, natrafia się na łącznotkankoŻPSBBĆ międzyzrązikoŃe(śprń mterlobuldric):w przegrody te można*. 
	Ń?
	:ŚBŚĆ(Mjjłjj Ą py. 


	Ryc. 
	200. Zmienność szczelin międzypłatowych płuca prawego. 
Widok od strony boe**głębiej w kierunku wnęki, choć przebiegające tu żyły zadanie to utrudniają. 
W przygkaeh tych, zwłaszcza między płatem środkowym i górnym, znajduje się większą międzypłatowa, której gałęzie wychodzą ze zrazików obu płatów. 
Jeżeli w głębi szczeliny międzypłatowej nie ma przegród nuędzyzrazikowych, to tkka płucna sąsiednich płatów łączy się z sobą i nie udaje się ich oddzielić bez zniszcz tkanki płucnej oraz uszkodzenia pęcherzyków płucnych. 
Również oskrzela i racz mogą przebiegać z jednego płata do drugiego. 
Takie połączenia płatów niesłychanhutrudniają operacyjny dostęp do tworów położonych w głębi szczeliny międzypłatowejNajmniej stałe są stosunki między płatem środkowym a górnym. 
Tyłki w znacmmniejszości przypadków dzieląca je szczelina pozioma jest w całości zachowana szczeliny skośnej aż do przedniego brzegu płuca, jednocześnie wcinając się glebo w kierunku wnęki. 
Na powierzchni żebrowej może nie być jej odcinka przedniego, tyła go(ryc, 280)lub, rzadziej, środkowego. 
Nadliczbowe szczeliny i płaty dodatkowe. 
Oprócz szczeliny skośnej w obu płuca i szczeliny poziomej w płucu prawym w połowie przypadków zarówno u nioworodkójak i u dorosłych widoczne są nadliczbowe szczeliny na powierzchni płuca, które w ro 48 woju swym są tak sanno zmienne jak szczeliny normalne. 
Podobnie do nich mogą one powierzchni płuca dzielić płat całkowicie lub częściowo, a poza tym wnikać w kic wnęki mniej lub bardziej głęboko. 
'**Najczęściej(około 3 O%)dodatkowa szczelina całkowicie lub częściowo odgranicza P 9 płata dolnego tzw. płat dodatkowy dolny(lobus dccessorius interior:ryc WWzaopatruje go oskrzele segmentowe przyśrodkowe, czyli sercowe(7), odgałęzienie osłOę*la płatowego dolnego:płat dodatkowy dolny odpowiadałby więc segmentowi 7. 
O 4@a 8 ł'czenie tego płata widoczne jest przeważnie tylko na powierzchni przeponowej. 
We 898. 
	Ryc 281. 
	Płat dodatkovY. 
dolny(sercowy)płuc 4 jprawego(a i lewego(Q, widziany na powierz@4 Ęprzeponowej. 
Schemeł wg Lumen. 
	Ryć. 
282. 
Schematy szczelin nadliczbowych:d-prawego płata dolnego, b-prawego płata górnego, c-nadliczbowa szczelina pozioma na lewym płucu. 
Widok od strony bocznej. 
niektórych(Schaffner%występuje on po stronie prawej mniej więcej w 15%przypadków, po stronie lewej nieco rzadziej. 
U wielu ssaków(np. u świnki morskiej), u których serce nie przylega do przepony tak jak u człowieka, odpowiedni płat po stronie prawej wsuwa się między serce a przeponę, przez co nosi nazwę płata podsercowego(lobus mjmcardidcus'). 
Jako samodzielny płat występuje on u tych ssaków również po stronie lewej i ma tę samą nazwę, choć nie wsuwa się pod serce tak jak po stronie prawej. 
Niewiele rzadziej odgraniczona jest część górna płata dolnego(ryc, 282), wytwarzając tzw. płat dodatkowy tylny(lobus posterior accessorius), zaopatrzony oskrzelem górnym(ó), odgałęzieniem oskrzela płata dolnego. 
Płat tylny(czyli górny)odpowiadałby segmentowi 6. 
Wielkość tego płata jest bardzo zmienna, może stanowić'/, do ą powierzchni płata dolnego. 
Czasem w prawym płacie dolnym występuje nadliczbowa szczelina pionowa na powierzchni bocznej, która odgranicza odcinki zaopatrywane oskrzelami podstawnymiprzednim(8)i bocznym(9)płata dolnego(ryć. 
279). 
Podział lewego płata górnego na część górną i dolną, a więc trójpłatowe plusa lewe(ryc, 282 c)występuje mniej więcej w 88 przypadków'. 
Część dolna, zaopatrzona gałęzią dolną oskrzela płatowego górnego, odpowiada płatowi środkowemu płuca prawego, wielkość jego jest jednak ogromnie zmienna. 
Tró(płatowe płuco lewe występuje ównież w tych rzadkich przypadkach, w których oskrzele odchodzące od tchawicy zaopatruje obszar lewego szczytu płuca(Hayek). 
Nadliczbowe szczeliny w prawym płacie górnym mogą go dzielić na część przednią i ylną, a te z kolei na odcinek górny i dolny(ryć, 282 b)-podział, który odpowiada Aegmentom płucnym 1-3(yc Z(W Dodatkowa szczelina, biegnąca skośnie ku górze i przyśrodkowo, może dzielić płat łódkowy na część przednią i tylna-boczną:części te przypuszczalnie odpowiadają obu Begmentom(4 i 5)płata środkowego(ryc, 279 a). 
	'Schaffner G. , (ber den Lobus im. accessorius. 
Virchows uch, t. 
152, 1898. 'Łasiński W. 
, Szostakiewicz-Sawicka M. 
, Płat podsercowy u Naczelnych. 
8-cła Biol, et Med. 
GTN. 
T. 111. z V, l 958'Boyden E. 
, M. 
, Cleft left upper lobe. 
Surgery, 26, 1949. 


	kwzględme z innej pmczyny powstaje tzw. płat żyły nieparzystej gjj. 
teua azggos:ryć, 283):liąek znalazł go trzy razy na W zwlołash Powstaje ąąW lesie, kiedy u zarodklugości mniej więcej 10 mm zaczyna się tóżnicować szeąąpluł, a żyła nieparzysta pnbiega bardziej bocznic niż zwykle. 
Żyła nieparzysta wesi:rtkankę płuca prawegwidgranicza odcinek płuca. 
Płat żyły nieparzystej bywą Kąy, dzmżnej wielkiej:czas*m(warzy on tylko mały odcinek na powierzchni śodpieręąą, wg płata górnego, czaseminowi cały szczyt płuca. 
W zależności od Jego jego ząspą, Ozłie oskrzelowe jest baili różne. 
Może on być zaopatrzony przez większe osk-zwą odndzące od prawego ostała głównego lub od oskrzela płata górnego, czy przez ąęąoskmla o różnym początl, czy też przez gałązkę oskrzela szczytowego płata górneęjW edym razie zaopatrzei oskrzelowe nie może być przyczynę powstania płata niepą. 
rzylego. 
Płat tełi ma prakme znaczenie, ponieważ nienormalny przebieg żyły niepą. 
rzij może być widoczny'obrazie rentgenowskim, a płat ten może samodzielnie gją, gać procesom chorobowym. 
	a ńrv. 
	loóus venae azygd. 
	Ryc. 
	283. Płat żyły nieparzystej. 
	Widok od tyłu. 
Ze zbiorów Zakładu Anatomii Prawidłowej AM w Gdańsku(preparat W. 
Łasińskiego). 
Jiienność sosunku płiw do oskrzeli płatowych. 
Jak wyżej wspomniano, przeważ 88@żdy płat(nawet pł odgraniczone szczelinami dodatkowymi)jest zaopaMzoTWpJ oddzielne oskrzele, lme jednak odmiany wskazują na to, że nie ma bezwzgleQejpótależności płatów nat do większych oskrzeli, ponieważ nieraz jeden płat zaopaW(:dwa lub trzy oskrzelamodzielnie odchodzące od głównego pnia, jak również o 49 We, rozprzestrzenieni:je rozgałęzień jednego oskrzela płatowego nie zawsze ogół 888 się do jednego płata, 'cz może czasem przekraczać jego granice. 
8@zaopatrzony przez i oskrzela zdarza się często, jeżeli prawe płuco jest dwupW 498, tzn. jeżeli brak szczqy poziomej między płatem górnym a środkowym Oyc 498 W 4 il górny lewy zaopat:dwa oskrzela przy nienormalnym przebiegu tętnicy pW 9 P@18, 284):wtencza*j**no oskrzele odchodzi od głównego pnia powyżej lęW 888 chus epcrtridlis), drJe poniżej(bronehus hgparteridlis). 
Prawy płat górny@99 PWmywać dwa oskrzehbo samodzielnie odchodzące od głównego pnia(ryc W 4 W 88 leż(ryc, 284 d)oprócrmalnie odchodzącego oskrzela jeszcze drugie odcho 4 z 4 P 9998 hawicy. 
Wreszcie znajest przypadek(ryc, 284 e), w którym prawy płat góro P 89 P lwupłalowego zaopaqały trzy oskrzela:jedno nadtętnieze i jedno podtę@998 p@wego oskrzela główni oraz jedno oskrzele tcbawicze. 
@ane są również melice przypadki, gdy rozgałęzienia oskrzela płatowego grzechy 94 na płal sęsiedni, bije p'wyjaśnione, czy takie przekraczanie oskrzela przez szcWPP mi**zypła(ową, stwierne już u noworodka, jest objawem pierwotnym, czy 1 eŻ PP'wląje w późniejszym akr życia płodowego. 
Zawadowski W. , llobule de la veine azygos Journal de Radiol, et d ElePPPPł*, **a*. 
	Ryc. 
	284. Zaopatrzenie płata przez dwa lub trzy oskrzela. 
Schemat:a-zamiast płata górnego i środkowego jednolity płat zaopatrzony przez dwa oskrzela, jedno nadtętnicze, drugie podtętnicze:b-nieprawidłowy przebieg lewej t. płucnej:płat górny lewy zaopatrują dwa oskrzela, z których jedno jest nadtętnicze:c-dwa oskrzela nadtętnicze prawego płata górnego:d-dodatkowe oskrzele tchawicze prawego płata górnego:e-trzy oskrzela:tchawicze, nadtętnicze i podtętnicze zaopatrują płat górny dwupłatowego płuca prawego. 
Wzorowane na Hayeku. 
	Obie grupy wskazują jednak na to, że stosunki mechaniczne drzewa oskrzelowego nie s 4 przyczyną wytwarzania się płatów. 
Watowatość płuc i kształt klatki piersiowej. 
Pewna współzależność między wytwarzaniem się płatów a kształtem klatki piersiowej została stwierdzona w badaniach typów Konstytucjonalnych. 
W różnych typach stwierdzono różne postacie płatów:w typach leptosomicznych normalna płatowatość występuje częściej niż w typach pyknicznych. 
Za Płim związkiem zdają się przemawiać również stosunki u szeregu ssaków. 
Płuca nie Podzielone lub o nielicznych płatach występują u zwierząt z beczkowatą klatką piersio 84(np. u wielorybów), natomiast silnie płatowate płuca znajdują się u zwierząt z długą, lejkowatą klatką piersiową(np. u parzystokopytnych). 
U dwunożnej kozy pozbawionej Wńczyn przednich, z beczkowatą klatką piersiową, stwierdzono niepodzielne płuca, gdy B@czasem w normalnym rozwoju kozy mają lejkowatą klatkę piersiową i płuca silnie PBalowąte Współzależność między płatowatością płuc a kształtem klatki piersiowej jest zgodna. 
	491. 


	z czynnością mechaniczną płatów:czynność ta umożliwia równomierne rozetąąątkanki płucnej mimo geometrycznie różnych zmian kształtu klatki piersiowej Ogólna architektura płata płucnego. 
Niektórzy autorzy'odróżniają dwie eząęąJedną obwodową, zwaną płaszczem płata, i drugą środkową lub przywnękową S. 7 j ądrem. 
Jądro płata jest utworzone głównie przez oskrzela, naczó 8@a łrwionośne ąąnią i węzły chłonne, włókna nerwowe i ich zwoje oraz przez Tkankę łączną, kt 3 ęą ąjąwszystkie te twory i łączy je z sobą. 
Twory te jednak nie zajmują całej przestrzeąj ą jpłatowego-wolne od nich części wypełnia również miąższ płucny, wytwarzający yki. 
Zraziki te są na ogół bardziej różnokształtne od obwodowych. 
Płaszcz płata, tej samej mniej więcej grubości co jądro(około 4 crn), jest ęyłośei utworzony ze zrazików płucnych, układaJ 4 gch się weBug niektórych autj-w parę warstw(z-@j 8. 
	Segmenty oskrzelowa-płucne Segmenty oskrzelowa-płucne(segmentu bronchopulmondic)są to części płatów pjązaopatrzone większymi oskrzelami, mianowicie 10 oskrzelami segmentowymi dla kązągo płuca. 
Segmenty dzielą się dalej na po dsegmenty zaopatrzone oskrzelami psegmentowymi, powstałymi przez podział na dwie lub na trzy gałęzie oskrzeli segmeąwych. 
Głęboko wcinające się większe przegrody łącznotkankowe(przegrody międzysementowe)oddzielają częściowo segmenty od siebie. 
W głębi takich przegród przebiegaj większe żyły. 
Zwłaszcza na powierzchni śródpiersiowej płuca przegrody te występ(nieraz wyraźnie i po usunięciu opłucnej dają się wykazać spośród wielu mniejszych prżgród międzyzrazikowych. 
W innych okolicach płuc segmenty w znacznie mniejszym s pniu poprzedzielane są przegrodami łącznotkankowymi lub nawet wcale nie są pop. 
	1/Ryć 285. 
	Schemat najczęściej występującego układu segmentów oskrzelowa-płucPóBe Powierzchnia śródpiersiowa płuca prawego(d)i lewego(b):wg Boydena. 
	'Eelix W. 
, Topographische Anatomie des Brustkorbes, der Lunge und der Ple 9 P:Sauerbruchs Chirurgię der Brustorgane, t. 
1. 1928. *Muli er P. 
, L-es dispositions interstitiels de tension dans le poumon. 
1944, Masseó. 
	422. 
	jzielane:w tych miejscach tkanka płucna sąsiadujących z sobą segmentów bezpośrednio gię łączy. 
Kształt segmentów jest zmienny:przybierają one formę czy to stożka, czy też piramidy trójkątnej lub czworokątnej wierzchołkiem zwróconej ku wnęce płuca. 
Rówgieżwielkość segmentów jest bardzo różna w związku z wielką zmiennością rozgałęzień oskrzelowych. 
Niemniej jednak Boyden(1949)ustalił pewien schemat najczęściej występującego układu segmentów:ilustrują go ryciny 279, 285, 286. 
Segmenty oskrzelowa-płucne oznaczamy kolejnymi liczbami od I do 10 z każdej strony według numeracji oskrzeli segmentowych i każde oskrzele segmentowe zaopatruje odpowiedni segment:segmenty noszą tę samą nazwę, co ich oskrzela segmentowe, a nazwa ta wskazuje na położenie segmentu w płacie. 
Granicom segmentów przeważnie odpowiadają nadliczbowe szczeliny płatowe, jeżeli występują. 
Płat płucny górny odpowiednio do liczby oskrzeli segmentowych składa się po stronie prawej z trzech segmentów oskrzelowa-płucnych, po stronie lewej z 5 lub według innego. 
	Ryc. 
286. 
Schemat najczęściej występującego układu segmentów oskrzelowa-płucnych. 
Powierzchnia przeponowa płuca prawego(a)i lewego(b):wg Boydena. 
	Bc. 
287. 
Schemat układu segmemtów oskrzelowa-płucnych:a-widok od przodu, bWtyłu:granice segmentów oznaczone linią przerywaną, granice płatów-linią ciągłą. 
Wzorowane na Boydenie i Wolt-Heideggerze. 
Zabarwienie i numeracja segmentów os Bezcłowo-płucnych odpowiada zabarwieniu i numeracji oskrzeli segmentowych na ryc. 
390. 
	423. 


	424. 
	*oz. 
	Ryć. 
	288. Schemat układu segmentów oskrzelowa-płucnych:widok od strony bocznej:a-płuco prawe, b-płuco lewe. 
	Oznaczenia jak na ryc. 
	287. 
	Ryć. 
289. 
Schemat układu segmentów oskrzelowa-płucnych:widok od strony przyśrodkowej:a-płuco prawe, b-płuco lewe. 
Oznaczenia jak na ryc. 
287. 
	podziału z 4. 
Segment szczytowy(segmentum qpicdle S. 1)zajmuje szczyt płuca:segment tylny(segmentum posterius N. 2)-tylną część płata górnego, ograniczony od dołu szczeliną międzypłatową skośną. 
Segment przedni(segmentummterius S. 3)położony jest poniżej I i do przodu od 2. 
Po stronie prawej odgranicza go od dołu szczelina międzypłatowa pozioma, po stronie lewej przylega on do górnego segmentu języczka(ryc. 
278). 
Po stronie lewej segment szczytowy(1)i segment tylny(2)często łączą się tworząc segment szczytowo-tylny(segmenhm cpicoposterius), podobnie do oskrzela segmentowego szczytowo-tylnego. 
Po stronie lewej w skład płata górnego wchodzą ponadto segmenty języczkowe, górny i dolny(segmentumlmgulare superius S. 4 et inferius S. 5):odpowiadają one płatowi środkowemu płuca praWCĘO. 
Płat płucny środkowy tworzą dwa segmenty:segment boczny i segment. 
	gionchuslobaris rnediusAżewć. 
	4. 
	*ch usprincipalisdext. 
X\\\. 
	BronchusJo żaris sur, dexl. 
	Bronchuslobaris im. dexć. 
	g-Cartilagines'ć, 6 trachea(e 4. 
	lig, annularia. 
	Bifurcario*racheaeZ Z/j Bronchusi principalisSW. 
JłJz J J. 
	*ch us. 
	SWł. 
	Bronchusseg merita lis a pico post. 
	1. 
	/oóaris im*cj. 
	Ramus sup. 
	Ramus jot. 
(lingularis)4-Bronchus. 
	lobaris sup. 
	SWł. 
	r. łgByć. 
	290. Schemat rozgałęzienia drzewa oskrzelowego:widok od przodu. 
Liczbami oznaczone oskrzela segmentowe według tab. 2 i 3. 
Ttzy środkowy(segmentom laterale S. 4 et segmentom medidle S. 5 j. 
Graniczą one A sobą w linii mniej więcej pionowej, nie zaś poziomej, jak odpowiadające im segmenty lszyczka, górny i dolny, płuca lewego. 
Wat dolny w obu płucach składa się przeważnie z 5 segmentów. 
Segment górny Fegmentvm superius S. ó), zwany też szczytowym(segmentim apicale), bardzo Fmienny pod względem wielkości, zajmuje górny i tylny odcinek płata dolnego, odgrani 9 onyod góry oraz od strony przyśrodkowej szczeliną skośną. 
Segment podstaw 99 przyśrodkowy(segmentum bdsdle medidle S. 7), zwany również sercowym****i*cum), zaopatrzony oskrzelem segmentowym przyśrodkowym(sercowym), nieraz Wzęściej po stronie prawej niż lewej)jest odgraniczony szczeliną dodatkową od płata Pełnego i może wytwarzać płat dodatkowy dolny. 
Po stronie prawej segment 7 zazwyczaj 8 sT większy niż po stronie lewej, odpowiednio do znacznie większego oskrzela przyśrod. 
	425. 


	kowego, które go zaopatruje, o czym wspominaliśmy poprzednio. 
Nieklórzy autoęęęJtwierdzą, że segment 7 płuca prawego w ogóle nie ma odpowie 4@Ka w lewym płucu, irjjuważają, że po stronie lewej występuje on tylko jako odmiana. 
Pozostałymi segmentami płata dolnego obu płuc są, segment po ds Jawny przą, dni, boczny i tylny(segmentum busole dnterius N. 
8. 
Internie N. 9 et posterius S. ąmzaopatrzone swymi oskrzelami 8, 9 i 10:stanowią one większą dolną część płata dolreęąwraz z odpowiadającą im powierzchnią przeponową płuca(ryć. 
286). 
Ponadto w obrębie płata dolnego obustronnie może występować jako odmiana seą, mert p o ds z czy 1 o wy(segmentom subsvperius S. subapicale). 
Poznanie budowy segmentowej płuca, a zwłaszcza oskrzeli segmentowych, stanoęjduży postęp w patologii płuc i ma zasadnicze znaczenie dla umiejscowienia zmian chory. 
bowyeh(zapalnych czy nowotworowych ograniczonych do jednego segmentu. 
Po pąą. 
wiązaniu właściwego oskrzela segmentowego granice segmentu zaznaczają się wyrażntąwskutek zagadnięcia się jego pęcherzyków płucnych i u osoby żywej drogą operaeyjąą daje się on wydzielić. 
	Zraziki płucne Zraziki płucne((obuli pulmonis':ryc, 291)są to mniejsze części miąższu płucnego odgraniczone jedne od drugich łącznotkankowymi przegrodami międzyzrazikowymi(sejfu mterlobulmP):przegrody te wcinają się mniej lub bardziej głęboką w obręb miąższu płucnego. 
Kształt zrazików jest bardzo różny. 
Zraziki zewnętrzne położone na obwodzie są często gruszkowate lub piramidowe:podstawa zrazika przylega do opłucnej i tkanka łączna podopłucnowa przedłuża się bezpośrednio w przegrody międzyzrazikowe. 
W miejscach odejścia przegród od opłucnej najwcześniej osadzają się cząsteczki pyłu(barwnik płucny). 
Zraziki głębiej położone są bardziej nieregularne, wielokątne. 
Wielkość zrazików jest również bardzo różna. 
Na powierzchni płuca szczególnie małe zraziki znajdują się na dolnym brzegu(szerokość ich podstawy nie przekracza 0, 5 cm):nieco większe są zraziki na szczycie płuc. 
Na powierzchni żebrowej zraziki są średniej wielkości(szerokość około I cm, wysokość 1, 5-2 cm). 
Na powierzchni śródpiersiowejmają one kształt nieregularny i są bardzo różnej wielkości(szerokość aż do 3 cm). 
Na powierzchniach międzypłatowych płuca skierowanych do szczelin obraz jest odmienny. 
Tutaj duże części tych powierzchni nie wykazują w ogóle podziału na zraziki zarówno u dorosłego, jak i u noworodka. 
Również i na powierzchni zewnętrznej zraziki nie zawsze są całkowicie odgraniczone przegrodami i w obręb miąższu płucnego przegrody międzyzrazikowe wcinają się do bardzo różnej głębokości(ryć. 
27 D:tylko bardzo rzadko przegrody dochodzą aż do oskrzela, całkowicie oddzielając tkankę płucną dwóch sąsiadujących zrazików, zrazik zawieszony jest wtedy na oskrzelu jak na trzonku. 
Taka budowa zrazika występuje stale u niektórych ssaków(świni, cielęcia). 
U większości ssaków jednak zróżnicowanie takie zupełnie się nie zaznacza. 
U człowieka przegrody zrazikowe z reguły wcinają się WIWniecałkowicie i w głębi płata tkanka płucna zrazików łączy się:stosunki takie są widocBne już co najmniej u 9-miesięcznych płodów. 
Jeżeli brak jest podziału na zraziki na he wierzchni płata, to i w głębi one nie występują. 
Oskrzele wstępuje do zrazika wra 8 z tętnicą od strony skierowanej do wnęki płuca, natomiast żyły biegną w przegrodach nuędzyzrazikowych, pobierając krew z obu sąsiednich zrazików(ryc. 
2711. 
Dopie(9 większe żyły przez te nieliczne aż do oskrzeli wcinające się przegrody dochodz 499 oskrzeli:przylegają one jednak do oskrzela tylko na bardzo małej przestrzeni, układaJ 49 się na jego stronie przeciwległej od tętnicy, i znowu opuszczają oskrzele kierując slg 98 lej promienisto do wnęki płuca. 
	z Ossowska K. 
	, Anatomia segmentów płucnych w bronchografii. 
	Gruźlica, J Pół. 
	1952. 
	8 Wg NAP 1986 lobulus-płacik, zrazlłs. 
	426. 
	-Małe oskrzele. 
	Dwa grona Ryc. 
	291. Zrazik płuca. 
	Odlew metalem Wooda. 
	Małe oskrzele rozdwaja się. 
Gałąź prawa, grubsza, zaopatruje gruszkowaty zrazik widoczny na rycinie. 
Gałąź lewa, ciensza, prowadzi do częściowo tylko widocznego zrazika sąsiedniego po stronie lewej(paw, 3-g wg Loeschkego(Zieglers Beju, , l 92 l). 
	Grona Zraziki płucne dzielą się na najmniejsze odcinki, tzw. grona(cciu). 
Stanowią one podstawową jednostkę płuc, zarówno anatomiczną, jak i czynnościową. 
Wszystkie rozgałęzienia, które wychodzą z obu oskrzelek oddechowych powstałych z jednego oskrzelka końcowego, tworzą spłaszczone, stożkowate grono. 
W skład grona(ryc. 
292)wchodzą więc rozgałęzienia obu oskrzelek oddechowych(powstałych z jednego oskrzelkakońcowego), przewodziki pęcherzykowe i woreczki wraz z pęcherzykami położonymi w ich ścianie. 
Odlew grona daje obraz drzewka, zwanego drzewem pęcherzyków y m(drbor dlteolaris). 
W zależności od wielkości zrazika liczba gron w obrębie jednego zrazika jest bardzo zmienna. 
Zwykle wynosi 12-18, może być jednak znacznie większa lub też znacznie mniejsza. 
Również wielkość grona jest zmienna:przeciętnie jego wysoło 4 ć wynosi około 2 mm, szerokość 2-5 run. 
	Przegrody międzyzrazikowePrzegrody międzyzrazikowe(septa mterlobu(aria), przedzielające zraziki, są zbudowane z wiotkiej tkanki łącznej, która umożliwia przesuwalność zrazików. 
Od tkanki płucnej utworzonej przez ścianki pęcherzyków jest ona odgraniczona silną gazoszczelną 94 on ą gra ni c z n ą zrazika(membrana lmutms). 
Przegrody międzyzrazikowe, jak już wspomniano, wcinają się do różnej głębokości, 4 na ich dnie łączy się bezpośrednio tkanka płucna sąsiednich zrazików. 
Wewnątrz prze. 
	427. 


	gród leżą żyły:w przegrodach bardziej płytkich żyły drobniejsze, a w przegroąąą. 
szych większe. 
Oprócz żył w przegrodach znajdują się naczynia chłonne. 
Tkąję, y'przegród jest uboga we włókna oraz bogała w płyny i u Botos(ego zawiera nieltęęąggmorki(fibrocyty i histiocyty). 
Włókna(kanki łącznej rniędzyzrazikowej są tą j-g**wjojna klejodajne i nieliczne Jąlko spręż*słe V noworo 4 Ka przegro(6 są stos(jągg. 
Ęszersze, a więc ilość tkanki łącznej jesl ob@sza i naczywa chłonne oraz komórki(gze. 
Przypuszczalnie w związku z powyższywl óżnicaO)bu 4 owó przegłód międzyzyą?
kowych u dorosłego i u noworodka śródi@4 ższowe zapalenie płuc, @6 re występuje jąggyważnie w przegrodach międzyzrazikowych, w zasa 4 zie ma cięższy przebieg u oseęj', **u dorosłego. 
	428. 
	Saccul aweolares'*'. 
	Ductuli, a heolares. 
	Ryc. 
	392. G. 
	000. 
	*-i--Bronchiolus f lerminalis. 
	Brorchiolus ęĘ respłratorius. 
	Odlew metalem Wooda(paw, 6-):wg Loeschkego. 
	Budowa mikroskopowa płuc. 
Budowę oskrzeli wielkich, średnich i małych omówiono na s. 
408. 
W tym miejscu przedstawiono budowę oskrzelka i jego dalszych rozgałęzień oraz pęcherzyków płusBnych. 
Oskrzelka(bronchioh). 
Oskrzele małe, średnicy około I do 1, 5 mm(w ścianie swej Je 8 szczę zawierające chrząstki), wnika do zrazika płucnego i dzieląc się kilkakrotnie przśBchodzi w oskrzelko. 
Ściana takiego oskrzelka, mająca średnicę od 0, 5 do I mm, s@a 94 się:z jednowarstwowego nabłonka migawkowego nie zawierającego już komórek ku@9 wych, opartego o cienką błonę podstawną, z cienkiej blaszki właściwej błony śluzoBeMzawierającej podłużne sieci włókien sprężystych(ryc, 294), z sieci włókien mięśrJo 86 P+ułożonych spiralnie oraz z cienkiej błony włóknistej(już pozbawionej chrząstekJWjednowarstwowym wielorzędowym nabłonku wyścielającym tchawicę i 449 oskrzela wyodrębniono następujące typy komórek:1. 
Komórki walcowate z migawkami. 
Zajmują one całą wysokość nabłonka. 
2. 
Komórki kubkowe wytwarzające śluz. 
3. 
Komórki szczoteczkowe zawierające na powierzchni liczne mikrokosmki Te P'morki także zajmują całą wysokość nabłonka. 
4 Komórki podstawne nie sięgające do górnej powierzchni nabłonka. 
Leżą one P?
błonie podstawnej i są niezróżnicowane. 
5. 
Komórki ziarniste zawierające w cytoplazmie liczne ziarenka wielkości od 49 PY 300 run. 
W ziarenkach tych są nagromadzone aminy katecholowe. 
Ich rola polega P?regulacji czynności wydzielniczych komórek kubkowych. 
	1 Kwęę Ę. 
	Błona pod sławna. 
	*g. 
	1376-. 
	eggęcjjig(Ę. 
	9. FjX 7 jję. 
	Komórki z migdałkami. 
	Komórka sącz otecz kawała. 
	cjlNc, *z*t***'******'. 
**'***i**A. 
	Komórka ziarnista. 
	Komórka kubkowa. 
	Komórka podsrawnaKomórka niezróżn icowana. 
	Ryć. 
	293. Schemat budowy ultrastrukturalnej nabłonka wielorzędowego wyściełającego górne drogi oddechowe. 
	Oskrzelka końcowe(bronchioli termmdles), powstałe z ostatniego podziału oskrzelek, jak już to opisano, dzielą się dwukrotnie na tzw. oskrzelka oddechowe, czyli pęcherzykowe 1, li i III rzędu(ryć. 
295). 
Oskrzelka oddechowe, czyli pęcherzykowe(bronchioli respirdtorii s. dteo(dres)mają już w swych ścianach pęcherzyki płucne wysłane nabłonkiem oddechowym(p. dalej). 
W oskrzelkach oddechowych I rzędu(ryc, 294)pęcherzyki są jeszcze nieliczne i leżą po stronie przeciwnej niż ta, wzdłuż której biegnie gałązka tętnicy płucnej:w następnych oskrzelkach pęcherzyki są coraz liczniejsze i zajmują swymi półkulistymi Bópuklenianu coraz większą część ściany oskrzelka. 
Część ściany wolna od pęcherzyków test jeszcze wysłana nabłonkiem migawkowym. 
W miarę jak zwiększa się liczba pęche(zyków, pas nabłonka migawkowego zwęża się, wreszcie przerywa i tworzy tylko wyBepki. 
Pasemka mięśniowe zstępujące z oskrzelek końcowych rozluźniają się i przenikają W przegrody między pęcherzykami. 
Ęrzewodziki pęcherzykowe(ductuli dheolares). 
Ostatni rząd oskrzelek pęcherzyka 868 h rozgałęzia się dalej na kilka(2-9)przewodzików pęcherzykowych. 
W swych ścia 88 hnie mają yuż one nabłonka migawkowego, są natomiast tak gęsto usiane pęcherzy ła@, że pęcherzyki te układając się jeden obok drugiego zrastają się bocznymi ścianami, Worząc z nich cienką przegrodę międzypęcherzykową(septum interdlreolcre:ryc. 
2941. 
Ż 94 obnymi przegrodami są również oddzielone pęcherzyki sąsiednich przewodzików pę 9 łerzykowychnależących do tego samego grona, a przeważnie i do gron sąsiednich. 
Ż 94 ższ płucny wskutek tego robi wrażenie subtelnej siatki utworzonej z przegród mięPópęcherzykowych(ryć. 
294). 
Jak wspomniano, przewodziki pęcherzykowe mogą koń 96'ć się ślepo lub też mogą się rozdwajać u swego końca wytwarzając woreczki pęcheFgykowe(sacculi alueolares), pęcherzyki płucne(aheoli pulmonis)mają kształt zbliżony do półkuli, uciśnięte zaś. 
	490. 


	V, pulmonalis. 
	*anka między-zraz*\wnikędzy kam i. 
	4 QVY. 
	Nerw. 
	Rarnus(a)br o nchialisBłona, włóko istaBłona mięśniowa Rozgałęziona chrząstka. 
	W. bronchialesSieć włókien s*zys*c hSieć mięśniowa BronchiolusMięśniegładkie V, brorchialisTrzy przewodzikipęcherzykowe grona. 
	/Sieci włosowate pęcherzyków. 
	*a*s*a główna pod nabłonkowa. 
	Ryc. 
	294. Część zrazika płucnego(grono):wg Brausa. 
	-Bronchiołus. 
	Pęcherzyk i jego włókna sprężyste Bronchiołusrespirator i u s-AlveoliPrzegrody między--pęcherzykowe*Ductulus. 
	*Pęcherzyki końcowe:frzewodaiki pęcherzykowe*ars*a podoptuc nowa. 
	Opłucna płucna. 
	ęzez sąsiednie pęcherzyki-kształt wielościenny(ryc. 
294, 295). 
Średnica pęcherzyka Q-most około 150-250 am. 
U niektórych małych ssaków pęcherzyki są znacznie mniej-ze:u nietoperza np. średnica ich wynosi 25 am:jest to w związku z intensywnością ich ą-ęmiany gazowej. 
Głównym składnikiem ściany pęcherzyka(a u niektórych ssaków, np. j nietoperza, składnikiem prawie jedynym)jest niezwykle gęsta sieć naczyń krwionoąjąchwłosowatych(ryc. 
293, 2971. Naczynia te są oplecione włókienkami siateczki. 
Niewielkie przestrzenie pozostałe w okach sieci wypełnia tkanka łączna zawierająca nieliczjekomórki, przeważnie histiocyty(ryc, 294)oraz sieć głównie włókien sprężystych biegjącychw bezpostaciowej istocie podstawowej. 
Włókna klejodajne i liczniejsze od nich włókna sprężyste w większej liczbie występują dokoła ujść pęcherzyków:towarzyszy im ęutaj również zmienna ilość włókien mięśniowych gładkich, które kurcząc się zwężają(ub rozszerzają ujścia. 
Oskrzelik. 
	Oskrzeli o końcowe. 
	Tętnica płucna. 
	Oskrzele. 
	żyła Tętnica otuc 68 jIII Ryc. 
	295. Przekrój przez miąższ płucny. 
Liczby I-IT oznaczają oskrzelka oddechowe 1. 
U i Ul rzędu. 
Mikrofotografia. 
Dalszym składnikiem ścian pęcherzyka, który ma istotne znaczenie dla wymiany gaewejw płucach, jest tzw. nabłonek oddechowy. 
Tworzy on cienką, żywą błonę, przez łWrą odbywa się wymiana między krwią sieci włosowatej a powietrzem oddechowym 9 ocierającym do pęcherzyka. 
Warstwę zewnętrzną ściany tworzy płaski śródbłonek sieci 88 zyń krwionośnych włosowatych, o czym już była mowa, warstwę wewnętrzną-komórki nabłonka oddechowego. 
	Nabłonek oddechowy Nabłonek oddechowy jest utworzony z dwóch typów komórek pęcherzyków oddeśhowyeh. 
	401. 


	1. 
	Komórki oddechowe płaskie, zwane także mniejszymi(cel(ulgę respiratoriae ją. 
-mosae s. minores). 
Każda z łych komórek ma długą, płasłs WpuslBę, połĘWającą(ją śnieżki otaczające cienką powłoką(grubości 0, 1 am)pęcherzyki płucne. 
2. 
Komórki oddechowe duże(cellulde respirdtoride mdgndeć). 
Są one wyższe oą ęą, przednich i nie mają wypustek cytoplazmatycznych. 
W ich cyłoplazwe Bósłępują liczą. . 
cytosomy. 
Komórki te wytwarzają delikatną błonę fosfolipidową, zwana czynnikieą ęąwierzchniowym(surfaktantem), która od wewnątrz wyścielą światło pęcherzyka plueją, go, zmniejszając napięcie powierzchniowe jego ściany. 
Nabłonek oddechowy leży na ciągłej błonie podstawnej(membrana basągąz drugiej strony naczynia włosowate mają swoją własną błonę podslawną. 
Najczęsewobie te błony-komórek pęcherzykowych i śródbłonka włośniczki-zlewają się w tej, ną grubszą błonę, tworząc zamkniętą ścianę. 
W ten sposób powstaje bariera krew-pj, wietrze. 
Jest ona utworzona z 4 warstw:1)śródbłonka naczynia włosowatego, 2)błąępodstawnej tego naczynia, 3)cytoplazmatycznej wypustki komórki pęcherzykowej pjj. 
sklej, 4)błony podstawnej tej komórki. 
Grubość tej bariery wynosi od 0, 3 do 1, 7 arn, pj niej należy jeszcze włączyć surfaktanl(ryc. 
296). 
	Tętniczka. 
	403. 
	pęcherzyka. 
	Komórki wnękowe(nabłonka oddechowego)6. 
	Przecięte ściany pęcherzyka. 
	, i Wolny brzeg pęcherzyka Ryć. 
	296. Sieć naczyń włosowatych kilku pęcherzyków płucnych. 
	Modyfikacja wg FY. 
	E. 
	Schultzego. 
	Poza omówionymi wyżej typami komórek w ścianie pęcherzyka płucnego występW(fagocyty pęcherzykowe(phcgocgti dheolares), zwane także komórkamłpyłowymi(cellulce puherede). 
	Wywodzą się one prawdopodobnie z histiocyWó. 
mają zdolność do fagocytozy, pochłaniają cząsteczki kurzu. 
Przy krwawieniach z włoPłczek płucnych, jak to może występować w niewydolności krążenia, komórki te fagoc 8 P 9'ją także barwniki krwi:zawierają one wówczas dużo żelaza. 
Komórki takie patolo 9 y 6 nazywają "komórkami wad sercowych". 
Ponadto podczas stanów zapalnych w płucBP?
mogą przenikać do miąższu płucnego granulocyty oba(ętnoehłonne fagoeytująee bakteóś chorobotwórcze. 
	Ryć. 
	297. Odcinek ściany pęcherzyka płucnego:wg Bargmanna. 
	*a czer**na. 
	Światło naczynia w*osowa*eg o Jądro i wypustka cyro p*az*arycz na. 
	k***rk*. 
	nabłonkowej. 
	ć?:ss Anatomia t. li. 
	Komórki wnękowe. 
	Włośn łezki. 
	H istiocyty. 
	*******j'***i***iXcj. 
	*@X. 
	M ikrokosm ki nabłonka płucnego*p*dz ma komórki nabłonkowej. 
	Jądro komórki śiód błonkowej Światło naczynia włosowatego Błona podstawna. 
	Jądro i cytoplazma komórki fagocytarnei. 
	Włókna klejodajne. 
	*kna spr*zysre. 
	Ryć. 
	298. Ultrastruktura ściany pęcherzyka płucnego. 
	433. 


	ppwcz tego w przegrodach międzykomórkow:eh ia 89 elementy nteąąy*Htrocyty, czyli komórki przegrodowe, oraz limJoc 9 Ty i koń(Xyyj'ty c z n e należące do układu obrony immunologicznej organizmu. 
	Os:ąą, -ą. 
goeyty pęcherzyków przenikają do świata p**herzła, 44 ei na powierzą migawkowego, skąd ruchem migawek są wraz ze śluzem usuwane w j. . 
poza tym komórki pyłowe mogą przedostawać się na ze@4 lrz pęcherzyjjąeznej okołooskrzelowej, międzypłacikowej oraz podopłucnowej. 
Odtrąjęjągoeytowanego materiału z tkanki płucnej zachodzi drogą naczyń ehłonąj-g. początek w tkance łącznej i odprowadzają chłooł+ę 4 o węzłów chtąjjąę wzdłuż dużych oskrzeli i we wnęce płuc. 
	NACZYNIA PŁUC. 
	Naczynia krwionośne Płuco ma dwojakiego rodzaju naczynia krwionośne:tętnie płucny i żyły płucne oraz tętnicze gałęzie oskrzeżyły oskrzelowe. 
Naczynia płucne wiodą przez płuca krę nościową dla całego ustroju Ocsc publice), gdzie oddaje ona bkwasu węglowego i na nowo zaopatruje się w tlen. 
Naczynia we prowadzą krew odżywczą do płuca Ocsc prhctagte odżywiają krwią tętniczą węzły chłonne płuc, ściany oskrzczyń krwionośnych Ocsc tdsorum), tkankę łączną oraz opłucną. 
Czynność naczyń oskrzelowych nie ogranicza się jednak odżywiania płuca. 
Jak to niebawem zobaczymy, mają one rószczę inne znaczenie w związku ze swymi zespoleniami z nac:płucnymi. 
Naczynia płucne, oprócz tego, że stanowią drogę krwi, mają poza tym ważnnie jako narządy podpory płuc:tętnice jako aparat podporowy płuca odporny ganię i zgięcie, żyły jako twory odporne na rozciąganie. 
Wskazuje na to mig kierunek przebiegu tętnic i żył płucnych oraz ich stosunek do oskrzeli:tę@l@, przebiegają łukowato wzdłuż oskrzeli, większe żyły mają zaś przebieg bardziej'nisty w kierunku wnęki. 
	Pień płucny i tętnice płucne Pień płucny(truncus pulmonalis), który prowadzi krew, zużytą"z praBel-serca, biegnie po lewej stronie aorty wstępującej skośnie ku górze w stronę le@tyłowi i pod łukiem aorty dzieli się na tętnicę płucną prawą(c, p@4 m)oraz na tętnicę płucną lewą(a, pubnonalis sinistra). 
Plaszcz 994'lu leży skośnie w przestrzeni, tak że tętnica lewa biegnie do góry, ku 188689 łlewą, prawa natomiast prawie poziomo w stronę prawą. 
Tętnica lewa o PA grzecznym mniejszym niż tętnica prawa(pień płucny 30 mm, tętnica prawe Zł W mm)odchyla się pod większym kątem od przedłużenia pnia niż tętnica p 8@8 prawa biegnie ku tyłowi od aorty wstępującej i żyły głównej górnej oóz 99 poskrzela prawego do wnęki prawego płuca:tętnica lewa kieruje się do pP 9 Pla lewego i aorty zstępającej do wnęki lewego płuca. 
Długość obu tętnic płucnych aż do punktu odejścia ich pierwszych gał 49 Ęzmiennaw związku ze zmiennością tych gałęzi. 
Często obie tętnice są tel BBPPS(około 35 mm, wg Hayeka), często prawa jest dłuższa i wynosi około 99 PPPP. 
	434. 
	A, nulmonalis. 
	(*cś 8 Yyć"Ć. 
	Ryc. 
	299. Drzewo. 
	A, pulmonalis sin. 
	Truncus. 
	'pulmonalis. 
	oskrzelowe i rozgałęzienie pnia płucnego. 
	Widok z przodu:wg Hayeka. 
	F-ażda z obu tętnic po oddaniu gałęzi do płata górnego układa się na bocznej stronie Bela głównego(ryc, 299):odcinek tętnicy płucnej od miejsca odejścia odgałęzień do P górnego aż do miejsca odejścia odgałęzień do płata dolnego stanowi część mięfYPBa 1 o w ą(pers mterlobms'). 
W dolnym punkcie tej części kończy się też właściwa Ba płucna prawa i lewa. 
Tętnica lewa krzyżuje oskrzele główne powyżej oskrzela b 9 ego górnego, tak że oskrzele to przechodzi pod tętnicą(bronchus hgpcrteridhs). 
99(dzo rzadkich przypadkach tętnica nie biegnie nad tym oskrzelem, lecz między obu 994 gałęzieniami odchodzącymi wtedy samodzielnie od oskrzela głównego(ryc, 299 k?
Pas lewe oskrzele szczytowe leży nad tętnicą(bronchus epdrteridlis), tak sarno jak**Tętnica płucna prawa krzyżuje oskrzele główne poniżej oskrzela płatowego górŚłeję(nice płucne oddają gałęzie do płuc:mogą to być tętnice płatowe lub segmento:98 nawet podsegmentowe(p. dalej), które dzieląc się na coraz mniejsze gałązki 1 S 84 c wzdłuż oskrzeli oraz oskrzelików dochodzą wreszcie do pęcherzyków. 
	435. 


	Naj mniej sze tętnice, wyposażone jeszcze w całkowitą warstęą jej Ę(egąją z oskrze(karni oddechowymi, naJomiasJ ich pJ 6 e 4(gżenia, tąąjjĘriolae), nie mają już zupełnie zamkniętej warsWó*i**niowej i miejsca ąąoddzieloneod pęcherzyków tylko delikatną siecią spężystą błony wąęĘjuż brać udział w wymianie gazowej. 
W większym stopniu dotyczy to w ą wyywł o s o w a ty c h zupełnie pozbawionych błony mięśniowej, powstaęw, , gę'gtomieznego podziału tętniczek:przebiegają one między woreczkamt jj-ą. 
średnica naczyń przedw(osowatych wynosi mojej wigcei 49-79 am i każąą yje kilka wło śni czek(średnica około W-12 go)Z naczyń włosowatyeą jaj pęcherzyki zbierają się naczynia zawłosowałe, łWre z kolei łączą ęfQgenulae):żyłki, tak samo jak naczynia zawłosowate, leżą w przegrodąeh ąjąj-jkarni pęcherzykowymi. 
Średnica naczyń zaw(osowatych wynosi okotw sjmniej więcej 50-70 wn:żyłki mają już w swej ścianie oddzielne komąjąi nie graniczą z pęcherzykami, nie biorą więc udziału w wymianie gazowej pz żyłek małe żyły mają już ścianę łączno 3 ka@ow 4, o 44 ziela 34 c 4 je od miąższu Iętniee segmentowe płuca. 
Oskrzelom segmentowym odpowiadają tętnice we, które w zasadzie mają takie same nazwy jak one. 
Ich początek jest jegjQ 7 zmienny, często tętnice segmentowe jako takie nie występuję, a zastępują je zienia, tętnice podsegmentowe, odchodzące wtedy samodzielnie z prawej czy tęęcy płucnej. 
W związku z tym można odróżnić dwa krańcowe Wpy układu tętniczego:wiasty", w którym tętnice dążące do jednego płata rozpoczynają się jednywpniem, i typ "krzaczasty", w którym tętnice te odchodzą samodzielnie z tętnicy Między obu tymi typami krańcowymi zdarzają się liczne formy pośrednie. 
Położenie tętnic w stosunku do oskrzeli(ryc, 299)jest takie, że biegnąc wzdmę li w oskrzelach wstępujących tętnice położone są przyśrodkowo od nich, w os położonych poprzecznie-wzdłuż górnego brzegu oskrzela i w oskrzelach zstępku przeponie-bocznic od nich. 
Odchylenia od tego zasadniczego układu wystęsto w tych przypadkach, w których szczeliny międzypłatowe niecałkowicie o płaty i miąższ płatów łączy się z sobą. 
Tętnice prawego płata górnego. 
W zasadzie(wg Boydena)płat go wy otrzymuje tętnice z przedniego i tylnego obwodu tętnicy płucnej prawej, psilniejsze tętnice przednie odchodzą w okolicy wnęki, słabsze tętnice tylne z czędzypłatowej tętnicy płucnej. 
Rzadko tylko przednie gałęzie zaopatrują płat. 
przednie często rozpoczynają się wspólnym pniem, dzielącym się następnie na 4 lezie. 
Gałęzie tylne rozpoczynają się i biegną bardzo zmiennie. 
Do odpowiedni memu oskrzelowa-płucnego wzdłuż oskrzela segmentowego szczytowego lig gałąź s z czyta w a(rmus apicalis), wzdłuż oskrzela segmentowego przędne tą z przednia wstępuj ąca(rcmus mterior ascendens:występuje mniej HP%)oraz gałąź przednia zstępująca(ramus interior descendent segment tylny otrzymuje dwie oddzielne gałęzie tętnicze, gałąź tylną zs 34 P 4(rdmus posterior descendens)i gałąź tylną wstępuj ącą(ramus posłerioódens). 
Tętnice lewego płata górnego. 
Płat górny lewy zaopatruje wR@Ąmniejszych tętnic(4-8)odchodzących podobnie jak po stronie prawej z przo 99?
cy wnęki oraz z tyłu z części międzypłatowej tętnicy płucnej. 
Podobnie lał P 9 prawej, również i tutaj liczba oraz przebieg tętnic są bardzo zmienne. 
TęOJce Ąłd 4 żaJ 4 do segmentów górnej części lewego płata górnego, częściowo tylko 49 władają tętnicom prawego płata górnego. 
Odróżniany tu gałąź szcz 94 Wmus apicdlis), gałąź tylną(rumus posterior)oraz gałąź przedni 4 z 4 WPiprzednią wstępującą(rmnus mrerior descendens er anrenor@sce 8 Żdolnej części płata górnego lewego dochodzi gałąź języczka górna i 49+mus lmgulms superior et interior). 
Tę 4@ice płata środkowego. 
Płat środkowy zaopatruje zwykle ie 9 P?
ca, gałąź płata środkowego(rumus lobi medii)odchodząca z prze 48 ś 8 P du części międzypłatowej tętnicy płucnej prawej. 
Dzieli się ona na dwie gal 48 F. 
	436. 
	jmDżlZ(18. 
Arteria jpulmonalis ńnistr a. 
	Tabela 4 Rozgałęzienia pnia płucnego(trmcus pulmondlis). 
	Ramus apicalisRamus posterior ds cendensRamus posterior des cendensRamus anterior as cendens Ramus antemor des cendens. 
	Ramus lobi mediiRamus ldteralis Ramus medialis. 
	Ramus superior(apiealWPers bas olis(humus subsuperior(subdpiccltsj)Rcmus basclis nnedidlis(cdrdiacus)Ramus bdsdlis anteriorRamus basclis lateratis Ramus bdsalis posterior. 
	Ramus apicaluRamus posteriorRanws anterior des cendensRamus anterior ascendensRamus lmgularisRamus lmguldris superior Ramus lmgulms interior. 
	Rdmus superior(qpicalis)Pers bdsdlis(Ramus subsuperior(subdpicdlisj)Ramus basalis medialis(cardiacus)Ramus bdsalis aweriorRamus basalis lateralis Ramus bdsdlis posterior. 
	Lobus superior pulm, deztri. 
	Lobus me dius. 
	Lobus interior pwm, deztri. 
	Lobus superior pulm, smistri. 
	Lobus interior pulm, smtstri. 
	4 i przyśro dk ową(rdmus lmerdlis et medialis). 
Czasem mogą one rozpoczynać się Olzielnie(sinice prawego i lewego płata dolnego wykazują mniejszą zmienność ł 4@ce płata górnego. 
Tętnice te ustosunkowują się na ogół tak jak oskrzela segmenśi@ają te same nazwy co i one. 
Z obu stron odróżniamy 5 tętnic segmentowych:9@i górnej płata gałąź górną(ramus superior s. qpicdlis lobi inferioris):w częP 94 sJawnej(pers basalis)gałąź podstawną przyśrodkową(czyli sercohP(zednią, boczną i tylną(ramus basalis medidis s. cardiacus, mterior, la 89 et posterior). 
Jako odmiana występuje nieraz w płacie dolnym gałąź podgarną 99 o 4 szczytowa(ramus subsuperior s. subapicalis). 
	Żyły płucne 99 Płucne(m. pulmondles), prawa i lewa, doprowadzają krew "odświeżoną"(utleBł 99 lewego przedsionka serca. 
W zasadzie do lewego przedsionka z obu stron uchoP 94 wie żyły, żyła płucna górna(o, pulmondlis superior)i żyła płucna ś 990, pulmonahs interior:ryc, 273, 274), które mają jednak bardzo krótki odcinek YyY Jeżeli ujście żył zostanie włączone w ścianę przedsionka, to do serca może Y 9 P do 4 żył z każdej strony. 
Żyła płucna górna lewa prowadzi przeważnie krew. 
	437. 


	z płata górnego, prawa z górnego i środkowego:żyła płucna dolna prowadzi lęąą. 
, łolnego:jednak, zwłaszcza w przypadkach g@y szcze@6@89 zM 8@oWe nie weąącałkowieie, występują nieraz odchylenia od Jego zasadniczego układu. 
We wj. 
2 płucna górna leży do przodu od tętnicy, żyła płucna dolna ku dołowi od osk-zwą kierują się promienisto do wnęki płuca, wskutek czego w jądrze płatów krąę((oskrzela oraz tętnice i do oskrzeli przylegają Jąlko wzdłuż łrółłiego odcinka, u@jj. 
się tu na brzegu przeciwległym do przebiegu tętnicy. 
Większość żył płucnych ma dwie gałęzie mniej więcej lego samego przekratą yz nich leży między dworna oskrzelami podsegmentowyml danego segmentu ęgwięc z tego segmentu i jest gałęzią wewnąłrzs egmeOlową(r@mus intraseąjjĄlis). 
Druga wypływa z dolnego brzegu segmentu, jest więc galę z i 4 po ds egneął f. 
	Fars intralobaris. 
	4 QQ. 
	Fars infraseg. 
	Fars intaseg. 
Fars infraseg. 
Ramus ant. 
Rarnus apic. 
(sup, )pars intraseg. 
Wamus lobi medii pars lat-Fars med. 
Rarnus bas, ant, partia-*aseg. 
Fars infraseg. 
	V żas. 
	Rarnus apic. 
	Fars intraseg. 
	V. 
	7/6 I ł 1 J I J I J I. 
	, sap, *tOafOb ł 9 b. 
	V, bas, im. 6. pulm, sup, et tlił. 
	V, bas, im. 
	Bronchus principalis sin. 
	V, bas, sup. 
	ł Boyden E. 
	A. 
	, Segmental anatomy of the lungs, 1955. 
	Ramus apisopott. 
*'pars iotasegmen-Fars iofrasegmeri. 
	**mu**, pg*intrasegmentalis-Fars infrasegFenRamus lingulwhDMS SUp. 
Ramus lingulwisRarnus basalis a intrasegmentlis Fars infraseg. 
	Ryc 300. 
Większe dopływy(niebieskie)żyły płucnej górnej i dolnej w rzucie na 4 oeoskrzelowe(białe tętnice nie są uwzględnione). 
8-Ramus dpicalis(supJ. 
W@o 8 przodu:wg Boydena(N. 
A, l 975). 
Mniejsze żyły przebiegają między zrazikami jako żyły mi ę d z y z r a z i k o w e 08 ł 8 terlobulares). 
Najdrobniejsze żyłki, które powstają z sieci włosowatej pęche(YB?
leżą między gronami i uchodzą do żył międzyzrazikowych. 
Ujście żył płucnych do układu żył głównych. 
W bardzo rzadkich przypadkach@@śsza czy większa ilość krwi płucnej zamiast do lewego przedsionka przez je 4 W 6 głównych może odpływać do prawego przedsionka. 
Wywołuje to oczywiście bar@9@me zaburzenia całego krwiobiegu. 
Ujście żył płucnych do żył głównych stwier@8 kchi dwa razy na 270 zwłokach. 
Spostrzeżenia tego rodzaju były poza tym rob 889 silnie zwyrodniałych noworodkach niezdolnych do życia. 
	Lobus superior pulm, deatri. 
	Lobus me dius. 
	Lobus interior pulm, deztri. 
	Lobaus superior pulm, sin. 
	Uobus interior pulm, sin. 
	Tabela 5 Dopływy żył płucnych(ienae pulmondles). 
	Ramus apicalisPers intrasegmentalisFars mfrdsegnnentalis(mterse gnLXRamus anteriorPers intrdsegmentdlisPers mjrdsegmentaas Gntersegm. 
)Rcmus post eriorPers intrato bdris Pers mjrdlobdris(intersegnL). 
	Ramus lobi mediiPers ldterdlis Pers me didlis. 
	Rmus apiedlts(superior)P dr s introsegmentulisPers infrdsegmentdlis(mtersegm. 
)V, bdsulis comrnunisV, bdsalis superiorRdmus bdsdlis anteriorFars intrusegmentalisPers infrusegmentalts(intersegvL)V, bdsdlts interior. 
	Ramus apicoposteriorBurs intrdsegmentclisPers infrdsegmentulis(intersegm. 
)Ramus anteriorPers intrasegmentdlisPers injrdsegmentdlis(mterse gm. 
)Ramus lmgularisPers superior P dr s interior. 
	Ramuus apicdlis(superiomPers intrasegmentalisPers injrusegmentdlts(intersegm. 
)V, bdsalis communisV, bdsdlis superiorBurnus bdsdlis dnteriorPers mtrusegmentalisPers injrdsegmentdlis(intersegm. 
)V, bdsdas interior. 
	V, pulm, sup, deat. 
	V, pulm, mf, deart. 
	V, pulm, sup. 
	Słżł. 
	V, pulm, inf. 
	A(zł. 
	V, pulmonalis dea(re. 
	V, pulrnonalis s mis trą. 
	Po stronie lewej żyły górnego płata lub też wszystkie żyły płuca lewego mogą się łą 98 ćw jeden wspólny pień, prowadzący do żyły ramienna-głowowej lewej i dalej przez ŻB:główną do prawego przedsionka. 
po stronie prawej poszczególne żyły mogą prowadzić do żyły głównej górnej lub dolP@na krótko przed ich ujściem do prawego przedsionka. 
W jednym przypadku opisaPYmprzez Adachiego(u 27-letniego mężczyzny)5 żył górnego, środkowego i dolnego 4 Ś 8 a uchodziło do żyły głównej górnej i prawego przedsionka, a tylko jedna żyła płata Pełnego do przedsionka lewego. 
439. 


	Naczynia oskrzelowe Gałęzie oskrzelowe(remi bronchid(es'). 
Podobnie jak lę(nice płucne yągałęzie oskrzelowe towarzyszą oskrzelom wzdłuż całego ich przebieg. 
G. ?
zawierają krew żylną, gałęzie oskrzelowe-krew tętniczą. 
Odróżniamy gałęzie oskrzelowe tylne, przeważnie 4 wie 9 la ostrzela leweęą:. 
oskrzela prawego, odchodzące od czgści pocz@Kowei Boóy piersiowej jąoskrzelowe przednie, po jednej dla każdego oskrzela, odchodzące z tyŃąĆwewnętrznej(od t. podobojczykowej). 
Zmienność początków gałęzi oskrzelowych jest bardzo duża. 
Zazwyczaj(oskrzelowa tylna rozpoczyna się wspólnym małym pniem odchodząeyąj'jwgórnego brzegu lewego oskrzela głównego)z przedniej sPoW aorty piersiowej(na gałąź prawą i lewą do obu oskrzeli główoych. 
Poza Wa po stronie lewet ją aorty, lecz nieco niżej(przy dolnym brzegu lewego oskrzela głównego), maże druga gałąź oskrzelowa tylna. 
Gałąź oskrzelowa prawa zamiast od wspólnegąsto odgałęzia się z jednej z prawych tętnic międzyżebrowych tylnych(przewąjjklub czwartej). 
Gałąź oskrzelowa przednia odchodzi obustronnie z tętnicy pierąwnętrznej lub jej gałęzi, tętnicy osierdziowa-przeponowej. 
Wszystkie te gałęztewe zespalają się z sobą tak licznie, że po nastrzyknięciu jednej z nich u jej z aorty wszystkie się wypełniają. 
Oprócz gałęzi towarzyszących oskrzelom(często dwie gałązki na jednym os chodzą również gałązki do opłucnej płucnej. 
Najdrobniejsze gałązki oskrzelowestrzeniająsię siatkowato w błonie śluzowej oskrzeli i oskrzelek, zaopatrując i mięśniową i gruczoły, jak również w ścianie naczyń płucnych(fasa tcsorum). 
Żyły oskrzelowe(m. bronchit(es). 
Z sieci włosowatych utworzonych z gałązek lowych tętniczych zbierają się delikatne żyły oskrzelowe, zawierające krew żypołożone w bliskości wnęki łączą się w kilka pni żylnych, które z prawej strony do żyły nieparzystej(tylne)oraz żyły ramienna-głowowej prawej(przednie), wet-do żyły nieparzystej krótkiej(tylne)oraz do żyły ramienna-głowowej lew dnie). 
Natomiast bardziej oddalone od wnęki żyły oskrzelowe uchodzą do żył. 
	440. 
	Ramus ext. 
a, brorchialis ad pleuram. 
	Z Z Z/A, bronchialis 4(0. 
	'Tętnice oskrzelowe łac. broncWd(es). 
	P/eura visceralis. 
	)Z 8 r rój. 
	Ramus im. a, bronchialis ad p*eur*m. 
	bro. 
	Vomlymphatici ta cheo br onch*essu*, dexć. 
	Moc. 
lymphatic i nchopulmonales dext. 
	Wo z łymp hetki pulmonałes dexć. 
	Nodi lymphatcitracheobronchiałes im. 
	W. 
	A, subclawa sin. 
	Ryc. 
	301. Gałęzie tętnic oskrzelowych(od aorty):cj. 
	Remi ad nodoskacheobronchiales(a, bronchialis sup. 
	, -runcus communis, -"aa, tronchialiurn. 
	Żył j ę. 
	fęxX'. 
	, zó?
	-Nodi lymphatci bronchopulmonales str. 
	do opłucnej trzewnej. 
	i b-do węzłów chłonnych:wg Michalewskiego. 
	wierających krew odświeżoną, tętniczą. 
W obrębie płuca więc krew tętnicza przeznaczona dla ustroju staje się, gorsza"wskutek mieszania się z krwią żylną:ta nieznaczna domieszka krwi żylnej nie odgrywa jednak roli dla całego krwiobiegu, natomiast orgamoszczędza na specjalnych przewodach dla żylnej krwi oskrzelowej. 
Zespolenia między gałęziami oskrzelowymi a płucnymi. 
Przed podziałem gałązek tęti@płucnej na sieć naczyń włosowatych ściany pęcherzyka(proksymalnie od nich)wyJ 4 pująliczne zespolenia z gałęziami oskrzelowymi:odbywa się więc mieszanie krwi tęBzejz krwią żylną, która jednak przez wymianę gazową wkrótce zostanie utleniona. 
spalenia te odgrywają szczególną rolę w stanach chorobowych. 
Gałęzie tętnicy płucnej JBJcami końcowymi, nie zespalają się więc z sobą. 
Jeżeli gałązka tętnicy płucnej zalanie zaczopowana, np. skrzepliną krwi, która z prawego przedsionka serca lub prawej Wory prądem krwi została zaniesiona do płuca(zator, embolia), dany odcinek płuca 88 odcięty od tętnicy płucnej, a zachowane są tylko naczynia odżywcze. 
Krew odżywcza 924 zespoleń między gałęziami oskrzelowymi a płucnymi dochodzi do ścian pęcherzy 98 i zachowuje je przy życiu, a zespolenia te ogromnie się powiększają(i-7-krotnic), 984 am wynik następuje przy operacyjnym wyłączeniu gałązki t. płucnej. 
	lNaczynia i węzły chłonne. 
Bób chłonne, przez które z płuc wiedzie droga chłonki, są położone głównie wzdłuż?98 a oskrzelowa-tchawiczego:poza tym droga prowadzi przez węzły śródpiersioweŻ 99 waz przez węzły położone w więzadle płucnym i pod przeponą. 
Węzły więzadła 99 ego są to węzły drobne, które wraz z węzłami położonymi na przełyku i aorcie moż 4 iczyćdo węzłów śródpiersiowych Glr@hŚ 986 położone wzdłuż oskrzeli i tchawicy tworzą kilka grup(ryć. 
3 O 2). 
Jedną gruśPBowiątzw. 
D węzły chłonne oskrzelowa-płucne(nodi lgmphatici łronP 9@ona(es), położone w miejscach odejścia oskrzeli płatowych i ich pierwszego po. 
	441. 


	V, jugularisim, ded. 
V, subclayiadextV, brachio cephalica dext. 
	Truncusbron eh o me diastinalis art. dext. 
	No dlymphatcibronchęs-, ę pulmoneł es. 
	Truncusbronchomediastinalis*os*, de**. 
	Nodi lymphatcitacheobronchialesim. 
Węzły chłonne'więzadła płucnego i łRyć. 
302. Układ węzłów i naczyń chłonnych płuc i oskrzeli. 
Schemat. 
Wzorowane na Hayeku. 
	działu:inną grupę tworzą węzły położone głębiej w płucu, w kątach podziału d@4 oskrzeli, zwane 2)węzłami chłonnymi płucnymi(nogi lgmphuici pu((es), chociaż niektórzy(Hayek)uważają je tylko za skupienia barwnika płucnego, nie za rzeczywiste węzły. 
Węzły oskrzelowa-płucne zwane są też węzłami wnękę m i, do których zalicza się również węzły położone w okolicy rozdwojenia tchawicjsząstacją regionalną są węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe 3)góWW dolne(nodi lgmphatici trceheobronehiales superiores et mferiores)położone stronnie w kątach między tchawicą a oskrzelem(górne)oraz w kącie rozdwojenia P 9 wicy(dolne). 
Wreszcie odrębną grupę stanowią 5)w ę z ty 1 c h a w i c z e(nodi Q@P 64 Odcłtea(es), leżące wyżej od górnych węzłów tchawiczo-oskrzelowych obusP 9 wzdłuż bocznego obwodu tchawicy. 
Powiększone węzły wnękowe, np. w grużOĘ 9 charakterystyczny cień w obrazie rentgenowskim, co ma duże znaczenie rozpoz(886 Naczynia chłonne znajdują się w płucu wszędzie tam, gdzie występuje wioJKa Półączna, mianowicie:pod opłucną płucną, w przegrodach międzyzrazikowych, 8 P 4 okołonaczyniowej i okołooskrzelowej, a poza tym w ścianie oskrzeli. 
NaJuuejsze gałązki drzewa oskrzelowego, w których naczynia chłonne 94 stwierdzone, są to większe oskrzelka:według ostatnich badań jednak rozpoczóPPW one już w ścianie pęcherzykówć. 
	z Engel P. 
	Acta Anatomica. 
	1. 29. 1857. 
	449. 
	Quczusthoracicus(run cusjugularis sin. 
Truncus-subcłayius sin. 
*b 8 nchome 9@-csrinaBs DósV-Br. *u*u*bronchomedissrinałis ant, sin. 
Nodi hmphWiciWe hea leg. 
Nodi lymphatcitrach co bronchiales wp sin. 
	ęlaczynua chłonne płuca tworzą dwie sieci:powierzchowną i głęboką. 
Sieć powierz ywwna jest położona w tkance łącznej podopłucnowej. 
Sieć głęboka towarzyszy gałęwnnaczyń płucnych i rozgałęzieniom oskrzeli:w małych oskrzelach sieć jest pojedynąąpocząwszy od nieco większych sieć głęboka składa się z dwóch splotów:zewnętrznej i wewnętrznego. 
Splot zewnętrzny leży w tkance łącznej okołooskrzelowej, wewnętrz%występuje między błoną włóknistą a błoną mięśniową oskrzela:do niego prowadzą ąazynia chłonne błony śluzowej, które przebijają błonę mięśniową. 
Naczynia chłonne sieci powierzchownej biegną wzdłuż brzegów płuc oraz brzegów yzezelin międzypłatowych i kierują się do węzłów oskrzelowa-płucnych. 
Naczynia głęjjjgiebiegną ku wnęce wzdłuż naczyń płucnych oraz oskrzeli i kończą się w węzłach ąąkrzelowo-płucnych, jak również w węzłach tchawiczo-oskrzelowych górnych i doljęeh. 
Naczynia powierzchowne nie mają większych zespoleń z głębokimi z wyjątkiem**olicy wnęki. 
W częściach obwodowych płuca występują tylko drobne połączenia miej-y naczyniami chłonnymi powierzchownymi i głębokimi:w przypadkach chorobowych włączenia te mogą się znacznie powiększać i skierowywać prąd chłonki z głębokich naczyń do powierzchownych, jeżeli normalny jej odpływ jest zakłócony. 
Na dnie szczelin międzypłatowych pod opłucną naczynia chłonne przylegających do gębie płatów zespalają się z sobą i choć w zasadzie chłonka górnych płatów(i płata godkowego)odpływa do górnej grupy węzłów oskrzelowa-płucnych oraz do węzłów ghawiczo-oskrzelowych górnych, płatów dolnych zaś do dolnej grupy węzłów oskrzelowa-płucnych i do węzłów tchawiczo-oskrzelowych dolnych, jednak droga chłonki może wykorzystywać i to połączenie. 
Drogi odpływu chłonki z płuca. 
Główny odpływ chłonki z płuca prowadzi przez górne węzły tchawiczo-oskrzelowe(częściowo również przez węzły tchawicze)i stąd przez pnie oskrzelowa-śródpiersiowe do kąta żylnego(utworzonego w miejscu połączenia żyły szyjnej wewnętrznej i żyły podobojczykowej). 
Przeważnie obustronnie występują dwa pnie oskrzelowa-śródpiersiowe, przedni i tylny(Hayek). 
Przedni z obu stron prowadzi od przodu do kąta żylnego. 
Pień oskrzelowa-śródpiersiowy tylny prawy biegnie ku tyłowi od żyły ramienna-głowowej prawej i zazwyczaj uchodzi do przewodu chłonnego prawego:po stronie lewej tylny pień oskrzelowa-śródpiersiowy uchodzi do przewodu piersiowego(ryc. 
3 O 2). 
Z dolnych płatów naczynia chłonne kierują się nie tylko do dolnej grupy węzłów oskrzelowa-płucnych i tchawiczo-oskrzelowych dolnych, lecz również do węzłów położonych w więzadle płucnym i stąd przez przeponę do węzłów chłonnych zaotrzewnowych'oraz do węzłów śródpiersiowych tylnych i stąd bezpośrednio do przewodu piersioWCgO. 
	NERWY PŁUC. 
4 Nerw błędny w swej części piersiowej oddaje gałęzie oskrzelowe przedPBeoraz silniejsze i liczniejsze gałęzie oskrzelowe tylne, które na przedniej ł Ba tylnej ścianie oskrzela wytwarzają obustronnie splot płucny przedni i splot Płucny tylny. 
Splot tylny, silniejszy od przedniego, łączy się ze splotem drugostron 9@na tylnej stronie rozdwojenia tchawicy, splot przedni-na jego stronie przedniej. 
A 9 łuż oskrzeli gałęzie splotów wnikają do płuca aż do oskrzelek. 
W wytwarzaniu splotów również biorą udział włókn a ws półcz ulne, pochodzą 99 ze zwoju szyjna-piersiowego i z części piersiowej pnia współczulnego. 
Również 9 erw przeponowy łączy się przypuszczalnie z włóknami podążającymi do płuca. 
Ś 9. 
	'Bied z lew s ki M. 
	, Vaisseaux afferens des ganglions lyrnphatiques diaphragmatiRMes. 
	Cornptes Rend. 
	Assoc. 
	AnaJ 188. 
	443. 


	wy seiany żołądka. 
Nerwy płuc mają zarówno włókna 4 ośrodłowe-czuciowe przyśrodkowe do gruczołów i warstwy mięśniowej gładkiej oskrzeli i naczyń. 
Nerw błędny kurczy mięśnie oskrzeli, zwiera więc 8 h świaBo oraz znosi napięeą. 
śniowe naczyń, a więc rozwiera ich światło(bronchoconstrictio et oasodilnaH-ąęą 7 współczulne mają działanie antagonistyczne@roncWo@@a(e(io et tdsoconstricrtjj jąrość ta, najdokładniej wyregulowana, podlega ośrodkowi oddechowemu w rdzeąjądłużonym, który zarządza również czynnością przepony i pozostałych mięśni ąąąwyeh klatki piersiowej. 
Ruchy oddechowe o 4 bywaJ 4 się Ęy 8@@znie i niezależnie ją szej woli, tak jak bicie serca, możemy jednak świadomie na nie wpływać. 
Usząjwarstwy mięśniowej gładkiej oskrzeli, czyli dychawica(asthma), może być ęąąyprzez wdychanie substancji, które pobudzają w płucu nerw błędny, może jednąkjjwać przez wpływy czysto psychiczne działające na ośrodek oddechowy(csthrnj ą sum). 
	Napięcie płucne. 
Płuca są narządem wydrążonym z drzewiasta rozgałęzionym światłem, przy etchawica stanowiłaby pień drzewa, a oba płuca jego korony. 
Na szczególną uwagę gule to, że ściany tych wydrążonych przestrzeni, które tworzą płuca, są umocowane wie wyłącznie w jednym tylko miejscu w obrębie tchawicy(przy krtani)i utrzymw stanie napięcia siłami działającymi od wewnątrz-ciśnieniem powietrza w drooddechowych i ciśnieniem krwi w naczyniach krwionośnych płuca. 
Stosunki te ilusryc. 
303. 
Zewnętrzne ciśnienie powietrza wielkości jednej atmosfery(około I kg/działa z jednej strony z zewnątrz na tułów, z drugiej przez szparę ust lub nozdrza dnie, przez krtań i tchawicę na powierzchnię wewnętrzną płuca. 
Ponieważ włosa jama opłucnej nie zawiera powietrza, lecz tylko niewielką ilość płynu surowiczegśnienie powietrza działające od wewnątrz i od zewnątrz przyciska płuco i ścianę piersiowej(opłucną płucną i opłucną ścienną)do siebie, tak że we włosowatej Ja opłucnej musiałoby panować to samo ciśnienie, gdyby w ciągu rozwoju nie po sprężyste napięcie płuc i sprężyste napięcie klatki piersiowej skierowane w przecido siebie kierunkach(ryć. 
3 O 3). 
Napięcia te, przeciwdziałając zewnętrznemu olśni wywołują w jamie opłucnej ciśnienie ujemne, mniejsze od atmosferycznego. 
Ciśnipodczas wydechu wynosi około 0, 665 kPa(5 mm Hg), a podczas wdechu około 3. 
4(30 mm Hg). 
Sprężyste napięcie, czyli pociąganie płucne, które ma działanie ss 4 ścianę wewnętrzną klatki piersiowej, powstaje w ciągu rozwoju płodowego i po niu wskutek tego, że klatka piersiowa szybciej wzrasta od płuca:poza tym umocekrtani do czaszki(przez kość gnykową)i uniesienie głowy wywołują pociąganie W gy, kNre również wpływa na powstanie sprężystego napięcia płucnego. 
O sprężyspięciu płucnym możemy się przekonać wówczas, gdy przedziurawiając śc@@piersiowej, wprowadzamy powietrze do szczeliny jamy opłucnej. 
Płuco d 4 ż@e 8 swego sprężystego położenia równowagi, wsysa powietrze przez otwór, kurcz)4 da i przylega do wnęki. 
Jama opłucnej jest teraz wypełniona powietrzem:nó@@Yo odmie opłucnowej(pneumothoraa). 
Płuco zapadnięte nie bierze u@a(8 shaeh oddechowych, dlatego też odma opłucnowa bywa wykonywana lecznicze ĘwJeruchomienia płuca. 
Płuco zapadnięte ma na zwłokach mniej więcej%-swej P 8 net wielkości:u osoby żywej płuco przeważnie nie zapada się tak silnie jaK 084 Po zagadnięciu się płuco zawiera jeszcze pewną minimalną ilość powietrza. 
P 9 sztywne oskrzela nie dopuszczają do całkowitego odpowietrzenia pęcherz 5896@ch między nimi. 
Jeszcze u noworodka płuco się nie zapada przy otwartej 38889 ne):dopiero po pierwszym wdechu klatka piersiowa przybiera to charał 3 eYF uniesione, wdechowe położenie. 
Po zamknięciu się otworu w ścianie klaJK. 
	zł 4 zł. 
	MECHANIKA PŁUCA. 
	wuco znowu wkrótce przylega do niej, częściowo wskutek zresorbowania się powietrza Q jamie opłucnej. 
U chorych na gruźlicę, u których lekarz zakłada odmę dla celów leczjiczych, należy od czasu do czasu na nowo doprowadzać powietrze(dopełniać odmę). 
Cały układ, od czaszki przez kość gnykową, krtań, tchawicę i oskrzela aż do łącznojgankowychprzegród wewnątrz płuca, znajduje się pod działaniem sprężystego nagiej-ta, które, jak już wspomniano, obniża ciśnienie w jamie opłucnej. 
Ściana klatki pieręowejwytwarza sprężyste pociąganie tej samej wielkości w kierunku przeciwnym jęyc. 
300. 
	Z. 
	ą. 
	Opłucna śc*en na Jama X, 'opłucnej Opłucna-Y, *trzewna. 
	, gę. 
	ł. 
	19493. 
	Ciśnienie i napięcie w klatce piersiowej. 
Strzałki czarne oznaczają napięcie-ŚPŻ*ste:strzałki białe-ciśnienie powietrza:barwą szarą(jednolitą i kreskowaną)ozWczonociśnienie mniejsze od atmosferycznego o różnym nasileniu:wg Hayeka. 
Ż 99 obnie jak ciśnienie powietrza z siłą jednej atmosfery poprzez tchawicę działa od??8@rz na całą powierzchnię płuca, również sprężyste pociąganie działa na całą po 9@6 hmępłuca(ryć, 303)tylko w odwrotnym kierunku. 
Pociąganie to, które dąży do 9 Aenia się płuca, działa również na śródpiersie, zwłaszcza na narządy wydrążone, ŃP się w nim znajdują. 
Wpływa ono na utrzymanie się otwartego światła w przedŚPPch serca w czasie ich rozkurczu jak również na zachowanie się światła w części. 
	445. 


	piersiowej przełyku(w przeciwieństwie do części szDeJ)Bzczególne znaeząjgciąganie płucne dla żył i naczyń chłonnych w jamie klatki piersiowej. 
pociąganie płucne działa również w kierunku ku dołowi i ku górze, ku jąyprzez przeponę wpływa ono na górną część tany brzusznej, obniżając w g. . 
. . atmosferyczne. 
Ku górze działanie to występuje w okolicy szczytu płucą jaj. 
mianu pochyłymi:w przestrzeni tej ma ono szczególne znaczenie dlą zęj j**wielkich naczyń chłonnych. 
Wielkość napięcia zależnie od wdechu i wydeąjąWeąoo g/crn'. 
Jeżeli światło tchawicy wynosi mniej więcej 3 cnĆ, to jej spręęęg-cle podłużne wynosiłoby 3(65-409)s 209-149 g(8 a*e 8)po sa@o obliczeąją zastosować do każdego słupa tkanki płucnej. 
	Zdolność przystosowania się płuca. 
pod wpływem uprawiania sportu, a więc wzmożonego ob@4 żenia pracą, płucą ąę. 
większają. 
Nie wiemy jednak, czy powiększenie Jo następuje wskutek zwiększejąliczby pęcherzyków:pogląd taki był niejednokrotnie wypowiadany, choć zwiększę pojemności życiowej płuca może występować bez zmian anatomicznych. 
Zwę:-gę pojemności płuca przy zwiększonej pracy fizycznej może bowiem polegać na otwareąjtych pęcherzyków, które w spokojnym oddychaniu są nieczynne. 
U ludzi i zwierząt zamieszkujących płaskowzgórze Peru w Andach przy śreśnieniu barometrycznym 54, 65 kPa(410 mm Hg)klatka piersiowa jest bardzo silnie puklona i pojemność życiowa płuc jest znacznie większa niż u mieszkańców dolinę cherzyki płucne są duże, a naczynia włosowate krwionośne poszerzone. 
Tutaj doswantę się płuca do zmienionych warunków nastąpiło przypuszczalnie bez wytwasię nowych składników. 
Dla pracy serca oznacza to mniejsze obciążenie, niż gdyby Itd pęcherzyków i naczyń włosowatych miała wzrosnąć. 
Również w wyniku procesów chorobowych(np. zatoru, zrostów opłucnej), jeżeli cpłuc zostają wyłączone, sąsiednie części wyrównawcza się rozdymają(emphgr w celu pokrycia niedoboru i wypełnienia przestrzeni. 
	Ruchy płuca i jego części. 
Należy odróżniać dwa rodzaje ruchów płuca:z jednej strony ruchy oddechowe, w rych płuca dostosowują się do kształtu i pojemności klatki piersiowej, z drugiej-ri 8 przy me zmienionej pojemności klatki piersiowej, które mogą występowak w zm@4 położenia ciała. 
	448. 
	Przepona. 
	Ryć. 
304. 
Przesuwanie się płuca przy zmia@4 ełożenia ciała. 
Położenie ciała na brzuch 9(na grzbiecie(-). 
Ustawienie przepoWdług obrazów rentgenowskich óO-letniego 86 czyzny. 
Schemat wg Hayeka. 
	guchy płuc przy zmianie położenia ciała. 
W zmianie pozycji ciała z położenia na-gięcie w położenie na brzuchu następują wydatne zmiany położenia i kształtu płuc. 
j zmianach tych lekkie płuca, pływają"poprzez przeponę na ciężkich trzewach brzujhdw położeniu na grzbiecie płuco przesuwa się wzdłuż przedniej ściany klatki piersioąąku dołowi, gdy tymczasem kopuły przepony w tylnej części klatki piersiowej przesuąjąąsię ku górze, zwłaszcza w czasie wydechu. 
W położeniu na grzbiecie szczyt płuca j-zesuwa się do przodu. 
gównież w płaszczyźnie poprzecznej następują istotne przesunięcia. 
W położeniu na ztiecie lewa granica bezwzględnego stłumienia serca przesuwa się przyśrodkowo, praQdo lewego brzegu mostka. 
W położeniu na brzuchu natomiast przesuwa się ona boczjgeaż do okolicy wierzchołka serca. 
W zmianie pozycji ciała z położenia na brzuchu Q położenie na grzbiecie przedni brzeg płuca przesuwa się więc silnie przyśrodkowo. 
*wiemy, że w położeniu na grzbiecie serce, a wraz z nim przełyk zbliżają się do kręgosłuwą. 
Ze wszystkich tych przesunięć należy wnioskować, że przy przyjmowaniu położenia w ą grzbiecie całe płuco obraca się dokoła swej długiej osi do przodu i przyśrodkowo(ryc. 
jo 5 j. 
Z powyższego wynika, że przesunięcia te wywołują bierną zmianę kształtu płuca, gtra ma bardzo istotny wpływ na wzajemne położenie płatów i zrazików. 
	z jróXy*z. 
	Z/Z y Z. 
	Ryć. 
	305. Obrót płuca dokoła jego długiej osi w położeniu ciała na brzuchu(---)i na grzbiecie(-). 
	Schemat wg Hayeka. 
	Juchy oddechowe płuc. 
W ruchach tych odbywają się silne przesunięcia ostrych brze 898 płuca, natomiast szczyt płuca należy do najmniej ruchomych części. 
Powierzchnia Pyszna płuca, przylegając do żeber i kręgosłupa, biernie zmienia swe położenie w zależ P 96 ci od wdechowego unoszenia się żeber i prostowania kręgosłupa. 
Inaczej odbywają 88 ruchy oddechowe na powierzchniach płuca skierowanych do miękkich ścian jamy 9 Dłu cn et Wklęsłe powierzchnie płuc skierowane do przepony i do śródpiersia podczas wdechu P 9@ększają się i pogłębiają. 
Stosunki te dają się stwierdzić zarówno w doświadczeniu 99 zwłokach przy nadmuchiwaniu płuc, jak i w obrazie rentgenowskim(Hayek), powierzchnia śródpiersiowa jest jednak wklęsła również w kierunku od przodu ku ty. 
	44-7. 


	łowi. 
Podczas wdechu wklęsłość la zwiększa się, gdyż prze 9@śródpiersiowej opierają się jak g 686 o śódpiersie(3 c(W 9316, a głównie pyybrzeg przesuwają się przy tym silnie do przodu. 
Wskutek Jego przy pogłębianiu'g. wierzchni śródpiersiowej jej część środkowa, okolica wnęki, przesuwa się boczyją'czym korzeń płuca i więzadło płucne napinają się. 
Dla odprężenia i częściowego unieruchomienia płuca duże znaczenie ma meejjoąąechowy przepony. 
W gruźlicy możemy je osiągo 4 ć przez sztuczne porażenie gęg. 
ny. 
Daje się ono wykonać na szyi przecięciem nerwu przeponowego(wrenicoeaaąęylub też, lepiej, zmiażdżeniem go, tak że w ciągu kilku miesięcy, do czasu rozwoju ją. 
'włókien nerwowych, odpowiednia kopuła przepony jako mechanizm oddechowe staje funkcjonować. 
Ssanie(napięcie)płucne urósł ykurczoną przeponę ku górze, w zmniejszonej przestę-płuco się odpręża, stwarzajęc korzystne warunki teenią. 
Uniesienie przepony ku górze może zmniejszyć ę-ąmność jamy klatki piersiowej o 409-809 mi, przy ezpojemność oddechowa płuc zmniejsza się do 3 O 8. 
, pora porusza się bardzo nieznacznie, wstępując wyżej)8969189 w 8 ywe@wzmożonego ssania płueąeęą jjjjąonaJe nieWelse óchy powłok brzusznych przez zniaąą niema w jamie brzusznej poruszają porażoną przeponą. 
	448. 
	Ryć. 
306. 
Wpływ wdechowego pogłębiania się powie chni śródpiersiowej płuca na więzadło płucne. 
Prze poprzeczny płuca przez więzadło płucne. 
Wydech wdech---. 
Schemat wzorowany na Hayeku. 
	Oddechowe ruchy wnęki. 
Równolegle do ruchów oddechowych rozdwojenia tchawio których mowa była wyżej, odbywają się również oddechowe przesunięcia wnęki płuPodczas wdechu wnęka opuszcza się ku dołowi mniej więcej o wysokość jednego krę i to wdechowe jej opuszczanie się ma ogromne znaczenie dla przewietrzania szczytu ea. 
Przy słabym udziale przepony w ruchach oddechowych wnęka przesuwa się tylknieznacznie i szczyt płuca przypuszczalnie jest słabo przewietrzany, natomiast w silnopuszczaniu się przepony i opuszczaniu się wnęki szczyt płuca jest silniej przewietrzań nawet jeśli pierwsze żebro tylko nieznacznie się porusza. 
Poza tym wnęka przesuwa się podczas wdechu w kierunku bocznym, o czym już by mowa. 
Ruch ten odbywa się jednocześnie z rozciąganiem się oskrzeli i napięciem więżą dla płucnego. 
Przesunięcie to ma znaczenie dla przewietrzania części płuc przylegają(eych do śródpiersia(Hayek). 
Ruchy płatów i znaczenie płatowa(ości płuc. 
Szczelinowate przestrzenie surowic wcięć międzypłatowych pozwalają na przesuwanie się płatów w stosunku do siebiu osoby żywej ruchy te mogą być rentgenologicznie stwierdzone. 
Są to ruchy obrotów ponieważ płaty łączą się z sobą w obrębie wnęki. 
Płat górny obracając się dokoła w@może ślizgać się na płacie dolnym ku dołowi i ku górze. 
Jest to jednak ruch wzgle@w klatce piersiowej bowiem, wskutek małej ruchomości górnego otworu klatki piersi wet i dużej przesuwalności przepony, w rzeczywistości przesuwa się płat dolny w 4 sunku do płata górnego ku górze i ku dołowi. 
W ruchach tych muszą się zmieniać 4 miary powierzchni stycznych płatów. 
Ruchy między płatem środkowym a góo 6@w zasadzie mniejsze w związku z często występującym połączeniem obu płatów Poglądy na to, jak odbywają się przesunięcia płatów w stosunku do siebie po 4@wdechu i wydechu i czy w ogóle odbywają się przesunięcia oddechowe płatów, 84 Pdzielone. 
Według niektórych autorów w typie oddechowym mieszanym, żebrowa-b@nym(t. 
I), w którym jama klatki piersiowej powiększa się mniej więcej równomier@ewszystkich kierunkach, płaty przesuwają się tylko nieznacznie w stosunku do s. 
	ą gdy pow@Penie 8 la 9 O piersiowej odbywa się głównie w jednym kierunku, jak np. gąęstym JM 8 e o 44 echow 6 m brzusznym czy w czystym typie oddechowym żebrowym. 
'y jąeehu brzusznym, gdy wymiar długościowy płuca powiększa się w stosunku do wyj-g strzałkowego, piał dolny przesuwa się ku dołowi. 
We wdechu żebrowym, gdy gą-waza wymiar głębokościowy klatki piersiowej, płat dolny ślizga się ku górze w stoQjjkudo płata górnegw. 
zjąezenie zróżnicowania płatowego płuca polega przypuszczalnie na tym, że przy ąąetrycznie różnej zmianie kształtu klatki piersiowej zmiana kształtu poszczególnych''Qjąw nie ulega zbyt silnym wahaniom, w związku z czym nie odbywa się również więkljjzmiana kszIaW Bzewa pęcherzykowego. 
Jeżeliby natomiast płuco było zbudowane j, jjatieie, np. tak jak gąbka gumowa, przy rozciąganiu się go w jednym kierunku każdy'@erzyk rozciągałby się w tym samym kierunku:pęcherzyki oraz oskrzela musiałyby jjjteniać kszlałt swego światła. 
Zmiana Jaka miałaby daleko idące skutki dla dopływu*jęietrza. 
Podobne znaczenie, co płaty w wielkim zakresie, mają zraziki płucne w zajęęgsieDIBĘTJP-zesuwalność zrazików i znaczenie czynnościowe przegród międzyzrazikowych. 
z powodu wiotkości tkanki łącznej przegród międzyzrazikowych zraziki płucne są ąjlędem siebie przesuwalne. 
Dlatego też obrzęk(oedemd)przegród międzyzrazikowychę-kotek napięcia tkanki łącznej międzyzrazikowej powoduje nieprzesuwalność zraziwywi silniejsze ustalenie całego płuca. 
W warunkach prawidłowych z powodu przesuęąlnościzrazików przy zmianie kształtu całego płuca poszczególny zrazik nie ulega zniekształceniu, dzięki czemu kształt pęcherzyków pozostaje bez zmiany. 
W częściach megających silnym zmianom kształtu(np. na ostrych brzegach płuc, w języczku, w odpowiadających mu częściach płata środkowego, na powierzchni przeponowej płuca)występuje też znaczne zróżnicowanie zrazikowe, gdy tymczasem np. w częściach środkowych płuc w pobliżu wnęki zróżnicowanie to nie występuje, tkanka płucna sąsiednich zrazików bezpośrednio łączy się z sobą:w tych okolicach kształt płuc ulega mniejszym zmiaDOlTl. 
Ruchy oddechowe drzewa oskrzelowego. 
Za pomocą nowoczesnych metod rentgenokimografii, które umożliwiają rejestrowanie ruchów, badano również ruchy oddechowe oskrzeli, wypełniając drzewo oskrzelowe środkiem cieniującym. 
Stwierdzono, że oskrzela podczas wdechu wydłużają się i jednocześnie poszerzają. 
Poszemeniezmniejsza opór prądu powietrza i ułatwia wdech. 
Po d czas wydechu oskrzela skracają się oraz zwężają i powietrze pęcherzykowe spiętrza się nieco, ponieważ w zwężonych oskrzelach napotyka większy opór. 
Uważa się, że opór prądu powietrza w czasie wydechu jest przeszło dwa razy większy niż przy wdechu. 
Hamowanie 9 ydechowego prądu powietrza, które jednocześnie prowadzi do zwiększenia ciśnienia 8 pęcherzykach, przeciwdziała kurczeniu się płuca. 
Wszystkie czynniki, które w więk 8@@ijeszcze stopniu zwężają oskrzela, jak nadmierny skurcz mięśni oskrzeli czy też Bmiany chorobowe oskrzeli, hamują odpływ powietrza Osthmd). 
W czasie oddychania następują też zmiany kątów odejścia oskrzeli. 
Oddeśhowepowiększenie i zmniejszenie kątów odejścia oskrzeli przypuszczalnie zależy od Błu oddychania. 
Podczas wdechu w oddychaniu żebrowym kąt podziału zmniejsza się 8 oskrzelach skierowanych bocznic i do przodu(oskrzela zbliżają się do siebie), zwiękśasię natomiast w oskrzelach skierowanych ku dołowi(oskrzela się rozchodzą). 
W czyśB@wdechu brzusznym odwrotnie, kąt podziału zmniejsza się w oskrzelach skierowaPYchku przeponie(oskrzela zbliżają się do siebie), zwiększa natomiast w oskrzelach kie 944 cychsię ku żebrom(oskrzela rozchodzą się):wdechowe zmniejszanie i powiększanie Włów odbywa się więc jednocześnie. 
Według niektórych'tłumaczy się to różnym nastie tłem kierunku rozciągania się tkanki płucnej. 
Jeżeli przeważa rozciąganie w kierunku P 98 użnym, to kąt odejścia w oskrzelach podłużnie biegnących zmniejsza się:jeżeli rozIWganiepoprzeczne jest silniejsze, to kąt tych oskrzeli się powiększa:jeżeli rozciąganie 86883 płucnej jest równomierne w obu kierunkach, to kąt pozostaje bez zmian, jak. 
	Stutz R. 
	, Bronchographische Beitrage. 
	Fortschr. 
	Roentgstr, 72, 1949(cyt, wg. 
	a a*. 


	w typie oddechowym żebrowa-brzusznym. 
Zmiany kąta rozdwojenia tchawicę ąągsię w zasadzie pod wpływem tych samych czynników, które powoduję oddechsęą, ny kątów oskrzeli. 
	Płuca(pulmones)mają kształt stożka obejmującego serce. 
Każde płuco, w:-ęąęcle połowy stożka, jest swobodnie zawieszone w klatce piersiowej odpowiedniej ęjąciała i odtwarza jej formę. 
Na powierzchni płuco jest powleczone opłucną trzewąą ąęróżnią się:szczyt(dpea), wystający nad przednim brzegiem otworu górnego@ąjpiersiowej i wypełniający osklepek opłucnej:wklęsłą podstawę(basis)alfą jwierzchnie przeponową(fcies dicphrdgmuicd), spoczywającą na przepjjąwypukłąpowierzchnię żebrową(fcies costdlis), skierowaną do przodu, są nie oraz ku tyłowi i graniczącą ze ścianą klatki piersiowej:oraz wklęsłą powierzejjni ę śr ó dp i er s i o w ą(fccies medicstinalis), skierowaną do śródpiersia. 
Na powierzę ni śródpiersiowej leży wnęka płuca(hilus pulmonis), dokoła której przylegąjąrządy śródpiersia, żłobiące na tej powierzchni rowki i wgłębienia. 
Największym wyty(niem jest wycisk sercowy(impressio cardiacd), szczególnie duży na płucu legdzie jeszcze na przednim brzegu płuca wyraźnie się zaznacza w postaci wcięets er c o w ego(incisum cdrdiaca). 
Trzy powierzchnie płuca graniczą z sobą wzdłuż trzbrzegów:ostrego brzegu przedniego(morgo mterior), zaokrąglonego, grubego brzeg tylnego(marga posterior)i brzegu dolnego(morgo interior). 
Wgłębiona wnęka zawiewęzły chłonne oraz oskrzela, naczynia krwionośne płucne i oskrzelowe, naczynia chlor ne i nerwy, które ze śródpiersia wchodzą do płuca lub z niego wychodzą. 
Z większy tworów najbardziej do przodu we wnęce leży żyła płucna górna, następnie tętnica płuc na, najbardziej do tyłu oskrzele:żyła płucna dolna leży najniżej we wnęce. 
Twory te stanowią korzeń płuca(radia pulmonis), podkowiasta objęty od góry opłucną, któxprzednia i tylna blaszka przedłużają się ku dołowi, tworząc więzadło płucne(ligdmeątum pulmonale). 
Głęboka, skośnie od tyłu i góry do przodu i ku dołowi przebiegająca szczelin skośna(ńssuru obijane)dzieli płuco lewe na płat górny i dolny(lobus superior et i feriom. 
W płucu prawym są dwie szczeliny:skośna i pozioma(fssurc oblig et horizontalis), oraz trzy płaty:górny, środkowy i dolny(lobus superior, medius et interior). 
Pasma wiotkiej tkanki łącznej-przegrody łącznotkankowe-częściowo dzipłaty na mniejsze odcinki-segmenty oskrzelowa-płucne(segmenta bracha pulmonalic), w zasadzie po 10 w każdym płucu, na podsegmenty, a te z kolei na Bezo(małe zraziki((obuli)i wreszcie na grona(ccmi). 
Oskrzela(bronchi)rozgałęziają się wewnątrz płuca na coraz mniejsze gałęzi wytwarzając drzewo oskrzelowe(arbor bronchialis). 
Odróżniamy oskrzekpłatowe(bronchi lobares)z prawej strony trzy, z lewej dwa, zaopatrujące pła@o skrz e la s egment owe, w zasadzie po 10 dla każdego płuca, z których każde zaoPBtruje przynależny segment oskrzelowa-płucny:o skrz ci a po ds egment owe i@śszcie małe oskrzela oraz oskrzelka zrazików i gron. 
Najmniejsze oskrzela, o śWeŚ 1-1, 5 mm, których ściany są jeszcze wzmocnione chrząstkami, dzielą się kilkaków obrębie zrazika na oskrzelka(bronchioli), o świetle 0, 5-1 run, nie zawieraRPłjuż chrząstek. 
Powstałe z ich ostatniego podziału tzw. os krzelka końcowe 0898(cWo(i terminu(es)rozdwajają się w obrębie grona w o skrzelka oddechowe 8898%chlali respirdtorii)z pojedynczymi pęcherzykami. 
Oskrzelka oddechowe po dwułBWpodziale przechodzą w przewodziki pęcherzykowe(ductuh aheolares), 96 sto kończące się w o re c z karni pęcherzykowymi(sdcculi dlteolares). 
Przey 9991 ki i woreczki na całej powierzchni są pokryte pęcherzykami płucnymi 8881)oli pulmonis). 
Wielkie oskrzela wewnątrzpłucne mają budowę oskrzeli głównych. 
Oskrzela śre 9 PP 69 wielkości i oskrzela małe mają, tak jak one, nabłonek oddechowy z komórkami ml 2 A 6 kowymi do oczyszczania ściany i gruczoły mieszane, których wydzielina zwilża peóóó'. 
	450. 
	STRESZCZENIE. 
	yąe oddechowe. 
ChrząsOi nalomiasl nie występują tu w postaci podkowiastych pierśyąeni, lak jaK w Jchawicy i w wielkich oskrzelach, lecz w postaci płytek chrzęstnych ułoąjXychdokoła światła Chrząstki te, tak samo jak w oskrzelach wielkich, utrzymują jwarte światło oskrzeli. 
Błona mięśniowa nie łączy końców podkowiastych chrząstek, Q-jak w oskrzelach wielkich, lecz tworzy zamkniętą warstwę dokoła ściany, która reyggjewielkość światła. 
Podłużne sieci sprężyste wyrównują rozciąganie się oskrzeli. 
pęcherzyki płucne, wielkości około 150-250 am w przekroju, stanowią części płuca, ąy gtórych odbywa się wymiana gazowa:ściana pęcherzyków jest utworzona z fagocytu jeyeh komórek nabłonkowych i z ułożonych między nimi płytek bezjądrzastych. 
Gęsta ąee włosowata krwionośna(zaopatrywana przez tętnicę płucną)otacza pęcherzyk. 
Ciejjutkawięc Wko ścianka pęcherzyka stanowi granicę między krwią a powietrzem. 
pień płucny(trmcus pulmondlis)i żyły płucne(m. pulmana(es)przeprowaj-ąją przez płuca krew czynnościową dla całego ustroju(rasa publice), gałęzie tętjtczeoskrzelowe i żyły oskrzelowe(remi bronchidles et m. bronchiales)proąądząkrew odżywczą do oskrzeli i miąższu płucnego(fasa privdta). 
Oba układy zespałąjąsię z sobą. 
Węzły chłonne płuca składają się z węzłów płucnych, oskrzelowa-płucnych oraz tchanezo-oskrzelowych górnych i dolnych. 
Nabłonek migawkowy oskrzeli i fagocytoza nabłonka pęcherzykowego oczyszczają płuca Sprężyste napięcie płucne wywołuje ciśnienie ujemne w szczelinie jamy opłucnej. 
Jeżeli powietrze dostaje się do jamy opłucnej, powstaje odma opłucnowa(pneumothomz), płuco się zapada i przylega do wnęki. 
	OPŁUCNIAOpłucna(pietra)jest to błona surowicza, która dla każdego płuca oddzielnie tworzy zamknięty worek. 
Odróżniamy więc dwa worki opłucnej, jeden dla płuca prawego, drugi dla lewego. 
Oba worki surowicze, choć mogą się z sobą stykać ku tyłowi od mostka, są jednak całkowicie niezależne jeden od drugiego. 
Mają one tę samą budowę morfologiczną i z wyjątkiem nieznacznych różnic wykazują taki sam układ. 
	STOSUNKI OGÓLNE Każda opłucna składa się z dwóch blaszek:opłucnej ściennej O(eurd pdrietdlis)wyściełającej jamę klatki piersiowej(cmitcs Word@s), w której płuco się znajduje, i opłucnej trzewnej albo płuBej(pleura riscerulis s. pulmondhs)pokrywającej płuco. 
Między obu Bmi blaszkami znajduje się jama opłucnej(emitas pleurdlis). 
P@oowi ona część jamy ciała, która w swym rozwoju dzieli się powyżej PFzepony na trzy części:pośrodkowo położoną jamę osierdziową(cmił@perieardidhs)oraz na prawą i lewą jamę opłucnej. 
Jama opłucnej, P 94 obnie jak jamy wszystkich błon surowiczych, w warunkach prawi 98 wych jest przestrzenią potencjalną:staje się ona rzeczywistą jamą?niektórych stanach chorobowych, gdy zawiera krew, ropę czy inny 8880 Normalnie obie blaszki opłucnej przylegają do siebie oddzielone. 
	451. 


	włosowatą szczeliną, w której znajduje się WKo nieznaczną gągysurowiczego. 
Opłucna ścienna przechodzi w opłucną tęąwnęce i w więzadle płucnym(p. dalej). 
powstanie opłucnej trzewnej możemy schematycznie przedstawić w jaj ęyęŚgdyby od strony śródpiersia wytwarzające się płuco Muł@o się w worek ją pyehająe opłucną, dopóki płuco nie zajmie całej jamy klatki piersiowej, sij-j jna porównać do gumowej dętki rowerowej, klór 4 na 4 wuchujeny powiej-zwą zetknięcia się ze wszystkich stron z wewnętrzną powierzchnią opory. 
Opoąą ją laby opłucnej ściennej, dętka-opłucnej trzewnej. 
Wygląd opłucnej. 
Budowa opłucnej(p. dale))nie różni się w zasadzie ąąotrzewnej. 
Jest to cienka blaszka wysłana jednowarstwowym nabłonkieąjwskmek czego jest gładka i lśniąca. 
Nabłonek spoczywa na tkance łącznej w parę warstw pęczków włókien klejodajnych i sieci sprężystych(p. dąleg jgąwarstwa łącznotkankowa-tkanka podopłucnowa(albo podsurowicząj e aż klatki piersiowej nosi nazwę powięzi wewnąłrzpiersiowej(faseta ąąciec:t. 
T. 
Opłucna wydziela niewielką ilość płynu surowiczego, który zwilżą co tym bardziej ułatwia ślizganie się bez tarcia jednej blaszki o drugą. 
Jama ophgwięc szczeliną ślizgową, która umożliwia ruchy płuca w stosunku do ściany Idą siowej. 
Cienka blaszka opłucnej jest wybitnie przezroczysta, tak że przeświecą barwa tkanek, które pokrywa:tkanki płucnej, tkanki tłuszczowej podsurowiezejjkrwionośnych, mięśni, nerwów itd. 
Opłucna stanowi więc gładką blaszkę po odpowiednie części ścian jamy klatki piersiowej czy płuca. 
Wskutek procesów cwych przezroczystość, połysk i gładkość opłucnej mogą zanikać:jej powierzę się szorstka, a oddychanie jest bolesne. 
Przykładając wówczas ucho do klatki pi wysłuchujemy szmery(tarcie), które oznaczają, że blaszki opłucnej ocierają si o drugą. 
Na ogół jednak opłucna trzewna "trzyma się"opłucnej ściennej, do któr lega, wskutek ujemnego ciśnienia w jamie opłucnej. 
	Opłucna trzewna Opłucna trzewna albo płucna(pleurd mseerulis s. pulmondlis)całą powierzchnię płuca z wyjątkiem wnęki, gdzie przechodzi w!
cną ścienną. 
W obrębie szczelin międzypłatowych, jak to zaznśmy poprzednio, opłucna trzewna zstępuje na jednej z powie międzypłatowych i dochodząc do dna szczeliny wstępuje 0(wierzchnie przeciwległą. 
Jeden płat płucny jest więc oddzielę płata sąsiedniego podwójną blaszką surowiczą i oba ślizgają sJgbie. 
Innymi słowy, jama opłucnej wysyła wypustki w szczeliópłatowe, które sięgają do ich dna. 
Opłucna trzewna ściśle przylega do tkanki płucnej, choć 4 z nią zrośnięta. 
Na osobie żywej przylega ona luźno do tkanKna co wskazują niektóre procesy chorobowe(np. obrzęk po 99 wy, oedemd). 
Na zwłokach świeżych, jak również utrwaloWVhona na ogół łatwo odpreparować, choć jej warstwa głęboKa W wieża)z łatwością się przy tym przerywa. 
Praca mechaniczna 9 trzewnej przypuszczalnie polega głównie na tym, że spaja o 88 płucne luźno tylko z sobą powiązane, nie hamując jednak BP walności. 
	4 IX ją. 
	Opłucna ścienna gętucna ścienna(pietra pdrietdlis)wyścielą obszerną komorę, jgorej leży płuco i z której ścianą jest na ogół nieprzesuwalnie złąąąą. 
U dołu opłucna ścienna wyścielą kopuły przepony:na stroją przyśr o dko we j-tworzy ścianę boczną śródpiersia:na s troj a 8 o c z n e j-od kręgosłupa do mostka-przykrywa powierzchnię wmętrzną żeber oraz przestrzeni międzyżebrowych, powierzchnię ąezną części piersiowej kręgosłupa i powierzchnię tylną mostka:wreeieu góry, u podstawy szyi, w postaci ślepego workowatego uwyjgleniatworzy pokrycie szczytu płuca. 
W zależności od tych różach okolic odróżniamy poszczególne części opłucnej ściennej. 
Są to:ętwcna przeponowa(pleura diaphragmatica s. phrenicaS, płucna śródpiersiowa(pleurd mediastindlis)i opłucna żeyowa(piętru costdlis):górna część opłucnej ściennej w przejściu tuenej żebrowej w śródpiersiową, która obustronnie wystaje nad ednim brzegiem górnego otworu klatki piersiowej i wnika w podąwęszyi, nosi nazwę o s klepka oplu cne j(cupnie pleurde s. pleuilisj, pokrywającego szczyt płuca. 
Wszystkie powyższe 4 odcinki łucnej stanowią więc części opłucnej ściennej, w przeciwieństwie do łuenej trzewnej, w której nie odróżniamy podobnych odcinków. 
Umocowanie opłucnej ściennej. 
W warunkach prawidłowych opłucna ścienna daje się trudu odpreparować zarówno na zwłokach świeżych, jak i utrwalonych:z większą twością od ściany klatki piersiowej, nieco trudniej od przepony i osierdzia. 
Do weętrznejpowierzchni żeber opłucna ścienna jest przytwierdzona luźniej, do głów żeber, znej powierzchni trzonów kręgów, jak również do powięzi mięśni międzyżebrowych mocniej. 
Oba worki opłucnej, prawy i lewy, które przeważnie sękatą się z sobą rzodu powyżej osierdzia, u dziecka dają się łatwo oddzielić od siebie, u dorosłego naiastobie blaszki opłucnej są często tak silnie z sobą zrośnięte, że ich oddzielenie bez erwania jednej z nich nie jest możliwe. 
8 tkance podopłucnowej występuje nieraz bogata tkanka tłuszczowa, szczególnie silęozwiniętau noworodka. 
Pasma tłuszczu pokrywają tu z tyłu powierzchnię wekznążeber, z przodu układają się wzdłuż ich brzegu górnego i dolnego, nie wytwaRsię natomiast na mięsniach międzyżebrowych ani również na powierzchni przepoPprócztego opłucna ścienna nieraz wytwarza silne fałdy tłuszczowe(wiece jposae:, p. dalej). 
	Części opłucnej ściennej P(Bona żebrowa(pleura cosralis)przylega obustronnie do powierzchni wewnętrznej ł 98 P 3 piersiowej za pośrednictwem tkanki podopłucnowej, czyli tzw. p o więzi ć 94 Jr z p i er s i o w e j(fscia endothor@cic@). 
3 ł 99@opłucną żebrową od przodu do tyłu stwierdzamy, że pokrywa ona po 1 Ż 8 ęwewnętrzną mostka i mięsień poprzeczny klatki piersiowej(pietra stemoco?
?'69@ej naczynia piersiowe wewnętrzne, żebra chrzęstne i kostne oraz mięśnie Żewowe wewnętrzne(t. 
I):z tyłu wyścielą ona mięśnie międzyżebrowe zewnętrz*****iai nerwy międzyżebrowe, pień współczulny oraz powierzchnię boczną trza, Ęj 8 P 9 piersiowych(pietra oertebrdlisS wraz z odpowiednimi więzadłami łącząŻWBaz kręgami g. lj. 
Wzdłuż swych brzegów, przedniego, tylnego i dolnego, oplu?
89 Pwa przechodzi w sąsiednie części opłucnej ściennej. 
	453. 


	Opłucna przeponowa(pleurc didphr@gm@Oc@s phre 8 ęa**p***a obustKjj. 
poły przepony i ich zbocza(arece pleurd(esS, sięgaJ 4 c na obwodzie prawie da jją-ąypoczątkowegoprzepony, przyśrodkowo zaś do śo 4 piersia, cz**ć pośrodkowąjjĘ. 
(arce medicstmdlisć), która dźwiga śródpiersie, nie jest więc pokryta opłucną%j. 
przeponowa jest bardzo cienka i skleja się z przeponą za pośrednictwem ubog:-ąwy tkanki podopłucnowej, która jest częścią powięzi wewnęlrzpiersiowej i ąj gpowięzi przeponowa-opłucnowej(Iscia ąhrenicopleuralis). 
W ęąprawidłowych daje się ona bez większego trudu odpreparować od podłoża. 
Na ybrzegach przechodzi w opłucną żebrową i opłucną śródpiersiową. 
Opłucna śródpiersiowa(pietra medicstmdlis)prawego i lewego worka opłueąąąpięta jest między kręgosłupem piersiowym a mostkiem i przyluywa narządy pwjąw śródpiersiu, stanowiąc jego ścianę boczną. 
Oba worki opłucnej zbliżają się Żw ąnajbardziej zarówno ku tyłowi od mostka, jak i do przodu od kręgosłupa, w nj-ągdzie prawy worek opłucnej może wytwarzać zachyłek żebrowa-śródpiersioą(y(p. dalej). 
Wskutek tego zbliżenia się dwóch blaszek opłucnej ściennej do siebie pęji lewej, powstają twory podobne do krezek. 
Z jednej strony do przodu i ku górze ot-między osierdziem a mostkiem(na poziomie Ul lub W żebra)powstaje cienka przegęprzedzielająca obie jamy opłucnej(ryc, 3 lO), z drugiej strony-ku Wowi od sercą grównież opłucne obu stron zbliżają się do siebie(ryć. 
3 O 8). 
Opłucna śródpiersiowa pokrywa osierdzie(w większym stopniu po stronie lewej prawej)i tę jej część nazywamy opłucną osierdziową(pietra pericardireaNerw przeponowy, przykryty opłucną śródpiersiową, prześwieca prawie wzdłuż eatswego przebiegu między opłucną osierdziową a osierdziem, podążając ku przeponie. 
W obrębie opłucnej śródpiersiowej znajduje się jej przejście w opłucną trzewną. 
ście to-krezka płuca(mesopneumoniumć)-obejmuje korzeń płuca, który ka do wnęki, oraz ku dołowi od korzenia wytwarza więzadło płucne. 
W związku z opłucna śródpiersiowa wykazuje odrębne stosunki powyżej wnęki, na poziomie wni poniżej:1)powyżej wnęki(ryc, 307 c)blaszka surowicza opłucnej śródpiersia rozpięta jest nieprzerwanie między kręgosłupem a rnostkiem:2)na poziomie wnęki(307 d)korzeń płuca zatrzymuje blaszkę surowiczą i zmusza ją do przerzucenia się niego i przedłużenia się następnie w opłucną trzewną, dzieli więc opłucną śródpiersia. 
	Fleura. 
, cOsla lis P/e ara. 


	ryą osklepek nie zdołał się oprzeć temu nadciśnieniu i zcaziK p(ucBy, większy nfasoli, położony na szczycie płuca wywołał przepuK@owaTe uwypuklenie oslgąąy tyłowi od tętnicy podobojczykowej. 
	Zachyłki opłucnowe Miejsce przejścia opłucnej ściennej znajduje się nie tylko przy wąąi więzadle płucnym, gdzie opłucna ścienna przechodzi w opłucną q 7, wną, ale również między poszczególnymi częściami opłucnej śeiejjMiejsce, w którym jedna część opłucnej ściennej przechodzi w ąęjnosi nazwę zachyłku opłucnowego(recessus pleurdlis%, pąjjjjważ często(choć nie zawsze)w miejscu tym powstaje wypuklenie ją szczelina jamy opłucnej. 
Miejsce przejścia opłucnej żebrowej w opjujną przeponową tworzy po obu stronach:1)zachyłek żebrów-p rz ep o nowy(recessus costodidphrdgmdticus?), miejsce przejseopłucnej śródpiersiowej w przeponową-2)z a chyłek przeponą wo-śródpiersiowy(recessus phrenicomedidstindis'), a miejsprzejścia opłucnej żebrowej w śródpiersiową tworzy z każdej strodwie zatoki, jedną z przodu-ku tyłowi od mostka, drugą z tyłu przodu od kręgosłupa:są to:zachyłek żebrowa-śródpiersia wy 3)p rz e dni i 4)tylny(recessus costomedidstindlis dnterior etmsterior':ryc. 
3 O 8). 
Dwa z tych czterech miejsc przejścia jednej blaszki opłucnej ściennw drugą, zachyłek przeponowa-śródpiersiowy i żebrowa-śródpiersiiwy tylny, nie stykają się z kostną ścianą klatki piersiowej, ratami dwa pozostałe-zachyłek żebrowa-przeponowy i żebrowa-środpiesłowy przedni-przylegają do ściany klatki piersiowej i mają dznaczenie praktyczne. 
Ką ty opłucnowe(mguli plenni(es':ryc. 
3091. 
Poszczególne części opłucnej ści net przed wytworzeniem odpowiedniego zachyłku zbliżają się do siebie pod pewnym tem i za pośrednictwem tego kąta wytwarzają zatokę. 
Tak sarno jak zachyłki odróżni więc kąt żebrowa-przeponowy(angulus costodiaphrdgmdticusS, kąt przponowo-śródpiers łowy(cnguhs phrenicomedicstina(isS oraz kąt żebrów-śródpiersiowy przedni i tylny(angulus costomedicstindis interior et po 8 riorS. 
Wielkość tych kątów jest bardzo różna. 
Zachyłek może wydłużać się w w@i głęboką szczelinę, w której obie części opłucnej ściennej stykają się z sobą(np. założebrowa-przeponowak kąt ten spada wówczas do O'. 
Jeżeli zaś jedna część opłWściennej przechodzi w tej samej mniej więcej płaszczyźnie w część sąsiednią(np. w peónych miejscach zachyłek żebrowa-śródpiersiowy tylny), to kąt ten wzrasta do l 89'A 9 dzy obu tymi krańcami występują wszystkie wielkości kąta. 
Przestrzenie dopełniające, czyli zapasowe. 
Podczas wdechu klatka PBsłowa powiększa się, obie ściany zachyłków opłucnowych odchylają się od siebie i PBWpowiększając się brzegami wstępuje w obręb zachyłku, choć nie wszędzie jednak 86 TĘnią go całkowicie aż do dna(jak np. w prawym zachyłku żebrowa-śródpiersiowyo 9 dnim):nawet w głębokim wdechu odcinek końcowy zachyłku może pozostać nie 9)9 niony przez płuco(np. w lewym zachyłku żebrowa-śródpiersiowym przednim)FPó. 
	'zatoki opłucnej(sinus pleurae), 'zatokę żebrowa-przeponową(sinus costodidphrdgma(icus). 
	AKR. 
	@rzeń zajęła przez płuco podczas wydechu, podczas wdechu może więc być powiększają, uzupełniona przez część zachyłku lub też przez cały zachyłek. 
Dlatego też czy to ęzęść zachyłku, czy cały zachyłek, w który płuco się wpukla swym odnośnym brzegiem jadczas wdechu, może stanowić przestrzeń dopełniającą jamy opłucnej. 
W przestrzeni dopełniającej, tak samo jak w zachyłku, podczas wydechu opłucna geienna przylega do opłucnej ściennej, natomiast podczas wdechu-do opłucnej trzewąej. 
Jeżeli przestrzeń dopełniająca nie stanowi całego zachyłku, to w pozostałej, końcowej części zachyłku opłucna ścienna nawet w głębokim wdechu może przylegać do opłuąiejściennej. 
Za życia głębokość przestrzeni dopełniającej jest zmienna w zależności od jtębokości wdechu i wydechu. 
Podczas wydechu przestrzenie dopełniające, tak samo jak ząchyłki, nie są przestrzeniami w zwykłym tego słowa znaczeniu, lecz włosowatymi-zczelinami, kloce dopiero w przypadkach chorobowych mogą się stawać prawdziwymi przestrzeniami. 
W stanach chorobowych bowiem może się w nich zbierać np. płyn wyslęgowy. 
W pozycji leżącej na grzbiecie wysięk gromadzi się najsilniej z tyłu w zachyłku żebrowa-przeponowym i coraz bardziej wypycha płuco z przestrzeni dopełniającej. 
Jednak, należy to od razu zaznaczyć, powiększanie się płuca podczas wdechu me odjąwasię wyłącznie na jego brzegach w obręb zachyłków opłucnowych. 
Klatka piersiowa powiększa się wszak podczas wdechu we wszystkich swych wymiarach, tym samym i płuco powiększa się nie tylko wzdłuż swych brzegów, lecz jednocześnie w większym lub mniejszym stopniu również we wszystkich kierunkach. 
Przejście jednej części opłucnej ściennej w drugą nie wszędzie wytwarza głęboki szczelinowaty zachyłek. 
Jeżeli kąt opłucnej, jak zaznaczyliśmy wyżej, jest tępy(np. w lewym zachyłku żebrowa-śródpiersiowym tylnym), to jedna część opłucnej ściennej może przechodzić w drugą nie wytwarzając szczeliny, w którą płuco mogłoby się wpuklaćpodczas wdechu. 
Tym samym zatoka taka nie ma przestrzeni dopełniającej:jednak i te kąty podczas wdechu odgrywają specjalną rolę, ponieważ brzegi płuc stają się w nich grubsze. 
Eałdy tłuszczowe(plicae ddiposce). 
W zachyłkach opłucnowych wytwarzają się często skupiska tłuszczu-fałdy tłuszczowe, które podobnie do przepuklin wypychają i wypuklają opłucną ścienną. 
Są to więc fałdy opłucnej ściennej wypełnione tłuszczem. 
Opłucna trzewna fałdów takich nie wytwarza, ma tylko drobniutkie, cylindryczne wypustki, mniej więcej długości I mm, tzw. k o s m ki p ł u c n e(mili pulmondles S, które sadowią się zwłaszcza na brzegach dolnego płata. 
	Zachyłek żebrowa-przeponowy(recessus costodiqphrdgmmicus)leży W przejściu opłucnej żebrowej w opłucną przeponową. 
Przerzucając się 8 wewnętrznej powierzchni żeber na przeponę tworzy sierpowatą Azczelinę skierowaną ku dołowi, począwszy od nasady wyrostka mieśzykowategomostka do XII kręgu piersiowego. 
Dno zachyłku, czyli li 8 agraniczna żebrowa-przeponowa, odpowiada dolnej granicy opluć Bej i sięga ku dołowi nieco powyżej przyczepów żebrowych przepony. 
Największa głębokość zachyłku żebrowa-przeponowego leży nieco ku tyłowi od linii PBhowej i wynosi około 8-9 cm:głębokość zmniejsza się do przodu i ku tyłowi, choć 9 łeco mniej silnie:w linii przymostkowej wynosi ona około 2 cm, przy kręgosłupie około Ś 9@. 
W warunkach prawidłowych zachyłek ten nawet we wzmożonym oddechu zazwyćśainie jest całkowicie wypełniony płucem:przeważnie(choć nie zawsze)blaszki opłuY 9 eiściennej stykają się z sobą w dolnej części zachyłku. 
W zachyłku żebrowa-przepo. 
8966 m możemy więc odróżnić dwie części. 
W obrębie części dolnej obie blaszki YpWcnej ściennej, przeponowa i żebrowa, sękatą się z sobą przedzielone tylko włosowa**Bzczeliną jamy opłucnej, w którą płuco przeważnie nie zstępuje. 
Cz ęś ć garn a wyĘPujerównież w postaci szczeliny w czasie wydechu, natomiast podczas wdechu obie 3 S@y tej części zachyłku odchylają się od siebie i dolny brzeg płuca wnika między obie Ę 99 zki opłucnej ku dołowi:ta górna część zachyłku stanowi więc rzeczywistą przestrzeń YPPemiającą:jest to tzw. przestrzeń dopełniająca dolda. 
	457. 


	6 sO 68 lsa Kj Q *. 
	JRR. 
	9'::sś 6 QQĘX 33%4 X. 
Ę Ę, %-i'5 i 73****. 
	***ś ecjv*****qy ś 14(3**rięijjj 9 ł-L'cję 84, 1:cj. 
	'ć%sśQ Zj Ś?
	. 9. 
-9 tą ci, j@. 
	**********śJ. 
	8. 
	Fig--lg**W eWą ę?gig. 
	j YłScjcjfĆś***i cjj. 
Ę 7 R, ytścj-z'ąŚłŚcj Ę"ąęBjĘj ił i'ęcj%Ęti 3?
R:, **tśłj Z'cysJ 98 cscsę%-:, *yj, cj, . . cjĘ':z, '?jj Ę Fs. 
	3 łś**Żga tę%śęsc c ął O rej LX. 
	i sJ 9+ć****3 óę'Yść***1994. 
	8339 gĘ 5 Ęii cj*. 
****'*Y Ę 8 ę jg ś 3 X. 
	QQ ci śn Ę jcj ćcj. 
	s 98+*448(cj**ai P cj. 
	1. 
Pi PbO ś ci śn cj. 
	89 XI. 
	tśusĘż Ę *i Q':!
!::ji icj***. 
	4(Fł 4 ref. 
	42 sgiKI ł 3 Q. 
	esł YPśV Jt*Pł. 
	o?
(Li SYł 4+ś 4 id A ĘO@oj 42 a j'cj. 
	QSZ F+**r 9 łZ Q. 
	***gn śQ fj. 
	ą 4 fł W S Łł Q 4 ł. 
	X'-leć Q@śV. 
	cjż 14'bł ci 48. 
	X'-X F 9 Pł-e 4 KećS cF 1-6 d(G ł. 
	Jak zaznaczyliśmy wyżej, dolna granica zachyłku-linia graniczna żebrowa-przepojawa-leży nieco powyżej przyczepów żebrowych przepony. 
Poniżej tej granicy, ponijejwięc przestrzeni surowiczej(spuNum serosumS zachyłku żebrowa-przeponowego, Xęzepona i ściana boczna klatki piersiowej łączą się z sobą bezpośrednio tkanką łączną jępathm fibrosum costodidphrdgmdticumć:ryc. 
3 O 9). 
Ten pierścień włóknisty wzdłuż jjmej granicy opłucnej stanowi umocowanie błony surowiczej. 
Przedziurawiając ścianę jujowia między dolną granicą zachyłku a brzegiem dolnego otworu klatki piersiowej, jożna więc uszkodzić przeponę nie naruszając opłucnej:powyżej tego pasa, w obrębie ąalnej części zachyłku, zostanie ponadto uszkodzona opłucna(zachyłek żebrowa-przeponowy), a poza tym w obrębie górnej części zachyłku-podczas wdechu-również płuco(ryć. 
OM). 
Wyjątkowo głęboki wdech żebrowa-brzuszny, zwłaszcza u silnych, młodych osób, jwoże prowadzić do całkowitego otwarcia się zachyłku żebrowa-przeponowego, tak że granica dolna płuca odpowiada dolnej granicy opłucnej ściennej(Hasselwander). 
W głęyokimwdechu również w położeniu ciała na boku zachyłek żebrowa-przeponowy strony przeciwległej do podłoża może się otwierać całkowicie. 
W lekkiej rozedmie płuc, jak wygązałyzdjęcia rentgenowskie(Hayek), w położeniu zarówno na grzbiecie, jak i na brzuchu, płuco też może sięgać do dna lego zachyłku. 
W tych przypadkach więc cały zachyłek żebrowa-przeponowy stanowiłby przestrzeń dopełniającą i uszkodzenie go w dolnej częseipodczas wdechu może również uszkodzić płuco. 
O stosunku zachyłku żebrowa-przeponowego i płuca do narządów podprzeponowychwspominaliśmy na s. 
283. 
W związku z topografią tej okolicy w wysiękach lewej jamy opłucnej w obrębie pola półksiężycowatego Traubego zamiast odgłosu opukowego bębenkowego(jawnego)stwierdza się wyraźne stłumienie. 
Zachyłek żebrowa-śródpiersiowy przedni(recessus costomedicstmdlisinterior:ryć. 
3 O 8). 
Opłucna żebrowa w swej przedniej części, wyściełającejchrząstki żebrowe i powierzchnię tylną mostka, pod ostrym kątem przerzuca się ku tyłowi i przechodzi w opłucną śródpiersiową:przejście to za pośrednictwem kąta żebrowa-śródpiersiowego wytwarza lejkowatą szczelinę jamy opłucnej skierowaną bocznic i ku tyłowi zachyłek żebrowa-śródpiersiowy przedni. 
Tutaj opłucna ścienna obu stron, czyli oba worki opłucnej, prawy i lewy, nieco na lewo od linii pośrodkowej stykają się z sobą na wysokości części środkowej mostka, wytwarzając krezkowate zdwojenie opłucnej. 
Ku górze, w kierunku stawów mostkowo-obojczykowych, jak również ku dołowi obie blaszki tego zdwojenia rozchodzą się bocznic(ryc, 3 lO). 
Powyżej więc i poniżej od zdwojenia, zamostkowo, powstają dwa trójkątne pola nie pokryte opłucną. 
Ku tyłowi od rękojeści mostka pole górne nie pokryte opłucną tworzy tzw. trój kąt grasiczy(trigonum thgnu@m'):u dziecka zawiera on grasicę, u dorosłego zaś odpowiadające jej siało tłuszczowe. 
Pole dolne nie pokryte opłucną, większe i bardziej asymetryczne niż górne, tworzy trój kąt osierdziowy(trigonumpericdrdiacum). 
Trójkąt ten z powodu asymetrycznego położenia serca jest przesunięty w stronę lewą ł 94 powiada przednim końcom IV i V przestrzeni międzyżebrowej(nieraz zstępuje niżej)ł Przylegającej części trzonu mostka aż do nasady wyrostka mieczykowatego. 
W obrębie lego trójkąta do przedniej ściany klatki piersiowej przylega osierdzie i prawa komora Ferca:przy opukiwaniu tego miejsca otrzymujemy odgłos opukowy stłumiony(bezwzglęWestłumienie serca). 
U podstawy trójkąta wsuwają się z prawej i lewej strony fałdy Wszczowe opłucnej:stanowią one rodzaj amortyzatorów(poduszeczek)dla tętniącej Podstawy serca. 
	450. 


Z. 
	X!
4 Ę *z***4**ęę, cjcj********-cji *cją***. 
	*********F'. 
ĘecjQ PV:8 Ył 1**ĘjĘ*. 
, , ***cjcjŻ 3 PŚĘQ'cjjS ą**g. -gj-j**yĘ 7 łajz**j ją *. 
117 ił(. 
	6 Q Q. 
	*i j i(. 
	F iĘX 3 Ęj ęggę jjjj i%-F 3 g%Ł!
	Ęcj:!
3. 
2******ĘĘQ ijżĄ Q grył VĘ%g 9-9 ci. 
	Pi I(f?ś. 
	****yy 19 f**-:SB Si XX@Q***-i PCś'. 
	By'Kł. 
	Z 89 X 3. 
	-3 K:**c*ć S Są. 
	ĘW I ty Q 366 Ę. 
	j gĘĘ 5 łsyy ĘX:-g jg 3 Pv li**cś O. 
	s. ej'grd, 14. ś P@. 
	3 ci Zł. 
	B 9. 
	Xi. 
	Qi!9 rQś 8 Fw 9-O śa cj:. 
	W Q śa. 
	@X 52 W bVs Qy?
	%W. 
	Pi'4-Ęł *Ę****cjQĘa. 
	:3 W śa Q. 
	sśśXĘ(3 ć 99 rd śX. 
	W Q 63. 
	ząchyłki żebrowa-śródpiersiowe przednie, tak sarno jak zachyłki żebrowa-przepono ąw z którymi łączą się one ku dołowi, stanowią również przestrzenie dopełniające, choć ąeważnie Jąlko przy oddychaniu żebrowym(ryć. 
	3 O 8). 
Głębokość tych zachyłków jest Ęjąąk znacznie mniejsza od głębokości zachyłków żebrowa-przeponowych, zwłaszcza Qy wysokości rękojeści mostka. 
U dołu, po obu stronach trójkąta osierdziowego głęboyją ich jest większa niż u góry, szczególnie po stronie lewej(ryc, 3 lO). 
	Tri gon um thymicum*-. 
	Obustronne blaszki opłucnej śród piersiowej zlepione. 
	TrigonumDTICBT-a, diacum. 
	Linia pośród kawa ciała. 
Pic ula parietalisZ prze krop Naczynia p*ers*we wewn. 
(przeświecają przez opłucną I D(262 Dł. po pr*e*z nyklatki piersiowej). 
W. transversusthoracis(prześwieca przez opłucną)Przekrój osierdzia i opłucnej'śród piersiowej'Żebro. 
	-Diaphragma. 
	lig, falciformezeza WsRyć. 
	310. Przednia ściana klatki piersiowej:widok od tyłu. 
	Wzorowane na Brausie. 
	óBchyłek żebrowa-śródpiersiowy przedni wytwarza tzw. przestrzeń dopełnia 1494 przednią. 
Przestrzeń ta po stronie prawej podczas wdechu odpowiada całemu, śWhBkowi, który zupełnie wypełnia się płucem:po stronie lewej natomiast zachyłek**e@ia się płucem podczas wdechu tylko w górnej części. 
U dołu zaś, gdzie jest on 86988 i szerszy(przy wcięciu sercowym w obrębie IV i V przestrzeni międzyżebrowej), '8964 w głębokim wdechu płuco nie dochodzi do dna zachyłku. 
Przestrzeń dopełniająca pś 99@a po stronie lewej nie stanowi więc całego zachyłku jak po stronie prawej. 
ł 99 wagę zasługuje fakt(Graper cyt, wg Hayeka), że u martwo urodzonych oba zaę 9 P 9 żebrowa-śródpiersiowe przednie(ściślej przednie linie graniczne opłucnej)przeĘ 8 ó 4 równolegle i są od siebie oddzielone co najmniej podwójną szerokością mostka. 
ć?%lP@ak niewiele oddechów(do 9-godziny trwania życia)wystarcza, żeby te miejsca f 9 l 8@a opłucnej przesunęły się ku sobie. 
Po 2 dniach życia przebieg granic opłucnej?
'B@podobny do stosunków u dorosłego. 
Po rozpoczęciu oddychania, po godzinach Y 9 P 94, odbywa się więc tak silna zmiana położenia granic opłucnej, że nie daje się ona ŻWaczyć tylko jej wzrastaniem, lecz przypuszczalnie głównie przesunięciem się Ń 1899 ei w stosunku do ściany klatki piersiowej. 
Z powyższych spostrzeżeń wynikałoby, . 
	461. 


	że-przynajmniej u noworodka-opłucna ścienna jest umocowana przesuwąjąjgsunku do ściany klatki piersiowej. 
Wielkość trójkąta osierdziowego jest zmienna w zależności od położenia seęąągraniczna lewego worka opłucnej bowiem Jąm bardziej odchyla się bocznic ją jją?
środkowej, im ściślej oraz im na większej przestrzeni serce i osierdzie przylegąją ągdniej ściany klatki piersiowej-położenie p owi er z eh owne ser c a(sióą Qeialis eordisj. 
U większości ssaków serce znacznie mniej zbliża się do mostką ęąyjznajduje ono dostatecznie dużo miejsca w głębi śródpiersia w związku ze znaeząą jĘkością klatki piersiowej spłaszczonej z boków 0. 
I). 
Z tego Jeż powodu oba woje%net mogą zbliżać się do siebie do przodu od osierdzia, a w przypadkach krąąąąmogą się nawet stykać, podobnie jak w części środkowej moslka-położentąbo kle serca(sins profndus cordisS. 
Występuje ono czasem również u ezjj-ĘJest to odmiana wsteczna, atawistyczna, natomiast położenie powierzchowne sewą. 
formą postępową, ponieważ w związku z pionizacją ciała klatka piersiowa uległą-czemu w kierunku od przodu do tyłu. 
Zachyłek żebrowa-śródpiersiowy tylny(recessus costomedidstindlis posteriorj, gopłucna żebrowa z obu stron przykrywa jeszcze powierzchnię boczną kręgosłupąsiowego jako tzw. opłucna kręgowa(pietra tertebrdlis')i do przodu przegjdalej w opłucną śródpiersiową. 
Miejsce przejścia opłucnej żebrowej(kręgowej)w ąpiersiową nazywamy zachyłkiem żebrowa-śródpiersiowym tylnym. 
P o s tr oni e lemiejsce to przeważnie przebiega linią łukowatą, nie wytwarzając kąta ani też właśetgo szczelinowatego wpuklenia opłucnej, charakterystycznego dla zachyłków(ryć, ąPo stronie prawej natomiast(począwszy od wysokości Ul do TV kręgu piersioku dołowi)prawy worek opłucnej tuż do przodu od kręgosłupa wpukla się silniej w runku przyśrodkowym, tak że tutaj między kręgosłupem(żyłą nieparzystą)a środę siem(przełykiem), tzn. między opłucną żebrową(kręgową)a śródpiersiową, paw właściwy tylny zachyłek żebrowa-śródpiersiowy prawy, zwany również z a chyłkiś ró d p i er s i o w o-k r ęg owym(recessus mediastmotertebrdhs S. 
Zachyłek ten, klając się przyśrodkowo między kręgosłup a przełyk, zbliża się do opłucnej śródpiewet lewej. 
Występuje on stale na zwłokach utrwalonych i ułożonych na grzbiecie:zwłokach bowiem przełyk leży bardzo blisko kręgosłupa. 
U osoby żywej, w postawie jącej lub w położeniu na brzuchu, przełyk jest znacznie bardziej oddalony od kręgosłuśródpiersie tylne między przełykiem a kręgosłupem, tzw. krezka grzbietowa przełyjest napięte i zachyłek śródpiersiowo-kręgowy się nie wytwarza. 
W położeniu na grzcle natomiast zachyłek ten może występować u osoby żywej, choć zapewne nie siei on przestrzeni dopełniającej. 
Z powyższego wynika, że z tyłu przejście opłucnej żebrowej(kręgowej)w op@śródpiersiową przebiega asymetrycznie, ponieważ linia graniczna śródpiersiowBsBówa prawa w głębi zachyłku zbliża się do linii pośrodkowej. 
Wskutek tej asynew związku z zachyłkiem śródpiersiowo-kręgowym, w wysięku prawej jamy op 8 płyn sięga dalej przyśrodkowo po stronie prawej niż w wysięku lewostronnym Z 4 eimej przyczyny w prawostronnych wysiękach śródpiersie może przesuwać slg 9 w stronę przeciwległą niż w wysiękach lewostronnych. 
Zachyłek przeponowa-śródpiersiowy(recessus phrenicomedicstmdis:)znaJ 4 Wew przejściu opłucnej przeponowej w opłucną śródpiersiową. 
Przejście to leż*P 9 stronach pola śródpiersiowego przepony, na którym spoczywa osierdzie, a wiec P 99 stronach pola nie pokrytego opłucną. 
Linia przejścia rozpoczyna się z obu stron 8***na XII kręgu piersiowym, biegnie dalej do przodu łukowato, 2)obejmując cz@łotwór dla żyły głównej dolnej po stronie prawej, po lewej zaś rozwór aortowy i pOŃYwy, 3)następnie kieruje się wzdłuż linii przyczepo worka osierdziowego do póś(wyginając się silniej w stronę lewą z powodu asymetrycznego położenia serca)i 6644)dochodzi z przodu do dolnego końca mostka. 
Wytwarza się więc tu międz*9 PłPśródpiersiową a przeponową po obu stronach kąt przeponowa-śródpier 4(angulus phrenicomedids(mJisS:z tyłu, ku tyłowi od serca jest to kąt prosW@Pwarty, z przodu-ostry. 
Z kąta tego może wnikać krótka szczelinowata wypus 98 ś wieża, która tworzy właściwy zachyłek przeponowa-śródpiersiowy między osie(98. 
	462. 
	ąeponą, ściślej między opłucną osierdziową(śródpiersiową)a przeponową(ryc, 3 o 9). 
'Ęgęek przeponowa-śródpiersiowy przypuszczalnie nie stanowi przestrzeni dopełnia'jgcel. 
	Przejście opłucnej ściennej w opłucną trzewną. 
gyezka płuca(mesopneumoniumS. 
Zaznaczyliśmy poprzednio(ryc, 3071, że opłucna'yąaęią pokrywa płuco na całej powierzchni z wyjątkiem wnęki. 
Na poziomie wnęki gQuena ścienna(śródpiersiowa)kieruje się bocznic, przerzucając się na korzeń płuca, (jąX obejmuje jak gdyby niskim kołnierzem otwartym ku dołowi, i przechodzi w oplują trzewną dokoła wnęki. 
Miejsce przejścia opłucnej śródpiersiowej w opłucną trzewną wŃnieza wnękę. 
Na dolnym brzegu korzenia miejsce przejścia jednej opłucnej w drugą 7 ze 3 tuża się ku dołowi prawie do przepony w postaci podwójnej blaszki surowiczej j je-ełniej i tylnej, ustawionych czołowo:tworzą one więz a dł o płucne(ligamenruni*glmonOlŚWprzekroju strzałkowym miejsce przejścia jednej opłucnej w drugą widziane od strawy przyśrodkowej(ryc, 273, 274)ma kształt maczugi:górna poszerzona część maczugi wejmuje korzeń płuca i stanowi granicę wnęki, część dolna-więzadło płucne-twojgyrękojeść maczugi. 
Opłucna obejmująca korzeń płuca oraz wytwarzająca więzadło pŃcne stanowi twór podobny do krezki(mesopneumonium), która jednak w górnej części jest szersza(ponieważ doprowadza do płuca wielkie naczynia i oskrzela)oraz nie jest ustawiona strzałkowa, lecz czołowo, i jej nasada nie przyczepia się do tylnej ściany tułowia, lecz opiera się o śródpiersie. 
Należy przy tym pamiętać, że w rzeczywistości płuco i śródpiersie całkowicie przylegają do siebie i krezkę tę, a ściślej więzadło płucne, może*my uwidocznić dopiero po otwarciu klatki piersiowej od przodu i odciągnięciu płata do*mego płuca bocznic:wtedy więzadło płucne się napina. 
Więzadło płucne(ligcmentum pulmondle). 
Część dolną tzw. krezki płuca tworzy, jak zaznaczono, więzadło płucne. 
Powierzchnia śródpiersiowa płuca, oprócz osłonki surowiczej obejmującej korzeń płuca, jest połączona ze śródpiersiem również zdwojeniem opłucnej, jakie tworzy więzadło płucne. 
Kształt i położenie. 
Więzadło płucne występuje w postaci wydłużonej, ku dołowi poszerzającej się blaszki trójkątnej, ustawionej prawie czołowo(ryc. 
3 O 7). 
Wi e r z c h o*lek skierowany ku górze odpowiada części dolnej korzenia płuca, w której zazwyczaj**eży żyła płucna dolna. 
Podstawa lub brzeg dolny więzadła sięga prawie do prze 998, bocznic podstawa przechodzi w opłucną trzewną dolnego brzegu płuca, przyśrodłeóow opłucną śródpiersiową. 
Brzeg dolny przeważnie jest wolny i tylko swym końcem Póóśrodkowym łączy się z opłucną wyścielającą przeponę, rzadziej przylega w całości 99 przepony. 
Brzeg przyśrodkowy łączy się ze śródpiersiem, boczny z poóeFzchniąśródpiersiową płuca. 
Oba brzegi nie biegną ściśle pionowo ku dołowi, lecz P 96@eż nieco ku tyłowi. 
Powierzchnie więzadła płucnego są ustawione czołowo:PFednia jest skierowana do przodu, tylna do tyłu. 
Ż 9@9 zy blaszkami surowiczymi więzadła płucnego, przednią i tylną, leży cienka war***tkanki łącznej łącząca obie blaszki, kilka żył oraz węzłów i naczyń chłonnych. 
ŃWłwa tkanki łącznej więzadła rozciąga się od ściany tylnej osierdzia(ryc, 308)i od łŚ 9 PY oskrzelowa-osierdziowej po stronie przyśrodkowej do większej przegrody między?98 owej płata dolnego płuca po stronie bocznej, za pośrednictwem której łączy się 4 Panką płucną(ryć. 
397@8 ŚP 9 haniczneznaczenie więzadła płucnego, którego odporność na rozciąga**?
YBosi około 1-1, 5 kg, polega przede wszystkim na tym, że w czasie wdechu, kiedy 89 Pywierzchnie śródpiersiowe i obie wnęki oddalają się od siebie(ryc. 
3 O 6), więzadła 99 e się napinają, po przecięciu tego więzadła bowiem powierzchnia śródpiersiowaśN 9@we, jak to wynika z doświadczeń dokonywanych przy nadmuchiwaniu preparaćXls'ego z klatki piersiowej. 
	463. 


	TOPOGRAFIA OPŁUCNEJ I PŁUCA Duże znaczenie praktyczne ma sJosuneK 4@a@@a 9 i pierstąą. 
D do granic opłucnej ściennej, 2 do brzegów płuca oraz@j ąą jprzebiegu szczelin międzypłatowych. 
	Granice opłucnej w rzucie na ścianę klatki piersiowej. 
Miejsce przejścia jednej części opłucnej ściennej w drugą staną linie przebiegu dna zachyłków opłucnowych:nazywamy je w siwą, granicami opłucnej"lub, liniami granicznymi opłucnej". 
Z 4 zaejęków, z którymi zapoznaliśmy się poprzednio, zachyłek żebrowa-ąwypiersiowy tylny i przeponowa-śródpiersiowy nie mają stosunków togą graficznych z kostną ścianą klatki piersiowej, natomiast pozostałe, z chyłek żebrowa-śródpiersiowy przedni i zachyłek żebrowa-przeponwy, przylegają do niej i mają duże znaczenie praktyczne. 
Linia graniczna przednia, żebrowa-śródpiersiowa, zstępując z osklgpka opłucnej przechodzi bez przerwy w Imię graniczną dolną, zebrą wo-przeponową. 
Granica przednia biegnie wzdłuż mostka ku dolo i stąd linią łukowatą kieruje się ku tyłowi aż do kręgosłupa. 
Przdn i a linia graniczna(czyli przednia granica opłucnej)odpowiada na głębszemu miejscu zachyłku żebrowa-śródpiersiowego przedniegczyli linii przejścia opłucnej śródpiersiowej w opłucną żebrową. 
D o I n a linia graniczna(czyli dolna granica opłucnej)odpowiada najgłęszemu miejscu zachyłku żebrowa-przeponowego, czyli linii przejściopłucnej przeponowej w opłucną żebrową. 
Przednia linia graniczna(ryc, 311)przebiega asymetrycznie. 
Obustronnie rozpacz się na stronie tylnej stawu mostkowo-obojczykowego i dalej obie linie, prawa i lewa, bij gną zbieżnie ku granicy rękojeści i trzonu mostka, gdzie stykają się z sobą przeważ po stronie lewej od linii pośrodkowej. 
Stąd obie linie biegną równolegle obok siebie(z(piając się z sobą i wytwarzając rodzaj krezki)na tylnej powierzchni trzonu mostka m@więcej do wysokości końców mostkowych IV chrząstki żebrowej. 
Od tego miejsca pocłwszy kierują się rozbieżnie. 
Lewa linia graniczna łukowato wygina się bocz@przekracza lewy brzeg trzonu mostka i nieco bocznic od niego dochodzi do VI chrząsłżebrowej, przy czym końce przednie IV i V przestrzeni międzyżebrowej nie mają po cła opłucnej. 
Z powyższego miejsca linia graniczna przednia przechodzi w dolną. 
PTBwa linia graniczna, nie przekraczając brzegu mostka, słabo wygiętą linią zsJ 4 Pje ku dołowi do wysokości przedniego końca VI chrząstki żebrowej, gdzie również p 6 P 6 chodzi w granicę dolną. 
Z powyższego opisu wynika, że w górze poza rękojeścią most i w dole poza końcami przednimi IV i V przestrzeni międzyżebrowej oraz przylegAWczęścią mostka znajdują się trójkątne przestrzenie nie pokryte opłucną. 
Są to U(PFgrasiczy i trójkąt osierdziowy, o których była mowa poprzednio(ryc, 3 lO). 
Zmienność przebiegu przedniej granicy opłucnej. 
Obie linie@czne przednie, prawa i lewa, osobnicza mogą bardzo znacznie odchylać się od wyżej 98 sanego przebiegu typowego i przesuwać się w stronę prawą lub lewą. 
W krańcowYprzypadkach prawa linia granicznia przednia może biec wzdłuż lewego brzegu mol lewa-przekraczać go lub odwrotnie:lewa linia graniczna może się ciągnąć wzdłuż PP'wego brzegu mostka, a prawa go przekraczać. 
	ŻRĄ. 
	Brzeg żyły głównej górnej Prawe pole płucne i rysunek wnękowy. 
	Angulus phrenico-rnediastinalis dext. 
DTZBOOOy. 
	TABLICA IX. 
	Wypuklenie aorty. 
	Wypuklenie pnia płucnego Lewe pole, -płucne i rysunek wnękowy. 
	Zarys lewego przedsionka. 
	Zarys lewej komory Angulus phrenico-mediasrinalis sin. 
Lewa kopuła przepony. 
	Angulus costodia-phragmaticus sin. 
Rtg 15. 
Klatka piersiowa w rzucie tylna-przednim. 
Wdech. 
Przednie odcinki żeber oznaczone cyframi rzymskimi, tylne-arabskimi. 


	Chrząstkozrost między rękojeścią**mm ostka Rysu rek wnękowy. 
	Cień serca. 
	TABLJCA X. 
	Rtg li. 
	Klatka piersiowa w rzucie bocznym. 
	-Tchawica. 
	DfZBDOOy. 
	4 r 6 or bronchialis. 
	TABLICA XI. 
	Rtg 17. 
	Bronchografia. 
	Klatka piersiowa w rzucie tylna-przednim. 
	Wdech. 
	Przednie odcinki żeber oznaczono cyframi rzymskimi, tylne-arabskimi. 


	Oskrzela*gm*ow**a*a górnego. 
	Bronchus/ożadsmemusOskrzela s*gm*ow*płata środkowego Oskrzela s*g m*ow*płata dolnego. 
	Przepona. 
	VII. 
	TABLICA XII. 
Bronchit DÓOCIDBrorchJoóenr(opart. 
	RroncW lobeds i. 
	Wg 18. 
	Bronchografia. 
	Drzewo oskrzelowe prawe w rzucie tylna-przednim. 
	PrzeWW cinki żeber oznaczono cyframi rzymskimi, tylne-arabskimi. 
	*ar*o*. 
pulm, dext. 
Qneaparasterna lis Ince mamillarisfssuraholi aontalisLimes ant. . 
pleurae dext. 
Trigonum, pert cardiacumFissuraoó/jena Wargo im. , pulm, der. 
Recessus. 
costodiaphragmaticusdext. 
limes lat, pleurae dext. 
	Apex pulmonis. 
	427. 
	--Trigonum thyrnic urn. 
	-Wargo art. pulman is s**. 
	Limes ant*eur*e sin. 
Becessuscosto media sOnaOs ant, sin. 
lncisura cardiacaWargo im. pulmonis sin. 
Recessuscostodiaphragmaticusstr. 
Limes im. pleurae sin. 
	Ryć. 
	311. Granice płuc(położenie w wydechu)i opłucnej w rzucie na klatkę piersiową. 
	Widok od przodu. 
	Dolna linia graniczna przebiega na ogół symetrycznie po obu stronach. 
W przedłużeniu przedniej granicy opłucnej granica dolna łukiem wypukłym ku dołowi kieruje się Pocznie, a następnie ku tyłowi, odpowiadając najgłębszemu uwypukleniu zachyłku że@owo-przeponowego. 
Dolna linia graniczna rozpoczyna się u przyczepo mostkowego W śhrząstki żebrowej(po stronie lewej nieco bardziej bocznic), w linii sutkowej leży w VII Pózestrzeni międzyżebrowej(lub na brzegu dolnym VII żebra), w linii pachowej(środWwej)przekracza IX przestrzeń międzyżebrową(X żebro), w linii łopatkowej krzyżuje 64 żebro i stąd biegnie dalej poziomo krzyżując XII żebro i dochodzi do kręgosłupa 8 połowie wysokości XII kręgu piersiowego:po stronie lewej granica dochodzi do kręgośWpanieco niżej, jednak rzadko na wysokości I kręgu lędźwiowego. 
Duże znaczenie praktyczne ma ta okoliczność, że dolna linia graniczna opłucnej krzyŻWez tyłu XI i XII żebro oraz że opłucna(zachyłek żebrowa-przeponowy)wnika między 8984 część tylnej ściany klatki piersiowej a przeponę, tak że w częściowej resekcji tych ŻWer-w celu dogodniejszego dostępu do przestrzeni zaotrzewnowej-zachodzi obawa 8 P 68 ęcia jamy opłucnej. 
Ponieważ z tylu przestrzeń zaotrzewnowa, zwłaszcza w okolicy?
9 P 4 la lędźwiowa-żebrowego przepony(t. 
I), jest oddzielona od tej części zachyłku żeBPWo-przeponowego tylko tkanką łączną i opłucną przeponową, procesy zapalne z łaŚóócią mogą przenosić się z jednej strony na drugą(ropnie podprzeponowe). 
	Brzegi płuc w rzucie na ścianę klatki piersiowej. 
	Żóebieg przedniego i dolnego brzegu płuca ma duże znaczenie praktyczne, ponieważ'?19 się on stwierdzić u osoby żywej. 
	Stosunki na zwłokach nie dają właściwego obrazu, . 
	465. 


	466. 
	lobus im. 
	Wago. 
im. pulmonisRecessuscostodiaphragme-tcus dext. 
Limes im. --. me urae. 
	-Apex pulmonis. 
	Lobus sup. 
	Unea axillaris Wnece/. 
	óssurahodżo ma lis Lobus medius. 
	-Fissura obliqua. 
	Ryć. 
312. 
Granice płuca prawego(położenie w wydechu)i opłucnej prawej w rzucie na klatkę piersiową. 
Widok od strony prawej. 


	pniu. 
Najsilniej wpukla się on z boku i z Wu, w spoKoJWm w 4 ech 9 w linii pa-gmniej więcej o 3-4 cm(dwie szerokości palców), we wzmożonym wdechu okjją:(oddechowa przesuwalność płuca). 
Dolna granica płuca podczas wdechu w linii ęjg. 
leży na wysokości górnego brzegu VII żebra, w linii pachowej w WUJ przestrzeni ją ążebrowej(lub nawet na IX żebrze), w linii łopatkowej w X przestrzeni międzyżejąą y'i ąo kręgosłupa dochodzi na poziomie wyrostka kolczysłego 84 kręgu Zazwyeząj ąęyw głębokim wdechu, jak to zaznaczyliśmy wyżej, zachyłek żebrowa-przeponowy ąjąąąjkowieie wypełnia się płucem:zawsze jeszcze część zachyłku pozostałe nie wype+ąjąĘpylko w najgłębszym wdechu u młodych, silnych osób płuco może dochodzić do ąąą ąchyłku. 
Zmienność dolnej granicy płuc. 
Położenie dolnego brzegu płuca ulega wytgązmianom w zależności od wieku. 
Zarówno u dzieci, jak i u starców zaznacza się ząąąąodchylenie od normy, jaką przyjęliśmy dla osoby dorosłej. 
W ciągu życia bowiem spęąstość klatki piersiowej, jak również napięcie płucne zmniejszają się, żebra przesteąjbardziej skośnie ku dołowi, przepona się obniża:w związku z Wm położenie płuc zjjnią się, zwłaszcza brzegu dolnego. 
Dolny brzeg płuca podczas wydechu leży u dztąąwyżej(w linii pachowej na VII żebrze lub w VI przestrzeni międzyżebrowej), u stąęąniżej(w VIII przestrzeni międzyżebrowej):oznacza to, że wraz z wiekiem stopniowo ęę stepuje fizjologiczne obniżanie się płuca. 
	Szczeliny międzypłatowe w rzucie na ścianę klatki piersiowej. 
Niektóre procesy chorobowe mogą się ograniczać do jednego płata:dlatego też znało-mość pola przylegania danego płata do ściany klatki piersiowej ma duże znaczenie prak-tyczne. 
Przebieg szczelin nuędzypłatowych, które oznaczają granice płatów i położenie płatów w stosunku do siebie, opisaliśmy na s. 
416. 
Z kolei należy się zapoznać z grzebie-giem szczelin w stosunku do kośćca. 
Szczelina skośna prawego i lewego płuca przebiega na ogół symetrycznie. 
Rozpoczyna się ona z tyłu z obu stron na wysokości wyrostka kolczystego Ul kręgu piersiowego. 
Z tego punktu, który leży na poziomie linii międzyłopatkowej(łączącej przyśrodkowę:końce grzebieni łopatek), szczelina podąża wzdłuż IV żebra w kierunku dołu pachowego:W linii pachowej krzyżuje ona IV przestrzeń międzyżebrową, w linii sutkowej V prze-strzeń międzyżebrową i w linii przymostkowej dochodzi do chrząstki VI żebra. 
Szczelina pozioma oddziela się od szczeliny skośnej prawej w linii pachowej na wyse:kości IV przestrzeni międzyżebrowej. 
Stąd podąża do przodu oraz przyśrodkowo nuci*więcej wzdłuż IV żebra i na tej wysokości dochodzi do mostka. 
	Badanie płuc na osobie żywej. 
Opukiwanie klatki piersiowej w polach, do których przylega tkanka płu@+zawierająca powietrze, daje odgłos jawny, odróżniający się wyraźnie od odgłosu stw@89 nego, który powstaje przy opukiwaniu narządów bezpowietrznych-zbitych ług BY pełnionych krwią(wątroba, serce, grubsze warstwy mięśniowe). 
Narządy wydrążone BY pełnione powietrzem lub gazami(żołądek, jelita)dają odgłos jawny zwany bębenKoyYĘGranice pola, w którym powstaje "odgłos płucny", odpowiadają granicom płuc, je 9 P 8 łcienka warstwa tkanki płucnej, jaka występuje np. na dolnym brzegu płuca czy 89 łĘŚwcięcia sercowego, może się nie zaznaczać wyraźnie, ponieważ odgłos narządu po 9 PĘ@leżącego(serca, wątroby, śledziony, nerek)przytłumia odgłos płucny. 
Również 998 masy mięśniowe lub kości przylegające do płuc przytłumiają odgłos płucny, ia 8 PĘ:wzdłuż kręgosłupa i przylegającego tu grubego mięśnia prostownika grzbietu 4 P 9 Ęłwięc odgraniczenie odgłosu płucnego wzdłuż tylnego brzegu płuca nie daje się wyW 9 Y Natomiast opukiwaniem możemy określić granice szczytów płuc, czy orientacyjnie pJó?
	468. 
	ą wcięcia seóowego i dolnego brzegu płuca. 
Dane, które uzyskuje się metodą opukig-jjtą płuc, @aJ 4 wielkie znaczenie praktyczne. 
g%(wy brzeg płuca poprzez przeponę po stronie prawej graniczy z wątrobą, po stronie, j ąęj z żołi 3 sew i śle 4 zion 4. 
Wskulek tego przy opukiwaniu bezwzględne stłumienie g. jjjby i śledziony(narządów zbitych)ku górze od dolnej granicy płuc przekształca się jągłos przytłumiony, Tzn. ku górze bezwzględne stłumienie wątroby czy śledziony zo***erozjaśuioOe odgłosem opukowyin płuca. 
Natomiast z przodu po stronie lewej, miej. 
'Xąlern stłumienia wątroby i śledziony, jeżeli żołądek jest silnie wypełniony powiejąeni gazami, o 4 g(os płuca przecho 4 zi w odgłos bębenkowy(jawny)półksiężycowatejąestrzeni Ttaubego Przy opukiwaniu Jej okolicy dolny brzeg płuca nie daje się więc jg-wyraźnie określić, jak w tych miejscach, gdzie narządy zbite graniczą z dolnym brzejjgjj OlUCłł. 
	BUDOWA OPŁUCNEJ. 
	godowa opłucnej nie różni się w zasadzie od budowy innych błon surowiczych. 
ppłucna trzewna na swej wolnej powierzchni pokryta jest pojedynczą warstwą pjąskich komórek nabłonkowych(mesothelium), średnicy około 30 jm(w niejgrychmiejscach występują wysepki komórek mniejszych), połączonych między sobą ąostkami protoplazmatycznymi. 
W razie uszkodzenia nabłonek ten stosunkowo łatwo regenTU)8. 
W tkance łącznej, nią której spoczywa nabłonek, odróżniamy trzy warstwy:powierzchowną tworzy 1)p o dna błonkowa cienka warstwa tkanki łącznej włóknistej(endopleum S, zawierająca cienkie włókienka siateczki, klejodajne, sprężyste, a ponadto gdzieniegdzie drobne skupienia limfocytów. 
Głębiej znajduje się 2)środkowa albo główna łącznotkankowa warstwa opłucnej. 
Jest ona zbudowana z jednej lub paru krzyżujących się warstw pęczków włókien klejodajnych, poza tym manny tu sieć włókien sprężystych. 
Naczynia krwionośne w tej warstwie są stosunkowo nieliczne. 
Rola nierozciągliwych włókien klejodajnych tej warstwy polega głównie na hamowaniu rozciągania się opłucnej podczas wdechu. 
Głęboka tzw. 3)podopłucnowa albo podsurowiczawarstwa tkanki łącznej jest zbudowana z tkanki bardzo luźnej. 
W niej rozprzestrzeniają się sieci naczyń krwionośnych i chłonnych opłucnej. 
W otoczeniu naczyń tkanka ta zawiera liczne komórki, głównie histiocyty. 
Występują tu również komórki pyłowe przedoslającesię z pęcherzyków płucnych(p. wyżej), ponadto pasemka komórek mięśniowych Badkich, przeważnie w otoczeniu naczyń chłonnych. 
W warstwie podopłucnowej są Wnież skupienia tkanki limfatycznej, a miejscami drobne węzły chłonne, wreszcie skuPBeniatkanki tłuszczowej. 
Luźna tkanka warstwy podopłucnowej łączy się bezpośrednio@wuież z luźną tkanką przegród międzyzrazikowych. 
śplucna ścienna, podobnie jak opłucna trzewna, pokryta jest nabłonkiem płaśłJm(mesothelium). 
Ten jednowarstwowy nabłonek tworzy pola dużych i małych koPB(ek połączonych, podobnie jak w opłucnej, mostkami protoplazmatycznymi. 
W JKance łącznej opłucnej ściennej możemy odróżnić dwie warstwy. 
Podnaył 98 K o w a warstwa tkanki łącznej obfituje w komórki:zawiera też cienkie włókna kle 898 lnei sprężyste. 
Ucząca pod nią warstwa głęboka tkanki łącznej tzw. pod oplu c 998 alub podsurowicza nosi również nazwę powięzi wewniątrzpiersioweją 9@@endothoracica). 
Warstwa podopłucnowa ma odmienną budowę w różnych odcinŻ 99 hopłucnej ściennej. 
W opłucnej zachyłku żebrowa-przeponowego jest to tkanka lu**084 żebrami biegną w niej liczne pęczki włókien klejodajnych prostopadle i równo*****4 o kierunku żeber, w części osierdziowej warstwa ta zawiera głównie włókna klejoŃBWe. 
w części przeponowej więcej włókien sprężystych. 
O fałdach tłuszczowych opłucPe)była mowa wyżeiP 988 iei śliskie powierzchnie opłucnej są zwilżane zawierającym śluz płynem wy?
99@Wm przez opłucną. 
Nabłonek opłucnej może również wydalać do tany opłucnej Ę 98 ancje przenikające z miąższu płucnego. 
Natomiast powierzchnia opłucnej ściennej Ę 99(zona jest zdolnością wchłaniania płynów jamy opłucnej. 


	NACZYNIA I NERWY OPŁUCNEJ gwnice. 
Opłucną żebrową zaopatruję U@Ję 4 zóŻeP 69 we tylne(z ąąsiowej)i gałęzie międzyżebrowe przednie(z 1 piersiowej weęąaj. 
płucną śródpiersiową-1, osierdzi owo-przeponowa(z t. piersiowej w nej)jak również gałęzie śródpiersiowe i gałęzie przełykają zstępującej), opłucną przeponową-11, przeponowe góęne(z aorty ej. 
i t. mi ęśni o w o-p 3 rz e ponowa(z t. piersiowej wewnętrznej). 
Opłucną płucną zaopatrują g ał ęz i e oskrzelowe. 
Żyły opłucnej towarzyszą tętnicom. 
lNaczynia chłonne. 
Tkanka podopłucnowa opłucnej ściennej jest Hjąąposażona w delikatne naczynia chłonne:dopływ płynu surowiczego do tąąjęi wchłanianie ułatwiają przypuszczalnie drobne otworki(s*o@8)opłucnej seąOdpływ chłonki z opłucnej żebrowej odbywa się za pośrednictweąjpodopłuenowych przez naczynia chłonne międzyżebrowe St 4 d chłonka odpływą-strony w kierunku mostka do węzłów międzyżebrowych przednich(mostkowęej(glej w kierunku kręgosłupa do węzłów międzyżebrowych tylnych(kręgowwhj węzłów śródpiersiowych przednich i tylnych, które przyjmują również chłonĘęnet śródpiersiowej i przeponowej. 
Na uwagę zasługuje stosunek naczyń chłonnych opłucnej żebrowej do naenych międzyżebrowych towarzyszących naczyniom międzyżebrowym krwionosczynią chłonne międzyżebrowe bowiem mają zespolenia z węzłami chłonnymi pa mi:zachodzi więc możliwość zakażenia tych węzłów(dochodzą do nich naczynia gruczołu sutkowego)przez naczynia opłucnej żebrowej, jak również węzłów głębokich dolnych przez naczynia chłonne osklepka opłucnej, które do nich prof Naczynia chłonne opłucnej przeponowe j przez przeponę łączą się z mi podotrzewnowymi:oprócz tego odpływ chłonki może się kierować do węałównowych przednich lub tylnych i stąd dalej przez przednie(Śledziewski)lub tylni ma chłonne śródpiersiowe. 
Śledziewski opisuje naczynia chłonne, które prawa rozwór przełykowy do węzłów żołądka i tętnicy trzewnej, jak również do węzłwic zo-oskrzelowych dolnych. 
Naczynia chłonne opłucnej śródpiersiowej kierują się do węzłów siowych przednich i tylnych, o czym już wspominaliśmy, oraz do węzłów przepoO p lu c n a 1 r z e w n a ma naczynia chłonne sieci powierzchownej płuca. 
Nerwy. 
Opłucną trzewną zaopatrują włókna układu współczulnegXn. 
błędnego nie jest pewny. 
Opłucną ścienną zaopatrują włókna czuciowe. 
Do opłucnej żebrowej gałązki opłucnowe z U do X n. między z eb r owego:osklepek opłucnej, opWpiersiowa i przeponowa otrzymują gałązki n. przepon owego. 
Podrażnie 4 net przeponowej wywołuje promieniujące bóle w okolicy odpowiednich segriennych(4, 5 i ó):chorzy odczuwają bóle w okolicy zdrowej, którą zaopatruje nePY dzące z tych segmentów(staw barkowa-obojczykowy, staw ramienny). 
	ŚRÓDPIERSIE Śródpiersie(mediastmunć:quod per mediim stał-to, co te wionę pośrodku)stanowi pośrodkowo położoną przestrzeń@workami opłucnej oraz między piersiowym odcinkiem 884 a mostkiem. 
Otworem górnym klatki piersiowej łączy się oO 8 od dołu jest ograniczona przeponą. 
Opłucna śródpiersiowa 8 ków pokrywa śródpiersie. 
	?przegroda środpiersiowa(septym medidstindle). 
	pąmeważ korzeń płuca jest w niej umocowany, część położoną do ąodu od niego stanowi śródpiersie przednie, ku tyłowi jąądp i ers i e tylne. 
W części górnej klatki piersiowej granica mięąąatu częściami przebiega umownie w przedłużeniu korzenia, w czę'ą-j łolnej natomiast granicę tę stanowi więzadło płucne. 
Liczne narząjęołożone między obu blaszkami śródpiersiowymi worków opłucnej jjiczamy do śródpiersia:są one powiązane z sobą tkanką łączną, yjędzynarodowe Mianownictwo Anatomiczne(NAP, Tokio 1975)dzieli śródpiersie na yąje i dolne, dolne zaś z kolei na przednie, środkowe i tylne. 
Zasadność takiego podziaQgę przez niektórych kwestionowana(T. 
Rogalski, G. 
Tondury), ponieważ struktury ąyęjpiersia górnego bez widocznej granicy przechodzą do śródpiersia dolnego. 
Podział gą-*eęt więc topograficznie mało uzasadniony. 
Przyjmujemy go jednak jako konsekwencja uznawania. 
Mianownictwa Paryskiego". 
Podajemy jednak i podział, dawny"na***piersie przednie i tylne. 
śyódpiersie górne(medius(inum superius)jest zawarte między rękojeścią mostka a jąjąymi kręgami piersiowymi. 
Od śródpiersia dolnego odgranicza je umowna płaszczy ą przeciągnięta pomiędzy chrząstkozrostem rękojeści mostka z jego trzonem a dolną wierzchnią Ozonu IV kręgu piersiowego. 
Jego granicę górną stanowi otwór górny klalćTSlOWBJródpiersie górne zawiera:1)grasicę, 2)obie żyły ramienna-głowowe oraz powstającąich spływu 3)z, główną górną ijej dolna połowa przebiega przez śródpiersie dolne), łuk aorty wraz z odchodzącymi od niego wielkimi naczyniami, 5)nr, błędne i odchoceod nich:nn, krtaniowe wsteczne, nn, sercowe i przeponowe, 6)tchawicę, 7)prze, 8)przewód piersiowy, 9)pień współczulny, 10)węzły chłonne przytchawicze oraz ć węzłów tchawiczo-oskrzelowych. 
Worek osierdziowy wraz z jego zawartością stanowi osierdzie środkowe:przestrzeń ędzy nim a mostkiem zaliczamy do śródpiersia przedniego, przestrzeń zaś między nim kręgosłupem i dochodzącymi do niego tylnymi końcami żeber-do śródpiersia tylOŚródpiersie przednie(medicstmum mterius)nie zawiera większych struktur. 
Przebici przez nie:1)więzadło mostkowo-osierdziowe, 2)drobne gałęzie śródpiersiowe tętnic iowych wewnętrznych oraz 3)węzły chłonne śródpiersiowe przednie 88(gmpW, mediastmdles mteriores). 
Układają się one w trzy łańcuchy:przedni prawy, i lewy i poprzeczny. 
9604 górną. 
Kilka(2-3)węzłów tej grupy leży w kącie, jaki tworzą obie żyły ra 988 owowe. 
Zbierają one chłonkę z serca, osierdzia i grasicy. 
Mają połączenia Xzłami chłonnymi przedsercowymi. 
W(uch przedni lewy ciągnie się ponad łukiem aorty i wzdłuż t. szyjnej wspólłśóeiJeden, zwykle mały węzeł tej grupy znajduje się obok więzadła lę(niczego. 
9 PBWększenie zagraża nerwowi krtaniowemu wstecznemu lewemu. 
8999 ch poprzeczny łączy oba poprzednie, przedni prawy i przedni lewy oraz p 9 W 9 zenie z węzłami chłonnymi tchawiezymi. 
Układa się on głównie wzdłuż z, raP:Zowowej lewej. 
Zbiera chłonkę z grasicy, tchawicy i gruczołu tarczowego. 
99 P 8 ersie środkowe(mediastmum medium), jak wspomniano, stanowi głównie:888 Osierdziowy i jego zawartość. 
Jest to przede wszystkim serce i jego wielkie na?
Fe osierdziu przebiegają 2)oba nerwy przeponowe oraz 3)naczynia osierdziowa pP 999 e. 
Zalicza się je również do struktur śródpiersia środkowego. 
Worek osierśFóera:4)serce, 5)aortę wstępującą, 6)dolną połowę z, głównej górnej, 7)końY 99 Wełz, nieparzystej, 8)rozdwojenie tchawicy, 9)dwa oskrzela główne, 19)pień ł 99 eWcy się na 11)tętnice płucne(prawą i lewą), 12)prawe i lewe żyły płucne**ł 99@e), 13)odcinek piersiowy z, głównej dolnej, 14)część głęboką splotu sercoż 99 WKa węzłów chłonnych tchawiczo-oskrzelowych. 
	471. 


	472. 
	Ductus thoracicus. 
	N laryngeuszecuNBOs Stft, *s*phag us. 
	y eąwns commPPPś 99 ją, -aujtą spinałłs. 
	A, subclawa sin. 
	Aorta thoracica. 
	XII kręg DłBfSlOMMy. 
	i Krążek między I a B kręgiem. 
	persioóYPPł. 
	, subclawa dext. 
	N. laryngeus 6 recurrens dext. 
	'óXg N vagus 9 e 88. 
	Pleura costalis vDolny brzeg płuca prześwieca przez opłucną. 
	Ryć. 
314. 
Śródpiersie widziane od tylu po usunięciu odcinka piersiowego kręgosłupa, tylnych odcinków żeber(wraz z naczyniami i ner wami międzyżebrowymi)oraz układu żyły nieparzystej. 
	Śródpiersie tylne(mediastmum posterius)zawiera:1)przełyk, 2)nr, błędne, 3)BP?
zstępującą, 4)przewód piersiowy, 5)z, nieparzystą, 6)z, nieparzystą krótką i 7)88866 chłonne śródpiersiowe tylne. 
Znacznie prostszy i topograficznie bardziej uzasadniony jest podział "stary", 4 zieW 8 fśodpiersie na przednie, położone ku przodowi od korzenia płuca i więzadła płuc@e 8?
i tylne, znajdujące się ku tyłowi od korzenia płuca i więzadła płucnego. 
Śródpiersie przednie(medicstmum mterius)zawiera u dołu serce wraz z osierdzJPP, u góry-grasicę(u dziecka, a u dorosłego odpowiadające jej ciało tłuszczowe), wieP 9?
	Trachea-fruncus syrnpathicus, *prz*kroju. 
, opłucnej żebrowej yócj. 
	Być. 
	A, subclwia dext. 
	Plexus brachialis, a, y, axillaris dext. 
	N. laryngeus recurrens dext. 
	N. vagus dext. 
N. phrenicus dext. 
-Tron cus bm chi ocep hali cus-V, brachiocephalica dext. 
-Nodi lymphatici tracheobronchialessup, ded. 
-V, azygos--V, caya sup. 
-Gałęzie t. płucnej prawej Linia przekroju opłucnej śród piersiowej Bronchus principalisdext, et lamus bronchia lis-V, pulmonalis sup. 
er im. 
W. azygos, ductusthoracicus-Esophagus-N. splanchnicus major-V, cava im. 
	Linia przekroju opłucnej przeponowej. 
	315. 
	Jama klatki piersiowej widziana od strony prawej po usunięciu ściany bocznej. 
	Walki piersiowej, prawego płuca oraz części opłucnej śródpiersiowej i przeponowej. 
	@8 zynia serca(żyłę główną górną i dolną, aortę wstępującą wraz z łukiem aorty, naczy 8 płucne)i ich gałęzie oraz oba nerwy przeponowe i towarzyszące im naczynia osier 98 Wo-przeponowe. 
Granica między śródpiersiem przednim a przednią ścianą klatki PBersiowej ma kształt dwóch trójkątów wierzchołkami skierowanych ku sobie(ryc, 3 lOc 869 czego i osierdziowego, z którymi zapoznaliśmy się poprzednio. 
śódpiersie tylne(medicstmum posterius)zawiera aortę zstępującą, żyłę nieparzystą ŻP 994, przełyk, tchawicę i jej rozdwojenie, oba nerwy błędne wraz z nerwem krtanioćYBwstecznym lewym, częściowo nerwy trzewne, większy i mniejszy, oraz przewód Płe(słowy. 
Pień współczulny i początki nerwów trzewnych leżą z tyłu poza śródpiersiem. 
pyza tym spotykamy w śródpiersiu liczne węzły chłonne oraz luźną tkankę łączną ł tkankę tłuszczow 4 V 8 sz(ałtowanie śródpiersia. 
Na zwłokach ułożonych na grzbiecie śródpiersie opada ś 888 szcza śródpiersie tylne spłaszcza się pod wpływem ciężaru serca. 
Dopiero w obrazie. 
	473. 


	474. 
	A, carotis conmunissin" n. vagus sin, v, hemiazygos accessoria*V, brachiocephalica sin. 
	N. laryngeus recurrens sin. 
	A, pulmonalis sin. 
	Btonchus principalis sin. 
	V, pulmonalis sup. 
	V, pulmonalis im. sin. 
	Aorta thoracica. 
	V, hemiazygos, n. splanchnicus major N. vagus sin. 
	N. phrenicus sin. 
	S/71. 
	A, subclawa sin. 
	Esophagus. 
	sy m*a*h*cus. 
	Ryć. 
316. 
Jama klatki piersiowej widziana od strony lewej po usunięciu ściany bocznej klatki'piersiowej, lewego płuca oraz części opłucnej śród piersiowej i przeponowej. 
	rentgenowskim na osobie żywej w postawie stojącej widzimy rzeczywiste rozmiary 999 OIĘTSIB. 
Najwęższe miejsce śródpiersia przypada tuż ku tyłowi od mostka(na poziomie@49 IV żebra), gdzie worki opłucnej(oba zachyłki żebrowa-śródpiersiowe przednie)zlepPWsię z sobą(ryc, 3 lO), wytwarzając tzw. przegrodę śródpiersiową(sepnm medicsNBBęóADrugie wąskie miejsce leży ku tyłowi od przełyku, gdzie po stronie prawej po 88 PĘzachyłek śródpiersiowo-kręgowy i worki opłucnej zbliżając się do siebie tworzą 899 krezki przełyku. 
Powierzchnie boczne śródpiersia wykazują charakterystyczną rzeźbę wytwoT 9 P 9 pFzez narządy zawarte w śródpiersiu:na powierzchni śródpiersiowej płuca żło@4988 odpowiednie wgłębienia i bruzdy, o czym była mowa poprzednio. 
Śródpiersie u noworodka. 
U noworodka kształt śródpiersia jest nieco inny. 
W@ePĘ''ku od góry ku dołowi śródpiersie jest krótsze, z boku na bok natomiast szersze PĘu Dorosłego w związku z różną formą klatki piersiowej i wielkością płuc. 
Ku góóe PŚosierdzia między obu workami opłucnej układa się grasica, która jeszcze u dwuleP 898?dziecka jest znacznej wielkości:płuca(jeśli nie oddychały)nie są wypełnione po 89 ś. 
	trzem, worki opłucnej nie sięgają jeszcze tak daleko przyśrodkowo, śródpiersie dochodzi szeroko do przedniej ściany klatki piersiowej i nie można też tu mówić o trójkątach nie powleczonych opłucną. 
Grasica z obu stron jest powleczona opłucną śró(piersiową i na płucu wywołuje wyraźny wycisk:od góry przylega ona do osierdzia, częściowo je przykrywając. 
	STRESZCZENIE. 
	Każde płuco jest objęte surowiczym workiem opłucnej:między nimi leży śródpiersie pnedidstinum). 
	Opłucna trzewna(pietra mscerdlis)ściśle obejmuje płuco. 
Opłucna żebrowa(pietra costdlis), przeponowa(dicphrdgmdticd)i śródpiersiowa(mediastinalis)tworzą o p lu cn ą ś c i enn ą(piętru pdrietdis). 
Między opłucną ścienną a trzewną znajduje się włosowata przestrzeń surowicza-j ama opłucnej(cmnm pleurce), szczelina ślizgowa dla płuca. 
Szczyt płuca pokrywa osklepek opłucnej(cupula pleume). 
Przejście opłucnej ściennej(śródpiersiowej)w opłucną trzewną obejmuje korzeń płuca i wytwarza więzadło płucne(ligcmentum pulmonde):przejście to stanowi krezkę płuca(mesopneumoniumć). 
Miejsca przejścia jednej blaszki opłucnej ściennej w drugą tworzą z a c hyłki o p lu cn owe(recessus pleurmes), często(choć nie zawsze)szczelinowate przestrzenie jamy opłucnej. 
Lejkowata szczelina w przejściu opłucnej żebrowej w przeponową stanowi zachyłek żebrowa-przeponowy(recessus costodicphrdgmmicus), przejście opłucnej żebrowej w śródpiersiową wytwarza z przodu zachyłek żebrowa-śródpiersi owy przedni(recessus costomediustindlis dnterior). 
Podczas wdechu te szczelinowate zachyłki jamy opłucnej rozwierają się i płuco swymi brzegami zagłębia się w nie. 
Są to więc przestrzenie dopełniające, czyli zapasowe. 
Linie przejścia jednej części opłucnej ściennej w drugą stanowią granice opłucnej(linie graniczne), podobnie jak brzegi płuc stanowią granice płuca. 
Duże znaczenie praktyczne ma zwłaszcza rzut dolnych granic płuc na ścianę klatki piersiowej:od wydechu do wdechu przesuwają się one w głąb zachyłków żebrowa-przeponowych mniej więcej o jedno żebro(lub jedną przestrzeń międzyżebrową). 
W linii sutkowej leżą one podczas wydechu na wysokości VI chrząstki żebrowej(podczas wdechu na VII), w linii pachowej na VIII żebrze(podczas wdechu w VIII przestrzeni międzyżebrowej), w linii łopatkowej na X żebrze(w X przestrzeni międzyżebrowej)i do kręgosłupa dochodzą na poziomie wyrostka kolczystego X(XI)kręgu piersiowego:po stronie lewej granica biegnie nieznacznie niżej niż po stronie prawej. 
Granica dolna opłucnej w linii sutkowej leży w VII przestrzeni międzyżebrowej, w linii pachowej w IX przestrzeni międzyżebrowej, w linii łopatkowej na XI żebrze i do kręgosłupa dochodzi na wysokości XII kręgu pierSlOWCĘO. 
Śródpiersie(mediastmum)stanowi pośrodkowo położoną przestrzeń między obu workami opłucnej, rozpiętą między kręgosłupem piersiowym a mostkiem. 
Składa się ono z śródpiersia górniego i dolnego. 
Dolne dzieli się na przednie, środkowe i tylne. 


	UKŁAD MOCZOWO-PŁXTWY. 
	uw*cr wsk*Narządy moczowe i narządy płciowe łączymy w jeden układ moczy. 
wo-płciowy(systemu urogenitde). 
Przyczyna tego połączenia wyntłęjz rozwoju obu rodzajów tych mezodermalnych narządów, które pa. 
wstają ze wspólnego zawiązku. 
Jeszcze u niższych kręgowców są one w ścisłym ze sobą związku, np. u ryb chrzęstnoszkieletowych i u pją. 
zów komórki płciowe męskie wydalane są przez kanaliki narządu my. 
czowego. 
Dopiero u wyższych kręgowców wraz z człowiekiem pa ukończeniu rozwoju narządy wytwarzające mocz i narządy produkują-. 
ce komórki płciowe są całkowicie od siebie oddzielone:tylko zewnętrzne części płciowe są częściowo wspólne dla obu grup. 
Omówimy je i w rozdziale o narządach płciowych. 
	*z*moczow*Do narządów moczowych albo moczotwórczych(organu urmdriP s. uropoetica)należą:obie nerki, narządy o budowie złożonych gruczołów cewkowych, w których wytwarza się mocz:obie miedniczki oraz kielichy nerkowe, położone wewnątrz nerki w tzw. zatoce nerkowej, do których ścieka mocz:moczowody, prawy i lewy, odprowadzające mocz z miedniczek, i nieparzysty pęcherz moczowy, zbiornik, w którym mocz przez pewien czas zatrzymuje się:c ewka m o c z owa, która odprowadza mocz z pęcherza moczowego, będzie omówiona łącznie z narządami płciowymi, z którymi jest w ścisłym związku. 
Miedniczki wraz z kielichami, moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa stanowią drogi odprowadzające mocz z nerek. 
	ROZWÓJ NIAR/ĄDÓW MOCZOWYCH Uwagi ogólne. 
Narządy moczowe(zwierząt kręgowych)mają za zadanie utrzymywanie na stałym p 9 złomie składu chemicznego i fizyko-chemicznych właściwości wewnętrznego środoW@Pustroju przez regulację składu osocza krwi. 
Zadanie to wykonują nerki przez wydzielBnie moczu i wydalanie z nim zbędnych oraz szkodliwych dla ustroju drobnocząsteczW wych składników osocza. 
	Galią renaOs--. 
	Ureter sin. 
	Vesicula serninalis:Ampulla ductusdeferertisVuctus etaculatoriusGlandutabuł bourethra lis Bułbus penisQuctus deferensFaputepididymidisSwpus epididymidisTestis sin, -9 iuda epididymidis. 
	Ęevjglgłji. 
	(5 yy-g'/z Z. 
	Pelws renalis. 
	Ryc. 
317 Męski uBład moczowo-płciowy. 
Schemaóczny przekrój pośrodkowy wzorowany na Wolt-Het deZgerze. 
	XV*, r*****. 
	Vesica urinaria. 
	-UsOum ureteris sin. 
	Utriculus prostatcus. 
	pros*ara. 
	8 Corpus spongiosumDćWSCorpus cayernosum 7 RWSGlans penisprę*ur*umPossą nawcularisurethrae Appendix epididymidis. 


	dalie renalis. 
	Ren sin-. 
	*re*er s*n. 
	*undus u*er*Corpus uteri*ca*a*io*es*c*u*er*na*s*hmus u*e*Porto. 
	*cer**c*s*u*er****a*ae*Ostiom uteri-Porto vaginaliss'(cerwcis)uten Vayina'. 
	Sap(97 rectovaginale R ectum. 
	47 Q. 
	ecó\. 
	Z Z j A By A-----Pewis renalis. 
	4, ijv. 
	gfimbriae tubae*u*s*n*g. o*a*prop*m*s*hmus rubae urer*nae-*ig, *eres u*er*. 
	***s'Y, ęPw:eśś-8 ć 7 scj'. 
	*es*cd ur*nar*a. 
	Septum vesicwacjinałe*--*re*hra*emin*n***, clitoris-*s*um ure*aeexć. 
*abium minus pygeriŻ(**abiu*majusjjpgarid(*s*ium*a*inae. 
	W rozwoju rodowym kręgowców, w miarę wzrastania intensywności przemiany mateyjzwiększa się również intensywność funkcji wydzielniczej nerek. 
W dostosowaniu do, eh zmian rozwijają się kolejno trzy generacje symetrycznie zbudowanych narządów:*zednercze, śródnercze i nerka właściwa. 
W tej samej kolejności narządy te pojawiają w również i w osobniczym rozwoju kręgowców. 
U ryb powstaje przednercze i śródnerw-e, przy Ęm wcześniej rozwijające się przednercze jest narządem zarodkowym i larąąlnym, po czym zastępuje go śródnercze, tylko u nielicznych ryb kostnoszkieletowych jgednercza są czynne również i u osobników dorosłych. 
U płazów przednercza zanikają Q-okresie metamorfozy, a ich czynność przejmują śródnercza, choć zawiązują się już j werki właściwe. 
U gadów, ptaków i ssaków przednercze jest narządem szczątkowym gęódnercze funkcjonuje tylko w okresie zarodkowym, po czym wytwarzanie moczu obejjnujenerka właściwa. 
Narządy moczowe rozwijają się z mezodermy, a mianowicie z tych jej części, które ęąne nam już(t. 1)jako nefrotomy łączą somDy z mezodermą płyt bocznych, jak rówjteżz tkanki nerkotwórczej położonej dalej ku tyłowi i nie zróżnicowanej na nefrotom). 
	Rozwój przednercza. 
Przednercze(pronephros)u człowieka jest typowym narządem szczątkowym i prawdopodobnie nie u każdej nawet osoby zawiązuje się. 
W przypadkach gdy to ma miejsce w 4 tygodniu życia zarodka, z niektórych nefrotomów głowowych i szyjnych(ryć. 
319). 
	Kończyna górna. 
	Ductusallantoideus. 
	I nlesrinum. 
	7/baca. 
	Ureter S. 
	Łuki skrzelowe I-81. 
	*\j. 
	-88 v-88 cyc. 
	'-Kanaliki przednercza. 
	Kanaliki śród nercza. 
	s Tkanka nerkotwórcza śród nercza. 
	Ductus mesonephricusTkanka nerkotwórcza nerki. 
	Ń 9419. 
Schemat rozmieszczenia zawiązków przednercza, śródnercza i nerki właściwej?
F@odka ludzkiego:w rzeczywistości kanaliki przednercza zanikają, gdy występuje nerka właściwa. 
	X F 7 Wi. 


	kształtują się pęcherzyki nabłonkowe wkrótce zanikajace. 
Na ich wysokości u nąęęj:krezki grzbietowej powstaje tzw. kłębuszek zewnętrzny przednercza, złożony z pyj ą. 
czyń tętniczych odchodzących od aorty i wpuklaiacych sie do jamy ciała zarodka. 
U jjgyszych kręgowców(ryby, płazy)pęcherzyki przednercza przeKszJałcaJę się w kanąjjąę*których końce przyśrodkowe połączone są z jamę ciała, boczne zaś ljczę się w przejęjprzednercza wyrastający następnie w kierunku steku. 
W stadium czynnościowyąj ęĆgwydzielanyprzez kłębuszek zewnętrzny przedostaje się z jamy ciała do kanąlt)-:ęyprzednercza i stąd do jego przewodu. 
U człowieka przednercze nie jest czynne i ząjjgy już w pierwszej połowie 2 miesiąca, , y. 
	Rozwój śródnercza. 
Sródnercze(mesonephros)zawiązuje się nieco później niż przednercze. 
Ten filo-i ąąćtogenetycznie drugi z kolei narząd moczowy rozwija się kaudalnie od pierwszego, czy. 
ściowo z nefrotomów, częściowo z dalej do tyłu położonego pasma nie podzielonej ąąnefrotomy tkanki nerkotwórczej Oyc, 3191, sięgającego do ostatnich somitów lędżwią. 
wych. 
Z zawiązków tych różnicuje się w każdym śródnerczu około 80 kanalików. 
O ile kranialne kanaliki śródnercza rozwijające się z nefrotomów zachowują, podał. 
nie jak zawiązki przednercza, swój układ metameryczny, o tyle kanaliki dalej do tyj(położone tracą go. 
Tu z każdego odcinka tkanki nerkotwórczej odpowiadającego jednsąmu prasegmentowi z reguły powstaje nie jeden, lecz kilka kanalików:tym się tłumaeich znaczna liczba. 
Kanaliki śródnercza uchodzą do utworzonego już poprzednio przwolu przednercza, który przyjmuje teraz(ryc, 319 i 320)nazwę przewodu śród ner c z a(ductus mesonephricus)albo pr z e w o du W o lit a. 
Do wolnego, ślepego końcgkażdego kanalika śródnercza wpukla się odchodząca od aorty tętniczka, która rozgałęzia się w tym wpukleniu na kłębek naczyń włosowatych, ściany zaś kanalika obejmując kle-buszek tworzą dwuścienną torebkę kłębuszka(Bowmana). 
Zamiast pojedyn-. 
	Przewód śród nerczac. 
	Kanalik śródnerczaz. 
	Kanalik śródnercza(część zbiorcza)-Kanalik śródnercza(część główna). 
	Torebka kłębuszka-. 
	ZBWTł. 
	Torebka kłębuszka. 
	Oębuszez Ryc. 
320. 
Schemat rozwWnaczyniowy nefronu śródnercza:wg FĘI łba. 
	wzego kłębka zewnętrznego, jak w przednerczu, w śródnerczu paw::tąją liczne kłęjjuszkiwewniętrzne, tzw. kłębuszki nerkowe(Malpighiego). 
Torebka wraz z kłębkiem tworzą ciałko nerkowe(Malpighiego), szczelinowate zaś ąwiatło pierwotnego kanalika, leżące OJ:Bzy zewnęlrzną a wewnętrzną blaszką torebki Qębuszka tworzy komorę tego ciałka W 4 alszym odc@Ku Kanalika możemy następnie wyróżnić(ryc, 320)część zbliżoną do ciałka nerkowego, tzw. część główną, czyli ąędzielniczą i część dalszą, uchodzącą do przewodu pranercza, tzw. część z b i o re z ą. 
gątość kanalika śródnercza wraz z cła(Kiem nerkowyw JwoJzy anatomiczną i czynnoęęiowąjednostkę zwaną nefronem śródnercza. 
W obrębie cła(Ka nerkowego odbywa się jgrafiltracja osocza krwi płynącej przez włośniczki kłębuszka. 
Przedostający się do kojjaryciałka przesącz ulega następnie w części głównej kanalika zagęszczeniu i przetwoyzeniuw ostateczną wydalinę, czyli w mocz śiódnercza. 
Mocz Jen odpływa częścią zbiorąząkanalika, a następnie przewodem śiO@ercza do steku. 
RóżOBowanie się kanalików gódnercza rozpoczyna się w kranialnej części narządu i stopniowo postępuje w kierunku gąudalnym. 
Wkrótce jednak zaczyna się proces zanikania śiólnercza, również począwszy od kanalików kranialnych, wraz z odpowiadającym odcinkiem przewodu śródnereza. 
Zachowuje się tylko kilka do kilkunastu kanalików w okolicy lędźwiowej, które jegnak ulegną później przebudowie i wejdą w skład najądrza i nadjajnika. 
	Rozwój nerki właściwej. 
Nerka właściwa(ren s. metmephros)w przeciwieństwie do obu poprzednich generacji utraciła już wszelkie nawiązania do budowy metamerycznej. 
Rozpoczyna ona swój rozwój nieco później niż śródnercze w 2 miesiącu życia zarodka, i powstaje z dwóch różnych źródeł:1)z końcowego odcinka tkanki nerkotwórczej i 2)z wrastającego w tę tkankę wypuklenia, wychodzącego z przewodu śródnercza(ryc, 324)w miejscu, gdzie kanał ten zagina się w pobliżu ujścia swego do steku. 
Wypuklenie to nosi nazwę pączka moczowo dowego i jest zawiązkiem moczowodu, miedniczki, kielichów nerkowych oraz cewek zbiorczych nerki-przewodów wyprowadzających mocz, natomiast odcinki wydzielniczekanalików-nefrony nerki powstają z tkanki nerkotwórczej. 
Rozwój moczowodu, miedniczki nerkowej i cewek zbiorczych nerki. 
Pączek moczowo łowy wyrasta w uszypułowaną banieczkę. 
Jej szypułka wydłuża się i tworzy moczowód ostateczny, banieczka zaś pierwotną miedniczkę nerkową. 
Z miedniczki tej wypukła się następnie trzy do sześciu cewek zbiorczych I rzędu, a z nich kolejno wyrastają po dwie-uzy cewki U rzędu, które w ciągu dalszego rozwoju nerki wytwarzają w podobny spoW około dwunastu dalszych rzędów analogicznych cewek. 
Pierwszy rząd przekształca. 
	Żs 321. 
Schemat budowy Berki u 9-tygodniowego za Pdka ludzkiego. 
LiczP 49 oznaczają kolejność rzę 996 cewek zbiorczych, wg Fampmeiera z Eischla. 
	Awal. 
	*r*. 
	481. 


	się później w kielichy większe, rząd drugi w kielichy mniejsze, przewody jgulegają wciągnięciu w ściany kielichów mniejszych, tak iż dopiero przewją j'rzędów przekształcają się w ostateczne cewki zbiorcze nerki, którymi mocz'y. 
w nefronach jest odprowadzany do miedniczki. 
''*Różnicowanie się tkanki nerkotwórezej, powstawanie neOonów nerki i rózeg ków ostatecznych. 
W czasie, gdy pączek moczowo 4 oW wrasta w Vankę ne+ąjjąwydłuża się w uszypułowarą banieczkę, która wraz z pokrywającą ją iĘąąy'twórczą przesuwa się ku górze w okolicę lędźwiową. 
Ze stopień tkanki nejjjęyrozwijają się następnie nefrony nerki. 
Zawiązek nefronu przybiera postać p-ąą(ryć, 322), który wydłuża się następnie w kanalik łączący się jednym swęąj yz zakończeniem cewki zbiorczej(ryc, 322 b). 
Przeciwległy koniec kanalika, pąąjj-ąw śródnerczu obejmuje kłębuszek wytwarzając dokoła niego torebkę ktyjąąz torebki i kłębuszka powstaje ciałko nerkowe. 
Dalsza część nefronu znąezwydłuża, częściowo przybiera bieg silnie kręty(ryc, 322), równocześnie różnicując następujące odcinki:1)część główną(pers prmciądVsS, biegnącą w pyz torebki kłębuszka i połączoną z komorą ciałka nerkowego, )pętlę nefronu I e go(ansa nephroni s. 
Henie), składająca się z ramienia zstępującego wydłużające%w kierunku miedniczki nerkowej i z ramienia wstępującego zbliżającego się porył do ciałka nerkowego, i 3)odcinek końcowy zwany wstawką, łączący się z ką cewką zbiorczą. 
	Cewka zbiorcza Zawiązek nefronu. 
	Część główna nefronu Ciałko nerkowe Cewki zbiorcze. 
	8 Vst a wka. 
	-Część główna nefronu. 
	Tętnica między zraz*ko*aPętla nefronu(Henlego). 
	Ryć. 
	322. Różnicowanie się kanalika nerkowego u człowieka. 
	Modyfikacja wg Hubera. 
	Najwcześniej zawiązują się nefrony łączące się z przewodami zbiorczymi I rz:99(320, ulegają one jednak później zanikowi w okresie płodowym, a zachowują s 884 miast nefrony różnicujące się bardziej obwodowa, w obrębie późniejszej kory neóP 4 alej). 
W ci 4 gu powyższego procesu dwa rodzaje kanalików pochodzące z dwóch 8@ćfźródeł, nelrony i cewki zbiorcze, muszą się więc spotkać i prawidłowo z sobą z(988 Zjawisko to odbywa się miliony razy, ponieważ liczbę nefronów właściwych naJ 49 wytwarzających mocz oblicza się na 2-3 miliony w obu nerkach. 
Czasem jednak 08+sza lub większa liczba zawiązków nefronów czy ich części może nie połączyć sig*9%karni zbiorczymi lub połączenie to utracić, rozrastając się natomiast i tworząc P'?
wielkości pęcherze. 
Marny wtedy do czynienia z wadą rozwojową zwaną wro 4 zO 4 Ębielowatością nerki. 
Zewnętrzna warstwa tkanki nerkotwórczej przekształca się w łącznotkankoyW 8, rebkę włóknistą nerki(cdpsula ńbrosd renis). 
	jęąterzchnia nerki płodu(ryć, 322)i noworodka jest gugjąta. 
Jej w*puł(ości o 4 powiadają płatom nerki organipjsię w kszłałcie stożków o zaokrąglonej podstawie y-ągej na zewnątrz(Ęyc, 335)i wierzchołku wychodzą-zarodkowysh cewek zbiorczych li rzędu, późniejszych**e*sz*c**ye*z*z wwodowych najpóźniej różnicujących się części płaąygerkowych powstaje kora nerki(cortea renisć. 
Qjej grupuJ 4 się ciałka nerkowe i tzw. labirynt, utworzoygręto przebiegających części nefronów. 
Z kory w stronę wzchołka piała@e 2 o 4 promienisto pętle nefronu oraz cejjzbiorcze. 
Zespół Web cewek tworzy rd z e ń ne rk i(meąg%renisć, występujący w obrębie kory w postaci proąenirdzeniowych Qrocessus medulldres), a w rdzejnerki w postaci tzw. piramid nerkowych(pgramiejrena(es). 
Fora wnika ponadto między piramidy, tworząc yzegrody zwane kolumunami nerkowymi(coumnreąides). 
Tworzenie nefronów w obwodowej części kory trw ją wzrastanie ich oraz różnicowanie jeszcze i po urodzeniu. 
	-Glandula suprarenalis. 
	-Ren. 
	--Ureter. 
	Ryć. 
333. 
Nerka i nadnercze prawe 7-miesięczne go płodu. 
do końca okresu płodowe W związku z tym guzkowa. 
	Nerka właściwa już w życiu płodowym rozwija niewielką działalność:wytwarza ona acz i dlatego pęcherz moczowy noworodka jest wypełniony. 
	Rozwój pęcherza moczowego i cewki moczowej. 
Omawiając rozwój cewy pokarmowej(ryc, 1-5)podaliśmy, że końcowy odcinek jelita orzy tzw. s 1 e k(clodca), zamknięty po stronie brzusznej błoną stekową. 
Podaliśmy naępnie(s. 261 i ryc, l 87), że w stek wrasta później od góry w płaszczyźnie czołowej prze oda moczowo-odbytnicza i dzieli go na część moczowo-płciową leżącą po stronie rzusznej i na odbytnicę położoną po stronie grzbietowej. 
Równocześnie między ektoderalnąi endodermalną blaszkę błony stekowej wnika od strony pępowiny tkanka mezenymawczna, wskutek czego zarówno endoderma moczowo-płciowej części steku, jak eklodermalny naskórek dolnego odcinka przedniej ściany jamy brzusznej zyskują pod@eBskołącznotkankowe, a błona stekowa ulega znacznej redukcji(p. dalej). 
Z kolei nie 9@omiernyrozrost przedniej, moczowo-płciowej części steku powoduje jej podział na 84 ępuJęce odmiennie różnicujące się odcinki, odcinek górny tworzy 1)mocz ownikBóchus), wchodzący do pępowiny jako przewód omoczni(t. 
I):później, w okresie płodomoezownikzarasta i tworzy więzadło pępkowe pośrodkowe, następny odcinek@e 4 niej części steku przekształca się w silnie rozrastający się 2)pę eh erz m o c z o wy Pe@c@urmarin:dalej ku dołowi różnicuje się 3)właś c twa cewka moczowa(ure(99 Progric), wreszcie dolny odcinek części przedniej steku tworzy 4)zatokę moś 98 o-płciową(sinus urogenitmis). 
W czasie powyższych przekształceń końcowe 9 WO przewodów śródnercza znajdujące się ku dołowi od pączków moczowodowych?984 zków moczowodów)zostają wciągnięte w grzbietową ścianę rozrastającego się pę 9@8 moczowego. 
W następstwie tych zmian moczowody ostateczne otrzymują bezśP 9@eujście do pęcherza, przewody śródnercza prawy i lewy służą wyłącznie budo?
P@z 4 dów płciowych ujścia zaś ich przesuwają się na górną granicę zaloki moczo 8 P@owej. 
Dalszy rozwal tych przewodów, cewki moczowej oraz zatoki moczowo pł 99 wej omówimy w związku z rozwojem narządów płciowych. 
łŚ 98 onek wyścielający drogi moczowe jest w części powstałej z tkanki nerkotwórczej?
Ę 9 W nerki)i z pączka nnoczowodowego(moczowody, miedniczka, kielichy oraz cewśPWcze)pochodzenia mezodermalnego. 
Tegoż pochodzenia jest nabłonek lró(kąla pg*Jstota korowa(swbstmrid coOc 8 sł 9 Wa rdzeniowa(substantia medwlaris). 
	483. 


	*es*um. 
	Ductus mesonephrici. 
	Urachus. 
	Fu niculusu mbilica lis Membrana ci oacalis lntestinurn caudale-86. 
	484. 
	Kończyna dolna. 
	Urerhra-. 
	Colliculus'gemta/is. 
	Pączki moczowodowe. 
Chorda dorsalisL-BAB DSTMVOMVB Z. 
	Canalis uterovaginalis Ductus paramesonephrici Vesicaurinarią V', lntestinum. 
	Spojenie łonowe, . 
	4 ms. 
	Sinus urogenitalis. 
	Rectum. 
	-Cloaca. 
	(bre(er. 
	Ryć, 324, p-gag tułowia zarodka I tego Błogości 6, 5 wg modelu Keibl. 
	Chorda dorsalis. 
	'-Vertebrae. 
	Cewa n e*wd. 
	Ductus mesonephricus. 
	Ryc. 
325. 
Dolna część tułowia 9-tygodniowego zarodka ludzkiego długości 25 mm po kowitym podzieleniu się steku na część moczowo-płciową i na odbytnicę:wg modi Keibla. 
	cherzowego rozwijającego się z końcowego odcinka przewodu śródnercza. 
Natomiast błonek dróg rozwijających się ze steku ma pochodzenie endodermalne:wyścielą on cherz moczowy i cewkę moczową właściwą oraz w ustroju męskim również moce-płciowy odcinek cewki moczowej, powstający z zatoki moczowo-płciowej. 
	Streszczenie Odróżniamy trzy parzyste narządy pierwotne wytwarzające mocz, które w cW 29 woju embrionalnego występują w ustroju kolejno po sobie w czasie i w przestrzeółto. 
1)przednerćze(pronephros), 2)środnerćze(mesonephros)i 3 jnerK 8 Yżś c iw a(metanephros). 
Wszystkie te trzy narządy rozwijają się z mezodermy, b 49 A łjej części, tzw. nefrotomów, które łączą somity z mezodermą płyt bocznych wyScieWjamę ciała, bądź z tkanki nerkotwórczej dalej ku tyłowi zarodka położonej i nie 99 cowanej na nefrotomy. 
Śródnercza i na ogół podobnie do nich, tylko bardziej piePBP zbudowane przednercza składają się z kanalików poprzecznie położonych P 9 BY. 
	ąąąeh ciała i z pa*zys 1 ego, podłużnie biegnącego przewodu przednerc za bądź*'**ąnercz a(WolUa), uchoBzącego do steku. 
Kanaliki przednercza końcami przy ąggowymi ucho 4 z 44 o tany ciała, bocznymi zaś łączą się z przewodem przed-czy, 'yjąercza NetKa właściwa powsTaje z tkanki nerkotwórczej, która wytwarza części"ą-telricze kanalików nerkowych, nefrony, oraz z pączka moczowodowego, "'jjgenia końcowego odcinka przewodu śródnercza. 
Z pączka tego powstają:moczoójjiiedniczka nerkowa i kielichy nerkowe oraz przewody zbiorcze-części odprowająąąeemocz z nefronów nerki. 
Czołowo ustawiona przegroda moczowo-odbytnicza jawi stek na czść przednią i na część tylną, późniejszą odbytnicę. 
Z części przedniej ą-taje od góry ku dołowi:1)moczownik(trdchus)-późniejsze więzadło pępkowe i'ygęodkowe(Og, tmbtlicale medienum), 3)silnie rozrastający się pęcherz moczowy(cesją grmdr@), 3)właściwa cewKa moczowa(urethrd proąrta)oraz 4)zatoka nnoczoąj ą-pic i o w a(sinus urogenitalis). 
	NERKA. 
	STOSUNKI OGÓLNE Kształt. 
Nerka(ren:gr, nefros)ma charakterystyczny kształt, przy*pominającyziarno fasoli. 
Ra nerce odróżniamy dwie powierzchnie, przednią i tylną(ńcies dnterior et posterior), brzeg boczny(morgo ldterdlis)-wypukły, i brzeg przyśrodkowy(morgo medichs)-wklęsły w swej części środkowej, oraz dwa zaokrąglone końce, górny i dolny(eatremitds superior et mfe*or), zwane nieraz biegunami nerki. 
Powierzchnia przednia jest*a ogół silniej wypukła, tylna-bardziej spłaszczona. 
Koniec górny jest szerszy i cienszy, dolny-węższy i grubszy. 
Brzeg boczny jest regularny:przyśrodkowy-przerwany w n ę k ą n e rk o w ą(hilum rend*e)w swej części środkowej. 
Wnęka jest to podłużne i głęboko wcinają*Će się wgłębienie ograniczone dwiema wypukłymi wargami, z których przednia jest krótsza i silniej wypuklona u dołu, tylna-dłuższa i sil@ejwypuklona u góry. 
Do wnęki wchodzi tętnica nerkowa oraz nerwy, łaś wychodzą z niej żyła nerkowa i moczowód oraz naczynia limfatyśzne. 
Twory te, głównie tętnica i żyła nerkowa, tworzą karz eń nerłJOudia renis S. 
Wnęka przedłuża się w głęboką szczelinę-z a 1 o k ęe r k o w ą, położoną wewnątrz nerki, przebiegającą podłużnie. 
óatoka nerkow-a(sinus rendlis), wypełmona tkanką tłuszczo 4 flora łączy się z torebką tłuszczową obejmującą nerkę, za 9 eęaliczne gałęzie naczyń nerkowych i nerwów oraz początkowe odęWGnarządów odprowadzających mocz-kielichy i miedniczkę ner 8964 Po usunięciu tych narządów zatoka występuje w postaci prze Went silnie spłaszczonej od przodu do tyłu, nieckowato objętej miążś 4@nerki Ę Pózeslrzeni, którą tworzy zatoka nerkowa, możemy odróżnić ścianę przednią i tylP 984 arprzednio-tylny zatoki wynosi około 10-12 mm, poprzeczny(z boku na bok)ĘV?98@, mniej więcej więc około połowy szerokości całej nerki, oraz wymiar podłuż Z 9 P 8 o 7 cm. 
Obie ściany zatoki przy wnęce są gładkie:wkrótce jednak w kierunku Yś 96 m stają się nieregularne i wykazują liczne wyniosłości. 
Wyniosłości te są dwoją. 


	93 Qcjiś 5. 
	X 8-cj. 
	Ę Ęłe. 
	śa-a**3 s 2 s Fs śJ. 
	gQAx'-!żX 54 Ę-:ai F 3 ys*, e, sęcjż'ęś*yicjtcj, ś. 
P O:!::iW *śsri G-ęż IX. 
	G śtćsce 3 PO ĘPcj?:ł s 13. 
	cyśi ty. 
	SO ćse. 
	ęś. 
P 6 Kg sw 4-Q. 
	4 y jó*K yg Ęą 5 jj 7%ęR. 
	ją-go rodzaju, jedne, kształtu slożka, utworzone są przez brodawki nerkowe, ***owiące wierzchołki piramid nerkowych zbudowanych z rdzenia nerki:druwzaokrąglone, ułożone na przemian z poprzednimi utworzone są z kory nerki(p. dalej)jjgpowiadaJ 4 słupom nerk owym, które wpuklają się między piramidy(ryć. 
336), pjatowatość nerki. 
U płodu ludzkiego i u małego dziecka powierzchnia nerki ąje jest głaJła Jak jak u dorosłego, lecz warstwa zewnętrzna miąższu nerkowego-kora ąwki-jesl Wpuklona w miejscach, którym w głębi miąższu, w rdzeniu nerki, odpoąąądająwypuse podstawy piramid nerkowych:te wypuklenia powierzchni zaznaczają jaty nerkowe(lobi rena(es), występujące w liczbie 10-20, oddzielone wcięciami. 
jęążdemu wcięciu odpowiadają w głębi słupy nerkowe(p. dalej). 
Później(mniej więcej jeząwszy od 4 roku)z wcięć tych pozostają najwyżej tylko ślady:kora bowiem w ciągu j-zrastania silnie grubieje, nierówności zewnętrzne wygładzają się i nerka zazwyczaj jąąci swą budowę płatowalą. 
Zupełnie inaczej proces len przebiega u ssaków(np. u wiejjęęta, niedźwiedzia), u których wcięcia między płatami z wiekiem, zamiast zanikać, gąją się wyraźniejsze. 
Nerka taka składać się może z wielu małych płatów(renculP)j gążdy z nich tworzy małą, odrębną nerkę. 
Wcięcia międzypłatowe mogą czasem zaąjowaćsię i u dorosłego człowieka, mówimy wówczas o nerce płatowatej(ren lobatus'I Kształt nerki prawidłowej jest bardzo zmienny:nerka może być bardzo płaska lub ginie wypuklona, czy też silnie wydłużona itd:odmiany kształtu są częste:omówimy je meb aWelT. 
Wymiary i masa. 
Wymiar podłużny nerki wyniósł przeciętnie 10-12 cm, wymiar poprzeczny 5-6 cm, grubość 3-4 cm. 
Masa nerki wynosi 120-200 g. 
Nerka lewa jest przeważnie nieco dłuższa, grubsza i cięższa niż prawa. 
Różnica strony zaznaczać się może już w życiu płodowym. 
Gęstość względna(ciężar właściwy)moczu wynosi około 1. 
052. 
Objętość nerki dziecięcej w stosunku do masy ciała jest większa niż u dorosłego. 
Największy rozwój nerka osiąga w wieku 25-30 lat, w wieku starszym ulega pewnemu zanikowi i równocześnie silnie się zaokrągla. 
Barwa i konsystencja nerki. 
Barwa nerki wskutek dużej zawartości krwi(3 OP%ilości krwi jednego skurczu komór serca przepływa przez obie nerki)jest na powierzchni czerwonawobrązowa. 
Miąższ jest zbity, tak że można nerkę wymacać poprzez ścianę brzucha:po wyjęciu ze zwłok zachowuje ona swój kształt. 
Nerka jest bardziej odporna na@azy niż wątroba czy śledziona, jednak mimo swej zbitej budowy jest dosyć plastyczna i powierzchnie jej dostosowują się do narządów sąsiednich. 
Kierunek. 
Długie osie obu nerek nie biegną pionowo i równolegle do siebie, lecz nieco Koście, zbieżnie ku górze:odległość końców dolnych wynosi około 11-12 cm, końców@oych około 7-8 cm. 
Nerki położone są nie tylko skośnie w stosunku do płaszczyzny Tośrodkowej, ale również skośnie w stosunku do płaszczyzny czołowej:ponieważ gruPBśćmięśnia lędźwiowego większego, na którym nerka częściowo spoczywa, wzrasta ku 9@owi, koniec dolny nerki jest bardziej oddalony od tylnej ściany brzucha niż koniec 8906. 
Również wymiar poprzeczny nerki ustawiony jest skośnie do płaszczyzny czoło Bet, w związku bowiem z wypukleniem mięśnia lędźwiowego większego i wyżłobieniem ś 9 P 9@ueż przyśrodkowo, przednia nie tylko do przodu, lecz również nieco bocznic, a wnęŻFnerki otwiera się przyśrodkowo i do przodu. 
Powierzchnie tylne nerek ustawione 8+686 w stosunku do siebie pod kątem mniej więcej prostym, otwartym w stronę kręQOSłupąPołożenie ogólne, l(erki są to największe narządy przestrzeni zaoWewnowej. 
Wraz z nadnerczami, które przylegają do górnych końców Berek, są one położone na tylnej ścianie brzucha w tkance łącznej gór 991 części przestrzeni zaotrzewnowej. 
Nerki leżą po obu stronach krę 898(upa na poziomie dwóch dolnych kręgów piersiowych i trzech gór 99 h lędźwiowych. 
Według niektórych nerka lewa rośnie zazwyczaj. 
	487. 


	nieco silniej niż prawa i z tego powodu sJZa w:żel o 4 niej. 
Njęęąłożenie nerki prawej nie jest więc powodowane wplrobp, łąk ęąsię to wydawać u dorosłego, choć wątroba może później wpK-ąąnnująco na rozwój nerki prawej ku górze(Glaca)Bóżnica poztąją?nerek wynosi mniej więcej pół do jednej wysokości trzonu kęąają. 
	OSŁONKI NERKI Nerka wraz z nadnerczem objęta jest luźną 3 Kank 4 łączną przeąni zaotrzewnowej:tkanka ta, zawierająca dużo tłuszczu, węęwtorebkę tłuszczową(eqpsula ddiposd)wspólną dla nerki nercza. 
Na zewnątrz torebkę tłuszczową obejmuje łącznotkanwbłona-powięź nerkowa, do której z przodu przylega otrzeędo wewnątrz od torebki tłuszczowej leży właściwa osłonka ner torebka włóknista(cdpsula fibrosu), obejmująca już tylko rTorebka włóknista składa się z dwóch warstw:warstwę zewnętttworzy błona włóknista, wewnętrzną-tzw. błona mięśnwa nerki, czyli błona podwłóknista. 
K 3 rótkie, łącznotkankpasma odchodzą od powięzi nerkowej i przebijając torebkę tłuszczrdochodzą do błony włókniejącej. 
Połączenie to przyczynia się do cowania nerki w jej położeniu(ryc, 327 i 328). 
	Torebka włóknista Błona mięśniowa, czyli podwłóknista Ounica musculms*s. subńbrosP:327), ściśle powleka nerkę i zrasta się z jej powierzchnią:nie daje się więc ona odprrować bez uszkodzenia miąższu nerkowego. 
Jest to cienka warstwa tkanki łącznej dawana z gęstej sieci włókienek klejodajnych:włókienka te z jednej strony grzech we włókna klejodajne błony włóknistej, z drugiej-we włókienka kratkowe ukmiąższu nerkowego. 
Oprócz licznych komórek tkanki łącznej błona mięśniowa za ponadto sieć gładkich komórek mięśniowych, skąd też nazwa jej pochodzi. 
Mi:śoWta nie jest w stanie zmniejszyć objętości nerki, stawia jednak pewien opór rozciągBójej powierzchni. 
Błona mięśniowa przez wnękę wnika do zatoki, gdzie bierze u w wytwarzaniu pierścieni mięśniowych dokoła wierzchołków piramid nerkow 6@brodawek. 
Błona włóknista(tunice ńbrosd'), która stanowi warstwę zewO 4 ną torebki włóknistej nerki, zbudowana jest ze zbitej tkanki łąc*złożonej głównie z włókien klejodajnych i sprężystych:jest ona 999 sza w elementy komórkowe od błony mięśniowej. 
Błona włóknisJB 1(luźno złączona z błoną mięśniową, tak że w warunkach prawidle z łatwością daje się odpreparować i usunąć z nerki(obłuszczeniecdpsuluio). 
Zrośnięcie się jej z powierzchnią nerki wskazuje na A ny chorobowe. 
W niektórych chorobach nerek stosowane jest obłuszczenie błony włóknisJei P?
wia to upośledzoną czynność nerki przez zwiększenie jej ukrwienia i zmniejszenie PĘ cła obrzmiałej nerki. 
Błona włóknista jest ściślej złączona z podłożem tylko w(Qłóę??
	W FY fY. 
	89 ćs':KJW 9 Q Q. 
	Pi 884. 
	*33'-J 9 y!?'ijĄ**Ę Ęcj. 
	QPi 6 X. 
	8 Pi QJe-e W i 753 es Ęygw Wjpg@gĘ tĘ 3 jągjg ów). 
	a-ć ę 8. 
	e e *. 
	Ę%bś bw@yC Ysł Só. 
	Ęł@mą xęj żXĘęż gą. 
	P****ćĘ Sęgigi cjĘcji****ej-XgągQ ij:%Ęj j%ćY*****ai. 
**ś ĘW rą(78. 
	g?łŚ ńł QĘJ. 
	9 Ę%j:26 P@!
	8 Ps. 
	BQ'ś 3 śł X 3. 
	Pi 9 rd Bł-Q ĘS 8**. 
	@cj*. 
	ł:w ĘyQ gy 8 k t*. 
	Cz. 
	S śż. 
	1-74 śrl. 
	śłJ-s ś 4. 
	489. 


	Pulmo de-t. 
	Recessuscostodiaphragmaticusżewt. 
Pleura diauhragrnaticaPleura costalisSpatium fibrosumCosta XI Faseta renałis(lamina post. 
)Tunica tibrosa. 
	Wrosa. 
	Tunicarnusc u laris. 
	Faseta renaOs(lamina post. 
	)M. quadratus lumborum. 
	Ala ossis Biuro. 
	Diaphragma. 
	bez ar. 
	Glandula suprarenalts dext. 
	Ren dext. 
Faseta renalis(lamina Galon(Oexura coli deztj-Capsula adiposa-Peritoneum parietale Faseta renaOs(lamina ant. 
	-M. iliacus. 
	Ryć. 
	328. Schematyczny przekrój strzałkowy przez nerkę prawą. 
	niu wnęki:tutaj też w obrzmieniu nerki powstaje największe napięcie. 
Przy wnęce ner wnikając w głąb, błona włóknista dzieli się na dwie blaszki:wewnętrzna wyścielą ści zatoki, zewnętrzna otacza zawartość zatoki, obejmując miedniczkę nerkową i nacz. 
	Torebka tłuszczowa Torebka tłuszczowa(cdpsula ddiposc)całkowicie obejmuje neJówraz z nadnerczem. 
U noworodka jest ona jeszcze słabo rozwiJgPu dorosłego, zwłaszcza na stronie tylnej, zawiera nieraz dużo tłusz 986(grubości 2-3 cm). 
Tylko u osób silnie wychudzonych tkanka tłusz@wa może zanikać. 
Ra stronie przedniej w niektórych miejscach D(8 jest tkanki tłuszczowej i w miejscach tych poprzez powięź netł 9 otrzewna bezpośrednio przylega do błony włóknistej. 
Torebka 8986 czowa tworzy miękkie podłoże nerki. 
Powięź nerkowa(Iscid rendlis). 
Torebka tłuszczowa objęta je 99(niastą osłonką-powięzią nerkową. 
Jej blaszka przednia Ćmmd mterior), albo powięź przednerkowa(ńscia prerend(9(stanowi łącznotkankowe podłoże otrzewnej lub przylegających naOĘdów zaotrzewnowych. 
Blaszka tylna(lamina posterior), albo PP 490. 
	ąąąż z a nerkowa(faset retrorendlis), oddzielona jest od powięzi yjąmiowej tylnej ściany brzucha cienką łącznotkankową warstwą yzestrzeni zaolrzewnowej(często zawierającą tłuszcz). 
Ku górze, poQążejnadnercza, obie blaszki, przednia i tylna, łączą się z sobą i prze wadzą w powięź przepony:łączą się one również ku bokowi, natojątąstku dołowi nie łączą się i torebka tłuszczowa nerki może się przeąjużaćw łącznotkankowe podłoże dołu biodrowego. 
Na stronie przyąwdkowejna poziomie wnęki powięź nerkowa jest przebita naczyjtąminerkowymi oraz moczowodem i przechodzi w łącznotkankową jęłonkę łych Worów. 
Powięź nerkowa obejmuje więc torebkę tłuszczową wytwarza niecałkowicie zamknięty worek powięziowy nergt. 
Ściana tylna worka(powięź zanerkowa)cienką warstwą tkanki łąęznejłączy się z powięzią przepony w części górnej, w dolnej z powięzią lędźwiową, pokrywającą mięsień czworoboczny lędźwi i mięsień tędżwiowy większy(t. 
I). 
pasma łącznotkankowe, które łączą powięź nerkową z otoczeniem, a zwłaszcza z przeponą, mają szczególne znaczenie dla umocowania nerki:jeżeli torebka tłuszczowa zanigąlub jest rozluźniona, wówczas powięź nerkowa tworzy luźny worek, wewnątrz którego nerka z łatwością obsuwa się ku dołowi(p. dalej). 
Ropnie, które powstają w torebce tłuszczowej nerki lub też w warstwie tłuszczowej dokoła nerki(ropnie okołonerkowe), mogą wychodzić z nerki lub z sąsiednich narządów i rozprzestrzeniać się w przestrzeni zaotrzewnowej, zwłaszcza pod przeponą, w przestrzeni podprzeponowej(ropnie pod przeponowe):procesy ropne mogą też, odwrotnie, z otoczenia wnikać do torebki tłuSZCZOWCj. 
Ścisły stosunek powięzi nerkowej do mięśnia lędźwiowego większego i jego powięzi tłumaczy, że napięcie powięzi tego mięśnia w przypadkach ropni okołonerkowych wywołuje bóle w wyprostowanym napiętymi stawie biodrowym. 
Dlatego też pacjenci zginają nogę w stawie biodroWm po stronie chorej i w ten sposób rozluźniają mięsień i jego(OWIĆ Ż. 
Jeżeli torebka tłuszczowa zawiera dużo tłuszczu, nerka zaznacza się wyraźnie w obrazie rentgenowskim:cień nerki występuje jeszcze wyraźniej po wprowadzeniu zaotrzewnowo powietrza(odma zaotrzewnowa:tabl. XIX). 
	UMOCOWAINIE I RUCHOMOŚĆ NERKI Umocowanie. 
	Wiele czynników wpływa na umocowanie nerki. 
Są to:otrzewna czępokrywająca jej powierzchnię przednią:przylegające trzewa, pnie naczyń nerko**h. 
Torebka tłuszczowa, a zwłaszcza powięź nerkowa, oraz jędrność warstw łącznoPPOkowychprzynerkowych i napięcie powłok brzusznych. 
Nerka lewa jest silniej umo 96 ananiż prawa. 
Wszystkie powyższe czynniki nie wytwarzają jednak bezwzględnego Wiocowania nerek. 
Wurhomość nerki. 
Nerka ma pewną prawidłową ruchomość:opuszcza się podczas ć 9 echu i unosi podczas wydechu. 
Zmienia również swe położenie zależnie od położenia 9 ł@a, w postawie stojącej nerka opada, w pozycji leżącej zajmuje położenie wyższe. 
P Barunkach prawidłowych to przesuwanie się nerki wynosi mniej więcej pół do jednej?
Y@kości kręgu(1-3 cm):w krańcowych przypadkach dochodzić może do dwóch wyAokościkręgWPWytezmiany położenia. 
O p a dn i ę c i e nerki(ptosis renis). 
Oprócz powyższej gra?99(owej ruchomości czasem może występować silniejsze przesunięcie nerki ku dołowi YA opadniecie:główną jego przyczyną jest zmniejszenie ciśnienia wewnątrzbrzusznego?9988 ane różnymi czynnikami:opadniecie dotyczyć zresztą może nie tylko nerki, lecz. 
	491. 


	i innych narządów zewnątrzotrzewnowych, jak również wewnątrzotrzewją gmęcie może więc występować, gdy powiali bzuszne s 4 os(a@one, w osłattejggttucjonalnym aparatu łącznotkankowego(w astenicznej budowie ciała):pa pjęg. 
, eznyeh ciążach wskutek rozluźnienia tkanki ł 4 cznej zao**zeW@owej, zwłąęząyw szybkim i silnym zaniku torebki tłuszczowej. 
W łych zielenionych warun:-ąąysię opuszczanie, a więc przesuwanie się narz 4 O 6 w ku dołowi. 
Z narządów zeęą ywnowych dotyczy ono głównie nerki, prawie wcale nalneóza, kloce oddziejjąąniej warstwą tkanki łącznej i silniej umocowane. 
Nerkę opa 4@ięlą nazywąąy g. drującą lub ruchomą(rew mobihs), chociaż określenia le nie są zup-gaj-Odmienny stosunek narządów do nerki prawej i lewej(nerka lewa jest silniej ąąna, po stronie prawej masa wątroby obciąża nełęl łu@acz*, że opuszczanie ęjąprawej występuje znacznie częściej i w większym stopniu niż lewej:częśete(u kobiet niż u mężczyzn. 
Nerka wędrująca może zstępować aż do dołu biodrąęynawet do miednicy mniejszej. 
Jeżeli w postawie pionowej ciała nerki opuszczają się ku dołowi, ustamąją-z początku równolegle do kręgosłupa, następnie zaś końce dolne zbliżają się ąąodbywa się więc obrót nerki dokoła osi strzałkowej. 
W opadnięciu tym tętnicą ąnapina się, hamuje więc ruch nerki ku dołowi. 
W opadnięciu o wysokość jedneęynaczynia nerkowe przedłużają się mniej więcej o 2 cm lub nawet więcej i odpwęgsię zwężają. 
We wzrastającym opuszczaniu się nerki odejście moczowodu ustawtącoraz bardziej niekorzystnym kątem. 
Szczególna reakcja występuje u niektórych dzieci, jak również czasem u młody bo umięśnionych kobiet, których nerki wydzielają białko w czasie słania i cha jest to tzw. , ortostatyczny albo lordoiączny białkomocz". 
Nie jest pewne, czy układu krwionośnego podczas słania odgrywa w rolę:natomiast warunkiem paw ma białkomoczu jest przypuszczalnie stopień rozwoju krzywizny lędźwiowej kręgi ponieważ w położeniu leżącym wraz ze zmniejszeniem się tej krzywizny białkustępuje, w pozycji zaś stojącej, gdy lordoza się zwiększa-zaznacza się silniej. 
Wrodzone zmiany położenia. 
Zboczenie położenia nerki(ectopidOprócz wyżej opisanych nabytych zmian położenia nerki-opadnięcia, wystęmogą zmiany położenia wrodzone wskutek tego, że w rozwoju osobniczym nerka czasem zatrzymać się w swym procesie wstępowania(s. 482)i zachować niskie i zmienne położenie:byłyby to przypadki właściwego zboczenia położenia. 
Ner może leżeć:1)do przodu od kręgosłupa, nieco niżej od swego poziomu normalnw okolicy wzgórka, 3)w dole biodrowym, 4)w miednicy mniejszej do przodu lub od odbytnicy, przy czym zmiana położenia może być jednostronna lub obus(W większości przypadków nerka w nieprawidłowym położeniu pozostaje po Jet stronie. 
W rzadkich przypadkach układa się po stronie przeciwległej, poniżej neł(widłowej, z którą może się zrastać w większym lub mniejszym stopniu. 
Wrodzona zmiana położenia nerki zawsze daje się odróżnić od nabyBej W wrodzonej nerka ma położenie stałe, gdy tymczasem nerka opadnięta jest m@ei łdziej ruchoma. 
Kształt pierwszej jest przeważnie zmieniony, natomiast drugiej z 8 je swój normalny wygląd. 
W nerce wędrującej naczynia nerkowe wydłużają sJ 4. 
4 ich jednak do aorty i żyły głównej dolnej jest ten sarn, tzn. miejsce odejścia J@4 Kowej od aorty i miejsce ujścia żyły nerkowej do żyły głównej nie ulegaję prze 4@aczej w nerce z wrodzoną zmianą położenia:zaopatrująca ją tętnica nerkoWB 9 z odcinka pnia tętniczego najbardziej zbliżonego do nerki:z dolnego końca 86 Ynet z tętnic biodrowych wspólnych lub z tętnicy krzyżowej pośrodkowej. 
P(999 nerkowa zamiast wstępować aż do środkowego odcinka żyły głównej doleci. 
999 jej części początkowej lub nawet niżej, do jednej z żył biodrowych wspól 68@Ć@oczowód w przypadkach przyżyciowej zmiany położenia nerek zachowuje 8+zwykłą długość. 
We wrodzonej zmianie położenia odwrotnie, jest on stosuw(99 tym bardziej, im niżej nerka jest położona. 
S p o j e n i e. 
Niekiedy oba zawiązki nerek podczas swego wstępowania w 6@89(. 
	(jjąphra()(Od-**ą**n*. 
	2, et v, renaOs-Ą-ó-s. 
	cewo. 
	Ureter de-t. -. 
	M. iliacus--*. 
	4 M. psoas major--**. 
	Truncus celiacus. 
	-Aorta abdominalis-A, rnesenterica sup. 
	A, ety, renalis sin. 
A, mesenterica im. 
Aa, rena(es access. 
-M. quadratus lumborum. 
	Ryc. 
	329. Nerka podkowiasta i dodatkowe tętnice nerkowe. 
	Widok z przodu. 
Ze zbiorów Zakładu Anatomii Prawidłowej AM w Gdańsku(preparat W. 
Łasińskiego). 
tafto podkowiastego-nerka podkowiasta(ren anguliformis s. arcuatus)c. 
329). 
Jeżeli zrastają się końce dolne nerek, wówczas wklęsłość skierowana jest ku rze, jeżeli górne-wklęsłość zwrócona jest ku dołowi. 
W rzadkich przypadkach nerki tają się obu swymi końcami oddzielone od siebie w części środkowej:powstaje wtensjedna nerka pierścieniowata. 
Zarówno w nerce podkowiastej, jak i piereniowatejzawsze są dwie wnęki, prawa i lewa, zwykle skierowane do przodu. 
Każda ich ma tętnicę nerkową, żyłę nerkową i miedniczkę, która przedłuża się w moczowód@O 4 cy do przodu od nerki. 
Nerki zrośnięte leżą zwykle niżej niż normalnie. 
Czynność Boże być zupełnie prawidłowa. 
	F 64 zki obu nerek mogą się również zlewać w jedną nieparzystą masę położoną P 94 wo, przy czym nie da się odnaleźć zwykłego kształtu żadnej z nich. 
Uczą one do 9994 kręgosłupa lub w miednicy mniejszej do przodu lub do Iąłu od odbytnicy W 968 e miedniczki i dwa moczowody. 
Wreszcie zdarzają się przypadki, w których 9988 liczą się z sobą i położone są po jednej stronie przy czym każda z nich zachośswą wnękę naczynia i moczow(498848 rozwojowe dotyczą liczby nerek, ich wielkości i kształtu. 
Całkowity brak brak(dgenesis s. dgenesid)nerki występuje tylko jednostronnie. 
W tym 8969 lub w przypadku nabytej utraty jednej nerki nerka druga ulega powiększeniu 79 y 8 hgpertroąhiaj i jeżeli jest zdrowa może wykonywać pracę obu nerek. 
Okolicz:?9 wwiek może żyć z jedną tylko nerką, dowodzi ogromnej siły zastępczej narząĘ 98@ięciu jednej nerki pozostała nie osiąga masy podwójnej. 
U ssaków minimuw 99 P 8 owej koniecznej do życia wynosi około%nerki. 
W doświadczeniu na zwie??
8 PFeKonano się że przerost może wynosić 100 do 5 OO'%, jeżeli zmniejszenie nerki. 
	493. 


	było bardzo wielkie i wykonywane kilkakrotnie:kłębuszki powiększają się, a czę:ej ywne kanalików(p. dalej)poszerzają i wydłużają. 
	W wyjątkowych przypadkach wyęQ. . 
wać może nerka dodatkowa:ten nadliczbowy narząd położony jest wlenczas do pęjąą od kręgosłupa lub na jednej z jego powierzchni bocznych, lub też w miednicy. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE NEREK Stosunek do szkieletu Niecki leżą zaotrzewnowo w okolicy lędźwiowej po obu stronach kęy. 
gosłupa. 
Koniec górny(ryć, 330)znajduje się w pobliżu ściany boczne kręgosłupa, dolny jest znacznie bardziej oddalony od niej. 
W wargą. 
kach prawidłowych(w poziomym położeniu ciała)koniec górny nerktlewej sięga do wysokości wyrostka kolczystego dziesiątego kręgu piersiowego, do Wsokości więc dziesiątej przestrzeni międzyżebrowej(czyli trzonu jedenastego kręgu piersiowego). 
Koniec górny nerki prawej leży niżej, dochodząc do wysokości wyrostka kolczystego jedenastego kręgu i jedenastej przestrzeni międzyżebrowej(czyli do poziomu trzonu dwunastego kręgu piersiowego). 
Górna trzecia część nerki lewej spoczywa zwykle na jedenastym i dwunastym żebrze, prawej na dwunastym, nieznacznie tylko zachodząc na jedenaste żebro. 
Koniec dolny nerki lewej dochodzi do wysokości chrząstki między drugim i trzecim kręgiem lędźwiowym, nerki prawej do połowy wysokości trzeciego kręgu lędźwiowego. 
Przeciętna odległość między dolnym biegunem nerki a grzebieniem biodrowym po stronie lewej wynosi około 4-5 cm, po stronie prawej mniej więcej 3 cm, u kobiety nieco mniej. 
Wnęka nerki w pozycji leżącej odpowiada mniej więcej pierwszemu kręgowi lędźwiowemu po stronie lewej i drugiemu po stronie prawej. 
Zmienność położenia nerek. 
Rozpatrując położenie nerek w stosunku do kośćca należy uwzględnić jego wielką zmienność osobniczą. 
W krańcowych przypadkach w w a rurkach prawidłowych górny biegun może sięgać do wysokości trzonu dziesiątego kręgu piersiowego, dolny przekracza poziom grzebienia biodrowego. 
Niskie położenie występuje częściej niż wysokie i częściej u kobiet niż u mężczyzn. 
U mężczyzn nerka prawa dochodzi do grzebienia biodrowego w li%, , u kobiet w WP%. 
Według Hasselwandera'na podstawie badań rentgenowskich u młodych kobiet w po łożeniu poziomym ciała koniec dolny nerki prawej sięga w 45'%do czwartego kręgu le 4 Żwiowego, najniżej zaś do piątego(w 3. 
P%). 
W położeniu pionowym koniec dolny nerKprawej sięga mniej więcej w tym samym odsetku(43, ó'%)do czwartego kręgu lędźwiowe go, natomiast do poziomu piątego kręgu lędźwiowego dochodzi w 3 l 3 i'%, a do pierwsze go kręgu krzyżowego w OC%. 
W rozwo j u osobniczym nerki, wstępują"ku górze. 
Zawiązek nerki leży pieJwolcie na wysokości kręgów krzyżowych:po I miesiącu życia zarodka położenie neO 9 odpowiada trzem dolnym kręgom lędźwiowym i koniec dolny leży w dole biodroWYmnasJępnie nerka w dalszym ciągu wstępuje. 
Wstępowanie to jednak jest tylko pozoDeponieważ powodowane jest wzrastaniem tylnej ściany brzucha, która przedłuża się 609 nież ku dołowi, tak że dolny koniec nerki pozornie wędruje ku górze, w rzeczywisIoŚBzaś nie porusza się. 
V noworodka nerki są stosunkowo duże(natomiast kręgosłup w odcinku 1:96 Wowym jest krótki)i mają jeszcze położenie niskie. 
Jeszcze u kilkuletnich dzieci neJł 9 ć Hasselwander A. 
Zeitschr. 
Anat. 
Entwickl. . 
115. 1951. 
	494. 
	Costa XI--e. 
	Cosra XII. 
	Diaphragma-. 
	Crista iliaca. 
	lcj. 
	Dolna granica płuca. 
	Dolna granica opłucnej Przyczep przepony-N, subcostalisN, iliohypogastricus N, ilioinyuinalis. 
	Extremitas interior tenis dext. 
	Ryc. 
	330. Stosunek nerek do szkieletu w widoku od tyłu. 
	Schemat. 
	Po stronie lewej usunięto nerwy. 
	dochodzą do grzebienia biodrowego i dopiero w ciągu dalszego wzrastania wstępują wyżej. 
	W staro ś ci nerki mogą przesuwać się znowu ku dołowi. 
Nerki nie przylegają bezpośrednio do żeber. 
Między nie wsuwa się część początkowa przepony i zachyłek żebrowa-przeponowy jamy opłucnej(ryc. 
33 I). 
Kierując się na nerkę od strony grzbietowej drogą lędźwiową, stosowaną często w zabiegach operacyjnych, nie otwieramy jamy otrzewnej, lecz dostajemy się do nerki zewnątrzotrzewnowo. 
Należy przy tym zwrócić uwagę na ostatnie żebro, żeby nie otworzyć jamy opłucnej zamiast przestrzeni zaotrzewnowej(je. 
33 O). 
Zwłaszcza nastąpić to może wtedy, gdy dwunaste żebro jest krótkie i pomyłkowo może być wzięte za wyrostek żebrowy pierwszego kręgu Jólżwiowego. 
Nad dwunastym żebrem między częścią żebrową i lędźwiową przepony znajduje się trójkąt lędźwiowa-żebrowy(ryć, 326 i t. 
I), nie zawierający włókien mięśnioóóch. 
Częste przenoszenie się spraw chorobowych z nerek na opłucną i odwrotnie wyra Żnie wskazuje na bliskie stosunki topograficzne obu narządów pomimo przepony położonej między nimi:zarazki chorobowe przenoszą się zwykle naczyniami chłonnymi. 
Podśzasgłębokiego wdechu stosunki topograficzne o tyle się zmieniają, że dolny brzeg płuca 8@ika do zachyłka żebrowa-przeponowego i choć przeważnie nie wypełnia go, jednak 9 P 8 hodzić może do wysokości górnego bieguna nerki, zwłaszcza lewej. 
Na nerkach więc 8 widoku od tyłu podczas maksymalnego wdechu odróżnić możemy mały odcinek górny PBzykryty płucem i opłucną, odcinek przykryty tylko zachyłkiem żebrowa-przeponowym ł 94 cmek dolny, który bezpośrednio przylega do mięśni tylnej ściany brzucha(ryć, 33(t. 
	Stosunek do tylnej ściany brzucha Powierzchnia tylna nerek w swej górnej mniej więcej jednej Vzeciej części przylega 1)do przepony i poprzez nią do opłucnej(ryć. 
	406. 


	332 j. 
Nad dwunastym żebrem przykrywa tu ona małe tąją ymiędzy częścią żebrową i lędźwiową przepony-trójką:j je-żebrowy(ryc, 326):przepona pośredniczy więc w stosuj-ąynerką a zachyłkiem żebrowa-przeponowym opłucnej, o w-mowa wyżej. 
Poniżej przepony powierzchnia tylna nerki pjęąmięśni tylnej ściany brzucha:2)wąski, przyśrodkowy pą:jjąprzylega do mięśnia lędźwiowego większego, 3)środkowy, nąęydo mięśnia czworobocznego lędźwi, 4)boczny wreszcie do ęjąpoczątkowego(powięzi piersiowa-lędźwiowej)mięśnia poprzewbrzucha. 
powierzchnię tylną nerki krzyżują skośnie ku dołowi i w bok naczynią pa(międzyżebrowe dwunaste), naczynia lędźwiowe, pierwsze i drugie, oraz neęęęi 33 O):podżebrowy, biodrowa-podbrzuszny i biodrowa-pachwinowy. 
Nerwy gykońcowe pola zaopatrzenia leżą w skórze okolicy pachwinowej i części płetw wnętrznych, w zapalnym obrzmieniu nerki mimo torebki tłuszczowej mogą tyy u przez nerkę i w okolicach powyższych wywoływać promieniujące bóle. 
W nągtynych skurczach mięśnia lędźwiowego większego(w silnym zgięciu stawu biąi równoczesnym skurczu mięśni brzucha)nerka przesuwa się do przodu i ulegąuciskowi. 
Stosunek do narządów sąsiednich Stosunek nerek do otoczenia po stronie przedniej(ryc, 331)jestjdziej złożony niż po stronie tylnej ze względu na to, że od pdz prawej i lewej strony stosunki są różne w związku z asymetrią tu i położenia narządów wewnątrzotrzewnowych. 
Są one bardziżonę również dlatego, że część tych narządów podczas rozwoju psta do przestrzeni zaotrzewnowej i bezpośrednio przylega do po nerkowej. 
Powięź nerkowa zachowuje więc pokrycie surowicze napowierzchniprzedniej w tych tylko miejscach, gdzie to przyraśnie następuje. 
Powierzchnia przednia nerki prawej. 
Do górnego końca nerki wąskim pasme@pga 1)nadnercze-pole nadnerczowe(dren suprcrenchs), niewielkim p 9 tkanki łącznej oddzielone od nerki. 
Szerokie pole poniżej nadnercza stanowJ 48 dwie trzecie powierzchni przedniej nerki przylega 2)do wątroby-pole w 4 P 3 we Orce hepuOcP), gdzie na powierzchni trzewnej płata prawego wylwaJBnerkowy. 
Wąskie pasmo wzdłuż brzegu przyśrodkowego powierzchni przelBeisWka się 3)z częścią zstępującą dwunastnicy-pole dwunastnicze(a 64 denahs S. 
Dolna część powierzchni przedniej graniczy 4)ze zgięciem praw 6@9 co-p o I e o krę żn i c z e(dren colicP)i wreszcie u dolnego końca powierzchOBnią przeważnie sęka się na małej przestrzeni 5)z jelitem czczym-pole iePł(area jejunalisW. 
Powierzchnia przednia nerki lewej. 
Podobnie jak po stronie prawej równieŻ nerki wzdłuż wąskiego pasma bieguna górnego przylega 1)nadnercze-p(89 Ęn e r c z o w e(dren suprdrenahs S:poniżej i bocznic zarniąst pola wątrobowego ne 69 wet przylegają 3)żołądek-pole żołądkowe(area rentriculdrisć)o 889 Pocznie 3)śledziona-pole śledzi o nowe(area henahsYj. 
Zamiast pola 4896 czego nerki prawej do lewej nerki na poziomie wnęki przylega 4)lrz 9@98*ptrzustkowe(drew pmcremicP), której ogon zachodzi aż do wnęki śle 4 z 88 Yżej tego pola i pola śledzionowego do nerki lewej przyrasta 5)zgięcie le 8 e 9 ł 96. 
	JOR. 
	Ąreż, ąjęriaÓ 4. 
	yjąpą żc@ygraÓ 4 zed. 
Area-geróÓ 4 yeDóW'ded. 
g eolcai żyuDAÓI. 
	Rzut XI żebra. 
	Rzut XII żebra Area dla rag*d*c a Area prs m. dua dra*o luro bor urn 4 rea pro Iendine m. *s*s*łbdorninis. 
	Vea pro m. 
	Dsoate maj ole. 
	Aorta abdominalis V, cava inf. 
	A, mesenterica sup. 
	Z:Anatomia+jj. 
	4 oda abdominalis. 
	A, renalis. 
	SW 7. 
	V, renalis S/7. 
	Truncus celiacusArea suprarenalis Extrernitas sup. 
	A, mesenterica im. 
	V, cava inf. 
	Ureter sin. 
	-Ureter dext. 
	-Area lienalis. 
	4 reayeotric u larisWargo lat. 
4 rea pa ncreatica. 
	-Area jej u na lis. 
	Area colica. 
	Extremitas im. 
	Ryć. 
	331. Nerki widziane od przodu. 
	Zaznaczone pola przylegania narządów. 
	Area diaphragmatica-Rzut XI zebra-Rzut XII żebra. 
	-Area pro m. quadratolu mborum 4 rea pro tendineOt. 
	(TROSVBESI abdominis. 
	Area pro m. psoate matole. 
	86932. 
	Nerki widziane z tyłu. 
	Zaznaczone pola przylegania narządów. 
	:'P 88 ząlek okrężnicy zstępującej-pole okrężnicze(aren coltcd), bardziej przy:?
P 99 Kowo zaś przylegają pierwsze pętle 6)jelita cienkiego-pole jelitowe(drea**u**Ń 4 eŻY leszcze zaznaczyć, że powęyższe stosunki osobnicze są bardzo zmienne w S 94 ku z dużą zmiennością położenia i przebiegu przylegających narz 44 ów. 
Tak np. (98 WO:ŻOlcze zanika, jeżeli prawe zgięcie okrężnicy nie zachodzi na dolny biegun ner**Wb jeŻeU okrężnica zstępująca leży bardziej bocznic:wtedy po stronie lewej dolny 899 hek nerki pokrywają już tylko pętle jelita cienkiego. 
	497. 


	Stosunek do otrzewnej Nerka, jako narząd zewnątrzotrzewnowy, powleczona jeęą ągną tylko na swej powierzchni przedniej, przy czym do narząąąwnątrzotrzewnowych(wątroba, jelita cienkie, żołądek, ęwprzylegają pola surowicze(dren serosce), slanowią one ej większość powierzchni przedniej. 
Natomiast odcinki powtąprzedniej, które stykają się z narządami zewnąlrzolrzewnowyąąnercza, dwunastnica, okrężnica, trzustka), nie naje osłony suroęnarządy te są łącznotkankowa zlepione z powięzią nerkową jczając na niej pola włókniste(aren ńbroscS. 
Stosunek nerek do otrzewnej jest różny po obu stronach. 
Po stronie prawej, podobnie zresztą jak po stronie lewej, wąskie pole nądnejest oczywiście polem włóknistym, gdzie nadnercze(również narząd zewnątrzotęzwy)warstwą tkanki łącznej zlepia się z nerką. 
Pole wątrobowe jest pokryte otęzprzylega ono do powierzchni trzewnej w 4 Uoby, również ma 34 cej swą powłokę ęczą:wątroba i nerka przylegają więc do siebie, jednak normalnie nie zrastają się z ponieważ przedzielone są włosowatą przestrzenią surowiczą jamy otrzewnej(speritonedle hepmormde S. 
Otrzewna pola wątrobowego nerki ku górze zachodzi bardzo nieznacznie na powierzchnię przednią nadnercza, która poza tym zrasta się wierzchnią wątroby pozbawioną otrzewnej, wywołując na niej wycisk nadnerczowyr*l 93):po stronie lewej cała powierzchnia przednia nadnercza jest powleczona otrą U góry powłoka otrzewnej pola wątrobowego kieruje się przyśrodkowo, przylegaj przodu do żyły głównej dolnej jako ograniczenie otworu sieciowego(ryć, 333 i l 27), dwunastnicze i pole okrężnicze oczywiście nie mają powłoki surowiczej:natomiast koniec nerki w polu jelitowym jest pokryły otrzewną. 
Po stronie lewej pole śledzionowe ma pokrycie otrzewną, podobnie jak pole żalą we. 
Trzustka łącznotkankowa zlepia się z nerką w jej polu trzustkowym, jest to wie włókniste. 
Ogon trzustki wraz z naczyniami śledzionowymi wnika między obie blwięzadła przeponowa-śledzionowego, sięgając do wnęki śledziony. 
Na przednim br trzustki biegnie przyczep krezki okrężnicy poprzecznej. 
Tylna ściana okrężnicy zstęcel w polu okrężniczym przylega bocznic do dolnej trzeciej części nerki:stanowi pole włókniste. 
Przyśrodkowo w polu jelitowym pokrytym otrzewną przylegaję pglita cienkiego. 
Pole surowicze śledzionowe i żołądkowe przedziela nasada więzadła ponowo-śledzionowego:u dołu łączy się ona z nasadą krezki okrężnicy poprzecznej lem włóknistym okrężniczym. 
Wyżej opisane stosunki tłumaczą nam, że z jelit(4 nicy i okrężnicy)przyrośniętych do nerki procesy zapalne z łatwością przechodz 408 więź nerkową. 
Guzy nerki prawej i nadnercza w związku z bliskim sąsiedztweJB 8 główną dolną mogą uciskać na to naczynie i powodować zastój krwi. 
Dostęp do nerki. 
Ze stosunków topograficznych wynika, że zwykła droga sloWw zabiegach operacyjnych nerki prowadzić może zaotrzewnowo od tyłu lub 99 Pi bocznic. 
Stosując drogę tylną, lędźwiową, cięciem przeprowadzonym poniżej i 8969 gle do dwunastego żebra przecinamy ścianę tułowia i poniżej przyczepo przep(BY kamy do przestrzeni zaotrzewnowej(cięcie van Bergnnanna, ewentualnie przeĄsposobem lsraela). 
Jeżeli dwunaste żebro jest długie, można jego koniec odcięć. 
996 uszkodzić jamy opłucnej:należy również uważać na nerw podżebrowy(nuęJ 9 eP 46 XV). 
Jeżeli najczęściej stosowana droga lędźwiowa nie została wybrana, prze@8 ścianę brzucha od przodu i bocznic, stosując tzw. drogę przynerkową:tułał 99 śbrzucha oddziela się ostrożnie otrzewną ścienną razem z okrężnicą. 
Droga ś 699 łnowa przez jamę otrzewnej jest znacznie bardziej skomplikowana. 
Po otwaTPbrzusznej od przodu i odsunięciu pętli jelita cienkiego w obrębie okrężnicy moŻPFnjć do kąta okrężnicy(zgięcie okrężnicy)i dolnego końca nerki(wyniosłość nePPPPo obu stronach należy odsunąć narządy przylegające do nerki. 
Droga ta jest sW 9 jednak w rzadkich tylko przypadkach. 
	498. 
	Pole nadnerczowe-przykryte otrzewną. 
	Area serosa hepatica-. 
	Area serosa jejunalisI I I I Area fibrosa colica(Oexura coli dext. 
)Ryć. 
333. Stosunek otrzewnej do powierzchni przedniej nerki prawej. 
Wzorowane na Cunninghamie. 
	Area serosa gasrrica. 
	A, lienalis. 
	Pa ncreas. 
	Bada mesocoli transeersi. 
	Btea serosa jejunalis'. 
	Glandula suprareralis 1111. 
	-V, cava im. 
	-Facies anterior glandulae suprarenalis. 
	-Area Wbrosa duodenalis. 
	-Przyczep więzadła*ep*now*-śledzionowego. 
	-Area serosa lienalis. 
	-lig, phrenicocolicum. 
	'-Area fbrosa colica. 
	96 c 334. 
	Stosunek otrzewnej do powierzchni przedniej nerki lewej. 
	Wzorowane na Cunninghamie. 
	400. 


	SEGMENTY TĘTNICZE NERKI W związku z rozwojem chirurgii nerki stało się aktualne zagadnienie**'mniejsze części, podobnie jak płuc czy wątroby(s. 
278). 
Te części nerki, unaczynione w zasadzie przez jelo 4 wlęKsz 4 galęż tętnwąsegmentami tętniczymi nerki i stwarzają dogodne warunki do ich reseketą"gW zastosowanym podziale(ryć, 335)opieramy s+ę na w 4 aniash Narkieęąy. 
odróżnia trzy segmenty tętnicze nerki:górny, dolny i tylny, zaopąąąĘggałąź tętniczą przedmiedniczkową górną, przedmiedniczkową 4 olną i ząąjąTe trzy segmenty występują prawie stale i dlatego nazywamy je sejązasadniczymi albo głównymi. 
Nla granicy segmentów głównych i między nimi występują mniejsze ezwąniczne:szczytowa, pośrednia i Jąlno-dolna, łwre w zależnośet ją. 
niema wchodzą w skład jednego lub obydwu sąsiednich segmentów. 
Mogą jtworzyć dodatkowe segmenty nerki, jeżeli gałąź zaopatrująca je odchodzt gąjąod tętnicy nerkowej lub aorty. 
W tych dość licznych zresztą przypadkach Ęezjjg łów tętniczych jest oczywiście większa od trzech(4-tj. 
	*egmen*górny. 
	Część QTdOłCZOdpośredn i a*egmen*dolny. 
	Gdańsk. 
	Część graniczna szytowa. 
	Część'ć Qfd OłCZ tylna-d. 
	Ryc. 
	335. Segmenty tętnicze nerki. 
	Nerka prawa widziana:d-z przo 4 u, (Segmenty-czarne, części graniczne-kropkowane. 
	Wzorowane na Nał 9. 
	KORZEŃ NERKI Korzeń nerki(radar renis S utworzony jest głownie z naczyń krwionoŚBP'ł, i żyły nerkowej):poza tym zawiera on oczywiście naczynia limfatyczne, 89 nerkowy), jak również odcinek początkowy moczowodu. 
Korzeń, który prze*8+ka do zatoki nerkowej, leży w tkance łącznej i tłuszczowej przestrzeni z 8 Wwystępuje on w postaci płaskiej, mniej więcej czołowo ustawionej płyty 0:9?
(Od przodu korzeń nerki posiadałby powłokę surowiczą(otrzewną śęw czasie rozwoju nie przyrosły do niego dwunastnica po stronie prawej, a WPĘ:po lewej, i nie przykryły wnęki nerki. 
Jeżeli więc chcemy uwidocznić na(8 PP 9 od przodu, to należy wpierw od ściany brzucha oddzielić dwunastnicę p 9 FPĘ. 
	'I(arkiewicz O. 
	, Segmenty tętnicze nerki. 
	Acta Biologica et Me 9. 
	yąustkę po lewej. 
	Od tyłu po odpreparowaniu nerki z jej łoża korzeń wraz z Kaczy. 
j jerkowymi są z łatwościę dostępne. 
W związku z asymetrycznym położeniem wrą. 
y, -tronie prawej wnęka leży na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego, po lewej na yjąei pierwszego)również oba korzenie pod względem położenia i kierunku są asy. 
wąe, zwłaszcza przy wejściu do wnęki:są one jednak symetryczne u swego paczą'jgeważ prawa i lewa Jęluca nerkowa w zasadzie odchodzą na tej samej lub gra, %, jej samej wysokości od aorty, podobnie jak obie żyły nerkowe przeważnie na tej y wysokości uchodzą do żyły głównej dolnej. 
Ze stosunków tych wynika, że w lewym atu naczynia przebiegają przeważnie bardziej poprzecznie, w prawym zstępują niej ąołowi, w związku z niższym położeniem nerki prawej. 
jjetria korzenia zaznacza się również w związku z asymetrycznym położeniem jtelkich pni naczyniowych tułowia, żyła główna dolna bowiem przylega z prawej ą ąw kręgosłupa, aorta nieco z lewej(prawie pośrodkowo). 
Prawa i lewa żyła nerkojehodzącepod prostym K 4 lem przeważnie na tej samej wysokości do żyły głównej, ą wraz prawa i lewa tętnica nerkowa odchodzące z aorty na tej samej wysokości jjieco wyżej od żył(na wysokości chrząstki między pierwszym i drugim kręgiem jjwymć, z obu głównymi pniami tworzą dwa krzyże, nieznacznie zachodzące na w żyta nerkowa lewa krzyżuje przy tym aortę od przodu, bezpośrednio poniżej poutętnicy krezkowej górnej. 
Tętnica nerkowa prawa natomiast biegnie ku tyłowi od głównej dolnej. 
Z powyższego wynika, że krzyż żylny leży do przodu i po stronie ej od krzyża tętniczego. 
żąjemny stosunek obu krzyży mówi nam też o położeniu naczyń nerkowych w stado siebie. 
Żyła nerkowa leży do przodu i nieco poniżej tętnicy, ta zaś do przodu iedniczki nerkowej:moczowód więc, który lejkowato wychodzi z miedniczki, leży łowi od naczyń i kierując się ku dołowi widoczny jest poniżej naczyń(w widoku od u). 
Podział naczyń na ich gałęzie odbywa się częściowo już przed ich wejściem do i, tak że poszczególne gałęzie naczyniowe mogą wstępować do wnęki ku tyłowi od łezki. 
Dość często poza tym jedna lub druga gałąź żylna lub tętnicza wnika do zu nerkowego nie przez wnękę, lecz z przedniej, rzadziej z jej powierzchni tylnej. 
ad korzenia nerki wchodzą również naczynia nadnerczowe środkowe i dolne oraz je odcinki naczyń jądrowych czy jajnikowych. 
W obrębie korzenia znajdują się poza naczynia chłonne nerki i nadnercza. 
Wychodzące z wnęki nerki naczynia chłonne pulą do drobnych węzłów nerkowych przylegających do żył, z których następnie ładzą naczynia limfatyczne dążące do węzłów lędźwiowych. 
Wreszcie wymienić naerwyautonomiczne położone w korzeniu, które w postaci splotu nerkowego towa 4 przede wszystkim tętnicom i dochodzą do wnęki nerkowej. 
	BUDOWA OGOLNL NERKI nerce, podobnie jak w wątrobie, pod prosto ukształtowaną poWhniązewnętrzną kryje się zawiła budowa wewnętrzna. 
Budowa BłgpVje wyraźnie w przekroju podłużnym, przecinającym nerkę 88 egle do obu jej powierzchni. 
Miąższ nerkowy składa się z kory ś 4 a nerki, które gołym okiem z łatwością dają się odróżnić(ryć. 
6 herkowa(cortea renalis), położona pod błoną mięśniową, staóarstwęobwodową nerki grubości 5-7 mm. 
Ra świeżym narząFona zabarwienie żółtawoczerwone, rdzeń zaś-niebieskawo**e, tównież na zwłokach utrwalonych widoczne są różnice za 99 chociaż w zmienionych odcieniach. 
Na granicy widoczności Ęł 98 e ę M. 
, Contribution a Petude anatoma-topographique de systeme de*ao 8 ećY łóBsociation des Anatonnistes Zó-erne Beunion 1884. 
	501. 


	znajdują się w korze liczne punkcOJ, s 4 to ciałka neęyąpuscula renis), stanowiące najistotniejszą właściwość Ęję, yNa świeżych zwłokach mają one barwę czerwoną z powago'jąQZRWlCTBj Ę. 
	Cortex tenis. 
	Pyrarnis renalis. . . (medulla tenis). 
	Foramina papillaria-et area cribrosa. 
	M iedn łezka nerkowa. 
(otwarta)Galio major---Pewis renalis-Galio minor. 
	Szyjka moczowód u Ulexura IĄ. 
	ROD. 
	bre ter. 
	s Xą. 
k. 
	jąMX. 
	-Co//om 9(Żórwy-Gol umrą r@. 
-Wspólną d*a dw*cn-8, etv, int. 
	-Capsula fibi. 
	Basis pyra. 
	Ryc. 
	336. Nerka lewa. 
	Usunięto odcinek części przedniej. 
Widok od prz(9 Kora stanowi jednak nie tylko obwodową warstwę miąższ 98(wego:wnika ona również w obręb rdzenia między piramidy, 89(swym wpuklając się w zatokę nerkową:w przekroju podłużnMB łpustki kory mają postać przegród przedzielających piram@Yone nazwę słupów nerkowych(columnde rena(es)W 5'BWmaJąone jednak w przekroju, w rzeczywistości są to wydr 4 żoO 8 dĘy kory, w których tkwią piramidy. 
Kora więc prawie ca'89 obejmuje piramidy z wyjątkiem ich wierzchołka-brodawki neJĘ wnikającej do zatoki. 
	gjzeń nerkowy(medulld re@(is)obejmuje zatokę nerkową i leży ązy słupami nerkowymi:występuje on w postaci stożków, tzw. jj-ąmi 4 neKowych(pgr@@des rena(es). 
Piramijąkazująwyraźną budowę prążkowaną:delikatne prążki biegną ją-żnie z zewnątrz do wewnątrz:są one tu wywołane prostolinijnym ąebiegiem kanalików nerkowych, będących zasadniczym składni ją miąższu nerkowego. 
Podstawa piramidy(bdsis pgramidis), ąerowana ku obwodowi, jest na zewnątrz wypukła:wierzchołek pitływpuklający się w obręb zatoki nerkowej nosi nazwę b r o d a wjnerkowej(powiła rendlis). 
Wysokość piramidy wynosi około j mm. 
Każda brodawka objęta jest kielichem miedniczki nerkowej ąąlej)i w miejscu przyrośnięcia podstawy kielicha dokoła brodawkięł ona nieco zwężona(ryć, 336)-szyj ka brodawki(colhm pdgMe):mocz wydzielany przez nerkę ścieka do kielicha tylko z broąwki. 
W kilkakrotnym powiększeniu na szczycie brodawki widzimy wne otworki w liczbie 10-25-otwory brodawkowe(fordmapupilldrid):są to ujścia cewek nerkowych. 
Takie pole usiane(workami ma nazwę p o I a s iłowego(drew cribrosd). 
Zwykle w jedąbrodawkę łączą się dwie, czasem trzy piramidy, w związku z czym czba otworków jest bardzo zmienna. 
Powiększa się ona(do 30 i wiej), jeżeli liczba piramid przynależnych do jednej brodawki jest tęcze większa(np. ó), co występuje zwykle na górnym i dolnym końcu erki. 
W środkowej części nerki piramidy są bardziej wysmukłe niż a obu końcach. 
Stanowiący część obwodową piramidy pas zenętrznyjest ciemuniejszy od kory na brodawce, natomiast pas ewn ę 1 r z ny rdzenia jest jaśniejszy od kory i od pasa zewnętrznego. 
Podobnie jak kora z obwodu wnika między piramidy, tak samo rdzeń podstaw piramid wnika w obręb kory. 
Przy dokładniejszym oglądało dostrzega się, że do kory z podstaw piramid w pewnych odstępach@:pulą delikatne, jaśniejsze prążki ciągnące się promienisto:kończą W one nie dochodząc do obwodu kory. 
Prążki te, jako przedłużenie enia, noszą nazwę promieni rdzeniowych(processus medu(Bes'-na ryć, 328 niewidoczne):tworzą one część promieni(4 Q@rs rddictd)kory, zaś kora położona między promieniami rdze**mistanowi tzw. część skłębioną(pers comolutu)kory. 
Pmienie rdzeniowe, czyli część promienista kory, podobnie jak pirał 9 Yzawiera prostolinijnie biegnące odcinki cewek nerkowych, nato 998 łczęść skłębiona kory oprócz ciałek nerkowych zawiera odcinki 5 ł 9 Kanalików:nosi ona również nazwę I ab irynlu kory. 
****a zawiera niewiele tkanki łącznej i w zróżnicowaniu narządu na 9 Y i zraziki nie odgrywa ona roli. 
Widzieliśmy poprzednio(s. 
5 O 2), Pł 9 J nerkowy(loóus rendlis)utworzony jest z piramidy i z przy 98 ejdo niej istoty korowej. 
W podziale nerki na zraziki, tzw. z r a**Korowe(lobÓi corticmes), istotne znaczenie ma przebieg naPwionośnych. 
Są to naczynia międzyzrazikowe(tdsd. 
	503. 


	mterlobularid), które z granicy między podstawą piramidy a iąjąrową wstępują prostopadle do powierzchni nerki(cyc, H 4). 
Żrą((korowym(lobulus corticdls)nazywamy niewielki wycine)-g. w środku którego leży promień rdzeniowy, na granicach zaś pąąw naczynia krwionośne międzyzrazikowe. 
	BUDOWA SZCZEGÓŁOWA NERKI lNerka zbudowana jest podobnie do złożonego gruczołu cewkowego:jest oąą je rzona z tzw. cewek lub kanalików nerkowych(hb@rew@(es)-deltgjjąprzewodów wysłanych jednowarstwowym nabłonkiem, długości około 5 eąj ją światło i budowa w różnych odcinkach są bardzo różne. 
	W kanaliku nerkowyą j. 
	Wstawka. 
	Część główna'nefronu. 
	Krótka pętla nefronu(Henlego). 
	Część cienka. 
	Część gruba. 
	Cewka zbiorcza-. 
	Cewka zbiorcza. 
	Część główna nefronu Naczynie doprowadzające. 
	-Ciałko nerkowe. 
	-Odcinek prosty części głównej nefronu. 
	-Część gruba długiej pętli nefronu(Henlego). 
	Część cienka długiej części nefronu(Henlego). 
	-Przewód brodawkowy. 
	Ryć. 
	337. Schemat budowy i przebiegu cewek nerkowych. 
	Naczyniec(tętniczką j doprowadzające. 
	kanał ikowy. 
	Komórki para portalne. 
-Naczynie(tętniczka)odprowadzające gc--Biegun naczyniowy. 
	-Torebka kłębuszka. 
	Włośniczki kłębuszka. 
	-Część główna nefronu. 
	We. 
	338. Schemat budowy ciałka nerkowego. 
	mamy dwie rozwojowa óżne części:wydzielniczą-tzw. ne fr o n, oraz wyprowadzającą-tzw. cewkę z b i o r c z ą, która na brodawce nerkowej przewodem brodawkowym chodzi do kielicha wledniczki nerkowej. 
Początek nefronu, zwany kłębuszkiem lomeruhs corpuscuO rems')wpuklony jest w dwuścienny worek-tzw. torebkę łębuszka(ccpsulc renis):kłębuszek wraz z torebkę tworzą ciałko nerkowe(corurculumrenis). 
Naslępoy odcinek nefronu łączący się z torebką kłębuszka, jak również domek końcowy nefronu, biegną kręto w korze nerki(ryć, 337)i dawniej nosiły nazwę analików krętych I i li rzędu(fibuli contorti I et li ordmis). 
Obydwa te odcinki czy część środkowa, zwana pętlą nefronu(ansa nephroni'):ma ona kształt szpili 4 o włosów i składa się z ramienia zstępującego i wstępującego, biegnących równolegle Pył siebie w rdzeniu nerki:najpierw w promieniu rdzennym, dalej w piramidzie, scho@w niej w kierunku brodawki do różnego poziomu. 
Z tego powodu wytwarzają się**pętle długie i pęUe krótkie, ostatnie co najmniej siedmiokrotnie liczniejsze(ryc. 
W Koniec ramienia wstępującego pętli zbliża się znowu do ciałka nerkowego i prze 891 w ostatni odcinek nefronu-wstawkę:wstawka robi kilka skrętów w obrębie+Y i łączy się z cewką zbiorczą. 
Cewki zbiorcze, jak przewody wyprowadzające gruczoWcząsię w coraz większe gałęzie biegnące prostolinijnie w rdzeniu nerki. 
Gołym 99 m widoczne różnice między korą a rdzeniem przede wszystkim powodowane są różPBzebiegiemkanalików:części kanalików położone bowiem w korze, jak widzieli X mają drogę krętą, w rdzeniu zaś prostą. 
(Ś 9 K z powyższego wynika, w cewce nerkowej składającej się z dwóch zasadniczych Ś 9 ł Oefronu i przewodu zbiorczego, wyróżnić należy mniejsze, odmiennie zbudowane 81 ono łące odcinki. 
'94 psula glorneruli s. 
BounnanW, śkTŁs łcj, jĄcjjQ, cj. 
	XO K. 


	wchodzą:. 
	506. 
	B-udowa nefronu i jego znaczenie. 
	Liczba nefronów w każdej nerce wynosi I do 1. 
	5@JBona W skład każgeęj. 
	1. 
	Ciałko nerkowe(kłębuszek nerkowy). 
Ciałko nerkowełpusculum renis), jest tworem kulistym o średnicy około O z**gJest ono utworzone z sieci złożonej z około W pęUi naczyń krwtąnych włosowatych, powleczonych blaszką trzewną torebki kłyąQutworzonych z płaskich komórek z wypustkami, zwanych podoeZewnętrzną blaszkę ścienną kłębuszka tworzą płaskie komór!
(błonkowe, które na biegunie kanalikowym przechodzą w wysokie cowate komórki kanalika głównego. 
	-Rąbek szczoteczkowy *. 
	-Korzonki rąbka Wodniczka Aparat Golgiego. 
	M itochondria. 
	-e-Granica międzykomórkowa'ł. 
	r 88 to n a podstaw na I Jądro Ryć. 
339. 
Schemat ultramikroskopowej budowy komórki z części głównej ne 8 tronu wg Sjóstranda. 
W każdym ciałku nerkowym wyróżniamy dwa bieguny:bieguo W czyniowy i biegun kanalikowy. 
Biegun naczyniowy jest to miejsce 8 ścia do kłębuszka tętniczki doprowadzającej i odejścia tętniczłs 9 prowadzającej. 
Między tymi naczyniami znajduje się skupisko ł 9@rek, zwanych wyspą przynaczyniową?pasała hatm@sc 8 łris), które są częścią aparatu przykłębkowego. 
Tuż przed wejście@4 lniczki doprowadzającej do kłębuszka zmienia się budowa jej śc@8 f'Dawna nazwa-ciałko Malpighiego. 
'Dawna nazwa-komórki Bechera. 
	ę warstwie środkowej tętniczki pojawiają się komórki mięśniowa****onkowe(mioepitelialne)zawierające w cytoplazmie liczne ziayąąkasekrecyjne barwiące się metodą p. a. 
	S. 
Wydzielina tych komórek, yąąna reniną, transformuje angiotensynogen w obkurczającą naczynia jęwionośne angiotensynę. 
komórki te nazywamy także komórkami przykłębuszkowyjjt(ce(lulce iuartaglomerulcres). 
Mogą one regulować dopływ krwi do I ywuszka nerkowego i ciśnienie wewnątrznerkowe, gdyż pęczniejąc jjogą zwężać światło naczynia lub je rozszerzać. 
Są one w ścisłym konjąkciez przylegającymi do kłębuszka komórkami plamki gęstej jjiaculd densc)występującej we wstawce(patrz dalej). 
Komórkom. 
1. 
	ś-Mitochondriom. 
	-Sfałdowania błony podstaw net. 
	\Błona podstawnaRyć. 
	340. Komórka nabłonkowa cewki krętej U rzędu(wstawki). 
Zdjęcie wykonane w mikroskopie elektronowym. 
B@przypisuje się wydzielanie czynnika regulującego stężenie sodu. 
test to tzw. czujnik sodowy. 
Biegun kanalikowy jest miejscem, z którego wychodzi drugi odcinek 9 e 4 ronu-kanalik główny. 
Jest to część(blaszka)trzewna torebki(pers PBemd), jej część zewnętrzna zaś nazywa się częścią(blaszk 4)Ś 94 e nr ą(pars eaterna). 
Pomiędzy blaszką trzewną a ścienną znajduje 9@szczelinowata przestrzeń łącząca się ze światłem kanalika nerko. 
	607. 


	wego. 
	W tej przestrzeni zbiera się mocz pierwotny. 
Śródbłojączek kłębuszka mają liczne pory, natomiast ich błona podsiąąęciągła, więc krew przepływająca przez te naczynia może kogą się bezpośrednio z błoną podstawce, co ułatwia przenikantąpierwotnego na zewnątrz naczynda. 
Przesącz, zwany@oczem pąąrym, spływa pomiędzy naczyniem a torebką ciałka nerkowegj y ka głównego. 
	Tętnica międzyzrazikowa. 
	Wstawka. 
	Wstawka Naczynie(tętniczka j doprowadzające. 
	Część główna nefronu. 
	Ryc. 
	341. Ciałko nerkowe z dochodzącym do niego naczyniem doprowadzający@. 
	P tętnica międzyzrazikowa w otoczeniu labiryntu. 
	Mikrofotografia. 
	Między sąsiadującymi ze sobą pętlami naczyń kłębuszka nerkoWznajduje się tzw. przestrzeń międzywłośniczkowa, w której w 68 Wpwłókna i komórki tkanki łącznej, zwane komórkami krezKJczyniowej(mesmgium), a pochodzące z przydanki tętniczełzakłębuszkowych. 
2, *zęść główna nefronu odchodzi od ciałka nerkowego(ryć, 337 i 3381, z łWQPHw bliskich stosunkach czynnościowych:powierzchnia kłębuszka i powierzchoęgłównej są w ścisłej współzależności. 
Długość części głównej wynosi około 14888 bóść 40-60 am. 
Część ta w sąsiedztwie ciałka nerkowego tworzy od c in ek KTsQnalik kręty I rzędu, tubuhs contortus I ordinis), następnie zaś przechodzi w o 49 łĘprosty(pers recta), który stanowi część początkową pętli nefroBPezęść główna nefronu zbudowana jest z charakterystycznych komórek sześcieOPY??
	jwny kana@a wysłanych rąbkiem szczoteczkowym(ryc. 
339). 
Badania Sjóstranda'za, ąjjoeą mikroskopu elektronowego wykazały złożoną budowę cytoplazmy takiej komorę:jej wewnętrzny aparat siateczkowy, złożony z ciałek Golgiego i błonek plazmatycz. 
-gj gładkich, leży najczęściej nad jądrem, zaś liczne i długie mitochondria ustawiają*pahsadowato w dolnej części komórek. 
Od podstawy komórki między poszczególne ągochondtia w@łaJ 4 podwójne błonki plazmatyczne, tworząc dla nich oddzielne poyąjeszczenłaO:c. 
3491. 
Błonki le mogą dochodzić prawie do przeciwległej powierzchąjkomórłi 84 beł szczoteczkowy zbudowany jest z bardzo cienkich, zamkniętych na ąyu końcach rureczek, od których w głąb cytoplazmy wnikają nitkowate pasemka(korzonłOCewka zbiorcza. 
	Części cienkie, pętli nefronu. 
	Cewka zbiorcza 66342. 
Rdzeń nerki:poniżej środka cewka zbiorcza, w lewo od niej cienkie części pętli nefronu, powyżej-części grube pętli. 
Mikrofotografia. 
ł Część cienka pętli nefronu stanowi następny odcinek nefronu. 
Jej średnica wynosi ś 9 e 4 wie około 15 am, długość zaś jest zależna od długości całej pętli:w pętli krótkiej:Sie cienka nie przekracza paru milimetrów i tworzy tylko krótki odcinek ramienia śWpującego(ryć, 337, w pętli długiej dochodzi do 8 run i tworzy znaczny odcinek zaroi Ę 99 Tamienia zstępującego, jak i wstępującego. 
Część cienka zbudowana jest z komórek P 88 Kich, przypominających śródbłonek Oyc. 
42)8 Vzęść gruba pętli nefronu jest jej dalszym odcinkiem. 
Długość tej części wynosi Ył 9899 mm, średnica zaś 30-40 am. 
Jest ona zbudowana z komórek sześciennych(Ęyc, 83%1 zawierających liczne palisadowato ułożone mitochondria. 
	'Sxperimental Celi Research. 
	894. 
	Vzóść gruba pętli nefronu. 
	504. 


	5. 
	Wstawka. 
W pobliżu ciałka nerkowego część gruba pęUl przecho 4 zi w ostatnt-jnek nefronu, zbudowany podobnie do poprzedniego, we wstawkę 08337, 3411, tną**wstawki wynosi około 4, 5 mm, średnica około 50 wn Wsławła Jworzy kilka s(ęę, gęg. 
w obrębie labiryntu(kanalik kręty U rzędu, hbtlus co@ortus U ordwłs), po ezynj Qąmowo przybiera budowę cewki zbiorczej, w którą przechodzi. 
W miejscu, gdzie wyę-ąjgprzylega do bieguna naczyniowego kłębuszka nerkowego, nabłonek jej@a nieco inją gjgydowę. 
W mikroskopie świetlnym komórki te tworzą sg 8 OO@bogale w J 4 dra konaj-ąęwe. 
Komórki tej części wstawki-zwanej plamką gęstą(@ctlc densa)-ąj ysze od pozostałych, granice międzykomórkowe są zatarte. 
W mikroskopie elektroąą'wykazano, że w komórkach plamki zwartej sfałdowania błony komórkowej częśet pją, sławnej są bardzo małe w porównaniu z innymi komórkami wstawki:zawierają one ąyy, że znacznie mniej mitochondriów. 
Jak już podano wyżej wstawka jest czujnikiem ęą, dowym. 
Znaczenie nefronu. 
Kłębuszek jest istotnym narządem wydzielniczym nerki. 
Wjąąi inne drobnocząsteczkowe składniki osocza krwi przez cienką ściankę naczyń włosową. 
tych kłębuszka jak przez ultrafiltr przesączają się z krwi do komoj ciałka nerkoweęjPrzesącz ten, nie zawierający białka, nosi nazwę, moczu pierwotnego". 
Obie nerki we. 
dzielają 110-220 litrów, moczu pierwotnego"na dobę, wielokrotnie więcej niż progu. 
kują "moczu ostatecznego". 
Mocz pierwotny, nim zostanie przemieniony w mocz ostąte. 
czny, musi ulec znacznemu zagęszczeniu(mniej więcej do 1. 
5 I na dobę)i znaczne ilośetwody zostają znowu wchłonięte przez dalsze odcinki nefronu(reabsorpcja). 
Z moczu pierwotnego nerka resorbuje ponadto z powrotem do krwi takie jego składniki, które jak glukoza i większa część jonów sodu, potasu i chloru, muszą być zatrzymane w ustroju. 
Do moczu wydalane są wreszcie substancje takie jak amoniak, których mocz pierwotny jeszcze nie zawiera. 
	Piramida. 
	Brodawka nerkowa Kielich mniejszy Ryc. 
	343. Brodawka nerkowa objęta kielichem mniejszym:po obu bokach rdzeń sąsiednich piramid. 
	Mikrofotografia. 
	Uewka zbiorcza Wstawka tworzy przejście do części wyprowadzającej kanalika nerkowego, do c ewgizbiorczej, czyli prostej(Obulus rectus). 
Każda wstawka przedłuża się w jedjątaką cewkę na granicy promienia rdzeniowego. 
Jak nazwa dalej wskazuje, przebiegają one prostolinijnie wpierw w promieniu rdzeniowym, następnie w piramidzie, łącząc ęię po dwie mniej więcej siedmiokrotnie w coraz większe przewody. 
Z połączenia kilku wielkich cewek zbiorczych na szczycie brodawki powstaje pr z ewódb rod awkowy(duchs pqtlms)o średnicy 200-300 am. 
Nefrony jednej nergi(w liczbie I do 1, 5 miliona)łączą się z sobą mniej więcej w 401 przewodów brodawkowych. 
W obrębie pola sitowego przewody te otworami brodawkowymi uchodzą w liczbie 10 do 25 do kielicha nerkowego(ryc. 
343). 
Początkowe odcinki cewek zbiorczych wysłane są jasnymi komórkami sześciennymi o wyraźnych granicach(cyc. 
HZ):większe cewki mają komórki wysokie, walcowate. 
	Tkanka łączna nerki i jej znaczenie. 
Miąższ nerki, a zwłaszcza kora, zawiera niewiele tkanki łącznej. 
Są to głównie włókienka kratkowe, śrubowało oplatające kanaliki nerkowe oraz drobne naczynia krwionośne. 
Tylko w sąsiedztwie większych naczyń występują włókienka klejodajne i tylko w ścianach naczyń znajdują się włókna sprężyste. 
Włókna kratkowe, które biegną od torebki włóknistej przez cały miąższ nerki, wytwarzają jeden złączony z sobą układ włókien, który sprężyście reguluje wszystkie zmiany kształtu nerki. 
Nla brodawce nerkowej jest on najsilniej rozwinięty. 
W dużym wypełnieniu nerki krwią cała brodawka skraca się oraz poszerza i cofa się z miedniczki nerkowej, która się również poszerza. 
Dzięki temu nie'zachodzi obawa, żeby w zwiększonej pojemności narządu mogło nastąpić zwężenie zatoki nerkowej wraz z miedniczką. 
	Mocz Wydalanie moczu przez nerki jest procesem ciągłym, ma jednak swe minimum w nocy, podczas snu między godziną 2 i 5, oraz maksimum w pierwszych godzinach po przebudzeniu. 
Człowiek dorosły przeciętnie wydala około 1, 5 litra moczu na dobę, ilość jest jelnakzmienna i waha się od 0, 5 do 4, 0 litrów, a w przypadkach chorobowych może być znacznie większa. 
U osób zdrowych wahania powyższe zależne są z jednej strony od ilo 4 ciwody wprowadzonej do ustroju z pokarmami stałymi i płynnymi, z drugiej od ilości wydalanej razem z potem i z wydychanym przez płuca powietrzem. 
Ilość wydalanego moczu jest więc zależna od gospodarki wodnej. 
Mocz jest płynem klarownym, barwy żółtej o różnym stopniu wysycenia zależnie od Bawartości barwników moczu oraz ich stężenia:o gęstości względnej(ciężarze właści 868 Jwahającej się najczęściej od 1015 do 1020 s 1, 015-1, 020 maksymalne wahania 941002 do 1040 s 1, 002 do 1. 
040. 
Ciśnienie osmotyczne moczu jest na ogół większe niż 9-ocza krwi. 
Odczyn moczu jest zwykle słabo kwaśny, po diecie bogatej w mięso kwaśPBśćjego zwiększa się, po spożyciu większej ilości pokarmów roślinnych mocz ludzki, PK'jak mocz zwierząt roślinożernych, może stać się zasadowy i mętny. 
Z moczu wysycoPeko, np. w czasie upałów, po ochłodzeniu wydziela się obfity ceglasty osad moczanów Fedmentum lmerithm). 
W moczu znajdują się azotowe produkty końcowe białkowej PFzemiany materie ze składników organicznych najwięcej mocznika(około Z'%), znacz-Płe mniej kwasu moczowego, amoniaku i innych. 
Ze składników nieorganicznych wśród łPVonów dominuje sód, mniej jest potasu, wapnia i magnezu:wśród anionów przeważa W 8 on chlorkowy, mniej jest siarczanowego i fosforanowego. 
Poza tym w moczu znajdują 98 liczne inne substancje, między innymi hormony. 
	XII. 


	jee. 
Nerka włączona jest do wielkiego krwiobiegu i krew jest ąąęyąą niej bezpośrednio z aorty brzusznej ptzez 4 ne(łow 4(@renahsj jąątsąrdzo silna, o dużej średnicy(6-8 nim)w slosuołu 4 o obŃlości narząjątu na asymetryczne położenie aorty i żyły głównej dolnej. 
Do kwrej uchoąęą ąyygwe t. nerkowa prawa jest nieco dłuższa(około I cm)od lewej, odwwtąjąggąrych lewa jest dłuższa od prawej:tułaj je 4 uaK Ożlca(Bugości jest ząąwąą(około 3 cm). 
O wzajemnym położeniu naczyń nerkowych i ich stosunku ąj ją du wspominaliśmy na s. 501. ica nerkowa oddaje mniejsze gałązki boczne do nadnercza, moczowodu tłuszczowej:gałązki te zespalaję się z sjsiednimi naczyniami(U, nadnerczy owymi, jądrowymi lub jajnikowymi), tak że krwiobieg nerki nie jest zamĘjjąmęce t. nerkowa dzieli się na jedną lub parę gałęzi biegn*cych do przodu og jaj g nerkowej(gałęzie przedmuedniczkowe)i przeważnie teinę lub parę gałęzt Kła y ku tyłowi od niej(gałęzie zamiedniczkowe):w miejscu podziału t. nerkową ę(rakiem na miedniczce"(ryc. 
3451. Ten Iąpowy podział teinie, którym towarzycj. 
	Was aterens. 
	Was eferens. 
	czki Ludwiga*. 
	interlobularis, . 
	ola recta veta. 
	V, intedobaris. 
	A, intedobaris. 
	A, arciformis. 
	MACZYNIA I NERWY NERKI. 
	" t. i z, torebki Ca psuła-fibrosa yenulae stella tac. 
	-V, intedobularis. 
	e Arteriolae recte spuriae. 
	We nulae rectae. 
	V, irterlobaris. 
	W. a rciformis. 
	344 Schemat unaczynienia nerki. 
	Tętnice ciemne, żyły jasne:strzałki wsł 8 W 9 zespolenia tętnicza-żylne. 
	Milom renale. 
	A, renalis-. 
	Pewis renalis. 
	Galio major. 
	Ureter-. 
Ure(er-14 Extremitas im. 
Ryć. 
345. Nerka prawa w widoku od tyłu. 
Wypreparowana miedniczka nerkowa. 
	8@zynia żylne, ma znaczenie praktyczne przy otwieraniu miedniczki nerkowej:otwarcie W Gaje się przeprowadzić z brzegu bocznego nerki w kierunku wnęki na granicy przed@ego i tylnego pola naczyń, bez przecięcia większych pni. 
W zatoce gałęzie t. nerkowej położone do przodu oraz do tyłu od miedniczki dzielą się:łBwyczaj i w liczbie czterech do pięciu z każdej strony wstępują w słupy nerkowe mię 96 piramidy, jako 11, międzypłatowe(da, interlobdres:ryc. 
344), 88 wysokości podstawy piramid 11, międzypłatowe zakręcają i dalej biegną nieco łuŻ 96 aTona podstawie piramidy. 
Ten krótki odcinek ma nazwę t. łukowatej(c, dr 988@P. 
Są to tętnice końcowe, nie łączące się z sąsiednimi, jak to czynią żyły łukowale, 8 ł 6884 ce podobnie do arkad naczyniowych jelit. 
Z 11, łukowatych promienisto przez korę N!
P(Wierzchni nerki kierują się tzw. 11. międzyzrazikowe(cd. interlobulares), 899 stanowią granice zrazików. 
Ś 4 międzyzrazikowych odchodzą naczynia doprowadzające(crterioldeĘb 98 erult qjjerentes s. rasa qjjerenna)do kłębuszków, zaś naczynia odprawa Ę 9 l 4 c e(drteriolae glomeruh eyferentes s. fasa eyjerentia), wychodzące z kłębuszków, Ę 99 Wc się na naczynia włosowate odżywiają korę oraz promienie rdzeniowe. 
Do sieci tej ĘSPwadzają krew również tzw. tętniczki Ludwig a, odchodzące bądź od naczyń YSPwadzająeych przed ich wejściem do ciałek nerkowych, bądź bezpośrednio od G. 
	'A, drctfornus. 
	Anar. 
	Extrernitas sup. 
	-e Sinus renalis. 
	-Gałąź tętnicza zamiedmczkowa. 
	**alices mi notes. 
	KIR. 


	międzyzrazikowych. 
Jeżeli z powodu zamknięcia się lęlniczek doprowadzająeęągszczególne kłębuszki są wyłączone, wtedy zaopaOózenie sieci włosowatej powstąją. 
tniczek odprowadzających odbywa się przez tętniczki Ludwiga. 
Rdzeń piramid zaopatrują tzw. tętniczki prosie, z k 36 ych Vęlniczkt ąyste prawdziwe(arteriolce rectce terdeć), znacznie mniej liczne, odchodzą ją jj ąg i kowątych i rniędzyzrazikowych, zaś Igłuj człJ pJ 9 s 4 e T 8 e 89@e(Póeriolae eeąw. 
spuriae S, znacznie liczniejsze-od naczyń odprowadzających. 
Z tętnic nniędzyzrazikowych poszczególne gałęzie(rami cdpstleres)dochodzą ją gywierzchni w torebce włóknistej, tworząc sieć naczyniowa. 
Ja sieć lęlnicza otrżęąjąjg'również dopływy z torebki tłuszczowej. 
żyty. 
Z małymi wyjątkami żyły towarzyszą tętnicom i przeważnie mają te same ją, zwy. 
Z naczyń włosowatych kory i rdzenia nerki powsłaiece żż, międzyzraząyą, we(in. interlobulares)i żyłki proste(fenu(@e recwe)przez żż, łukowate jją. 
arnataeP uchodzą do żż, międzypłatowych(m. interlobdres), które w słupa-Gnerkowych między piramidami kierują się do zatoki nerkowej. 
Żż łukowate w pełÓ zĆsługują tu na swą nazwę, ponieważ w przeciwieństwie do tętnic na podstawie pirąągątworzą prawdziwe arkady łączące sąsiednie żż, międzypłatowe. 
Z sieci naczyniowej torebki włóknistej i z powierzchownych warstw kory zbierąją ę. 
-gwiazdkowata ułożone tzw. żyłki gwi a z d kawa te(tenulae stellctce), których pą(esą bogato zaopatrzone w gładkie komórki mięśniowe i klóre uchodzą do żż, międzyzrązt. 
kowych. 
W obrębie zatoki nerkowej żż, międzypłatowe opuszczają miąższ nerkowy i łączą sw większe pnie, które tworzą wreszcie z, nerkową 0, rendls), uchodzącą do z, głównej dolnej. 
Obie żż, nerkowe, prawa i lewa, otrzymują dopływy z torebki tłuszczowej nerkti z moczowodu:do lewej z, nerkowej uchodzi poza tym zwykle z, nadnerczowa lewa i z, jądrowa lub jajnikowa lewa. 
Zespolenia tętnicza-żylne. 
W nerce znajdują się krótkie połączenia naczyniowe, tzw, zespolenia tętnicza-żylne, które kierują krew z tętnicy bezpośrednio do żyły:częściowo odciążają one sieć tętniczą ciałek nerkowych. 
W nerce połączenia takie występują w trzech miejscach:1)w ścianie kielichów nerkowych, 2)między tętnicą i żyłą mięs dzyzrazikową i 3)na powierzchni nerki w torebce włóknistej(ryc. 
344). 
Również w unaczynieniu nerki, podobnie jak np. w wątrobie czy płucach, starano się:przeprowadzić podział na obieg czynnościowy i odżywczy, przy czym za naczynia czynnościowe(fasa publice)uważano kłębuszki, za odżywcze(łase pritata)-naczynia włosowate kanalików. 
Jednak podział taki nie daje się ściśle przeprowadzić:przecież nie*tylko kłębuszki, ale i dalsze części nefronu odgrywają wielką rolę w wytwarzaniu moczufnaczynia włosowate kory mają więc nie tylko znaczenie odżywcze dla kanalików. 
Odmiany naczyniowe necki. 
Odmiany tętnic nerkowych są bardzo częste i dla chirurga nie są one bez znaczenia. 
Odmiany te są różnych typów. 
1. 
W wyjątkowych przypadkach obie tętnice mogą wspólnym pniem odchodzić o 4 aorty, przy czym wysokość odejścia jest zmienna. 
2. 
Często t. nerkowa dzieli się przedwcześnie na liczne gałęzie przed wejściew 99(wnęki. 
3. 
Czasem wszystkie gałęzie tętnicze przechodzą ku tyłowi od miedniczki. 
Wyjątko 89*t. nerkowa prawa może przebiegać do przodu od z, głównej dolnej. 
4. 
Liczne są odmiany dotyczące miejsca wnikania gałęzi t. nerkowej do miąższu neókowego. 
Mogą one wnikać bezpośrednio do bieguna górnego, rzadziej do miąższu ne 898 wego na powierzchni przedniej. 
5. 
Bardzo często(około 25%3 występują dodatkowe 11, nerkowe:są to p 6 Y 5. 
puszczalnie pozostałości naczyń śródnercza, z których powstaje t. nerkowa. 
NajczęśPtWwystępują podwójne tętnice. 
Odchodzą one samodzielnie od aorty na różnych pozio@8 Ę?
i jedna z nich dochodzi do miąższu nerkowego nie przez wnękę, lecz np. do górnege łP?dolnego bieguna:zaopatruje ona odpowiedni odcinek miąższu. 
Tętnica dodatkowa r@P 8'9. 
	z Vr, drctformes. 
	czasem krzyżować się z tętnicą główną. 
Nerki z wrodzoną zmianą położenia, które nie osiągnęły swego właściwego poziomu, jak również nerki podkowiaste, otrzymują przeważnie gilka tętnic z dolnej części aorty czy z t. biodrowej wspólnej lub jej wielkich gałęzi. 
O dmiany żył nerkowych są związane z rozwojem z, głównej dolnej:przyponu gają one, czy to pewne stadia embrionalne żż, nerkowych, czy też ich nienormalny rozwój. 
W rzadkich przypadkach z, nerkowa lewa może kierować się do z, głównej aolnejgu tyłowi od aorty, zamiast do przodu od niej. 
Główny pień z, nerkowej lewej może biec jąk zwykle do przodu od aorty, natomiast zespolenia żylne, pojedyncze czy podwójne, jnogą przechodzić ku Wowi, tak że wytwarza się pierścień żylny obejmujący aortę. 
Naczynia chłonne tworzą podwójną sieć, powierzchowną i głęboką. 
Naczynia powierzchowne leżą pod torebką włóknistą i prowadzą głównie do naczyń torebki, głębokie przebiegają w miąższu nerkowym wzdłuż żył międzyzrazikowych i międzypłatowych. 
(Iłówny odpływ chłonki odbywa się przez pnie limfatyczne zatoki i wnęki. 
Przynależne węzły chłonne są to węzły nerkowe położone w korzeniu nerki:dalszą stacją są węzły lędźwiowe położone do przodu od aorty oraz żyły głównej dolnej i na powierzchniach bocznych. 
Zarówno torebka włóknista, jak i tłuszczowa mają własne naczynia chłonne i tą drogą limfa nerki może odpływać do sąsiednich węzłów. 
Szczególne znaczenie mają bliskie stosunki między osłonkami nerki a przylegającymi, przyrośniętymi narządami, zwłaszcza okrężnicą:wynikałoby z tego, że naczynia chłonne tych narządów łączą się z naczyniami osłonek nerki. 
Nerwy. 
Nerkę zaopatruje splot nerkowy, który do nerki dochodzi z tętnicą nerkową. 
Zawiera on włókna współczulne oraz przywspółczulne z n. błędnego. 
W splocie nerkowym znajdują się też liczne małe zwoje. 
Włókna nerwowe od wnęki sięgają aż do ciałek nerkowych. 
Liczne zakończenia nerwowe stwierdzono też w ścianie naczyń i w komórkach kanalików nerkowych. 
Obficie unerwione są również skupienia tzw. komórek Goormaghtigha, występujące na biegunie naczyniowym ciałek nerkowych między naczyniem doprowadzającym a odprowadzającym. 
Podobnie jak poduszeczki biegunowe tętniczek doprowadzających mają to być urządzenia regulujące działalność ciałek nerkowych. 
Również w torebce włóknistej znajduje się delikatny splot cienkich pęczków nerwowych. 
Włókna bólowe przez pień współczulny i korzenie tylne dochodzą do segmen@w dzenia Thją-Th-. 
Pole Heada leży nad więzadłem pachwinowym. 
	STRESZCZENIE W swym rozwoju nerka występuje w trzech różnych postaciach, które jako trzy pokolenia wytwarzają się kolejno po sobie zarówno pod względem miejsca, jak i czasu powstania. 
Narządy te:1)przednercze(pronephros), 2)środnercze(mesonephros)i 3)nerka właściwa(metmephros s. ren), powstają z części mezodermy, które łączą somity z mezodermą wyściełającą jamę ciała. 
Przewód śródnercza uchodzi do steku. 
Nerka właściwa Wólwarza się z pączka moczowodowego przewodu śródnercza, z którego powstają:moczowód, miedniczka, kielichy nerkowe i cewki zbiorcze nerki oraz z tkanki nerkotwórszej, z której powstaje wydzielnicza(i wchłaniająca)część kanalików nerkowych, tzw. *o*. 
W nerce odróżniamy powierzchnię przednią i tylną, koniec górny i dolny oraz wyPWłybrzeg boczny i brzeg przyśrodkowy, wklęsły w swej części środkowej, w której łeŻó wnęka nerkowa(hilum rencie), prowadząca do zatoki nerkowej(sinus rendBl. 
Przez wnękę wchodzą do nerki i wychodzą z niej kolejno od przodu do tyłu:z, nerBowa, t. nerkowa i moczowód. 
Nerka położona jest zewnątrzotrzewnowo, otoczona Wsznotkankową torebką włóknistą(cdpsulc ńbrosd). 
Torebka ta składa się z ze?
OBrznej warstwy-błony włóknistej(unica ńbrosd)i wewnętrznej-błony podwlókWsJej, czyli mięśniowej(nnica subńbrosa s. musculms):ostatnia ściśle powleka nerkę ł Bóasta się z jej powierzchnią, pierwsza jest luźno złączona z błoną mięśniową. 
Z zeA 8@rztorebkę włóknistą obejmuje torebka tłuszczowa(capsula ddiposa), połoOOa w worku powięziowym, utworzonym przez powięź nerkową(fscic renalis). 


	poło z cni e nerek w stosunku do szkieletu jesl bardzo z@ienne, na ogół możejąwiedzieć, że nerki leżą na wysokości dwóch dolnych kręgów piersiowych i trzeąę'nyeh lędźwiowych, górną częścią spoczywając na XI i XII żebrze. 
Nerka lewa lezę'wążnie o pół do jednej wysokości kręgu wyżej niż prawa. 
Wnęka nerki lewej leży ągsokośei I kręgu lędźwiowego, prawej-Il. 
W pionowym położeniu ciała nerka opję-się o pół do jednego kręgu. 
Powierzchnia tylna obu nerek w górnej'/*części przyąa yprzepony, poniżej m. lędźwiowego większego, m. czworobocznego lędźwi oraz rozet. 
początkowego m. poprzecznego brzucha. 
Powierzchnia przednia nerki prawej pją jdo nadnercza, wątroby, części zstępującej dwunastnicy, zgięcia prawego oĘyi przeważnie do jelita cienkiego(czczego). 
Powierzchnia przednia nerki lewej gęy. 
z nadnerczem, żołądkiem, śledzioną, trzustką, zgięciem lewym okrężnicy i pieręypętlami jelita czczego. 
Miąższ składa się z rdzenia nerki(meduVa renis)i z kory nerki(co:-geyms). 
Rdzeń występuje w postaci 10-20 piramid nerkowych(pgramides reją których wierzchołki skierowane do wewnątrz tworzą b r o 4 a w ki nerkowe(paągrena(es), objęte kielichami nerkowymi miedniczki, podstawy zaś graniczą z korą ważnie parę piramid łączy się w jedną brodawkę. 
Na szczycie brodawki leżą otwybrodawkowe(fordmma papillcrid)w liczbie 10-25, ujścia kanalików nerką(przewodów brodawkowych). 
Z podstaw piramid w obręb kory w pewnych od-tąp wnikają promienisto jaśniejsze prążki rdzenia, tworz 4 c promienie rdzenia(processus medul(dres). 
Kora tworzy nie tylko obwodową warstwę miąższu nerkowlecz w postaci słupów nerkowych(columnde rena(es)wnika również międzyramidy, końcem swym wpuklająe się w zatokę nerkową. 
Rdzeń zawiera odcinki kkaw nerkowych biegnące prostolinijnie, kora-adoniki kręte:tworzą one labirynt kPiramida wraz z pokrywającą ją na obwodzie korą stanowi płat nerkowy(la renalis). 
Nerka zbudowana jest podobnie do złożonego gruczołu cewkowego:każda cew albo kanalik nerkowy(hbulus renalis)składa się z nefronu, części wydziemi(i wchłaniającej)oraz z cewki zbiorczej części odprowadzającej. 
W skład nefronu w dzą:1)ciałko nerkowe(corpusculum renis), zbudowane z kłębuszka(glomeruitorebki kłębuszka(cdpsula glomeruli:2)część główna, która rozpoczyna się cinkiem krętym(cewka kręta I rzędu, tubulus contortus I ordmis)i przechodzi w odciprosty(pers recto), stanowiący część początkową pętli nefronu, składającej się z rnią zstępującego i wstępującego:3)część cienka pętli nefronu:4)część gro pętli nefronu:5)w st a w k a. 
Kłębuszek stanowi tętniczą sieć dziwną(rete mirdbile)kłębuszka dochodzi tętnicze naczynie doprowadzające(crteriola glomeruli cjferens sdjferens), dzielące się w nim na naczynia włosowate, i wychodzi tętnicze naczynie o 4 wadzające(arteriola glomeruli ejferens s. fas ejferens). 
Obie mają charakter Tętni Kłębuszek tworzy ultraprzesącz(woda i inne drobnocząsteczkowe składniki os krwi), który odpływa do komory ciałka nerkowego i następnie do dalszych części nenu. 
Część główna składa się z charakterystycznych komórek sześciennych wysłrąbkiem szczoteczkowym. 
Część cienka pętli nefronu(Henlego)zbudowana jest z 8 rek płaskich, część gruba z komórek sześciennych podobnych do komórek części gWlecz nie mających rąbka szczoteczkowego. 
Wstawka tworzy kilka skrętów w obr**ibiryntu i stopniowo przybiera budowę cewki zbiorczej, do której uchodzi. 
Cewki 8 cze, czyli proste(ubili recti), łączą się z sobą po dwie mniej więcej siedwoBPw coraz większe cewki i krótkimi przewodami brodawkowymi(ductus papilleresl 9 dzą na brodawce nerkowej. 
T. nerkowa(d, rendlts)dzieli się na 11, międzypłatowe(ag. mterlobdres), 08 stawie piramid mają one nazwę 11, łukowatych(cd. crcudtae), które ku obwod(68 promienisto wysyłają 11, międzyzrazikowe(ca, mterlobulcres). 
Od nich odga 3@8 naczynia doprowadzające(łase qjferentid)do kłębuszków, z kłębuszków za 486998 naczynia odprowadzające(fasa ejferentia), zaopatrujące kanaliki. 
Rdzeń ner 99+mają tętniczki proste(drteriolae rectce). 
Z żył międzyzrazikowych powstają żż, łukowate(m. crcuatde)@e@P 9 podstawie piramid. 
W torebce włóknistej powstają żyłki gwiazdkowate(om@@ś tde). 
W trzech okolicach występują w nerce zespolenia tętnicza-żylne. 
	DROGI ODPROWADZAJĄCE IMOCZ. 
progi odprowadzające mocz rozpoczynają się właściwie już cewkami zbiorczymi jąższu netłowego, kloce łączą się w przewody brodawkowe, uchodzące do miedniczki yygrlOWC). 
przez otwory brodawkowe mocz ścieka do miedniczki i stąd do moczowodu. 
Oba moąjwodyuchodzą do pęcherza. 
Wprowadzając cystoskop do pęcherza moczowego(cystogjjpia)widzimy u osoby żywej, jak mocz Ęlmicznie ścieka kroplami do pęcherza:8-10 ąjpli, po czym następuje przerwa, znowu 8-10 kropli, znowu przerwa itd. 
Długość yzerw zależna jest od działalności nerek:wynosi ona mniej więcej Y, do I minuty. 
ę pęcherzu moczowym z powodu silnego zamknięcia między nim a cewką moczową jjacz zatrzymuje się i nomalnie odpływ odbywa się Wko z długimi przerwami. 
	MIEDNICZKA I KIELICHY NERKOWE Jak wyżej wspomniano, cewki zbiorcze łączą się w krótkie przewody Brodawkowe, uchodzące każdy oddzielnie na brodawce nerkowej. 
z nich ścieka mocz do kielichów nerkowych mniejszych(edgees rena(es mmores:ryc. 
346). 
Te łączą się z sobą w dwa lub trzy obszerniejsze kielichy nerkowe większe(cdlices rendles mato res), które uchodzą do wspólnego większego zbiornika, mi e dni czki nerkowej(pelms rendhs). 
Z miedniczki mocz odpływa długim, cienkim m o c z owo dem(ureter)do pęcherza. 
Kielichy nerkowe mniejsze(cdlices rena(es mmores)występują naj częściej w liczbie ośmiu do dziesięciu:są to stożkowate, błoniaste przewody długości około I cm. 
Brodawka jest wpuklona w kielich. 
Podstawa kielicha zrasta się dokoła z brodawką w jej części nieco zwężonej zwanej szy j ką brodawki(colhm pdpilldeS. 
W miejscu przyczepo kielicha brodawka objęta jest wąskim rynienkowatym wypukłe@4 em-sklepieniem kielicha(fomiz cdlicisć:ryc, 336):w ra@ezastoju moczu w miedniczce sklepienie poszerza się i wypełnia, co oże prowadzić do ucisku brodawki i zahamowania odpływu moczu Fzez otwory brodawkowe. 
Zazwyczaj każdy kielich mniejszy obejmuie 4 nąbrodawkę, często jednak dwie lub trzy brodawki objęte są e 4 nym kielichem śó-telichy nerkowe większe(cdlices rendles mdjores). 
Kielichy mniej 9'Bezą się w dwa lub trzy przewody obszerniejsze, bardzo zmiennego Ba(lu i wielkości, uchodzące do miedniczki. 
Nazwano je kielichami***zymi, choć nie mają one formy kielichów(ryć. 
336), ł 9 edniczka nerkowa(pelms rendlis:pgelos-wanna). 
Kielichy 3 P 9 ze bez widocznej granicy przechodzą w miedniczkę nerkową. 
Jest p 9 Kształtu lejkowatego, spłaszczona w kierunku od przodu ku lyłoYYtetzchołeklejka wystaje z wnęki nerkowej ku dołowi i przechodzi, 988 zowód. 
Z tworów które się znajdują w zatoce nerkowej, miedniF leży najbardziej ku tyłowi. 
	Któż. 


	O 1 łY. 
	Ryc. 
	346. Zmienność kształtu miedniczki i kielichów nerkowych:d-typ bańkowaty:b-typ rozgałęziony. 
	mu środka cieniującego miedniczka jest wyraźnie widoczna w obrazie rentgenowskim(pielogram:tab. XXI). 
Zmienność kształtu miedniczki i kielichów test bardzo duża. 
Krótkie kielichy mniepsze(ryc, 346)mogą prowadzić bezpośrednio lub za pośrednictwem krótkich kielichów większych do obszernej workowatej miedniczki:byłby to tzw. typ bańkowaty. 
W przeciwieństwie do tego typu kielichy mniejsze mogą być długie i łączyć się z sobą w dwa-trzy mniej lub bardziej długie przewody, kielichy większe, prowadzące do krótkiej miedniczki:byłby to tzw. typ rozgałęziony. 
Między obu tymi formami'występują postacie przejściowe, przy czym typy rozgałęzione są znacznie częstsze'. 
W późniejszym wieku miedniczki nerkowe stają się często większe. 
Położenie miedniczki. 
Miedniczka i kielichy nierkowe położone są w zatoce nerkoweti przeważnie tylko wierzchołek miedniczki w przejściu w moczowód wystaje z wnęki nerkowej. 
Miedniczka leży mniej więcej na wysokości wyrostka kolczystego I kręgu lędźwiowego, czyli na poziomie przestrzeni między wyrostkami żebrowymi I i U kręgu lędźwiowego(po stronie lewej nieco wyżej, po stronie prawej nieco niżej). 
Ku górze kielichy dochodzą nieco powyżej XII żebra, ku dołowi sięgają do wysokości III kręgu lędźwiowego. 
Od płaszczyzny pośrodkowej miedniczka oddalona jest mniej więcej o 5 cm. 
Wierz-chałek miedniczki nerki prawej przylega do części zstępującej dwunastnicy, nerki lewe)do trzustki, a nieraz do zgięcia dwunastnicza-jelitowego. 
Między te narządy wciskają sl 4 oczywiście naczynia nerkowe, biegnące do przodu od miedniczki. 
W obrazie remgsBnowskim cień prawej nerki leży przyśrodkowo od pola, które odpowiada pęcherzykowt żółciowemu. 
	Budowa ściany kielichów i miedniczki. 
Ściana kielichów i miedniczki, podobnie jak ściana moczowodu i pęcherza moczo 88 go, składa się z trzech warstw:łącznotkankowej, luźnej błony zewnętrznej(008 c@ddtenNNd), która na brzegu brodawek przedłuża się w tkankę łączną zatoki ne(89 wej:ze środkowej błony mięśniowej(tunica muscularis)i wreszcie z wewogWnet, grubej błony śluzowej(tunice mucosa), która częściowo przechodzi na DPPdawki nerkowe. 
Jastrzębski Cz. 
O zmienności kształtów miedniczek nerkowych u człoWeBęKosmos, t. 
51, 1926. Sokołowska-Pituchowa J. 
Formy miedniczek nerkoWYPP u człowieka. 
Folia Morph. 
(Warsz), t. VII(XV), 1956. 
	gwnę śluzową brodawki pokĘwa nabłonek walcowaty jedno-, a następnie dwuwargwowy, który w miejscu przyczepo kielichów staje się wielowarstwowy i przechodzi ą tzw. nabłonek przejściowy(p. moczowód)wyściełający kielichy i miedniczkę, podobątejak moczowód i pęcherz moczowy. 
Delikatną gładką błonę mięśniową przenika tkanej łączna:w obrębie miedniczki i kielichów mięśniówka układa się w siatkowate pasma jgore w miejscu przyczepo kielichów wytwarzają pierścień mięśniowy dokoła szyjki broąąwki:według Westenhofera'działanie tego pierścienia przyczynia się do opróżniania yąnalików nerkowych. 
W obrębie miedniczki mięśniówka układa się poza tym w pasma jałłużne, które przechodzą w wewnętrzną warstwę podłużną błony mięśniowej moczowodu. 
Nie wiemy dokładnie, czy mięśniówka bierze udział w czynnym opróżnianiu się jgiedniczki:jednak może się ona dostosowywać do zawartości miedniczki, poszerzając się lub zwężając. 
	Streszczenie Przez otwory brodawkowe mocz ścieka z kanalików nerkowych do kielichów jwni e j szych(cdlices mmores)i dalej przez kielichy większe(cdlices majores)do mi egnicz ki nerkowe j(pelms rendhs). 
Przeważnie znajduje się osiem do dziesięciu kiełichówmniejszych, które łączą się zazwyczaj w dwa-trzy kielichy większe, wiodące do miedniczki. 
Brodawka jest wpuklona w kielich i podstawa kielicha zrasta się dokoła z brodawką. 
Miedniczka jest to gładki worek kształtu lejkowatego, spłaszczony od przodu ku tyłowi. 
Wraz z kielichami jest ona położona w zatoce nerkowej:w przejściu w moczowód wierzchołek miedniczki wystaje z wnęki nerkowej. 
Miedniczka leży na wysokości wyrostka kolczystego I kręgu lędźwiowego, czyli na poziomie przestrzeni między wyrostkami poprzecznymi I i U kręgu lędźwiowego, po stronie lewej wyżej niż po stronie prawej. 
Warstwa wewnętrzna, błona śluzowa ściany miedniczki i kielichów, pokryta jest nabłonkiem przejściowym. 
Błonę zewnętrzną ściany tworzy luźna tkanka łączna. 
Warstwa środkowa, błona mięśniowa, zbudowana jest z gładkich komórek mięśniowych silnie poprzeplatanych tkanką łączną. 
Kształt miedniczki i kielichów jest bardzo zmienny. 
	moczowón. 
	Stosunki ogólne Moczowód(ureter)stanowi odcinek dróg odprowadzających mocz z miedniczki do pęcherza moczowego. 
Jest to przewód cylindryczny, nieco spłaszczony, o stosunkowo grubej ścianie i małym świetle. 
Długość. 
Długość moczowodu, odległość między miedniczką a dnem pęcherza wynosi 27 do 30 cm:po wypreparowaniu i wyprostowaniu Bochodzi do 35 cm. 
Lewy moczowód jest nieco dłuższy od prawego. 
Kształt i światło. 
W zależności od przebiegu w jamie brzusznej i jawie miednicy mniejszej odróżniamy część brzuszną(pers dbdoBmdhs)i część miedniczną(pers peltmd)moczowodu. 
Grani Pa obu części leży na wysokości miejsca skrzyżowania linii stawu krzyŻowo-biodrowego z kresą graniczną(ryć. 
326). 
W części brzusznej zależnie od stosunku do nerki możemy jeszcze odróżniać odciBekprzynerkowy(partio ddrendhsS i odcinek podnerkowy(partio mfdreBWsS. 
Część brzuszna przebiega u dorosłego mniej więcej prostolinijnie, u dziecka nie 8 z, uroiocjie*8:YYY. 
	519. 


, 'wGdy moczowód jest silnie wypełniony, w zasłoiu@iocz 9 w mie 9 Wzce, wyrażjąąąznaczą się załamanie u jego początku, w miejscu przejścia miedniczki w moczoęąą. 
to zgięcie nerkowe albo zgięcie pierwsze(Teaur@rendlis s. primPj, yr''pągkach występowania patologicznych złogów w miedniczce neiłowei, kamient ąjąywych, oderwany kamień może uwięznąć w zgięciu nerkowym. 
Drugie załamanie-jgcię brzeżne albo drugie Uleam mdrginalis s. secwda'), wyslępuje ną ęyjączęści brzusznej i części miednicznej, odpowiednio do kąta między miednicą wi mniejszą. 
Wielkość tego zgięcia jest bardzo zmienna. 
Zgięcie trzecie gGQ. 
rerna)znajduje się poniżej i odpowiada wyżej wspomnianej krzywiźnie miedntejjMoczowód nie wytwarza tu załamania i słabym łukiem podąża do pęcherza. 
Moczowód jest nieco spłaszczony od przodu ku tyłowi i szeiokołć jego wynosi przeeątnie około 0, 5-0. 8 cm. 
Światło moczowodu jest mmiej więcej równomierne ej w przejściu przez ścianę pęcherza, w Tzw. części śeódściennej(pers mtrnngyjhsS, moczowód jest mniej rozciągliwy i światło jego jest węższe(nie przekraczą z mm), wskutek czego przesuwające się kamienie nerkowe najczęściej więzną w tym ęgąśnie odcinku(cieśń dolna). 
Poza tym zwężeniem właściwe cieśnie nie występują:cząąątylko w miejscu przejścia części brzusznej w część miedniczą, w obrębie zgięcia brzeżgo, zaznacza się zwężenie(cieśń środkowa):podobne zwężenie występować może wy meż w przejściu części przynerkowej w podnerkową, na wysokości więc dolnego wg nerki(cieśń górna). 
Poniżej w silniejszym wypełnieniu odcinka podnerkowego mocz wód może się tu wrzecionowato poszerzać(manile treterisć). 
Opisywano również zwzenie moczowodu w przejściu miedniczki w moczowód. 
Cieśń ta, zwana szyjką mc z o w o d u, w rzeczywistości nie występuje:pielografia wykazuje, że światło moczowo jest tu równomierne. 
Jest ono równomierne również w części miedniczej z wyjątkiem ci śni w odcinku śródściennym, o czym mowa była wyżej. 
Moczowód, którego światło z ka tylko w maksymalnym skurczu mięśniówki, daje się oczywiście zgłębnikować od stny pęcherza, ponieważ-podobnie jak miedniczka nerkowa-jest niesłychanie rozet gliwy:w stopniowym rozciąganiu się i wypełnianiu, jak np. w zastoju moczu, moczowmoże osiągać prawie szerokość jelita cienkiego. 
Część miedniczna moczowodu, która stanowi około połowy jego długości, wypukła się nieco ku tyłowi i bocznic(krzywizna miednicznajpoczym kieruje się przyśrodkowo oraz do przodu i przebija skośni ścianę pęcherza, uchodząc szczelinowatym otworkiem-ul ściemoczowodu(ostium ureteris):w pęcherzu ujście to stanowi ktylna-boczny trójkąta pęcherzowego(triąonum resicde:dalej). 
W miernym skurczu pęcherza długość odcinka śródściennego(pars mtrcmurWsćl 84 przekracza 0, 5-0, 8 mm. 
Odległość moczowodów przy ich ujściu w pęcherzu skurczoBwynosi około 3 cm, w pęcherzu rozszerzorym około 6 cm. 
Swym skośnym prze@e 2 e 4 przez ścianę pęcherza moczowód unosi błonę śluzową pęcherza i wytwarza fałdzlł, 839 na zwłokach automatycznie zamyka ujście moczowodu, gdy wzrasta ciśnienie w p 99 rzu. 
Jest wątpliwe, czy mechanizm ten funkcjonuje w tym samym stopniu u osoby żóĘprzypuszczalnie odgrywa tu rolę również mięśniówka pęcherza i moczowodu. 
W załęóniu pęcherza bakterie mogą wstępować do moczowodu i do nerki. 
Odmiany moczowodu. 
Są one dosyć częste i tłumaczą się jego rozwojem. 
Mocz(866 kwĘy wszak powstaje z pączka moczowodowego przewodu śródnercza, dzieli się u 889 początku na dwie gałęzie, przyszłe kielichy wielkie. 
Jeżeli te dwie gałęzie wydłużBW Ęstosunkowo nieznacznie, to pień główny, przyszły moczowód, wydłuża się bardzo 9 ĘĘNajczęściej zakłócenie rozwoju polega na przesadnym rozwoju długości obu gałęzi ł ś'9 powstaje dwudzielność moczowodu. 
Jest to odmiana najczęstsza. 
Można obseP 89?
6 moczowody jednostronnie dwudzielne, czyli podwójne, oraz moczowody obuW podwójne. 
Dwudzielność może być całkowita, widzimy wtenczas dwa ujścia rnoc***. 
	ąów po jednej stronie pęcherza. 
Mielibyśmy więc przypadki dwudzielności całkowitej w przeciwieństwie do dwudzielności częściowej. 
Do dosyć rzadkich odmian należy zdwojenie obustronne całkowite z czterema ujściami moczowodów w pęcherzu. 
	Stosunki topograficzne. 
Rzut moczowodu na szkielet. 
W warunkach prawidłowych moczowód krzyżuje od góry do dołu wyrostki żebrowe 111, IV i V kręgu lędźwiowego w odległości około 1, 5 cmad ich wierzchołków:ku dołowi zazwyczaj zbliża się nieco do płaszczyzny pośrodkowej. 
Moczowód nie leży jednak bezpośrednio na łych wyrostkach, gdyż oddzielony jest od jieh mięsniem lędźwiowym większym i jego powięzią. 
Niżej moczowód spoczywa na czębocznej kości krzyżowej, następnie przecina linię stawu krzyżowo-biodrowego na poziomie kresy granicznej i wstępuje do miednicy mniejszej, zataczając słaby łuk ku tyłowi j bocznic(cumctun pehmd)wzdłuż jej ściany bocznej do poziomu kolca kulszowego. 
Od tego miejsca opuszcza on ścianę miednicy, kierując się przyśrodkowo i do przodu do dna pęcherza. 
Położenie części brzusznej(ryć. 
326). 
Wzdłuż całego swego przebiegu moczowód leży zaotrzewnowo, przy czym część brzuszna tak silnie skleja się z otrzewną ścienną, że usuwając ją z łatwością można równocześnie usunąć moczowód. 
Część brzuszna moczowodu leży na mięsniu lędźwiowym większym i jego powięzi objęta luźną tkanką łączną przestrzeni zaotrzewnowej, a w obrębie odcinka przynerkowego-tkanką tłuszczową torebki nerki. 
Powierzchnię tylną moczowodu przecina nerw płciowo-udowy, biegnący na mięsniu lędźwiowym większym. 
W przypadkach chorobowych ucisk moczowodu na ten nerw może wywoływać dotkliwe bóle promieniujące w kierunku jądra i uda. 
Mniej więcej na wysokości IV kręgu lędźwiowego moczowód pod ostrym kątem przecina naczynia jądrowe lub jajnikowe, które biegną do przodu od niego, poniżej zaś, w przejściu w część miedniczną, moczowód przecina naczynia biodrowe wspólne w pobliżu ich podziału:po stronie prawej miejsce skrzyżowania leży nawet zwykle nieco bardziej do przodu i prawy moczowód nie krzyżuje już naczyń biodrowych wspólnych tak jak lewy, lecz często naczynia biodrowe zewnętrzne:obustronnie moczowód przebiega do przodu od tych naczyń. 
Naczynia okrężnicze lewe na drodze do okrężnicy zstępującej krzyżują od przodu lewy moczowód:przy odnajdywaniu go zachodzi obawa przecięcia tych naczyń. 
Moczowód prawy może prawie stykać się z żyłą główną dolną. 
Z trzew do odcinka przynerkowegomoczowodu przylega od przodu po stronie prawej część zstępująca dwunastnicy, po stronie lewej-zgięcie dwunastnicza-jelitowe. 
Poniżej moczowód przecina z prawej sMory linię nasady krezki jelita cienkiego, z lewa linię nasady krezki okrężnicy esowatej. 
Po stronie prawej więc moczowód daje się odnaleźć powyżej i poniżej nasady krezki jelita cienkiego, przy czym należy odsunąć pętle jelita cienkiego bądź jelito ślepe, po stronie lewej-okrężnicę esowatą. 
Do odnalezienia moczowodu lewego służyć może zwłaszcza Bachyłek międzyesowaty, gdyż moczowód przebiega zwykle w tylnej ścianie zachyłka Oc, l 27). 
Z dużym prawdopodobieństwem moczowód daje się odnaleźć u dołu przy Belściu do miednicy mniejszej, gdzie oddalony jest mniej więcej o 3 cm od wzgórka. 
Położenie części miednicznej. 
Z punktu widzenia topograficznego oprócz krótkiego 99@uka śródściennego, o którym wspominaliśmy wyżej, w części miednicznej moczowo 99 możemy odróżnić o d c i ne k ś c i e runy(pers pmetdlisS, przylegający do ściany mie 9 Pmniejszej i odcinek trzewny(pers mscerdlisS, przylegający do pęcherza, 9 Ż 9 Ć długość obu tych części stale się zmienia zależnie od stanu wypełnienia pęcherza. 
ł 9 P 8 graUa części miednicznej jest obustronnie symetryczna z wyjątkiem miejsca skrzy ś 96 ania z naczyniami biodrowymi, o czym mowa była poprzednio, i oczywiście różna 9 Obu płci. 
V mężczyzny odcinek ścienmy części miednicznej moczowodu przebiega do P'94 u od tętnicy biodrowej wewnętrznej i przyśrodkowo od nerwu i naczyń zasłono**h Na poziomie kolca kulszowego odcinek ścienny przechodzi w odcinek trz ećY 9 ó, który kieruje się przyśrodkowo do dna pęcherza(ryc, 350, 35 l), gdzie sĘka się?
89 Oym końcem pęcherzyka nasiennego:przed wejściem w ścianę pęcherza, mniej wie. 
	521. 


	eej w połowie długości części trzewnej lub nieco bliżej Końsa, ooczowód przeejjąkątem prostym nasieniowód, który biegnie powyżej i do przodu od niego. 
W cąjąą yprzebiegu u obu płci część miedniczna, podobnie jak część brzuszna, leży zaotrzeęągczęściowo na bocznym i tylnym obwodzie zachyłka przyodbytniczego otrzewnet g ej U kobiety odcinek ścienny moczowodu przebiega na ogół, podobnie j. 
'jąężezyzny, do przodu od tętnicy biodrowej wewnęlrznej i przyścodkowo od nerwiją ą gczyń zasłonowych:w odcinku tym biegnie on również przyśrodkowo od tętnicy nąąnet oraz wzdłuż tylnego brzegu jajnika. 
Odetnie k trzewny przechodzi grzej. . 
rnaeicze między obu blaszkami więzadła szerokiego macicy złączony z jego bląs-g-ą ji mniej więcej w odległości 2 cm od szyjki macicy przecina Jęloicę maciczną, którą ją-ąbiegnie do przodu i ku górze od niego. 
Przebieg ten po obu stronach macicy przez(tkankę łączną bogatą w naczynia i węzły chłonne ma znaczenie praktyczne przy usuęyniu macicy. 
Dalej moczowód kieruje się do przodu i ku dołowi do swego ujścia ąąpęcherza. 
Na tym odcinku styka się on z przednią ścianą pochwy poniżej cieśni mąettak że zgłębnik wprowadzony do moczowodu daje się wyczuć badaniem przez pachę jak również dają się wyczuć kamienie nerkowe, które tu uwięzły. 
U obu płci stosunek moczowodu do odbytnicy jest luźny. 
Nawet wypełniona są odbytnicy zazwyczaj nie sęka się z moczowodem, nieznacznie od niego oddaloną, kycowy odcinek części trzewnej moczowodu u obu płci opleciony jest gęstym splotew ją, ńym, co oczywiście ma znaczenie w zabiegach operacyjnych. 
	Budowa ściany moczowodu. 
Podobnie do ściany miedniczki i kielichów nerkowych, również ściana moezowołjskłada się z błony śluzowej, błony mięśniowej i błony zewnętrznej. 
Błona śluzowa tworzy podłużne fałdy, które zanikają przy rozciąganiu się cewy(w przekroju poprzecznym fałdy te ograniczają gwiazdkowate światło, stwarzając obrpodobny do obrazu poprzecznego przełyku. 
Od strony światła błona śluzowa wysłana jest nabłonkiem przejściowym, który pod czas rozciągania się narządu jest dwuwarstwowy, podczas zwężania kilkuwarstwowy. 
Od zwykłego nabłonka wielowarstwowego płaskiego daje się bez trudu odróżnić, panicz waż warstwa powierzchowna nie jest płaska, lecz utworzona z dużych komórek, przewal żnie dwujądrzastych, zwanych ba(daszkowymi. 
Głębiej leży zmienna liczba warstw kmorek wielościennych zdolnych do przesuwania się jedne w stosunku do drugich. 
Warstwę najgłębszą tworzą komórki walcowate. 
Brak jest błony podstawnej(w mikroskopĄelektronowym stwierdzono istnienie bardzo cienkiej błony podstawnej), tak że odgraniczenie nabłonka od tkanki łącznej nie jest tak wyraźne jak w innych nabłonkach. 
W@qnie śluzowej nie występuje również blaszka mięśniowa. 
Błona mięśniowa moczowodu układa się w trzy warstwy. 
Do wewnętrznej warsW)okrężnej i zewnętrznej podłużnej, które dotychczas znajdowaliśmy w narządach cewłwych, dochodzi jeszcze najbardziej wewnętrzna warstwa podłużna. 
Zewnętrzna warsP@podłużna występuje jednak z reguły tylko w dolnej/-części moczowodu, stano 9 W 9 przedłużenie mięśniówki pęcherza. 
Mięśniówka jest stosunkowo bogato poprzeplaJWtkanką łączną, zawierającą również włókna sprężyste. 
Niektórzy autorzy wszystkie PQwarstwy mięśniówki zaliczają do błony mięśniowej, inni natomiast-wewnętrzną 891 stwę podłużną zaliczają do utkania podśluzowego. 
W części śródśeiennej moczo 89 Żbrak jest warstwy okrężnej:obie warstwy podłużne łączą się więc w jedną, która pFchodzi w mięśniówkę trójkąta pęcherzowego(p. dale:), chociaż na ogół zachowuje 889 samodzielność w stosunku do mięśniówki gładkiej pęcherza. 
Czynność błony mięśniowej. 
Rodzaj ruchów mięśniówki moczowodu nie je 44 lPższczę dostatecznie wyjaśniony, choć na ogół mówimy o rytmicznych ruchach peĘs@6 f'czrych i fale perystaltyczne przebiegają co 15-60 sekund:przebiegają one z szybł(@9 W 2-3 cm na sekundę, przesuwając mocz z miedniczki do pęcherza. 
Ruchy te odbywaR Ąłrównież wtedy, gdy miedniczka jest pusta. 
Wzmożone wytwarzanie się moczu ma 869 Ż szać ilość ruchów. 
W maksymalnie wypełnionym pęcherzu ruchy robaczkowe nie PŚ'. 
	PBBJSI u zwę. 
	Mew nętrznaęwarstwa Ypodłużna błony mięśniowej. 
	Nabłonek z'przejściowy. 
	Zewnętrzna warstwa. 
	słabe powiększenie. 
	Mikrofotografia. 
	Nabłonek przejściowy. 
	Błona śluzowa właściwa. 
	Utkanie podśluzowe. 
	Wewnętrzna warstwa podłużna błony mięśniowej rzekroj poprzeczny części brzusznej moczowodu:silne powiększenie. 
	Mikrofotografia. 
	523. 


	bywają się. 
	Jeżeli odpływ moczu natrafia nią przeszkodę, np jeśl Bawień nerkowe ją. 
, żnie w moczowodzie, skurcz mięśniówki wzrasta i jesl baołzo bolesny. 
W całkąąęg. 
'zahamowaniu odpływu moczowód poszerza się w części położonej powóżej miejsca yąĘkąnia. 
Wskutek wzmożonej pracy mięśniówka ulega pizeęosWW, 8 o@6 tłl rmęęątŃĆstają się aż ośmiokrotnie większe. 
Więcej jelnak sJ?nie powJgKszaJ 4 i Jeżeli ta prząąąg. 
śnięta mięśniówka jest nadal w stanie napięcia, wleuczas zaczyna ulegać zaników:gnieważ wszystkie rezerwy zostały wyczerpane i nadmierna czynność prowadzi ąą'uszkodzenia. 
Błona zewnętrzna(tunica adtenN(id)łączy moczowód z oJaczaj 4 c 4 luźną tkanką ją, -ą ną i tkanką tłuszczową. 
	Naczynia i nerwy moczowodu. 
Tętnice. 
Część brzuszna moczowodu otrzymuje kilka gałązek z t. nerkowej, t. jądrowej lub jajnikowej, z aorty i t. biodrowej wspólnej:część miedniczna z t. odbytniczej środgj, wet i z t. pęcherzowej dolnej(u kobiet również z t. macicznej). 
Żyły tworzą luźno łączące się sploty, które uchodzą do żż, jądrowych lub jap(kw. wych w obrębie jamy brzusznej i do żż, biodrowych wewoęlrzoych w obrębie miednicy DUDO)SZ:). 
Naczynia chłonne prowadzą do węzłów biodrowych wewnętrznych, biodrowych i lę. 
dżwiowych. 
Nerwy towarzyszą wyżej wspomnianym tętnicom w postaci splotów, które w obrębie ściany moczowodu mają niewielkie komórki zwojowe:nerwy moczowodu oprócz wio-kleń czuciowych zawierają włókna współczulne i przywspółczulne(pochodzące z sąsied-nich splotów). 
Miedniczka i kielichy nerkowe są szczególnie bogato wyposażone w od-środkowe włókna bólowe:podrażnienie ich wywołuje silne bóle. 
	Streszczenie Moczowody(treteres), długości około 30 cm i szerokości około 0, 5 cm, prawa-dzą mocz z miedniczki do pęcherza moczowego. 
Składają się one z części brzusz-net(pers dbdommdhs)i części miednicznej(pczs ąehmc):krótki odcinek końcowy, śródścienny(pers mtrumurdhsS, skośnie przenika przez ścianę 4@pęcherza. 
Moczowód leży zaotrzewnowo, w części brzusznej na mięsniu lędżwioWWwiększym:w miejscu skrzyżowania stawu krzyżowo-biodrowego i kresy granicznej przsBchodzi w część miedniczną, gdzie wpierw biegnie wzdłuż bocznej ściany miednicy mniejszej, następnie łukowato zagina się do przodu i przyśrodkowo. 
Na swej drodze od g 4 Oku dołowi biegnie on ku tyłowi od naczyń jądrowych lub jajnikowych, do przo 4 u PŻmiejsca podziału naczyń biodrowych wspólnych i wreszcie pod nasieniowodem u@@Yczyzn oraz pod tętnicą maciczną u kobiet, które to twory krzyżują moczowód. 
Błona 488 zowa pokryta jest nabłonkiem przejściowym. 
Błona mięśniowa składa się z wewnęl 98 kwarstwy podłużnej, środkowej okrężnej i zewnętrznej podłużnej(w dolnej Ę cz@99 Błona zewnętrzna łączy moczowód z otaczającą tkanką tłuszczową i tkanką łączn)FŚ 9 perystaltyczne następują po sobie do 15-60 sekund. 
	*c*z moczo*Pęcherz moczowy(eesicc urmarid:ryc, 350 i 351)jest zbiornikJePPmięśniowym, do którego nieustannie kroplami ścieka mocz z obu W 9 czowodów. 
	Z pęcherza mocz zostaje co jakiś czas wydalany na 9 wnątrz przez cewkę moczową. 
	W pęcherzu odróżniamy s z c z y 1(cpea tesicde)skierowany do przoąui ku górze, zawsze wyraźny w pęcherzu wypełnionym. 
Przedłuża się ja w więzadło pępkowe pośrodkowe, biegnące do pępka, pozostałość-ąnikłego przewodu omoczni. 
Nawet wtenczas gdy zewnętrznie szczyt wie daje się rozpoznać, jak w pęcherzu pustym, więzadło to pomaga do ego odnalezienia. 
Z bocznego obwodu pęcherza biegną zbieżnie do jąpka więzadła pępkowe boczne, pozostałości zanikłych tętnie pępkowych(t. 
L). 
Ze szczytem pęcherza łączy się trzon pęcherza(corąasresiede). 
I(a biegunie przeciwległym od szczytu leży dno p ę eh eyza(fmdus tesicde), skierowane ku tyłowi i ku dołowi:do dna*pęcheyzaz tyłu uchodzą z obu boków moczowody, a do przodu wyprowadza cewka moczowa. 
W pęcherzu wypełnionym odróżniamy powierzchnię przednią i powierzchnię tylną oraz dwie powierzchnie boczne. 
W pęcherzu pustym-powierzchnię górną i powierzchnię dolną, które Brzegami bocznymi przechodzą jedna w drugą. 
Niektórzy autorzy przedni, krótki, zwężający się ku dołowi i do przodu odcinek dna oznaczają specjalnią nazwą szyi pęcherz a(centa tesicde). 
	Stosunki ogólne. 
Położenie. 
Pęcherz moczowy położony jest, u dorosłego w miednicy mniejszej ku tyłowi od spojenia łonowego:u mężczyzny leży on do przodu od odbytnicy:u kobiety między odbytnicę a pęcherz wsuwa się macica i pochwa. 
Z narządów miednicy pęcherz położony jest więc najbardziej do przodu. 
Jest on również narządem położonym w miednicy najniżej, jeżeli pominąć gruczoł krokowy u mężczyzny, a pochwę u kobiety. 
Rałych narządach spoczywa pęcherz łącznotkankowa z nimi złączony. 
Podczas życia płodowego nie tylko szczyt pęcherza, ale nawet znaczna część trzonu Jeży właściwie w jamie brzusznej. 
Stosunki te zachodzą również u noworodka, u którego**cherz zachowuje jeszcze swą wydłużoną, wrzecionowatą, płodową postać, wierzchołWemprzechodzącą w przewód omoczni-późniejsze więzadło pępkowe pośrodkowe. 
W ciągu rozwoju odbywa się więc rodzaj zstępowania pęcheWaw obręb miednicy mniejszej. 
Jednak ten ruch zstępujący jest bardziej pozorny niż łeczywisty. 
Tłumaczy się on głównie tym, że u płodu miednica jest jeszcze słabo rozwiPP@a, a zwłaszcza że spojenie łonowe jest znacznie niżej ustawione niż u dorosłego, 8 Poza tym że pęcherz ma kształt znacznie bardziej wydłużony, o czym wspominaliśmy**ej W każdym razie mielibyśmy tu proces zstępowania podobny do tego, jaki wystęPWew innych trzewach w związku z pionizacją ciała i pod wpływem własnego ciężaru narz*V kobiety pęcherz położony jest nieco niżej niż u mężczyzny i ta różnica płciowa ŚWaczy się głównie brakiem gruczołu krokowego, na którym u mężczyzny pęcherz spośzywąś-ształt pęcherza. 
Pęcherz moczowy jest wydrążonym narządem mięśPowym, którego ściana jest ściśle dostosowana do zawartości. 
Kształt. 


	pęcherza u osoby żywej daje się dokładnie zbaOać na obrazie reąęę. 
wskim po wprowadzeniu środka cieniującego:kszJałl ten jest jjąZlDlTOVpę e h e r z p u s ty. 
Kształt pęcherza pustego godowy jesł 4 o Je@aedru(czwoęąęą. 
-trójkątnego), którego cztery kąty utworzone są przez przyczep więzadła pępkowe, ąśrodkowego do szczytu pęcherza, przez ujścia moczowodów w ścianie pęcherza f'wychodzącą z niego cewkę moczową, czyli przez jej ujście wewoęlrzne. 
Podstąę%traedru, której odpowiada dno pęcherza, w widoku od wewnątrz nazywamy trójkąiąąeherzowym, ograniczonym trzema osta(no wymienionymi punktami(p. dalej), pęeheją'sty i rozkarczony ulega uciskowi otoczenia i przez trzewa jest od góry nieckowąto ęęjQny, tak że górna połowa pęcherza może być wpuklona w dolną aż do zetknięcia spowierzchni wewnętrznych. 
Po otwarciu jamy brzusznej początkujący lekarz oczekuje stel wyniosłości i nie dostrzega pęcherza, który w stanie opróżnionym, przykryty otęęyukrywa się ku tyłowi od spojenia łonowego i nie wystaje nad nim. 
Pęcherz wypełniony. 
Gdy pęcherz się wypełnia, wtedy zaokrągla się i wstąjje wyżej. 
Jeżeli jednocześnie odbytnica jest wypełniona, normalnie wypełniony pęejją(350 mi)wystaje nad spojeniem, nie znajduje bowiem miejsca w miednicy mniejszej, silmejszymt wypełnieniu przekracza spojenie niezależnie od stanu wypełnienia odtęłey, nigdy jednak w warunkach prawidłowych, w normalnym napięciu mięśniówki dosięga pępka. 
Przekraczanie pępka wskazuje na atoniczny stan mięśniówki pęche**Na zwłokach przez wstrzykiwanie płynu można uzyskać takie nadmierne rozciągmęet pęcherza, że może on sięgać aż do przepony. 
	Ryc. 
349. 
Nabłonek przejścia pęcherza moczowego, -f I. 
	W stanie średniego wypełnienia pęcherz przybiera kształt gruszkowaty lub jajowaGj. 
	wierzchołkiem skierowany ku górze i nieco do przodu:przy silnym wypełnieniu staje 9?
bardziej kulisty, a nawet elipsoidalny, ustawiając się swą długą osią w płaszczy'8 Ępośrodkowej i często przechylony w prawą lub lewą stronę(tabl. XXII). 
W stanie sWĘczu przybiera on kształt kulisty niezależnie od silniejszego czy słabszego wypełnienia U noworodka i małego dziecka pęcherz zachowuje jeszcze swą płodową wrzecinawalą postać:wypełniając się staje się bardziej cylindryczny. 
U kob jet pęcherz Fś(mniejszy i nie osiąga pojemności pęcherza męskiego, jest on też stosunkowo bardziej 9 Ęroki, odpowiednio do kształtu miednicy kobiecej. 
Z wiekiem jego kształt się po@rza i nierzadko w jego ścianie tylnej wytwarzają się uchyłki(p. dalej), które wskaWna osłabienie mięśniówki i silne rozciągnięcie ściany. 
Wymiary. 
Przy wypełnionym pęcherzu występuje uczucie parcia na mocz. 
ŚPĘ:malnie"wypełniony pęcherz zawiera mniej więcej 350 mi:byłaby to ilość, której c@8 Ę?
nie na ścianę pęcherza nie wywołuje jeszcze uczucia parcia. 
Dla celów badania u 8898 ł. 
cznego wprowadza się zwykle do pęcherza około 290 mi płynu:średnie fizjologiczne 69)pełnienie, w którym zaczyna się już odczuwać parcie, wynosi 400 lub 500 do 700@@FY tym względem zachodzą jednak bardzo znaczne różnice osobnicze. 
Są osoby, kl 4 Y?
Ś. 
	wrażliwość jest mniejsza, i u których parcie na mocz występuje dopiero przy 1000, a nawet 1200 mi. 
	W stanach zapalnych pojemność użytkowa jest często mniejsza od 50 mi. 
j(ąksymalna pojemność w granicach prawidłowych, gdy zachodzi obawa rozerwania geiany pęcherza, wynosi przeciętnie 1000 mi i więcej. 
W niektórych stanach chorobowych pęcherz może zawierać 2 do 3 litrów moczu, a nawet więcej. 
Największa długość pęcherza pustego wynosi około 6 cm, największa szerokość w przekroju czołowym 4-5 cm, największa grubość w przekroju przednio-tylnym 2, 5 cm. 
w silnym wypełnieniu wymiary te wzrastają do 12, 10 i 10 cm(Pernkopf), tzn. pęcherz przybiera wtedy kształt kulista-elipsoidalny. 
Wady rozwojowe. 
Wrodzone wady rozwojowe pęcherza są rzadkie. 
Do lżejszych po-gaci należy np. ta, w której przewód omoczni nie przekształca się w więzadło pępkowe pośrodkowe, lecz zachowuje swe światło. 
Innymi postaciami zboczeń są wrodzone uchyłgipęcherza:występować one mogę w różnych miejscach ściany pęcherza oraz w różnej jtezbie i wielkości. 
Przez długi czas mogą one nie ujawniać się, mogą być nie rozpoznane(ub też przeciwnie, mogą ulec zakażeniu lub wywoływać krwawienie. 
Do ciężkich wad rozwojowych należy pęcherz podwójny(tesicd duplea)czy p ę eh er z dwu d z i e lny(tesica biloculcris), strzałkowa ustawioną przegrodą padzie jony na dwie części. 
Ciężką wadę rozwojową tworzy też tzw. szczelina pęcherza:dotyczy ona zresztą nie tylko pęcherza, lecz również miednicy, narządów płciowych i cewki moczowej, a może sięgać w obręb przedniej ściany brzucha(szczelina brzuszna-pęcherzowa). 
Do bardzo rzadkich zboczeń rozwojowych należy brak pęcherza. 
U mężczyzny, jeżeli pęcherz nie jest całkowicie oddzielony od odbytnicy, mogą powstawać przetoki odbytnicza-pęcherzowe wskutek niezupełnego wytworzenia się przegrody moczowo-odbytniczej(ryc, l 87). 
U kobiety przenikają one ścianę pochwy(przetoki pęcherzowa-pochwowe). 
	Stosunki topograficzne. 
Stosunek pęcherza do otrzewnej. 
Otrzewna pokrywająca pęcherz jest z nim złączona luźną tkanką łączną i z łatwością może być od niego odpreparowana. 
Dlatego też w wypełniającym się pęcherzu odbywać się musi bardzo silne przesuwanie otrzewnej w celu umożliwienia pokrycia większych powierzchni. 
Nie cały pęcherz pokryty jest otrzewną. 
W pęcherzu opróżnionym tylko powierzchnia górna powleczona jest otrzewną, w pęcherzu wypełniającym się powierzchnia przednia, jak również dno są nią powleczone:otrzewna wyścielą tylko szczyt i ścianę tylną. 
Powierzchnia przednia skierowana do spojenia łonowego graniczy z kością, połączona 8 nią luźną tkanką łączną. 
Na ścianie tylnej otrzewna sięga ku dołowi mniej więcej do łtnii łączącej miejsca wejścia moczowodów(lmea interuretericP). 
U mężczyzny nie jest ó 8 ęc pokryta otrzewną ta część, w granicach której przylegają do narządu uwypuklone 99@nki końcowe nasieniowodów, tzw. bańki oraz pęcherzyki nasienne z wyjątkiem ich Werzchołków(ryć, 350 i 35 l). 
Również niewielkie pole trójkątne położone między tymi PB(ządami, ściślej między bańkami nasieniowodów(trigonum rectotesicme:s. dren mP 6@mpul(ans)przeważnie nie jest pokryte otrzewną:czasem tylko mały zachyłek otrzećBeimoże sięgać aż do gruczołu krokowego:u dziecka otrzewna stale dań dochodzi. 
Bo 98 leotrzewna nie sięga poniżej zanikłych tętnic pępkowych, więzadeł pępkowych bocz 99 h, biegnących następnie ku górze do pępka wraz z więzadłem pępkowym pośrodkoYWDY. 
PVzewna pęcherza przedłuża się ku górze w otrzewną przedniej ściany brzucha, boS@ew otrzewną ściany bocznej miednicy, przy czym na przedniej ścianie brzucha poPYeji bocznic od pęcherza wytwarzają się symetryczne doły otrzewnowe(fossde suprdBłcdles et ingumales mediales), poprzedzielane fałdami(plica ambilicalts medianą et. 
	597. 


	Ductus deferens. 
	Vesicula se*d*s. 
	Fundus--u 8 SlC 38. 
	Prostata--. 
	Granica*w n e*. 
	pemto neum. 
	Ęę:-cj-cjcjcj%cj:cj. 
	Granica otrzewnej. 
	Trg on urn rectoyesica te. 
	\Tumca*esic a e. 
	-Facies posterior prostata e. 
	\4 z ex*es*cae. 
	rnuscularis. 
	dok ze strony prawej:wg Corninga i Misa. 
	, *ucrus. 
	gó gj gyygypjęyyęgy. 
	-Ureter. 
	-Ampulla*c(*sdeferenOsV esicula seminalis. 
	Ryc. 
	351. Pęcherz moczowy, gruczoł krokowy i pęcherzyki nasienne. 
	Widok od tyłu:wg Corninga i Misa. 
	jtewe wmbilicales medid(es:t. 
	I). 
	Z tyłu na wysokości ujść moczowodów, a więc w grzej. 
ąąrząd-na odbytnicę u mężczyzny, na macicę u kobiety. 
To przejście otrzewnej wygęąrzadno kieszonki otrzewnowej położonej między tymi narządami, zagłębienie odbyjj-tezo-pęcherzowe(eacdtutio rectotesicdhs)u mężczyzny i zagłębienie pęcherzowa-mawtezne(eaccatdtio tesicoutermd)u kobiety(ryc, 423, 424, s. l 64). 
Zagłębienie pęcherzową-maciczne stanowi wąską szczelinę i zazwyczaj nie zawiera pętli jelitowych, tak jak yągłębienie odbytnicza-pęcherzowe. 
Jeżeli pęcherz jest pusty, otrzewna wytwarza na jego górnej powierzchni poprzecznie biegnący fałd(plicd tesicdlis trmstersd:s. l 63). 
pąłd ten zanika w skrajnym powiększeniu się pęcherza, jest to więc fałd zapasowy dla rozci 4 gajJcego się narządu. 
przestrzeń załonowa(spmium retropubicumr. 
Jeżeli pęcherz wypełnia się moczem j szczyt pęcherza wznosi się powyżej górnego brzegu spojenia łonowego, pociąga on rówjieżku górze pokrycie otrzewnej. 
Ściana przednia pęcherza nie pokryta otrzewną przyjegawtedy do przedniej ściany brzucha:odległość między otrzewną i spojeniem jest tym większa, im silniej pęcherz jest wypełniony:otrzewna przedniej ściany brzucha albo przechodzi na szczyt pęcherza i dalej na jego powierzchnię tylną, albo też opuszcza się wpierw nieco między przednią ścianę pęcherza a przednią ścianę brzucha, wytwarzając zachyłek pęcherzowa-brzuszny(recessus tesicodbdommalisj. 
Przestrzeń nie zajęta przez otrzewną między ścianą brzucha oraz spojeniem i powierzchnią tylną kości łonowych a przednią powieezchnią pęcherza stanowi przestrzeń załonową(ryc. 
422). 
Wytwarzanie się jej umożliwia cięcie nadłonowe(sectio altu), stwarza więc możliwość dostępu operacyjnego do pęcherza powyżej spojenia bez otwierania jamy otrzewnej. 
Jest to klasyczna droga znana już w średniowieczu, którą stosowano dla usuwania kamieni pęcherzowych. 
W chorobowym zamknięciu cewki moczowej tutaj też dokonuje się nakłucia w celu odprowadzenia nioczu. 
Choć przestrzeń ta wzrasta wraz z wypełnianiem się pęcherza, istnieje jednak nawet w pęcherzu pustym, między nim a spojeniem i powierzchnią tylną kości łonowych. 
Ku dołowi przestrzeń ta ograniczona jest łącznotkankowym pasmem łonowa-pęcherzowym, utworzonym przez więzadła tejże nazwy(p. dalej:ryc. 
424). 
Przestrzeń załonowa wypełniona jest luźną tkanką łączną i tłuszczową:w związku z tym ściana pęcherza bez większego tarcia z łatwością się przesuwa wzdłuż ściany brzucha, co oczywiście ma znaczenie przy rozciąganiu się pęcherza. 
Stosunek pęcherza do szkieletu. 
O ile przednia powierzchnia pęcherza prawie przylega do ściany miednicy, o tyle ściany boczne nawet przy silniejszym wypełnieniu dość znacznie oddalone są od kresy granicznej(około 1-2 szerokości palców):w obrazie rentgenowskim tylko przy maksymalnym wypełnieniu pęcherza prawie cała jama miednicy wydaje się wypełniona cieniem pęcherza:zaokrąglony szczyt wystaje wtedy znacznie nad spojeniem i powyżej wysokości wzgórka może leżeć do 5 cm i więcej nad sprzężaj anatomiczną. 
Jedynie dno pęcherza, a zwłaszcza ujście wewnętrzne cewki moczowej, mniej lub bardziej zachowuje swój stosunek do szkieletu nawet przy silnym wypełnieniu:k 8 Ko wtedy, gdy pęcherz jako całość zostaje przesunięty przez otoczenie, np. przez wypełtuonąodbytnicę, zmienia się również położenie dna pęcherza w stosunku do szkieletu. 
pezioma przeprowadzona przez ujście wewnętrzne cewki po średnim wypełnieniu pęWerzazazwyczaj przechodzi z tyłu przez drugi lub trzeci kręg guziczny, z przodu przez Pojenie łonowe w połowie jego wysokości. 
U kobiety ujście to leży niżej niż u mężczyzP', u'noworodka zaś, odpowiednio do położenia pęcherza, znacznie wyżej niż później 99 orosłego, prawie na poziomie górnego brzegu spojenia. 
V dorosłego dno pęcherza(tym samym ujście wewnętrzne cewki)przy silnym wypeł@eniuodbytnicy unosi się prawie do wysokości górnego brzegu spojenia, zaś przy makśYmalnymwypełnieniu pęcherza, podobnie jak przy oddawaniu moczu, przesunięte jest@eco ku dołowi w kierunku płaszczyzny wyjścia miednicy. 
Błosunek pęcherza do sąsiednich narządów. 
Pęcherz moczowy w granicach całej swej PPóierzchni przedniej, jak również swego dna jest łącznotkankowa połączony z otoczę. 
	'Przestrzeń przedpęcherzowa(spatium pretesicdle). 
	ćów ssese yąjąjcjąjj:yyyyjęy 4:Tj. 
	690. 


	niem. 
Tylko powierzchnia tylna od szczytu aż do poziomu*inii l 4 cz 4 cej ujścia njąąądów(lince interuretericdS jest wolna, tzn. powleczona olrzewn), o czym mową j, yprzednio. 
Stosunek wolnej, otrzewnowej, tylnej ściany pęcherza u męęwi kobiety jest oczywiście różny. 
U mężczyzny sWka się ona z pgUaJJ jelita ciejjjwypełniającymi zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe, przy silnym wypełnieniu paw. . . 
również z jelitem ślepym oraz z wyrostkiem robaczkowym po stronie prawej, ą z ąy-okrężnicy esowatej po stronie lewej. 
U kobiety pęcherz styka się tylko u swego szczytu z pętlami jelita cienkiego, pąjąprzylega do przedniej powierzchni macicy, oddzielony od niej jedynie szczelinsęąjzagłębieniem pęcherzowa-macicznym(ryc, 4241:tylko wledy, gdy macica jest zgiętą ąchylona ku tyłowi(p. dalej), a więc gdy nie styka się z pęcherzem, zachodzi możltęąże powiększone zagłębienie pęcherzowa-maciczne zawiera pętle jelitowe, stykające ją ścianą pęcherza. 
Stosunki te tłumaczą, dlaczego czasem wymienione narządy(pęije w cienkiego, odbytnica u mężczyzny, macica u kobiety)zrastają się z tylną ścianą pęeą-a części jelit zstępujące do miednicy(jelito ślepe, okrężnica esowata)czasem łączą-ją ścianą pęcherza i zawartość ich może się do niego przebijać(przetoki). 
Ściana boczna, prawa i lewa, jeżeli pęcherz jest pusty, jest wąska i występu w postaci zaokrąglonego brzegu:przylega ona do m. dźwigacza odbytu:w wypehtąjcym się pęcherzu ściana boczna powiększa się i wstępuje ku górze wzdłuż tego nięąi powyżej pośrednio przylega do m. zasłaniacza wewnętrznego. 
Ścianę boczną krzyżu u mężczyzny nasieniowód, u kobiety więzadło obłe macicy. 
Od mięśni oddziela ją lu tkanka łączna, powięzie(p. dalej)i żylny splot pęcherzowy. 
Stosunek dna pęcherza do otoczenia u mężczyzny i u kobiety jest różny. 
Da pęcherza jest ograniczone bocznic i z tyłu ujściem moczowodów, w zwężającej się ziczęści przedniej, w szyi pęcherza(centr tesicde)-ujściem wewnętrznym cewki moczdwet. 
Do dna zaliczamy również u mężczyzny pole położone z tyłu między bańkami nasi niowodów(arce interdmpul(aris's. trigonum rectotesicale'ryc, 35 l), stanowiące prze ście w ścianę tylnią. 
Dokoła dna pęcherza leży żylny splot pęcherzowy. 
Przednia część dna, szyja pęcherza, z której wychodzi cewka moczowa, u kobiety gra-niczy z przeponą moczowo-płciową, u mężczyzny z podstawą gruczołu krokowego, z któęrym połączona jest nie tylko cewką moczową wstępującą w gruczoł, lecz również pasmaąmi mięśniowymi pęcherza oraz tkanką łączną. 
Najniższy punkt dna odpowiada zwykło ujściu wewnętrznemu cewki moczowej. 
Tylny odcinek dna styka się u mężczyzny z pcherzykanu nasiennymi i bańkami nasieniowodów, jak również poniżej zagłębienia oĘbytniczo-pęcherzowego z odbytnicą w obrębie pola międzybankowego(ryć. 
4231. 
TeĄstosunek pęcherza do przedniej ściany odbytnicy daje lekarzowi możność wymacyw@pęcherza przez odbytnicę i badania go np. na obecność kamieni. 
O przegrodzie o 4 b 84 czo-pęcherzowej(sephm rectotesicdle)wspominaliśmy poprzednio(s. IM). 
U kable część tylna dna spoczywa na przedniej ścianie pochwy:z nią i z szyjką macicy jest oOĄzłączona luźną tkanką łączną, która umożliwia oddzielenie pęcherza od przedniej śc@A(pochwy 08. 
424), góry i od przodu bezpośrednio nad spojeniem(zewnątrzotrzewnowo):inna droga pro 88 ądzi od strony krocza. 
Droga pierwsza, unikając otrzewnej, prowadzi na ścianę prze 98 Wwypełnionego pęcherza i po otwarciu go dochodzi aż do dna. 
Droga kroczowa stwa@większe trudności od poprzedniej, ponieważ należy przeciąć masywne krocze ora*Pół rządy położone między dnem pęcherza a przeponą moczowo-płciową:dlatego droZs W wybiera się zwykle w tych przypadkach, w których się szuka dostępu do tych narz 49??
+nie zaś do pęcherza. 
Jeżeli u mężczyzny po przecięciu otrzewnej zagłębienia odbytnicza-pęche(P 69 Ń(ryć, 423)wnikniemy od góry do łącznotkankowej przestrzeni odbytnicza-pęcherz 968 łg, . yg'Ąó'6%y. 
Ęgg, ó, 'ggj'yj%?
YWggóg, g. 
PYgXy?%96%6. 6669%óWW?
WYXW XX yĘĄsamej przestrzeni, natomiast u kobiety, ze względu na to, że między pęcherz a odbyWFĘ wsuwa się macica i pochwa, nie dostajemy się do przestrzeni odbytnicza-pęcherz(88 ł. 
	KRO. 
	yyye, 424), lecz ku tyłowi od pochwy do przestrzeni odbytnicza-pochwowej:u kobiety od gęony krocza nie mamy więc dostępu do dna pęcherza:droga do pęcherza od dołu możliwą jest u niej poprzez pochwę, po przecięciu jej przedniej ściany. 
O ile u mężczyzny możąąwymacać pęcherz przez odbytnicę, to u kobiety przez pochwę. 
Umocowanie i ruchomość pęcherza. 
Jak wiemy, pęcherz może się bardzo silnie rozciąyąew wyniku zbierającego się w nim moczu. 
Kierunek, w którym rozciąganie to się odjjęwa, określa zarówno położenie narządu w stosunku do trzew i do ściany miednicy, jak wwnież umocowanie dna pęcherza. 
pno miednicy i narządy położone pod pęcherzem dźwigają go przyczyniając się do**o umocowania:jest to gruczoł krokowy u mężczyzny i pochwa u kobiety, z którymi jwo pęcherza łączy się prawie nieprzesuwalnie. 
Tym się tłumaczy fakt, że dno pęcherza ąąwet przy maksymalnym wypełnieniu nie ma możliwości silniejszego rozciągania się jji zmiany położenia niezależnego od dna miednicy. 
Poza tym sprężystym umocowaniem jjąeherza ważną rolę odgrywa warstwa tkanki łącznej stanowiąca część tkanki łącznej jjgednicy, która z zewnątrz pokrywa ścianę pęcherza oraz pasma włóknista-mięśniowe ąąehodzące do pęcherza i z przodu, i z tyłu. 
U mężczyzny z tylnej ściany spojenia łonowego do pęcherza i gruczołu krokowego biegną obustronnie więzadła łonowa, s te re z owe(ligg, puboprostatica, p. dalej, cyc, 423), u kobiety do pęcherza i cewki moczowej-w i ę z a dla ł o n o w o-p ę che rz owe(Vgg, pubotesicdlic:ryć, l 99). 
Więzadła te są wzmocnione pasmami mięśniówki gładkiej-mięsniem łono wo-stercz owym lub łon owo-p ech er z owym(m. puboprostdticus et m. pubotesicdhs). 
Ku tyłowi od pęcherza biegną pasma, które również wzmacniają położenie pęcherza. 
U mężczyzny na dnie zagłębienia odbytnicza-pęcherzowego biegnie nie zawsze bardzo silne łącznotkankowe pasmo parzyste, tzw. w i ę z a d to od bytni c z o-p ę eh erz owe(lig, rectoresicaleS, również wzmocnione pasmami mięśniówki gładkiej-mi ę ś ni em o dbytniczo-pęcherzowym(m. rec(otesicdhsS. 
Więzadło to odchodzi z dna pęcherza, obustronnie łukowato obejmuje odbytnicę i dochodzi do kości krzyżowej. 
Razem z więzadłami łonowa-sterczowymi zaliczyć je należy do aparatu umocowującego dno pęcherza. 
U kobiety ku tyłowi od pęcherza biegnie więzadło pęcherzowa-maciczne(lig. 
resicoutermumć, p. dalej):kieruje się ono z dna pęcherza obustronnie do szyjki macicy i jak poprzednie wzmocnione jest pasmami mięśniówki gładkiej, mięśni em pęcherzowa-macicznym(m. tesicouterinusj. 
W umocowaniu pęcherza mniejsze znaczenie mają czy to pokrycie otrzewnej i jej fałdy, czy więzadło pępkowe pośrudkowe łączące szczyt pęcherza z pępkiem, czy wreszcie liczne naczynia, łączące pęcherz ze ścianą miednicy. 
Podczas ciąży położenie pęcherza nie zmienia się aż do 3 miesiąca, przy czym powiększona macica uciskając na pęcherz może wywoływać stałe uczucie parcia na mocz. 
Pod Koniec ciąży tylko szyjka macicy przylega do powierzchni tylnej pęcherza i nawet średnio wypełniony pęcherz wystaje z miednicy mniejszej. 
U ciężarnych leżących pęcherz Wsławia się wyżej niż w pozycji stojącej. 
Podczas porodu pęcherz przechyla się bocznic. 
Przeważnie w stronę prawą. 
Wzajemne położenie poszczególnych części pęcherza. 
W pionowej postawie ciała ł prawidłowym położeniu miednicy ujście wewnętrzne cewki moczowej stanowi zwykle BOuższc miejsce dna:w tym położeniu więc bez skurczu mięśniówki pęcherza, jeżeli Pewka jest otwarta-mocz może swobodnie odpływać z pęcherza. 
Wtedy tylko, gdy 9@ć lylna dna jest uchyłkowato wypuklona w swym odcinku pośrodkowym, mocz może 984 acszych osób tutaj się zatrzymywać. 
Ponieważ dno pęcherza jest mało rozciągliwe, P 9 łeg(ość od ujścia wewnętrznego cewki do ujść moczowodów jest stosunkowo stała:wyP 9 siona w wymiarze wewnętrznym na błonie śluzowej obustronnie około 2, 5 do 3 cm, 8 P(zy maksymalnym rozciągnięciu najwyżej 4 cm(Pernkopf). 
Ujścia moczowodów leżą P 964 zo nieznacznie(mniej więcej o 3 mm)wyżej od ujścia wewnętrznego cewki, bardziej P 99 znie i ku tyłowi, w odległości 3 cna od siebie(s. 
52 O). 
Płaszczyzna, którą przeprawa 98 my przez te trzy punkty, płaszczyzna prawie równobocznego tzw. trój kąta pę-ęFerzowego(mgonum tesicae:ryc, 353), leży więc nieco pochyło, opadając od tyłu 189 y ku dołowi i do przodu:ustawia się ona tym bardziej pochyło, im silniej jest pęSłerzrozciągnięty. 
Przy silnym wypełnieniu ujścia moczowodów rozchodzą się, oddala W 9 się od siebie aż do 6 co. 
	5 ST. 


	Budowa ściany pęcherza moczowego Grubość ściany pęcherza z przodu i z tylu jest mniej wtąąątakasama:w obrębie trójkąta pęcherzowego wynosi ona około 8 jjąą. 
oczywiście jest ona różna w zależności od tego, czy pęcherz jest w ęQ, nie skurczu, czy też silnie rozciągnięy:w silnym skurczu, który pjągwadzi do całkowitego opróżnienia, do zaniku więc świaUa pęcherza grubość ściany może wynosić 20 mm i więcej, silne rozciągnięcie ną**, miast może zmniejszyć grubość aż do 3 mm. 
Budowa ściany odpowiada oczywiście budowie ściany narządu ę-ę, drążonego, zawierającego światło i pozwala na rozróżnienie trzech za. 
sadniezyeh, warstw:zewnętrznej błony surowiczej lub błony zewnęty. 
net, środkowej błony mięśniowej oraz wewnętrznej błony śluzowej. 
Błona surowicza(tunicd serosc)za pośrednictwem tkanki poą. 
s u r o wi c z e j(felc suóserosc)jako otrzewna powleka przeważnie tył. 
ko tylną ścianę pęcherza, jak opisano poprzednio. 
Błona zewnętrzna(tunice 4 entitic)występuje w postaci łącznotkankowej powięzi otaczającej błonę mięśniową z wyjątkiem tych miejsc, gdzie pęcherz powleczony jest błoną surowiczą oraz, gdzie ściślej łączy się z podłożem, a więc w obrębie dna pęcherza. 
Błona mięśniowa(tunice musculcris). 
Mięśniówka ściany pęcherza nie ma na ogół równomiernego przebiegu. 
Układa się ona przeważnie w pęczki siatkowato łączące się z sobą. 
W towarzystwie pasm mięśniowych występują sieci sprężyste. 
Sprężyste włókna występują zwłaszcza na szczycie i w trójkącie pęcherzowym. 
Pomimo to w układzie mięśniowym możemy odróżnić trzy warstwy, w których przeważa określony kierunek włókien. 
Podobnie jak w moczowodzie, mówimy tu zgodnie z dawnym podziałem o zewnętrznej warstwie podłużnej, środkowej zkrężnej i wewnętrznej podłużnej, choć warstwy te nie dają się ściśle od siebie oddzielić. 
Niektórzy autorzy warstwę wewnętrzną, podobnie jak w moczowodzie, lokalizują w tkance podśluzowej. 
Warstwa zewnętrzna występuje najwyraźniej na powierzchni przedniej i tylnej. 
@8 dłużny układ tej warstwy rozpoczyna się na szczycie, gdzie pęczki włókien przedłużaRsię w więzadło pępkowe pośrodkowe:zstępujące ku dołowi poszczególne pasma wnikaJ 4 głębiej w ścianę i łączą się z pasmami okrężnymi. 
Pasma powierzchowne mają najdł@szy przebieg aż do miejsca przejścia w warstwę okrężną, pasma najgłębsze--najkrótsz?
Z włókien okrężnych, pierścieniem obejmujących pęcherz, wytwarza się warstwa śro 4 kawa, od niej odgałęziają się znowu pasma, które wytwarzają wewnętrzną warstwę p 9 dłvżną. 
W całości więc kształtuje się esowaty przebieg pasm mięśniowych, przy cz@8 poszczególne warstwy nie dają się od siebie oddzielić(ryć. 
352). 
Wewnętrzna warsPBpodłużna jest szczególnie cienka i jak korona drzewa rozgałęzia się, wstępując ku gó@ez trójkąta pęcherzowego. 
M. wypieracz pęcherza albo m. wypieracz moczu(m. detrwsorresicde s@@e(rusor urmdeS. 
Wyżej opisana mięśniówka ściany pęcherza tworzy tzw. wypiera 96 moczu albo pęcherza, choć niektórzy autorzy nazwę tę ograniczają tylko do zewnęuzOBlwarstwy podłużnej. 
Cała ta mięśniówka obejmuje pęcherz we wszystkich kierunłaŚłi skurcz jej przy wybDnej w spółpracy mięśniówki ściany brzucha może całkowicie BY przeć zawartość pęcherza. 
M. z w i er a c z p ęc h er z a(m. sphinter resicde). 
Odrębny układ ma mięśniówka pPł. 
	gyc. 
352. 
Schemat układu błony jmęśniowej pęcherza:linią przerywaną oznaczona cewka moczowa:wg R. 
Heissa i M. 
Schmidta(podane za Benninghoffeni). 
	Vesic a U(10808. 
	M. trigonalis-. 
	Prostata. 
	Wulbus penis--. 
	Lig, umbilicaleM, sphincter yesicae(s. m. sphincter urethrae im. s. lissosphmcter). 
	M, sphincter urethrae(s. m. sphincter urethrae ext, s. rhabdosphincter). 
	łożona na dnie pęcherza w obrębie trójkąta pęcherzowego:jest ona często zwana mi ęśnierntró j kąt a pęcherzowego(m. trigondhs's. m. trigoiu tesicdeS. 
Utkanie tego mięśnia jest delikatniejsze oraz bardziej gęste i tworzy rodzaj poduszeczkowatego podłoża dla trójkąta pęcherzowego:przez zmianę napięcia zadanie mięśnia trójkąta polega na regulowaniu położenia ujść moczowodu i cewki moczowej. 
Mięsień trójkąta łączy się ściśle z błoną śluzową, a z zewnątrz z otoczeniem, gruczołem krokowym bądź pochwą. 
Do przodu włókna m. trójkąta łączą się z m. łon owo-p ę che rz owym(m. pubztesicahs)lub łonowa-sterczowym(m. puboprostmicus):ku tyłowi z m. pęcherzowa-macicznym(m. resicoutermus)u kobiety i z m. odbytnicza-pęcherzowym(m. recłotesicdhs)u mężczyzny(p. dalej). 
Ku górze i ku tyłowi mięsień ten przedłuża się w mięśniówkę moczowodów. 
W kierunWujścia wewnętrznego cewki moczowej włókna okrężne tego mięśnia stopniowo przeshodząw pętlę, która pracowało zstępuje z góry oraz od tyłu ku dołowi i obejmuje część początkową cewki(odcinek części kroczowej). 
Wysokość tej pętli wynosi około I cm. 
Z'ubóść 0, 5 cm:wy wałuje ona okrężne wzniesienie błony śluzowej, tzw. p i erś c i e ń c eWKimoczowej(mnulus urethrdlis, p. dalej:ryc, 378)i stanowi gładki zwieracz PBcherza albo zwieracz wewnętrzny cewki moczowej(m. sphincter tesicaeF 0, sphincter urethrde internus:s. lissosphincter:lissos s 3 a 6 kW w odróżnieniu od P 64 żkowanego zwieracza cewki moczowej albo zwieracza zewnętrznego 9 ewki(m. sphmcter urethrde s. m. sphincter urethrae eaternusć s. rhubdosphincter':śF r@bdos s kij, wzmocnienie), pochodzącego z mięśniówki krocza, położonego dalej?6 obrębie przepony moczowo-płciowej i podlegającego naszej woli. 
Zwieracz zewnęWWprzedłuża się ku górze i obejmuje jeszcze wierzchołek stercza. 
Zwieracz pęcherza, czyli zwieracz wewnętrzny cewki moczowej, jest antagonistą wyPłeracza:ma on swe własne silne napięcie, które mocno zamyka cewkę i wtedy mocz nie P 9 że odpływać. 
Jeżeli mięśniówka ściany pęcherza zbyt silnie się napina, odruchowo śPBJejsza się napięcie zwieracza gładkiego i mocz może odchodzić. 
Może on więc wtedy. 
	X O ćJ. 


	tylko odpływać z pęcherza, kiedy nasJępuje całkowite rozluźnienie całej mięśntąąą. 
, cewki moczowej. 
Chociaż możemy dowolnie zatrzymać mocz przez Działanie prążjąąąynego zwieracza, nie możemy go jednak dowolnie oddawać, ponieważ słwcz wypieęąwąwystępuje tylko odruchowo pod wpływemi parcia na mocz i oddawanie rnoczu mozjjąęjest tylko przy równoczesnym rozluźnieniu zwieracza gładkiego i prążkowanego. 
Opróżnianie i wypełnianie. 
W czynnym opróżnianiu pęcherza dużą r(, ąągrywa tłocznia brzuszna:jeżeli bowiem działalność mięśni brzucha jest wyłączoną ją, wet z wypełnionego pęcherza mocz odpływa powoli. 
Po rozluźnieniu się zwierąąyzazwyczaj wystarcza ciężar moczu do jego odpływu. 
Przy oddawaniu moczu mięśni%:. 
ściany pęcherza kształtuje narząd. 
Według niektórych autorów w wypełniającym clą j, eherzu najpierw wzrasta jego szerokość, następnie dopiero wysokość. 
W opróżniająejąsię pęcherzu zmniejsza się wpierw silniej szerokość niż wysokość Podczas wypełniąjjąmięśniówka rozluźnia się stopniowo, utrzymuje ścianę pęcherza w stałym napięciu(dztą. 
łanie perystoliczne, jak w żołądku)i nie dopuszcza do nadmiernego wypełnienia. 
Pęcheyyprawidłowy nigdy nie jest nadmiernie wielki i nie dopuszcza do zbył długiego pozostą. 
wanta w nim moczu, dzięki czemu mocz w pęcherzu jest jałowy. 
Osłabienie mięśniówki pęcherza w poszczególnych miejscach może doprowadzić ąąwytwarzania się uchyłków, w których mocz może się zatrzymywać. 
Czasem pasmąmięśniowe warstwy wewnętrznej, jako objaw nieprawidłowy, mogą ulec przerostów(i silnie zaznaczać się pod błoną śluzową w postaci beleczek, tak że powierzchnia wew. 
nętrzna ściany pęcherza wykazuje rzeźbę nieregularną i uwidacznia beleczki mięśniowe pokryte błoną śluzową. 
Taki p ęcher z be lecz kawały stwierdzono w jednym przy. 
padku już u l 4-dniowego oseska wskutek zastoju moczu spowodowanego zagięciem się części kroczowej cewki moczowej. 
Podczas snu napięcie(tonus)ściany pęcherza opada, po przebudzeniu się wzrasta. 
Czynniki psychiczne wpływają na napięcie. 
Napięcie mięśniówki pęcherza przypuszczalnie zależne jest również od hormonów płciowych, w starości bowiem występuje słabsze napięcie, chociaż nie ma trudności w oddawaniu moczu. 
W porażeniu mięśniówki pęcherz może się ogromnie wypełniać, a w miejscach pozbawionych mięśniówki mogą się wytwarzać przepuklmowate uchyłki. 
Błona śluzowa(tunice mucosd). 
W połączeniu błony mięśniowej z błoną śluzową pośredniczy luźna tkanka p o d śluz owa(felc suómucosc):zabezpiecza ona łatwą przesuwalność błony śluzowej, która w stanie skurczu pęcherza tworzy liczne, większe i mniejsze fałdy, siatkowatoprzebiegające:wygładzają się one w stanie rozkurczu. 
Tylko w obrębie trójkąta pęcherzowego brak jest tkanki podśluzowej:błona śluzowa tutaj nie ma fałdów i jest gładka niezależnie od stanu skurczu, tutaj też błona mięśniowa oraz błona śluzowa są silnie z sobą złączone i z tego powodu rozciąganie się dna pęcherza jest tak ograniczone. 
Błona śluzowa właściwa jest dosyć gruba(około 0, 1 mm), miękka, o zabarw 88 niu czerwonawym. 
Można ją oglądać u żywego wprowadzając do pęcherza cysTosłPP(zaopatrzony w lampkę). 
W błonie śluzowej leżą rozproszone grudki chłonne, nato@@łnie zawiera ona gruczołów z wyjątkiem trójkąta pęcherzowego, gdzie występują oOśw postaci małych cewkowych gruczołów śluzowych(glandulae triponales). 
Błona śluzę wa właściwa składa się z dwóch warstw, z luźnej blaszki właściwej(lamina ąóprw)i podobnie jak w moczowodzie, z tzw. n a b łon k a pr z e j ś ci owego:w pęche(9 rozciągniętym nabłonek ten może składać się z dwóch tylko warstw, w stanie skwPprzybiera na wysokości, zmienia swą formę i staje się nabłonkiem wielowarstwoWWBlaszkamięśniowa błony śluzowej nie występuje:blaszka właściwa jest bardzo s 9@ś'unaczyniona:zawiera ona liczne delikatne naczyńka i włośniczki ściśle przylegajece 99 nabłonka. 
To silne unaczynienie nadaje błonie śluzowej czerwonawe zabarwiePBśo czym już wspominaliśmy:tylko w obrębie trójkąta jest ona jaśniejsza. 
Nabłonek FĆ, nieprzepuszczalny dla normalnych składników moczu:przy dłuższym pozostawaniu@9'czu odbywa się wymiana z krwią przez przenikanie. 
	rśi:s 4. 
	-18 ć:sśIb i!s J. 
	8-6 F 9 es gi Ę ug j 9. 
	-ęęóyyl:ąjgęycj**, *X. 
	bć%Pb. 
	b cjś. 
	Yli Rśi****i****. 
	-O a 3 Q 4-ł. 
	Q 3@i F?u O. 
	Ę:W!g-2 IĄ':śśQ-:ęĘŃ d@i łcjXi ł łśŚ cji**1(śą?
	YXs s'Qł?
	-4 Ś-8 śt. 
	'ąĘcj 7 Ęś!e'?-'gćm-%śę. 
ĘPżjż-ĘS. 
Ą 4'Ę. 
	4 set 191. 
	ś?
ł 4 As. 


	Iwjkąt pęcherza(trigonum tesic@e)W uFciach mocząwi w ujściu wewnętrznym cewki moczowej błona śluzową jj g. przedłuża się bezpośrednio w błonę śluzową tych tworów, jjją. 
-ograniczają położony na dnie pęcherza, nieco wyniosły, gładki ją. 
tulący się trójkąt pęcherza, o którym wspo@Joal@wy niejedno(ją W tym równoramiennym, a często równoboczym trójkącie pąjąskierowana jest ku tyłowi, wierzchołek do przodu(ryć, 35 ąj. 
Oba końce podstawy utworzone są przez prawy i lewy fałd m o c z owo ąąęęurerericc?), wywołany wniknięciem moczowodu. 
Na każdyw z Web fałdów leży ąjm o c z o w o d u(ostium ureteris)w postaci podłużnej, zaołu 4 g(onej szczeliny, feę-j(ujścia moczowodów szczególnie silnie wpuklają się do wewnątrz pęcherzą ta XX wtedy między nimi nie tylko poprzeczne wzniesienie, tzw fałd mi ędzymoeządo wy(plica interuretericd), łączący oba powyższe fałdy, lecz często również jej od niego wytwarza się wgłębienie wewnętrznej powierzchni pęcherza, dół z ąąąwodowy(fossa retroureterica):dół ten zaznacza się zwłaszcza w wiotkhi ęosób starych i mocz z trudnością tylko z niego odchodzi. 
Wierzchołek trójkąta pęcherza skierowany do przodu, do u j ś ci a wewnętęzjcewki m o c z owe j(ostium urethrue intemum), na tylnej ścianie ujścia wytwraźne wzniesienie błony śluzowej, tzw. j ę z y c z ek(umie), zwężający się do prą dołowi, wypełniony splotem żylnym. 
U kobiet języczek często nie zaznacza się. 
Ku, wi, w obrębie cewki moczowej przechodzi on w tzw. grzeb leń cewki(crista urelis). 
Okrężne wzniesienie błony obejmujące języczek, tzw. p i erś c leń cewki moęw e j(annuhs urethrahs'), wywołany zwieraczem pęcherza, zawiera również gęsty żylny i przyczynia się do uszczelnienia i zamknięcia ujścia wewnętrznego cewki, to również języczek, który jak czop wnika do ujścia wewnętrznego cewki. 
Do je dochodzą jednak podłużne pasma mięśnia trójkąta pęcherza(m. retrdctor no mogą one jakoby cofać języczek i przyczyniać się wówczas do otwarcia ujścia. 
	Naczynia i nerwy pęcherza moczowego. 
Tętnice pęcherza pochodzą z jednego źródła, t. biodrowej wewnętrznej. 
Są to lub dwie 1)11, pęcherzowe górne, gałęzie początkowej, drożnej części t. pępzaopatrujące głównie szczyt i część górną trzonu pęcherza, oraz 2)t. pęcherd o In a, odchodząca bezpośrednio z t. biodrowej wewnętrznej:zaopatruje ona zwkdno pęcherza oraz dolną część trzonu, jak również narządy położone pod p:((stercz, pęcherzyki nasienne, pochwę). 
Małe gałązki dochodzą poza tym 3)z t. o 4 n i c z e j ś rą d k o w e j(od t. biodrowej wewnętrznej)do dna pęcherza. 
Wszystkie sze tętnicezespalają się z sobą w ścianie pęcherza i wytwarzają delikatne sieci w podśluzowej i w błonie śluzowej. 
Żyły rozpoczynają się gęstą siecią o drobnych oczkach w obrębie błony śluzowśona widoczna u żywego za pomocą cystoskopu. 
Zwłaszcza błona śluzowa trół 4 P 4 rzowego i języczka jest bogato wyposażona w drobne naczyńka żylne. 
Większe'YQrzą obfity splo 1 pęcherz o wy, który otacza dolną część pęcherza. 
Ze sploW Pśwego z obu stron wiodą żż, pęcherzowe górne i dolne do z, biodrowej Ęlrznej. 
Ponieważ powyższy splot łączy się również z naczyniami żylnymi sęsie 98 łBc, czasem więc w zastoju krwi w wielkich splotach miednicy krew żylna pgche 68 odpływać na zewnątrz przez żż, zasłonowe, sromowe wewnętrzne i grzbieWWOechlaczki)do żył części płciowych zewnętrznych, ściany brzucha, uda ora 8999 pępka i powodować poszerzenie tych żył. 
Naczynia chłonne tworzą sieci w tkance podśluzowej i we właściwej błoBW śłWiększe naczyńka biegną z tętnicami i dochodzą do węzłów położonych 0899 ścianach pęcherza(nodi lgmph, tesicales lmeralesyi na jego ścianie pie 9 PP 8 łJgmph, tesicales mteriores). 
Stąd chłonka odpływa do węzłów biodroWPP ć%trznych, biodrowych wspólnych i lędźwiowych. 
	ęąwy pęcherza po obu jego stronach tworzą splot pęcherzowy, który zawiera zarówąjjgnawspółczulne, jak i przywspółczulne. 
Oprócz tego w ścianie pęcherza, podobaj, w ścianie moczowodu, znajdują się drobne zwoje komórek nerwowych. 
Włókna%ęzulne pochodzą z górnego odcinka rdzenia lędźwiowego(Thą-LJ i dochodzą'a-herza za pośrednictwem splotu podbrzusznego dolnego:włókna przywspółczulne'g e-5 segmentu krzyżowego, drogą nerwów trzewnych miednicznych. 
Pobudzanie ąjeg współczulnych zatrzymuje mocz w pęcherzu, a więc hamuje napięcie wypieraj pąbudza napięcie zwieracza pęcherza. 
Pobudzanie włókien przywspółczulnych ma jQąnie antagonistyczne, opróżnia ono pęcherz, a więc pobudza napięcie wypieraczagąznia zwieracz pęcherza. 
Wypieracz moczu jest wspomagany przez mięśnie brzuywieraczpęcherza przez prążkowany zwieracz cewki moczowej unerwiony przez jag układu mózgowa-rdzeniowego(n. sromowy). 
Czuciowe włókna doprowadzające ejoszą wrażenia bólu i parcia na mocz, pjąyższe drogi podporządkowane są układowi nerwowemu ośrodkowemu. 
Ośrodek yą-eniu krzyżowym pobudza opróżnianie:ośrodek w górnej części rdzenia lędźwiowe jjąjąuje opróżnianie i uszkodzenie tej okolicy prowadzi do nietrzymania moczu(myurinde). 
Z mózgowia wychodzą bodźce hamujące, które wzmagają napięcie eyącza i zmniejszają napięcie wypieracza. 
Kora mózgu reguluje również działalność ąęjt prążkowanych biorących udział w pracy pęcherza:dlatego też oddawanie ezu(mictio)jest nie tylko procesem odruchowym, ale również zależnym od naszej DUczucie parcia na mocz zależne jest nie tylko od stopnia wypełnienia pęcherza, lecz też od czynników psychicznych. 
Podniecenie prowadzi do uczucia parcia, odwrócę uwagi usuwa je:również bodźce akustyczne wzmagają uczucie parcia. 
	Streszczenie. 
Pęcherz m o c z o wy(tesicd urmdrid), jako narząd powstały z przedniej części stejestpochodzenia endodermalnego. 
S z c z yt p ech erz a(dpea tesicde)przedłuża się ięzadto pępkowe pośrodkowe. 
D no p ę che rz a(Indus tesicde)skierowane jest ku owi i nieco do tyłu. 
Większą część stanowi trzon pęcherza(corpus tesiede). 
Fe opróżniony ma kształt nieckowato wpuklonego tetraedru(powierzchnia górna Ilna), wypełniając się staje się owoidalny lub gruszkowaty aż do formy kulistoelipsoej(powierzchnia przednia i tylna oraz dwie powierzchnie boczne). 
Pęcherz wypełewystaje nad spojenie łonowe i unosi otrzewną z przedniej ściany brzucha:umożli. 
W dotarcie operacyjne tą drogą do pęcherza(sectio alfa). 
Otrzewna pokrywa szczyt Blerzchnię tylną(w pęcherzu opróżnionym-górną)aż do linii międzymoczowodoPOopęcherza i ściana przednia, przylegająca do łącznotkankowej przestrzeni załośl(sDOium retropubicum), nie są pokryte otrzewną. 
Otrzewna przechodząc u męż)*pęcherza na odbytnicę, a u kobiety z pęcherza na macicę wytwarza z a głębi e 9996 Tniczu-pęcherzowe(eacatdtio rectotesicdlis)lub zagłębienie pęF 98 o-maciczne(eacmctio tzsicoutermd). 
Dno pęcherza u kobiety graniczy 999 i od dołu z przeponą moczowo-płciową, u mężczyzny ze sterczem:z tyłu do dna 9@a przylegają u mężczyzny pęcherzyki nasienne i bańki nasieniowodów, u kobiety 9:6 dna spoczywa na przedniej ścianie pochwy 4988:zewnętrzną ściany pęcherza tworzy błona surowicza(tunice serosa)lub 8488 owa błona zewnętrzna(taniec cdtentitid). 
Mięśniówka ta stanowi m. wypiera cz p ęś 9 Wo m. wypieracz moczu(m. detrusor tesicde s. m. de(rusor urii@e)ĘSóBeństwie do gładkiego zwieracza pęcherza albo zwieracza wewnętrznego cewki 9 Ęb 8 e 8 tesicae s. sphmcter urethne mternus), położonego dokoła części pocz 4 Ooć 99 Wory zamyka odpływ moczu. 
Zwieracz gładki jest wspomagany przez prążFśóteracz cewki moczowej albo zwieracz zewnętrzny cewki(m. sphi@c(er@reW 989 P 8 c(er urethrae eaternus). 
Błonę śluzową, która tworzy wewnętrzną warstwę Y PSóŻeFza, wyścielą nabłonek przejściowy. 
Błona śluzowa układa się w liczne fał. 
	XQó?


	dy, zanikające w wypełniającym się pęcherzu. 
Tylko na 4@e pęcherza, w obrębte ją ramiennego trój kąta pęcherza(trigomm tesicae)@ona 9 uzo 8 a, pozbawtjątkanki podśluzowej, jest gładka. 
Oba końce podstawy trójkąta skierowanej Ęj y ytworzą u j ś c i a m o c z owo do w(ostic ureterum), położone na fałdach moczowąąą(phece uretericce). 
Wierzchołek trójkąta skierowany jest 4 o ptzolu, do ul ścią ęy'nętr z re go cewki mo c z ow ej(ostium urethrue internuni). 
	*z**c*ow*Do narządów płciowych(organu genitalia)należą:1)gruczoły pjjwe, wytwarzające komórki płciowe, plemniki i jaja:2)drogi je przeęądzące, pochodne śródnercza i przewodów śródnercza(Wolffa)u ją-żczyzny oraz przewodów przyśródnerczowych(Mullera)u kotle(które odprowadzają komórki płciowe, jak również je przyjmują(u Ębiety):3)wreszcie części albo narządy płciowe zewnętrzne. 
Te ostą(pochodzą z guzków, fałdów oraz wałów płciowych, zawiązujących gponiżej ujścia przewodu śródnercza i przyśródnerczowego do zatąmoczowo-płciowej. 
Zatoka moczowo-płciowa wytwarza się z przedni części steku, przedłużającej się ku górze w pęcherz moczowy. 
U kobigty powstaje z niej tylko płytkie wgłębienie, przedsionek pochwy, u m żczyzny-długa cewka moczowa. 
	*z**crow*m*s*Droga nasienia Główny składnik nasienia(spermą)-plenmiki-powstają w jdrze i stąd dostają się do naj ądrza. 
Z dolnego końca najądrza chodzi na sieni owo d. 
I(asieniowód jako część składowa powróz nasiennego(ryć, 317)przenika(w kanale pachwinowym)przez prze(nią ścianę brzucha:następnie linią łukowatą biegnie przez miednlmniejszą i kieruje się do dna pęcherza:tutaj nasieniowód poszerza@wytwarzając bańkę nasieniowodu. 
U dna pęcherza jako sll(boczne wypuklenie nasieniowodów rozwijają się p ęcherzyki 8(s i e nn e, których wydzielina miesza się z nasieniem odprowadzana łkońcowych, silnie zwężonych odcinków nasieniowodów, do p r z e W d o w wy trys k o wy c h. 
Kanaliki wytryskowe, prawy i lewy, uchę do części początkowej cewki moczowej. 
Ta część cewki, w której zOgdoją się oba te ujścia, objęta jest gruczołem krokowyw 8 Ęs 1 e r c z e m, którego wydzielina również miesza się z nasieniem:jeęłczęść sterczowa cewki moczowej. 
Z tego miejsca pocz 48 Fcewka moczowa służy jako wspólna droga moczu i nasienia:zalc 88 Ją do części płciowych zewnętrznych. 
Z powyższego opisu wyoJłęnasienieprzebiega drogę okrężną, której początek leży w pobliżu 89 ea:przebieg ten tłumaczy się procesem zstępowania jądra w(8 TOZWOBJ. 
	FRR. 
	Rozwój narządów płciowych męskich. 
Uwagi wstępne zawiązki gruczołów płciowych, czyli gonad u obu płci powstają w tej samej okolicy Qą i w len 8@sposób Gruczoły płciowe do pewnego stadium rozwojowego płciowo a ej zróżnicowane i morfologicznie nie dają się odróżnić. 
Również i drogi wyprowadza X-gruczołów płciowych oraz części płciowe zewnętrzne zawiązują się z początku w ten jaj sposób i 4 opiero w ciągu dalszego rozwoju następuje ich zróżnicowanie charakteąętycznedla swej płci. 
yje zróżnicowanie płciowe występuje nie tylko u istot wielokomórkowych:występuje ą-X już również w ustrojach jednokomórkowych, choć u niektórych z nich nie daje się**zeze slwieódzić wot(alogicznych różnic płciowych, a różnice między, osobnikami ją. 
-Jęmi"i "żeńskimi"wypowiadają się tylko w ilościowych różnicach przemiany mateąt. 
Jednak w niektórych ustrojach jednokomórkowych występuje już wyraźne nnorfolojjeznezróżnicowanie płciowe:odróżniamy tu, osobniki męskie", mniejsze, tzw. mikrojąąety, obdarzone zdolnością ruchów, odpowiadające plemnikom, oraz "osobniki żeńgge", większe, pozbawione zdolności ruchów, tzw. makrogamety, odpowiadające komórkom jajowym wyższych ustrojów. 
W świecie ustrojów wielokomórkowych(tkankowców)komórki płciowe, czyli gamety łąk wiemy, powstają w gruczołach płciowych:plemniki w jądrze, jaja w jajniku. 
Tylko wśród niektórych gatunków stale występują obydwa rodzaje gruczołów płciowych równocześnie:nazywamy je ustrojami obojnaczymi albo hermafrodytycznymi(Hermdphrodhos:syn Hermesa i Afrodyty). 
U dorosłych kręgowców zjawisko to występuje rzadko(u niektórych ryb kostnoszkieletowych), częściej u zarodków lub osób niedojrzałych. 
	Listwa płciowe-. 
	Kłębki śódrerczaB**. 
	i*****4 ęgscj. 
	yyż es. 
	z łj. 
	Hyc. 
	354. Przekrój podłużny listwy płciowej i pranercza 8 mm zarodka ludzkiego. 
	Mikrofotografia. 


	płciowo(również u niektórych ryb i płazów). 
U ssaków i człowieka obojnactwo jąą ągdzo rzadko zboczeniem rozwojowym, natomiast stosunkowo często obserwujcie ągrżenia rozwojowe zwane obojnactwem rzekomym. 
Nie dotyczy ono gruczołów pjetjlecz charakteru dróg wyprowadzających lub zewnętrznych cz@ci płciowych oraz w%ąrównież cech płciowych wtórnych(p. dalej). 
Płeć kształtuje się w okresie zarodkowym pod wpływem wielu czynnikŻw, ją rolę odgrywa tu charakterystyczny skład chromosomów, komórek płciowych, odjjąu osób męskich i żeńskich(p. dalej), oraz działanie wewnętrznego środowiska uęąyąazwłaszcza gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym. 
Gruczoły płciowe zawiązują się u zarodka ludzkiego w pocz 4 Ou 2 miesiąca w pąę(symetrycznych listew płciowych(ryć, 3541, powstajacych z nabłonka jamy cią*ąprzyśrodkowej powierzchni śródnercza. 
Wzdłuż listew płciowych nabłonek mezoąeęąyQny jamy ciała rozmnaża się szybko i staje się wielowarstwowy. 
Wśród tego nabłyosiadają pierwotne komórki płciowe, tzw. gonocyty, powstające nieco wcześniej wg endodermy tylnego odcinka jelita. 
Nabłonek mezodermalny pokrywający listwę płetwę wzrasta następnie wraz z gonocytami w głąb mezenchymy leżącej pod nim i twą w niej sznury płciowe. 
Równocześnie zawiązek gonady odwęża się od śródnercza eąłączy je jednak nadal krezka gonady(mesogenitale:ryc, 354), jRozwój jądra i dróg odprowadzających Rozwój jądra rozpoczyna się w połowie 2 miesiąca życia zarodka. 
W tym czasie sznujpłciowe rozrastają się na długość i tworzą zawiązki późniejszych zrazików i cewek ną-siennych jądra(ryc. 
3551. 
Końcowe odcinki tych sznurów, łącząc się z sobą wielokrotnigiw pobliżu krezki gruczołu, tworzą zawiązek sieci j ądra(rete testis). 
Równocześniątkanka mezenchymatyczna oddzielająca sznury tworzy przegródki jądra, przedzielające zraziki, oraz wnika pod nabłonek surowiczy pokrywający jądro, tworząc jego błonę b i ał a w ą(tuniea albugmea). 
W 3 miesiącu życia płodowego część komórek mezenchymatycznych zrazików prze-i kształcą się w podobne do nabłonka tzw. komórki śródmiąższowe, które tworzą dokrew-ny gruczoł śródmiąższowy jądra. 
Pod koniec 4 miesiąca komórki śródmiąższowe stano-wią około połowy miąższu jądra, później jednak, pod koniec 10 miesiąca, zanikają, żeby się ponownie ukazać dopiero w okresie dojrzewania płciowego. 
Część mezenchymy wrsszciew otoczeniu sieci jądra tworzy tkankę łączną śród j ą drz a(mediastinum tes(@jWpoczątkowo litych zawiązkach cewek nasiennych jądra między 5 i 7 miesiącem ży 8 cła płodowego, a w części cewek dopiero po urodzeniu pojawia się światło. 
W cewkach:występują dwa rodzaje komórek:jeden są to komórki nabłonkowe przekształcajęce sW*w tzw. k o m o r ki p o dp o r o w e(Sertoliego), drugi rodzaj tworzą komórki płciowe, (68 li sp erm a to gonie. 
Dalsze różnicowanie się ich w spermatocyty I i li rzędu, tych z@w spermatydy i wreszcie w plemniki rozpoczyna się dopiero w okresie dojrzew@8*płciowego, około 13 roku życia(p. dalej). 
Rozwój dróg odprowadzających jądra. 
Drogi wyprowadzające jądra powstają z KaWlisów i przewodu śródnercza. 
W 4 miesiącu odcinki obwodowe 8-15 kanalików, kW@zachowały się po częściowym zaniku śródnercza, przez krezkę jądra wrastają weń, 14(4*się z zawiązkami kanalików sieci jądra i przekształcają w pr z ew o d z i ki o dpr o 88 dza j ące(ducruli ejjerentes). 
Razem z początkowym odcinkiem przewodu śródneóBWzktórego powstaje tzw. przewó d na j ą drz a(ductus epididgmidis)i do którego u 9 h 9 dz 4 powyższe przewodziki najądrza, tworzą one na j ądrz e(epididgmis). 
Z przew(92 śródnercza oprócz przewodu najądrza powstaje nasieniowód(ducns defereśF'W bliskości swego końca, przed ujściem do zatoki moczowo-płciowej, rozszerza sW 9 Pr, wytwarzając bańkę nasieniowodu(ampulla ducms deferenns)poniżej zaś p@96*uwypuklenie nasieniowodu powstaje p ę c h e r z y k na s i en ny(jesienią seminJfs)P?
'łożony bocznic od bańki. 
Wreszcie z ostatniego, krótkiego odcinka przewodu śródne(96*powstaje przewód o silnie zwężonym świetle, tzw. przewód wytryskowy(@8 PłĘe@c@atorius), który uchodzi do zatoki moczowo-płciowej(późniejszej cewki moczPóSł na wyniosłości zwanej wzgórkiem nasiennym(colliculus seminahs). 
Błona śluzPóP*. 
	Kzlft. 
	Jądro--. 
	Sródnercze-. 
Sródnercze-Przewód śród nercza. 
	-Wątroba. 
-Wątroba Przewód przyśrdnerczowy. 
	Ryć. 
	355. Przekrój jądra 16 mm zarodka ludzkiego. 
Widać ciemne sznury płciowe i w nich duże jasne komórki płciowe. 
Mikrofotografia. 
	bańki, pęcherzyków nasiennych i przewodów wylryskowych ulega silnemu sfałdowaniu a pęcherzyki nasienne ponadto znacznie się wydłużają i skręcają. 
Nie wszystkie jednak kanaliki śródnercza, które zachowały się po jego częściowym zaniku i niecały przewód śródnercza wchodzą w skład narządów płciowych męskich. 
Po 9 z 4 lkowybardzo niewielki zresztą odcinek przewodu śródnercza przekształca się 8 szczątkowy twór pęcherzykowaty, w tzw. przy c z epek n a j ą drz a(cppendia epidi 4 g@dis). 
Kilka zaś kanalików śródnercza traci połączenie z przewodem śródnercza nie 884 zując go z kanalikami sieci jądra i tworzy tzw. przy j ądrze(parddidgmis):inne, nieliczne zresztą kanaliki zachowują połączenie albo tylko z przewodem śródnercza, 8 Wo zyskują je wyłącznie z siecią jądra:są to tzw. przewody zbaczaj ące(ductusWerrmtes):wszystkie powyższe pozostałości śródnercza są tworami szczątkowymi naJóądówpłciowych męskich(p. dalej). 
Wrzewód przyśródnerczowy(ducns pcrcmesonephricus s. 
Milleri)i jego losy u płci Pgskiej. 
W 6 tygodniu życia zarodka na górnej bocznej powierzchni obu fałdów śródner 98 powstają lejkowate wpuklenia nabłonka otrzewnej, wydłużające się następnie w tzw. 
P(zewody przyśródnerczowe(ryc, 356 a). 
Biegną one początkowo równolegle ł Pocznie od przewodów śródnerczy, niżej krzyżują je od strony brzusznej, biegną dalej?
Oba przewody przyśródnerczowe, prawy i lewy, 88 zcze w życiu płodowym prawie w całości zanikają(ryc, 356 b)u zarodka męskiego:P 98 ostają po nich tylko drobne twory szczątkowe, przyczepek jądra(appendtr. 
	541. 


	testis p. dalej)oraz końcowy odcinek pojedynczy zwany la Zlew 84 s te re z jąy'całus prostaticus), uchodzący do zatoki moczowo-płciowej V pło 96 w żeńskiej'je zjawisko odwrotne:zanikają przewody ś 64 nercz 9(WoWa), -ją się i różnicują przewody przyśródnerczowe(Mullera). 
FFz*czepkowi jądrą ąę ąąkobiecym odpowiada część dalsza jajowodu, zaś łagiewce sterczowej-pocKęą ą, u mężczyzny łagiewka ma również nazwę pochwy męskiej. 
	Ren. 
	Ure ter. 
	Ductusme*e pmicus. 
	Dn ctus 08(810830 rep hncus. 
	Wał. 
	z(ł\Z 8-. 
	Zanikające przed nercze. 
	Zanikająca górna część gonady*uc*u*paramesonephricus. 
	-Gonada. 
	Kanaliki śródnercza. 
	s, , lig, gendomguinałe. 
	V esica U(108118. 
-Sinus urogeritalis. 
. . -Wzgórek płciowy i fałdy płciowe. 
	Epididymis. 
	Ujścia moczowodów. 
	pros*a. 
	-Weń. 
	-Ureter. 
	Appendix*es**. 
	Jądro w POłOzeniu*e*o*nym. 
	G u bernaculum*es*is Ductus deferent. 
	Vesicula seminalis. 
	WW. 
	9 W. 
	Anus. 
, @g. scrot(e Jądro w położeołu(gubernie ulu m)ostatecznym Bęc. 
356. 
Schemat różnicowania się narządów płciowych męskich:a-stadium@4 e 6 nicowane:b-stadium zróżnicowane:wg Brausa. 
F 4 Q. 
	Streszczenie gruczoły płciowe powstają jako parzyste listwy nabłonka jamy ciała na przyśrodkowstronie śródnerczy. 
Ten mezodermalny nabłonek wrasta w głąb mezenchymy wraz wterwolnymi komórkami płciowymi-gonocytami i wytwarza sznury płciowe, 'yęórych powstają cewki nasienne jądra, zawierające niedojrzałe jeszcze komórki płciojspermatogonie. 
Z kanalików śródnercza wytwarza się najądrze, zaś z przewodu ą-ęłnercza nasieniowód. 
	Jądro. 
Stosunki ogólne Kształt jądra(testis, testimonium tirile:orchis)jest elipsoidalny, ę boków nieco spłaszczony. 
Odróżniamy powierzchnię boczną grcies lmerdlis)i powierzchnię przyśrodkową(fccies medidis):jest ona trochę silniej spłaszczona niż boczna, ponieważ powierzchnie przyśrodkowe obu jąder-oddzielone od siebie przegrodą worka mosznowego-skierowane są ku sobie. 
Obie powierzchnie jądra do przodu i ku tyłowi przechodzą w brzeg przedni(morgo interior)i w brzeg tylny(morgo posterior), ku górze i ku dołowi w koniec górny(eatremitcs superior)i w koniec dolny(eatremitasinterior:ryc. 
35 T. 
Położenie. 
Oba jądra(didgmoi s bliźniaki), prawe i lewe, leżą wraz z przylegającymi do nich najądrzami w dolnej części osobnego worka zwanego m o s z n ą(scrotum):ustawione są w nim w ten sposób, że ich oś długa nie przebiega ściśle pionowo, lecz skośnie z góry i nieco od przodu ku dołowi i nieco do tyłu. 
Brzeg przedni, wolny, zwrócony jest nie tylko do przodu, lecz równocześnie nieco przyśrodkowo, tylny, do którego przylega trzon najądrza, nie tylko ku tyłowi, lecz równocześnie nieco bocznic. 
Koniec górny, przykryty głową najądrza, zwraca się również Pachę do przodu, a dolny ku tyłowi. 
Tym samym powierzchnia przyśrodkowa skierowana jest nie tylko przyśrodkowo do przegrody moszny, lecz równocześnie nieco ku tyłowi. 
Poczną-nie tylko do uda, lecz równocześnie nieco do przodu. 
Lewe jądro leży zwykle Wshę niżej niż prawe, tak że z przodu w zagłębieniu między obu udami lepiej się one 9@a 4 ają. 
Również zastój krwi żylnej z większą łatwością występuje w lewym większym ł niżej położonym jądrze niż w prawym. 
Moszna stanowi wypuklenie ściany brzucha ł Położone w niej jądra objęte są nie tylko skórą i tkanką podskórną, lecz również wszyśPBuwarstwami ściany brzucha(t. 
I), które tworzą osłonki jądra. 
W tym powierzchowłBB. 
eksponowanym położeniu jądra są stosunkowo słabo ochraniane:zwłaszcza naraŻWesą one na zewnętrzne, mechaniczne urazy. 
Jądra są jednak bardzo wrażliwe na ciśPłeniei ciepło, a położone zewnątrz jamy brzusznej unikają stałych wahań ciśnienia?óóhątrzbrzusznego oraz nie podlegają w tym przypadku szkodliwym wpływom zbyt?-oklej dla nich temperatury ciała(p. daleJlWBrasą luźno zawieszone zarówno wewnątrz jamy surowiczej, otaczającej je bezpoŚP 9 oio(p. dalej), jak też wraz ze swymi osłonkami wewnątrz worka mosznowego. 
Ś Błązku z tym jądra są łatwo przesuwalne we wszystkich kierunkach:skurcz dźwiga ĘśF Rdra pociąga je nieco ku górze, a następnie pod wpływem własnej masy powracają 89 Fwego pierwotnego położenia. 
U wielu ssaków ruchomość jądra jest znacznie większa 999 człowieka:u nich jądra występują z kanału pachwinowego w okresie rui, a następ. 
	543. 


	nie, kiedy okres ten mija, wracają z powrolew 4 o iaOió Dęzuszne)P(zybierąją ęągzenie spoczynkowe. 
Prawie cała powierzchnia jądra jest wolna, nie przylega do lanych narząąąą. . 
koniec górny i brzeg tylny łączą się z najądrzem(p. dalej):poza Wm do tyłąąąą Ęjąąra dochodzą lub z niego wychodzą naczynia i nerwy o*i**e b 4 oO 4 surowiczą+ąĆkrez kę j ą dr a(mesorchium). 
Wąrwa. 
Z zewnątrz jądro ma zabarwienie białosinawe łesł Jo baPwa grobel tj. . gwłóknistej jądra, tzw. błony białawej oraz jej glebołiej wa@4 wó bogato unąeęęj(strułam nasculosumS. 
Sarn miąższ jądra, dobrze widoczny dopiero na przelej, -gzabarwienie żółtawoszarawe, zbliżone do barwy gruczołów ślinowych. 
Masa i wielkość. 
Masa jądra wraz z najądrzem wynosi około 29 do 30 g:**uGjąęjednego końca do drugiego 4-5 cm, szerokość 2, 5 do 3, 5 cm oraz grubość okęw gJądro lewe jest często większe niż prawe. 
Jeżeli jedno Jądro zasłanie usunięte, pąęj-wyrównawcza powiększa się. 
U noworodka jędra są oczywiście znacznie mat-ą-w starości rozpoczynają się zmiany wsteczne O@o(u@o), następuje zanik miąższu ją WCĘO. 
Konsystencja. 
W badaniu na ciśnienie jądro jest sprężyste, przy czym wąęąpewne chełb ot anie(ńucnatio)oraz j ędrność(turgor), wynikające z wypeją(jego cewek oraz naczyń krwionośnych i z tym związanym napięciem torebki jądęąodbytym wytrysku(ejdculctio), czy po utracie czynności w starości, jędrnogę tą nieco się zmniejszaiw niektórych chorobach miąższu jądrowego jędrność znąewzrasta i może prowadzić do silnego i bolesnego napięcia torebki. 
Przyczepek jądra-p. dalej "pozostałości embrionalnych narządów moczowo-płetwychBudowa jądra Jądro zbudowane jest z dwóch różnych części:1)z łącznotkankowgo zrębu, łączącego się z grubą, niepodatną i odporną torebką włónistą obejmującą jądro, zwaną b łon ą b i ał a w ą, oraz 2)z właściwmi ąż s z u j ą dr a(parenchyma testis). 
Błonę białawą pokrywa ci er ka błona surowi cz a. 
Na tylnym brzegu jądra błona biaława zacznie grubieje i w postaci trójkątnego klina o luźnej, gąbczasto-por wafel budowie wpukla się do wewnątrz, tworząc tzw. śród j ądrz(ryć. 
358). 
Od niego promieniście rozchodzą się cienkie, łącznotkankwe blaszki, przegródki jądra, łączące się z przeciwległą błon białawą. 
W tym łącznotkankowym zrębie leży miąższ jądra. 
Składa si on mniej więcej z 200 stożkowatych p la cików j ą dr a, wierzchołłłmi skierowanych ku śródjądrzu i poprzedzielanych od siebie przeg(4 kanu. 
Każdy płacik zawiera kilka silnie powyginanych cewek(łBnaHków)nasiennych krętych. 
W kierunku śródjądrza cew kręte przechodzą w cewki(kanaliki proste), które łącząc sig BY twarzają sieć jądra położoną już w obrębie śródjądrza(ryc 99(358). 
Błona surowicza(tunice serosd). 
Wolna powierzchnia błony białawej jądra jest@+9 Ę?
i lśniąca, ponieważ pokrywa ją błona surowicza stanowiąca b I as z kę 1 rz ewn 4 OPĘI@@tiscerdlis)osłonki pochwowej j ądra(tunice odginalis testis)'. 
Blaszka P PłŚma odrębnego łącznotkankowego podłoża, ale składa się tylko z jednowarstwoweZP PĘbłonka płaskiego lub w niektórych miejscach kostkowego, ściśle łączącego się*PŚP??
białawą i nie dającego się od niej odpreparować. 
W pobliżu brzegu tylnego@+ęŻjtrzewna przechodzi na najądrze i na jego tylnym brzegu zawraca, przechodząc 8 Pł%Osłonka pochwowa właściwa jądra(tunice tagmalis propria testis). 
	544. 
	y gę ś c i e n n)osłonki pochwowej jądra, podobnie jak opłucna przy wnęce płuca. 
Mielą%-przejścia jednej blaszki w drugą tworzy rodzaj krez ki j ą dr a(mesorchium)i nająjązą, obejmującej naczynia i nerwy dążące do jądra i najądrza, a przestrzeń zawarta jwłzy obu blaszkami stanowi j amę surowiczą moszny. 
Od strony bocznej między jądrem a trzonem najądrza blaszka trzewna osłony pogjwowejj 4 dra wytwarza zmiennej wielkości szczelinowate wpuklenie, z a 1 o k ę n a j ąąyza(sinus epididgmidis), ograniczoną od góry i od dołu fałdem, więzadłem na j ąąęza górnym i dolnym(ltgamentum epididgmidis superius et mferius). 
Zatoka ra*ąrzaodpowiada embrionalnej szczelinie między gruczołem płciowym a śródnerczenn. 
Jama s ur o wi c z a m o szny(cmitds serosa scrotP)rozwojowa jest oddzieloną częggąjamy otrzewnej. 
W warunkach prawidłowych jest to włosowata szczelina między Qąszką ścienną i blaszką trzewną osłonki pochwowej jądra, położona w mosznie w otoązeniujądra i najądrza, wstępująca nieznacznie tylko powyżej głowy najądrza hyc. 
357), zwykle zawiera ona niewielką ilość płynu surowiczego, jednak np. wysięk surowiczy w stanach zapalnych(wodniak, hgdrocele)wskutek rozciągliwości osłonek jądra może gromadzić w niej wielkie ilości płynu. 
Błona biaława(tunice dlbugmed)tworzy grubą włóknistą torebkę tkanki łącznej zbitej, obejmującą miąższ jądra. 
Błona ta zawiera główfuniculus spermaticus. 
	Ductulus aberrans-. 
	Korpus epididymidis. 
	Sinus epididymidis(marga post, testis)Cauda epididymidislig. 
epididymidis im. 
Tunica vaginalis testis(lamina wsceraOs). 
	Extremitas im. -. 
	::Anatomia t. 14. 
	-Faseta spermatica im. 
	lęę. 
	-Paradidyrnis. 
	sT unica vaginalis testis(lamina parietalis)-Caput epididymidis-lig, epididymidis sup. 
-Appendix epididymidisAppendix tests Extremitas sup. 
	-Wargo anterior tests. 
	-Facies lat. 
	We. 
	357. Prawe jądro i najądrze po otwarciu osłonek. 
	Widok ze strony bocznej. 
	545. 


	*un*caalbuginea. 
	Seztu/aćestsLobulusles Os. 
	Tuóu/iseminifericanto rti. 
	Mediastinum et rete tesOs. 
	Ductuli etferenres res lis. 
	f'?vJuF(Esęęygy-ęy*i************. 
	***z X. 
	FuZ u/i serninit cli recW. 
	I oóu/i epid idy mld is. 
	Duetu(us aberrans sup. 
	parad tają-cj. 
	ŁŻUc(Ds epJ didyrn(. 
	Dn etos d et erens. 
	-Ductulus a berrans. 
	Ryć. 
	358. Układ przewodów jądra i najądrza. 
	Schemat. 
nie włókna klejodajne, nieliczne włókna sprężyste występujące dopie(po 30 roku życia oraz w okolicy śródjądrza komórki mięśniowe gła(kle:może się więc tylko nieznacznie dostosowywać do jędrności mJ 4 szu jądra. 
Wskutek tego błona biaława jest napięta i w razie przeróma się jej cewki nasienne występują na zewnątrz jako białe, silnie pi kręcone włókna. 
Warstwa wewnętrzna błony białawej jest silnie 84 czyniona i nieraz opisywana jako oddzielna w a rs 1 w a n a czyni oĄ(stmhm tcsculosumS. 
Z powodu silnego unerwienia błona bia 3+jest ogromnie wrażliwa. 
Przegródki i płaciki jądra(septula et(obuli testis). 
Delikatne. 
W 9 notkankowe przegródki biegną promieniście od błony białawej śródjądrza i dzielą jądro na poszczególne płaciki. 
Przegródki te nie całkowite, lecz częściowo poprzerywane. 
W przegródkach przebieQ 4 naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy. 
Kształt płacików jest stożkowaty:podstawa opiera się o Pwierzchnie wewnętrzną błony białawej, wierzchołek dochodzi do WPŚjądrza. 
Wielkość płacików jest bardzo zmienna, największe z n 84 kilkakrotnie pojemniejsze od najmniejszych. 
Również liczba wh 16 bardzo zmiemna i przeciętnie wynosi około 200. 
	Cewki nasienne kręte(tubuli semniferi contorti). 
Blaciki jądra utwoyzonesą przez cewki(kanaliki)nasienne kręte:na jeden płacik składa ęę jeden do czterech, tak że ogólna liczb a kanalików jednego jądra jąha się mniej więcej od 400 do 450, choć niektórzy autorzy podają yąacznie większe liczby. 
G r u b o ś ć cewek wynosi około 0, 1 do 0, 3 mm, ąłu go ś ć przeciętnie 50 cm(30 do 80 cm). 
Cewki kręte, w których wyęwarzająsię plemniki, zespalają się z sobą w obrębie jednego płacika, j częściowo łączą się również przez otworki w przegródkach z cewkaąisąsiednich płacików:zdążają one ku szczytowi płacika. 
W pobliżu śródjądrza kanaliki kręte jednego plamka łączą się z sobą pod ostęęmkątem, wytwarzając jeden krótki przewód zbiorczy. 
Te przewody zbiorcze, z których każdy powstał ze skanalizowania oddzielnego płaeikaprzebiegają prostolinijnie, skąd też powstała nazwa c e wek n a siennych prostych. 
Cewki proste odróżniają się od cewek krętych nie tylko swym przebiegiem, lecz zwłaszcza swym znaczeniem czynnościowym:one nie wytwarzają już plemmików i dla nasienia są tylko przewodami wyprowadzającymi. 
Ściana cewek krętych składa się:1)z zewnętrznej cienkiej blaszki łącznotkankowej, zbudowanej głównie z włókien klejodajnych, kratkowych, a w starszym wieku również sprężystych oraz z licznych fibroblastów:2)ze środkowej, niestałej, delikatnej błony podstawnej i 3)z wewnętrznej blaszki, składającej się z kilku warstw różnicujących się komórek płciowych wytwarzających plemniki oraz komórek podporowych sustentocytówlub komórek Sertoliego o funkcji przypuszczalnie odżywczej(p. dalej). 
Cewki nasienne proste(tubuh semmiferi recti). 
Cewki proste, pierwsze odcinki dróg odprowadzających nasienie, są to, jak już nazwa wskazuje, przewody prostolinijne:są one przedłużeniem cewek krętych i rozpoczynają się w pobliżu wierzchołka płacika w miejscu połączenia dwóch lub trzech cewek krętych. 
Po bardzo krótkim przebiegu lub też natychmiast po utworzeniu się, wnikają one do śródjądrza, gdzie wytwarzają siatkę jądra. 
Cewki proste są bardzo krótkie(0. 
2-0, 4 mm), a grubość ich(20-50 am)jest zawsze nieco mniejsza od grubości cewek krętych. 
Ściana cewek prostych składa się z zewnętrznej cienkiej błony podstawnej i z niWegonabłonka walcowatego pochodzącego prawdopodobnie ze zmodyfikowanych komórek Sertoliego. 
Sieć jądra(rete testis). 
Cewki proste łącząc się z sobą tworzą jako 98 ość rodzaj sieci zwanej siecią jądra. 
Jest ona położona przeważnie 8 *zęści dolnej śródjądrza, część górna bowiem jest prawie całkowicie@ęta przez naczynia krwionośne i limfatyczne. 
Oczka sieci są wydłuOoew kierunku równoległym do długiej osi jądra. 
W sieci jądra naPBonekcewek składa się w jednych miejscach z komórek kostkowych, ?innych z płaskich. 
W tkance łącznej śródjądrza znajdują się sieci P@ęśniówki gładkiej. 
Z dalszą drogą nasienia zapoznamy się nieba W ern. 
	547. 


	gkąnka śródmiąższowa. 
Tkanka łączna przegródek J 4 dra fiszy si:z obficie iąą'nioną, wiotką tkanką łączną otaczającą cewki nasienne w płaciku. 
Jest to tzw ggęśródmiąższowa. 
Składa się ona z włókien kratkowych, które w pobliżu naczęą ąyłkształcają się we włókna klejodajne, a poza Jąm zawiera niaczyoia krwionośne, jtjjąęĘaczne i nerwy. 
Oprócz zwykłych komórek łącznotkankowych zawiera ona specjątą. . 
**morki zwane komórkami śró dmiąż s z owymi. 
Komórki te są gruczołem o ęęą. 
'. . laniu wewnętrznym. 
Jądro bowiem, podobnie jak jajnik, ma podwójną czynnoęą'ją ggpolega na wytwarzaniu komórek płciowych i rozpoczyiia aię dopiero w okresie dojrj-ąą?. 
nią płciowego:druga rozpoczyna się już w życiu płodowów i polega na wydzielaniu(łwietrznym-wytwarzaniu hormonów płciowych Vz*no 46 la wa zasadnicze zjełczenie w kształtowaniu jednostki(p. dalej). 
	Wady rozwojowe jądra Większość odmian wrodzonych, dających się wytłumaczyć historią rozwoju, stąąąąstałe przemieszczenie, czyli zboczenie położenia narządu(dgstopia s, eeęgpic). 
Jest to albo zahamowanie procesu zstępowania jądra(descensus mcomplensj ajĆXz b o c z e n i e, wskutek którego jądro w swej wędrówce rozwojowej weszło na inną gęąjąniż prawidłowa(descensus aberrms). 
Zależnie od stopnia zahamowania procesu zstępRĘwanta, zatrzymanie j ądra(zerentio rests), które zwykle łączy się z zanikiem luąniedokształceniemjądra, albo też z innymi zboczeniami narządów płciowych, może bwróżne:jądra mogą się zatrzymać w jamie brzusznej(retentio abdommalis)lub w karate. 
pachwinowym(retentio mgumalis). 
Jeżeli zstępowanie jądra postępuje nieprawidłowo już w jamie brzusznej może ono rozpocząć inną drogę-przemieszczenie wew-nę trzne(dgsropid testis interna), lub może wwędrować w obręb przepukliny udowej(albo do miednicy mniejszej:może też już po przejściu kanału pachwinowego przesunąć:się podskórnie w obręb ściany brzucha, uda lub krocza, lub do worka mosznowego strój ny przeciwległej-przemieszczenie z e wnętrz ne(dgstopid testis eaterna). 
Niezależnie od rodzajów zboczeń położenia jądra, we wszystkich tych odmianach*zawsze brak jest jądra w mosznie. 
Zboczenia te nazywamy wnę tro s twem(krypto-ęchismus:gr, kryątejn-ukrywać, orchis-jądro), zwłaszcza te przypadki, gdy jądro po-zostało w jamie brzusznej lub w kanale pachwinowym. 
Wnętrostwo, jak wszystkie irneodmianypołożenia jądra, może być jednostronne(monokrgptorchismus)lub obustronne(bikrgptorchismus):to drugie jest jednak ogromnie rzadkie. 


	samów pozostaje ta sarna, co w prespermałydach, nie ulega Wgc redukcji je, ąypąprzednim. 
W niektórych cewkach kręWch spe(0)8886 uł@98 l 4 się jak wiejąjąwy nąttonek jedne na drugich, ponieważ prz 9 puszszaW 8 e p 9 zos 4 aJ 4 przez ąjąęąwtym stanie, nim się z nich rozwiną gotowe plemniki. 
Sperrnatydy nie podlegają dalszym podziałooi Przez złożone przemtąję-plązmatyczne powstają z nich ostateczne komóói płciowe męskie, (j, ej. 
Qg. 
(p. gąłejj. 
Spermatydy wydłużają się, do jednego bieguna Kom 9 łO wstępuje jąąęj yregopowstaje główka plemnika. 
Centrosomy dostają się do tzw. szyjki gąę j ją%cytoplazma wytwarza witkę albo ogon plemnJKa Czść pocz 49 ową witki jjązwstawką. 
Ten ostatni akt zawiłego wytwarzania się dojrzałych ło@ócck płciowyej ąj. 
-przekształcanie się spermaJą 4 w plemoJKi, nazyWa@W sp et'mi o genezą ząg ej dzający ją wyżej opisany zespół procesów wzrostowych i po 4 ziałowych, jakie ąj:jjsię w komórkach plemnikotwórczych od sperma(agonii do speimiatyd, ma nązwą ąj. 
mato genezy. 
Układ chromosomów w spermatogenezie. 
Badania nad chromosomami g, g wy ustrojów, zarówno zwierzęcych, jak i roślinnych, wykazały, że liczba chromosmąęmórkijest dla danego gatunku stała:w ludzkich komórkach somatycznych wynoęt jsadzie 46. 
W takim, garniturze"składającym się u człowieka z 46 chromosom 3 w ąjmy stwierdzić po dwa chromosomy podobne do siebie, homologiczne. 
Każdy ehroą(jest więc reprezentowany podwójnie, jeden partner takiej pary pochodzi od ojcąod matki:garnitur chromosomów jest więc podwójny, d i p I o i d a I n y. 
Dojrzałe konjpłciowe mają jednak tylko połowę liczby chromosomów, v człowieka 23:tutąj gaęjchromosomów jest więc ha pi o i d a lny. 
Poszczególne chromosomy takiego składa ploidalnego zwykle różnią się między sobą wielkością, budową i właściwościami ójgicznynu. 
Tzw. chromosomalna teoria dziedziczności różnice te przypisuje różn(w rozmieszczeniu i jakości zgromadzonych w chromosomie cząsteczek(prawdopoddlkwasów dezoksyrybonukleinowych)zwanych g e n a m i, a warunkujących przenosżna potomstwo cech dziedzicznych. 
Takie dwa jednakowe, złożone z 23 różnych chrmsamów, haploidalne garnitury powtarzające się we wszystkich somatycznych(niep(wych)komórkach ustroju ludzkiego, występują również w spernnatogoniach(ryc. 
i w spermatocytach I rzędu. 
W metafazie tych spermatocytów 23 pary chromosomów składają się każda, pi jednej pary(p. dalej), z dwu jednakowych homologicznych chromosomów. 
Jedna pnatomiast składa się z dwóch tzw. chromosomów płciowych albo heterach m os om ów, które w odróżnieniu od chromosomów innych par różnią się miedz?świelkością. 
Większy z nich nosi nazwę chromosomu x, mniejszy-chromosomu y, . 
czym komórki płciowe ustroju żeńskiego mają parę chromosomów płciowych zW@(z dwóch chromosomów x. 
W spermatocycie i rzędu w okresie metafazy nie obserwujemy zwykłego dla WPBkariokinezy podłużnego rozszczepiania się chromosomów, liczba ich pozostaje dipJ 4 na, w okresie anafazy następuje tylko rozejście się obu chromosomów każdej paĘ chodzenie jednego z nich do jednego bieguna wrzecionka kariokinetycznego, druZ-eZ(8 bieguna przeciwległego. 
Gdy w okresie telofazy komórka taka dzieli się na M 8 e PPW(ne, na spermatocyty U rzędu, czyli dwie prespermatydy, każda z nich otrzymuje PBBĘĘchromosomów spermatocytu I rzędu, czyli ich liczbę haploidalną. 
Jest to po 4 zJ 8@łjo tyczny lub podział redo kcy j ny, gdyż daje komórki o zredukowanej 8 PBŚĘliczbie chromosomów. 
Z dwóch spernnatocytów li rzędu jeden otrzymuje chro@P@9 Ądrugi y. 
Komórki te występują więc w dwóch odmianach różniących się rodzaje@468 chromosomu płciowego. 
Wkrótce dzielą się one ponownie, tym razem jednaK ie 4 W dział milotyczny, w którym chromosomy rozszczepiają się jak zwykle wzdłuŻ 8?
'Wytej osi i w komórkach potomnych liczba ich nie ulega zmniejszeniu. 
KomóFsą to spermatydy, mają więc również jak sperrnatoeyty li rzędu haploidalną, poieŻPĘ*liczbę chromosomów:w tym składzie znów albo chromosom x albo y. 
ChęoPPĘĘ?
płciowe miałyby więc u osobników męskich wzór sy u żeńskich-xx. 
W pP 88 ĘKdukcyjnym para xy rozdziela się i powstaje 5 O'%plemników z chromosomeB 8 ł Ęółz chromosomem y. 
Plemniki z chromosomem x po połączeniu się z komórką 30699919. 
	I III-n-u. 
	Chromosomy ułożone bezładnie. 
	Qltttłiitt F 9 wzaor. 
	6-IZ. 
	-XX--X:---X-X-zw-ar-w a--a a. 
	Ryc. 
	359. Kariotyp męski człowieka. 
Pary chromosomów somatycznych:1-3, 4-5 a-12, 13-15, 16-18, 19-20, 21-22:--chromosom determinujący płeć żeńską, ychromosom determinujący płeć męską. 
Preparat wykonany przez L. 
Ławińskiego(Zakład Biologii AMG). 
	jednostki żeńskie(o składzie xx), plemniki z chromosomem y-dają jednostki męskie(xy). 
W przebiegu przedstawionej spermatogenezy odbywają się więc dwa różnego rodzaju podziały:pierwszy podział redukcyjny, drugi-zwykły podział kariokinetyczny. 
W wyniku tych podziałów z jednego spermalocytu I rzędu powstają cztery spermatydy, które w stosunku do komórki macierzystej mają połowę liczby chromosomów i połowę masy shromatynowej. 
Jeżeliby redukcja liczby chromosomów(u człowieka z 46 do 23)nie następowała, liczba ta musiałaby przez zapłodnienie podwajać się z pokolenia na pokolenie, a masa chromatyny musiałaby wzrastać w geometrycznej progresji. 
Spermiogeneza i plemniki dojrzałe Spermiogeneza. 
Spermatyda bezpośrednio po swym powstaniu jest typową komórką Wlistą, drobną w porównaniu do prespermatydy(ryc, 36 l). 
W procesie spermiogenezyłwnórka ta wydłuża się, a jedna znacznie się zmniejsza przez zagęszczenie treści, cho 9 ilość kwasu dezoksyrybonukleinowego-substancji charakterystycznej dla chrołłosomów-pozostaje ta sama, ltównież liczba chromosomów się nie zmienia, odpowia 9@4 cgarniturowi chromosomów w stanie haploidalnym. 
Skurczone, owalne jądro spec, BBydy przesuwa się na jej biegun przedni. 
Równocześnie wewnętrzny aparat siateczko ĘY spermatydy układa się na przedniej części jądra w postaci kaptura tworząc tzw. 
BOosom. 
Z dwóch centrosomów komórki jeden przylega do przeciwległego, dalszego głeguna jądra, na granicy główki i szyjki, tworząc tu przedni węzeł szyjki plemnika. 
HFugi centrosom dzieli się na dwie części. 
Z nich część bliższa ustawia się ku tyłowi od Pyta przedniego na granicy szyjki i wstawki, tworząc węzeł tylny szyjki. 
Część dalsza Ś 9 giego centrosomu przybiera kształt pierścienia i przesuwa się ku tyłowi od poprzedĘei, układając się na granicy wstawki i głównej części witki. 
Przez pierścień ten przeŚWdziwłókno osiowe witki utworzone przez węzeł tylny i zeń wychodzące. 
Włókno, Y 9 owe, podobnie jak migawka komórki nabłonkowej, składa się z li włókienek pierćY 9(nyęh Dość cytoplazmy spermatydy ulega znacznej redukcji:część jej zostaje przez komórkę. 
	551. 


	Spermato(70018. 
	ćSpermatocyty I rzędu. 
	Spermatydy. 
	Plemniki. 
	Dojrzewające spermatydy Spermatocyt li rzędu. 
	kil!
	Komórki pod parkowe. 
	'ęecyljjącjjjwĘ'tj. ''z. 
	Komórki podpórkowe. 
	8 SpermaroQOOlB. 
	Ryc. 
	360. Część przekroju poprzecznego cewki krętej jądra IO-letniego mężczyzny:wg Stieyego. 
	odrzucona, część pozostała cienką osłonką pokrywa jądro wraz z akrosomem i ksztaBujegłówkę plemnika. 
Ponadto cytoplazma powleka szyjkę i włókno osiowe witki, tylko jego końcowy odcinek jest obnażony i nie ma osłonki cytoplazmatycznej. 
Włókno osiowe wraz ze swą protoplazmatyczną osłonką tworzy witkę plemnika. 
Mitochondria zawarte w cótoplazmie witki łączą się w spiralną nić owijającą się dokoła włókna osiowego na przestrzeni od węzła tylnego do pierścienia, a więc w obrębie wstawki plemnika. 
Poza G@cytoplazma wytwarza cienkie włókienko owijające się w obrębie witki dokoła włół 84 osiowego. 
Wreszcie na całej powierzchni plemnika cytoplazma wytwarza cienką osło 4 kreatynową zbudowaną z substancji rogowej. 
Budowa i właściwości fizjologiczne plemników. 
P I emn i ki(sperma s. spermuoz(4 sperma-nasienie)są to drobne komórki przystosowane specjalnie do poruszania sWponieważ zadanie ich polega na wyszukiwaniu komórki jajowej i wprowadzeniu do 881 pobudki rozwojowej i cech dziedzicznych. 
Plemnik, którego długość wynosi około 60 am, składa się z główki, szyjki, wsta@ł 9 oraz witki. 
Główka, która stanowi jądro komórki, zawiera chromatynę, szyjka-cenP 9 somy, a początkowa część witki, tzw. wstawka-liczne mitochondria. 
Witka, ł 348 oprócz wstawki składa się z części głównej oraz z nagiej części końcowej, jest właści*narzędziem ruchu. 
Plemniki prawidłowo dojrzałe. 
Cały plemnik otoczony jest błoną komórkową G ł ów k a p I e rani k a(cqput spernctozoidi), długości około 4, 5 am, ma kształt o 8 Ćny(z boku gruszkowaty). 
Zawiera haploidalne jądro komórkowe i w małej objętości bW dzo wyraźnie zagęszczoną chromatynę. 
Jąderko nie jest widoczne. 
W szczycie główki ŚP. 
	3 Qfi-*cji*****ścjcj, cjD-??
	IX'gy s Xżcj. 
	QS@QłĘ@QQW Q. 
	4 Zxś 486. 
	Tscji Ęjj@'z Ęgg 8 Q***4-Ct??
	4 J-sIż żel. 
	d 24 Iż. 
	ę 53 J-sset 4. 
	fet 4 żQ Zł. 
	553. 


	kahzowany jest podobny do czapeczki twór, zwany a Kro s o 8)e O Ocrosomaj, gyyjest zmodyfikowanym aparatem Golgiego. 
W akrosomie znajdują się substancje jgątłące plemnikowi przebicie osłonki komórki jajowej, są to hia@o@4 aza i akrozęąąsży j ką plemnika(collum spermą(ozoł@O jesł 86888. 
69 WP 9 l 4 W niej centęą-jąy. 
Bliższy, tzw. węzeł przedni, leży między główł 4 a szyjłs, weóze on udział w tęęę. 
	Mitochondria. 
	Pierścień tylny. 
	Filamenr osi witki. 
	554. 
	Ak rasom. 
	Główka plemnika. 
	Szyj ka. 
	Wstawka. 
	Proksymalna cz*sć*k*. 
	Ruchliwość plemnika nie jest oznaką jego zdoęvtności zapładniającej, uonieważ zależy od aparaW:ruchowego, tak że plemniki pozbawione głó@9 mogą wykonywać ruchy. 
Również plemniki, 8 których istota dziedziczna w chromatynie gł@ki została uszkodzona przez promienie radu 98 Y*Roentgena, są ruchliwe, mogą wnikać do kon(4 oć jądra obu komórek nie łączą się z sobą. 
W 1 e 8 sposób uzyskano larwy żab z haploidalną liczbą chromosomów. 
Na ruchliwość plemników wpływa również środowisko. 
Pochwa której wydzieltPędaje reakcję kwaśną, stwarza warunki niekorzystne dla ruchów plemników i ple@8 ęł w niej zamierają. 
W zasadowym środowisku macicy natomiast wykazują one duŻ 4 P?
'parność i przez długi czas są ruchliwe:zachowują tu one swą ruchliwość jeszcze 8 P 98*7 łoi po spółkowaniu:w jajowodach plemniki są jakoby ruchliwe 2 do 3 tygodni. 
NW Ęjednak nie mówi o ich zdolności zapładniającej, która zanika w ciągu 2-3 dni. 
DWP swym ruchom plemniki przedostają się z pochwy przez macicę do jajowodu, by w 1988. 
	Część końcowa witki. 
	Ryć. 
362. 
Schemat budowy plemnika ludzkiego, jajowej i pobudzać ją do rozwoju, c. 
	niu wrzecionka podziałowego po wniknięetu ej wnika do jaja. 
	Węzeł tylny jest zgrubiałym fąjj. . 
błony komórkowej. 
W szyjce bierze począteĘ ej kno osiowe witki. 
Wstawka, początkowy odcinek witką z przodu ograniczona centrosomem o kształcie j. 
X grzecznej płytki. 
Z tyłu leży pierścień, któęę je czepił się od centrosomu i przez klóĘy przecho%oś włókna osiowego. 
Dookoła wstawki owiją spiralna nić utworzona z mitochondriów. 
Plemniki rieprawi 48 owe W nasieni(*zdrowych mężczyzn może występować do gjgplemnikównienormalnie ukształtowanych. 
Da g, kieh postaci należą plemniki olbrzymie i karłowy. 
te, wieloogonowe i wielogłowe. 
Nienormalne pte. 
mruki prawdopodobnie nie są zdolne do zapioą. 
niema:jeżeli postacie takie przeważają, osoba jest w zasadzie niepłodna. 
Ruchy plemników. 
Spermatyda w końcu swego rozwoju, a przez jakiś czas również i pleni-nik zanurzone są w protoplazmie odżywiającej komórki podporowe(Sertoliego):następnie dopiero plemnik przedostaje się do światła cewki krętej, *później do cewki prostej, stąd do sieci jądra i do najądrza. 
W najądrzu plemniki pozostają przez*czas dłuższy i dojrzewają. 
Dalszą drogę odbywają*w czasie wytrysku nasienia, w końcowej więc faziegstosunku płciowego. 
Plemniki przebywające w ce-'wkach nasiennych jądra i w najądrzu nie są jesz-*. 
cze zdolne do ruchu. 
Zdolność tę uzyskują dopierKpo zetknięciu się z plazmą spermy. 
Szybkość tegQruchu wynosi około 60 am na sekundę, mniej wić-. 
cel tyle, ile mierzy długość samego plemnika*Odległość od ujścia macicy do bańki jajowodu 968 nosi około 15 cnn. 
	Główka. 
	Wstawka. 
	M itochondium. 
	i 1. 
	Dolny odcinek wstawki*począ*ekwitki plemnika. 
	Ryć. 
	363. Plemnik. 
	Zdjęcie w mikroskopie elektronowym:a-paw, 280008:b-paw, 400008:wg Fawcelta i Blooma. 
	dalszej części, w bańce jajowodu, zetknąć się ewentualnie z komórką jajową i zapłodnić ją. 
Plemniki wydzielają tu wiele substancji:przede wszystkim tzw. androgamony ułatwiające im wnikanie do komórki jajowej i inicjujące proces zapłodnienia:poza tym hialuronidazę, która rozluźnia komórki pęcherzykowe otaczające komórkę jajową. 
Nasienie(sperma s coś, co wytwarza). 
Plemniki nie są jedynym, choć dla zjawiska zapłodnienia najważniejszym składnikiem nasienia. 
Nasienie jest to ciecz ciągnąca się, lepka, o mlecznym zabarwieniu:ma ona charakterystyczny zapach kasztanów jadalnych, wywołany spermmą, substancją zawartą w wydzielinie gruczołu krokowego, która w ostudzonym nasieniu wypada w postaci tzw. kryształków spermmy. 
Nasienie składa się z plemników i plazmy utworzonej przez wydzielinę wielu gruczołów:najądrzy, baniek nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego oraz gruczołów epuszkowo-cewkowych. 
Wiemy już dzisiaj, że wydzielina każdego z tych gruczołów ma określone zadanie(p. dalej). 
Wydzieliny te muszą stwarzać środowisko, które by dawało Plemnikom najlepsze warunki życia i chroniło przed możliwością uszkodzenia w drośachpłciowych kobiecych. 
Główki plemników są bardzo odporne i mogą być niekiedy óółazane w moczu jako twory silnie łamiące światło lub w suchych plamach nasienia, łWre usztywniają bieliznę jak krochmal:właściwości te mają, pewne znaczenie dla meŻcynysądowej. 
Na podstawie badań serologicznych można stwierdzić, czy chodzi o nasienie człowieka Bóść wytrysku wynosi około 3 do 3, 5 mi, mieści się w nim 200 do 300 milionów plem 9 Jeżeli brak jest plemników(azoospermia), oczywiście zapłodnienie nie może naśWpić:jeżeli brak jest wydzieliny gruczołów, plemniki nie mogą dotrzeć do swego miej 88 przeznaczenia drogą normalną, ponieważ wydzielina jest niezbędna do ich transporWpo wytrysku. 
plazma nasienia natychmiast po wydostaniu się z dróg nasiennych do pochwy ulega ł 989 Kunastu minutach staje się znów płynna, a zawarte w niej plemniki odzyskują moż 99 Ść ruchów. 
Wtedy dopiero można ocenić stopień ich żywotności lub też stwierdzić, . 
	555. 


	czy są martwe(nekrospermia). 
Uekarz badający spermę powinien o tyją Z tworów mikroskopowych oprócz plemników nasienie zawiera między mrąąj. 
komórkowe pochodzące z jądra i dróg odprowa 4 zaJ 4 cych, lał Kowórki złuszeęjągbłonka, leukocyty i limfocyty. 
Oprócz składników nieorganiznych w nasiej-ją się liczne składniki organiczne, jak węglowodan frukloza, zużywany prząą yw ich przemianie materii, kwas cytrynowy, wolne kwasy aminowe i białka:jjjąj mi zawiera też enzymy, które powoduję ścinanie sJg, a nasJgpnie Bpbonianie ąąj. 
	Wydzielanie wewnętrzne jądra O tkance śródmiąższowej i występujących w niej komórkach śródmiąższoęw. 
stanowią gruczoł o wydzielaniu wewnętrznym, wspominaliśmy na s. 
548. 
Wtejjąkomórki śródmiąższowe, wielkości 6 do 29 wm, pochodzą z@ezenchymy:w sęą(plazmie zawierają one drobne kropelki lipidów, ziarenka barwnika oraz ezęgjbiałkowe podobne do kryształów(krystaloidy). 
Komórki śródmiąższowe i ęęąąprzez nie hormon występują już około połowy życia płodowego:następnie pąą X-życia płodowego zanikają i zjawiają się ponownie dopiero w początkach okresu ąwanta płciowego. 
U starych mężczyzn czasem występują one sJosunkowo liczył u młodych. 
Tkanka śródmiąższowa stanowi około 34%całej masy jądra, przy komórki śródmiąższowe przypada 8 do 28'%. 
W jądrach położonych w jamie tez czy w kanale pachwinowym(wnętrostwo)nie wytwarzają się plemniki, nałamią morki śródmiąższowe rozwijają się normalnie. 
Komórki śródmiąższowe wytwarzaj skie hormony płciowe, tzw. androgeny. 
Jest to zespół hormonów, który wprozwój i kształtowanie pierwotnych oraz wtórnych cech płciowych(t. 1)i jest niezdo prawidłowego rozwoju oraz czynności gruczołów płciowych dodatkowych mtakich, jak gruczoł krokowy czy pęcherzyki nasienne. 
U wczesnych trzebieńców części płciowe zewnętrzne oraz wtórne cechy płciowe gają znacznym zmianom, nie osiągając pełnego rozwoju:kastracja wykonana w po szym wieku prowadzi do częściowego uwstecznienia narządów płciowych. 
Skutldębierna są najlepiej znane u zwierząt domowych. 
Wczesna kastracja wywołuje nadmierne wzrastanie kończyn dolnych, ponieważ jz czynników regulujących wzrastanie został usunięty:owłosienie, jeżeli należy do rych cech płciowych(włosy brody, pachy itd), nie występuje lub jest bardzo słabą winietę. 
Krtań pozostaje mała, głos wysoki. 
U trzebieńców kobiet gruczoły sutko rozwijają się dalej, a miednica zachowuje typ niezróżnicowany. 
Rozwój tkanki 1 wet wzmaga się i rozmieszczenie jej przybiera u mężczyzny typ zbliżony do kable Znacznie dalej posunięte przekształcenie niż przez kastrację osiąga się u z 88 przeszczepieniem gruczołów płciowych, zastępując gruczoły jednej płci gruczoła@glej. 
Jeżeli w doświadczeniu na zwierzętach wytrzebionym samcom wszczep@6 I to przyjmują one wygląd żeński:oprócz owłosienia zwłaszcza gruczoły sutkowe P 9 ją się w kierunku żeńskim i wydzielają mleko. 
Samce takie, feminizują się"Jądro jako gruczoł wewnętrznego wydzielania jest we współzależności z uł 8 a 9 zastałych gruczołów o wewnętrznym wydzielaniu. 
Ten wzajemny stosuneK 864 najwyraźniej między gruczołem płciowym a przysadką mózgową. 
Usunięcie u 4 przysadki mózgowej prowadzi do zaniku jąder. 
Jeżeli zaś jądra zostaną usuJ 4 Pczas brak jest czynnika, który by hamował działanie hormonu przysadki po@99 wzrastanie. 
U trzebieńców występują zmiany w przysadce(przerost ko**re 8 A chłonnych). 
Hormon jądra ze swej strony reguluje wytwarzanie się hormonu g(84 powego przedniego płata przysadki mózgowej. 
Również nadnercza maJ 4 BP jądra. 
Maczynia i nerwy jądra Tętnice. 
	ąjezynie J 44 ęa, 1)1, i 44 row a, o 4 cho 4 zi z aorty brzusznej i dochodzi do jądra po przegęiu długiej drogi. 
To cienkie naczynie biegnie na m. lędźwiowym większym ku dołowi, ją-zezuje moczowód od przodu, a następnie przechodząc przez kanał pachwinowy stanioąąząwartość powrózka nasiennego. 
T. jądrowa zaopatruje głowę najądrza, a poza tym ąj brzegu Wnym j 4 dra przechodzi przez błonę białawą do śródjądrza i stąd w przegród(pąłra. 
Z przegródek wnikają gałązki na powierzchnię jądra pod błonę białawą, gdzie ąąłwarzają sieci dużych, wężowata przebiegających naczyń, z których małe gałązki yjńeowe zaopaluję cewki Jądra. 
Mówimy lu o warstwie naczyniowej(strułam wsculostm, s. 546, w kwrej udział biorą nie tylko tętnice, lecz również żyły i naczynia Qgonne:naczynia krwionośne warstwy naczyniowej przeświecając przez błonę białawą ąyąąją jądru zabarwienie białosinawe. 
T. jądrowa zespala się z dwoma pozostałymi na, -antami zaopatrującymi jądro, choć w znacznie mniejszym stopniu niż ona. 
Są to 2)1, j-wsi cni owo d u(z 1, biodrowej wewnętrznej lub często z t. pępkowej, lub t. pęcherzowej dolnej), zdążająca wzdłuż nasieniowodu do głowy najądrza, oraz 3)t. dżw i gacz a ąąŻra(z t. nabrzusznej dolnej, gałęzi t. biodrowej zewnętrznej), zaopatrująca głównie j-ganki jądra. 
Dzięki tym zespoleniom uszkodzenie t. jądrowej niekoniecznie prowadzi ąw zaniku jądra:jednak z powodu wrażliwości miąższu jądrowego podwiązanie t. jądrowej w operacjach brzusznych jest niebezpieczne. 
żyły, które odprowadzają krew zawierającą hormony płciowe jądra, towarzyszą tętniewm:wraz z tętnicami przebiegają przez śródjądrze, następnie przyjmują żyły najądrza ą wytwarzają bardzo obfity splot wici owa ty(pleaus pcmpmybrmir:pdmpinswinorośl). 
Splot ten stanowi największy składnik powrózka nasiennego, przebiega w nim przez kanał pachwinowy i po wyjściu z niego wytwarza z, jądrową, wpierw przeważnie podwójną, następnie pojedynczą. 
Po stronie prawej uchodzi ona do z, głównej dolnej, po lewej do z, nerkowej lewej i przez nią dopiero do z, głównej dolnej. 
W przypadkach zastoju krwi splot wiciowaty może się silnie powiększać(żylaki powrózka nasiennego, turicocele). 
Żyły jądra zespalają się z żyłami dźwigacza jądra, które pobierają krew z osłonek jądra. 
Naczynia chłonne. 
Jądro jest obficie zaopatrzone w naczynia chłonne. 
Otaczają one ęstą siecią cewki i zbierają się następnie w małe pnie przebiegające w przegródkach, oć zespalają się z sobą również w obrębie zrazików. 
Główny odpływ limfy kieruje się o śródjądrza i dalej wzdłuż najądrza oraz nasieniowodu do powrózka nasiennego. 
Drga część limfy odpływa do sieci położonej w warstwie naczyniowej błony białawej, która ó:yła drobne gałązki do gęstej sieci podsurowiczej:z obu tych sieci zbierają się większe szyńka kierujące się do najądrza i dalej do powrózka nasiennego. 
W obrębie powrózka Buź naczyń jądrowych biegnie kilka(4-6)większych pni chłonnych, które uchodzą A óęzłów lędźwiowych:i tutaj więc zaznacza się ta sama droga, jaką odbywa jądro 466@procesie zstępowania. 
Z węzłów chłonnych lędźwiowych drogi limfatyczne pro 894 do pni lędźwiowych, uchodzących do zbiornika mleczu. 
Zespolenia limfatyczne 98 a 4 zą jakoby również do powierzchownych węzłów pachwinowych, chociaż według pśG 4 Ęch autorów powiększenie tych węzłów nie jest następstwem zmian chorobowych śWym jądrze lecz w częściach płciowych zewnętrznych, a zwłaszcza w cewce mo 9 Wej, 9963 Nerwy zaopatrujące jądro pochodzą ze splotu trzewnego, biegną dalej częścioPóezsplot nerkowy i towarzyszą następnie t. jądrowej, wytwarzając s p I o 1 j ą dr o*ł 8(wy te wiodą włókna czuciowe przeznaczone głównie dla osłonek surowiczych 99 Faz włókna autonomiczne, które zawierają składniki współczulne i przywspółśBaopatrujące naczynia i mięśniówkę przewodu najądrza i nasieniowodu. 
Czyn?'ł 9 h nie jest jeszcze dostatecznie wyjaśniona. 
Włókna przywspółczulne przypuszcza?
P@użniają mięśniówkę naczyń, jak również pośrednio wpływają na wydzielanie 8 ł najądrza. 
Mięśniówka przewodu najądrza i nasieniowodu jest pod wpływem boYY**hodząeych z ośrodka wyuyskowego położonego w rdzeniu lędźwiowym. 
CzuY?
PWe Heada leży w obrębie zgięcia pachwinowego. 
Uszkodzenie nerwów splotu Póego ma przerywać rozwój plemników. 
	557. 


	Streszczenie J ą dr o(testis)kształtu elipsoidalnego ma powierzchnię boczne i nieco bardztąą, ąszczoną powierzchnię przyśrodkową, brzeg przedni i tylny oraz koniec górny j ągCJądra leżą w dolnej części moszny, lewe nieco niżej niż prawe. 
	Długa oś Jądra biegaj. . 
góry i od przodu ku dołowi i do tyłu. 
Koniec górny jądra i brzeg Wio ł 4 czą się z jąjągdrzem. 
Tuż poniżej głowy najądrza leży spłaszczony pęcherzyk, przyczepek ą ąą"(appendia testis)-szczątek przewodu przyśródnerczowego. 
'Jądro objęte jest grubą łącznotkankową b ł o n ą b i a ł a w 4(@@c 4@b@gmed), z jąą. 
':nątrz zrasta się z nią błona surowicza, blaszka trzewna(lamina tiscerdlis)osłonję':chwowej jądra(łunie tagmalis testis), obejmująca jądro z wyjątkiem wąskiego tyłj'pasma, do którego przylega najądrze. 
Blaszka trzewna przechodzi w blaszkę ścienąą jjgmina pmetalis)osłonki pochwowej jądra, wytwarzając krezkę jądra(mesorchmnggjj blaszki ograniczają szczelinowatą jamę surowiczą. 
Na tylnym brzegu jądra błona tzyg Ęóggggjg'gĆggygX, ?yg, yygygXĄ"gj ĘYy?
W?'g%'ĄgWĘWW yóĘXĄWĘXY"żF?
Ń 968(stis)do błony białawej, dzieląc jądro mniej więcej na 200 komór wypełnionych miąższeyąjądra:stanowią one zraziki j ądra((obuli testis). 
Zraziki utworzone są przez trzy(u cztery długie i powyginane c e w ki n a s i en n e krę 1 e(tubuli semmiferi contortij, jgąjgw pobliżu śródjądrza łączą się z sobą i w każdym zraziku wyiwarzaj:po jednej króciut(klej cewce nasiennej prostej(hbulus semm(ferus rectus). 
Uewki proste wstępujĘjdo śródjądrza, gdzie tworzą s i e ć j ą d r a(rete testis). 
Cewki kręte wytwarzają plemnilĘ. 
cewki proste i siatka jądra stanowią pierwsze odcinki dróg odprowadzających. 
2)spermatocyty I rzędu, 3)spermatocyty U rzędu albo prespermatydy, 4)spermatyękach krętych są komórki podporowe(L), Sertoliego, które odżywiają komórki płciowe:'poszerzona podstawa komórek podporowych przylega do błony podstawnej ściany cew-ki, wierzchołek skierowany jest do światła cewki. 
W diploidalnym(podwójnym)garniturze chromosomów(u człowieka 46)każdy rodzaj chromosomów występuje podwójnie, jeden pochodzi od ojca i jeden od matki. 
W podziale*redukcyjnym, w którym ze spermatocytów I rzędu powstają spermatocyty li rzędu, tćhomologiczne chromosomy oddzielają się od siebie:powstaje haploidalny(pojedynczyjskładz połową liczby chromosomów(u człowieka 23). 
Chromosom płciowy x, czyli heterochromosom, u płci żeńskiej jest podwójny(xKKu męskiej łączy się z partnerem y(xy). 
W podziale redukcyjnym para xy rozdziela się i p 4 połączeniu się z komórką jajową 50%plemników z chromosomem x daje jednostki żeAskie, 5 OS z chromosomem y daje jednostki męskie. 
Pod względem b udowy w plemnikach odróżniamy:główkę zawierającą chromosoBmy, szyjkę, w której mieszczą się centrosomy, oraz witkę. 
Witka składa się ze wsTa@Wzawierającej mitochondrialne włókienko spiralne, z części głównej pokrytej osłonł 4 ĘYtoplazmatyczną oraz z nagiej części końcowej. 
W zasadowym środowisku jajowodu Płe'mruki zachowują zdolność zapładniania w ciągu 2 do 3 dni. 
W zrazikach jądra między cewkami nasiennymi występuje obfita, delikatna 1 K 8846 ł ąc zna śró d mi ą z s z o w a, zawierająca specjalne komórki śródmiąższowe. 
Ko@49 te, zawierające lipidy i kryształki białkowe, tworzą gruczoł dokrewny jądra. 
WydzieJ 9 Y. 
przez nie hormon płciowy wpływa na rozwój pierwotnych i wtórnych cech pł@o 866 ŻF Wczesna kastracja hamuje ich rozwój, późna częściowo je uwstecznia. 
	Naj ądrzeNa tylna-górnym pasie powierzchni jądra spoczywa wydłużone 08 to, które ze względu na swe położenie otrzymało nazwę naj ą 4 J 6 Ę(epididgmis). 
Najądrze nie stanowi części jądra, jest to samodzieWćukładprzewodów, który magazynuje nasienie(ryć. 
357, 358). 558. 
	Stosunki ogólne Najądrze przylega do jądra na podobieństwo grzebienia hełmu, po grywając je od końca górnego wzdłuż całego tylnego brzegu:jest więc ono zakrzywione i wypukłe ku tyłowi i nieco ku bokowi. 
Długość gajądrza wynosi około 50 mum, szerokość 12 mm, grubość muniej więcej 5 mm. 
W najądrzu odróżniamy głowę, trzon, czyli ciało, i ogon**. 
357). 
Głowa najądrza utworzona jest przez przewodziki, które wychodzą z cewek sieci jądra, trzon i ogon-przez przewód najądrza, łączący przewodziki głowy najądrza z początkiem nasieniowodu. 
G ł o w a n a j ą dr z a(edput epididgmidis)stanowi górną i najgrubszą część narządu, która spoczywa na końcu górnym jego trzonu, skierowana nieco przyśrodkowo. 
Do jądra przylega ona swą dolną, nieco wklęsłą powierzchnią i jest z nim ściśle złączona:1)błoną surowiczą, blaszką trzewną osłonki pochwowej jądra, która z jądra przerzuca się na najądrze i całkowicie pokrywa głowę z wyjątkiem powierzchni przylegającej do jądra:2)warstwą tkanki łącznej:3)wreszcie przewodzikamiodprowadzającymi biegnącymi z jądra do najądrza. 
Trzon naj ądrza(corpus epididgmidis). 
Głowa najądrza bez widocznej granicy przechodzi w trzon. 
W przekroju poprzecznym jest on mniej więcej trójkątny i swą powierzchnią przednią, nieco wklęsłą przylega do tylnego brzegu jądra i do tylnego odcinka jego powierzchni bocznej. 
Jest on od niej częściowo oddzielony zatoką najądrza, a poza tym tylko luźno złączony warstwą tkanki łącznej. 
O g o n n a j ą dr z a(cdudc epididgmidis). 
Ku dołowi trzon przechodzi w końcową zwężającą się część, w ogon najądrza, tkanką łączną złączony z tylnym brzegiem jądra. 
U dołu koniec ogona ostrym i nagłym zgięciem(fleaun primP)przechodzi w początek nasieniowodu kierującego się ku górze i ku tyłowi. 
	B-udowa najądrza Nieco guzkowata powierzchnia najądrza pokryta jest błoną surowiczą:na wypukłej powierzchni głowy, na bocznej, a częściowo na przedniej powierzchni trzonu, wreszcie na powierzchni bocznej ogona. 
Mię 4 zyjądrem a trzonem najądrza błona surowicza wpukla się, wytwarzając zatokę najądrza. 
O stosunkach tych mowa była na s. 
545. 
Pod błoną surowiczą leży cienka warstwa tkanki łącznej otaczająca najądrze:gruba błona biaława jądra tu nie występuje i dlatego w stanach zapalnych najądrza z łatwością nabrzmiewają. 
Waciki albo stożki najądrza((obuli s. coni epididgmidis)i przewo 99 kiodprowadzające jądra(ductuli ejjerentes testis). 
Wewnątrz głowy Bajądrza znajdują się kanaliki, tzw. przewodziki odprowadzające jądł 68, które wychodzą z siatki jądra w przedłużeniu cewek siatki i kierują 9:do głowy najądrza. 
W obrębie głowy przewodziki te, z początku PFoste, następnie stopniowo silnie się skręcają i wytwarzają stożkowa 559. 


	560. 
	efferentes(es(js. 
	6 Y%6. 
	Wysoki Od błonek-wa I cową(yWłoski*c*s epid idy midis. 
Rśś:%'***yęssc-Ę gę??
śiDuctuli efferemes testsRgc. 
364. Mikroskopowy obraz najądrza. 
Przekroje poprzeczne przez przewodzikt*, odprowadzające oraz przez przewód najądrza. 
Mikrofotografia. 
	te zraziki najądrza:przeważnie dwa przewodziki skłębiają się w jedeizrazik. 
Liczba zrazików jest zmienna, wynosi ona 10 do 15, długość ich od wierzchołka podstawy skierowanej ku obwodowi mierzy około I cm, a długość wyprostowanego pwodzika 4-6 cm. 
U osób płciowo dojrzałych światło przewodzików odprowadzający wypełnione jest ich wydzieliną:zawiera również plemniki, jeżeli nie było wytrysku krótko przedtem. 
Wierzchołek zrazika skierowany jest ku siatce jądra. 
Stożkowate zrziki jądra i stożkowate zraziki najądrza ustawione są więc wierzchołkiem do wierzchołka:połączenie ich tworzy siatkę jądra:łączą się z nią cewki nasienne proste jądra bienące w jednym kierunku oraz również proste początki przewodzików odprowadzającycnajądrza w drugim(ryc. 
358). 
Tkanka łączna spaja wszystkie zraziki najądrza w jem całość, wytwarzając głowę najądrza. 
Jeżeli przewodziki odprowadzające ulegną zarośnięciu po przebytym zapaleniu(przaważnie rzeżączce), to wynikiem tego jest niepłodność. 
Ściana przewodzików odprowadzaj ących, cienka, łącznotkankowa, ssa 4 się z błony podstawnej, na której spoczywa wysoki wielorzędowy nabłonek wałeczkowAty wyposażony w migawki. 
Między poszczególnymi polarni tego nabłonka znajdui 44 zatoki pokryte niskimi komórkami kostkowymi przeważnie pozbawionymi migaweł. 
8 foki są to, jak się zdaje, gruczoły śródnabłonkowe. 
Wysoki nabłonek migawkowy w 68 Wdo światła w stosunku do nabłonka kostkowego zatok, wskutek czego obwód świaBajest równy, lecz gwiazdowaty(ryc. 
3 H). 
Prąd migawek skierowany do przewodu Bai drza nadaje plemnikom właściwy kierunek ruchu. 
Nabłonek przewodzików odproódzających odgranicza się wyraźnie od nabłonka siatki jądra i stopniowo grzechy w zupełnie odmienny nabłonek przewodu najądrza. 
Na ścianie przewodzików odp 684 dzających najądrza leżą nieliczne pasma komórek mięśniowych gładkich. 
Przewód najądrza(ductus epididgmidis). 
Z płaeików najądrza P 9 wstaje jeden silnie pokręcony przewód najądrza:zstępuje on ku doWaż do końca ogona, tutaj ostro zagina się i wstępuje ku górze jako 84 sieniowód. 
Przewód najądrza odpowiada przewodowi śródnercza zarodka, traci jednak jeg 9 P stolinijny przebieg. 
Początek jego łączy się z górnym, największym zrazikiem:w 68 P 9. 
	jg z podstawy tego zrazika w przedłużeniu przewodzika odprowadzającego. 
W pewnych jgległościach od siebie prowadzą do niego następne dalsze przewodziki, jeszcze ciągle w obrębie głowy. 
Dalej przewód najądrza wytwarza trzon i ogon najądrza. 
Światło przewodu wypełniają plemniki, które tu dojrzewają i pozostają do czasu wytrysku. 
Jeżeli wyjrostujemyprzewód najądrza, rozciągając jego wężowate skręty, wówczas długość jego ąyniesie około 4 m, natomiast w najądrzu nienaruszonym sprowadza się ona do tylużęentymetrów. 
Światło wzrasta ku dołowi, w średnim wypełnieniu wynosi w trzonie około j 2-0, 3 mm, w silnym wypełnieniu 0, 4-0, 6 mm. 
Ści an a przewodu na j ądrz a ma inną budowę niż ściana przewodzików odprowadzających. 
Światło przewodu o równym obwodzie jest wysłane wysokim, dwurzędoęymnabłonkiem wałeczkowatym, wyposażonym w nieruchome włoski pozlepianie z sobą szklistą substancją, przypuszczalnie wydzieliną nabłonka. 
Nabłonek spoczywa na ęienkiej błonie podstawnej, objętej z zewnątrz mięśniówką gładką:mięśniówka ta ukłaąąsię w cztery do ośmiu warstw okrężnych:skurcz mięśniówki może przesuwać nasieme. 
Mięśniówkę obejmuje warstwa tkanki łącznej. 
	Uzynność najądrza Najądrze jest nie tylko magazynem plemników, ale również narządem wydzielniczym, którego komórki nabłonkowe wydzielają swoistą wydzielinę. 
Ciśnienie w jądrze ułatwia plemnikom drogę do najądrza. 
Przez układ cewek sieci dostają się one do przewodzików głowy najądrza i dalej wypełniają przewód najądrza. 
Tutaj plemniki znajdują się w stanie spoczynku, dzięki czemu nie wyczerpują się przedwcześnie. 
Podczas ich przebywania w przewodzie najądrza działa na nie wydzielina przewodu i tutaj też dopiero zdobywają one swą pełną dojrzałość. 
Podczas wytrysku perystaltyka przewodu najądrza przesuwa plemniki do nasieniowodu. 
Gdy plemniki uzyskują styczność z zasadową wydzieliną gruczołu krokowego, ich stan spoczynku ustaje osiągają one swą pełną zdolność ruchów, która umożliwia im przebycie drogi wewnątrz narządów płciowych żeńskich aż do miejsca zapłodnienia. 
W tym samym przypuszczalnie kierunku wpływa wydzielina pęcherzyków nasiennych. 
U człowieka trzeci kolejny wytrysk w czasie 12 godzin nie zawiera już plemników:nowe wypełnienie najądrza trwa około 2 dni. 
Z całego najądrza jako zbiornika nasienia ogon uważany jest za główny jego mdgaz*. 
Cewkowaty kształt zbiornika nasienia, jakim jest najądrze, a zwłaszcza przewód najądrza, jest korzystniejszy, niż gdyby kształt ten miał postać worka. 
Plemniki położone w środku worka byłyby w zupełnie innych warunkach niż na brzegu, zarówno pod względem odżywiania, jak i zadziałania na nie wydzieliny. 
Poza tym pod wpływem czynności mięśni cewa daje się łatwiej opróżnić niż worek. 
	Naczynia i nerwy najądrza Tę(nice i żyły zaopatrujące najądrza są to te same naczynia, które zaopatrują jądro. 
Naczynia chłonne przybierają o tyle inną drogę niż naczynia chłonne jądra, że główny 99 T 6 w limfy prowadzić ma do powierzchownych węzłów okolicy pachwinowej, a tylko P@ejsze zespolenia wiodą do jamy brzusznej. 
W zmianach chorobowych najądrza po?tXKszają się powierzchowne węzły pachwinowe, podobnie jak w chorobach cewki mo 9/O 97 ęj Nerwy najądrza pochodzą z tych samych splotów, co nerwy jądra. 
	Streszczenie 88 j 4 drze(epididgmis)przylega do jądra wzdłuż jego tylnego brzegu. 
Odróżniamy:4 ł 98 ę(cdput, górną, najgrubszą część narządu, trzon(corpus), w który głowa się płśeBuża, oraz ogon(caudc), dolną część narządu, która ostrym zgięciem przechodzi?
Y P 98 zątek nasieniowodu kierującego się ku górze. 
Z wyjątkiem powierzchni przylegają. 


	eej do jądra, całe najądrze powleczone jest błoo 4 surowiczą. 
Błona biaława tu nie węęjpule ą pod błoną surowiczą leży tylko cienka warstwa lkanłl ł 4 cznei. 
Głowa najŃjąX'utworzona jest przez przewodziki o 4 prowa 4 zaj 4 ce(@@c(4 eWerentes), jgąygwychodzą z siatki jądra w przedłużeniu cewek siatki. 
W obrębie głowy przewodztłg ągsilnie się skłębiają i wytwarzają stożkowate p ł a c i ki n a j 4 dr z a Oo(uli ewdidgnW ścianie przewodzików znajdują się gruczoły śródnabłonkowe. 
Ze zrazików głowy a-jślej z przewodzików odprowadzających, powstaje jeden silnie skręcony przewód ją trza(dactus epididgmidis):tworzy on trzon i ogon najądrza, ciągnie się z góry ku ą-ją, wi gdzie zagina się ku tyłowi i przechodzi w nasieniowód. 
NaJęJrze jest zbiornikteją plemników i narządem wydzielniczym, którego komórki wydzielają swoisJ 4 wydzieltjjcj. 
	Nasieniowód Nasieniowód(ductus deferens)jest przedłużeniem przewodu nąją. 
drza i w czasie wytrysku z dużą szybkością przeprowadza nasienie dwcewki moczowej. 
Na tym polega jego czynność wybitnie przewodzącą W końcu swego poszerzonego odcinka, b ańki(manila ductus dejerentis), łączy się on z pęcherzykiem nasiennym(resicula semindhs), tworem gruczołowym, którego wydzielina miesza się z nasieniem. 
Począwszy od miejsca połączenia, nasieniowód wnika do gruczołu krokowego i nosi odtąd nazwę p r z e w o du wytry s k o w ego(duemsejdculdtorius), który uchodzi do cewki moczowej(rye. 
366). 
Stosunki ogólne Wymiary, kształt i konsystencja, lługość wyprostowanego nasieniowodu wynosi 50-60 cm:ponieważ jednak początkowy odcinek jest kręty, więc droga, którą nasieniowód przebywa, stanowi mniej więcej z/j jego długości. 
Zewnętrzny wymiar poprzeczny nasieniowodu mierzy około 3 mm, szerokość świaBatylko 0, 5 mm. 
Ściana jego jest więc bardzo gruba w stosunku do światła i daje się też on dotykiem odróżnić od innych tworów, z którymi razem biegnie, gdyż jest znacznie 086 dziej od nich twardy. 
Dlatego też, jeżeli u osoby żywej kciukiem i palcem wskazuj 4 cO 8 uchwycimy powrózek nasienny u jego wyjścia z kanału pachwinowego, to twardy nasieniowód daje się wyraźnie wymacać:lekarz bez trudu może określić jego położenie i 88 sorek do tworów sąsiednich. 
W znacznej większości swego przebiegu nasieniowód jest walcowaty. 
Tylko krótki 99 cinek końcowy przed wejściem do gruczołu krokowego różni się od pozostałej cz@8 przewodu, zwiększając znacznie światło i wypuklająe się w jednych miejscach, zwgżOWw innych:jest to tzw. bańka nasieniowodu, z którą zapoznamy się niebawem. 
Przebieg i podział. 
W przedłużeniu przewodu najądrza nasieniowód ostro zawracB 89 górze(Oexura P)równolegle do najądrza:jest to jego 1)część j ądrowa(pers resOBł 4 isS:stąd kieruje się w dalszym ciągu pionowo ku górze, łączy się z innymi sk 3 a@mi powrózka nasiennego(t. 1)i wewnątrz powrózka dochodzi do pierścienia pach 8 wego powierzchownego'kanału pachwinowego-jest to 2)część powrózK 986 Wers foiculdris). 
Obie te części stanowią o dc in ek z ewn ątr z br z uszny(pa 996 O@bdommahsS, położony w obrębie moszny. 
Dalszą część nasieniowodu stanowi 1988 przebieg przez ścianę brzucha, przez cały kanał pachwinowy, jest to 3)część PĘ'chwinow a(pars mgumdlisS. 
Wreszcie po wyjściu z kanału nasieniowód powWPP?'zewnętrznego. 
	%-tro się zagina Oleaum U')i przechodzi w ostatni odcinek mniej więcej 15 cm długości yzebiegajacy w miednicy mniejszej:nasieniowód przebiega tu wpierw wzdłuż ściany jgeznej miednicy mniejszej, a następnie zawraca przyśrodkowo(fleaum DUŚ do dna pęęherza:cały ten odcinek stanowi 4)część miedniczną albo wewnątrzbrzusznąjjars je(tmc s. mtrmbdommchsS. 
Część pierwsza nasieniowodu, podobnie jak przewód yąjądrza, jest jeszcze silnie wężowata skręcona, wygięcia te jednak słopniowo się wyjiwnują, ściana staje się grubsza i począwszy już od części powrózkowej nasieniowód ma przebieg prosty. 
	Ar Nabłonek nasiec iowodu. 
	*ewn*rrz na warstwa podłużna Środkowa. 
	Zewnętrzna n warstwa podłużna. 
	O 82148. 
	Stosunki topograficzne Początkowa c z ęś ć j ą dr owa nasieniowodu biegnie ku górze wzdłuż tylnego brzegu W 9 ęa na powierzchni przyśrodkowej najądrza:dalszy odcinek, c z ęś ć p o w ró z k o w a PKo okrągły, twardy twór ciągnie się prawie prosto ku górze w części tylnej powrózka 94 siennego aż do pierścienia pachwinowego powierzchownego. 
Następna częś ć p a 98 w in o w a nasieniowodu przechodzi przez cały kanał pachwinowy wzdłuż jego dolnej ż 9. 
	JXQQ. 


	część miedniczna nasieniowodu krzyżuje o 4 gOy pocz 4 Vowy odeąąą. 
nabrzusznych dolnych, przechodząc z ich strony bocznej na pTzyśrodkową ą ją ścianie miednicy mniejszej kieruje się ku dołowi i 4 o Wu, naczynia biodęjąęgzne, więzadło pępkowe boczne, moczowód oraz naczyJa i neW bocznej ęejęą z nicy mniejszej(nerw i naczynia zasłonowe, naczynia pęcherzowe górnej leży Ijążnasieniowodu. 
Następnie nasieniowód kieruje się przyśro 4 Ko 8 o Ku tylnej ściąjjąrza, przechodzi przez kąt między moczowodem a ściao 4 pęche*za przy ujściu njąąjąye. 
35 O), krzyżuje moczowód od przodu oraz od gwy i pocz 4 wszó o 4 Jego miej:ąą. 
zając się do nasieniowodu strony przeciwległej, przecholzi w bańkę, którą clą wzdłuż przyśrodkowego brzegu pęcherzyka nasiennego. 
WzBuż całego swego pj 7 wewnątrzbrzusznego, od pierścienia pachwinowego głębokiego aż do górnej ezągą'ki, nasieniowód jest bezpośrednio przykryty otrzewną:na ścianie bocznet jQ mniejszej wywołuje on wyczuwalny i nieraz widoczny fałd(plicd ductus dejreąj. 
	Budowa ściany nasieniowodu Ściana nasieniowodu składa się z błony zewnętrznej, mięśn(i śluzowej. 
Błona zewnętrzna, bogata w naczynia, zbudowana jest z tkanki tnet włóknistej, przeważnie z włókien klejodajnych, wśród których stepują liczne włókna sprężyste układające się podłużnie oraz komięśniowe gładkie przebiegające czy to w kierunku podłużnymęokrężnym. 
Błona mięśniowa jest bardzo gruba i ona to powoduje twardość śny. 
Poszczególne gładkie komórki mięśniowe są szczególnie duże i z(twością dają się w nich rozpoznać włókienka mięśniowe(miofibryliW zasadzie możemy odróżnić środkową warstwę okrężną, której od wewnątrz i wnątrz towarzyszy warstwa podłużna. 
W części miednicznej warstwa okrężna przy na sile w kierunku bańki nasieniowodu. 
Podobnie jak w pęcherzu moczowym, rói tutaj wszystkie trzy warstwy śrubowało łączą się z sobą, nie stanowią więc samo nych warstw dających się od siebie oddzielić. 
W pierwszej fazie skurczu pasma o przybierają kierunek bardziej podłużny, światło nasieniowodu zwiększa się i nas wessanie nasienia z najądrza. 
W następnej fazie pasma podłużne przybierają kic(zbliżony do okrężnego, następuje zwężenie światła i treść znajduje się pod olśni Postępujący skurcz mięśniówki wytwarza więc w nasieniowodzie mechanizm sYHŃŻ?
YŚŚ 94 K 196 p 9 WP 9884 P 98 V 9 cz 4 ca, nie zaś jak nneehąnizją peęęstąltygBłona śluzowa jest blada i układa się w kilka niskich fałdów peżnych, które wpuklają się do światła i w przekroju poprzecznym 08 ją mu wygląd gwiazdowaty, zwłaszcza gdy światło się zwęża:w cZposzerzenia się światła fałdy się wygładzają. 
Na b łon ek nasieniowodu jest dwurzędowy wałeczkowaty, na ogół podobó 99*błonka przewodu najądrza. 
Komórki ograniczające światło mają na wolnej powieó%pęczki nieruchomych włosków. 
Dają się zauważyć oznaki wydzielania komółWłchociaż odrębne zatoki w postaci gruczołów śródnabłonkowych jak w przewoWodprowadzających, czy komórkowe urządzenia gruczołowe jak w przewodzie 0498 tutaj nie występują. 
B I as z k a wł a ś c twa błony śluzowej jest bogata we włółOB śżyste i z zewnątrz objęta tkanką podśluzową:według niektórych autorów W Pó podśluzowej spoczywa warstwa wewnętrzna mięśniówki. 
	B-ańka nasieniowodu koniec nasieniowodu prawy i lewy, który na dnie pęcherza(ryc. 
351)ąąga od miejsca skrzyżowania z moczowodem do wejścia do gruczołu yęjkowego, zewnętrznie jest wrzecionowato rozszerzony:z powodu jago rozszerzenia otrzymał on nazwę bańki(dmpullc ductus deferen*ej. 
Odcinek ten(ryć, 366 i 367)nie jest jednak tylko zwykłym pasze yzeniem przewodu, ma on również budowę gruczołową. 
Z zewnątrz wijaezne są małe guzkowate wypuklenia ściany bańki:wgłębieniom mięązynimi odpowiadają wewnątrz przegrody, które wstępują w obręb ęiatła. 
Główne światło bańki jest więc otoczone maleńkimi komoyąmi-uchyłkami bańki(diterticulc dmpullae), których nabłoąekwytwarza wydzielinę. 
Podobnie jak pęcherzyki nasienne leżące jocznie od baniek nasieniowodów, są one gruczołami, których wydziejtnapobudza ruchliwość plemników, choć nie w tym stopniu, co wydzielina gruczołu krokowego. 
Wydzielina ta wraz z wydzieliną gruczołów wyżej wymienionych i innych jeszcze jp, dalej)wytwarza właściwą ciecz(plazmę)nasienia. 
Jeżeli brak jest plemników z powodu zaniku cewek nasiennych w jądrze, czy z innych przyczyn chorobowych, lub też wskutek często powtarzającego się spółkowania, wytrysk zawierać może tylko wydzielinę gruczołów. 
Położenie. 
Obie bańki położone przyśrodkowo od pęcherzyków nasiennych leżą między dnem pęcherza a odbytnicą:biegną one zbieżnie ku podstawie gruczołu krokowego. 
Odcinek dna pęcherza położony między obu bańkami i nie pokryty otrzewną przylega do ściany odbytnicy:jest to wspomniany już tró j kąt odbytnicza-pęcherzowy albo pole międzybankowe(trigonum rectotesicdle s. dren interdmpu(Idris:ryc. 
3511. 
Przez odbytnicę wyczuwalne są bańki, jak również pęcherzyki nasienne. 
Górne odcinki baniek oraz wierzchołki pęcherzyków nasiennych przykrywa otrzewna zagłębienia odbytnicza-pęcherzowego. 
Ściana bańki składa się z tych samych warstw co ściana nasieniowodu. 
Błona śluzowa układa się tu w liczne, siatkowato ułożone fałdziki, ograniczające uchyłki bańki. 
Nabłonek web uchyłków-walcowaty do kostkowego-wytwarza wydzielinę baniek, która 8 postaci ziarenek powstaje w ciele komórek. 
W grubej błonie mięśniowej(1, 2-1, 4 mm)Pasemka komórek mięśniowych biegną głównie skośnie oraz okrężnie. 
Błonę mięśniową PBńki otacza błona zewnętrzna, która przybiera tu charakter torebki, zawiera składniki mięśniowe i może współdziałać w wyciskaniu treści podczas wytrysku. 
	Przewód wyuyskowyprzy końcu bańki w kierunku gruczołu krokowego droga nasienia Pa jeszcze zmienia swą nazwę. 
Droga ta w obrębie gruczołu krokowe 89, który przenika w jego części tylna-górnej, ma nazwę przewodu Ąól ry s k o we go(ductus ejdculatorius):do jego początku wiedzie pęBłeęzyknasienny. 
W stosunku do bańki światło przewodu jest wąskie:ś ł@m, jakie ma ono w przekroju poprzecznym u swego początku, 9@Jejsza się do 0, 2 nunn. 
Długość przewodu wytryskowego, od miejsca, ?
Wrym uchodzi dań przewód wydalający pęcherzyka nasiennego, aż 398@ejsca ujścia do cewki moczowej, wynosi 2 cm. 
Oba przewody wyŚYBKowe, prawy i lewy, leżą tuż obok siebie, u swego końca obejmują 89 e nieparzyste, szczelinowate, podłużne wpuklenie, głębokości do. 
	KRK. 


	I cm, tzw. łagiewkę sterczową(utricu(us prostdticus, ąi każdy z nich uchodzi drobną szczelinką na@ałym wzniesieniu Q. 
-śluzowej cewki moczowej-na wzguKu nasieooym(coltąjsemindlis:ryc, 366 i 378). 
Oba powyższe ujścia oplecione są spjjgę żylnymi i włóknami sprężystymi. 
	FRR. 
	/V esiculaseminalis Ductus excretonus. 
	Ductus ejaculatorius. 
	Colliculus seminalis. 
	Zznou(/a*c*sgeferenlłs 1. 
	-Vesicula serninalis. 
	-Ductus excretorius. 
	Ductus ejaculatorius. 
	---Basis prostatae. 
	UrethraRyc. 
	366. Pęcherzyki nasienne, bańki nasieniowodów i przewody wytryskowe. 
Pęcherz nasienny lewy w przekroju podłużnym po odpreparowaniu osłonki łącznotkankowej. 
stercza wycięto klin dla uwidocznienia przewodów wytryskowych i cewki moczow Widok z przodu i z góry. 
	Budowa ściany. 
Błona śluzowa przewodu wytryskowego układa się w liczne, bne fałdziki podłużne:ma ona również małe uchyłki, które wychodzą z głębi Jał 4 i kończą się ślepo. 
Nabłonek jest to przeważnie jednowarstwowy nabłonek walcoWBspoczywa on na cienkiej blaszce właściwej, bogatej we włókna sprężyste. 
Błona 88 śni owa w odcinku początkowym układa się okrężnie, wytwarzając rodzaj zwie@96 dalej zastępuje ją mięśniówka stercza. 
Błona zewnętrzna zawiera gęsie:@9 żylne. 
Zamknięcie przewodu wytryskowego odbywa się pod wpływem napięcia nuęśoP 64 Podczas wytrysku rozluźnia się ona, a mięśniówka nasieniowodu przesuwa na 9 eprzy czym z powodu zwężonego światła w przewodach wytryskowych nasienie uz 889 w nich znacznie większą szybkość. 
Z przewodu wyuyskowego nasienie dostaje się do cewki moczowej i dalsza jego 96 jest ta sama, co moczu. 
Dlatego następny odcinek cewki nosi też nazwę kanału m 99 wo-nasiennego lub moczowo-płciowego:z budową cewki zapoznamy się niebaweWNaczyniai nerwy nasieniowodu i bańki Tętnice. 
Nasieniowód zaopatruje t. nasieniowodu, która w miednicy m 88 Ę odchodzi od t. biodrowej wewnętrznej(lub też często z jej gałęzi, t. pępkowej lub P 88. 
	yzowej dolnej). 
Biegnie ona wzdłuż nasieniowodu i w okolicy najądrza zespala się z t. jgięśnia dźwigacza jądra(z t. nabrzusznej dolnej). 
Bańki i pęcherzyki nasienne otrzymują poza tym gałązki z t. odbytniczej środkowej i dolnej, jak również z t. pęcherzowej dolnej. 
Żyły uchodzą do splotu wiciowatego w obrębie powrózka nasiennego oraz do splotu żylnego pęcherzowego w obrębie miednicy. 
Naczynia chłonne, podobnie jak naczynia chłonne jądra, uchodzą do węzłów lędźwiowych:jest kwestią nie wyjaśnioną, czy również węzły pachwinowe powierzchowne otrzymuj ą dopływy. 
Nerwy pochodzą ze splotu podbrzusznego dolnego:w obrębie błony zewnętrznej oplatają one nasieniowód delikatnym splotem włókien czuciowych, jak również autonomicznych(współczulnych i przywspółczulnych), które są pobudzane z ośrodka wytryskowegordzenia lędźwiowego:pobudzanie tego ośrodka, który położony jest wyżej niż ośrodek erekcyjny(wzwodu prącia), powoduje wytrysk nasienia do cewki moczowej. 
	Streszczenie Nasi cni o w o d(ductts deferens)stanowi przedłużenie przewodu najądrza i z dużą szybkością przeprowadza nasienie do cewki moczowej. 
Jest to długa cewa(50-60 cm)o grubej i twardej ścianie. 
W licznych skrętach nasieniowód biegnie ku górze i do tyłu od jądra i najądrza(część j ądrowa), następnie wyprostowując się wstępuje do powrózka nasiennego(c z ęś ć p o w ró z kaw a)i wraz z nim w kanale pachwinowym przebija ścianę brzucha(część pachwinowa):ostatni odcinek(część miedniczna)biegnie wpierw na bocznej ścianie miednicy mniejszej, po czym kieruje się przyśrodkowoku dnu pęcherza, krzyżując moczowód od przodu oraz od góry. 
Począwszy od tego miejsca aż do wejścia do gruczołu krokowego nasieniowód wrzecionowato się uwypukla i nosi nazwę bańki nasieniowodu(manile ductus deferentis). 
Jest to nie tylko poszerzony przewód, lecz również gruczoł, gdyż błona śluzowa jego licznych drobnych uwypukleń wytwarza wydzielinę, która pobudza ruchomość plemników. 
Część miedniczna nasieniowodu aż do górnej części bańki przykryta jest otrzewną. 
Błona mięśniowa nasieniowodu zawiera zewnętrzną warstwę podłużną, środkową okrężną i wewnętrzną podłużną, śrubowało łączące się z sobą. 
Błona śluzowa wytwarza kilka fałdów podłużnych, które w czasie skurczu w przekroju poprzecznym nadają światłu zarys gwiazdowa ty:w czasie rozkurczu fałdy wygładzają się. 
Nabłonek jest dwurzędowym nabłonkiem walcowatym, wyposażonym w pęczki nieruchomych włosków. 
Silnie zwężony koniec nasieniowodu w przedłużeniu bańki, tzw. przewód wytryskowy(ductus ejaculdtorius), przenika przez gruczoł krokowy i na małym wzniesieniu błony śluzowej wz górko n a s i enmym(colhculus semmdlis)-uchodzi do cewki moczowej. 
Pęcherzyk nasienny Pęcnerzyki nasienne aesicu(ae semmales s. glandulae semmcles), prawy i lewy, powstają jako boczne wypustki przewodów śródnerczy, z których powstają nasieniowody. 
Są to gruczoły stale wypełnione wytworzoną przez nie wydzieliną. 
Plemuniki mogą się do nich przedostawać, jednak pęcherzyki nie są, jak dawniej przypuszczano, zbiornikami nasienia(receptdculc seminis). 
Łączą się one obustronnie z bańką nasieniowodu, uchodząc do przewodu wytryskowego(ryć, 366 i 367). 
Kształt i kierunek. 
Pęcherzyki nasienne są to parzyste, gruszkowata podługowate, od przodu ku tyłowi spłaszczone narządy cewkowe, 9 powierzchni guzkowatej. 
Ich koniec górny jest szerszy i przytępiony. 
Polny węższy, zaostrzony i skierowany do podstawy gruczołu krokoóego. 
Długa oś pęcherzyka skierowana jest zazwyczaj skośnie od góry, . 
	567. 


	z boku i od tyłu ku dołowi, przyśrodkowo i do przodu. 
Dopiero jeąąypo odpreparowaniu łącznotkankowej osłonki otaczającej narząd ę. 
staci torebki daje się rozpoznać prawdziwy jego kształt, pozornie ęją łkrótkiej i szerokiej cewy. 
W istocie jest ona znacznie Węższa i znaczągjdłuższa, niż się to wydaje:przebiega zygzakowato, ma liczne boeęą. 
-uchyłki i u swego górnego końca jest zwykle zagięła:dlatego ąąyw przekroju poprzecznym widzimy kilka jej uchy(ł(w Jest to eeęąktórej jeden koniec jest ślepo zamknięty, drugi silnie się zwęża, wytęą, rzając przewód wydala j ący(duchs eacre(or@s), klóry uehogjędo początku przewodu wytryskowego. 
Wielkość. 
Średnia długość pęcherzyka nasiennego wynosi 4 do 5 cm, szerokość(s ąą 2, 5 cm, grubość, czyli wymiar przednio-tylny, nie przekracza 1, 5 cm. 
Przeważnie nąrzj. 
dy te są obustronnie nieco różne:wykazują również wielką zmienność osobniczą. 
Po usu. 
nięciu łącznotkankowej osłonki i rozsupłaniu cewy osiąga ona długość około 15 eą(a nieraz nawet o wiele więcej, zaś szerokość jej wynosi zaledwie 0, 5-0, 8 cm. 
Pojenągęnarządu waha się średnio w granicach 5 do li mi. 
Położenie i stosunki topograficzne. 
Pęcherzyki nasienne leżą nad Jąlnę częścią gruczą. 
lu krokowego:ich powierzchnia przednia przylega do dna pęcherza moczowego łączną. 
tkankowa z nim złączona(ryc, 350, 35 l):powierzchnia tylna w znacznej części przylegądo odbytnicy, przedzielona tylko warstwą tkanki łącznej. 
Brzeg przyśrodkowy przylegą do bańki nasieniowodu, brzeg boczny znajduje się w pobliżu ściany miednicy mniejszej. 
	Ductus deferens. 
	Ampulla ductus deferentis. 
	V esicula'serninalis. 
	568. 
	Ductus excretorius----------. 
	Dućtus ejaculatorius-----. . . . . . 
	Ryć. 
	367. Odlew pęcherzyków nasiennych i baniek nasieniowodów. 
	utworzonej tu przez boczne części m. dźwigacza odbytu. 
Górny koniec narządu od strony jocznej sęka się z końcowym odcinkiem moczowodu, koniec dolny przechodzi w przewód wydalający. 
O 1 r z e w n a pokrywa tylko wierzchołki pęcherzyków nasiennych i wyątkowotylko, gdy zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe zstępuje niżej, pokrycie otrzewjejzachodzi jeszcze na odcinek powierzchni tylnej narządu. 
U dzieci, u których zagłętienieodbytnicza-pęcherzowe jest znacznie głębsze, część narządu pokryta otrzewną jest większa niż u dorosłych. 
Pęcherzyki nasienne, jak i bańki nasieniowodu są wyczuwalne przez odbytnicę. 
Zdayzasię, że kał podczas oddawania stolca uciska na pęcherzyki nasienne i gruczoł krokowy, tak że wydzielina ich ukazuje się w ujściu cewki moczowej. 
Budowa ściany. 
Ściana pęcherzyków zbudowana jest podobnie do ściany baniek nageniowodów, jest jednak od niej ciensza. 
Składa się ona z zewnętrznej, łącznotkankowej osłonki, błony mięśniowej ułożonej w trzy pokłady i bladej błony śluzowej o zabarwieniu brązowoszarawym. 
B ł o n a ś lu z o w a nie tylko wyścielą główny pokręcony przewód, lecz również boczne uchyłki. 
Przegrody między nimi są przeważnie sprężyste i zawierają tylko nieliczne włókna klejodajne i gładkie komórki mięśniowe. 
Nabłonek jest niski, walcowaty, wypełniony żółtymi ziarenkami barwnikowymi, które wchodzą w skład gruczołowej wydzieliny komórek. 
Wy d z i e lina jest płynna, żółtawa, bogata w różnorodne enzymy:poza tym zawiera cukier-fruktozę, zużywaną przez plemniki w ich przemianie materii, kwas cytrynowy witaminę O i inne związki organiczne i nieorganiczne. 
U człowieka rozcieńcza ona nasienie i pobudza ruchy plemników. 
W znacznej większości przypadków usunięcie pęcherzyków nasiennych prowadzi do bezpłodności. 
Naczynia i nerwy. 
Tętni c e pęcherzyków nasiennych pochodzą z t. pęcherzowej dolnej, z t. nasieniowodu oraz z t. odbytniczej środkowej i dolnej. 
Żyły łączą się z żyłami okolicznych splotów. 
N a czyni a eh to nn e uchodzą do węzłów biodrowych i lędźwiowych. 
Nerwy zaopatrujące pęcherzyki nasienne są gałązkami splotu podbrzusznegodolnego i oprócz włókien czuciowych zawierają przede wszystkim składniki wydzielniczo-autonomiczne(współczulne i przywspółczulne). 
	Streszczenie Pęcherzyki nasienne(tesiculae semmd(es), boczne wypustki nasieniowodów, mają kształt gruszkowata-podługowaty:powierzchnia ich pokryta jest licznymi drobnymi wypukleniami. 
Pęcherzyki nasienne są to gruczoły, których wydzielina rozcieńcza na*ieniei pobudza plemniki do ruchów. 
Są one położone bocznic od baniek nasieniowodu. 
Jak jak one między pęcherzem a odbytnicą. 
Otrzewna pokrywa tylko wierzchołki pęcheJzykówi górne części baniek nasieniowodów. 
Skierowane skośnie od góry, z boku i od B 8 u ku dołowi, przyśrodkowo i do przodu pęcherzyki zwężają się u swego końca, prześhodząw przewód wydalający(duchs eacretorius), który uchodzi do początku przewo du wytryska wego. 
	Pozostałości embrionalne narządów. 
	moczowo-płciowych męskich. 
	W najbliższym sąsiedztwie narządów płciowych męskich spotyka się kilka tworów ś F c z ą 1 k o w y c h, nie mających czynności lub o czynności nieznanej, występowanie kló 998 Uumaczy rozwój układu moczowo-płciowego. 
Do narządów tego rodzaju należą:9 Pęzyczepek jądra, 2)przyczepek najądrza, 3)przyjądrze, 4)przewodziki zbaczające Ws 357 i 358)oraz 5)łagiewka sterczowa(cyc. 
38 O). 
Fzyczepek jądra(appendia testis). 
Na górnym końcu jądra, tuż poniżej głowy nająŚRa, bardzo często występuje niewielki, spłaszczony pęcherzyk nieuszypułowany, tzw. 
PFBczepek jądra. 
Wielkość jego, jak wielkość wszystkich narządów szczątkowych, jest 8 Wzo zmienna:zwykle waha się w granicach od 2 do 8 mm, choć może dochodzić nawet. 
	569. 


	do 18 rnm. 
U noworodka jama pęcherzyka wysłana jest nabłonkiew walcowatym j ąstego-nabłonkiem płaskim i wypełniona galaretowaJ 4 Oaołp**czO 4 Jest to sząyprzewodu przyśródnerczowego(Mullera):u kobiety o 4 powia 4 a on Końcowi boezĘjajowodu. 
Czynność jego jest nieznana. 
Przyczepek najądrza(cppendia epididgmids)jest to Pwór ZuszKowaJą, zawieęgęna szypułce bardzo różnej długości, przytwierdzonej do głowy najądrza. 
Uczy on y gna głowie najądrza, może jednak zstępować na jądro, jeśli szypułka jest dłuższą, pyczepek najądrza występuje rzadziej niż przyczepek jądra i jesl przeważnie nieco ąjąg. 
szy od niego. 
Czasem występują dwa, trzy lub nawet cztety Wory tego rodzaju, przęwpęk najądrza u noworodka i dziecka, rzadziej u dorosłego, zawiera przewód węąnabłonkiem walcowatym wypełniony płynem wodnisW@, szypula nie zawiera śwPrzypuszczalnie jest to pozostałość niewielkiej początkowej części przewodu śródnejwPrzyjądrze(paradidgmis)składa się przeważnie z dwóch tworów okrągławyeą ągwydłużonych, wielkości bardzo zmiennej(6-14 mm), położonych do przodu od nąew dolnej części powrózka nasiennego:jeden z nich leży niżej, drugi nieco wyżej, hjątwory składają się z mikroskopowych i ślepo kończących się kanalików, pozostąąjądolnej grupy kanalików śródnercza:u kobiety narząd ten odpowiada przyjajnikąęyPrzyjądrze występuje głównie w wieku dziecięcym, później w większości zanika. 
**Przewodziki zbaczające(duc(uli dberrantes)występują stale 54 to ślepo kończące ej(kręte przewody położone w najądrzu. 
Jeden z nich, górny, leży w głowie najągęzi łączy się z siatką jądra. 
Drugi dłuższy, dolny, odchodzi w obrębie ogona najądrząprzewodu najądrza i kieruje się ku górze do różnej wysokości. 
Przewodziki zbaczając(podobnie jak przyjądrze, są pozostałością kanalików śródnercza. 
'Łagiewka sterczowa(utriculus prostmicws), o której mowa była już poprzednio, jeąto ślepy, pośrodkowo położony mały woreczek uchodzący do części sterczowej cewki mo-czowej. 
Jest on odpowiednikiem pochwy kobiecej i stąd też zwany był niekiedy paś c h w ą m ę s k ą(tagmd masculmaS. 
Łagiewka sterczowa jest pozostałością dolnych, złą(czonych z sobą części przewodów przyśródnerczowych. 
	zxwsąrazsa cząścr rkcrowr misiu. 
U mężczyzny do części albo narządów płciowych zewnętrznych(orgonu genitalia mdsculmd całemu)zaliczamy:1)p r ą ci e(penis), obetmujące cewkę moczową-wraz z uchodzącymi do niej swoistgruczołami opuszkowa-cewkowymi oraz gruczołem krĘkowym, i 2)worek skórny, mosznę(scrotum). 
W ścisłym znaczeniu moszna, podzielona na dwie komory, praWĄi lewą, składa się tylko ze szczególnie zbudowanej skóry oraz tka@4 podskórnej, tzw. błony kurczliwe t. 
W szerszym znaczeniu do woóka mosznowego zaliczamy również osłonki obejmujące jądro, najądóoraz powrózek nasienny(tunicae pniowi spermatici et-testuj:niz 49?, te, prawe i lewe, tworzą zawartość moszny i leżą w odpowiedniej 888. 
	DITZ:. 
	Prącie w czasie spokoju spoczywa na mosznie:ma ono podwójne Ędanie:jest narządem spółkowania, a równocześnie narządem, KW stwarza drogę wydalania moczu. 
Budowa jego odpowiada tej pod 984(net czynuności. 
	570. 
	Rozwój części płciowych zewnętrznych i zstępowanie jąder. 
	Rozwój zatoki moczowo-płciowej. 
O ile z górnego, większego odcinka przedniej części steku wytwarza się pęcherz moczowy oraz pierwotna cewka moczowa, o tyle z części dolnej powstaje z a tok a m o c z owo-p te i owa(sinus urogenitdisk leży ona ku dołowi od ujścia przewodów śródnerczy do steku. 
Część bliższa zatoki moczowo-płciowej znajduje się w miednicy(pers peluma), część dalsza(pers phdlhcd)bierze udział w wytwarzaniu się wyrostka płciowego(phdlhs)wypuklającego dolny odcinek ściany przedniej brzucha. 
Wyrostek ten powstaje z przedniego odcinka tzw. wzgórka stekowego. 
U płodów męskich część miedniczna zatoki moczowo-płciowej jest przedłużeniem cewki moczowej pierwotnej prowadzącej z pęcherza moczowego do wzgórka nasiennego. 
Sięga on od wzgórka nasiennego do przepony moczowo-płciowej i składa się z c z ęś c i s te re z owe j(pers prostmicd), objętej sterczem, i c z ęś c i błon i a s 1 e j(pars membrmaced), położonej w obrębie przepony moczowo-płciowej. 
W obrębie prącia wytwarza się część dalsza, tzw. część gąbczasta(pers spongiosd)cewki moczowej, która jest jak gdyby przystawką do części błoniastej:wszystkie trzy części cewki tworzą wtórną cewkę mtoczową, która właściwie począwszy od wzgórka nasiennego(ujścia przewodów wytryskowych)jest przewodem moczowo-nasiennym. 
U płci żeńskiej zatoka moczowo-płciowa tworzy głównie przedsionek pochwy(p. dalej). 
Rozwój gruczołów zatoki moczowo-płciowej. 
W 3 miesiącu życia płodowego w obrębie części sterczowej cewki moczowej nabłonek cewki wrasta pasmami w leżącą pod nim mezenchymę i tworzy zawiązki gruczołu krokowego albo stercza(prostata):tuż powyżej wzgórka nasiennego z tylnej ściany cewki powstaje zawiązek płata środkowego stercza, poniżej-z przedniej i bocznych ścian cewki-powstają zawiązki przedniej części i płatów bocznych(ryć. 
368)są one charakterystyczne dla zarodków męskich. 
Następnie w mezenchymie otaczającej te zawiązki rozwija się tkanka mięśniowa gładka. 
Rozwój gruczołu krokowego z dwóch różnych zawiązków gruczołowych tłumaczy nam różne ustosunkowanie się łych tworów w męskich i żeńskich ustrojach obojnaczych. 
Dalsza, poniżej wzgórłanasiennego położona część gruczołu powstała z przedniego zawiązku jest tworem swoiście męskim:rozwija się ona pod wpływem męskich hormonów płcioóóchi zanika w wieku starczym. 
Natowiastczęść górna stercza, położona po 96 żejwzgórka nasiennego, powstała A Wnego zawiązku, odpowiada drobnym Zóczołom przycewkowym żeńskiej cew 8@oczowej i do pewnego stopnia może Pć uważana za twór żeński. 
Część ta Boże się powiększać pod wpływem żeń 9 ichhormonów płciowych(esuonu), **warzanych w większej ilości w wieku Warczym i skłonna jest do patologiczne. 
	Vesicula serninalis. 
	-Ductus deferens. 
	'-Prostata. 
	Sinus urogenitalis. 
	-G landula bulbourethralisRyc. 
368. 
Nasieniowody z zawiązkami pęcherzyków nasiennych i cewka moczowa z zawiązkami gruczołów:krokowego i opuszkowa-cewkowych u 13 cm płodu ludzkiego:wg Bromanna. 
	571. 


	-Wyrostek Wyrostek(płciowy płciowy. 
moczow(-płciowo. 
	ZON k r*czd. 
	Wzgórek--Fałdy. 
	łechtaczki. 
	*zcze*d*m*c*ow*-płciowa. 
	*d byt*. 
	łechtaczki Żołądź prąc*'Pierwotne ujście cewki moczowe)-*oszna. 
	mn*e*sze. 
	jj przerostu(może wskutek braku męskich hormonów płciowych). 
U męskich "mtersek 3 w"(p. dalej)w fazie żeńskiej rozwijają się silniej górne zawiązki, u, interseksów'żeńskich w fazie męskiej zawiązki dolne. 
Drugim rodzajem gruczołów zatoki moczowo-płciowej są gruc z o ty opus z k owo, e e w k o w e(glendulde bu(boureWrd(es). 
Powstają one w części błoniastej cewki moczowej. 
Z tylnej ściany cewki wypuklają się tu parzyste lite pączki nabłonkowe, w których jąstępnie powstaje światło i które też później zaczynają się rozgałęziać. 
Rozwój prącia i moszny. 
Rozwój zewnętrznych części płciowych rozpoczyna się okre-em niezróżnicowanym. 
W okresie tym Oyc, 369)na dolnej powierzchni brzucha zarodka j przestrzeni między nasadą ogona, pępowiny i kończyny dolnej wznosi się wzgórek stewwy. 
W linii pośrodkowej wzgórka biegnie rowek stekowy, na dnie którego leży błona-tekowa. 
W tym czasie od góry zstępująca przegroda moczowo-odbytnicza(ryć, 167)zra-ta się z brzegami rowka stekowego, oddzielając część przednią moczowo-płciową steku ął części tylnej odbytniczej i równocześnie dzieląc rowek stekowy na dwa odcinki, -zez elinę m o c z owo-pic i ową(Rssa(r@urogenitdlis)i zagłębienie odbytowe. 
Następnie przednia część wzgórka stekowego rozrasta się w wyro stek pł c i o wy(phdlus), ą jego wierzchołek w zaokrągloną żołądź wyrostka(glans phdlli). 
Równocześnie szczelina moczowo-płciowa przedłuża się na tylną powierzchnię wyrostka płciowego gęyc, 369), a brzegi jej wyrastają w parzyste fałdy płciowe(plicde genitd(es). 
Po obu-tronach tych fałdów wznoszą się dwa skórne wały płciowe(torf genitmes). 
U zarodka męskiego wyrostek płciowy przekształca się następnie w pr ą c i e(penis), ą szczelina moczowo-płciowa, biegnąca wzdłuż tylnej jego powierzchni, zamyka się przez zrastanie się fałdów płciowych w część gąbczastą cewki moczowej. 
Jej ujście zewnętrzne leży wtedy poniżej żołędzi(ryc, 369 d). 
Później ta część cewki łączy się ze światłem, tworzącym się w paśmie nabłonkowym biegnącym wzdłuż osi żołędzi, po czym ustala się ostateczny skład cewki moczowej męskiej. 
Nieco wcześniej nabłonek pokrywający żołądź wrasta w głąb w postaci pierścienia. 
Gdy komórki jego ulegną(tuż po urodzeniu)rozluźnieniu, od żołędzi oddziela się fałd skórny zwany n a p I e 1 ki e m(preputium). 
W 2 miesiącu życia płodowego wewnątrz zawiązku prącia powstają parzyste zagę. 
	Ren. 
	*u*usmesonephricus*u*usparameso rep bńcu sV@, genitoinguinale*es*ca ur*nar*a**. 
	Glandula suprarenalis. 
	Mesonephros. 
	-Pesos. 
	-Rectum. 
Wał płciowy-Wyrostek płciowy?y 9370. 
Rozwój narządów płciowych męskich, etap 1. 
Tylna ściana jamy brzusznej 26 mm zarodka ludzkiego. 
	573. 


	szczenią mezenchymy, do łwrych nasJępnie wrasTaJ 4 spwW Baczyń krwioąję-i przekształcają je w parzyste, sięgające do kości Kulszowych c i a 4 a j a mis te pyą. 
W żołędzi powstaje podobny zawięzek zrasVaJ 4 cy się z cła(eJ 824 D 8 asW@cewki jjąwet, który wytwarza się w końcu 3 miesiąca w fałdach płciowych. 
Równocześnie z kształtowaniem się pócia po obu jego sVoOBch leż 4 ce wały p(eąąą. 
gyutieją w zawiązki rn os z ny(scrotum), do kłach(p 4 aleJ)w Wóugiej połowie ąę-ąąpłodowego wrastają uchyłki jamy otrzewnej i zslgpują J 44 ra. 
Dalej Ku tyłowi od ząęą jkuprącia zrastające się ze sobą fałdy płciowe Tworzą KJocze Qeówetm), a lirtą fąęzrostu-szew kro cz a(rdphe per@ei):podobnie jaK bar 4 ziej 4 o przodu wytwąęęęyyone szew moszny(rdphe scroti), ', i. 
	Naczynia jądra-. 
	Rectum-. 
	lig, genitoirguinales. 
	Glandu la s u praren a lis. 
	-Ren. 
	-Jre ter. 
	-Tests. 
	-łasica. 
	Ryć. 
	371. Rozwój narządów płciowych męskich, etap Il. 
	Koniec pierwszego okresu zstępowania jąder. 
	Tylna ściana jamy brzusznej 70 mm zarodka ludzkiego. 
	Zstępowanie jąder(descensus testium). 
O zstępowaniu jąder mowa była na-G 8 łtomu I i do opisu tego niewiele należy dodać. 
W 2 miesiącu życia zarodka(ryc. 
370)J 4 W 9 ma kształt wrzecionowaty:górny jego koniec sięga do szóstego kręgu piersiowego, 4 o@Ydo okolicy krzyżowej:leży ono w fałdzie otrzewnej od śródnercza oddzielone krez 84 j ądra(mesorchium). 
W 3 miesiącu jądro skraca się wskutek zaniku swego gómeZPi dolnego odcinka, przybiera kształt elipsoidalny i równocześnie z powodu szybkiego 8 zrostu tylnej ściany jamy brzusznej, na której leży, biernie przemieszcza się ku@oP 69(zstępowanie wewnętrzne:ryc, 37 l). 
Począwszy od 2 miesiąca jest ono swym dolnyw PBFgunem połączone więzadłem z dolnym odcinkiem ściany brzusznej(w miejscu póżnszego pierścienia pachwinowego głębokiego). 
Jest to tzw. j ą d r o w o d(gubemccu(08(ś'sNs). 
Część górna tego tworu powstaje z zanikającego dolnego odcinka jądra, tzw. wi***dla płciowo-pachwinowego(ligcmentum genitomgumale), część dolna wyrasta z oł(Pół pachwinowej. 
Jądrowód drąży dalej w głąb wałów płciowych, z których powstaje m@6 na. 
W 3 miesiącu, w miejscu późniejszego pierścienia pachwinowego głębokiego, poBFĘ'je uchyłek otrzewnej, tzw. wyrostek pochwowy otrzewne j(processus tdgi 8 ł 66. 
	witanej). 
W 7 miesiącu przedłuża się on i przenika wzdłuż pasma łącznotkankowego jąegnącego w osi jądrowodu, tzw. struny jądrowodu, przez ścianę brzuszną do moszny ąępychając przed sobą poszczególne jej warstwy. 
Jądrowód skraca się następnie y związane z nim jądro wraz z najądrzem zstępuje wzdłuż tylnej ściany wyrostka po. 
	Recto m. 
	Proc. wpina Wsperlon ci Te sts. 
	Gubernaco/umżests. 
	Glanduła supraren a lis. 
	Weń. 
	Żre ter. 
	Naczynia jądra-Ductus deferens. 
	We sica U(108(18. 
	-Przekrój DTĘCłd. 
	-Tesris. 
	Byc. 
	372. Rozwój narządów płciowych męskich, etap 111. 
Tylna ściana jamy brzusznej W końcu życia płodowego. 
Jądro lewe zstąpiło do worka mosznowego, prawe pozostaje jeszcze w kanale pachwinowym:wg Hamiltona, Boyda i Mossmana. 
	Phwowego otrzewnej do moszny(zstępowanie zewnętrzne), pociągając za sobą nasienia 804 oraz towarzyszące mu naczynia i nerwy jądra(ryc. 
3721. 
Proces ten po stronie leBejkończy się w 8 miesiącu, po prawej nieco później, lub nawet dopiero wkrótce po Bodzeniu. 
Wtedy górny odcinek wyrostka pochwowego zarasta, dolny natomiast tworzy Płonę surowiczą jądra. 
Zahamowanie procesu zstępowania jąder może spowodować po Wsianie jądra w jamie brzusznej lub uwięźnięcie w kanale pachwinowym. 
Zjawisko tał 9 enazywamy wnętr o s twe m(krgptorchismus, p. dalej). 
Streszczenie. 
Na pezednio-dolnej powierzchni ściany brzucha, na wyrostku płciowym?@ui pośrodkowej biegnie s z c z e lina mo c z owo-p te i owa. 
Po obu jej bokach leżą ł 96 płciowe, bocznic zaś od nich wały płciowe. 
Z wyrostka płciowego wyrasta prącie, 8-zczelma moczowo-płciowa zamyka się w cewkę moczową. 
Oba wały płciowe łączą się?wosznę. 
U kobiet z wyrostka płciowego wytwarza się łechtaczka, z obu fałdów płcioćYch-wargi sromowe mniejsze, z obu wałów-wargi sromowe większe. 
	KóZK. 


	Moszna, osłonki powrózka nasiennego i jądrąJak opisano wyżej, dopiero na krótko przed lub nawet po uwjgjądra zstępują z jamy brzusznej do worka mosznoBego(deseenąąsthm). 
W okolicy pachwinowej, w miejscu, kwre odpowiada ptąj-g. niowi pachwinowemu głębokiemu 0. 
I), przechodzą one obustąprzez przednią ścianę brzucha, przez kanał pachwinowy. 
W pwwzstępowania bierze udział również przednia ściana brzuehą ęymiejscu uwypuklając się ze wszystkimi swymi warstwami:w teą ysób wytworzona kieszonka wędruje przed jądrem do worka moszny go. 
W mosznie więc odnajdujemy wszystkie warstwy przedniej śebrzucha jako osłonki powrózka nasiennego i J 4 dra(mnspermdtici et testis), począwszy od skóry aż do otrzewjOd zewnątrz do wewnątrz warstwy te układają się, jak następ(ryc. 
373):. 
	Ściana brzdchaĆućisTela subcutcneaPeseta subcutaneaFaseta superjicialis abdom. 
et aponeurosis m. obl, eat. 
dbdom. 
M. obl, mt, abdom, et m. trmst, abdom. 
Faseta transu ersdlis Peritoneunn. 
	Ściana moszny CućisMusculus(tunica dartos)Faseta spermaticd e**ernd Puscid cremdstericcj. 
	M, cremdsterFas cio spermcticd interną Tunica udgi-f lamina parietaW nclis testis\laminą uisceruł. 
	Wyżej wymienione warstwy pod względem pochodzenia stanowi trzy różne twory:1)osłonę wewnętrzną, surowiczą, pach dzącą z otrzewnej ściennej, która obejmuje tylko jądro:2)osłoBmięśniowa-powięziową, położoną na zewnątrz od poprzedButworzoną z warstw ściany brzucha, wspólną dla jądra i powrózka nasiennego:3)osłonę zewnętrzną, skórną, która stanowi wła 48 wą ścianę moszny. 
1. 
Osłona wewnętrzna, surowicza ma nazwę osłonki pochwowej jądra:s@89 ona, jak wspomniano, przedłużenie otrzewnej. 
Osłonka pochwowa jądra(tunica tcgmdlis testis)warstwą wewnętrzną otaBWbłonę białawą jądra pokrywa większą część jądra i najądrza jako blaszka trze 86(lamina mscerdlis), ściśle zrośnięta z błoną białawą, zaś jako b I as z k a ś c lenna 04 na pcrietalis)wyścielą powierzchnię wewnętrzną jamy worka mosznowego. 
Mie 9 Y 98 blaszkami znajduje się włosowata szczelina, j ama surowicza moszny(cm@@4 ś 6 sd scrotP), a przejście jednej blaszki w drugą tworzy rodzaj krezki jądra O 8 ś 4 cWum), przez którą do jądra i najądrza dochodzą naczynia i nerwy. 
Stosunki te u 8 Słdniliśny przy omawianiu budowy jądra(s. 
544). 
Od dolnego końca jądra w n 8 ePgdzie nie ma ono osłonki surowiczej, dochodzi krótkie pasmo łącznotkankowe za 8 F 6 łące gładkie komórki mięśniowe. 
Pasmo to dochodzi do dna worka mosznowego i W 8. 
	M. obliquus ew. abdominis. 
O utisTelasubcutaneafasciasubcutanea-Faseta superficialis abdorninalis-. 
	M. darros-. 
	Faseta sperrnatica ext. 
	strona przednia ee-ps ff. 
	Faseta crerndsterica. 
	M. crernaster-. 
	Faseta spermatica jot. 
	jon icaeagm a/is test is. 
	7 uts. 
	Lamina parietalis. 
	Lamina visceralis. 
	ł(Qi\. 
	**--peri*oneum. 
	ł y?
76)'j*J**/77. 
	-Faseta transversalis-M, transversus abdominissM, obliquus im. abdominis-Possą inguinalis lat. 
-Vestigium processusya ginalis Ductus deferens. 
	-Ca wtas serosa scroti. 
	-strona tylna. 
	-Epididymis. 
	-Pesos. 
	-Tunica albuginea. 
	Ryc. 
	373. Schemat osłonek powrózka nasiennego i jądra. 
	Przekrój przednio-tylny. 
	wszystkie osłonki z sobą i z jądrem:nosi ono nazwę więzadła mosznowego(ligd@enhmscrotdle'), jest zaś pozostałością zarodkowego jądrowodu(ryc. 
372). 
W łącznoWankowejwarstwie blaszki ściennej osłonki pochwowej jądra znajdują się pasma mieś Ołówki gładkiej, które są częścią tzw. dźwigacz a wewnętrznego(m. cremdster in(emus':ryc 64 ł 4 amasurowicza moszny sięga ku górze(ryc, 373)nieznacznie tylko powyżej jądra W@-I cm)i blaszka ścienna tworzy tu u góry małe, stożkowate uwypuklenie wierzchołFtemskierowane ku górze:od szczytu tego stożka biegnie czasem dalej przez powrózek Basienny pasmo łącznotkankowe, zawierające niekiedy małe jamki surowicze. 
Pasmo to 198 pozostałością niezupełnie zanikłej części wyrostka pochwowego otrzewnej(testiWWprocessus tcgmdhs peritonei). 
Jeżeli pasmo to zachowuje się jako drożny przewód ł 99 z 4 cy jamę otrzewnej z jamą surowiczą moszny, jeżeli więc wyrostek pochwowy otrzećPeijest zachowany, przez przewód ten mogą się przedostawać trzewa i układać obok 896 a(przepukliny pachwinowe wrodzone, t. 
Q. 
4 O s łon a mięśni owo-p ow i ę z i owa składa się z trzech warstw:powięzi nasienP 4 wewnętrznej, m. dźwigacza jądra oraz powięzi m. dźwigacza jądra. 
Powięź nasienna wewnętrzna(faseta spermdticc interna)obejmuje z zewnątrz osłonkę pPBhwową jądra:jest to mocna blaszka łącznotkankowa zawierająca pasma mięśniówki ęł 99 łiej, które stanowią dalszy składnik m. dźwigacza wewnętrznego(m. cremdster?
Bemus). 
Z blaszką ścienną osłonki pochwowej jądra jest ona złączona warstwą wiotkiej. 
	877. 


	tkanki łącznej i daje się od niej odpreparować(z wyjęlkiem miejsca przy więząąja g. yowym). 
	Od osłonki pochwowej jądra różni się przede wszysUJ@Ęn, że obejąju:. . 
zawartość worka mosznowego, jądro wraz z najądrzem i powrózek nasienny ją. 
czasem osłonka pochwowa jądra, jak zaznaczono, bai 4 zo nieznacznie Jąlko zacjąąęjpowrózek. 
Powięź nasienna wewnętrzna jest pocho 4 o 4 powięzi poprzecznej tyją i w rozwoju osobniczym rozpoczyna się w jej przedłużeniut w obrębie pierścienią pą-g. nowego głębokiego, jako wyrostek pochwowy powięzi poprzecznej Qrocessus paęąąjjcscide trmsuersolis:t. IX. 
Mięsień dźwigacz jądra(m. cremdster). 
O ile osłonka pochwowa jądra obiemą gblaszkami pozwala na pewną przesuwalność jądra w swych osłookach, o Jąle powiąpysienna wewnętrzna i m. dźwigacz jelca, które na niej spoczywają, Jwo+'zą mięśntjąywłóknisty układ wieszadłowy, regulujący położenie jądra wraz z jego osłonkami, pykowane włókna mięśniowe pochodzące z mięśnia skośnego wewnętrznego brzuwi z mięśnia poprzecznego brzucha(t. 1)ciągną pracowało z pieścienia pachwinoęeypowierzchownego dokoła powięzi nasiennej wewnętrznej, tworząc m. dżwigąąjjądra. 
Nazywamy go również dźwigaczem zewnętrznym w odróżnieniu ją dźwigacza wewmtrznego utworzonego z wiązek gładkich komórek mięśniowe-ej zarówno powięzi nasiennej wewnętrznej, jak i blaszki ściennej osłonki pochwowej jąjją. 
U góry, poniżej pierścienia pachwinowego powierzchownego, pr 4 żKowany dżwigąezjądra tworzy warstwę bardziej zbitą, u dołu, na mosznie wyslępują luźniejsze pasmgukładające się w sieci o większych i mniejszych oczkach. 
Głównie prążkowany dżwigąezjądra, również jednak i gładki dźwigacz wewnętrzny, a nawet mięśniówka gładka bioąękurczliwej powodują swobodne zawieszenie jądra w worku mosznowym. 
Jeżeli napięcie mięśniowe zmniejsza się, jak np. u ludzi starych, jądra zwisają znacznie niżej i są mniej chronione niż u młodych osób. 
Unoszenie jąder odbywa się niezależnie od naszej woli np. przy dotyku powierzchni wewnętrznej uda:występuje wtenczas tzw. odruch dżwigaącza jądra. 
Również w energicznym skurczu mięśni brzucha dźwigacz może być pobudza-ny. 
Mięśniówka gładka dźwigacza wewnętrznego zwiększa siłę odruchu. 
Powięź m. dźwigacza jądra(faseta cremasterica)jest dalszym ciągiem powięzi po-wierzchownej brzucha oraz rozeięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha. 
Powięź ta, po-. 
krywająca z zewnątrz m. dźwigacz jądra, nie ma większego znaczenia praktycznego. 
Jest(ona grubsza u góry, gdzie otacza powrózek nasienny, niż u dołu w mosznie, gdzie staje się już tylko warstewką wiotkiej tkanki łącznej pokrywającej m. dźwigacz jądra. 
3. 
Osłona zewnętrzna, skórna, składa się, tak jak poprzednia, również z trzech warstw:z powięzi nasiennej zewnętrznej, z pokrywającej ją błony kurczliwej i z warstwypąą:y jjęjaąjj jwęjw-zwą jńseia spernmica earternc)obejmuje zaówW 14962 IĘĘ'i powrózek nasienny. 
Stanowi ona przedłużenie powięzi podskórnej brzucha(fcscw s@8 cutmea:t. 1)i tworzy włóknistą warstwę podskórną:na zewnątrz ogranicza ona b@PĘkurczliwą, od wewnątrz zaś wiotką tkanką łączy się z powięzią m. dźwigacza jądra, 88 zawiera ona tłuszczu. 
W obrębie tej warstwy procesy zapalne z łatwością mogą się s 7 Ę%rzyć, jak również wstępować pod skórę prącia oraz pod skórę brzucha. 
Wskutek Je@9 luźnego połączenia skóra moszny jest wszędzie łatwo przesuwalna na podłożu, doslęPPĘwięc wymacywaniu. 
Palec badającego może od dołu wsunąć się do okolicy pachwinoBBhi dojść do pierścienia pachwinowego powierzchownego. 
Jeżeli gromadzi się płyn(BY. 
stek)w jamie surowiczej moszny(w o dnia k j ą dr a, hgdrocele)lub jeżeli przepułBPf:pachwinowe wnikają do moszny, lub też jeżeli powstaje zastój limfy i powiększenie 881 czyń chłonnych(słoniowatość moszny, elcphmticsis scroti), skóra rozciąga@Ąwygładza, staje się cieńsza i moszna powiększa się coraz bardziej. 
Skóra moszny i błona kurczliwa. 
Moszna(scrotum:scrotum-skóra)jest to obszePTzwisający i luźny, nieparzysty worek, którego ścianę w ścisłym znaczeniu tworzy 18 P 6 Sskóra i specjalnie zbudowana tkanka podskórna, błona kurczliwa, wraz z odgranie 49 cą blaszką podskórną, powięzią nasienną zewnętrzną. 
Moszna odpowiada wargom 4896:mowym większym i tak jak one rozwija się z embrionalnych wałów płciowych, pra 8 P 8 Ęi lewego. 
O parzystym pochodzeniu moszny przypomina pośrodkowo położone w 48 ęĘpasmo, s z ew m o s z ny(rdphe scroti)oraz pr z e gro da no s z ny(semum scroO), 48%przedziela obie komory worka mosznowego. 
Przegroda ta nie jest jednak szczelna, 29. 
	Pleaus(nery, )deferentiahs. 
	Faseta. 
spermatica ext. 
et faseta crernas cewo a. 
	sperrnatica ext. 
	M, crernaster(pars lat. 
	)Strona boczna. 
	M. cremaster im. 
	ęA. 
	Plexus(yen, )pampmitormiś. 
	*a. 
	Strona tylna. 
	Strona przednia. 
	Ductus deferens. 
	ę:ś:sę'ssseeó. . e 8-cj. 
	A, et 6, ductus deferentis. 
	*, cre*as*er(pars med. 
)9, et 6, creOoasleOcBeprzyśrod kawa-Plexus(nervorum)tesOcu laris A, testicularis. 
	w wysiękach ciecz przenika z jednej komory do drugiej. 
Gdy uda są przywiedzione, ntosznapołożona jest między nimi i do przodu od nich. 
Ku tyłowi skóra worka mosznowego przechodzi w skórę krocza, bocznic w skórę uda i do przodu oraz ku górze w skórę prącia, wzgórka łonowego oraz w łączącą się z nim skórę okolicy pachwinowej. 
Odpowiednio do położenia obu jąder mieszczących się w mosznie worek ten wykazuje dwie wyniosłości przedzielone małym wgłębieniem ciągnącym się pośrodkowo, jak również wąskim szwem moszny, o którym już wspominaliśmy. 
Ponieważ jądro lewe położone jest zwykle@eco niżej niż prawe, worek mosznowy pod względem kształtu i długości nie jest zupełnie symetryczny:przeważnie lewa połowa zwisa nieco niżej:zwykle też mosznę "nosi Bę"po stronie lewej np. spodni. 
Moszna osobnicza ma różny wygląd, różny również 8 zależności od wieku:bądź jest gładka i luźna, bądź pomarszczona i skurczona. 
Polega W na dużym bogactwie gładkich komórek mięśniowych, które tworzą odrębną warstwę@8 ęśniową położoną pod skórą właściwą, zwaną błoną kurczliwą. 
JOęsień(błona)kurczliwy(musculus s. tunice ddrtos s obdarty ze skóry)łączy się ś mięśniówką tkanki podskórnej prącia, krocza oraz okolicy pachwinowej, wytwarzając 98 mięśniówkę płciową(musculms genitdlisS. 
W przegrodzie moszny wystęP 9 Rtylko nieliczne i ubogie pasma tej mięśniówki:na ogół obejmuje ona mosznę jak 98 łuęty płaszcz. 
Jeżeli mięśniówka jest rozluźniona, skóra może się silnie rozciągać. 
ŻBgpuje to zwłaszcza podczas wzwodu prącia, kiedy worek mosznowy unosi się i wyŚ 9 lesię mniejszy, ponieważ jego skóra została zużyta do pokrycia wydłużonego i pogruŻBBegoprącia. 
Jeżeli zstępowaPFRdra obustronnie nie zostało dokonane, moszna jest mała:w jednostronnym zaha'PPWaniu zstępowania kształt asymetryczny zaznacza się szczególnie silnie. 
PBOra moszny jest cienka, słabo owłosiona i ciemniej zabarwiona niż pozostała Ę 9?
Fa, zawiera ona liczne i duże gruczoły łojowe i potowe. 
Mieszki włosowe w postaci Y 99 Wch wyniosłości są widoczne lub wyczuwalne. 
Również powierzchowne naczynia. 
	579. 


	krwionośne przeważnie przeświecaię przez ciensJ storę. 
SBO(a@oszW nie ątkanki tłuszczowej, natomiast jest bogata we włókna sprężyste. 
U noworodka moszna jest już stosunkowo duża, chociaż 34 dra nie uwypuldąQęworka mosznowego. 
W rozwoju dziecięcym moszna staje się stopniowo coraz ją napięta. 
W starości wydłuża się, a wskutek rozpoczynaJ 4 cego się zaniku mięśniówj ąsię bardziej luźna. 
Znaczenie osłonek jądra. 
Jak zaznaczyliśmy wyżej. 
Jadło jest swobolue zawtąąyw mosznie, spoczywając na układzie delikatnych blaszek mięśniowa-włóknistyąjprzecznic prążkowany m. dźwigacz jądra powoduje szybkie odruchowe uniesiente ąpozostała mięśniówka gładka, mieszcząca się w blaszce ściennej osłonki pochwowej ra i powięzi nasiennej wewnętrznej(m. dźwigacz jądra wewoglzny)oraz w błonteczliwej, współpracuje z m. dźwigaczem zewnętrznym kurcząc osłonki, a tyją ęąązmniejszając ich powierzchnię. 
Błona kurczliwa wybitnie reaguje na wahania teąj-tury. 
Moszna uchodzi też za narząd regulujący ciepło. 
Wrażliwa na temperaturę Qkurczliwa rozluźniając się może powiększać powierzchnię worka mosznowego i zęyszać oddawanie ciepła lub też kurcząc się może marszczyć skórę moszny i zmnieą-powierzchnię oddającą ciepło. 
Brak tkanki tłuszczowej w skórze moszny wpływą yąnież na ochłodzenie jąder. 
W worku mosznowym temperatura jest o 2, 5 do 4'niższą w jamie brzusznej. 
Jeżeli czynne jądro przemieścimy z powrotem do jamy brzuązspermiogeneza zanika. 
U zwierząt, które mają okresowe zstępowanie jąder w czasie jak np. królik, dla wytwarzania nasienia konieczne jest obniżenie temperatury. 
Włosy łonowe(pubes). 
Rodzaj owłosienia okolicy łonowej jest różny u mężczyi u kobiety. 
Włosy łonowe należą do wtórnych cech płciowych, co wynika choćby z te że występują one dopiero w początkowym okresie dojrzałości płciowej:u wczesny trzebieńeów nie występują, u późnych przeważnie wypadają. 
Worek mosznowy, a zwłaszcza prącie mają owłosienie ubogie:najgęściej występują włosy nad spojeniem łono i dokoła nasady prącia. 
Charakterystyczną cechą u mężczyzny jest górna granica owsienią łonowego:nie jest ona ostra tak jak u kobiety, u której owłosienie to kończy u góry równą linią poprzeczną na wzgórku łonowym(mons pubis). 
U mężczowłosienie łonowe w kształcie trójkąta zachodzi znacznie wyżej i łączy się z owłosieni ściany brzucha, sięgając wierzchołkiem do pępka lub nawet wyżej. 
Szczelina mi workiem mosznowym i udami zwykle jest nieowłosiona lub bardzo nieznacznie, jak rónież krocze. 
Dopiero przy odbycie owłosienie jest silniejsze. 
	Naczynia i nerwy moszny Z tętnic oprócz naczyń powrózka nasiennego(p. dalej)zaopatrują mosznę wić gałęzie mo szn owe tylne z t. sromowej wewnętrznej(od t. biodrowej wewnęlrzoraz mniejsze gałęzie mosznowe przednie z 11, sromowych zewnętrznych(od t. udoyŻyły uchodzą częściowo do z, sromowej wewnętrznej, częściowo do z, podskóoei 9 piszczelowej. 
Naczynia chłonne prowadzą do węzłów pachwinowych. 
Nerwy zaopatrujące skórę moszny są to:od przodu gałąź płciowa n. płciowo-u 4 o 88 oraz nn, mosznowe przednie(z, n. biodrowa-pachwinowego), od tyłu nn, mosznowe@(z n. sromowego). 
Autonomiczne unerwienie pochodzi ze splotu podbrzusznego 4 o@e 8. 
	Powrózek nasienny W powrózku nasiennym(ńniculus sperncticus)złączone są te W stkie twory, które przechodzą przez kanał pachwinowy. 
Powrózeł i też objęty tymi samymi osłonkami, co jądro, z wyjątkiem blaszek swiczych. 
Wskutek zstępowania jądra nasieniowód wchodzący w 4 powrózka nasiennego zmienił swe położenie i łukowato opuścił sW dołowi do worka mosznowego, natomiast naczynia jądra zachoB. 
	KQfY. 
	-we pierwotne położenie aż do kanału pachwinowego i dopiero od kajało pachwinowego mają wspólną drogę z nasieniowodem. 
Pierścień pachwinowy głęboki jest miejscem spotkania naczyń jądrowych zstępujących z góry oraz części miedniczej nasieniowodu, która począwszy ad dna pęcherza daje się prześledzić aż do tego miejsca(t. 
T. 
Od tego punktu, powtarzamy, wszystkie twory stanowiące zawartość kanału pachwinowego i złączone z sobą tkanką łączną tworzą powrózek naęienny. 
Wraz z jądrem oraz najądrzem jest on obustronnie wpuszczony ąo worka mosznowego. 
Powrózek nasienny daje się wymacać przez gkórę moszny, zwłaszcza nasieniowód, najważniejszy jego składnik. 
W przebiegu powrózka możemy więc odróżnić część położoną w worku mosznowym(odcinek mosznowy albo podskórny)i część przenikającą przez ścianę brzucha położoną w kanale pachwinowym(odcinek pachwinowy). 
W przejściu przez kanał pachwinowy powrózek stopniowo traci swe osłonki. 
Grubość powrózka nasiennego odpowiada mniej więcej grubości małego palca i wypełnia kanał pachwinowy. 
D ł u go ś ć powrózka jest zmienna:zależnie od położenia jądra wynosi ona mniej więcej 15-20 cm. 
Między naczyniami przebiegają podłużne pasemka gładkich komórek mięśniowych, łącząc się z mięśniówką osłonek jądra:one to, jak również mięśniórwka ściany naczyń, sztucznie wyciągnięty powrózek sprowadzają do poprzedniej długości. 
Liczne składniki sprężyste w ścianie narządów powrózka oraz w tkance łącznej między nimi działają biernie w tym samym kierunku. 
Zawartość powrózka nasiennego. 
Przednia część powrózka zawiera naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy zaopatrujące jądro i najądrze(t. jądrowa, splot nerwowy jądrowy), w części tylnej leży nasieniowód oraz naczynia i nerwy nasieniowodu(t. i żż, nasieniowodu, splot nasieniowodowy). 
Liczne żyły tworzą splot wi ci o waty(pleaus pdmpmiformis), oplatający tętnice. 
Ponieważ żyły nie mają zastawek, z łatwością wytwarzać się w nich może zastój krwi, zwłaszcza w lewym powrózku może dlatego, że krew żylna ma mniej korzystne warunki odpływu niż po stronie prawej, po stronie lewej bowiem krew z, jądrowej wlewa się do z, głównej dolnej nie bezpo@ednio, tak jak prawej, lecz wpierw pod prostym kątem do z, nerkowej lewej. 
Chorobowe powiększenie żył(tcricocele)częściej też występuje po stronie lewej niż po prd*e*. 
Oprócz wyżej wymienionych tworów powrózek nasienny zawiera pozostałość wyrost Ba pochwowego otrzewnej oraz naczynia i nerwy zaopatrujące osłonki jądra i powrózka nasiennego. 
Do nich należy t. dźwigacza jądra z t. nabrzusznej dolnej, gałęzi t. biodrowej Aewnętrznej. 
Zespolenia między tętnicami jądra, najądrza i nasieniowodu biegnącymi 8 powrózku a tętnicami osłonek nie występują, w żyłach i naczyniach limfatycznych wyBpująrzadko. 
Z nerwów znajduje się tu jeszcze gałąź płciowa n. płciowo-udowego, któózaopatruje osłonki(również m. dźwigacz jądra), jak i włókna autonomicznie współWlnei przywspółczulne splotu podbrzusznego dolnego, zaopatrujące mięśniówkę gładW powrózka, osłonek jądra i przypuszczalnie błony kurczliwej. 
	Streszczenie Aloszna(scrotum)jest to worek podzielony przegrodą(sephm scroti)na dwie pPBwy, w których mieszczą się jądra. 
W ścisłym znaczeniu składa się ona ze szczególnie****owanej skóry oraz warstwy gładkiej tkanki mięśniowej podskórnej-mięśnia***n**kurczliwego(muscuhs s. tunice dcrtos). 
W szerszym znaczeniu do worka?b-znowego zaliczamy również osłonki obustronnie obejmujące jądra, najądrze i powró 898 nasienny(nnicae ńmiculi spermdtici et testis). 
W związku ze zstępowaniem jądra P 8 ł 9 oki te jako wypuklenie ściany brzucha odpowiadają poszczególnym jej warstwom. 
	KRf. 


	są ją 1)blaszka ścienna(lamina parte(Js)i blaszKa Józewoa(lamwgisj osłonki pochwowej jądra Omica tagOaOs(esOs), 8396 e 1889@aszKi surowtąypwwiądają otrzewnej i obejmują szczeliuowa(4 jamę sutowicz 4. 
I powięź ąąąjną wewnętrzna(fcscid spermaticd i@er@), klóra, po 9 oł@e jak blaszką ęąosłonki pochwowej jądra, zawiera liczne gładkie komórki@lę@owe(m. dżwigąąy ą. 
nętrzny jądra):3)prążkowany m. dźwigacz jądra 08 cremdster)gj ęąm, dźwigacza jądra(faset cremastericd), 5)powięź nasienna zewąąąy(ńscia spermaticc całemu)odpowiadająca powięzi podskórnej brzucha oraz@yyjeans)wraz z 7)mięsniem(błoną)ku re z liwym(musculus s. tunice dartoj, pąąnką, słabo owłosioną, ciemniej zabarwione skórą brak jest Uanki tłuszczowej, gykurczliwa(tunica dartos), położona pod skórą, tworzy odrębną warstwę njęęjjągładkiej. 
Powrózek nasienuny(fmiculus sgermaOcVs), położoią w mosznie(gnący dalej przez kanał pachwinowy, objęły jesl Ęmi samymi osłonkami co jądra yjątkiem blaszek surowiczych. 
Zawartość jego tworzy nasieniowód oraz naczyniąnośne, limfatyczne oraz nerwy zaopatrujące jądra, najądrze i nasieniowód. 
Licząc ytworzą splot wiciowaty(pleaus pampiniformis). 
Prącie Prącie(penis)w całej swej długości obejmuje cewkę moczową(u-thrd), która począwszy od wzgórka nasiennego do ujścia przewody wytryskowych jest równocześnie przewodem odprowadzającym ją przewodem moczowo-nasiennym(ryć. 
375-318). 
	Stosunki ogólne Położenie. 
Prącie położone jest powyżej moszny oraz do przodu spojenia i kości łonowych, z którymi jest silnie złączone. 
Kierunek, wymiary i części składowe. 
W prąciu odróżniamy k o n i e. 
tylny, szerszy, czyli nasadę prącia, część główną, środków czyli trzon prącia, oraz stożkowaty koniec przedni, zwą żołędzią. 
I(asada i tylna część trzonu tworzą część ustaloną prąc(pers ńau), ponieważ ukryta(pers oceniła)pod skórą moszny orkrocza jest ona nieruchomo połączona z przeponą moczowo-płciowkośćmi łonowymi i spojeniem łonowym:pozostała część jest wola i ruchoma(pers nobilis*s. copuldtrarS, w stanie spokoju wisz 4 c a(pers pendulP)nad workiem mosznowym. 
W tym położeniu pr 46 cewka moczowa ma kształt litery S(ryć. 
423). 
W czasie wzwodu prącie wyprostowuje się, grubieje i usztywnia, przekształeB śłz membrum mortuum w membrum mmm:wtenczas też esowaty kształt cewki mocz(66 wyrównuje się, zatacza ona teraz tylko łuk wklęsły ku górze dokoła spojenia(krzy 98@podłonowa, p. dalej). 
Wymi a ry prącia są oczywiście bardzo różne zależnie od stanu prącia, w jakim te Ęmierzy. 
W stanie spokoju długość prącia mierzona od spojenia do końca żołędzi 889 ruchoma)wynosi przeciętnie 10 do 12 cm, w wieku starczym o parę centymetrów wWPĘObwód prącia mierzony w części środkowej wynosi 8 do 9 cm. 
W stanie wzwodu, 88 jamki ciał jamistych wypełnione są krwią, długość prącia mierzy średnio 15 do 438 obwód około 12 cm. 
U noworodka część ruchoma jest stosunkowo krótka, mierzy około 3 c(8. 
96 szą częścią prącia jest jeszcze część ukryta, prącie więc nie zwisa ku dołowi, lecz s 8 W wane jest bardziej do przodu. 
	KQO. 
	Trzon prącia(corpus penis)ma kształt walcowaty, nieco spłaęzczonyw kierunku z góry ku dołowi. 
Odróżniamy więc na nim powierzchnię górną, zwaną grzbietem prącia(dorsum penis), oraz golną powierzchnię cewkową(fccies urethrdlis), które bez wigocznejgranicy przechodzą w zaokrąglone brzegi boczne. 
W chwigwzwodu prącia(erectio pems)pasmo pośrodkowe powierzchni cewkowej uwypukla się, wytwarzając podłużną wyniosłość wywołaną cewką moczową. 
Nasada, albo korzeń prącia(radia penis), jest głęboko ukryta pod skórą krocza. 
Jest ona silnie przytwierdzona do ściany przedniej miednicy wskutek zrośnięcia się błony białawej obu ciał jamistych prącia(p. dalej)z okostną gałęzi dolnych kości łonowych i gałęzi kości kulszowych oraz przez więzadło wieszadłowe prącia i więzadło procowate. 
Więz a dło wiesza dłowe prąci a(ligdmentum suspensorium pems:ryc, 423)jest to krótkie, trójkątne i mocne pasmo łącznotkankowe, które ciągnie się z powierzchni przedniej spojenia łonowego do błony białawej złączonych z sobą ciał jamistych prącia. 
Więzadło procowale prącia(hgdmentum fund(formę penis:t. 1)jest wybitnie sprężyste, leży ono bardziej do przodu od poprzedniego:dwiema swymi odnogami obejmuje prącie tuż przed spojeniem łonowym i przyczepia się do powięzi głębokiej prącia. 
Oba powyższe więzadła przytrzymują nasadę prącia przy miednicy:zapobiegają oddalaniu się prącia od miednicy. 
Ż o ł ą dż pr ąc i a(glans penis s. bmmosS, kształtu stępionego stożka(ryć, 376), pokryta jest cewkowatym fałdem skórnym-zdwojeniem skóry, w którym możemy odróżnić blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną:fałd ten nazywamy napletkiem(preputium). 
Sama żołądź utworzona jest, jak zobaczymy niebawem, przez znaczne zgrubienie ciała gąbczastego prącia. 
Wierzchołek żołędzi skierowany do przodu ma pionowo ustawioną szczelinę-ujście zewnętrzne cewki moczowej(oshum ureWrue eątemum). 
Podstawa żołędzi jest wyżłobiona i z góry oraz ze stron bocznych obejmuje przedni koniec złączonych ciał jamistych prącia. 
Brzeg podstawy jest grubszy i tworzy tzw. koronę żołędzi(corond glmdisk ku Wowi od niej biegnie rynienkowate zwężenie-szyjka żołędzi(colhm glmdis). 
Powierzchnia górna żołędzi jest dłuższa i wypukła, powierzchnia dolna znacznie krótsza i bardziej równa. 
W linii pośrodkowej do powierzchni dolnej żołędzi nieco poniżej ujścia zewnętrznego cewki moczowej przyczepia się mały, podłużny trójkątny fałdzik skórny wędzidełko napletka jrenulum preputii), który drugim swym końcem łączy 8 ę w głębi z blaszką wewnętrzną napletka. 
Długość wędzidełka jest osobnicza zmienna:8 warunkach prawidłowych wędzidełko nie stanowi przeszkody w przesuwaniu się naPBeJkaku tyłowi od żołędzi i w całkowitym jej odsłanianiu. 
Czasem jednak wędzidełkoBoże być bardzo krótkie i może ograniczać ruchomość napletka:wtedy wzwód prącia Pwa bolesny i w czasie spółkowania wędzidełko może się nawet przerwać. 
B-udowa prącia Całe prącie utworzone jest z trzech walcowatych tworów ściśle*sobą związanych tkanką łączną i pokrytych powięziami oraz skórą. 
583. 


	Golona ghndis. 
	Gomora cwemosa pech. 
	Rynienka dla ciała--gąbczastego prącia. 
	Bulbus-DWMS. 
	66-X 8 c?
	--Glans pems. 
	-Gol pus apongiosum DWS. 
	-Ramus sup, ossis pubis. 
	-M. ischiocwernosus. 
	Dhphragma urogenitaleRyc. 
	375. Ciała jamiste i ciało gąbczaste prącia. 
	Żołądź prącia oddzielona i odsunięta na bok. 
	Dwa z nich położone po stronie górnej obok siebie noszą nazwę cła(jamistych prącia:twór trzeci, nieparzysty-ciało gąbczaste prącia-leży pośrodkowo po stronie dolnej(ryć. 
375). 
Ciała jamiste prącia(corpom cmernosa penis)stanowią większ 4 część całego narządu:wyłącznie one powodują usztywnienie pr 4@8 podczas wzwodu. 
W liczbie dwóch, prawego i lewego, zajmują cz@śgórną prącia. 
Są one kształtu walcowatego, położone obok siebie i w płaszczyźnie pośrodkowej silnie z sobą złączone:ciągną się one 99 krocza do podstawy żołędzi. 
Stykając się z sobą oba ciała jamiste oś tylko przylegają do siebie, lecz łączą się w ten sposób, że zamla**dwóch ścian stycznych jest tylko jedna przegroda prącia(sePtum penis). 
Przegroda ta nie jest szczelna i przez liczne szczeliny jamł 4584. 
	abu ciał komunikują się z sobą(p. dalej). 
Wzdłuż górnej, grzbietowej ętrony ciał jamistych biegnie pośrodkowo położony rowek dla niepayzystejżyły grzbietowej prącia, której po obu stronach, prawej i lewej, towarzyszą tętnica i nerw tej samej nazwy. 
Wzdłuż powierzchni dolnej ęiągnie się głębszy rowek, w którym leży ciało gąbczaste prącia. 
Na brzegach bocznych ciał jamistych, wypukłych i zaokrąglonych, biegną z dołu do góry liczne dopływy żyły grzbietowej prącia. 
Na poziomie dolnej części spojenia łonowego walcowate ciała jamiste rozdzielają się na dwie gałęzie, które tworzą ich tylne końce, zwane odnogami prąci a(crum penis). 
Biegną one rozbieżnie(ryć. 
17)ku tyłowi, ku dołowi i bocznic wzdłuż przyśrodkowego brzegu gałęzi dolnych kości łonowych, stopniowo zwężając się oraz zaostrzając, i kończą się dość ostrym wierzchołkiem mniej więcej w połowie wysokości gałęzi kulszowa-łonowych:czasem zstępują one nawet niżej, aż do guza kulszowego. 
Odnogi prącia swym łącznotkankowym pokryciem-błoną białawą-są silnie zrośnięte z okostną kości łonowej i kulszowej. 
Powierzchnię dolną odnogi pokrywa mięsień kulszowa-jamisty(ryc. 
375). 
Koniec przedni ciał jamistych wnika w podstawę żołędzi, rozdzielając się tylko bardzo nieznacznie na dwa tępe wierzchołki:w czasie wzwodu prącia koniec przedni stwarza dla żołędzi mocne, nie uginające się podłoże. 
Z obu wierzchołków ciał jamistych biegnie do przodu łącznotkankowe pasmo, więzadło przednie ciał j amistych(lig, mteriusS, które wnika w tkankę gąbczastą żołędzi(ryć. 
376). 
B u d o w a. 
Oba ciała jamiste zbudowane są z bardzo mocnej osłonki, tzw. błony białawej, oraz ze swoistej tkanki jamistej objętej tą błoną. 
Błona biaława(tunice albugmed)utworzona jest z włóknistej zbitej tkanki łącznej, głównie z włókien klejodajnych. 
Włókna zewnętrzne przebiegają podłużnie, wewnętrzne bardziej skośne, choć dokładny ich układ nie jest bliżej znany. 
Włókna sprężyste nie są liczne i wskutek tego w stanie napiętym błona stawia silny opór, podobnie jak rozcięgnaw narządach ruchu stawiają opór przy pociąganiu mięśni. 
Obie błony białawe w obrębie trzonu prącia na powierzchniach stycznych zlewają się z sobą w jedną przegrodę prą c i a(septym penis), w której zewnętrzne włókna podłużne nie biorą udziału. 
Przekrada ta nie oddziela jednak całkowicie ciał jamistych od siebie, lecz zawiera liczne pionowo ustawione szczelinki, zwłaszcza w części przedniej, podobne do przestrzeni między ębami grzebienia(septum pectin(formę pemsS. 
Grubość błony białawej w prąciu wiotWmwynosi około 2 mm, w prąciu w stanie wzwodu jest znacznie mniejsza i często doshodzitylko do%, mm. 
W prąciu wiotkim włókna zsuwają się, a skóra zewnętrzna ukła 98 się w drobne fałdziki. 
W maksymalnym wzwodzie błona biaława jest silnie napięta i niepodatna. 
Tkanka jamista zbudowana jest z układu beleczek oraz z układu bardzo liczPBhjamek objętych tymi beleczkami. 
Przez szczeliny w przegrodzie P 64 cia jamki obu ciał łączą się z sobą, natomiast oddzielone są od jamek ciała gąbczaste 89 Beleczki zbudowane są z pasemek tkanki mięśniowej gładkiej biegnących w różnych łterunkach wśród skąpej tkanki łącznej, głównie wśród cienkich włókienek sprężystych:Peleczki te są więc rozciągliwe. 
W tkance gąbczastej nieparzystego ciała gąbczastego. 
	585. 


	prącia stosunki przedstawiają się odwrotnie, beleczki są ubogie w tkankę ąjj ąibogate we włókna sprężyste. 
Jamki są wysiane jednowarsTwoWO nałlonkierą jgąktóry spoczywa wprost na utkaniu beleczek, jamki są obszerniejsze w części ęęąą'net, drobniejsze w części zewn**rznej. 
Sę one obszernymi sieciami naczyń ę%-znajduje się krew tętnicza:dlatego też w chwilach wzwodu, kiedy ciała jamiste mają się krwią, prącie jest cieplejsze niż w stanie wiotkim. 
Me eh ani z nn wz w o du prą c i a. 
Wzwód prącia(erecNo penis)wywołany twą że jamki silnie wypełniają się krwią i napinają błonę białawą, a olpWw krwi leg yrnowany. 
Jamki otrzymują krew głównie z tętnicy głębokiej prącia pjąi lewej, biegnących podłużnie w ciele jamistymi prącia. 
W mniejszym stopniu krew jjąwa do jamek z tętnicy grzbietowej prącia, ciągn 4 cej się obustronnie we grzbietu prącia. 
Obie te tętnice odchodzą od tętnicy sromowej wewnętrznej. 
W jjąwiotkim jamki są prawie zupełnie opróżnione i ściany ich zapalajcie. 
Liczne gałyzjwmicze doprowadzające krew do jamek z obu powyższych tętnic w prąciu wiotktąjprzebieg wężowaty, żeby w czasie wzwodu móc się dostosować do zwiększonych ryz rów narządu:nazywamy je też tętnicami ślimakowatymi(aa, helicmaej, śe-tętnic ślimakowatych mają silnie wykształconą mięśniówkę, a odchodzące z tych+wdrobne gałązki zaopatrzone są w poduszeczkowate zgrubienia błony wewnętrznej klające się do światła naczyń:zgrubienia le ułatwiają zamknięcie lub silne zwęź światła. 
Znajdujemy je też wszędzie tam, gdzie wymagane są wielkie zmiany przeje poprzecznego naczynia. 
Krew tętnicza napływa do jamek z chwilą, gdy pod wp**bodźca nerwowego rozpoczyna się wzwód prącia. 
Odpływ krwi z jamek odbywa się pżyły tej samej nazwy co tętnice:z żył głębokich prącia oraz żyły grzbietowej prąc w większości żyły zaopatrzone są w zastawki. 
Nie ma tu sieci włosowatej krwionośwłączonej między tętnice a żyły. 
Krew wewnątrz jamek nieznacznie tylko pośredni w przemianie materii i wymianie gazowej w porównaniu do krwi naczyń włosowatych zadanie jej jest głównie hydrostatyczne. 
W czasie wzwodu czynność mięśniówki je zniesiona, mięśniówka traci swe napięcie, rozluźnia się, tkanka jamista zostaje zahprądem krwi tętniczej. 
Dla wypełnienia jamek oraz dla wzwodu prącia, który wystęwyłącznie drogą usztywnienia i powiększenia ciał jamistych, muszą więc współpracownastępujące czynniki:1)poszerzenie tętnic, 2)rozluźnienie mięśniówki w beleczkach i zamknięcie bądź zwężenie(przyduszenie)żył odprowadzających. 
Co do mechanizmu mknięcia żył poglądy są różne. 
Przypuszczalnie odbywa się ono automatycznie pnapięcie błony białawej, przez którą przenikają żyły, choć odpływ nie jest całkowi zahamowany. 
Występują również żyły, które mają swoiste wstawki lejkowate i tylko lenki otwór lejka przepuszcza cieniutki strumień krwi. 
Gdy dopływ krwi tętniczej us@krew powoli zaczyna odpływać z jamek, których ściany stopniowo się kurczą, i p(wiotczeje. 
Oprócz naczyń powyższego krwiobiegu czynnościowego, który służy wzwodowi p 649 Ocsd publice), występuje również krwiobieg odżywczy(rasa priratd), który w poPnielicznych naczyń włosowatych przebiega w większych beleczkach oraz w sieci o 9 dowej pod błoną białawą. 
Odpływ krwi żylnej z tych obszarów włosowatych kier 9 jedo jamek. 
Ciało gąbczaste prącia(corpus spongiosum penis)jest narządem 98 parzystym, położonym pośrodkowo po stronie dolnej prącia. 
Jesł 9 dłuższe i ciensze od parzystego ciała jamistego prącia, tkanką 3494 silnie z nim związane. 
W ciele gąbczastym możemy odróżnić trzy 96 ści:1)część pośrednią, bardzo długą, lecz stosunkowo wąską, 838 ściwe ciało gąbczaste prącia:2)koniec tylny, wypułWPzwany opuszką prącia(bulbus penis):3)koniec przedni, ró@4 silnie powiększony, który wytwarza z o tą dż p rą c i a(glans pe 89 lCzęśćpośrednia, czyli właściwe ciało gąbczaste PFci a, leży w podłużnym rowku położonym pośrodkowo i utworz(8 przez ciała jamiste na ich powierzchni dolnej. 
Jest ono kształtu w 8 K. 
	586. 
	ęatego i cewka moczowa przebiega w nim od tyłu do przodu mmiejwięcej w jego osi, tylko zbliżona nieco bardziej do jego powierzchni górnej niż dolnej. 
Część tylna albo opuszka prącia(bulbus penis)tworzy główjienas ad ę prącia(rudiar penis). 
Cienka, łącznotkankowa, pośrodkowopołożona p rz e gro d a często wcina się od strony tylnej i górnej, częściowo dzieląc opuszkę na dwie połowy:jest to pozostałość pierwotnej budowy parzystej. 
Strona górna opuszki jest mocno złączona z przeponą moczowo-płciową:do jej rynienkowatego podłużnego wyżłobienia przylega tutaj cewka moczowa:cewka nie wchodzi więc do tylnego końca opuszki, lecz dopiero nieco dalej, mniej więcej 1, 5 cmbardziej do przodu. 
Zwężając się stopniowo opuszka przechodzi w walcowatą część pośrednią. 
Ku tyłowi opuszka sięga dalej w kierunku odbytu niż odnogi prącia. 
O ile odnogi przyczepiają się do kości łonowych i kulszowych, o lyle opuszka leży swobodnie w częściach miękkich krocza i tutaj jest z łatwością wyczuwalna, zwłaszcza w czasie wzwodu prącia. 
Wolną powierzchnię opuszki pokrywa mięsień opuszkowa-gąbczasty, który przyczynia się do wytrysku nasienia. 
Część przednia albo żołądź prącia. 
Z jej budową zapoznaliśmy się poprzednio, omawiając ogólną budowę prącia. 
Zaznaczyliśmy, że przednie końce ciał jamistych prącia wsuwają się w wyżłobioną podstawę żołędzi. 
Stanowią więc jej część ukrytą, wewnętrzną, gdy tymczasem część zewnętrzna utworzona jest przez ciało gąbczaste. 
U zarodka przypuszczalnie zawiązuje się ono samodzielnie:u dorosłego natomiast tworzy jedną całość z ciałem gąbczastym prącia całkowicie oddzielone od parzystych ciał jamistych:ono też nadaje żołędzi jej charakterystyczny kształt stępionego stożka. 
Budowa ciała gąbczastego prącia choć na ogół podobna, różni się jednak od ciała jamistego prącia w paru istotnych punktach, które są decydujące dla jego czynności. 
Błona b i a ława ciała gąbczastego jest znacznie ciensza i mniej odporna niż w ciałach jamistych, ponieważ zawiera bardzo liczne włókna sprężyste, ułożone przeważnie okrężnie. 
Żołądź ma błonę białawą bardzo cienką i delikatną:tuntaj tkanka gąbczasta graniczy prawie bezpośrednio z powłoką skórną. 
Z tego powodu barwa krwi prześwieca na żołędzi. 
Ma ona wygląd przeważnie nieco niebieskawy, zwłaszcza na jego koronie. 
Tylko w chwilach wzwodu prącia z powodu napływu krwi tętniczej barwa jej jest bardziej różowa. 
Z powierzchni cewkowej błona biaława żołędzi wysyła pośrodkowo położoną łącznotkankową pr z e gro dę z o tę d z i(sephm glmdis). 
Beleczki nieparzystego ciała gąbczastego są bardziej wiotkie niż w ciałach patzystych, zawierają mało komórek mięśniowych, natomiast dużo włókien sprężystych, odwrotnie więc niż w beleczkach ciał jamistych prącia. 
Żołądź zawiera jeszcze mniej mięśniówki, więcej natomiast tkanki łącznej. 
Opuszka prącia zbudowana jest podobnie do ciał jamistych. 
Jamki zbudowane są jak w ciałach jamistych, tylko są mniejsze, takie jak w warBłwiezewnętrznej ciał jamistych, i nie ma też tu podziału na jamki warstwy wewnętrznej i zewnętrznej. 
W żołędzi nie mają one tego charakteru błędnikowego, co w pozostałej części ciała gąbczastego czy w ciałach jamistych:są tu one podobne do poszerza Pych, silnie wężowata przebiegających i pokręconych żył z silnie rozwiniętą mięśniówką Okrężną. 
	RR 7. 


	Mechanizm ciała gąbczastego prącia. 
Podobnie jak w ciałach janjęąggrównież w ciele gąbczastym w chwilach wzwodu prącia wszysUie jamki silnie wą-Qją'ją się krwią. 
Odpływ krwi jednak nie jest tu zahamowany tak jak w ciałach janigęą. 
Dgpływ krwi żylnej odbywa się kilkoma drogami, główO 4 je 4@aK slaoowi żyła grzht, -g. , wa prącia, biegnąca wzdłuż grzbietu prącia w rowku między obu ciałami jamistej z powodu tego niczym nie hamowanego odpływu krwi ciało g 4 bczasle prącia rŃęQw najsilniejszym wzwodzie, choć grubieje i wydłuża się 4 osJosowuJ 4 c się do ciał jąąą, słych, pozostaje jednak miękkie i poddaje się uciskowi, a cewka moczowa jest drożną ąą wytrysku j ąc ego nasienia. 
	Osłonki prącia Narządy jamiste i narząd gąbczasty prącia są objęte wspólnyn(koncentrycznymi osłonkami, które u nasady prącia przedłużają sw odpowiednie warstwy sąsiednich okolic. 
Z osłonkami tymi zapoznąmysię wpierw na trzonie prącia, a następnie na poziomie napletką. 
Osłonki trzonu(ryc. 
376, 377. 
Osłonki trzonu występują w liczbie czterech, nie licząc błony białawej, otaczającej-jak wiemy-od. 
dzielnie ciało gąbczaste i oddzielnie wspólną osłonką oba ciała jamiste. 
Są to, postępując od zewnątrz do wewnątrz:1)powłoka skórna 2)podskórna warstwa mięśniowa, 3)osłonka łącznotkankowa wiotka, czyli powięź powierzchowna prącia i 4)osłonka łącznotkankowa włóknista, czyli powięź głęboka prącia. 
Skóra trzonu jest cienka, delikatna, zabarwiona brązowo, nie zawiera tkanki tłu-szczowej i wcale lub prawie wcale nie jest owłosiona z wyjątkiem nasady prącia, gdzie włosy tworzą obfity wieniec. 
Na stronie cewkowej prącia w linii pośrodkowej widoczne jest ciemniejsze pasmo, czasem wyraźny szew prą c i a(raphe penis), przedłużający się w szew moszny i w szew krocza. 
U płodu i u noworodka występuje on nią stałe, u dorosłego rzadko:jest on pozostałością parzystego zawiązku. 
Osłonka mięśniowa Ounicd muscularis). 
Skóra właściwa prącia, zbudowana głównie z włókien sprężystych, wysłana jest na swej powierzchni wewnętrznej cierk 4, luźną warstwą siatkowatych wiązek komórek mięśniowych gładkich:przedłuża się ona ku tyłowi w błonę kurczliwą moszny i dlatego też przez niektórych autorów zwana jest błoną kurczliwą prącia(tunice dmos penis). 
W stanie spokoju osłonka mig-śniowa swym napięciem przystosowuje skórę do prącia, w chwilach wzwodu traci napR-cle, tak że powierzchnia skóry znacznie się powiększa. 
Osłonka łącznotkankowa wiotka albo powięź powierzchowna pr 4 c i a(fscid pems superńcidlis)leży pod skórą i osłonką mięśniową jako powięź po 4 sW 6 na i łączy się z odpowiadającą jej powięzią podskórną okolic sąsiednich. 
W prze 4@eiścianie brzucha odpowiada ona powięzi podskórnej, w mosznie-powięzi nasiennej 88 wnętrznej, oddzielającej błonę kurczliwą od powięzi m. dźwigacza jądra. 
Jest ona Do 28 P 4 we włókna sprężyste, prawie wcale natomiast nie zawiera tkanki tłuszczowej. 
W WWstwie tej przebiegają powierzchowne naczynia i nerwy:jej też skóra prącia zawdzJ@98 swą sprężystość, ruchomość i wielką przesuwalność w stosunku do części głębiej PPŚPżonych. 
Osłonka łącznotkankowa włóknista, zwana powięzią głębok 4 PPR ci a(fscic penis profundać, leży pod poprzednią osłonką i tak jak ona obejmuje PPĘjamiste i ciało gąbczaste wraz z ich błoną białawą, łącząc je w jedną wspóln 48 ł 9 ŚYKu tyłowi przedłuża się w powięź powierzchowną krocza. 
Również powięź głębołB PP 9 cła, zbudowana z licznych składników sprężystych, jest bardzo rozciągliwa. 
U@a 88 Ść 6. 
	?powięź prącia(fasetą penis). 
	prącia łączy się ona z więzadłem procowatym i więzadłem wieszadłowym, z przodu kończy się na tylnej granicy żołędzi. 
Po stronie grzbietowej pod powięzią głęboką prącia biegnie pośrodkowo położona nieparzysta żyła grzbietowa prącia, zaś bocznic od niej z obu stron tętnica i nerw tej samej nazwy:nad powięzią głęboką, w powięzi powierzchownej prącia leżą parzyste przeważnie żyły grzbietowe powierzchowne prącia. 
	Faseta penis cprofunda*, Turka albuginea. 
	Septum penis. 
	Faseta penis superticialis. 
	Corpus spongiosum penis. 
	Metra. 
	Kieszonka napletka. 
	Kieszonka. 
	-Tunica muscularis. 
	Ćws-Annulus preputi-Lip, am. 
-Glans penis-Ostiom urethrae ext. 
Possą nayicularisure*hra eVawula fossaeDBVlCUłBfłS*Annalus preputi napletka. 
	Ryc. 
	376. Przekrój pośrodkowy przez część przednią prącia. 
	Osłonki na poziomie napletka. 
Skóra prącia w przejściu na żołądź, jak już wspomniano, wytwarza cewkowaty fałd zwany napletkiem(preputium):jest to zdwojenie skóry, w którym w prąciu wiotkim odróżnia się blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną, z przodu przechodzące jedna w drugą(ryć, 376)dokoła otworu zwanego u j ścierń albo pi erś c i en lenn n a p I et k a(osNum s. mnulus preputiP). 
Ku tyłowi od korony żołędzi, na jej szyjce(ryc, 378), blaszka wewnętrzna napletka przechodzi do przodu w skórę żołędzi, która ściśle do niej przylega:między nimi wytwarza się kieszonka napletka. 
W chwili wzwodu prącia niapletek, który jest zapasowym materiałem skórnym dla powiększającego się prącia, cofa się z żołędzi ku tyłowi i blaszka wewnętrzna odwraca się na zewnątrz. 
Czynnikiem do pewnego stopnia hamującym tę ruchomość jest wędzidełko(s. 
583). 
Ujście napletka czasem może być tak wąskie, że napletek nie może się przesuwać ku Wowi:mówimy wtedy o s fule j ce(phimosis):w daleko posuniętej postaci mocz może odchodzić tylko kroplami i zbierać się w kieszonce napletka. 
Stulejka może też być utrulnieniemprzy spółkowaniu i sprzyja skupianiu się wydzieliny i brudu(p. dalej)w kieszonce napletka oraz stwarza dogodne warunki dla procesów zapalnych(bdlmitis). 
V wielu ludów stosowany zwyczaj obrzezania ma na celu zapobieganie wytwarzaniu się stulejki i jej następstwom. 
U noworodka w związku z Ęm, że część ruchoma prącia jest stosunkowo krótka, napletek jest długi i szczególnie silnie rozwinięty, tak że znacznie przekracza żołądź. 
Do@erow okresie pokwitania, kiedy prącie się wydłuża, żołądź silniej wrasta w napletek, 4 ujście napletka otwiera się szerzej i co najmniej wierzchołek żołędzi wraz z ujściem Bewnętrznym cewki moczowej są z zewnątrz widoczne. 
W budowie napletka udział biorą trzy powierzchowne osłonki trzonu przedłużając się Weń:warstwa czwarta-powięź prącia głęboka-kończy się wcześniej u podstawy żoł@zii nie bierze udziału w budowie napletka. 
Ponieważ jednak napletek jest zdwojeniem skórnym, więc tylko dwie powierzchowne warstwy(skóra i osłonka mięśniowa). 
	589. 


	***is-. 
	Tunica muscularis. 
	Faseta penis. 
supedic ta lis Faseta penisprońndaA, profunda penis. 
	Tunica albuginea. 
	Preputum----. 
	Glans penis--. 
	Corpus cavernosum. 
	pems jW. 
	Septum penis. 
	Vv, dorsales penis superfcialis. 
	Cutis. 
	J a, n. dorsdlłs beóis. 
Corpus cavernosumDBWS Septum penis. 
	Urethra-Corpus spongiosum DBWS. 
	-*s. 
	, . -Tunica muscularis. 
	gssC utis. 
	-Tu nica albuginea. 
	-Corpus spongiosumDBWS-Urethra. 
	Tunica albuginea. 
	-Possą nawcularis urethrae. 
	-Glans penis. 
	-Septum glandis. 
	O Ryc. 
377. 
Przekroje poprzeczne prącia:trzonu(d), części bliższej żołędzi(b)oraz czgści dalszej żołędzi te). 
590. 
	z blaszki zewnętrznej przedłużają się wstecz w blaszkę wewnętrzną:trzecia warstwa, powięź powierzchowna prącia, pozostaje warstwą pojedynczą(ryć. 
3771. 
Powięź ta, jak wspomniano, stanowi wiotką osłonkę prącia i w niej też, między obu blaszkami napletga, z łatwością powstawać może znaczny o brz ęk(oedemc). 
W osłonkach napletka spotykamy więc pięć warstw:są to postępując od zewnątrz do wewnątrz:1)skóra, 2)osłonka mięśniowa, 3)powięź powierzchowna prącia, 4)druga warstwa mięśniowa i 5)druga warstwa skórna(cyc. 
377). 
Warstwa skórna blaszki wewnętrznej napletka oraz skóra żołędzi zmieniają swą budowę i przybierają charakter błony śluzowej:jednak występowagiegruczołów łojowych dowodzi przynależności ich do skóry. 
Naskórek jest tu bardzo cienki i naczynia krwionośne przeświecają. 
W skórze nie ma gruczołów potowych ani włosów. 
Nieliczne gruczoły łojowe występujące w skórze blaszki wewnętrznej napletka nazywamy gruczołami napletkowymi(glandulae preputid(es). 
Cienka skóra żołędzi gruczołów tych nie posiada:przylega ona bezpośrednio do bardzo cienkiej błony białawej żołędzi. 
Mas tk a n a p I e tk a(smegmd preputii). 
W kieszonce napletka, między skórą pokrywającą żołądź a skórą blaszki wewnętrznej napletka, nagromadza się, nawet w warunkach prawidłowych, mazista treść zwana mastką. 
Mastka składa się głównie ze złuszczonych komórek wielowarstwowego nabłonka płaskiego skóry żołędzi, w nieznacznej części z wydzieliny gruczołów napletkowych:zawiera obfitą florę bakteryjną. 
Wady rozwojowe prącia Większość wad rozwojowych części, płciowych zewnętrznych jest następstwem powstrzymania rozwoju. 
Występują one przeważnie w formie zbliżonej do postaci narządów kobiecych, podobniejszych niż narządy męskie do narządów okresów wczesnych, płciowo nie zróżnicowanych. 
Z tych powodów objawy powstrzymania rozwoju narządów płciowych występują przeważnie w formach wykazujących pewne przemieszanie cech obu płci:stan taki obejmujemy nazwą obojnactwa(hermaphroditismus). 
Jednym z głównych czynników powodujących obojnactwo jest zaburzenie wydzielania hormonów gruczołów płciowych. 
Jeżeli u osoby występują oba rodzaje gruczołów płciowych, męskie i żeńskie, mówimy o obojnactwie prawdziwym(hermaphroditismus teras), w przeciwieństwie do tzw. ob o j na ctwa rzekomego(pseudohermaphroditismus), w którym gruczoły płciowe są jednego rodzaju, albo męskie, albo żeńskie, natomiast pozostałe narządy płciowe obu płci występują w bardzo różnej postaci. 
Tym się tłumaczą różne typy obojnactwa rzekomego. 
Jeżeli gruczoły płciowe są jednorodne, ich drogi odprowadzające mogą się wykształcać albo według typu płci odmiennej, albo też mogą powstać przewody obu płci w formie przeważnie niezupełnie rozwiniętej:części płciowe zewnętrzne natomiast mogą występować tylko w formie odpowiadającej narządom odmiennej płci. 
W przeciwieństwie więc do obojnactwa prawdziwego albo gruczołowego(hermdąhroditismusglmdulms), w ramach obojnactwa rzekomego możemy mówić o o bo jnactwiecewkowanym albo wewnętrznym(hermdphroditismus tubulms s. @(ernus), jeżeli dotyczy narządów płciowych wewnętrznych(przewodów)z wyjątkiem gruczołów płciowych, lub o ob o j na ctwie zewnętrznym(hermaphroditismus ea(emus s. copulmims), jeżeli dotyczy zewnętrznych części płciowych, lub wreszcie o poWaciachobojnactwa dotyczących tylko wtórnych cech płciowych(hermaphroditismusetrdg enituWs). 
Pewne jednostki obojnacze możemy uważać za "interseksy", za międzypłciowe formy PBórednie w tym sensie, że u danej jednostki z początku występowała faza rozwoju żeń 9 alub męska wytyczona przez odpowiedni zespół chromosomów płciowych. 
Eaza ta P 94 czas dalszego rozwoju przekształca się w przeciwną fazę, męską lub żeńską:tym saP 8 obojnacy męscy pierwotnie byli jednostkami żeńskimi, żeńskimi interseksami, któłYPhgonady żeńskie przekształciły się w jądra, zaś obojnacy żeńscy interseksami męskiPU człowieka i u ssaków tylko ta pierwsza ewentualność prawdopodobnie może za Wodzić. 
Najlżejszą formą wady rozwojowej części płciowych zewnętrznych jest spadzi e 93 wo(hgspospcdic:spada-eunuch), w którym cewka moczowa otwiera się na dolnej. 
	591. 


	stronie prącia, czy to w obrębie żołędzi(hgpospudid g(ards), czy*rzonu prjąąąpadia penis), czy też jeszcze bardziej z tyłu w owęble łęocza(h@ąos 7@dia pe***Znane są również przypadki cięższej postaci zboczenia rozwojowego, w jgąuległo przemianie wstecznej, jest znacznie skrócone, worek Oosznowy podzt-gX-'dwie połowy, a cewka moczowa jest otwarta wzdłuż dolnej slroó prącia(hjją'pens scrotdhs):ta postać części płciowych zewnętrznych męskich zbliża się jaj ągżeńskiego i byłaby przykładem obojnactwa męskiego zewniętrzneją jmaphroditismus mcsculmus eatemus). 
Prącie może być zreszlę uwstecznione ząejjgląc prawidłowe ujście zewnętrzne cewki moczowej, wtedy jest ono uKMe w oka(ęę ąmowej, tak jak łechtaczka. 
Do wad rozwojowych prącia należą również poslacie, w k 36 ch cewka mocją otwiera się ńa stronie grzbietowej prącia-wierzchnia cłwo(epispcdia), ąęąyty szereg innych, których omawianie nie wchodzi w zakres anatomii. 
Wsponątąjęszczę tylko o wadzie rozwojowej, w klórej wędzidełko napletka Wstępuje po siej grzbietowej(pseudofrenulum), czy o podwójnym prąciu(dqhallia)w oąwąmu od rozszczepionego prącia(penis ńssus), w którym każda połowa mą we tą rynienkę cewkową. 
W obrębie prawidłowo zbudowanego prącia mogą istnieć ąąkowe ślepo kończące się przewody-przetoki prącia(duchs penis dorsalmneus), które mogą występować w różnych miejscach prącia. 
O stule j ce(phmiąkiedy to ujście napletka jest znacznie zwężone, wspominaliśmy na s. 
589. 
U niektórych gatunków ssaków stale występuje w prąciu podłużna kość zwana kąś ci ą prą c i a(os pricpi:Priapos-syn Afrodyty i Dionizosa-któremu przypisywbardzo duże prącie). 
W związku ze zmianą położenia prącia ze wzniesionego na es bardziej zwisające kość prącia zaczyna zanikać:u człekokształtnych(gibbon, orangutgszympans)występuje już tylko w stanie szczątkowym. 
U człowieka była ona opis w dwudziestu kilku przypadkach(Lothć w postaci pojedynczej, czasem podwójnej, lej i wydłużonej kosteczki(długości 2 do 5 cm). 
Stwierdzano ją tylko w wieku późni szym(40-80 lat). 
Nie wiemy więc, czy występowanie kości prącia u człowieka naltłumaczyć wyłącznie pozostałością rozwoju rodowego, czy też powstawać ona m wskutek starczego skostnienia zbitej tkanki łącznej. 
	Naczynia i nerwy prącia Tętnice. 
Prącie otrzymuje krew tętniczą z dwóch źródeł:z tyłu, ze strony krocza o stronnie z t. sromowej wewnętrznej(gałęzi t. biodrowej wewnętrznej, T. 
Ul), z przoz 11, sromowych zewnętrznych(od t. udowej). 
Te ostatnie swymi gałęziami moszno przednimi zaopatrują skórę prącia, gdzie zespalają się z gałęziami mosznowymi GWz t. grzbietową prącia z t. sromowej wewnętrznej. 
Ciała jamiste i ciało gąbczaste ot mulą krew tętniczą wyłącznie z t. sromowej wewnętrznej, która oddaje do nich szegałązek:t. opuszki prącia i t. cewki moczowej, zaopatrujące ciało gąbcza 4 prącia i cewkę moczową, t. głęboką prącia, która wnika w ciało jamiste odpoBVdniej strony, t. grzbietową prącia, która biegnie obustronnie bocznic od nice czystej z, grzbietowej prącia i wnika do wewnątrz z, żołędzi. 
O znaczeniu czyruo 49 wym i odżywczym układu tętniczego mowa była poprzednio(s. 
586). Żyły. 
Krew żylna odpływa trzema drogami:1. 
Z kory żołędzi wychodzi wiele pni żylnych, które wytwarzają nieparzy:W grzbietową prącia. 
Leży ona pod powięzią głęboką w grzbietowym rowku p 64 P 4 i pod spojeniem łonowym między więzadłem łukowatym łonowym a więzadłem p 9 Pczrym krocza uchodzi głównie do splotu żylnego sterczowego, a poza tym do z, sro@9 wewnętrznej. 
Ż, grzbietowa prącia pobiera krew z żołędzi oraz wzdłuż swego przeWĘz ośmiu do dziesięciu dopływów(biegnących poprzecznie na bocznym obwodzie@@łmlsiąch), wychodzących z ciał jamistych i z ciała gąbczastego. 
Ze splotu stercz(689 krew odpływa do żż, pęcherzowych i dalej do z, biodrowej wewnętrznej, prawej i le 8 Q 2. 
Podskórnie w powierzchownej powięzi prącia leży przeważnie parzysta z, gTBPł'Loth E. 
, Przegląd Antropologiczny, 1. 
23, 1955. 
	592. 
	ława powierzchowna prącia. 
Jest ona zakorzeniona w żołędzi, prześwieca przez skórę prącia i za pośrednictwem żż, sromowych zewnętrznych uchodzi do z, udowej. 
3. 
Błonę białawą odnóg prącia przebijają żż, głębokie prą cła. 
Pobierają one krew z ciał jamistych oraz z ciała gąbczastego i między obu odnogami prącia tworzą gęsty splot żylny, który przyjmuje również żyły z opuszki prącia i odprowadza krew do obu żż, sromowych wewnętrznych. 
Naczynia chłonne prącia leżą w dwóch warstwach, głębokiej-w ciałach jamistych i w ciele gąbczastymt, oraz powierzchownej-w tkance podskórnej(powięzi powierzchownej prącia):odpływy z obu tych układów naczyń w większości dążą do węzłów pachwinowych, które w stanach zapalnych prącia z łatwością nabrzmiewają:są one wtedy wyczuwalne lub nawet widoczne. 
Mniejszość naczyń omijając węzły pachwinowe uchodzi do węzłów biodrowych wewnętrznych, położonych w miednicy. 
Nerwy. 
Prącie zaopatrują zarówno nerwy rdzeniowe, jak i autonomiczne(T V). 
Pierwsze pochodzą ze splotu krzyżowego i drogą n. sromowego wiodą włókna odśrodkowe, ruchowe do m. kulszowojamistego i do m. opuszkowa-gąbczastego oraz włókna dośrodkowe, czuciowe do skóry prącia i błony śluzowej cewki. 
Nn, mosznowe tylne-gałęzie nn, krocza z n. sromowego-zaopatrują skórę powierzchni dolnej prącia:n. grzbietowy prącia-również gałąź n. sromowego-zaopatruje obustronnie skórę grzbietu prącia i żołędzi. 
W skórze napletka i żołędzi usadowione są liczne i różnorodne zakończenia nerwowe, wśród nich swoiste narządy końcowe-nerwowe ciałka płciowe, pobudzanie których wywołuje uczucie rozkoszy płciowej. 
Oprócz skóry n. grzbietowy prącia zaopatruje również bardzo wrażliwą błonę śluzową cewki moczowej. 
N. grzbietowy prącia leży obustronnie bocznic od tętnicy tej samej nazwy:w ten sposób na grzbiecie prącia pod powięzią głęboką nieparzystej żyle(t. dorsdlis penis)obustronnie towarzyszą tętnica i nerw:pięć tych tworów biegnie równolegle wzdłuż całej długości grzbietu prącia. 
Drugi rodzaj nerwów prącia, nerwy autonomiczne, wiodą włókna współczulne i przywspółczulne:regulują one mechanizm wzwodu prącia. 
Włókna współczulne pochodzą ze splotu podbrzusznego dolnego, włókna przywspółczulne są gałęziami 1-111 n. krzyżowego(nn, splmchnici pehmi). 
I jedne, i drugie dochodzą do zwojów miednicznych i stąd jako nerwy jamiste prącia, podążając wzdłuż naczyń tętniczych, zaopatrują mięśniówkę gładką. 
Czynność ich nie jest całkowicie wyjaśniona. 
Włókna współczulne przypuszczalnie powodują skurcz mięśniówki, przywspółczulne rozkurcz(wzwód prącia). 
Ośrodek erekcyjny leży w rdzeniu krzyżowym:jeżeli zostanie on uszkodzony, nie dochodzi do wzwodu prącia. 
Ośrodek wytryskowy(ejakulacyjry)znajduje się w rdzeniu lędźwiowym. 
Oba te ośrodki rdzeniowe są podporządkowane wyższym ośrodkom mózgowym. 
Wyobraźnia i wrażenia zmysłów(wzrok, słuch, węch i dotyk)wywołują poprzez ośrodki w rdzeniu krzyżowym odruch erekcyjny, a równoczesne pobudzanie czuciowych zakończeń nerwowych, wywołując uczucie rozkoszy, pobudza ośrodek wytryskowy rdzenia, w wyniku czego następuje wytrysk nasienia. 
	Streszczenie W prąciu, kształtu cewkowatego, odróżniamy:część tylną-nasadę(radia). 
Wrytą pod skórą moszny oraz krocza, nieruchomą(pers ńad):część pośrednią-tr z o nBorpus), oraz stożkowaty koniec przedni-żołądź(glans penis):obie te ostatnie Pzęści stanowią ruchomy odcinek prącia(pers mobilis). 
Prącie utworzone jest głównie A trzech walcowatych tworów:parzystych ciał jamistych prącia(corpord cmerBoscpenis), położonych po stronie górnej, i nieparzystego ciała gąb czas tego prą 9 ła(corpus spongiosum penis), obejmującego cewkę moczową, położonego po stronie Pełnej. 
Gruba łącznotkankowa błona biaława(tunice albugined)obejmuje oba ciała ja@4 stenieszczelnie, przedzielając je przegrodą prącia(septym penis):odrębna cienka bło 4 abiaława otacza ciało gąbczaste. 
Każde ciało jamiste rozpoczyna się z tyłu ostro zakoń 9 onąodnogą prącia(crus penis). 
Ciało gąbczaste z przodu nabrzmiewa w żołądź, e tyłu w opuszkę prącia(bulbus penis). 
Odnogi prącia są przykryte mięsniami kulśowo-jamistymi, opuszka-mięsniem opuszkowa-gąbczastym. 
Łącznotkankowe bele 9 Ki(trabeeulae)zawierające gładkie komórki mięśniowe dzielą ciała jamiste i ciało gąb. 
	86 s Analomia t. li. 
	593. 


	czasie na drobne i liczne jamki(cmernce). 
W chwilach wzwodu prącia ciała jamiste pemiają się krwią, przy czym odpływ krwi jest prawie zupełnie zahamowany:prąetą'dłużą się, grubieje i usztywnia. 
Również i ciało gąbczaste wypełnia się krwią w ejęĘgwzwodu, odpływ krwi jednak nie jest tu hamowany i ciało gąbczaste, choć powiększą ądostosowując się do wielkości ciał jamistych, lecz pozostaje miękkie, nie usztywnią ąąBłonę białawą ciał jamistych i ciała gąbczastego obejmuje dokoła mocna, sprężyęjąpowięź głęboka prącia(łucie penis profnde), łącz 4 c je w jedną całość:ną ją, wnątrz od niej leży wiotka łącznotkankowa powięź powierzchowna prąeąą(faseta penis superńcialis). 
Z zewnątrz przylega do niej cienka warstwa mięśniówki gjąą, klej, odpowiednik błony kurczliwej moszny, obejmująca dokoła pręcie, i wreszcie cieą:-ąwarstwa skórna. 
W obrębie żołędzi skóra wytwarza fałd, powstaje zdwojenie sk 3 ęę ccnapletek(preputium):z przodu w otoczeniu ujścia zewnętrznego cewki ąj. 
c z o we j(ostium urethrae eaternum)blaszka zewnętrzna tego fałdu zawraca ku tyłąęąjako blaszka wewnętrzna i nieco ku tyłowi od podstawy żołędzi, tzw korony(córą. 
na glmdis), na szyjce żołędzi(collum glmdis)przechodzi w skórę żołędzi. 
Na powierzeą. 
ni dolnej żołędzi w linii pośrodkowej mały fałdzik skórny, wędzidełko napie(, k a gremium preputi), łączy napletek z żołędzią poniżej ujścia zewnętrznego cewki na. 
CZOWB). 
	Uewka moczowa męska i jej gruczoły Cewka moczowa męska(urethrd mcsculmd)jest długim przewodemćciągnącym się z dna pęcherza moczowego do przedniego końca prąciaJW swej krótkiej części początkowej, wstecz od wzgórka nasiennego. 
jest to przewód wyłącznie moczowy(ryc. 
378). Do przodu od wzgórka?
a więc prawie w całej swej długości, cewka moczowa jest również drogą nasienia. 
W znacznej części jest to więc przewód wspólny dla moczji nasienia, skąd też otrzymał często stosowaną nazwę przewodu moczowo-płciowego lub moczowo-nasiennego. 
Do cewki moczowej uchodzą dwa rodzaje gruczołów:po pierwsze śluzowe gruczoły cewki mo cz owe j(glmdulae urethrd(es), kto zwilżają i chronią błonę śluzową cewki, po drugie-swoiste gruczoktóre opróżniają się tylko okresowo w czasie wytrysku nasienia:dzielma ich stanowi istotny składnik nasienia. 
Do gruczołów tych nleży nieparzysty gruczoł krokowy(prostata)oraz parzyste gF(czaty opuszkow o-cewkow e(glandulae bulbourethraleś):zWznamy się z nimi po omówieniu cewki moczowej. 
Pęcherzyki rasie oraz bańki nasieniowodów, jak również swoiste gruczoły płciowe o@Ęwionę były poprzednio. 
Stosunki ogólne Kierunek. 
W zwykłym położeniu, gdy prącie zwisa ku dołowi, cewka moczPBĄprzebiega prostolinijnie, lecz wygina się dwukrotnie w kształcie litery S Oba Fe BY dają się najlepiej określić w stosunku do szkieletu(do kości łonowej). 
Wygięcie 99 ku górze wklęsłe, które przebija dno miednicy(przeponę moczowo-płciowi krzywiznę po dłonową(cumcturd subpubicaS:wygięcie dalsze, ku g 4@etle, ponieważ leży do przodu od kości łonowej, tworzy krzywiznę prze 89 PĄ(curmura prepubicaS. 
Przy podnoszeniu prącia ku górze lub w chwili wzwo 49 zna ta zanika, cewka traci swą formę esowatą, a zachowuje się tylko krzywizOB 9996 wa(ryc. 
423). 
	594. 
	VBSICB JNO 8 fi 8. 
	Fałdy błony śluzowej. 
	Trigonum vesicae, . 
	Ostiom ureteris-. 
Ostiom ureteris-Uyula'vesicae----. 
M, sphincter yesicaeet annulus urethralis Qolliculus seminalis. 
	Fars membranacea urethrae. 
	Gros penis dext. 
	Ujście przewodu gruczołu opuszkowa-cewkowego prawego. 
	Septum penis-. 
	Tunica albuginea. 
	Corpus cayernosum penis. 
	Corpus spongiosum penis. 
	Glans penis. 
	Preputium. 
	******WYY NłVertex vesicae et lig, umbilicale medianom. 
	*G. sC:ś. 
	Kij. 
	z***********. 
	****Possą retroureterica. 
	Y-Plica uretericł. 
	'Plica interureterica. 
	Ostiom urethrae internumProstata, pars prostaticaurethraeCrista urethralis-Glandula et ductus gid. 
bulbourethralis sin. 
Bulbus penis. 
	-Possą bulbi. 
	-Fars spongiosa urethrae. 
	-Lacunae urerhrales. 
	-Collum glandis-Golona glandis-Passa nawcularis urethrae. 
	Ostiom urethrae ext. 
	We. 
	378. Pęcherz i cewka moczowa męska otwarte pośrodkowo od przodu i rozchylone. 
	N O X. 


	Ryć. 
	379. Model gruczołu męskiej cewki moczowej:wg Maziarskiego. 
	Podział. 
Sposób podziału cewki moczowej jest różny w zależności od punktu widzenia, z którego ją rozpatrujemy:czy z punktu widzenia 1)jej stosunku do tworów bezpośrednio ją otaczających(podział anatomiczny), czy 2)jej stosunku do miednicy(podział topograficzny), czy wreszcie 3)w zależności od ruchomości cewki. 
1. 
W stosunku do otoczenia. 
Śledząc cewkę moczową od początku do końca(ryc, 423), od jej ujścia wewnętrznego(ostiumurethrde mternumS do ujścia zewnętrznego(ostium urethraeeaternum)na końcu żołędzi widzimy, że po przebiciu się przez ścianę pęcherza cewka przenika przez gruczoł krokowy w całej jego wysokości. 
Po opuszczeniu gruczołu krokowego osiąga ona już dno miednicy, przeponę moczowo-płciową, którą przebija, i wychodzi na zewnątrz miednicy. 
Teraz cewka nie wchodzi jednak od razu do ciała gąbczastego prącia:wpierw na krótkiej przestrzeni pod spojeniem łonowym biegnie ona swobodnie w kroczu, łukowato zstępuje do przodu, po czym dopiero skośnie od góry wstępuje do ciała gąbczastego. 
Jest rzeczą praktycznie ważną wyodrębnienie tego zresztą bardzo krótkiego odcinka(około I cm)położonego poniżej spojenia. 
Dalsza część cewki biegnie już w ciele gąbczastym i stanowi najdłuższy odcinek, kończący się w żołędzi ujściem zewnętrznym cewki. 
Uwzględniając powyższe stosunki w cewce moczowej, możemy odróżnić trzy jej części:1)c z ę ś ćstercz ową(pers prostdtied), która stanowi odcinek cewki położoWw gruczole krokowym:2)część błoniastą(pers membruncced), składającą się z dwóch odcinków-bliższego przebijającego przepongmoczowo-płciową(odcinek przeponowy)oraz dalszego przed wejściem do ciała gąbczastego(odcinek podprzeponowy):3)wreszcie częśśgąbczastą(pers sponnosd), ostatni i najdłuższy odcinek, biegn 4 Yprzez ciało gąbczaste prącia. 
Krótki, początkowy odcinek cewki położony w ścianie pęcherza nie raz wyodrębniany jest jako część śródścienna(pers intrd@8 rzlżs S. 
	Pod względem swego wygięcia sztywny ceę, nik moczowy musi więc być dostosowany ąąmniej lub bardziej niezmiennej krzywiząępodłonowej. 
	Odpowiednio do kierunku prze. 
biegu cewki moczowej należy wprowadzać ew. wnik sztywny w ten sposób, że najpierw unoęąsię prącie do góry i przykłada do ściany brzu. 
cha, wymacywaniem wzdłuż dolnej strony pęj, cła śledzi się posuwanie się cewnika, i dopiera gdy cewnik zbliży się do krzywizny podlaną. 
wet, należy powoli opuścić prącie wraz z narzą. 
dz jem. 
W prawidłowym położeniu miednicy i w piw. 
nowej postawie ciała wierzchołek krzywiznę podłonowej nie leży wyżej, lecz raczej nieco niżetniż ujście wewnętrzne cewki:dlatego też jeżeli mięśniówka cewki jest rozluźniona, mocz może odpływać bez skurczu mięśniówki pęcherza. 
	2. 
	W stosunku do miednicy. 
Wspomnieliśmy poprzednio, że cewka moczowa przechodzi przez dno miednicy(przeponę moczowo-płciową):leży więc częściowo wewnątrz miednicy, częściowo na zewnątrz w obrębie krocza i części płciowych zewnętrznych. 
Z tego wynika zasadniczy podział cewki:na wewnętrzną część śródmiedniczną(pars mtrdpe(tinP s. mternP)oraz na zewnętrzną c z ęś ć zewną tramie dn i c z n ą(pers eatrupe(tmP s. eartemaS:część pierwsza jest znacznie krótsza od drugiej(4 cm i 14 cm). 
Toteż jest zrozumiałe, że badanie części wewnętrznej jest znacznie trudniejsze niż części zewnętrznej. 
3. 
W zależności od ruchomości. 
Z powyższego podziału i ze stosunku cewki do otoczenia wynika, że część cewki położona w prąciu, zwłaszcza odcinek znajdujący się w części wiszącej prącia, podobnie do niego, stanowi część ruchomą(pers mobihs'):jest to część położona dalej od wierzchołka krzywizny przedłonowej. 
Natomiast pozostała część bliższa(reszta części gąbczastej, część błoniasta i sterczowa), bardzo mało ruchoma, stanowi część ustaloną(pers ńaa):sięga ona od ujścia wewnętrznego cewki do wierzchołka krzywizny przedłonowej. 
Podział ten jest też podziałem klinicystów, którzy ze względów praktycznych dzielą cewkę na część przednią i tylną. 
Długość męskiej cewki moczowej jest bardzo zmienna:u dorosłego mierzy ona około 15 do 20 cm i jest zależna od stanu prącia, przez które przebiega. 
Najdłuższa jest część gąbczasta, najkrótsza część błoniasta(2-3 cm), nieco krótsza od części sterczowej(około 3--4 cm). 
V noworodka cewka mierzy 5 do 6 cm, w okresie pokwitania osiąga szybko 12 do 14 cm. 
Światło. 
Ściany cewki pustej przylegają do siebie, nie zieją i w przekroju poprzecznym szczelina światła ma różny kształt w różnych częściach cewki. 
W części sterczowejszczelina wypuklona przez wzgórek nasienny ma kształt półksiężycowy wypukłością skierowany do przodu i góry:w dalszych częściach cewki, podobnie jak w ujściu wewnętrznym, kierunek szczeliny z niewielkimi odchyleniami jest poprzeczny:tylko w przedniej części żołędzi i w ujściu zewnętrznym kierunek się zmienia i szczelina światła ustawia się strzałkowa. 
W całym przebiegu cewki moczowej występują trzy miejsca zwężone(cieśnie)oraz trzy miejsca poszerzone. 
Zwężonymi miejscami są:1)ujście zewnętrzne cewki(o średnicy 5 mm), '!)ujście wewnętrzne cewki, w którym cewka wychodzi z pęcherza, oraz 3)tzw. c i e ś ń c e w k i(isthmus ureWrdeS-miejsce odpowiadające odcinkowi, który przebija przeponę moczowo-płciową. 
W ujściu zewnętrznym cewki obejmujący je pierścień włóknista-sprężysty przeciwstawia się silniejszemu poszerzeniu się światła:w dwóch pozostałych cieśniach rolę tę odgrywa:w drugiej gładki zwieracz wewnętrzny, w trzeciej prążkowany zwieracz zewnętrzny. 
Gdy mocz lub nasienie przechodzą przez cewkę, światło jej powiększa się do granic tzw. rozszerzenia fizjologicznego. 
To fizjologiczne rozszerzenie możliwe jest przeciętnie do 8 run, jednak ściana cewki jest bardziej rozciągliwa i światło jej daje się jeszcze zwiększyć, tak że do cewki można wprowadzić narzędzie o średnicy znacznie większej od średnicy cewki fizjologicznie rozszerzonej. 
Normalnie poszerzenie światła występuje:1)w obrębie żołędzi, gdzie tuż ku tyłowi od ujścia zewnętrznego wytwarza się strzałkowa ustawiony dół łódkowaty cewki moczowe j(fossc nmiculms urethrae):2)w obrębie przedniego odcinka opuszki prącia, gdzie uwypukla się głównie dolna ściana cewki, wytwarzając dół opus z ki(fossa(Bibi')albo b a ńkę c ew ki(manila irethrae), o średnicy około 13 run(o wypukłemu Bm pamiętać należy przy wprowadzeniu cewnika moczowego):trzecie wreszcie poszerzenie występuje 3)w części sterczowej. 
Stosunki topograficzne części miedniczej cewki. 
O stosunku cewki moczowej do otaczających ją tworów wspominaliśmy przy omawianiu podziału cewki:niewiele więc mamy do dodania. 
W warunkach prawidłowych ujście wewnętrzne cewki moczowej 8 średnim wypełnieniu pęcherza leży zazwyczaj na poziomie połowy wysokości spojenia łonowego(s. 529)i około 2 cm ku tyłowi od niego. 
Również miejsce, w którym cewka Pęzebija przeponę moczowo-płciową, oddalone jest mniej więcej o tyleż od dolnego brzeQV spojenia. 
	597. 


	Budowa cewki moczowej Budowa cewki moczowej nie jest na ogół złożona, w budowie:. 
ścian marny niewielką tylko ilość szczegółów, z którymi zapoznań%-Q'kolejno omawiając poszczególne części cewki. 
Część sterczowa(pers prostnica), długość 3 do 4 cm, przebiega pją, wie pionowo, zataczając tylko słaby łuk wklęsłością skierowany ąąprzodu:ekscentrycznie przebija ona gruczoł krokowy od jego podyą, wy do wierzchołka. 
Najwyższy odcinek cewki, położony jeszcze w seąą, nie pęcherza, zwany nieraz częścią śródścienną(p@rs intrdmuj. 
lis)i objęty zwieraczem pęcherza, czyli gładkim zwieraczem wewnyęy, nym cewki, gruczoł krokowy otacza tylko z boków i od tyłu. 
W tyląąąścianie cewki w przedłużeniu j ęzy czka pęcherz a Otulą tesicaąs. 
536)błona śluzowa wytwarza podłużną listewkę-grz eb i eń ee. 
w ki(cristu urethrdlis), który w połowie długości części sterczowej ee. 
wki wznosi się we wzgórek nasienny(colliculus semindlis)i clą. 
gnie się dalej do części błoniastej, a nieraz nawet do początku części gąbczastej, gdzie często się rozdwaja(ryc. 
378). 
Wzgórek nasienny kształtu okrągławego lub wrzecionowatego, jest bogato wyposażony w żyły, nerwy oraz gładkie komórki mięśniowe. 
Na wzgórku drobnymi otworkami uchodzą obustronnie przewody wytryskowe(s. 5651, a między nimi ślepy woreczek głębokości około 10 mm, łagiewka stercz owa(utriculus prostdticus). 
Przewody odprowadzające gruczołu krokowego uchodzą 20-30 otworkami częściowo na wzgórku, częściowo w przedniej, odpowiadającej mu ścianie cewki, częściowo w rynience po stronie prawej i lewej od wzgórka. 
Wzgórek nasienny, a właściwie ujścia przewodów wytryskowych dzielą część sterczowącewki na część wewnętrzną(górną)i na część zewnętrzną(dolną):pierwsza jest właściwą cewką moczową Orethrd propriP)w węższym znaczeniu, ponieważ przez nią przepływa tylko mocz. 
Tę część cewki moczowej obejmuje jeszcze gładki zwieracz pęcherza. 
Począwszy od ujścia przewodów wyuyskowych cewka moczowa jest czynna już również jako cewa nasienna, jest więc przewodem moczowo-nasiennym albę moczowo-płciowym(cdndlis urogenitalis). 
Z punktu widzenia historii rozwoju oznaczBto, że wyłącznie cewka moczowa właściwa, krótki odcinek początkowy cewki, odpowiada cewce moczowej żeńskiej. 
Jak zaznaczyliśmią poprzednio, przy oddawaniu moczu oB 8 zwieracze, gładki i prążkowany, muszą być rozluźnione, natomiast w czasie wytrysWgładki zwieracz musi się znajdować w stanie napięcia, żeby nasienie nie mogło coO 4 śsię do pęcherza moczowego Oyc. 
353). 
Qhoroby części sterczowej cewki są niebezpieczne zwłaszcza dlatego, że zakażenie przenosić się stąd może nie tylko na pęcherz, lecz również na gruczoł krokowy i przew 946 wyVyskowe. 
Ponieważ gruczoł krokowy wraz ze swą mięśniówką(p. dalej)prawie całkowicie obejmuje cewkę i silne kurczowe działanie mięśniówki wystarcza już do z 88 żenią światła cewki, więc wiadomo, że przerost gruczołu tym bardziej wywoływać m 98 takie zwężenie(stricturu). 
Przy wyłuszczaniu gruczołu krokowego również i część sterczowa cewki zostaje u 89 meta bez względu na to, czy wykonuje się zabieg od góry przez pęcherz czy też od 4(88 od strony krocza, czy też przezcewkowo. 
Część błoniasta(pers membrmdced)jest najkrótszą(około 2-3 c@ł częścią cewki moczowej. 
Składa się ona z dwóch odcinków:odcinełó. 
	598. 
	bliższy, jak już zaznaczono, można by nazwać odcinkiem przeponowym, dalszy-odcinkiem podprzeponowym. 
Odcinek przeponowy(partio didphragmaticP)jest najwęższą częścią, zwaną też ci e śnią cewki(isthmus urethrde):część ta przebija przeponę moczowo-płciową skośnie od tyłu i od góry do przodu i ku dołowi, poniżej więzadła poprzecznego krocza(ryć. 
423). 
Przepona moczowo-płciowa tworzy trójkątną płytę(często zwaną trójkątem moczowo-płciowym), zbudowaną z mięśni i powięzi łącznotkankowych, rozpiętą w kącie podłonowym między gałęziami dolnymi kości łonowych. 
Dzięki tej płycie część błoniasta cewki jest sprężyście umocowana. 
Z prążkowanych mięśni przepony cewkę moczową obejmują tu okrężne pasma zwieracza cewki(m. sphmcter urethrde), czyli zwieracza zewnętrznego, które przedłużają się ku górze dokoła wierzchołka gruczołu krokowego(ryc. 
352). 
Odcinek podprzeponowy(partio subdiaphrdgmdticdć)stanowi dalszy odcinek cewki błoniastej:należy on już do zewnątrzmiedniczej części cewki moczowej, która nie od razu wchodzi w obręb prącia. 
Zstępując do przodu biegnie ona w kroczu łukowato, tworzy szczyt krzywizny podłonowej i od góry wstępuje skośnie w ciało gąbczaste prącia do dalszej części opuszki. 
Jest rzeczą praktycznie ważną wyodrębnienie tego krótkiego odcinka(około I cm):przy wprowadzaniu bowiem sztywnego cewnika należy nań zwrócić szczególną uwagę, gdyż cewnik musi w nim zmienić swój kierunek, żeby nie przebić ściany cewki. 
Część gąbczasta(pers spongiosd)jest całkowicie objęta ciałem gąbczastym:cewka przenika je prawie w całej jego długości i wreszcie u wierzchołka żołędzi kończy się u j ścierń zewnętrznym cewki m o c z o w e j(ostium urethrde eatemum). 
Jest to najdłuższa część cewki(około 10 do 15 ćm), w długości swej jednak bardzo zmienna. 
U obu swych końców, jak już wsponmiano, część gąbczasta jest poszerzona:u tylnego końca, jeszcze w obrębie opuszki, wytwarza dół opuszki(fossc bulbP), do której uchodzą gruczoły opuszkowa-cewkowe, u przedniego-dół łódkowaty cewki(fossd nmiculms urethrue), położony tuż ku tyłowi od ujścia zewnętrznego. 
Jest to szczelina ustawiona strzałkowa:w jej ścianie górnej często znajduje się cienki fałd błony śluzowej-zastawka dołu łódkowatego(tulenia fossde nmiculms:ryć, 376), która ogranicza kieszonkę otwartą do przodu:jest to zatoka(łacina), tylko większych rozmiarów od innych zatok dość licznie występujących w cewce, o których mowa będzie niebawem. 
Budowa ściany. 
Właściwą, wolną i samodzielną ścianę, która wiotką tkanką łączną-błoną zewnętrzną-łączy się z otoczeniem, posiada tylko odcinek podprzeponowy części błoniastej cewki. 
W tym tylko odcinku ściana cewki składa się ze zwykłych trzech warstw:błony zewnętrznej, błony mięśniowej i błony śluzowej. 
W pozostałych częściach ściana składa się albo z błony mięśniowej i błony śluzowej, albo Wko z błony śluzowej(część gąbczasta). 
Błona mięśniowa. 
W części błoniastej cewki zarówno w odcinku podprzeponowym, jak i przeponowym błona mięśniowa tworzy zamkniętą wewnętrzną warstwę podłużną oraz zewnętrzną warstwę okrężną. 
W odcinku przeponowym tę gładką mięśniówkę ściany cewki obejmuje poprzecznie prążkowany zwieracz cewki, nie będący częścią składową ściany cewki, lecz częścią mięśniówki przepony moczowo-płciowej. 
W części sterczowej mięśniówka ściany cewki do pewnego stopnia traci swą samo. 
	RQ(). 


	dzielność i łączy się z mięśniówką gruczołu krokowego, tworząc z nią jedną eąj-gę Wzmocnieniem pasm okrężnych u początku tej części, jak i części śródściennej cewkt j. . 
(gładki zwieracz pęcherza(ryc. 
352). 
W części gąbczastej ubogie pasma błony mięśniowej prędko rozpa 4 aJ 4 się w ściaąącewki i łączą z mięśniówką utkania gąbczastego, tak że ta część ściany może uehoąąyza ścianę pozbawioną mięśniówki. 
Błona śluzowa cewki moczowej ma następujące ogólne właściwości. 
Układa ą-ona w podłużne fałdy różnej grubości i wysokości zależnie od odcinka cewki, pą*ąę O wygładzają się, gdy cewka się poszerza, a następnie pojawiają się znowu w tych sany-g. miejscach i w tej samej postaci. 
Nabłonek, z wyjątkiem początku i końca, jest wielow, ąy, stwowy lub wielorzędowy walcowaty, który na grzbiecie fałdów, przynajmniej w niekią, ach odcinkach, staje się jednowarstwowy. 
Blaszka właściwa jest bogato wypą. 
sażona we włókna sprężyste i wzdłuż całego swego przebiegu otoczona cewkowąęąąsplotem żylnym. 
Stan wypełnienia tego splotu jest niezależny od stanu wypełnienia ciąągąbczastego:przestrzenie, które zawiera, są stale wypełnione krwią, a opróżniają się tył. 
ko wtedy, gdy mocz przepływa przez cewkę, dając mu wolną drogę. 
Brak jest tkan@podśluzowej i nigdzie nie występuje blaszka mięśniowa błony śluzowej. 
lNabłonek. 
W początkowym, górnym odcinku części sterczowej aż do poziomu wzgórka nasiennego błona śluzowa wysłana jest nabłonkiem przejściowym, takim gę w pęcherzu lub też wielowarstwowym walcowatym, który w dalszym, dolnym odcmĘyczęści sterczowej przechodzi w nabłonek walcowaty wieloszeregowy. 
Taki sam nabłonek wyścielą błonę śluzową części błoniastej. 
W części gąbczastej znajduje się wielowarstwowy nabłonek walcowaty, który dopiero w dole łódkowatym przekształca się w wielowarstwowy nabłonek płaski niezrogowaciały. 
W obramowaniu ujścia zewnętrznego cewki nabłonek ten przechodzi w naskórek powierzchni żołędzi. 
Fałdy i zatoki. 
Błona śluzowa układa się w podłużne fałdy:zwłaszcza w części błoniastej i w bańce cewki są one wysokie i w przekroju poprzecznym dają gwiazdkowate światło. 
Fałdy te przedłużają się dalej w obręb części gąbczastej, jednak stopniowo obniżają się oraz przekształcają w drobne, liczne i niskie fałdziki. 
Między fałdami znajdują się zagłębienia zwane z atakami cewki m o c z owe j(łacince urethrd(es):większe z nich są widoczne gołym okiem jako drobne punkciki. 
Zatoki wnikają skośnie w błonę śluzową:ujście zatok skierowane jest ku ujściu zewnętrznemu cewki:zatoki są częstymi miejscami lokalizacji infekcji. 
Gr u c z oły. 
W części gąbczastej cewki znajdują się liczne, niewielkie, śluzowe gru-czaty cewki moczowe j(glmdulae urethrdles'):częściowo uchodzą one za pośreą. 
nictwem zatok cewkowych. 
Są to drobne gruczoły śródnabłonkowe, bądź też większe podnabłonkowe, wysłane wysokim jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, podoFónym do nabłonka gruczołów opuszkowa-cewkowych. 
Szczególnie duże gruczoły wyslę-. 
pulą w pobliżu ujścia zewnętrznego cewki, gdzie czasem mogą uchodzić do ślepo kończ 48 cych się tzw. przewodzików przycewkowych(ductuli pardurethrd(esS. 
6:8 dzielma gruczołów cewki moczowej chroni błonę śluzową przed macerującym 4 zi 48111:10 DIOCZU. 
Nieco odmiennym typem gruczołów są te, które uchodzą do zatok między fałdami 48 ści błoniastej cewki. 
Są to podobne do poprzednich gruczoły śródnabłonkowe i po@4 błonkowe, wysłane również jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, tylko o 889 odmiennej budowie. 
	Gruczoł krokowy Gruczoł krokowy, czyli stercz(prostato)jest nieparzystyn)88 rządem mięśniowa-gruczołowym, położonym na wysokości części 99 ez 4 lkowej cewki moczowej męskiej. 
	Pod względem swego położeP 48. 
	O ty ty. 
	i patologii pozornie stanowi on część układu moczowego, czynnościowo jednak należy do układu płciowego i jest też jego częścią składową. 
Stosunki ogólne Położenie. 
Gruczoł krokowy(ryć, 378)jest głęboko położony w miednicy niniejszej, poniżej pęcherza i powyżej przepony moczowo-płciowej, ku tyłowi od dolnej części spojenia łonowego oraz od przodu od bańki odbytnicy:obejmuje on część sterczową cewki moczowej. 
Stercz otoczony jest powięzią łącznotkankową i za jej pośrednictwem łączy się ze ścianami i trzewami miednicy mniejszej. 
Kształt, części składowe i stosunek do tworów sąsiednich. 
Pod względem kształtu gruczoł krokowy porównywany jest do kasztana jadalnego:ma on więc formę zbliżoną do krótkiego stożka spłaszczonego od przodu ku tyłowi. 
Rozróżniamy w nim wierzchołek i podstawę, powierzchnię przednią i tylną oraz dwie powierzchnie boczne. 
Wierzchołek(cpea)stożka skierowany do przodu i ku dołowi przylega bezpośrednio do przepony moczowo-płciowej, a nawet wnika nieco do jej mięśniówki, tak że pasma mięśniowe przechodzą na stercz obejmując go. 
Gruczoł krokowy znajduje się więc w bliskim sąsiedztwie z opuszką prącia i gruczołami opuszkowa-cewkowymi. 
Podstawa(bdsis), czyli powierzchnia górna(fccies superiorS, największa, skierowana ku górze i nieco do tyłu, przylega do przedniej części dna pęcherza, do szyjki. 
	S u bstanta muscularis. 
	Urethra. 
	Ductus. 
	44. 
	Collie ulus semi na*is. 
	ejgeulatoriu-s Y Y 88 Utnculus. 
	5 oslaOc us. 
	wego i Petersena. 
	Powięź gruczołu i naczynia krwionośne**, . 
	8 u bstgntią glandulwis. 
	ROI. 


	pęcherza:w tym miejscu cewka moczowa wchodzi do stercza, a wiązki mięśniową ycherzawnikają w gruczoł i tym bardziej wzmacniają połączenie między dnem p-g. . 
	Ę?
a podstawą gruczołu. 
To ścisłe połączenie dotyczy jednak tylko przedniej ezęśet ę-jag ej, aząse tylna ma głęboką, poprzeczną, krótką rynieoł+ę, póez 8364 wchodzą przeęą, dy wytryskowe, a bocznic przylegają pęcherzyki nasienne(ryc. 
366), powierzchnia przednia(fcies mterior), skierowana nieco ku dołowt ąągwtka, wypukła z boku na bok i sięga od wierzchołka do po 4 sJawy Leży ona ku tyj%ąąod dolnej części spojenia łonowego, mniej więcej o 1, 5 cw, o 44 zielooa od niego sp(wąęężylnym oraz wiotką tkanką łączną i tłuszczową. 
Więzadła łonowa-sterczowe(p, ąąj, -ąłączą ją z dolnym odcinkiem spojenia. 
Pęcherzyki gruczołowe. 
	609. 
	Ciało sterczowe. 
	Tkanka mięśniowa gładka. 
	Ryć. 
	381. Przekrój gruczołu krokowego. 
	Silne powiększenie. 
	Mikrofotografia. 
	Powierzchnie boczne, ściślej dolna-boczne(fcies mfero(afera(es), o@9 stronnie graniczą z przyśrodkową stroną m. dźwigacza odbytu oraz ze splotem żyl 6 P+pęcherzowym, który wypełnia rynienkę między podstawą stercza a pęcherzem. 
Powierzchnia tylna(fceies posterior), spłaszczona z boku na bok i nieco BY pukla od góry ku dołowi, warstwą wiotkiej tkanki łącznej oddzielona jest od odby@Wprowadzając palec do odbytnicy na 3-4 cm od odbytu i uciskając na ścianę prze 9 PĘodbytnicy, wyraźnie wyczuwamy gruczoł krokowy. 
Powierzchnia tylna często ma póPĘpośrodkowo położony rowek, który zaznacza granicę między obu częściami boczóPPkpłatem prawym i lewym(lobus deater et smister). 
Oba płaty wystają nieco BP'pulasto ku górze, tak że cała powierzchnia tylna ma kształt serca z kart. 
Przez przedni odcinek gruczołu od góry ku dołowi przebiega część sterczowa ceBł?moczowej:biegnie ona ekscentrycznie, słabym łukiem wypukłym ku tyłowi, u góry BBW'. 
	pojąc w podstawę gruczołu, u dołu wychodząc z gruczołu, nieznacznie do przodu od wierzchołka. 
Cewka zaznacza granicę między mniejszą, przednią częścią gruczołu położoną do przodu od cewki a częścią tylną położoną ku tyłowi od niej:część przednia łączy oba płaty na powierzchni przedniej. 
Większą, tylną część gruczołu przenikają przewody wytryskowe w kierunku ku dołowi i do przodu. 
Klinowaty odcinek położony między cewką a przewodami wytryskowymi(ryc, 423)wyróżniany jest jako oddzielna część, chociaż łączy się ściśle z pozostałą tkanką gruczołu. 
Odcinek ten ma nazwę węzinygruczołu krokowego(isthmus prostatę), lub też płata środkowego(lobusmedius). 
Płat środkowy powstaje z tylnego zawiązku gruczołu(s. MI):w późniejszym wieku ulega on często powiększeniu, uciska na dno pęcherza oraz na początek cewki moczowej i może szybko doprowadzić do zwężenia ujścia wewnętrznego cewki. 
U starszych ludzi stan ter jest często poważną przeszkodą w oddawaniu moczu. 
Przerost płata środkowego daje się wcześnie stwierdzić za pomocą endoskopii drogą przez cewkę do pęcherza. 
Z powodu bliskiego sąsiedztwa przewodów wytryskowych i węziny uszkodzenie ich jest nieuniknione w czasie operacyjnego wyłuszczania płata środkowego stercza. 
Przyjmujemy, że przerost stercza postępuje z wiekiem z powodu braku czy osłabienia wydzielania męskich hormonów płciowych(wydzielanych głównie, choć nie tylko, przez jądra). 
Barwa i konsystencja. 
Gruczoł krokowy jest barwy szaroożowej. 
Konsystencja gruczołu jest jędrna i sprężysta, miąższ jest bardzo zbity i z trudem daje się rozerwać. 
Wielkość i masa. 
Wielkość gruczołu krokowego, swoistego gruczołu płciowego, jest bardzo zmienna w zależności od wieku. 
U noworodka stercz jest jeszcze bardzo niewielki i występuje w postaci podkowy obejmującej tylny obwód cewki moczowej:w okresie pokwitania wzrasta bardzo szybko i swój pełny rozwój osiąga w wieku 20-25 lat. 
Bez widocznych zmian pozostaje on do 45-50 roku życia. 
W późniejszym wieku może nastąpić silny rozrost płata środkowego, któremu towarzyszyć może zanik pozostałych części gruczołu. 
U dorosłego, gdy gruczoł osiąga swój pełny rozwój, wysokość jego wynosi około 3 cm, szerokość około 4 cm i grubość mniej więcej 2, 5 cm:masa przeciętnie 20 do 25 g. 
	Umocowanie gruczołu krokowego i jego powięź Gruczoł krokowy jest silnie umocowany w jamie miednicy:nawet gdy pęcherz moczowy czy odbytnica są silnie wypełnione, czy też gdy dno miednicy unosi się ku górze, gruczoł krokowy ulega niewielkim tylko zmianom położenia. 
Umocowanie to zawdzięcza on kilku czynnikom. 
Już miejsce wejścia cewki moczowej przez podstawę gruczołu i miejsce wyjścia w pobliżu wierzchołka, gdzie pasma mięśniowe przechodzą z powierzchni stercza na pęcherz, jak również na przeponę moczowo-płciową, odgrywają rolę w umocowaniu stercza. 
Nie mniejsze znaczenie mają pasma włókniste i mięśniowe, które z przedniej ściany miednicy dochodzą do stercza(musculus et ligcmenta puboprostdhcd:p. dalej). 
Dalszym wreszcie czynnikiem jest tkanka łączna otaczająca gruczoł, która go zespala z tworami sąsiednimi. 
Wewnętrzna warstwa tej tkanki, poprzeplatana pasmami mięśniówki gładkiej i bezpośrednio przylegająca do stercza, wytwarza jego 1 o re b kę(cdpsvlaprostatica)zwaną dalej powięzią stercza(faseta prostdtdeć:p. dalej). 
Powięź ta, zwłaszcza na powierzchni tylnej, jest mocna oraz gładka i bez trudu daje się odpreparować na tępo. 
Większość splotu żylnego obejmującego gruczoł krokowy leży między tą powięzią a na zewnątrz od niej położoną warstwą tkanki łącznej. 
Ma to swoje znaczenie praktyczne, gdyż niezależnie od stosowanej drogi operacyjnej(nie bierzemy pod uwagę często obecnie wykorzystywanej drogi przezcewkowej)po przecięciu powięzi możemy na tępo wyłuszczyć z niej gruczoł krokowy, unikając silniejszego krwawienia. 
Budowa gruczołu krokowego Stercz jest zbudowany w większej części z miąższu gruczołowego(parenchyma glmdulare), w mniejszej przeniknięty pasmami mięśniówki gładkiej(substdntic muscularis), 603. 


	które wraz z tkanką łączną(bogatą we włókna sprężyste), tako 3 Ka@Ka 4(dmiąższąąąnieregularnie przedzielają istotę gruczołową:pasma mięśniowe nie wytwarzają więc j, jnolitego ciała mięśniowego. 
Ilość substancji gruczołowej jest zawsze większa od tjjąąąsubstancji mięśniowej, jednak stosunek ich do siebie jest bardzo zmienny i możemy jaj wić o gruczołowym i mięśniowym typie budowy stercza. 
W późniejszym wieku wzrąąą składnik śródmiąższowy, substancja mięśniowa. 
Chociaż tkanka śródmiaższową j-ją. 
	Ryc. 
383. 
Model gruczołu opuszkowa-cewkowego:wg Maziarskiego. 
	dzieli istoty gruczołowej na regularne zraziki, to jednak miąższ gruczołowy nie jest je 9 nolity, ale składa się z małych nieregularnie ukształtowanych jednostek, poszczegóBóPPsilnie rozgałęzionych gruczołów cewkowa-pęcherzykowych, w liczbie 30 do 50:uk 3 a 48 Wsię one promienisto dokoła wzgórka nasiennego, sięgając do powierzchni gruczow. 
99 samej jego torebki. 
Przewody wyprowadzające sąsiednich gruczołów łączą się przewBAnie z sobą, tak że ostatecznie liczba przewodzików gruczołu krokoweśP(duc(uli prostdtici)jest mniejsza niż poszczególnych gruczołów, mianowicie około 29 PĘ 30, choć różni autorzy podają różne liczby:przewodziki te uchodzą do cewki moczo@4 bądź to na wzgórku nasiennym, bądź na przedniej, przeciwległej mu ścianie, bądź 8 Y'. 
	ROzf. 
	Ryc. 
382. 
Model gruczołu krokowego:wg MaziarskiegO. 
	nience po obu stronach wzgórka. 
Światło poszczególnych gruczołów wysłane jest jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, w niektórych miejscach dwuszeregowym. 
W początkowym, górnym odcinku obwodu przedniego gruczołu brak jest przeważnie tkanki gruczołowej, tutaj ściana jest głównie mięśniowa, utworzona jeszcze z gładkiego zwieracza pęcherza(s. 
532). 
Wierzchołek zaś gruczołu krokowego otaczają już poprzednie prążkowane włókna zwieracza cewki(ryc. 
352). 
Wydzielina wytwarza się wewnątrz komórek w postaci drobniutkich ziarenek lipidowych:powstaje z nich ciecz mętna, biaława, o odczynie zasadowym:ona to nadaje nasieniu charakterystyczny, właściwy mu zapach. 
Ciecz ta gromadzi się w większej ilości w gruczole:wydalana z niego stanowi l 5-3 O'%nasienia. 
Zawiera ona duże ilości kwaśnej fosfatazy, jak również i inne enzymy. 
U młodych mężczyzn, mniej więcej od 20 roku życia, w świetle pęcherzyków wydzielniczych spotyka się charakterystyczne koncentrycznie zbudowane c i a ł k a, które przypuszczalnie powstały przez zagęszczenie wydzieliny gruczołu. 
U starszych mężczyźni ciałka te mogą być przepojone solami wapnia:noszą one wtedy nazwę kamyków stercz owych:średnica większych z nich dochodzi do 2 mm. 
Uciskając gruczoł krokowy przez odbytnicę, można wycisnąć nieco wydzieliny do cewki moczowej. 
Im więcej wytwarza się wydzieliny, tym bardziej mięśniówka gruczołu rozluźnia się:dopiero podczas wytrysku mięśniówka nagle się napina i wyciska zawartość do cewki moczowej. 
Odwrotnie niż w ciałach jamistych mięśniówka gładka jest tu więc rozluźniona w czasie spokoju, a napięta podczas wytrysku. 
Poprzecznie prążkowane włókna mięśniowe obejmujące wierzchołek gruczołu, jak wspomniano, wzmagają działanie mięśniówki gładkiej. 
	Gruczoły opuszkowa-cewkowe. 
Gruczoły opuszkowa-cewkowe(glmdulce bulbourethrd(es)mężczyzny są to twory parzyste, odpowiadające gruczołom przedsionkowym większym u kobiety, które tak samo jak one powstają z zatoki moczowo-płciowej:są one pochodzenia endodermalnego. 
Przewody odprowadzające gruczołów uchodzą do zewnątrzmiednicznego odcinka cewki moczowej. 
Stosunki ogólne. 
Gruczoły opuszkowa-cewkowe, jeżeli są dobrze odgraniczone, tworzą dwa okrągławe, zbite ciała wielkości ziarna grochu(5-8 mm średnicy), o zabarwieniu żółtawobrązowawym. 
Powierzchnia ich jest guzkowata, uwypuklona przez pęcherzyki wchodzące w skład gruczołów. 
Gruczoły te leżą blisko linii pośrodkowej ciała w obrębie przepony moczowo-płciowej, tuż powyżej końca opuszki prącia i ku tyłowi ud cewki moczowej:są one objęte włóknami mięśnia poprzecznego głębokiego krocza. 
Nie zawsze jednak gruczoły te występują w postaci zbitej i w kształcie wyżej opisanym:nieraz są one silnie rozgałęzione i na większej przestrzeni rozproszone wśród pasm mięśniowych, tak że często nie dają się wypreparować i makroskopowo mogą być niewidoczne. 
Sikorski(l 975 P wyróżnia postać zbitą(najczęstszą), płatowatą, bądź rozproszoną gruczołu. 
Gruczoły opuszkowa-cewkowe dodatkowe znalazł w 9'%przypadków(ryć. 
384). 
Przewód gruczołu opuszkowa-cewkowego(ductus gid, bulbourethrdlis). 
Główny przewód wyprowadzający gruczołu, prawy i lewy, grubości co najmniej szpilki i długości około 3-4 cm, przebija powięź dolną przepony moczowo-płciowej i biegnie w kącie między opuszką prącia a cewką(ryc, 423):przewód ten przechodzi dalej skośnie przez opuszkę, stopniowo zbliża się do przewodu strony przeciwległej i wreszcie szczelinowatym otworem w tylnej ścianie cewki uchodzi do dołu opuszki(ryć. 
378). ?
Sikorski A:Badania anatomiczne i anatomoporównawcze gruczołów opuszkowa-cewkowych. 
Rozprawa doktorska, WAM Łódź 1975. 
	605. 


	Budowa. 
Gruczoły opuszkowa-cewkowe są to rozgałęzione gruczoł śluzowe, eeęygwo-pęcherzykowe. 
Pęcherzyki wydzielnicze gruczołów łączą się w zraziki objęte g-ęągłączną włóknistą, zawierającą oprócz włókien klejodajnych i nielicznych sprężyęą ygrównież włókna mięśniowe poprzecznie prążkowane, jeżeli gruczoł jesł silnie rozgąjąją ny i rozproszony. 
Włókna te pochodzą z sąsiednich mięśni przepony moczowo-płetąącj. 
	3 Ghnduh bulbourothnlis 4 Ghndula bulbourotmalis access ark X Ductus ghndulao bulbourotnwisRyc. 
384. 
Gruczoły opuszkowa-cewkowe i opuszkowa-cewkowe dodatkowe z ich przewodami(preparat dr. 
A. 
Sikorskiego). 
	Wewnątrz zrazików znajduje się skąpa ilość tkanki łącznej śródmiąższowej. 
Zarówno śewki i pęcherzyki gruczołowe, jak i przewody wyprowadzające wysłane są jednowarsWPwym nabłonkiem walcowatym, lecz komórki tego nabłonka, zwłaszcza przewodów, @aWbardzo różną budowę. 
Na uwagę zasługuje to, że nie tylko odcinki końcowe gruczoł 4@są odcinkami wydzielniczynu, ale również-podobnie jak w śliniankach śluzowyBhprzewody aż do głównych przewodów włącznie. 
Nie są to więc tylko przewody, lecz r 4@nież odcinki gruczołowe, wydzielnicze. 
	BOR. 
	Pod względem c z yn n o ś c i o wy m gruczoły opuszkowa-cewkowe zawierają tylko jeden rodzaj komórek, a mianowicie komórki śluzowe, które równocześnie występują w różnych fazach swej czynności wydzielniczej. 
W czasie pobudzenia płciowego gruczoły te silniej węydzielają niż w stanie spokoju. 
W czasie wytrysku wydzielina łych gruczołów najprawdopodobniej jest wydalana wcześniej niż nasienie:przygotowuje ona błonę śluzową cewki do przyjęcia nasienia. 
Wydzielina ta jest cieczą śluzową, jasną, ciągnącą się i przezroczystą, oddziałującą zasadowa. 
	Naczynia i nerwy. 
Naczynia i nerwy cewki moczowej są te same, o których wspominaliśmy omawiając prącie. 
Błona śluzowa jest szczególnie bogato wyposażona w naczynia chłonne i w czuciowe zakończenia nerwowe:jest ona niezmiernie wrażliwa na ból. 
Naczynia i nerwy gruczołu krokowego. 
Tętnice są małymi gałązkami pochodzącymi głównie z 11, pęcherzowych dolnych, częściowo również z t. odbytniczej dolnej:biegną one między żyłami splotu sterczowego i dochodzą do powięzi oraz do miąższu gruczołu. 
Żyły miąższu sterczowego przechodzą przez powięź i uchodzą do splotu sterczowego:z tyłu łączą się również z żyłami przestrzeni odbytnicza-sterczowej, odbytnicy i pęcherzyków nasiennych. 
Na czyni a chłonne wewnątrz splotów żylnych kierują się do węzłów biodrowych wewnętrznych:drobniejsze naczynia biegną przypuszczalnie do węzłów położonych u wejścia do kanału zasłonowego. 
N e r wy. 
Ruchowe i wydzielnicze elementy autonomiczne, jak również włókna czuciowe, pochodzą ze splotu sterczowego. 
Naczynia i nerwy gruczołów opuszkowa-cewkowych'. 
Gruczoł ten zaopatrują gałązki t. opuszki prącia(z t. sromowej wewnętrznej):włókna nerwowe dochodzą przypuszczalnie ze splotu bodbrzusznego dolnego. 
	Streszczenie Cewka moczowa męska Orethrd mcscu(ind), długości 15-20 cm, przebiega w kształcie litery S, wytwarzając krzywiznę podłonową(curodtura subpubicd)i przedłonową(cunmun prepubicc), która zanika przy podnoszeniu prącia ku górze. 
W stosunku do otaczających ją tworów odróżniamy jej c z ęś ć s tercz ową(pers prostatica), część błoniastą(pars membranacea)i część gąbczastą(pars spongiosd). 
W części sterczowej, 3%4 cm długiej, błona śluzowa w przedłużeniu języczka Otula)wytwarza grzebień cewki(cristd urethralis), który w połowie długości części sterczowej wznosi się we wzgórek nasienny(coWcuhs semmdlis). 
Na nim z obu stron leżą ujścia przewodów wytryskowych, a między nimi łagiewka sterczowa(utriculus prostmicus). 
W części błoniastej cewki, długości 2-3 cm, należy odróżnić odcinek bliższy-przeponowy, przechodzący przez przeponę moczowo-płcio 84 oraz odcinek dalszy-podprzeponowy, położony między przeponą a ciałem gąbczaBBmprącia. 
Najdłuższa(10-15 cm)część gąbczasta jest całkowicie objęta ciałem gąbśastymprącia, aż do ujścia zewnętrznego cewki(ostium ureWrde eatemum). 
V obu swych końców jest ona poszerzona:u tylnego wytwarza dół opuszki(fossa@4 bi), gdzie uchodzą gruczoły opuszkowa-cewkowe, u przedniego-d o ł ł o d k o w a ty lessu namcularis), położony tuż ku tyłowi od ujścia zewnętrznego cewki, jak i on usta Bory strzałkowa. 
Błona śluzowa wytwarza podłużne fałdy, między którymi znajdują się 9 Fobne zatoki(łacince urethrd(es):jest ona wysłana wielowarstwowym, a w części 99 wodowej wielorzędowym nabłonkiem walcowatym. 
W części gąbczastej błona śluzo'bas iński W. 
, Sikorski A. 
, La vascularisation arterielle des glandes bulbo-ureWles humaines. 
Bullet. 
Ass, mat, yol, 59. nr 167, decembre 1975. 
	807. 


	wa zawiera drobne śluzowe gruczoły śródnabłonkowe lub większe podnabłonkową j y'. 
	Me urethrdles), które chronią błonę śluzową przed macerującym działaniem moczą. 
	Gruczoł krokowy, czyli stercz(pros(800, p@9 ŻO 6'89 ł 68968 od dolą-ą gset spojenia łonowego, a do przodu od bańki o 4 bą@86', @a KszJaB OWJego, spjąą'?
nego stożka, którego podstawa, skierowana ku górze, l 4 czy się z Wew pęcherzą jjągwego, wierzchołek zaś, skierowany ku dołowi, spoczywa na ptzeponie moczową, y, jwet. 
W osi gruczołu przebiega część sterczowa cewki moczowej, a przewody wytęęyprzebijają tylna-górną część gruczołu. 
Oba piały Oo(0, prawy i lewy, z tylu zĘ-g. są w ę z i n ą(isthmus), czyli płatem środkowym OoO@s medius), węzina jest to częęwczołu wklinowana między cewkę a przewody wyuysłowe W póżnieiszyin wieku wąąulega często przerostowi i uciskając ku górze na dno pęehetza i uleje wewnętrzne eąąymoczowej może utrudniać oddawanie moczu. 
Miąższ stercza, objęły łącznotkąjjjjątoreb k ą, jest w większości gruczołowy(pare@chg@a gl@d@@re), w mniejszej ejązbudowany z pasm mięśniówki gładkiej(substantid musculdris). 
Na miąższ grueząjjskłada się 30 do 50 poszczególnych, rozgałęzionych gruczołów cewkowa-pęcheęzęąwych, które 20 do 30 przewodzikami sterczowynu(duc(uli pros(@OcO uchodzą do eeęmoczowej na wzgórku nasiennym i w jego otoczeniu. 
W czasie wytrysku mięśniówĘą ąpina się i wyciska swoistą wydzielinę gruczołu do cewki moczowej. 
Gruczoł opuszkowa-cewkowy(glandule bwboure(hraOs)jest to parzyęokrągławy gruczoł wielkości ziarna grochu, położony w mięśniówce przepony moczoi-płciowej obustronnie ku tyłowi od cewki moczowej. 
Długi przewód gruczołu(La eciągnie się skośnie ku dołowi i uchodzi do dołu opuszki cewki. 
Jest to rozgałęziony śluz wy gruczoł cewkowa-pęcherzykowy. 
W czasie wytrysku wydzielina jego miesza się z ną 81:111:01. 
	NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE U kobiety wspólny, płciowo nie zróżnicowany zawiązek części płciowych zewnętrznych przekształca się w znacznie mniejszym stopniu ni u mężczyzny:odwrotnie, niż ma to miejsce w stosunku do wewnętrznych narządów płciowych. 
Narządowi wysoce zróżnicowanemu, jaki jest męskie prącie, odpowiadają u kobiety słabo rozwinięta łechtaczki wargi sromowe mniejsze. 
U mężczyzny morfologiczne zróżnicowani służy aktowi spółkowania, u kobiety-zajściu w ciążę. 
Aż do chw@porodu płód żyje w łonie matki i zmiany organiczne są tu ogromn(W pierwotnie niewielkim narządzie, jakim jest macica, mieści się pił i tu odbywa się jego rozwój. 
Matka i płód wspólnie wytwarzają sp 4 cjalny narząd, ł o ży s k o(placenta)dla wymiany materii między so 9 Dla wzrastającego płodu łożysko jest więc równocześnie płucem, jełttem i nerkami. 
Narząd ten nie występuje u mężczyzny, którego u 4 w rozrodzie kończy się wraz z aktem spółkowania:ciąża jest wył 4 szW udziałem kobiety. 
	Droga jaja Jaja(ord), które obustronnie powstają w gruczole płciowym, w i 9 ni ku(oodrium), przez jamę otrzewnej kierują się do j a j owo 49 Włbd utermd). 
Wprawdzie odległość z jajnika do ujścia brzusznego PIP wodo jest bardzo nieznaczna, a poza tym ta krótka droga jest zaPśpieczona specjalnymi urządzeniami, to czasem jednak jajo może 9608. 
	czyć w tym niebezpiecznym miejscu z właściwej drogi i pozostać w jamie otrzewnej, na co wskazują przypadki ciąży brzusznej. 
Każdy jajnik ma swój jajowód, końcem swym, u j ś ciem m a ci c z nym(ostiumutermum tubce), otwierający się do macicy. 
Początek, u j ś ci e b rz uszne j a j owodu(ostium dbdommdle tubce utermce), które otwiera się do jamy otrzewnej i przez które wchodzi jajo, jest lejkowato poszerzony. 
Jajowód prowadzi jajo aż do ujścia macicznego, gdzie wstępuje ono do macicy. 
Jeżeli jajo jest zapłodnione, to zagnieżdża się teraz w ścianie macicy i rozpoczyna się ciąża. 
M a c i c a(uterus)i łącząca się z nią p o c h w a Odgina)są to przewody nieparzyste, powstałe ze zlania się parzystych przewodów przyśródnerczowych(ryć, 356 a i 386). 
U wielu zwierząt zlanie to występuje tylko częściowo, mówimy wtedy o macicy dwudzielnej(uterus biparhtus)lub dwurożnej(uterus bicomis), lub podwójnej(uterus duplea). 
Podobne postacie występują czasem i u człowieka jako objawy powstrzymania rozwoju(p. dalej). 
Podczas spółkowania nasienie jest wstrzyknięte do tego miejsca, gdzie macica swą szyjką otwiera się do pochwy:tutaj zostaje ono zdeponowane w specjalnym uwypukleniu pochwy, sklepieniu pochwy(forma tcginae). 
Początek szyjki macicy, tzw. częś ćpochwowa(partio tugmalis), wstępuje nieco do pochwy i wnika w ewentualnie zdeponowane tu nasienie. 
Plemniki dostają się więc do macicy nie stykając się z wydzieliną pochwy. 
Droga ich jest ta sama, co droga jaja, tylko prowadzi w odwrotnym kierunku. 
Plemnik i jajo mogą się z sobą spotkać na całej drodze, połączyć się z sobą mogą jednak tylko w początkowym jej odcinku. 
Jest to właściwe zapłodnienie. 
Spółkowanie i zapłodnienie nie odbywają się więc jednocześnie. 
U niektórych zwierząt przedziela je długi czas:u nietoperza np. cała zima. 
U człowieka, jak już wspomniano, zdolność zapładniająca plemników zanika w ciągu 2-3 dni. 
Plemniki szybko przechodzą przez macicę i dostają się do jajowodów:zapłodnienie odbywa się zazwyczaj w pobliżu końca brzusznego jajowodu, gdzie plemniki oczekują już na przybycie jaja. 
Zapłodnione jajo dostaje się do macicy i pozostaje tam aż do ukończenia rozwoju embrionalnego. 
Wtenczas następuje poród przez pochwę. 
Jajo nie zapłodnione kieruje się tą samą drogą, przechodzi jednak niepostrzeżenie. 
	Rozwój narządów płciowych żeńskich. 
Rozwój jajnika Jajnik(ordrium), podobnie jak jądro, powstaje z gonady nie zróżnicowanej. 
Jego różnicowanie rozpoczyna się w 2 miesiącu życia zarodka. 
Do 5 miesiąca polega ono głównie na znacznym rozroście sznurów płciowych gonady na grubość(s. 539, ryć. 
354). 
Tylko w pobliżu wnęki jajnika sznury te są ciensze, łączą się z sobą i tworzą zawiązek sieci j a j ni k a(rete otarii)-narządu szczątkowego, odpowiadającego s i e c i j ą dr a(rete testis)zarodka męskiego. 
Dopiero w 5 miesiącu od strony śródnercza wnika do jajnika przez jego wnękę większa ilość tkanki mezenchymatycznej(ryc. 
385). 
Tkanka ta dzieli zwartą masę sznurów płciowych na coraz mniejsze grupy komórek nabłonkowych i płciowych. 
Część miąższu jajnika położona głębiej, w bliskości wnęki i krezki jajnika, przekształca się w rdzeń. 
W niej kształtują się grupy komórkowe, z których każda składa się z jednej komórki płciowej(rzadziej z paru), tzw. oogonii, i z otaczającej ją pojedynszejwarstwy spłaszczonych komórek nabłonkowych(nabłonka sznurów płciowych):ko@órkite noszą teraz nazwę komórek pęcherzykowych i tworzą tzw. pęcherzyk jajnikowy'pierwotny(folliculus otdricus primdrius:ryć. 
385). Proces powyższy z Pęcherzyk jajowy pierwoloy. 
	W-Anatomia t. li. 
	609. 


	postępuje powoli ku obwodowej części jajnika, ku jego pierwotnej korze, składątą-ą@ownieze zwartej masy nabłonka sznurów płciowych i z rozsia@86 h w niej kŃąĘ-gpłciowych. 
Dopiero w ostatnim miesiącu ciąży, czasem dopiero po urodzeniu ęąąĆjw korze zachodzą podobne zmiany, jak wyżej opisane w rdzeniu:i tutaj powstąją****liczne pierwotne pęcherzyki jajnikowe. 
Równocześnie Jkaołsa ł 4 czna wnika pąą ycj?
	Sznury płc i owe. 
i ći 6-I 86. 
	ę-3 f. 
	Część korowa. 
	Część rdzeń Iowa. 
	Pierwotne pęcherzyki jajnikowe Ryc. 
	385. Przekrój przez jajnik 5-miesięcznego płodu ludzkiego:wg F'elixa. 
	wnętrzny nabłonek otrzewnowy jajnika, tworząc pod nim błonę b i a ławą(tunica Ćbugmed)o luźnym utkaniu. 
Pierwotne pęcherzyki jajnikowe, najwcześniej utworzPPśw rdzeniu, w większości giną, pozostałe jednak rozwijają się dalej i przekształcaJ 486 w tzw. p ech erzyk i w z ras 1 a j ą ce. 
Ich komórki pęcherzykowe rozmnażają się i PĘ!
'czają komórkę płciową coraz większą liczbą warstw. 
Wśród nich pojawiają się kroP 8 P 9 płynu łączące się w jedną większą, wypełniającą tzw. komorę pęcherzyka. 
MezenchóPP?
610. 
	wtaczająca pęcherzyk wytwarza jego osłonki, wewnętrzną i zewnętrzną, przy czym kojiórkiosłonki wewnęlrznej stają się podobne do komórek nabłonkowych. 
Również wiek-zość i tych wzrastających pęcherzyków jajnika płodu ulega zanikowi przed urodzeniem. 
Zanika komórka jajowa i komórki pęcherzykowe, komórki zaś osłonki wewnętrznej stają ęię podobne do komórek gruczołu śródmiąższowego jądra. 
Jajnik noworodka zawiera w swym rdzeniu zmienną liczbę pęcherzyków wzrastających i zanikających, natomiast kora zawiera bardzo liczne pęcherzyki pierwotne. 
Liczba ich wynosi około 200000 w każdym jajniku. 
Po urodzeniu płodu jajnik wzrasta powoli, szybciej dopiero od okresu pokwitania, gdy pierwsze pęcherzyki zaczynają dojrzewać i gdy zaczynają występować cykliczne zmiany menstruacyjne. 
	Zstępowanie jajnika Jak opisano w tomie I również jajnik, podobnie jak jądro, zmienia położenie w ciągu swego rozwoju zstępując ku dołowi. 
Zstępowanie jajnika(descensus otarii)jest jednak znacznie krótsze niż jądra, gdyż jajnik ze swego pierwotnego położenia w okolicy piersiowa-lędźwiowej przesuwa się tylko do miednicy mniejszej. 
Obniżając się, jajnik wykonuje jednocześnie obrót o 9 O'i z położenia podłużnego przechodzi w poprzeczne w stosunku do osi ciała. 
Jednocześnie i jajowód zmienia swój kierunek na poziomy, a wraz z nim niektóre pozostałości embrionalnych narządów moczowo-płciowych, nad jajnik i przyjajnik. 
Twory te leżą w czołowym fałdzie otrzewnej, który przekształca się następnie w więzadło szerokie macicy. 
	Rozwój więzadeł jajnika Jajnik, podobnie jak jądro, zmienia swój pierwotny kształt wrzecionowaty na migdałowaty. 
	Dzieje się to na skutek zanikania górnego i dolnego odcinka gruczołu. 
Z odcinka górnego powstaje więzadło wieszadłowe jajnika(lig, suspensorium oceni). 
Podobne więzadło występuje przejściowo i u górnego bieguna jądra zarodkowego me. 
37 O), szybko jednak zanika. 
Zanikający dolny odcinek zarodkowego jajnika(podobnie jak i jądra)przyczynia się do utworzenia więzadła płciowo-pachwinowego(lig, genitomgumdle). 
U zarodka męskiego więzadło to w większej części przekształca się w jądrowód. 
U zarodka żeńskiego swym odcinkiem środkowym przyczepia się obustronnie do górnego końca kanału maciczna-pochwowego na jego granicy z pierwotnym jajowodem(ryc. 
3%). 
Po wciągnięciu tej części pierwotnego jajowodu w ścianę macicy(p. dalej)więzadło płciowo-pachwinowe rozpada się na dwie części:więz ad to wł aściwejajnika(lig, otarii proprium), łączące jajnik z macicą i więzadło obłe m a c i cy(lig, teres uteri), które biegnie od trzonu macicy do okolicy pachwinowej, przechodzi pracz kanał pachwinowy i kończy się na wzgórku łonowym i wargach sromowych większych. 
Rozwój dróg odprowadzających jajnika Drogi odprowadzające jajnika, czyli drogi rodne żeńskie, rozwijają się z przewodów Pzyśródnerczowych(Mullera), natomiast przewody śródnerczy(Wolffa), jak i same Iódnercza zanikają prawie całkowicie. 
Z przewodów śródnerczy zachowują się tylko, i to przejściowo w okresie rozwojowym, Wadko natomiast na stałe, ich dolne i środkowe odcinki jako tzw. kanały G a rtn er a. 
śachowują się również i odcinki wyżej położone wraz z szeregiem kanalików śródnercza, Pęściowo połączonych z nimi. 
Z pozostałości tych wytwarza się tzw. n a d j a j ni k(epoPPhoron)oraz przy j a j ni k(pdroophoron), odpowiadające najądrzu i przyjądrzu osoP 88 kamęskiego. 
Wszystkie te twory-kanały Gartnera, nadjajnik i przyjajnik oraz sieć lFDika-są to szczątkowe narządy ustroju żeńskiego, pozostałości embrionalnych naFz 4 dów moczowo-płciowych. 
	611. 


	przewody przyśródnerczowe już w okresie nieztóżnicowaoym(je, 86)swą dwją. 
ławą zrastają się z sobą w przewód pojedynczy, flory ueho 4 zi nasJgpnie do zatojgVĘyąezowo-płciowej na tzw. wzgórku Mullera(Ęc. 
W@Ten pojedynczy węjąjggęprzewód nosi nazwę kanału maciczna-pochwowego i jest zawiązkiem macicy i paw. 
, 'nątorniast początkowe nie zrastające się górne połowy przewo 4 ów-s 4 zawiązkieąQgwj owadów. 
Jajowody(nbae uterince)zaczynają się różnicować w 2 mJesi 4 cu życia ząroąy. 
W 3 miesiącu wewnętrzna warstwa ich ściany tworzy cztery fałdy podłużne:pózątw y, rastają z nich fałdy druga-i trzeciorzędne. 
W 4 miesiącu różnicuje się mięśniówką jgęj, ka, warstwa wewnętrzna okrężna i zewnętrzna podłużna. 
Wejście do jajowatą ęąy. 
u j ś c i e brzuszne(ostium abdominde)z początku leży obustronnie na wysokg-ą gj. 
kręgu piersiowego, później obniża się do IV kręgu lędźwiowego. 
Brzegi jego tworzą ąąy, pustki w postaci tzw. s trzep kó w(fimbriae tubae). 
	Vesica s ul*n*r**. 
	-Ureter. 
	s Sinus urogenitalis. 
	Ryć. 
386. 
Rozwój dróg rodnych kobiecych. 
Zatoka moczowo-płciowa oraz przewody śródnerczy i przyśródnerczy 9-tygodniowego zarodka żeńskiego:wg modelu Keibla. 
	Macica Oterus)rozwija się z górnego odcinka kanału maciczna-pochwowego. 
Ponaęto w jej część górną włączone są końcowe odcinki parzystych części przewodów przJBśródnerczowych wskutek objęcia ich przez rozrastającą się mezenchymę i mięśnióyWmacicy(ryc. 
388). 
Ten górny odcinek macicy jest z tego powodu początkowo rozwidloAi stan ten w przypadkach zaburzeń rozwojowych może się utrzymać(p. dalej). 
W 99 szym rozwoju macicy płodowej górny jej brzeg pozostaje wklęsły(typ płodowy):dopieów okresie dziecięcym wgłębienie to wyrównuje się, a w czasie pokwitania ulega wysłWpieniu(ryc. 
388). 
W smukłej płodowej i dziecięcej macicy część bliższa-trzon-18(mniejsza od części dalszej, tzw. szyjki:dopiero w okresie pokwitania obie części są@@Wwięcej tej samej długości. 
Jednowarstwowy walcowaty nabłonek mezodermalny macicy, podobny do nabło 4 jajowodów, wytwarza gruczoły:w 4 miesiącu powstają one w szyjce macicy(gl@@@8 ł 9 ścenica(es), w końcu życia płodowego lub po urodzeniu powstają również w trzonie 89 to tzw. gruczoły maciczne(glandulae utermae), wpuklające się w błonę śluz(64 utworzoną z wewnętrznej warstwy mezenchymy. 
Środkowa warstwa mezenchóĄów końcu 3 miesiąca tworzy mięśniówkę. 
Na zewnątrz od niej różnicuje się błona sueół'cza powlekająca macicę oraz tkanka łączna otaczająca macicę. 
Błona śluzowa macJĄ TĘ w końcu 3 miesiąca życia płodowego zaczyna tworzyć fałdy, wpierw podłużne w 2 WP 8 ł części szyjki, następnie poprzeczne w części dolnej szyjki, tzw. fałdy pierza 4 ł 9. 
	Wuctuspmmes o nep brie i Z\Z\\\. 
	CanwrutcrovaginalisDuctur mesonephricus. 
	Tuba uterina. 
	6 poop halon. 
	Jajnik po 8*s*p*u do miednicy. 
	t**. 
	I Lig, otarii-4 DTODTłUTCazalr***n*i. 
	'omus*erno*umelitoridisZ Z/Glanduła yestibularis. 
	--Ren. 
	Ureter. 
Położenie pierwotne jajnika Par oop horo n. 
	Bullus yesti buli. 
	cj. 
	CWozir. 
	Położenie os*a*jajnika lig, teres*e*i. 
	Vesica 000808. 
	-Urethra. 
	. Sinus urogenitalis. 
	WQOFRyć. 
	387. Schemat różnicowania się narządów płciowych żeńskich:porównaj ryć, 356:wg Brausa. 
	(wiece pmmmae). 
	W trzonie błona śluzowa macicy pozostaje'gładka. 
W końcu okresu płodowego macica znacznie powiększa się pod wpływem działania hormonów matki, po urodzeniu zmniejsza się w ciągu 3 tygodni o Ę, następnie wzrasta bardzo powoli, szybko zaś dopiero w okresie pokwitania. 
Pochwa(ragmd)powstaje z dolnego odcinka kanału maciczna-pochwowego, wysłanego początkowo nabłonkiem mezodermalnym. 
Do końcowego odcinka kanału wrasta następnie endodermalny nabłonek zatoki moczowo-płciowej. 
W 4 miesiącu nabłonek wypełnia światło pochwy całkowicie, podobnie jak część szyjki macicy:w 5 miesiącu pola. 
	613. 


	Tubo uteriro 3(101808. 
	614. 
	Canalis---. 
	uterowginalis. 
***8 je cj)**. 
	Okres dziecięcy. 
	Okres płodowy. 
	-Fundus. 
	Comur. 
	-Collum uteri-. 
	-Vagina-. 
	Owes dojrzewania. 
	*e*. 
	Ryc. 
388. 
Schemat kształtowania się macicy:a-stan początkowy, jajowody pierwotne przechodzą w kanał maciczna-pochwowy:b-macica płodowa:c-macica dziecięca, d-ostateczny kształt macicy. 
Kreskami pionowymi oznaczono mięśniówkę. 
wia się w nich znów światło, a nabłonek pochwy staje się wielowarstwowy płaski. 
S@Arozpiera nabłonka pochwy powoduje jego wrastanie w mezenchymę w postaci pierśc@8 nią położonego na granicy między pochwą a szyjką macicy. 
Rozluźnienie tego pierście@4 daje początek zachyłkowi pochwy, tzw. sklepieniu pochwy(farna vagmce)9 dobnie wrastanie listew nabłonkowych w ścianę pochwy powoduje powstanie jej fa@P@tzw. marsz czek(rugde). 
Ze ściany dolnego, końcowego odcinka pochwy wrasta ku światłu pierścieniowa'WPpółksiężycowaty fałd błony śluzowej, jako zawiązek b ł o ny dz i e w i c z e j(hgme@jO rozwoju części płciowych zewnętrznych u kobiety mowa będzie dalej. 
	Streszczenie Podobnie do jądra, również jajnik w ciągu swego rozwoju zstępuje ku dołowi. 
Z s ł 4 pawanie j a j ni ka(descensus otarii)jest jednak krótsze niż jądra:z pierwotnego P 9 łożenia w okolicy piersiowa-lędźwiowej przesuwa się on tylko do miednicy mniejsAeiW związku z zanikiem górnego i dolnego odcinka gruczołu płciowego żeńskiego powsPlś. 
	więzadła:z odcinka górnego więzadło wieszadłowe jajnika(ligcmentum suspensorium otarii), z dolnego więzadło właściwe jajnika(ligcmentum oadriiproprium)oraz więzadło obłe macicy(ligamentum teres uteri). 
Drogi odprowadzające jajnika, czyli drogi rodne, rozwijają się z przewodów przyśródnercza(Mullera), natomiast przewody śródnerczy(Wolffa), jak i same śródnercza zanikają prawie całkowicie. 
Górne, początkowe części przewodów przyśródnerczowych przekształcają się w jajowody, części dolne zlewają się z sobą w macicę i pochwę. 
	Jajnik Jajniki(otaria)lub gruczoły płciowe żeńskie, czyli gonady żeńskie, są to narządy pozornie gruczołowe, przeznaczone do wytwarzania j a j(ord). 
Stanowią one najistotniejsze części układu płciowego żeńskiego i są dlań tym, czym jądra dla układu płciowego męskiego:stąd też powstała nazwa, jąder żeńskich", jaką im nadawali starzy anatomowie z czasów Galena. 
	Stosunki ogólne Położenie. 
Po ukończeniu ontogenetycznych zmian położenia jajniki, prawy i lewy, układają się wewnątrzotrzewnowo w części bocznej jamy miednicy:układają się one do przodu od odbytnicy i ku tyłowi od więzadła szerokiego macicy. 
Zwykle znajdujemy je około 2 cm do przodu od stawu krzyżowo-biodrowego i około I cm poniżej wchodu miednicy. 
Przeważnie oba jajniki nie leżą ściśle symetrycznie, lewy zazwyczaj nieco bardziej do przodu niż prawy. 
W niektórych przypadkach jajnik, naśladując jądro w jego ontogenetycznej migracji, zstępuje czy do kanału pachwinowego, czy też niżej, aż do warg sromowych większych. 
Od takiego wrodzonego przemieszczenia, które może występować wspólnie z przepukliną pachwinową, należy odróżniać przemieszczenie nabyte, powstałe w związku z wytworzeniem się innego rodzaju przepukliny, jak przepukliny udowej czy zasłonowej. 
Kształt i wygląd. 
Jajnik ma kształt migdału i forma ta jest charakterystyczna zwłaszcza dla jajnika młodej kobiety. 
W jajniku odróżniamy dwie nieco wypukłe powierzchnie, przyśrodkową i boczną(fcies medidlis et laterdlis):dwa końce, górny, jajowodowy i dolny, nieco węższy, maciczny(eatremitcs tubdrid et uterind), często zwane biegunami jajnika oraz dwa brzegi, tylny wypukły, wolny(morgo liber)i przedni prosty, krezkowy(morgo mesoodricus), ponieważ przytwierdzony jest do krezki jajnika:brzeg przedni tworzy również wnękę jajnika(hilum otarii), miejsce wejścia i wyjścia naczyń i nerwów. 
U noworodka jajnik ma kształt językowaty, spłaszczony, grubość jego wynosi 2-3 mm, długość około 20 mm. 
U kobiet starszych, po okresie przekwitania jajnik spłaszcza się i zmniejsza:w starości ma już wyraźną skłonność do zaniku. 
W wieku dziecięcym powierzchnia jajnika jest gładka. 
Z okresem dojrzewania płciowego powstają na niej zmarszczki i guzkowate wyniosłości dochodzące do I cm średnicy. 
Są to blizny po tzw. ciałkach żółtych, powstałych po pękniętych pęcherzykach jajnika. 
	815. 


	wyeh(p. dalej). 
	Następstwem powstawania coraz nowych blizn po@a(łach żółtyejją. . 
, coraz większe pofałdowanie powierzchni jajnika(o@ar@m ggr@@@'), która u j-ągw starszym wieku bywa niekiedy tak nierówna, że przypomina powierzchnię pąąęjbrzoskwini. 
W późnej starości jajnik słaje się znowu gładki, blizoó bowiem zańtłęąjąwraz z tendencją zamkową całego narządu. 
Liczba. 
Jajniki, tak sanno jak jądra, wyslępuJ 4 w lsz@e 4 w 6 ch, je 4 en po stronie pją, wet, drugi po lewej. 
Ja j ni ki n a dl i e z b owe mogą się rozwijać w sąsiedztwie narządu głównego, zgą, szczą wzdłuż jego przedniego brzegu. 
WystępuJ 4 one w postaci drobnych ciałek ąęą, idalnych. 
Nie są to przypadki zbyt rzadkie, jednak należy się odnosić do nich z wiejąąrezerwą, zwłaszcza do tych(podobnie jak do przypadków naQiczboWch jąder), ktąęąnie były potwierdzone badaniem mikroskopowym. 
Brak j a jników i jajniki szczątkowe. 
Piśmiennictwo anatomiczne zna wtą. 
le przypadków braku jajników lub jajników o charakterze szczątkowym. 
Brak może Ęwjednostronny lub obustronny. 
Brak dwóch jajników jest jednak bardzo rzadki i zazwę. 
czaj łączy się z wadami rozwojowymi pozostałych narządów płciowych wewnętrznych Części płciowe zewnętrzne w przypadkach tych są zazwyczaj normalnie wykształcoąePrzy braku jednego jajnika kobieta może być zapłodniona, gdyż wytwarzają się jaja drą. 
giego jajnika:pozbawiona obu jest oczywiście niepłodna. 
Częściej niż brak zdarzają się przypadki, w których jajniki są nienormalnie małe:występuje to zwłaszcza wtedy, gdy i inne narządy płciowe są niedokształcone. 
W wyniku procesów zapalnych jajnik zrastąsię często z otoczeniem, bądź ze ścianą miednicy, bądź z innymi narządami. 
Wielkość i masa. 
Wielkość jajnika jest bardzo zmienna w zależności od wieku:od urodzenia jajnik wzrasta do wieku dorosłego, choć poszczególne wymiary zwiększają się w bardzo nierównym stopniu. 
I tak, o ile długość od urodzenia do wieku dorosłego wzrasta podwójnie, a szerokość potrójnie, to grubość powiększa się około pięciu razy. 
Po okresie przekwitania jajnik zmniejsza się i wreszcie w wieku starczym zachowuje się jako małe, nieznaczne ciało. 
Przeciętna długość jajnika u kobiety dojrzałej wynosi 25 do 50 mm, szerokość 15-30 mm, grubość 5-15 mm i masa 6 do 8 g. 
Ciężar właściwy(gęstość względna)jajnika wynosi 1. 
051. 
W czasie czynności okresowej zwanej cyklem jajnikowym, jak również w czasie ciąży, jajniki powiększają się znacznie. 
Po przebytej ciąży, jak również po miesiączkowaniu(menstrumio), narząd powraca stopniowo do swych zwykłych rozmiarów. 
Barwa i konsystencja. 
Białawy jajnik noworodka i różowawobiały dziecka, u kobiety dorosłej nabiera barwy czerwonawoszarej, bladej błony śluzowej:odcień czerwony wzmaga'się wskutek przekrwienia w czasie menstruacji czy ciąży. 
Choć jajnik leży wewnątrzotrzewnowo, powierzchnia jego nie jest jednak tak lśniąca, jak zwykle bywa powierzchnia narządów pokrytych otrzewną, raczej jest ona matowomleczna, ponieważ nie jest już pokryta właściwym otrzewnowym nabłonkiem płaskim, który się przeksztaęcił w nabłonek sześcienny, tzw. nabłonek płciowy. 
Przejście tego nabłonka we właściBónabłonek otrzewnej leży na brzegu krezkowym jajnika i zaznacza się wyraźną białą@J 4(lmea alba ooaruS. 
Konsystencja jajnika jest dość mocna, zbliżona do konsystencji jądra, choć nieco mniej spoista. 
Po okresie przekwitania jajnik przybiera zabarwienie bardziej szarawe, spoistość je@9 wzrasta, jajnik staje się coraz bardziej twardy. 
Jajnik daje się wymacać, jeżeli palcami jednej ręki uciskamy powłoki brzuszne, a 468 palce ręki drugiej wprowadzamy przez pochwę do jej sklepienia. 
Wówczas między op 9 sakami palców poprzez powłoki brzuszne wy c z u w a my jajnik i jego spoistość. 
Położenie. 
Położenie jajnika jest bardzo zmienne, jednak w warunkach prawidłoBBŚw pionowej postawie ciała jajnik układa się w ten sposób, że jego długa oś przebie 2+skośnie pionowo z góry ku dołowi, od strony bocznej do przyśrodkowej i nieco o 46(8 do przodu. 
Długie osie obu jajników zbiegają się więc ku dołowi, do przodu i przyśWkawo. 
W poziomym położeniu ciała na grzbiecie układają się one prawie pozio@9 Wpionowej postawie koniec maciczny jajnika leży niżej, bardziej przyśrodkowo i 99 przodu od górnego końca jajowodowego. 
Powierzchnia przyśrodkowa skierowana je 4 ł nieco ku tyłowi, powierzchnia boczna, przylegająca do ściany miednicy, skierowana je 4 ł. 
	RIR. 
	trochę do przodu. 
Brzeg krezkowy jest brzegiem przednim, zwróconym nieco ku górze i przyśrodkowo, brzeg wolny jest brzegiem tylnym, zwróconym trochę ku dołowi i bocznic. 
Powyższe położenie jajnika dotyczy stosunków u kobiety dorosłej. 
U noworodka, zwłaszcza w przypadkach gdy jajnik nie przekroczył jeszcze wejścia miednicy, nie opuścił się jeszcze poniżej kresy granicznej, długa oś jajnika przybiera położenie bardziej skośnie czołowe. 
	Umocowanie jajnika i jego więzadła Do jajnika przyczepiają się trzy łącznotkankowe pasma więzadłowe. 
Są to:1)więzadło właściwe jajnika, 2)krezka jajnika oraz 3)więzadło wieszadłowe jajnika:za czwarte pasmo uchodzić może 4)strzępek jajnikowy. 
Więzadło właściwe jajnika(ligcmentum otarii proprium)składa się z tkanki łącznej i pasm gładkich komórek mięśniowych:odchodzi ono obustronnie jako okrągły powrózek 3 do 5 cm długi z górnego końca brzegu bocznego macicy tuż poniżej jajowodu, biegnie poprzecznie w więzadle szerokim macicy do końca macicznego jajnika i ginie w jego wnęce. 
Przebiegając między obiema blaszkami więzadła szerokiego macicy, przednią i tylną, na całej swej długości uwypukla blaszkę tylną. 
Więzadło właściwe pochodzi z górnej części płodowego więzadła płciowo-pachwinowego, które swym przyczepem do macicy zostało podzielone na część górną, wspomniane więzadło właściwe jajnika, i dolną-więzadło obłe macicy(ryć. 
387). 
Z powyższego wynika praktycznie ważny szczegół, że obustronnie z górnego końca brzegu bocznego macicy odchodzą trzy struktury:jajowód, więzadło właściwe jajnika i więzadło obłe macicy. 
Jeżeli jeden z nich jest odnaleziony, to z łatwością obok i pozostałe dają się odszukać:ma to znaczenie zwłaszcza w chorobowym obrzmieniu jajowodu, kiedy to jego granica z macicą jest niewyraźna. 
Wzdłuż więzadła właściwego biegnie gałąź jajnikowa tętnicy macicznej, która zespala się z tętnicą jajnikową. 
Rola tego więzadła, jako czynnika, który umocowuje jajnik, nie jest wielka, główne jego zadanie, z powodu pasm mięśniowych, które zawiera, polega na sprężystym regulowaniu ustawienia jajnika. 
Nawet kiedy macica się przesuwa, jajnik zachowuje swe położenie na bocznej ścianie miednicy, ponieważ więzadło właściwe odpowiednio wydłuża się lub skraca. 
Tylko w chorobowym zgrubieniu i usztywnieniu więzadło to traci swą sprężystość. 
Krezka jajnika(mesotdrium). 
Jajnik położony jest wewnątrzotrzewnowo, objęty wypukleniem blaszki tylnej więzadła szerokiego macicy. 
Jak wspominaliśmy na s. 164, więzadło szerokie macicy(hgmentum@hm uteri)jest fałdem otrzewnej biegnącym czołowo obustronnie z brzegów bocznych macicy do ściany miednicy mniejszej. 
Jajnik nie posiada jednak typowego pokrycia surowiczego. 
Jego powierzchnia nie test powleczona właściwym płaskim nabłonkiem otrzewnowym, lecz nabłonkiem sześciennym, pochodzącym jednak z nabłonka jamy ciała. 
W związku z tym jajnik posiada kr e z kę, choć bardzo krótką, powstałe z tego właśnie uwypuklenia więzadła szerokiego, które obejmuje jajnik. 
Krezka jajnika przebiega prawie ściśle w kierunku osi jajnika, . 
	617. 


	zstępując z jednego jego końca do drugiego i u góĘ oraz bocznic ąąchodzi aż do ściany miednicy. 
Jajnik jest więc zawieszony ną ęąjgkrezcei przez nią przymocowany do więzadła szerokiego macicy, jg**łzy obiema blaszkami krezki przebiegają naczynia i nerwy zaopątęcj''eejajnik, 'yPonieważ jajnik od przodu, z góry i od tyłu, a częściowo również od strony przyęj-ąąkowej przykryty jest bezpośrednio jajowodem i jego krezkę(p dale)), to twory te w. . ą, mulą jajnik jak workiem, wytwarzając tzw kaletkę i a J@lkow 4(b@rm oodr:eąłtprzyunoszeniu jajowodu kaletka ta oczywiście otwiera się W przypadkach ehowg, ą, wych jajowód i jego krezka mogą częściowo zrastać się z jajnikiem i wtenczas kąwyąmoże wytwarzać mniej lub bardziej całkowicie zamkniętą przestrzeń surowiczą tg-QCu niektórych ssaków. 
wód i jego krezka są całkowicie zrośnięte z powierzchnią jajnika, komórki jajowe jaw mają możliwości dostawania się do jajowodu. 
Więzadło wieszadłowe jajnika(hgcmentum suspensorium otarii)jeę(otrzewnowym fałdem więzadła szerokiego macicy. 
Fałd ten biegntgz górnego bieguna, z końca jajowodowego jajnika ku górze do wejśmg. 
miednicy w okolicy tętnicy biodrowej wspólnej:zwykle kieruje się on do miejsca, gdzie moczowód krzyżuje wielkie naczynia:od przodu i od góry robi więc wrażenie, jak gdyby więzadło to było przedłużeniem moczowodu. 
Więzadło wieszadłowe doprowadza do krezki i do wnęki jajnika tętnicę jajnikową(z aorty brzusznej), żyłę jajnikową(uchodzą-cą po stronie prawej do żyły głównej dolnej, po lewej do żyły nerko-wej), naczynia chłonne oraz nerwowy splot jajnikowy. 
Ściany naczyń. 
krwionośnych z powodu swych włókien sprężystych i mięśniówki gładkiej działają podobnie do więzadła właściwego jajnika. 
Więzadło wieszadłowewięc nie tyle dźwiga jajnik, jak sztywny powrózek, ile głów-. 
nie reguluje jego ustawienie. 
Strzępek jajnikowy(ńmbric oomcc)łączy lejkowaty początek jajowodu, tzw. lejeł. 
z końcem jajowodowym jajnika i biegnie wzdłuż wolnego brzegu krezki jajowodu:biześ, ten nosi nazwę więzadła lej kawo-j a mikowego(ligcmentum inńndibu(oo@8 ricum')i biegnie w przedłużeniu więzadła wieszadłowego. 
Ze strzępkiem jajnikoP@zapoznamy się przy opisie jajowodu. 
Nie jest on środkiem umocowującym jajnik:za 4 anie jego polega raczej na zabezpieczeniu styczności między jajnikiem a lejkiem jajowo@9. 
Ruchomość jajnika. 
Pomimo licznych połączeń więzadłowych jajnik jest narz 44 e@bardzo ruchomym. 
Jest on sprężyście zawieszony na swych więzadłach i jego ustawieBWjest czynnie regulowane przez więzadło właściwe oraz więzadło wieszadłowe. 
JeżeB 8 chodzą zmiany chorobowe, więzadła te mogą ulec usztywnieniu. 
Ruchy jajnika odbBóWsię głównie w stosunku do osi biegnącej przez jego brzeg krezkowy:jajnik wykonuje 64 chy prostopadle do niej, jak okiennica dokoła swych zawiasów, poza tym jajnik może 99 przesuwać we wszystkich kierunkach razem z więzadłem szerokim, o ile pozwala 08 ł 9*napięcie otrzewnej. 
Również ustawienie macicy, a nawet drugostronnego jajnika, BPQwa na położenie więzadła szerokiego i jajnika:toteż we wszystkich przeŃieszcze@@PWpowodowanych np. przez guzy, czy przez zmiany położenia sąsiednich trzew OaPĘWpęcherza, odbytnicy), przesuwa się również jajnik przymocowany do więzadła sze 68 Fę*go i zmienia swoje położenie. 
Jest rzeczą wiadomą, że jajnik towarzyszy macicy cięW 9 i podnosi się wraz z nią do jamy brzusznej. 
W czasie połogu jajnik powraca do 488 Ędawnego położenia. 
Wskutek rozluźnienia układu więzadłowego jajnik może zstępPóPŚniżej, na dno przestrzeni zamacicznej, a nawet wstępować do przepuklin, o czym 8899 minaliśmy poprzednio. 
	Położenie i ustawienie jajnika zależne jest więc od napięcia więzadeł, od ustawienia więzadła szerokiego macicy, jak i samej macicy, od stanu wypełnienia pęcherza i odbytnicy, od pętli jelitowych zawartych w zagłębieniu odbytnicza-macicznym, wreszcie od napięcia i stanu skurczu mięśniówki dna miednicy:na położenie i ustawienie jajnika, tak samo więc jak i innym trzew, wpływają te wszystkie czynniki, które zmieniają ciśnienie wewnątrzbrzuszne. 
	Stosunki topograficzne Ponieważ jajnik leży wewnątrzotrzewnowo, obie jego powierzchnie stykają się ze swoim otoczeniem za pośrednictwem otrzewnej. 
Dotyczy to zarówno powierzchni przy środkowej, jak i bocznej, obu końców jajnika oraz brzegu wolnego:tylko brzeg krezkowy, przedni, do którego wąskim pasmem przyczepia się krezka jajnika, nie jest oczywiście powleczony otrzewną. 
Powierzchnia boczna jajnika odpowiada tzw. dołkowi jajnikowemu(fossdoemicdS. 
Dołek ten w postaci wgłębienia otrzewnej wyściełającej ścianę boczną miednicy mniejszej leży w obrębie kąta podziału naczyń biodrowych wspólnych:granicę górną tego kąta tworzą więc naczynia biodrowe zewnętrzne, granicę tylną naczynia biodrowe wewnętrzne oraz moczowód. 
Jajnik nie sięga jednak do wierzchołka tego kąta. 
Bocznic od dołka jajnikowego biegnie nerw i naczynia zasłonowe, więzadło pępkowe boczne oraz mięsień zasłonowy wewnętrzny. 
Powierzchnia przyśrodkowa jajnika jest powierzchnią wolną, skierowaną jednocześnie nieco ku tyłowi w kierunku zagłębienia odbytnicza-macicznego:twory sąsiednie przylegają do niej za pośrednictwem otrzewnej. 
Do odcinka tylnego powierzchni przyśrodkowejoraz częściowo do brzegu wolnego jajnika przylega bezpośrednio lejek jajowodu i jego strzępki(p. dalej). 
Poza tym często daje się stwierdzić, że delikatna krezka jajowodu jak zasłoną pokrywa wolną, przyśrodkową powierzchnię jajnika od strony przedniej i od góry, tak że z powierzchni tej pozostaje niewiele wolnej przestrzeni. 
Dlatego też trzewa położone ku tyłowi od jajnika, jelita cienkie, tylko pośrednio stykają się z jajnikiem. 
Czasem silnie wypełniona odbytnica może sięgać aż do jajnika, jak również po stronie prawej wyrostek robaczkowy zstępujący do miednicy mniejszej, zaś po stronie lewej okrężnica esowata, zwłaszcza u noworodka, u którego jajnik leży jeszcze na poziomie wchodu miednicy. 
Brzeg krezkowy, przedni, przytwierdzony jest do krezki jajnika, o czym mowa była poprzednio:tworzy on wnękę jajnika, przez którą wchodzą i wychodzą naczynia i nerwy. 
Brzeg wolny, tylny, tylko w swej dolnej części zasługuje na nazwę wolnego, w górnej przylega dań bowiem lejek i strzępki jajowodu. 
Koniec jajowodowy, górny, położony nieco poniżej żyły biodrowej zewnętrznej, jest miejscem przyczepo więzadła wieszadłowego jajnika. 
Koniec maciczny, dolny, jest przeważnie zawieszony nad dnem miednicy u kobiety, która nie rodziła(nullipcra). 
U wieloródki(multipcrd)lub też u kobiet z macicą pochylała ku tyłowi jajnik zstępuje na dno miednicy, lub nawet do zagłębienia odbytnicza-magicznego. 
Wówczas może się on stykać z odbytnicą i pochwą. 
Do końca macicznego przyczepia się więzadło właściwe jajnika. 
Budowa jajnika Budowa jajnika, tak jak ją widzimy w przekroju podłużnym u kobieWdojrzałej płciowo, wykazuje bardziej luźną część środkową, tzw. ędzeń oraz obejmującą go bardziej zagęszczoną część obwodową lorę. 
Z zewnątrz jajnik pokryty jest sześciennym nabłonkiem p ł c i o wy m, który odpowiada przekształconemu nabłonkowi otrzewnej(s. óló). 
Pod nim leży błona biaława(tunice dlbugmed), znacznie słabiej rozwinięta niż błona biaława jądra:ona to nadaje jajnikowi. 
	O 1 fY. 


	Ug, suspensiorium O M@Zł(. 
	lmundibułum tubce uterinae. 
	warłam sin. 
	Oacies med. 
	I. 
	brerer. 
	Corpus uteri(facies intestinats). 
	lmundibułumwrę uterinae\. 
	Wcze tu boriae\\. 
	Y Z\FimbriaejjąFgg fZ/Folliculus owricusyesiculosuaCorpus lutcumOwrium sin, lig, teres uteri. 
	7 uóe*e*az z z J(J. 
	Labium post. 
	Ostiom uteri. 
	Labium art. 
	Columna rugarum ant. 
	lig, warli OTO((łUOłI I. 
	Pers uterinaruóae\\. 
	Qtumutcrinumwaz I I BgWcj. 
	Qanelis ceryicis uterió. 
	Paries interior vaginae". 
	Extremitas uterinaotarii ded. 
Ugoyarii ćOTODfł UDł\X\\Fundus c*eri. 
	lsthmusruóaeuterinae\. 
	Ca cum ofert J(J****. 
	y j()ig sś. 
	Mesosalpinx. 
	lsthrnustuóo z utcrinae. 
	f ć ł I. 
	-Ductus epoophori longitudinalis----Epoophoron, ductuli mnsuersi, Ampulla tubae uterinaelrfundibulum tubce urerinae Ostiom abdominale tubae. 
	*******Fimbriae tubce--Appendix vesicalosa'Masa ovaricaćs*Eztremitas tuberia orarii deX(Meso variom ć:Facies rnedialis ovarii'Wargo liter owrii'Lig, latom uteri(mesometium)'Ureter'Plica rectouterinaPartio wginalis(cerwcis)uteri-Paries ant, wginae(rugać wginales). 
	Epoophoron, ductuli tranwersi. 
	Mesosglpinx. 
-Ostiom abdominołetubce uterinacAppendix vcsiculosaFolliculus owńcusyesicu I osuslig, owrii propńum-łsthrnus uteri-flicae pelmatae':Partio suprwaginalis(cericis)uteri fornix vaginae. 
	Rugie wginałes. 
	Ampullo tubce uterinae-Oucrus epoophorilongitudinalhlnfundibulum tuboe uterinae. 


	jego konsystencję. 
	W warstwie powierzchownej błony białawej wMą. 
klejodajne układają się równolegle do powierzchni narządu:natomtąęwłókna warstwy głębokiej przenikają w głąb kory jaiwka i łączą ęz łącznotkankowym podścieliskiem j alnika(stroma oraną. 
Kora(cortea). 
W podścielisku kory leżą kuliste pęcherzyki jjjgmieszki j a j nikowe dochodzące do wielkości ziarna wiśni i nąąąwiększe:największe z nich guzkowata wypuklają powierzchnię jajjj, ka. 
Każdy pęcherzyk zawiera jedno j a j o(omm). 
Spotyka się tu wsęę, stkie okresy rozwoju pęcherzyków jajnikowych, jednakże ilościową znacznie przeważają pęcherzyki małe, niedojrzałe. 
Najmniejsze pecha, rzyki i najbardziej powierzchowne są to tzw. p ę c he rzyóki j a j niką. 
we pierwotne(folliculi otdrici prim@r@). 
Pęcherzyki te wzrastąjąw pęcherzyki wtórne albo wzrasta j ące(folliculi otmci cresceą. 
fes), głębiej położone, a te w pęcherzyki trzeciego okresu albo dot. r z e w a j ą c e(folliculi otartej tesicu(osi), zwane dawniej pęcherzykan(Graafa, największe:one to, jak wspomniano, guzkowata wypukląją. 
	622. 
	albicars. 
	**By. 
	z zł lż:K-. 
1 j 1 Ę j. 
-P 6 ż*i*'. 
	, ż**. 
	**gt*. 
	Camus lutom. 
	Folliculus*or*cu*yesiculosus. 
	Ryć. 
	391. Przekrój przez jajnik kobiety dojrzałej. 
	Słabe powiększenie. 
	powierzchnię jajnika. 
Po dojrzeniu ściana takiego pęcherzyka pęka i jajo wypada z jajnika. 
Oprócz różnych stadiów dojrzewania pęcherzyków w jajniku występują tzw. ci alka żółte(corpord lufce):są to gruczoły wewnętrznego wydzielania utworzone z pęcherzyków pękniętych w różnych okresach ich rozwoju lub zaniku. 
Tkanka łączna podścieliskowa kory zawiera bardzo liczne fibroblasty:jej włókna klejodajne i kratkowe biegną w różnych kierunkach, przeplatają się i tworzą wiry. 
Rdzeń(medullc)zbudowany jest z wiotkiej tkanki łącznej i zawiera bardzo liczne naczynia krwionośne. 
Pęcherzyki jajnikowe, jeszcze bardzo liczne u noworodka, zanikają. 
Rdzeń przerywa korę przy wnęce jajnika wzdłuż brzegu krezkowego:występują tu pasemka mięśniowe gładkie i zachowują się nieliczne, szczątkowe kanaliki s i e c i j a j n ik a(rete otarii:s. 609)w zmiennej liczbie. 
Dojrzewanie pęcherzyków jajnika i cykl jajnikowy Pęcherzyk jajnikowy pierwotny(folliculus otmcus prmwrius). 
Z kory znikają większe skupienia komórek nabłonkowych sznurów płciowych i zawarte w nich skupienia komórek jajowych, oogonie(gr, goneis-rodzice), rozpraszają się w tkance łącznej podścieliska jajnika. 
Każda komórka jajowa otacza się warstwą komórek płaskich, nabłonkiem pęcherzykowym:w ten sposób powstaje pęcherzyk jajnikowy pierwotny. 
Z pęcherzyków tych nieznaczna część zanika w okresie dziecięcym, większość zachowuje swą budowę, część zaczyna wzrastać, wytwarzając dalsze stadia rozwojowe. 
Liczba komórek jajowych czy pęcherzyków do okresu dojrzałości nie ulega jednak znacznym zmianom, wynosi ona nadal około 200000 w każdym jajniku(s. 
6 O 9). 
Pęcherzyk jajnikowy wzrastający albo wtórny(folliculus oturicus crescens, secundariusS. 
Przez dalszy rozwój z pęcherzyka pierwotnego powstaje pęcherzyk jajnikowy wzrastający. 
Płaskie komórki pęcherzykowe rozmnażają się, przekształcają w komórki walcowate i układają w nabłonek wielowarstwowy, przy czym cały pęcherzyk znacznie się powiększa. 
Oogonie przestają się dzielić kariokinetycznie, stają się oocytami I rzędu i również się powiększają. 
Z komórki o średnicy około 30 am wyrasta ostatecznie komórka jajowa do wielkości 0, 2 mm:jest to największa komórka ustroju, mająca objętość około 250000 razy większą niż plemnik. 
Pęcherzyk jajnikowy dojrzewający albo trzeciego okresu rozwoju(folliculus otdricustesiculosus). 
Z dużej liczby pęcherzyków wtórnych rozwija się stosunkowo niewielka liczba pęcherzyków dojrzewających, dawniej zwanych pęcherzykami Graafa. 
One to na 4 ającharakterystyczny obraz jajnikowi u kobiety dojrzałej płciowo. 
W cytoplazmie oocyta pęcherzyka wzrastającego powstają nieliczne drobne ziarenka tłuszczowe żółtka. 
Vudzka komórka jajowa, podobnie jak u ssaków wyższych, w składnik ten jest bardzo Waga:w rozwoju rodowym bowiem, w związku z śródmaciczrym rozwojem płodowym. 
Żółtko utraciło swe pierwotne znaczenie w odżywianiu zarodka. 
Między komórkami pęśherzykowymipojawiają się kropelki cieczy pęcherzykowej(Oquor flliculi), @czące się w jedną coraz większą kroplę wypełniającą komorę albo jamę pęcheFzyka j a j ni koweg o(antrum folhculi otartej tesicu(osi:ryc. 
394, 395). 
Jednocześnie Komórki wyścielające komorę pęcherzyka od wewnątrz tworzą warstwę z i a rni st ą 9 O@tum granulosum)jego ściany. 
Część tych komórek skupia się dokoła komórki jajoóeji wytwarza tzw. wzgórek jajonośny(cumulus oophorus), wpuklony nieco 99 wewnątrz pęcherzyka. 
Poprzednio już dokoła komórki jajowej wytworzyła się bezpoBaciowaotoczka przezroczysta(zona pellucidc), produkt komórek walcowa Bsh przylegających do niej z zewnątrz, które tworzą tzw. osłonkę promienistą*orona radima):ich cienkie wypustki wnikają w osłonkę przezroczystą, nadając jej wyŚ 44 prążkowany. 
Komórki osłonki odżywiają jajo, spełniają więc rolę analogiczną do. 
	623. 


	***du. 
	j f Tunice im. -. 
	F:I Q S. 
	tunice exlc::v. 
	894. 
	Komórki 86 pęcherzykowe. 
	Ryć. 
	392. Pęcherzyk jajnikowy pierwotny. 
	Komórki pęcherzykowe. 
	Ryć. 
	393. Pęcherzyk jajnikowy, początek wzrastania. 
	, i***. 
	44. 
	Ryc. 
	394. Pęcherzyk jajnikowy wzrastający, . 
	Cumulus oophorus. 
	s*u m cjrąnulO!
	WOł. 
	'foWcu/j. 
	Zono ć pellucidą. 
	-*um prom/or. 
	, *um 7 oWcu@. 
	Rys. 
	395. Pęcherzyk jajnikoBY dojrzewający. 
	roli komórek podporowych jądra odżywiających kształtujące się plemniki w cewce nasiennej jądra. 
Jednocześnie z powstaniem komory pęcherzyka tkanka łączna podścieliskowa zagęszcza się na powierzchni zewnętrznej warstwy ziarnistej i oddziela się od niej błonką podstawową:ma ona nazwę o s łon ki pech e rzy k a(thecd folliculi). 
Następnie osłonka pęcherzyka różnicuje się w dwie warstwy:włóknistą błonę zewnętrzną(tunice eztema)i bogatą w komórki i naczynia włosowate błonę wewnętrzną(tunicainterna). 
Fibroblasty błony wewnętrznej przekształcają się później w komórki bryłowate, układające się w sznury. 
W okresie dziecięcym pęcherzyki nie przekraczają wyżej opisanego okresu wzrastania i zanikają po jego osiągnięciu lub nawet wcześniej. 
W jajniku kobiety dojrzałej płciowo tylko część ich zanika, część natomiast rozwija się dalej, w pęcherzyki dojrzewające. 
Cykl jajnikowy. 
U kobiety dojrzałej płciowo proces dojrzewania pęcherzyka wchodzi w skład przemian strukturalnych i czynnościowych odbywających się w jajniku i powtarzających się co 28 dni. 
Przemiany te tworzą cykl jajnikowy:kieruje nim przysadka mózgowa przez wydzielane pczez nią hormony gonadotropowe. 
Równolegle z cyklem jajnikowym i w ścisłej od niego zależności biegną przemiany w drogach rodnych żeńskich, najwyraźniej w błonie śluzowej macicy. 
Te ostatnie tworzą tzw. cykl miesiączkowy, który omówimy dalej. 
Dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego dokonuje się w ciągu 14 dni, w pierwszej więc połowie cyklu jajnikowego. 
W tym właśnie czasie przysadka mózgowa wydziela hormon gonadotropowy A(folikulostymulinę-FSH). 
Pod jego wpływem kilka pęcherzyków jajnikowych szybko wzrasta, komórki błony wewnętrznej osłonki pęcherzyka powiększają się, a otoczone naczyniami włosowatymi tworzą układ przypominający utkanie gruczołu dokrewnego. 
W tym też czasie pęcherzyk wydziela hormon zwany folikuliną lub estronem(gr, oistros s kolec):hormon ten należy do ciał rujotwórczych(ruja, czyli okres pobudzenia płciowego u wielu ssaków). 
Wpływa on na kształtowanie się cech płciowych żeńskich, przede wszystkim zaś na drogi rodne żeńskie(p. dalej). 
Z pęcherzyków pobudzonych przez ten hormon zasadniczo dojrzewa ostatecznie tylko jeden, inne przed końcem procesu zanikają(ryc, 399):jednoczesne dojrzewanie większej liczby pęcherzyków może być powodem ciąży wielojajowej. 
Pęcherzyk dojrzewający osiąga około 1, 5 do 2, 5 cm średnicy, przesuwa się ku obwodowi jajnika i-jak już wspomniano-wypukła powierzchnię jajnika. 
Na szczycie tego wypuklenia cienka osłonka pęcherzyka zrasta się z błoną białawą, wytwarzając tzw. znamię pęcherzyka(stigmd). 
W tym czasie następuje nasycenie ustroju kobiecego folikuliną, hormonem pęcherzyka, i pod jego wpływem przedni płat przysadki mózgowej zaczyna wydzielać drugi hormon gonadotropowy-hormon 8, zwany luteiniz u j ą cym(LH). 
Jest to hormon, pod wpływem którego dojrzewanie pęcherzyka zostaje ukończone, powoduje on bowiem rozszerzenie się naczyń błony wewnętrznej osłonki pęcherzyka, wzmaga wydzielanie cieczy pęcherzyka, po czym pod naporem tego płynu pęka ściana pęcherzyka. 
Z pękniętego pęcherzyka ciecz wypływa i z nią razem dojrzewająca komórka jajowa przez jamę otrzewnej przedostaje się do jajowodu. 
Zjawisko wydalania komórki jajowej z pęcherzyka nazywamy j a j oczkowaniem albo owulacj ą:kończy ono pierwszą l 4-dniową fazę cyklu jajnikowego i inicjuje fazę ciałka żółtego, kierowaną przez gonadotropowy hormon B(LH)przysadki. 
Zanim ją omówimy, przypomnieć należy przebieg dojrzewania komórłijajow ej, który się odbywa w ostatnich dniach dojrzewania pęcherzyka jajnikowego, przedstawiony już w tomie I(ryć. 
IZ-łój. 
Dojrzewanie komórki jajowej. 
W końcowym stadium dojrzewania pęcherzyka jajnikowego komórka jajowa(oocyt I rzędu)osiąga około 0, 2 mm średnicy. 
W dniu poprzedzają sym jajeczkowanie następuje jej podział nierównomierny i jednocześnie redukcyjny na oocyt li rzędu i na pierwsze ciałko kierunkowe. 
Każde z nich otrzymuje zredukowaną 4 o połowy, haploidalną(23)liczbę chromosomów, podobnie jak spermatocyt li rzędu(s. 549)z tą jednak różnicą, że oocyt i ciałko kierunkowe dziedziczą po jednym chroma Bomie płciowym typu x, gdyż komórka macierzysta, oocyt I rzędu(jak również i komórki Bomatyczne kobiety), zawierała dwa chromosomy x, a nie jak spermatocyt I rzędu po Sertolego. 
	**r. 
	695. 


	ł ciałko z kierunkowe. 
	Chromosomy. 
	. Osłonka przezroczysta. 
	**, *oc**rz*u w s*ddiu tona, Boyda i Mossmaną. 
	jednym chromosomie x i y:wszystkie więc oocyty li rzędu maja jednakowy skład ehry 1008010 ÓW. 
Oocyt li rzędu natychmiast po swym powstaniu rozpoczyna następny podział dojrze. 
*wanta:podział ten zatrzymuje się jednak na stadium metafazy i w tym stadium komóręgjajowa objęta otoczką przezroczystą i osłonką promienistą komórek pęcherzykowych pa jajeczkowaniu dostaje się do jajowodu(ryć. 
W 3). 
W jajowodzie może ona ulec zapłodnię-i mu i dopiero po wniknięciu do niej plemnika może dokonać swego drugiego podziału(nierównomiernego na komórkę jajową dojrzałą i na drugie ciałko kierunkowe(podobnie'jak spermatocyt U rzędu dzieli się na dwie spermatydy). 
Wtedy następuje kariogamia, "czyli zespolenie się jądra komórki jajowej i jądra utworzonego z główki plemnika. 
Jest to równocześnie moment poczęcia zarodka. 
Ciałko żółte(corpus lvteum). 
Po pęknięciu pęcherzyka jajnikowego i wydaleniu ko-. 
morki jajowej, do światła pęcherzyka dostaje się zwykle nieco krwi z przerwanych na-czyniek krwionośnych:powstaje tzw. c i a łk o c z erw one(corpus rubrum). 
Ściany jego. 
zapadają się i fałdują, następnie zaś pod wpływem działania hormonu luteinizującego(przysadki grubieją na skutek rozmnażania się komórek warstwy ziarnistej oraz prze*kształcania się ich w duże komórki zwane lu te i nowymi. 
Twór taki nazywamy ciał k i e m z o ł I y m(corpus luteum), gdyż w komórkach luteinowych powstaje żółty barwolK?
zwany luteinowym. 
Komórki luteinowe oddzielone od siebie włókienkami kratkow**i siecią włośniczek stają się głównym składnikiem gruczołu dokrewnego ciałka żóBeZB. 
, (ryć. 
398). 
Na obwodzie ciałka żółtego występują komórki podobne do luteinowych, 18 paraluteinowe, powstające z komórek błony wewnętrznej osłonki pęcherzyka. 
CzyOO 98*tych komórek nie jest wyjaśniona. 
Nie jest wykluczone, że one właśnie rozpoczynaJ 4 BY dzielanie progesteronu. 
Ciałko żółte wydziela hormon, tzw. progesteron, łWYprzygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia i zagnieżdżenia się w niej zapłodn 88@komórki jajowej. 
Dalsze losy ciałka żółtego zależne są od losów komórki jajowej p 8'8:)rzyka, z którego powstało. 
Jeżeli komórka ta nie zostanie zapłodniona, ciałko żółle 89 Ż, nazwę menstruacyjnego i mniej więcej po 10 dniach czynności wydzielniczej zaczyoB 8'*nikać. 
Komórki luteinowe ulegają wtedy stłuszczeniu i obumierają, a ciałko żółte zoPFzastąpione włóknistą tkanką łączną, tworzącą tzw. ciałko białawe nnensJTPF'cy j n e(corpus albicans menstruationis). 
Jeżeli natomiast komórka jajowa zostanie zapłodniona, jeżeli więc kobieta zOW?
*w ciążę, to powstaje ciałko żółte ciążowe(corpus luteim grmiditdtis:rys BP 419)zbudowane podobnie i pełniące podobną funkcję wydzielniezą jak ciałko żółte@Ę', suuacyjne, lecz przez czas znacznie dłuższy. 
Ciałko żółte ciążowe wzrasta boWeW PY 4 miesiąca ciąży i osiąga średnicę do 5 cm. 
Około 6 miesiąca zaczyna się jego po 89 W?, zanikanie, trwające do końca ciąży. 
	Ryć. 
397. 
Ciałko żółte w końcu 3 miesiąca ciąży. 
Powiększenie słabe. 
	Bęc. 
398. 
Część ciałka żółtego przedstawionego na ryc. 
397. Powiększenie silne. 
	-Tkanka łączna. 
	***urłyiditaus. 
	wcom. 
	s Komórki ł ute in owe. 
	Naczynie krwionośne. 
	Komórki parał uteinowe. 
	627. 


	po ząniku ciałka żółtego ciążowego powstaje ciałKo białawe ci 4 żowe yąpas albieans grariditatis), znacznie większe niż menstruacyjne, po@óĘm na poąąĘgg. 
'ni jajnika powstaje charakterystyczna blizna. 
Czynnikiem przedłużającym czas występowania ciałka żółtego cl 4 żowego są hąęąąwytwarzane przez komórki łożyska rozwijającego się zarodka@or@oW Te nawet ę ązje operacyjnego usunięcia ciałka żółtego mogą zastąpić go w jego czynności węąjąąyezej niezbędnej do utrzymania ciąży. 
Natomiasł zaprzestanie w 68@elania progesteęjąąprzez zanikające ciałko żółte menstruacyjne wywołuje menstruacje(p 4 ale))i równwjgcśnie pobudza przysadkę do ponownej produkcji gonadotropowego hormonu X jpgg. 
hormon ten z kolei pobudza nowe pęcherzyki jajnikowe do dojrzewania i inicjuje ją''cykl jajnikowy oraz menstruacyjny. 
Podobne zjawisko odbywa się w jakiś czas pa pj-j, dzie i połogu. 
	QO O. 
	Folliculus owricus auł ph jeans. 
	Ryć. 
399. 
Zanikający pęcherzyk jajnikowy, którego komórki uległy stłuszczeniu(barwa czarna). 
Koniec 3 miesiąca ciąży. 
Zanikanie pęcherzyków jajnikowych jest zjawiskiem, które, jak zaznaczono, obsePóPjemy już u płodu i w okresie dziecięcym:nasila się ono w okresie dojrzałości płcio@4 u kobiety w każdym cyklu jajnikowym i podczas ciąży, najgwałtowniej zaś przebieśów okresie przekwitania(klimakterium), gdy wszystkie pęcherzyki jajnikowe po 8 e@9@Jemu procesowi w stosunkowo krótkim czasie. 
Pęcherzyki zanikają w różnych 18869 swej ewolucji. 
Pęcherzyki pierwotne wraz ze swymi komórkami jajowymi i nabło@99(Ppęcherzykowym zanikają szybko i bez śladu. 
Bardziej złożony jest przebieg zan 98 PĘpęcherzyków wzrastających, szczególnie większych. 
Wpierw obumiera komórka jaFóP(oocyt I), czasem może ona przedtem podzielić się i sprawiać wrażenie rozwoju dzieBP. 
	rodnego. 
Dłużej zachowuje się jej otoczka przezroczysta(zoną ąelhcidag szybko również obumierają i zanikają komórki warstwy ziainistej i do światła pęcherzyka wnika tkanka łączna. 
Długo natomiast utrzymuje się błona podstawna pęcherzyka, która grubieje i fałduje się. 
Swoistą tkanka błony wewnętrznej osłonki pęcherzyka rozrasta się, jej komórki powiększają się, a cała błona przypomina wtedy tzw. gruczoł śródmiąższowy, jaki występuje np. u gryzoni i drapieżnych. 
Komórki te wkrótce ulegają jednak stłuszczeniu(ryć, 399), błona przypomina ginące ciałko żółte menstruacyjne i komórki jej zanikają. 
	Naczynia i nerwy jajnika Tętnice. 
Jajnik otrzymuje krew z dwóch źródeł:większy, główny dopływ stanowi t. jajnikowa, mniejszy-pochodzi z gałęzi j ajnikowej t. macicznej(p. układ naczyniowy). 
T. jajnikowa odchodzi wysoko z aorty brzusznej, podobnie jak t. jądrowa:razem z żyłą krzyżuje naczynia biodrowe zewnętrzne oraz kresę graniczną, zstępuje do jajnika biegnąc w więzadle wieszadłowym i dochodzi do jajnika u jego końca jajowodowego, kierując się dalej wzdłuż krezki jajnika. 
Gałąź jajnikowa t. macicznej biegnie wzdłuż więzadła właściwego jajnika i dochodzi do jajnika u jego końca macicznego. 
W krezce jajnika obie tętnice łączą się z sobą silnym zespoleniem i stąd wysyłają drobne gałązki przez wnękę do rdzenia jajnika. 
Drobniutkie gałązki oplatają pęcherzyki jajnikowe w błonie wewnętrznej(tunica interna)osłonki pęcherzyka Ohecd flliculi). 
Żyły przebiegają na ogół podobnie do tętnic:są to z, jajnikowa i gałąź jajnikowa z, macicznej. 
Gałązki początkowe obu tych naczyń wytwarzają we wnęce i w przylegającej części krezki jajowodu dobrze rozwinięty splot, w obrębie którego przebiegają pęczki mięśniówki gładkiej. 
Przy silnym wypełnieniu, a przypuszczalnie również w czasie owulacji, splot ten, który odpowiada splotowi wiciowatemu u mężczyzny, bardzo silnie nabrzmiewa, nawet do wielkości samego jajnika. 
Powiększenie splotu zwiększa zespolenia między obu żyłami i podczas ciąży umożliwia odpływ krwi z macicy również do z, jajnikowej:podobnie jak macica w tym samym czasie pobiera krew również z powiększonej t. jajnikowej. 
Wynika z tego, że przy operacyjnym wyłuszczaniu narządów płciowych bądź to całkowitym, bądź tylko jajnika, należy podwiązywać zarówno naczynia jajnikowe, jak i maciczne. 
Naczynia chłonne rozpoczynają się bezpośrednio w otoczeniu pęcherzyków jajnikowych, które siatkowa oplatają. 
Podobnie jak żyły kierują się one przez wnękę i krezkę jajnika. 
Dalsza ich droga prowadzi głównie ku górze przez więzadło wieszadłowe wzdłuż naczyń jajnikowych do węzłów lędźwiowych położonych na aorcie i z, głównej dolnej:słabszy odpływ limfy prowadzi ku dołowi do węzłów przymacicznych i dalej do węzłów biodrowych wewnętrznych. 
Nerwy, które dochodzą do jajnika wzdłuż naczyń, wytwarzają splot j a j ni k o wy. 
Grupa górna nerwów pochodzi ze splotu aortowego brzusznego i nerkowego, dolna ze splotu maciczna-pochwowego. 
Mniejszość stanowią przypuszczalnie włókna czuciowe, które przez korzenie tylne dochodzą do rdzenia w odcinku od Thj, do La. 
W większości są to włókna autonomiczne, głównie naczynioruchowe, zwężające i rozszerzające, zapewne jednak również włókna wydziemicze. 
Włókna nerwowe przez wnękę wchodzą do rdzenia jajnika, gdzie nieraz znajdują się komórki zwojowe:drobne gałązki dochodzą do powierzchni jajnika, którą unerwiają czuciowa. 
	Streszczenie Jajnik(oocrium)narząd parzysty, o zabarwieniu czerwonawo-szarym, u kobiety dorosłej położony jest wewnątrzotrzewnowo w miednicy mniejszej, obustronnie ku tyłowi od więzadła szerokiego macicy. 
Jest on kształtu migdału:odróżniamy powierzchnię wolną, przyśrodkową Occies medidlis)oraz powierzchnię boczną(fcies lcterdlis), przylegającą do dołka jajnikowego(fossd otariom, położonego w kącie podziału naczyń biodrowych wspólnych:koniec górny, jajowodowy(eatremitas tubmc)i dolny, maciczny(eatremitcs utermd):brzeg tylny, wolny(morgo liber)i przedni, krezkowy(morgo meso. 
	629. 


	raricus), ponieważ przytwierdzony jest do krezki jajnika Oesotdrium), krótlęąąąpuklenia blaszki tylnej więzadła szerokiego macicy. 
Brzeg Krezkowy tworzy jegąąśnie wnękę jajnika(hilum efuzji), miejsce wejścia oraz wyjścia naczyń i ąąąyghoć położenie jajnika jest bardzo zmienne, jednak w zasa 4 zie w pionowej postąąą%la długa oś jest zbliżona do pionu, kierując się z góry ku dołowi, nieco z boku ej środkowi i nieco z tyłu do przodu. 
Z brzegu bocznego macicy, tuż poniżej jajoęąjąkońca macicznego jajnika biegnie więzadło właściwe jajnika(lig, ową'"prhm), zaś z wchodu miednicy w okolicy tętnicy biodrowej wspólnej do końca jaąęą 7 wego jajnika kieruje się więzadło wieszadłowe jajni*a Olg suspensa, -w%OUGTłłW jajniku kobiety dojrzałej płciowo odróżniamy bardziej zagęszczoną k o re(eąą. . joraz luźno zbudowany i obficie unaczyniony rdzeń(me 4 uQ@). 
Kora otoczoną ą-ągnabłonkiem płciowym, odpowiednikiem nabłonka otrzewnej, pod któryą, ją cienka błona biaława Oinicc albuginec). 
W łącznotkankowym podścielt-yj a j n i k a(stroma oceni)w obrębie kory znajdują się komórki jajowe w różnych stąąąąąjdojrzewania. 
Najbardziej obwodowa leżą pęcherzyki jajnikowe pierwoęjśgolhculiooarici primarii), składające się z komórki jajowej i obejmującego ją wieńcą w. 'morek pęcherzykowych wytwarzających nabłonek pęcherzykowy. 
Głębiej znajdują ęwwiększe pęcherzyki jajnikowe wtórne albo wzrastające(folliculi orarłgsecundarii'crescentes)i wreszcie najbardziej rozwinięte i największe pęcherzyjęj. 
j a j nikowe d o jrzew a j ące albo pęcherzyki trzeciego okresu rozwoju(folliculi ara-g, ci tesicu(osi), dawniej zwane pęcherzykami Graafa:wypuklaje one guzkowata pa. 
, wierzchnie jajnika. 
Pęcherzyki dojrzewające, których wielkość dochodzi do 1, 5-2. 5 erą. 
w średnicy, są właściwym miejscem dojrzewania komórki jajowej:są one objęte osłonką pęcherzyka(theca folliculi), składającą się z mocniejszej włóknistej błony zewnętrznej j(tunice ezterna)oraz bardziej wiotkiej, obficie unaczynionej błony wewnętrznej(taniej'interna). 
Pod osłonką pęcherzyka leży warstwa ziarnista(strutym granulosum):wytwarza ona wzgórek jajonośny(cumulus oophorus), wpuklony nieco do wewnątrz pęcherzyka:w nim leży komórka jajowa. 
Komórki nabłonka pęcherzyka wytwarzają ciecz(hquor i jolheuh'):wypełnia ona jamę albo komorę pęcherzyka. 
Warstwa komórek walcowatych. 
w bezpośrednim otoczeniu komórki jajowej, tzw. osłonka promienista(cozona rudiuaĘ, wytwarza bezpostaciową otoczkę przezroczystą(zona pelhcida), obejmującą jajo. 
W końcu pierwszej połowy cyklu jajnikowego(trwającego 28 dni)pęcherzyk dojrzały. . 
pęka na obwodzie jajnika i wydala komórkę jajową:proces ten nazywamy jajeczkowaniem albo owulacją. 
Pozostały pęcherzyk zdobywa nową czynność. 
W ciągu około 10 dni w drugiej połowie cyklu jajnikowego wydziela on hormon, który przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej:w tym czasie pęcherzyk ma nazwę ciałka żółtego(corąus luteum). 
Wyróżniamy ciałko żółte menstruacyjne i ciążowe pierwsze po zaprzestaniu wydzielania zanika w ciągu paru tygodni, drugie utrzymuje s+45 do 6 miesięcy. 
Liczne pęcherzyki nie dojrzewają i giną-mówimy o zaniku(a(resia)pęcherzyków. 
Przedni płat przysadki jednym hormonem-gonadotropowym-powedoje powiększenie i dojrzewanie pęcherzyka, drugim-hormonem luteinizującym-96 twarzanie ciałka żółtego. 
	Jajowód Jajowody albo tr ąb ki m a ci c z ne(tubce utermde:tuba, salpma 8 s trąbka)są to parzyste, długie i cienkie, cewkowate przewody, praBYi lewy, ciągnące się z końca jajowodowego jajnika do górnego kąta 08 cicy, na granicy jej brzegu górnego i bocznego. 
Są to narządy poch 9 dzenia mezodermalnego, powstałe z górnych, niezrośniętych z sOPśczęści zarodkowych przewodów przyśródnerczowych(Mulle(W W ustroju dojrzałym przyjmują one jajo z powierzchni jajnika i pioś prowadzają je do jamy macicy. 
	Stosunki ogólne Części składowe i wymiary jajowodu. 
Jajowód tak jak trąbka poszerza się stopniowo z końca przyśrodkowego do bocznego, gdzie kończy się częścią lejkowato wzdętą. 
Odróżniamy cztery części jajowodu:są to kierujące się od strony bocznej do przyśrodkowej:1)le j ek j a j owad u(inńndibuhm tubce utermce), z podstawy którego zwisają wypustki w kształcie frędzli, tzw. strzępki j a j owodu(fmbride tubdek 2)bańkę(cmpulla tubce utermce), stanowiącą około'/ą całej długości jajowodu, o cienkiej ścianie i obszernym świetle:3)cieśń(isthmustubce utermde), znacznie krótszą od poprzedniej części, o grubej ścianie oraz wąskim świetle, i wreszcie 4)część przyśrodkową położoną w ścianie macicy, zwaną częścią maciczną(pers utermd). 
W przeciwieństwie do tej ostatniej, którą nazwać też możemy częścią śródścienną(pers iummumlisS, pozostałe odcinki jajowodu tworzą jego część wolną(pers liberP), położoną wewnątrzotrzewnowo. 
Wierzchołek lejka jajowodu swym u j ścierń brzusznym(ostium abdomincle tubce uterinde)otwiera się do jamy otrzewnej, zaś koniec części macicznej u j ścierń macicznym(ostium utermum tubce)-do jamy macicy. 
Długość jajowodu wynosi 14 do 20 cm, grubość w pobliżu macicy wynosi 3 dn 4 mm i stopniowo wzrasta, osiągając przy końcu brzusznym 8 do 9 mm. 
Lejek jajowodu(mńndibulum(ubae utermde)stanowi najbardziej ruchomą część:zazwyczaj skierowany jest ku dołowi. 
W chwili pęknięcia pęcherzyka jajnikowego dojrzałego(mcturus)lejek przyjmuje wyswobodzoną komórkę jajową i kieruje ją do dalszej części jajowodu. 
W lejku odróżniamy powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną, szeroką podstawę skierowaną ku dołowi oraz wąski wierzchołek skierowany ku górze. 
Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, o zabarwieniu białawym, powleczonymt otrzewną, podobnie jak powierzchnia całego jajowodu oprócz części macicznej. 
Powierzchnia wewnętrzna wysłana jest błoną śluzową o zabarwieniu różowym i wytwarza liczne fałdy, o których mowa będzie niebawem. 
Wierzchołek lejka obejmuje otwór, u j ś c i e b r z u s znejaj owodu(ostium cbdommdle tubce utermde), o średnicy około 2 mm na zwłokach, u osoby żywej znacznie węższe z powodu napięcia mięśniówki, a zwłaszcza w czasie jej skurczu. 
Ujście to prowadzi do bańki jajowodu, a w przeciwnym kierunku otwiera się do jamy otrzewnej. 
Jest to jedyny przypadek, gdzie przestrzeń surowicza łączy się z przestrzenią śluzową, a przez nią ze światem zewnętrznym. 
Strzępki jajowodu(fimbriae tubce). 
Z podstawy lejka zwisa bardzo zmienna liczba(przeciętnie 10 do 15)prostych lub rozgałęzionych frędzli, zwanych strzęp-Karni. 
Długość ich waha się zwykle od 10 do 15 mm:wierzchołki swobodnie powiewają w jamie brzusznej. 
Strzępki tworzą pojedynczy lub podwójny, a nawet potrójny pierścień, w głębi którego otwiera się ujście brzuszne jajowodu. 
Jeden ze strzępków, zwykle dłuższy od pozostałych(20-30 mm), ma nazwę s 1 r z ępła j a j ni k o we go(ńmbric mmcd). 
Jego powierzchnia zewnętrzna przylega do wolnego, bocznego brzegu krezki jajowodu, który ma nazwę więzadła lejkowo-jajnikowego(livamentummńndibulootmcum':s, 618)biegnącego w przedłużeniu więzadła wieszadło Bego jajnika:przeciwległa powierzchnia, całkowicie wolna wzdłuż całej swej długości, óóżłobiona jest pośrodku podłużnym rowkiem. 
Strzępki jajowodu na powierzchni jajniKamają obejmować gotowy do pęknięcia pęcherzyk jajnikowy i w chwili jego pęknięcia Bprowadzić uwolnioną komórkę jajową do ujścia brzusznego jajowodu. 
Mechanizm ten nie jest dokładnie znany. 
	631. 


	gąjką j a j owodu(ampulla tubce uteriwe)slanowi dalsz 4 jego szść, w którą jąychodzi lejek. 
	Grubość bańki, jak już wspomniano, wynosi 8 do 9 run, długość 9 gw y. . 
'ą ętęe około*/, całej długości jajowodu. 
Przebieg bańki jest nieco w:zawały, eząąg'nawet skręcony jak skorupa ślimaka. 
gieśń j a j owo du(isthmus tubce uterinae). 
W kierunku przyśrodkowym z ę-ją zwężająca się bańka przechodzi w wąską cieśń, grubości 3 do 4 mm i długości 3 da ą ąąoprzebiegu prostolinijnym. 
Od bańki różni się jeszcze konsystencja swej ściany łęg. . 
'jest grubsza i wskutek tego bardziej twarda:pod Jąm względem prz:pominą ona setąąnasieniowodu. 
Część maciczna(pars uterma)położona jest w ścianie macicy(część śródset-ą, nąg przebija ją ona na granicy brzegu górnego i bocznego, zachowując jednak swą ęją, sną ścianę. 
Jest to najkrótsza(około 1, 5 cm długości)oraz najwęższa, (0, 5 do I rnn ęęąą, ricy)część jajowodu, która u j ś c i e m m a c i c z nym(ostium uterinum tJFde)otwierą ęądo jamy macicy. 
Otwór ten jest wąski, o średnicy 0, 5 mm, i zgłębnik z trudem przezeyprzechodzi, natomiast płyny już pod małym ciśnieniem przedostają się z jamy mąąęęprzez jajowód do jamy brzusznej. 
Przebieg, położenie i umocowanie. 
W pionowej postawie małą i w prawidłowym położeniu sąsiednich narządów cieśń jajowodu prze. 
biega na ogół poziomo w płaszczyźnie czołowej, sięgając do końca mącicznegojajnika. 
W tym miejscu jajowód zagina się prawie pod kątem prostym i wstępu j e(ramię wstępujące)ku górze w linii prostej lub nieco wężowatej wzdłuż brzegu krezkowego jajnika aż do końca jajowodowego:po stronie prawej jajowód sąsiaduje tu z wyrostkiem robaczkowym, po stronie lewej z okrężnicą esowatą. 
W całym tym przebiegu jajowód przylega do ściany bocznej miednicy mniejszej. 
U końca jajowodowego jajnika, jajowód ponownie ostro się zagina i zstępuje teraz ku dołowi i nieco do tyłu(ramię zstępujące), bezpośrednio przylegając powierzchnią wewnętrzną lejka i strzępkami do górnej części brzegu wolnego oraz do górnej i tylnej części powierzchni przyśrodkowejjajnika. 
Jak z powyższego opisu wynika, począwszy od bańki jajowód jak ramieniem obejmuje jajnik wzdłuż obu jego brzegów:dzięki takiemu przebiegowi między nim, jego krezką a jajnikiem powstaje(u człowieka niezupełnie zamknięta)k ale tka j a j ni kawa(bur-sd oodricc), o której wspominaliśmy na s. 
618. 
Pętle jelita cienkiego, które wsuwaJ 4 sag do zagłębienia odbytnicza-macicznego, przykrywają jajowód od góry:silnie poszerzona odbytnica może również dochodzić do końca jajowodu. 
Jajowód leży w górnym brzegu więzadła szerokiego macicy i 8 związku z tym powleczony jest otrzewną. 
Przylegający do niego cienKi przeświecający górny odcinek więzadła szerokiego macicy położoWpowyżej krezki jajnika i więzadła właściwego jajnika tworzy krez 84 jajowodu(mesosalpma:ryć, 389 i 39 O). 
Obie blaszki krezki ściśle przylegają do siebie. 
Między nimi znajdują się tętnice i żyły, naczy@@chłonne oraz włókna nerwowe przeznaczone dla jajowodu i jajwł+wreszcie niektóre pozostałości embrionalne, jak nadjajnik i przyjaJBFz którymi zapoznamy się niebawem. 
Połączenie jajowodu z mac 84 oraz jego krezka służą do umocowania jajowodu:jest to jednak umo@wantę słabe, wskutek czego jajowód, zwłaszcza zaś bańka i lejeK W silnie ruchome i bardzo zmienne w swym położeniu. 
	639. 
	Wyżej opisane położenie jajowodu zależne jest zarówno od długości i wężowatościprzebiegu samego jajowodu, jak i od ustawienia więzadła szerokiego macicy, krezki jajowodu i macicy oraz od położenia jajnika. 
Zależnie od tych stosunków występować może silna asymetria przebiegu między stroną prawą a lewą. 
Bardzo często krezka jajowodu, jeżeli jest dostatecznie długa, wraz z jajowodem może całkowicie zakrywać jajnik od tyłu. 
Takie ustawienie jajowodu i jego krezki należy uważać za fizjologiczne, a więc za najkorzystniejsze położenie dla przeprowadzania jaja, ponieważ wtedy krezka jajowodu chroni powierzchnię jajnika przed zetknięciem się z pętlami jelita cienkiego i wtedy też powstaje kaletka jajnikowa, przez którą komórka jajowa może być bezpośrednio przeprowadzona do lejka jajowodu. 
W warunkach prawidłowych cały aparat jajowodowa-jajnikowy jest ruchomy i przesuwalny, jak również każda część oddzielnie do pewnego stopnia może zmieniać swoje położenie. 
Zrosty jajowodu, jajnika oraz krezki jajowodu mogą cały ten aparat zamienić w jeden bezkształtny twór:również sam tylko jajowód, jeżeli uprzednio został odsunięty od jajnika przez pętle jelita cienkiego, może ulec zlepieniu, w wyniku czego jajowód i jajnik na stałe oddzielone są od siebie. 
W obu przypadkach zmiany powyższe wywołują ciężkie uszkodzenie czynności płciowej kobiecej. 
Krwawienie z końca brzusznego jajowodu kieruje się ku tyłowi, do zagłębienia odbytnicza-macicznego, jeżeli zachowane jest normalne, fizjologiczne położenie lejka jajowodu. 
Jeżeli jajnik opada, to wtedy również i koniec brzuszny jajowodu opuszcza się, jeżeli jajnik położony jest wysoko, jak u noworodka, to jajowód przybiera bardziej czołowe położenie również w swej części bocznej. 
W czasie ciąży jajowody wydłużają się dwukrotnie lub nawet trzykrotnie. 
Zmiany związane z wiekiem. 
U noworodka jajowód zajmuje prawie że już ostateczne położenie:tylko część bańki wraz z jajnikiem leży powyżej kresy granicznej, gdyż zstępowanie jajnika w czasie porodu nie jest jeszcze ukończone. 
Wężowate zgięcia jajowodu, które zaznaczają się jeszcze w młodym wieku, później stopniowo wyprostowują się:w późnym wieku zaczyna się objawiać pewien zanik, zwłaszcza strzępki skracają się i kurczą. 
As ymetri a jajowodów nie jest rzadka:dotyczy ona nie tylko przebiegu, lecz również długości i kształtu:zwłaszcza gdy macica leży asymetrycznie(lmeropositio)jeden jajowód bywa krótszy, drugi dłuższy. 
W badaniu jajowodu należy również zwracać uwagę na silniejsze nabrzmienia, które mogą być wywołane wysiękiem zapalnym(hgdrosdpina). 
W rzadkich przypadkach nabrzmienie może być wynikiem ciąży jajowodowej. 
Wskutek zapalnych stanów chorobowych jajowód wraz ze swą krezką może być przyrośnięty do ściany miednicy, a nawet całkowicie zrośnięty z jajnikiem. 
Jeżeli podczas zstępowania jajnik nie ześlizguje się do miednicy, również i jajowód przybiera położenie nietypowe. 
Jeżeli jajnik stanowi np. zawartość przepukliny pachwinowej i znajduje się w okolicy pachwinowej, wtedy i jajowód przybiera odpowiednie położenie i jak nasieniowód zstępuje z okolicy pierścienia pachwinowego głębokiego do miednicy mniejszej. 
Wady rozwojowe. 
Niezbyt rzadko w części bocznej bańki, przeważnie w sąsiedztwie lejka, spotyka się lejki dodatkowe. 
Według Testut występują one średnio raz na trzynaście przypadków. 
Najczęściej zdarza się jeden lejek nadliczbowy, rzadziej dwa:w jednym przypadku znaleziono trzy lejki. 
Lejki dodatkowe mają budowę normalnego lejka, wyposażone są w strzępki, a wierzchołek otwiera się okrągłym ujściem bańki. 
W rzadkich przypadkach w rozwoju osobniczym nie wytwarza się przewód przyśródnerczowyi wtedy brak jest jajowodu po jednej stronie lub po obu:łączy się z tym zwykle również brak macicy, bądź całej, bądź jej połowy. 
Budowa ściany jajowodu Pod względem budowy jajowód odpowiada narządowi cewkowemu. 
Ściana jajowodu składa się z zewnętrznej błony surowiczej, środkowej błony mięśniowej i wewnętrznej błony śluzowej. 
W obrębie cieśni ściana jest stosunkowo gruba, tutaj bowiem mięśniówka jest najgrubsza, błona śluzowa zaś cienka. 
W obrębie bańki. 
	633. 


	stosunki przedstawiają się odwrotnie, ściana jest ciensza, utworząjągłównie przez błonę śluzową, która układa się tu w liczne i wysojwrozgałęzione i zespalające się z sobą fałdy podłużne, g 4 y Ęmczaseąbłona mięśniowa jest słabo rozwinięta i składa się przeważnie z pąsjjwłókien okrężnych. 
Ściana jajowodu jest rozciągliwa:wskazuje ną tą choćby ciąża jajowodowa, w czasie której rozwijające się jajo płodową osiągać może stosunkowo dużą wielkość, nim dojdzie do pęknięctąściany j ajowodu. 
Błona surowicza Oimicd serosd). 
Ponieważ jajowód umocowany jest na krezce cąjąwięc wolna część jajowodu od lejka do macicy powleczona jest błoną surowiczą, któęąprzechodzi w błonę surowiczą krezki jajowodu oraz na końcu macicznym w błonę sury. 
wlezą macicy. 
Na końcu lejka natomiast, a właściwie już na strzępkach, nabłonek sury. 
więzy przechodzi w nabłonek migawkowy powierzchni wewnętrznej, który przy ujściu brzusznym jajowodu łączy się oczywiście z nabłonkiem błony śluzowej jajowodu. 
Tkanka podsurowicza Oel@stbserosd), w której przebiegają naczynia, łączy błonę surowiczą z błoną mięśniową. 
	Ureter. 
	Mesowrium--. 
	Stora tylna. 
	*, u**r*n*. 
	Owcom--I. 
	ew. 
	Mesomemum--. 
	lamina postom-, ligament lat. 
	Parametium. 
	*, u**r*n**. 
	--7 uóa****i**. 
	-Mesosalpinx. 
	-ej-e-Strona przednia. 
	-lig, teras uteri. 
	-Lamina interior ligamert lad. 
	Ryc. 
400. 
Schematyczny przekrój strzałkowy więzadła szerokiego macicy. 
Błona mięśniowa(tunice muscularis)jest silnie rozwinięta i składa się z zewnętrznej warstwy podłużnej i z grubszej, wewnętrznej warstwy okrężnej, układającej się częściowo w płaskie pasma śrubowate:w części macicznej(śródściennej)mięśniówka łączy się z błoną mięśniową macicy, choć zachowuje pewną samodzielność:u drugiego końca jajowodu stosunkowo cienka warstwa mięśniowa przedłuża się w obręb lejka. 
Nie ulega wątpliwości, że błona mięśniowa i jej skurcze perystaltyczne odgrywają główną rolę w przesuwaniu się komórki jajowej i wydzieliny jajowodu w kierunku macicy. 
Nato. 
	miast jest sprawą wątpliwą, czy mięśniówce lejka przypada specjalne znaczenie i czy przez swe skurcze może on odciągnąć jajo z powierzchni jajnika i wessać je do jajowodu. 
Błona śluzowa(unicc mucosd)łączy się z błoną mięśniową bez pośrednictwa tkanki podśluzowej, której brak jest charakleĘsWczny dla całego żeńskiego kanału płciowego. 
Błona śluzowa składa się z delikatnej, łącznotkankowej blaszki właściwej i z nabłonka walcowatego, częściowo wyposażonego w migawki, który przy ujściu macicznym przedłuża się w nabłonek macicy. 
Fałdy j a j owo d owe(wiece O(drive). 
Jak już wspomniano, błona śluzowa wytwarza bardzo liczne, rozgałęziające się, wysokie fałdy podłużne, które w przekroju poprzecznym jajowodu mają wygląd rozgałęzionych kosmków(ryc. 
4011. Z tego powodu światło tatowodu w przekrotu poprzecznym test bardzo skomplikowane i zawiera liczne zatoki. 
i. 
	i g:Pcae ł juhąrjącj. 
	-Tu nica OMJCOSB. 
	Ryć. 
	401. Przekrój poprzeczny jajowodu w obrębie bańki HO-). 
	Być. 
402. 
Obraz mikroskopowy błony śluzowej jajowodu. 
Silne powiększenie. 
	Komórki migawkowe. 
	Komórki. 
	gwoździkowe. 
	Tkanka łączna. 
	635. 


	, ą-mis zikami błony śluzowej. 
Najliczniej-ze, najwyższe jęk w w obrębie bańki:w cieśni wyslępuJ 4 one również ąąj, g. , ą, -biacoardziej prosty:dopiero w części macicznej ścianą ąąj'y?'. ćgcjąg'gg'gggggggjgg:gęĆgyggyjg-gcjgggą%Ę?
"?. X:996 Wei c******ństwo, że obie komórki płciowe spo 9 aJ 4 sJg w jajowsącj. 
	yyrśeżnych postaciach. 
Część Kowóęeł O 8 P 8 oOKa wyposażają**-rei:je w kierunku macicy. 
Druga część komórek walcowąęą. 
. . *w we, pozbawiona jest migawek. 
Komóki Je wytwarząją ąąyŃ-Ńn-rzchnię błony śluzowej. 
Komórki migawkowe prowwą:(Qąęsisoriacicy. 
Jaja poruszają się z pr 44 e@, plewoiłi przeciw pęjj-ę, 9 Ńżł'cjcj-cjcj, cjgcjcjgącjcją, ******(. . gcjócjg'yćcjcj ęy. 
XcjcjcjXcjcj, "cjcjcj?"łóócjcj?
, Y. 
	jw sln-nie i pierwsze okresy rozwoju zarodka. 
	yfłYóĘĘcjĄcjcj********, ""gę:ĘWcjX%"?'óĄ?ł?
Ą 9 PYp 998191966*P?
'. 'X'Ę?. ?g'łjąóXógYW, o'?ćgóX gćęĘ%. 
WĘWgXyWy G. ':YŃ"-sj, ywy, jak strzępek odnajduje pole owulacyjne, ponieważ pękm%-n s zmiennych miejscach powierzchni jajnika. 
U wielu ssaków. 
	i ł'-:sita z jajnika do jajowodu jest o wiele większe i całe zjawisko ba, ł, -j-oż J konia na powierzchni jajnika znajduje się dołek, z którego(ty'j. . -et s tego powodu wejście jaj do jajowodu jest bardzo ułatwia*******ebkę dokoła jajnika-kaletkę jajnikową(bursa ota(, , '-(yw wyjście prowadzi do jajowodu. 
ŻĄ?. . jam a jajowej(o czym była mowa w t. 1)dokonute się z reguły w bgj?. . 
Węołoszedostają się i jajo, i plemniki, choć w stosunkowo mewie j()'ązwoowane zostaje podczas spółkowania w sklepieniu pochwy, sk. 
	tj. gw a 8 a sJg na 2 godziny. 
W jajowodzie plemniki ostatecznie dojrzewa)jĆjeBw-waść mogą tu przebywać przez kilka dni:do zapłodnienia ji i**, :z pśżej niż w ciągu 2 lub 3 dni. 
Plemniki uwalniają komórkę jajo')i'Qjziiaiienistej, po czym jeden z nich wnika do komórki jajowej, przeej*?'. ?g"?
'VXĘógWgó o?
%. ĘĘWXóg', YgyęógY ĄX"%ĘóggĘg?ggg. 
*********eńs 88 i@ęsKa, przekazują zapłodnionej komórce jajowej cO Ć(Śwrsezem momentem poczęcia nowego ustroju w łonie matki. 
Fe ąj((wrłwrka jajowa rozpoczyna bruzdkowanie:w ciągu 3 dni swel****w(ibisieli sie trzy-lub czterokrotnie i w 4 dniu, najczęściej w sP 89 ł***************jg y ą-g. jją-ęjptodnieniu prze 4 PĘóĘY, Ś*'Qw*awewet jeszcze przed wypadnięciern z pękniętego pęcherzyłsa Jet yŻł, 8*??
ĘyXy?. 
. . '. Ę'?
	'%%Wyłóg%', , óWW%YWXg'gĘyrMacicą. 
4 Błona 41 gzowa. 
	J. . . . łBłona mięśniowa. 
	Rrzępki jajowodu. 
	Ryć. 
403. 
Schemat przedstawiający jajnik, jajowód i macicę oraz losy zapłodnionej komórki jajowej. 
Odcinki jajnika zawierają:a-pęcherzyki jajnikowe pierwotne i początek ich wzrastania:b c-wzrastanie dalsze:d-jajeczkowanie:e-ciałko żółte:I przechodzenie komórki jajowej do jajowodu:3-wniknięcie plemnika do jaja:3-komórka jajowa przed kariogamią:4-pierwsza kariokineza, 5-dwa blastomery(1. 
doba po zapłodnieniu)6-cztery blastomery:7-sześć blastomerów:8-osiem blastomerów i wejście zarodka do macicy(4, dzień po zapłodnieniu):9-blastula:10-zanikanie osłonki przezroczystej jaja:H-gastrulacja i zagnieżdżenie sią zarodka w błonie śluzowej macicy(6, dzień rozwoju). 
Wg Hamiltona, Boyda i Mossmana. 
	szenia przez kosmówkę płodu części błony śluzowej i mięśniówki jajowodu, co połączone test często z krwotokiem z przeżartych i przerwanych naczyń jajowodu. 
Przez pęknięcie 4 iany jajowodu zarodek wraz z błonami płodowymi, lub też bez nich, może przedostać 9:do jamy brzusznej, gdzie najczęściej ginie, czasem jednak może się rozwijać dalej:jest W wtedy ciąża brzuszna wtórna. 
	Naczynia i nerwy jajowodu p(nice. 
Jajowód otrzymuje naczynia krwionośne, podobnie jak i nerwy, z tych saPóshpni, które zaopatrują jajnik. 
Dopływ krwi odbywa się przez zespalające się gałązki ł lOukowej i t. macicznej:przebiegają one w krezce jajowodu. 
86 towarzyszą tętnicom i uchodzą częściowo do splotu żylnego jajnika, częściowo 89 splotu żylnego macicznego. 
P 8 cz 3 nia chłonne biegną wzdłuż naczyń krwionośnych:przy końcu macicznym jajo?9899 naczynia podsurowicze jajowodu łączą się z naczyniami chłonnymi macicy:głów??99 pływ limfy prowadzi wraz z naczyniami chłonnymi jajnika do węzłów lędżwio**nŚeęwy pochodzą ze splotu jajnikowego oraz maciczna-pochwowego i w przebiegu?@towarzyszą naczyniom:zawierają one włókna czuciowe, jak również autonomicz. 
:Wczne gałązki wnikają w ścianę jajowodu i ich najdelikatniejsze wypustki dają się P 9 esledzić aż do nab(o 888. 
	637. 


	Streszczenie Ją j o wód(tuba uterina, sdlpina)jest to parzysty cieołi i Bug 049 o 20 cm)przeąyąąciągnący się z końca jajowodowego jajnika do gómego łsla mac 86 ustroju dorzągęQprzyjmuje on komórkę jajową z powierzchni jaJwKa i p(zepFow 898144 o jamy mąąf-Odróżniamy:1)część boczną-le j ek Onfmdibulum tubce uterinae), z podstąąę-ę(jżrego zwisają wypustki-strzępki jajowodu(fimbride O(bde), zazwyczaj najdłuższy ąątzw, strzępek jajnikowy Uimbria oterica), 2)bańkę(dmpwla Jbae uterinaej ją, nowiącą około Y całej długości jajowodu, o stosunkowo cie@Oej Icianie i obszeąjęjświetle:3 jcieśń(isthmus(ubde ułerinde), znacznie krótszą o 4 poprzedniej cząęąąo grubej ścianie i wąskim świetle, 4)część przyśrodkową, położoO 4 w ścianie rjąe(. 
cy, zwaną częścią maciczną(pers uterina). 
O ile wierzchołek lejka obejmująąęujście brzuszne jajowodu(osium dbdommdle hbde@e 6@e)prowadzt ąąbańki jajowodu, a w przeciwnym kierunku otwiera się 4 o jaw oWzewnej, o tyle koąteeczęści macicznej u j ś ciem miac i cznym(ostium uterinum tubce)prowadzi do jąąjęDIBCICV. 
P o ł o z e ni i e jajowodu jest bardzo zmienne:w warunkach prawiBowych cieśń bieg(te prawie poziomo w płaszczyźnie czołowej, zaś bańka wraz z lejkiem jak ramieniem oset. 
mule jajnik wzdłuż obu jego brzegów i z tyłu, a strzępki jajowodu opadają ku dołowi. 
Jajowód leży w górnym odciniku więzadła szerokiego macicy i pokryły jest otrzewną. 
Przylegający do niego odcinek więzadła szerokiego powyżej krezki jajnika tworzy krezkę j a j o w o du(mesosdpinz). 
Błona śluzowa wysłana jest jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, częściowo wyposażonym w migawki, częściowo wydzielniczym(komórki gwoździkowe):wytwarza ona podłużne, rozgałęzione fałdy, które w kierunku macicy stają się coraz niższe. 
Błona mięśniowa składa się z wewnętrznej warstwy okrężnej i zewnętrznej podłużnej. 
Z jajnika jajo dostaje się do jajowodu i w bańce odbywa się zapłodnienie. 
Mięśniówka ściany jajowodu i ruch migawek w ciągu 3 dni przesuwają jajo do macicy. 
W czasie tej 3-dniowej wędrówki przez jajowód komórka jajowa rozpoczyna bruzdkowanie, dzieląc się 3-4-krotnic. 
W 4 dniu, najczęściej w stadium 8-9 blastomerów, wstępuje do macicy. 
	Macica Macica(uterus:metru, hgstem-macica)jest nieparzystym wydrążonym narządem mięśniowym o grubej i kurczliwej ścianie:rozwojowa powstaje ona z połączonych, środkowych odcinków przewodów przyśródnerczowych. 
Macica przyjmuje z jajowodu zapłodnione jajo, które zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy i rozwija się w niej. 
W okresie rozwoju płodu macica chroni go i pośredniczy w dostarczaniu mu substancji odżywczych i oddechowych, kiedy zaś płód dojdzie do legę okresu, że może już żyć samoistnie, macica jest głównym czynnikie@wydalającym go z ustroju matki. 
Macica służy więc do zachowania gę Weku. 
Co 4 tygodnie macica przygotowuje się na nowo do przyjęc@zarodka. 
Jej potężna mięśniówka stanowi rezerwę i skupiona na naj mniejszej przestrzeni rozprzestrzenia się dopiero we właściwym czasie(ryc. 
389, 39 O). 
Stosunki ogólne Położenie. 
Macica objęta wielkim fałdem otrzewnej leży w środł(wet części jamy miednicy między pęcherzem a odbytnicą. 
Jest ona p 9 łożona przyśrodkowo od jajowodów, które uchodzą do niej prawie pP 8 ł. 
	RSQ. 
	prostym kątem, powyżej pochwy, w którą przechodzi, i poniżej pętli jelitowych, spoczywających na jej powierzchni tylnej. 
Kształt i części składowe. 
U kobiety dorosłej, która jeszcze nie rodzi la, macica ma charakterystyczny kształt gruszkowaty, zwłaszcza z przodu nieco spłaszczony:odróżniamy więc na macicy przednią p o wierzchnie pęcherzową(fcies tesicdlis)oraz tylną, silniej wypukłą powierz chnię j clił ową(fccies mtestindlis):bocznic prze chodzą one w z lekka zaokrąglone brzegi, prawy i lewy(mer go uteri deater et smister), od których odchodzi więzadło szerokie macicy:brzegi te służą do wejścia naczyń i nerwów macicy. 
W kierunku od góry ku dołowi odróżniamy trzy części macicy:trzon, cieśń oraz szyjkę(ryć. 
4 O 4). 
Trzon macicy(corpus uteri), część najgrubsza i najszersza, tworzy u kobiet dorosłych, które jeszcze nie rodziły, mniej więcej połowę całej długości narządu, u kobiet, które rodziły-nieco więcej. 
Trzon rozpoczyna się u góry zaokrąglonym, szerokim odcinkiem położonym powyżej ujść macicznych jajowodów:jest to dno macicy(fundusuteri). 
O i e ś ń m a c i cy(isthmus uteri)stanowi najkrótszą jej część:stanowi ona nieznaczne zwężenie między trzonem a szyjką, nie daje się jednak ostro odgraniczyć. 
Makroskopowo cieśń stanowi górny odcinek szyjki, pod względem budowy mikroskopowej wysłana jest jednak błoną śluzową trzonu. 
Cieśń zaznacza się wyraźniej dopiero w 3 miesiącu CIĘZV. 
Szyjka macicy(ceniz uteri)u dziecka i dziewicy ma kształt wrzecionowaty, u dorosłych kobiet bardziej walcowaty. 
Dolna trzecia część szyjki objęta jest górnym końcem pochwy:jak czop wnika ona swobodnie w obręb pochwy. 
Wskazuje to, że ściana pochwy nie przyczepia się do dolnego brzegu szyjki, która tym samym dzieli się na odcinek albo część nadpochwową(partio suprmcgmdlis)i odcinek albo część pochwową(partio ocgindhs):odcinek pochwowy, jak wspommiano, ma kształt krótkiego, walcowatego czopu i na swej wolnej powierzchni wysłany jest nabłonkiem błony śluzowej pochwy:odpowiednio do swej formy jest on u dołu zaokrąglony jak potężna brodawka, pośrodku której u kobiet, które nie rodziły, znajduje się zwykle poprzecznie szczelinowaty lub okrągławy otwór, u j ś c i e m aci c y(ostium uteri). 
U kobiet, które rodziły, ujście macicy jest znacznie szersze, występuje w postaci poprzecznej, szerokiej szczeliny z bocznymi wcięciami, pozostałościami przedarć wywołanych przez rodzący się płód, i ograniczone dworna wypukłymi wałami-wargą przedni ą(labium mterius)i warg ą tyln ą(lcbium posterius), które u nieródek(nullipurd)nie są jeszcze wyraźnie zaznaczone. 
Boczne wargi przechodzą jedna w drugą, tworząc dokoła ujścia macicy wypukły pierścień spłaszczony w kierunku przednio-tylnym. 
Obie wargi są gładkie, przednia jest nieco grubsza od tylnej i zstępuje niżej:pochwa przyczepia się jednak wyżej do wargi tylnej niż do przedniej, wskutek czego warga tylna wydaje się dłuższa od przedniej. 
W związku 639. 


	ze skośnym położeniem macicy w stosunku do pochwy obie wargt ęł, kają się z tylną ścianą pochwy(ryc, 4241, przednia nieco niżej niz ej, ją. 
W badaniu ginekologicznym przez pochwę obie wargi są wyeą, walne i dają się odgraniczyć od górnego końca pochwy, tzw. sĘQ, pienia pochwy, obejmującego dokoła odcinek pochwowy szęjj YDBCICV. 
	RIO. 
	fundus uteri. 
	-lsthmus. 
	7 erwr. 
	Fomix wginae. 
	*'Ostiom uteri Ściana tylna pochwy. 
	Ostiom uterinum tubce. 
	Qwitas uteri. 
	Canaliscerwcistleń Wcaepalmatce/ozmrP 9 OŻD 9@Labium post. 
	Ryć. 
	404. Schematyczny przekrój podłużny macicy:a-nieródkc b-wieloródki. 
	Odcinek tylny widziany od przodu. 
	Niezbyt rzadko wargi odwrócone są na zewnątrz, wynicowane(eversio), tak że błona śluzowa szyjki macicy jest widoczna:wtedy nabłonek migawkowy błony śluzowej macicy przedłuża się nieco na wargi-mówimy o nadżerce fizjologicznej(erosio phgsiologicd):wskazuje na to czerwonawe zabarwienie tego miejsca. 
Jama macicy(cmitas uteri:ryć, 404)w przekroju poprzecznym występuje w postaci płaskiej szczeliny(ryć. 
4 O 6):w przekroju czołowym trzon ma jamę w kształcie trójkąta podstawą skierowanego ł 8 górze:w kątach podstawy znajdują się ujścia maciczne jajowodów. 
w kącie dolnym, położonym w obrębie cieśni, leży otwór dawniej zwę ny ujściem wewnętrznym macicy:prowadzi on do kanału szyJKmacicy(cmdlis cermcis uteri). 
Ściany boczne trójkąta przekroJBtrzonu są nieco wypukłe przyśrodkowo u kobiet, które nie rodzBYirówne lub słabo wypukłe bocznic u wieloródek(multipcrd). 
KaO@szyjki w przekroju czołowym jest kształtu nieco wrzecionowaleZPu kobiet, które nie rodziły, lejkowatego, poszerzającego się ku dołoBłu wieloródek(ryć. 
404, 4 O 5)Wymiary. 
Największa długość macicy kobiety dorosłej, która nie rodziła, wynosi pOecielcie 7, 5 cm:największa szerokość w obrębie trzonu 4 cm, w obrębie szyjki 2 cm, 081 większa grubość w wymiarze strzałkowym wynosi 2, 5 do 3 cm. 
U wieloródek wyw. 
	ródek prawie dwa razy tyle. 
Długość światła od ujścia macicy do dna u kobiet, które nie rodziły, wynosi 6 cm, u wieloródek około 7 cm. 
Jest to długość o dużym znaczeniu klinicznym. 
Z wymiaru tego mniej więcej połowa przypada na trzon, 2 cm na szyjkę i około I cm na cieśń. 
Strona tylna. 
	A, et w. uterinae-. 
	a r*. 
	(F)Wcś. 
	g'es, sy eś:. 
	Peritoneum. 
	X 7 eę@9 latom. 
	Ii-'uteri. 
	Strona przednia Ryc. 
405. 
Przekrój poprzeczny macicy(wieloródki):a-przez górną część trzonu na poziomie ujścia macicznego jajowodów:b-przez część środkową trzonu:c-przez część środkową szyjki(1/1 x). 
	Zmiany kształtu w zależności od wieku. 
Macica noworodka jest stosunkowo długa(3 cm), szyjka prawie tej samej grubości, co płaski trzon, w którym uwypuklenie dna nie daje się jeszcze rozpoznać. 
Również cieśń nie jest jeszcze zaznaczona. 
Odcinek pochwowy szyjki wnika stosunkowo głęboko do pochwy, wargi jednak nie są jeszcze wypuklone. 
Aż do okresu pokwitania występują nieznaczne tylko zmiany proporcji:zachowuje się jeszcze wysmukła forma narządu, również grubość ściany stosunkowo nieznacznie tylko wzrasta:stopniowo jednak macica bardziej się wydłuża, ściana jej grubieje, zwłaszcza w obrębie trzonu po stronie tylnej, wskutek czego wypukła się jego powierzchnia jelitowa:wytwarza się dno macicy. 
W czasie miesiączkowania oprócz nieznacznego nabrzmienia kształt zewnętrzny macicy nie ulega zmianie:natomiast poważne zmiany kształtu zachodzą w macicy ciężarnej. 
	641. 


	(p. dalej), które w następstwie pozostawiają wyraźne ślady:trzon macicy, w świeg. . ygęrego płód się rozwija, u wieloródek przybiera bardzo duże rozmiary, powierzejjjją'również i dno silnie się wypuklają. 
W czasie ci 4 ży cieśń macicy zostaje włączona ąą jĘ-nu jako jego dolny odcinek, a jej mięśniówka bierze udział w wydalaniu ęjąj. 
Natomiast szyjka macicy, która dopięto w samów końcu ci 4 ż*poszerza się, u wielęąą, ągjest krótka, a wargi są silnie wypuklone. 
W stąrszym wieku macica ulega częściowemu zanikowi O@o(No se@@s), zwłąąwąszyjka:stopniowo ginie zwężenie cieśni:kształt gruszkowaty wybitniej się zaznaczą gąeinek pochwowy szyjki cofa się ku podstawie pochwy i wargi w znacznym stopniu ząąj, kają. 
Ściana macicy staje się ciensza, bardziej spoista i twarda. 
Barwa i konsystencja. 
Konsystencja macicy nie jest zupebua miękka, lecz nie jeęt yą, wnież bardzo spoista i jędrna:w czasie miesiączkowania i ciąży zmienia się w szczeęyjąsposób(p. dalej). 
W każdym razie macica jest gięlka, sprężysta, tylko w czasie skureęjtwarda i jędrna:po kilkakrotnych ciążach traci swą miękkość i giętkość, jak również pa śmierci, wtedy oczywiście wskutek braku krwi, a zwłaszcza jeżeli zastosowane Ggęśrodki konserwuj ące. 
Ponieważ macica w znacznej większości pokryła jest błoną surowiczą, cała więc pj. 
wierzchnia trzonu oraz górna część powierzchni tylnej szyjki jest gładka i lśniąca. 
Błoną surowicza jest nieprzesuwalnie złączona z błoną mięśniową, zwłaszcza w obrębie oKupowierzchni trzonu, gdzie prześwieca blade, szaroczerwone zabarwienie mięśniowi(. 
Tylko w przypadkach chorobowych na powierzchni macicy występować mogą matowe nie przeświecające pasma czy pola o szorstkiej powierzchni. 
Wady rozwojowe. 
U człowieka, podobnie jak u innych naczelnych, macica jest narządem nieparzystym i symetrycznym ustawionym pośrodkowo. 
Natomiast u niższych ssaków macica jest parzysta, ponieważ powstaje z dwóch niezrastających się z sobą przewodów przyśródnerczowych, które u wyższych ssaków zlewają się częściowo w jeden twór, późniejszą pojedynczą macicę i pochwę:tylko górne odcinki przewodów przyśródnerczo. 
	(K. 
	We 406. 
Wady rozwojowe macicy:a-uterus drc 94 as, b-uterus bicornis, cuterus septus:d-uterPduplea:wg Forąue(z TesWóet Jacob:Anat. 
TopoPl 9 O 5). 
	wych, z których rozwijają się jajowody, nie łączą się z sobą i pozostają parzyste. 
Stąd większość wrodzonych wad rozwojowych należy tłumaczyć zahamowaniem czy powstrzymaniem rozwoju. 
I tak można oczekiwać, że zazwyczaj w ogólnej hipogenitalnejbudowie konstytucyjnej jest nią objęta również macica:jest ona wówczas nadzwyczaj mała, niedokształcona i również pod względem swej formy zewnętrznej może wykazywać cechy dziecięce(uterus infntilis). 
To powstrzymanie rozwoju dotyczyć może nie tylko trzonu pod względem jego wielkości, lecz również ukształtowania dna macicy(uterusplantjundus s, simpleaą. 
Do bardzo rzadkich wad rozwojowych należą przypadki braku zrośnięcia się z sobą przewodów przyśródnerczowych występutą wtedy dwie oddzielne macice-maci c a po dwó j na(uterus didelphus s. duplea:Ęyc. 
4 O 6):zboczenie to obejmować może również pochwę Odgina duplea). 
Jeżeli brak zrośnięcia się przewodów przyśródnerczowychogranicza się tylko do górnej części, wtenczas w kierunku jajowodów macica podzielona jest symetrycznie na dwie odnogi-powstaje macica dwurożna(uterus bicornis):w asymetrycznym niedorozwoju tego rodzaju wytwarza się jedna tylko odnoga, powstaje macica jednorożna(uterus unicornis). 
Jeżeli macica jest zewnętrznie jednolita, wewnątrz jednak podzielona na dwa przewody, nazywamy ją ma ci cą przędz i e łon ą(uterus septus). 
Wreszcie zahamowanie rozwoju polegać może na tym tylko, że pośrodkowo w górnej części macicy zaznacza się nieznaczne wpuklenie-macic a ł u k o w a 1 a Oterus arcudhs). 
Między Wmi typami głównymi występują liczne formy przejściowe. 
Wymienione wady rozwojowe mogą nie stanowić przeszkody w zajściu w ciążę, a lżejsze ich postacie nawet w odbyciu prawidłowego porodu. 
Powyższe wady rozwojowe są w zasadzie formami embrionalnymi, które się zachowały u osoby dorosłej. 
Każda z nich jest odtworzeniem typu, który występuje w rzędzie ssaków. 
I tak podwójna pochwa i podwójna macica występuje stale u torbaczy i stekowców:pochwa pojedyncza i macica podwójna u królika, zająca, wiewiórki i innych:pojedyncza pochwa i macica dwurożna np. u szczura:pojedyncza pochwa i macica nieznacznie dwurożna znajduje się u niektórych małpiatek. 
U małp macica jest pojedyncza, tak samo jak pochwa, i w zasadzie ma tę samą ogólną budowę, co u człowieka. 
	Statyka macicy Macica położona jest wewnątrzotrzewnowo w miednicy mniejszej i w związku z tym jest ogromnie ruchoma i do pewnego stopnia przesuwalna we wszystkich niemal kierunkach, ku bokom, ku tyłowi oraz do przodu:może też być uniesiona ku górze i opuszczona głębiej ku dołowi:jednocześnie macica jest zmienna w swej formie i giętka, co również wskazuje na jej osobnicze wahania położenia oraz zmienność położenia w ciągu życia. 
Cała macica może być przesunięta w stosunku do ściany miednicy, do jej osi. 
Odróżniamy więc oprócz prawidłowego położenia pośrodkowego i osiowego również nieprawidłowe przesunięcie macicy ku przodowi(@uepositio)lub ku tyłowi(retropositio), czy też asymetryczne przesunięcie boczne(lmeropositio)w stronę prawą(deatropositio)lub lewą(smistropositio). 
Poza tym macica może wystawać nad płaszczyznę wejścia miednicy ku górze lub też głęboko opuszczać się do miednicy:mówimy o uniesieniu macicy(eletatio uteri)lub o opuszczeniu macicy(depressio s. descensus uteri). 
Zmienny jest również kierunek długiej osi całej macicy(z dna macicy do jej ujścia)lub tylko długiej osi trzonu(gdyż szyjka stanowi część mniej ruchomą). 
Kierunek ten daje się najlepiej określić kątem zawartym między długą osią macicy lub jej trzonu a pochwą:mówimy o pochyleniu macicy ku przodowi albo przodopochyleniu(cn(etersio uteri:ryć, 424)lub o pochyleniu macicy ku tyłowi albo tyłopochyleniu(retrotersio uteri):macica może Jeż być pochylona bocznic(lcterotersio)w stronę prawą(deatrotersio)lub lewą(smis(rotersio). 
W przodopochyleniu. 
	64 S. 


	ąącica przylega z przodu do pęcherza, z tyłu natomiast znaJ 4 uie się obszerne zagłwją. 
-odbytnicza-maciczne, które może zawierać pewną ilość pętli jelitowych. 
przon macicy jest zwykle pochylony w stosunku do szyjki:orientuje nas tu kąt ząąą. 
tę jędzy długą osią trzonu i szyjki. 
W zależności o 4 niego, o 4@eru@8 u załamantą ątrzonu w stosunku do szyjki odróżniamy zgięcie macicy do przodu albo pyyą'dożyjecie(antefleaio)lub zgięcie macicy Ku Jolowi albo Iąłozgięcie ją, trojleaioj, czy też zgięcie boczne(laterojleało)w sOow:pt aw 4(deatrojteęąęlub I e w ą(sinistrofleaio). 
Wreszcie niezależnie od przesunięcia, nachylenia i zgięcia macica może wykąjąQęskręt dokoła swej długiej osi:mówimy o skręceniu Oorsio t@eri)w stronę pyą, w ą, jeżeli patrząc z góry lewy brzeg macicy skręca na prawo i do przodu, oraz w s tyj, nę lewą, jeżeli skręt odbywa się w przeciwległ 4 stronę Zazwyczaj jesl to bardzo ntą. 
znaczna tylko zmiana położenia, najczęściej w stronę prawą. 
Jak z powyższego wynika, zmienność położenia macicy jest wielostronna, przy ezęjwpływają na nią te same czynniki, które odgrywają również zasadniczą rolę w stosuąjądo wszystkich innych trzew. 
Są to czynniki następujące:1. 
U moc ow anie maci cy, do którego oprócz więzadeł, pasm mięśniowych, krezjgmacicy, o czym mowa będzie niebawem, zaliczyć również należy dno miednicy, zwtąsz. 
cza napięcie jego mięśniówki prążkowanej. 
2. 
Nap i ę ci e mięśniówki m a ci cy:mięśniówka usztywnia macicę, jednocześnie zmienia jej kształt i ustawienie:skurczona macica może się wyprostować, jeżeli otoczenie na to pozwala. 
3. 
Wszystkie te czynniki, które odgrywają rolę w wytwarzaniu ciśnienia wewnątrz brzusznego:a więc zarówno ciśnienie ściany brzucha, jak ciśnienie wypełniających się narządów wydrążonych czy cewkowych, ponieważ jama otrzewnowa miednicy i brzucha tworzą jedną wspólną przestrzeń. 
Z narządów tych w odniesieniu do położenia macicy duże znaczenie ma zwłaszcza stan wypełnienia pęcherza i odbytnicy. 
4. 
Działanie ciężaru poszczególnych narządów brzucha i miednicy, których położenie w znacznym stopniu zależne jest od postawy ciała. 
Jest ono największe w pionowej postawie i w tym położeniu najsilniej obciąża macicę. 
Omawianie wpływu tych wszystkich czynników na położenie macicy zaprowadziłoby nas zbyt daleko:krótko wspomnimy o nich poniżej. 
Wpierw jednak należy stwierdzić, że pomimo zmienności położenia macicy, jednak możemy ustalić pewną normę jako położenie typowe czy zasadnicze. 
W prawidłowym p otoż eniu z as a dni czym macica leży pośrodku miednicy mniejszej, przy czym jej długa oś odpowiada mniej więcej osi miednicy. 
Macica zajmuje więc położenie pośrodkowe i osiowe, oznacza to, że trzon macicy pochylony jest do przodu swą powierzcie nią przednią przylegając do pęcherza:w obrębie cieśni oś trzonu i oś szyjki tworzą kąt rozwarty otwarty ku przodowi i do dołu(ryc. 
4241, macica jest tym samym zgięta do przodu:poza tym długa oś macig?
ustawiona jest skośnie do osi pochwy(z którą zawiera kąt otwarty 49 przodu), jak również skośnie do płaszczyzny wejścia i wyjścia mie@cy. 
Prawidłowe więc położenie zasadnicze macicy należy określić jał 9 położenie pośrodkowe i osiowe, jako mierne pochylenJeku przodowi(mtetersio)oraz zgięcie ku przodowi(@@eńeaio). 
Jest to równocześnie położenie fizjologiczne, najbardziej 89 rzystne, ponieważ nie sprawia trudności w czasie ciąży przy wyslćPWjących zmianach położenia i kształtu macicy. 
W położeniu zasadniczym macica jest prawie symetrycznie położona w miednicy, 8 Ę znaczna tylko asymetria zaznaczać się może pod tym względem, że macica jako c 89 ś?
	644. 
	wskutek asymetrii kształtu i asymetrii otaczających ją narządów(bańka odbytnicy)przesuwa się nieco w stronę lewą(smistropositio), lub też wykazuje lekką skłonność do pochylenia w stronę lewą(smistroversio)oraz bardzo nieznaczny skręt w stronę prawą(deatrotors to). 
Na zachowanie normalnego, zasadniczego położenia macicy, zwanego też położeniem równowagi, bardzo istotny wpływ wywierają wyżej wymienione czynniki:ciśnienie brzuszne ciążące od góry, od dołu czynne przeciwciśnienie dna miednicy, jak również ciśnienie wypełniających się narządów wydrążonych miednicy(pęcherza i odbytnicy). 
Natomiast pasma łącznotkankowe i mięśniowe grają drugorzędną rolę:tylko łączą one macicę z otoczeniem(p. dalej)i opierają się silniejszym przesunięciom, nie mają jednak decydującego wpływu na umocowanie macicy w jej położeniu. 
Nieznacznego odchylenia z położenia zasadniczego, nieznacznego uniesienia(ciernia)lub opuszczenia(depressio), nieco wzmożonego pochylenia ku przodowi(mpeaersio)czy zgięcia ku przodowi Onteńeaio)nie należy jeszcze określać jako położenie chorobowe, zwłaszcza jeśli macica zachowuje przy tym swą normalną ruchomość. 
Natomiast silne przodozgięcie, jak również skręcenie(torsio)jest już objawem chorobowym, ponieważ w tym ustawieniu kanał macicy staje się niedrożny:również zgięcie ku tyłowi(re(raflezjo), łączące się przeważnie z pochyleniem ku tyłowi(retrotersio), jest już położeniem patologicznym, takie położenie bowiem w czasie ciąży utrudnia powiększanie się macicy lub czasem może je nawet zupełnie uniemożliwiać. 
Na zwłokach nie utrwalonych macica przybiera położenie, które odpowiada danej pozycji ciała. 
W pionowym położeniu zwłok macica opuszcza się głębiej w obręb miednicy pod wpływem swego własnego ciężaru oraz wskutek zaniku napięcia mięśniówki dna miednicy:w położeniu na grzbiecie macica opada ku tyłowi, o ile narządy położone ku tyłowi od niej na to pozwalają:na zwłokach więc macica traci swe typowe położenie, a nawet może znajdować się w retrowersji i retrofleksji. 
Przed urodzeniem, u płodu, a nawet jeszcze u noworodka, ponieważ kanał miednicy jest wąski, macica położona jest znacznie wyżej, tak że wystaje nad płaszczyznę wejścia miednicy, a pochylenie i zgięcie ku przodowi zaledwie się zaznaczają. 
Po urodzeniu wraz z poszerzeniem się miednicy macica stopniowo opuszcza się coraz niżej w obręb miednicy, a ciśnienie wewnątrzbrzuszne coraz bardziej wzmaga pochylenie i zgięcie macicy do przodu. 
W starości wskutek rozluźnienia się dna miednicy charakterystyczne jest niskie położenie macicy, które zwykle łączy się ze wzmożonym pochyleniem i zgięciem do przodu. 
O zmianach położenia macicy w ciąży mowa będzie dalej. 
W połogu macica zdąża do przybrania nie tylko swego pierwotnego kształtu, lecz również swego pierwotnego połoZTlB. 
Silne wypełnienie pętli jelitowych mieszczących się w zagłębieniu odbytnicza-macicznym wzmaga masę i ucisk tych narządów na macicę:narządy te wsuwają ją głębiej do miednicy oraz zwiększają przodopochylenie. 
Czasem pętle jelitowe mogą wnikać do zagłębienia pęcherzowa-macicznego, między pęcherz a macicę, i ustawiać macicę w położenie nienormalne, powodując pochylenie ku tyłowi. 
Silnie wypełniony pęcherz moczowy, jeżeli odbytnica jest pusta, powoduje uniesienie trzonu macicy, tym samym więc zmniejszenie przodozgięcia i przesunięcie macicy ku tyłowi(retropositio)lub nawet pochylenie j ej ku tyłowi(retrotersio):równocześnie pęcherz uciska na szyjkę macicy i pochwę ku dołowi, tak że macica jako całość ustawia się niżej niż normalnie. 
Odwrotnie, wypełniona odbytnica unosi macicę do przodu i ku górze. 
Jeżeli równocześnie wypełnione są odbytnica i pęcherz, występuje silne u n i e s i e n i e(eleratio)i wyprostowanie macicy. 
W pionowej postawie ciała pod wpływem ciśnienia działającego od góry dno macicy. 
opada do przodu w kierunku pęcherza, wskutek czego pochylenie i zgięcie ku przodowi nieco się zwiększają. 
W poziomym położeniu ciała, bądź w położeniu na boku zmieniają się warunki ciśnienia i jednocześnie zmienia się też położenie zasadnicze macicy, choć w niewielkim tylko stopniu. 
Jeżeli pętle jelitowe wypełniają zagłębieme odbytnicza-maciczne, to w położeniu ciała na grzbiecie macica nie może przybrać położenia pochylenia ku tyłowi. 
Również ruchy ściany brzucha, zwłaszcza przepony, choć nieznacznie, wpływają jednak na położenie macicy:w każdym wdechu szyjka przesuwa się nieco ku kości. 
	Rzl K. 


	krzyżowej, zaś trzon opada w kierunku spojenia łonowego nieco do przodu i ku ąąyrównieżwięc i macica podlega wahaniom oddechowym. 
Duże zmiany położenia macicy zachodzą wtedy, gdy Qo mJe 4@có@6 aci swą eląąąrość, gdy napięcie mięśniówki macicy zmniejsza się, a więzadła macicy rozlużniąją je. 
'ąy macica może stopniowo coraz głębiej zstępować do miednicy i poch 9 y(descensg-ag. ri), ściana pochwy może ulec wynicowaniu O@ersio t@gi@e), a ubytki w dzęąąączu odbytu stwarzają szczególne warunki b 4 dż do wypadnlęcia macicy(pwjjsus aren)przez ujście pochwy, bądź do powstawania przepuł@, w ł 3 óre macicą ąjg. 
się zagłębiać. 
Stosunek macicy do otrzewnej Większa część macicy powleczona jest otrzewną(trzewną), którą+ąma nazwę om a c i e z a(perimetrium:ryc. 
4 O 7). 
Siedząc przebieg otrze. 
wnet w przekroju pośrodkowym narządu od tyłu ku przodowi stwier. 
dzamy, że otrzewna pokrywa powierzchnię tylną odcinka nadpochwo. 
wego szyjki, cieśń i trzon, następnie dno macicy oraz powierzchnię przednią trzonu, skąd nie dochodząc do szyjki na wysokości cieśntprzerzuca się ku przodowi na pęcherz moczowy. 
Z przodu więc otrzewna zstępuje znacznie mniej nisko niż z tyłu, gdzie zachodzi jeszcze na górny odcinek tylnej ściany pochwy(na sklepienie). 
Powierzchnia przednia szyjki macicy nie jest powleczona otrzewną, lecz przylega do tylnej ściany pęcherza, z którym łączy ją wiotka tkanka łączna. 
Dlatego też przy usuwaniu macicy z łatwością udaje się oddzielić na tępo szyjkę od pęcherza moczowego. 
Na brzegach macicy otrzewna obustronnie przechodzi w więzadło szerokie, które łączy macicę ze ścianą boczną jamy miednicy. 
Otrzewna jest nieprzesu. 
	Cavum uteri. 
	Strona. 
	p rż e*ń i**. 
	Facies. 
yesica lis ućezfExcavati oVWłQOU(8008. 
	Ściana pęcherza Spał um yesicouterinum Paries anterior yaginae. 
	RJR. 
	Per i metrium. 
	My omem u m. 
	I a. . . . . 
	Endomełium Faciesirtestinalis ocen. 
	Z Z z. 
	Jz/oznix VB(31088. 
	Pazies. 
	VBQIOBB. 
	Canalis cervicis uteri. 
	Ostiom uteri. 
	posłeri***-j um rectoyagł(88. 
	-gę-Strona tylna. 
	fornix vaginae. 
	(ąhjurn poSl. 
	Ezca yaO o rec*u*er*na. 
	*c*dna*dby*n*cy. 
	Ryc. 
	407. Schematyczny przekrój pośrodkowy przez macicę. 
	Stosunek do otrzewOeJ. 
	walnie złączona z podłożem i tylko z przodu w obrębie cieśni wsuwa się wiotka tkanka łączna podsurowicza między błonę surowiczą a błonę mięśniową, i odpreparowanieotrzewnej jest tu łatwiejsze. 
Po stronie tylnej szyjki surowiczy fałd odbytnicza-m a c i c z n y(wica rectouterina:ryc, 424), prawy i lewy, czasem z jednej strony przechodzi na drugą, łącząc się. 
Z powierzchni przedniej cieśni macicy otrzewna przerzuca się na pęcherz i w ten sposób między obu narządami powstaje szczelinowata zatoka, zagłębienie pęcherzowa-maciczne(eacdtdtio tesicoutermd). 
Znacznie głębiej sięga pokrycie otrzewnej między macicą a odbytnicą i dopiero mniej więcej na wysokości I kręgu guzicznegootrzewna przerzuca się z tylnej ściany pochwy na ścianę przednią odbytnicy, wytwarzając zagłębienie odbytnicza-maciczne(eacmdtiorectoutermd:p. s. l 64). 
W normalnym pochyleniu i zgięciu macicy ku przodowi(dnterersiqńeaio)przednie zagłębienie nie zawiera jelit i trzon macicy przylega do pęcherza:natomiast zagłębienie tylne przeważnie zawiera pętle jelita cienkiego oraz po stronie lewej ramię odbytnicze okrężnicy esowatej, które przylegają do powierzchni jelitowej macicy:również wyrostek robaczkowy może zstępować do tej przestrzeni po stronie prawej i w stanach chorobowych zrastać się z tworami sąsiednimi. 
Więzadło szerokie macicy(ligmentum luhm uteri). 
Wewnętrzne narządy płciowe żeńskie objęte są, jak już zaznaczono, fałdem otrzewnej wypuklonym przez macicę i jajowód. 
Z brzegów macicy fałd ten jako więzadło szerokie macicy(p. s. 164)dochodzi do ściany bocznej miednicy i oba więzadła, prawe i lewe, wraz z macicą ustawioną między nimi tworzą wielką przegrodę, która u kobiet dzieli jamę otrzewnej miednicy mniejszej na dwie części, przednią i tylną. 
Obustronnie więzadło szerokie składa się z trzech części:z krezki jajowodu(mesosclpiar)i krezki jajnika(mesotdrium), o których wspominaliśmy poprzednio, oraz z grubszej, większej części dolnej, krezki macicy(mesometrium:ryc. 
4 OO). 
Z dna miednicy między obie blaszki krezki macicy, przednią i tylną, wnika zawierająca tłuszcz tkanka łączna, bogato przetkana gładkimi komórkami mięśniowymi oraz włóknami sprężystymi. 
Również wzdłuż brzegów macicy znajduje się nieco więcej tkanki łącznej, w której przebiegają naczynia i nerwy zaopatrujące macicę. 
Zawartość krezki, tzw. przymacicz e(pardmetrium), oprócz tkanki łącznej i tłuszczowej składa się z obfitego splotu żylnego macicznego i pochwowego, tętnicy macicznej, naczyń chłonnych oraz nerwów i odcinka końcowego moczowodu, który tu przed wejściem do pęcherza krzyżuje od dołu tętnicę maciczną. 
Tkanka łączna przymacicza stanowi więc płytę dla naczyń i nerwów dążących do macicy, jak i do innych narządów miednicy mniejszej(p. dalej). 
Przedłużenie przymacicza ku dołowi na wysokości szyjki nazywamy przyszy j czerń(pdrdcertna). 
Przymacicze odgrywa dużą rolę w szerzeniu się procesów zapalnych rozpoczynających się w macicy(pmmetritis):zawiera ono tylko część tkanki łącznej miednicy, która poza tym rozprzestrzenia się pod otrzewną jako wiotka warstwa wy. 
	647. 


	Vesica urinaria. 
	648. 
	Rectum. 
	Cerwx uteri:. 
	lig, reetoułerinum. 
	lig, cardinile. 
	lig, teres uteri. 
	lig, yesicouterinum. 
	lig, puboyeicale. 
	Ryc. 
	408. Układ wieszadłowy macicy w miednicy mniejszej. 
Widok od góry:Schemat wg Benninghoffa. 
pemiająca wszystkie zagłębienia i stanowiąca jedną łączącą się z sobą całość. 
Niebawem zapoznamy się z nią bliżej. 
Umocowanie i więzadła macicy Umocowanie macicy składa się z dwóch rodzajów urządzeń. 
Jedne podpierają macicę, są to urządzenia podporowe, drugie stanowią urządzenia wieszadłowe, na których macica jest sprężyście zawieszona. 
Układ wieszadłowy. 
W tkance łącznej miednicy mniejszej, zwłaszcza przymacicza, występują wzmocnione pasma oraz powrózki łącznotkankowe-więzadła, które wytwarzają układ wieszadłowy macicy. 
Więzadła te zawierają wiązki mięśniówki gładkiej, dzięki czemu są bardzo rozciągliwe i kurczliwe. 
Dlatego też w celach operacyjnych możerny wyciągnąć kleszczykami część pochwową macicy aż do ujścia pochwy, po cz@powraca ona do swego dawnego położenia. 
Możemy wyodrębnić cztery pary tego rodzaju urządzeń wiesz adł owych. 
Głównym z nich jest tkanka łączna przymacicza wzmocniona nie tylko pasmami 504 śniowymi, lecz również licznymi naczyniami i nerwami. 
Odchodzi ona z prawej i lewej strony głównie z szyjki macicy i kieruje się do ściany bocznej miednicy mniejszej. 
W Zł nekologii otrzymała ona nazwę 1)więzadła podstawowego macicy(liga@e 8 hm cdrdindle uterP)lub też troczka macicy(retmaculum uterP)i stanowi czgŚśśrodkową łącznotkankowej płyty naczyniowa-nerwowej(p. dalej). 
Szyjka macicy znał doje się między tymi więzadłami obu stron, które ją umocowują w sprężystym zawieszeniu oraz hamują silniejsze przesunięcia boczne macicy(ryć. 
4 O 8). 
Ponadto z szyjki macicy biegnie do przodu pod otrzewną zagłębienia pęcherzowa-08 cicznego do dna pęcherza parzyste niezbyt silne pasmo łącznotkankowe, 2)więz a 89 pęcherzowa-maciczne(ligamentum tesicoutermumS:ku tyłowi zaś znacznie silniejsze 3)więzadło odbytnicza-maciczne(ligcmentum rectouterinuBćlToparzyste pasmo więzadłowe odchodzi z powierzchni tylnej szyjki macicy, kieruje 94 Ku Wowi do ściany bocznej odbytnicy i przyczepia się do powierzchni miednicznej koŚ 9 ł. 
	krzyżowej na wysokości IV kręgu krzyżowego. 
Każde z obu powyższych więzadeł zawiera wiązki mięśniówki gładkiej, mięsień pęcherzowa-maciczny(m. tesicoutermusSoraz mięsień odbytnicza-maciczny(m. rectoutermus). 
Więzadło odbytnicza-maciczne wypukła znany nam już(ryć, 424)fałd otrzewnej, fałd odbytnicza-maciczny(wica rectoutermd). 
Oba te fałdy, prawy i lewy, stanowią górną granicę zagłębienia odbytnicza-macicznego i często z przodu łukowato łączą się z sobą, wytwarzając jeden wklęsły brzeg(s. l 64). 
Więzadło odbytnicza-maciczne jako odciągacz(retractor)ma jakoby przyczyniać się do utrzymania przód op o chyleń i a(mtetersio)macicy we właściwych granicach. 
Jak z powyższego wynika, w punkcie środkowym tych trzech par pasm łącznotkankowych leży szyjka macicy, która też jest najsilniej umocowaną częścią macicy(ryc. 
4 O 8). 
Czwartą parę więzadeł układu wieszadłowego macicy stanowi 4)więzadło obłe macicy(hgamenhm teres tueri). 
Jest to łącznotkankowy powrózek, mający 12 do 14 cm długości i około 0, 5 cm grubości:rozpoczyna się on obustronnie u brzegu bocznego trzonu macicy nieco do przodu i ku dołowi od jajowodu. 
Oprócz włókien klejodajnych zawiera on również włókna sprężyste i pasma mięśniówki gładkiej. 
Więzadło obłe wpierw przebiega w więzadle szerokim macicy, tuż poza jego blaszką przednią, unosząc ją i wytwarzając wyraźny fałd. 
Po dojściu do ściany bocznej miednicy mniejszej biegnie ono zaotrzewnowo ku górze i do przodu. 
Na tym odcinku więzadło leży podobnie do nasieniowodu u mężczyzny i podobnie jak nasieniowód dochodzi do pierścienia pachwinowego głębokiego i wstępuje do kanału pachwinowego, który przebiega przez całą jego długość. 
W kanale pachwinowym więzadło obłe jest okrągłe, natomiast w swym przebiegu miedniczym, pod wpływem ucisku trzew, jest spłaszczone. 
Po wyjściu z kanału pachwinowego przez pierścień pachwinowy powierzchowny więzadło obłe dzieli się na liczne delikatne pasma, które kończą się w tkance podskórnej wargi sromowej większej oraz wzgórka łonowego. 
W przebiegu przez kanał pachwinowy do więzadła obłego dochodzą prążkowane włókna mięśniowe pochodzące z mięśnia skośnego wewnętrznego brzucha i mięśnia poprzecznego brzucha, odpowiadające włóknom dźwigacza jądra u mężczyzny. 
Poza tym razem z więzadłem obłym przez kanał pachwinowy biegną:gałązka tętnicy macicznej i gałązki żylne łączące żyły macicy z żyłami wzgórka łonowego, a więc z zasięgiem żyły podskórnej odpiszczelowej, naczynia chłonne prowadzące limfę z dna macicy do węzłów okolicy pachwinowej oraz gałąź płciowa nerwu płciowo-udowego. 
Czasami w obrębie kanału pachwinowego zachowuje się niewielka workowata wypustka otrzewnej(diterticulum NuckP), pozostałość wyrostka pochwowego otrzewnej(t. 
I). 
Więzadło obłe(ryc, 389, 390, 408)nie ma specjalnego znaczenia mechanicznego w prawidłowym położeniu macicy jest ono rozluźnione i nawet w silniejszym przemieszczeniu macicy nie napina się, ponieważ nie bardzo silnie przyczepione jest u swego drugiego końca, w obrębie warg sromowych i wzgórka łonowego. 
Pomimo to operacyjnie skracając więzadła obłe w przypadkach tyłozgięcia macicy i przytwierdzając je u ich końców przy pierścieniu pachwinowym powierzchownym(operacja Alexandra-Adamsa)osiąga się prawidłowe położenie przodozgięcia. 
Procesy zapalne powstające w układzie wieszadłowym, a zwłaszcza w przymaciczu, prowadzą ostatecznie do kurczenia się i skracania tych składników łącznotkankowych:są one przyczyną przesunięć macicy, ponieważ skracanie to wytwarza nieprawidłowe warunki napięcia i pociągania. 
Układ podporowy. 
Dla utrzymania macicy w jej właściwym położeniu zawieszenia nie wystarcza jednak wyżej opisany układ wieszadłowy. 
Wraz z pochwą macicę podpiera dno miednicy. 
Macica nie ma bezpośredniej styczności z dnem miednicy, jednak ponieważ szyjka wstępuje do pochwy, która częściowo spoczywa na dnie, tym samym za pośrednictwem pochwy również macica je obciąża. 
I też dno miednicy dźwiga znaczną część masy macicy. 
Macica obciąża zwłaszcza ten odcinek dna miednicy, który utworzoWjest przez m. dźwigacz odbytu, głównie oba jego przednio-przyśrodkowe brzegi, tzw. ramiona dźwigacza(p. dalej)oraz przez odcinek położony między odbytnicą a pochwą. 
Gdy podstawa ta ulega rozciągnięciu lub rozerwaniu, czy też obniżeniu w razie osłabienia mięśniówki dna miednicy, wtedy macica opuszcza się głębiej do pochwy, zwłaszcza jeśli ściana pochwy jest rozciągnięta, a macica położona nieprawidłowo i w tyłopochyleniu ustawia się w kierunku osi pochwy. 
	649. 


	Stosunek do narządów sąsiednich Do przodu powierzchnia pęcherzowa Ozonu macicy przylega do p-@. . jprzedzielona tylko szczelinowatym zagłębieniem pęcherzowa-macicznym:jeżett ą, -ąę'*jest pusty lub słabo wypełniony, macica może wytwarzać na niw niecłowale wgłętjąąją. 
dno macicy nie sięga jednak do wierzchołka pęcherza. 
Począwszy od cieśni otrzewją. 
'cherzenn, zwłaszcza z jego dnem. 
I-uzna tkanka ł 4 czna wypeł@a przestrzeń połaj. 
)między pęcherzem a szyjką(ryc, 424)-przestrzeń pęcherzowa-rnacieęą'*(spatium resicouterinumć):przedłuża się ona ku dołowi w przes@zeń pęcheęzągwo-pochwową(spatium tesicotugmdleS bądź cewkowa-pochwową(ureiąyj, puginale), również wypełnioną tkanką łączne:z dna pęcherza do nasały pochwy biegają silniejsze pasmo łącznotkankowe(sephm suprmuginJe'), które ma stanowić grąjj-ąmiędzy obu przestrzeniami łącznotkankowymi. 
Ku tyłowi powierzchnia jelitowa macicy aż do górnego odcinka poejęępowleczona jest otrzewną(ryc, 407)i macica wraz z więzadłem szerokim stanowi grzej. 
nie ograniczenie zagłębienia odbytnicza-macicznego. 
Tę obszerną przestrzeń wypehtąąąpętle jelita cienkiego:po stronie lewej poza tym część końcowa okrężnicy esowatej ją prawej również wyrostek robaczkowy mogą zstępować do zagłębienia. 
Bocznic wzdłuż trzonu i szyjki do brzegów macicy oprócz tętnic macicznyeąprzylegają obustronnie potężne sploty żylne, splot maciczny prawy i lewy, położone mią. 
dzy obu blaszkami krezki macicy(więzadła szerokiego macicy). 
Poza tym w odległośetokoło 2 em od szyjki macicy do przodu i przyśrodkowo biegną moczowody kierując się do pęcherza wpierw na bocznej, następnie na przedniej ścianie pochwy. 
Wypełniony pęcherz, jak już wspomniano, zmienia położenie macicy, odwrotnie, po-większona macica w czasie ciąży może uciskać na pęcherz i wywoływać parcie na mocz. 
Jeżeli odbytnica jest pusta, to wypełniony pęcherz ustawia macicę bardziej w osi pochwy, a więc w położenie tyłopochylenia(retrotersio). 
W stanach zapalnych pęcherz i macica z łatwością zrastają się z sobą(wraz z zanikiem zagłębienia pęcherzowa-macicznego)i to tym łatwiej, że pętle jelitowe rzadko tylko wnikają między pęcherz a macicę. 
Natomiast zrośnięcie macicy z odbytnicą wtedy tylko może nastąpić, kiedy ma-ojca znajduje się w wadliwym położeniu, w silnym tyło zgięci u i tyłop o chyleniu(retrofezio-retrotersio). 
W wyniku takiego nieprawidłowego położenia powstaje ucisk na odbytnicę, zaparcie stolca i bolesność w czasie wypróżnienia. 
	Budowa ściany macicy W ścianie macicy odróżniamy trzy główne warstwy:błonę surowiczą, błonę mięśniową i błonę śluzową. 
Błona surowicza(tunice serosc), zwana również orna ci czerń 1)88 rimetrium), jako otrzewna pokrywa większą część narządu. 
Jej jedBcwarstwowy nabłonek płaski(mesothelium)leży na cienkiej warstwie tkanki łącznej włóknistej, przechodzącej z jednej strony w tkankę W żną więzadła szerokiego, z drugiej łączącej się z błoną mięśniową 08+ClCy. 
Błona mięśniowa(tunice musculms)stanowi najgrubszą warsB 9 ściany macicy i tworzy tzw. mięsień maciczny(mgometrOWMięsieńmaciczny składa się ze zwartego układu pęczków mięśniowóPPgładkich, wśród których występuje skąpa ilość luźnej tkanki łączOśgłównie w otoczeniu licznych naczyń krwionośnych. 
Błona mięśwoBęjest więc równocześnie błoną naczyniową. 
Komórki mięśniowe s 4 PP stosunkowo duże i wielkość ich podlega znacznym wahaniom w cza 966. 
	Róft. 
	cyklu menstruacyjnego, a zwłaszcza w czasie ciąży. 
Na początku cyklu miesiączkowego długość komórek waha się od 40 do 60 um w końcu cyklu od 80 do 90 urn, dochodząc nawet do 250 urn:w czasie ciąży długość wzrasta do 800 i 900 urn. 
W mięśniówce macicy, której grubość wynosi I do 1, 5 cm, wyróżnić można trzy słabo rozgraniczone warstwy:najgrubszą środkową, tzw. warstwę naczyniową(strułam msculosumć), zawierającą liczne rozgałęzienia naczyń krwionośnych, zewnętrzną warstwę nadnaczyniową(strułam supratdsculosumć)i wewnętrzną podnacz y ni o w ą(stratum subtdsculosumj, przylegającą do błony śluzowej. 
Obie te ostatnie warstwy zawierają drobniejsze naczynia. 
Złożony układ mięśnia macicznego jest więcej zrozumiały, gdy rozpatrując jego budowę uwzględnimy przebieg naczyń krwionośnych macicy w łączności z rozwojem mięśniówki. 
Naczynia tętnicze, jak zobaczymy niebawem, odchodzą z obu tętnic macicznych, prawej i lewej, biegnących wzdłuż brzegów macicy. 
Każda z nich oddaje od 9 do N gałązek bocznych wnikających do mięśniówki i w zewnętrznej części warstwy naczyniowej przebiega łukowato. 
Od nich odchodzą gałązki promienisto wnikające do wewnętrznej części warstwy naczyniowej, by z kolei przejść w letniczki znów promienisto biegnące ku błonie śluzowej. 
Cały ten układ naczyniowy objęty jest mięśniówką macicy w sposób zapewniający jej celowe funkcjonowanie, zwłaszcza w czasie ciąży i porodu. 
Powyższy stosunek mięśniówki do naczyń związany jest z jej powstaniem z dwóch zrastających się z sobą przewodów przyśródnerczowych. 
Według Goerttlera mięśniówka macicy powstaje z dwóch składników odmiennego pochodzenia. 
Są to:mięśniówka pierwotna, rozwijająca się z przedłużenia mięśniówki jajowodów, oraz mięśniówka wtórna albo dodatkowa, rozwijająca się z mezenchymy podsurowiczej oraz z pasm mięśniowych wstępujących do macicy(w końcowym okresie ciąży)z więzadeł dochodzących do niej. 
Mięśniówka pierwotna(crchimgometriumS. 
W mięśniówce pierwotnej głównym składnikiem są pęczki mięśniowe stanowiące przedłużenie mięśniówki okrężnej jajowodów. 
Pęczki te, wchodzące do głębszych warstw mięśnia macicznego, zachowują swój zasadniczy kierunek i tworzą dwa symetryczne układy spiralne, prawy i lewy, jak dwie sprężyny zegarka, przenikające jeden w drugi(ryc, 409)i krzyżujące się nawzajem. 
Układy te tworzą sieć przestrzenną, przez oczka której przeciskają się naczynia krwionośne zdążające ku błonie śluzowej. 
Powyższe sprężyny mięśniowe krzyżują się w trzonie macicy pod kątem około 9 O', bliżej szyjki pod kątami bardziej rozwartymi, w samej szyjce zbliżającymi się do 1806:w szyjce więc pasma mięśniowe biegną już prawie okrężnie. 
Do układu mięśniówki pierwotnej należą ponadto pasemka zstępujące z podłużnych warstw mięśniowych jajowodów. 
	Ryć. 
	W 9. 
Schemat przebiegu pęczków mięśniowych w mgometrium:a-w archimgometrwm:b-w paramgometriunc wg GoerWera z Schaffera. 
	651. 


	Mięśniówka wtórna albo dodatkowa(pcrmgometriumć)ma układ odmieą. 
ny. 
Pęczki mięśniowe po wejściu w ścianę macicy z jej więzadeł rozchodzą się wachlą. 
rzowato(ryc. 
4 O 9), początkowo powierzchownie, następnie przenikają do warstw glej. 
szych. 
Błona mięśniowa szyjki(tunice musculcris cermcis), jak już zaznaczono, rąąukład przeważnie okrężny. 
W porównaniu do trzonu zawiera ona znacznie mniej skłąą. 
ników kurczliwych, więcej natomiast tkanki włóknistej zbitej, włókien klejodajnych a zwłaszcza sprężystych. 
W czasie ciąży tkanka ta ulega rozpulchnieniu i w czasie poro. 
du kanał szyjki zostaje bardzo silnie rozszerzony przez przechodzący płód:jednąĘw związku ze swą sprężystością szyjka zazwyczaj nie ulega naddarciu. 
Jedynie odcinek pochwowy szyjki ustępuje pod naporem i rozciąga się bocznic lub nawet nadrywa się. 
Stąd powstaje różnica kształtu tej części szyjki u kobiety przed i po urodzeniu(u nieródeki wieloródek). 
Po porodzie na skutek skurczu mięśniówki i reorganizacji tkanki łącznej budowa błony mięśniowej wraca do stanu sprzed ciąży. 
Czynność błony mięśniowej. 
O ile znaczenie mięśnia macicznego poza ciążą jest małe, o tyle większe znaczenie ma on podczas porodu:wtedy razem z tłocznią brzuszną powoduje on wydalanie płodu. 
Eizjologicznie związane z tym bóle mają nazwę, bólów porodowych". 
Oba układy sprężyn mięśniowych trzonu macicy, o których mowa była wyżej, mogą się rozwijać i zwijać. 
Podczas r o z w i j ani a(rozkręcania się)odległość między poszczególnymi pierścieniami sprężyny powiększa się:rozwijanie odbywa się w czasie ciąży, kiedy wielkość macicy wzrasta. 
Czynne z w i j a n i e obu sprężyn odbywa się z wielką siłą w okresie porodu i objawia się w formie bólów porodowych. 
W czasie rozwijania się sprężyn następuje powiększenie macicy ku górze:szyjka bowiem umocowana w miednicy mniejszej stanowi stosunkowo nieruchomy biegun narządu. 
Znaczenie układu mięśnia macicznego polega więc na tym, że w czasie ciąży na stosunkowo małej powierzchni skupiony układ silnie się rozprzestrzenia. 
Już w czasie okresu miesięcznego mięsień maciczny ulega rozluźnieniu. 
W czasie ciąży do tego dochodzi bardzo znaczne powiększenie komórek mięśniowych, o czym już była mowa. 
Znaczenie tego układu przejawia się również w czasie porodu już po wydaleniu płodu, gdy mięsień maciczny, kurcząc się ponownie dla wydalenia łożyska, chroni matkę przed skrwawieniem się z otwartych naczyń łożyska. 
Błona śluzowa(tunice mucosd s. endometrium). 
Macica nie ma tkanki podśluzowej i błona mięśniowa łączy się bezpośrednio z błoną śluzową. 
Błona ma odmienną budowę w trzonie i cieśni, czyli w części, czynnej"macicy, inną zaś w szyjce, części, biernej". 
W trzonie i cieśnibłona śluzowa jest miękka i gładka, w szyjce jest bardziej twarda i pofałdowana. 
W trzonie i ci e śni macicy dziewiczej przed osiągnięciem dojrzałości płciowej błona śluzowa ma grubość 0, 3-0. 5 mm. 
W jej swoistej tkance łącznej blaszki właściwej(lamina proprid:ryc. 
HO), bogatej we wrzecionowate fibroblasty, znajduj 4 się proste cewkowate gruczoły maciczne(glandulae utermde). 
Są one wysłane, podobnie jak pozostała powierzchnia błony śluzowej, jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, sięgając w głąb aż do linii błony mięśniowej. 
Nabłonek zawiera te morki migawkowe, występujące zmiennie pod względem liczby i miejsca, tak że miejscBwyposażone w migawki i pozbawione migawek występują na przemian. 
Ruch migaweKskierowany jest w kierunku pochwy. 
W tak zbudowanej błonie śluzowej funkcjonalnie wyróżniamy dwie warstwy:cieńsz 4 warstwę podstawnią, leżącą od strony błony mięśniowej, i grubszą warstwgczynnościową-od strony światła macicy. 
Tylko ta ostatnia podlega zmianom w czasie cyklu miesięcznego. 
Błonę śluzową odżywiają dwa rodzaje tętniczek przenikających do niej z błony mig. 
	652. 
	śniowej:jedne biegną spiralnie przez całą prawie grubość błony, blisko jej wewnętrznej powierzchni przechodzą we włośniczki i następnie w szerokie pozawłosowate naczynia żylne, odprowadzające krew do żył mięśniówki. 
Drugie, krótsze, rozgałęziają się na podobieństwo kandelabrów w warstwie podstawnej błony śluzowej. 
Tylko pierwsze z nich ulegają uszkodzeniu w czasie menstruacji i porodu. 
W szyjce macicy(ryc, 4 l 2), podobnie jak w trzonie, blaszka właściwa(lamina promie)zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej, wśród której leżą cewkowe gruczoły śluzowe zwane gruczołami szyjki(glmdulae cericdles). 
Są one zbudowane odmiennie niż gruczoły maciczne i w przeciwieństwie do nich nie są proste, lecz rozgałęzione. 
Nabłonek szyjki, podobnie jak w trzonie, jest wysoki jednowarstwowy walcowaty, częściowo migawkowy. 
Sięga on ku dołowi do ujścia macicy, gdzie przechodzi w wielowarstwowy nabłonek płaski części pochwowej szyjki. 
Granica między nabłonkiem migawkowym a płaskim jest ostra, nie przebiega jednak prostolinijnie, lecz często zygzakowato. 
Czasem nabłonek migawkowy może występować na zewnątrz od ujścia macicy, pokrywając część pochwową szyjki(s. 
639). 
Podobnie jak gruczoły szyjki również walcowate komórki nabłonka wydzielają śluz. 
Śluz ten wytwarza galaretowatą masę, która jako czop śluzowy szyjki wypełnia kanał szyjki. 
Stanowi on wał ochronny przeciw zarazkom, które mogłyby wnikać przez pochwę. 
W razie niedrożności przewodów gruczołów szyjki ich wydzielina nagromadza się i rozszerza światło gruczołów, wskutek czego przybierają one postać pęcherzyków:pęcherzyki te, błędnie rozpoznane przez Nabotha jako jaja, na pamiątkę tego starego błędu anatomicznego otrzymały nazwę j a j ec z ek Na b ot ha(otula MbothP). 
W kanale szyjki błona śluzowa tworzy dwa układy fałdów, z których jeden leży na ścianie przedniej, drugi na tylnej. 
Każdy układ składa się z jednego osiowo położonego fałdu podłużnego i z obustronnie, jak pióra dochodzących licznych fałdzików bocznych układy te mają nazwę fałdów pierzastych(phcde pa(matce). 
Ponieważ fałdzikiściany przedniej wnikają między rowki ściany tylnej i odwrotnie, oba te układy fałdów uszczelniają kanał szyjki i są ochroną przed wnikaniem śluzu pochwy czy zarazków. 
O ile zmiany w błonie śluzowej szyjki w czasie cyklu menstruacyjnego są nieznaczne, gdyż ograniczają się tylko do zwiększenia wydzielania śluzu w okresie owulacji, o tyle są one bardzo duże w błonie śluzowej trzonu i cieśni. 
Zmiany te zachodzą zarówno w poszczególnych fazach cyklu menstruacyjnego, jak i podczas ciąży. 
Pierwsze są związane z okresowym wydzielaniem dokrewnym jajnika(w cyklu jajnikowym), drugie z dokrewnym wydzielaniem i jajnika, i łożyska oraz bezpośrednim wpływem kosmówki płodu. 
	Cykl menstruacyjny Cykl menstruacyjny, wywołany dojrzewaniem jaja, pęknięciem pęcherzyka jajnikowego i wytwarzaniem się ciałka żółtego, przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia zapłodnionego jaja. 
Jeżeli zapłodnienie nie następuje, to jajo obumiera, a błona śluzowa przygotowana do jego zagnieżdżenia się staje się niepotrzebna, złuszcza się i odpada. 
Cały cykl menstruacyjny trwa przeciętnie 28 dni i bez przerwy się powtarza, jeżeli kobieta nie zaszła w ciążę:składa się z pięciu faz. 
Ze względów praktycznych za fazę pierwszą przyjmuje się okres krwawienia miesięcznego zwanego miesiączką(menstruatio), trwający 2-3 dni lub nieco dłużej. 
Opis tej fazy oraz następnej fazy odnowy, czyli regeneracji błony śluzowej, która trwa I do 2 dni, podamy dalej. 
Odnowa błony śluzowej zbiega się z początkiem cyklu jajnikowego, z rozpoczęciem więc wydzielania hormonu pęcherzykowego w jajniku i inicjuje fazę wzrastania błony śluzowej. 
Faza wzrastania(stadium prohferdhonis)trwa od 5 do 16 dnia, licząc od pierwszego dnia krwawienia miesięcznego aż do utworzenia się ciałka żółtego i rozpoczęcia wydzielania przezeń progesteronu, hormonu ciałka żółtego. 
Faza wzrastania trwa więc około li dni. 
Na początku tej fazy błona śluzowa jest cienka i ma budowę(ryc, 4 lla)podobną do opisanej wyżej błony śluzowej dziewiczej. 
Następnie pod wpływem estronu, hormonu pęcherzykowego pobudzającego rozpiera zarówno komórek nabłonka, jak i tkanki łącznej, błona śluzowa rozrasta się i grubość jej dochodzi do 2-3 ram, a gruczoły wydłuża*ą s**. 
	RKR. 


	3:S(Sł. 
	Zanikające menstruacyjne niego cyklu. 
	I 35/:y ssyzó:waFaza odnowy Faza złuszczania. 
	**'*ś'3 ę***:gĘcj. 
	Pęcherzyk jajnikowy d oj rzeweiący. 
	(3 jgj Tę W Y P 4+śż. 
	Vł Ś sd 5':Ę'/ją. 
	b 4@fbFI S??
	94. 
	r:ł(tr 461. 
	:są***gcjń*'**. 
	*Z(gró rtyEt 5 ri***. 
	ęłś, SA ĘąĘ g S 7 Ąg 9 Y j tsrO pg ej, tę. 
	@tr rQĘęgcjjcją, jj cuć 81 kŚ*****ę 8 r'są'ł 8 y 6 fa jcj, sć Ę jcj, a. 
	rs I?
b 4 PY Q-cj. 
	4 jgye jgjęs@"gsęQQ(g śę Ę-ci. 
*ń**Xycjóą'X@%fi trą *lż, jt'cj*************ęłbś X Ęv-rti****i*. 
	Br Fazy wzrastań ta. 
	Cykl menstruacyj ny. 
	e 9 EY 4 łiSĘą ęę J-ę*jcj's s ii s V. 
	Cu 947 jj'b((3, (97 y jD. 
	ńjjĄ((TO-'ł?
OC W g?
5!?fi Ę*****. 
	cj'4 Ęb Xr s**. 
	gą y(ił'. 
	**P*. 
	pg s Ę. 
	e+sr'er Fłv 8 ye:-ęQ pi śł b 494'-sł. 
	Jajeczkowanie. 
	Siatko żółte menstruacyj ne. 
	Br Faza wydzielania. 
	F aza niedokrwienia. 
	Ryc. 
	410. Schemat pęcherzyka jajnikowego, ciałka żółtego. 
	Pęcherzyk. 
	dojrzewający. 
	Przejście cyklu menstruacyjnego w ciążę i błony śluzowej w cyklu menstruacyjnym na początku ciąży. 
	Ęęę y jjóQY'. 
Ęęę y jjóQY'Ą:jjżĄI(BV****. 
	Jajeczkowanie i zapłodnienie. 
	QQ Q. 
	Ciałko żółte O IĘZOWB i. 
866. 
	Warstwa CZyOOB. 
	W arstw a podstaw na. 
********. . *'. *a. 


	jw. pąza wydzielnicza ma szczególne znaczenie, przykolowuie bowiem błonę s(uyąą. 
macicy do przyjęcia mającego się zagnieździć w niej zarodka. 
gaza niedokrwienia(stadium ischemicum, gr, ischo-@eĆ, za*rzywywać). 
Jeżąą ągząpłodnienia komórki jajowej nie dochodzi, ciałko żółte zaczyna zanikać, przeętąwłzielae swój hormon, a błona śluzowa macicy wchodzi w os(a(84 fazę cyklu, fazą ąj. . 
, łokrwienia. 
W 27 lub 28 dniu cyklu naczynia tętnicze, biegnące w okresie fazy wyąj, -ąyiezej w postaci spirali ku wewnętrznej powierzchni błoó. 
Teraz kurczą się, zrnntąąęąsię dopływ krwi do błony i niedokrwienie to upośledza jej odżywianie. 
Faza złuszczania(stadium desquamationis)albo Krwawienia miesięcznego. 
Stąą jją, dokrwienia trwa krótko, po czym naczynia błony śluzowej rozszerzają się ponownie jąąnąporem krwi naczynia krwionośne pękają, krwinki przenikają do Jkanki łącznej i Ęęeąywraz ze strzępkami złuszczającej się warstwy czynnościowej błony śluzowej oraz z ę-ę, dzieliną gruczołów przedostaje się do jamy macicy i odpływa na zewnątrz. 
Proces ją trwa 2-3 dni, czasem dłużej, po czym krwawienie ustaje i równocześnie rozpoczyną ęjąproces odnowy warstwy czynnościowej. 
Faza odnowy(stadium regenerdtionis)trwa w przybliżeniu I do 2 dni. 
Najpierw ąą. 
błonek tych części gruczołów, które zachowały się w warstwie podstawowej, powleką obnażoną powierzchnię warstwy czynnościowej błony śluzowej:następnie zarówąąw nabłonku gruczołów, jak i w tkance łącznej pojawiają się liczne kariokinezy i błoąą śluzowa jako całość zaczyna fazę wzrastania już nowego cyklu. 
	Macica w okresie ciąży Ciążą(gmuiditcs)nazywamy stan, w jakim znajduje się ustrój kobiecy w czasie rozwoju płodu. 
W warunkach prawidłowego rozwoju bruzdkująca komórka jajowa już w 4 dniu po zapłodnieniu przedostaje się do macicy. 
Tu bruzdkuje dalej, przechodzi przez stadia moruli oraz blastuli i w stadium wczesnej gastruli w 6 dniu rozwoju zagnieżdża się w błonie śluzowej trzonu macicy na jej tylnej lub przedniej ścianie, najczęściej w górnym lub środkowym odcinku, rzadko w dolnym. 
Zagnieżdżenie się w dolnej części trzonu może spowodować utworzenie tzw. łożyska przodującego. 
Proces zagnieżdżania się zarodka ludzkiego w błonie śluzowej macicy opisany już był w tomie 1. 
Wiemy więc, że trofoblast otaczający zarodek od zewnątrz i będący zarazem zawiązkiem kosmówki wżera się w błonę śluzową macicy niszcząc i wchłaniając jej tkanki. 
Ostatecznie jajo płodowe(zarodek i organizujące się błony płodowe)znajdzie się w głębi błony śluzowej i zostanie przez nią pokryte również i od strony jamy macicy O QBłonaśluzowa w momencie zagnieżdżania się zarodka zwykle znajduje się w fazie wydzielniczej cyklu menstruacyjnego, jest więc rozpulchniona, przekrwiona, jej gruczoły są szerokie i intensywnie wydzielają(ryc, 411 b, c). 
W czynnościowej warstwie błoW 8)różnić wtedy można:część zbitą(pars compcctc), zwróconą do światła macicy, ze wierającą stosunkowo wąskie ujścia gruczołów macicznych i głębszą c z ęś ć gąb c za 8 s tą(pers spongiosa), w której gruczoły są znacznie rozszerzone. 
Jajo płodowe zagnieżBdża się ostatecznie między częścią zbitą a gąbczastą i tu silnie się rozrasta. 
Równolegle z powiększaniem się jaja płodowego szybko powiększa się macica(Ęc 9 Ww 3 miesiącu ciąży osiąga ona wielkość pomarańczy, w 4-wystaje na 2 palce nad spojenie łonowe, w 6-dno jej dochodzi do wysokości pępka, w 8-do połowy odległości r@@9 Ypępkiem i nasadą wyrostka mieczykowatego mostka, w 9 miesiącu sięga do nasady 4 e@9 Wrostka, w 10 wreszcie obniża się do poziomu z 8 miesiąca. 
Równocześnie ściana waPgrubieje i w końcu ciąży waga jej wzrasta dwudziestokrotnie z 50 do 1000 g. 
Doczesna(decidud). 
Zmiany zachodzące podczas ciąży w strukturze mięśnia macWónego były już omówione poprzednio(s. 652), do omówienia pozostały zmiany błon 99 zowej Podczas ciąży błona śluzowa macicy nosi nazwę doczesnej(decidud). 
Wy 6 Ż 8 Ęw niej można trzy odcinki(ryc, 4 l 4):doczesną podstawną(deciduc bds 4 O Fż 4 c 4 między jajem płodowym a mięśniówką macicy, doczesną pokrywowa@P 9 z wi s a j ą cą(decidua cqpsularis s. zeńead), pokrywającą jajo płodowe od strony JBPBYwacicy, i doczesną właściwą albo ścienną(decidud ten s. pcrietahs), w 689 łającą pozostałą część jamy macicy. 
	RKR. 
	Kanał szyjki(. 
	*ruczo*. 
	Ryc. 
	412. Błona śluzowa szyjki i jej rozgałęzione gruczoły śluzowe(a):b gruczoł w silniejszym powiększeniu:wg Mama. 
	ł TT. 
	Doczesna pokrywająca*aio*odowg(dęci dua%capsularis). 
	Doczesna ścienna Idecidua parietalis). 
	Ryć. 
	413. Przekrój podłużny przez macicę na początku 2, miesiąca ciąży. 
	657. 


	658. 
	Decidua pariećals. 
	My o metrium. 
	QROSU(ąricj. 
	KW arion. 
	O ecidua 4 asa 7 r. 
Ryc. 
414. 
Przekrój przez błonę śluzową macicy i część jaja płodowego na początku 2, miesiąca ciąży:wg Maximowa i Rhoma. 
Ł-ożysko(placenta). 
Najważniejszą rolę spełnia doczesna podstawia, z nią bowiem zrasta się silnie kosmówka płodu swymi obficie rozgałęzionymi kosmkami, tworząc razem z nią specjalny narząd-łożysko. 
Jest to narząd umocowujący i odżywiający uslćfpłodu w macicy. 
W łożysku odbywa się przyjmowanie tlenu i substancji odżywczych wszelkiego rodzaju. 
Łożysko wykonuje więc zadanie płuc, narządów pokarmowych, w 48 troby i nerek, jest centralnym narządem wymiany materii płodu. 
Po urodzeniu czynności te wykonuje oddzielnie cały szereg narządów niezbędnych do życia. 
Łożysko przybiera kształt krążka(ryc, 4 l 6), którego średnica w końcu ciąży docho 4@do 15-20 cm, grubość do 2-4 cm, a masa wynosi około 0, 5 kg. 
Wyróżnić w nim możew?
Oyc, 417)część płodową(pars jetahs), złożoną z błony kosmówki i odchodzącyshod niej kosmków, oraz część maciczną(pers uterma), utworzoną przez doczesWpodstawną. 
Od błony kosmówki pokrytej przez błonę owodni odchodzi 15-20 kos@ł@@głównych. 
Każdy z nich ma bardzo liczne rozgałęzienia i razem z nimi tworzy liś c ie 8(cotgledon)łożyska. 
Część tych gałęzi zrasta się z doczesną podstawną. 
Od strony docAesnej między liścienie wnikają niekompletnie oddzielające je p r z e gr o d y(septc). 
M@9 YWmi przegrodami oraz ponad nimi przepływa krew matki. 
Dopływa ona przez spiraWśJćlniczki doczesnej, opłukuje gęstą sieć kosmków i odpływa do żył macicznych. 
Kre 8 W dostarcza płodowi substancje odżywcze i tlen. 
Substancje te przenikają na drodze 9 YPĘzji i absorpcji przez trofoblast pokrywający kosmki do rozgałęziających się w kos@8899 naczyń pępkowych płodu. 
Krew matki nie przedostaje się do naczyń płodu:odpb 98 W 8 z przestrzeni międzykosmkowych do naczyń żylnych macicy odprowadza ona równo(9 śnie produkty wymiany materii płodu wydalane przez kosmki(t. 
I). 
Od zrastającej się z owodnią kosmówki odchodzi sznur pępkowy(fu@8 ł 8 ś. 
	umbilicdlis)albo pępowina, otoczony również błoną owodni. 
W tkance łącznej galaretowatej pępowiny biegną naczynia pępkowe(dwie tętnice i jedna żyła), a we wczesnym okresie ciąży ponadto zanikające później:przewód jelitowa-żółtkowy i przewód omoczni. 
W miarę wzrastania jaja płodowego doczesna pokrywowa i doczesna ścienna zbliżają się do siebie, sklejają się i zrastają z sobą, tracąc pokrywający je nabłonek oraz gruczoły i ostatecznie zespalają się w pojedynczą błonę zrośniętą z błonami płodowymi. 
Łożysko prawidłowe położone jest najczęściej w ścianie górnego lub środkowego odcinka trzonu macicy. 
Sznur pępkowy przyczepia się do niego centralnie lub mimośrodkowo, rzadziej brzeżnie lub poza łożyskiem. 
Długość sznura z reguły wynosi około 50 cm:czasem pępowina może być znacznie krótsza lub dłuższa. 
W tym drugim przypadku i ilość wód płodo. 
	Ryc. 
	415. Górna granica macicy począwszy od 4, miesiąca ciąży. 
	Żyła pępkowa. 
Tętnice s. . pępkowe. 
	Część gładka kosmówki Błona owodni. 
	Żylna zatoka brzeżna łożyska. 
	-Liścień. 
	BilOrn. 
	Tętnica maciczna. 
	Ryc. 
	416. Łożysko ludzkie i jego naczynia widziane od strony płodu, częściowo z boku:wg Hanniltona, Boyda i Mossmana. 
	659. 


	RRO. 
	Sp a fum interwllosumł X'A ł. 
	Ęcj:?
	V esiculaFuniculusumbilicalis). 
	. Aa, umbilicalis. 
	*****-:ł. 
	V, umbilicalis. 
	Brzeg odciętej owad n i. 
	*b*ąn*c***ii. 
	Ryc. 
	417. Schemat unaczynienia części płodowej i części matczynej łożyska. 
W części płodowej tętnice pępkowe czarne, żyły szare. 
W części matczynej tętnice maciczne czerwone, żyły niebieskie:wg Pattena. 
	wych wydzielanych przez owodnię może się zwiększać. 
Normalnie wynosi ona około I J litra, w rzadkich przypadkach dochodzić może do kilkunastu litrów. 
Wtedy nadmiernie wydłużona pępowina może ulec niebezpiecznemu dla płodu zawęźleniu i dopływ krwi z łożyska do płodu i odwrotnie może być odcięty. 
Łożysko nieprawidłowe. 
Kształt łożyska może być inny niż zwykle, np. płatowatylub też łożysko może składać się z poszczególnych części całkowicie od siebie oddzielonych, mniejszych lub większych. 
Duże znaczenie kliniczne może mieć nieprawlBowepołożenie łożyska, przede wszystkim tzw. łożysko przoduj ące(placenta ąraetia), utworzone w przypadku zagnieżdżenia się zarodka w dolnym odcinku trzonu ma@8 cy. 
Łożysko takie może zamykać wejście do szyjki macicy i może być przeszkod 4 Ba rodzącego się płodu, a równocześnie może powodować krwotoki niebezpieczne dla życia rodzącej i płodu. 
Krwotoki takie występują podczas odklejania się łożyska od ścian@ccicy przed urodzeniem się płodu, zanim więc mięsień maciczny zdoła skurczyć sie o ł 68 e by zacisnąć przerywające się naczynia. 
	Macica w okresie porodu Po okresie ciąży następuje okres wydalania płodu z ustroju matki, czyli p 9 PP 9 Q@rhs). 
Po porodzie następuje okres ściśle związany z ciążą oraz porodem i będ 4 sY 89 następstwem. 
Jest to okres połogu, kiedy macica powraca do swych prawidło 968 Ś ć 9@4 arów, kształtów i budowy. 
Zarówno mechanizm porodowy jak i zmiany poporo 9989 należą do podręczników położnictwa. 
Opis nasz ograniczymy więc do kilku uwaś 9996 czących macicy. 
Podczas porodu pod wpływem kurczenia się mięśnia macicznego oraz tłoczni bi+@net, a według niektórych(Czyżewicz)również pod wpływem prężności jaja płodo 998 P płód zostaje wydalony z macicy. 
Po jego odejściu macica kurczy się ponownie, co z 8 PŚ 9 ł. 
	powoduje odklejenie się od niej łożyska. 
Kurcząca się w tym czasie mięśniówka macicy zaciska dochodzące do łożyska naczynia krwionośne przerwane podczas oddzielania się łożyska od ściany macicy. 
Wraz z łożyskiem i błonami płodowymi odklejają się również zrośnięte z sobą doczesna pokrywowa i ścienna. 
W rezultacie na całej wewnętrznej powierzchni macicy część czynnościowa błony śluzowej zostaje zerwana, zaś część podstawnaobnażona. 
Zmienny czas trwania porodu składa się z wielu kolejnych okresów. 
Ich omawianie przekracza jednak granice tego podręcznika. 
	Macica w okresie połogu Po urodzeniu płodu macica znowu się zmniejsza. 
Waży ona wtedy około I kg, długość jej wynosi 15 cm, szerokość 12 cm i grubość 8 cm. 
Zmiany wsteczne i wygojenie macicy odbywają się w okresie tzw. p ot o g u(puerperium), który trwa 5 do 8 tygodni. 
Zaraz po porodzie macica jest twarda, skurczona i z każdym dniem staje się coraz mniejsza. 
O ile w końcu pierwszego dnia połogu dno macicy sięga jeszcze do wysokości pępka, to 10 dnia opada do poziomu spojenia łonowego. 
To, zwijanie się"macicy(imolutiouteri post perfum)zależy od kurczenia się i zwijania mięśnia macicznego, które powodują anemizację i zmiany wsteczne mięśnia. 
Anemizacja, czyli anemia macicy w okresie połogu, jak ją nazywają położnicy, występuje wskutek częściowego uwstecznienia naczyń i zahamowania dopływu krwi. 
W wyniku zmian wstecznych mięśniówka w znacznej części ulega stłuszczeniu:nie wszystkie więc komórki powracają do swej wyjściowej wielkości. 
Obok zmian wstecznych mięśnia macicznego i naczyń postępuje jednocześnie wygojenie otwartych naczyń i ubytków porodowych macicy. 
Po porodzie powierzchnia wewnętrzna macicy przedstawia jedną ranę, ponieważ w czasie wydalania błon płodowych błona śluzowa prawie cała zostaje zniszczona. 
Pokrycie rany nowym nabłonkiem rozpoczyna się od pozostałości nabłonka gruczołów warstwy podstawnej błony śluzowej i proces ten jest ukończony mniej więcej po 10 dniach. 
Po okresie 3 do 4 tygodni nabłonek nabiera normalnego wyglądu. 
Przed wygojeniem się rany u jej podstawy tworzy się wał ochronny:zaczyny w nim zawarte rozpuszczają strzępki tkanek pozostałe w macicy, które łącznie z krwią tworzą odchody połogowe(lochia). 
Z początku są to odchody krwawe, czerwone, następnie jaśniejsze:w końcu okresu połogowego ustają zupełnie. 
W normalnym połogu wał ochronny stwarza dostateczną zaporę przeciw zarazkom:jeżeli jednak są one zbyt żywotne lub obrona jest zbyt słaba, może nastąpić zakażenie wywołujące gorączkę połogową. 
	Naczynia i nerwy macicy Tętnice. 
Macicę zaopatruje głównie t. maciczna(c, utermd), gałąź t. biodrowej wewnętrznej. 
Biegnie ona wpierw 1)zaotrzewnowo na ścianie bocznej miednicy mniejszej ku dołowi i do przodu-część zstępująca, następnie 2)skręca przyśrodkowo do przymacicza, gdzie w odległości około 2 cm od szyjki macicy krzyżuje moczowód od góry i z przodu-część poprzeczna, wreszcie 3)zawraca ku górze, zbliżając się do cieśni macicy i przebiegając silnie wężowata kieruje się dalej ku górze wzdłuż brzegu macicy między obu blaszkami więzadła szerokiego-część wstępująca. 
W okolicy dna t. maciczna oddaje dwie gałęzie końcowe, jajowodową oraz jajnikową, z których każda zespala się gałęziami t. jajnikowej. 
Na swej drodze wzdłuż brzegu macicy t. maciczna oddaje liczne gałęzie mac i c z n e(9-14)na obie powierzchnie trzonu, które w tkance podsurowiczej zespalają się z gałęziami strony przeciwległej i w śrubowatych skrętach wstępują w błonę mięśniową:oprócz tego wysyła ona gałązki do więzadła szerokiego macicy i do dna pęcherza. 
Silniejsza gałąź-t. pochwowa(a, tcgindis)-odchodzi zazwyczaj tuż po skrzyżowaniu t. macicznej z moczowodem:zaopatruje ona szyjkę i górną część pochwy:drobniejsza gałązka t. pochwowej dochodzi do moczowodu. 
Podczas menstruacji t. maciczna grubieje, wężowate skręty silniej się zaznaczają, drobne gałązki silniej wypełniają się. 
	661. 


	gęwią. 
Szczególne znaczenie mają zespolenia w obrębie krezki jajowodu między wąyzłą jaj owodową oraz jajnikową a odpowiednimi gałęziami t. jajnikowej**j ej układ naczyniowy"). 
Z tego powodu bezkrwawy zabieg operacyjny nie jest moęą'jeżeli podwiązane będą jedynie obie 11, maciczne. 
żyły. 
Drobniutkie żyłki, które z błony śluzowej wstępują do błony mięśniowej ęjąw jej obrębie wytwarzają większe naczyńka, które wreszcie kierują się do brzegu rnąeg-Wod(temp hatci tumba les. 
	662. 
	Wod(. 
	*a*ic i. 
	i***c****. 
	Nodi-ĘyfęrnphaOCł jnyuŃIB(94. 
'ćv 6\Z Z. 
	**erus. 
	ą 1(11 ł 1 ł. 
X\\we'. 
	, -Ovarium. 
	Tuba urerinaLig, teres uteriZd toga wzdłuż więzadła obłego macicy do węzłów pac hwinowyc hJ. 
	Ryć, +l 8. 
Schemat naczyń i węzłów chłonnych macicy, jajnika i jajowodu wg Poirier. 
wtaj łącząc się z sobą wytwarzają grubsze naczynia żylne. 
Biegną one podobnie do wieKszych tętnic wzdłuż brzegu macicy, gdy tymczasem część pośrodkowa przedniej i ty@eiściany macicy nie ma większych naczyń. 
Dlatego też przy otwieraniu macicy jest 89 rzystne wykonywanie zabiegu np. cięcia cesarskiego w linii pośrodkowej, poniewaęwtenczas większe naczynia ściany macicy ulegają stosunkowo najmniejszemu uszko 4 eniu. 
Klasycznego cięcia cesarskiego wzdłuż trzonu macicy dokonuje się jednak rza 489 Obecniewykonuje się je najczęściej z cięcia poprzecznego', w tzw. dolnym odcinku, łWĘ wykształca się pod koniec ciąży. 
Wzdłuż brzegu macicy(wewnątrz więzadła szero@ego)biegnące żyły wytwarzają splot żylny ma ci czny obejmujący t. maciczną. 
Wóe szcie w obrębie części podstawnej przymacieza ze splotu tego powstaje jedna lub 884. 
	'Migi er J. 
	:Cięcie cesarskie we współczesnym położnictwie. 
	PZWU. 
	1979. 
	ka silnych żż, macicznych, które towarzyszą tętnicy, krzyżują moczowód od góry i uchodzą następnie do z, biodrowej wewnętrznej. 
Za pośrednictwem żył krezki jajowodu żyły splotu maciczniego łączą się również z z. 
jajnikową:jest to najsilniejszy poboczny odpływ krwi żylnej. 
Poza tym za pośrednictwem splotu pęcherzowego wytwarzają się zespolenia z żyłami pęcherza, ku tyłowi z żyłami odbytnicy, z żyłami dna miednicy, za pośrednictwem żyłek więzadła obłego z żyłami ściany brzucha:odpływ krwi z macicy możliwy jest więc w wielu kierunkach. 
Przy zastoju krwi splotu macicznego zachodzi więc możliwość odprowadzenia krwi z macicy wyżej wskazanymi drogami. 
Naczynia chłonne. 
Naczynia chłonne macicy tworzą sieci w każdej z trzech błon:śluzowej, mięśniowej i surowiczej, z których składa się ściana macicy. 
Odpływ limfy odbywa się w kilku kierunkach(ryć, 4 l 8). 
1. 
Z dna macicy i górnej części trzonu biegną naczynia chłonne głównie wzdłuż gałęzi jajowodowej i jajnikowej t. macicznej:tą drogą dostają się do krezki jajowodu i podobnie do naczyń chłonnych jajnika uchodzą do węzłów lędźwiowych, położonych na przedniej oraz bocznych ścianach aorty i z, głównej dolnej mniej więcej na poziomie dolnego odcinka nerek. 
2. 
Z dolnej części trzonu i z szyjki naczynia chłonne prowadzą do węzłów przyma ci c z ny eh położonych na brzegach szyjki, dalej biegną w przymaciczu i kierują się do węzłów biodrowych wewnętrznych położonych w kącie między t. biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. 
3. 
Dalszą drogę odpływu limfy, która jednak czasami tylko ma większe znaczenie, stanowią drobne naczyńka chłonne biegnące wzdłuż więzadła obłego macicy i uchodzące do węzłów pachwinowych powierzchownych. 
4. 
Wreszcie u podstawy więzadła szerokiego macicy występują połączenia naczyń chłonnych macicy z naczyniami pęcherza, odbytnicy oraz z w ę zł a mi krzyż owymi. 
Nerwy. 
Zaopatrzenie nerwowe macicy odbywa się przez autonomiczny splot maciczna-pochwowy, będący głównym przedłużeniem splotu podbrzusznegodolnego oraz przez nerwy przywspółczulne z Ul i IV nerwu krzyżowego(nn, trzewne miedniczne), dochodzące do splotu maciczna-pochwowego. 
W splot ten włączone są liczne zwoje ułożone wzdłuż brzegu szyjki:z tych zwojów szyjki macicy wychodzi główna masa nerwów m a c i c z ny c h, które wstępują w ścianę macicy. 
W błonie mięśniowej nerwy te tworzą obfitą sieć, której gałązki kierują się dalej do błony śluzowej i sięgają aż do nabłonka, kończąc się wolno między komórkami. 
Macica wyposażona jest również w nerwy czuciowe:włókna czuciowe wstępujące przez korzonki tylne dochodzą do 1-3 segmentu lędźwiowego rdzenia:zwłaszcza szyjka macicy jest szczególnie wrażliwa na dotyk i ból. 
Obecność włókien przywspółczulnych anatomicznie została stwierdzona, jednak nie znamy ich czynności. 
Włókna współczulne natomiast na mięśniówkę macicy nieciężarnej mają wywierać czynność hamującą, na mięśniówkę macicy ciężarnej pobudzaj ąeął. 
	Streszczenie M a c i c a(uterus), objęta wielkim fałdem otrzewnej, położona jest w środkowej części jamy miednicy między pęcherzem a odbytnicą. 
Długości około 7-8 cm, ma ona kształt gruszkowaty spłaszczony od przodu ku tyłowi:odróżniamy więc powierzchnię przednią pęcherzową(facies tesicdlis)i tylną jelitową(facies intestinalis)oraz brzeg prawy i lewy(marga deater et sinister). 
W kierunku od góry ku dołowi w macicy odróżniamy trzon(corpus), cieśń(isthmus)i szyjkę(cenna). 
Górna część trzonu powyżej ujść macicznych jajowodów tworzy dno macicy(Indus uteri). 
Dolna trzecia część szyjki objęta jest górnym końcem pochwy, która dzieli szyjkę na odcinek nadpochwowy(partio suprmdgindlis)i odcinek pochwowy(partio tugmdlis). 
Zachyłek między odcinkiem pochwowym szyjki a ścianą pochwy ma nazwę sklepienia pochwy(fornia tcginae). 
Spłaszczona jama macicy(cmum uteri)w obrębie szyjki twa?
Gottschick J. 
, Die Ueistungen des Neryensystems. 
1952. 
	663. 


	ęy kanął(cmclts cenicis), który ujśclew macicy(osOw@uterQ prowągj ąyjehwy. 
-*os*e*s*Wprawidłowym, zasadniczym położeniu macicy trzon zglęW jest do przodu w-tjęją, Ięu ąo szyjki-przodozgięcie(cntefeaio), a długa oś całej macicy pochylona jest do pjęą, ąu w stosunku do długiej osi pochwy-przodopochylenie(@@etersio). 
Zgięcie ku tyjąąą*ernńe 3 io)i pochylenie ku tyłowi(retrotersio)należy uważać za położenie nieprąąą. 
Iłowe Otrzewna, czyli błona surowicza(@ic@serosd), albo tzw. omacicze(peetą. . 
rzium)powlekające macicę, z tyłu sięga niżej niż z przodu, z przodu bowiem tylko tęząąpokryty jest otrzewną i w obrębie cieśni otrzewna przerzuca się na pęcherz, wytwarzątąwzagłębienie pęcherzowa-maciczne(eac@@No tesicouterma):z tyłu opw-ytrzonu i cieśni otrzewna powleka jeszcze odcinek nadpochwowy szyjki oraz schodzi ją górną część pochwy, po czym dopiero wytwarza zagłębienie odbytnicza-mą. 
ci e z ne(eaematio rectouterinc). 
W normalnym pochyleniu i zgięciu macicy ku przoąą. 
wi przednie zagłębienie nie zawiera jelit i trzon przylega do pęcherza:obszerniejsze zągłębienietylne przeważnie zawiera pętle jelita cienkiego, poza tym po stronie lewej rą. 
mię odbytnicze okrężnicy esowatej, po stronie prawej nieraz wyrostek robaczkowy. 
Z brzegów macicy otrzewna dochodzi do ściany bocznej miednicy jako więzadło szerokie(lig, latum uteri):składa się ono z krezki jajowodu, krezki jajnika oraz z większej, dolnej części, krezki macicy(mesometrium), która sięga do dna miednicy. 
Między obu blaszkami krezki, przednią i tylną, oprócz tkanki łącznej i tłuszczowej znajduje się obfity splot żylny maciczny i pochwowy, tętnica maciczna, naczynia chłonne i nerwy oraz odcinek końcowy moczowodu. 
Zawartość ta tworzy tzw. przyrn a ci c ze(pardmetrium)i przy szy j c z e(pardcerma). 
Macica, która za pośrednictwem pochwy opiera się o dno miednicy, jest sprężyście zawieszona na kilku więzadłach zawierających wiązki mięśniowe:są to:1)tzw. więzadło podstawowe macicy(lig, cardmdle uteri), 2)więzadło pęcherzowa-maciczne(lig, oesicourermum), 3)więzadło odbytnicza-maciczne(lig, rectouterinum)oraz 4)więzadło obłe macicy(lig, teres uterW. 
Błona mięśniowa(nnica museulms s. mgometrium), tzw. mięsień maciczny, w trzonie tworzy symetryczne z prawej i lewej strony skośnie ułożone i krzyżujące się spirale. 
W okresie ciąży układ ten rozwija się ku górze, a komórki mięśniowe bardzo znacznie powiększają się. 
W okresie porodu(partus)odbywa się zwijanie obu sprężyn, objawia się ono w formie bólów porodowych. 
Pod wpływem działania mięśnia macicznego i tłoczni brzusznej płód zostaje wydalony z ustroju matki. 
B łon a śluzo w a(tunice muczsa s. endometrium)wysłana jest jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, częściowo migawkowym, i zawiera śluzowe cewkowe gruczoły maciczne(glandulce utermde)w obrębie trzonu, gruczoły szyjki(glandulce cenicd(es)w obrębie szyjki macicy. 
W trzonie i cieśni błona śluzowa jest gładka, w szyjce na ścianie przedniej i tylnej wytwarza tzw. fałdy pierzaste(plicae palmetce). 
Cykl mens fru a cy j ny(28 dni)rozpoczyna się fazą krwawienia macicznego, cz 8@Q fazą złuszczania(stadium desyuammionis), trwającą 2-3 dni:w fazie tej warstwa czynnościowa błony śluzowej silnie krwawiąc zostaje odrzucona. 
Następuje I-Z-dniowB 2)faza odnowy(stadium regenermionis), w której zaczyna się odbudowa błony śluzowej. 
faza ta przechodzi w następną 3)fazę wzrastania(stadium prolifernionis), trwającą ołw 8 to I I dni. 
Pod wpływem hormonu pęcherzykowego mieszkowego błona śluzowa silnie s 8 rozrasta i następnie w 16 dniu cyklu przechodzi w 4)fazę wydzielniczą(stadium secre@onis), trwającą do 27 dnia cyklu, fazę silnego wzrastania i wydzielania gruczołów p(9 W 86 em hormonu ciałka żółtego. 
Faza ostatnia 5)niedokrwienia(stadium ischemicwBł@6 wa 1-2 dni:dopływ krwi do błony śluzowej zmniejsza się, po czym rozpoczyna sWznowu faza złuszczania. 
Z@ary macicy związane z ciążą(grmidiras)cofają się po porodzie(p@r@@lw oKesie połogu(puerperium), który trwa 5 do 8 tygodni. 
Częściowo uwstecznia sW@J:śwówka i naczynia krwionośne. 
Rana macicy pokrywa się nabłonkiem w(429 W 44. 
Wydzielina gojącej się macicy wytwarza tzw. odchody maciczne((ochla). 
	664. 
	Pochwa Pochwa(jogina colpos s łono)jest to przewód mięśniowa-błoniasty, długi, szeroki i bardzo rozciągliwy oraz sprężysty. 
Pochwa powstaje z połączonych dolnych odcinków obu przewodów przyśródnerczowychi prowadzi z macicy do sromu k o b lec ego(pudendum femminum), do tzw. przedsionka pochwy, który odpowiada rozwojowej zatoce moczowo-płciowej. 
Jako przedłużenie macicy pochwa jest drogą odpływu krwi menstruacyjnej, przez nią przechodzą produkty wydzielania narządów płciowych, a w czasie porodu jest kanałem wyprowadzającym dla płodu:podczas spółkowania pochwa pośredniczy we wprowadzaniu nasienia męskiego do narządów płciowych żeńskich obejmując prącie jak pochwą:stąd narząd ten otrzymał swą nazwę. 
Stosunki ogólne Położenie i umocowanie. 
Pochwa położona jest w płaszczyźnie po środkowej prawie w całości w miednicy mniejszej, tylko stosunkowo bardzo krótki odcinek końcowy przebija przeponę moczowo-płciową:w pochwie możemy więc odróżnić długi odcinek śródmiedniczny(pers mtrqpehinP)i krótki-przeponowy(pers diqphmgmmcdS. 
Do przodu od pochwy znajduje się pęcherz i cewka moczowa, które oddzielają ją od spojenia łonowego:ku tyłowi leży odbytnica, która oddziela pochwę od kości krzyżowej i guzicznej. 
Pochwa umocowana jest:1)u swego górnego końca połączeniem z szyjką macicy:2)u swego końca dolnego przez stosunki z tworami sąsiednimi przepony moczowo-płciowej:3)do przodu i ku tyłowi połączeniem z jednej strony z pęcherzem i cewką moczową, z drugiej strony z odbytnicą. 
Kierunek. 
Przebieg pochwy jest prawie prostolinijny:czasem tylko pochwa może być nieco wygięta do przodu lub do tyłu, co w większości przypadków wywołane jest jednak silnym wypełnieniem narządów położonych do przodu lub do tyłu od niej, pęcherzem lub odbytnicą. 
W pionowej postawie ciała pochwa przebiega skośnie od tyłu i z góry do przodu i ku dołowi:z płaszczyzną poziomą wytwarza ona kąt otwarty ku tyłowi, który waha się mniej więcej w granicach 5 O-75'. 
W położeniu ciała na grzbiecie kierunek pochwy zbliża się bardziej do poziomej:w tym też położeniu jest ona najłatwiej dostępna badaniu. 
Kształt. 
Pochwa ma kształt cylindra spłaszczonego od przodu ku tyłowi:odróżniamy więc ścianę przednią i tylną(pmes interior et posterior), które przylegają do siebie:w przekroju poprzecznym światło ma formę poprzecznej szczeliny. 
Tylko górny koniec pochwy ma przekrój cylindryczny w związku z wpukleniem się do niej odcinka pochwowego szyjki macicy. 
U swego końca dolnego przekrój poprzeczny światła pochwy przybiera kształt dużej litery H, tak że oprócz ściany przedniej i tylnej zaznaczają się również dwie krótkie ściany boczne. 
Tego rodzaju ukształtowanie powstaje stąd, że na przedniej i tylnej ścianie pochwy 665. 


	k-Urethra. 
	*************'*"*f*******'łjjj(, ('(f***t*. 
	666. 
	-8 ectum. 
	Ryć. 
419. 
Schematyczny przekrój poprzeczny przez dolny koniec pochwy. 
Wzorowane na Heniem i Testut. 
	występuje silna, podłużna wynią. 
słość składająca się z poprzecznyeąfałdów:obie te wyniosłości tworzą tzw, przedni i tylny słup marszezek(c@mna rugdru%anterior et posterior:ryc, 389), s*u. 
py te przylegają do siebie w pustej pochwie, w kierunku jej ujścia przybierają na wysokości i u dolnego końca pochwy w przekroju poprzecznym nadają jej wspomniany wyżej obraz litery H(ryc, 4 l 9), pochwa więc u swego górnego końca jest cylindryczna:cała pozostała jej część jest spłaszczona od przodu ku tyłowi i tylko w końcu dolnym światło jej przekroju poprzecznego przybiera kształt litery HW czasie porodu pochwa tak silnie się poszerza, że może objąć główkę rodzącego się płodu, a potem wskutek swej sprężystości i skurczu mięśniówki znowu powraca do swych pierwotnych rozmiarów. 
	Wymiary. 
Pochwa jest mniej więcej długości palca wskazującego, mierzy więc przeciętnie około 6 do 8 cm. 
Ponieważ jednak szyjka macicy swym odcinkiem pochwowym czopowało wnika do skośnie ustawionej pochwy i ponieważ ściana tylna pochwy nieco wyżej przyczepia się do szyjki macicy niż ściana przednia, ta ostatnia więc jest nieco krótsza od tylnej i różnica wynosi mniej więcej I do 1, 5 cm. 
W związku z tym część tylna sklepienia pochwy(fornir wgmae), jej górnego nieco wypuklonego końca obejmującego dokoła odcinek pochwowy szyjki macicy(ryc, 424), jest głębsza od części przedniej. 
Długość pochwy jest osobnicza zmienna:może dochodzić w bardzo rzadkich co prawda przypadkach nawet do 12-14 cm. 
Zdarzają się również pochwy bardzo krótkie, kle rych długość nie przekracza 5 cm. 
Uewa pochwowa nie jest równomierna:węższa nieco u swego dolnego końca, ku górze stopniowo się poszerza. 
W części środkowej szerokość pochwy mierzy przeciętnie oKołe 2 do 3 cm. 
O rozciągłości i sprężystości pochwy wspominaliśmy wyżej. 
Wady rozwojowe. 
Pochwa, jak wiemy, powstaje ze zlania się z sobą dolnych cz@9 obu przewodów przyśródnerczowych:poza tym dolny koniec pochwy rozwojowa zw@zany jest ze stekiem. 
Dlatego też wrodzone odmiany pochwy pochodzą z zahamowawęrozwoju bądź przewodów przyśródnerczowych, bądź steku. 
Wady pochodzące z zahamowania rozwoju przewodów przyśrśłnerczowych. 
Do tej grupy należy kilka typów, z których najczęściej zdarzaJ 4941)brak pochwy(dgenesis łagmae)występujący wspólnie z brakiem macicy. 
Kobie 4 Yobarczone tą wadą mogą mieć wygląd normalny, gdyż jajniki rozwijają się i funkcjo@Wprawidłowo, jednak po uzyskaniu dojrzałości płciowej menstruacja nie występuje i oł 6 e 4 miesięczny niczym się nie przejawia:2)brak pochwy przy normalnie rozwiniętej macJśY. 
	u kobiet dojrzałych płciowo miesiączkowanie nie uwidacznia się, jednak co miesiąc występuje bolesność wskutek skupienia krwi menstruacyjnej w macicy u jej dolnegwkońca(hematometrd):jednocześnie w jamie brzusznej zaznacza się guzowate obrani. 
nie:3)przegroda podłużna może dzielić pochwę na dwa oddzielne narządy(odgina tj. piez):o odmianie tej wspominaliśmy omawiając wady rozwojowe macicy(s. HZ). 
Wady pochodzące z zahamowania rozwoju steku. 
Zamiast wyprowądzaćjak zwykle samodzielnie na zewnątrz do przedsionka pochwy, czasem pochwą otwierać się może bądź do przodu, do pęcherza lub cewki moczowej(przetoka wrodzoną pęcherzowa-pochwowa lub cewkowa-pochwowa), bądź ku tyłowi do odbytnicy(przeto. 
ka pochwowa-odbytnicza). 
Wady te często towarzyszę innym zaburzeniom rozwojowyą((np. megacolon), jednak jednostki nimi obarczone mogą nieraz być zdolne do życia. 
W mniejszych stopniach wad rozwojowych(np. wrodzony brak pochwy, różnego rodzaju przetoki)zabieg operacyjny może być skuteczny, w innych przypadkach zawodzi. 
	Stosunki topograficzne Pochwa otoczona jest tkanką łączną:tylko niewielki, górny odcinek tylnej ściany powleczony jest otrzewną, jak to niebawem zobaczymy. 
Do przodu pochwa sąsiaduje z pęcherzem moczowym:w tkance łącznej między tymi narządami przebiegają zbieżnie oba moczowody. 
Poniżej pęcherza w całej swej długości ciągnie się cewka moczowa wzdłuż przedniej ściany pochwy. 
O ile pasma łącznotkankowe między pęcherzem a pochwą są wiotkie i podatne, o tyle nieco poniżej pęcherza cewka moczowa kobieca z przednią ścianą pochwy złączona jest ściśle i nieprzesuwalnie. 
Ta blaszka tkanki łącznej ma nazwę przegrody cewkowa-pochwowej(septum urethrotagma(eS, wypełniającej przestrzeń tej samej nazwy(ryc. 
424). 
Ku tył ow i na przestrzeni 1-2 cm zstępując z szyjki macicy otrzewna pokrywa część tylną sklepienia pochwy, skąd na wysokości kolców kulszowych przerzuca się na przednią ścianę bańki odbytnicy:jest to najniższe miejsce, dno zagłębienia odbytnicza-macicznego. 
W tej części zagłębienie to jest szczelinowate i ściania przednia bańki odbytnicy i tylna ściana pochwy na tym niewielkim odcinku przylegają do siebie poprzez obie blaszki otrzewnej. 
Czasem jednak z tylną ścianą pochwy mogą się stykać pętle jelita cienkiego, a w położeniu nieprawidłowym również inne narządy, jak jajowód, a nawet jajnik. 
Z powyższych stosunków topograficznych wynika, że przebicie tylnej ściany pochwy w obrębie jej sklepienia powoduje otwarcie jamy otrzewnej. 
Poniżej dna zagłębienia odbytnicza-macicznego między pochwą a odbytnicą znajduje się blaszka tkanki łącznej wiotkiej, przegroda odbytnicza-pochwowa(septum rectotdgindle), wypełniająca przestrzeń odbytnicza-pochwową(spdtium rectotcgmdeS:ku dołowi przegroda ta przybiera na grubości i ma charakter bardziej zbity. 
Z b o k o w, powyżej m. dźwigacza odbytu, w tkance łącznej obejmującej pochwę znajdują się silne żyły splotu pochwowego. 
Również oba wolne brzegi m. dźwigacza odbytu obejmują pochwę i w czasie skurczu mogą ją zwężać, choć nie przyczepiają się, ale ęlkoocierają się o nią(ryc. 
43 O). 
Ku dołowi po przejściu między obu brzegami m. dźwigacza odbytu na dnie mielnicy pochwa przebija przeponę moczowo-płciową i ściśle łączy się z brzegami oboro. 
przez który przechodzi. 
Obejmują ją tutaj, jak również cewkę moczową, włókna zwieracza cewki moczowej(ryc, 352), które powodować mogą zarówno zwężenie cewki, jat i pochwy u jej ujścia do przedsionka. 
Poniżej m. dźwigacza odbytu pochwa przybiera kierunek ku przodowi, a odbytnica w swej części kroczowej, tzw. kanał odbytowy. 
Ku Wowi, w związku z tym przestrzeń między nimi(ryc, 424)w przedłużeniu przestrzeni odbytnicza-pochwowej ma kształt klina podstawą zwróconego ku skórze krocza. 
a ostrzem wstępującego między pochwę i odbytnicę. 
Przestrzeń tę wypełnia tkanka ł 4 c 8 na, wśród której znajdują się pasma mięśniówki prążkowanej krocza. 
Z powyższego 968@ka, że u kobiety od strony krocza ku tyłowi od przepony moczowo-płciowej można wniknąć w głąb tkanki łącznej między pochwę i odbytnicę, a więc do przestrzeni oę łylnlczo-pochwowej:u mężczyzny odpowiada jej przestrzeń odbytnicza-sterczowa. 
	667. 


ryc. 
Silne wypetątą-g. . g. herza wpukla przednią ścianę pochwy, wypełnienie odbytnicy wpukla śeiaąą ęją ąją'wąrzanie się patologicznych poł 4 czeń(np przetok*i**z*pochw 4 a pęcherzerą jjg. 
Ę. 
jąy jąk również między pochwą a odbylnic 4)jest zrozu@4 ałe w związku z położejjąąych narządów. 
M, dźwigacz odbytu nie tylko dźwiga odbytnicę, ale pośrednio również i pochwą-ągceiowo spoczywającą na odbytnicy(ryć, 4241, a ym samym i macicę:z tego wyntłj ją t. dźwigacz odbytu przeciwdziała wypadruęciu(prolqsus)macicy. 
Z tych samyej ęągjadów w niektórych przypadkach pochwicy Oagi@s@@s), gdy ujście pochwy jest jją, formalnie pobudliwe, kurcz mięśniówki pochwy i dna miednicy nie pozwala na wyeąąy, jęcie wprowadzonego do pochwy prącia(penis ccptitus). 
	Budowa pochwy Pochwa, jak zaznaczono poprzednio, jest to obszerna, spłaszczoną iewa biegnąca w miednicy mniejszej prawie prostolinijnie od góry i oąyłu ku dołowi i do przodu. 
Odróżniamy w niej ścianę przednigparies interior)oraz ścianę tylną(pcries posterior). 
W górny kouecpochwy, jak duża brodawka, wnika skośnie część pochwovaszyjki macicy(partio tcgmdis cermcis uteri), koniec dolny nwiera się ujściem pochwy(ostium ocginde)do przedsionka pochwy, J dziecka i dziewicy ujście to zamyka prawie całkowicie błona Iz i e w i c z a(hymen), pozostawiając niewielki tylko otwór. 
Koniec górny pochwy obejmując dokoła część pochwową szyjki macicy wytwarza zabytek, tzw. sklepienie pochwy(forma ocgmde). 
Część tylna sklepienia, zwana ównież sklepieniem tylnym, jest głębsza od części przedniej, sklepienia uzedniego, jak i od bocznych części, sklepienia bocznego prawego oraz e we go, położonych po prawej i lewej stronie części pochwowej szyjki macicy. 
W czasie półkowania nasienie deponowane jest w sklepieniu tylnym:odgrywa więc ono rolę b i o rnik a na sieni a(receptcculum semmis), gdyż jest najdalszym ślepym końcem ewy pochwowej i nie ujście macicy, lecz sklepienie tylne leży w przedłużeniu pochwy me. 
424). 
Stąd własnymi już ruchami rozpoczynają plemniki swą wędrówkę do macicy jajowodu, podążając na spotkanie komórki jajowej. 
Koniec dolny pochwy obejmuje ujście pochwy(osthm odymec), które 34 l@Yprzedsionkiem i pod względem kształtu zależne jest od tego, czy błona dziewicza teł eszcze zachowana, czy też nie. 
Błona dziewicza(hymen:cienka skóra), o której będzie jeszcze mowa, jes*W ał 4 błony śluzowej, który u dziewicy otacza i w znacznym stopniu kopulasto za@88 Oście pochwy. 
Najczęściej ma ona kształt półksiężyeowaty i odchodzi głównie z W 8 e 89 bwodu ujścia. 
Przy stosunku płciowym błona dziewicza rozrywa się na wiele zraz 9966 Wrę po porodach kurczą się i przekształcają w małe brodawkowate wyniosl@4 trzęp ki błony dziewiczej(carunculce hymenu(es). 
Ściana pochwy jest mniej więcej tej samej grubości(3 mm)co ściaOFe@a krętego:grubość jej ulega jednak znacznym wahaniom zależntś@sianu rozluźnienia. 
Z powodu bogactwa włókien sprężystych i ZPŻ. 
	i 68. 
	rozluźnia się i może się silniej rozciągać, tak że obejmuje główkę rodzącego się płodu. 
Ściana pochwy składa się z trzech warstw:1)błony zewnętrznej, 2)błony mięśniowej i 3)błony śluzowej. 
Błona zewnętrzna zbudowana z tkanki łącznej w górnej części jest wiotka, ku dołowi staje się bardziej zbita, podobnie jak tkanka łączna przestrzeni odbytnicza-pochwowej i pęcherzowa-czy cewkowa-pochwowej, które przylegają do niej(ryc. 
424). 
Błona mięśniowa ściany pochwy, zbudowana oczywiście z mięśniówki gładkiej, jest bogato pczetkana tkanką łączną, zwłaszcza włóknami sprężystymi. 
Składa się ona z nieregularnie ułożonych pęczków w większości podłużnych i słabych pęczków wewnętrznych przebiegających okrężnie:u góry, u nasady pochwy, przedłuża się w mięśniówkę macicy, u dołu w przejściu przez przeponę moczowo-płciową miesza się z poprzecznie prążkowaną mięśniówką dna miednicy, gdzie częściowo przenika do przegrody cewkowa-pochwowej, a powyżej krocza promieniuje w kierunku odbytnicy(m. odbytnicza-pochwowy)do przegrody odbytnicza-pochwowej. 
Warstwa podłużna mięśniówki wykazuje niewielkie zgrubienie wzdłuż przedniej i tylnej ściany, gdzie zawiera obfite sploty żylne:zgrubienia te wywołują podłużne wzniesienie błony śluzowej ściany pochwy, tzw. słupy marszczek przedni i tylny(p. dalej):w czasie pobudzenia płciowego sploty żylne mogą silniej się wypełniać i wywoływać obrzmienie słupów. 
Układ pasm mięśniowych nie jest dokładnie znany, jednak musi on być tego rodzaju, by w czasie porodu pasma te rozsuwały się a nie przerywały. 
Błona śluzowa bez ostrej granicy łączy się z błoną mięśniową. 
Błona śluzowa ma zabarwienie szaroczerwonawe, w odróżnieniu od żywej czerwonej barwy błony śluzowej macicy. 
Składa się ona z nabłonka i blaszki właściwej. 
N a b ł o n e k jest to dość gruby wielowarstwowy nabłonek płaski podobny do naskórka, lecz nie zrogowaciały:zaznaczają się tu tylko ślady zrogowacenia, nie ma zaś prawdziwych zrogowaciałych łusek jak w skórze. 
W chorobowym rozluźnieniu ściany pochwy, które może prowadzić do wypadnięcia pochwy na zewnątrz(prolqsus tdginde), wypadnięta część błony śluzowej pokrywa się z warstwą zrogowaciałą. 
U góry przy ujściu macicy nabłonek pochwy przechodzi w nabłonek szyjki macicy, u dołu przy ujściu pochwy-w nabłonek przedsionka pochwy, wyposażony już w delikatną warstwę zrogowaciałą. 
W głębokich warstwach nabłonka komórki magazynują ziarenka glikogenu, które dostają się do wydzieliny pochwy wraz z łuszczeniem się powierzchownych warstw nabłonka. 
Blaszka właściwa błony śluzowej jest jędrna, zaopatrzona w wysmukłe brodawkigłęboko wnikające w nabłonek. 
Jest ona obficie wyposażona we włókna sprężyste i dlatego bardzo rozciągliwa. 
Blaszka właściwa zawiera liczne limfocyty, które wnikają również w nabłonek:tu i tam mogą one nawet wytwarzać skupienia podobne do grudek chłonnych. 
Błona śluzowa nie ma gruczołów z wyjątkiem nielicznych, niestałe występujących w górnej części pochwy, podobnych do gruczołów szyjki macicy. 
Marszczki pochwowe i słupy marszczek. 
Gruba rzeźba błony śluzowej pochwy nierozciągniętej składa się z licznych fałdów poprzecznych, marsz c z ek p o c hw o wy c h(rugde odgina(es), silnie rozwiniętych zwłaszcza w dolnej części pochwy u osób młodych. 
Fałdy Je biegną w poprzek podłużnych wzniesień wywołanych splotami żylWmibłony mięśniowej. 
Te podłużne wzniesienia, jedno na ścianie przedniej, drugie na tylnej, są to wyżej wspomniane słupy J@ars z czek przedni i tylny(columnd rugdrun interior et poste Bor:ryc. 
389). 
Słup przedni ku dołowi staje się wyższy i przedłuża się aż do ujścia zewnętrznego cewki moczowej w przedsionku pochwy tako wałek cewkowy pochwy(cmnd urethrdis eayinae). 
Po kilłakrotnych porodach, jak również u kobiet w starszym wieku fałdy. 
	Q 20. 


	ąnikają i ściana pochwy jest znacznie bardzie)gładka niż u kwjQtóre nie rodziły i u osób młodych, zmiany nabłonka pochwy podczas cyklu menstruacyjnego, pąą-en aziałania hormonów jajnika, głównie estronu(s. 625), wielowarstwowy nąGjąąąski błony śluzowej pochwy podlega charakterystycznym zmianom w czasie ęęgąyensóuacyjnego. 
Badania tych zmian w tzw rozmazach poehwoW'eh mają znaeżejjjąrąktyczne. 
Największe zmiany występuję w okresie naMi:Kszego stężenia estronu ęąewt kobiecej, tj. bezpośrednio przed i podczas owulacji. 
Wte 96 cytoplazma najbąrggąowierzchownych warstw silnie spłaszczonych komórek nabłonka pochwy staje sochłonna, zawiera glikogen i wykazuje tendencję do rogowacenia(zawiera ziąrejjjleidyny), później, podobnie jak i we wczesnych fazach cyklu mens(ruacyjnego, spłąsy. 
zenie komórek się zmniejsza, a cytoplazma staje się zasadochłonna. 
Stwierdzenie pj. 
yższych zmian w rozmazie pochwowym pozwala na określenie czasu owulacji i rwąą. 
ześnie wskazuje na stopień nasycenia ustroju hormonem pęcherzykowym(estroneągtrak tych zmian podczas cyklu może wskazywać na niedobór tego hormonu, ewertuąf. 
je również i na tzw. cykl anowulacyjry, gdy w cyklu menstruacyjnym nie było jajeczka. 
ranią i nie utworzyło się ciałko żółte. 
Mikroskopowe badanie rozmazów pochwowyeąna również znaczenie dla rozpoznawania wczesnych objawów raka dróg rodnych żeą. 
kich. 
Wydzielina pochwy. 
Jak zaznaczono wyżej, błona śluzowa pochwy nie ma gro:zołów:pomimo to jest ona zwilżana, nieraz nawet obficie, białawą wydzieliną pochwy. 
Według starszego poglądu wydzielina ta jest przesiękiem naczyń błony śluzowej pochwy, lo którego dopływa wydzielina gruczołów szyjki macicy:według nowszego-powstaje ma ze złuszczonego nabłonka pochwy i wydzieliny szyjki. 
Wydzielina pochwy jest kwana, ponieważ zawiera 0, 5%kwasu mlekowego, który przez bakterie pochwy(Pałeczka łwasolubna-L-dctobdcillus ccidophilus, dawniej Bacilhs Dóderleini, jest wskaźnikiem topnia czystości pochwy)wytwarza się z glikogenu złuszczonych komórek nabłonkovych. 
Kwaśna wydzielina pochwy chroni ją przed zarazkami chorobotwórczymi wnikaącymido niej z zewnątrz. 
Jednak uszkadza ona również plemniki. 
Jeżeli zawartość oasów w wydzielinie pochwy zmniejsza się, to ten składnik ochronny zostaje osłabiog, ilość wydzieliny może wzrastać i w chorobowych warunkach nawet odpływać na:ewnątrz w postaci tzw. białych upławów(fluor Jbus). 
Kwaśna wydzielina pochwy i staro zasadowa wydzielina szyjki macicy tworzą zaporę dla wstępujących zarazków. 
W naządachpłciowych kobiecych granica między częścią zawierającą bakterie a wolną od uch leży u ujścia macicy. 
	Naczynia i nerwy pochwy Tętnice. 
	Naczynia krwionośne dochodzą do brzegów bocznych pochwy. 
Główce@c:zynie tętnicze pochodzi z silnej zstępującej gałęzi t. macicznej-t. pochwowej. 
BWa czasem może odchodzić samodzielnie z t. biodrowej wewnętrznej:mniejsze gał 481, pęcherzowej dolnej, t. odbytniczej środkowej i t. sromowej We h ę lr z n e j pochodzą wszystkie z t. biodrowej wewnętrznej i dochodzą do dolnej c@8 Jochwy. 
Czasem na tylnej ścianie pochwy gałęzie te wytwarzają podłużne niepaJĄFW:espolenie(a, azggos tdgince'). 
Żyły tworzą obfity splot po obu stronach pochwy, splot pochwowy, łWO(9. 
:zy się z żyłami pęcherza i odbytnicy oraz z żyłami części płciowych zewnęOz@8 B Ś?
wy odpływ krwi żylnej prowadzi do z, biodrowej wewnętrznej. 
Naczynia chłonne. 
Obfite naczynia chłonne tworzą sieci w ścianie pochwy Z 2 PPP 9*zęści pochwy limfa odpływa wzdłuż t. biodrow ej wewnętrznej do węzłów bioTPóXŻPeWOęPznych:z części dolnej do węzłów odbytnicy oraz przez przeponę mo(9696 płciową do węzłów okolicy pachwinowej. 
8 eP 6, kloce zawierają włókna czuciowe i autonomiczne, pochodzą ze sP 69 łĘto dbrzusznego dolnego i dochodzą do pochwy wzdłuż gałęzi tętniczych 6 ĘY'4 e zewnętrznej tworzą one splot nerwowy zawierający drobne zwoje i stąd podężBW 98:, . 
	lej do błony mięśniowej i błony śluzowej. 
W ostatniej wytwarzają znowu splot nerwowy:kolbowate zakończenia nerwowe leżą w blaszce właściwej błony śluzowej, zakończenia wolne dochodzą do nabłonka. 
Niektórzy podają, że część końcową pochwy w pobliżu jej ujścia do przedsionka zaopatrują gałązki czuciowe nerwu sromowego:w tej okolicy wrażliwość pochwy jest większa. 
	Streszczenie Po chw a(odgina)jest to obszerna, cewa mięśniowa-błoniasta, bardzo rozciągliwa:prowadzi ona z macicy do przedsionka pochwy przeważnie prostolinijnie i skośnie z góry i z tyłu ku dołowi i do przodu. 
Prawie cała pochwa położona jest pośrodkowo w miednicy mniejszej, niewielki tylko odcinek końcowy przebija przeponę moczowo-płciową. 
Do przodu od pochwy leży pęcherz i cewka moczowa, ku tyłowi odbytnica, złączone z sobą warstwą tkanki łącznej-przegrodą pęcherzowa-pochwową(seątum oesieoucgindle)i cewkowa-pochwową(septum urethrotagmale)oraz odbytnicza-pochwową(septum rectorcgindle). 
Pochwa ma kształt cewy cylindrycznej, spłaszczonej od przodu ku tyłowi:odróżniamy więc ścianę przednią i tylną(pdries mterior et posterior). 
Koniec górny pochwy obejmuje dokoła odcinek pochwowy szyjki macicy, wytwarzając zachyłek-sklepienie pochwy(farna tagmde). 
Część tylna sklepienia jest głębsza od przedniej i w czasie stosunku płciowego służy za zbiornik nasienia. 
Koniec dolny pochwy otwiera się u j ś ciem pochwy(ostium ocgmae)do przedsionka pochwy:u dziecka i dziewicy ujście zamknięte jest prawie całkowicie błoną d z lewi c z ą(hymen), pozostawiając tylko niewielki otwór. 
Ściana pochwy składa się z łącznotkankowej błony zewnętrznej łączącej pochwę z otoczeniem, z błony mięśniowej zbudowanej z nieregularnych pasm mięśniówki gładkiej podłużnej, silniejszej, i wewnętrznej okrężnej, słabszej, oraz z błony śluzowej. 
Błona śluzowa ma wielowarstwowy nabłonek płaski niezrogowaciały:blaszka właściwa błony śluzowej jest sprężysta i nie zawiera gruczołów. 
Wydzielina pochwy jest kwaśna. 
Na przedniej i tylnej ścianie błona śluzowa wytwarza poprzecznie biegnące fałdy marsze zki pochwowe(rugce tagmd(es), ułożone na podłużnych wyniosłościach obu ścian-słupach marszczek przednim i tylnym(columnd rugdrum mterior et posterior). 
Marszczki silnie występują u nieródek:u wieloródek i w późniejszym wieku wygładzają się. 
	Pozostałości embrionalnych narządów moczowo-płciowych żeńskich. 
W sąsiedztwie narządów płciowych kobiecych, podobnie jak męskich, widoczna jest pewna liczba narządów szczątkowych. 
Są to twory embrionalne, pozostałości śródnerczai jego przewodu, które się nie rozwinęły. 
Zaliczamy do nich 1)nadjajnik, 2)przyjajnik, 4)przyczepek pęcherzykowaty oraz 4)nasieniowód szczątkowy(ryc. 
387, 389). 
Nadjajnik(epoophoron)jest pozostałością środkowej części śródnercza, odpowiada więc najądrzu u mężczyzny. 
Leży on między obiema blaszkami krezki jajowodu i składa w:z grupy kanalików. 
Jeden z nich, zwany przewodem podłużnym nad ja jnikaWBchs epoophori longindindis), biegnie tuż poniżej i równolegle do jajowodu. 
Z przeóodempodłużnym łączy się 10 do 20 przewodzików poprzecznych(duc(uli Pa@stersi), które idą nieco zbieżnie ku dołowi. 
Najwyraźniej są one widoczne, gdy roz 44 gmętąkrezkę jajowodu oglądamy pod światło. 
Część przewodzików poprzecznych nie Pochodzi do jajnika, część zaś może wnikać aż do wnęki jajnika:kończąc się ślepo nie W 94 się one jednak ze szczątkowymi również kanalikami sieci jajnika, jak odpowiada W 9 e in przewodziki odprowadzające najądrza z kanalikami sieci jądra. 
Kanaliki nadjajPtławysłane są nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, spoczywającym na cienł 9 eiwarstwie tkanki łącznej i warstewce gładkiej mięśniówki okrężnej. 
Wzyjajnik(paroophoron)składa się z kłębka krótkich, drobniutkich kanalików zbu 998 anych jak kanaliki nadjajnika. 
Są to pozostałości dolnej części śródnercza i odpo. 
	671. 


	jąąąją przyjądrzu u mężczyzny Występują one wyraźnie u dzieci w pierwszych ęąą. 
ęąeh życia, potem są już niedostrzegalne gołym okiem Przyiaioik leży w krezce jątjęą, i bliżej macicy niż nadjajnik, między odgałęzieniami tętnicy jajnikowej. 
przyczepek pęcherzykowaty(@ppevd@tesicu(osa). 
Z odszczepionych kanahkoę XX, @ą*mogą jeden lub dwa uszypułowane przyczepki pęcherzyłowałe:przypuszcząfąąj to pozostałości śródnercza lub przewodu śródnercza i mają podobną budowę do pęęę, epka najądrza, tworu odpowiadającego im u mężczyzny. 
Średnica pęcherzyka wąfąw ąą 1 do 12 nnm:może on być silnie wypełniony płynem lub łez zapałnięią. 
Równieytugość szypoty jest bardzo zmienna i waha się od 5 do 30 mm. 
Nasieniowód szczątkowy(ductus deferens testigidlis)pochodzi z przewodu śrogąąy. 
ją. 
Górny jego odcinek stanowi przewód podłużny nadjainikowy(dwhs epouphori Gą. 
gadmalis), o którym wspominaliśmy wyżej. 
Dolny odcinek wzdłuż jajowodu, brzegąęocznych macicy aż do pochwy może się czasem zachować i wtedy nosi nazwę hasienią. 
odo szczątkowego. 
Występuje on stale u zarodka, następnie z reguły zanika, jełąą:-*szcze u dorosłej kobiety różne jego części mogą się zachować(wg Testut mniej więcej 33'%). 
U niektórych ssaków występuje on stale. 
	NARZĄDY PŁCIOWE ŻEŃSKIE ZEWNĘTRZNE U kobiety narządy lub części płciowe zewnętrzne(organu genitalia emmina'eaternc)obejmujemy nazwą sromu niewieściego(pulendumfemmmum). 
Jest to wyniosłość jajowata, o długiej osi ustawioiejw kierunkv przednio-tylnym, która graniczy od przodu z przednią cianą brzucha, ku tyłowi z kroczem, bocznic z powierzchnią przyśrodtowąuda. 
W postawie stojącej z poszczególnych części sromu 1)v z go rek łon o wy(mors pubis)zakrywa prawie zupełnie pozostałe. 
lu dołowi wzgórek łonowy przechodzi w obie 2)wargi sromowe yięks z e(labie majora pudendi):zamykają one z obu stron podłużną z p arę sr o mu(rimc pudendi), stanowią więc pierwszą zaporę przedwwnikającym z zewnątrz tworom szkodliwym. 
Rozchylając wargi yiększe dostrzegamy 3)przedsionek pochwy Oestibulum tdnncekstanowi on zatokę moczowo-płciową(sinus urogemdlis), ponieważ uchodzi dań zarówno cewka moczowa, jak i pochwa Yzedsionek pochwy obustronnie ograniczony jest 4)w ary a mi s roń owym i mn i e j s z ym i(labie minom pudendi):są one zwykle ukĘ 8 e za wargami większymi, osobnicza mogą jednak czasem wystawać zamkniętej szpary sromu:wargi mniejsze stanowiłyby drugi 884 ichronny narządów płciowych. 
Do przodu i ku górze od warg molet zych leży narząd jamisty 5)łechtaczka(clitoris), której u mężc)W odpowiada prącie. 
Rozchylając również wargi mniejsze, w 8@łirzedsionka pochwy widzimy z przodu u j ści e zewnętrzne ce 8 i moczowej(ostium urethrde eaternum), ku dołowi od niego 4 O ście pochwy(ostium rdnnce):u dziewicy jak już wspomnla 89 eslono niecałkowicie zamknięte błoną dziewiczą(hymen), P 89 ja dziewicza stanowiłaby więc trzecią zaporę ochronną. 
Z więksóóŚworów do części płciowych zewnętrznych zaliczamy jeszcze parzóBF'Kanał Gartnera(cdndlis Gdrtneri). 
?Purtes genitcles eaternde. 
	6)gruczoły przedsionkowe większe(glmdulce oestibulmesmqjores), położone w tylnej części sromu i uchodzące do przedsionka pochwy, oraz 7)opuszki przedsionka(bulbi restibuh), parzyste sploty żylne podobne do ciał gąbczastych, położone bocznic od przedsionka pochwy, tuż powyżej gruczołów przedsionkowych większych. 
Ponieważ krótka cewka moczowa kobieca uchodzi do przedsionka pochwy, opiszemy ją łącznie z narządami płciowymi zewnętrznymi. 
	Rozwój części płciowych zewnętrznych i zatoki moczowo-płciowej. 
Rozwój zatoki moczowo-płciowej. 
Początkowo wydłużona zatoka moczowo-płciowa zarodka żeńskiego(ryc, 386)przekształca się później w płytką szczelinę moczowo-płciową, z której powstaje przedsionek pochwy:uchodzi dań cewka moczowa i pochwa. 
Cewka kobieca odpowiada prawie w całości pierwotnej cewce moczowej zarodka męskiego, temu więc tylko odcinkowi ostatecznej cewki męskiej, który ciągnie się od ujścia wewnętrznego cewki do wzgórka nasiennego. 
Nabłonek cewki moczowej kobiecej w pobliżu jej ujścia zewnętrznego wytwarza drobne gruczoły cewkowe, odpowiadające gruczołom środkowego płata stercza. 
Rozwój części płciowych zewnętrznych żeńskich odbywa się wolniej niż męskich i znacznie mniej niż one odstępuje od opisanego poprzednio obrazu stadium niezróżnicowanego(s. 539 i ryc. 
369). 
Wyrostek płciowy żeński przekształca się w łechtaczkę, zakończoną żołędzią łechtaczki. 
Fałdy płciowe tworzą wargi sromowe mniejsz e, oddzielone bruzdą międzywargową od wałów płciowych, przekształcających się w wargi sromowe większe. 
Endodermalny nabłonek przedsionka pochwy tworzy po obu bokach zawiązki gruczołów przedsionkowych większych, odpowiadających gruczołom opuszkowa-cewkowym zarodka męskiego. 
W zawiązku łechtaczki, podobnie jak w prąciu, powstają ciała jamiste łechtaczki, w ścianach przedsionka pochwy rozwijają się parzyste sploty żylne, tzw. opuszki przedsionka-odpowiednik opuszki prącia. 
	Cewka moczowa żeńska Cewka moczowa żeńska(urethn femmind)jest znacznie krótsza od cewki męskiej. 
U kobiety jest ona na całej swej długości przewodem moczowym-właściwą cewką moczową(urethrd propriP), nie zaś przewodem moczowo-płciowym, służy więc wyłącznie do odprowadzania moczu. 
Pod względem morfologicznym tylko początkowy odcinek sewki męskiej od ujścia wewnętrznego do wzgórka nasiennego odpowiada cewce kobiecej Oyc 353). 
Stosunki ogólne Długość cewki moczowej żeńskiej wynosi 3 do 5 cm, średnica cewki Pajet więcej 5 do 7 mm, choć ściana jej jest bardzo rozciągliwa. 
JOewielka długość cewki moczowej żeńskiej w stosunku do męskiej Pa znaczenie kliniczne, ponieważ stwarza dużo dogodniejszy dostęp W(ekcji wstępującej niż cewka męska. 
Zapalenie pęcherza jest też 9 Kobiety wielokrotnie częstsze niż u mężczyzny. 
	ćY:Bhatomia t. JT. 
	873. 


	Cewka rozpoczyna się w ścianie pęcherza ujściem cewki wą. 
wnętrznym(ostium urethrde internumćh najdłuższa część teęęw miednicy mniejszej, dalszy odcinek wspólnie z pochwą przęsła przeponę moczowo-płciową i wreszcie bardzo krótka część końcową zewnątrzmiedniczna, ujściem cewki zewnęlrznyrn(oszh, ąurethrae eaternum), położonym na niewielkiej brodawce cewką. 
w e j(pcpilla urethrdlisS, otwiera się do przedsionka pochwy. 
Na podstawie powyższego przebiegu możemy wyróżnić część śródścienną eeę. 
ki(pirs intrcmurdlis urethrde), część nadprzeponową albo miednicząą(pars swpradiaphrdgmdtica s. peltinaS, część przeponową(pars diaphragmąg. 
cP)oraz króciutką część podprzeponową(pers subdiqhragmmicaj, (gwąęmiedniczna przylega bezpośrednio do przedniej ściany pochwy. 
Górny odcinek tej częseą(około I cm)połączony jest ze ścianą pochwy tylko wiotką tkanką łączną(pers hberąrjodcinek dolny natomiast jest ściśle spojony tkanką łączną przestrzeni cewkowa-pochwą. 
wet(pars jtmS. 
Cewka przebiega w tym samym kierunku co pochwa, mniej więcej prostolinijnie:wy. 
gięć na ogół nie stwierdza się:tylko w silnym uniesieniu dna miednicy, w silnym we. 
pełnieniu odbytnicy lub opadnięciu dna miednicy i pęcherza mogą występować wygią. 
da cewki. 
W pionowym ustawieniu miednicy cewka kieruje się od tyłu i góry do przodu i ku dołowi prawie pionowo:w tym położeniu miednicy prawie nie potrzeba zginać jej do przodu, żeby mocz mógł swobodnie odpływać, jeżeli zwieracze są rozluźnione. 
W położeniu na plecach cewka układa się prawie poziomo i wtedy też cewnik należy wprowadzać poziomo. 
Część miedniczna cewki w kierunku spojenia łonowego zakryta jest od góry więzadłami łonowa-pęcherzowymi:poniżej od przodu i z boków graniczy ze splotem żylnym pę. 
	'omusclitoridisGlans clitori ds. 
	M. ischio-ę QBVBTOOSJS. 
	Os cum urethrae ext. 
Labium minus pudend i/w przekroi uJCalu nc ula e hymenales. 
	674. 
	Diaphragma urogeritale. 
	usunięte. 
usunięte. 
	lig, suspensorium clitoridis%. 
Lig, fundiforme clitoridis(oótMiel. 
	Zespolenie między żyłami opuszki i łechtaczki(przecięte). 
	8 ulbus vestibuli. 
	Ostiom wginae. 
	Glandułajest bularis 77706. 
	88 c 429. 
	Opuszka przedsionka i przepona moczowo-płciowa skóra i tkanka pod:BPPP?
	cherzowym, z tyłu, jak wspomniano, z przednią ścianą pochwy:przez pochwę wyczuwa się cewkę w czasie oddawania moczu. 
Część przeponową, która przebija przeponę moczowo-płciową, podobnie jak pochwę, obejmują włókna prążkowane m. zwieracza cewki moczowej. 
Część przedprzeponowa jest bardzo krótka:do niej przylegają z obu boków opuszki przedsionka. 
	Budowa ściany cewki moczowej żeńskiej Ściana cewki składa się z dwóch tylko warstw, błony mięśniowej i błony śluzowej. 
Włóknista błona zewnętrzna jako samodzielna warstwa tu nie występuje:ku tyłowi tkanka łączna bez widocznej granicy przechodzi w przegrodę cewkowa-pochwową, która łączy cewkę z przednią ścianą pochwy. 
Błona mięśniowa składa się z wewnętrznej warstwy podłużnej i zewnętrznej okrężnej, która w kierunku pęcherza staje się grubsza i w obrębie pierścienia cewki moczowej wytwarza gładkie pasma-m. zwieracz pęcherza(m. sphincter tesicde:s. 
532). 
Pasma tego mięśnia w kształcie pętli, podobnie jak u mężczyzny, łączą się z mięśniemtró j kąta pęcherzowego(m. trigonalis). 
Na zewnątrz gładka mięśniówka okrężna cewki prawie aż do pęcherza objęta jest pasmami poprzecznie prążkowanymi m. zwieracza cewki moczowej(m. spincter urethrde:s. 
533). 
W kierunku pęcherza obejmuje ona wyłącznie cewkę moczową, w kierunku przepony moczowo-płciowej i w jej obrębie jako m. zwieracz moczowo-płciowy(m. sphmcter urogenimlis')obejmuje wspólnie cewkę i pochwę. 
Skurcz warstwy mięśniowej okrężnej może całkowicie zamykać światło cewki na całej jej długości:szczególnie mocne zamknięcie występuje z jednej strony w obrębie ujścia wewnętrznego cewki, z drugiej w obrębie ujścia zewnętrznego:przy oddawaniu moczu oba zwieracze, gładki i prążkowany, muszą się odruchowo rozluźniać. 
Błona śluzowa. 
Za pośrednictwem tkanki podśluzowej do błony mięśniowej przylega gruba błona śluzowa właściwa. 
Błona śluzowa ma barwę bladoróżową, podobnie jak u mężczyzny układa się ona w podłużne fałdy, jednak mniej liczne i mniej rozgałęzione. 
W tylnej ścianie cewki wpukla się do światła szczególnie silny fałd błony śluzowej, grzebień cewki moczowej(cristc urethrdlis), który ciągnie się w przedłużeniu języczka cewki lub w razie jego braku(s. 536 i ryc, 356 b)w przedłużeniu trójkąta pęcherzowego aż do ujścia zewnętrznego cewki. 
Pod błoną śluzową rozciąga się żylne utkanie jamiste, jak w męskich ciałach jamistych, błon a gąb c z as 1 a(tunice spongiosc). 
Błona śluzowa wysłana jest u góry nabłonkiem przejściowym, który ku dołowi Bopniowo przekształca się w nabłonek walcowaty, a następnie w wielowarstwowy na@onekpłaski niezrogowaciały. 
Blaszka właściwa nie tworzy brodawek, naczynia wnika 14 pod samą pokrywę nabłonkową. 
Blaszka właściwa, podobnie jak tkanka podśluzowa, Bawiera obfite sieci sprężyste, jak również sploty żylne komunikujące się w okoliś?
brodawki cewkowej z żyłami części płciowych zewnętrznych. 
Drobne śluzowe gru 9 zołycewki moczowej(glandulae urethrd(es)występują również w cewce kobie 9 eii uchodzą do zatok(łacince urethrd(es). 
W części podprzeponowej cewki kobie 9 eiw zmiennej liczbie przebiegają różnej długości(1-2 cm)przewody przycew 89 w e(ductus pcraurethra(es), które na brodawce lub w jej otoczeniu uchodzą do przed. 
	675. 


	ąjką pochwy. 
Przewody te mogą sięgać aż do@a@e 4 oc:, s 4 Jo przewody wyją-ąąyy-ąąąee małych śluzowych gruc z ołów prz*cewko w och Q 8@@@ae paraikąjąąją wapowiadają one miąższowi gruczołowemu stercza u wgżczyzny i u kobiet ę ęę. 
Gę wieku mogą w nich powstawać twory podobne do ciałek s(erczowych(s. 
Bosj, pyygwąy przycewkowe są częstą siedzib 4 chorobowych 4 owous 86 o@w w stanach ząąj, ych narządów płciowych(gonorrhoea). 
	Naczynia i nerwy cewki moczowej żeńskiej gwniee. 
Zaopatrzenie tętnicze pochodzi przede wszysłkim z t. pęcherzowej ąąją, -ąiozatym z gałązek t. pochwowej(od 1 macicznej)i w obębie cęści przeponowej wzeponowej z t. opuszki przedsionka, gałęzi t. sromowej wewnętrznej. 
żyty. 
Ze splotu żylnego cewki moczowej żyły uchodzą g@9@Je do splotu pęcherzowe. 
jo i pochwowego, częściowo również na zewnątrz miednicy do żył narządów płctąęęw. 
iewnętrznych. 
Naczynia chłonne prowadzą z jednej strony do węzłów biodrowych wewnętrznych:drugiej zaś do węzłów pachwinowych. 
Nerwy. 
Zaopatrzenie nerwowe przejmuje splot pęcherzowy, którego gałęzie towarą. 
jząc tętnicom zaopatrują głównie mięśniówkę gła 4 k 4 Włókna prążkowane zwieracząiewki unerwione są gałązkami n. sromowego. 
Włókna czuciowe biegną w tychże nerwach. 
	Streszczenie Krótka(3-5 cm)cewka moczowa żeńska(urethra femmmd)odpowiada tylko początkowemu odcinkowi cewki męskiej(od ujścia wewnętrznego do wzgórka nasiennego). 
Cewka rozpoczyna się u j ś ciem wewnętrznym(ostium urethne mter-'nunP), przebiega dalej w miednicy mniejszej, przebija przeponę moczowo-płciową I ujściem zewnętrznym cewki moczowej(os(fum ureWrde eaternum)kończy się na małej brodawce(pcąillc urethmVsS w obrębie przedsionka pochwy. 
Cewka bie-'gnie mniej więcej równolegle do pochwy:w części miednicznej do przodu i z boków objęta splotami żylnymi, ku tyłowi łączy się z pochwą tkanką łączną przestrzeni cewkowa-pochwowej. 
Część przeponową cewki obejmują włókna prążkowane m. zwieracza cewki. 
Ściana cewki utworzona jest z błony mięśniowej i śluzowej. 
Błona mięśniowa skła 4@się z zewnętrznej warstwy okrężnej i wewnętrznej podłużnej. 
Błona śluzowa pokrył-a Jet u góry nabłonkiem przejściowym, który ku dołowi przechodzi w nabłonek walcowaWa następnie w nabłonek wielowarstwowy płaski niezrogowaciały. 
Blaszka właściwa bląny śluzowej i tkanka podśluzowa zawierają liczne włókna sprężyste oraz sploty ż@8 ĘBłona śluzowa układa się w podłużne fałdy:w ścianie tylnej cewki tworzy ona g 8 e 8 bień cewki moczowej(crista urethrdlis). 
1:7 Wzgórek łonowy i wargi sromowe Fałdy albo wargi, które stanowią większą część sromu niewieścieZBWstępują w liczbie czterech ułożone symetrycznie po dwie z ka 9@s@ory. 
Odróżniamy zewnętrzne wargi sromowe większe i 98 wnęlrzne wargi sromowe mniejsze. 
W opisie naszym 99 PBPów wargowych dołączymy wzgórek łonowy, który leży po 9 Ywarg większych i tak jak one pochodzi z zarodkowych wałów Pół wych(ryc. 
-422). 
Wzgórek łonowy(mons pubis s. 
Veneris)jest wyniosłością skórną wywołao 4984 sKupieniem tkanki tłuszczowej:widzimy go w częsci przedniej sromu. 
Wzgórełs'989. 
	leży powyżej spojenia łonowego i jest kształtu trójkątnego:wierzchołek trójkąta skierowany jest ku dołowi i przedłuża się w obręb warg większych:podstawa leży u góry, odgraniczona poziomą linią skórną od przedniej ściany brzucha, zaś ramiona boczne trójkąta odpowiadają z obu stron bruździe pachwinowej w jej odcinku przyśrodkowym, gdzie przechodzi w bruzdę skórną płciowo-udową(sulcus genitofemoralis). 
Grubość wzgórka, wywołana głównie dużą zawartością tkanki tłuszczowej, jest osobnicza bardzo zmienna:waha się ona od 2-3 do 7-8 cm lub nawet więcej u kobiet bardzo otyłych. 
Podobnie jak w wargach większych, tkanka tłuszczowa układa się tu w duże pakiety odgraniczone przegrodami tkanki łącznej podskórnej. 
U mężczyzny brak jest takiego dużego skupienia tkanki tłuszczowej lub też jest ono znacznie mniejsze i nie tak ostro odgraniczone. 
W odwrotnym stosunku do skupienia tkanki tłuszczowej w tej okolicy znajduje się owłosienie, włosy łonowe(pubes), u mężczyzny i kobiety. 
Swoiściekobiecą właściwością jest tu owłosienie stosunkowo ubogie, zwykle prostolinijnie, poprzecznie odgraniczające się od brzucha(s. 
58 Ok tylko u nielicznych kobiet typu męskiego przedłuża się ono w kierunku pępka. 
Trójkątna powierzchnia, do której owłosienie jest ograniczone, odpowiada wzgórkowi łonowemu i wargom sromowym większym. 
	Wegiofemoris art. 
Wegio łirg uinalis Regla pubica. 
Raphe scrotii Regio ffemoris'media lis Rewo(urogenira lis Rewo perinealis*. 
	Regla gluteaĘ. 
	Begio analis. 
	Regio sacralis. 
	Ryc. 
	421. Zewnętrzne narządy płciowe męskie. 
	Mons pubis. 
	Dorsum penisBrzeg zsun*egonapletka Colo na glandisGlans penisOstam urethrae ext. 
	g**repu*iiper*neum e*raphe perinei 4 nus. 
	Wargi sromowe większe(labie majom pudendi), które odpowiadają@osznie u mężczyzny, są to wały skórne bardzo silnie rozwinięte, zwła-zeza u kobiety dorosłej:bocznic, od delikatnej skóry powierzchni Pczyśrodkowej uda, są one odgraniczone bruzdą płciowo-udową(sul 9@sgenitqfemorahs), ku górze przedłużają się we wzgórek łonowy:ku 94 bytowi wargi spłaszczają się w kierunku krocza i pośladków. 
Przyśęodkowobrzegi warg większych łączą się z sobą z przodu wąską liBewkąskórną, tworząc nad łechtaczką spoidło przednie warg 877. 


	ci ś'ces 9. 
	f ą Ii Q:ił?
śjs Ęf:ĘŚĘŚ+?(!cj??
Ę 5 gKŻK f-jj Ęj Xą'Y**tj 5'Ę 3 ii Pv O. 
	PAs Q. 
	44 Kę!tę 9 ł'rd qy P. 
	f(Zxć**ęń cj. 
(BY. 
	BsłPi Q X. 
	Z Z X 4 PC. 
	et:442 Fł. 
	(commissurd labiorum dnterior), z tyłu łączą się nieco szerszą listewką skórną, tworząc spoidło tylne warg(commissurd labiorunn posterior). 
Krocze, długości około 2, 5 cm, oddziela spoidło tylne od odbytu. 
Pośrodkowo między stykającymi się wargami większymi leży szpara sromu(rimdpudendi):długość jej od jednego spoidła do drugiego wynosi około 8 cm. 
Oznaką dojrzałości płodu jest srom głęboki, w związku ze znaczną wysokością warg większych oraz zwieranie się ich. 
Również u dziecka i młodej kobiety wargi sromowe ściśle przylegają do siebie. 
W późniejszym wieku dopiero tracą one swe napięcie, wiotczeją i mogą luźno zwisać(ryc. 
422). 
B u d o w a. 
Wypukła powierzchnia zewnętrzna warg jest pokryta ciemno zabarwioną owłosioną skórą, obficie wyposażoną w gruczoły potowe i łojowe. 
Powierzchnia wewnętrzna, równa lub nieco wklęsła, jest pokryta skórą o wiele delikatniejszą, owłosienie jest słabe oraz delikatne i nie zawsze występuje:kierując się w głąb powierzchnia wewnętrzna staje się mniej zrogowaciała, bardziej wilgotna, traci owłosienie, przybiera wygląd błony śluzowej, choć nie zdobywa w zupełności jej struktury. 
Pod warstwą skórną(cutis)tkanka podskórna(felc subcutmed)ma charakter m. kurczliwego moszny(m. ddrtos):jest ona bogato wyposażona we włókna sprężyste i w podłużne pasma mięśniówki gładkiej. 
Głębiej, pod tkanką podskórną i p ow i ę z i ą po ds korną(faseta subcutmec), znajduje się obfita tkanka łączna włóknista i tłuszczowa:tworzy ona ciało włókniste i tłuszczowe(corpus jibrosumet adiposum')warg sromowych większych, poprzedzielane przegrodami łącznotkankowymi na oddzielne komory:skupienie to stanowi więc konstrukcję uciskową. 
Wargi sromowe mniejsze(labie minom pudendi)są to dwa cienkie różowoczerwonawe fałdy skórne, z kształtu nieco podobne do grzebienia koguciego. 
Z obu stron obejmują one przedsionek pochwy i zazwyczaj są ukryte między wargami większymi:czasem tylko wystają spomiędzy nich. 
W głębi wargi sromowe mniejsze są odgraniczone od warg większych bruzdą międzywargową(sulcus ngmpholabiJisS. 
U kobiet, które nie rodziły, wargi mniejsze przeważnie łączą się z tyłu, wytwarzając delikatny fałdzik, wędzi dętko warg sromowych(frenulum labiorum pudendi):przy pierwszym porodzie fałd ten zazwyczaj przedziera się. 
Wędzidełko to stanowi tylną granicę niewielkiego dołu przedsionka pochwy(fossd testibuli ocgmdeć. 
Z przodu wargi mniejsze dzielą się na dwa ramiona. 
Ramiona boczne obu warg zachodzą nad łechtaczkę i łączą się z sobą nad nią w linii pośrodkowej, tworząc wspólnie fałd skórny pokrywający łechtaczkę od góry na kształt kapturka:fałd ten nosi nazwę n ap I et k a te eh ta czki(preputium chtoridis). 
Ramiona przyśrodkowe obu warg zbiegają się na dolnej powierzchni łechtaczki i łączą się z sobą tuż pod jej wierzchołkiem, tworząc wędzidełko łechtaczki(frenulum clitoridis:ryc. 
422). 
Między napletkiem a żołądzią łechtaczki zbiera się niewielka ilość białawej mazistej substancji zwanej mas tką napletka(smegma preputii), o charakterystycznym zapachu. 
Mastka składa się ze złuszczonych komórek nabłonkowych, niewielkiej ilości wydzieliny gruczołów łojowych oraz obfitej flory bakteryjnej. 
	Dół łódkowaty(fossa nmiculdris). 
	679. 


	guąwwa. 
	Wargi mniejsze połuMe są delika@4 słóó o sharaklerze błony ę(w. -ą. 
we ąąą nieowłosiona i przeważnie pozbawiona gruszołów Po 4 owóch, natomiast ąą g. . 
'*e, j uradzeniu. 
Powierzchnia zewnęlrzna wag@8 eisz 8 D PBKW test wielowąęgąęgXęą ąąblonkiem płaskim niezrogowaciałym, jeżeli wargi s 4 ukryte między ięąy ęgjŻększyrni, jeżeli zaś wystaj 4 one ze szpaĘy sromu, wówczas nabłonek pokrywą:7'Xgowącieje i zabarwienie warg staje się ciemniejsze. 
Powierzchnia wewnętrząą ąQigiętszych pokryta jest nabłonłlem p*ze 4 sionKa pochW We 9 O 48 z warg znajduą ąQuzna tkanka łączna bogata we włókna sprężyste, ale nie zawieraJ 4 ce tłuszczu:ąąjKąy, (ziej wewnętrzne jądro warg mniejszych utworzone jest ze zbitej tkanki łącznej, yąyęąmniejsze są zaopatrzone w liczne sploty ży 4 ne i w obOte sploW nerwowe, których ząj-ą. 
, zenia tworzą w nabłonku specjalne ciałka dotykowe. 
Wysokie brodawki wnikają ę ęą, aywę nabłonkową i powodują różowoczerwonawe zabarwienie. 
W przeciwieństwie do stosunków u płodu, u klórego wargi mniejsze, jak rów:jąyechtaczka występują spomiędzy warg większych, u dziecka są to części jeszcze ąGwWargi mniejsze przy tym ściśle przylegają do siebie i w stanach zapalnych swą(u r rzadkich co prawda przypadkach, mogą się z sobą zrastać. 
Dopiero w okresie patęęą. 
anta wargi mniejsze i łechtaczka silniej zaczynają wzrastać, 'zasem pod wptęęwj*zynników mechanicznych(wskutek samogwałtu, licznych porodów)wargi mniejsze nogą się tak bardzo powiększać, że fartuszkowato wystają spomiędzy warg większych i niektórych ludów afrykańskich tego rodzaju formy występują stale. 
W starości wąrg nniejsze są pomarszczone, skracają się, do pewnego więc stopnia ulegają zanikowi, . 
	Przedsionek pochwy i jego gruczoły. 
Błona dziewicza. 
Przedsionek pochwy Oestibulum ocgince)jest eliptyczną, płytką przestrzenią, ograniczoną z boków wargami sromowymi mniejszymi z przodu wędzidełkiem łechtaczki(frenulum clitoridis), z tyłu we d z i dętki em w a rg sromowy eh(frenulum lcbiorum pudendi). 
Do przodu od tego ostatniego leży dół przedsionka pochwy(fossd testibuli tdgmce). 
Do przedsionka pochwy uchodzą oddzielnie cewka moczowa i pochwa:w obrębie przedsionka skóra zewnętrzna przechodzi w błonę śluzową:jest ona wysłana wielowarstwowym nabłonkiem płaskim niezrogowaciałym(ryć. 
42 O). 
Między obu częściami wędzidełka łechtaczki, prawą i lewą, na dnie przedsionka w linii pośrodkowej biegnie bruzda cewkowa przedsionka(sulcus urethr(8 testibulP)od łechtaczki do ujścia cewki moczowej. 
Czasem w obrębie tej bruzdy moŻepośrodkowo wznosić się podłużny grzebień, który ku tyłowi rozdwaja się i prze 89 za w dwa fałdziki w formie odwróconej litery Y obejmujące ujście cewki:są Jo@8 wz 4 eczkicewkowe(habenulae urethrales, jr, :bride masculme da vestib@e). 
@9 re następnie znowu się z sobą łączą. 
Jest to twór stale występujący u noworodka i u@wicy:przypuszczalnie odpowiada on ciału gąbczastemu cewki moczowej mgżczjPY(Pozzić. 
Ujście zewnętrzne cewki moczowej(osrium urethrde eartemum), o KWBYPPwspominaliśmy na s. 674, leży w przedsionku pochwy na niewielkiej brodaBPPc ewk owe j(pqpilla urethrmis), w odległości około 25 cm ku tyłowi od łechtaczki, a 99 przodu od ujścia pochwy. 
Jest to nieregularna okrągława lub podługowata szczePPBograniczona ścianami bocznymi brodawki. 
Na brodawce cewkowej lub w jej otoczePBZwagą być widoczne w postaci drobnych punktów ujścia przewodów przycewKoBYPP(s. 
675). 'Cytowane wg Testut 1, et Latarjet A. 
Traite d anatomie humaine, 848. 
	RQO. 
	Uj ś c te pochwy(ostium tcginae)jest drugim większym otworem na dnie przed sionka, położonym ku tyłowi od brodawki cewki moczowej. 
Kształt i wielkość tego tworu są różne zależnie od tego, czy srom jest otwarty i czy błona dziewicza jest jeszcze zachowana, czy też nie. 
Na wielkość ujścia wpływają również porody i stosunek płciowy. 
U wieloródek, jak również wskutek stosunku płciowego, ujście pochwy bywa silnie powiększone:poniżej ujścia cewki moczowej zajmować ono może całą pozostałą część dna przedsionka pochwy. 
Ponieważ pochwa nie ma obszernego światła, więc w głębi ujścia pochwy, jeżeli wargi sromowe większe i mniejsze są rozwarte, widoczne są ściany pochwy, zwłaszcza przednia ze swym słupem marszczek. 
U wieloródek część ściany może nawet w różnym stopniu wypadać wskutek ciśnienia w jamie brzusznej, zwłaszcza gdy pęcherz i odbytnica są silnie wypełnione, zaś dno miednicy jest rozluźnione. 
Nie tylko zresztą ściana pochwy, ale nawet część pochwowa szyjki macicy może ulec wypadnięciu(prolcpsus tcginde, uteri). 
Do przedsionka otwierają się poza tym gruczoły cewkowa-pęcherzykowe rozgałęzione, wytwarzające wydzielinę o charakterze śluzowym:noszą one nazwę gruczołów przedsionkowych mniejszych(glmdulae oestibulares mmores). 
Gruczoły te mieszczą się na dnie przedsionka, nieraz również w obrębie warg sromowych mniejszych:czynnościowo mają one odpowiadać gruczołom cewki moczowej męskiej. 
Do przedsionka pochwy uchodzą też oba gruczoły przedsionkowe większe. 
Gruczoły przedsionkowe większe(glmdulce testibulares mqjores), twory parzyste, wielkości mniej więcej ziarna fasoli, pod względem wielkości, budowy i kształtu odpowiadają gruczołom opuszkowa-cewkowym mężczyzny. 
Leżą one bocznic od tylnej części przedsionka pochwy, częściowo wpuklone w przeponę moczowo-płciową. 
Odcinek przedni gruczołu jest przykryty opuszką przedsionka, poza tym mięsniem opuszkowa-gąbczastym. 
Przewód wyprowadzający gruczołu, długości 1, 5 do 2 cm, uchodzi bocznic od błony dziewiczej w rowku między nią a wargami sromowymi mniejszymi w tylnej trzeciej części przedsionka pochwy:w stanie zapalnym otwór przewodu widoczny jest gołym okiem jako mały czerwony punkcik(macnie gonorrhoica). 
Obfita wydzielina uchodzi tylko w chwilach uczucia rozkoszy płciowej i w czasie stosunku płciowego zwilża i wygładza przedsionek pochwy. 
Odruch wydzielniezy, który podporządkowany jest włóknom nerwowym przywspółczulnym, odpowiada odruchowi wytryskowemuu mężczyzny. 
U kobiet w wieku starszym gruczoł zaczyna zanikać, w czym również wyraża się jego przynależność do sfery płciowej. 
Błona dziewicza(hymen)jest to fałd błony śluzowej położony na granicy pochwy i przedsionka, na granicy więc narządów płciowych wewnętrznych i narządów płcio 96 chzewnętrznych. 
Po urodzeniu w stanie nie uszkodzonym błona dziewicza stopniowo przybiera kształt kopulastej płyty różnej grubości, przebitej owalnym otworem bardzo zmiennej wielkości. 
Otwór błony dziewiczej jest równocześnie ujściem pochwy. 
Jeżeli otwór ten położony test mniej więcej pośrodku błony, ma ona wtedy kształt fałdu pierścieniowa teko(hymen mnulmsS. 
Jeżeli otwór przesunięty jest bardziej do przodu, ku ujściu cewki Ba postać półksiężycowatą lub sierpowatą(hymen semihnaris*s. fdcifor 8@sS:jest to zwykła, najczęściej występująca forma błony. 
Jeżeli tylko boczne części P 8 wy są silnie rozwinięte, otwór jest podłużnie owalny(hymen lcbiifomus'). 
Rzadko tylłowolny brzeg błony bywa z samego początku pokarbowany czy strzępiasty lub płata Baty(hymen denticulatus:, ńmbridtus', lobdhsS:ujście pochwy jest wtedy nieregular. 
	681. 


ęwęęąwienie. 
Nie uszkodzona błona jest więc dla lekarza s 44 owego cenną oznaką ją, -gggąnią dziewictwa Oirginitcs). 
Naddarcie wyslgpuje przeważnie w obrębie tylnej-ę, -gę wąy po stronie prawej i lewej, tak że błona występuje w postaci jednego lub Ięjjj jag w gobi hgmendles'), które z czasetn ulegają skurczeniu. 
Po kilku porodach ną ęęjjąjędzy przedsionkiem i pochwą jako pozostałości błony, zachowuję się tylko mąłe jej:ąwkowe twory zwane strzępkami błony dziewiczej(c@r@c@ae hgmenąGęwą ty r o z w o j owe. 
Pierwotnie w miejscu powstania błony dziewiczej znajduje ąąząrodka pełny czop nabłonkowy, który otwiera się dopiero w 6 miesiącu żymą pjjąą, ego. 
Jeżeli wyjątkowo nie następuje normalne skanalizowanie, zamiast czopa ąęęą. 
*ą się obfita tkanka łączna:powstaje wtedy przegroda za@6 KaJ 4 ca całkowicie wejąejąo pochwy(hymen impeyoruus's. occlusimsS:wtedy odpływ wydzieliny pwejęękrwi menstruacyjnej oraz prawidłowy stosunek płciowy nie są możliwe:w tych pęąj, adkach przeszkodę tę należy usunąć wykonując zabieg operacyjny. 
Do innego typu nieprawidłowych postaci błony dziewiczej zaliczyć należy błonę dz(e. 
tezą przedzieloną przegrodą(hymen septusS, mającą więc dwa otwory, a nie jeden jaj wykle:również błonę z wieloma otworkami(hymen cribriformisS lub małą błonę z twą. 
ym dużym otworem, która po spółkowaniu nie wykazuje oznak defloracji oraz kilkg mych podobnych postaci. 
	Łechtaczka i opuszki przedsionka. 
Ł-echtaczka(clitoris)jest narządem nieparzystym i symetrycznym ołożonym w górnej i przedniej części sromu. 
Jest to narząd, którego todłoże, jak w prąciu, składa się z parzystych ciał jamistych. 
Qi a ł a j a mis te lec ht a c z ki(corpord cmemosd clitoridis)rozpoczynają się dwieiasymetrycznymi częściami bocznymi, prawą i lewą, które tworzą o drogi łechtazki(crurd clitoridis). 
Stanowią one najdłuższą część ciał jamistych(około 4 cm), s 4:ożkowato zakończone, jak odnogi prącia i tak jak one przyczepiają się do dolnych gejzi kości łonowych oraz do gałęzi kulszowych:nieraz sięgają aż do guza kulszowego łbie odnogi łechtaczki przykryte mięsniem kulszowa-jamistym biegną ku górze or 8 rzyśrodkowo i nieco poniżej oraz do przodu od spojenia łonowego łączą się z soD 4*krótki(około 2 cm), nieparzysty, cylindryczny pień, trzon łechtaczki(co@8 l@oridis):pośrodkowo przebiegająca przegroda ciał jamistych(septum co(8 orum cmemosorum)dzieli go niecałkowicie na dwa ciała jamiste(ryc. 
4 W)Trzon z początku wznosi się ku górze(pers ascendens), poniżej środka spoieBWBaal nagle pod ostrym kątem(genu s. cngulus corporis chtoridisS zagina się ku 889 i w kierunku przedsionka pochwy i kończy się zaokrąglonym wierzchołkiem OpeFlokolą powleczonym skórą, jako żołądź łechtaczki(glans clitoridis). 
Ta zs 14 P 94 c a c z ęś ć łechtaczki(pars descendensS odpowiada więc części ciała jamislege 964 ta położonej w jego odcinku wiszącym(pers pendula penis):podobnie jak u mężc 69@*sł ona przytwierdzona do spojenia więzadłem wieszadłowym łechtaczki, które pi 699 ta się do kąta trzonu łechtaczki. 
W przeciwieństwie jednak do ciała jamistego@j@9 Q'8841 ten u kobiety nie wyrównuje się podczas wzwodu i część zstępująca łech@9 ł 98 Ba Jest pod skórą:tylko przy silnym wypełnieniu krwią jest ona wyczuwalna po(084 apJeJek w przedniej części sromu między wargami sromowymi większymi, pośro(8869 nędzy żołądzią a spoidłem przednim warg(ryć. 
422). 
Ż 8844 ż łechtaczki(glans clitoridis), pokryta skórą, jest wolna i w wi 4 łP)(P 8@@4 ejszym stopniu wystaje spod napletka. 
W przeciwieństwie do żołędzi pr 4 cP PĘ est ona przebita cewką moczową. 
	Budow a ciał jamistych łechtaczki jest zupełnie podobna do budowy ciał jamistych prącia. 
Każde ciało jamiste łechtaczkLma swoją osłonkę łącznotkankową, b łon ę b i aławą(nmica albugmec), która jest jednak znacznie ciensza(do I mm)niż błona ciał jamistych prącia. 
W obrębie trzonu łechtaczki, jak wspomniano wyżej, oba ciała jamiste przedziela niezupełna przegroda ciał jamistych(septum corporum ccrernosorum). 
Tak samo jak ciała jamiste prącia, również ciała jamiste łechtaczki zawierają j amki(lccunce)komunikujące się z sobą i nieściśle pooddzielane beleczkami(trabeculae), złożonymi z tkanki łącznej oraz pasm mięśniówki gładkiej. 
Pod wpływem bodźca nerwowego jamki wypełniają się krwią tętniczą i następuje wzwód łechtaczki, osobnicza jednak w bardzo różnym stopniu. 
Naskórek pokrywający żołądź łechtaczki jest podobny do wielowarstwowego nabłonka płaskiego przedsionka. 
Pod nim leżą obfite pętle naczyniowe i bardzo liczne nerwy czuciowe ze specjalnymi ciałkami dotykowymi. 
Łechtaczka, podobnie jak wargi sromowe mniejsze, jest bardzo wrażliwa zwłaszcza na dotyk, na co wskazuje jej nazwa. 
Opuszki przedsionka(bulbi testibuli), twory parzyste, ukryte w ścianie sromu, ułożone są wzdłuż podstawy warg sromowych mniejszych. 
Nie są więc bezpośrednio widoczne jak żołądź łechtaczki, lecz należy je najpierw odsłonić drogą preparacyjną. 
Opuszki przedsionka są kształtu migdała, do przodu zaostrzone, z tyłu kopulasto zaokrąglone:długość ich wynosi około 3--4 cm. 
Powierzchnia górna opuszki łączy się z przeponą moczowo-płciową, powierzchnia przyśrodkowa przylega do ściany przedsionka pochwy:bocznic i ku dołowi opuszkę przykrywa mięsień opuszkowa-gąbczasty:tylny koniec opuszki przykryty jest częścią przednią gruczołu przedsionkowego większego. 
Opuszki przedsionka odpowiadają opuszce prącia u mężczyzny. 
B u d owa. 
Opuszki są objęte osłonką łącznotkankową, cienką b toną b i ał a w ą(tunice albugmed), i budową swą zbliżone są do budowy ciała gąbczastego prącia. 
Opuszka składa się z obfitych splotów żylnych, złączonych z sobą ubogą tkanką łączną i pasmami mięśniówki gładkiej. 
Żyły licznie się z sobą zespalają i częściowo są jamista poszerzone. 
W przedniej, zwężonej części opuszki sploty żylne obu stron łączą się z sobą oraz z żyłami łechtaczki poniżej kolana trzonu łechtaczki. 
W czasie stosunku płciowego silnie wypełniając się krwią opuszki tworzą grubą podściółkę, jednak nie usztywniają się i nie twardnieją, tak jak ciało gąbczaste prącia. 
Opróżniając się z krwi opuszki zapadają się i spłaszczają. 
	Wady rozwojowe. 
Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne mogą czasem przybierać postać zbliżoną do zewnętrznych narządów płciowych męskich. 
W tych przypadkach rozwój tych części u zarodka żeńskiego postępuje w kierunku różnopłciowego(heteroseksualnego)zróżnicowania:mówimy o ob o j na ctw i e żeńs kim z ewnętrznym Wermcphroditismus femininuseaternus), który można tłumaczyć jako wynik przekształcenia się płci, jako męski, interseks"(s. 59 l)Również i wtórne cechy płciowe mogą się rozwijać w tym samym kierunku i cały zewnętrzny wygląd danej kobiety może być zupełnie męski(arrhenoidic:aren s męski). 
Zaznaczyć jednak należy, że w obojnactwie kobiecym przekształcenie w typ męski przeważnie występuje mniej wyraźnie niż w obojnactwie męskim przekształcenie w typ kobiecy. 
W przypadkach nieprawidłowego rozwoju zewnętrznych części płciowych kobiecych łechtaczka przeważnie jest silnie wydłużona oraz zatoka moczowo-płciowa(przedsionek pochwy)zamyka się w cewę otwartą tylko z przodu na dolnej stronie łechtaczki:jest to sp o dziectwo żeńskie(hgpospcdia fmmmd:s. 
592). 
W tego rodzaju zaburzeniach narządy płciowe wewnętrzne, macica i pochwa zwykle nie wykazują w pełni prawidłowych stosunków. 
	683. 


	Przestrzeń zew nątrzotrzew nowa'(przed otrzewnowa Plica epigasticaPlicaductus deferenti. 
et annulus inguinalis'profundus'yprześwieca przez otrzewnątPlica ambilicalis lat Plica umbilicalis mediana. . . 
*esica ur*nar*a-. 
Spatum retropubicum(preyesicale)lig, puboprostatcumLig, suspensorium penisV, dorselis penisDiaphragma urogenitale. 
mandola bulbourethraliset ducrus glandulae hu lbo u rethralis. 
	Septum penisCorpusspongiosum-ÓW(4 fars spongiosaureth rac. 
Septum scroti---i ś'orana glncs, Żj%(FTB(Pół 1***Possą navicularis-u reth rac Ostiom urethrae ext. 
	*re*er--. 
, Ug, suspensorium owrii---. . . . 
A, et y, iliaca ext. 
	Tuba uterinaOyariumPlicaumbilicalis mediana Lig, teres uterilig. 
owrii proprium. . 
Przestrzeń zew nątrzotrzew nowa(wzedotzewnowa)kXcayaUo 9 esico@erinaVesica uOneria-Og, puboyesicale--Urethra--lig, suspensorium cOtoridisSkupienietanki tłuszczowej wzgórka łonowego. 
Diaphragma urogeritałeOstiom urethree e@. 
Labium majus et minus pudendi. 
	Ostiom vaginae. 
	parietale pewis. 
	xOj?
-**jCCĘsc******. 
	ZyX. . żyóyó-****. 
	ćXó*****. 
	Plica recroyesicalis. 
Plica recroyesicaliss 9'4 iż. 
	\\\Y-Xs\. 
***i 4**ycj 7 fż 6 ycjĆ******79, z'gógyógzózśćcj. 
	wami-jak na ryć. 
	423. 
	86 t. e 868. 
	A ł iĘ. 
	jgKjącj. 
	-Je ter-Przestrzeń zewnątzotrzew nowa(za otrzewnowa)-Spatium retr orectale. 
Axcavatio rectovesicalis--Plica transversalis recti---S patiu m rectovesicaleFars prostatica urethrae---Ductus eiaculatoriusslig, anococcygeum-Fars membranaeea urethrae-Canalis analis-M. sphincter ani cd. senuum tendineum perinei. 
	'W ulbus penis. 
	Spatum rekoprostaticum. 
KłYL rY. 
	e-plica transyersalis recti--fomix vaginae 88 patiom yesi co uteOn um-Łxcavato rectouterinaBSpatiurn rectoyaginale. 
-S patiu m urethroya gińcie lig, anococspgeum-M. sphincter ani cd. 
Ę:e-Centrum tendineum perinei-4 nus. 
	cjj l 1 s 8 lf. 
--jjfjj?ę jej(GQi(X*7-. 
	*przes*g*zewnd*ew*wa(zaotzewnowa), Feritoneum parietale pebis-Werus*, -śpaOum re trorectale--plica recłouterina. 


	gąęąteż wargi sromowe większe mogą być nadmiernie s 88 e rozWuęte:częsejąą. 
agą się one z sobą zrastać i kształtem przypominać mosznę. 
3 eżeG w okresie pokwitania srani niewieści i jego części, wargi wJeisze i łechtąąyyąe rozwijają się prawidłowo, jak lo można stwierdzić w niektórych dysplastycząęą, y'eh konstytucyjnych(hgpogeri(a(ismus, OJ@8 Ws 8 s), wtenczas wargi sron-ją jiejsze są małe, łupoplasWczne Ou(tu Ofa@@s), a w rza 4 Kich prz*padkach może ją. 
iwet zupełnie brakować. 
Inne postacie wad rozwojowych występują analogicznie do odpowiednich njąjją. 
551)chociaż rzadziej od nich:nazywamy je podobnie, np wierzchniaetwąQpispadia clitoridżs)czy z dwa j cni em łechtaczki itd. 
Wady rozwojowe błony ąęją, iczej omówiliśmy na s. 682, . 
	Naczynia i nerwy sromu niewieściego. 
Naczynia i nerwy sromu niewieściego odpowiadają ściśle naczyniom i nerwom rnyz. 
*yzny, jeżeli porównamy z sobą części homologiczne. 
Tylko nazwy są u kobiety częściooinne niż u mężczyzny. 
Tętnice. 
Gałęzie tętnicze pochodzą w większej części z t. biodrowej wewnętrznej mniejszej-z t. udowej. 
T. sromowa wewnętrzna(z t. biodrowej wewnętrznej)oddąjei warg gałęzie wargowe tylne, do łechtaczki t. głęboką oraz t. grzbietową ichtaczki, do opuszki t. opuszki przedsionka. 
Z U, sromowych zewnętrznych d t. udowej)docnodzą do warg gałęzie wargowe przednie. 
Żyły. 
Krew żylna odpływa częściowo przez żż, sromowe zewnętrzne i dalej do z, udoej, częściowo przez z, grzbietową łechtaczki do splotu pęcherzowego. 
Z odnóg łechtaez. 
przez żyły głębokie łechtaczki krew odpływa do z, sromowej wewnętrznej. 
Zespolenia*e odprowadzają również krew do żż, zasłonowych, dopływów z, biodrowej wenętrznej. 
Naczynia chłonne są bardzo liczne:wszystkie one prowadzą do węzłów pachwino ych powierz chownych. 
Nerwy. 
Unerwienie czuciowe przedniej części warg sromowych większych pochodzi n. biodrowa-pachwinowego(ze splotu lędźwiowego)przez nn, wargowe przedie, części tylnej z n. sromowego przez nn, wargowe tylne oraz z gałęzi kroczoychn, skórnego tylnego uda. 
Oprócz tego do warg sromowych większych dochodzi gaż płciowa, np. n. płciowo-udowego ze splotu lędźwiowego. 
Łechtaczka otrzymuje odbnyn, grzbiet owy łechtaczki z n. sromowego. 
Unerwienie autonomiczne pochodzi ze splotu podbrzusznego dolnego. 
	Streszczenie V kobiety narządy płciowe zewnętrzne(organu genitalia eaternc)obejmuje 3 oazwą sromu niewieściego(pudendum jemmmum). 
W postawie@oJ 4 eizgórek łonowy(mons pubis)prawie zupełnie zakrywa pozostałe części sro@9 zg 4 ęekłonowy jest to wyniosłość skórna wywołana obfitą podściółką Uuszczo 84 Bosienie wzgórka u góry odgranicza się linią poziomą. 
Ku dołowi wzgórek(onoBYzeBuża się w dwa symetryczne wały skórne, w wargi sromowe większe 0884 Ooó pudendi), prawą i lewą. 
Są one również owłosione i zbudowane z tkanki ł 4 c 9 Qtłuszczowej. 
Zamykają one szparę sromu(rima pudendi). 
Z przodu obie wa 6+94 się z sobą spoidłem przednim warg, z tyłu spoidłenn tylnym(commissuru 489*@@erior etposterior). 
Rozchylając wargi większe uwidaczniamy prze ds 8 W 9 ŻBhwy Oestibulum anginie). 
Jest on obustronnie ograniczony fałdami słćOóPWargamisromowymi mniejszymi(labia minom pudendi), o zabarwie 89 P?
woczerwonawyrn i powierzchni podobnej do błony śluzowej. 
Z tyłu łączą sie PPĘ g 4 z idei ki em warg sromowych(ńenulum labiorum pudendi). 
Do przodu wa(8+. 
	mniejsze rozdwajają się:ramiona boczne tworzą napletek łechtaczki(preputiumelitoridis), ramiona przyśrodkowe pod wierzchołkiem łechtaczki tworzą we da id ełko te c h 1 a c z ki(frenuhm chtoridis). 
W przedniej części przedsionka pochwy ku tyłowi od łechtaczki znajduje się u j ś ci ezewnętrzne cewki moczowej(ostium urethrde eatemum), dalej ku tyłowi uje ci e p o chwy(osthm tdgiwe):na granicy między nim a pochwą leży fałd błony śluzowej, błona dziewicza(hymen). 
Do przedsionka pochwy wiodą liczne gruczoły:gruczoły przedsionkowe mniej sze(glmdulae testibuldres mmores), położone w obrębie całego przedsionka, oraz gruczoły prz ed s i o nk owe wi ęks ze(glandulce testibulares mqjores), twory parzyste, wielkości ziarna fasoli, położone bocznic od tylnej części przedsionka:przewód gruczołu prawy i lewy uchodzi w głębi między błoną dziewiczą a wargami sromowymi*e*sz*. 
Łe cht acz k a(elitoris), położona w górnej i przedniej części sromu, utworzona jest głównie przez parzyste ciała j amiste łechtaczki(corpord cnernosa chtoridis). 
Rozpoczynają się one o dno g a mi(crura clitoridis), które łączą się w krótki trzon(corpusclitoridis)zakończony wierzchołkiem, żołędzią(glans clitoridis)pokrytą nap I e 1 k i e m(preputium). 
Parzyste opuszki przedsionka(bu(bi testibuh)składają się z obfitych splotów żylnych, z przodu łączących się z sobą oraz z żyłami łechtaczki. 
Opuszki leżą obustronnie wzdłuż podstawy warg sromowych mniejszych. 
	DNO MIEDNICY Ze względu na ścisłe stosunki między budową dna miednicy oraz jej mięsniami a narządami płciowymi celowo omawiamy je łącznie z nimi, choć mięśnie dna miednicy są poprzecznie prążkowane i pod względem pochodzenia należą do mięśni szkieletowych, nie zaś do mięśniówki gładkiej trzew. 
Niewielu tylko autorów nie uwzględnia tych biologicznych stosunków i mięśnie dna miednicy omawia razem z mięsniami szkieletu(ryc. 
425, 426). 
O ile u czworonogów całą masę trzew dźwiga pokrywa brzuszna, to u człowieka z jego pionową postawą spoczywa ona w znacznej części na dnie miednicy. 
Choć w warunkach prawidłowych masa ta nie jest bardzo wielka(s. l 93), częściowo dlatego, że w miednicy mniejszej narządy są przeważnie sprężyście zawieszone, to jednak dno miednicy tworzy mocne zamknięcie jamy miednicy od dołu. 
Zamknięcie to utworzone jest przez mięśnie i powięzie, przez które przechodzą narządy zdążające ku dołowi:są to, jak wiemy, cewka moczowa i odbytnica oraz pochwa u kobiety. 
Miejsca przejścia tych tworów są przeważnie punktami zmniejszonego oporu, gdzie mogą się wytwarzać przepuklioy, narządy te mogą wypadać, czy też gdzie u kobiety podczas porodu powstawać mogą pęknięcia. 
	Stosunki ogólne Definicje, granice, kształt. 
Dno miednicy, zwane często kroczem Qermeum)w szerszym znaczeniu tego słowa(p. dalej), tworzą części miękkie-mięśniowa-powięziowe, które od dołu zamykają jamę miednicy(t. 1)i które z tyłu, przebite"są odbytnicą, z przodu przewodem 687. 


	ąoczowo-płciowym. 
Dno miednicy obielę jest ramą kostna-więząjją, trą dolnego otworu miednicy:tak jak ono ma kształt rombu@ąąraniczają:spojenie łonowe oraz więzadło łukowate łonowe, gałą-QWne kości łonowych i gałęzie kości kulszowych wraz z guzami kulszą, *i, więzadła krzyżowo-guzowe oraz wierzchołek kości guzicząąą*zedni wierzchołek rombu odpowiada spojeniu, tylny kości guzicząeąiajwiększa szerokość leży między obu guzami kulszowymi na tzw, ą. 
iii rniędzykulszowej(lined interischiadica). 
Okolica kro c z owa(regla ąerinedlis). 
Dno miednicy na swej dolnej, zewnętrznej rowierzchni skórnej stanowi tzw. okolicę kroczową. 
Jest ona ograniczona linią łukowąły:ypukłą na zewnątrz, biegnącą z wierzchołka kości guzicznej przez guzy kulszowe ąąpojenia łonowego(ryc, 42 l). 
Powierzchnia ta odpowiada więc całkowicie głębiej położą. 
lej powierzchni dna miednicy. 
Okolica kroczowa ku tyłowi sąsiaduje z o k o I i e ą krzy. 
*ową(regla sacrdlis), do przodu z okolicą łonową(regla pubicd)i bocznic z oka. 
icą pośladkową(regla glutedis)oraz okolicą udową przyśrodkową(rena ennoris medialisS, oddzieloną od okolicy kroczowej b ru z dą p te i owo-udową(sus us genitofemoralis?
X. 
Linia międzykulszowa dzieli okolicę kroczową na część przednią, okolicę ms*zowo-płciową(regla urogenitclis), w obrębie której otwiera się przewód mo*zowo-płciowy, i na część tylną, okolicę odbytową(regla analis), w obrębie dórej leży odbyt. 
Część okolicy moczowo-płciowej, która zawiera zewnętrzne części fletowe, ma nazwę okolicy sromowe j(regla pudendahs:ryc, 42 ż). 
Krocze(permeum). 
Pośrodkowa część dna miednicy, jak i okolicy uroczowej stanowi krocze w ścisłym znaczeniu tego słowa. 
Jest to ponosi utworzony z części miękkich, położony u obu płci między odby. 
em a częściami płciowymi zewnętrznymi:powstał on przy podziale deku na odbytnicę i zatokę moczowo-płciową. 
U kobiety krocze jest itosunkowo krótkie(około 2, 5 cm), sięgając od odbytu do tylnej grani:y przedsionka pochwy. 
U mężczyzny wydłuża się w związku z powstaniem worka mosznowego z obu wałów płciowych i ciągnie się od odbytu do nasady moszny. 
U obu płci powstanie krocza z dwóch częłci:prawej i lewej, zaznacza się jeszcze u dorosłego w postaci skórnego izwu krocza(rdphe permei):u mężczyzny jest on przedłużeniem izwu moszny. 
Cienka skóra ciemno zabarwiona i prawie nie zawierają:a tłuszczu u mężczyzny pokrywa część ustaloną(pers ńau)pr 4*iai jego opuszkę, które są tu wyczuwalne. 
Układ mięśni dna miednicy. 
Otwór dolny miednicy zamknięW je**dlkoma mięsniami poprzecznie prążkowanymi, które tworzą mięśniówkę dna miednicy, czyli tzw. mięśnie krocza(musculi perineijOile górne zamknięcie jamy brzusznej zbudowane jest z jednowarlwowejpłyty mięśniowej, o tyle zamknięcie dolne miednicy składa slgnie z jednej przepony, lecz z dwóch płyt mięśniowych, z których każ 4 aniezupełnie zamyka dno miednicy. 
Obie te płyty więc częściowo połĘBwając się, częściowo tylko układają się w dwie warstwy i częściowo Wko przyczepiają się do obwodu otworu dolnego miednicy. 
Jedna większa płyta tworzy przeponę miednicy, druga mniejsza przeponę moczowo-płciową. 
BRR. 
	Przepona miednicy(diqphrdgmc pelms)składa się z dwóch par mięśni. 
Większą, przednią część przepony tworzy m. dźwigacz odbytu(m. letctor mi), mniejszą, tylną-m. guzie zny(m. coccggeus). 
Przepona ta nie jest jednak równa, lecz ma muniej więcej postać obszernego, krótkiego lejka:wąski wylot lejka skierowany jest ku dołowi i tworzy prawie okrągły rozwór odbytowy(hiatus dnalisS, . 
	W. ta nsversus 98008(suredicialisM, sphincterani cd. 
	Lig anoco*cyge um. 
	Os coccygis. 
	Anatomia 1 TT. 
	e Y. 
	je. 
	M, ischiocayernosus. 
	-M. bulbospongiosus. 
	-Faseta lata Diaphrag ma urogenita te(faseta interior)-Centrum te ndineum 09(109(7 wer ischiadicum. 
M. gluteus maximus Ryć. 
425. Mięśnie dna miednicy u mężczyzny. 
Widok od dołu. 
	/escia obturatoria. 
	Bossa ischiorectalis ć:M. levator ani. 
	przez który przechodzi kanał odbytowy(cmdlis melis):wylot ten z zewnątrz objęty jest włóknami prążkowanymi m. zwieracza ze wn ę 1 r z n ego o db y tu(m. sphincter mi eaternus). 
Przepona miednicy, jak już zaznaczono, niecałkowicie zamyka dno miednicy, w przed niej bowiem jej części między wolnymi brzegami m. dźwigacza odbytu, prawym i lewym, tzw. ramionami dźwigacza, znajduje się niewielka przestrzeń, wrota dźwigacza:wrota dźwigacza leżą w obrębie okolicy moczowo-płciowej między dolnymi gałęziami kości łonowych, od przodu odgraniczone więzadłem łukowatym łonowym:służą one do przejścia przewodu moczowo-płciowego(cewki moczowej i pochwy). 
W przeciwieństwie do odbytnicy przewód ten z przeponą miednicy nie jest złączony włóknami mięśniowymi, opiera się tylko o nie. 
Tylną część przepony, jak już wspomniano, uzupełnia m. guziczny. 
Obie powierzchnie przepony miednicy, górna i dolna, powleczone są powięziami:zapoznamy się z nimi w oddzielnym rozdziale. 
	BRQ. 


	jggąązy toczna-dolną ścianą lejka przepony miednicy a 4 ciaO 4 miednicy mnieę-ąąąjduje się przestrzeń wópełdona JKank 4 ł 4 czn 4 i 8 uszczow 4, tzw. dół kulsz aęj, -odbytniczy(fossc ischiorectalis:p. dalej, ryć. 
425). 
Przepona moczowo-płciowa(diqWr@gm@@rogen@@e)tworzy drugą ngąą. 
-za płytę, częściowo również zamykającą dno miednicy. 
Jest to płyta mięśniowa-wj, jaj. 
-tą mniej więcej kształtu trójkąta podstawą skierowanego do tyłu i ku dołowi, ząg ęą, piwnym wierzchołkiem do przodu i ku górze:grubość jej wynosi około I cm i w przeeą, wieństwie do przepony miednicy jest równa. 
	Centrum rendrnea*D?
	/W 79(. 
	ł sphincter ani er. 
	*g. *oc*CyQBJOł. 
	ról rv rój. 
	Ostiom wginae. 
Ostiom vaginaeI Os coccynis. 
	Labium minus pudendi. 
	**"***. . ****t****. 
	-Faseta lata. 
	--M. ischiocwemosusM, bulbospongiosusDiaphragma, urogenitałe(faseta interior)-M. mnsversus 08)08(superficialisTuóerisc bied icum-Faseta o bturatora 8 Passa ischi o rectal. 
	Ryć. 
	426. Mięśnie dna miednicy u kobiety. 
	Widok od dołu. 
	M. lewtor ani. 
	M. gluteus maximus. 
	Przepona moczowo-płciowa leży poniżej części przedniej obu run, dżwigaczy odbytu i w kierunku poprzecznym łączy dolne gałęzie kości łonowych oraz gałęzie kości kulszowych, wypełniając tzw. tró j kąt mo c z owo-płc łowy(trigonum urogenitaleS. 
Tylny brzeg przepony odpowiada granicy między okolicą moczowo-płciową a okolicą odbyBławą(ryc, 421)i leży mniej więcej na linii międzykulszowej. 
Brzeg przedni obejmuje więzadło poprzeczne krocza:między nim a więzadłem łukowatym łonowym zachowana jest szczelina, przez którą przechodzi żyła grzbietowa prącia(lub łechtaczki). 
Przepona me czowo-płciowa utworzona jest głównie przez prążkowane, poprzecznie biegnące włókna m. poprzecznego głębokiego krocza, które kierują się od jednej gałęzi kości kulszowej oraz od gałęzi dolnej kości łonowej do odpowiednich gałęzi przeciwległych. 
M. p o p rz ecznygłęboki krocza(m. mmsoersus perinei prońndus)tworzy więc główne pas dłoże przepony moczowo-płciowej. 
Oprócz tego mięśnia w skład przepony wchodzi jeszB cze m. zwiera c z cewki m o c z owe j(n. sphmcter urethrde), który okrężnymi wi 4 z. 
	karni obejmuje u mężczyzny cewkę moczową, u kobiety cewkę i pochwę jako m. zwieracz cewk owo-p o chwowy(m. sphmcter urethrotcgmdhsS. 
Wreszcie tylny brzeg przepony moczowo-płciowej wzmocniony jest włóknami, które tworzą m. p o pr z e c z nypowierzchowny krocza(m. mnsrersus permei superńcidis). 
Oprócz mięśni poprzecznie prążkowanych przepona moczowo-płciowa zawiera również liczne wiązki gładkich komórek mięśniowych, które pochodzą ze ściany przewodu moczowo-płeioWCĘO. 
Przeponę moczowo-płciową, jak wiemy, przebija przewód moczowo-płciowy:r o zwórmoczowo-płciowy(hiatus urogenitdhsS, przez który przechodzą narządy przewodu, jest różnej wielkości u mężczyzny i u kobiety. 
U mężczyzny przez przeponę przechodzi tylko wąska cewka moczowa, u kobiety oprócz cewki przez oddzielny otwór przenika również pochwa. 
W związku z tym przepona moczowo-płciowa u mężczyzny jest mocniejsza, u kobiety bardziej rozluźniona, mniej odporna i w przypadkach chorobowych narządy płciowe mogą przez nią wypadać(prolqsus tdgmde, uteri). 
Z zewnątrz przeponę moczowo-płciową możemy uwidocznić u mężczyzny dopiero po odpreparowaniuciał jamistych i opuszki prącia, która jest ściśle zrośnięta z'przeponą. 
Podobnie jak przepona miednicy, również przepona moczowo-płciowa na obu swych powierzchniach, górnej i dolnej, pokryta jest powięzią. 
Jak z powyższego opisu wynika, w przedniej połowie dna miednicy postępując od góry ku dołowi napotykamy wpierw przeponę miednicy, potem przeponę moczowo-płciową:w tylnej zaś połowie znajduje się tylko jedna przepona miednicy. 
Obie płyty uzupełniają się wzajemnie. 
Przepona miednicy zamyka całe wyjście miednicy z wyjątkiem małego przedniego odcinka, który nazwaliśmy wrotami dźwigacza. 
Przepona moczowo-płciowa natomiast wzmacnia najsłabszy punkt dna miednicy, miejsce, gdzie przechodzący przewód moczowo-płciowy osłabia ścianę. 
Tutaj, poniżej przepony miednicy, jako drugie zamknięcie, drugie zabezpieczenie, ustawiona jest przepona moczowo-płciowa. 
Oprócz wyżej wymienionych mięśni:1)dźwigacza odbytu, 2)m. guzicznego, 3)głębokiego i 4)powierzchownego poprzecznego krocza, jak również 5)zwieracza cewki moczowej, jeszcze kilka innych mięśni bierze udział w budowie dna miednicy. 
Są to:6)zwieracz zewnętrzny odbytu, który zaliczamy do mięśniówki dolnego końca cewy jelitowej oraz 7)opuszkowa-gąbczasty i 8)kulszowa-jamisty, które należą do mięśniówki części płciowych zewnętrznych. 
Rozwój rodowy mięśni dna miednicy. 
W rozwoju rodowym mięśnie dna miednicy powstały z dwóch różnych źródeł. 
Mięśnie przepony miednicy:dźwigacz odbytu i mięsień guziczny, są pochodnymi mięśnia obniżającego ogon(m. depressor cmdae). 
M. guziczny, często szczątkowy, pod względem swego położenia wykazuje stosunki pierwotne, zachowując swe dawne położenie. 
M. dźwigacz odbytu natomiast, który tak jak m. obniżający ogon odchodzi od kości łonowej oraz kulszowej i kieruje się do ogona, po zaniku ogona zdobywa nowy przyczep do kanału odbytowego. 
Na jego pierwotne stosunki wskazują jeszcze włókna, które podążają do kości guzicznej. 
Oba te mięśnie, pierwotnie mięśnie ogona, zaopatrywane są przez gałązki splotu krzyżowego. 
Mięśnie przepony moczowo-płciowej i pozostałe mięśnie krocza pochodzą z prążkowanego m. zwieracza steku(m. sphmcter cloacce). 
Po podziale steku na odbytnicę i zatokę moczowo-płciową również i ten zwieracz rozszczepia się i otacza każde ujście oddzielnie jako m. zwieracz zewnętrzny odbytu(n. sphincter mi earternus)oraz jako m. zwieracz zatoki moczowo-płciowej(m. sphmcter sinus uroge@tJis). 
Z tego ostatniego powstaje m. opuszkowa-gąbczasty i kulszowa-jamisty, m. poprzeczny krocza głęboki i powierzchowny oraz m. zwieracz cewki moczowej. 
Mięśniówka gładka krocza pochodzi ze ścian odbytnicy oraz cewki moczowej i często ściśle się przeplata z włóknami poprzecznie prążkowanymi. 
Mięśnie pochodzące z m. zwieracza steku zaopatrują gałązki nerwu sromowego. 
	ROI. 


	Mięśnie dna miednicy. 
Mięśnie przepony miednicy i końca cewy jelitowej M, dźwigacz odbytu(m. letdtor dni)jest mięśniem parzystym, eieą. 
dnn i płaskim, kształtu czworokątnego. 
Ze ściany przednioboeząąąniednicy mniejszej oba mięśnie kierują się lejkowato przyśrodkowy:u tyłowi i do dołu do okolicy odbytu i kości guzicznej. 
Z przodu otąnięśnie, prawy i lewy, przedzielone są niewielką trójkątną przestrze. 
iią, wrotami dźwigacza, przez które przechodzą:u mężczyzny:ewka moczowa objęta jeszcze wierzchołkiem stercza, u kobiety cewką noczowa i pochwa. 
Z tyłu oba mięśnie obejmują odbyt i spotykają się ja więzadle odbytowa-guzicznym(ligcmentum cnococcgęemi)-ścięgnistym pasmie łącznotkankowym biegnącym z wierzchołka tości guzicznej do odbytu(ryć. 
425, 426). 
Pr z yc z epy. 
M. dźwigacz odbytu ro zp o czyn a s je na stronie wewnętrznej mtedńcymniejszej na poziomie otworu zasłonionego(zasłonowego). 
Tutaj jednak brak jest iodłoża kostnego i włókna mięśniowe przyczepiają się do wzmocnionego pasma powięzi iokrywającej m. zasłaniacz wewnętrzny, do tzw. łuku ścięgnistego dźwigacza i d byt u(mens tendmeus m. lezmoris mi). 
To pasmo ścięgniste rozpoczyna się z przodu ja dolnej gałęzi kości łonowej, wstępuje ku górze prawie do kanału zasłonowego i stąd ipada ku dołowi i do tyłu w kierunku kolca kulszowego. 
U obu końców tego pasma nuędeńrozpoczyna się na kości, z przodu na gałęzi dolnej kości łonowej aż do spojenia, :tyłu na kości kulszowej i nasadzie kolca kulszowego(ryc. 
427, 428). 
Włókna mięśniowe biegną ku tyłowi, przyśrodkowo i ku dołowi i kończą się 1)v środku ścięgnistym krocza(centrum tendineum permeP)-węźle łączna karkowym położonym pośrodkowo między odbytem a tylnym brzegiem przepony mo:zowo-płciowej(p. dalej):2)na więzadle odbytowa-guzicznym(hgamentum mococcggem)oraz 3)na powierzchni przedniej i na brzegach kości guzicznej:poza tym 4)część yłókien tworzy a)pętlę ku tyłowi od kanału odbytowego przechodząc z jednej strony na lrugą(włókna zaodbytnueze):część krzyżuje się b)do przodu od niego z odpowiednimi yłóknami strony przeciwległej(włókna przedodbytnicze):część wreszcie c)kończy się io obu bokach kanału odbytowego(włókna przyodbytnicze:p. dalej). 
M. dźwigacz odbytu dzieli się na dwie wyraźnie zaznaczające się części, tylną, mriodrowo-guziczny(m. iliococcggeus), i przednią, m. łonowa-guziczny(mnbococcggeus):ten ostatni rozpoczyna się na kości łonowej i przedniej części łuku ścięmistego, m. biodrowa-guziczny-w przedłużeniu poprzedniego na pozostałej, tylnej:zęści przyczepo początkowego. 
M. łonowa-guziczny(m. pubococcggeus)składa się z trzech odcinków niezupełnie ści 4 edających się oddzielić jeden od drugiego. 
Są to mięśnie:to nowo-guz i c z ny wł a 8 i c i wy(m. pubococcggeus proprius), ł o no w o-o d by tm c z y(m. puborectdlis)i dż w i(acz ster cz a(m. levator prostatae). 
M. łonowa-odbytniczy(m. puborectalis)stanowi przedni(przyśrodkowy)o 4 Inek całej tej części mięśnia:włókna jego biegną ku tyłowi i do dołu w kierunku odb:W wytwarzają ramiona dźwigacza, które ograniczają wrota dźwigacza:dalej 88 ylowi mięsień ten lejkowato obejmuje kanał odbytowy. 
W bocznym ograniczeniu kanaW 4 bytowego włókna wnikają między run, zwieracz odbytu wewnętrzny i zewn**rzAało 1)włókna przyodbytnicze(ńórce parcrectd(es). 
Część włókien obejmo e Kanał odbytowy łukowato od tyłu, jako 2)włókna z aodbytnicze(ńbrde re(68 ec(desS i przechodzi na stronę przeciwległą:w ten sposób powstaje pętla, w kló'et. 
	199. 
	(ńbne prerectdlesS krzyżuje się z włóknami strony przeciwległej i kończy w środku ścięgnistynn krocza. 
M. to nowo-guzie zny wł a ś c lwy(m. pubococcggeus propriusS stanowi pozostały, bardziej boczny odcinek przedniej części m. dźwigacza odbytu. 
Biegnie on ku tyłowi i przyśrodkowo powyżej m. biodrowa-guzicznego i przyczepia się 1)do więzadła odbytowa-guzicznego, gdzie styka się z włóknami mięśnia przeciwległego oraz 2)do kości guzicznejrazem z gładkim m. odbytnicza-guzicznym(m. rectococcggeus:s. 
695). 
M. dźwigacz stercza(leodtor prostdtue), a u kobiety m. dźwigacz pochwy(lerdtor rdgmdeS zwany też m. łonowa-pochwowym(m. puboocgindhs)tworzą najbardziej przednie i przyśrodkowe włókna, które kierując się do tyłu obejmują wierzchołek stercza lub pochwę i kończą się w środku ścięgnistym krocza. 
M. biodrowa-guziczny(m. iliococcggeus)stanowi tylną część m. dźwigacza odbytu, która rozpoczyna się na łuku ścięgnistym w jego tylnym odcinku począwszy od kanału zasłonowego. 
Włókna mięśnia biegną zbieżnie przyśrodkowo i przyczepiają się do brzegu kości guzicznej oraz do więzadła odbytowa-guzicznego. 
Zwykle mięsień ten Warzy cienką warstwę, w której włókna mięśniowe są słabo rozwinięte i często poprzedzielane łącznotkankowymi pasmami. 
Od góry, od strony jamy miednicy, mięsień jest częściowo przykryty tylnym odcinkiem m. łonowa-guzicznego(ryć. 
427). 
	Płyta OBCzy O IOWOOTWOWdBlaszki graniczne płyty TWCZVOIOWO-OTMOWB(, ''przednia i tylna 4 rcustendinneusfaseta e'zeWis/ode iętyJArcus tendine m. łeyatoris ani. 
	faseta diaphragrnatspełws sup. 
Łuk ścięgnisty powięzi miednicy w przejściu w więzadło łonowa-sterczoweHiatus urogenitalis Ramiona dźwigacza. 
	Kość krzyżowa(przepiłowana)Lig, sacrococcygeum anteM, piriformis. 
	-M. coccygeus. 
	-M. levator ani(m. iliococcygeus)-Faseta obturatoria-Arcus tendineusm, levatoris ani-Hiatus analis-Centrum tedineum 080081-Canalis obturatorius-M. levator ani(m. pubococcygeus)M. levator ani(m puborectalis)**ascia diaphragmatis urogenitalis sup. 
-Lig, transversurn perinei Symphysis pubica. 
	Ryc. 
	427. Dno miednicy męskiej widziane od góry. 
Na lewej stronie ryciny przedstawiono stosunki powięziowe oraz nasadę płyty naczyniowa-nerwowej. 
Po stronie prawej ryciny powięź górna przepony miednicy usunięta. 
Częściowo wzorowane na Pernkopfie. 
	Stosunki topograficzne. 
Powierzchnia górna dźwigacza odbytu Oyc, 429)skierowana jest ku górze i przyśrodkowo. 
Pokrywa ją na całej długości powięź górna prz e pony mi e dni cy(faseta diaphrdgmdtis pelms superior). 
Powięź ta oddziela mięsień od narządów miednicy mniejszej:pęcherza moczowego, odbytnicy oraz u mężczyzny od stercza i pęcherzyków nasiennych, u kobiety od pochwy. 
Powierzchnia dolna m. dźwigacza odbytu, skierowana ku dołowi i bocznic, wraz ze ścianą boczną miednicy mniejszej(zasłaniaczem wewnętrznym i jego powie. 
	ROŚ. 


	jaj kształtuje przestrzeń wypełnioną tkanką łączną i Uuszczowp. 
Przestrzeń ta, odą-ją, mą od dźwigacza cienką blaszką powięziową-powięzią dolną przepaja yiednicy(fascw diaphrdgmdNs je(fis interior), ma nazwę dołu kulszowa-ąą, y tni c z e g o(fossc ischiorectalis), o którym już wspominaliśmy. 
3 rz eg tylny mięśnia jest wolny, oddzielony tkanką łączną od m. guzicznego, Mją. 
jzy brzegami przednimi obu dżwigaczy-ramionami dżwigaczy-ząąy. 
, uje się trójkątna przestrzeń, znane nam już wrota dźwig a c z a, przez które u ryz. 
żyzny przechodzi cewka moczowa, a u kobiety również pochwa. 
Wskutek zaniku oddzielnych części mięśnia powstawać mogą większe szczeliny zą. 
tknięte łącznotkankowymi błonami:szczeliny te mogę służyć jako wrota wyjściowe tlą nzepuklin kroczowych(heruae permed(es). 
	R O zł. 
	Kość krzyżowa w przekroju pośród k owym. 
	M. piriforrnis. 
	Linea termina lis. 
	Faseta pebis parietalis/pod nią powięź zasłonowa)Foramen ob(oratorium. 
	A A. 
	Facies symphysialis Faseta diaphragm, pebis sup. 
	--*, *o*cyg*us. 
	Spina ischiadica. 
	M. levator ani. 
	-Rectum. 
	Arcus tendineus fasciae pewis. 
	Aicus tendineus m. levator ani Ryc. 
	428. Prawy dźwigacz odbytu u mężczyzny. 
	Widok ze strony lewej. 
	Miednica przepiłowana w płaszczyźnie pośrodkowej. 
	Półschemat. 
	O z y n n o ś ć. 
M. dźwigacz odbytu, jak nazwa wskazuje, unosi przeponę miednicy wraz z odbytem ku górze, przy czym lejek dźwigacza(ryc, 429)skraca się. 
M. łonowa-guzicznypoza tym kurcząc się pociąga tylną ścianę odbytnicy do przodu i z dużą siłą przyciska ją do przedniej:światło odbytnicy zwęża się wtedy w poprzecznie ustawioną szparę. 
We 8 Bug niektórych autorów ruch powyższy powodować ma przewężenie światła na granic?
odbytnicy właściwej i kanału odbytowego(m. compressor recti'), w związku z czym słup kału zostaje przedzielony i mięsień może unieść odbyt powyżej oddzielonej części słupa kału. 
Naczynia i nerwy. 
Tętnice m. dźwigacza odbytu pochodzą z t. sromowej wewnętrznej oraz z t. pęcherzowej dolnej odchodzących od t. biodrowej we 8 wnętrznej. 
N e rwy pochodzą ze splotu krzyżowego(Sj, S. 
Jeżeli do mięśnia docho 4 z 4 gałązki n. sromowego, to zaopatrują one części mięśnia pochodzące z m. zwieracza ze 8 wietrznego odbytu, które zmieszały się z dźwigaczem. 
	M. guziczny(m. coccggeus)jest to mięsień parzysty, trójkątny, płaski, położony ku tyłowi od poprzedniego na powierzchni przedniej więzadła krzyżowo-kolcowego(ryc. 
427). 
Przyczepy. 
Mięsień guziczny rozpoczyna się na kolcu kulszowym i kończy s i ę na brzegu bocznym dolnych kręgów krzyżowych i górnych guzicznych. 
Włókna mięśnia są często wpuklone we włókna więzadła krzyżowo-kolcowego i osobnicza bardzo różnie rozwinięte. 
Więzadło zastąpiło mięsień, gdyż połączenie kości krzyżowej z kością miedniczną w pionowej postawie ciała jest znaczmie mocniejsze niż u czworonogich:więzadło krzyżowo-kolcowe biernie dźwiga ciężar i odciąża pracę mięśniówki. 
Wzmacnia ono dno miednicy i w tej czynności częściowo zastępuje mięsień, który, choć znacznie uwsteczniony, jednak zawsze jest czynny. 
Czynność. 
M. guziczny podczas skurczu pociąga wierzchołek kości guzicznejw swoją stronę. 
Działanie jego jest słabe, główna jego rola ma charakter statyczny, jak zaznaczono wyżej. 
Naczynia i nerwy. 
M. guziczny otrzymuje gałęzie z t. krzyżowej bocznej(od t. biodrowej wewnętrznej)i gałązki nerwowe ze splotu krzyżowego(S. 
, S. ), tak samo jak m. dźwigacz odbytu. 
Zwieracz zewnętrzny odbytu(m. sphmcter mi eaternus)jest mięsniem poprzecznie prążkowanym, nieparzystym, owalnym, grubym(8-10 mm), położonym na zewnątrz od mięśniówki gładkiej m. z w i era cz a wewnętrznego(s. 
Zól):jak pierścieniem wysokości mniej więcej 2-3 cm obejmuje on kanał odbytowy. 
Włókna m. dźwigacza odbytu(oraz wiązki warstwy podłużnej błony mięśniowej odbytnicy)od góry wnikają między oba mm, zwieracze odbytu(ryc. 
429). 
Pr z yc z ep y. 
Kierując się od dołu ku górze w m. zwieraczu zewnętrznym dają się wyróżnić trzy warstwy stanowiące trzy części mięśnia:podskórną, środkową i głęboką. 
O z ę ś ć p o d s k o r n a(pers subcutmed)stanowi warstwę najbardziej powierzchowną, przylegającą bezpośrednio do tkanki podskórnej:część ta nie ma przyczepów do kośćca. 
Włókna prawej i lewej strony krzyżują się w linii pośrodkowej do przodu i ku tyłowi od odbytu i kończą się w tkance podskórnej. 
Część środkowa, zwana również częścią powierzchowną(pers superńciclis), stanowi główną warstwę. 
Składa się ona z połowy prawej i lewej położonych po obu stronach odbytu. 
Włókna rozpoczynają się z tyłu na kości guzicznej oraz na więzadle odbytowa-guzicznym i kończą się z przodu w środku ścięgnistym krocza. 
O z ę ś ć głęb o k a(pers prońnda)jest ściśle okrężna i tak jak warstwa podskórna nigdzie nie przyczepia się do kośćca:stanowi ona najwyższą warstwę mięśnia. 
O z y n n o ś ć. 
Poprzecznie prążkowane włókna zwieracza zewnętrznego podlegają naszej woli, gdy tymczasem, jak wiemy, gładki zwieracz wewnętrzny jest od niej niezależny. 
W napięciu spoczynkowym m. zwieracza zewnętrznego odbyt jest stale zamknięty i światło kanału odbytowego wytwarza strzałkową szczelinę z boków spłaszczoną. 
W czasie skurczu mięsień przyciska silniej ściany boczne do siebie. 
Na c z y ni a i n e rwy. 
Krew tętnicza dochodzi do mięśnia z t. odbytniczej środkowej, gałęzi t. biodrowej wewnętrznej oraz z t. odbytniczej dolnej, gałęzi t. sromowej wewnętrznej. 
Unerwienie pochodzi z nr, odbytniczych dolnych, gałęzi nerwu żTODMWPgO. 
Ze ściany odbytnicy zstępują również gładkie pasma mięśniowe warstwy podłużnej. 
Jedne kierują się ku tyłowi do kości guzicznej, wytwarzając m. odbytnicza-guziczny(m. rectococcggeus:s. 2613, inne idą do przodu:u mężczyzny wytwarzają one m. odbytnicza-pęcherzowy(m. rectotesicdlis)oraz poniżej m. odbytnicza-cewkowy(m. rectourethralis), u kobiety m. odbytnicza-maciczny(m. rectoutermus)oraz poniżej m. odbytnicza-pochwowy(m. rectotcgmdhsS. 
Inne jeszcze pasma warstwy podłużnej błony mięśniowej odbytnicy, zstępując ku dołowi do tkanki. 
	695. 


	ąeznej podskórnej, przyczepiają się do skóry Według nieklóych autorów włójąą ją worzą tzw. m. marszczący skórę odbytu(m. corrvgdor cutis mP)i swym ąąją, *iern spoczynkowym mają wywoływać promieniste fałdy skórne kołoodbytowe. 
	Mięśnie przepony moczowo-płciowej i narządów płciowych zewnętrznych Zwieracz cewki moczowej(m. sphinc(er urethrde)'u mężczyzny otą. 
:za cewkę moczową(część błoniastą), u kobiety-cewkę i pochwę. 
U m ę z c z y z ny włókna wewnętrzne tego mięśnia obejmują cewkę zamkniętym pice. 
cieniem:ku górze obejmują one również koniec dolny stercza(ryc. 
352). Włókna ze. 
mętrzne odchodzą od więzadła poprzecznego krocza, od gałęzi dolnych kości łonowych raz od górnej i dolnej powięzi przepony moczowo-płciowej:część włókien przebiegągomienisto, część łukowato obejmuje cewkę. 
Znaczna część włókien zarówno z przodu ak zwłaszcza ku tyłowi od cewki przedziela łącznotkankowa przegroda położona w płą. 
zczyżnie pośrodkowej. 
Tkanka łączna między blaszkami mięśniowymi zawiera liczne iókna sprężyste, które ulegają uciskowi rozsuwając się, gdy światło cewki się poszerza. 
U k o b i e 1 y zwieracz cewki jest słabszy:włókna zewnętrzne biegną na ogół podobnie ak u mężczyzny, włókna wewnętrzne natomiast obejmują cewkę i pochwę wytwarzając*wieracz cewkowa-pochwowy(m. sphmcter ureWrotdgmdlisS, zwany też zwieraczem noczowo-płciowym(n, sphmcter grog enitalisS. 
U d z i e c k a mięsień ten stanowi jeszcze zupełnie samodzielną jednostkę koncentryczdeobejmującą część błoniastą cewki w obrębie przepony moczowo-płciowej. 
U dorosłe(o zlewa się on z otaczającym go m. poprzecznym głębokim krocza. 
O z yn n o ś ć. 
Prążkowany zwieracz cewki moczowej, jak nazwa wskazuje, zwęża cewx:i wzmacnia działanie zwieracza gładkiego(s. 533):u kobiety jest on poza tym zwierazempochwy(m. sphmcter tdgmdeS. 
Przypuszczalnie jednak główne znaczenie mięśnia de polega na jego pracy dynamicznej, lecz na statycznej. 
Przyczepy mięśnia do kości, iołączenia powięziowe, przegroda pośrodkowa zapobiegają przesuwaniu się cewki mięsień ten bardziej umocowuje cewkę, niż ją zwiera. 
Na czyni a i n e rwy. 
Tętnice pochodzą z gałązek zaopatrujących gruczoł krokowy, ierwy z gałązek nerwu grzbietowego prącia lub łechtaczki(S, Sj)odchodzących z n. TOTOOWCĘO. 
M. poprzeczny głęboki krocza(m. trmsoersus perinei prońmdus)est mięśniem płaskim, położonym w tylnej części przepony moczowopłciowej. 
Przyczepy. 
Jak nazwa wskazuje, mięsień ten przebiega poprzecznie, r o z po czyja j ąc się obustronnie na gałęzi kości kulszowej:poszczególne włókna dochodzą do rodka ścięgnistego krocza. 
Ten nieparzysty mięsień w płaszczyźnie pośrodkowej przedzielony jest przegrodą łąznotkankowąłączącą się z przegrodą poprzedniego mięśnia. 
U mężczyzny w m. poprzezrymgłębokim krocza po stronie prawej i lewej ku tyłowi od opuszki prącia leżą gruzołyopuszkowa-cewkowe. 
U kobiety mięsień ten jest słabiej rozwinięty:przykrywa on t 4 góry gruczoły przedsionkowe większe. 
Zwłaszcza u kobiety mięsień ten przenikają iczne ścięgniste pasma łącznotkankowe:główka przechodzącego płodu silnie rozciąga en słaby mięsień, zmniejsza odporność przepony moczowo-płciowej:tym samym wzrataniebezpieczeństwo wypadnięcia macicy(prolcąsus uteri). 
O z ynn o ś ć. 
Mięsień poprzeczny krocza głęboki statycznie umocowuje cewkę moczo 4 w przeponie moczowo-płciowej. 
Ponieważ poszczególne jego włókna dochodzą 3698'ZWeracz części błoniastej cewki moczowej(m. sphincter urethrde membr@@@ce@e sł sphmcter urethrde eaternus s, rhabdosphincter). 
	196. 
	nież do środka ścięgnistego krocza, mięsień przyczynia się również do ustalenia jego pa. 
łożenia. 
Naczynia i nerwy. 
Tętnice pochodzą z t. opuszki prącia(lub z t. opuszki przedsionka pochwy)i z t. grzbietowej prącia(lub łechtaczki)gałęzi t. sromowej wewnętrznej. 
Nerwy są te same, co mięśnia poprzedniego. 
M. poprzeczny powierzchowny krocza(m. trmsversus permei superńcidis)jest to mięsień parzysty, bardzo zmienny, wąski, okrągławy lub spłaszczony, położony pod tylnym brzegiem przepony moczowo-płciowej Oyc. 
425, 426). 
Przyczepy. 
Mięsień rozpoczyna się włóknami ścięgnistymi na przedniej i przyśrodkowej części guza kulszowego, włókna biegną przyśrodkowo i kończą się w środku ścięgnistym krocza. 
U swego przyczepo końcowego poszczególne włókna krzyżują się z włóknami mięśnia przeciwległego oraz innych mięśni kończących się w środku ścięgnistym(p. dalej). 
Mięsień wpuklony jest w podskórną tkankę tłuszczową i często z trudem tylko daje się wypreparować. 
Często jest bardzo słabo rozwinięy, lub nawet brakuje go, zwłaszcza u kobiet. 
Czynność. 
Działając obustronnie mięsień napina środek ścięgnisty i zapobiega odchyleniu się na boki opuszki prącia, choć czynność jego jest na ogół słaba. 
Naczynia i nerwy. 
Vnaczynienie tętnicze pochodzi z t. opuszki prącia(lub z t. opuszki przedsionka pochwy):unerwienie z nerwów krocza, gałęzi n. sromowego. 
M. opuszkowa-gąbczasty(m. bulbosponnosus). 
Z mięśni krocza największe różnice u płci wykazują te mięśnie, które oprócz swego starego położenia w stosunku do dna miednicy nabyły nowe przyczepy do narządów płciowych zewnętrznych:dotyczy to zwłaszcza m. opuszkowa-gąbczastego. 
U kobiety zachowały'się stosunki bardziej pierwotne. 
U niej mięsień ten, obejmujący przedsionek pochwy, zachował silniejsze połączenie z m. zwieraczem zewnętrznym odbytu, w czym zaznacza się ich wspólne pochodzenie z m. zwieracza steku odchodowego. 
IJ mężczyzny stosunki są bardzo zmienione w związku z powstaniem prącia i długiej cewki moczowo-płciowej:u niego m. opuszkowa-gąbczasty obejmuje opuszkę prącia(skąd pochodzi jego nazwa)oraz jego nasadę. 
U m ę z c z y z ny(ryc, 425)jest to mięsień nieparzysty:u góry graniczy z przeponą moczowo-płciową, bocznic z mięśniami kulszowa-jamistymi. 
Rozpoczyna się oru 1)w środku ścięgnistym krocza i dalej do przodu 2)na pośrodkowym szwie ścięgnistymbiegnącym na tylnym obwodzie opuszki prącia:inne włókna początkowe wychodzą bezpośrednio 3)z zewnętrznego zwieracza odbytu tej samej strony lub strony przeciwległej. 
Włókna biegną z obu stron łukowato do przodu i ku górze. 
Warstwa głęb ok a mięśnia kończy się otaczając ciało gąbczaste prącia, działa więc bezpośrednio na cewkę moczową. 
Warstwa powierzchowna, często ścięgnista, obejmuje nasadę prącia, otacza więc zarówno nieparzyste ciało gąbczaste, jak i parzyste ciała jamiste:koń czy s i ę ona po stronie grzbietowej w powięzi głębokiej prącia. 
Opuszka prącia swym tylnym, tępym końcem łączy się z powierzchnią dolną przepony moczowo-płciowej:umocowanie to jest bardzo ścisłe zarówno dzięki połączeniu łącznotkankowemu, jak i z powodu włókien m. opuszkowa-gąbczastego, które z tylnej części mięśnia wstępują do powięzi przepony moczowo-płciowej. 
U kob te ty(ryc, 426)mięsień opuszkowa-gąbczasty podzielony jest na dwie symetryczne połowy obejmujące przedsionek pochwy:tylko z przodu, ku tyłowi od łechtaczki, i z tyłu, ku tyłowi od szpary sromu, w środku ścięgnistym krocza obie połowy łączą się z sobą szwem łącznotkankowym:poza tym oba mięśnie, prawy i lewy, są zupełnie od. 
	697. 


	siebie oddzielone. 
Jest to mięsień płaski, kłóĘ z zeW 4 łęz przylega 4 o opuszki przeą, sionka oraz do gruczołów przedsionkowych większych. 
Mięsień rozpoczyną ąąąw środku ścięgnistym krocza oraz w przedłużeniu m. zwieracza zewnętrznego oąyąąi stąd włókna bardziej powierzchowne kończą się na grzbiecie łechtaczki, gĘęąobejmują opuszkę przedsionka i dochodzą tylko do ciał jamistych łechtaczki lub dw ej. 
siedniej tkanki łącznej. 
Włókna m. zwieracza zewnętrznego odbytu tej samej strony wat. 
kają od tyłu do m. opuszkowa-gąbczastego. 
O z ynn o ś ć. 
U mężczyzny m. opuszkowa-jamisty jest mięśniem wzwodu i wytrysjąWarstwa głęboka obejmując ciało gąbczaste prącia działa bezpośrednio na cewkę i kij. 
cząc się wydala nasienie w czasie rozkoszy płciowej(m. ejaculctor seminisS, choć ww. 
dług niektórych autorów działanie to ogranicza się do samego końca procesu i pod wąę. 
wern tego mięśnia cewka wydalać ma tylko ostatnie krople treści. 
Gały mięsień zwierątylne części prącia w czasie wzwodu, wskutek czego zwłaszcza przedni odcinek i żołągszybko i silnie wypełniają się krwią, usztywniają i powiększają. 
U kobiety mięsień ten zwiera ujście pochwy i stąd też nazywano go zwieraczem sr o mu(m. constrictor cunni'), choć działanie to jest słabe. 
W jakim stopniu wpływa on na wypełnienie krwią opuszki przedsionka, nie wiemy dokładnie. 
W czasie stosunku płciowego działanie m. opuszkowa-gąbczastego wpływa na wydatne i szybkie wydzielanie gruczołów przedsionkowych większych. 
N a c z yni a i n e rwy. 
Tętnice mięśnia opuszkowa-gąbczastego pochodzą z gałązek t. kroczowej:unerwienie z nerwów krocza(S, S. 
M. kulszowa-jamisty(m. ischiocmernosus)u męż czy zny jest to niewielki wydłużony mięsień parzysty, w części środkowej mięśniowy, z przodu i z tyłu ścięgnisty. 
U dołu obejmuje on odnogę prącia od strony przyśrodkowej, u góry graniczy z przeponą moczowo-płciową, przyśrodkowo z m. opuszkowa-gąbczastym(ryc. 
425). 
Przyczepy. 
M. kulszowa-jamisty rozpoczyna się na powierzchni przyśrodkowejguza kulszowego i na więzadle krzyżowo-guzowym, często ściśle połączony z m. poprzecznym powierzchownym krocza. 
Kieruje się on do przodu częściowo na powierzchnię przyśrodkową oraz dolną odnogi prącia, częściowo od strony bocznej na grzbiet prącia i włóknami ścięgnistymi kończy s je tu na błonie białawej. 
Poszczególne pasma ścięgniste przechodzą przez grzbiet prącia i łączą się z odpowiednimi pasmami strony przeciwległej, obejmując żyłę grzbietową prącia. 
Czynna ś ć. 
Mięśnie kulszowa-jamiste uciskają na odnogi prącia i wypychają krew do przodu:współpracują więc z m. opuszkowa-gąbczastym we wzwodzie prącia(m. erectorpenis'). 
Jednak główna rola w czasie wzwodu nie przypada tym mięsniom, lecz budowie jamistej narządu(s. 
584). O dm i a ny. 
Czasem od przyczepo początkowego m. kulszowa-jamistego włókna mięśniowe biegną skośnie do części początkowej m. opuszkowa-gąbczastego, wytwarzając tzw. m. kulszowa-opuszkowy(m. ischiobulbosus):jest to pozostałość, która zachowała się na drodze rozwoju mięśnia po odłączeniu się od m. zwieracza steku. 
Zdarzają się również połączenia z m. zwieraczem zewnętrznym odbytu:mają one znaczenie atawistyczne. 
U k o b i e ty(ryc, 426)m. kulszowa-jamisty jest słabo rozwinięty, przeważnie ścięgnisty, na ogół jednak podobny do męskiego. 
Mięsień leży na odnodze łechtaczki odpowiedniej strony i działa na ciało jamiste łechtaczki, podobnie jak u mężczyzny podczas wzwodu, wypychając krew do przodu(m. erector chtoridis'). 
Naczynia i nerwy są te same, co m. opuszkowa-gąbczastego. 
Mechanika dna miednicy Czynność dna miednicy ma podwójny charakter, statyczny i dynamiczny. 
Pod względem statycznym mięśniówka dna miednicy tworzy dolne zamknięcie jamy, brzusznej wypełnionej słupem trzew. 
W słupie tym wszystkie narządy ściśle przylegaJ 4. 
	69 R. 
	do siebie, przy czym macica, pęcherz i odbytnica znajdują się na jego dolnym biegunie, na którym w pionowej postawie ciała ciśnienie jest największe. 
Jednak powierzchnia dna jest niewielka, nie na niej więc spoczywa całe obciążenie powierzchni przekroju słupa trzew. 
Najważniejszymi czynnikami, które dźwigają trzewa i odciążają dno miednicy, są:działanie ssące płuc czynne jeszcze pod przeponą(s. 444)i napięcie powłok brzusznych. 
Jeżeli napięcie płucne zmniejsza się, wzrasta ucisk na dno miednicy. 
Jeżeli zmniejsza się napięcie powłok brzusznych, trzewa opadają i również wzrasta ucisk na dno miednicy. 
Wąska klatka piersiowa i luźne powłoki brzuszne stwarzają najbardziej niekorzystne warunki statyczne. 
Wdechowe zaś położenie klatki piersiowej, obszerna górna część jamy brzusznej oraz silne napięcie płuc i powłok brzusznych odciążają dno miednicy. 
Jeżeli aparat wieszadłowy narządów płciowych kobiecych rozluźnia się np. z powodu gorszej budowy konstytucyjnej, narządy te mogą zstępować ku dołowi(descensus)i wreszcie przez rozwór odbytowy czy rozwór płciowy mogą wypadać na zewnątrz(prolmsus). 
Podobne zaburzenia statyczne mogą występować, jeżeli mięśniowy aparat podporowy dna miednicy ulegnie osłabieniu, np. z powodu powtarzających się porodów. 
Dno miednicy jest mniej obciążone niż ściana brzucha:z tego już choćby powodu, jeżeli wzrasta ciśnienie wewnątrzbrzuszne i wewnątrzmiedniczne, przepukliny kroczowe nie przybierają tych rozmiarów, co przepukliny w obrębie ściany brzucha. 
Jeżeli ciśnienie wewnątrzmiednicze wzrasta, dno miednicy jest bardziej opuszczone:jeżeli ciśnienie zmniejsza się, dno miednicy unosi się:dlatego też powietrze może wstępować do pochwy i następnie wraz ze wzrostem ciśnienia ze szmerem znowu się ulatniać:mówimy wtedy o szelestliwości sromu(garrulitas ouhae). 
Dno miednicy ulega specjalnemu obciążeniu w czasie porodu. 
Kiedy głowa płodu przechodzi przez dno miednicy, mięśnie i powięzie nie tylko rozciągają się na boki, lecz również cewkowata wydłużają się na zewnątrz, kanał rodny przedłuża się:wskutek tego przemieszczenia płyt mięśniowych obciążenie nie działa na ich brzegi, lecz na całą powierzchnię a więc w kierunku najbardziej odpornym. 
Jeżeli jednak rozciąganie to jest zbyt szybkie i zbyt silne, to części miękkie nie wytrzymują, powstają pęknięcia krocza. 
Pod względem dynamicznym przepona miednicy, zwłaszcza m. dźwigacz odbytu, współpracuje z mięsniami ściany brzucha. 
Kurcząc się dźwigacz odbytu zmniejsza jamę miednicy i jamę brzuszną:lejek dźwigacza, jak już zaznaczono, skraca się i unosi odbytnicę ku górze i nieco do przodu, przy czym tylna ściana odbytnicy jest silnie przyciśnięta do przedniej. 
M. dźwigacz odbytu, jak wiemy, bierze udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej(t. 
I). 
Działanie tłoczni może się maksymalnie przejawiać wtedy tylko, kiedy jednocześnie usztywnia się dno miednicy:jedynie w czasie oddawania stolca, wydalania słupa kału z odbytnicy dźwigacz w zasadzie rozluźnia się, poddaje się uciskowi mięśni brzucha dla umożliwienia wypróżnienia. 
M. poprzeczny głęboki krocza i m. guziczny pod względem dynamicznym nie odgrywają większej roli:ponieważ są one rozpięte między sztywnymi częściami otworu dolnego miednicy, uzupełniają tylko zamknięcie i aparat podporowy dna miednicy. 
Tak jak mm, dźwigacz odbytu i zwieracz zewnętrzny odbytu wpływają na przewód pokarmowy, podobnie również działa m. zwieracz cewki moczowej na przewód moczowo-płciowy. 
U mężczyzny pierścieniem obejmuje on cewkę(m. sphmcter urethraeh u 868 mety jest on poza tym zwieraczem pochwy(m. sphincter rannaeS. 
Tak jak zamknięcie odbytnicy zabezpieczone jest przez jej zwieracze, tak samo zamknięcie cewki zabezpieczone jest napięciem spoczynkowym mięśniówki niezależnej od naszej woli oraz skVrczemmięśni podlegających naszej woli. 
Powięzie miednicy mniejszej Stosunki ogólne Obie płyty mięśniowe, przepona miednicy i przepona moczowo-płciowa, które zamykają dolny otwór miednicy i tworzą jej dno, na obu 699. 


	ęęeh powierzchniach, górnej i dolnej, pokĘle s 4 powięzią. 
	Przepą. 
y yiednicy powleczona jest więc górną i dolną 1)powięztąyzepory miednicy(faseta diaphrdgmuis peluis superior et+jw. ą-j przepona moczowo-płciowa-górną i dolną 2)powięztączep ary moczow o-płciow e j(faseta diaphragmatis urogeitią. 
s superior et mferiorj. 
Dprócz wyżej wymienionych w miednicy mniejszej występuje jeszcze n, 3)powięź miednicy(ńscic peltis)i 4 powięź powierz. 
Mowna krocza(ńscid perinei superńciclis). 
Pierwsza składa sblaszki powlekającej trzewa jamy miednicy-powięź trzewną iiednicy(faseta pelms mscerdlis), oraz z blaszki wyścielającej oj ewnątrz jamę miednicy-powięź ścienna miednicy(fcscirehis pdrietdlis):na m. zasłaniaczu wewnętrznym powięź ścienna ziela się u góry aż do łuku ścięgnistego m. dźwigacza odbytu z p o wieją zasłonową(faseta obturdtorw), która pokrywa m. zasłaniaczrewnętrzny:stanowi ona odrębny odcinek powięzi miednicy ścienej. 
Powięź powierzchowna krocza oddziela od dołu, od 5)powięzi o dskórne j(faseta subcutmed)przednią część dna miednicy(ryc, 27-431). 
Podział kanału miednicy Obie płyty mięśniowe, zwłaszcza m. dźwigacz odbytu, dzielą całą przestrzeń miednicy miejszej, czyli jamę miednicy(cmitcs peltis), albo raczej kanał miednicy:analis peleis:t. 
I), na część nadprzeponową i podprzeponową. 
Obie przepony tworzą więc przegrodę między tymi częściami(ryc, 429), a jednocześnie aorzą dno części nadprzeponowej:tylko ta górna-przyśrodkowa część kanału mieści arządy miednicy mniejszej, stanowi więc przestrzeń trzewną miednicy mniejszej. 
Przeazeńta, od góry ograniczona otrzewną, jest więc przestrzenią zaotrzewnowąiiednicy(spmium retroperitonede), ściślej przestrzenią podotrzewnowąu e dni cy(spatium subperitonedle pelms), w odróżnieniu od górnej, wyżej położonej zęści miednicy, od j amy otrzewne j miednicy(camtds peritonealis pelms). 
Przeuzeńpodotrzewnowa ma kształt lejka, swym zwężonym lejkowatym odcinkiem jest sterowana ku dołowi, sięgając do poziomu wychodu miednicy. 
Część podprzeponowa kanału miednicy nie zawiera już narządów, jest to raczej przerzeńwypełniona tkanką tłuszczową i tkanką łączną, która łączy się ze skórną podściółątłuszczową krocza. 
Ta podprzeponowa część kanału miednicy podzielona jest syrne-ycznie na dwie połowy przez zstępujący ku dołowi lejek m. dźwigacza odbytu:obie Je otawy przestrzeni podskórnej, prawa i lewa, mają nazwę dołu kulszowa-odbytniczego Dół kulszowa-odbytniczy(fossd ischiorecmhs), prawy i lewy, w przekroju czoloWWja kształt trójkąta wierzchołkiem skierowanego ku górze, podstawą ku dołowi 0:9391. 
Dół ten leży między ścianą boczną jamy miednicy(powięzią zasłonową)a przepoWWednicy(jej powięzią dolną):ku górze sięga do przyczepo początkowego m. dżwigaszB 4 by 8 u:ku dołowi do skóry krocza:ku tyłowi na niewielkiej przestrzeni dół ten zacho@owyżej więzadła krzyżowo-guzowego i mięśnia pośladkowego wielkiego:do przo 49 ysyla tzw. zachyłek łonowy. 
Z a chyłek łono wy(recessus pubicus')jest to przednia, niewielka część dołu 84 sowo-odbytniczego, położona między obu przeponami bądź ich powięziami, między p 9 Jęzią górną przepony moczowo-płciowej a powięzią dolną przepony miednicy 0:931)Przez dół kulszowa-odbytniczy wypełniony luźną tkanką łączną i tłuszczową prze@e@g nerwy czuciowe i drobne naczynia do skóry krocza oraz gałązki naczyniowe i 64. 
	chowe gałązki nerwowe do m. zewnętrznego zwieracza odbytu. 
Tkanka dołu kulszowa-odbytniczego z łatwością ulega uciskowi i umożliwia poszerzenie się kanału rodnego w czasie porodu oraz kanału odbytowego w czasie oddawania stolca. 
	Powięzie W miednicy mniejszej, jak już wspomniano, wydzielić można kilka powięzi. 
1. 
Powięź miednicy(fscid pelms). 
Na poziomie kresy granicznej powięź pop r z e c z n a(fcscw trmstersdlis)przednio-bocznej ściany brzucha przechodzi na miednicę mniejszą i tu ma nazwę powięzi miednicy. 
Odróżniamy w niej kilka części:1)powięź trzewną miednicy(fscid pelms mscerdlis)i 2)powięź ścienną miednicy(fscic pelms pdrietalis)oraz jej odcinek 3)powięź zasłonową(fscic obturdtoria). 
P o w i ęż z as ł o n o w a(fsct obturdtorid)jest to mocna blaszka włóknista, która pokrywa powierzchnię przyśrodkową m. zasłaniacza wewnętrznego:na jego brzegach wszędzie przyczepia się do okostnej. 
Silniejsze pasmo powięzi zasłonowej wytwarza znany nam już łuk ścięgnisty m. dźwigacza odbytu(drcus tendmeus m. leomorismi:s. 692):poniżej łuku stanowi ona ścianę boczną dołu kulszowa-odbytniczego. 
U dołu, u wyjścia miednicy, powięź zasłonowa łączy się z wyrostkiem sierpowatym więzadła krzyżowo-guzowego(t. 1)i rozdwojeniem swym wytwarza kanał sromowy. 
Kanał sromowy(canJis pudenddisj zawiera naczynia sromowe wewnętrzne i n. sromowy, które wstępują dań przez otwór kulszowy mniejszy. 
Kanał ten biegnie w ścianie bocznej dołu kulszowa-odbytniczego wzdłuż gałęzi kości kulszowej, kieruje się do przodu i kończy pod tylnym brzegiem przepony moczowo-płciowej. 
Twory objęte kanałem w jego przedłużeniu przenikają skośnie przez przeponę aż do jej przedniego brzegu. 
W przebiegu kanału odgałęzienia naczyniowe i nerwowe przebijają ścianę kanału i wstępują do dołu kulszowa-odbytniczego. 
Powięź ścienna miednicy(fcscia pehis pmetclis)powleka ścianę miednicy mniejszej. 
Pokrywa tu ona powierzchnię wewnętrzną kości oraz położone tu mięśnie gruszkowaty i zasłaniacz wewnętrzny. 
Z przodu rozpoczyna się na kości łonowej, bocznic-na powięzi m. zasłaniacza wewnętrznego, z tyłu-na kości krzyżowej, gdzie dokoła otworów krzyżowych miednicznych wytwarza łuki ścięgniste. 
Na początku kości guzicznejprzyczepy tej powięzi obu stron zlewają się z sobą w linii pośrodkowej. 
Cienka blaszka powięziowa pokrywa część miedniczną m. gruszkowatego wraz ze splotem krzyżowym, pozostawiając wolny otwór dla naczyń pośladkowych. 
Na m. zasłaniaczu wewnętrznym powięź ścienna miednicy zlepia się z powięzią zasłonową, sięgając ku dołowi do łuku ścięgnistego m. dźwigacza odbytu. 
Jak wiemy(s. 692), łuk ścięgnistyjest to rozcięgnowo wzmocnione pasmo powięzi zasłonowej:biegnie on od gałęzi dolnej kości łonowej do kolca kulszowego:od niego odchodzi m. dźwigacz odbytu, a jednocześnie kończy się na nim powięź ścienna miednicy. 
Łuk ten stanowi więc granicę między powięzią ścienną miednicy a powięziami przepony miednicy(ryc. 
427-43 O). 
Po wi ęż tr z ewn a mi e dn i cy(fsct pelms mscerdlis)rozpoczyna się pasmem ścięgnistym, tzw. łukiem ścięgnistym powięzi miednicy(drcus tendineus fasetce pehis:ryć, 427), położonym w górnej powięzi przepony miednicy. 
Łuk ten po obu stronach biegnie z dolnego odcinka spojenia łonowego nieco poniżej łuku ścięgnistego m. dźwigacza odbytu i kończy się tak jak on na kolcu kulszowym:często oba łuki łączą się z sobą w tylnej części swego przebiegu. 
Od łuku powięzi miednicy powięź trzewna mi e dni cy kierując się przyśrodkowo powleka trzewa:pęcherz moczowy, pęcherzyki nasienne, górną część pochwy oraz odbytnicę, gdzie zlewa się z błoną zewnętrzną(tunice ddtemitic)tych narządów. 
Inne pasma powięziowe od tegoż łuku ścięgnistego powięzi miednicy kierują się u mężczyzny na gruczoł krokowy(ryc, 43 l), gdzie wytwarzają powięź stercza(ńscia prostnice), u kobiety obejmują pozostałą część pochwy i cewkę moczową(ryc. 
43 O). 
Oprócz znaczenia mechanicznego, jako umocowanie narządów, powięź trzewna miednicy stanowi pewną zaporę przeciw szerzeniu się procesów zapalnych. 
	701. 


	z. 
	Powięzie przepony miednicy. 
wką górną powierzchnię dźwigacza i m. guzicznego:zstępuje ona ku dołowi i przyśsyą. 
s czym kieruje się dalej ku dołowi do przyczepo końcowego przepony. 
przednie odcinki łuków ścięgnistych powięzi, miednicy, prawy i lewy(ryć, (za ąząjz), u mężczyzny stanowią więzadła łonowa-slerczowe Wgdmenta pubopą. 
anca), u kobiety więzadła łonowa-pęcherzowe Uigdmenta puboresicmajięzadłate kierują się z dolnego odcinka powierzchni tylnej spojenia łonowego u nyz. 
:yzny do pęcherza i stercza, u kobiety do pęcherza i cewki moczowej:w głębi zawierąjąje pasma mięśniówki gładkiej-mięsień łonowa-sterczowy lub łonowa. 
i ę c he r z o wy(m. puboprostaticus, pubotesicdis). 
Wymienione więzadła odgraniczaj przestrzeń załonową od niżej położonych splotów żylnych. 
Powięź dolnia przepony miednicy(fsc@dwphrdgmd(is je(fis interior)*st to cienka blaszka powlekająca dolną powierzchnię m. dźwigacza odbytu. 
Rozpoezyająesię u góry na łuku ścięgnistym m. dźwigacza odbytu, podobnie jak powięź górna, raniczy tu ona z powięzią zasłonową. 
Powięź dolna stanowi ścianę przyśrodkową dołu olszowa-odbytniczego. 
3. 
Powięzie przepony moczowo-płciowej. 
Mięśnie przepony moczowo-płciowej na bu swych powierzchniach, górnej i dolnej, pokryte są mocnymi blaszkami powięziowyd, powięzią górną przepony moczowo-płciowej(faseta diqphragmmisrogenitdlis superior)i powięzią dolną przepony moczowo-płciowej(łosia didphrdgmdtis urogenitclis interior). 
Obie powięzie zrastają się z sobą na swych prze nich i tylnych brzegach. 
Miejsce zrośnięcia brzegów przednich tworzy mocny powrózek ozciągnięty poprzecznie od jednej kości łonowej do drugiej, znane nam już więz a dłooprzeczne krocza(ligamentum trmstersum perinek ryc, 427):miejsce zrośnięta brzegów tylnych nie wytwarza tak wydatnej granicy i na swej powierzchni dolnej rzykryte jest m. poprzecznym powierzchownym krocza. 
Obie powięzie przepony moczowo-płciowej rozpoczynają się na gałęziach kości kulzoweji gałęziach dolnych kości łonowej:są one najsilniejsze w swych częściach boczych. 
W powięź górną wnika nieco wierzchołek stercza, z powierzchnią dolną zrasta się puszka prącia, a bocznic przylegają odnogi prącia(lub łechtaczki). 
Przestrzeń głęboka krocza(spmium permei profndum). 
Przestrzeń objęaobu powięziami przepony moczowo-płciowej, tzw. przestrzeń głęboka krocza, którą, mężczyzny przenika cewka moczowa, u kobiety również i pochwa, wypełniona jest im. poprzecznym głębokim krocza i zwieraczem cewki moczowej:poza tym u mężczynyleżą w niej gruczoły opuszkowa-cewkowe(s. 
6 O 5):u kobiety tylko niewielka część orna gruczołów przedsionkowych większych od dołu wnika w obręb przepony. 
W przełożeniu kanału sromowego wewnątrz przepony biegną naczynia sromowe wewnętrzne n. grzbietowy prącia(lub łechtaczki), gałąź n. sromowego. 
4 Powięź powierzchowna krocza(faseta permei supeqicidis)występuje tylko z przedniej części dna miednicy, w obrębie trójkąta moczowo-płciowego:ku tyłowi, na lot kulszowa-odbytniczy nie przedłuża się. 
Powięź powierzchowna krocza przyczepia się Wu do tylnego brzegu powięzi przepony moczowo-płciowej obejmując m. poprzeczny rowierzchowny krocza, bocznic do gałęzi dolnych kości łonowych i do gałęzi kości kulzowych. 
Kierując się do przodu powięź powierzchowna krocza pokrywa m. opuszkowa gąbczasty oraz bocznic oba mm, kulszowa-jamiste i przechodzi w powięź głęboką prała(lub łechtaczki:ryć. 
430, 4313. 
Przestrzeń powierzchowna krocza(spdtium permei superńcide). 
Powieź iowierzchowna krocza od dołu ogranicza przestrzeń zamkniętą z tyłu i bocznic, oWarl 4 a 4 do przodu. 
Jest to przestrzeń powierzchowna krocza, położona obustronnie między ipuszką prącia(lub opuszką przedsionka)a odnogą prącia(lub łechtaczki). 
Sklepienie ej tworzy powięź dolna przepony moczowo-płciowej, dno-powięź powierzchowna rocza. 
Przestrzeń ta zawiera tkankę łączną i tkankę tłuszczową odgraniczoną od poóerzchownego, podskórnego tłuszczu powierzchowną powięzią krocza oraz gałęzie ne:zyń sromowych wewnętrznych i n. sromowego. 
Procesy zapalne wychodzące np. u kobiety z gruczołów przedsionkowych większych, . 
	709. 
	Bse@ej ą:ss 9 jp 7 jąy'w. 
	**By-ży c@***jącją'***. 
	9 ś!
	S i. 
	tryssc:sgy Y-4 cą 7 s 8-. 
9 jcjj. 
, śj*******sś śQsi**j*Q:?
O:. 
	ę ccj. 
	**yJ Ia Ęgę Ę%. 
	w%tę. 
	4. 
	X:gXf 7 j. 
	9 g ąX *Bsr 6 iścjPi śąjj *Q'-cję***Kśćś)***ć:w Ęy. 
	3 łs. 
r 8 PYe(**y i:. 
	**z żył. . '. . . . żs-*!(x 7. 
IV 8+F ae 4. 
	eg P tĘ 55 EX ci ci 3***qy@Q 58 óĘ cj. 
	YV 8**cj:Q**ci ś?
@sfQQ. 
	z sećsesć s. ć. 
8 Ssw. 
	3, cj. 
	P 88 w 3 La. 
	BsłXs-Q 53 Q 14 OJ ł 4-et OJ. 
	Q 34 ż. 


	W. obturatorius. . 
	wił. 
	z***. 
	Ramię dźwigacza. . 
Ramus ossis ischii-Diaphragma urogenitałeetfaseta diaphragrnatisurogenitalis sup, et im. 
Spatium perinei superfcialr Faseta perinei superficialis'. 
	704. 
	es 4 AĄ. 
	ŻłĄłyĘtĘŻ ĘĄ k-jcją e-WcjóągĆŻVĄĄ:s**(gĄQcjXJQjO'k-je. 
	M. levaror ani et faseta-diaphragmatis pewis sup, et im. 
	Diaphragma urogenitaleetfaseta diaphragmatis urogenitalis sup, et im. 
	Perito neum. 
	Perito neum Vesica urinaria. 
	Bulbus peniset m. bulbospongiosusRyc. 
	430. Schematyczny przekrój czołowy miednicy męskiej(przez pęcherz i gruczoł krokowy). 
	Widok z przodu. 
	Wzorowane na Pernkopfie. 
	Cerwx uteri. 
	O k k. 
	ę@. 
	Faseta peNis wsceralis. 
	M. lewtor ani et faseta diaphragmatspewis sup, et im. 
Faseta obturatoriaFaseta prostatae'Possą ischiorectalisCanalis pudendalis'Recessus pubicus. 
	Gros penis et m. ischiocavernosus. 
	jęŃĄYłjęcj*Ń fjłfjł. 
	żijga ił Jąz z?
	W:jjjj. 
	-Arcus tendineus fesciae o e/ws. 
	Faseta peNispa rieta lis-ypod nią powięź zasłon owal-Arcus tendineus m. levat, ani. 
	J. . . casc ta obruraroria. 
	XfT. 
	Arcus tendineus--fasciae peWs---Faseta pelvis. 
	ąyz. 
	. -Eą-sa isc hwtecw 88. 
	yiscera lis. 
	---Canalis pudendalis. 
Gros clitoridiset m. ischiocwemosus-Faseta perinei superficialis 8 ulbus yestibulier m. bulbospongiosusOstiom vaginaeRyc. 
431. Schematyczny przekrój skośna-czołowy miednicy żeńskiej(przez pochwę). 
	*zy u mężczyzny z gruczołów opuszkowa-cewkowych, nie przenikają ku tyłowi do 889 sulszowo-odbytniczego, lecz do przodu w kierunku ściany brzucha. 
5 Powięź podskórna(fcscic subcutaned)z zewnątrz od dołu obejmuje powięź p 9 Werzchowną krocza, z którą jest luźno i przesuwalnie złączona. 
W swej warstwie p 9 Merzchownej, zwłaszcza u mężczyzny, zawiera ona liczne wiązki komórek gładłWĘJózebiegających głównie w kierunku podłużnym:należą one do tzw. mięśnióWFł 34 c i o w e j(muscularis genitdhs:s. 579)i odpowiadają błonie kurczliwej moszny. 
	GlandulasuprarenalisdewtV ertebralumbelis I Ren ded. 
Brzeg boczny lędźwiowego większego. 
	Verte bra lurnbalis III. 
	TABLICA XIII. 
	Glandu la suprarenalis sin. 
	Ren str. 
	Costa XII. 
	Brzeg boczny m. lędźwiowego większego. 
	Crista iliaca. 
Crista iliacaRtg 19. 
Zdjęcie nerek z zastosowaniem odmy zaolrzewnowej(retropneumoperitoneum). 
Rzut przednio-tylny. 


	Pewis ronalis--leźć. 
	Koniec dolny nerki prawej. 
	TABLJCA XIV. 
	ZebroXll Bocessus(b, krótkie)cos(oms(. 
	JUg 20. 
	Urografia. 
	Rzut przednio-tylny. 
	Proc boczny m. kdżwioweęs większego. 
	Gosia XI Pewsrenalis sin. 
Calicesrepa(es 0)100188 eter*exura 1, co'Processus costaiius li. 
	Koniec dolny nerki lewej. 
	-Os sacrum. 
	lumJ. 
	Ureter(pers abdominalis)Processus eostdus V. 
	lince termiralisUreter(pers peww/'Vesica urinaria. 
	Costa Wl--. 
	Os sacrum. 
	Cewnik zagięty w pęcherzu. 
	TABLICA XV. 
	Processus coiOius 8 Processus co@iu 4 ł. 
	Calices renałes 0)100788 Pewis renalisDolny kielich 0)01816:Dolny koniec nerki lewej Ureter(łlexura 1, colom/Uroter(pers abdominalis)V ortowi lumbalis V. 
	Lrerer(Oexura Oj. 
	Jeter(nn peMina)Os coccygis. 
	przyśrodkowo, zazwyczaj biegnie prawie prosto. 


	0+bś 1-4. 
	żs 2-3 ćś rb. 
	a gjjĘłcjiQy, cjjcj Q!2 j!
żZĘS-*******. 
*%!g pęFł@rfY fi. 
	Symphysis pubica. 
	j ĘX. 
	Q Xsć%gy Pi. 
	fYQ Qv. 
	TABLJCA XVII. 
	ś je y Fi'%7:1:iśfi'!łX Ęy P ół. 
	-Flexura III. 
	i Pers pehine'ductus deferentisI Amonie ductus deferentisVesicula seminalisDuctuseiaculatoriuspers prosttcau reth rac Początek*wod u U 0(3008 najądrza. 
	Rtg 23. 
	Nasieniowód(nastrzyknięty rtęcią na zwłokach). 
	Rzut przednio-lylny. 
	Preparat wykonali 1. 
	Partych i W. 
	Kubik(Zakł. 
	Anat. 
	Praw. 
	AMG). 


	@K śa. 
	6*fł. 
	**@Ę 3 w g ś fi-. 
	ri s 4 r@9 a*c**@. 
	jŻg łX. 
Wg Q 534 J. 
	QFa et. 
	Q 4 es. 
Q r 4. 
	8874 bO-et. 
	processus costarius I. 
	Kość przedramienia płodu Kość ramienna płodu Łopatka płodu Żebra płodu Processus costarius V. 
	Część szyjna kręgosłupa płodu. 
	Articulatio sacroiliaca. 
	Costa XII. 
	'T'ABLICA XIX. 
	Część lędźwiowa kręgosłupa płodu Kość miedniczna płodaCzęść piersiowa kręgosłupa płodu. 
	Kości udowe płodu. 
	Strzałka płodu. 
	Głowa płodu. 
	Licea termina@sRtg 25. 
	Macica ciężarna. 
	U położenie-grzbiet płodu skierowany w stronę prawą. 
	Rzut przednio-tylny. 


	Środek ścięgnisty krocza(centrum tendmevm perinei). 
W płaszczyźnie pośrodkowejmiędzy m. zwieracz zewnętrzny odbytu a lylny brzeg przepony moczowo-płciowej oraz opuszkę prącia(lub opuszkę przedsionka)wciska się gruba warstwa włóknista w postaci masywnego klina:ma ona nazwę środka ścięgnistego krocza(ryc. 
423). 
Z góry wstępują weń ścięgniste włókna m. dźwigacza odbytu, z przodu, z tylu i z boków włókna, zwłaszcza ścięgniste, m. poprzecznego krocza głębokiego i powierzchownego, m. opuszkowa-gąbczastego oraz m. zwieracza zewnętrznego odbytu. 
Włókna te w postaci szwu przechodzą jedne w drugie. 
Dlatego też silny węzeł łącznotkankowy przybiera charakter ścięgnisty i uzyskuje silne umocowanie. 
Powyższe stosunki anatomiczne mają szczególne znaczenie praktyczne, ponieważ po przedzieleniu tego łącznotkankowego zamknięcia można wniknąć w obręb jamy miednicy do przestrzeni podotrzewnowej. 
Dostajemy się w obręb tkanki łącznej podotrzewnowejmiędzy odbytnicę a przewód moczowo-płciowy, u mężczyzny więc do p r ze s tr z en i odbytnicza-sterczowej(spctium rectoprostdticumS, u kobiety do przestrzeni położonej między odbytnicą a pochwą, do przestrzeni odbytnicza-pochwow ej(spałam rectonaginale::ryc. 
429. 
	Połączenia w ścianie miednicy W ścianie miednicy leży kilka otworów bardzo różnej wielkości, które łączą jamę miednicy z sąsiednimi okolicami. 
Jeżeli pominiemy ro z w o r m o c z owo-pł c i o wy(hiatus uroyenimhsS w przeponie moczowo-płciowej i rozwór odbytowy(hiatus mdlisSw przeponie miednicy, przez które przechodzą odcinki końcowe przewodu moczowo-płciowego i jelitowego, to wymienić należy przede wszystkim dwa wielkie otwory w ścianie kanału miednicy:otwór kulszowy większy i mniejszy(forcmenischiddicum mdjus et minus). 
Przez oba te otwory przechodzą mięśnie, lecz nie zamykają ich w całości i pozostawiają wolną drogę dla przejścia naczyń i nerwów. 
Z obu tych otworów otwór kulszowy większy leży powyżej przepony miednicy:należy więc on do nadprzeponowej ściany kanału miednicy, natomiast otwór kulszowy mniejszy przechodzi przez podprzeponowąścianę kanału miednicy, leży więc poza obrębem właściwej jamy miednicy. 
Otwór kulszowy większy(fordmen ischwdicum mqjus)ograniczony, jak wiemy(t. 
I), od góry wcięciem kulszowym większym, od dołu więzadłem krzyżowo-kolcowym, służy do przejścia m. gruszkowatego(m. pmformis), który go dzieli na dwie części, górną i dolną(fordmen suprd-et mfmpinformeS. 
Przez otwór górny przechodzą naczynia pośladkowe górne i nerw tej samej nazwy:przez otwór dolny naczynia pośladkowe dolne i pozostałe gałęzie splotu krzyżowego:n. pośladkowy dolny, n. skórny tylny uda oraz n. kulszowy, jak również n. sromowy i naczynia sromowe wewnętrzne. 
Obie części otworu kulszowego większego przenikają przez ścianę boczną jamy miednicy i tworzą połączenie z okolicą pośladkową. 
Otwór kulszowy mniejszy(fordmen ischiddicum minus)ograniczony jest obu wielkimi więzadłami miednicy, więzadłem krzyżowo-kolcowym i krzyżowo-guzowym oraz wcięciem kulszowym mniejszym. 
Przez otwór ten wychodzi z miednicy m. zasłaniacz wewnętrzny, zaś z okolicy pośladkowej obejmując kolec kulszowy wchodzą naczynia sromowe wewnętrzne i n. sromowy do kanału sromowego(cmdbs pudendalis:s. 
7011. Kanał zasłonowy(cmdlis obhrmorius). 
W ścianie bocznej jamy miednicy poniżej kresy granicznej leży kanał zasłonowy. 
Stanowi on odcinek otworu zasłonionego nie zamknięty błoną zasłonową ani mm, zasłariaczami i ich powięziami. 
W kanale zasłonowym biegną naczynia zasłonowe oraz n. zasłonowy:prowadzi on w obręb kończyny dolnej między mięśnie przywodzące. 
Otwory krzyżowe miedniczne(fonmma sacrdha pehma). 
W tylnej ścianie jamy miednicy leżą cztery otwory krzyżowe miedniczne i otwór krzyżowo-guziczny(piąty otwór krzyżowy:t. 
I), które również służą do przejścia naczyń i nerwów. 
Otwory te są pokryte cienką powięzią krzyżową:przechodzące przez nie gałęzie przednie nerwów krzyżowych i gałęzie rdzeniowe tętnicy krzyżowej bocznej leżą pod tą powięzią w ścianie kanału miednicy. 
	*r*. 
	706. 


	gęęór tła żyły grzbietowej prącia(lub łechtaczki)W najbliższym sgsiedztwie pęząęą, je-jęaezowo-płciowej, bezpośrednio pod spojeniem łonowyw, przebiega żyła grzsjąeią(lub łechtaczki). 
Przechodzi ona przez otwór leżący między więzadłem łukąęąjją(owym a więzadłem poprzecznym krocza i podażą głównie do splotu żylnego pwjęą, lego ku tyłowi od dolnego odcinka spojenia i poniżej więzadeł łonowa-sterezowęgj ągtonowa-pęcherzowych. 
Miejsca zmniejszonego oporu. 
Podobnie jak ściana brzucha, również ściana jamy jw. intey ma miej sca zmnie j szone go oporu(loci mmoris resistentice):w ich węą, sie zamknięcie ściany w warunkach nieprawidłowych może być niewystarczające, pjęą. 
de wszystkim należy tu wymienić rozwór odbytowy i moczowo-płciowe przez które przechodzą części końcowe przewodu pokarmowego i moczowo-płcioweęjWprawdzie m. zwieracz zewnętrzny odbytu obejmuje dokoła ujście kanału odbytoweęąoraz włókna m. dźwigacza odbytu promienisto wnikają w jego ścianę, jednak jeżeli na, zwieracze są silnie rozciągnięte, to zachodzi możliwość, że odbytnica może ulec wypąą. 
pięciu na zewnątrz(prolqsus recti). 
To samo dotyczy m. zwieracza moczowo-płciowegwobejmującego u kobiety rozwór moczowo-płciowy miednicy:rozwór ten leży w przepą. 
nie moczowo-płciowej, która u kobiety nie jest tak mocna jak u mężczyzny i po ki*porodach może być silnie rozluźniona i zwiotczała. 
I tutaj może więc nastąpić uszkodzenie dna miednicy i wypadniecie pochwy(prolqsus tdgince), a nieraz nawet wypadniecie pęcherza moczowego(prolapsus oesicce)oraz macicy(prolcpsus uteri). 
W miednicy mogą też powstawać prawdziwe p r z e p u ki in y, jeżeli otrzewna ściany miednicy uchyłkowato uwypukla się i wytwarza worek przepuklinowy, który przenikąprzez ścianę miednicy. 
Przepukliny powstawać mogą w miejscach niedostatecznie zabezpieczonych, gdy wzrasta ciśnienie wewnątrzbrzuszne(wewnątrzmiedniczne), czy też gdy mięśniówka jest uszkodzona lub aparat łącznotkankowy mniej silnie rozwinięty. 
P r z epukliny mi e dni czne(herniae pehmce)przede wszystkim powstawać mogą w kanale zasłonowym(hernide obturdtorice), w części górnej otworu kulszowego większego(hernice ischiadiece), jak również na dnie miednicy między m. dźwigaczem odbytu a m. guzicznym, jeżeli mięśnie te ściśle nie łączą się z sobą(herniae perineales). 
	Tkanka łączna miednicy mniejszej. 
Narządy położone w miednicy mniejszej, pęcherz moczowy, odbytnica i u kobiety macica, podlegają szczególnie silnym zmianom kształtu i wielkości. 
Obfita tkanka łączna umożliwia te zmiany położenia:dzięki niej np. nie zachodzi obawa, żeby naczynia i nerwy, które ze sztywnej ściany miednicy dochodzą do tych narządów, ulegały rozciąganiu czy uciskowi. 
Tkanka łączna wytwarza specjalny aparat, który twory te przewodzi:mówimy o łącznotkankowej płycie naczyniowa-nerwowej. 
Poza tym tkanka łączna służy do umocowania narządów lub do ich sprężystego zawieszenia w prawidłowym położeniu, jak np. macicy. 
Tkanka łączna i łącznotkankowe powięzie dzielą miednicę mniejszą na poszczególne części. 
Tym łącznotkankowym komorom, czy też ich przegrodom przypada znaczenie praktyczne w ograniczaniu szerzenia się procesów zapalnych. 
Te liczne i różnorodne zadania spełnia tkanka łączna w różnych postaciach:czy to w formie wiotkiej, wypełniając poszczególne komory, zewnątrzotrzewnowe przestrzenie miednicy mniejszej:czy w postaci bardziej zagęszczonej, wytwarzając ukształtowany aparat łączno 9@Kowy-wyżej wspomnianą łącznotkankową płytę naczyniowa-nerwową:czy też w postaci więzadeł, pasm lub powrózków łącznotkankowych często zawierających wiązBki mięśniówki gładkiej:co prawda granice między tymi różnymi postaciami tkanki łąc 8 net nie zawsze są wyraźne i ostro zaznaczone. 
Więzadła miednicy mniejszej. 
Omówiliśmy je poprzednio przy opisie poszczególnych narządów:ograniczymy się więc do krótkiego powtórzenia. 
Macicę, a zwłaszcza jej szyjkę, umocowuje kilka par więzadeł oraz pasm łącznoBtkankowych:utrzymują one macicę w położeniu sprężystego zawieszenia i układają się w kształcie zbliżonym do podwójnego krzyża(ryc. 
4 O 8). 
Te wzmocnione pasma łączna. 
	706. 
	tkankowe, które towarzyszą naczyniom macicznym i kl. óre biegną głównie u podstawy więzadła szerokiego macicy ze ściany bocznej jamy miednicy przeważnie do szyjki macicy, tworzą 1)więzadło podstawowe(ligmenhm cdrdmdle':s. HB). 
Pod otrzewną zagłębienia pęcherzowa-macicznego kieruje się do przodu z szyjki macicy do dna pęcherza parzyste niezbyt silne pasmo, 2)więzadło pęcherzowa-maciczne(ligdmentumtesicoutermum'):ku tyłowi zaś znacznie silniejsze 3)w i ę z a dł o o db y tn tezo-macic z ne Oigcmentum rectoutermumS. 
Obejmując z obu stron odbytnicę biegnie ono z powierzchni tylnej szyjki macicy do kości krzyżowej. 
Tak jak poprzednie(s. 648)zawiera ono wiązki mięśniówki gładkiej, m. odbytnicza-maciczny(m. rectoutermus)i uwypukla otrzewnowy fałd odbytnicza-maciczny(wica rectouterma, ryc. 
424). 
Dalszą parę więzadeł aparatu wieszadłowego macicy tworzy 4)więzadło obłe macicy Oigcmenhm teres uteri:s. 
H 9), które obustronnie z brzegu bocznego trzonu macicy kieruje się do przedniej ściany brzucha, przebiega przez kanał pachwinowy i kończy się w wargach sromowych większych i we wzgórku łonowym. 
Pęcherz moczowy, a zwłaszcza jego dno, również pasmami łącznotkankowymi jest sprężyście umocowany. 
Od przodu są to u kobiety więzadła łonowa-pęcherzowe(ligmentc pubooesicalic, ryc. 
4 O 8):u mężczyzny więzadła łonowa-sterczowe(ligcmentc puboprostmicc:s. 702, ryć. 
423). 
Od tyłu do dna pęcherza dochodzą u mężczyzny więzadła odbytnicza-pęcherzowe(ligamentd rectotesicalia), u kobiety słabsze więzadła pęcherzowa-maciczne(hgamenta oesicouterma%, o których wspominaliśmy wyżej(ryc. 
4 O 8). 
I te więzadła zawierają wiązki mięśniówki gładkiej. 
Ja mik zawieszony jest na ścianie bocznej miednicy mniejszej więz a dłem w i es z a dł owym j a j n i k a(hgcmenhm suspensorium otarii), które dochodzi do końca jajowodowego jajnika:drugie, więzadło właściwe jajnika(ligdmentum otarii propnum), z brzegu macicy dochodzi do końca macicznego jajnika(ryć. 
389). 
Qhociaż wyżej wspomniane pasma więzadłowe rozwojowa są zupełnie różnego pochodzenia, zadanie ich jednak u dorosłego jest to samo, spełniają one bowiem głównie, choć nie wyłącznie, rolę mechaniczną, jako więzadła umocowujące narządy w ich sprężystym zawieszeniu(macica, jajnik). 
W znacznie mniejszym stopniu dotyczy to więzadła szerokiego macicy(hgamentumlarum uteri), które z obu brzegów macicy biegnie do ściany bocznej miednicy mniejszej w postaci podwójnej blaszki otrzewnej(s. 
H 7). 
Więzadło to przewodzi naczynia i nerwy:do macicy drogą przez krezkę macicy(mesometrium), do jajnika przez krezkę jajnika(mesotdrium), do jajowodu przez krezkę jajowodu(mesosdlpina). 
Krezki te są to, jak wiemy, części więzadła szerokiego macicy(ryc. 
339). 
Łącznotkankowa płyta naczyniowa-nerwowa. 
Tylko z jednej zupełnie ograniczonej części miednicy mniejszej luźna tkanka łączna zdobywa mocniejszą postać, głównie dlatego, że zawiera liczne składniki klejodajne, częściowo również wiązki mięśniówki gładkiej, przede wszystkim zaś ponieważ przenikają ją liczne naczynia i nerwy. 
Tworzy więc ona, ukształtowany"aparat łącznotkankowy, którego główna część występuje w postaci płyty naczyniowa-nerwowej:ta płyta ma również znaczenie mechaniczne, ponieważ bez wątpienia przyczynia się do umocowania narządów. 
Łącznotkankowa płyta naczyniowa-nerwowa(ryc, 427), jak nazwa wskazuje, jest tworem, który zabezpiecza połączenie między ścianą jamy miednicy a jej trzewami:ona też wyłącznie doprowadza do nich wszystkie naczynia i nerwy. 
W warunkach prawidłowych płyta ta w swej głównej części ustawiona jest skośnie do ściany bocznej miednicy. 
Tylko w miednicy kobiecej, zwłaszcza w części przyśrodkowej dochodzącej do macicy, ma ona ustawienie czołowe i pokryta otrzewną na swej przedniej i tylnej powierzchni stanowi łącznotkankowe podłoże czołowego fałdu otrzewnej, więzadła szerokiego macicy(ryc. 
424). 
Przyczep początkowy płyty do bocznej ściany jamy miednicy, jej nasada, leży w miejscu, gdzie wielkie naczynia miednicy, naczynia biodrowe wewnętrzne, zstępują po ścianie miednicy i gdzie ich gałęzie trzewne wstępują do płyty. 
Nasada ta jest jednolita i niepodzielna. 
Dopiero dalej przyśrodkowo, w kierunku przyczepo końcowego do trzew, płyta dzieli się na poszczególne części, czyli wypustki:na wypustkę przednią, . 
	707. 


	ją eh erz o w ą, która dochodzi do pęcherza jako Uanka ł 4 czna przypęcherzową jpjąj, gg(jąka tkanka łączna przyodbytnieza(pmproc(imć). 
V kobiety do tych dwóch eząęąwchodzi środkowa część trzecia, wypustka maciczna-pochwowa. 
Wypjjęyąą twe już wspomniano, ustawiona czołowo, stanowi podłoże więzadła szerokiego mąeąąęłoehodzi do macicy jako tkanka łączna przymaciczna(pdrdmetrium)oraz do paw(ąkw tkanka łączna przypochwowa(pcrdcolpiumć). 
Ten trzeci odcinek, zwłaszcza u pją, pąęy więzadła szerokiego macicy, wzmocniony jest licznymi naczyniami i nerwami G. 
Koąząeymi do macicy, jak również włóknami klejodajnymi i gładkimi pasmami ntą. 
	Spatum retopubicum(preyesicałe). 
	Spatium parayesicle-. 
Część pęcherzowa płyty-ęacz, -nerw, (paracystiumj Os ischii-8 x. 
	*e sica*e. 
	isada płyty ą'acz, -ne*. 
Część odbytnicza płytya. 
-nerw, *paraproctiumX Spatiurn pararectale. 
	Spatiurn retrorectale--. 
	Syrnphysis pubicaVesica urinaria et faseta pewis yisceralis(tunica adventita)y---Membrana obturatoria. 
M. obturatorius im. 
M. levator ani. 
Possą ischiorectalisbre cer-V esic ula seminaliset ductus deferens. 
	Os sacrum. 
	WLcoccygeus et faseta pewis parietalis-lig, sacrospinaleRecturn et faseta peluisyisceralis(tunica adyentitia). 
	układ tkanki łącznej. 
	Wzorowane na Pernkopfe. 
	niowymi. 
Ta właśnie część płyty naczyniowa-nerwowej stanowi to, co ginekolodzy naywająwięzadłem podstawowym(ligamentum ccrdindle), o czym była już nowa. 
Część ta daje się bez trudu oddzielić od obu pozostałych, co ma znaczenie praklyzne, kiedy zachodzi konieczność podwiązania naczyń w przypadkach usuwania macicy. 
Łącznotkankowa płyta naczyniowa-nerwowa oraz jej wypustki na obu swych poderzchniach, przedniej i tylnej, powleczone są cienkimi łącznotkankowymi b I a s z k ani grani c z nym i(ryć. 
427). 
O ile blaszka graniczna tylna ku tyłowi stopniowo zanika, t tyle blaszka graniczna przednia u swej podstawy uzyskuje silne wzmocnienie. 
Podstarajej bowiem, biegnąca na dnie macicy, na górnej powięzi przepony miednicy, odpoiadałukowi ścięgmstemu powięzi miednicy i w swym przednim odcinku wytwarza ięzadło łonowa-sterczowe u mężczyzny i więzadło łonowa-pęcherzowe u kobiety, t czym już wspominaliśmy na s. 702(ryć. 
4081. 
Główna masa naczyń, które przechodzą przez płytę naczyniowa-nerwową, pochodzi naczyń biodrowych wewnętrznych. 
Liczne nerwy, które przenikają płyę w postaci delikatnych autonomicznych splotów, towarzyszą tętnicom. 
Wszystkie te. 
	obwodowe sploty pochodzą z jednego potężnego spław głównego położonego w obrębie płyty, ze splotu po dbrz usznego dolniego. 
Nerwy te i naczynia krwionośne wraz z towarzyszącymi naczyniami chłonnymi po przejściu płyty dochodzą do trzew, które zaopatrują. 
Oprócz tego do płyty naczyniowa-nerwowej zstępuje jeszcze od góry z przestrzeni zaotrzewnowej kilka tworów, które biegnąc zaotrzewnowo przekraczają kresę graniczną, a więc górny brzeg jamy miednicy, i w różnym kierunku przenikają przez płytę naczyniowa-nerwową:dotyczy to moczowodu, nasieniowodu, jak również naczyń j a jnika:poza tym przez podstawę więzadła szerokiego przebiega więzadło obłe macicy. 
	Lig, recto-, utarł num*pa*ium*rectovaginale(recto uterinum). 
	Os pubis----. 
	Spatium parayesicałeSpatiurn, *es*c*a*ą*e*(yesicouterinum)*Lig, vesicouterinum. 
	Os ischii. 
	Spatum pararectale. 
	z k 8 e ł!
	Vesica urinaria et faseta pebis wscera@s(tunica adeenttia)/--PorOo yaginalis uteri/M leyator ani Bossa ischiorecta lis Me zer Część pęcherzowa płyty n*cz. -nerw. 
4 fXyó'z. 
Część maciczna-pochwowa płyty nacz, -nerw. 
Olg, cardinałe)asada płyty nacz, -ner*. 
	Część odbytnicza płyty OBCZ, s OBTW. 
Rectum et faseta pewis yiscerats(tunica adyentua). 
	-Os sacrum Ryć. 
	433. Schematyczny przekrój poprzeczny miednicy żeńskiej. 
	Żółtą barwą oznaczony układ tkanki łącznej. 
	Wzorowane na Pernkopfie. 
	Przestrzenie łącznotkankowe(spatia fibrosd:ryc. 
432, 433). 
Jeżeli uprzytomnimy sobie, że łącznotkankowa płyta naczyniowa-nerwowa, ta "ukształtowana"tkanka łączna, zajmuje większą część jamy miednicy, bocznic przylegając do jej ściany, a przyśrodkowodo trzew miednicy mniejszej, to wynika z tego, że tkanka wiotka jamy miednicy(która oczywiście również przenika płytę między naczyniami oraz nerwami i między ukształtowanymi pasmami tkanki łącznej)wciska się przeważnie między ścianę miednicy i blaszki graniczne płyty. 
Jeżeli usuniemy luźną tkankę łączną, to otworzymy szereg b o c z nyc hprze strz cni łącznotkankowych położonych wzdłuż ściany miednicy i odgraniczonych płytą naczyniowa-nerwową. 
Przestrzenie boczne oddzielone są również od drugiej grupy, od przestrzeni łącznotkankowych pośrodkowych, położonych między trzewami. 
Najważniejsze są następujące łącznotkankowe przestrzenie miednicy mniejszej:1. 
Przestrzeń przypęcherzowa(spmium pcrmesicdle)leży w miednicy mniejszej z przodu i bocznic między 4 cianą miednicy(powięzią ścienną miednicy)a pę. 


	ęKerzern(powięzią trzewną miednicy)Pośrodkowo między prze 4 ni 4 ścianą pęejj-ąąąą scianą miednicy, za pośrednictwem prz es trz cni za łonowe j(spdtium re:ąjągą, a, n), dawniej zwanej przestrzenią przedpęcherzowa(sp@Num pretesicdle'), prącej-ąpęzypęcherzowa jednej strony łączy się z jednoimienną przestrzenią strony przeciętą-gąMąolu dno przestrzeni przypęcherzowej i przedpęcherzowej(załonowej)tworzą wlej, ąłą tonowa-pęcherzowe:ku górze przestrzeń ta przedłuża się w łącznotkankową pęęą, eózeń przedotrzewnową przedniej ściany brzucha. 
Ku Wowi przestrzeń przypęeheyęj, wa sięga do nasady płyty naczyniowa-nerwowej. 
z. 
Przestrzeń przyodbytnicza(spuium purarec(uleć)leży z Tyłu i boezyjąw miednicy mniejszej między ścianą miednicy(powięzią ścienną miednicy)a odtęłąjąą(powięzią trzewną miednicy):również i ta przestrzeń łączy się z jednoimienną przest-zw. nią strony przeciwległej za pośrednictwem pośrodkowo położonej prze strz cni z ą. 
o dbytni c ze j(spdtium retrorectJeS. 
Ku górze przestrzeń przyodbytnicza(podołała jak przypęcherzowa)przedłuża się w łącznotkankową przestrzeń zaotrzewnową tyjjąąściany brzucha:ku dołowi sięga do dna miednicy. 
Do przodu przestrzeń przyodbytnieząoddzielona jest od przestrzeni przypęcherzowej nasadą płyty naczyniowa-nerwowej, 3. 
Przestrzeń odbytnicza-pęcherzowa(spmium rectoresicdleS oraz ąą. 
bytniczo-pochwowa i pęcherzowa-maciczna(spmium rectoodęinaleł eyoesicouterinum). 
Przestrzenie te położone są pośrodkowo między trzewami, między prze. 
wodem moczowo-płciowym a przewodem jelitowym, są one więc nieparzyste i od pa przednio opisanych oddzielone wypustkami płyty naczyniowa-nerwowej, jej wypustką pęcherzową oraz odbytnicą. 
Te pośrodkowe przestrzenie swoje powstanie zawdzięczają przegrodzie moczowo-odbytniczej, oddzieleniu się więc zatoki moczowo-płciowej od odbytnicy:ich tkanka łączna pochodzi z mezenchymy przegrody steku. 
U mężczyzny mamy przestrzeń odbytnicza-pęcherzową oraz jej przedłużenie, przestrzeń odbytnicza-sterczową(spmium rectoprostaticunP). 
Przestrzeń ta leży między odbytnicą a pęcherzem oraz sterczem:od góry dostęp do niej prowadzi przez zagłębienie odbytnicza-pęcherzowe. 
U kobiety w związku z powstaniem przewodu płciowego występują dwie przestrzenie. 
Tylna, obszerna, odpowiadająca przestrzeni odbytnicza-pęcherzowej mężczyzny, położona jest między pochwą i odbytnicą. 
Jest to więc przestrzeń odbytnicza-pochwowa, do której dostęp od góry prowadzi przez zagłębienie odbytnicza-maciczne. 
Przednia, wąska, dostępna z zagłębienia pęcherzowa-macicznego, wnika między macicę(i pochwę)a pęcherz(i cewkę moczową)jako przestrzeń pęcherzowa-maciczna(spdtium oesicoutermumS bądź cewkowa-po chw owa(spatium urethrotdgindle'). 
Po przecięciu otrzewnej wnikamy od góry do odpowiedniej przestrzeni:u kobiety możemy więc oddzielić pochwę od odbytnicy, u mężczyzny stercz od odbytnicy, dochodząc do samego dna miednicy. 
Również od dołu, od strony krocza, po przecięciu środka ścięgnistego krocza możemy wniknąć do tych samych przestrzeni. 
Powyższe dane mają oczywiście znaczenie praktyczne. 
Procesy zapalne w miednicy, które wychodzą:z macicy, z pochwy, z pęcherza, stercza, czy odbytnicy, przenoszą sJćnajpierw na tę część płyty naczyniowa-nerwowej, która dochodzi do odpowiednich re rządów:szerzą się więc one w tkance łącznej przypęcherzowej(pcrdcgstium), przyp(8 ehwowej(pmcolpium), przymacicznej(parametrium)czy przyodbytniczej(pcrcproęNum)i od nich też otrzymują swe nazwy:mówimy o zapaleniu tkanki łącznej przypęchsBrzowej(pdrdcgstitis), czy zapaleniu przymacicza(pcrdmetritis)itd. 
Procesy te przeriKaWsJ 44 dalej od płyty naczyniowa-nerwowej, u kobiet do więzadła podstawowego, g 44 emogę wytwarzać się ropnie i ewentualnie przebijać się do jamy otrzewnej. 
Zacho@również możliwość dalszego szerzenia się ich do przestrzeni zewnątrzotrzewnoWPhjawy brzusznej, przedotrzewnowej i zaotrzewnowej. 
Procesy zapalne mogą się też sz 98 rzyć i w odwrotnym kierunku, z przestrzeni zewnątrzotrzewnowej ściany brzucha 99 Ikanki łącznej jamy miednicy. 
Również z dołu biodrowego(z okolicy wyrostka robaczłwwego czy okrężnicy esowatej)ropnie mogą zstępować w tkankę łączną miednicy. 
Zachedzi Jeż możliwość przenikania w kierunku krocza, jak i odwrotnie-z krocza do tka 8@łącznej jamy miednicy. 
	Naczynia i nerwy dna miednicy. 
Tętnice. 
Dno miednicy zaopatruje t. sromowa wewnętrzn a. 
U swego początku z t. biodrowej wewnętrznej wychodzi ona z jamy miednicy przez część dolną otworu kulszowego większego, owija się dokoła kolca kulszowego i przez otwór kulszowy mniejszy kieruje się do dna miednicy. 
Tutaj przylega ona z początku do ściany bocznej dołu kulszowa-odbytniczego, gdzie biegnie w kanale sromowym. 
Na drodze tej oddaje ona do odbytu t. odbytniczą dolną. 
Na tylnym brzegu przepony moczowo-płciowej t. sromowa wewnętrzna oddaje t. kroczową, która swymi gałęziami mosznowymi tylnymi(lub wargowymi tylnymi)zaopatruje mięśnie prącia(lub łechtaczki)oraz mosznę(lub wargi sromowe). 
Główny pień t. sromowej wewnętrznej biegnie do przodu w obrębie przepony moczowo-płciowej, opuszcza ją ku tyłowi do więzadła poprzecznego krocza i dochodząc do więzadła łukowatego łonowego przechodzi w t. grzbietową prącia(lub grzbietową łechtaczki). 
O unaczmieniu ciał jamistych i ciała gąbczastego p. s. 
592. Żyły towarzyszą tętnicom. 
T. sromowa wewnętrzna w obrębie krocza ma dwie żyły towarzyszące, które łączą się z sobą przed wejściem do miednicy mniejszej w dużą z. 
sromową wewnętrzną. 
Droga żyły dokoła kolca kulszowego jest ta sanna, co tętnicy. 
Naczynia chłonne krocza prowadzę do węzłów chłonnych pachwinowych powierzchownych. 
Nerwy, które dochodzą do poszczególnych mięśni, były już poprzednio omówione. 
N. s r o m o wy, zaopatrujący mięśnie pochodzące z m. zwieracza steku, ma ten sam przebieg co t. sromowa wewnętrzna i towarzyszące jej żyły. 
Gałęzie nerwowe, które opuszczają kanał sromowy i kierują się do odbytu, zaopatrują również skórę krocza:są to nn, odbytnicze dolne:dalej do przodu z n. sromowego odchodzą nerwy krocza, z których nn, m o s z n o w e tyln e(lub wargowe tylne)zaopatrują skórę krocza i moszny(lub warg sromowych). 
Oprócz nich skórę krocza zaopatrują gałęzie kroczowe n. skórnego tylnego uda:występują one spod dolnego brzegu m. pośladkowego wielkiego i tutaj też najlepiej dają się wypreparować. 
	Streszczenie D n o mi e dn i cy, zwane często kroczem w szerszym znaczeniu tego słowa, utworzone jest przez części miękkie, mięśniowa-powięziowe, które od dołu zamykają jamę miednicy:z tyłu są one przebite odbytnicą, z przodu przewodem moczowo-płciowym. 
Dno miednicy objęte jest ramą kostna-więzadłową dolnego otworu miednicy. 
W węższym znaczeniu krocze(permeum)stanowi tylko pomost rozpięty między odbytem a częściami płciowymi zewnętrznymi:pośrodkowo położony skórny szew krocza(rdphe perinei), w przedłużeniu szwu moszny, wskazuje na parzyste powstanie tego tworu. 
Dno miednicy zamykają dwie płyty mięśniowe, które uzupełniają się wzajemnie. 
Większa płyta, przepona miednicy(didphragmc pehis), zamyka całe wyjście miednicy z wyjątkiem małego przedniego odcinka, przez który przechodzi cewka moczowa oraz u kobiety pochwa:przepona miednicy składa się z m. guzicznego(m. coccggeus)oraz m. dźwigacza odbytu(m. leadtor mi). 
Dźwigacz jest mięsniem parzystym, który stanowi główną, przednią część przepony:rozpoczyna się on od wewnątrz na spojeniu łonowym, wzdłuż łuku ścięgnistego m. dźwigacza odbytu(crcus tendmeus m. letdtorisani)oraz na kolcu kulszowym. 
Łuk ścięgnisty m. dźwigacza odbytu jest to wzmocnione pasmo powięzi zasłonowej biegnące od kości łonowej do kolca kulszowego. 
Włókna dźwigacza biegną lejkowato ku dołowi, przyśrodkowo i ku tyłowi do kanału odbytowego, do kości guzicznej oraz do więzadła odbytowa-guzicznego(ligcmentummococcggeum), pasma ścięgnistego rozpiętego między odbytem a wierzchołkiem kości guzicznej. 
Koniec włókien m. dźwigacza układających się dokoła kanału odbytowego objęty jest z zewnątrz m. zwieraczem zewnętrznym'odbytu(m. sphincter dni e@(emus), zaliczanym również do mięśni dna miednicy, czyli mięśni krocza(muscWperinei). 
Druga, mniejsza płyta mięśniowa-włóknista tworzy p r z ep o nę rn o c z o w o-p ł c i o 7 ll. 


	w ą(diaphrdgmc urogenitdle):jest ona rozpięta w tró j ką c i e m o c z o w o-p te i owym(rięonum urogenitale)między gałęziami-kości kulszowych oraz dolnymi gałęziami kości łonowych. 
Częściowo jest ona przykryta przeponą miednicy i wzmacnia przednią część dna miednicy. 
Wzdłuż tylnego brzegu przepony moczowo-płciowej, mniej więcej w linii międzykulszowej, przebiega parzysty mi, poprzeczny powierzchowny krocza(m. trmsaersuspermei supeyicidlis), rozpięy obustronnie między guzem kulszowym a środkiem ścięgnis tym krocza(centrum tendmeum perinei). 
Środek ścięgnisty krocza jest to węzeł łącznotkankowy położony pośrodkowo między odbytem a tylnym brzegiem przepony moczowo-płciowej. 
Przeponę moczowo-płciową wytwarza głównie m. p oprzecznygłęboki krocza(m. trmsoersus permei prońndus), a poza tym m. zwieracz cewki moczowej(m. sphmcter urethrde):u mężczyzny obejmuje on dokoła cewkę, u kobiety cewkę oraz pochwę, które to twory przebijają przeponę moczowo-płciową Poza powyższymi do mięśni krocza należą m. opuszkowa-gąbczasty(m. bulbospongiosus)oraz kulszowa-j amis ty(m. ischiocmemosus). 
Pierwszy z nich rozpoczyna się w środku ścięgnistym krocza oraz, zwłaszcza u kobiety, w przedłużeniu m. zewnętrznego zwieracza odbytu:u mężczyzny obejmuje on opuszkę prącia i kończy się w błonie białawej ciała gąbczastego i ciał jamistych. 
U kobiety obustronnie obejmuje przedsionek pochwy, przylegając z zewnątrz do opuszki przedsionka i kończy się na łechtaczce. 
M. kulszowa-jamisty rozpoczyna się na guzie kulszowym i biegnąc wzdłuż odnogi prącia lub łechtaczki kończy się u mężczyzny na stronie grzbietowej w błonie białawej ciała jamistego prącia, u kobiety na łechtaczce. 
Napięcie płucne i napięcie powłok brzusznych odciążają dno miednicy, natomiast rozluźnione powłoki brzuszne wzmagają ciśnienie. 
Obie płyty mięśniowe dna miednicy, przepona miednicy i przepona moczowo-płciowa, zwłaszcza m. dźwigacz odbytu, dzielą jamę miednicy na część nadprzeponowąi p o dp r z ep o n o w ą. 
Część podprzeponowa już nie zawiera narządów, wypełniona jest tkanką łączną i tłuszczową i łączy się ze skórną podściółką tłuszczową:jej prawa i lewa połowa, przedzielone lejkiem m. dźwigacza odbytu, mają nazwę dołu kulszowa-odbytniczego(jossd ischiorectdlts(. 
Obie przepony miednicy, jak również powierzchnia wewnętrzna jamy miednicy oraz zawarte w niej trzewa powleczone są powięziami. 
Odróżniany:1. 
Powięź miednicy(fascicpehis), która składa się 1)z powięzi zasłonowej(fscid ob(ur@orid), 2)z powięzi ściennej miednicy(fscid pelms parietdlis), powlekającej powierzchnię wewnętrzną kości oraz mm, gruszkowaty i zasłaniacz wewnętrzny(powięź zasłonową)aż do łuku ścięgnistego m. dźwigacza odbytu, oraz 3)z p owi ęz i trzewne j mi e dni cy(fscia pelms tiscerdlis), pokrywającej trzewa jamy miednicy. 
2. 
Powięzie przepony miednicy(fasetce diaphrdgmatis pehis), górną i dolną, które pokrywają górną i dolną powierzchnię przepony miednicy. 
3. 
Powięzie przepony moczowo-płciowej(fasciae diqphrdgmdtis urogenitclis), górną i dolną, pokrywające górną i dolną powierzchnię mięśni przepony moczowo-płciowej. 
4. 
Powięź powierzchowną krocza(faseto perinei superńcidlis):występuje ona tylko w przedniej części dna miednicy. 
Z tyłu przyczepia się do tylnego brzegu powięzi przepony moczowo-płciowej:kierując się do przodu pokrywa m. opuszkowa-gąbczasty oraz mm, kulszowa-jamiste i przechodzi w powięź głęboką prącia(lub łechtaczki). 
5. 
Powięź podskórną(faseta subcutanea):z zewnątrz pokrywa ona powięź powierzchowną krocza, z którą jest luźno i przesuwalnie złączona. 
Tkanka łączna przestrzeni zewnątrzotrzewnowej miednicy ma różnorodne zadania i stosownie do tego jest też różnie zbudowana. 
Występować ona może:czy to w postaci tkanki łącznej luźnej, która wypełnia poszczególne komory-przestrzenie łącznotkankowe, czy w postaci bardziej ukształtowanej, jako płyta łącznotkankowa przewodząca naczynia i nerwy, czy wreszcie w postaci więzadeł, które umocowują trzewa miednicy przeważnie w ich sprężystym zawieszeniu. 
Ł-ącznotkankowa płyta naczyniowa-nerwowa, która ze ściany bocznej miednicy kieruje się przyśrodkowo do trzewi miednicy mniejszej(pęcherza, macicy, pochwy i od. 
	712. 
	bymicy), doprowadza do nich naczynia i nerwy. 
Oprócz jednolitej nasady składa się ona z trzech przyśrodkowo kierujących się wypustek:przedniej-pęcherzowej, tylnej-odbytniczej oraz u kobiety środkowej-maciczna-pochwowej. 
Ta ostatnia stanowi podłoże więzadła szerokiego macicy i w ginekologii ma nazwę więzadła podstawowego(ligamentum cardmdle\. 
bącznotkankowe przestrzenie wypełnione luźną tkanką łączną występują:ja ko przestrzeń przypęcherzowa(spdtium pcrmesica(e), przestrzeń przy odbytnicza(spdtium pdrurecta(e)oraz u mężczyzny jako przestrzeń odbytnicza-pęcherzowa(spctium rec(otesicdle), u kobiety zaś jako przestrzeń odbytnic z o-p o c h w owa(spd(tum rectotdgindle)i p ę che rz owo-p o chwo w a(spctium o esicot dg malej. 


	UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY. 
UWAGI WSTĘPNE Odróżniamy dwie zasadnicze grupy gruczołów. 
Jedną tworzą gro:zoły wyposażone w przewody, którymi wydzielinę swą odprowadzają na zewnątrz-są to gruczoły o wydzielaniu zewnętrznym. 
Gruczoły drugiej grupy pozbawione są przewodów(glmdulce sine żucribus)i substancje, które wytwarzają, tzw. hormony(gr, hormdos pobudzać), oddają bezpośrednio do krwi lub limfy, a stąd do narządów wykonawczych. 
W przeciwieństwie do grupy pierwszej są to więc gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym, zwane dawniej gruczołami dokrewnymi(glmdulae endocrinae:gr::krinejn s wydzielać):zespół ich stanowi układ wewnątrzwydzielniczy(sgrtemdendocrmumS, a nauka o nich ma nazwę endokrynologii. 
Podobnie jak układ nerwowy, tylko powolniej od niego i nieprzerwanie, drogą krwi wysyłają one bodźce, które kierują przemianą materii tkanek i narządów oraz regulują i harmonijnie zespalają z sobą czynność poszczególnych narządów. 
W działaniu swym gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym mogą wzajemnie na siebie wpływać hamująco lub pobudzająco. 
Tworzą więc grupy współdziałające, które w stosunku do innych grup rozwijają pewien antagonizm. 
W życiu płodowym i po urodzeniu pobudzają one wzrastanie i kształtują proporcje całego ciała i poszczególnych narządów. 
Niektóre z nich działalność swą rozpoczynają już w 3 miesiąca życia zarodka, inne znacznie później. 
Hormony już w bardzo małych ilościach wywierają wpływ zarówno na budowę, jat i na czynność ustroju:pod tym względem podobne są do enzymów, w przeciwieństwie do nich jednak działają tylko na tkankę żywą. 
Zarówno hormony, jak i enzymy zalicza@6 do biokatalizatorów nieodzownych do życia ustroju, do których poza tym należą@wnież witaminy. 
Hormony pochodzą z żywych komórek gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym 84 W ciała chemiczne, zwane również, posłańcami"chemicznymi:hormony krążą w sokaśhustroju i wtedy tylko są czynne, kiedy natrafiają na odpowiednie komórki narządu Ękonawczego:na inne komórki mogą nie mieć wpływu. 
Na drodze od komórek wydzie@4 szych gruczołów wydzielania wewnętrznego do właściwych komórek odbiorczych naJ 44 u wykonawczego hormony krążą we krwi oraz w sokach ciała(humores medycyo sProżytnej). 
Nauka o chorobowych zmianach soków ma nazwę patologii humoralnej@W@ory wytwarzają się już u zwierząt bezkręgowych:częściowo są to te same subslaOĘlełWóe wyslępują u kręgowców. 
U form niższych hormony wytwarzane są przez odo:We Komórki oraz grupy komórkowe, u wyższych już przez oddzielne narządy, gruczoł 89 WogUzwydzielnieze. 
Występowanie ich w szeregu filogenetycznym stanowi więc slos 98. 
	714. 
	--Corpus pineale 8 Hypophysis. 
	-Glanduk rhyroidea. 
	kawo późny okres, chociaż jeszcze u ssaków i u człowieka występują również rozproszone komórki oraz grupy komórkowe wytwarzaj ące hormony. 
Podział. 
Wszelkie próby równomiernej klasyfikacji gruczołów o wewnętrznym wydzielaniu, czy anatomicznej, czy też chemicznej, nie dały jak dotychczas wyników zadowalających. 
Niektóre gruczoły bowiem, np. tarczyca, mają budowę jednolitą i wszystkie jej części wytwarzają tę samą chemiczną wydzielinę. 
Inne, jak np. przysadka lub nadnercze, składają się z dwóch zupełnie różnych części pod względem budowy, rozwoju i czynności. 
Dlatego też klasyfikację gruczołów przeprowadzano z różnych punktów widzenia, choć żaden z nich nie daje całkowicie dobrych wyników. 
I tak np. z punktu widzenia rozwojowego dzielimy gruczoły wydzielania wewnętrznego:a)na pochodzące z endodermy:gruczoł tarczowy, grasica, gruczoły przytarczyczne oraz gruczoł wydzielania wewnętrznego trzustki:b)pochodzące z ektodermy:rdzeń nadnerczy, ciałka przy zwojowe, przysadka oraz szyszynka:c)pochodzące z mezodermy:gruczoły płciowe(ciałko żółte)oraz kora nadnerczy. 
Podział kliniczny odróżnia grupę gruczołów wydzielania wewnętrznego współdziałających i przeciwdziałających. 
Inna klasyfikacja odróżnia czyste, sastanowiące większość, od gruczołów dokrewnych mieszanych, połączonych z gruczołami o wydzielaniu zewnętrznym, jak trzustka czy gruczoły płciowe, które omówiliśmy poprzednio. 
Wyłącznie do wewnątrzwydzielniczych gruczołów zaliczamy grasicę, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercze, ciałka przyzwojowe, szyszynkę i przysadkę. 
Zapoznamy się z nimi poniżej. 
	Glandulasuprarenalis Pancreas. 
	Fes tir. 
	Ryc. 
434. 
Schematyczny rozkład gruczołów o wewnętrznym wydzielaniu w ustroju. 
Wzorowane na Benninghoffie, odzielne gruczoły wydzielania wewnętrznego. 
	GRASICA Grasica(thgmus)składa się z dwóch p ł a 1 ów(lobi), prawego i lewego, przeważnie nieco asymetrycznych. 
	Leży ona pośrodkowo poniżej gruczołu tarczowego i do przodu od tchawicy. 
	srosutid ocóasWielkość. 
Grasica powstaje obustronnie z przedniej wypustki trzeciej kieszonki skrzelowej wewnętrznej, która następnie w postaci woreczka przedłuża się ku dołowi w obręb śródpiersia. 
Z jej dolnego odcinka powstaje główna, piersiowa część narządu, natomiast w warunkach normalnych odcinek górny zanika. 
Według niektórych autorów również czwarta kieszonka skrzelowa może brać udział w wytwarzaniu się grasicy. 
Zawiązek ten. 
	WIR. 


	łąąk przeważnie również zanika, choć pozostałości jego mogą się czasem zaehoęąwwnątrz tarczycy obrośnięte tkanką gruczołową. 
Rsziałt i wielkość grasicy są osobnicza bardzo zmienne. 
W pełni rozwoju jest oną ęą. 
, w wieku dziecięcym. 
V noworodka jest stosunkowo duża(długość 5-6 cm, najwtę:-. 
i szerokość około 3-4 cm, największa grubość I cm, masa około 15 g), w dalszym eąą. 
wzrasta do 2-3 roku(masa około 37 g)i wielkość tę zachowuje do okresu pokwtią. 
ą następnie miąższ grasicy stopniowo zaczyna zanikać na rzecz tkanki tłuszczowej tątąeh 21-25 oba te składniki są mniej więcej tej samej wagi. 
Później następuje corąz, ększy przyrost tkanki tłuszczowej, powstaje tzw. grasicze ciało tłuszczowe óre zachować jednak może mniej więcej pierwotny kształt zewnętrzny narządu. 
Xją, wet jeszcze u osób w s(arszym wieku ciało to zawierać może pozostałości miąższu grąYOprócz powyższych związanych z wiekiem normalnych fizjologicznych zmian wsteezch(imolutio phgsiologica)występować mogą zmiany wsteczne przypadkowe(imolaiaeeidentclis), czy wskutek niedożywienia, głodu lub chorób wyniszczających czy dałania promieni Roentgena. 
Giną wtedy głównie limfocyty. 
Podobne zjawisko obserujemyi w innych narządach limfatycznych. 
Zmiany te mogą mieć charakter odwraca y. 
W niektórych stanach chorobowych, między innymi w chorobie Basedowa związanej wzmożoną czynnością wydzielniczą tarczycy, następuje powiększenie narządu. 
Położenie. 
Grasica leży w dolnym odcinku szyi(część szyjna)raz w górna-przedniej części jamy klatki piersiowej(część pierio w a). 
Na szyi układa się ona tak jak gruczoł tarczowy do przodu od ihawicy. 
W klatce piersiowej leży w górnej części śródpiersia przed tego, bezpośrednio ku tyłowi od mostka(trójkąt grasiczy:s. 459 i ryc. 
10)między obu workami opłucnej oraz do przodu od tchawicy i wieliehnaczyń wychodzących z serca. 
Dolna część narządu spoczywa nasierdziu(ryc. 
435). 
Barwa i konsystencja. 
U płodu barwa grasicy jest różowawa. 
Po urodzeniu przybiera re charakterystyczne zabarwienie szaroczerwonawe, które stopniowo zmienia się na iłte, w miarę jak z wiekiem właściwą tkankę grasicy zastępuje tkanka tłuszczowa. 
Konsystencja narządu jest gąbczasta i miękka, bardziej miękka niż ślinianek czy gro:ołu tarczowego. 
	BUDOWA OGÓLNA GRASICY Dla uwidocznienia grasicy wystarcza na zwłokach noworodka lub iałego dziecka usunąć mostek i przylegające chrząstki żebrowe oraz ozchylić oba płuca(ryc. 
	K 6). 
Grasica ukazuje się wówczas w postaci lała wydłużonego z góry ku dołowi. 
Możemy w nim odróżnić trzon dwa końce, górny i dolny, nie dające się zresztą wyraźnie odraniczyć. 
Koniec dolny, mniej więcej tej samej szerokości co trzon, stanowi podstawę naędu, która ku dołowi wytwarza zwykle dwie odnogi, prawą i lewą. 
Podstawa spoczywa a osierdziu i ku dołowi sięga przeważnie do poziomu bruzdy wieńcowej na granicy rzedsionków i komór serca, choć może zstępować niżej. 
Koniec górny stanowi ierzchołek narządu. 
Dzieli się on przeważnie na dwa stożkowate przedłużenia, rogi rasicy, zwykle różnej wysokości:to jeden, to drugi z nich bywa wyższy. 
Ku górze aog 4 się one zbliżać do gruczołu tarczowego(na odległość 5 do 10 mm), a nieraz nawet nim się stykać. 
	Jak zaznaczono wyżej, grasica składa się z dwóch płatów(lobi), prawego i lewego, które opierają się o siebie swymi powierzchniami przyśrodkowymi. 
Płaszczyzna przedzielająca oba płaty rzadko tylko przebiega'pośrodkowo, przeważnie kieruje się ona sko śnie z przodu ku tyłowi oraz z prawa na lewo. 
W przekroju poprzecznym oba płaty mają. 
	Glandula thyroidea(lobus dext. 
	A, carotis communis dext. 
	V, jugularis im. dext. 
	Róg prawy grasicy---. 
	Thymus---(lobus dext. 
	Pulmo dext. 
	-Glandula thyroidea(lobus sin. 
	-Trachea-N. vagus sin. 
-A, subclayia sin. 
-V, subcława sin. 
-Róg lewy grasicy. 
	Ryć. 
	435. Grasica noworodka. 
	Widok od przodu. 
	Wymus(lobus sin. 
	Pulmo sin. 
	Pericerdium. 
	Oba płaty grasicy łączą się z sobą cienką warstwą tkanki łącznej. 
Nieraz jednak ta przedzielająca je przegroda zanika w pewnym miejscu:w miejscu tym w trzonie lub bliżej dolnego końca oba płaty zlewają się z sobą, wytwarzając część wspólną, o kierunku poprzecznym, która stanowi rodzaj węziny między obu płatami. 
Powierzchnia zewnętrzna grasicy jest gładka:widzimy na niej małe poligonalne pólka, które wskazują na budowę zrazikową narządu. 
Grasica składa się też z licznych płacików((obuli thgmi)zwanych zrazikami i każde pólko poligonalne stanowi podstawę płacikao średnicy 0, 5 do 2 rum. 
Delikatna tkanka łączna i tłuszczowa spaja te płaciki ze sobą. 
W głębi łączy je wspólne środkowe p asmo rdzeń i o w e, biegnące w kierunku podłużnym każdego płata:wzdłuż niego przebiegają większe naczynia. 
	717. 


	W obrazie mikroskopowym narządu odróżniamy rdzeń i korę. 
Rdzeąiżdego zrazika łączy się ze środkowym pasmem rdzeniowym:korą st ciemniej zabarwiona. 
Ze stosunkami tymi zapoznamy się niesą. 
CIO. 
	A, v, subclaviasc. 
	(3 DTBWV. 
	us dextJ. 
	71 O. 
	Glandulaihyroidea(lobus dezt)A, carots communis, ayn, wgus, v, juguleris im. 
I Pericardium. 
	Ryc. 
	436. Grasica dorosłego. 
	Widok od przodu. 
	Plexus thproideusŻDOW Angulus venosus. 
	-Róg lewy grasicy. 
	--Thymus(lobus sinJ. 
	-Pulmo am. 
	Grudki grasicze dodatkowe(nadali thgmici accessorii). 
Dosyć często w okolicy grasiąwystępują dodatkowe gruczoły różnej wielkości, zazwyczaj zupełnie oddzielone od yłaściwego narządu. 
Może występować jeden gruczoł dodatkowy lub kilka:zaobserwoyanodo pięciu tego rodzaju tworów, zwanych grudkami grasiczymi dodatkowymi. 
Jkładają się one czy na bocznym obwodzie narządu, czy u góry między rogami, z tyłu rzonu grasicy lub u dołu na osierdziu. 
Według niektórych występowanie dodatkowych mdek dokoła grasicy zdarza się wówczas, gdy narząd jest silnie rozwinięty. 
Rozwojowa inny charakter mają gruczoły dodatkowe powstałe w związku z pewnymi ueprawidtowościami ontogenetycznymi. 
W warunkach normalnych, jak już wiemy, dolgodcinek workowatej wypustki grasiczej powstałej z trzeciej kieszonki skrzelowej yędruje aż do śródpiersia przedniego. 
Odcinek ten grubieje i z niego powstaje główna nasa grasicy. 
Wypustka grasicza czwartej kieszonki skrzelowej przeważnie zanika w caości, jeżeli jednak zachowuje się, to może również wytwarzać tkankę grasiczą. 
Górny. 
	odcinek wypustki trzeciej kieszonki skrzelowej(a w małym stopniu również zanikająca później wypustka czwartej kieszonki)pozostaje w środkowej części szyi i następnie przeważnie zanika. 
Jeżeli odcinek ten zachowuje się, to odpowiedni płat ma wydłużony róg:powstaje tzw. gr a si c a s z y j n a(thgmus cermcdlis'). 
Jeżeli natomiast zachowuje się on tylko w oddzielnych ułamkach, to powstają z nich grasice dodatkowe:mogą one obrastać tkanką gruczołu tarczowego i wytwarzać wówczas tzw. pł a c i ki grasic ze w ewnętr zne(thgmus mtraglandularis). 
Torebka grasicy i jej umocowanie. 
Grasica objęła jest dokoła łącznotkankową cienką, lecz odporną torebką, która oddziela ją od narządów sąsiednich. 
Jak wszystkie osłonki gruczołów, ze swej powierzchni wewnętrznej torebka wysyła przegrody między poszczególne zraziki. 
W niektórych miejscach swą powierzchnią zewnętrzną torebka ściśle przylega do otoczenia:stanowi to umocowanie narządu. 
I tak torebka ściśle przylega do osierdzia:również rogi grasicy mogą ściśle łączyć się z dolnym brzegiem gruczołu tarczowego. 
Połączenie to dla obu narządów tworzą wspólne naczynia krwionośne oraz otaczająca je tkanka łączna. 
Bardziej luźne natomiast jest połączenie grasicy z tchawicą i wielkimi naczyniami, jak również jej powierzchni przedniej z mostkiem. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE. 
	Część szyjna. 
Powierz chni a przedni a części szyjnej grasicy przylega do blaszki przedtchawiczej powięzi szyi oraz do m. mostkowo-tarczowego objętego tą blaszką:p owi e r z c h ni a ty In a spoczywa na tchawicy. 
Rozmiary części szyjnej są bardzo zmienne. 
Ku górze może ona sięgać aż do gruczołu tarczowego, a może w ogóle nie występować:w tych przypadkach koniec górny grasicy kończy się na poziomie górnego brzegu mostkaoraz żyły ramienna-głowowej lewej. 
Uzęść piersiowa. 
Powierzchnia przednia, czyli mostkowo-żebrowa części piersiowej, nieco wypukła, przylega do górnej części mostka i odpowiednich przyśrodkowychodcinków chrząstek żebrowych:u noworodka sięga ona ku dołowi do czwartej lub nawet piątej chrząstki. 
Wzdłuż tej powierzchni biegną bocznic naczynia piersiowe wewnętrzne, zlepione zresztą nie z grasicą, lecz ze ścianką klatki piersiowej. 
Powierzchnia tylna, nieco wklęsła, w dolnej części przylega do górnego odcinka osierdzia:powyżej przykrywa żyłę główną górną, obie żyły ramienna-głowowe, łuk aorty i jego gałęzie oraz tchawicę. 
Najbardziej bezpośredni i najważniejszy jest stosunek grasicy do żyły ramienna-głowowej lewej. 
Żyła biegnie między grasicą położoną do przodu a wielkimi naczyniami tętniczymi położonymi ku tyłowi od niej:w ich najbliższym sąsiedztwie są nerwy błędne oraz krtaniowe wsteczne. 
Oprócz powyższego położenia przedżylnego grasicy, które stanowi układ normalny, czasem żyła główna górna może żłobić sobie drogę przez gruczoł:wtedy obie żyły ramienna-głowowe, a zwłaszcza lewa, przebiegać mogą nawet zupełnie powierzchownie. 
Z łatwością może ona wtedy ulec niebezpiecznemu uciskowi przez grasicę zażylną, biegnąc między nią a mostkiem. 
B r z eg i b o c z n e grasicy sękatą się z opłucną śródpiersiową:wzdłuż nich biegną nerwy przepoDOWC. 
	ROZWÓJ GRASICY. 
	Grasica, jak również gruczoły przytarczyczne powstają w związku z zarodkowymi kieszonkami skrzelowymi:stąd pochodzi ich nazwa narządów skrzelopochodrych. 
O rozwoju kieszonek skrzelowych mowa była w tomie 1. 
Grasica powstaje w 6 tygodniu życia zarodka z parzystych zawiązków wyrastających w postaci woreczków z przednich części trzeciej kieszonki skrzelowej wewnętrznej(ryc. 
438). 
Zdaniem niektórych badaczy w kształtowaniu się grasicy bierze również udział ektoderma zatoki szyjnej oraz endoderma kieszonki skrzelowej czwartej. 
Oba zawiązki powstałe z trzeciej kieszonki skrzelowej, prawy i lewy, wydłużają się ku dołowi oraz przy środkowa i stykają się z sobą. 
Górne, początkowe odcinki woreczków oddzielają się od. 
	719. 


jwwej. 
Ostateczne swe położenie poza mosOie@grasica osi 4 ga w końcu 2 miestąąąy tym czasie zanika światło woreczków, które przekształcają się w zwarte pasmo ąą, tonka endodermalnego. 
Następnie powierzchnia rozrastającej się grasicy staje się goją. 
*ąta. 
Do nabłonka grasicy zaczynają wnikać naczynia krwionośne, w guzowatyehwrpukleniach-zawiązkach zrazików grasicy-osiedlają się liczne limfocyty. 
W jn ęy, jodniu pierwotnie zwarte utkanie nabłonkowe przekształca się w tkankę podołaj ąąiąteczkowej, o komórkach gwiaździstych. 
Razem z limfocytami tworzy ona korę grąsteęąo głębiej leżącego rdzenia limfocyty wnikają później i w znacznie mniejszej ilości, t. tą, ocyty przedostają sie do grasicy z wątroby, śledziony i ze szpiku(teoria imigracjij. 
	Ryć. 
437. 
Model odcinka skrzelowego przewodu pokarmowego i kieszonek skrzelowych u 4 mm zarodka ludzkiego:a-widok ze strony prawej:b-widok z przodu. 
Wzorowane na Wellerze lun. 
	W końcu 3 miesiąca niektóre komórki nabłonkowe rdzenia zaczynają się układać koncentrycznie, tworząc drobne kuliste twory zwane ciałkami grasicy(Hassala). 
Tkanka łączna, wnikając między guzowate wypuklenia grasicy, dzieli ją na płaciki. 
Są one początkowo złożone z samej kory:później do ich środka wnika rdzeń, który równocześnie łączy poszczególne plamki między sobą. 
Jak zaznaczono wyżej, swą maksymalną wielkość grasica osiąga w okresie dojrzewania płciowego, później miąższ narządu zaczyna zanikać, przy czym szybciej i w wŃł 8 szym stopniu kora niż rdzeń, który w niewielkiej co prawda ilości zachowaje się nawet w starości. 
W Końcu okresu płodowego w tkance łącznej między płacikami pojawiają się komótKtłuszczowe. 
Początkowo są one nieliczne, później coraz liczniejsze, łącząc się w większe skupienia tkanki tłuszczowej. 
Począwszy od okresu pokwitania tkanka ta stopniowo wypiera zanikający miąższ grasicy(ryc, 44 l). 
	79(1. 
I kieszonka---G ruczoł tarczowy li kieszonka--III kieszonka--W kieszonka--Przełyk i rynienka--oddechowa. 
	A, carots im. 
	Glandułaparathyroidea 11(Wwnus. 
	Glandula parałby to. 
	idea IV'. 
	Esophagus. 
	Glandulaparathyroidea. 
	Wwnus. 
	A, subclavia. 
	47--Anatomia t. li. 
	7 ra cWea. 
	z:I. 
	"'Ćland ula 9@6@*''Wyro iżea-owionie Wyro idea. 
	--Aort. 
	A, pulmonalis. 
	A, subclawa--ł. 
	Esophagus-. 
	-Truncuspulmana lis-4 orfa. 
	Tuba auditwa. 
	-8, carotis QODMOUOIS. 
	-Glandulaparathyroidea 8 Glandula thyro idea. 
	-Wynos. 
	-4 orzą Tfu ncuspulmana lis-Trachea. 
	Esopbagus----'-Ą Ą"ł--------8-**racheaz Ryć. 
438. 
Model odcinka skrzelowego przewodu pokarmowego oraz zawiązków gruczołów tarczowego, przytarczowych i grasicy:d-zarodek dł. 14. 5 mną b-dł. 16. 8 mną c-dł. 23 ram. 
	autowa szczscóŁowa caasrcr r nr czrxsość. 
	Grasica otoczona jest torebką utworzoną z wiotkiej tkanki łącznej, która przedziela również oba płaty, częściowo tylko zrośnięte z sobą. 
Tkanka ta i rozrastająca się w niej tkanka tłuszczowa wnika do narządu, dzieląc go na gładki:prócz tego wnika ona do miąższu, towarzysząc naczyniom i nerwom. 
Od właściwej tkanki grasicy oddziela ją cienka błonka zbudowana z włókien szafkowych. 
Miąższ grasicy, utworzony ze swoistej tkanki chłonnej, składa się z kory i rdzenia. 
Rdzeń tworzy krzewiasta rozgałęzione pasma, których wypustki wnikają do środka płaeików. 
Z zewnątrz pokrywa go kora. 
U dziecka kora stanowi dominujący składnik miąższu i dopiero od okresu dojrzewania płciowego ulega ona stopniowej redukcji. 
U osoby dorosłej kora nie tworzy już ciągłej pokrywy(ryc, 441)i w starszym wieku utrzymuje się tylko w ilości znikomej na powierzchni zanikającego również rdzenia. 
Pł a c i ki gr a s i cy. 
Zarówno zrąb płacików rdzenia, jak i kory utworzony jest z sieci powstałej z gwiazdkowatych komórek nabłonkowych pochodzenia endodermalnego. 
	721. 


	**ą-y ęyąi komórkami rozmieszczone są limfocyty. 
	W korze jest ich tak dużo, że pęęą. 
ąniają one prawie całkowicie sieć komórek gwiazdkowatych. 
W rdzeniu limfocytów jest mniej i tu łatwo jest odróżnić większe komórki gwiąząąj. 
ąte, zawierające duże, jasne 34 dro, od mniejszych kuliiBh, ubogich w cytoplazmę jjj, icytów(ryc. 
44 O). 
	*z*******. 
	**Komórki jógQ tłuszczowe. 
	fYV***15 fż. 
	Rdzeń. 
	Kora. 
	Ryc. 
	439. Grasica dziecka. 
	Powiększenie małe. 
	Qi alka gra s i cy(H as s a la). 
Już w okresie płodowym w rdzeniu grasicy pojawiaj się ciałka, utworzone ze współśrodkowo ułożonych komórek siateczki. 
Są to twory ształtu kulistego lub owalnego, czasem bardziej wydłużone. 
Wewnątrz ciałka znajdują je elementy komórkowe obumarte lub obumierające. 
Czasem są to obumarte śródbłonki aczynia krwionośnego, częściej obumarte komórki zrębu. 
Na zewnątrz od tego ośrodka siadające się współśrodkowo komórki zrębowe wykazują również objawy degeneracji. 
tatka te barwią się barwnikami kwaśnymi. 
Wielkość ciałek wynosi najczęściej od 50 do 99 um, rzadziej występują mniejsze(do 10 urn)i większe(do I mm w średnicy). 
Według lammara liczba ich zmienia się z wiekiem. 
U noworodka wynosi około I 000009, *okresie pokwitania I 500000, w 25 roku życia około 500000, po 60 roku życia około 9999 Twory te występują od 3 miesiąca okresu płodowego do późnej starości:dla graicysą one składnikiem charakterystycznym, ale nie bezwzględnie swoistym, gdyż twory odobne mogą występować czasem w grudkach chłonnych. 
	Grasica różni się poza tym od innych narządów chłonnych istnieniem tzw. bariery immunologicznej. 
Stwierdzono doświadczalnie, że antygeny wstrzyknięte do ustroju zatrzymują się w grasicy przy wewnętrznych ścianach naczyń krwionośnych, nie przenikając do miąższu grasicy, tzn. do komórek tkanki zrębowej oraz limfocytów grasiezych. 
Czynność grasicy. 
Wszystkie narządy chłonne są kierowane przez grasicę. 
Jest ona jak gdyby sternikiem całego aparatu chłonnego ustroju, a więc narządem chłonnym nadrzędnym. 
W okresie zarodkowym limfocyty produkowane w szpiku kostnym do. 
	Y Komórki siateczki. 
	Ciałko. 
	?limfocyty. 
	Komórki siateczki Ryc. 
	440. Rdzeń grasicy dziecięcej z ciałkiem grasicy. 
	Powiększenie duże. 
	Ten sam preparat co na ryc. 
	439. 
	stają sie do grasicy, gdzie, uczą"się rozpoznawania obcych tkanek, a następnie wywędrowujądo innych narządów chłonnych, które dopiero w życiu pozapłodowym przejmują funkcję wytwarzania tych ciałek krwi. 
Limfocyty grasicze(limfocyty, T")lokalizują się w śledzionie w grudkach śledzionowych, a w węźle chłonnym na granicy między korą i rdzeniem. 
Obszary te nazywamy grasiczozależnymi. 
Istnieją sugestie, że grasica wydziela jakiś czynnik humoralny, który stymuluje produkcję limfocytów w tych narządach. 
Jak już zaznaczono, grasica wykazuje dużą zmienność pod względem wielkości i budowy. 
Pod wpływem głodu i chorób wyniszczających miąższ jej, głównie kora, w znacznym stopniu może ulec zanikowi. 
Jest to tzw. zanikanie przypadkowe(imolutiocccidenmlis), o którym już wspominaliśmy. 
Grasica reaguje również żywo na hormony z grupy steroidowej, między innymi na hormony płciowe. 
Z tą jej właściwością związane jest prawdopodobnie zanikanie fizj alogiczne(imolutio phgsiologicd)począwszy od okresu dojrzewania, gdy gruczoły płciowe zwiększają znacznie produkcję tych hormonów. 
Natomiast kastracja, jak również usunięcie nadnerczy-głównego źródła hormonów steroidowych-powoduje przerastanie grasicy. 
Czy grasica wytwarza własne hormony, czy jest więc gruczołem wydzielania wewnętrznego w ścisłym tego słowa znaczeniu, dotąd nie zostało wyjaśnione, choć zwykle zaliczamy ją do nich. 
	723. 


	F\sł sś. 
	e. . 
	162936 aowją. 
	w, . 
	-Ą-6-. 
	YZ ł. 
	Ryc. 
	441. Grasica osoby dorosłej. 
	Powiększenie małe. 
	NACZYNIA I NERWY GRASICY. 
	Kora. 
	Rdaeń. 
	Ciałko QTdStCy. 
	-Tkanka tłuszczowa. 
	Tętnice. 
	Główne źródło krwi tętniczej grasicy pochodzi z t. podoboyzykowej. 
Stale zaopatrują grasicę:g a łez i e gra s i c z e pochodzące z t. piersiowej wewnętrznej, a poza tym mniej więcej w połowie przypadków również gałązki t. tarczowej dolnej. 
Po wejściu do tkanki gruczołu tętnice biegną w przegrodach międzypłacikowych. 
Na poziomie każdego płacika te tętnice międzypłacikowe wysyłają gałąź, która wnika do plamka jako tętnica płacikowa. 
Kończy się ona bogatą siecią włosowatą, głównie w korze narządu, flora też jest obficiej unaczyniona niż rdzeń. 
Żyły. 
Naczynia żylne powstałe z sieci włosowatej rdzenia i z sieci kory kierują się promieniście na powierzchnię zewnętrzną płacika, gdzie łączą się z sobą i z żyłami sąsiednich płacików. 
Z tych żył międzypłacikowych jedne podążają do środkowego pasma rdzeniowego i stąd na powierzchnię narządu, drugie bezpośrednio na powierzchnię, kierując się najkrótszą drogą. 
Na powierzchni zewnętrznej grasicy żyły są bardzo liczne. 
Drobne żyły uchodzą głównie do żż, piersiowych wewnętrznych i tarczowej dolnej lub najniższej. 
Żyły większe występują z powierzchni tylnej trzonu grasicy i uchodzą do żż, ramienna-głowowych, zwłaszcza lewej, oraz do z, głównej górnej. 
Naczynia chłonne, liczne naczynia chłonne wychodzą z narządu w trzech grupach, kierując się na jego powierzchnię(Severeanu, l 9 O 9'):1)naczynia chłonne górne uchodz 4 ł g 1 wg Te-3 uF+P+8 ł. 
	do paru węzłów(nadgrasiczych)położonych po prawej i lewej stronie r. gć w grasicy:2)naczynia chłonne przednie występują z narządu na jego powierzchni przedniej i uchodzą do paru węzłów(przedgrasiczych), położonych między grasicą a mostk em:3)naczynia chłonne tylne opuszczają narząd na jego powierzchni tylnej i uchodzą Ju kilku węzłów(zagrasiczych)położonych do przodu od osierdzia. 
Naczynia chłonne grasicy dochodzą więc do trzech grup węzłów regionalnych:1)nadgrasiczych, 2)przedgrasiczych lub zamostkowych i 3)zagrasiczych lub przedosicrdziowych. 
Z tych trzech grup pierwsza stanowi część dolnych węzłów szyjnych głębokich, dwie pozostałe zaliczyć należy do węzłów śródpiersiowych przednich. 
Z węzłów tych chłonka odpływa różnymi drogami:ze strony lewej do przewodu piersiowego, ze strony prawej do przewodu chłonnego prawego. 
Nerwy. 
Unerwienie grasicy pochodzi z n. błędnego i części współczulnej układu autonomicznego. 
N. błędny na poziomie gruczołu tarczowego oddaje na szyi gałązkę nerwową do grasicy. 
Włókna współczulne odchodzą głównie z nerwów sercowych, a poza tym dochodzą do grasicy za pośrednictwem nerwów naczyniowych, a nieraz ruwnież n. przeponowego. 
Oba rodzaje włókien, współczulne i przywspółczulne, wytwarzają splot nerwowy na granicy rdzenia i kory. 
	STRESZCZENIE. 
	Gra s i c a(thgmus)powstaje z trzeciej i przypuszczalnie również z czwartej kieszonki skrzelowej i po okresie pokwitania ulega zmianie wstecznej, przy czym miąższ grasicy zostaje zastąpiony tkanką tłuszczową(grasicze ciało tłuszczowe). 
Grasica położona jest w dolnym odcinku szyi i w górnej części śródpiersia przedniego do przodu od tchawicy i wielkich naczyń wychodzących z serca oraz między obu workami opłucnej. 
Część dolna narządu spoczywa na górnej części osierdzia. 
Grasica składa się z dwóch płatów(lobithymi), prawego i lewego, zaś każdy z nich z licznych płacików spojonych z sobą tkanką łączną. 
W głębi płaciki łączą się wspólnym środkowym pasmem rdzeniowym, biegnącym w kierunku podłużnym każdego płata. 
Grasica zbudowana jest z rdze n i a oraz kory:zrąb grasicy utworzony jest z sieci komórek gwiazdowatych, zawierającej limfocyty bardzo liczne w korze, nieliczne w rdzeniu. 
Z niej powstają w rdzeniu ciałka grasicy, zbudowane ze współśrodkowo ułożonych komórek siateczki. 
Przypuszczalnie grasica pobudza wzrastanie i chroni organizm przed zakażeniem i zatruciem. 
	GRUCZOŁ TARCZOWY Gruczoł tarczowy(glmdulc Wgroidec)albo 1 ar c z yc a jest to duży, nieparzysty gruczoł o wydzielaniu wewnętrznym, bardzo zmienny i często asymetryczny. 
Położony do przodu od przewodu krtaniowa-tchawiczego, ściśle do niego przylega i w przekroju poprzecznym obejmuje go podkowiasta. 
Czynność gruczołu tarczowego, podobnie jak np. przysadki czy nadnercza, ma zasadnicze znaczenie dla przemiany materii i w związku z tym-dla rozwoju i ukształtowania duchowej i cielesnej osobowości. 
	STOSUNKI OGÓLNE Położenie. 
Gruczoł tarczowy zajmuje część przednią szyi, mniej więcej w jej dolnej połowie. 
Jest on położony do przodu i bocznic od przewodu pokarmowego 725. 


	ą ąąłeehowego, między obu tętnicami szyjry@l wspólnymi, ku tyjjąąąg jjęśni podgnykowych i blaszki przedtchawiczej powięzi szyi Igąyę. 
go p*zy*1 ąrczycaskłada się zasadniczo z dwóch większych części, płąąąąyb o c z ny c h, i łączącej je niniejszej, pośrodkowo położonej części ęą. 
z lny. 
Ku górze w płaszczyźnie pośrodkowej lub w jej pobliżu bargjjczęsto odchodzi wąski wyrostek, p ł a 1 p irami d o wy. 
Oglądanie. 
Pomimo dużego obwodu w normalnych warunkach tarczyca nieznaezjwtylko przyczynia się do zaokrąglenia szyi. 
Dopiero usunięcie jej czy wrodzony brąk ej. 
woduje zniekształcenie zarysu powierzchni. 
Wydaje się wtedy, że między obu przednią(brzegami mięśni mostkowo-obojczykowa-sutkowych dół szyió przedłuża się ku górze ąż do krtani. 
Wyłącznie węzina gruczołu znajduje się stosunkowo powierzchownie. 
Wywołuje ęyona na wysokości dolnej trzeciej części szyi bardzo słabą wyniosłość(ryc. 
442). 
Ku górze od niej znacznie silniej zaznacza się łuk chrząstki pierścieniowatej, zwłaszcza zaś wyniasłośćkrtaniowa chrząstki tarczowatej. 
Wielkie płaty boczne gruczołu kryją się pod mięśniemmostkowo-obojczykowa-sutkowym i dostrzeżenie nieznacznego wypuklenia mięsniawywołanego gruczołem wymaga szczególnie wprawnego oka. 
Zgięcie szyi ku tyłowi przeważnie nieco wzmaga to wypuklenie. 
Wezmą i płaty boczne najlepiej dają się oglądać w czasie ruchów łykania. 
Płat piramidowy oraz gruczoły dodatkowe zazwyczaj są niewidoczne. 
	998. 
	Prominenta/a ryngea. 
	4 rcuscartilag i ni scricoideaeJsthmus. 
glandulae thyro i deae. 
	Bossa jopućazis. 
	Biegun górny gruczołu tarczowego. 
	s M, sternocleidomastoideus. 
	Biegun dolny gruczołu tarczowego. 
	Byc 442. 
	Gruczoł tarczowy u osoby żywej. 
Po stronie lewej gruczoł tarczowy, szkielet krtani i mięsień mostkowo-oba językowo-sutkowy przeświecają przez skórę. 
Wzorowane na Lanzu i Wachsmucie(Praktische Anat, t. 1, cz. 2, 19551. 
	Tętnienie naczyń tarczycy prawidłowej nie daje się stwierdzić przez oglądanie, tylko tętnienie naczyń tarczycy powiększonej bywa nieraz widoczne. 
Wyczuwalność. 
Wymacywanie gruczołu nie daje na ogół lepszych wyników niż oglądanie. 
Najlepiej daje się ono dokonać, gdy głowa przechylona jest ku tyłowi:ale wtedy tylko gruczoł jest wyczuwalny, jeżeli jest on choćby nieznacznie powiększony:gruczoł normalnej wielkości lub niedorozwinięty nie jest wyczuwalny. 
W normalnych warunkach również tętnienie narządu nie daje się stwierdzić. 
Powierzchnia gruczołu jest zazwyczaj zupełnie gładka:nieraz jednak płacikowa budowa wewnętrzna gruczołu zaznacza się na powierzchni w postaci płaskich guzków. 
Barwa i konsystencja. 
Gruczoł ma zabarwienie ciemnobrązowoczerwone. 
W starości barwa staje się ciemniejsza. 
Jest ona zależna od stanu wypełnienia krwią. 
Niedokrwienie gruczołu powoduje szaroczerwonawą barwę, zastój krwi daje odcień fioletowy. 
U mięsożernych tarczyca jest ciemnoczerwona, a gryzoni-żółtawa. 
Normalny gruczoł przy wymacywaniu jest równomiernie miękki, odpowiadając mniej więcej konsystencji ślinianek. 
Gruczoł twardy lub guzkowaty jest zawsze chorobowo ZJOlśTlOGy. 
Rentgenologicznie tarczycy nie daje się stwierdzić. 
Cień tarczycy stopniowo przechodzi w cień sąsiednich części miękkich. 
Tylko w przypadkach chorobowych części zwapniałe zarysowują się jako wyraźnie odgraniczone pola. 
Wielkość. 
Tarczyca należy do narządów, których masa i wielkość nawet w warunkach fizjologicznych ulegają silnym wahaniom. 
Pomijając już różnice wieku i płci, rozwój gruczołu jest w dużym stopniu zależny od warunków środowiskowych. 
Masa narządu i krzywa wzrastania są inne w okolicach, w których powiększenie gruczołu, tzw. wole(strumd), występuje endemicznie, a inne na obszarach wolnych od niego. 
Patologicznie silnie powiększony i stwardniały gruczoł obejmując tchawicę może ją bardzo znacznie zwężać(s. 38 l), stanowiąc nieraz poważne utrudnienie w oddychaniu. 
Przeciętna masa tarczycy dorosłych mężczyzn w okolicach wolnych od wola wynosi 17-20 g, wzrasta do 20-26 g w okolicach, w których wole niezbyt często się zdarza, i osiąga 30-60 g na obszarach, gdzie wole bardzo często występuje w zupełnie normalnych warunkach zdrowotnych i czynnościowych gruczołu i całego ustroju. 
Jeżeli gruczoł nie jest powiększony, wysokość płata bocznego wynosi 4-5 cm, szerokość 2-3 cm i grubość 1, 5-2 cm. 
Cała szerokość narządu mierzy 6-7 cm:wysokość węziny w normalnych warunkach 15-20 mm. 
Zmiany związane z wiekiem. 
Tarczyca noworodka jest stosunkowo znacznie większa niż dorosłego. 
Węzina przykrywa duży odcinek tchawicy i utrudnia z tego powodu zarówno górne, jak i dolne rozcięcie tchawicy(tracheotomia sup, et inf). 
U noworodka wysokość płatów bocznych wynosi 20-30 mm, węziny-8-12 mm. 
Przeciętna masa tarczycy w okolicach, w których wole endemiczne nie występuje wynosi u noworodka 1. 
53 g, w okolicach, w których występuje-4, 5-10 g. 
Po urodzeniu następuje ubytek masy gruczołu z powodu wydalenia zmagazynowanego w nim koloidu, wydzielmy gruczołu. 
Ubytek ten wyrównuje się następnie już w pierwszym roku życia. 
Na obszarach wolnych od wola endemicznego masa tarczycy powoli i stale wzrasta do 18 roku życia, kiedy to osiąga przeciętną masę narządu osoby dorosłej. 
Natomiast krzywa wzrastania w okolicach zajętych przez wole jest nierównomierna, wznosi się na ogół znacznie bardziej stromo, mniej więcej również do 18 roku. 
W wieku od 20 do 50 lat masa tarczycy na ogół nie ulega większym zmianom. 
Po 50 roku gruczoł stopniowo zaczyna się zmniejszać i spadek ten bez ostrej granicy prowadzi do starczej redukcji narządu. 
Zaznacza się ona ciemną barwą, przyrosłem Jkanki łącznej i uwstecznieniem pęcherzyków, z których tarczyca jest zbudowana(p. dale)), oraz ich wydzieliny. 


	gożnice płciowe. 
Kobiety mają nie tylko stosunkowo, ale nawet bezwzględnie ciężsęąąrezycę niż mężczyźni. 
Różnica płciowa zaznacza się już u noworodka, choć w bąwjąąątym stopniu, natomiast jest bardzo wyraźna w czasie pokwitania. 
Wzrastanie gruezą. 
u w okresie dojrzewania płciowego jest prawie dwukrotnie większe u dziewcząt jgj chłopców. 
Później różnica płciowa zmniejsza się, zachowuje się jednak aż do korcą ŻyCl@. 
Podczas menstruacji, po spółkowaniu i w czasie ciąży gruczoł tarczowy jest powiej. 
:zony, choć różnic liczbowych w obwodzie szyi nie daje się wykazać. 
Według stąryeąpoąańł obrzmienie szyi kobiecej po pierwszym spółkowaniu jest jego niezawodną oznąką. 
Złożone i różnorodne zmiany zachodzą również w okresie przekwitania. 
Yarczyca jako narząd regulujący krwiobieg. 
Wielkość gruczołu tarczowego zależną jest również od stopnia jego ukrwienia:gruczoł wyposażony w obszerne naczynia krwionośne może wpływać regulująca na krwiobieg. 
Stopień ukrwienia gruczołu i głowy odnoszą się do siebie antagonistycznie'. 
Jeżeli wzrasta ciśnienie krwi w obrębie głowy, to tarczyca przyjmuje większe ilości krwi i odprowadza ją do serca. 
Zmiany chorobowe. 
Warunki chorobowe mogą zwiększać lub zmniejszać wielkość i masę tarczycy. 
Uwstecznienie narządu jest stosunkowo rzadkie, powiększenie znacznie bardziej częste(wole). 
W przeciwieństwie do częstych odchyleń od normy tarczycy ludzkiej u zwierząt domowych należą one do rzadkości. 
U człowieka powiększenie gruczołu dotyczy w zasadzie wpierw płata prawego, który też zazwyczaj silniej się rozrasta niż lewy. 
Czasem wskutek zwyrodnienia gruczoł przybiera niezwykłe rozmiary. 
Największe dotychczas znane wole sięgało ku dołowi aż do pępka. 
Jeżeli gruczoł równomiernie się powiększa, może on zachować swą pierwotną formę. 
Jeżeli jednak nadmierny wzrost dotyczy tylko poszczególnych części, może on przybierać różnorodne kształty:pierścieniowaty, krzyżowy, kulisty, cylindryczny itd. 
Takie przekształcenie w znacznym stopniu wpływa zarówno na tchawicę i przełyk, które gruczoł obejmuje, jak i na przylegający dań powrózek naczyniowa-nerwowy. 
Zaburzeniom czynnościowym tarczycy znacznie częściej i silniej ulegają kobiety niż DlĘZCZyZlll. 
	BUDOWA OGÓLNA GRUCZOŁJJ TARCZOWEGO Kształt i części składowe. 
Już w warunkach normalnych kształt gruczołu tarczowego waha się w znacznych granicach. 
Jak już zaznaczono, gruczoł składa się z dwóch dużych płatów bocznych, prawego i lewego(lobus deater et sinister), i wąskiej części środkowej, tzn. we z iny(isthmus glmdulce thgroidede). 
W widoku od przodu gruczoł podobny jest więc do półksiężyca, którego zaokrąglenie od góry jest mniej lub bardziej głęboko wycięte. 
Kształt gruczołu można też porównać do litery H:długie ramiona litery H ku dołowi są silnie skrócone, ku górze rozchodzą się i obejmują krtań i gardło. 
Narząd silnie przylega do trzew i wyrównuje wgłębienie między krtanią a tchawicą. 
Z górnego brzegu narządu w płaszczyźnie pośródkowej lub częściej w jej pobliża odchodzi mniej lub bardziej długi wyrostek, tzw. płat piramidowy(lobus pgmmidahs)i kieruje się ku górze, do przodu od chrząstki tarczowatej. 
Występuje on nieco częściej niż w połowie przypadków. 
	'Sobotta J. . die Schilddruse. 
	Bardelebens Handbuch d. 
	Anat, des Menschen. 
Jena 1915. 
*Lanz u. 
Wachsmuth. 
Praktische Anatomie, t. 1. cz. 2. 1955. 
	Płat bo czny, prawy i lewy wyjątkowo tylko są tej samej wielkości, w większości przypadków przeważa prawy:zwykle również i pod względem kształtu nie są one zupełnie symetryczne. 
Ich zasadnicza forma zbliżona jest do jaja nieco spłaszczonego z trzech stron. 
Na każdym płacie możemy więc odróżnić dwa bieguny, górny i dolny, oraz trzy powierzchnie:przednią, tylną i wklęskłą, przyśrodkową. 
Powierzchnia przed nią albo mięśniowa, skierowana do przodu i bocznic, jest wypukła i przylega do blaszki przedtchawiczej powięzi szyi oraz do mięśni nią objętych. 
Powierzchnia tylna albo naczyniowa, skierowana ku tyłowi i bocznic, jest najwęższa:przyleCorpus ossis'Woiżei. 
	@4 ś BY 3 *. 
	Membrana thy loby o idea. 
	Lobus pyramidalisgłendulae thyroideae'CartilagothyroideaBiegun górny. 
	Powierzchnia mięśniowa. 
	Biegun dolny. 
Biegun dolny Ghndulaparathyro idea im. dext. 
	M. rhyrohyoideusM, leeatoiglandulae Oyroideae Gar. 
	Arcus cartlaginis cricoideae. 
	Braeg górny Paw jerach ni a mięśniowa Brzeg dolny Glandula parathyroidea'im. sin. 
\X Cartlago trachealis V. 
	Ryć. 
	443. Gruczoł tarczowy. 
	Widok od przodu. 
	ga ona do powrózka naczyniowa-nerwowego szyi. 
Powierzchnia przyśrodkowaalbo krtaniowa-tchawicz a jest wklęsła i obejmuje krtań oraz tchawicę. 
Trzy powyższe powierzchnie sękatą się z sobą wzdłuż trzech zaokrąglonych brzegów. 
Z nich brzeg tylna-przyśrodkowy albo kręgowy ma szczególne znaczenie praktyczne ze względu na swe sąsiedztwo z przełykiem, blaszką przedkręgową powięzi szyi i kręgosłupem. 
Podstawa płata jest zaokrąglona:tworzy ona jego szeroki biegun dolny albo róg dolny i nieznacznie tylko przekracza poziom brzegu dolnego węziny. 
Czasem wezmą prostolinijnie łączy oba dolne bieguny tak, że tarczyca zupełnie wyraźnie przybiera wtedy wygląd półksiężyca. 
Zaostrzony b i egun górny albo róg górny płata znacznie bardziej przekracza poziom brzegu górnego węziny. 
We z in a ściśle przylega do tchawicy, którą krzyżuje zazwyczaj na wysokości od drugiej do czwartej chrząstki tchawiczej. 
Wielkość jej jest zmienna, u starych ludzi jest sto. 
	729. 


	ąykowo słabiej rozwinięta. 
Na węzinie odróżniamy dwie powierzchnie, przednią ą ęgąęąz dwa brzegi, górny i dolny. 
Powierzchnia przednia, czyli mięśntwęw*sł prąwie równa. 
Powierzchnia tylna, czyli Jshawicza, jest wklęsła i setąwrzylega do chrząstek tchawiezych. 
p)a 1 p ir a m i d o wy jest pozostałością dolnego odcinka przewodu tarczowa-yzywy. 
ego(s. 
Zł). 
W zależności od stopnia jego uwstecznienia płat ten jest silniej lub słątte(szwinięty:to podobny do wydłużonej piramidy, to ma postać krótkiego, stożkowąteęąąrostka. 
Może on być taśmowato spłaszczony, lub też pogrubiony. 
Ku górze sięgąąioże aż do kości gnykowej, choć przeważnie jest krótszy W swych różnych postaciach ystępuje on w większości przypadków. 
Tak samo często odchodzi on z płata prawego o i lewego, rzadziej z samej węziny. 
Na krtani płat piramidowy położony jest częściej o stronie lewej niż pośrodkowo lub po stronie prawej. 
W operacjach wola należy go ałkowicie usunąć, ponieważ wskutek swego kompensacyjnego powiększania się może ąwoływać dolegliwości. 
Blaciki i pęcherzyki. 
Tarczyca objęta jest torebką, z której ącznotkankowe przegrody wraz z naczyniami i nerwami wnikają do vewnątrz narządu. 
Przegrody te wytwarzają z rą b gro czołu(strona glmdulce thgroidede), wewnątrz którego leżą okrągławe p ę c bezy ki(folhculi glmdulce thgroidece)różnej wielkości:ściana pęchezykówskłada się z jednowarstwowego nabłonka kostkowego i wylzielmatych komórek nabłonkowych, koloid tarczycy, wypełnia pęiherzyki:zawiera on hormon narządu(p. dalej). 
Większe grupy pęchezykówtworzą płaciki gruczołu((obuli glcndulce thgroidede), rwane też zrazi karni. 
	TOREBKA GRUCZOŁU TARCZOWEGO, POWIĘŹ TARCZOWA ORAZ UIMOCOWANO NARZĄDU Gruczoł tarczowy objęty jest własną torebką włóknistą. 
Torebka ta ue przylega jednak bezpośrednio do narządów sąsiednich, gdyż z zewnątrz leży luźna uwarstwiona powięź tarczowa, która ułatwia przeruwalnośćgruczołu. 
Czynnościowo i operacyjnie ma ona duże znaczell:. 
Torebka włóknista(capsula ńbrosd). 
Wraz z gruczołem z łatwością daje się ona operayjniewyłuszczyć z otaczającej ją powięzi tarczowej. 
Składa się ona z dwóch warstw. 
Warstwa zewnętrzna zawiera głównie krótkie, licznie poprzeplatane z sobą włókna klejodajne i nieliczne włókna sprężyste. 
W niej dzielą się zaopatrujące gruczoł naczynia i nerwy przed wniknięciem w przegrody międzypłacikowe narządu. 
Warstwa wewnętrzna torebki jest obficie wyposażona we włókna sprężyste ułożone siatkowato. 
Dzięki temu bogactwu składników sprężystych torebka z łatwością przystosowuje się do każdorazowego obwodu gruczołu, do wahań ukrwienia i zmiennego stanu wypełnienia pęcherzyków. 
Torebka wysyła przegrody w głąb, które przedzielają płaciki gruczołu tarczowego((obuli glandulae thgroideae). 
W przegrodach tych przeważają włókna klejodajne, włókna sprężyste są nieliczne. 
Wraz z przegrodami między płaciki wnikają gałęzie naczyniowe i nerwowe. 
Dzięki powyższym licznym zakorzenieniom torebka ściśle łączy się z tkanką gruczołu. 
Nie daje się też ona usunąć bez uszkodzenia miąższu i bez wywołania krwawienia. 
Powięź tarczowa(fasetą thgroidedS. 
Powięź ta w związku ze swą luźną warstwową budową bez większego trudu i bez większego krwawienia umożliwia dostęp do gruczołu. 
	B u d o w a. 
Powięzią tarczową nazywamy luźne blaszki tkanki łącznej, które oddzielnymi warstwami obejmują gruczoł tarczowy wraz z jego torebką. 
Powięź ta stanowi przejście do sąsiednich narządów oraz warstw mięśniowych i na całym obwodzie gruczołu bez trudu daje się wypreparować. 
Na ogół jest ona luźna i przezroczysta. 
W niektórych tylko miejscach, zwłaszcza tam gdzie wytwarza tzw. więz a dł a 1 a re z o w e oraz gdzie przyczepia się do niej dość często występujący m. dźwigacza gruczołu tarczowego-jest mocniejsza. 
Istotnym wzmocnieniem powięzi tarczowej jest poza tym tkanka łączna okołonaczyniowa tętnic i żył tarczowych. 
S ki ad powięzi tarczowe t. 
Odpowiednio do swego położenia między gruczołem a przylegającymi narządami powięź tarczowa jest niejednolita. 
Do przodu przechodzi ona 1)w blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi, może więc uchodzić za część tej blaszki. 
Bocznic łączy się ściśle 2)z łącznotkankową pochewką naczyń szyj nych Odgina emotied). 
Ku tyłowi zbliża powierzchnię tylną płatów 3)do blaszki przedkręgowej po. 
	Zagina carotica. 
	Capsula fibrosa. 
	Faseta*hyro*de*. 
Lamina su penie ialisWsciee eerwcalis. 
	Z/Ł amina pretrachealis*asci*e cer*ic*s. 
	Ł amina prevertebralis*jgjięjvjąygy\cervica lis ćs. 
	gj(g. 
	Camus verte brae Wor Z. 
	ćs)żV 1. 
	Lobus dextercjland ulec*hy to*deae. 
	kg. 
	Esophagus. 
	ół iZe f-Bęc:-ę'crss-es. 
	j 4 ą Ę%Ąj+'y-Bór. 
	*lsthmus glandulae łby roideae. 
	1%. 
	N. laryngeus recurrens sin. 
	, Truncus sympathicus. 
	A, carothis communis, n. vagus, r. jugularisi*r. 
	*. M. omohyoideus. 
	"Platysrna. 
	M, ster noc łeidomastoideus. 
	i Trgeheg v óóVIłernohyoideuą. 
	M. sternothyroideus. 
	Ryc. 
444. 
Powięź tarczowa i torebka włóknista gruczołu tarczowego uwidocznione na przekroju poprzecznym na wysokości I kręgu piersiowego. 
Półschemat. 
W skład powięzi tarczowej wchodzą:1)blaszka przedtchawicza i 2)blaszka przedkręgowa powięzi szyi oraz 3)pochewka naczyń szyjnych. 
więzi szyi za pośrednictwem luźnej warstwy ślizgowej zagardłowej. 
Powięź tarczowa składa się więc głównie z trzech powyższych składników(ryc. 
444). 
O ile odgraniczenie powięzi tarczowej od torebki gruczołu tarczowego nie nastręcza trudności, o tyle jej granica zewnętrzna jest płynna i nieostra. 
Powięź tarczowa jako warstwa przesuwalna. 
Powięź tarczowa, będąc częścią powięzi szyi, tak jak ona umożliwia przesuwanie się tarczycy w ruchach szyi a zwłaszcza podczas łykania. 
Ruchomość tę gruczoł tarczowy traci w warunkach chorobowych, kiedy np. luźna budowa warstwy ślizgowej ulega zniszczeniu. 
Dla rozróżnienia chorób gruczołu tarczowego badanie jego przesuwalności w obrębie powięzi tarczowej ma poważne znaczenie. 
Więzadła tarczowe(ligmentc thgroidec'). 
Między gruczołem tarczowym a przewodem krtaniowa-tchawiczym tkanka łączna powięzi tarczowej ulega zagęszczeniu i układa się w silne pasma więzadłowe, tzw. więzadła tarczowe. 
One to głównie przymocowują gruczoł do tchawicy i zmuszają go do wykonywania ruchów razem z nią. 
Odróżniamy jedno więzadło pośrodkowe i dwa boczne. 
	731. 


wezmą się szeroko na obu płytkach chrz 4 sJKi Jarczowałej i na łuku chrząstki pieyęąą. 
jiswatej, jak również na powięzi mięśnia pierścienia-tarczowego, kończy się oną ę ąą, yewee na powierzchni tylnej węziny i przylegających odcinków płatów bocznych, wjąy. 
dło to nie jest silnie napięte i daje się bez trudu przesuwać na boki. 
Więzadła tarczowe boczne(@ga@e@(@(hgro@e@(a(er@ia')w przeciwteą. 
stwie do pośrodkowego są krótkie, silnie napicie i odgarnie. 
Rozpoczynają się one ąą ej. 
wierzchniach bocznych łuku chrząstki pierścieniowatej i trzech górnych chrząstek tejją. 
mezych. 
Zstępując ku dołowi między gruczołem a tchawicą, kończą się w torebce nąęęą. 
du w pobliżu bieguna dolnego płatów bocznych. 
Jeżeli gruczoł ma płat piramidowy, to z wierzchołka jego do szkieletu krtani łąką czwarte odchodzi więzadło płata piramidowego(ligmentum lobi pgrnnłąą. 
isj. 
Zależnie od swej długości oraz długości płata piramidowego więzadło to przyrnoeą. 
woje płat piramidowy czy do chrząstki pierścieniowej czy tarczowatej, czy też do kaset gnykowe j. 
IM, dźwigacz gruczołu tarczowego(m. lerutor glmdulae thgroidedeć). 
Niezbyt rzadką powięź tarczowa wzmocniona jest mniej lub bardziej silnymi pęczkami mięśniowy(które się oddzieliły od jednego z sąsiednich mięśni i przymocowują gruczoł do szkieletu krtani. 
W zależności od ich położenia i zaopatrzenia nerwowego dają się odróżnić trzy różne typy mięśni:wszystkie one przyczepiają się do torebki włóknistej(ryc. 
443). 
1. 
Dźwigacz przedni gruczołu tarczowego oddzielił się od mięśnia pierścień no-tarczowego lub tarczowa-gnykowego. 
Jest on położony w płaszczyźnie pośrodkowejlub w jej pobliżu. 
Rozpoczyna się on na trzonie kości gnykowej lub na chrząstce tarczowatej i kończy na płacie piramidowym lub na płacie bocznym. 
Mięsień ten może być parzysty. 
Zaopatruje go gałąź zewnętrzna n. krtaniowego górnego. 
Dwa pozostałe dźwigacze nigdy całkowicie nie oddzielają się od swego podłoża macierzystego. 
2. 
Dźwigacz boczny gruczołu tarczowego powstaje powierzchownie z mięśnia tarczowa-gnykowego(t. 1)w pobliżu guzka tarczowego dolnego chrząstki tarczowatej i biegnie do torebki powierzchni przyśrodkowej(krtaniowa-tchawiczej)płata bocznego. 
Zaopatruje go gałąź tarczowa-gnykowa pętli szyjnej. 
3. 
Dźwigacz tylny gruczołu tarczowego odszczepia się z powierzchni zwieracza dolnego gardła na wysokości chrząstki pierścieniowatej i dochodzi do torebki na powierzchni tylnej(naczyniowej)płata bocznego. 
Zaopatrują go gałązki gardłowe n. błędllPĘO. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE. 
	Gruczoł tarczowy nie przylega bezpośrednio do narządów sąsiednich. 
Dokoła torebki włóknistej gruczołu znajduje się bowiem obejmująca ją powięź tarczowa, o której mowa była poprzednio. 
Stosunki topograficzne gruczołu są różne dla węziny i dla płatów bocznych, omówimy je też oddzielnie. 
	Stosunki topograficzne węziny. 
Węzina gruczołu tarczowego stanowi pomost blaszki gruczołowej biegnący poprzecznie między obu płatami bocznymi. 
Położona do przodu od części górnej tchawicy stale przykrywa ją na wysokości drugiej i trzeciej chrząstki tchawiczej, a w większości przypadków zachodzi również na część pierwszej, a nieraz i czwartej chrząstki:w wyjątkowych przypadkach może sięgać ku górze do chrząstki pierścieniowatej, ku dołowi do szóstej, a nawet siódmej chrząstki tchawiczej. 
Więzadło tarczowe pośrodkowe przymocowuje wezmę do tchawicy i do szkieletu krtani. 
Dla górnego rozcięcia tchawicy(trochę. 
	F 786 ił. 
	otomia superior)wezmę należy przesunąć ku dołowi, dla dolnego(tracheotomia interior)-ku górze. 
U noworodka węzina jest szczególnie duża. 
Jej górny brzeg dochodzi zwykle do chrząstki pierścieniowatej, a czasem nawet ją przekracza. 
W wieku tym brzeg dolny leży na jtątej'lub szóstej chrząstce tchawiczej. 
W dzieciństwie powierzchnia przylegania węzinydo tchawicy stopniowo się zmniejsza. 
U dziecka, a zwłaszcza u noworodka, chirurg dysponuje więc niewielką tylko przestrzenią przy rozcinaniu tchawicy. 
Powierzchnia przednia albo mięśniowa węzmy jest prawie równa. 
Przylega ona do blaszki przedtchawiczej powięzi szyi i do mięśnia mostkowo-tarczowego, który blaszka ta obejmuje. 
Tylko w linii pośrodkowej brak jest przykrycia mięśniowego. 
Zazwyczaj zstępuje tu parę większych żył, które powstają z żył tarczowych górnych i uchodzą do żył tarczowych najniższych. 
Powierzchnia tylna albo tchawicza jest wklęsła i przylega do górnych chrząstek tchawiezych:nieliczne tylko gałązki tętnicze i splot drobnych żyłek uchodzących do żył tarczowych najniższych oddzielają ją od nich. 
Zazwyczaj nie stanowią one przeszkody w zabiegach operacyjnych. 
Między wezmą a tchawicą znajduje się często kaletka maziowa. 
Brzeg górny węziny jest nieco wklęsły ku górze, brzeg dolny-ku dołowi. 
Silne, po środkowa położone żyły do przodu od węziny przecinają brzeg dolny:częściowo wychodzą one z torebki włóknistej gruczołu. 
Przestrzeń między wezmą a żyłami u dorosłego wypełniona jest luźną tkanką tłuszczową:zawiera ona jeden lub dwa węzły chłonne przedtchawicze. 
Również ciało tłuszczowe grasicze sięgać może aż do węziny. 
U noworodka i dziecka zamiast tłuszczu jeden lub drugi płat grasiczy czasem może się stykać Z WĘZUIĘ. 
Stosunki powyższe są praktycznie ważne:wytwarza się tu bowiem droga wypełniona luźną tkanką łączną, która prowadzi z przestrzeni zajętej przez gruczoł tarczowy do śródpiersia przedniego. 
Drogą tą procesy zapalne z łatwością mogą dostawać się do śródpiersia. 
Również gruczoły tarczowe wałowało powiększone mogą zstępować w tymżekierunku. 
W zgięciu głowy do przodu wstępują one do otworu górnego klatki piersiowej. 
W ruchach łykania czy w zgięciu ku tyłowi występują z niego ku górze. 
W normalnym położeniu głowy dolny brzeg węziny u dorosłego oddalony jest od wcięcia szyjnego mostka o około 25-30 mm. 
U dziecka odległość ta wynosi 18-20 mm. 
O stosunkach płata piramidowego mowa była na s. 730. 
	Stosunki topograficzne płatów bocznych. 
Jak zaznaczono poprzednio, na każdym płacie odróżniamy trzy powierzchnie i dwa bieguny. 
Powierzchnia przednia albo mięśniowa, skierowana do przodu i bocznic, jest wypukła. 
Pokrywa ją blaszka przedtchawicza powięzi szyi oraz objęte nią mięśnie podgnykowe:mostkowo-tarczowy, mostkowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy(t. 
I). 
Powierzchownie zachodzi na nią mięsień mostkowo-obojczykowa-sutkowy i blaszka powierzchowna powięzi szyi, która go obejmuje. 
Obie powyższe blaszki powięziowe oraz mięśnie stanowią dla gruczołu pas mięśniowa-sprężysty. 
Czynne i bierne siły tego pasa przeciwstawiają się uciskowi gruczołu w razie jego powiększania się. 
Jeżeli mięśnie mają przewagę, jak np. u osób młodych i silnych, zachowują one swój kształt i zmuszają gruczoł do rozprzestrzeniania się w innych kierunkach. 
W tych przypadkach zewnętrznie szyja nieznacznie tylko staje się grubsza, wzrastające wole może zwężać jednak drogę oddechową i pokarmową, utrudniając oddychanie i łykanie, lub też może rozprzestrzeniać się w innym kierunku i wywoływać inne dolegliwości. 
Jeżeli natomiast pas mięśniowa-powięziowy poddaje się uciskowi powiększającego się gruczołu, mięśnie ulegają zanikowi i szyja traci swój zwykły kształt. 
Powierzchnia przyśrodkowa albo krtaniowa-tchawicza. 
W przedłużeniu powierzchni tylnej węziny powierzchnia przyśrodkowa płata bocznego obejmuje głównie boczny obwód tchawicy i ku górze wstępuje bocznic na krtań, chrząstkę pierścieniowatą oraz. 
	733. 


	gjw chrząstki tarczowatej ku tyłowi o 4 Kęsy sKośnej. 
Powierzchnia ta ściśle przyąąąąpyzewodu oddechowego dzięki więzadłom larczowym bocznym, które silnie ją ą**-jęąoeowują, powyższy stosunek piała bocznego do drogi oddechowej powoduje ąąw. 
jąjee skutki w przypadkach wola. 
WzrasVaJ 4 ce płaty boczne bowiem mogą obustęją, uciskać na tchawico i pochwowało 34 zwężać(s. 380. mogą one wtedy stanowię ęą, iżną przeszkodę w oddychaniu. 
Pwwierzchnia tylna albo naczyniowa, skierowana ku tyłowi i bocznic, ze wszysuętw. 
ech powierzchni jest najwęższa. 
Przylega ona do powrózka naczyniowa-nerwowejjet**ądającego się głównie, jak wiemy, z tętnicy szyjnej wspólnej, żyły szyjnej wy. 
iąrznej i nerwu błędnego. 
Miedzy powózkiem a gruczołem znajduje się tylko powtąętezowa, która swymi warstwami zewnętrznymi przechodzi w pochewkę naczyń sęą. 
eh. 
Zwłaszcza najwyraźniejsze jesl Jo w lęlnicy szyjnej wspólnej, która zazwyczaj stją:ego tętnienia żłobi w płacie bocznym mniej lub bardziej głęboką bruzdę, choć weąjjąektórych bruzda ta jest tworem pośmiertnym. 
Tętnienie tego naczynia z łatwośetązenosi się na tkankę gruczołową i to zupełnie normalne pulsowanie należy odróżnię ąąjasnego tętnienia gruczołu, które zawsze wskazuje na stosunki chorobowe. 
Brzeg tylna-przyśrodkowy albo kręgowy. 
Z trzech brzegów płata bocznego, w któryeązy powierzchnie schodzą się z sobą, na szczególną uwagę zasługuje brzeg tylna-przy. 
alkowy albo kręgowy. 
Brzeg ten jest zaokrąglony i szeroko wpukla się między przeódkrtaniowa-tchawiczy a tęlnicę szyjną wspólną, dochodząc obustronnie(choć nie zdłuż całej swej długości)do blaszki przedkręgowej powięzi szyi, a tym samym do krę. 
ssłupa. 
W odcinku górnym brzeg kręgowy biegnie wzdłuż brzegu bocznego części krtąiowejgardła, poniżej wzdłuż przełyku, przy czym stosunek do przełyku po stronie lewej*st bardziej bliski niż po stronie prawej. 
Również pień współczulny towarzyszy brzegoikręgowemu. 
Poza tym brzeg kręgowy objęły jest podziałem tętnicy tarczowej dolnej, fora z blaszki przedkręgowej powięzi szyi prawie pod prostym kątem dochodzi do tego rzegu i dzieli się na swe gałęzie końcowe. 
Wreszcie wzdłuż brzegu kręgowego między łaszkami powięzi tarczowej do torebki włóknistej tarczycy przylegają gruczoły przyarczyczne, zaś z zewnglrz powięzi tarczowej Kieruje się ku górze nerw krtaniowy wstezny. 
Nerw ten któremu obustronnie często towarzyszą węzły chłonne, z początku krzyujeodcinek końcowy tętnicy tarczowej dolnej, a następnie biegnie w rowku między:hawicą a przełykiem do dolnego brzegu zwieracza dolnego gardła, pod którym ginie:yc. 
449). 
Biegun górny płata bocznego jest nieco zaostrzony. 
Zachodzi on na część tylną płytki hrząstki tarczowatej i u osoby dorosłej nie osiąga jej brzegu górnego:przeważnie dohodzion tylko do dolnej trzeciej części płytki, rzadziej kończy się na wysokości części łódkowej. 
Biegun Jen jest objęty rozgałęzieniami naczyń tarczowych górnych. 
W wieku dziecięcym biegun górny sięga wyżej, zazwyczaj do brzegu górnego płytki hrząstki tarczowatej. 
U noworodka nieraz styka się z rogiem większym kości gnykowej, fora w tym wieku położona jest tuż nad chrząstką tarczowatą. 
Biegun dolny jest szeroki i stępiony, czasem prawie równy. 
Odpowiada on piątej lub zóstej chrząstce tchawiczej i zazwyczaj sięga niżej niż dolny brzeg węziny. 
W zwykłym ołożeniu głowy u dorosłego biegun dolny położony jest mniej więcej o szerokość palca około 20 mrn)powyżej wcięcia szyjnego. 
Zgięcie głowy do przodu wciska biegun dolny, odobnie jak wezmę, do otworu górnego klatki piersiowej. 
Zgięcie ku tyłowi unosi go ku orze. 
To położenie głowy należy też wybrać czy dla dolnego rozcięcia tchawicy, czy dla dsłonięcia bieguna dolnego. 
Do bieguna dolnego płata bocznego dochodzi tętnica tarzowadolna, wychodzą zaś z niego liczne żyły:żyła tarczowa dolna, która zdąża w kieunkubocznym do żyły szyjnej wewnętrznej, oraz parę żył tarczowych najniższych, chodzących ku dołowi, przeważnie do żył ramienna-głowowych, zwłaszcza do lewej**c. 
45 O). 
W wieku dziecięcym odległość bieguna dolnego od wcięcia szyjnej mostka pomimo ysokiego położenia trzewi szyi jest stosunkowo mniejsza niż u dorosłego. 
Wynosi ona u e 4-letniego dziecka około 10-15 mm. 
Ta niewielka odległość wynika ze stosunkowo nacznej wielkości płata bocznego tarczycy dziecięcej. 
U noworodka płat boczny może stepować do wysokości dziesiątej chrząstki tchawiczej i bardzo zbliżać się do grasią. 
U małego dziecka dolny biegun odpowiada szóstej lub siódmej chrząstce tchawiczej. 
er. 
	ROZWÓJ GRUCZOŁU TARCZOWEGO I JEGO WADY ROZWOJOWE. 
	Gruczoł tarczowy należy do tych narządów, których rozwój rozpoczyna się stosunkowo wcześnie:już w połowie 4 tygodnia życia zarodka zaznacza się on jako pośrodkowewpuklenie nabłonka dna jamy ustnej między I i li łukiem skrzelowym. 
Wpuklenie to, późniejszy otwór ślepy języka(fordmen cecum lmguae), leży ku tyłowi od błony gardłowej, powstaje więc w obrębie endodermy. 
Endodermalny nabłonek wyścielającydno tego otworu wzrasta w głąb zawiązku języką i dalej w obręb szyi, tworząc przewód tarczowa-językowy(ductus thgroglossus:ryc. 
4451. 
Przewód ten rozkrzewia się u swego końca i wytwarza gruczoł tarczowy(s. 
27). -Foramen cecum-Ductus lingualis. 
	Fistuła eolit mediana I(w nieizgłbOił)Ć. 
	Ductus thyroglossus. 
	-Lobus pyramidolis. 
	8 Glanduk tmroidea. 
	Ryc. 
	445. Rozwój gruczołu tarczowego. 
Schemat wzorowany na Lanzu i Wachsmucie. 
Przewód tarczowa-językowy wcześnie traci swe światło oraz połączenie z jamą ustną. 
W połowie 2 miesiąca życia zarodka ulega on uwstecznieniu i rozpada się na poszczególne części, które następnie przeważnie zanikają. 
Jeżeli czasem zachowują się, mogą z nich powstawać gruczoły tarczowe dodatkowe. 
Tylko końcowy odcinek przewodu zachowuje się, bardzo często przekształcając się w płat piranudowy. 
Zawiązek gruczołu powstaje z początku w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej w postaci układu okienkowa tych cienkich płytek łączących się z sobą:płytki te pączkują następnie w obie strony i wytwarzają płaty boczne. 
Część pośrodkowa zawiązku jest powstrzymana w rozwoju i z niej powstaje węzina gruczołu. 
W końcu 2 miesiąca życia zarodka w rozrastającym się utkaniu nabłonkowym tarczycy pojawiają się pierwsze jamki, w których już w 3 miesiącu gromadzi się wydzielina, koloid tarczycy, zawierający jej hormon. 
W 4 miesiącu tkanka łączna wrasta w gruczoł i dzieli go na drobne wypełniające się koloidem pęcherzyki, przy czym ustala się budowa pęcherzykowa tarczycy. 
Pozostałości przewodu Tarczowa-językowego u dorosłego zdarzają się często'. 
Stale zaznacza się jego ujście jako otwór ślepy języka. 
Czasem zachowany jest bliższy odcinek prowadzący od otworu ślepego prawie do kości gnykowej, jako tzw. przewód j ęzy. 
	ł Wg Węgłowskiego R. 
	, Zbl. 
	Chir, t. 35, 1908. 
	735. 


	*wy*c*s*g*s, s. *b*, *onco*oac*ne*przew*au, **uz wspo*iano p*, ksztąłca się w płat piramidowy Nałomiast do największych rzadkości należy zaehąęą. 
nie się przewodu tarczowa-językowego w całej jego długości. 
Wady rozwojowe gruczołu tarczowego występują w różnych postaciach:g. 
Cąłkowity brak wrodzony(qplasic totabs)jest ogromnie rzadki, wy-g. nie ogranicza on trwanie życia, które wynosi wtedy najczęściej kilka miesięcy ąj jog-ą roku. 
Bez gruczołu człowiek rzadko tylko osiąga dojrzałość płciową. 
Przy całkwią. 
tym braku tarczycy gruczoły przytarczyczne są zwykle zachowane. 
z, połowiczny brak wrodzony(hemiaplasia). 
Bardzo rzadko brak jest jeąąe. 
go płata bocznego:wada ta trzykrotnie częściej dotyczy płata lewego niż prawego. 
3. 
Gruczoł dwudzielny(glmdule bipur(itd). 
Brak węzlny nie należy do rząą. 
kości:wytwarza się wtedy gruczoł dwudzielny. 
Brak ten daje się wytłumaczyć uwsteeę. 
nieniem przewodu tarczowa-językowego posuniętym poza swe normalne granice. 
Nte. 
rzadko z węziny zachowują się tylko pasma łącznotkankowe. 
Brak węziny jest charąkią, rystyczny dla ptaków oraz wielu niższych naczelnychć. 
	736. 
	Z y-f 6. 
	Z oóur rwmidolis(wr. 
	Ryc. 
446. 
Płat piramidowy gruczołu tarczowego w kształcie odwróconej litery Y. 
Odmiana. 
Ze zbiorów Zakłedu Anatomii Prawidłowej A 4 w Gdańsku. 
	4. 
	Zahamowanie zstępowania zawiązku tarczycy. 
Z różnych przyczóBproces zstępowania zawiązku gruczołu tarczowego może być całkowicie lub częścio 99 zahamowany. 
W tych przypadkach tkanka gruczołowa może się znajdować u nasaó 14 zyka w pobliżu otworu ślepego lub w okolicy kości gnykowej. 
5. 
Torbiele i przetoki. 
W związku z pozostałościami przewodu tarczoweósY kowego wzdłuż całego jego przebiegu mogą powstawać torbiele i przetoki. 
	'Z a jkowsk a-Rozmarynów ska M. 
	, Gruczoł tarczowy u naczelnych. 
	Acta P 89 logica et Medica, t. 
	Ul, 1959, Gdańsk. 
	Torbiele w okolicy kości gnykowej powstałe z pozostałości przewodu tarczowa-językowego w związku ze swym położeniem nie zawsze daje się odróżnić od torbieli wychodzących z kaletki podgnykowej lub przedkrtaniowej. 
Przetoki p o śr o dk owe. 
Jeżeli przewód tarczowa-językowy lub z niego powstała torbiel zrasta się w jakimś miejscu ze skórą i miejsce zrośnięcia przerywa się, powstaje przetoka pośrodkowa szyi(fistuła eolit mediano). 
Zewnętrzny otwór przetoki leży przeważnie w okolicy krtani(ryc. 
4451. 
Zazwyczaj przetoka jest niezupełna i daje się prześledzić tylko do kości gnykowej. 
Rzadko jest całkowita i uchodzi w otworze ślepym. 
6. 
Gruczoły tarczowe dodatkowe(glmdtlae thgroidede ccccessoride). 
W sąsiedztwie tarczycy bardzo często znajdują się mniejsze twory gruczołowe, które choć mają tę samą budowę co gruczoł główny, jednak nie są z nim połączone tkanką gruczołową. 
Gruczoły dodatkowe powstawać mogą przed lub przypuszczalnie i po urodzeniu, czy to z przewodu tarczowa-językowego, czy przez oddzielenie się od właściwego gruczołu. 
Gruczoły dodatkowe, podobnie jak gruczoł główny, objęte są torebką, która jest szczególnie obficie unaczyniona:dlatego też mają one znaczenie dla lekarza praktyka. 
Z punktu widzenia ich położenia rozróżniamy kilka rodzajów gruczołów dodatkowych:a. 
Gruczoły dodatkowe g o rn e pochodzą z przewodu tarczowa-językowego. 
Leżą one między wezmą a kością gnykową w linii pośrodkowej lub w jej pobliżu, a wtedy częściej po stronie prawej niż lewej. 
Najczęściej są one położone ku dołowi od kości gnykowej do przodu od błony tarczowa-gnykowej, lub też przed jedną z obu płytek chrząstki tarczowej. 
Zaopatruje je gałąź pierścienno-tarczowa tętnicy tarczowej górnej. 
b. 
Gruczoły dodatkowe dolne leżą między tarczycą a aortą wstępującą, sięgając aż do górnej części śródpiersia przedniego. 
c. 
Graczoły dodatkowe b o c z ne leżą w trójkącie tętnicy szyjnej. 
d. 
Gruczoły dodatkowe przednie zdarzają się bardzo rzadko. 
e. 
Gruczoły dodatkowe tylne układają się na powierzchni tylnej płatów bocznych ku tyłowi od gardła, bardzo rzadko ku tyłowi od przełyku. 
7. 
Gruczoł trój dzielny(glmdula tripdrtita). 
Czasem na granicy węziny i płatów bocznych wcina się mniej lub bardziej wyraźna bruzda. 
Jeżeli wyjątkowo bruzda ta całkowicie oddziela wezmę od płatów bocznych, powstaje gruczoł trójdzielny. 
8. 
Powiększenie węziny gruczołu tarczowego. 
Niezbyt rzadko wezmą przykrywa pierwszą chrząstkę tchawiczą, a nawet, jeżeli jest szczególnie silnie rozwinięta, może zachodzić na łuk chrząstki pierścieniowatej. 
Takie powiększenie węziny utrudnia górne rozcięcie tchawicy. 
Nie jest ono zresztą tak częste jak powiększenie się węzinyku dołowi. 
U Japończyków gruczoł u dorosłego sięga stale do ósmej chrząstki tchawiczej(Sobotta J, , l 9 l 5). 
9. 
Podwójny płat piramidowy. 
Płat piramidowy może być podwójny w całości lub częściowo bez względu na to, czy węzina jest zachowana, czy też jej nie ma. 
W tym ostatnim przypadku wyrostki piramidowe są zakorzenione w płatach bocznych. 
Częściej niż zdwojenie całego płata piramidowego występuje rozdwojenie jego części dolnej na dwie odnogi biegnące do obu płatów bocznych. 
Płat piramidowy przybiera wtedy kształt odwróconej litery Y(ryć. 
446). 
	nonowa szczrcóLowa cauczoŁu ranczowsco. 
	Jak opisano wyżej, tarczycę wraz z gruczołami przytarczycznymi otacza powięź tarczowa, która obejmuje torebkę włóknistą gruczołu, zbudowaną głównie z włókien klejodajnych i sprężystych. 
Z komórek prócz fibroblastów występują w niej w zmiennej ilości histiocyty i limfocyty:ostatnie nieraz w większych skupieniach. 
Od torebki włóknistej wraz z naczyniami i nerwami w głąb gruczołu wnikają przegrody łącznotkankowe, niecałkowicie dzielące miąższ tarczycy na poszczególne płaciki. 
Blaciki są ściśle wypełnione pęcherzykami gruczołowymi oddzielonymi od siebie cienkimi warstwami tkanki siateczkowatej. 
Wśród sieci tej utworzonej z włókienek kratkowychleżą gęste sieci naczyń włosowatych limfatycznych i krwionośnych otaczające pęcherzyki. 
	48--Anatomia t. li. 
	737. 


	pęcherzyki gruczołu tarczowego OoWcu(i gid. 
Wgroidede)mają ksztąjł ąielkość bardzo zmienne:są one bądź kuliste, bądź mniej lub bardziej wydłużone ezą. 
m rozgałęzione. 
Niektórzy(Bargmann)opisują w tarczycy gronka gruczołowe złożoąąpęcherzyków połączonych krótkimi rozgałęzionymi przewodami z jednym większyąjego się kończącym. 
Średnica pęcherzyków waha się od 40 do 200, a nawet do 5 Oo pją ęcherzyki wysłane są jednowarstwowym nabłonkiem kostkowym(ryc, 447)i zawie. 
	Naczynia włosowate. 
	4@zc. 
	--Komóói kostkowe szesc(grma. 
	-Pęcherzyki tarczycy zwypełnione koloidem Z. 
	Ryc. 
	447. Przekrój przez gruczoł tarczowy. 
	Powiększenie małe. 
	rają gęsty płyn, koloid tarczycy. 
Budowa nabłonka jest zmienna, zależna od stanu czynnościowego tarczycy, o czym będzie mowa niebawem. 
Między pęcherzykami, głównie u osób młodych, spotyka się gniazda i pasma nabłonkowe, prawdopodobnie pozostąłez okresu płodowego. 
Według najnowszych badań te grupy komórek, zwane komórkami parafolikularnymi"lub komórkami c, wydzielają do krwi hormon zwany kalcytoniną, wywierający obok para(hormonu, wydzielanego przez komórki gruczołowe przytarczyc(p. niżej), wpływ na gospodarkę wapniową. 
W komórkach tych stwierdzono poza tym dużą zawartość 5-hydroksytryptaminy oraz dopamiry. 
	O/YNONOŚĆ GRUCZOŁU TARCZOWEGO. 
	Nabłonek pęcherzyków tarczycy wydziela do ich światła koloid magazynujący hormon tarczycy tyroglobulinę. 
Prócz tego w koloidzie występuje enzym rozkładający tyra globulinę na składnik białkowy i bogatą w jod tyroksynę, przenikającą przez ścianę pęcherzyka do naczyń krwionośnych i limfatycznych. 
Według najnowszych poglądów proces ten zachodzi w następujący sposób:nabłonek pęcherzyka wydziela najpierw rzadką wydzielinę do światła pęcherzyka-jest to tzw. k o I o i d-nośnik hormonu tarczycy. 
Koloid stanowi przeważnie jednorodną substancję białkową posiadającą większy współczynnik załamywania światła niż woda. 
Zawiera on. 
	tyroglóbulmę związaną z jodem i nukleoproteid nie zawierający jodu. 
Do budowy tyra globuliny potrzebny jest jod, który gruczoł tarczowy może pobrać z krwi w ciągu minuty i skoncentrować w komórkach nabłonkowych. 
Wewnątrzkomórkowe wiązanie się z jodem prowadzi do budowy dwujodotyrozyry, która dopiero łączy się z globuliną. 
Ostatecznie tyroglobulina jest wydzielana do światła pęcherzyka. 
Działanie tyroksyny w ustroju polega na wzmaganiu jego spoczynkowej przemiany materii, a w szczególności procesów spalania. 
Czynność tarczycy, jak również i jej rozwój, uzależnione są od wydzielania przez przysadkę hormonu tyrotropowego. 
U płazów od czynności dokrewnej tarczycy, pośrednio i od przysadki, uzależniony jest proces metamorfozy, przeobrażania się kijanki. 
Produkcja hormonu tarczycy uzależniona jest od dostarczania ustrojowi z pokarmami i wodą odpowiedniej ilości jodu. 
Niedobór lub brak tego pierwiastka, co występuje często w okolicach podgórskich, ogranicza lub uniemożliwia syntezę hormonu, co z kolei obniża przemianę spoczynkową. 
Równocześnie z tym tarczyca powiększa się i powstaje obraz wola. 
Pęcherzyki takiej tarczycy powiększają się znacznie, a nabłonek ich ulega spłaszczeniu. 
Jeżeli zaburzenia te występują u osób młodych, proces wzrastania jest zahamowany i może powstać wzrost karłowaty. 
Wraz z tym zahamowaniu ulega rozwój narządów płciowych i rozwój psychiczny-powstaje obraz matołectwa(cretinismus). 
Ponadto wystąpić może tzw. obrzęk śluzowaty skóry(mgaoedemc). 
Przeciwnie działa na ustrój nadmierna produkcja hormonów tarczycy, wywołując objawy nadczynności tarczycy. 
Najczęstszym jej przejawem jest tzw. choroba Gravesa-Basedowa, występująca przeważnie u kobiet. 
Połączona jest ona ze wzmożeniem przemiany spoczynkowej, powoduje wychodzenie, wzmożoną pobudliwość układu nerwowego i wytrzeszcz gałek ocznych. 
Tarczyca jest wówczas zwykle powiększona, pęcherzyki są drobne, wysłane wysokim nabłonkiem walcowatym, zawierają mało koloidu, hormon nie nagromadza się w nich i szybko przechodzi do krwi. 
	NACZYNIA I NERWY GRUCZOŁU TARCZOWEGO. 
	Gruczoł tarczowy jest szczególnie obficie zaopatrzony w naczynia i nerwy. 
Zwłaszcza naczynia krwionośne są duże i bardzo liczne. 
To bogate zaopatrzenie jest dowodem, jak ważną rolę odgrywa hormon gruczołu w gospodarce ustroju. 
	Tętnice. 
Uwagi ogólne. 
Wszystkie gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym mają szczególnie obfite zaopatrzenie naczyniowe w porównaniu do gruczołów o wydzielaniu zewnętrznym. 
Dzięki temu możliwe jest szybkie oddawanie hormonu bez większego zagęszczenia w pęcherzykach. 
Główne źródło zaopatrzenia tętniczego gruczołu tarczowego stanowią obustronne 1 t. tarczowe górne(gałęzie 11, szyjnych zewnętrznych)oraz 11, tarczowe dolne(gałęzie 11, podobojczykowych). 
Zaopatrują one przede wszystkim oba wielkie płaty boczne. 
Wezmą-rozwojowa część starsza, choć znacznie mniejsza-nie otrzymuje większych, samodzielnych gałęzi, lecz przeważnie gałązki drobniejsze z naczyń płatów bocznych. 
Czasem tylko, choć niezbyt rzadko, do węziny dochodzi samodzielna, nieparzysta t. tarczowa naj niższa(T. 
Ul), przeważnie gałąź pnia ramienna-głowowego lub łuku aorty. 
Każda z głównych czterech 11, tarczowych pod względem grubości odpowiada mniej więcej t. promieniowej. 
Tarczyca jest znacznie silniej ukrwiona niż np. każda z obu nerek. 
T. tarczowa dolna, choć zwykle mniej więcej tej samej grubości co górna lub nieco tylko od niej silniejsza, jest mniej stała od górnej, która u człowieka występuje bardzo regularnie. 
W przypadkach endemicznego wola t. tarczowa dolna jest naczyniem większym i ważniejszym. 
	739. 


	6746 Y. 
	ćyęęęgęęy. 
	s'rś:. 
	Zespolenie poprzeczne cj. 
	t. --**'. 
	iłijł(non ć c*g Y. 
	Q 94664. 
	śaQsZs-Q. 
	SQ Xś. 
	W 84 śż ś 3. 
	W związku ze znaczną przesuwalnością gruczołu w kierunku pionowym wszystkie zaopatrujące go naczynia przebiegają łukowato:mają więc pewne długości zapas o w e. 
Części te leżą w warstwach powięzi tarczowej i w zależności od położenia narządu albo górne, albo dolne naczynia wyprostowują się lub też odwrotnie-układają w esowate pętle zapasowe(ryc. 
448). 
Z e s p o I en i a. 
W obrębie gruczołu wszystkie cztery 11, tarczowe łączą się z sobą licznymi zespoleniami wewnątrzgruczołowymi, wytwarzając tętniczą sieć 1 a re z o w ą(rete thgroideum). 
Zespolenia powstają zarówno między naczyniami górnymi i dolnymi, jak i między naczyniami stron obu. 
Są to przy tym prawdziwe zespolenia międzytętnicze, nie ograniczające się do obszaru włosowatego. 
Powyższe łańcuchy naczyniowe wewnątrzgruczołowe umożliwiają podwiązanie jednego z głównych dopływów bez widocznego zmniejszenia czynności narządu. 
Z licznych zespoleń tętniczych najbardziej regularnie występuje łuk na górnym brzegu węziny:mogą w nim brać udział wszystkie cztery tętnice. 
Ale nawet jeżeli wszystkie cztery główne pnie będą podwiązane, miąższ gruczołu nie ulega martwicy. 
Nawet wydzielanie hormonu nie ustaje całkowicie. 
Sieć naczyniowa wewnątrzgruczołowałączy się bowiem z naczyniami narządów sąsiednich:krtani, tchawicy i przełyku, jak również z naczyniami mięśni podgnykowych. 
Wytwarzają się zespolenia zewnątrz gruczołowe. 
Są one tak silne, że zapewniają dostateczny do życia stopień funkcjonowania gruczołu. 
Dlatego też np. w operacjach na tarczycy przy chorobie Basedowa wszystkie cztery główne tętnice mogą być podwiązane. 
Oczywiście, że podwiązanie takie powoduje wyraźne zmniejszenie fizjologicznej aktywności gruczołu. 
Dokładne rozgraniczenie obszarów zaopatrzenia przez poszczególne tętnice anatomiczne nie daje się ściśle przeprowadzić. 
Na ogół jednak t. tarczowa górnia zaopatruje głównie biegun górny i większą część powierzchni przedniej płata bocznego, t. tarczowa dolna-głównie biegun dolny i powierzchnię tylną. 
W węzinie przeważają dopływy z naczyń górnych:jest ona stosunkowo słabo zaopatrzona. 
Płaszczyzna, która przedziela górny i dolny obszar zaopatrzenia, nie biegnie więc poprzecznie, lecz skośnie, stromo opadając z góry i z tyłu ku dołowi i do przodu. 
Obfite wewnątrzgruczołowe zespolenia tętnicze zapewniają równomierne ukrwienie całego miąższu gruczołowego. 
Pomimo to w ścianach tętnic gruczołu znajdują się specjalne urządzenia, które regulują dopływ krwi do poszczególnych zrazików. 
Urządzenia te występują w postaci poduszeczkowatych tworów mięśniowych w miejscach rozgałęzień zarówno większych, jak i mniejszych naczyń i w miarę potrzeby zwężają ich światło. 
T. tarczowa górna(c. 
Wgroided superior)rozpoczyna się na szyi i w trójkącie tętnicy szyjnej jako pierwsza przednia gałąź t. szyjnej zewnętrznej, odchodząca bezpośrednio po podziale t. szyjnej wspólnej. 
Nieco poniżej rogu większego kości gnykowej t. tarczowa górna zstępuje ku dołowi, zataczając ostry łuk, i wspólnie z silnymi żyłami, towarzyszącymi jej w wąskiej przestrzeni między t. szyjną wspólną a ścianą boczną krtani, kieruje się do bieguna górnego płata bocznego. 
Od ściany krtani dzieli ją tylko cienka warstwa mięśniowa zwieracza dolnego gardła(ryc. 
449). 
Mniej więcej równolegle z tętnicą biegnie gałąź zewnętrzna n. krtaniowego górnego, zdążająca do m. pierścienno-tarczowego. 
W dalszym przebiegu t. tarczowa górna, przykryta górnym brzuscem m. łopatkowo-gnykowego, wychodzi z trójkąta tętnicy szyjnej i wstępuje do okolicy tarczowej. 
Leży tu ona stosunkowo powierzchownie, przykryta tylko blaszką przedtchawiczą i powierzchowną powięzi szyi, m. szerokim szyi i warstwami skórnymi. 
Po oddaniu kilku gałęzi bocznych(T. 
Ul)t. tarczowa górna nieco powyżej bieguna górnego płata bocznego dzieli się najczęściej na trzy gałęzie gruczołowe:tylną, boczną i przednią. 
Obie ostatnie są dłuższe i silniejsze od pierwszej. 
1. 
Gałąź przednia(rdmus interior)zstępuje skośnie wzdłuż powierzchni przedniej gruczołu i zespala się z gałęzią drugostronną na brzegu górnym węzmy, wytwarzając łuk tętniczy, o którym wspominaliśmy wyżej, czyli tzw. poprzeczne zespolenie przednie nadwęzinowe. 
2. 
Gałąź boczna(rdmus laterdltsS biegnie wzdłuż brzegu bocznego gruczołu. 
3. Gałąź tylna(ramus posterior)przebiega wzdłuż brzegu kręgowego na gra. 
	741. 


	74 łt. 
	A, carotis cd. str. 
	A, thyroidea sup, str. . 
	Glandula thwoidea Glandula pwathyroidea sup. 
	A, thyroidea im. et n. laryngeusr*currens sin. 
	Glandula parathyroidea im. 
	N. vagus sine-. 
	Arcus aortae-. 
	M. constrictor pheóngis im. 
	Ą-A, carotis communis der. 
	A, subclwa delt. 
	N. larngeus recurrens dext. 
	N. wgus dext. 
Esophagus Trać hea. 
	Ryć. 
	449. Gruczoł tarczowy i gruczoły przytarczyczne. 
	Widok od tylu po usunięciu kręgosłupa. 
	nicy powierzchni naczyniowej i krtaniowa-tchawiczej. 
Gałąź ta łączy się z gałęzią tylną t. tarczowej dolnej, wytwarzając podłużne zespolenie tylne. 
Odmiany. 
O odmianach t. tarczowej górnej wspomnimy tylko, że tętnica ta jest mniej zmienna niż t. tarczowa dolna. 
Grubość t. tarczowej górnej jest zależna od wielkości płata bocznego, który zaopatruje. 
Jeżeli brak jest płata, to nie występuje i tętnica lub jej gałęzie gruczołowe. 
Częściej, co prawda, w tych przypadkach jest ona bardzo słaba. 
W rozwoju rodowym t. tarczowa górna występuje później niż t. tarczowa dolna. 
Gady i ptaki mają tylko t. tarczową dolną:górna ukazuje się dopiero u ssaków. 
T. tarczowa dolna(a, thgroidec interior)jest mniej więcej tej samej grubości co t. tarzzowagórna. 
Stanowi ona najsilniejszą gałąź pnia tarczowa-szyjnego, odchodzącego od!, podobojczykowej. 
Pień ten, wstępując wzdłuż brzegu przyśrodkowego m. pochyłego orzedniego, oddaje pozostałe, słabsze odgałęzienia do trójkąta bocznego szyi i kończy się ńlniejszą gałęzią, t. tarczową dolną. 
Mniej więcej na poziomie guzka tętnicy szyjnej(wyrostka poprzecznego szóstego kręgu szyjnego)t. tarczowa dolna wciska się między(*zyjną wspólną położoną do przodu od niej a t. kręgową położoną ku tyłowi i przybierając kształt esowaty odchyla się prawie pod kątem prostym od swego poprzedniego kierunku, zwracając się do przodu i przyśrodkowo. 
W przebiegu tym wychodzi ona spod ptaszki przedkręgowej powięzi szyi, a zbliżając się do bruzdy między przełykiem a tchawicą dochodzi od tyłu do płata bocznego gruczołu i dzieli się na swe gałęzie gruczołowe Jeszcze w obrębie tkanki łącznej blaszki przedkręgowej powięzi szyi, mniej więcej na poziomie zwoju szyjnego środkowego, pień współczulny często obejmuje t. tarczow 44 o@4. 
Na specjalną uwagę zasługuje stosunek t. tarczowej dolnej do n. krtaniowego wstecznego, o czym mowa będzie niebawem. 
Oprócz gałęzi gruczołowych t. tarczowa dolna oddaje gałęzie gardłowe, przeBłykowe, tchawicze, a poza tym t. krtaniową dolną, zespalającą się z t. krtaniową góro 4 Dopierogałązki gruczołowe wstępują do torebki gruczołu, rozgałęziając się głównie na aowierzchni tylnej i biegunie dolnym płata bocznego. 
Możemy odróżnić trzy gałęzie gr 88:zołowe:. 
	1. 
Gałąź tylna(rdmus posteriorS wstępuje po stronie tylnej płata bocznego i łączy się z gałęzią tylną t. tarczowej górnej, wytwarzając podłużne zespolenie tylne, o którym już wspominaliśmy. 
2. 
Gałąź przy śro dkowa(rdmus medidhsS rozgałęzia się głównie na powierzchni przyśrodkowej płata bocznego w sąsiedztwie tchawicy. 
3. 
Gałąź dolna(ramus interior)biegnie wzdłuż dolnego brzegu płata bocznego oraz węzmy i zespala się z odpowiednią gałęzią strony przeciwległej, wytwarzając poprzeczne zespolenie przednie podwęzinowe. 
Słabe tylko gałązki obejmują biegun dolny i zaopatrują niewielką część powierzchni przedniej. 
Gałąź dolna bardzo często zespala się z tętnicami grasicy. 
Od niej też odchodzą gałązki do gruczołu przytarczycznego dolnego, zaś z połączenia gałęzi gruczołowej tylnej z t. tarczową górną odchodzą gałązki do gruczołu przytarczycznego górnego. 
Rozgałęzienia t. tarczowej dolnej są widoczne dopiero po uniesieniu płata bocznego z jego łoża w kierunku przyśrodkowym. 
T. tarczowa dolna i n. krtaniowy wsteczny. 
Zbliżając się do bruzdy tchawiczo-przełykowej t. tarczowa dolna przeważnie już po swym podziale na gałęzie gruczołowe krzyżuje n. krtaniowy wsteczny(ryc, 448), który w bruździe tej wstępuje do krtani. 
Wzajemne stosunki topograficzne tętnicy i nerwu są bardzo zmienne. 
Mniej więcej w jednej trzeciej części przypadków nerw krzyżuje gałęzie gruczołowe od przodu, w jednej trzeciej od tyłu i prawie w takim samym odsetkJ przebiega on między gałęziami tętnicy. 
W rzadkich tylko przypadkach, rozdwajając się, obejmuje on całą tętnicę, bądź jedną z jej gałęzi, lub też wcale nie krzyżuje tętnicy, jeżeli leży ona wysoko, czy też krzyżuje ją dwa razy, gdy ma ona przebieg silnie łukowaty. 
Ze względów praktycznych zmienność powyższa ma duże znaczenie. 
Stosunki anatomiczne wskazują bowiem, że w celu uniknięcia uszkodzenia n. krtaniowego wstecznego, które prowadzi do jednostronnego niedowładu mięśni krtani, wyrażającego się nagłym wystąpieniem chrypki, t. tarczową dolną należy podwiązywać możliwie daleko bocznic, w pobliżu guzka tętnicy szyjnej, w miejscu gdzie przebija ona blaszkę przedkręgową powięzi szyi. 
O dm i a ny. 
Należy zaznaczyć, że niezbyt rzadko tętnicy tej może brakować obustronnie lub tylko z jednej strony, może ona występować podwójnie, początek jej może ulec zmianie, może mieć nadliczbowe gałęzie, przebieg jej może być bardzo różny itp. 
T. tarczowa najniższa(a, thgroidec imć)występuje w niezbyt rzadkich przypadkach(przeciętnie mniej więcej w IO%). 
Przeważnie jest to tętnica nieparzysta, położona w płaszczyźnie pośrodkowej, odchodząca z pnia ramienna-głowowego lub z łuku aorty. 
Rzadziej odgałęzia się ona z części początkowej t. szyjnej wspólnej prawi lub z t. tarczowej dolnej prawej. 
Do wielkich rzadkości należy jej odejście od t. piersiowej wewnętrznej. 
Bardzo rzadko bywa parzysta. 
T. tarczowa najniższa biegnie z przodu na tchawicy ku górze i zaopatruje wezmę gruczołu tarczowego. 
Może ona zastępować jedną z 11, tarczowych dolnych, może również występować wspólnie z nimi. 
W związku z tym grubość jej bywa bardzo zmienna:czasem dorównuje grubości normalnej t. tarczowej dolnej, czasem jest bardzo cienka. 
Przeważnie dochodzi do węzmy nie rozgałęziając się, czasem jednak dzieli się na kilka gałęzi biegnących do węziny i do obu płatów bocznych:rzadziej oddaje ona gałązki również do grasicy. 
Ma ona znaczenie praktyczne, zwłaszcza gdy jest duża, we wszystkich zabiegach wykonywanych między tarczycą a mostkiem, jak np. w tracheotomii dolnej. 
T. tarczowa środkowa 0. 
Wgroidec media)występuje jako bardzo rzadka odmiana:towarzyszy ona z, tarczowej środkowej(p. dalej)i stanowi cienką gałązkę t. szyjnej wspólnej. 
	Żyły. 
Uwagi ogólne. 
Żyły tarczycy, powstając z sieci okołopęcherzykowych, podążają na powierzchnię zewnętrzną narządu w przestrzeniach międzypłacikowych. 
Na obwodzie, pod torebką włóknistą gruczołu, wytwarzają one silnie rozgałęzioną s i e ć p o dt o r e bków ą. 
Głównie na stronie przedniej w obrębie warstw powięzi tarczowej sieć ta łączy. 
	743. 


	ją z dobrze rozwiniętą siecią zewnę lrz(orebko w 4, wyBWarzając sploty tąreęj. 
, e zewnątrztorebkowe dla obu płatów bocznych. 
Przez wezmę łączą się one z swą ęą. 
rzecznymi łańcuchami. 
Zwłaszcza z dolnego brzegu węziry wychodzące żyły przeejją, (zą do wspólnego splotu tarczowego nlepa*zyslego(@ea@Wgroideus ją. 
jar), ze splotów powyższych powstajace żyły rozchodzą się w różnych kierunĘąw. 
:górnej części płatów bocznych wytwarzają się obustronnie po dwie(lub nawet wiąeąg*ż, tarczowe górne, które są prawdziwymi żyłami towarzyszącymi tętnicom ją*ommntes), z nimi czynnościowo sprzężone i wyposażone w zastawki. 
Uchodzą one ąą*yły szyjnej wewnętrznej. 
W dolnej części gruczołu zazwyczaj brak jest właściwych elf. 
jąch żył towarzyszących, jeżeli zaś są, to bardzo słabe. 
Tułaj w przejściu do obsząruródpiersiowego, w którym panuje ciśnienie ujemne, duże naczynia żylne usamodzielr*ię. 
Krew w nich biegnie pod wpływem ssącego działania wewnątrzpiersiowego. 
Ze spw. 
u tarczowego nieparzystego ku bokom w każdą stronę kieruje się przeważnie jedną tarczowa dolna, ku dołowi żż, tarczowe najniższe(ryc. 
45 O). 
Kierunek prądu krwi. 
Dla regulowania kierunku prądu krwi w żyłach tarczo ach górnych stale występują zastawki:występują one również w sieciach żylnych wevnątrz-i zewnątrztorebkowych:na ogół brak ich natomiast w żyle górnej i dolnej, gdzie ak wspomniano, czynne jest ssące działanie wewnątrzpiersiowe. 
Poza tym w błonie wemętrznejściany naczyń splotów żylny eh znajdują się wyniosłe, podłużnie ułożone fałdy męśniowe(ryć, 462), które kurcząc się zwężają światło naczynia, lub nawet całkowicie e zamykają. 
Dzięki tym urządzeniom w obrębie sieci włosowatych krew może ulec zaitojowii lepiej może być wykorzystana(p. dalej). 
W związku z powyższym gruczoł tarczowy ulega znacznym zmianom obwodu w zalenościod zmiany stanu wypełnienia żył odprowadzających, zwłaszcza od wewnątrzpieriowegoobszaru ssania. 
Działają tu przede wszystkim wpływy hydrostatyczne, które w zmianie położenia ciała z pionowego w poziomie powodują wzmożone wypełnienie żył i obrzmienie gruczołu:dobrze dopasowany kołnierzyk może być niewygodny w pozycji jeżącej. 
Powiększający się gruczoł uciska na sąsiadującą z nim z, szyjną wewnętrzną i w jej obszarze drenowania wzmaga się zastój krwi, wywołując nieraz'niemiłe uczucie uderzenia krwi do głowy. 
Również wzmożone ciśnienie wewnątrz klatki piersiowej podczas krzyku, śpiewu, głośnej mowy, kaszlu czy ucisku wywołuje zastój krwi w żyłach gruczołu i powiększa jego objętość. 
Powiększenie gruczołu w czasie ciąży i porodu w ten sposób przynajmniej częściowo znajduje swe wytłumaczenie. 
Na ogół utrudnienie oddychania prowadzi do objawów zastoinowych w obrębie gruczołu tarczowego. 
Z es poi cni a. 
Podobnie jak tętnice, również układ żylny gruczołu wytwarza liczne połączenia zewnątrzgruczołowe z żyłami sąsiednimi. 
Dlatego też podwiązywanie żył nie ma ujemnego wpływu na czynność gruczołu. 
Krew odpływać może przez żyły krtaniowe, tchawicze, przełykowe oraz przez gałęzie żylne mm, podgrykowych i m. mostkowo-obojczykowa-sutkowego. 
Zazwyczaj wytwarzają się również zespolenia w polu drenowania z, szyjnej przedniej, a nieraz również w przestrzeni nadmostkowej z łukiem żylllyTDSzył. 
Żż, tarczowe górne(fiu, thgroideae superiures)są typowymi żyłami towarzyszącymi i jako takie są wyposażone w zastawki. 
Przyjmują one krew z części gruczołu zaopatrywanej przez t. tarczową górną. 
Zwłaszcza na węzinie, jak również na przednio-bocznej powierzchni płata bocznego zespalają się one z żż, tarczowymi dolnymi. 
Między krtanią a powrózkiem naczyniowa-nerwowym szyi żż, tarczowe górne wytwarzają silny splot dokoła t. tarczowej górnej, utrudniając jej wypreparowanie i podwiązanie. 
W trójkącie lęlnicy szyjnej obie żyły krzyżują od przodu t. szyjną wspólną i uchodzą do z, szyjnej Wewnęlrznej. 
Panuje w nich nadciśnienie i w przeciwieństwie do wszystkich pozostałych żył gruczołu w przypadkach zranienia nie wsysają anie powietrza. 
Odmiany. 
W bardzo rzadkich przygadkach jedna lub obie żż, tarczowe górne nie krzyżują przedniej, lecz tylną stronę t. szyjnej wspólnej. 
Ż, tarczowa dolna(r. thgroidea interior'), przeważnie obustronnie pojedyncza, nie jest bardzo silna. 
Nie jest ona żyłą towarzyszącą odpowiedniej tętnicy. 
Ma ona często, choć'Według Na, 1975 żyły tarczowe środkowe. 
Zatrzymaliśmy dawną nazwę dla zachowania analogii z układem odpowiednich tętnic. 
	*a*. 
	nie stale, jednią parę zastawek u swego ujścia. 
Wychodzi ze splotu tarczowego nieparzystego w pobliżu dolnego bieguna płata bocznego mniej więcej trzema korzeniami, które niebawem wytwarzają jeden wspólny pień. 
Pień ten przyjmuje niewielkie dopływy z tchawicy oraz z krtani, po krótkim przebiegu krzyżuje od przodu t. szyjną wspólną i uchodzi do przyśrodkowego obwodu dolnej części z, ramienna-głowowej lub do z, szyjnej wewnętrznej. 
Odmiany. 
Niezbyt rzadko początkowe korzenie żylne nie łączą się z sobą w pień pojedynczy. 
Wówczas z, tarczowa dolna jest podwójna, lub nawet występuje w większej liczbie. 
Najwyższa z tych żył może uchodzić za z, tarczową środkową. 
Ż, tarczowa środkowa(u, thgroided mediaS stanowi odmianę dolnej w tych przypadkach, gdy przesunęła się ku górze i wyżej uchodzi do z, szyjnej wewnętrznej zbliżając się do górnych naczyń tarczowych. 
Żż, tarczowe najniższe(m. thgroidede imdeS stanowią jedną z głównych dróg odpływu krwi żylnej gruczołu. 
Krew swą pobierają one ze splotu tarczowego nieparzystego:nie tylko z węziny i dolnych biegunów płatów bocznych, lecz również ze znacznych części przedniej i tylnej strony gruczołu. 
Zwłaszcza z przodu nad wezmą łączą się one z żż. 
górnymi, z których dopływa do nich krew z obrębu krtani. 
Poza tym otrzymują one dopływy z tchawicy i przełyku. 
Już w normalnych warunkach mają one dużą średnicę. 
W przypadkach wola, które utrudnia oddychanie i odpływ krwi żylnej, mogą one wytwarzać potężne jamiste sploty. 
Zazwyczaj nie mają one zastawek. 
W przejściu do śródpiersia żż, najniższe łączą się przeważnie w dwa lub trzy pnie, które uchodzą do żż, ramienna-głowowych, zwłaszcza do lewej. 
O d mi any. 
Żż, tarczowe najniższe wytwarzać mogą jeden tylko pień'uchodzący do z, ramienna-głowowej lewej, nieraz również do prawej. 
Czasami odgałęzienie żż, tarczowych najniższych może przebijać blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi i przedostawać się do przestrzeni nadmostkowej, łącząc się z łukiem żylnym szyi. 
Podwiązanie żż, tarczowych najniższych stanowi szczególnie odpowiedzialną część zabiegu w przypadkach tracheotomii dolnej, czy przy usuwaniu tarczycy. 
Ponieważ w żyłach tych panuje ciśnienie ujemne, przy uszkodzeniu ich zachodzi obawa zatoru powietrznego. 
	NACZYNIA I WĘZŁY CHŁONNE Uwagi ogólne. 
Dokoła pęcherzyków gruczołu tarczowego naczynia chłonne wytwarzają gęstą sieć delikatnych naczyń włosowatych, łączących się z sobą poprzez cały gruczoł. 
Wiemy już dzisiaj, że koloid-wydzielina gruczołu-podobnie jak w naczyniach żylnych znajduje się również w limfatycznych naczyniach włosowatych, choć nie wiemy, jak się do nich dostaje. 
Limfa okołopęcherzykowa odpływa do powierzchownej sieci podtorebkowej położonej dokoła całego gruczołu. 
Z niej wychodzą naczynka zbiorcze ku górz e i ku d o łowi, towarzysząc na ogół naczyniom krwionośnym(ryc. 
45 O). 
Naczynia chłonne tarczowe górne zbierają limfę z górnej części węzmy oraz z górnych części płatów bocznych:w przebiegu swym towarzyszą one na ogół naczyniom tarczowym górnym. 
Możemy tu wyróżnić naczynia chłonne przyśro dk owe oraz b o c z ne:i jedne, i drugie uchodzą do węzłów szyjnych głębokich górnych, przy czym naczynia przyśrodkowe często dochodzą do nich pośrednio przez drobny węzeł przedkrtaniowy. 
Nieraz(mniej więcej w ZP%)naczynia chłonne bieguna górnego płata bocznego'dochodzą najpierw do węzłów zagardłowych, a następnie dopiero drogą okrężną podążają do węzłów szyjnych głębokich górnych. 
Naczynia chłonne tarczowe dolne wyraźniej niż górne dzielą się na przyśrodkowei boczne. 
Na czyni a boczne, które wychodzą z płatów bocznych, przebiegają z t. tarczową dolną i uchodzą do węzłów szyjnych głębokich dolnych. 
Naczynia przyśrodko w e wychodzą z węzmy i bieguna dolnego płata bocznego. 
Towarzyszą one żż, tarczo?
Według Na, 1975-z, tarczowa dolna. 
Z tych samych powodów co poprzednio zachowano dawną nazwę. 
	745. 


	ą najniższym i dochodz 4 najpierw do węzłów przed-i przylchawiczych. 
Stąd Itąją(ęwa częściowo ku bokom do dolnych węzłów szyjnych głębokich, częściowo ku ąwy. 
w garnych węzłów śródpiersiowych przednich. 
U dziecka te wewnątrzpiersiowe ją. 
tka zespalają się z układem chłonnym grasicy. 
We a et zag a rdłowy. 
	Naczynia chłoń netarczowe górne zi, *arc*owegórne*, tarczowa dolna Naczynia chłonne tarcz ow*dolne. 
	zż, tarczowe 03)012928 Zz, ramienna-głowowe. 
	\\4(Górne węzły z szyjne głębokie 86 W ęzełprzedkrtar łowy Ż, szyjna wewnęta na lewa. 
	Ws. 
Dolne węzły szyjne głębokie We 8 y przytc baw icze. 
	Wwhprzędło hawicze. 
Nlabśód piersiowe przednie. 
	łyc. 
	450. Żyły oraz naczynia i węzły chłonne gruczołu tarczowego. 
	Wzorowane na Lanzu i Wachsmucie. 
	la swej drodze do węzłów szyjnych głębokich naczynia chłonne nie zawsze krzyżują derzchnię przednią powrózka naczyniowa-nerwowego. 
Czasem mogą one przenikać ezeń bądź wszystkie, bądź tylko jedno z nich, krzyżując t. szyjną wspólną od przodu, t. szyjną wewnętrzną od tyłu lub odwrotnie, a mogą też wnikać między powrózek*zyniowy a nerw błędnyśarównow obrębie węziny gruczołu, jak również powyżej za pośrednictwem węzła edkrlaniowego i poniżej za pośrednictwem węzłów przedtchawiczych i śródpiersia:h przednich naczynia chłonne stron obu zespalają się z sobą. 
Te obustronne połączę odgrywają ważną rolę w szerzeniu się procesów zapalnych oraz guzów złośliwych. 
	Nerwy. 
Gruczoł tarczowy jest nadzwyczaj obficie unerwiony. 
Przeważają włókna współczulne rzywspółczulne, natomiast dośrodkowe włókna mózgowa-rdzeniowe są nieliczne zysTJe włókna pochodzą z części szyjnej pnia współczulnego i nerwu błędnego przez gzie n krtaniowego górnego i krtaniowego wstecznego:przypuszczalnie również nykowo-gardłowy bierze udział w zaopatrzeniu gruczołu. 
Qo gruczołu częściowo tylko dochodzą samodzielne pnie nerwowe:gałęzie lub nn:c z o w e garn e, środkowe i dolne. 
W większości włókna nerwowe zaopatrujące grot oplatają obie tętnice tarczowe, wytwarzając bogate sploty tarczowe, górny. 
	i dolny, wraz z nimi dochodzące do gruczołu. 
W zależności od tego, czy powyższe włókna odchodzą ze zwoju szyjnego górnego, czy też z obu dolnych, odróżniamy drogi nerwowe górne i dolne(L-anz i Wachsmuth, l 955). 
Drogi nerwowe górne obejmują nn, tarczowe górne oraz splot tarczowy górny. 
Oba te rodzaje biegną razem z t. tarczową górną i pochodzą ze zwoju szyjnego górnego. 
Nr, tarczowe górne oprócz składników współczulnych mają również włókna przywspółczulne i czuciowe, pochodzące z n. błędnego. 
Zarówno splot tarczowy górny, jak i rn, tarczowe górne prowadzą głównie włókna naczynioruchowe i wydzielnicze:poza tym zawierają one niezbyt liczne dośrodkowe włókna bólowe. 
Drogi nerwowe dolne gruczołu tarczowego zawierają przede wszystkim włókna współczulne zakorzenione w zwoju szyjnym środkowym oraz szyjna-piersiowym(dolnym). 
Część włókien współczulnych dochodzi do gruczołu jako splot tarczowy d o lny, obejmujący t. tarczową dolną. 
Pozostałe włókna współczulne biegną jako samodzielne nerwy:ze zwoju szyjnego środkowego jako nn, tarczowe środkowe oraz ze zwoju szyjna-piersiowego(dolnego)przeważnie jako jeden silniejszy n. tarcz o wy d o I n y. 
Zarówno splot tarczowy dolny, jak i samodzielne nn, tarczowe pobierają włókna przywspółczulne z n. błędnego, z jego gałęzi sercowych górnych oraz z n. krtaniowego wstecznego i doprowadzają je do gruczołu. 
Podobnie więc jak drogi nerwowe górne, również i dolne wiodą włókna naczynioruchowe i wydzielmcze. 
W przeciwieństwie jednak do nich drogi czuciowe, a zwłaszcza bólowe, nie są znane w drogach dolnych. 
Ośrodki nerwowe gruczołu tarczowego. 
Włókna przedzwojowe zarówno górnego, jak i obu dolnych zwojów szyjnych pnia współczulnego zakorzenione są w dolnym odcinku części szyjnej rdzenia na poziomie segmentów O-i O-, a częściowo również O-. 
Na tym poziomie rdzenia znajduje się więc pierwotny ośrodek współczulny unerwienia gruczołu tarczowego. 
Z tych samych odcinków pnia współczulnego co nerwy tarczycy, również serce otrzymuje swe włókna współczulne. 
Ten anatomiczny związek tłumaczy zapewne, że w chorobach gruczołu tarczowego występować mogą objawy ze strony serca. 
Powyższe pierwotne ośrodki rdzenia podporządkowane są wyższym ośrodkom położonym w międzymózgowiu. 
Splot torebkowy i podział wewnątrzgruczołowy. 
Nerwy dochodzące do grzczołu wytwarzają w obrębie torebki delikatny splot, który obejmuje całą powierzchnię gruczołu. 
Ze splotu tego włókna nerwowe wnikają w łącznotkankowe przegrody gruczołu i oplatają zarówno naczynia krwionośne, jak i pęcherzyki gruczołu. 
Działanie. 
Gruczoł tarczowy, jak wynika z wewnątrzgruczołowego podziału nerwów, podobnie jak inne gruczoły, otrzymuje włókna naczynioruchowe i wydzielnicze. 
Drażnienie pnia współczulnego wywołuje wzmożone wydzielanie, drażnienie n. krtaniowego wstecznego(włókien przywspółczulnych n. błędnego)hamuje je. 
Nadczynność włókien współczulnych wywołuje objawy nadmiernego powstawania wydzieliny gruczołu tarczowego Wgperthgreosis). 
Tego rodzaju spostrzeżenia doprowadziły swego czasu do prób leczenia pacjentów z chorobą Basedowa przez przecinanie części szyjnej pnia współczulnego lub usuwanie jej. 
	STRESZCZENIE. 
	Gruczoł tarczowy(glmdulc Wgroidea)położony jest na szyi do przodu i ku bokom od przewodu oddechowego:leży on tu między obu tętnicami szyjnymi wspólnymi, ku tyłowi od mięśni podgnykowych i blaszki przedtchawiczej powięzi szyi, która je obejmuje. 
Gruczoł składa się z dwóch płatów b ocznych, prawego i lewego(lobus deateret sinister), oraz wąskiej części łączącej je, tzw. węziny(isthmus), która przylega do tchawicy na poziomie drugiej do czwartej chrząstki. 
Ku górze w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej często odchodzi wąski wyrostek, p ł a 1 p i r a mi d o wy(lobus pgramiddis). 
Płaty boczne zachodzą ku górze na chrząstkę tarczowatą, ku dołowi do poziomu piątej lub szóstej chrząstki tchawiczej. 
Gruczoł tarczowy objęty jest podwójną osłonką łącznotkankową. 
Do wewnątrz leży I o re b k a w ł o kn i s 1 a gruczołu(cqpsula fibrosd gldndu. 
	747. 


	G. -**g-oideae), ściśle złączona z miąższem gruczołu, na zewoalrz-luźna, uwarstwtąąąXąwięż tarczowa(fscia thgroidea). 
W obrębie powięzi tarczowej na tylnej stwąjąp*ątow bocznych leżą gruczoły przytarczyczne. 
Na zewnątrz od niej z gruczołem sąsiąąą. 
(e n. krtaniowy wsteczny, biegnący w rowku między tchawicę a przełykiem. 
Z torejąrązern z nerwami i naczyniami wnikają przegrody łącznotkankowe do wewnątrz nąrzj. 
lu wytwarzając jego zrąb(stroma). 
W obrębie zrębu leżą okrągławe pęcherzy)-ąyolhcuh)różnej wielkości, których ściana składa się z jednowarstwowego nabłonka sze. 
*ciennego. 
Wydzielina tych komórek nabłonkowych, koloid tarczycy, wypełnia pęeheęęę. 
ki:substancja ta zawiera hormony tarczycy, trójodtyroninę i tyroksynę. 
Większe grupę pęcherzyków tworzą p ł a c i ki gruczołu((obuli glmdu(@e thgroidede). 
Tarczyca jest bogato unaczyniona. 
Nie mniej niż cztery tętnice, a nieraz nawet pięć, zaopatruje narząą, są to parzyste 11, tarczowe górne z t. szyjnej zewnętrznej, parzyste 11, tarczowe dolne z 1, podobojczykowej oraz(w 10%przypadków)nieparzysta t. tarczowa najniższa odchodząca z pnia ramienna-głowowego lub z łuku aorty. 
	GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE Gruczoły przytarczyczne(glmdulce pdrdthgroidede), zwane też przytarczycami, są to twory niewielkie. 
Należą one do najmniejszych narządów ciała ludzkiego, chociaż są niezbędne do życia. 
Hormon ich odgrywa decydującą rolę w regulowaniu przemiany wapniowej i fosforowej ustroju. 
Całkowite usunięcie tych gruczołów wywołuje tężyczkę(tetmia). 
Zabiegi wykonywane w ich sąsiedztwie, a zwłaszcza na gruczole tarczowym, należy tak przeprowadzać, żeby nie uszkodzić ani gruczołów przytarczycznych, ani ich dróg zaopatrzenia. 
Pomimo budowy gruczołu wewnątrzwydzielniczego i pomimo ich bliskiego sąsiedztwa z gruczołem tarczowym nie mają one z nim nic wspólnego ani pod względem rozwoju, ani czynności. 
	Liczba. 
Z reguły u człowieka występują dwie pary gruczołów przytarczycznych, górna i dolna. 
Obie przylegają do powierzchni tylnej płatów bocznych gruczołów tarczowych(ryc. 
449). 
Liczba czterech jest najczęstsza. 
Odpowiada ona ontogenetycznej formie powstania gruczołów obustronnie z dwóch kieszonek skrzelowych, trzeciej i czwartej. 
Jednak niezbyt rzadko liczba gruczołów jest zmniejszona i wydaje się, że zmniejszenie to zaznacza się zwłaszcza w starszym wieku. 
Zwiększenie liczby gruczołów przytarczycznych jest stosunkowo częste:może ono powstawać przez podział jednolitego zawiązku narządu. 
Spostrzegano do dwunastu tych gruczołów. 
Również u ssaków występowanie dwóch par gruczołów przytarczycznych stanowi regułę:jednak są wyjątki:np. u świni, owadożernych, niektórych gryzoni stwierdzono tylko jedną parę powstającą z trzeciej kieszonki skrzelowej. 
Na uwagę zasługuje, że u niektórych ssaków, jak np. u królika czy kota, gruczoły przytarczyczne powstające z czwartej kieszonki skrzelowej stale położone są wewnątrz gruczołu tarczowego i dlatego są zwane, gruczołami przytarczycznymi wewnętrznymi". 
U szympansa cechą charakterystyczną jest duża zmienność pod względem liczby i położenia. 
	748. 
	STOSUNKI OGÓLNE. 
	Wygląd i barwa. 
	Gruczoły przytarczyczne mają gładką powierzchnię. 
Barwa ich jest żółtoczerwonawa:w późniejszym wieku przybiera odcień brązowawy, powodowany zwłaszcza barwnikiem odkładającym się w komórkach gruczołowych. 
Odcień żółtawy odróżnia je na ogół od gruczołu tarczowego, nie odróżnia jednak od otaczającej tkanki tłuszczowej i łącznej. 
Powierzchnia i konsystencja. 
Gruczoły przytarczyczne są gładkie i miękkie. 
Rzadko tylko wykazują większą płatowatość. 
Kształt i wielkość. 
Są one przeważnie nieco spłaszczone, niezależnie od kształtu. 
Oprócz podłużnego kształtu jajowatego są również gruczoły okrągławe i nerkowate. 
Wielkość ich odpowiada mniej więcej wielkości ziarna pszenicy. 
Średnia długość wynosi 6-7 mm, szerokość 3-4 mm i grubość 1, 5-2 run. 
U dziecka są one stosunkowo duże. 
Wielkość ich wzrasta do połowy lat dwudziestych, po czym następuje okres spokoju i znowu nieznaczny wzrost:w wieku starczym osiągają one przeciętnie 8 mm długości, chociaż zwłaszcza u ludzi w podeszłym wieku, wielkość poszczególnych przytarczyc bywa bardzo różna. 
Dolne gruczoły przytarczyczne są nieco większe niż górne:długość przekraczająca 10 mm wskazuje na ich zmiany chorobowe. 
Przeciętna waga jednego gruczołu przytarczycznego wynosi 0, 035 g:dolne są nieco cięższe od górnych. 
Położenie. 
Gruczoły przytarczyczne leżą na powierzchni tylnej płata bocznego gruczołu tarczowego w pobliżu jego brzegu tylna-przyśrodkowego, przeważnie w obszarze rozgałęzień tętnicy tarczowej dolnej. 
Są one objęte luźną tkanką łączną powięzi tarczowej na zewnątrz od torebki gruczołu tarczowego. 
Uzasami przylegają one ściśle do torebki, czasem znajdują się w większym od niej oddaleniu. 
W zależności od tego dają się one z mniejszą lub większą łatwością oddzielić od torebki i przy wyłuszczaniu gruczołu tarczowego są więc narażone w różnym stopniu. 
Prawie nigdy obustronne gruczoły nie leżą ściśle symetrycznie. 
W pobliżu całego brzegu tylna-przyśrodkowego tarczycy mogą one występować bardzo zmiennie(ryć. 
449). 
Gruczoł przytarczyczny górny(glanduld parathgroided siperiomleży w rowku między płatem bocznym gruczołu tarczowego a gardłem, na wysokości dolnego brzegu chrząstki pierścieniowatej. 
I(erw krtaniowy wsteczny biegnie zwykle do przodu i przyśrodkowo od niego. 
Skala wahań jego położenia jest duża, chociaż mniejsza od skali gruczołu dolnego. 
Przy normalnej wielkości tarczycy położenie gruczołu górnego waha się w granicach od bieguna górnego płata bocznego do połowy jego wysokości. 
Gruczoł przytarczyczny dolny(glmdula pcrmhgroidec interior)leży zwykle w okolicy bieguna dolnego tarczycy, mniej więcej na wysokości czwartej chrząstki tchawiczej, zwykle między gałęziami tętnicy tarczowej dolnej. 
Gruczoł dolny częściej niż górny traci styczność z torebką gruczołu tarczowego. 
W pobliżu węzłów chłonnych położonych na powierzchni bocznej tchawicy może być łatwiej przeoczony niż górny. 
Nerw krtaniowy wsteczny prawie zawsze przebiega ku tyłowi od niego. 
Skala wahań jego położenia jest większa niż skala wahań górnego:jeżeli gruczoł tarczowy nie jest powiększony, gruczoł dolny leży w granicach dolnej połowy płata bocznego. 
	749. 


	Glac dola parathyroidea cerńcglis(li ę. 
	Ghndula oarathyroidea IV. 
	Glandula parathyroidea III. 
	ceryicalis lit. 
	Dwnur irtragland u laris. 
	-eesThymus III. 
	Ryc 451. 
Rozwój i zahamowanie rozwoju gruczołów przytarczycznych i grasicy. 
Schemat wzorowany na Brausie oraz I-anzu i Wachsmucie. 
Objaśnienie w tekSClĘ. 
	Odmiany. 
W wyjątkowych przypadkach gruczoły przytarczyczne leżą wewnątrz torebki tarczycy, często ze wszystkich stron objęte jej miąższem. 
Mówimy wówczas o gruczołach przytarczycznych wewnętrznych. 
D o d a tk o w e gruczoły przytarczyczne mogą się znajdować w mniejszym lub większym oddaleniu od gruczołu tarczowego. 
U niektórych ssaków dodatkowe gruczoły są dużo częstsze niż u człowieka. 
Czasem gruczoł przytarczyczny dolny może leżeć na powierzchni przedniej płata bocznego lub węzmy. 
Nawet w prawidłowo wykonanych operacjach wycięcia wola gruczoły takie zostają także wycięte. 
Jeżeli gruczoł przytarczyczny górny nie wykonuje swej ontogenetycznej wędrówki(p. dalej), wówczas może on pozostawać na wysokości podziału tętnicy szyjnej wspólnej(glmdulc pcrdthgroidea cermcdlis:ryc, 45 l). 
Z drugiej strony razem z zawiązkiem grasicy może on zstępować do śródpiersia do wysokości ósmej, a nawet dziesiątej chrząstki tchawiczej:tutaj przylega on przeważnie do powierzchni przedniej tchawicy. 
	ROZWÓJ GRUCZOŁÓW PRZYTARCZYCZNYCH. 
	Gruczoły przytarczyczne pochodzą z nabłonka endodermalnego trzeciej i czwartej kieszonki skrzelowej(ryc, 437):są to więc tzw. narządy skrzelopochodne. 
	Rozwój ich niezależny od rozwoju tarczycy powoduje, że występują one nawet w braku gruczołu tar. 
	czowego. 
W 2 miesiącu życia zarodka w odcinkach końcowych trzeciej i czwartej kieszonki skrzelowej powstają po dwie wypustki, jedna tylna-boczna i druga przednia. 
Z pierwszej powstają gruczoły przytarczyczne, z drugiej zawiązki grasicy(ryc. 
438). 
W ciągu 2 miesiąca u zarodka mniej więcej 14 mm długości zanikają części bliższe kieszonek skrzelowych i w związku z tym ich dalsze, końcowe odcinki wraz ze swymi wypustkami tracą połączenie z gardłem, przy czym wypustki te zstępują ku dołowi. 
W czasie gdy zawiązki grasicy wędrują dalej do śródpiersia, zawiązki gruczołów przytarczycznych oddalają się od nich i w warunkach prawidłowych w swym procesie zstępowania zatrzymują się wcześniej, już na wysokości gruczołu tarczowego. 
Gruczoł przytarczyczny górny powstaje z czwartej kieszonki skrzelowej, dolny z trzeciej(ryc, 45 l). 
Pochodne trzeciej kieszonki wzrastają i wędrują szybciej niż pochodne czwartej. 
Występuje to szczególnie wyraźnie w zawiązkach grasicy, z których, jak widzieliśmy, w zawiązku trzeciej kieszonki skrzelowej powstaje część piersiowa gruczołu, natomiast wypustka grasicza kieszonki czwartej wytwarza albo tylko niewielką część górną grasicy, albo w ogóle zanika. 
Podobnie do tego również gruczoł przytarczyczny powstały z trzeciej kieszonki skrzelowej zstępuje niżej do okolicy dolnego bieguna gruczołu tarczowego, zaś gruczoł powstały z czwartej kieszonki wcześniej kończy swą wędrówkę i nigdy nie osiąga bieguna dolnego. 
Z tej różnej skłonności do wzrastania i wędrowania wypływa, że gruczoł przytarczyczny dolny nierzadko przekracza ku dołowi granice gruczołu tarczowego i traci topograficzny związek z tarczycą, choć zachowuje swe zaopatrzenie naczyniowa-nerwowe. 
Gruczoł przytarczyczny dolny może czasem nawet zachować swój ontogenetyczny związek z wypustką grasiczą i u osoby dorosłej może się znajdować wewnątrz grasicy. 
Ta wzmożona skłonność do wędrowania tłumaczy większą skalę wahań gruczołu przytarczycznego dolnego. 
W warunkach nieprawidłowych objawy zstępowania mogą być zahamowane i gruczoł przytarczyczny może nie osiągnąć swego zwykłego położenia. 
Również droga jego wędrówki może leżeć wewnątrz płata bocznego tarczycy. 
Jeżeli rozwijająca się tkanka gruczołu tarczowego obrasta gruczoł przytarczyczny, wówczas unieruchamia go i przekształca w "gruczoł przytarczyczny wewnętrzny", o czym wspomniano wyżej. 
Już w okresie płodowym gruczoły przytarczyczne wydzielają hormon zwany para(hormonem, regulujący stężenie jonów wapnia i fosforu we krwi. 
	nonowa r czrxwość GRUCZOŁÓW PRZYTARCZYCZNYCH. 
	Budowa. 
Każdą przytarczycę otacza cienka torebka zbudowana z tkanki łącznej włóknistej. 
Z osłonki tej w głąb gruczołu wnika tkanka łączna luźna i tworzy niekompletne przegrody, dzielące gruczoł na niecałkowicie wyodrębnione płacili różnej wielkości. 
Tkanka łączna występuje często również do wewnątrz płacika, oddzielając poszczególne pasma komórek nabłonkowych(ryć. 
452). 
Wewnątrz płacików tkanka nabłonkowa układa się w wąskie pasma lub drobne gniazda, oplecione tylko siecią włókienek kratkowych i siecią szerokich naczyń włosowatych. 
Począwszy od okresu płodowego mniej więcej do 10 roku życia w przytarczycach występuje tylko jeden rodzaj komórek nabłonkowych, tzw. komórki główne. 
Są to elementy wielościenne lub sześcienne, o średnicy 6 do 8 urn, różniące się między sobą stopniem barwliwości cytoplazmy. 
Część komórek głównych bowiem jest, jasna", tzn. ich cytoplazma bardzo słabo się barwi. 
W mikroskopie elektronowym wykazano, że w cytoplazmie komórek jasnych są silnie porozszerzane błonki ergastoplazmy oraz rozbudowany aparat siateczkowy Golgiego, a szczególnie liczne są pęcherzyki wydzielnicze. 
W komórkach głównych, jasnych, poza związanymi z ergastoplazmą rybosomami występują także liczne poluybosomy leżące poza błonkami ergastoplazmatycznymi. 
Drugą część komórek głównych, zwaną "ciemnymi", charakteryzuje w mikroskopie elektronowym zbity układ błon ergastoplazmaycznych, mały aparat siateczkowy Golgiego, . 
	751. 


	wieHczne pęcherzyki wydzielnicze W tych komórkach stwierdzono poza tym obeeąjęwętikogenu(ryć. 
453). 
Na parę lat przed dojrzewaniem płciowym, przeważnie na obwołztąjeuezołów, część tych komórek powiększa się do 13-15 urn w średnicy, cytoplazmą tej staje się ziarnista i barwi się wybitnie barwnikami kwaśnymi. 
Są to tzw. konąęj-jkwas o c hłonn e lub oksyfilne, znacznie mniej liczne, lecz większe od komórek gMę. 
wych. 
Początkowo sądzono, że są to formy degenerujących się komórek. 
Z badań w ą(t. 
Óroskopie elektronowym wynika jednak, że komórki te mają bardzo dużą liczbę nity, ehondriów i nie wykazują zupełnie cech komórek degenerujących się. 
Wykryta pa. 
	759. 
	Naczynia krwionośne w przegrodzie łącznotkankowej. 
	SO ił. 
SO w ę 6 cj 67 jcj 7(ĘcjjĄ-:(******. 
	N aczynia włosowate. 
	Ryc. 
	452. Gruczoł przytarczyczny. 
	Mikrofotografia. 
	Powiększenie. 
	duże. 
	P rzeg rada łącznotkankowa. 
	nadto w tych komórkach bardzo wysoką aktywność enzymów oksydacyjnych oraz fosRBBpidów. 
	Wszystko to przemawia za tym, że są to komórki wysoce aktywne. 
Rola ich jest jednak dotąd nie znana. 
W późniejszym wieku pojawiają się ponadto drobne pęcherzy@nabłonkowe wypełnione wydzieliną, prawdopodobnie wydzieliną zapasową. 
W stanach bardzo intensywnej czynności gruczołu pojawiają się także duże komó@sprawiające wrażenie pustych. 
Są to komórki zwane, wodojasnymi". 
W ich cytoplazmie stwierdza się w mikroskopie elektronowym liczne duże wodniczki, pomiędzy który@8 spotykamy nieliczne mitochondria oraz skąpą siateczkę ergastoplazmatyczną. 
Prz 8 puszcza się, że są to zmienione komórki główne jasne(ryc. 
@4)Czynność. 
Czynność gruczołów przytarczycznych polega na wydzielaniu do krwi hoó. 
	mono(para(hormonu)regulującego gospodarkę wapnia i fosforu. 
Usunięcie tych gruczołów powoduje obniżenie stężenia jonów wapnia i podwyższenie stężenia fosforu we krwi:w następstwie, wskutek zwiększania się pobudliwości układu nerwowego i mięśniowego, występuje tężyczka(termie), silne i długotrwałe kurcze mięśni szkieletowych, a nieraz i oddechowych. 
Ostatni objaw może uniemożliwić oddychanie i spowodować śmierć chorego. 
	komórka--główna JBSOB. 
	*, **-*'*, *, *. . '**''*:'ą tj. *f 8 jęĘRXf 7'5 jQ-. . . jĄ'BjŃj(Bcj**'*, *Ryc. 
	453. Gruczoł przytarczyczny szczura. 
Zdjęcie wykonane w mikroskopie elektronowym(8000-). 
Preparat S. 
Zawistowskiego. 
N-jądro komórkowe:V-wakuola:8-ergastoplazma:3-pęcherzyk wydzielniczy:IM-mitochondria. 
	Wydzielanie nadmiernej ilości hormonu wskutek powstania nowotworu z komórek gruczołowych wywołuje, odwrotnie niż gdy brak hormonu, podwyższenie stężenia jonów wapnia i obniżenie fosforu we krwi, natomiast zmniejszenie się ilości soli wapnia w układzie szkieletowym. 
W związku z tym następuje odwapnienie tkanki kostnej i zastąpienie jej tkanką łączną włóknistą. 
Podobne obrazy można uzyskać doświadczalnie wstrzykując zwierzęciu wyciągi z gruczołów przytarczycznych zawierających parathorrnort. 
	W-Anatomia t. li. 
	-Komórka główna c*emn*. 
	753. 


	754. 
	Błona komórkowa. 
	V a euoleł. 
	Wecleus. 
	Wodo łezka. 
	M kochondriumRyć. 
	454. Gruczoł przytarczyczny człowieka. 
	Komórka, wodojasna". 
Zdjęcie wykonane w mikroskopie elektronowym(li 000 x). 
Preparat wg M. 
Sheldona. 
	NACZYSL I NERWY GRUCZOŁÓW PRZXIARCZYCZNYC(Tętnice. 
	Każdy gruczoł przytarczyczny zaopatruje oddzielna t. przytarczyczna. 
Zarówno t. przytarczyczna gruczołu górnego, jak i dolnego jest niewielkim odgałęzieniem I tarczowej dolnej, odchodzącym w pobliżu bieguna dolnego tarczycy. 
Czasem t. tarczowAgórna obejmuje zaopatrzenie gruczołu górnego. 
Jeżeli gruczoły przytarczyczne położone są wewnątrz torebki tarczycy, zaopatrują je naczynia miąższowe gruczołu tarczowego. 
Żyły. 
Z sieci żylnej podtorebkowej gruczołów przytarczycznych naczynka zbiorcze odprowadzają krew żylną do żż, tarczowych. 
Naczynia chłonne. 
Gruczoły przytarczyczne zawierają liczne naczynia chłonne. 
Nie łączą się one z siecią limfatyczną gruczołu tarczowego, lecz opuszczają gruczoły przytarczyczne samodzielne i uchodzą do węzłów przytchawiczych. 
Stąd częściowo raze@z limfą gruczołu tarczowego i grasicy chłonka odpływa do dolnych węzłów szyjnych gig bokich. 
Dotychczas nie znamy dokładnie dróg odprowadzających hormonu gruczołów przytarczycznych:zagadnienie, czy odpływa on krwią, czy limfą, nie jest ostatecznie ro ZWIĘZBDC. 
	Nerwy. 
Nerwy gruczołu przytarczycznego pochodzą ze splotu torebkowego gruczołu tarczowego:od niego delikatne włókna wnikają do gruczołów, częściowo w towarzystwie naczyń krwionośnych. 
Do gruczołu przytarczycznego górnego włókna przywspółczulne biegną drogą gałęzi zewnętrznej n. krtaniowego górnego oraz drogą splotu gardłowego:włókna współczulne pochodzą ze zwoju szyjnego górnego. 
Do gruczołu przytarczycznego dolnego kierują się włókna współczulne ze zwoju szyjnego środkowego i dolnego, przywspółczulne zaś drogą n. krtaniowego wstecznego. 
	STRESZCZENIE. 
	Gruczoły przytarczyczne(glmdulae pcrathgroidece)występują przeważnie w liczbie czterech:dwóch górnych i dwóch dolnych. 
Leżą one na stronie tylnej płatów bocznych gruczołu tarczowego, otoczone tkanką łączną powięzi tarczowej i luźno tylko złączone z torebką tarczycy. 
Często mogą one znajdować się w pewnej od niej odległości:rzadko wewnątrz gruczołu tarczowego objęte jego miąższem. 
Gruczoły przytarczyczne, otoczone delikatną torebką łącznotkankową, zbudowane są z pasm dużych komórek nabłonkowych dwojakiego rodzaju:komórek głównych oraz kwasochłonnych. 
Gruczoły przytarczyczne regulują zawartość wapnia i fosforu we krwi i w tkankach. 
Całkowite ich usunięcie wywołuje tężyczkę. 
Hormon gruczołów przytarczycznych nazywa się para(hormonem. 
	GRUCZOŁ-NADNERCZOWY. 
	Gruczoł nadnerczowy(glmdulc suprdrendlis s. ddrendlis)albo nadnercze jest parzystym narządem położonym w górnej i tylnej części jamy brzusznej powyżej nerki, jak nazwa na to wskazuje(ryć. 
456). 
Nadnercze zawiera dwa składniki zupełnie różne pod względem pochodzenia, budowy i czynności:korę i rdzeń. 
Kora(cortea), która dzięki swym hormonom steroidowym odgrywa dużą rolę w przemianie materii i jest niezbędna dla utrzymania ustroju przy życiu, powstaje z mezodermy:natomiast rdz eń(medulla), którego hormony-adrenalina i noradrenalina-działają na część współczulną układu autonomicznego i za jego pośrednictwem na układ naczyniowy, jest pochodzenia ektodermalnego. 
Komórki rdzenia cechuje zdolność barwienia się solami chromu i stąd mają one nazwę komórek chromochłonnych. 
Komórki te nie ograniczają się do rdzenia nadnerczy, lecz jako twory chromochłonne występują również w innych miejscach ustroju, w tzw. ciałach przyzwojowych(p. daleł). 
Stosunek kory do rdzenia u różnych kręgowców jest różny. 
U ryb chrzęstnoszkieletowych(żarłaczy, płaszczek)tworzą one narządy odrębne:korze wyższych kręgowców odpowiada u nich tzw. międzynercze(mterrendle), rdzeniowi-przynercze(ud rencie). 
U ryb kostnoszkieletowych i u płazów część rdzenia jest przeważnie związana z korą w jeden narząd, część zaś leży oddzielnie. 
U gadów i ptaków tkanka rdzeniowa jest rozproszona wśród korowej. 
U ssaków wreszcie oraz u człowieka, i to dopiero po urodzeniu, tworzy ona odrębne utkanie otoczone korą. 
	755. 


	srosuxau ocóussształt i położenie. 
	Nadnercze spoczywa na górnym końcu nerki po je. 
stronie przedniej i przyśrodkowej w obrębie torebki tłuszczowej neH(e, 456). 
Spłaszczone ciało narządu ma większą powierzchnię zednią(fcies dnćerior)oraz mniejszą powierzchnię tylną eies posterior), przedzielone brzegiem górnym i przyśrodwyrn(morgo superior et medidlis', ryć, 455):podstawa, czyli po. 
	Wargo sup. . 
	Facies ant. 
	Milom glandulaesuprarenalis*'A, suprarenalis im. 
	. . V, centralis. 
	(suprarenatis. 
	Wargo medialisBruzda dla żyły głównej, dolnej. 
	Wami a, suprarenalis mecae. 
	Wargo sup. 
	-Facies am. 
	Milom glandulaes u pr arena lis V, centralis(suprarenalis). 
	Ryć, ś 55. 
	Gruczoł nadnerczowy prawy(a)i lewy(b). 
	Widok od przodu. 
ierzchnia nerkowa(facies rendis), odpowiednio do kształtu ńca górnego nerki jest wklęsła. 
Nadnercze prawe jest bardziej trójtne, ma więc spłaszczony wi er z c h o ł ek(cpea:):natomiast nadnere lewe jest bardziej wydłużone, kształtu mniej więcej półksiężycowa. 
	Położenie nadnercza uwarunkowane jest jego stosunkiem do górnego końca nerki. 
	W czym jest ono osobnicza zmienne oraz często nieco różne po stronie prawej i lewej. 
dnercze może być położone 1)wysoko, spoczywając prawie wyłącznie na górnym ńcu nerki:jest to położenie płodowe, które u dorosłego zachowuje się rzadko. 
W od mieniu od niego możemy mówić o położeniu 2)niskim:w położeniu tym nadnercze:ylega do brzegu przyśrodkowego nerki, powyżej jej korzenia naczyniowego:jest to jczęstsze, zwykłe położenie nadnercza lewego. 
Trzeci typ stanowi położenie 3)poedniemiędzy wysokim a niskim, w którym nadnercze przybiera położenie górna:zyśrodkowe w stosunku do odpowiedniego brzegu nerki. 
Często zachowuje je nadrczeprawe. 
Pomimo wyższego położenia nerki lewej półksiężycowate nadnercze lewe iznacznie tylko zachodzi wyżej niż trójkątne nadnercze prawe, którego wierzchołek*ełracza koniec kręgosłupowy jedenastego żebra. 
W zasadzie zarówno po stronie prał Oyc, 4561, jak i lewej powierzchnia nerkowa nadnercza sięga prawie do wnęki nerki, łomiast jej koniec boczny nie przekracza górnego. 
	Wielkość. 
Przeciętne wymiary nadnerczy osoby dorosłej wynoszą:wysokość 5 cm, szerokość 3 cm, grubość około I cm. 
Masa narządu waha się w granicach 10-18 g, przy czym kora stanowi 80-90%masy całego narządu. 
U płodu nadnercze jest stosunkowo bardzo wielkie(p. rozwój). 
W niektórych chorobach nadnercze silnie się kurczy lub też odwrotnie-osiąga znaczną wielkość. 
Barwa i konsystencja. 
Budowa nadnerczy z dwóch różnych substancji, kory i rdzenia, widoczna jest już makroskopowo na przekroju narządu. 
Kora wskutek zawartych w niej lipidów ma barwę żółtą, natomiast rdzeń ma wygląd białawoszary:obie barwy przedzielone są silnie pigmentowaną, brązową warstwą wewnętrzną kory. 
Konstystencja nadnerczy jest dość miękka, choć bardziej twarda niż grasicy lub gruczołu tarczowego. 
Dotyczy to zwłaszcza kory, natomiast rdzeń jest bardziej miękki. 
Powierzchnia. 
Nadnercze objęte jest mocną torebką włóknistą. 
Jest ona tak ściśle złączona z korą narządu, że nie daje się odpreparować bez uszkodzenia kory. 
Liczne wypustki wnikają od niej do wewnątrz. 
Powierzchnia torebki jest nieregularna, pokryta licznymi rowkami i wyniosłościami. 
Właściwej wnęki nadnercze nie posiada, ponieważ naczynia wstępują do gruczołu w wielu miejscach, zwłaszcza na powierzchni przedniej oraz na brzegach narządu. 
Przeważnie jednak na powierzchni przedniej zaznacza się głęboka bruzda, z której występuje na powierzchnię duża żyła nadnerczowa, która w obrębie narządu ma nazwę żyły środkowe j(r. centrdhs). 
Bruzda ta uchodzi za wnękę(biłam)narządu. 
Nadnercze noworodka ma jeszcze zupełnie gładką powierzchnię. 
Od 3 tygodnia występują zmarszczki i szczelinki w związku z redukcją narządu i dopiero po 5 roku życia, kiedy gruczoł znowu silniej się rozrasta, szczeliny stopniowo się wyrównują, chociaż nigdy nie zanikają w całości. 
A, suprarenalis media 8 pO(enicamf(Truncus celiacus. 
	Glanduiasuprarenalis'cewo. 
	V, suprarenalis 8-suprarenahs f:-. 
	Inc. 
	suprarenalis. 
	A, renalis dext. 
	V, cava im. 
	-Glandula suprarenalis sin. 
	\4 orfa abdominalis. 
	4, mesenterica s**. 
	Ryć. 
	456. Nadnercza. 
	Widok od przodu. 
	Nadnercze i nerka prawa w przekroju czołowym. 
	Obie nerki nieznacznie odsunięte do boku. 
	Schemat unaczynienia. 
	STOSUNKI TOPOGRAFICZNE Powierzchnia tylna. 
Stosunki topograficzne powierzchni tylnej po obu stronach są podobne:nadnercze luźne przylega do części lędźwiowej przepony. 
Powierzchnia przednia po stronie prawej i lewej ma różną topografię. 
Na dn ero z e lewe położone jest ku tyłowi od torby sieciowej(ryc, lei), która przedziela je od żołąd. 
	757. 
	ił. 


	często dolna-przyśrodkowy koniec powierzchni przedniej oddzielony jest od toęjęeiowej tętnicą śledzionową i trzonem trzustki(ryc, lóO). 
U dziecka śledziona styką sąągrną częścią lewego nadnercza:nieraz stosunki te zachowują się u osoby dorostet, i ąnercze prawe przyśrodkowo przylega do żyły głównej dolnej, a poza tym cątąwierzchnia przednia przylega do wątroby:w części górnej styka się z nią bezpośreł. 
i, w dolnej przedzielone jest otrzewną(ryć. 
333). 
Nadnercze oddzielone jest od nerki cienką warstwą tkanki tłuszczowej i wraz z nerką jęte torebką tłuszczową(ryc. 
456), stosunki topograficzne nadnercza są zmienne w zależności od położenia sąsiednich rządów. 
I tak dolna-przyśrodkowa część prawego nadnercza przykryta jest często unastnicą i wtedy zmniejsza się pole, na które zachodzi otrzewna. 
U dziecka, jak już pomniano, śledziona przylega do górnego odcinka nadnercza lewego. 
Również ruchy dechowe wywołują pewne zmiany położenia:nadnercze bowiem razem z nerką przewasię przy poruszaniu się przepony. 
W stosunku do szkieletu nadnercze leży na wysokości trzonu jedenastego, a częściowo wunastego kręgu piersiowego. 
	ODMIANY. 
	NADNERCZA DODATKOWE. 
	Czasem jedno nadnercze jest bardzo małe, drugie wielkie:w rzadkich przypadkach a zrastają się z sobą, wytwarzając tzw. nadnercze podkowiaste. 
Brak jednej rki nigdy nie pociąga za sobą braku odpowiedniego nadnercza. 
Wiemy jednak, że oba rządy są zupełnie różnego pochodzenia embrionalnego. 
Brak jednego nadnercza nie*t dowiedziony:zachodzi bowiem możliwość, że nadnercze silnie uwstecznione czy zemieszczone nie było dostrzeżone. 
Nadnercza dodatkowe spotykamy dość często. 
Występują one w miejscach bardzo mych i bywają różnej wielkości:od główki szpilki do ziarna grochu. 
Nadnercza dotkowepowstają w sąsiedztwie głównego gruczołu i przeważnie nie zmieniają swego łożenia. 
Czasem jednak mogą one łączyć się w życiu płodowym z narządami, które stąpnie zmieniają swe położenie. 
W rezultacie nadnercza dodatkowe spotykamy nie ko w sąsiedztwie głównego gruczołu, lecz np. w więzadle szerokim macicy, w poózkunasiennym, czy złączone z najądrzem. 
Podobnie do głównego narządu, nadneradodatkowe zbudowane są z rdzenia oraz kory:dają się więc odróżnić zarówno od ystych tworów chromochłonnych, jak i od dodatkowych tworów korowych, które wyipować mogą w tych samych miejscach, co i nadnercza dodatkowe. 
	aozwór waoxrnczv. 
	W rozwoju osobniczym, podobnie jak w rozwoju rodowym, nadnercze powstaje dwóch początkowo odrębnych zawiązków:kora z mezodermy, rdzeń z ektodermy. 
iztałtowanie się obu tych zawiązków omówimy oddzielnie. 
Kora(cortea)zawiązuje się w początku 5 tygodnia życia zarodka obustronnie na wy kości górnych biegunów śródnerczy jako dwa symetryczne skupienia komórek mezenymy. 
Komórki te wywędrowują z mezodermalnej blaszki wyściełającej jamę ciała romadzą się po obu stronach podstawy krezki grzbietowej(ryc. 
457). 
Później zawiązki obniżają się ku górnym końcom nerki ostatecznej. 
Gdy wewnątrz zawiązku tego połaje sieć naczyń włosowatych, jego komórki układają się w sieć beleczek nabłonkach, wytwarzając tzw. korę płodową, czyli korę pierwotną nadnercza, o typo)budowie gruczołu wydzielania wewnętrznego. 
Nieco wcześniej(w końcu 5 tygodnia)wiązek ten zostaje otoczony przez kilka warstw drobnych komórek nabłonkowych, róiieżpochodzenia mezodermalnego. 
Komórki te tworzą dookoła kory pierwotnej zawiąłKory ostatecznej nadnercza(ryc. 
458, 459). 
Kora ta powoli grubieje i dopiero końcu życia płodowego rozpoczyna się różnicowanie jej warstwy powierzchownej warstwę kłębkowatą i głębszej w warstwę pasmowatą(p. dalej). 
	8 dzeń@ędowy-8. 
	Kręg, . 
	Aorta--. 
	Qz. 
	Kora ostateczna Torebka. 
	lora płodowa. 
	Z woj rdzeń łowy Pień współczu lny-Zwój poboczny współczulny Nadnercze Blaszka ścienna mezodermy Jelito. 
	Ryc. 
	457. Schemat rozwoju nadnerczy. 
	Barwą niebieską oznaczono elementy ektodermalne, barwą czerwoną-mezodermalne. 
	Ryc. 
	458. Przekrój poprzeczny nadnercza zarodka dł. 2, 5 cm. 
	Powiększenie małe. 
	Rdzeń(medullc)zawiązuje się również w końcu 5 tygodnia życia zarodka z komórek pochodzenia ektodermalnego, wchodzących początkowo w skład zawiązku pnia współczulnego. 
Komórki te przesuwają się następnie na przednią powierzchnię aorty i wytwarzają tam zawiązki zwojów współczulnych pobocznych. 
Część tych komórek, tzw. sympatogonii, wzdłuż naczyń krwionośnych przedostaje się z kolei wraz z włóknami nerwów współczulnych w głąb kory płodowej Oyc. 
458). 
Większość sympatogonii rozproszona grupami w korze pierwotnej różnicuje się potem w nabłonkowe komórki gruczołowe, które mniej więcej w połowie życia płodowego zaczynają wytwarzać ziarnistości chro. 
	759. 


	yaehtonne, zawierające hormon zwany adrenaliną. 
Cz:ć sBnpatogonii przez ęą. 
Bum syrnpatoblastów różnicuje się w komórki współczulne. 
pa urodzeniu w nadnerczu zachodzą duże z@iaW 8 ozpocz 8@a się szybkie zanikąątąjąęę płodowej, którą wypiera równocześnie rozrastająca się i różnicująca kora ostąiąy. 
yą. 
Natomiast rozproszone dotąd grupy komórek rdzenia skupiają się w środkowej-ją, jet gruczołu zajmując tu położenie ostateczne. 
	50 cj. 
	*zew na. 
	Torebka. 
	X ara*s*a*eczn a. 
	Kora płodowa. 
	-Sympatogonie. 
	Ryć. 
459. 
Wycinek nadnercza przedstawionego w całości na ryc. 
458. Powiększenie duże. 
	W okresie zarodkowym nadnercze początkowo wzrasta bardzo szybko. 
W końcu miesiąca jest znacznie większe niż nerka. 
Począwszy od końca 3 miesiąca rośnie już nacznie wolniej. 
U noworodka stosunek masy nadnercza do masy nerki wynosi 1:3. 
Po ładzeniu w związku z zanikiem kory płodowej nadnercze zmniejsza się aż do 6 miesi 4 a, później znów wzrasta powoli i wielkość nadnercza noworodka osiąga dopiero po e-4 latach. 
U osoby dorosłej stosunek masy nadnercza do masy nerki wynosi mniej więej 1:30. 
	O z ynn o ś ć kory płodowej jest tylko częściowo wyjaśniona. 
Wykazano, że produkuje ona hormony androgennie, podobne do hormonów płciowych męskich. 
Poza tym prawdopodobnie wytwarza i inne hormony regulujące przemianę materii. 
Wskazują na to obserwacje kliniczne:stan zdrowia kobiet chorych z powodu zaniku czynności kory nadnerczy(choroba Addisona)znacznie się poprawia między 4 a 9 miesiącem ciąży, prawdopodobnie między innymi wskutek czynności hormonalnej koty nadnerczy płodu i przenikania jej hormonów do ustroju matki. 
Poza tym na czynność hormonalną kory płodowej wskazują badania doświadczalne nad przeszczepianiem nadnerczy płodowych osób pozbawionym nadnerczy własnych. 
	BUDOWA NADNERCZY. 
	Nadnercze otoczone jest torebką łącznotkankową, obejmującą miąższ gruczołu, który składa się z kory i rdzenia. 
W pierwszym roku życia, a u dziewczynek nawet do końca drugiego, między korą i rdzeniem zachowują się resztki kory płodowej. 
Torebka zbudowana jest z włóknistej tkanki łącznej(ryc. 
46 O), głównie z włókien klejodajnych i sprężystych, z małą domieszką pęczków mięśniówki gładkiej. 
Wewnętrzna. 
	V, cemralis(suprarenalis). 
	7 azsul. 
	Medulla. 
	Cortex. 
	Ryc. 
	460. Przekrój przez nadnercze osoby dorosłej. 
	Powiększenie małe. 
	Wzorowane na B argmannie. 
	warstwa torebki zawiera komórki stanowiące postacie przejściowe między fibroblastami a komórkami nabłonkowymi zewnętrznej, tzw. klębkowatej warstwy kory nadnercza. 
Przypuszczalnie w tej warstwie torebki odbywa się wzrastanie kory na grubość oraz jej regeneracja. 
Od torebki tkanka łączna pasmami wnika w głąb kory, towarzysząc naczyniom krwionośnym. 
Kora(cortea)składa się z trzech warstw:kłębkowatej, pasmowatej i siatkowatej(ryc. 
4613. 
Warstw a kłębków at a(zona glomeru(osa)stanowi najcienszą warstwę:leży ona bezpośrednio pod torebką i zawiera zaokrąglone bryły nabłonkowe w kształcie kłębków, głębiej przechodzące w beleczki warstwy pasmowatej. 
Komórki kłębków mają kształt wałeczkowaty, ich bezziarnista cytoplazma zawiera czasem kropelki lipidów. 
W a rs 1 w a p a s m o w a 1 a(zona fsciculmc), najgrubsza, stanowi układ promieniście biegnących beleczek nabłonkowych. 
Ich duże, wielościenne komórki, tzw. spongiocyty, zawierają bardzo liczne kropelki lipidów. 
Po wyługowaniu tych zawartości cytoplazma robi wrażenie plackowatej lub gąbczastej, skąd też pochodzi nazwa komórek. 
Warstwa si atkowata(zona reticulms), położona najgłębiej, złożona jest również z beleczek nabłonkowych, łączących się tu jednak w sieć o nieregularnych okach:w sieci znajdują się szerokie zatokowe naczynia włosowate. 
Komórki tej warstwy są. 
	761. 


	(ejsze niż poprzednich, nie zawierają już lipidów, natomiast przeważnie'występują ich brunatny barwnik(lipoehrom). 
tłzeń(medulla)zajmuje centralne położenie w nadnerczu. 
Jest on zbudowany z tęę:teczek nabłonkowych łączących się w sieć, w okach której biegną zatokowate raczy. 
włosowate i żylne(ryc. 
4611. Komórki beleczek rdzenia mają przeważnie kształt wą. 
kawały i obu swymi końcami przylegają do śródbłonka naczyń. 
W cytoplazmie tych igrek występują ziarenka zawierające hormon adrenalinę lub noradrenalmę. 
Ziareą. 
te barwią się solami chromu oraz żelaza, dlatego też komórki te noszą nazwę chromomnychlub feochromocytów(p. dalej). 
W mikroskopie fluorescencyjnym pod wpty. 
n działania par formaldehydu komórki zawierające noradrenalmę wykazują silną onoszmaragdową fluorescencję(Pałek). 
	ter. 
	@i JP@4. 
	Cmsu. 
	Zona glomeru łasa. 
	Zona fasciculeta. 
	Zona refie u leris. 
	Modo Ile. 
	Ryc. 
461. 
Przekrój przez torebkę, korę i rdzeń nadnercza osoby dorosłej. 
Powiększenie duże. 
	Tkanka łączna w obrębie kory i rdzenia występuje w sąsiedztwie większych naczyń krwionośnych, poza tym siateczki włókienek kratkowych oplatają bryły i pasemka nabłonkowe, wnikając miejscami, zwłaszcza w warstwie pasmowatej, również i do beleczek. 
	Siateczki te są silniej rozwinięte na granicy kory i rdzenia. 
	czrssosć susaaczv. 
	Czynna ś ć kory nadnerczy jest niezbędna dla utrzymania w ustroju prawidłowej przemiany materii:wyłączenie tej czynności przy zaniku kory(cisawica, czyli choroba Addisona)prowadzi do śmierci, jeżeli hormony kory nie będą zastąpione odpowiednim leczeniem hormonalnym. 
Hormony kory należą do tzw. związków steroidowych, których rdzeniem jest 4-pierścieniowy związek cyklopentanofenantrenu. 
Związków takich wydzielono około 30, nie wszystkie jednak są wydalane do krwi. 
Do najważniejszych, spełniających w 60-1110%zadania kory, należą:kortykosteron, kortyzon i aldosteron. 
Aldosteron reguluje przemianę mineralną sodu i potasu. 
Brak tego hormonu w chorobie Addisona, wywołującej charakterystyczne niebieskoszare zabarwienie skóry, powoduje utratę sodu i gromadzenie się potasu w ustroju. 
Inne hormony wywierają wpływ na przemianę węglowodanów oraz białek w organizmie i równocześnie wywierają wpływ na tkankę łączną, tkankę limfatyczną, skład morfologiczny krwi i na proces kostnienia. 
Odmienny kierunek reprezentują hormony o działaniu podobnym do działania hormonów płciowych. 
Hormon przemiany mineralnej wytwarzany jest, być może, w warstwie kłębkowatej, hormony przemiany węglowodanowej i białkowej-w warstwie pasmowatej, hormony płciowe-w siatkowatej. 
Z tej ostatniej powstawać mogą guzy, których wydzielina wywoływać może u dzieci przedwczesne dojrzewanie płciowe, czasem obrazy rzekomego obojnactwa. 
Funkcja wydziemicza oraz wzrastanie kory nadnercza regulowane są przez główną część płata przedniego przysadki za pośrednictwem jego hormonu adrenokortykotropowego(ACTH), podobnie jak czynność tarczycy regulowana jest za pomocą hormonu tyreotropowegoprzysadki. 
Czynność rdzenia nadnerczy wykryta została przez Cybulskiego i Szymonowiczaw 1894 r. 
Hormonami rdzenia są:adrenalina(epinefryna)i noradrenalma. 
Adrenalina wydzielana jest również przez zakończenia nerwowe w synapsach nerwów współczulnych jako sympatyna, a poza tym przez ciała przyzwojowe sympatogenne(p. dalej). 
Hormon ten wzmaga czynność części współczulnej układu autonomicznego, w szczególności zakończeń nerwów współczulnych w tkance mięśniowej gładkiej naczyń tętniczych, co z kolei podnosi ciśnienie krwi:równocześnie adrenalina powoduje skurcz mięśniówki śledziony, zmniejszając sam narząd, w wątrobie zaś zwiększa przemianę glikogenu w glukozę(s. 29 l). 
Nieco inaczej działa noradrenalma, powodując skurcz mięśniówki żył i zwężenie ich światła, natomiast rozkurcz tętnic wieńcowych serca i tętnic nerkowych. 
	NACZYNIA I NERWY NADNERCZY. 
	Tętnice. 
Zaopatrzenie tętnicze nadnerczy, jak wszystkich gruczołów o wewnętrznym wydzielaniu, jest bardzo obfite'. 
Nadnercze jest jednym z najsilniej ukrwionych narządów ustroju i pod tym względem ustępuje tylko unaczynieniu gruczołu tarczowego. 
Krew tętnicza nadnerczy pochodzi z trzech źródeł:1)z t. nadnerczowej górnej, gałęzi t. przeponowej dolnej, 2)z t. nadnerczowej środkowej, bezpośredniej gałęzi aorty brzusznej oraz 3)z t. nadnerczowej dolnej, gałęzi t. nerkowej. 
Tętnice te, dzieląc się kilkakrotnie(na 15-20 gałązek), wstępują do narządu, zwłaszcza z brzegów lub z jego powierzchni przedniej. 
Część ich zaopatraje torebkę, część na gra'Mięko ś E. 
, Anatomiczne podstawy chirurgii i radiodiagnostyki nadnerczy. 
Praca habilia WAM 1976. 
	763. 


884. 
	Ryc. 
	462. Przekrój poprzeczny przez żyłę rdzenia nadnercza. 
	Silne podłużne fałdy mięśniowe. 
	Wzorowane na Benninghoffie, 1930. 
	cy kory przechodzi w naczynia włosowate odżywiające kłębki i beleczki kory. 
Rdzeń lżywiają włośniczki, które przenikają do niego z kory. 
Przypuszczalnie doprowadzają u one substancje z kory, czym tłumaczyłoby się współistnienie obu składników nadrczy. 
Poza tym część tętniczek wychodzących z torebki(cd. performtes)przebija się zez korę i odżywia rdzeń bezpośrednio otwierając się do środkowych naczyń zatokoatychrdzenia. 
Naczynia włosowate warstwy siatkowatej kory oraz rdzenia mają chakterzatokowy i w ścianach swych posiadają komórki analogiczne do komórek Mrowia-Kuplera wątroby(s. 286), należące do układu siateczkowo-śródbłonkowego. 
Żyły. 
Włosowate naczynia zatokowe rdzenia przechodzą w żyły rdzenia najpierw bezięśniowe, następnie w żyły wyposażone w swych ścianach w silne i wyniosłe, podłużne ałeczki mięśniowe(ryc, 462), nieregularnie rozmieszczone na przekroju poprzecznym. 
ty są równocześnie drogami odprowadzającymi wydzielinę gruczołu, adrenalinę:nawa się więc przypuszczenie, że te podłużne wałeczki mięśniowe, hamując odpływ krwi, wnocześnie regulują odpływ barmanów. 
Z sieci włosowatej zbiera się krew żylna wewnątrz rdzenia w jedną z, ś r o dk o w ą 0. 
ntrdlis), która z gruczołu wychodzi przez wnękę i od tego miejsca począwszy ma nazwę n a dn er c z owe t. 
Prawa z, nadnerczowa uchodzi do z, głównej dolnej, lewa do z, neriwejlewej. 
Pewna część naczyń włosowatych kory łączy się w drobne żyły biegnące ku wodowi, gdzie uchodzą do żył torebki. 
Niewielka część krwi żylnej przez śledzionę rzustkę odpływa do z, wrotnej. 
Ściana z, środkowej wyposażona jest w cienką okrężną warstwę mięśniową w błonie odkowej i silniejszą podłużną w błonie zewnętrznej. 
Urządzenie to służy zapewne róweżdo regulowania odpływu krwi, podobnie jak zespolenia tętnicza-żylne znajdujące:w torebce oraz na granicy kory i rdzenia. 
Naczynia chłonne tworzą obfite sploty zarówno w torebce narządu, jak i przypuczalruew miąższu. 
Sieci naczyń włosowatych limfatycznych otaczają pasma komórko:i oplatają poszczególne komórki. 
Gałązki powstające z naczyń włosowatych prowa 4 bądź do naczyń chłonnych torebki, bądź do sieci chłonnej otaczającej żyłę środkową. 
sieci tej w pobliżu wnęki powstaje parę pni limfatycznych, które razem z z, nadnerczołopuszczają wnękę i uchodzą do węzłów chłonnych lędźwiowych. 
Jest rzeczą wątpił), czy naczynia chłonne odprowadzają wydzielinę gruczołu. 
	Nerwy. 
Rdzeń nadnerczy jest jednym z najsilniej unerwionych narządów ustroju, natomiast unerwienie kory jest stosunkowo słabe. 
Nerwy wytwarzające splot nadnerczowy, składający się z 20-30 gałązek wnikających do gruczołu, mają dwa rodzaje włókien. 
Jedne pochodzą z n. błędnego i n. przeponowego, drugie-włókna współczulne-otrzymują je częściowo ze zwoju trzewnego, częściowo bezpośrednio z n. trzewnego większego i mniejszego. 
Powyższe włókna wytwarzają w rdzeniu subtelne sieci. 
Komórki otoczone są gęstymi splotami, a oddzielne włókienka wnikają jakoby nawet do komórek. 
Część włókien zaopatruje korę. 
Podrażnienie nerwów trzewnych wzmaga wydzielanie adrenaliny:przecięcie ich prowadzi do przerwania wydzielania. 
	STRESZCZENIE. 
	Gruczoły nadnerczowe(glmdulde supnrendes s. ddrend(es)są to parzyste narządy o wydzielaniu wewnętrznym. 
Położone na górnych końcach nerek są one od nich oddzielone warstwą tkanki tłuszczowej i wraz z nerkami objęte wspólną torebką tłuszczową. 
Są to twory spłaszczone w kierunku przednio-tylnym:nadnercze prawe jest przeważnie kształtu mniej więcej trójkątnego, lewe przeważnie półksiężycowatego. 
Nadnercze otoczone jest mocną łącznotkankową torebką, ściśle z nim złączoną, i składa się z wąskiego, białawoszarego pasma rdzenia, dokoła objętego grubą korą. 
Kora i rdzeń są to rozwojowa, anatomicznie i czynnościowo różne części nadnercza. 
Kora powstaje z mezodermalnego nabłonka jamy ciała, jej komórki zawierają ziarenka barwnika i liczne kropelki lipidów, które nadają korze żółte zabarwienie. 
Jest ona konieczna do życia:wytwarza wiele hormonów steroidowych i reguluje przemianę mineralną, białkową i węglowodanową, wpływa na tkankę limfatyczną oraz bierze udział w uodpornieniu ustroju. 
Brak hormonów kory powoduje cisawicę(chorobę Addisona). 
Rdzeń pochodzi z zawiązku układu współczulnego, zawiera komórki chromochłonne i wytwarza adrenalinę i noradrenalinę. 
	CIAŁKA PRZYZWOJOWEZ jednolitego zawiązku układu nerwowego powstają nie tylko składniki nerwowe i glejowe, lecz również komórki, które mają zadanie wewnątrzwydzielnicze. 
Skupienia tego rodzaju komórek nazywamy ciałkami przyzwól owymi. 
Ciałka przyzwojowe(pdmgmgliP)są to więc narządy poboczne układu nerwowego, ściślej mówiąc układu nerwowego autonomicznego. 
Część ciałek przyzwojowych pochodzi bowiem z części współczulnej układu autonomicznego i stale pozostaje z nią w łączności, część druga-z zawiązku części przywspółczulnej tegoż układu. 
W związkdz tym należy odróżniać ciałka przyzwojowe pochodzenia współczulnego, czyli ciałka sympatogenne, i pochodzenia przywspółczulnego, czyli ciałka parasynnpatogenne. 
	CIAŁKA PRZYZWOJOWE WSPÓŁCZULNE*s*m*oc*Dwie zasadnicze właściwości cechują ciałka przyzwojowe współczulne. 
	Właściwością morfologiczną jest zdolność barwienia się tych 765. 


	*rządów na żółto lub brązowo solami chromowymi(komórki chromy. 
jonne%, właściwością funkcjonalną-wydzielanie substancji ukłąiwspółczulnego, adrenaliny i noradrenalmy. 
O ile u ryb chrzęstnoszkieletowych każdemu zwojowi pnia współulnegotowarzyszy jedno ciałko przyzwojowe chromochłonne, to ssaków i człowieka komórki chromochłonne skupiają się głównie pobliżu części brzusznej i miednicznej układu współczulnego, z któehpowstały Znaczna większość ciałek przyzwól owych pochodzenia współczulne*ulega silnemu uwstecznieniu już przed urodzeniem lub najpóźniej i 1-2 roku życia i ten proces stopniowego zaniku kończy się już okresie pokwitania. 
W wielu miejscach, w których u małego dziecka ale występują ciałka przyzwojowe wielkości od mikroskopowej do arna grochu, u dorosłego nie możemy ich już dostrzec. 
Rdzeń nadnercza uchodzić może za największy narząd chromochłoniwytwarzający też największą ilość adrenaliny. 
Możemy go też nazaćciałkiem przyzwojowym nadnerczowym. 
Z pozostałych tworów uomochłonnych największym z kolei jest ciałko przyzwojowe aorty, bo tzw. ciało przyaortowe. 
Kłębek aortowy(glomus aorticum), dawniej zwany narządem Zuckerkandla, jest pa-ystym tworem chromochłonnym, układającym się po prawej i lewej stronie aorty ZUSZDC). 
P o ł o z e n i e. 
Pod względem topograficznym kłębek aortowy położony jest, jak zazna ono, po obu stronach aorty brzusznej na wysokości odejścia tętnicy krezkowej dolnej. 
awy spoczywa w rowku między aortą a żyłą główną dolną, lewy-między aoctą a m. lżwiowym większym. 
Oba narządy leżą oczywiście zaotrzewnowo, otrzewną ścienną zykryte na stronie przedniej. 
Kształt i wie I koś ć. 
Kłębki aortowe są to dwa małe twory cylindryczne lub wrzemowate, wydłużone w kierunku pionowym. 
Prawy jest prawie zawsze nieco większy i lewy:często pomost tkanki chromochłonnej łączy oba narządy. 
U noworodka przeprą długość prawego narządu wynosi około 12 run, lewego-9 mm:bardzo duża skawahańwynosi I do 30 mm. 
Szerokość mierzy około 4-5 mm. 
Wielkość obu narządów uuejsza się z wiekiem i po okresie dojrzewania płciowego są one dostrzegalne już tylko zez mikroskop:po czterdziestce zanikają prawie całkowicie(p. dalej). 
W sąsiedztwie u narządów występować mogą drobne grudki stanowiące ciałka przyzwojowe dodatwe. 
Układ ich i liczba są bardzo zmienne. 
Są one albo zupełnie izolowane od obu kłęby aortowych, albo łączą się z nimi. 
Niezależnie od kształtu i wielkości kłębki aortowe wykazują ścisły kontakt z sąsiadu:ymi gałązkami splotu współczulnego, które przeplatają się dokoła nich. 
Budowa kłębka aortowego jest identyczna z budową rdzenia nadnerczy. 
Składa się, z sieci łącznotkankowej, w okach której znajduje się obfita naczyniowa sieć włosowa i gniazda komórek chromochłonnych. 
Są to typowe narządy chromochłonne:wytwaająhormony adrenalinę oraz noradrenalinę. 
N a c z yn i a i n e rwy. 
Tętnice kłębków aortowych pochodzą głównie z aorty i t. krez twej dolnej, znacznie rzadziej z innych sąsiednich naczyń. 
Żyły uchodzą zwykle do z. 
iwnej dolnej po stronie prawej, po lewej mogą uchodzić do różnych żył sąsiadujących narządem. 
Naczynia chłonne nie są znane. 
Nerwy pochodzą z pnia współczulnego, głębi narządu wytwarzają one obfitą sieć. 
	'Wielu autorów stosuje nazwę, komórek feochromowych lub feochromocytów r. fios s brązowawy). 
	CIAŁKA PRZYZWOJOWE PRZYWSPÓŁCZULNE*s*oc*Jak zaznaczono wyżej, oprócz współczulnych chromochłonnych ciałek przyzwojowych, wydzielających adrenalinę i noradrenalinę, odróżniamy jeszcze inne, inaczej ukształtowane-ciałka przyzwojowe przywspółczulne. 
U człowieka występują one w polu zakończeń gałązek nerwów obniżających ciśnienie krwi, n. językowo-gardłowego i n. błędnego. 
Komórki ciałek przyzwojowych przywspółczulnych w przeciwieństwie do komórek ciałek przyzwojowych współczulnych scharakteryzować można cechami ujemnymi:nie są one chromochłonne i nie wytwarzają adrenaliny ani noradrenaliny. 
Ich budowa szczegółowa wy kazuje podobieństwo do budowy zespoleń tętnicza-żylnych:część autorów zalicza je też do nich. 
Ciałka przywspółczulne są bardzo obficie zaopatrzone w naczynia krwionośne i zakończenia nerwowe rejestrujące stężenie tlenu, kwasu węglowego oraz stężenie jonów wodorowych we krwi, są chemoreceptorami. 
Przypuszczalnie też są narządami biorącymi udział w regulowaniu składu chemicznego krwi przez wpływ na czynność oddychania, czy też przez wydzielanie pewnych substancji do krwi. 
W przeciwieństwie do ciałek współczulnych zachowują się one u człowieka przez całe życie, nie ulegając zanikowi. 
U niższych zwierząt tkanka przy zwojowa przywspółczulna rozproszona jest dokoła wielkich łuków tętniczych. 
Dopiero u zwierząt wyższych i u człowieka powstają z niej oddzielne narządy. 
U człowieka do ciałek przyzwól owych przywspółczulnych zaliczamy przede wszystkim:ciało przyzwojowe tętnicy szyjnej, zwane też kłębkiem szyjnym, oraz ciało przyzwojowe nadser c owe(ryc. 
463). 
Kłębek szyjny(glomus cdroticum), czyli ciałko przyzwojowe tętnicy szyjnej(pcragmglioncaroticunP), jest tworem dość twardym, o zabarwieniu brązowoczerwonym, wielkości mniej więcej ziarna ryżu. 
Długość jego wynosi około 7 run, szerokość 4 run i grubość 2 mm. 
Po toż cni e. 
Kłębek położony jest w miejscu podziału t. szyjnej wspólnej(ryc. 
463). 
Dolna połowa kłębka styka się z kątem podziału t. szyjnej wspólnej, połowa górna leży w szczelinie między t. szyjną zewnętrzną a wewnętrzną. 
Osłonka naczyniowa, która obejmuje podział tętnic, otacza również kłębek:własnej torebki kłębek nie ma. 
Kłębek rozpada się czasem na cztery lub pięć części, ledwie dostrzegalnych. 
Całkowity brak kłębka nie został stwierdzony. 
Ponieważ kłębek nie ma własnej torebki, na zwłokach z trudem można go wypreparować:natomiast u osoby żywej z powodu silnego wypełnienia krwią daje się łatwiej odnaleźć. 
B u d o w a. 
Miąższ kłębka szyjnego utworzony jest z komórek nabłonkowych me. 
464)położonych w obfitej sieci naczyń włosowatych. 
Komórki mają cytologiczne właściwości działalności wewnątrzwydzielniczej:nie dają jednak reakcji chromowej i nic wspólnego nie mają z wytwarzaniem adrenaliny. 
Z tego powodu kłębek szyjny nie może być zaliczony do układu chromochłonnych tworów współczulnych. 
Komórki jego są w ścisłej łączności z licznymi włóknami nerwowymi, które, ułożone w trzy stopnie splotów, dzielą się na coraz delikatniejsze włókna i wreszcie dochodzą do każdej komórki miąższu. 
	767. 


	A, carotiscommunis ded. 
	A, subclawa dext. 
	Arcus aortae--. 
	A, carots interna sin. 
	Bamus sinus caroticiGlomuscaroricum(pamga ngJi on caroticum)A, carotis externa sin. 
	Sinus carotcus. 
	N, glossopharyngeusTruncus sympathicusM, vayus-Ganglion cerwcale sup. 
Ganglion imerius n. vagi-N. laryngeus sup, sin. 
	Truncus sympathicusN, wgus str. 
N. depressor(n. aortcus)A, carotis communis sin. 
	N. laryngeus recurrens sin. 
eóA, subclawa sin. 
Paragang lian su pracard i ale lig, arteriosum A, pulmoralis str. 
463. 
Położenie ciałek przyzwojowych przywspółczulnych i ich zaopatrzenie nerwoSchematwzorowany na Muratorim(Anat. 
Anzeiger, t. 83, 1937)oraz Tarze(Dąs Neryensystem, 1953). 
	7 z yn n o ś ć. 
	Kłębek szyjny ma zarówno funkcję nerwową, jak i wewnątrzwydzielni. 
Jego szczególnie ścisły związek z włóknami nerwowymi i bliskie sąsiedztwo z zatoką ucy szyjnej nasuwają przypuszczenie, że służy on do regulowania ciśnienia krwi, potnie jak zatoka tętnicy szyjnej. 
Z kłębka udało się otrzymać substancję obniżającą nenie krwi. 
Jest więc również chemoreceptorem. 
Naczynia i nerwy. 
Kilka doprowadzających tętniczek odchodzi z kąta podziału gyjnej wspólnej. 
Drobne żyły uchodzą do z, tarczowej górnej lub najbliżej położonego a żylnego. 
U bieguna górnego wstępują do kłębka liczne włókna nerwowe. 
Są To ikna przywspółczulne, w większości identyczne z włóknami zaopatrującymi zatokę ucy szyjnej:pochodzą one głównie z n. językowo-gardłowego, a poza tym z gałęzi dłowych i krtaniowych n. błędnego. 
Włókna współczulne odchodzą z górnego zwoju mego częściowo za pośrednictwem splotu t. szyjnej wspólnej. 
lalko przyzwojowe nadsercowe(pcrdgmg(jon supraccrdideS leży w tkance łączne:uszczowej między łukiem aorty a t. płucną prawą, na prawo od więzadła tę(niczego W 3). 
Narząd ten, kilkumilimetrowej wielkości, leży w polu końcowym gałązek n. 
Inego(n. depressor). 
Ciałko nadsercowe we wszystkich zasadniczych właściwościach podobne do kłębka szyjnego. 
	Trzecia grupa ciałek przyzwojowych przywspółczulnych leży u człowieka cząściowowewnątrz zwoju dolnego n. błędnego, częściowo w jego bezpośrednim sąsiedztwie, jak również w ścianie opuszki górnej z, szyjnej wewnętrznej. 
Wszystkie te rozproszone grudki tworzą ciałko przyzwojowe zwoju dolnego n. błędnego. 
Również wzdłuż n. bębenkowego i w ścianie jamy bębenkowej stwierdzono drobne skupienia tkanki identycznej pod względem budowy z tkanką ciałek przyzwojowych Włókna nerwowe. 
	Naczyń ta. 
	ą\1 X 1 X. 
	-Naczynia. 
	nabłonkowe. 
	N aczynie. 
	Ryc. 
	464. Kłębek szyjny. 
	Mikrofotografia. 
	Powiększenie małe. 
	przywspółczulnych. 
Nadano im nazwę ciałka przyzwojowego bębenkowego(pcrdganglian tgrnpanicum:). 
Kłęb ek guz i czny(glomus coccggeum')jest to drobny narząd parumilirnetrowejwielkości, położony do przodu, lub też poniżej wierzchołka kości guzicznej. 
Często zaliczany bywa do układu gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym, choć budowa jego nie wskazuje na to. 
Jest to twór o strukturze zespolenia tętnicza-żylnego:zapoznamy się z nim przy omawianiu układu naczyniowego. 
	50-Anatomia t. li. 
	STRESZCZENIE. 
	Ciałka przyzwojowe są to narządy wewnątrzwydzielnicze pochodzące z układu nerwowego autonomicznego. 
Niektóre pochodzą z części współczulnej tego układu, inne z przywspółczulnej. 
Ciałka przyzwojowe współczulne zawierają komórki chromochłonne wydzielające adrenalinę i noradrenalinę:wzmagają więc one ciśnienie krwi. 
W dzieciństwie występują jako rozproszone drobne grupy tych komórek w pobliżu części. 
	769. 


	rzusznej i miednicznej ulładu współczulnego oraz w postaci większego parzystego tęą, ą e kłębka aortowego(glomus corticum)położonego po obu stronach ao-ę)miejscu odejścia t. krezkowej dolnej. 
	Do ciałek przyzwojowych współczulnych ząg. 
zyć też możemy rdzeń gruczołu nadnerczowego. 
Ciałka przyzwojowe przywspółczulne powstają z zawiązków materiału prze. 
rspółezulnego n. językowo-gardłowego oraz n. błędnego. 
Są to prawdopodobnie narzą. 
y wewnątrzwydzielnicze pod względem budowy podobne do zespoleń tętnicza-żylnyeąjo ciałek przyzwojowych przywspółczulnych zaliczamy przede wszystkim kłęte:-z y j ny(glomus cdroticum), chemoreceptor położony w miejscu rozwidlenia t. szyjąc rspólnej, c i alko pr z yzw o j ow e na ds er c owe(pardgmglion suprdcardiale), poły, one między łukiem aorty a t. płucną prawą oraz kłębek guziezny. 
	SZYSZYNKA Szyszynka albo ciało szyszkowate(corpus pinedle s. glmdulanneclis)otrzymała swą nazwę w związku z podobieństwem do szyszki nnii. 
Powstała ona przez wypuklenie się tylnej części sklepienia konary trzeciej mózgowia między spoidłem uzdeczek a spoidłem tylnym nózgu. 
Jest to twór niewielki, stożkowaty, nieco spłaszczony, barwy zaroczerwonawej. 
Podstawa narządu, zwrócona do przodu, łączy się bierna białymi blaszkami, górną ze spoidłem uzdeczek(oraz bocznic Corpus callosum. 
	ommissura ant. 
Chiasrnaoptfc wir******irfurdibuliX lnfundibulum 8 Ą-(Bbus post. 
ś\lobusant. 
8 XąyĘjCQjĘConcha'msalis med. 
Concha, nasalis inf. 
	ej rSe-::'X ław. 
**cj?
	Gamm iss ula'habenularum, *ecessus pineals. 
	I(-Corpus pineale. 
	ęę-Commissura post. 
	**Qolliculus sup. 
	Colliculus im. 
	Sinus sphenoidalis. 
	Pons. 
	Meatus Ostiom pharyngeumnasopnaryngeus tubaeWe 465. 
	Położenie przysadki i szyszynki. 
Przekrój pośrodkowy przez przysadkę, szyzynkę, zatokę klinową oraz tylny odcinek jamy nosowej. 
Prawa połowa preparatu widok ze strony lewej. 
	Ryc. 
466. 
Położenie szyszynki. 
Widok z góry na komorę trzecią mózgowia. 
	ThalamusSoja med u llariśTrigonumhaben ula eHabenula Colliculus im. 
	X amorki szyszynkowe. 
	y(7 ł ł I. 
	Commissuraha benularumćs':Colliculus 9@fsę Corpus pineale. 
	X Naczynie. 
	Ryc. 
	467. Szyszynka barwiona wg Bargmanna. 
	Powiększenie duże. 
	Venticulus ćertus. 
	z obu uzdeczkami:ryc, 466), dolną ze spoidłem tylnym. 
Szczelina między tymi dwiema blaszkami tworzy z a chyłek szyszynkowy(recessuspmedlis)komory trzeciej(ryc. 
465). 
Długość szyszynki wynosi przeciętnie około 12 mm, szerokość 8 mm i grubość 4 mm. 
Otoczona tkanką łączną, która wypełnia przestrzeń między móżdżkiem a tylnym końcem ciała modzelowatego, z łatwością może być uszkodzona przy nieostrożnym preparowaniu. 
Ku tyłowi szyszynka układa się między oba górne wzgórki śródmózgowia(ryc. 
466). 771. 


	Budowa. 
	Ciało szyszkowate os o by dorosłe j składa się z poszczególnych grup:-j. 
ąękowyeh, przegrodami łącznotkankowymi niecałkowicie poprzedzielanych na zraz*ąziki zawierają:1)liczne k o m o rk i s z ys z ynk o we(pinocyty), które w preparatąejąwionych zwykłyr:metodami robią wrażenie nabłonkowych(ryć, 467):zawierają oąąssunkowo duże jądro:nie są to ani komórki nerwowe, ani glejowe. 
Słabo barwiąca stoplazma może wykazywać delikatną ziarnistość lub wodniczkę, jak również ziarenkąrwnika. 
Specjalne metody barwienia wykazują liczne, rozgałęzione wypustki tych kw. rek które na granicy przegród łącznotkankowych, jak również dokoła naczyń kończą maczugowatymi zgrubieniami me. 
468). 
Oprócz komórek szyszynkowych narząd teąwiera również 2)liczne komórki glejowe, 3)sieć włókienek glejowych oraz 4)kowrktrwowe i 5)dwa rodzaje włókien nerwowych. 
Jeden rodzaj włókien pochodzi z sąsiedeh części, między innymi z jądra uzdeczki, drugi-to włókna współczulne pacho. 
	(Il. 
XjIQ)%!!i 7**********, ********i****j*. 
	Ryc. 
468. 
Szyszynka:komórki szyszynki(pinocyty)o maczugowatych wypustkach. 
Powiększenie duże. 
Wzorowane na Hortedze(z Bargmanna). 
	ące z górnego zwoju szyjnego pnia współczulnego. 
Poza tym szyszynka osoby doroj, jak również pokrywająca ją opona miękka zawierają tzw. piasek mózgu(acerluscerebri). 
Składa się on z okrągławych, żółtawych ciałek, dochodzących do I mmprzekroju, koncentrycznie uwarstwionych i zawierających fosforany i węglany wapłBudowa szyszynki w wieku dziecięcym jest nieco odmienna. 
Komórki szyszynwewystępują w dwóch postaciach:jedne-wewnętrzne, są to komórki większe, jaśgsze, ze słabo barwiącym się jądrem:drugie-zewnętrzne, mniejsze, z silnie barwiąmsię jądrem. 
W 7 roku życia różnicowanie się komórek szyszynkowych jest ukończone:jest to już nkt zwrotny między okresem dojrzewania narządu a jego późniejszym uwstecznię em. 
Rozpoczynające się teraz zmiany wsteczne nie prowadzą jednak do zaniku miąża, lecz tylko do zmniejszenia składu komórkowego, a zwłaszcza komórek szyszynko Okres pokwitania jest dalszym ważnym etapem w rozwoju szyszynki:począwszy od(o okresu bowiem między innymi stale ukazuje się już piasek mózgowy:z wiekiem ść jego wzrasta, jak również wielkość poszczególnych ciałek łączących się często obą w poszczególne grupy. 
Czynność. 
I dziś jeszcze szyszynka jest tajemniczym narządem. 
Galen przypuszczał, że zoruje ona ilość płynu("spiritus")przepływającego z trzeciej komory do czwartej. 
Deutes uważał ją za siedzibę, duszy". 
Dzisiaj przypisuje się szyszynce znaczenie we. 
	wnątrzwydzielnicze. 
W dzieciństwie hormon szyszynki ma hamować wytwarzanie się hormonów gonadotropowych przysadki i w ten sposób opóźniać dojrzewanie płciowe. 
Dlatego też szyszynkę określono jako hamulec wewnątrzwydzielniczy, albo też jako "gruczoł niewinności"lub "gruczoł cnoty", czynny tylko w wieku dziecięcym. 
	PRZYSADKA Przysadka(hgpophgsis s. glandulc pituitma), albo przysadka m o z go w a, położona jest na podstawie mózgu. 
Jest to ciało elipsoidalne, nieparzyste, ułożone pośrodkowo o długiej osi poprzecznej. 
Przysadka jak jagoda na swej łodydze jest zawieszona na końcu stożkowatego tworu, tzw. 
I e j ka(infmdibuhm), wychodzącego z dna komory trzeciej:końcowy odcinek lejka stanowi szypułę przysadki. 
Dawniej przysadka miała nazwę gruczołu śluzowego(glmdula pituitmc:pituita-śluz), ponieważ przypuszczano, że to ona wytwarza śluz jamy nosowej. 
Teoria ta dawno upadła, nazwa jednak zachowała się jeszcze długo. 
W układzie wewnątrzwydzielniczym przysadka zajmuje miejsce centralne:jest ona jak gdyby motorem, który panuje nad czynnością innych gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym, chociaż sama podlega wpływom gruczołów, którymi zawiaduje. 
Z wytwarzanych przez nią licznych hormonów część działa bezpośrednio na ustrój, część zaś pośrednio przez swój wpływ na inne gruczoły wydzielania wewnętrznego. 
Jest ona również narządem włączonym między układ wewnątrzwydzielniezy a autonomiczny układ nerwowy. 
Tutaj bodźce nerwowe przełączane są na hormonalne, jak również hormonalne bodźce przy sadki działają na ośrodki nerwowe. 
Przysadka występuje u wszystkich kręgowców i powstaje z dwóch różnych zawiązków łączących się z sobą. 
Z dna komory trzeciej powstaje płat tylny, zaś z ektodermalnego nabłonka sklepienia pierwotnej jamy ustnej-płat przedni. 
Ektoderma ta ku górze i ku tyłowi wytwarza wypustkę, tzw. kieszonkę przysadkową(Rathkego:s. 20, ryc, 47 l), która przenika przez zawiązek podstawy czaszki, przechodząc przez embrionalny kanał czaszkowa-gardłowy w trzonie kości klinowej. 
Kanał ten wraz z'zawartą w nim kieszonką przysadkową przeważnie zanika. 
Tylko z nabłonka początkowej jej części na powierzchni zewnętrznej trzonu kości klinowej powstaje mały gruczoł, przysadka gardłowa(hgpophgsis phdrgngec:ryć. 
47 O), oraz z końcowej, górnej części kieszonki przysadkowej płat przedni przysadki mózgowej. 
Z tylnej ściany kieszonki przysadkowej różnicuje się odrębny odcinek, tzw. część pośrednia płata przedniego, przylegająca do płata tylnego, zaś z górnego odcinka zawiązku płata przedniego wyrasta wypustka, która pokrywa szypułę po stronie górna-przedniej i sięga aż do lejka:stanowi ona drugą, odrębną część płata przedniego, tzw. c z ęś ćguzową(ryc. 
472). 
Jak z powyższego wynika, przysadka składa się z dwóch płatów, 779. 


	rzedniego albo gruczołowego oraz tylnego albo nerwowego. 
W płacie rzednim odróżniamy większą, przednią część główną(pers prmHpąP)małą, tylną część pośrednią(pers mtermedid)oraz niewielką jeść guzową(pars tuberalis). 
	STOSUNKI OGÓLNE Położenie i wielkość. 
Przysadka p otoż on a jest na podstawie mazi ku tyłowi od skrzyżowania wzrokowego i do przodu od ciał suteczswych. 
Położenie to odpowiada części pośrodkowej środkowego dołu iaszki, która, jak wiemy, wytwarza głębokie wgłębienie, siodło turecie, zawierające dół przysadki(t. 
I). 
Przysadka położona jest w tym ile i całkowicie go wypełma(ryc. 
469). 
Wy m i a ry przysadki są następujące:najdłuższa średnica poprzecziwynosi przeciętnie 12 do 15 mm:średnica przednio-tylna około mm, zaś średnica pionowa mniej więcej 6 mm. 
Przysadka jest więc, k widzimy, wydłużona w kierunku poprzecznym i nieco spłaszczona góry ku dołowi. 
U osoby dorosłej masa przysadki wynosi około 55 g, u noworodka 0, 1 g. 
Po urodzeniu bezwzględna masa stale wzraaaż do wieku dorosłego, a nawet do późnej starości(0, 67 g). 
W słomko do masy ciała masa przysadki osiąga swe maksimum w 2 mieącużycia płodowego i następnie stopniowo się zmniejsza aż do wieku nosłego. 
Ukształtowanie zewnętrzne. 
Jeżeli wyjmiemy przysadkę z jej koorykostna-włóknistej(p. dalej), możemy stwierdzić, że składa się ja z dwóch znanych nam już płatów, przedniego i tylnego, objętych spoiną osłonką łącznotkankową. 
Znacznie większy płat przedni ma ibarwienie różowawe, płat tylny, znacznie mniejszy, jest szarożółtay. 
Linia demarkacyjna obu płatów, słabo zaznaczona na powierzchni rwnętrznej, jest bardzo wyraźna w głębi narządu czy to na przekroju oziomym, czy strzałkowym. 
Na przekroju poziomym płat przedni, ypukły do przodu i wklęsły ku tyłowi, ma kształt nerki długą osią dawionej poprzecznie. 
Wklęsły brzeg tylny płata przedniego obejmo przylegającą część płata tylnego i ściśle do niego przylega. 
Przekroje rzałkowe wskazują wyraźnie:1)że lejek, na którym zawieszona jest:zysadka, przedłuża się w szypułę, przechodzą::ą wyłącznie w płat lny, oraz 2)że niewielka część płata przedniego, jak już zaznaczono, :zedłuża się ku górze na powierzchnię szypoty jako część guzowa yc. 
472). 
	KOMORA PRZYSADKI I JEJ STOSUNKI rorocaariczxr. 
	Komora przysadki jest przestrzenią kostna-włóknistą:składa się ona ze szkieletu siodła reckiego(k. klinowej)i z opony twardej mózgowia, uzupełniającej komorę kostną. 
	K o m o r ę k o s tn ą tworzy głównie dół przysadki położony na dnie siodła tureckiego. 
	Jak już wspomniano, przysadka wypełnia len dół:z przodu dochodzi ona do guzka siodła, z tyłu do powierzchni przedniej grzbietu siodła. 
W kierunku poprzecznym sięga ona mniej więcej od jednego do drugiego wyrostka pochyłego środkowego kości klinowej. 
Kształt siodła tureckiego podlega dużej zmienności osobniczej. 
W zależności od zbliżenia się do siebie ściany przedniej i tylnej siodła możemy odróżnić trzy typy. 
Oprócz typu pośredniego, najczęstszego, występują dwa typy krańcowe, jeden zamknięty, drugi otwarty. 
W typie zamknięlym dno siodła wraz z dołem przysadki są silnie wyżłobione i obie ściany, guzek siodła i grzbiet siodła, prawie że się stykają:w obrazie rentgenowskim w widoku z boku komora przysadki zaznacza się prawie w postaci poprzecznego kanału. 
W typie otwartym komora jest nieznacznie wyżłobiona i obie ściany, przednia i tylna, są silnie oddalone od siebie. 
Komora włóknista. 
Komora kostna, jak z powyższego wynika, jest niezupełna:jest ona otwarta bocznic i ku górze:uzupełnia ją komora włóknista utworzona przez oponę twardą. 
Opona twarda jak torebka obejmuje całą przysadkę, wyścielą ona ściany kostne siodła tureckiego i zamyka przestrzenie, gdzie ich nie ma, tzn. wytwarza ścianę górną i, ściany boczne komory. 
	A, carotis im. śłOUS G@V 8(OOSUSdurae matis''N. oculomotoriasN, trochleańs. 
	N, ophthwmicus-(%. 
	N. abducens. 
	N. rnaxillaris. 
	Tractus opricus. 
	My pophysis. 
	Sinus sphenoidalisdexć. 
Canws ptery go id eus. 
	Ryc. 
	469. Przekrój czołowy przez zatokę klinową dla uwidocznienia topografii przysadki. 
	Schemat wzorowany na Testut. 
	Opona twarda górnej ściany komory rozpięta jest między wyrostkami pochyłymi przednimi i guzkiem siodła a wyrostkami pochyłymi tylnymi i brzegiem górnym grzbietu siodła:ma ona nazwę przepony siodła(dicphngmd sellce)i oddziela przysadkę od skrzyżowania wzrokowego. 
Powyższa płyta opony twardej, grubsza na obwodzie i ciensza w częściach środkowych, w samym środku ma otwór, przez który przechodzi lejek łączący się z płatem tylnym przysadki. 
Ściany boczne komory włóknistej wytwarza opona twarda, obejmująca zatoki jamiste prawą i lewą. 
Zatoki jamiste w większym lub mniejszym stopniu graniczą z bocznym obwodem przysadki:stosunki te ulegają dużej zmienności i pod tym względem, że u dzieci zatoki jamiste utworzone są ze splotu żylnego, u dorosłego natomiast z zatokowatychprzestrzeni, ponieważ przegrody między poszczególnymi żyłami z biegiem czasu ulegają zanikowi i żyły te szeroko komunikują się ze sobą. 
Zawsze jednak obie zatoki jamiste łączą się z sobą żyłami łukowato biegnącymi z przodu i z tyłu w przeponie siodła(zatoki międzyjamiste). 
Również na dolnym obwodzie przysadki znajdują się drobne żyły łączące obie zatoki jamiste. 
Stosunki topograficzne przysadki są oczywiście różne w różnych kierunkach:Ku górze przysadka graniczy ze skrzyżowaniem wzrokowym i z pasmem wzrokowym, oddzielona od nich przeponą siodła. 
Niemniej jednak chorobowo powiększona przysadka może wywierać ucisk na skrzyżowanie:ucisk ten trafia właśnie na krzyżujące. 
	775. 


	:włókna, które pochodzą z obu nosowych połów siatkówki. 
	Stąd obustronne nie da. 
idz cni e skroniowe połowiczne Wemicnopsid bitempordlis), które często wy. 
ypuje w guzach przysadki. 
Pasma wzrokowe, wstępując nad przysadkę, biegną ku tyło. 
i i bocznic do bocznego obwodu konarów mózgu:leżą one nad grzbietem siodtąi widoku z góry wyrostki pochylne tylne widoczne są bocznic od pasm wzrokowych. 
Ku tył o w i przysadka przylega do powierzchni przedniej grzbietu siodła. 
B o cz nie w zmiennym stopniu(p. wyżej)przysadka przylega do zatoki jamistej i do lcinka wewnątrzczaszkowej części tętnicy szyjnej wewnętrznej objętego tą zatoką tnica ta przechodzi tu przez oponę twardą bocznic od przejścia nerwu wzrokowego skrzyżowanie(ryc, 469)i stąd wstępuje do jamy podpajęczynówkowej. 
W przejściu m szczególnie bliskie jest ułożenie tętnicy do nerwu wzrokowego:w pobliżu też zdchodod niej tętnica oczna. 
Nerwy gałki ocznej, które leżą bocznic od odcinka tętnicy szyjjwewnętrznej położonego w zatoce jamistej, nie mają bezpośredniej styczności z boczmobwodem przysadki, przebiegając w pewnym oddaleniu od niej. 
D o prz o d u przysadka graniczy z zatoką klinową(ryc. 
465). 
Jeżeli zatoka jest bardzo iża, przedni obwód przysadki graniczy z bardzo cienką ścianką kostną zatoki, jeżeli foka jest silnie uwsteczniona-wtedy graniczyć może z grubą warstwą kostną. 
Ku dołowi stosunki przysadki są te same co do przodu w tych przypadkach, gdy foka klinowa jest silnie rozwinięta i sięga ku tyłowi w kierunku stoku. 
W pozostałych zypadkach przysadka sąsiaduje z istotą gąbczastą trzonu kości klinowej. 
	Jak wspomniano na wstępie, z ektodermalnej wypustki pierwotnej jamy ustnej portale kieszonka przysadkowa. 
Kieszonka ta biegnie w kanale czaszkow o-gardłowym iastępnie przeważnie ulega zanikowi z wyjątkiem części początkowej, z której powstaprzysadkagardłowa, oraz końcowej-późniejszego płata przedniego przysadki mózrwej(ryc. 
4701. 
Otóż czasami, zazwyczaj zanikająca część środkowa kieszonki, w nieórychmiejscach nie tylko że się zachowuje, lecz nawet może silnie się rozwijać, wy*arzającniewielkie twory nabłonkowe, które mają tę samą budowę zasadniczą, co at przedni przysadki:są to więc przysadki dodatkowe. 
Nie licząc przysadki gardło. 
	Lamina perpendicularisossis ethmoidalis. 
	Vomer. 
	Pa latom. 
	PRZYSADKI DODATKOWE. 
	Okuła. 
	P rzysadka mózgowa(płat przedni)Z, P rzvsadka dodatkowa eó wewnąr rzezasz kawa. 
	Przysadka dodatkowa sród kostna Os sphenoidaleP rzysadka gardłowa Tonsilla pharyngea. 
	We. 
	470. Przysadki dodatkowe. 
	Schematyczny przekrój pośrodkowy wzorowany na Testut. 
	wet znaleziono je(Arai, 1907, cyt, za Testut)w dwóch miejscach:na dnie dołu przysadki pod przysadką mózgową-byłaby to przysadka dodatkowa wewnątrz czaszkowa oraz w kanale czaszkowa-gardłowym-przysadka dodatkowa środka stna. 
	ROZWÓJ PRZYSADKI Przysadka występuje u wszystkich kręgowców i zawsze składa się z dwóch głównych części różnego pochodzenia, budowy i funkcji. 
Są to:płat przedni albo przysadka gruczołowa(cdenohgpophgsis)i płat tylny albo przysadka nerwowa(neurohgpophgsis). 
Obie powstają z ektodermy, pierwsza z eklodermalnego nabłonka pierwotnej jamy ustnej, druga z uchyłka wypuklającego się z dna trzeciej komory mózgowia. 
U niektórych ryb, np. 
Polgpterusc, część gruczołów a przysadki, również i u osób dojrzałych zachowuje swe pierwotne połączenie ze światłem jelita głowowego przez przewód przysadkowa-gardłowy. 
Przewód ten u innych kręgowców zanika w okresie zarodkowym. 
Już u ryb przysadka gruczołowa różnicuje się na część główną, czy obwodową, i część pośrednią. 
Dopiero jednak u ssaków wytwarza się również część guzowa, pokrywająca szypułę przysadki, a nieraz również lejek i guz popielaty. 
Każda z tych części ma odmienną budowę i inną spełnia funkcję. 
Płat tylny przysadki związany jest ściśle anatomicznie i funkcjonalnie z podwzgórzem międzymózgowia zarówno przez dochodzące z podwzgórza włńkna nerwowe, jak i przez działanie hormonalne. 
Płat przedni. 
W 4 tygodniu życia zarodka z ektodermalnej płytki p r z ys a dk owe jpowstaje płat przedni. 
Płytka przysadkowa stanowi część wysłanego ektodermą sklepienia z a 1 o ki ustne j(stomodeum). 
Ektoderma styka się tu z endodermą jelita głowowego i tworzy rozgraniczającą obie jamy błonę policzkowa-gardłową(membraną buccophdrynged). 
Już w pierwszej połowie 4 tygodnia płytka przysadkowa, przylegająca początkowo ściśle do cewy mózgowej, rozrasta się silnie, fałdując się, i wpukla ku tyłowi pod cewę mózgową, tworząc tzw. k i es zon kę przy s a dków ą(Rathkego). 
Wkrótce potem stykające się z kieszonką dno międzymózgowia, późniejsze dno komory trzeciej, grubieje(ryc, 4711, następnie tworzy wyrostek lejkowaty(processus infdibulmś), który. 
ś 4. 
	Komora trzecia Dno międzymózgowia X ieszonka przysadkowa(Rathkego)*ama us*n*. 
	Ryc. 
	471. Kieszonka przysadkowa(Rathkego)w przekroju pośrodkowym przez głowę 9 mm zarodka. 
	Mikrofotografia. 
	777. 


	gzchołkiem swym przylega do tylnej powierzchni kieszonki przysadkowej. 
	Wierzchy. 
ten następnie rozrasta się w maczugowaty p la 1 tylny Oobus posterior)przysadkt. 
472). W związku z tym wyróżniamy kolbkowata zgrubiały odcinek końcowy-włą. 
	Lobus post. 
	Fars intermedia. 
	lnfundibułum. 
	Fars intermedia c. 
	*bus p*s*. 
	Fars intermedia**, . 
	14 nur. 
	26 rnrn. 
	I niundibulumKieszonka przysadkowa(Rarhkego). 
	*ama us*na. 
	Fars principalis lobi am. 
	Ca na/is craniopharyngeus. 
	Fars tuberalis. 
	Lobus ant. 
	Fars tuberalis. 
	**obus an*. 
	472. 
Przekroje pośrodkowe rozwijającej się przysadki w czterech kolejnych okrehW milimetrach oznaczono długość zarodka. 
Modyfikacja ryc. 
Atwella z Hamiltona, Boyda i Mossmana. 
	ściwy płat tylny-i cienszą, łączącą go z lejkiem s z yp ul ę przy s a d ki. 
Do szypoty tej wnika zachyłek komory trzeciej mózgowia. 
W czasie gdy zawiązuje się płat tylny, kieszonka przysadkowa oddziela się od sklepienia pierwotnej jamy ustnej. 
Przez jakiś czas jest z nią połączona przewodem przysadkowa-gardłowym(ductus hgpophgseoąhdrgngeus). 
Przewód ten następnie zanika(u zarodka 26 mm), a utrzymuje się tylko jego część początkowa, czyli początkowa część kieszonki przysadkowej. 
Tworzy ona później tzw. przysadkę gardłową(hgpophgsis phdrgngec)oraz część końcową, z której powstaje płat przedni przysadki mózgowej. 
Wyjątkowo tylko mogą przetrwać również środkowe odcinki przewodu i utworzyć dodatkowe skupienia przysadkowej tkanki gruczołowej. 
W warunkach prawidłowego rozwoju między przysadką i błoną śluzową gardła powstaje trzon kości klinowej, przysadka zaś znajduje się w zagłębieniu siodła tureckiego tej kości. 
Czasem tylko w kości klinowej, w miejscu odpowiadającym przebiegowi przewodu przysadkowa-gardłowego, może utrzymać się kostny kanał czaszkowa-gardłowy(canalis craniophargngeus). 
W czasie zanikania przewodu przysadkowa-gardłowego kieszonka przysadkowa przekształca się w spłaszczony pęcherzyk obejmujący swymi bocznymi skrzydłami płat tylny przysadki(ryć. 
473). W pęcherzyku tym wyróżniamy ścianę przednią(obwodową)i tylną. 
	Lobus am. . 
	W ałśrodkowy Ductushypophy-seophaWWQBUS. 
	E ktoderma jamy us*n**. 
	Fars*'tuberalis. 
	Lobus. 
	yy:Ą am. 
	Lobus post. 
	Ryc. 
473. 
Rozwój przysadki-rekonstrukcja:a-części gruczołowej przysadki zarodka dł. 16 mm w widoku od przodu(wg Hochstettera):b-przysadki płodu dł. 102 mm-widok od tyłu(wg Atwella z Romeisa). 
	oddzieloną od płata tylnego warstwą tkanki mezenchymatycznej. 
Ściana przednia rozrasta się następnie silnie na grubość i jej nabłonek tworzy liczne rozgałęzione pasma wśród sieci naczyń włosowatych zatokowych. 
W ten sposób zawiązuje się część główna płat a przedniego(pers prmcipdlis lobi mterioris). 
Z górnej części pęcherzyka wyrastają później pasemka nabłonkowe na powierzchnię szypoty płata tylnego, dochodzące z reguły do dolnej granicy lejka. 
Pasma te są zawiązkiem tzw. części guzowej(pers tuberalis)płata przedniego. 
Ściana tylna pęcherzyka przysadki, początkowo oddzielona od przedniej szczelinowatym światłem pęcherzyka, czyli j amą przysadki(cdmm hgpophgsis), rozrasta się również, słabiej jednak niż ściana przednia. 
Z jej nielicznych, krótkich pasemek nabłonkowych powstaną później drobne pęcherzyki i skupienia nabłonkowe c z ę ś c i p o ś re dniej(pers intermedia)płata przedniego. 
W tej części do końca 2 roku życia dziecka utrzymują się pozostałości jamy przysadki również w postaci pęcherzyków. 
Później jama ta zanika całkowicie. 
Wcześniej jednak z wyścielającego ją nabłonka bardzo często powstają drobne gruczoły śluzowe, wnikające swymi częściami wydzielniczymi do płata tylnego. 
U osób dorosłych występują one u mężczyzn w 49%przypadków, u kobiet w 78%(wg Rasmussena). 
Płat tylny ma początkowo utkanie nabłonkowe, później różnicuje się ono w tkankę. 
	779. 


	jawą. 
	Do niego przez szyp@g przysadki wnikają pęczki włókien nerwowych wwhy. 
icych z różnicujących się jąder podwzgórza. 
płąt przedni rozpoczyna produkcję hiormunów już w 3 miesiącu życia zarodkowegą. 
wnocześnie w jego pasmach nabłonkowych powstają komurki zasadochłonne, zawie. 
ące zasadochłonne ziamislości, oraz komórki kwasochłonne, o ziarnistościach kwasoonnych. 
Część różnicuje się jako komórki bezziarniste, barwnikooporne. 
	BUDOWA PRZYSADKI Przysadka złożona jest z dwóch płatów nierównej wielkości:więkigoprzedniego, który zawiera właściwą tkankę gruczołową, oraz uejszego tylnego, czyli nerwowego, który objęty jest przez płat przędze strony przedniej i z boków. 
Płat tylny połączony jest z lejkiem ędzymózgowia szypułą przysadki. 
Przysadka leży w dole siodła tu:kiego kości klinowej, oddzielona od jamy czaszki przeponą siodła, *pustką opony twardej mózgowia, o czym była jutż mowa. 
Poniżej zepony przysadka okryta jest torebką. 
	Torebka przysadki Torebka przysadki(cdpsula hgpophgsisS zbudowana jest z włóknijtkanki łącznej. 
Jej włókna przenikają w głąb gruczołu wzdłuż gra:y między płatem przednim a tylnym oraz w otoczeniu naczyń wionośnych. 
Na zewnątrz od właściwej torebki znajduje się warstwa óknistej tkanki łącznej, tzw. warstwa naczyniowa(strułam sculosum'), zawierająca liczne cienkościenne naczynia żylne. 
Warsa ta łączy się bezpośrednio z oponą twardą. 
	Płat przedni Płat przedni(lobus interior)albo przy s a dk a gro c z o ł owa(adehgphgsis)składa się, jak wiemy, z części głównej, części pośredniej zęści guzowej. 
Część główna(pers prmcipdis')albo obwodowa stanowi największą ęść płata przedniego. 
Jej komórki gruczołowe układają się w gniazda asma nabłonkowe, rozgałęzione wśród sieci szerokich naczyń włosodychzatokowych:są one od nich oddzielone cienką błoną podstaw, utworzoną z włókienek kratkowych. 
Między tymi włókienkami ajdują się nieliczne fibroblasty, histiocyty i komórki tuczne. 
śomurki nabłonkowe części głównej wykazują wybitne zróżnicow anie, wyrażające się:dzy innymi różnym stosunkiem do barwników kwaśnych i zasadowych(ryć. 
475). 
Na podstawie wyróżniono dwa główne typy komórek:komórki barwnikochłonne i barikoodporne. 
Komórki barwnikochłonne występują w dwóch zasadniczych nianach:1)jako komórki a, czyli kwasochłonne, tj. takie, które w swej cylazmiezawierają ziarnistości barwiące się barwnikami kwaśnymi, np. eozyną(stąd ga ich nazwa-komórek eozynochłonnych), i 2)komórki p, czyli zasad ochłoń. 
	Szypuła-. 
	fars tuberalis. 
fars tuberalisFars intermedia Ryc. 
474. Przysadka w przekroju pośrodkowym. 
Powiększenie małe. 
	Naczynie-j--. 
	Komórki i kwasochłonne. 
	ĘĘZ. 
	-Ęą. 
	Wł. 
	*bus*n*. 
	-Capsula. 
	X amorki zasadoc błon ne. 
	Kornórk i, barwo i kood polne. 
	*czy*e ZAlokowe. 
	Ryc. 
	475. Przysadka. 
	Część główna płata przedniego. 
	Powiększenie duże. 
	n e, zawierające ziarnistości barwiące się barwnikami zasadowymi. 
Wśród komórek zasadochłonnychwyróżniono jeszcze barwiące się odmiennie komórki 6. 
Komórki barwnika odporne, czyli komórki y, mają cytoplazmę słabo zasadochłonną, nie zawieraj ącą wyraźnych ziarnistości. 
W głównej części płata przedniego prócz zróżnicowanych komórek należących do trzech powyższych zasadniczych odmian występują również komórki macierzyste nie zróżnicowane. 
Część ich tworzy zespólcie(sgncg(id), składające się z bezziarnistej masy cytoplazmatycznej i licznych jąder komórkowych nie oddzielonych granicami międzykomórkowymi. 
Na obwodzie tych zespalaj można obserwować wyodrębniające się komórki. 
	781. 


	*zwżnicowane i różnicujące się komórki u, p i y, znajdujące się w różnych stadiąeąwoju i zawierające ewentualnie różne ilości cytoplazmatycznych barwnikochłonnyeąrenek. 
Wydzielanie ma tu charakter dwojaki, albo typu merokrynowego, albo holokrynowe. 
g. tj. 
W pierwszym przypadku komórki wydalają swe ziarnistości barwnikochłonnekrwi i tracą swą barwliwość. 
Natomiast w przypadku wydzielania holokrynowegwmorka gromadzi dużą ilość zlewających się z sobą ziarnistości kwaso-lub zasado farnych, a następnie degenerując przemienia się cała w kropelkę koloidowej kwasoi zasadochłonnej wydzieliny. 
	Nazwa. 
	unórki as o chłonne. 
	morki i a do chłonne. 
	morki rwniko oporne. 
	Tabela 6 Klasyfikacja komórek części gruczołowej przysadki. 
	Nomenklatura alfabetyczna. 
	alfa. 
	epsilon. 
	cła. 
	beta I. 
	zeta. 
	beta 2 theta delta. 
	chromałoby. 
	chromałoby pęcherzykowate. 
	Rodzaj hormonu. 
	hormon wzrostu(STIQ. 
	prała ktyna. 
	prał aktyna. 
	ACTHbeta-MSH LPH. 
	beta-MSH. 
	TSH. 
	FSH/LH. 
	Nomenklatura czynnościowa. 
	som ato traf(15-20 run). 
	laktotrof ziarenka(400-700 run). 
	laktotrof w okresie ciąży i karmienia. 
	kortykotrof ziarenka(100-200 run). 
	rnelano traf. 
	tyrotrop ziarenka(140-200 nm)gonadotropowy ziarenka(200-250 run). 
	komórki rezerwowe. 
	komórki pęcherzykowe. 
	W pewnych stanach czynnościowych ustroju w części głównej płata przedniego wysieją inne jeszcze odmiany komórek. 
W czasie ciąży komórki powiększają się i w cytoizmiegromadzą liczne drobne ziarnistości kwasochłonne. 
Komórki takie nazywamy i ąż owymi". 
W przypadku kastracji w przysadce występują duże zasadochłonnemorki, kastracy jne"zawierające wodniczki. 
Część guzowa(pers tuberdlis)płata przedniego jest bardzo silnie unaczyniona i mięynaczyniami zawiera gniazda i pasma komórek o słabo zasadochłonnej bezziarnistejoplazmie. 
Komórki te pokrywają szypułę przysadki aż do dolnej granicy lejka. 
Część pośrednia(pars intermedia)płata przedniego jest odpowiednikiem silnie rozwijtegopłata pośredniego niższych kręgowców:u człowieka jest ona tworem zanikają n. 
Część ta zawiera więcej tkanki łącznej niż część główna, ponadto nieliczne komórki asa-i zasadochłonne oraz pęcherzyki wypełnione treścią koloidową, wysłane jednorstwowymnabłonkiem kostkowym. 
O wychodzących stąd gruczołach śluzowych pominaliśmy w poprzednim rozdziale. 
Ponadto obserwujemy tu pasma komórek zasaehłonnych przenikające do tkanki płata tylnego. 
	Płat tylny. 
Płat tylny Oobus pcsterior)albo przysadka nerwowa Oeurohgpophgsis)zbudowana jest głównie z tkanki glejowej, której komórki noszą tu nazwę piłuj cytów, a ponadto z bezrdzennych włókien nerwowych przenikających do niej z podwzgórza w postaci pęczka i drogi nadwzrokowo-przysadkowej(fsciculus et trdctussupraopticohgpophgsialis). 
Komórki glejowe płata tylnego nie zdradzają czynności wydzielniczych. 
Natomiast wzdłuż włókien nerwowych biegnących do niego z jąder nad wzrokowych i przykomorowych podwzgórza widoczne są drobne ziarnistości, tzw. ciałka zasado chłonne. 
Jest to wydzielina komórek nerwowych tych jąder, produkt ich neurosekrecji. 
Wydzielina ta gromadzi się w płacie tylnym przysadki i z niego przedostaje się do naczyń krwionośnych wraz z zawartymi w niej hormonami, uważanymi dawniej za hormony wytwarzane przez pituicyty, komórki płata tylnego. 
W przysadce wyróżniamy dwa systemy neurosekrecyjne:I)system podwzgórzowo-przysadkowy, 2)system guzowa-lej kawy. 
Oba te systemy wytwarzają hormony, z tym że w systemie guzowa-lejkowym wytwarzane są hormony pobudzające lub hamujące wydzielanie niektórych hormonów tropowychczęści gruczołowej przysadki(patrz dalej). 
Są to:A. 
Hormony pobudzające podwzgórze:1. 
F o li b eryn a(LH-RP)działa pobudzająco na uwalnianie gonadotropiny A(F'SH), która dopiero stymuluje dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i spermatogenezę. 
2. 
Luliberyna(LH-RP)uwalnia gonadotropinę B(IM lub ICSH), które to hormony wpływają na komórki śródmiąższowe jajnika i jąder. 
3. 
Prolaktoliberyna(PRF)uwalnia prolaktynę(LTH), hormon laktotropowy, która dopiero stymuluje proliferację gruczołu mlekowego i produkcję mleka. 
4. 
Karty kolib eryn a(ORF)uwalnia hormon kortykotropowy(ACIH), który stymuluje wzrost i sekrecję hormonów kory nadnerczy. 
5. 
Tyroliberyna(TRH)uwalnia hormon tyrotropowy(TSH), który stymuluje wzrost i sekrecję tarczycy. 
6. 
Somatoliberyna(GH-RP)uwalnia somatotropinę, hormon wzrostu(STH), która jako hormon efektorowy stymuluje bezpośrednio ogólny wzrost organizmu. 
7. 
M e I a n o I i b e ry n a(MPR)uwalnia melanotropinę, która jako hormon efektorowywpływa bezpośrednio na melanofory skóry. 
8. 
Hormony hamujące podwzgórze:1. 
Prał akt os ta tyn a(PIP)wpływa hamująco na wydzielanie LTH(hormonu laktotropowego). 
2. 
S o mato s ta tyn a(SRIF)wpływa hamująco na wydzielanie STH(hormonu wzrostu). 
3. 
Mel ano s ta tyn a(MIF)wpływa hamująco na wydzielanie MSH(hormonu melanotropowego). 
G. 
Hormony tylnego płata przysadki:Jak wiadomo, hormony te produkowane są w jądrach podwzgórza i następnie przekazywane do tylnego płata przysadki. 
Są to hormony efektorowe, tzn. działają one bezpośrednio na niarząd efektorowy. 
Są to:1. 
Oksytocyna(OT), która wpływa bezpośrednio na skurcze mięśni gładkich ciężarnej macicy. 
2. Wazopresyna-adiuretyna(VP), która wpływa na retencję wody w ustroju. 
	PRZYSADKA GARDŁOWA Przysadka gardłowa(hgpophgsis phdrgnged)jest pozostałością początkowego odcinka kieszonki przysadkowej(ryc. 
	4701. Składa się ona z pasm i gniazd komórek nabłonkowych typu niezróżnicowarych komórek płata przedniego. 
	Rzadko występują wśród nich. 
	783. 


	isoehłonne i zasadochłonne komórki przysadkowe, natomiast dość często skupieniąjarek nabłonka płaskiego. 
	V osoby dorosłej przysadka gardłowa przeważnie zanika. 
norki gruczołowe mogą zapewne wydzielać hormony przysadkowe wydzielane przez jarki a i y w płacie przednim przysadki mózgowej. 
	CZYNNOŚĆ PRZYSADKI. 
żrzysadka jest gruczołem wewnętrznego wydzielania o bardzo złożonej nie tylko bume, ale i czynności. 
Jak wynika z poprzednich rozdziałów, budowa przysadki wskae:D na duże różnice strukturalne między poszczególnymi częściami gruczołu, a zwłazamiędzy płatem przednim i tylnym, 2)na ścisłe powiązanie płata tylnego z jądrami(wzgórza, 3)na znaczne zróżnicowanie komórek płata przedniego oraz 4)na powiązaczęścigruczołowej z nerwową i z podwzgórzem przez żylny układ wrotny. 
Płat przedni przysadki wydziela co najmniej sześć hormonów. 
Są to dwa hormony golotropoweA i 8, hormon wzrostowy, prolaktyna, hormon tyrotropowy i adrenokorty. 
TOOOWy. 
Hormon gonadotropowy A(syn, gonadotropina A, prolan A, hormF'S H)w ustroju żeńskim pobudza pęcherzyki jajnikowe do dojrzewania, w ustroju skim-spermatogenezę. 
Hormon gonadotropowy B(syn, gonadotropina 8, profan 8, hormon luinizujący, hormon LH)pobudza wydzielanie dokrewne gruczołów śródmiążiwychjądra(komórek Leydiga)i jajnika. 
W jajniku, współdziałając z profanem A, wyłoję jajeczkowanie i zapoczątkowuje tworzenie ciałka żółtego. 
Dalszy rozwój ciałka xego podczas ciąży i wydzielanie wewnętrzne jego hormonu(progesteronu)pobudza ią hormon przysadki, prolaktynę(hormon mlekotwórczy). 
Hormony godotropowewytwarzane są przez komórki zasadochłonne 6. 
Mormoni wzrostowy(somatropowy)pobudza wzrastanie chrząstek nasawychu młodych osób. 
Hormon ten wytwarzany jest przez kwasochłonne komórki a. 
przypadkach guzów utworzonych z tego typu komórek hormon wzrostowy może być*dzielary w nadmiarze. 
Gdy występuje to u osoby młodej, wówczas jego wzrastanie qe się nadmierne, powoduje wzrost olbrzymi(g i g a n ty z m). 
Nadmierne wydzielanie rmonu wzrostowego(przez guzy tego typu)u osób dorosłych wywołuje silny rozrost lszych odcinków kończyn i kości twarzy, tzw. a k r o me g alfę. 
Ho rm on tyra trop o wy pobudza rozwój i wydzielanie hormonów przez tarczycę. 
a on być wytwarzany przez zasadochłorne komórki p. 
Hormon a drenokortykotropowy(ACTH)działa podobnie jak poprzedni na zwój i wydzielanie kory nadnercza. 
Usunięcie przysadki(hgpophąsectomid)lub zniszczenie jej płata przedniego w następstwie brak hormonów tego płata)powoduje:1)wskutek braku hormonu zrostowego zahamowanie wzrastania młodej osoby i karłowatość, 2)wskutek braku nmonów gonadotropowych zahamowanie dojrzewania gonad i rozwoju narządów ciowych oraz ich części zewnętrznych, a następnie ich zanikanie, 3)w związku z braemhormonu tyrotropowego zanikanie tarczycy i 4)w braku hormonu adrenokoriąkoopowego-zanikanie kory nadnerczy. 
Jeżeli-odwrotnie-przy zachowaniu czynności płata przedniego przysadki nastąpi nniejszenie lub brak któregoś z podporządkowanych mu gruczołów wydzielania wenętrznego, wtedy przedni płat przysadki wydziela swój odpowiedni hormon w nadmiaePrzy zahamowaniu wydzielania hormonów tarczycy przysadka wydziela w nadnua*ehormon tyrotropowy:przy zahamowaniu czynności hormonalnej gonad odbywa się zmożone wydzielanie odpowiedniego hormonu gonadotropowego:przy zahamowaniu gynności kory nadnerczy wydziela się nadmiar ACTH. 
O czynności części guzowej i części pośredniej przysadki u człowieka nie wiemy nic nnkrelnego. 
Ul niższych kręgowców płat pośredni wydziela hormon zwany interie d y n ą pobudzający rozszerzame się komórek barwnikowych(melanoforów)skóry. 
Płat tylny. 
Tak zwane hormony płata tylnego powstają, jak już zaznaczono, w pod. 
	wzgórzu jako produkty wydzielania komórek nerwowych(neurosekrecja)jąder nad wzrokowych i przykomorowych. 
Część tych hormonów przenika do światła komory trzeciej mózgowia, część zaś wzdłuż włókien nerwowych przedostaje się do płata tylnego przysadki i stąd przenika do krwi. 
Są to hormony:wazopresyna, adiuretyna oraz oksytocyna. 
Wazopresyna podwyższa ciśnienie krwi przez wywoływanie skurczu mięśniówki tętnic. 
Adiuretyna jest hormonem prawdopodobnie identycznym z poprzednim, hamuje bowiem wydzielanie moczu w nerkach(przypuszczalnie działa na tętniczki doprowadzające do kłębuszków nerkowych). 
Usunięcie części nerwowej przysadki lub przecięcie jej szypoty powoduje, że płat tylny zanika i nie wydziela adiuretyny. 
Wywołuje to objawy tzw. moczówki prostej(diabetes mspidus). 
Oksytocyna powoduje skurcz mięśniówki macicy. 
	NACZYNIA I NERWY PRZYSADKI. 
	Tętnice. 
	Przysadkę zaopatrują dwie pary 11, przysadkowych górnych i jedna para 11. 
przysadkowych dolnych. 
Dolne odchodzą bezpośrednio z t. szyjnej wewnętrznej, górne z jej gałęzi, t. łączącej tylnej lub z koła tętniczego mózgu. 
Symetryczne naczynia stron przeciwległych, prawe i lewe, zespalają się ze sobą. 
Tętnice przysadkowe dolne(da, hgpophgsis inferiores), prawa i lewa, zaopatrują płat tylny i boczne części płata przedniego. 
Część gałązek przenika do części pośredniej tego płata(ryc, 476)i wspólnie z towarzyszącymi im żyłami tworzy splot na czyni o wy po średni(pleaus intermedius). 
Jedna z tych tętniczek splotu biegnie ku części guzowej i tworzy silne zespolenie z t. przysadkową górną, oddając po drodze gałązki do sieci płata przedniego. 
Inne gałązki splotu pośredniego odżywiają płat tylny(ryc. 
476). 
Tętnice przysadkowe górne(da, hgpophgsis superioresS, para przednia i para tylna, doprowadzają krew do części guzowej płata przedniego(ryć, 476)i rozgałęziając się tutaj tworzą s pi o 1 pł a s z c z o wy, okalający szypułę przysadki. 
Część naczyń tego splotu oddaje krew do sieci włosowatych naczyń zatokowych części głównej płata przedniego, ich część przechodzi we włośniczki już w części guzowej i te łączą się z siecią włosowatą lejka, a przez nią z naczyniami podwzgórza. 
Inne naczynka splotu wnikają do utkania nerwowego szypuły przysadki i tworzą w niej charakterystyczne kłębki(glomeruli), otoczone własnymi osłonkami. 
Z kłębków tych krew odpływa do krótkich żył(qc, 476), a przez nie do sieci żylnej części głównej płata przedniego. 
Żyły. 
Krew żylna przysadki odpływa głównie do zatok jamistych i międzyjamistychopony twardej mózgowia. 
Oprócz tego głównego odpływu żylnego należy również uwzględnić możliwość-drugiego-przez układ wrotny, który, jak każdy układ tego rodzaju(np. wątroby), na obu swych końcach rozpada się na sieć naczyń włosowatych. 
Przysadkowe żż, wrotne. 
Jak zaznaczono wyżej, z kłębuszków szypoty krótkie żyły prowadzą krew do sieci żylnej części głównej płata przedniego. 
Żyły te zbierają więc krew z naczyń włosowatych(kłębków szypuły)i na przeciwległym swym końcu oddają ją do drugiej sieci włosowatej(części głównej płata przedniego). 
Zachowują się więc pod tym względem jak naczynia wrotne i mają też nazwę przysadkowych żż, wrotnych. 
Żyły te nie mają zastawek i kierunek prądu krwi może w nich ulec odwróceniu. 
Wtedy prowadzi on krew z części głównej płata przedniego do części guzowej, do szypoty oraz lejka i stąd do podwzgórza. 
Wraz z odwrotnym kierunkiem krwi zostaje odwrócony również kierunek odpływu hormonów płata przedniego. 
Poza układem wrotnym, jak wspomniano, krew żylna zarówno z płata przedniego, jak i tylnego odpływa przez torebkę i jej warstwę naczyniową(p. wyżej)do zatok jamistych i międzyjamistych(ryc. 
476). 
Żyły warstwy naczyniowej torebki mają pierścienie mięśniowe zdolne do zaciskania naczynia oraz zastawki nie pozwalające na cofanie się krwi. 
Przy tym układzie naczyniowym przysadki występują liczne zespolenia tętnicza-żylne regulujące przepływ krwi. 
Naczynia limfatyczne przysadki nie są znane. 
Choć niektórzy uważają, że występują one nawet licznie, nie konkretyzuję oni jednak swych przypuszczeń. 
Inni autorzy rato. 
	51-Anatomia 144. 
	785. 


	Sinus, *rnosus. 
	A, hypophysialis superior ant. 
	Fars tuberalis. 
	Zespolenie tętnicze-. 
	z z eć. 
	Lobus am. 
	mfundibulum. 
	**, ć. 
	By. 
	STRESZCZENIE. 
	8, hypophysialis'superior post. 
	Glomeruli. 
	Vv, portae hypophysis. 
	lobus post. 
	Sinus cavemosus. 
	c, Plexus intermedius. 
	by pophysialis im. 
	476. 
	Unaczynienie przysadki. 
	Widok ze strony lewej. 
Barwą czerwoną oznaczono uce i naczynia włosowate:barwą zieloną-sieci włosowate naczyń zatokowych częgłównejpłata przedniego:barwą niebieską-naczynia żylne. 
Wzorowane na Greenie i Spannerze. 
	ist, stosując znaną metodę iniekcyjną Geroty, na próżno starali się odnaleźć choćby m pień limfatyczny. 
ierwy przysadki pochodzą z części współczulnej układu autonomicznego oraz odwzgórza. 
Włókna współczulne dochodzą ze splotu t. szyjnej wewnętrznej i wraz aczyniami wnikają do narządu, gdzie poszczególne włókna rozgałęziają się między amiami zatokowymi i komórkami, zwłaszcza płata przedniego, choć i płat tylny gymuje włókna. 
Z podwzgórza odchodzą liczne delikatne włókna bezrdzenne, które Buź lejka(nerw lejkowy)i szypoty kierują się głównie do płata tylnego. 
Stąd nieliczyłóknawnikają i do płata przedniego. 
Również w części pośredniej przysadki stwierno zakończenia nerwowe. 
	*z y s a d k a(hgpophgsis), położona na podstawie mózgu ku tyłowi od skrzyżowania okowegu oraz do przodu od ciał suteczkowych, swą szypułą zawieszona jest na kzńcu a i układa się na dnie siodła tureckiego w dole przysadki. 
	Składa się ona z pła ta. 
	tylnego(lobus posterior), powstałego z dna komory trzeciej, oraz z płata przedniego(lobus mterior)-ektodermalnej wypustki pierwotnej jamy ustnej. 
W płacie przednim oprócz części głównej(pers prmcipclis)odróżniamy część pośrednią(pers intermedia), graniczącą z płatem tylnym, oraz część guzową(pers tuberdlis), stanowiącą niewielki górny odcinek płata przedniego, który pokrywa szypułę po stronie górna-przedniej sięgając aż do lejka. 
Płat przedni zawiera komórki główne kwaso-i zasadochłonne. 
W czasie ciąży gruczoł się powiększa, występują komórki ciążowe. 
Płat przedni wydziela wiele hormonów:między innymi regulują one działanie pozostałych gruczołów wewnątrzwydzielniczych. 
Nadczynność wywołuje wzrost olbrzymi i akromegalię. 
Zahamowanie wydzielania-wzrost karłowaty oraz różne inne postacie zboczeń przemiany materii. 
Płat tylny zbudowany jest z tkanki glejowej(pituicyty)oraz bezrdzennych włókien nerwowych. 
Zawiera on wydzielinę komórek jąder nadwzrokowych i przykomorowych(neurosekrecja). 
Hormony te podwyższają ciśnienie krwi(wazopresyna), hamują wydzielanie moczu w nerkach(adiuretyna)i wywołują skurcz mięśniówki macicy(oksytocyna). 


	SKOROWIDZ RZECZOWY. 

letni 400 łdenohyphysis 780 adenoidea 129 qger nasi 333 Alae nasi 324 unpulla tubae uterinae 63 I mguli oris 29 mnulus, preputii 589 urethralis 533. 
536 Anus 265 kponeurosis, linguae 98, 104 palatina 115 kppendix vermiformis 161, 244 ucus, palatoglossus 28, 115, 116 palatopharyngeus 28, 115, 116 łrticulatio, cricoarytenoidea 353 cricothyroidea 353-dentium 67. 
	łańka, cewki moczowej 597 jajowodu 63 I nasieniowodu 565. 
	Brodawki 12 grzybowate 99 językowe 98 liściaste 101 międzyzębowe 32 nerkowe 487. 
503 nitkowate 98 okolone 96. 
10)soczewkowate 100 stożkowate 99 Bronchi lobares 412 Bruzda, bródkowo-wargowa 29 nosowo-skrzydłowa 324 nosowo-wargowa 29 pośrodkowa języka 97 skórna, płciowo-udowa W 7 skrzydłowa 324 węchowa 333 Bruzdy przyokrężnicze I 88 Buccae 31 Bursa omentalis 157. 
182. 
	corniculatae 35 I cuneiformes 351 sesamoideae 352-nasi 326 tracheales 382 Cartilago, cricoidea 349 epiglottica 35 I Jacobsoni 326 septi nasi 325 thyroidea 347 triticea 854 yomeronasalis(Jacobsona)326332 yitas, abdomlnalis 152 nasi 323 oris 27 pebis 152 peritonealis 9, 135 phwyngis 125 pleuralis 398, 451 pulparis 35 uteri 640 yum, oris 27 pharyngolaryngeum 124. 
	odbytnicy 257 Calices renales minores 517 wątrobowa-trzustkowa 314 Canalis, obturatorius 705 flaszka mięśniowa błony śluzo--pudendalis(Alcocki)701 wejlLl 3 Capsulaliflaszka, ścienna 7 Capula pleurae 455-trzewna 7 Carina tracheae 382. 
385-właściwa błony śluzowej 13 Cartilagines, arytenoideae 359 tlona, biaława, jajnika 619-jądra 545 prącia 585 dziewicza 668. 
672 gnykowa-tarczowa 345 kurczliwa, moszny 578-prącia 588 nadopłucnowa 406, 455 mięśniowa W warstwa, okrężna 10-podłużna 10 Nasmytha 42 oskrzelowa-osierdziowa 378 tarczowa-gnykowa 343, 354 V surowicza I I śluzowa, zawiązek 10 rodawka, cewkowa 674 mlędzyzębowa W mniejsza dwunastnicy(Brmnera)224 przysieczna I 14, 332 przyusznicza 31, 84 większa dwunastnicy(Vatera)O 224. 
	Cayum pharyngonasale 124 pharyngoorale 124 pleuropericardiacum 9 Cechy zęba 48 kąta zewnętrznego 48-korzenia 48 krzywizny 48 Cecum 160. 
240 Cement zęba, 35 budowa mikroskopowa 47 Cementoblasty 42 Centrum tendineum perinei 705 Ceryix uteri 639 Cewka moczowa błona gąbczasta 675 męska 594 budowa ściany 599 część błoniasta 596, 598 odcinek, podprzeponowy 599 przeponowy 599 gąbczasta 596, 588 sterczowa 596 Włśródmiedniczna 597 śródścienna 596 z ewnątrzmiedniczna 597 gruczoły 594 naczynia 607 podział 596-rozwój 483 właściwa 598 żeńska 673 błona śluzowa 675 budowa ściany 675 naczynia 676-nerwy 676 Cewka zbiorcza(prosta)511-nerki 505 Cewki, nasienne 547-kręte 547-proste 547 nerkowe(kanaliki)504 ślinowe 87 Chonae 331 Chrząstka, boczna nosa 325 lemieszowa-nosowa 326. 
332 nagłośniowa 35 I pierścieniowata 349 tarczowata 347 ziarnowała 354 Chrząstki, klinowate 351-krtani 347 nalewkowate 350 nosowe dodatkowe 326. 
	Chrząstki, przegrody nosa 325 rożkowate 35 I skrzydłowate nosa 326 tchawicze 382 trzeszczkowate nosa 326. 
352 Ciała, jamiste, łechtaczki 682 prącia 584 przyzwojowe, nadsercowe 767 tętnicy szyjnej 76(szyszkowate 770 tłuszczowate krtani 355 Ciałka, grasicy(Hassala)722 nerkowe(Malpighiego)481502. 
506 przyzwól owe 765 przywspółczulne 767 współczulne 765 Ciałko, białawe ciążowe 628 żółte 626 jajnika 623 gąbczaste prącia 586 Ciemiączka nosowe 335 Cieśń, cewki 597 gardzieli 27, 116 jajowodu 63 I macicy 639 Clitoris 672, 682 Galon 247 ascendens 161, 249 descendens 163, 254 sigmoideum 163, 255 transyersum 161, 252 Colliculus seminalis 566 Columnae anales 263 Commissura labiorum 679 posterior 679 Qoncha nasalis, interior 333 media 333 Conus elasticus 355 Corium 12 Corona dentis 34 Gomora cavernosa penis 584 Corpus, adiposum buccae 31-luteum 626 pineale 770 Qortex renalis 501 Crista septi 332 Cutis 12 Cykl, menstruacyjny 653 jajnikowy 623, 625 Czerwień wargi, 30 część kosmkowata 30-naczynia 30-nerwy 30. 
	Decidua 656 Dens serotinus 54 Dentes 33 canini 35, 51 decidui 34. 
60 incisivi 35. 
48 molares 3594 permanentes 34 premolares 35, 52. 
	598. 
	anteri o r. 
	Dentyna 41 Diaphragma, oris I li pebis 689 Diastema 65 Dno, jamy ustnej III miednicy 687 mechanika 698 naczynia 711 nerwy 711 Doczesna 656 Dołeczki żołądkowe 207 Dołek, jajnikowy 619 nagłośniowy 103 Dołki, migdałkowe I 18 węchowe 20 Dół, kątniczy 188 kulszowa-odbytniczy 694, 700 łódkowaty cewki 597, 599 zastawka 599 nadmigdałkowy I I 7 nadpęcherzowy I W opuszki 597 cewki 599 pachwinowy boczny 166 przedsionka pochwy 679, 680 zakątniczy 188 zamoczowodowy 536 zażuchwowy 79 Droga nadwzrokowo-przysadkowa 783 Drogi, żółciowe 297 nasienia 538 oddechowe górne 322 żółciowe wewnątrz wątrobowe 297, 298 zewo oskrzelowe 393 pęcherzykowe 411, 427 typowy obraz 412 mus, choledochus 299 cysticus 302 deferens 562 ejaculatorius 562, 565 epididymidis 560 hepaticus communis 297 pancreaticus 314 accessorius 315 parotideus 80 Rivini 85 Stenom 80 sublinguales, major(Bartholini)85 nunores(Rwuu)85 submandibularis(Whartoni)84 Duodemm 220 Dwunastnica 163, 165, 220 błona śluzowa 224 stosunek do otrzewnej 221 Dziąsła 32 Dźwigacz podniebienia miękkiego 119. 
	120. 
	Enameloblasty 39 Enamelum 34 Epidermis 12 Epididymis 558. 
	Epiglottis 35 I Zpipharynx 124 Epithelium 12 Epoophoron 611, 671 Esophagus 143 Excayatio, rectouterina 165. 
647 rectoyesicalis 165 yesicouterina 165. 
647. 
	Fagocytoza 3 Fałd, dwunastniczy, dolny 163187 górny podłużny 224 gardłowo-nagłośniowy I 3 I kątniczy naczyniowy 188 kątnica o-kątniczy 188 międzymoczowodowy 536 moczowodowy 536 nalewkowa-nagłośniowy I 3 I 359 nerwu krtaniowego 131 odbytnicza-maciczny 649, 707 pęcherzowa-poprzeczny I 65 trąbkowo-podniebienny I 27 trąbkowo-wargowy I 28 trójkątny i W żołądkowa-trzustkowy 158, 183 Fałdy głosowe 343, 362 jajowodowe 635 Kerckringa 163 kosmkowate żołądka 207 odbytnicza-maciczne I 65 pępkowe 166 podjęzykowe I 12 podniebienne poprzeczne I 14 poprzeczne odbytnicy 262 półksiężycowate okrężnicy 248 przedsionkowe krtani 362 strzępiaste języka 97 żołądkowe 205 Faseta, buecopharyngea 31, 140 obturatoria 700 parotidea 79 pebis 701 perinei superfcialis 702 pharyngobasilaris 132 prerenalis 490 prostatae 603, 701 renalis 490 retrorenalis 49 I spermatica 578 interna 577 subcutanea 700. 
704 Eau ces Fibrae aweolodentales 63 Eimbriae tubae 631 Folliculi lymphatici, aggregati 16 solitarii 16 Foramen, cecum 96 ischiadicum 705 majus 705 minus 105 omentale 157. 
183 Possą, ischiorectalis 694. 
700. 
	789. 


	ossa, navicularis meJhrae 597 Grasica, naczynia 724. 
	retromandibul ans 79 supratonsillaris I I 7 vestibuli vaginae 679 ossulae tonsillares I 18 renulum, clitoridis 619 labii 28 labiorum pudendii 679 linguae 97 uniculus spermaticus 580. 
	ałęzie, kroczowe nerwu skórnego tylnego uda 711-mosznowe tylne 580 zębodołowe górne nerwu szczękowego 75 ardło 123 błona, mięśniowa 132 śluzowa 126 włóknista 13 I zewnętrzna 140 budowa ściany 126 część, krtaniowa 131 nosowa 124. 
127--ustna 131 kształt 125 naczynia 141 nerwy 141 podział 124 rozwój 19, 25 topografia 140-wielkość 125 znaczenie dla mowy artykułowanej 139 aster JW 4888 ardziel 116 ingwae 32 landula, paroUs 77 parotidea 77 pituitaria 773 subkngualis 85 submandibularis 82 suprarenatis 755 thyroidea 725 landulae 14 buccales 31 endocrinae 714 labiates 30 linguales I 03 molares 31 oris 77 parathyroideae 748 seminales 567 bulbourethrales 605 ans, clitoridis 682 penis 583 omus, aorticum 766 carotlcum 767 ossa 93 ottis 361 ośma 34384 anice opłucnej 464 asica 715 budowa, ogólna 716 szczegółowa 72 I. 
	nerwy 725 położenie 716 rozwój 719 topografia 719 Grobla nosa 333 Grona płucne 427 Gruczoł, krokowy 594, 600 budowa 603 naczynia 607 umocowanie 603 węziny 603 nadnerczowy 755 stosunki topograficzne 75(podjęzykowy 85 przyuszny 77 tarczowy 725 budowa, ogólna 728 szczegółowa 737 czynność 738 naczynia 379 nerwy 746 rozwój 735 stosunki topograficzne 732 wady rozwojowe 735 Gruczoły, budowa 14 cewki moczowej 594 cewkowe 15 apokrynowe I 5 cewkowa-pęcherz groniaste 15 holokrynowe I 5 merokrynowe 15 pęcherzykowe 15 cewy pokarmowej I I dokrewne 15. 
714 dwunastnicze 224 gardłowe I 3 I jamy ustnej 77 jelitowe 230 językowe 103 krtaniowe 365 nosowe 338 napletka 591 okołoodbytnlcze 265 opuszkowa-cewkowe 594, 605 o wydzielaniu, całkowitym 15 cząsteczkowym I 5 wewnętmnym 15, 714 wierzchołkowym I 5 zewnętrznym I 5 podniebienn I 14 policzkowe 3 I pmedsionkowe pochwy, 68 I-mniejsze 681-większe 681 przełykowe 148 przytarczyczne 748-budowa 151-naczynia 754 nerwy 755-rozwój 750 surowicze 15 ślinowe, czynność 9 I śluzowe 15 trzonowe policzka 3 I. 
	kowe 15. 
	Gruczoły, wargowe 30 wewnątrzwydzielnicze 7 I 4 żołądkowe 208 Grudki chłonne, samotne 16 skupione 16 Grzebień, cewki moczowej 3 W 598 żeńskiej 675 przegrody nosa 332 Guzek, nagłośniowy 361 różkowaty 35 I wargi górnej 30. 
	Haustra coli 248 Hepar 156, 268 Hiatus analis 689 Biłam, pulmonis 403-renale 485 Hymen 668, 672 Hypopharynx I 24 Hypophysis 773 Hystera 638. 
	licom 225 lmpressio cardiaca 403 lnfundibulum tubae uterinae 631 lntesUnum, crassum I 60 tenne 163 lsthmus faucium 27, 116. 
	Jabłko Adama 343 Jaja 608 Jajniki 615 Jajnik, budowa 619 kora 619. 
622 naczynia 629-nerwy b 29-rdzeń 619. 
623 rozwój 609 ruchomość 618 stosunki topograficzne 619 umocowanie 617 Jajowód 608, 630 błona śluzowa 635 budowa ściany 633-naczynia 637 nerwy 637 Jajowody, rozwój b 12 ujście, brzuszne 609 maciczne 609 Jama, brzuszna 152 statyka i dynamika 192 gardłowa 125-krtani 359 dolna 364 górna 359 pośrednia Wlmacicy 640 miednicy 152, 700-nosowa 323 błona śluzowa 338-budowa 331 naczynia 340. 
	Jama, nosowa, nerwy 340 rozwój 19, 22 ściana boczna 332 opłucnej 398, 451 opłucnowa-osierdziowa 9 otrzewnej 9, 153 podział 186 policzkowa 29 surowicza moszny 545 ustna 27 budowa ogólna 27 gruczoły 77 pierwotna 19 rozwój 19 właściwa 28 Jądro 543 błona, biaława 545 surowicza 544 budowa 544 naczynia 556 nerwy 557 płata płuca 422 rozwój 540 wady rozwojowe 548 wydzielanie wewnętrzne 556 zstępowanie 574 Jejunum 225 Jelito cienkie, 163 błona śluzowa 229 budowa 228 mikroskopowa 233 czynność 235 naczynia 236 nerwy 238 stosunki ogólne 219 trawienie 235 wchłanianie 236 Jelito, czcze 163, 225 grube 160, 236 podział 240 stosunki ogólne 239 kręte 163, 225 ogonowe 6 przednie 6 ślepe 160 naczynia 246 nerwy 246 stosunek do otrzewnej 243 środkowe btułowiowe 6 tylne 6 Języczek płuca 406 Język 93 błona śluzowa. 
97-nasady 102 budowa ogólna 95 czynność 93 grzbiet 96 mięśnie 104 naczynia chłonne I 10 nasada 95 nerwy III pola unerwienia 93 rozwój 26, 93 szczątkowy 93 tętnice 109. 
	Język, trzon 95 zrąb łącznotkankowy 109 żyły lOł. 
	Kaletka jajnikowa 618, 633 Kał 267 Kamyki sterczowe 605 Kanaliki, nerkowe(cewki)504 żółciowe 288 włosowate 297 Kanał. 
	Gartnera 611. 
672 korzenia zęba 35 miednicy, podział 700 odbytu 258 sromowy 70 I szyjki macicy 640 zasłonowy 705 Kątnica 240 Kąt, p rzepo nowo-środę iers łowy 456. 
462 żebrowa-przeponowy 456 żebrowa-śródpiersiowy 456 Kąty, opłucnowe 456 ust 29 Kieszonka, krtaniowa 364 przysadkowa(Rathkego)777 Morgagniego 265 Kieszonki skrzelowe zewnętrzne 25 Kielichy nerkowe, 517 budowa ściany 518 Kieł 51 dolny 51 górny 51 mleczny 61. 
	Kłębek aorty 765 Labia, oris 29 Kłębuszek nerkowy(Malpighiego)-pudendi 672. 
	481. 
506 szyjny 76(Kły 35 Kolano żołądka 195 Kolumny Morgagniego 263 Komora przysadki mózgowej 774-zęba 35 Komórki. 
Bechera 506 jajowe, dojrzewanie 625 kubkowe 14 Malasseza 42 oddechowe 432 płciowe męskie 549 podporowe 549 przykłębuszkowe 507 Sertoltego 549 siateczkowo-śródbłonków egwiaździste(Browicz a-Kupffera)286 smakowe I 01 twórcze szkliwa 39 wątroby 288 zębinotwórcze 39 Kora nerkowa 501 Kora zęba 34 Korzeń, nerki 500 płuca 398, -403, 407 zęba 34. 
	sąsied. 
	Korzeń, zęba, rozwój 42 Kosmki 12 jelitowe li Kostniwo 35 Krezka, brzuszna, jelita 9 otrzewnej 154 grzbietowa, jelita 8 otrzewnej I 54 jajnika 166, 617, 107 jajowodu 166, 632, 647, 707 jelita cienkiego I 63 macicy 166, 647, 707 okrężnicy poprzecznej 156 płuca 403, 407, 454, 463 ocze 687 łań 342 budowa 346 błona, śluzowa 364 włóknista-sprężysta 358 mięśnie 366 mechanika 366 naczynia 376 nerwy 376 obraz laryngoskopowy 366 połączenia, chrząstek 353 więzadłowe 355 położenie 345 rozwój 343 stosunek do narządów nich 345 szkielet 347 wytwarzanie głosu 367 Krzywizny żołądka 194 Kubki smakowe 101. 
	101. 
	Lamina, muscularis mucosae li. 
	13 parietalis 7 propria mucosae@yisceralis 7 Uarynx 342 Lejek, jajowodu 631-sitowy 335 ligamenta, annularia 381 yocalia 343, 358 Ligamentum, anterius 585 cardinale uteri 648 ceratocricoideum 354 corniculopharyngea 355 coronarium hepatis 15 cricoarytenoideum 353 cricopharyngeum 355 cricothyroideum 354 cricotracheale 355. 
	280. 
	falciforme hepatis 156, 281 gastrocolicum 158, 162 gastrolienale 159, 183 gastrophrenicum 159, 184 glossoepiglotticum 355 hepatoduodenale 157, WZhepatogastricum 157, 182 hepatolrenicum 28 I hepatorenale 156, 281. 
	791. 


	perfum, hyoepiglotticun 355 Meatus nasi, interior 351. 
	tum uteri 166, 647 iarii proprium 617 uenieocolieum 162, 184. 
	uenlcosplenicun 159, 183 Medulla renalis 503. 
	aboprostatica 531, 702 aboyesicalia 531, 702 Jmonale 403, 453 ctouterinum 648 ctoyesicale 53 I rotale 577. 
	epensorium owrii 166, 618 Mesopharynx 124. 
	res hepatis 156, 281 yrohyoideum 354. 
	yroidea 731 iangulare I 56 dextrum 280 sinistrum 280 ntricularia 358*sicouterinum 53 stibularia 358 n nasi 328 ja 93. 
	itziusa 42 Ebnera 41 rena 42 li 15. 
	399. 
	1. 
	648. 
	przyrostowa(Bełziusa)42-budowa ściany 518. 
	wka sterczowa 566. 
570598 aczka 672. 
682 ko 658 podniebienna-językowy 285. 
116 dni eb lenno-gardłowy 285. 
116 ięgnisty, mięśnia dźwigacza bytu 692, 701 powięzi miednicy 701 ębowy 67. 
	:a 638 ma, mięśniowa 650 śluzowa 625 dowa ściany 650:śń 639 czynią 661 rwy 661 łożenie 638 rwój 612 dyka 643 rsunek do, narządów sąsiedn*otrzewnej 646 jka 639 on 639 logowanie 648 ęzadła 648 akcesie, ciąży 656 porodu 660, 661 wina nosowa, dolna 333 idkowa 333 a napletka 591 czki pochwowe WZ s nasi, communis 338. 
	-medius 335 nasopharyngeus 333 Mediastinum 47 O. 
	Membrana thyrohyoidea 343, 354 Mesenterium I 63 dorsales 8 yentrale 9 Mesometrium I 66 Mesonephros 480. 
	Mesosalpinx 166 Mesovarium 166. 
617 Metra 638 Miazga, narządu szkliwnego 39 zęba 35 budowa mikroskopowa 44 rozwój 39 Miąższ narządu 2 Miednica mniejsza, powięzie 699 tkanka łączna WW Miedniczka nerkowa. 
517. 
	Mieszki, jajnikowe 622-językowe 102 Mięsień, biodrowa-guziczny 692 bródkowo-językowy I 04 chrząstkowa-j ęzykowy I 05 dźwigacz, gruczołu tarczowego 732-jądra 578 odbytu hł 9, óśzstercza 692 głosowy 37 I gnykowa-językowy I 05 guziczny 695 języczka 122 kulszowa-jamisty 698 kurczliwy moszny 579 łonowa-guzicznyT 92 łonowa-odbytniczy 692 łonowa-pęcherzowy 531, 533702 łonowa-sterczowy 531, 533, 702 maciczny 650 marszczący skórę odbytu 696 nalewkowa-nagłośniowy 375 nalewkowy 367, 372 poprzeczny 373 skośny 373 napinacz podniebienia miękkiego 119 odbytnicza-cewkowy 695 odbytnicza-guziczny 261, 295 odbytnicza-maciczny 649695. 
707 odbytnicza-pęcherzowy 533695 odbytnicza-pochwowy 695 opuszkowa-gąbczasty 697 pęcherzowa-maciczny 531, 533 b 49 pierścienno-nagłośniowy 376 pierścienno-nalewkowy 367 boczny 37(1. 
	Mięsień, pierścienno-nalewkowy tylny 369 pierścienno-tarczowy 366, 371 pionowy języka 109 podłużny, dolny 108-górny 107 podniebienna-gardłowy I 22137 podniebienna-językowy I 22 policzkoW*4 poprzeczny, głęboki krocza 690696-języka 108-powierzchowny krocza 691697 przedsionkowy 372 rozwieracz szpary głośni 369 rylcowo-gardłowy I 37 rylcowo-językowy I 06 tarczowa-nagłośniowy 375 tarczowa-nalewkowy, 366, 371 wewnętrzny 37 I-zewnętrzny 371 tchawiczy 383 trójkąta pęcherzowego 533 wiesz adłowy dwunastnicy(Treitza)22 I-wypieracz, moczu 532 pęcherza 532 rwieracz, cewki moczowej 690696-męskiej 599-wewnętrzny 533 cewkowa-pochwowy 69 I gardła, dolny 133-część pierścienno-gardłowa I 33 część tarczowa-gardłowa 133-górny 136 część językowo-gardłowa 136 część policzkowa-gardłowa 136 część skrzydłowa-gardłowa 136 część żuchwowa-gardłowa 136 środkowy I 34 zwieracz krtani, wewnętrzny 366-zewnętrzny 366 zwieracz, odbytu zewnętrzny 689. 
695-pęcherza 532 Mięsko podjęzykowe I 12 Mięśnie, dźwigacze gardła 137 gardła, czynność 137 języka 104-wewnętrzne 107-współpraca 109-zewnętrzne 104 krocza 688 krtani, podział czynnościowy 368 dna miednicy 692. 
	Mięśnie, nagłośni 375 napinające wargi głosowe 313 podniebienia miękkiego I 19 przepony miednicy 692 zwieracze, gardła 133 szpary głośni 370 Mięśniówka płciowa 579, 704 Migdałek, gardłowy 129 Językowy 97, 103 podniebienny I 16 łrabkowy 129, 130 trzeci 129 Migdałki U czynność 143 Mocz 511 drogi odprowadzające 517 Moczowód, budowa ściany 519522 część, brzuszna 519 miedniczna 5 I 9 odcinek, podnerkowy 519 przynerkowy 5 I 9-ścienny 521 trzewny 52 I naczynia 524 nerwy 524 stosunki topograficzne 52 I Mors pubis(Veneris)676 Moszna 576 naczynia 580 nerwy 580 rozwój 573 skóra 578 Musculi, constrictores pharyngis 133 leyatores pharyngis 133 perinei 688 Musculus, arytenoideus 367, 372. 
	obliquus 373 transversus 373 bulbospongiosus 697 chondroglossus I 05 coccygeus 589, 695 constrietor pharyngis 133 medius 143 superior 136 cremaster 578 cricoarytenoideus 367 lateralis 370 posterior 369 cricothyroideus 366 detrusor, urinae 532 yesicae 532 genioglosus 104 hyoglossus 105 hyopharyngeus 134 iliococcygeus 692 ischiocavernosus 698 levator, ani 692. 
	interior. 
	373. 
	-glandulae thyroideae 732 prostatae 692 yeli palatini 120 liss os ph met er longitudinalis, interior 10. 
	Musculus, longitudinalis supemor Narząd, lemieszowa-nosowy 332. 
	108 palatoglossus 122 palatopharyngeus 122, 137 petrosalpingostaphylmus I 20 pubococcygeus 692 puboprostaticus 531, 533, 792 puborectalis 692 puboyesicalis 533, 702 rectococcygeus 261, 695 rectourethralis 695 rectouterinus 649, 695 rectovaginalis 695 rectoyesicalis 533, 695 sphmcter, ani 261 externus 689. 
695 urethrae 690, 696 intemus 533 urethrovaginalis 69 I yesicae 532. 
533 styloglossus 10 stylopharyngeus I 37 tensor yeli palatini 119 thyroarytenoideus 366, 371 transversus, linguae 108 perinei profundus 690, 696 superficialis 697 urethrovaginalis 69 I trigonalis 533 trigoni yesicae 533 uvulae 122 yerticalis linguae 109 yesicouterinus 531, 533, 649 yocalis 371 Myometrium 650. 
	Nabłonek 12 oddechowy Iag ggpłciowy jajnika 619 pochwy, zmiany podczas cyklu menstruacyjnego 67 O Naczynia, chłonne, gruczołu tarczowego 745 chłonne płuc 441 doprowadzające nerki 513 odprowadzające nerki 513 zbaczające wątroby 217 Nadjajnik 67 I Nadnercza 755 budowa 761 czynność 763 dodatkowe 158 naczynia 763 nerwy 763, 765 odmiany 758 rozwój 758 stosunki topograficzne 757 Nagłośnia 357155 Najądrze 558 budowa 559 czynność 561 naczynia 561 napletek 509 lNapletek łechtaczki 679 Nares 331. 
	Narządy, jamy brzusznej a otrzewna I 56 limfatyczne I 6 limfoidalne I 6 miąższowe 2 moczowe 2, 4 Wrozwój 476 oddechowe 323 płciowe 2, 538 męskie 538 rozwój 539 zewnętrzne 570 rozwój 571 żeńskie 608 rozwój 609 zewnętrzne 672 rozwój 683 wewnątrz otrzewnowe I 54 zewnątrz otrzewnowe I 54 Nasada języka 95 Nasienie męskie 538, 555 Nasieniowód 562 budowa ściany 56+naczynia 566 stosunki topograficzne 563 szczątkowy 675 Naskórek 12 Nefron 505-budowa 566-wstawka 510 Nerka, błona włóknista(pod włóknista)488 budowa, ogólna 501 szczegółowa 504 kształt 485 naczynia 512 nerwy 512 osłonki 488 pierścieniowata 493 płatowata 487 podkowiasta 493 położenie 487 rozwój 481 segmenty tętnicze 500 stosunek do otrzewnej 498 stosunki topograficzne 494 tkanka łączna 511 umocowanie 49 I Nerw, błędró ZWgrzbietowy łechtaczki 686 krtaniowy 376 dolny 376 górny 376 wsteczny 743 nosowo-podniebienny 342 przeponowy 296 przysieczny 342 szczękowy, gałęzie zębodołowegórne 75 tarczowy 747 dolny 747-górny RAT zębodołowy dolny 76 żuchwowy 75 Nerwy, krocza 71 I. 
	793. 


	erwy, maciczne 663 mosznowa-tylne 7 I I odbytnicze dolne 695, 711 as rozwal 20 zewnętrzny 324 budowa 325 chrząstki 325 naczynia 328 nerwy 328 uwagi antropologiczne 328 O ozdrza, przednie 325, 331. 
	tylne 331. 
	eelusio dentium W bwódka odbytnicza 264 dbyt 265 zarośnięcie 261 dbytnica, badanie 260 błona śluzowa 262 budowa ściany 261 część, miedniczna 257 odbytowa 257 naczynia 265 nerwy ZbTstosunek do otrzewnej 258 wady rozwojowe 26 I zgięcie, kroczowe 257 krzyżowe 257 ddychanie, jelitowe 32 I łożyskowe 321 skórne 321 wewnętrzne 322 zewnętrzne 322 dontoblasty 39 ko cyklopa 25 kolica, kroczowa 688 oddechowa 324 podjęzykowa I I I sromowa 688 węchowa 324, 340 zębodołowo-językowa I I I kostna zębodołowa W krężnica 247 budowa ściany 249 esowata 163. 
255 naczynia 256 nerwy 256 poprzeczna lbl, 252 właściwości 247 wstępująca 161, 249 zstępująca 163, 254 macicze 165. 
646, 650 mentum, majus 157 minus 156. 
182 płucna 451 budowa 469 granice 464 naczynia 470 nerwy 470 osierdziowa 454 płucna 398, 452 przeponowa 453 ścierna 89884 śródpiersiowa 453 topografia 4 b 4 trzewna 398. 
452. 
	182. 
	184. 
	Opłucna, żebrowa 458 Opuszka, prącia 587 przedsionka pochwy 582 Orchis 543 Drgana, genitalia feminina externa 672 parenchymatosa 2 urinaria 476 uropoetica 476 ganum vomeronasale(Jacobsoni)332. 
	Osklepek opłucnej 405, 455 krzela, budowa ściany 408 główne 384 mianownictwo rozgałęzień 4 I 3 naczynia 389 nerwy 392 płatowe 401, 412 segmentowe 399, 401 stosunek do narządów sąsiednich 386 wewnątrzpłucne 384, 408 właściwości ogólne 409 Oskrzele główne, lewe 401 prawe 401 Osłonka pochwowa jądra 544 Osłonki, nerki 488. 
	powrózka nasiennego i jądra Peritoneum 153. 
	576 prącia 588 Ostium 589 Ostroga tchawicy 382. 
W 5 Oskrzelka 41 I budowa mikroskopowa 428 Oszkliwie 42 błona, zewnętrzna 42 wewnętrzna(Nasmytha)42 Otrzewna I 52. 
	a narządy jamy brzusznej 156 Pęcherzyk, nasienny 562, 567. 
	budowa 190 miednicy I 65 naczynia 190 nerwy 190 ścienna 153 topografa 182 trzewna 152 znaczenie 191. 
	taczki 706-prącia 706 kulszowy, mniejszy 705 większy 705 sieciowy 497. 
We ł 99 smakowy 101 ślepy 9 bszczytowy zęba 35 Ova 608 Barta 615 Ozębna 35, 63. 
	Palatum, durum 112-mole 114 Pancreas 165. 
	397 Papillae 12. 
	Papillae, conicae 99 filiformes 98 foliatae 101 fungiformes 99 interdentales 32 lentiformes I 00 linguales 98 yallatae 101 Papilla, inciswa I 14 parotidea 31, 81 Paraganglia 765 Paraganglion supracardiale 7 ok Parametriurn 647 Paroophoron 611, 671 Fars, laryngea pharyngis 124 nasalis pharyngis 124 oralis pharyngis 124 pharyngealis hypophysiPas, skórny 265 słupów odbytu 26 splotu odbytniczego 2 b 3. 
	Pelvis renalis 517 Penis 582 Periodontium 35. 
63 Peńmetńum 165, 646, 650579 Perineum 687 Periosteum aweolare 35. 
	130. 
	Pęcherz moczowy 524 błona śluzowa 534 budowa ściany 532 kształt 525 naczynia 536 nerwy 536 położenie 525 rozwój 483 stosunki topograficzne 527 umocowanie 53 I. 
	żółciowy 299 stosunek do otrzewnej 301 topografia 301 Pęcherzyki, płucne 393, 411 budowa mikroskopowa 429 jajnikowe 622 dojrzewanie 623 Pharynx I 23. 
	Otwory krzyżowe miedniczne 705 Philtrum 29 Otwór, dla żyły grzbietowej, łech-Pień, błędny 216. 
	-płucny 434 Pierścień, cewki, moczowej 533 moczowodowej 536 chłonny gardłowy 131, 142 napletka 589 Waldeyera 13 I Pinocytoza 3 Piramidy nerkowe 487, 503 Placenta 658 Plamki mleczne 16 Plemniki 538, 552 Pleura 451 parietalis 398 pulmonatis 398 yisceratis 398, 452 Plica, gastropancreatica 158, 183-nerw laryngei 131. 
	Plwa, pharyngoepiglottica 131 Podniebienie, miękkie I 14. 
	rectouterina 649 salpingopalatina I Żłsalpingopharyngea 128 triangularis I 17 Plicae, aryepiglotticae 131, 360 fimbriatae 97 semilunares 248 sublinguales I I 2 transversales remi 262 vocales 343 Blaciki, grasicy 721 gruczołu tarczowego 730 najądrza 559 Płaszcz płata płuca 422 Płat, nerkowy 503 piramidowy gruczołu tarczowego 728 płuca, architektura 422 jądro 422 płaszcz 422 przedni przysadki mózgowej 780 tylny przysadki mózgowej 783 Płaty, boczne gruczołu tarczowego 728 gruczołów 15 nerkowe 487 płuca 416 wątroby 267 Płuca 392 brzeg, dolny 406 przedni 40(tylny 407 budowa 398 mikroskopowa 428 części 398 mechanika 444 naczynia, chłonne 441-krwionośne 434 płaty 416 dodatkowy, dolny 418 tylny 419 dolny lewy 416 górny lewy 416 środkowy 417 podczas, wdechu 467-wydechu 466 pojemność życiowa 397 powierzchnia, boczna 401-żebrowa 401 rozwój osobniczy 394 ruchy oddechowe 446 stosunki ogólne 396 szczeliny międzypłatowe 416 topografa 464 Pochewka Hertwiga 42 Pochwa 665 budowa 668 naczynia 670 nerwy 670 stosunki topograficzne b 67 wydzielina MO Podjęzycze 97 Podniebienie, . 
	gruczoły I 16-mięśnie 119 rozwój 22 tętnice I z 3 twarde 113 żyły 123 Podstawa płuca 406 Podścielisko 2-jajnika ózz. 
	ka 31 Pole, międzybankowe 565 sitowe nerki 503 Policzki 31-naczynia 32 nerwy 32 Torus gustatorius 101 Powierzchnia płuca, przeponowa 406 przyśrodkowa 404 śródpiersiowa 403 Powiełrze, oddechowe 47 uzupełniające 397 zalegające 394 zapasowe 39 bPowięź, gardłowo-podstawna I 32 głęboka prącia 588 miednicy 700, 701 ścienna 700 trzewna 700. 
	przyusznicza 79 sprężysta I 32 stercza 603. 
701 ślinianki podżuchwowej 82 tarczowa 730 wewnątrzpiersiowa 453, 469 zanerkowa 491 zasłonowa 700. 
701 Powięzie, miednicy mniejszej 699 przepony, miednicy 702 moczowo-płciowej 792 Powrózek nasienny 580 zawartość 58 I Pólka żołądkowe 206 Prącie 582 budowa 583 naczynia 592 nerwy 59 z mechanizm wzwodu 584. 
	Prącie, rozwój 573 wady rozwojowe 591 Predentyn a 39 Preputium 588 clitoridis 679 Promienie rdzeniowe nerki 503 Pronephros 479 Prostata 699 Próg nosa W Pryzmaty szkliwne 42. 
	Poduszeczka tłuszczowa policz-Przednercze 479. 
	mięśnia dźwigacza jądra 578 Pnasienna 577 wewnętrzna 577 zewnętrzna 578 nerkowa 488, 490 podskórna 700, 704 policzkowa-gardłowa 31, IWpowierzchowna, krocza 700, 702-prącia 588 przednerkowa 490 przeponowa-opłucnowa 457 przepony miednicy 700-dolna 694 przepony moczowo-płciowej P 700. 
	rozwój 479 Przedsionek, jamy ustnej 28 krtani 360 nosa 327 pochwy 672, 68 ogruczoły 680 Przedtrzonowce 35 Przegroda, cewkowa-p och wow a 667 międzypęcherzykowa płuc 4 I 2 moszny 578 nosa 324 część, błoniasta 325, 331 chrzęstna 33 I kostna 331 odbytnicza-pochwowa 667 poprzeczna 9 śródpiersiowa 470 Przegrody nuędzyzrazikowe płuc 399 zełyk 143 błona, mięśniowa 148 śluzowa 146 zewnętrzna I 50 budowa ściany 146 część, brzuszna 144 piersiowa 143 przeponowa 144-szyjna 143 naczynia 153 nerwy 151 przebieg 144 stosunki topograficzne I 50 zwężenia 144 epona, miednicy 688 moczowo-płciowa b 88 Przestrzeń, bocznogardłowa 140 cewkowa-pochwowa 650, 710 głęboka krocza 702 odbytnicza-pęcherzowa 7 I O odbytnicza-pochwowa 667, 705710 odbytnicza-sterczowa 705, 716 okołogardłowa 140 okołozatokowa(Dissego)290 pęcherzowa-maciczna 650, 710 pęcherzowa-pochwowa 65 O powierzchowna krocza 702 pozagardłowa 140 przedpęcherzowa 529 pmyodbytnicza 710 przypęcherzowa 7 O 9 zatonowa 529. 
710 zaodbytnicza 710 zaotrzewnowa I 66. 


	rżeń, zazębowa 28 ki szyjne 26 oda języka 104 ma jamy ustnej III xlziki, międzyzrazlkowe 288 dróg żółciowych 297 nowadzające jądra 559 herzykowe płuc 411 budowa mikroskopowa 429:iowe 288. 
297 ody, pmysieczre jamy roso 332 yśródnercz owe(Mulle ra)dnerczy(Wolffa)611 astki 314 Id, wydalający pęcherzyka lennego 568 ądrza 560 owo-gardłowy'333 owy, dolny 333 środkowy 335 wspólny 333 herzykowy 302:armowy, błona mięśniowa warstwa okrężna 17 warstwa podłużna U błona śluzowa 12 blaszka mięśniowa 13 blaszka właściwa I 3 utkanie podśluzowe I 3 budowa 12 rozwój 3 różnicowanie się ściany 7 tanki, podjęzykowej 85 podżuchwowej 84 arzyusznej 80 lnercza(Wol@a)480 istkowy 314 dodatkowy 315. 
	Pmysadka, mózgowa, żyły wrotne Segmenty płuca, 424. 
	785 nerwowa 783 Przysadki mózgowe dodatkowe 776 Przyszyjcze 647 Przyusznica 7(Pulpa dends 35 Pudendum femminum 672 Puszka sitowa 335. 
	robowy wspólny 274, 298 Rozwój, cewy żołądkowa-jelito. 
	783. 
	ĘMsKowy 662, 565 jawy, wspólny 299 rewnątrzwątrobowy 304 budowa ściany 304 aaczynia 306 ry 306 zwarcie 68 epek, najądrza 570 a 569 aerzykowaią 672 knisty wątroby 277:pki sieciowe 249 nik 611 lrze 570 jelcze 647 łka, gardłowa 130:zołowa 780 gowa Tl 3 jodowa 780:zmność 784 iaczynia 785 ierwy 706 ozwój TIR. 
	Radix, dentis 34 pulmonis 407-renis 500 Raphe palati 114 Rdzeń nerkowy 994 Recessus, costodiaphragmaticus 457 costomediastinalis anterior 459 iliocecalis 187 intersigmoideus 163, 189 mediastinoyertebralis 462 paracolici I 63 pharyngeus 128 phrenicornedi as fina lis 462 pubicus 700 Roserunulleri 128 sphenoethmoidalis 333 Recturn 257 Regla, aweolingualis li I perinealis 688 olfactoria 324. 
340 pudendalis 688 respiratoria 324 sublingualis li I Ren-485 Rima, glottidis 343, 362 oris 27. 
29-pudendi 672 Rozcięgno, języka 98, 104 podniebienne I I 5. 
	wet 166 gardła 25 jamy nosowej 23 ustnej 19 języka 26 nosa 20 otrzewnej 166 podniebienia 22 przewodu pokarmowego 3 ślinianek W twarzy 24 zęba 38 żołądka 176 Rozwór, moczowo-płciowy 691705 odbytowy 689, 705 półksiężycowaty 335 przełykowó PWRuchy, łykania 137 oddechowe płuc 44 b Rynienka podnosowa 29. 
	Segmenty oskrzelowa-płucne 399, -maciczna-pochwowy 663. 
	tosunki topograficzne 774422. 
	710. 
	boczny 425 j ęzyczkowy 424 dolny 424-górny 424 podstawny 425 boczny 426 tylny 426 podszczytowy 426 przyśrodkowy 425 sercowy 425 szczytowo-tylny 424 szczytowy 424 tylny 424 Septum, linguae 104 nasi 324 rectovaginale 667 transversum 9 urethrovaginale 667 Sieć, jądra 547 mniejsza 156, 182, 281 większa 157, 182, 184 Siekacze 35. 
48 dolne 50 górne 49 mleczne 61 Sinus, maxillaris 337 ethmoidalis 337 frontalis 337 paranasales 336 renalis 485 sphenoidalis 338 tonsillaris 103. 
118 urogenitalis 672 Sklepienie, macicy 640 opłucnej 455 Skóra 12 moszny 578 właściwa 12 Skrzydła nosa 324 Słupy, marszczek pochwowych 669 nerkowe 502 odbytu 263 Smegma preputii 591 Spatium, pararectale 710 parayesicale 709 prevesicale 529 rectoprostaUcum 705 rectovaginale 667, 705 rectoyesicale 710 retrodentale 28 retroperitoneale I 66 retropharyngeum I W retropubicum 529, 710 retrorectale 710 urethrovaginale 7 I O yesicouterinum 7 I O Sperma 538 Spermatogeneza 549 Spermiogeneza 55 I i plemniki dojrzałe 551 Spień 159 SploJ, J 44 rowy 557. 
	międzyżrazikowy 295. 
	Splot, pęcherzowy 536 podbrzuszny dolny 670-tarczowy 747 nieparzysty 744 wiciowaty 557 żołądkowy 216 żylny, maciczny 662 odbytniczy 265 Sploty jamiste małżowin 338 Spoidło, przednie warg sromowych 679-tylne warg sromowych 679 Srom niewieści 665. 
612 naczynia 686-nerwy 686 Staw, pierścienno-nalewkowy 354 pierścienno-tarczowy 353 mechanika 354 Stercz 600 Stożek sprężysty 355 Stożki najądrza 559 Stratum, cilculare 10 longitudinale 10 Stroma 2 Strzępek jajnikowy 618 Strzępki jajowodu 63 I Stulejka 589 Sublingua 97 Substantia, adamantma 34 Sulci, nasolabiales 29 Sulcus, alaris 324-mentolabialis 29-olfactorius 333 Syndesmosis arycorniculata 353 Systema, digestorium 19 respiratorium 323 Szczelina międzyzębowa 66 Szczeliny mlędzypłatwe płuc 398416. 
468 Szczyt, korzenia zęba 34-płuca 405 Szew, moszny 578 skrzydłowa-żuchwowy 29-podniebienia 114 Szkielet, krtani 347-nosa 325 Szkliwo 34 budowa mikroskopowa 45-rozwój 42 Szpara, głośni 343, 362-sromu 672-ust 27. 
29 Szyszynka 77 O Szyjka, macicy 639-zęba 34. 
	Śledziona 159 Ślinianka, podjęzykowa 85 mniejsza 85-przewód 85-większa 85 podżuchwowa 82-naczynia 84 nerwy 84-powięź 82. 
	Ślinianka, przyuszna 7(dodatkowa 8 I naczynia 81 nerwy 81 wrodzony brak 81 wrodzony brak 81 Ślinianki, budowa mikroskopowa 86 czynność 91 rozwój 86 Środek ścięgnisty krocza 705 Śródnercze, rozwój 480 Śródpiersie 470 górne 471 przednie 47 I środkowe 47 I tylne 472 ukształtowanie 473 u noworodka 474. 
	Tarczyca 725 płat, boczny 126 piranudowy 726 Taśmy okrężnicy, 247 krezkowa 248 sieciowa 248 swobodna 248 hawiea 378 błona śluzowa 383 budowa ściany 381 kształt 380 naczynia 389 nerwy 392 stosunek do narządów sąsiednich 386 la, submucosa 10. 
13 subserosa li Testimonium virile 543 Testis 543 Tętnica, cewki moczowej 592 dźwigacza jądra 557 gardłowa wstępująca 123, 141 głęboka języka@9 grzbietowa, łechtaczki 686-nosa 328-prącia 592 jajnikowa 629 jądrowa 557. 
	Tętnica, pęcherzowa dolna 670 pęcherzykowa 306 pochwowa 670 podjęzykowa 109 podniebienna, wstępująca 123 zstępująca 123 sitowa, przednia 340 tylna 340 sromowa wewnętrzna 670, 71 I gałęzie wargowe 686 tarczowa 739 dolna 742 górna 741 tarczowa najniższa 739, 743 trzustkowa-dwunastnicza 236319 wątrobowa, dodatkowa 292-właściwa 274, 291 wyrostka robaczkowego 246 żołądkowa 214 lewa 214-prawa 214 żołądkowa-sieciowa 2 I 4 Tętnice, esicze 256 międzypłatowe 5 I 3 międzyzrazikowe 285, 291, 513 międzyżebrowe tylne 470 nadnerczowe 763 dolna 763 górna 763 środkowa 763 nosowe 340 okrężnicze 256 lewa 256-prawa 256-środkowa 256 pęcherzowe 536 płucne 434 lewa 434-prawa 434 przeponowe 470 przysadkowe, górne 785-dolne 785 segmentowe płuca 436 wargowe 30 zębodołowe 75 Tętnicza stek tarczowa 741 letniczki, Uudwiga 513-proste 514. 
	językowa, gałęzie grzbietowe Thymus 715. 
	109 kątowa 328 klinowo-podniebienna 340 krętnicz o-okrężnica a 24 i krtaniowa 376-dolna 376-górna 376 maciczna 661 mięśniowa-przeponowa 470 Tnasieniowodu 557 ssą nerkowa 512 odbytnicza, dolna z 56, ans*rodk*w*p. 
	opuszki, prącia 59 zprzedsionka oW osierdziowa-przeponowa 47 O. 
	Tkanka, adenoidalna 16. 
	jamista prącia 585 limfoidalna I 6 limfatyczna układu pokarmowego 16 lindoadenoidalna I 6 podsurowicza 18 śródmiąższowa płuc 399 nsilla, llngualis 103 palatina 116 pharyngealis 129 tubaria 130 nsillae 17. 
	Torba sieciowa 157. 
182. 
186 Torebka. 
Glissona 275-gruczołu 15. 
	797. 


	tka, kłębuszka nerki(Baw-Układ, trawienny, podział 19. 
	fana)400, 507 rzysadki mózgowej 780. 
	tuszczowa nerki 485, 488, 490-rnasculina 594. 
	jłóknista nerki 488 is, leyatorius 128 ubarius 128 ihea 378 iki maciczne 630 onum yesicae 520, 536 izek macicy 648 kąt, grasiczy 459 dbytniczo-pęcherzowy 565 sierdziowy 459 ięcherza 520, 536 noczowo-płciowy 690 wa I in, języka 95 echtaczki 682 nacicy 639*ce*istka 165, 301 jodowa, mikroskopowa 3 U zewnętrzna 309:zynność 319 iłowa 309 mczoł dokrewny 318 iaczynia 319 chłonne 320 ierwy 320 igon 309 iołożenie 309 ozwój 307 fasunek, do niarządów sąsieduch 313 do otrzewnej 312 tosunki topograficzne 312 izyjka 309 rzon 310 amocowanie 3 I 2 vyrostek haczykowaty 309 ica, adventitia 18 ilbuginea 585 nterna 18 nucosa 10, 12 nuscularis 19. 
J(pharyngis 132 erosa Il. 18 ja oferma 608. 
639 ierculum labii superioris 30 uz, rozwój 34 wady 24 ozwarcie 68. 
	me, brzuszne jajowodu 63 I gardłowe trąbki słuchowej 127 macicy 639 maciczne jajowodu 631 moczowodu 520:ad, moczowo-płciowy 2, 476 oddechowy 1, 321, 223 pokarmowy I błona surowicza 18 błona zewnętrzna I 8 trawienny I. 
	wewnątrzwydzielniczy 2, 714 Vrethra, feminina 673. 
	Uterus 638 Utkanie, podsurowicze I I podśluzówkowe 10, 13 Utriculus prostaticus 566, 598 Uzębienie 33 heterodontyczne 33, 69 homoiodontyczne 33, 69 jako całość 65 zmiana 64. 
	Wady rozwojowe twarzy 24 Wał, mięśnia dźwigacza 128 trąbkowy 128 Wałek cewkowy pochwy 669 Warga, przednia macicy 639 tylna macicy 639 Wargi, głosowe 343, 361 sromowe, mniejsze 672, 679 większe 67 z 677 ust 29 Wątroba 156, 268 błona włóknista 275 bruzda, strzałkowa prawa 273 mikroskopowa 285 czynność 291 naczynia chłonne 295 nerwy 295 powierzchnie 269 przeponowa 270 trzewna 272 rozwój 284 ruchomość 2 ił 4 segmenty naczyniowe 278 stosunek do otrzewnej 280 stosunki topograficzne 281 tętnice 291 umocowanie 284 więzadła 280 wrota 273 Wcięcie, kątowe żołądka 196 półksiężycowate okrężnicy 248 Wentylacja ucha środkowego 138 Wędzidełko, języka 97 łechtaczki 679 napletka 583 wargi 28 warg sromowych 679 Węzina gruczołu tarczowego 726732 Wierzchołek korzenia 34 Więzadła, głosowe 343, 358 kieszonki krtaniowej 358 macicy 648 podstawowe 648 przedsionkowe krtani 358 różkowo-gardłowe 355 rzekome 358 tarczowe 73 I wątroby 280 zębodołowo-zębowe 63 żołądka 201. 
	Więzadło, gnykowa-nagłośniowe 355 językowo-nagłośniowe 355 kręgowa-opłucnowe 455 łonowa-pęcherzowe 531, 702707 łonowa-sterczowe 531, 7 og 707 mosznowe 577 najądrza 545 obłe, macicy 649 wątroby 156, 270, 272. 
Źli obrączkowate 381 odbytowa-guziczne 692 odbytnicza-maciczne 648, 707 odbytnicza-pęcherzowe 53 I 707 pęcherzowa-maciczne 531, b 48707 pierścienno-gardłowe 355 pierścienno-nalewkowe tylne 353 pierścienno-tarczowe 354, 358 pierścienno-tchawicze 355 płucne 403, 463 podstawowe macicy 707 poprzeczne krocza 702 przednie ciał jamistych 585 przepon owo-odbytnicze I 62184 przeponowa-śledzionowe I 59183 rogowa-pierścienne 354 sierpowate wątroby 156, 281 szerokie macicy 166, 647, 707 tarczowa-gnykowe 354 trójkątne 156 lewe 280 prawe 280 wątrobowa-dwunastnicze I 57182. 
221, 281 wątrobowa-nerkowe 28 I wątrobowa-przełykowe 28 I wątrobowa-przeponowe 28 I wątrobowa-żołądkowe 2, 157128. 
201, 281 wieńcowe wątroby 156, 280 wieszadłowe jajnika 166, 617707 właściwe jajnika 707 żebrowa-opłucnowe 455 żołądkowa-okrężnicze 158, 162185. 
201 żołądkowa-przeponowe I 59184, 201 żołądkowa-śledź tonowe I 59183, 201 żylne wątroby 272 Wilcza paszcza 24 Wie zo zrost nalewkowa-róż ko waty 353 Włosy, łonowe 580, 677 nozdrzy 328 Włókna, dziąsła 63 dziąsłowa-zębowe 63 okrężne ozębnej 63. 
	Włókna, ozębnej W dziąsłowa-zębowe 63 międzyzębowe 63 okrężne 63 Sharpeya 47 Wnęka, jajnika 615 nerkowa 485 płuca 488494 Woreczek krtaniowy 364 Woreczki pęcherzykowe 412 Worek powięziowy nerki 491 Wpust żołądka 146 Wrota wątroby 273 Wycisk sercowy 403 Wydzielina pochwy 670 Wyniosłość krtaniowa 4, 3+8 Wypuklenia okrężnicy 248 Wypustka, maciczna-pochwowa 708 przednia pęcherzowa 708 tylna odbytnicza 708 Wyrostek, robaczkowy 161, 4 naczynia 246 nerwy 246 zażuchwowy 79 Wyspy, przynaczyniowe nerki(komórki Bechera)506 trzustkowe(Uangerhansa)317 Wzgórek, łonowy 580, 672, 576 Mullera 612 nasienny 566, 48 Wzór zębów W Wzrastanie komórek 2. 
	, 567. 
	Vagina 665 Vallecula epiglottica 1. 
63 Wena, portae 273 Ventriculus 156194 laryngis 364 Vesica, fellea biliaris 299 urinaria 524 Vesicula seminalis 562 Vestibulum, nasi 327 yaginae 672, 680 Vibrissae 328 Willi 12 intestinales I I. 
	Ząehyłek biodrowa-podpowie-Zębina, budowa mikroskopowa+4 Zwarcie zębów ił. 
	zjawy 189 dolny torby sieciowej 184 dwunastniczy I 63 dolny 163, 187 górny 163, 187 gardłowy 124 górny torby sieciowej 15-języka 26 klinowo-sitowy 333 krętniczo-kątniczy 187 dolny 188 górny 187 łonowy 700 międzyesowaty 163, 189 naddwunastniczy I 87. 
	183. 
	zachyłek, pęcherzowa-brzuszny*podprzeponowy 189 przepon owo-śródpiersi owy g W z przeponowa-wątrobowy I ił 5 przydwunastniczy I 87 szyszynkowy 111 śledzionowy torby sieciowej*, *śródpiersiówo-kręgowy+@z wierzchołka nosa 328 zadwunastniczy I 87 żebrowa-przeponowy 457 żebrowa-śródpiers łowy 459 przedni 459 tylny 462 Zachyłki, opłucnowe!
56 otrzewnowe I 86 przyodbytnicze 259 przyokrężnicze 163, 188 zakątnicze I 88 Zagłębienie, odbytnicza-maciczne z**odbytnicza-pęcherzowe I 65259 pęcherzowa-maciczne 165, 647 Zapłodnienie 636 Zarodek, odchylenia 32 I pierwotny okres rozwoju 636 Zastawka, krętniczo-kątnicza 163240 odźwiernika I 96 okrężnicy(Bauhini)I 63, 240 wyrostka robaczkowego 2+4 odbytu 263 Zatoka, czołowa 337 klinowa 338 moczowo-płciowa 672 najądrza 545 nerkowa 485 sitowa 337 szczękowa 337 ustna 19 Zatoki, migdałkowe 103, 118 odbytu 263 przynosowe 336 szyjne 25 Ząb mądrości 54 Zespolenia tętnicza-żylne nerki 514. 
	ostateczna 4 I pierwotna 39 rozwój 39 Zęby 33 antagonizm 67 brachydonwczne 7 I budowa 34 chemiczna 37 mikroskopowa 44 czas wyrzynania 63 hipselodontyczne 7 I mleczne 43 W naczynia 75 nadliczbowe 73 nerwy 75. 
	Żeby, kształt 41 odmiany 73-położenia 73 osadzenie w szczękach 94 powierzchnie 47-żucia 71 pólka tarcia 69 przedtrzonowe 35 Fe dolne 53-g*e*rodzate 35 rozwót 3 łsieczne 35, 48 stałe 344@*rz*nowe*-do*e*górne 54 mleczne 61 uwagi filogenetyczne 69 morfologiczna-porównawcze 69 właściwości, chemiczne 37 fizyczne 37 mechaniczne 38 zboczenia 73 zmniejszenie liczby 73 zużywanie się 68 zwarcie 67 dachówkowate 68 krzyżowe 68 nożycowate 68 obeęgowate 68 otwarte 68 postacie 68 Zgięcie, dwunastnicza-czcze 163165. 
221 kroczowe odbytnicy 257 krzyżowe odbytnicy 257 lewe okrężnicy 161, 254 prawe okrężnicy 161, 252 śledzionowe okrężnicy 161, 254 wątrobowe okrężnicy 161, 252 Zgryz zębów 67 Zmiana uzębienia 64 Zraziki 399 gruczołów I 5 gruczołu tarczowego 730 płucne 426 wątroby 285 Zrąb 2. 
	Zwieracz, odbytu 261 trzeci 261 wewnelrzny 26 I zewnęlrzny 26 I odźwiernika 203 Zwoje szyjki macicy 663 Żołądek 156, 194 błona, mięśniowa 202 czynność 204 surowicza 202 śluzowa 204. 
208 budowa, mikroskopowa 26 ściany 202 części 194. 
	799. 


	Żołądek, część, odżwiemikowa Żołądź, łechtaczki b 82. 
	195 wpustowa 195 czynność 212 krzywizna, mniejsza I 94 większa 194 kształt 196 naczynia 214 nerwy 214 odźwiernik I 96 położenie I 99 stosunek, do narządów sąsiednich 199 do otrzewnej 201 trzon 195 wielkość 196 węzły chłonne 215 wpust 195. 
	prącia 583. 
W(Żółć wątrobowa 290 odpływ 305 Żyła, grzbietowa prącia 592 jajnikowa 629 jądrowa 557 kątowa 328 krzyżowo-pośrodkow a 265 nadnerczowa 764 nosowo-czołowa 328 odbytnicza 265 dolna 265-górna 2 b 5 środkowa 265 pęcherzykowa 306 podzrazikowa wątroby 28 b przyodżwiernikowa 2 I fi. 
	Żyła, śródzrazikowa wątroby Wbtarczowa 744 górna 744 dolna 744 najniższa 744, 745 żołądkowa-sieciowa 2 I 5 Żyłki gwiazdkowate 514 Żyły, maciczne 663 nerki 514 oskrzelowe 449 pęcherzowe 536 płucne 437 przypępkowe 293 trzustkowa-dwunastnicze 320 twarzowe 30 wątrobowe 294 wrotne dodatkowe 294 żołądkowe krótkie 215.