Walery Pisarek
    Słowa między ludźmi























PWZN 

           Print 6

         Lublin 1997

Przedruku dokonano

na podstawie pozycji

wydanej przez

 Wydawnictwa

 Radia i Telewizji

 Warszawa 1985








Wstęp





Kiedy piszę o tym, jak skutecznie używać języka, myślę o skutecznym 
porozumiewaniu się ludzi. Pozornie zakrawa to na paradoks: skuteczne 
posługiwanie się językiem kojarzy się raczej z umiejętnością lub sztuką 
perswazji, propagandy lub zgoła manipulacji - a więc z formą dominacji 
nadawcy nad odbiorcą - niż z porozumiewaniem się równorzędnych partnerów.

Skojarzenie takie byłoby uzasadnione, gdybyśmy wskazówki, jak skutecznie 
używać języka, chronili niby tajemnicę broni jądrowej, by się nie dostały w 
niepowołane ręce. Jeżeli jednak wszyscy partnerzy dyskusji, mając - 
przynajmniej w zasadzie - równe możliwości doskonalenia własnej sprawności 
językowej, z tych możliwości skorzystają, potrafią lepiej sformułować swoje 
myśli i tym samym łatwiej będą mogli dojść do porozumienia. A myśl jest 
sformułowana tym lepiej, im łatwiej przychodzi odbiorcy zrozumieć ją, 
przyjąć do wiadomości i zapamiętać.

Chodzi więc o to, by zachowując istotę myśli, wyrazić ją za pomocą znaków 
w miarę możliwości pozbawionych kolców, które utrudniają jej przełknięcie 
przez słuchacza czy czytelnika. Odnosi się to, oczywiście, tylko do tych 
przypadków komunikowania się, które mają prowadzić do porozumienia, 
współpracy i zgodnego współżycia stron bądź obcujących ze sobą z wyboru, 
bądź skazanych na siebie. A tak jest lub przynajmniej powinno być w domu, w 
pracy, wśród swoich.

Nie wszystko jednak, co mówimy i piszemy, służy powszechnemu hasłu 
"kochajmy się". Czasem używamy języka jako oręża w walce, w obronie lub 
ataku. Argumenty zbroimy wówczas w słowa żądlące, raniące do żywego, często 
niesprawiedliwie przesadne, ciężkie jak kamienie. Ale przecież nie 
oczekujemy wtedy, że nasza wypowiedź przekona przeciwnika, który zasypany 
argumentami i epitetami nagle się podda i przyzna nam rację. Tak naprawdę 
bowiem to nie jego w ten sposób przekonujemy, nie do niego skierowana jest 
cała nasza wypowiedź, ale do innych ludzi, a w szczególności do tych, 
którzy mogą się z nami zgodzić, że atakowana przez nas osoba, idea lub 
instytucja zasługuje na potępienie lub choćby nieufność. To z tymi ludźmi 
chcemy się porozumieć, znaleźć z nimi wspólny język.

Poszczególne rozdziały tej książeczki przedstawiają różne warunki i 
czynniki pomyślnego komunikowania się ludzi za pomocą języka. Jest w niej 
mowa o umiejętności słuchania i obradowania, i o tym wszystkim, co 
zapobiega rzucaniu słów na wiatr. Sporą jej część zajmują przestrogi przed 
pospolitymi błędami językowymi.

Wśród rozdziałów wypełnionych rozważaniami m.in. o tym, jak słuchać i 
mówić, zabrakło rozdziału, który by odpowiadał na pytanie najtrudniejsze: 
jak myśleć? A jest ono jednocześnie najważniejsze. Banalnych bowiem i 
szablonowych myśli nie wzbogaci poprawna, gładka forma, w jakiej zostaną 
wyrażone.

Jeśli zaś myślimy niestarannie, chaotycznie i powierzchownie, to - mimo 
najlepszych intencji - mówimy i piszemy byle jak. Bylejakość tekstów 
sprzyja następnie bylejakości myślenia ich odbiorców. Tak powstaje spirala 
bełkotu.

Troska o |polską |mowę to także troska o |polskie |myślenie.





Pochwała milczenia





"Kto nie umie milczeć, nie umie też mówić.@ Pierwsza cnota milczeć.@ 
Milczenia rzadko kto żałował.@ a mowności - często.)@



z "Nowej księgi

przysłów polskich"





Naukę skutecznego używania języka należy rozpoczynać od nauki milczenia. 
Kto się nie nauczył milczeć, nie powinien w ogóle zabierać głosu, bo 
prędzej czy później napyta biedy sobie albo innym. Toniemy w słowach. 
Mówionych i pisanych. W domu, w pracy, na ulicy atakują nas w różny sposób, 
w najrozmaitszych postaciach, zewsząd. Rozkoszne gaworzenie dziecka, 
kłótnie w kolejkach, plotki sąsiedzkie, żale rodzinne, plakatowe hasła, 
wartkie potoki albo na odmianę leniwo toczące się fale tekstów z radia i 
telewizji, obwieszczenia, zarządzenia, przemówienia, odczyty, teatr, 
książki, zebrania, wypełnione drobnymi literkami gazety i czasopisma. Słowa 
wielkie i małe, szeptane i wykrzykiwane, wzniosłe i pospolite, słowa 
miłości i nienawiści, nakazu i prośby, skargi i przekleństwa, ale przede 
wszystkim wysypisko słów zbędnych, które w gruncie rzeczy znaczą tylko: oto 
JA mówię, mówię, mówię..., oto JA piszę, piszę, piszę... .

Ludzi, którzy muszą mówić, bo wytwarzanie potoku tekstów stanowi dla nich 
potwierdzenie własnej egzystencji, jest na tyle dużo, że zahamowanie 
nadprodukcji słów w skali ogólnospołecznej wydaje się mało prawdopodobne. 
Znam osoby, które się nie potrafią powstrzymać przed wystąpieniem na 
zebraniu, nawet jeśli wpadną na nie przypadkowo na chwilę. Potem się 
wstydzą własnej gadatliwości, przyrzekają solennie na drugi raz trzymać 
język za zębami, ale nic z tych obietnic nie wychodzi, bo przy najbliższej 
okazji znów ulegają wewnętrznemu popędowi. Znam osoby, które nie 
ograniczają swojej produktywności słownej do zebrań, ale gdziekolwiek się 
znajdą i kogokolwiek spotkają, nie spoczną, aż doprowadzą słuchacza do 
całkowitego wyczerpania. Są postrachem każdego towarzystwa, a najbardziej 
nienawidzą ich ci, którzy sami też chcieliby mówić.

Kto mówi (lub pisze) zbyt dużo, zbyt często albo na zbyt wiele tematów, 
raczej szkodzi swej reputacji niż ją umacnia. Może to wynikać z różnych 
przyczyn, obiektywnych lub subiektywnych. Po pierwsze, mówiąc dużo, często 
i o wszystkim, mówi się z konieczności coraz bardziej powierzchownie (bo 
nie ma czasu na przemyślenie wypowiadanych sądów), banalnie (bo umysł nie 
ładowany informacją ma skłonność do powielania sądów obiegowych) i nudnie 
(bo trudno uniknąć samopowtórzeń, wskutek czego zanim gaduła otworzy usta, 
już odbiorcy wiedzą, co mogą usłyszeć). Po drugie, zabierając zbyt często 
głos, narażamy się tym wszystkim, którzy są przekonani, że to z naszej winy 
do głosu nie zdołali się dopchać albo nam po prostu zazdroszczą. Za 
klasyczny przykład pierwszego mechanizmu może służyć Pan Jowialski z jego: 
"Znacie tę bajeczkę? No to posłuchajcie!" Mechanizm drugi ilustruje 
następująca wypowiedź dziennikarza o innym dziennikarzu: Iksa "dziś 
wszędzie pełno. W dziennikach; w tygodnikach, w radiu, a może i w 
telewizji. Niemal w każdym piśmie albo stały felieton, albo wielgachny 
artykuł, albo i to, i to, i jeszcze coś na dokładkę. A wszystko pisane lewą 
nogą".

Różne bywają rodzaje milczenia. Jest milczenie chroniczne, właściwe 
ludziom zahukanym przez otoczenie, jak tata Dulski. Jest milczenie zależne 
od towarzystwa, w którym się człowiek znajduje: są osoby znane z wielkiej 
gadatliwości w rodzinie i wśród kolegów a niezdolne do wypowiedzenia 
jednego zdania publicznie. Jest milczenie programowe, które - demonstrowane 
- może być bardziej wymowne niż najwspanialsza elokwencja. Jest milczenie 
wynikające z kompleksu niższości i kompleksu wyższości. Jest milczenie 
ludzi nieobecnych duchem i milczenie rekompensowane mimiką, a nawet 
gestykulacją. Jest milczenie uśpionych przez nudnego prelegenta i milczenie 
chłonących każde jego słowo. Milczenie milczeniu nierówne.

Wszystkie te odmiany milczenia dają się zaklasyfikować do dwóch 
podstawowych kategorii: milczącej samotności i milczącego uczestnictwa. 
Kategorię pierwszą można wyłączyć z pola zainteresowania. Tym, którzy albo 
nie chcą, albo nie potrzebują komunikować się z otoczeniem, powinniśmy 
pozwolić rozkoszować się samotnością z wyboru. Często zresztą jest to 
samotność pozorna i przypomina zachowanie się abstynentów, którzy lubią być 
świadkami pijatyki, albo bywalców dyskotek i potańcówek, którzy z zasady 
nigdy nie tańczą. Do szczęścia wystarcza im świadomość, że są w 
towarzystwie, że |mogliby mówić, pić czy tańczyć. Nie otwierając ust w 
rozgadanym towarzystwie, nie pijąc w czasie libacji, nie tańcząc na 
zabawie, jakby się podwójnie milczało, nie piło i nie tańczyło. Obecność 
takich milczących samotników daje się dotkliwie we znaki wszystkim 
towarzyszącym im osobom.

W przeciwieństwie do zachowania się milczków tej kategorii milczenie 
uczestniczące okazuje się niezwykle pożądane niemal zawsze i niemal 
wszędzie, jeśli w pobliżu operuje choć jeden gaduła, a ci się rodzą na 
kamieniu. Milczenie uczestniczące nie jest milczeniem doskonałym: polega 
tylko na nieużywaniu lub na maksymalnej oszczędności słów, a wymaga za to 
zastosowania całego arsenału innych środków wyrazu. Mogą to być emotywne 
wykrzyknienia typu: "Coś takiego!", "Niesłychane!", "Bujasz!", "Naprawdę?", 
"O, biedaku!", "To okropne!", "Cholera!", "Kapitalne!". Podobną funkcję 
pełnią niesłowne sygnały głosowe wyrażające również intonacją zaskoczenie, 
niedowierzanie, podziw, zachwyt, współczucie itp.: "O!", "Eee!", 
"Fiu-fiu!", "Osk!", "A!", "Uuu!", "Ojej!". Takim wykrzyknikom i sygnałom 
niesłownym towarzyszy zazwyczaj odpowiednia mimika, gestykulacja, a nawet 
odpowiedni układ lub ruch całego ciała. Zwłaszcza twarz klasycznego milczka 
uczestniczącego komunikuje tak wyraziście, że przypomina aktora filmu 
niemego. To się rozjaśnia w błogim uśmiechu, to kurczy w paroksyzmie 
strachu, to znów się układa do całowania niemowlęcia, to puszcza oko albo 
ciska gromy spod zmarszczonych brwi. Ręce również mają mnóstwo pracy: 
klepią z ukontentowania uda, załamują się w rozpaczy, chwytają za twarz z 
przejęcia, łapią za skronie z przerażenia lub chociaż podpierają głowę 
ciężką bogactwem myśli. To jest milczenie wymowne. Jakże miło i lekko 
prelegentowi mówić do słuchaczy, którzy wpatrzeni w niego siedzą lekko 
pochyleni do przodu, by łatwiej było chwytać słowa padające z katedry. 
Jakaż satysfakcja dla mówcy, gdy słuchacze potwierdzają śmiechem rzucony 
dowcip, jak na komendę chwytają za długopisy, by zanotować myśl uznaną 
przez mówiącego za najważniejszą, albo zgodnymi pomrukami wyrażają 
solidarność z wygłaszanymi właśnie opiniami. "Jacy to inteligentni ludzie! 
- myśli sobie prelegent - Poznali się na mnie".

Zupełnie tak samo reaguje każdy mówca, a zwłaszcza każdy gaduła, na 
zachowanie się milczka uczestniczącego w kontaktach prywatnych. Nic lub 
niemal nic nie mówiąc, można zyskać opinię człowieka towarzyskiego, 
bystrego, rozgarniętego, mądrego, oczytanego, doświadczonego, znającego 
języki obce, wręcz intelektualisty. Milczek uczestniczący odgrywa rolę 
zwierciadła, w którym się przeglądają jego rozmówcy. A że każdy z nich ma o 
sobie dobre zdanie, przenosi je automatycznie na zwierciadło-milczka. 
Krótko mówiąc: kto umiejętnie milczy, wydaje się zwykle mądrzejszy.

Przypomina się tu żydowska anegdota o dwóch rabinach, uważanych przez 
współwyznawców za najmądrzejszych ludzi owego czasu. Jeden z nich mieszkał, 
powiedzmy, w Brodach, drugi - w Złoczowie. Nie utrzymywali ze sobą 
stosunków, ale oczywiście wiedzieli o otaczającej ich obu sławie. Aż 
pewnego razu spotkali się w tym samym kolejowym przedziale. Wszyscy 
świadkowie zamarli z wrażenia i ciekawości: o czym będą rozmawiać ze sobą 
dwaj mędrcy? Spotkało ich rozczarowanie. Poza wymianą pozdrowień żaden z 
rabinów nie odezwał się ani słowem. Pytali ich później na osobności 
uczniowie: "Rabi, dlaczego milczałeś?" A oni odpowiadali zgodnie: "Jak on 
wie wszystko i ja wiem wszystko, to o czym możemy ze sobą mówić?"

Łatwiej zyskać opinię mądrego często milcząc niż dużo mówiąc. Z własnych 
doświadczeń mógłbym przytoczyć wiele przykładów ilustrujących ten sąd. Oto 
piękna nieznajoma przysłuchuje się dyskusji o szkodliwości i pożytkach 
ewentualnego powrotu mody na egzystencjalizm. Być może właśnie jej obecność 
aktywizuje młodych intelektualistów: "Sartre powiedział...", "Jaspers 
pisał...", "Ale nie zapominajmy o Heideggerze...", "Jeżelibyśmy dziś 
poważnie potraktowali wymagania Camusa...". Oni zapalają się coraz 
bardziej, plotą coraz większe głupstwa, a ona ich obserwuje przymrużonymi 
oczyma, nieprzenikniony sfinks z ledwie dostrzegalnym uśmieszkiem 
ironicznej pobłażliwości. Byłbym przysiągł, że wiedzą i inteligencją bije 
dyskutantów na głowę, ale milczy, żeby im nie zrobić przykrości. Wystarczy 
jednak, że coś powie, a wszyscy się przekonają, że przynajmniej tym razem 
uroda i mądrość nie idą w parze.

Byłem też kiedyś świadkiem zdarzenia, które wykazało mi niezwykle 
sugestywnie perswazyjną potęgę milczenia uczestniczącego. W pewnej 
konferencji międzynarodowej brałem udział jako członek dwuosobowej 
delegacji polskiej, jedynej z krajów socjalistycznych. Obrady toczyły się w 
języku angielskim. Mój towarzysz pan I.W. odznaczał się potężną budową, 
dostojną postawą i senatorską twarzą, tak że na pierwszy rzut oka widać 
było, który z nas dwóch jest ważniejszy. Miał tylko jeden mankament - nie 
znał angielskiego. Nie było w tym niczego złego, bo siedział mu pod bokiem 
inteligentny tłumacz informujący go dyskretnie, o czym się mówi. Zadanie 
tłumacza było zresztą dość łatwe, bo poszczególni mówcy głównie prawili 
sobie dyplomatyczne komplementy. Pan I.W. siedział więc swobodnie rozparty 
w fotelu, pykał fajkę i raz po raz kiwał głową na znak pełnej aprobaty. 
Pech jednak chciał, że tłumacz wyszedł właśnie w chwili, kiedy rozpoczynała 
się dyskusja nad lokalizacją następnej konferencji. Sprawa wydawała się 
zwykłą formalnością, bo już wcześniej uzgodniono nieoficjalnie, że 
konferencja ta odbędzie się w jednym z krajów socjalistycznych. Toteż 
wszystkich zaskoczyło wystąpienie pewnego Anglika, który patrząc na pana 
I.W. powiedział:

- Idea zorganizowania konferencji w kraju komunistycznym łączy się z 
wieloma niebezpieczeństwami.

A pan I.W. uśmiechnął się dobrotliwie, puścił dym z fajki i kiwnął głową.

- Trzeba się liczyć z tym, że nie wszyscy dostaną wizy - ciągnie Anglik, 
a pan I.W., na którego już się skierowały oczy wszystkich, spokojnie kiwa 
głową.

- Nie można wykluczyć, że niektóre osoby będą mogły wjechać, ale się im 
nie pozwoli wyjechać - mówi Anglik, ale jest tak zaskoczony ponowną 
aprobatą pana I.W., że zaczyna tracić początkowy wigor.

- Naszą konferencję władze tego kraju potraktują jako poparcie ich 
polityki informacyjno-propagandowej - kontynuuje Anglik, już wyraźnie 
skonfudowany, a pan I.W. z dobrotliwie zatroskanym obliczem - jakby mu 
dodając otuchy - nadal z przekonaniem kiwa głową.

Trwało to dobre kilka minut. Siedziałem jak na torturach i gorączkowo 
przygotowywałem się do repliki. Jakież było moje zdziwienie, gdy się 
zorientowałem, że Anglik skończył swoje wystąpienie bez żadnego wniosku, 
następni mówcy przeszli nad jego słowami do porządku dziennego, a miejsce 
konferencji ustalono zgodnie z wcześniejszymi oczekiwaniami. A potem 
nasłuchałem się mnóstwa pochwał zimnej krwi, taktu, tolerancyjności i 
zdolności dyplomatycznych pana I.W., który wbrew logice wyszedł z tego 
pojedynku w aureoli bohatera. Jemu też gratulowano, a on dostojnie kiwał 
swoją piękną, senatorską głową.

Wyobraźmy sobie teraz, że pan I.W. doskonale włada angielskim. 
Usłyszawszy pierwsze zdanie Anglika, groźnie marszczy brwi. Przy drugim 
zdaniu jego oczy zaczynają miotać błyskawice. Ten widok przekonuje Anglika, 
że strzela celnie, więc podnieca się jeszcze bardziej, a każde jego 
następne zdanie brzmi ostrzej i ostrzej. A potem przychodzi kolej na pana 
I.W., który senatorowym głosem nie tylko paruje zarzuty przedmówcy, ale się 
też odwzajemnia odpowiednimi oskarżeniami. Spór wciąga innych uczestników, 
wszyscy zapominają o przedmiocie obrad i przez kilka godzin trwa jałowa 
polemika, beznadziejna także z tego względu, że role, w jakich występują 
poszczególni delegaci, praktycznie wykluczają możliwość wzajemnego 
przekonania.

Przygoda pana I.W. przypomniała mi zdarzenie z innej konferencji. Choć 
się ono nie wiąże bezpośrednio z treścią tego rozdziału, |muszę je 
opowiedzieć. Rzecz rozgrywa się w Lipsku, a bohaterką jest Kubanka, która 
niemieckiego nie zna, ale się do tego nie przyznaje. Ściślej mówiąc, oprócz 
"dzień dobry", "do widzenia" i "dziękuję" zna jeden wyraz i odpowiada nim 
na każde pytanie. Nie uwierzyłbym, gdyby mi to opowiadano, ale daję słowo, 
że co najmniej w 80 procentach jej odpowiedź okazywała się nie tylko 
dopuszczalną, ale nawet intrygująco zalotną.

- Czy idzie Pani na śniadanie?

- Filajft - filajft (tzn. villeicht - "może)).

- Czy zabierze Pani dziś głos?

- Filajft - filajft.

- Czy po obradach wraca Pani do hotelu?

- Filajft - filajft.

Oczywiście do całkowitego sukcesu trzeba jeszcze być kobietą, umieć 
właściwie spojrzeć na rozmówcę, uśmiechnąć się, wykonać odpowiedni gest 
dłonią, pokazując ją raz z dołu, raz z góry. Pomimo tych dodatkowych 
warunków, uważam odkrycie mojej znajomej Kubanki z Lipska za graniczące z 
genialnością. Ale nie należy z tego wyciągać wniosku, że podważam sens 
uczenia się języków obcych. Z całą pewnością igraszki z "filajft - filajft" 
mogą być bardzo zabawne, ale lepiej zakosztować ich z wyboru niż z 
konieczności.

Wracam do tematu, to znaczy do pochwały milczenia. Milczenie postrzegane 
nie jest pustką, próżnią, niebytem. Zauważone - nabiera sensu, a raczej 
osoby postrzegające je nadają mu jakieś znaczenie, czasem zgodne, czasem 
niezgodne z intencją milczącego. Można by więc powiedzieć, parafrazując 
znany paradoks McLuhana ("przekaźnik jest przekazem)), że |milczenie 
|także |jest |przekazem. Bywa nim w każdym razie zawsze, jeśli tylko 
okoliczności stworzą miejsce na przekaz. Oto kilka przykładów.

Chłopiec wraca zbyt późno do domu. Ojciec pyta surowo:

- Gdzieś był tak długo?

Milczenie. Ojciec jeszcze dobitniej i groźniej:

- Pytam, gdzieś był tak długo?

Milczenie. Ojciec "wie", że chłopiec ma nieczyste sumienie, boby w 
przeciwnym razie nie milczał.

Po bardzo trudnym odczycie przewodniczący zebrania zwraca się do 
słuchaczy:

- Otwieram dyskusję. Kto chciałby zabrać głos?

Odpowiada mu głęboka cisza. Przewodniczący po chwili obniża wymagania:

- Może ktoś z państwa chciałby o coś zapytać naszego gościa?

I znowu cisza, może nawet jeszcze głębsza, wszyscy się kurczą, wstrzymują 
oddech, siedzą jak skamieniali, żeby nie zwracać na siebie uwagi albo żeby 
ich nieopatrzny ruch nie został wzięty za objaw chęci wystąpienia. Sytuacja 
się staje coraz bardziej kłopotliwa, aż wreszcie przewodniczący rzecz 
ucina:

- Widzę, że nie ma pytań ani chętnych do dyskusji, z czego wnoszę, że 
nasz dzisiejszy prelegent mówił tak jasno i przekonywająco, że wszyscy 
wszystko zrozumieli i wszyscy się z nim zgadzają. Dziękujemy bardzo 
serdecznie. - Następują oklaski.

Inne zebranie. Tym razem prelegent zostaje zasypany pytaniami. Na 
niektóre odpowiada wyczerpująco i rozwlekle, inne kwituje kilkoma słowami, 
jeszcze inne pomija milczeniem. Tego pominięcia słuchacze - zwłaszcza ci, 
którzy pytali - mu nie darują. Będą później komentować: "Nie potrafił 
odpowiedzieć".

Wydarzenie, o którym mówi "cała Polska", które się powtarza i komentuje w 
domu, w tramwaju, w pracy, w pociągu. Nazajutrz miliony par uszu i oczu 
kierują się ku radiu, prasie, telewizji. A tam milczenie. Więc ludzie 
tłumaczą je sobie: "Mają nas za głupców".

W każdym z tych czterech przypadków mamy do czynienia z milczeniem 
znaczącym, bo wypełniającym pole stworzone przez okoliczności. W pierwszym 
i trzecim przykładzie takie pole stworzyły pytania (ojca i uczestników 
zebrania), w drugim - słowa przewodniczącego, w czwartym - społeczne 
oczekiwanie, by prasa, radio i telewizja informowały o wydarzeniach 
uznawanych za ważne. 

W każdym z podanych przykładów odbiorcy dekodują milczenie, traktując je 
jako przekaz. Czasem przypisywane mu znaczenie jest prawdziwe i zgodne z 
intencją milczącego (przykład pierwszy, jeśli przyjmiemy, że chłopiec woli, 
by ojciec go podejrzewał, niż żeby znał prawdę, czasem jest nieprawdziwe, 
ale zgodne z intencją milczących (przykład drugi, jeśli słuchacze aprobują 
wyjaśnienia przewodniczącego), czasem jest prawdziwe, ale niezgodne z 
intencją milczącego (przykład trzeci, jeżeli przyjmiemy, że prelegent 
liczył na to, że słuchacze wytłumaczą sobie przemilczenie niewygodnych 
pytań przypadkowym pominięciem lub brakiem czasu), czasem zaś nieprawdziwe 
i niezgodne z intencją milczącego (przykład czwarty, jeżeli przyjmiemy, że 
redakcje z jakichś względów nie mogły opublikować informacji pełnej, więc 
wolały nie dawać jej wcale).

Milczenie bywa więc często przekazem, ale przekazem wieloznacznym. 
Milcząc świadomie, trzeba się z tym liczyć i dla ograniczenia 
wieloznaczności dookreślić milczenie dodatkowymi niesłownymi znakami. Taką 
funkcję spełniły np. w drugim przykładzie oklaski uwiarygodniające 
interpretację przewodniczącego zebrania. Wieloznaczność milczenia jako 
przekazu nie jest zresztą czymś niezwykłym, bo w praktyce niemal każdy 
przekaz przynajmniej dla części odbiorców okazuje się wieloznaczny. Pod tym 
względem różnica między milczeniem a mówieniem lub pisaniem jest różnicą 
raczej ilościową niż jakościową, tzn. milczenie jest tylko częściej i 
bardziej wieloznaczne niż mówienie i pisanie.

Cóż milczenie znaczy? Z dawien dawna uznawano je za oznakę zgody. (Pisze 
T. Pszczołowski: "Milczenie (...) może być rozumiane jako oznaka zgody, w 
myśl starej łacińskiej zasady: Qui tacet, consentire videtur (kto milczy - 
zgadza się) albo jako wyraz obojętności, niezdecydowania: "Kto milczy - nie 
potwierdza, ale i nie przeczy)). "Jużci kto milczy, toć znać, iż 
przyzwala" - pisał Rej. "Kto milczy - ten się zgadza" - potwierdza Rejowską 
interpretację stare przysłowie. Na tej podstawie politycy, którym zaczyna 
brakować demonstrowanego poparcia w społeczeństwie, powołują się na będącą 
po ich stronie "milczącą większość".

Czy jednak zawsze milczenie można utożsamiać ze zgodą i poparciem? Toż 
"gdy władza każe mówić, milczeć się nie godzi". Bywa więc milczenie nie 
tylko wyrazem zgody, ale i protestu.

Wśród "milczącej większości" znajdują się zwykle oprócz tych, którzy 
władzę rzeczywiście popierają, także ci, co ukrywają własne przekonania, by 
się nie wyobcować z otoczenia. Należeli do nich w XVII wieku ci Francuzi, 
którzy - jak pisał A. de Tocqueville - "jeszcze zachowali starą wiarę, ale 
się obawiali być jedynymi, którzy pozostali wierni, tzn. bardziej obawiali 
się izolacji niż popełnienia grzechu, tak że dołączyli do tłumu, wcale tak 
jak on nie myśląc". Do tego spostrzeżenia starego Tocqueville'a nawiązuje 
współczesna socjologiczna koncepcja "spirali milczenia".

Tłumaczy się milczenie jako objaw głupoty ("Milczy jak cielę)) i 
mądrości ("Kto milczy, ten ma rozum)), poczucia winy ("Milczy, znać 
winien)) i cnotliwości ("Milcząc, niewiele zgrzeszy)), pospolitości 
("Milczycie w obiad, mój panie Konracie, czy tylko na chleb głowę swą 
chowacie?)) i wzniosłości ("Myśl wielka zwykle usta do milczenia 
zmusza)).

To, jak zostanie zrozumiane nasze milczenie, zależy od różnych 
okoliczności, ale w znacznym stopniu także od nas samych. Częściowo - od 
ewentualnych sygnałów dookreślających, jak wyraz twarzy, zachowanie się 
itp.; przede wszystkim zaś - od tego, co mówiliśmy i pisaliśmy wcześniej. 
Możemy się też spodziewać, że świadkowie naszego milczenia różnie będą je 
rozumieli. Ci, co nas lubią i szanują, potraktują je jako wyraz aprobaty 
(tego, co oni sami aprobują), mądrości i wzniosłości. Ci, co nas nie lubią 
i nie szanują, uznają je za dowód naszej dezaprobaty (wobec tego, co oni 
aprobują), głupoty, winy i pospolitości. Nie inaczej zresztą jedni i drudzy 
potraktowaliby nasze słowa, gdybyśmy nie milczeli.

Sens naszemu milczeniu nadają nasze wcześniejsze wypowiedzi. Jeśli się 
podobały, zaskarbiły nam zaufanie, które nie poniesie takiego uszczerbku z 
powodu nawet dłuższego milczenia, jaki by mogło ponieść wskutek 
nieprzemyślanego odezwania. Dla otaczających nas ludzi milczymy mądrze, 
jeśli przedtem mądrze mówiliśmy. I odwrotnie, dzisiejsza głupia wypowiedź 
wpłynie na interpretację przyszłego milczenia.

Jak z tego wynika, także w milczeniu wypada zachować umiar, jeśli nam 
zależy na opinii środowiska, w którym żyjemy. Jeśliś nigdy nie zabrał 
głosu, to i twoje milczenie pozbawione jest znaczenia. Jesteś jednak nawet 
wtedy w lepszej sytuacji niż ten, kto swoimi wystąpieniami wyrobił sobie 
opinię, że plecie głupstwa. To prawda, że czasem żałujemy, żeśmy czegoś nie 
powiedzieli, bo za mało energicznie dopominaliśmy się o głos, bo zbyt późno 
zdecydowaliśmy się na wystąpienie, bo się baliśmy albo za późno przyszła 
nam do głowy ta wspaniała myśl czy też figura retoryczna o niezwykłej 
nośności. Można się wtedy pocieszać, że milczenie na ogół odrobić łatwiej 
niż wypowiedziane słowa. I chyba też na ogół lepiej żałować, że się czegoś 
nie powiedziało, aniżeli - że się coś powiedziało. (Innego zdania jest 
cytowany już T. Pszczołowski: "Należy jednak wystrzegać się pasywnego 
udziału w dyskusji. Niewyrażenie sprzeciwu może przecież być zrozumiane 
raczej jako akceptacja wygłaszanych tez niż jako niezdecydowanie. Wiadomo 
przecież, że każdy tłumaczy zachowanie się innych osób tak, jak mu jest 
wygodnie. Po naradach osoby milczące często mają pretensje, że powzięto 
uchwały, których one nie poparły. Inni też mają do nich pretensje za 
"aprobatę" poglądów, od których należało się natychmiast odciąć. A 
wszystkiemu winne było milczenie...)).

Milczenie sprzyja rozważaniu różnych punktów widzenia, przemyśleniu 
argumentów za czymś i przeciw czemuś, trafnemu przewidywaniu reakcji 
otoczenia na wypowiadane sądy i słowa, a przez to właściwemu wyborowi 
między prawdą a fałszem, między słusznym a niesłusznym. I przeciwnie - 
temu, kto zbyt dużo i zbyt często zabiera głos, trudniej się zdobyć na 
dystans i obiektywizm, bo cały czas jest z konieczności nastawiony na 
uzasadnienie własnego punktu widzenia i zbijanie argumentów drugiej strony. 
Taka postawa sprzyja jednostronności i zacietrzewieniu. Głęboka mądrość 
wsparta doświadczeniem tkwi w arabskim przysłowiu, które cytuje 
Schopenhauer w "Erystyce": "Na drzewie milczenia dojrzewa jego owoc - 
pokój".

Z różnych więc względów, chcąc się z ludźmi skutecznie porozumiewać, 
wybierz raczej milczenie:

* jeśli się wahasz, czy "to" powiedzieć, czy też "o tym" nie mówić;

* jeśli dojdziesz do wniosku, że w jakimś towarzystwie właśnie ty mówisz 
najczęściej, najdłużej i najgłośniej;

* jeśli nie jesteś przekonany, że masz do powiedzenia coś naprawdę 
ważnego i interesującego dla słuchaczy lub czytelników;

* jeśli się znajdziesz w otoczeniu ludzi, wśród których nie ma nikogo, 
kto by mógł lub chciał ci przyznać rację;

* jeśli jesteś na kogoś tak bardzo rozwścieczony, że nie potrafisz 
wymienić żadnej z jego ewentualnych zalet lub zasług;

* jeśli cię nie stać na rozważenie następstw tego, co chcesz powiedzieć, 
dla ciebie i innych ludzi.

Jeżeli uważasz, że w takich wypadkach zazwyczaj milczysz, to albo brak ci 
samokrytycyzmu, albo rzeczywiście traciłeś czas na lekturę tego rozdziału. 
Wybacz autorowi jego gadatliwość i przejdź czym prędzej do rozdziału 
następnego. 





Sztuka słuchania





"Kto nie rozważa, mądrych słów słuchając@ Jako wół lutniej słucha, trąby 
zając.)@



Mikołaj Rej





"Dlatego dwie uszy, jeden język dano,@ Iżby mniej mówiono, a więcej 
słuchano.@ Nie sądź jednego, aż wysłuchasz i drugiego.@ Co ludzie radzi 
słyszą, temu łacno wierzą.)@



z "Nowej księgi

przysłów polskich"





"Jest niemożliwością, żeby człowiek powiedział coś, co byłoby całkowicie 
pozbawione sensu."



Jacques Rivire

o dadaizmie





Teksty wytwarzane przez innych ludzi są nam do życia równie potrzebne jak 
woda. Ale też ich nadmiar może być jak nadmiar wody groźny. Chronimy się 
więc - świadomie lub nieświadomie - przed zalewem tekstów za pomocą 
skomplikowanego systemu tam i filtrów. Jeżeli tamy są zbyt szczelne, a 
filtry - zbyt gęste, po pewnym czasie nasza myśl zacznie wysychać i 
jałowieć. Jeżeli otworzymy tamy zbyt szeroko i zrezygnujemy całkiem z 
selekcji odbieranych tekstów, możemy w ogóle przestać samodzielnie myśleć, 
a co za tym idzie - pozbawić się własnego zdania i stracić zdolność 
indywidualnej oceny faktów, ludzi i rzeczy.

Cóż jest w tym przypadku mniejszym złem: Czy odgrodzenie się od 
informacji rozszerzającej wiedzę i horyzonty myślenia i trwanie przy swoim 
zdaniu może ciasnym, ale własnym? Czy też pochłanianie każdej informacji i 
przyjmowanie za swoją każdej towarzyszącej jej opinii? Na szczęście nie 
musimy wybierać między dwoma biegunami. W praktyce jednak bez większego 
trudu potrafimy wśród znanych nam ludzi wskazać osoby, które raczej "wiedzą 
swoje", i osoby, które gotowe są każdemu przyznać rację. A tymczasem 
tajemnica skutecznego słuchania polega na tym, by odebrać jak najwięcej 
tekstów, zachowując krytyczną postawę wobec każdego z nich.

Krytyczna postawa wobec tekstu narzuca przede wszystkim pytanie o jego 
pochodzenie. Potrzeba znajomości źródła informacji jest tak bardzo 
zakorzeniona w naszej psychice, jak potrzeba samej informacji. Kiedy brat, 
żona, córka, przyjaciel podzieli się z nami jakąś niezwykłą wiadomością, 
natychmiast ciśnie się nam na usta pytanie: "Skąd to wiesz?" Kiedy na 
zebraniu zwróci na siebie naszą uwagę czyjaś niebanalna wypowiedź, 
usiłujemy się dowiedzieć od sąsiadów: "Kto to mówi?" Każde zdanie, każdy 
tekst, obok którego trudno nam przejść obojętnie, rodzi pytania: "Kto to 
powiedział?" "Kto to napisał?" "Kto to jest?" Od odpowiedzi na nie - jak 
wiemy to z własnego doświadczenia - zależy w znacznym stopniu nasza 
późniejsza postawa wobec tekstu, stopień aprobaty wyrażanych w nim opinii i 
ocena jego wiarygodności.

I to jest właśnie złe, prymitywne i nielogiczne! - mogą w tym miejscu 
zgodnie wyrazić swoje oburzenie logik i filolog-strukturalista. Na 
prawdziwość sądu nie ma bowiem wpływu to, kto go wyraża, a osobiste 
wycieczki w dyskusji, znane jako argumenty ad personam, należą do 
klasycznego zasobu nieczystych chwytów erystycznych. Każdy tekst, jak każde 
dzieło literackie, należy traktować jako samodzielną strukturę złożoną z 
elementów treściowych i formalnych, poszukiwanie zaś związków między twórcą 
tekstu a samym tekstem nic do sprawy nie wnosi, niepotrzebnie odciąga uwagę 
badacza od tego, co stanowi istotę tego tekstu i jego miejsca w kulturze. 
Czy to, że jakiś krwawy dyktator rzuca hasło abstynencji, w jakikolwiek 
sposób podważa słuszność walki z pijaństwem? Czy znakomity utwór przestaje 
być znakomitym, jeśli się jego autor splamił kolaboracją z okupantem?

Trudno tym poglądom odmówić słuszności, trudno je też bez zastrzeżeń 
akceptować. Z jednej strony bowiem znajomość źródła wiadomości praktycznie 
jest niezbędnym elementem w ocenie jej wiarygodności, a znajomość tego, kto 
mówi, rzeczywiście pomaga w zrozumieniu samej wypowiedzi i dorozumieniu się 
jej intencji. Z drugiej zaś - gdybyśmy uznali wiadomość za nieprawdziwą 
tylko dlatego, że pochodzi z mało wiarygodnego źródła, a opinię za 
niesłuszną tylko dlatego, że wyraziła ją osoba zasługująca na pogardę 
postąpilibyśmy nierozsądnie.

Wynikające z krytycznej postawy wobec tekstu zainteresowanie jego źródłem 
nie może prowadzić do bezkrytycznego odrzucenia tego tekstu, dlatego że 
pochodzi z podejrzanego źródła.

Doświadczeni uczestnicy różnych posiedzeń, narad, konferencji, a 
jednocześnie pilni słuchacze wygłaszanych tam przemówień zapewne potwierdzą 
moje spostrzeżenie, że aktualni ulubieńcy władzy lub publiczności plotą 
zazwyczaj największe głupstwa lub powielają najpospolitsze banały, a osoby, 
które właśnie z łaski wypadły, mówią mądrze, błyskotliwie i interesująco. 
Fakt, że pierwszym nic to nie szkodzi, a drugim nie pomaga, ma tu znaczenie 
o tyle, że wynika właśnie z bezkrytycznego przeniesienia postawy wobec 
mówiącego na jego wypowiedź.

Selekcja informacji według ich źródła wzraz z selekcją opinii według ich 
zgodności z własną opinią jest najważniejszą i najczęstszą przyczyną 
samooszukiwania się ludzi. Człowiek ma bowiem skłonność do korzystania z 
takich źródeł, które dostarczają mu najwięcej wiadomości odpowiadających 
jego oczekiwaniom i życzeniom, oraz do wysłuchiwania przede wszystkim 
takich opinii, które odpowiadają jego opiniom. Dla dobrego samopoczucia 
odrzuca się źródło przynoszące informacje niepomyślne i opinie kłócące się 
z przyjętym obrazem świata i systemem wartości. Taki jest mechanizm 
"samoindoktrynacji".

Idealny słuchacz krytyczny nie ma złudzeń co do absolutnej i 
wszechstronnej wiarygodności jakiegokolwiek źródła informacji. (Przez 
"źródło informacji" rozumiemy tu zarówno agencję, gazetę, program 
radiowo-telewizyjny, dziennikarza, prelegenta, dyskutanta, jak i każdego 
człowieka, który nas o czymś informuje.) Wprawdzie z własnego doświadczenia 
wie, że w danej dziedzinie źródło A jest bardziej wiarygodne niż źródło B, 
ale nie wyciąga stąd wniosku, że każda informacja z tej dziedziny 
pochodząca ze źródła B jest fałszywa, a ze źródła A - zawsze prawdziwa. 
Odnosi się tylko z większym sceptycyzmem do wiadomości pochodzących ze 
źródła B (a i to nie wszystkich, ale tylko dotyczących niektórych 
dziedzin).

Słuchacz krytyczny odróżnia też wiarygodność źródła od jego kompetencji. 
Co innego bowiem uznać kogoś za specjalistę w jakiejś dziedzinie, co innego 
ufać mu, że nie chce nas wywieść w pole.

Słuchacz krytyczny zdaje sobie też sprawę z tego, że pewne źródła 
informacji lubi, inne zaś go drażnią. Stara się jednak nie stawiać znaku 
równości między ufać a lubić, między nienawidzić kogoś a uważać go za 
kretyna.

Co najważniejsze zaś, słuchacz krytyczny widząc, że większość tekstów w 
publicznym komunikowaniu bezpośrednio lub pośrednio służy celom 
perswazyjnym, potrafi ich perswazyjność rozpoznać i z retorycznej łupiny 
wyłuskać ziarno rzeczowej informacji, a także rozpoznać ich niejawne 
intencje. Przygotowany jest więc słuchacz krytyczny na to, że fakty 
przedstawione w większości tekstów zostały przynajmniej w pewnym stopniu 
stronniczo wyselekcjonowane i najprawdopodobniej jednostronnie 
zinterpretowane. Uświadamia sobie również to, że ta jednostronność nie 
zawsze wynika z chęci wprowadzenia odbiorcy w błąd, ale często jest po 
prostu następstwem jednostronności doświadczeń i wiedzy autora lub roli 
narzuconej mu przez sytuację.

Przysłuchując się rozprawie między panem, wójtem a plebanem, musimy być 
przygotowani na to, że pan będzie reprezentował interesy pańskie, wójt - 
chłopskie, a pleban - parafialne. Nie wiadomo, czy ten sam pan w rozmowie z 
innymi panami mówiłby to samo. Być może pozwoliłby sobie na współczucie 
wobec stanu chłopskiego. W spotkaniu wszakże z wójtem i plebanem pan jest 
skazany na reprezentowanie pańskiego punktu widzenia.

Podobnie, kiedy się dziś spotkają przy jednym stole konferencyjnym 
dyrektor huty i prezes Ligi Ochrony Przyrody, obaj czują się zobowiązani do 
bronienia różnych racji. W publicznej konfrontacji z rzecznikiem przyrody 
dyrektor huty w pewnym sensie musi mówić, że jego zakład daje pracę 
kilkunastu tysiącom ludzi, zwiększa dochód narodowy o tyle a tyle, 
przysparza "cennych dewiz", bez huty nie byłoby blachy na pralki i 
samochody, na zmniejszenie zanieczyszczeń wydaje się tyle a tyle milionów, 
że huta powoduje mniejsze zapylenie niż trzy kotłownie osiedlowe, że w 
pewnych krajach dopuszczalne normy zanieczyszczenia środowiska przez zakład 
tej wielkości są znacznie wyższe, zgodnie z planem modernizacji za 10 lat 
emisja szkodliwych związków chemicznych radykalnie się zmniejszy.

W odpowiedzi na takie wystąpienie prezes Lop-u nie może przemilczeć 
tego, że spowodowana przez hutę "degradacja środowiska" jest już faktem 
nieodwracalnym, że teraz nie chodzi już o zahamowanie jej tempa, ale o 
zapobieżenie katastrofie ekologicznej, że bez pralek i samochodów można 
żyć, a bez powietrza i ziemi - nie, że od zysków, jakie huta przynosi, 
trzeba odjąć koszt powodowanych przez nią strat, że naprawdę groźne nie 
jest zapylenie powietrza, ale zanieczyszczenie atmosfery gazowymi związkami 
chemicznymi, że w innych krajach taki truciciel jak nasza huta nie mógłby 
istnieć, boby zbankrutował płacąc kary, że za 10 lat już nie będzie czego 
chronić, bo w promieniu wielu kilometrów uschną wszystkie drzewa.

Jeżeli nawet wszystkie fakty przytoczone przez obu dyskutantów są 
prawdziwe, stronniczość ich doboru rzuca się w oczy. Ocenę stanu 
faktycznego umożliwia równie staranne i równie krytyczne wysłuchanie obu 
stron. Gdybyśmy się zaś przysłuchiwali takiej polemice, z góry przyznając 
rację jednej ze stron, powinniśmy się zdobyć na większy krytycyzm wobec 
wypowiedzi tej "naszej" strony. Tylko w ten sposób uchronimy się przed 
stronniczym słuchaniem, tzn. przed przyjmowaniem z entuzjastyczną aprobatą 
każdego, nawet naciąganego argumentu rzecznika naszego punktu widzenia, a z 
lekceważeniem i śmiechem - ważkich argumentów strony przeciwnej.

Jednostronnością doboru faktów i ich interpretacji grzeszy większość 
tekstów perswazyjnych tak w życiu publicznym, jak i w prywatnym. Można ją 
dostrzec w sprzecznych relacjach męża i żony z rodzinnej kłótni, w 
opowieściach kibiców różnych drużyn z tego samego meczu, a także w 
polemikach i komentarzach publicystycznych. Stosunkowo łatwo ją ujawnić 
wtedy, kiedy mamy okazję wysłuchać obu stron. Znacznie trudniej - jeśli się 
ograniczymy do wysłuchania jednej strony. Najtrudniej - jeśli wysłuchamy 
tylko jednej strony, i to właśnie tej, z którą się solidaryzujemy. Nie 
sztuka bowiem dostrzec "tendencyjność" wypowiedzi, która atakuje nasz punkt 
widzenia.

Tekst, którego głównym celem jest przekonanie słuchacza lub czytelnika do 
jakiejś idei (a więc np. tekst reklamowy, propagandowy, polemiczny, 
kaznodziejski) charakteryzuje się zwykle - jak wspomnieliśmy - stronniczą 
selekcją informacji. Aby ją stwierdzić, trzeba by skądinąd znać informacje 
pominięte w tekście, co często nie jest możliwe. Tekst perswazyjny zdradza 
jednak zwykle krytycznemu słuchaczowi swój charakter także użyciem pewnych 
wyrazów i zwrotów.

Wśród nich szczególnie ważną rolę odgrywają wyrazy, które nie tylko 
nazywają przedmioty, ludzi i czynności, ale także sygnalizują, że mówiący 
ma (a słuchający powinien mieć) do nich stosunek negatywny. Jeżeli w 
tekstach spotykamy określenia typu: "ponure gmaszysko" (o siedzibie 
władzy), "banda wyrostków" (o grupie młodych ludzi), "grafoman" (o płodnym 
pisarzu), "brutalna napaść na kogoś" (o krytyce), to z całą pewnością mamy 
do czynienia z tekstami jawnie perswazyjnymi.

O perswazyjności tekstu świadczą oczywiście także wyrazy, które imputują 
słuchaczowi lub czytelnikowi pozytywny stosunek do przedstawianych 
przedmiotów, ludzi, idei itd. Najczęściej używa się w takiej funkcji 
słownictwa podniosłego, a więc wyrazów i wyrażeń typu "duch", "trud", 
"podwalina", "bohater", "świetlana postać", "święty obowiązek" itp. 
Perswazyjny charakter tych środków językowych nie budzi chyba wątpliwości 
ani tych, którzy się nimi posługują, ani tych, którzy je odbierają. Pół 
wieku temu pisał J. Tuwim: "Kto ułoży "słowniczek patriotyczny)? (Zakusy, 
piędź, tężyzna, knowania, czuj duch, rubież itd)".

Znacznie mniej oczywista dla słuchacza jest perswazyjność takich wyrazów 
jak "cały" (naród), "wszyscy" (ludzie), "każdy" (człowiek), "nikt", 
"zawsze", "nigdy", "wszędzie", "nigdzie" itp. Używa się ich dla 
podkreślenia wagi wypowiadanego przekonania raczej jako figury retorycznej 
niż w ich realnym znaczeniu. Zdania typu: "Zawsze o tobie myślę.", "Cały 
naród stanął do walki", "Nikt mu nie poda ręki", "Wszędzie o tym mówią" są 
- jeśliby je potraktować dosłownie - albo nieprawdziwe, albo 
niesprawdzalne.

Zenon Klemensiewicz oburzał się, kiedy mu argumentowano, że jakiegoś 
wyrazu nie można uznać za niepoprawny, bo "wszyscy go używają".

- Nie ma Pan prawa mówić mi, że "wszyscy go używają", skoro ja go nie 
używam. Gdyby rzeczywiście używali go wszyscy, nie mógłby mnie razić.

Określeniami typu "wszyscy", "zawsze" i "wszędzie" posługują się ludzie 
wtedy, kiedy chcą popieranej przez siebie idei dodać znaczenia lub 
przekonać do niej słuchaczy. Z punktu widzenia logiki tymczasem 
"powszechność jakiegoś poglądu nie jest, poważnie mówiąc, żadnym dowodem, 
nie daje nawet prawdopodobieństwa słuszności", jak pisał Schopenhauer. W 
innym miejscu jego "Erystyki" czytamy: "Doprawdy, nie ma tak absurdalnego 
poglądu, którego by ludzie nie przyjęli jako własny, o ile tylko potrafi im 
się wmówić, że pogląd ten został |przyjęty |przez |ogół. (...) To, co 
nazywa się |zdaniem |ogółu, jest, ściśle biorąc, zdaniem dwóch lub trzech 
osób i o tym przekonalibyśmy się, gdybyśmy mogli obserwować powstawanie 
takiego ogólnie przyjętego poglądu. Zauważylibyśmy wtedy, że tylko dwie lub 
trzy osoby najpierw to zdanie przyjęły od innych albo wypowiedziały same, a 
inni z uprzejmości uwierzyli, w przekonaniu, że rzecz była gruntownie 
zbadana. (...) I tak z dnia na dzień narastała liczba tych leniwych i 
łatwowiernych zwolenników; gdy bowiem taki pogląd przyjęła już znaczna 
liczba osób, wówczas następni uważali, że to się mogło stać tylko dzięki 
słuszności tego poglądu. Pozostali zaś byli teraz zmuszeni uznawać to, co 
już zostało ogólnie uznane, jeżeli nie chcieli uchodzić za niespokojne 
głowy, które się opierają ogólnie uznanym poglądom, lub za zarozumialców, 
którzy chcą być mądrzejsi od całego świata". Tak Schopenhauer opisuje 
mechanizm dominacji opinii publicznej, o którym wzmianka znalazła się w 
poprzednim rozdziale w związku ze "spiralą milczenia".

W rzeczywistości wyrazy "wszyscy", "zawsze" i "wszędzie" znaczą w 
najlepszym wypadku "wielu", "często" i "w wielu miejscach". Przypuśćmy 
teraz, że faktycznie wiele osób często i w wielu różnych miejscach 
deklaruje pogląd, który się komuś nie podoba. Ten ktoś z całą pewnością ani 
nie przyzna, że wszyscy tak mówią, ani nawet, że wiele osób tak mówi. 
Bądźmy przygotowani na to, że usłyszymy: "Niektórzy, niekiedy, tu i ówdzie 
twierdzą..."

Jak z tego wynika, w tekście perswazyjnym wyrazy "wszyscy" i "niektórzy" 
(oraz "zawsze" i "niekiedy)) nie różnią się pod względem znaczenia 
realnego. Różnica między nimi sprowadza się do różnicy intencji mówiącego: 
używając wyrazów "wszyscy", "każdy", "nikt", "zawsze" itp. ocenia się 
rzeczywistość inaczej, niż używając wyrazów "niektórzy", "pewni" (ludzie), 
"niekiedy" itp.

Podobny sens perswazyjny mają sądy odnoszące się do stereotypów 
narodowych, zawodowych i innych typu "Polacy źle pracują, lekarze biorą 
łapówki, krakowski chleb nie nadaje się do jedzenia". Fałszywość takich 
sądów ujawnia się w całej oczywistości, jeśli np. nasz sąsiad odznacza się 
wielką pracowitością, znajomy nam lekarz z pewnością nie bierze łapówek, a 
pewna piekarnia na Karmelickiej wypieka wspaniały chleb. Nie zgodzimy się 
przecież z rozumowaniem, że skoro "Polacy źle pracują", a "sąsiad pracuje 
dobrze", to "sąsiad nie jest Polakiem". Zdanie "Polacy źle pracują" może 
więc znaczyć tylko "wielu Polaków źle pracuje" lub ewentualnie "większość 
Polaków źle pracuje". Stanowi ono przykład takiego samego nadużycia 
perswazyjnego, co zdanie "Wszyscy ludzie mówią wziąść, a nie wziąć". Czy 
polonista, który mówi "wziąć", nie jest człowiekiem?

Wdzięcznym środkiem perswazyjnej przesady okazują się przymiotniki i 
przysłówki w stopniu najwyższym. Jeśli bowiem pan powie pani "Jesteś 
piękna", może to być prawdą; jeśli powie jej "Jesteś piękniejsza niż 
Kowalska", to również może być prawdą. Jeżeli jednak powie jej "Jesteś 
najpiękniejsza", to w najlepszym wypadku prawdziwość tego sądu jest 
niesprawdzalna. Z nadużyciami superlatywów spotykamy się dość często w 
życiu prywatnym i w kontaktach publicznych. Gdybyśmy spośród haseł 
propagandowych, które się znalazły na transparentach w Polsce Ludowej, 
wybrali wszystkie zbudowane według wzoru "x jest naszym największym 
obowiązkiem", okazałoby się, że lista tych "najświętszych" obowiązków jest 
dość długa.

Wystarczy zresztą krytycznemu słuchaczowi prześledzić starannie 
poszczególne przemówienia lub apele, by się przekonać, że czasem w tym 
samym tekście perswazyjnym ci sami ludzie wskazują jako "najważniejsze" 
różne cele, zadania lub problemy. Logicznie "najważniejszy" znaczy 
"ważniejszy niż wszyscy pozostali (lub wszystkie pozostałe)". Realnie, w 
tekście perswazyjnym zakres znaczenia tego superlatywu rozciąga się od 
"ważniejszy niż większość pozostałych" aż do "ważniejszy niż niektórzy inni 
(niektóre inne)".

Krytyczny słuchacz odnosi się z rezerwą do wypowiedzi, w których zbyt 
często występują przymiotniki "prawdziwy", "rzeczywisty", "autentyczny". 
Spostrzegł bowiem, że używa się ich zwykle wtedy, kiedy prawdziwość 
jakiegoś faktu albo stosowność jakiegoś określenia może być 
zakwestionowana. Nikt nie powie "to jest prawdziwa kawa", jeśli nic nie 
przemawia przeciw jej naturalności. Podkreśla się natomiast prawdziwość 
kawy, jeżeli jej wygląd, smak lub aromat nasuwa podejrzenia, że 
poczęstowano nas namiastką kawy.

Analogicznie mamy prawo do sceptycyzmu, słysząc wyrażenia "prawdziwy 
sukces", "rzeczywisty rozwój", "autentyczne osiągnięcie na skalę światową". 
Kto używa takich wyrażeń, przynajmniej podświadomie liczy się sam z 
możliwością zakwestionowania przez słuchaczy owego sukcesu, rozwoju, 
osiągnięcia. Zdanie "Takie są fakty" zasługuje na zaufanie bardziej niż 
zdanie "To jest najprawdziwsza prawda".

Ze zrozumieniem odnosi się krytyczny słuchacz także do wypowiedzi 
kierowanych do niego a formułowanych w pierwszej osobie liczby mnogiej. 
Przyznaje rację mówcy, kiedy ten zwraca się do obecnych: "Jesteśmy 
Polakami" albo "Jesteśmy ludźmi dorosłymi". Ale nie zgadza się bez 
zastanowienia z deklaracjami typu: "Z mieszanymi uczuciami wysłuchaliśmy 
wystąpienia pana X. Nie wiemy tylko, co bardziej podziwiać: jego erudycję 
czy arogancję. Nie możemy się przecież zgodzić..., domagamy się..., 
zdecydowanie odrzucamy..." albo odwrotnie: "Z satysfakcją wysłuchaliśmy..., 
od lat czekaliśmy na takie postawienie sprawy..., z najgłębszym 
przekonaniem popieramy...".

Nie daje się też krytyczny słuchacz zwieść mówcy, który ucieka od 
konkretnych przykładów w dziedziny abstrakcyjnych pojęć, szafując wyrazami 
"wolność", "sprawiedliwość", "równość", "partnerstwo" itp., albo ucina 
argumenty ludzi inaczej myślących brzytwą takich określeń jak "dogmatyzm", 
"rewizjonizm", "neopozytywizm", "arrywizm", nie wykazując, czym by ów 
domniemany dogmatyzm, rewizjonizm, neopozytywizm czy arrywizm miał się 
przejawiać.

Nieoceniony Schopenhauer pisał półtora wieku temu: "Przeszkadzające nam 
twierdzenie przeciwnika możemy łatwo usunąć lub też przynajmniej uczynić 
podejrzanym, zaliczając je do jakiejś nienawistnej nam kategorii pojęć i to 
nawet wtedy, gdy zachodzi tylko słabe podobieństwo lub inne luźne 
powiązanie, jak np. w powiedzeniach: "To jest manicheizm; to arianizm; to 
pelagianizm; to idealizm; to spinozyzm; to panteizm; to brownianizm; to 
naturalizm; to ateizm; to racjonalizm; to spirytualizm" itd., itd. Czynimy 
tu dwa założenia: 1. że owo twierdzenie jest rzeczywiście identyczne z tą 
kategorią albo przynajmniej jest w niej zawarte; wołamy wówczas: "o, to już 
znamy!" - i 2. że cała ta kategoria pojęć została już odrzucona i nie może 
zawierać prawdziwego słowa".

Krytyczny słuchacz nie jest wreszcie tak naiwny, by uwierzyć bez 
zastrzeżeń, że słowa "Powiedzmy sobie szczerze..." albo "Dość owijania w 
bawełnę, czas nazwać rzecz po imieniu...", albo "Teraz przejdę do uwag 
krytycznych..." wprowadzają wyłącznie wypowiedź szczerą, bezkompromisową 
lub krytyczną. Nie daje się też zwieść, jeśli jego rozmówca lub dyskutant 
zaczyna chwalić kogoś lub coś: "Zasługi pana Z. dla naszego miasta są 
powszechnie znane..." albo: "Profesor K. jest niewątpliwie wielkim uczonym, 
należy do największych autorytetów w swojej dziedzinie...", albo: "Z 
wielkim zainteresowaniem wysłuchałem wniosku kolegi M. i muszę przyznać, że 
długi rejestr korzyści wynikających z realizacji proponowanego 
przedsięwzięcia zrobił na mnie wielkie wrażenie..." Gorzko może żałować 
ten, kto wysłuchawszy takich wstępnych pochwał, zacznie myśleć o czym 
innym. Nierzadko bowiem wypowiedź rozpoczęta od pochwały kończy się 
zupełnie inaczej. Dowiadują się więc uważni słuchacze, że straty 
spowodowane przez pana Z. przewyższają jego zasługi, prof. K. wplątał się w 
kompromitującą go aferę, a proponowane przez kolegę M. przedsięwzięcie nie 
tylko nie przyniesie żadnych korzyści, ale spowoduje powszechną katastrofę.

Tak więc krytyczny słuchacz jest przygotowany na to, że wypowiedzi, z 
którymi się styka, reprezentują lub przynajmniej mogą reprezentować interes 
mówiącego, przedstawiają fakty jednostronnie dobrane i zinterpretowane, 
mogą służyć celom perswazyjnym, a tym samym zawierać m.in.:

- wartościujące wyrazy, wyrażenia i zwroty, które nie tylko nazywają 
elementy rzeczywistości, ale też imputują stosunek do nich ;

- uogólniające określenia typu "wszyscy", "zawsze", "wszędzie" lub 
"nikt", "nigdy", które wyolbrzymiają zasięg zjawiska;

- sądy uogólniające, stereotypowe wyobrażenia o cechach narodowych, 
regionalnych, zawodowych itp.;

- przymiotniki i przysłówki w stopniu najwyższym, których użycie nie jest 
usprawiedliwione porównaniem jasno określonej liczby elementów;

- przymiotnik "prawdziwy" i przysłówek "prawdziwie" oraz ich synonimy, 
które wzmacniają znaczenie określanego przez siebie wyrazu oceniającego;

- formy 1 osoby liczby mnogiej ("my", "nasz)), które mogą sugerować, że 
mówiący wypowiada się w swoim imieniu, a być może także w imieniu 
słuchającego;

- wiele wyrazów abstrakcyjnych, a wśród nich nazw i pojęć, które mogą być 
użyte jako etykiety pochwalne lub deprecjonujące;

- wyrazy lub zdania rozpoczynające wypowiedź (albo jej wątek), których 
głównym celem jest przygotowanie słuchacza do akceptacji stanowiska 
mówiącego.

Przynajmniej niektóre z wymienionych środków językowych traktowane są 
jako "chwyty" retoryczne, czasem jako właściwości języka propagandy 
(zwłaszcza przeciwnika ideowego). Przedstawia się je jako atrybuty 
"nowomowy", ilustrując licznymi przykładami z przemówień, publicystyki czy 
oficjalnych dokumentów. Uważa się je za przejawy brudnej manipulacji 
słowami, mającej na celu manipulowanie świadomością słuchaczy lub 
czytelników. Tymczasem wymienionymi wyżej "chwytami" posługują się nie 
tylko wszyscy autorzy tekstów propagandowych i reklamowych, ale w ogóle 
wszyscy normalni ludzie (nawet dzieci), jeżeli chcą kogoś do czegoś 
przekonać. Przypuszczam, że także w tej książce nie mogłem się bez nich 
obejść.

Zdarza się dość często, że ludzie potępiający użycie "chwytów" 
perswazyjnych przez swoich przeciwników sami je stosują w życiu prywatnym i 
publicznym. Mam prawo przypuszczać, że na ogół robią to, nie uświadamiając 
sobie rozbieżności między swoimi słowami a postępowaniem. Użycie bowiem 
perswazyjnych środków językowych przez ludzi, z którymi się w danej sprawie 
nie zgadzamy, razi nas jak nieczysty chwyt. Użycia tych samych środków 
przez nas samych albo przez naszych przyjaciół na ogół nie spostrzegamy.

Na przykład z ostrą krytyką różnych autorów (w tym także językoznawców) 
spotkał się język propagandy z lat siedemdziesiątych. Chętnie i często 
nawiązując do G. Orwella, nazywano go "nowomową". Jedną z potępianych 
charakterystycznych cech tego języka miałoby być użycie wyrazów 
wartościujących, tzn. nie tylko nazywających jakiś element rzeczywistości, 
ale też narzucających jego ocenę. Jak na ironię wyśmienitym przykładem 
wyrazów tego typu jest właśnie rzeczownik "nowomowa", który przecież nie 
tylko nazywa pewną odmianę stylistyczną języka, ale także wyraża negatywny 
stosunek do niej. Kto więc nazywa język propagandy nowomową, sam się 
posługuje piętnowanymi przez siebie chwytami perswazyjnymi. Trudno ten 
paradoks wyjaśnić inaczej jak tylko tym, że ludzie nie odczuwają 
perswazyjności ("charakteru manipulatorskiego)) środków językowych 
użytych przez nich samych lub przez ich przyjaciół.

Podobnie, jeżeli pewna pani mówi mi: "Powiedziałam mu może trochę 
podniesionym głosem, żeby wyszedł", a pan, do którego były te słowa 
skierowane, opisuje to samo zdanie słowami: "Wrzeszczała, żebym się 
natychmiast wynosił", to rozbieżność relacji pani i pana kładę raczej na 
karb braku wrażliwości na własne środki perswazyjne i nadwrażliwości na 
środki przeciwnika. Żadnej ze stron nie podejrzewam o świadome, perfidne 
wprowadzenie mnie w błąd. I pani, i pan są głęboko przekonani, że mówią 
prawdę. Wierzę i jej, i jemu, bo odcedziwszy subiektywne zabarwienie obu 
relacji, znajduję w nich te same fakty. Sprawa wyglądałaby inaczej dopiero 
wtedy, kiedy pani by twierdziła, że kazała panu wyjść, a pan utrzymywałby, 
że kazała mu zostać. A zresztą, nawet w takim wypadku nie dawałbym głowy, 
że jedno z nich kłamie z premedytacją.

Z dotychczasowych rozważań wynika taki morał: nie oskarżajmy pochopnie 
ludzi, z którymi się spotykamy i ich wypowiedzi o stronniczość. Jeżeli nas 
ona razi, to najczęściej jest to tylko sygnał, że ludzie ci patrzą na świat 
inaczej niż my i inaczej niż my go oceniają. Na obcowanie ze stronniczymi 
wypowiedziami tak w życiu prywatnym, jak i publicznym jesteśmy po prostu 
skazani. Tak samo zresztą inni ludzie są skazani na stronniczość naszych 
wypowiedzi. Jedyne wyjście, jakie mamy, to nauczyć się z nią żyć, tzn. 
umieć pod warstwą emocji i oceny znaleźć gołe fakty. Nie porozumiemy się z 
nikim myślącym inaczej niż my, jeśli - nie próbując dotrzeć do faktów - na 
jego emocje i oceny odpowiemy naszymi emocjami i ocenami.

Prawda jako zgodność z obiektywnym, materialnym stanem rzeczy jest 
zapewne jedna, ale faktem jest również subiektywna prawda naszych uczuć, 
często zniekształcających obraz owego stanu rzeczy. Można ją nazwać prawdą 
psychologiczną, Ponadto obcując z literaturą, a zwłaszcza z poezją, stykamy 
się z rzeczywistością, która się wymyka weryfikacji za pomocą kryteriów 
zgodności z obiektywnym, materialnym stanem rzeczy. Już jako dzieci 
poznaliśmy w bajkach zwierzęta przemawiające ludzkim głosem. Uczono nas 
podziwu dla "Ody do młodości", "Pana Tadeusza", "Wesela". Potem sami 
odkryliśmy urok groteskowej rzeczywistości utworów Witkacego, Gombrowicza i 
Mrożka. W ten sposób nauczyliśmy się obcować z prawdą innego wymiaru, którą 
się nazywa prawdą artystyczną.

Na ogół nie razi nas prawda psychologiczna wyznań miłosnych ani prawda 
artystyczna dobrej literatury, choćby się one w oczywisty sposób kłóciły z 
tym, co wiemy skądinąd o obiektywnej rzeczywistości. Nie zawsze natomiast 
uświadamiamy sobie dostatecznie wyraźnie, że elementy prawdy 
psychologicznej i artystycznej dochodzą do głosu także w potocznych i 
publicznych tekstach mających obiektywnie odwzorowywać rzeczywistość.

Czy to znaczy, że kłamstwo świadome, spowodowane chęcią wprowadzenia w 
błąd słuchacza lub czytelnika nie istnieje? Nie! Oczywiście spotykamy 
ludzi, którzy bez mrugnięcia okiem na czarne mówią białe, nie brak też 
tekstów skłamanych od początku do końca, zdarza się to jednak znacznie 
rzadziej, niż się sądzi.

Ludzie są nieufni wobec tekstów, które przedstawiają i oceniają 
rzeczywistość nie po ich myśli albo niezgodnie z ich doświadczeniem. Dzięki 
temu nie dają się łatwo wyprowadzić w pole. I dlatego chyba częściej 
oszukują się sami, niż zostają oszukani przez innych. Po pierwsze - jak 
mówi przysłowie - co człowiek rad słyszy, temu łacno wierzy. Po drugie - 
często słyszy to, co chce usłyszeć, a nie to, co rzeczywiście zostało 
powiedziane.

Jeżeli kogoś nie lubimy albo drażni nas treść czyjegoś wystąpienia, 
wychwycimy wszystkie jego potknięcia logiczne, faktograficzne lub językowe. 
I te potknięcia (czasem rzeczywiste, czasem tylko przez nas imputowane) 
pozwolą zdyskwalifikować mówcę i jego całą wypowiedź. Odwrotnie ma się 
rzecz z kimś, kogo lubimy, albo z wypowiedzią popierającą nasz punkt 
widzenia. Kiedy mówię studentom, że bardzo mało wiedzą, nie czytają, nie 
przygotowują się do zajęć, nie zasługują na zaliczenie itd. i w długą 
perorę wplączę jedno zdanie, że nie brak im inteligencji, niezmiennie się 
potem przekonuję, że do ich świadomości doszło tylko to jedno zdanie. Tak 
działa wspomniany już mechanizm samooszukiwania się słuchaczy.

Teksty informują nie tylko o rzeczywistości, do której się odnoszą, ale 
także o swoich autorach. Dotyczy to zwłaszcza tekstów mówionych. Mówca 
zdradza się czasem ze swoim pochodzeniem, stanem psychicznym, brakiem 
wykształcenia czy niedostateczną znajomością kulturalnej polszczyzny 
ogólnej. Z wypowiedzi poszczególnych ludzi można też czasem wnioskować o 
ich osobowości.

Skłonność do częstego używania takich wyrazów, jak "konieczność", 
"nakaz", "bezwzględna potrzeba", "absolutnie", "bezwarunkowo", 
"bezsprzecznie", "niewątpliwie", "całkowicie", "ostatecznie", 
"definitywnie", "jednoznacznie", "powinien", "należy" (coś zrobić), 
"musieć" świadczy o autorytarnej osobowości mówiącego i jego dogmatycznym 
sposobie myślenia: taki sposób myślenia towarzyszy czasem twórczej i 
zaangażowanej postawie wobec rzeczywistości. Odwrotnie, skłonność do 
częstego użycia wyrazów, wyrażeń i zwrotów typu "jakiś", "częściowo", 
"przynajmniej", "w pewnym stopniu", "w jakimś sensie", "jak się wydaje", 
"pozwalam sobie", "proszę mi wybaczyć" itd. zdradza brak pewności siebie i 
"antydogmatyczność" autora. (Tak na podstawie własnych badań twierdzi 
psycholingwista Suitbert Ertel). W skłonności zaś do częstego używania form 
zaimkowych "ja", "mnie", "mną", "o mnie", "mój" oraz do formułowania zdań w 
pierwszej osobie liczby pojedynczej ("przyjechałem", "zobaczyłem", 
"obiecałem)) przejawia się egotyzm mówiącego.

Dobrze wiedzieć, z kim mamy do czynienia. Nie postąpilibyśmy jednak 
rozsądnie, gdybyśmy domyślając się osobowości mówcy, doszli do wniosku: "To 
jest dogmatyk, to jest człowiek małej wiary, to jest egotysta; nie chcę 
mieć z nimi nic wspólnego". Skrajnym egotystą - jak świadczy analiza jego 
przemówień - był m.in. de Gaulle.

"Funkcja oddziaływania jest jedną z pierwotnych, najważniejszych funkcji 
mowy ludzkiej. Człowiek mówi po to, aby oddziaływać, jeśli nie bezpośrednio 
na zachowanie się, to na myśli i uczucia, na świadomość innych". Tak 
napisał w swoich "Podstawach psychologii ogólnej" S. L. Rubinsztejn. 
Podobne stanowisko znalazło już wyraz w tym rozdziale: na każdym kroku 
stykamy się z tekstami, które wytworzone zostały po to, by oddziałać bądź 
na nasze zachowanie się, bądź na naszą świadomość, bądź i na to, i na to.

Nie należy jednak z tego powodu wpadać w panikę i zatykać sobie uszy, 
kiedy ktoś zacznie do nas mówić w ten sposób, tzn. nie należy postępować 
podobnie jak kawaler, który unika kobiet, bo mu się wydaje, że każda z nich 
czyha na to, by go zaciągnąć do ołtarza. Porównanie to nie jest zresztą 
trafne, bo bez kobiet obyć się łatwiej niż bez tekstów innych ludzi. Skoro 
więc jesteśmy skazani na obcowanie z tekstami, których większość powstaje 
po to, aby wpłynąć także na nas, wypada się nauczyć tak ich słuchać, żeby 
jak najwięcej skorzystać, a zachować niezależność własnego myślenia.

Aby opanować umiejętność krytycznego słuchania, moim zdaniem należy:

* słuchać co najmniej równie uważnie do końca ludzi, których lubimy, i 
wypowiedzi, z którymi się zgadzamy, co ludzi, których nie lubimy, i 
wypowiedzi, z którymi się nie zgadzamy;

* zwracać uwagę na to, kto na dany temat mówi, w czyim imieniu i jaki ma 
w tym interes; stwierdzenie stronniczości nie może być jednak równoznaczne 
z odrzuceniem wypowiedzi, bo stronniczość jest normalną cechą większości 
tekstów; trzeba tylko zdawać sobie sprawę z jej istnienia i kierunku;

* w sprawach spornych wysłuchać racji różnych stron, zanim się zajmie i 
wyrazi własne stanowisko;

* słuchając wypowiedzi zarówno popierających, jak i atakujących nasz 
punkt widzenia, pod powłoką środków perswazyjnych dostrzegać znaczenie 
przedmiotowe (tzn. rozumieć, że zdanie "bachor się drze" znaczy "dziecko 
płacze" plus "ja tego bardzo nie lubię));

* sprawdzać sens abstrakcyjnych uogólnień, tłumacząc je na język 
konkretów i przykładów.

Zgoda, że są to wymagania dość wygórowane, ale nie ma cienia przesady w 
tym, że skutecznie słuchać jest co najmniej tak trudno, jak skutecznie 
mówić.





Rytuał i sens

obradowania





"Sejmowali tak przez całą zimę z wielkim kosztem, z wielkim hałasem, a po 
staremu nic dobrego nie wysejmowali."



Jan Chryzostom

Pasek





"Dyskusyje publicznej sprawie nie zaszkodzą."



Adam Mickiewicz





"Gdzie bez czynu sama rada,@ Biada radźcom, dziełu biada!)



Aleksander Fredro





Spotkania, zebrania, posiedzenia, narady, konferencje, sympozja, zjazdy, 
kongresy - to jeden z głównych przedmiotów zainteresowania gazet, a także 
dzienników radiowych i telewizyjnych. Gdybyśmy na podstawie lektury 
wiadomości prasowych chcieli się zorientować, jak ludzie spędzają czas, 
doszlibyśmy zapewne do wniosku, że najczęściej obradują.

Z własnego doświadczenia i obserwacji wiemy, że taki wniosek byłby 
przesadny, bo jednak najwięcej społecznego czasu zajmuje praca produkcyjna, 
a konferencje różnego typu - choć czasem sprzyjają wzrostowi produkcji - 
nie owocują przecież bezpośrednio dobrami materialnymi, nawet jeśli się je 
nazwie produkcyjnymi, roboczymi i owocnymi. Liczba ludzi, którzy 
uczestniczą w spotkaniach, zebraniach, naradach itd. dwa, trzy razy w roku 
jest wielokrotnie większa niż liczba tych, którym dwie lub trzy konferencje 
wypadają w jednym dniu. Trudno byłoby jednak znaleźć dziś dorosłego Polaka, 
który ani razu w swoim życiu nie był na żadnym zebraniu.

W udziale w różnych zebraniach, naradach i zjazdach przejawia się 
uczestnictwo obywateli w życiu społecznym i politycznym, a więc także we 
współrządzeniu krajem. Bez powszechnego obradowania nie może istnieć 
demokracja, co oczywiście nie znaczy, że im więcej zebrań, tym więcej 
demokracji. Wszelkie bowiem zorganizowane zgromadzenia ludzi różnią się nie 
tylko liczbą uczestników (w spotkaniu bierze udział zwykle kilka osób, w 
kongresie - kilkaset), ale także stopniem ich równoprawności. Inny 
charakter ma zebranie, którego każdy uczestnik współdecyduje o porządku 
dziennym czy wyborze przewodniczącego, bierze udział w głosowaniach i 
przynajmniej teoretycznie może się wypowiedzieć we wszystkich sprawach 
merytorycznych i formalnych, inny - odprawa, charakteryzująca się 
przejrzystą, hierarchiczną zależnością, między kierownictwem a 
uczestnikami, których jedynym prawem jest prawo zadawania pytań w 
określonym czasie.

Większość zebrań odbywa się zgodnie z ogólnym rytualnym protokołem. 
Przewiduje on wybór przewodniczącego, często także komisji roboczych, 
zatwierdzenie porządku dziennego, przyjęcie protokołu z poprzedniego 
zebrania, przestrzeganie ogólnych zasad głosowania (czasem jawnego, czasem 
tajnego) i kolejności zabierania głosu. Cała procedura obradowania, oparta 
częściowo na zwyczaju, częściowo na regulaminach, nie mieści się jednak w 
ramach tej książki, poświęconej używaniu języka.

Zebranie zasługuje na to, by uznać je za owocne, jeżeli doprowadziło do 
podjęcia ważnych i społecznie korzystnych decyzji, zgodnych z przekonaniem 
znacznej większości uczestników. Rzadko, bo tylko przypadkowo, udaje się to 
osiągnąć bez odpowiedniego przygotowania. Równie rzadko i przypadkowo 
uczestnik zebrania opuszcza je zadowolony (pomińmy tu zadowolenie związane 
z uczuciem ulgi, że się już nasiadówka skończyła), jeżeli się uprzednio do 
niego nie przygotował.

Dobry zwyczaj każe organizatorom zebrania zawiadomić wszystkich 
potencjalnych jego uczestników, jakie sprawy zamierza się na nim omawiać. 
Najczęściej pisemne zaproszenie na zebranie informuje nie tylko o tym, 
kiedy i gdzie będzie się ono odbywało, ale także przynosi planowany 
porządek dzienny. Im bardziej jest on szczegółowy i konkretny, tym większe 
prawdopodobieństwo, że się zebranie uda. Cóż bowiem komu przyjdzie z 
następującego porządku dziennego:

1. Zagajenie prezesa

2. Wybór przewodniczącego zebrania

3. Odczytanie i przyjęcie protokołu z poprzedniego zebrania

4. Wystąpienie przedstawiciela zarządu

5. Dyskusja

6. Sprawy bieżące (referuje sekretarz)

7. Dyskusja

8. Wolne wnioski

Czytając taki porządek dzienny, potencjalny uczestnik zebrania może dojść 
do wniosku, że albo organizatorom chodzi tylko o to, by regulaminowi stało 
się zadość ("chcą tylko odfajkować, że się zebranie odbyło)), albo też 
przeprowadzić przez zaskoczenie uchwałę w jakiejś kontrowersyjnej sprawie 
("chcą pewnie coś przepchać albo zaklepać i boją się, że im nie 
wyjdzie)). Tak więc organizatorzy zebrania, którzy wysyłają niekonkretną 
propozycję porządku dziennego, narażają się na zarzut pustego formalizmu 
lub manipulacji. W rzeczywistości ogólnikowe sformułowania wynikają 
najczęściej z pospolitego lenistwa. Osobie wysyłającej zaproszenia nie 
chciało się sprawdzić, kto będzie reprezentował zarząd ani ustalić z 
sekretarzem, które ze "spraw bieżących" uważa za najważniejsze. Po 
otrzymaniu tak sformułowanej propozycji porządku dziennego uczestnikom 
zebrania nie pozostaje nic innego, jak wystąpić z wnioskiem o podjęcie 
uchwały nakazującej organizatorom, aby w przyszłości podawali w 
zaproszeniach, jakie sprawy i przez kogo będą referowane.

Cały problem ogólnikowości zapowiadanego porządku dziennego uzna ktoś za 
mało ważny, skoro i tak jest to tylko propozycja wymagająca zaraz na 
początku zebrania aprobaty obecnych, którzy mogą zmienić porządek dzienny i 
żądać uściślenia jego sformułowań. Nie podzielam tego sądu. Organizatorzy 
zebrania nie postępują uczciwie, jeżeli nie dają wszystkim jego 
potencjalnym uczestnikom szans przygotowania się do dyskusji.

Przypuśćmy, że zarząd pewnego stowarzyszenia planuje podniesienie składek 
członkowskich o 100 procent. Do tego potrzebna jest zgoda kwalifikowanej 
większości obecnych na walnym zebraniu. Sprawę stawia się więc na porządku 
dziennym. Referuje ją sekretarz. Mówi, że się stowarzyszenie znalazło w 
krytycznej sytuacji finansowej i grozi mu bankructwo. Argumentuje, że 
wysokość składki nie zmieniła się od 10 lat, w tym czasie średnia płaca 
wzrosła dwukrotnie, a realna wartość nabywcza składki spadła do 30 procent 
w porównaniu ze stanem sprzed 5 lat. Powołuje się na opinię wieloletniego 
skarbnika, który twierdzi, że za jego pamięci, tzn. w ostatnim 
ćwierćwieczu, stowarzyszenie nigdy nie przeżywało takich kłopotów 
finansowych. Dyrektorzy przedsiębiorstw, z których usług stowarzyszenie 
dawniej korzystało, a teraz musiało je ograniczyć, dziwią się, że się 
toleruje taki stan rzeczy. Brak pieniędzy zmusił stowarzyszenie do 
rezygnacji z wielu form działalności. Doszło już do tego, że czasem nie ma 
za co wysłać listów do członków stowarzyszenia.

- Widzę tylko jedno wyjście - kontynuuje sekretarz. - Trzeba podnieść 
wysokość składki przynajmniej o 100 procent. Dzięki temu podwoją się nasze 
roczne wpływy, co umożliwi nie tylko utrzymanie dotychczasowych form 
działalności, ale także realizację wielu nowych pomysłów, jak na 
przykład... Wszystkie - o ile mi wiadomo - stowarzyszenia w ostatnim czasie 
podniosły wydatnie wysokość składki; na przykład... Podwojona składka nie 
obciąży zbytnio kieszeni naszych członków, bo będzie wynosić mniej więcej 
taki sam odsetek zarobków jak przed 10 laty. Kiedy zwiększymy składkę 
członkowską, będziemy mogli jak dawniej budzić powszechny podziw i zazdrość 
z racji naszej aktywności. Jak dawniej będziecie znów dumni z 
przynależności do naszego stowarzyszenia. Będziecie regularnie otrzymywali 
nasze wydawnictwa i jak przed laty - zwrot kosztów podróży na walne 
zebrania, a także wszystkie statutowe świadczenia. Stawiam wniosek o 
podwojenie stawki członkowskiej od nowego roku kalendarzowego.

W tym miejscu przewodniczący chciałby już przystąpić go głosowania, ale 
zgodnie z dobrym obyczajem pyta:

- Czy w tej sprawie ktoś chciałby zabrać głos?

Ze środka sali podnosi się zdecydowanie jedna ręka. Po chwili słyszymy 
replikę:

- Nie zgadzam się z wnioskiem sekretarza. Porównując stan finansowy 
stowarzyszenia ze stanem sprzed 10 lat, nie wspomniał, że mieliśmy wówczas 
zaledwie jedną czwartą obecnej liczby członków. Wysokość wpływów 
stowarzyszenia mogłaby więc dziś być 4 razy większa. Zadałem sobie trud i 
sprawdziłem, że jest tylko 2 razy większa, bo znaczna część członków zalega 
ze składkami. Warto też przypomnieć, że przed 10 laty dwaj etatowi 
pracownicy zarządu robili dokładnie to samo, co teraz robi 11 osób. 
Personel administracyjny stowarzyszenia zwiększył się więc pięciokrotnie, a 
mimo to nie potrafi wyegzekwować składek. Usłyszeliśmy przed chwilą, że 
przez ostatnie 10 lat średnia płaca wzrosła dwukrotnie, a realna wartość 
składki spadła do 30 procent. Spadek wartości składki to jednak także 
spadek wartości pieniądza, a więc realna płaca wcale nie wzrosła i stanowi 
zaledwie 60 procent płacy sprzed 10 lat. I oto teraz nam się proponuje, 
żebyśmy płacili dwukrotnie większą składkę otrzymując niższe wynagrodzenie. 
Taka jest prawda!

Pomysł zwiększenia składki trzeba uznać za niefortunny także z tego 
względu, że wskutek jego realizacji bynajmniej nie wzrosną fundusze 
stowarzyszenia. Zaległości w składkach biorą się bowiem także stąd, że 
części naszych kolegów po prostu nie stać na ich opłacenie. Zwiększenie 
składki spowoduje jeszcze większe zaległości, a jeśli się je zacznie 
bezwzględnie egzekwować, wiele osób zrezygnuje z członkostwa.

I co wtedy, kolego sekretarzu? Czy za rok znów nam zarząd zaproponuje 
podwojenie składki? I za dwa lata jeszcze raz? I tak dalej, aż 
stowarzyszenie stopnieje do garstki najmajętniejszych kolegów. Chyba nie 
tędy prowadzi droga do uzdrowienia jego sytuacji finansowej. Wniosek, z 
jakim wystąpił sekretarz, uważam za nieprzemyślany, niesłuszny i szkodliwy.

Przerwijmy teraz tę relację z dyskusji, by skomentować oba wystąpienia. 
Pierwsze (wystąpienie sekretarza) stanowi przykład "wypowiedzi za czymś"; 
nazwijmy ją wypowiedzią |inicjującą. Składa się ona z 3 zasadniczych 
członów. Inicjator zaczyna od |przedstawienia |niepomyślnej |sytuacji, 
odwołując się do danych statystycznych oraz przytaczając opinie 
miarodajnych osób i przykłady dobitnie ilustrujące wagę problemu. Następnie 
przechodzi do wskazania |sposobów |zaradzenia |złu; tu znów jest miejsce na 
dane liczbowe, przykłady i analogie. W obu członach dobry mówca pozwoliłby 
jeszcze sobie na wprowadzenie do każdego z nich jakichś anegdot z życia, 
ubarwiających całą wypowiedź a jednocześnie ilustrujących bądź to tragizm 
aktualnej sytuacji, bądź też stan przyszłej szczęśliwości. Trzeci człon 
wypowiedzi inicjującej |wskazuje |korzyści, jakie przyniesie przyjęcie 
propozycji tak całej społeczności (tzn. w naszej dyskusji - całemu 
stowarzyszeniu), jak i poszczególnym jej członkom. Wypowiedź kończy się 
jasno sformułowanym wnioskiem, który może być przedmiotem głosowania.

Wystąpienie drugie (replika) jest przykładem "wypowiedzi przeciw czemuś", 
którą możemy nazwać wypowiedzią |kontrującą. Również w niej wyróżniają się 
3 ważne człony. Mówca najpierw wskazuje, że obraz sytuacji nakreślony przez 
inicjatora bądź |nie |odpowiada |rzeczywistości, bądź |pomija |jej |ważne 
|elementy. Jeżeli więc inicjator przedstawił sytuację w najczarniejszych 
barwach, oponent stara się dowieść, że jest ona całkiem niezła (zwłaszcza 
kiedy się uwzględni pewne dodatkowe aspekty lub porówna z sytuacją innych). 
W naszej dyskusji rzecz się ma trochę inaczej. Oponent nie kwestionuje sądu 
inicjatora, że sytuacja jest zła. Wskazuje tylko inne przyczyny: kłopoty 
finansowe - zdaniem oponenta - wynikają nie ze zbyt niskiej składki, ale z 
niegospodarności i nieudolności zarządu. (Nawiasem mówiąc, oponent ujawnia 
błąd logiczno-statystyczny w rozumowaniu sekretarza, ale sam popełnia - 
świadomie lub nieświadomie - analogiczny błąd).

Drugi człon wypowiedzi oponenta poświęcony jest wykazaniu, że pomysł 
inicjatora |nie |przyniesie |zamierzonych |skutków, a nawet może spowodować 
|pogorszenie |sytuacji. W innych wypowiedziach kontrujących dowodzi się 
niekiedy, że pomysłu inicjatora nie da się w ogóle zrealizować; na przykład 
podczas pewnej dyskusji wobec wniosku, by zebrać opinie ekspertów za pomocą 
ankiety, wysunięto argument, że "nikt na nią nie odpowie". Mogłoby się 
wydawać, że omawiane tu oba początkowe człony wypowiedzi kontrującej nie są 
logicznie spójne: skoro bowiem wykazujemy, że inicjator błędnie ocenił 
sytuację, to tym samym dyskwalifikujemy jego wniosek na tej ocenie oparty. 
Może się tak czasami zdarzyć. Najczęściej jednak inicjator dowodzi, że 
sytuacja jest bardzo zła, a oponent przekonuje, że jest ona faktycznie 
całkiem dobra. Nie znaczy to przecież, że jest doskonała i nie można jej 
poprawić. Tylko propozycja inicjatora do ewentualnej poprawy się nie 
przyczyni.

Trzeci człon wypowiedzi kontrującej odpowiada trzeciemu członowi 
wypowiedzi inicjującej. Jeżeli inicjator wskazywał społeczne i osobiste 
korzyści, jakie przyniesie jego propozycja, to oponent koncentruje się na 
jej |niepomyślnych |konsekwencjach. Czasem się w ogóle neguje możliwość 
jakichkolwiek korzyści, czasem zwraca tylko uwagę na niepożądane skutki 
uboczne. W naszej dyskusji mamy do czynienia z pierwszą ewentualnością: w 
podniesieniu składek oponent widzi źródło samych nieszczęść.

Warto zwrócić uwagę, że choć niemal każde zdanie wypowiedzi kontrującej 
kierowało się przeciw propozycji inicjatora, słusznie się ona kończy 
lapidarnym wnioskiem, który nie pozostawia cienia wątpliwości co do 
stanowiska oponenta. Jest to ogromnie ważne dla dyskusji, której celem jest 
podjęcie zespołowej decyzji (o to zwykle chodzi na posiedzeniach 
organizacji społeczno-politycznych, kolegiów, zarządów, rad i wszelkich 
ciał przedstawicielskich), a nie tylko nie zobowiązująca do niczego wymiana 
opinii i argumentów (jak to najczęściej bywa na posiedzeniach naukowych i 
hobbystycznych).

Wróćmy do naszego zebrania. Można sobie wyobrazić, że już w trakcie 
wystąpienia oponenta nastrój w sali całkowicie się zmienił. Jeżeli nawet 
wypowiedź inicjatora przyjęto bez entuzjazmu, to większość obecnych gotowa 
była się zgodzić z jego wnioskiem w poczuciu smutnej konieczności. Replika 
oponenta zmusiła nagle wszystkich do myślenia i oceny argumentów obu stron. 
Nic więc dziwnego, że przez chwilę nikt się nie spieszy z deklaracją swego 
stanowiska, ale wkrótce wstępują w szranki dyskusji |stronnicy inicjatora 
lub oponenta.

W pewnym momencie dochodzą do głosu ludzie, którzy chcieliby uzyskać 
dodatkowe informacje lub poznać opinie innych, a zwłaszcza osób cieszących 
się szczególnym szacunkiem i zaufaniem. Można ich nazwać |poszukiwaczami 
|informacji |i |opinii. Ich wystąpienia ograniczają się do pytań:

- O ile została podniesiona składka przed 10 laty?

- O ile wzrosły składki innych stowarzyszeń?

- Ile osób zalega ze składkami? Czy są to osoby rzeczywiście gorzej 
sytuowane?

- Co myślą koledzy emeryci i renciści o podniesieniu składki?

- Czy zdaniem zarządu można zmniejszyć personel administracyjny 
stowarzyszenia?

Pytania mogą się ciągnąć długo. Z każdą chwilą jednak coraz wyraźniej się 
krystalizują stanowiska wobec wniosku inicjatora. Pytania nie są bowiem 
bezstronne. Kierują uwagę uczestników zebrania na fakty pomyślne dla jednej 
strony sporu, a niepomyślne dla drugiej. Krystalizacji stanowisk sprzyjają 
jeszcze w większym stopniu odpowiedzi udzielane przez osoby, które nazwiemy 
|dostawcami |informacji |i |opinii. Pomagają im ci, którzy odpowiedzi 
prostują, uściślają lub uzupełniają.

Etap pytań i odpowiedzi jest w większości dyskusji bardzo ważny i 
pożyteczny. Rozładowuje emocje i pozwala uczestnikom przemyśleć argumenty 
obu stron. Niekiedy zastępuje właściwą dyskusję i prowadzi do głosowania.

Inaczej przebiega nasze zebranie, bo dochodzi do głosu człowiek, który 
odegra rolę |agresora. Natychmiast przechodzi do ataku.

- Kiedy słuchałem wystąpienia kolegi sekretarza, nie wiedziałem, co 
bardziej podziwiać: jego hipokryzję czy tupet. Któż to bowiem przybiera 
pozę działacza tak zatroskanego o losy naszego stowarzyszenia? Człowiek, 
który dla tego stowarzyszenia nigdy nie ma czasu i swoją funkcję sprowadził 
do bezmyślnego podpisywania papierków przygotowanych przez niemiłosiernie 
rozdętą administrację. Oczywisty dla każdego bezstronnego obserwatora 
upadek stowarzyszenia to przecież głównie jego dzieło. Pustki w kasie nie 
wzięły się z niczego, ale spowodowała je niegospodarność itd., itd.

Całe wystąpienie agresora charakteryzuje się mnogością emocjonalnie 
nacechowanych epitetów i gołosłownością ciężkich zarzutów wobec osoby 
sekretarza, które nie mają bezpośredniego związku z przedmiotem sporu. Z 
tego względu agresor nie kończy swego wystąpienia żadnym wnioskiem. 
Słuchacze mogą się tylko domyślać, że atak na inicjatora należy zrozumieć 
jako opowiedzenie się przeciw jego propozycji.

Na naszym zebraniu agresor zaatakował inicjatora, ale oczywiście 
przedmiotem agresji równie dobrze mógłby być oponent. Nie można również 
wykluczyć udziału dwóch, a nawet większej liczby agresorów atakujących bądź 
inicjatora, bądź oponenta, bądź któregoś z dostawców informacji i opinii.

Wystąpienie każdego agresora prowokuje niemal nieuchronnie wystąpienie 
|obrońcy. Jest bowiem rzeczą mało prawdopodobną, by wśród uczestników 
zebrania nie znalazł się ani jeden przyjaciel atakowanego, nie zareagował 
oburzeniem na personalne ataki i nie poczuł się do obowiązku ich odparcia. 
Biada zebraniu, jeśli zamiast obrońcy wystąpi kolejny agresor z personalnym 
atakiem na agresora pierwotnego. Grozi to skierowaniem całej dyskusji na 
manowce insynuacji i oskarżeń.

Starcie obrońcy z agresorem stwarza przez zepchnięcie propozycji 
inicjatora na drugi plan - dogodną okazję do wystąpień ludziom, którzy 
zechcą przy ogólnym zamieszaniu upiec własną pieczeń. Typowymi ich okazami 
są |złotousty i |poszukiwacz |uznania. Złotousty mówi długo i tak pięknie, 
że się nie ośmielę oddać jego wystąpienia własnymi słowami, streścić nie 
potrafię, bo w gruncie rzeczy byłem tak jak wszyscy zbyt urzeczony kunsztem 
oratorskim, żeby się zastanawiać nad czymś tak przyziemnym, jak sens 
wypowiedzi.

Rolę poszukiwacza uznania natomiast odegrał na naszym zebraniu człowiek, 
który przed laty pełnił w stowarzyszeniu funkcję sekretarza.

- Dobrze pamiętam - zaczął nostalgicznie - jak przed dziesięciu laty 
jeden z członków zarządu - celowo pominę jego nazwisko, bo nie widzę go w 
tej sali, a przestrzegam zasady, by nie mówić źle o nieobecnych - 
zaproponował podniesienie składki o 100 procent. Domagał się, by decyzję w 
tej sprawie podjął zarząd, a potem się ją zaklepie na walnym zebraniu. 
Pomysł bardzo się spodobał większości członków zarządu i pewnie by został 
zrealizowany, gdyby nie mój zdecydowany sprzeciw. Nawiasem mówiąc, 
naraziłem się wtedy niektórym z naszych kolegów, że do dziś odczuwam tego 
skutki. Ale nie żałuję swojej ówczesnej stanowczości, bo mam czyste 
sumienie i mogę każdemu spojrzeć w oczy...

Poszukiwacz uznania z reguły sięga w przeszłość, żeby wydobyć z niej 
własne zasługi. Jego wypowiedź ułatwia zabranie głosu stowarzyszeniowemu 
|erudycie. Ten wie i pamięta wszystko. W małym palcu ma statut 
stowarzyszenia, różne regulaminy i ogólne przepisy prawne, doskonale się 
orientuje w sprawach innych stowarzyszeń w kraju i za granicą, a także w 
zmianach cen i płac. Przed nim nie ukryje się żaden błąd w rozumowaniu 
dyskutantów ani żadne naciągnięcie argumentu przez którąkolwiek ze stron. 
Nic więc dziwnego, że znaczną część jego wypowiedzi zajmuje prostowanie 
pomyłek przedmówców. Erudyta mimo wszystkich swoich zalet ma przynajmniej 
jedną słabość: brak mu nerwu polemicznego i z przytaczanej masy faktów i 
danych nie umie wyprowadzić jednoznacznej konkluzji. Nie opowie się też po 
żadnej stronie sporu.

Większość uczestników zebrania, znudzona długą wypowiedzią erudyty, wita 
z ulgą jej zakończenie i z rozbawionym zainteresowaniem kieruje wzrok ku 
następnemu dyskutantowi. Wystąpi on w charakterze |wesołka.

Wesołek jest osobą znaną i lubianą. Na sam jego widok ludzie się 
uśmiechają, bo pamiętają z innych zebrań jego zgrywy i dowcipy. Kiedy 
jednak zabiera głos, część słuchaczy zgrzyta zębami ze złości. Tak reagują 
wszystkie osoby szczerze zaangażowane w dyskusję. Wiedzą z doświadczenia, 
że wystąpienie wesołka to stracony czas dla spraw merytorycznych. Wesołek 
nie musi się wysilać, aby wywołać huragany śmiechu. Wystarczy, że powie:

- Składka za mała, składka za duża, a cóż to za problem? Proszę państwa, 
żebyśmy tylko zdrowi byli!

Albo:

- Ja mam taki wniosek: niech jedni płacą mniejszą składkę, inni - 
większą. Ale kto zapłaci mniejszą składkę, nie będzie miał prawa siedzieć 
na całym zebraniu.

Albo:

- Trzeba zorganizować robotę propagandową wśród tych, co zalegają ze 
składkami. Ja już mam tekst hasła na ulotkę: "Kto płaci składki, jest 
piękny i gładki". Można też dać mocniejsze hasło dla opornych: "Płać 
składki, bo pójdziesz za kratki".

Wesołek siada zadowolony z siebie, bo ludzie się śmieją, więc dopiął 
swego i teraz już z czystym sumieniem może się oddać flirtowi z sąsiadką. 
Niektóre osoby jednak nie podzielają jego zadowolenia. W ich imieniu 
występuje |przyspieszacz, który mówi:

- Koleżanki i koledzy, już przeszło godzinę dyskutujemy sprawę składek. 
Przed nami jeszcze dużo punktów porządku dziennego, a przecież każdy ma dom 
albo jakieś inne obowiązki i chyba nikt by nie chciał siedzieć na zebraniu 
do północy. Proponuję, żeby się skracać i zwiększyć tempo obrad.

Ta uwaga przyspieszacza trafia większości do przekonania do tego stopnia, 
że się nawet może spotkać z oklaskami. Nie należy jednak wyciągać z nich 
wniosków, że zaowocuje rzeczywistym skróceniem obrad. Od meritum 
dyskutowanej propozycji bowiem odciąga uwagę obecnych kolejny mówca, 
którego nazwiemy |upominaczem |o |rzeczy |mało |ważne. Płaczliwym głosem 
prosi on na przykład, aby w uzasadnionych przypadkach dopuścić spłacenie 
składkowych zaległości w ratach.

Reakcją na wypowiedzi tego typu będzie zapewne wystąpienie |naprowadzacza 
|na |temat. To energiczny człowiek, który mówi z nutą zniecierpliwienia:

- Proszę państwa, chciałem przypomnieć, że nie omawiamy teraz ani 
zaległości w płaceniu składek, ani sposobów ich ściągania. Nie oceniamy też 
działalności ani obecnego,ani poprzedniego zarządu i nie rozważamy sprawy, 
czy składki lepiej płacić rano czy wieczorem. Przedmiotem dyskusji jest 
propozycja sekretarza, aby podwoić wysokość składki. Proszę więc nie 
odbiegać od tego tematu. Wszystkie inne sprawy można poruszyć w wolnych 
wnioskach.

Oczywiście w roli naprowadzacza na temat może, a nawet powinien wystąpić 
przewodniczący zebrania. Jeśli zaniedba ten obowiązek i ograniczy się do 
udzielania głosu, zastąpi go ktoś z sali. Po upomnieniu, żeby dyskutanci 
nie odbiegali od tematu, zazwyczaj okazuje się, że nikt już nie ma nic do 
powiedzenia. Wtedy przychodzi pora na |wnioskowacza, który tym razem nie ma 
wiele do powiedzenia.

- Widać, że dyskusja wygasa, więc stawiam wniosek, byśmy przystąpili do 
głosowania.

Natychmiast zgłasza się milczący do tej pory uczestnik zebrania, który 
cały czas skrzętnie notował wszystkie wypowiedzi. Można go nazwać 
|zapisywaczem.

- W sprawie wysokości składek - mówi - zgłoszono właściwie tylko jeden 
wniosek. Był to wniosek sekretarza - cytuję - "o podwojenie składki 
członkowskiej od nowego roku kalendarzowego".

Po tych słowach w sali podnosi się gwar, aż przewodniczący musi prosić o 
spokój i ciszę. To oponenci wyrażają swoje nieukontentowanie, dając do 
zrozumienia, że są zdecydowani głosować przeciw wnioskowi. Wydaje się 
rzeczą mało prawdopodobną, by mógł on przejść zdecydowaną większością 
głosów. Wtedy oferuje swoje usługi |kompromisowiec.

- Koleżanki i koledzy, nie dziwi mnie wasza reakcja na wniosek 
sekretarza. Nikomu z nas się nie przelewa, ale powinniśmy też wejść w 
położenie zarządu. Przyczyny jego kłopotów finansowych są bowiem takie 
same, jak przyczyny naszych kłopotów. Dlatego zgadzam się, że składka musi 
być zwiększona, choć się nie mogę zgodzić na jej podwojenie. Proponuję, 
byśmy się porozumieli krakowskim targiem i stawiam wniosek o podniesienie 
składki od nowego roku o 50 procent.

Gdyby ten kompromisowy wniosek był zgłoszony godzinę wcześniej, zapewne 
by się spotkał z repliką jakiegoś oponenta, atakiem agresora, znaleźliby 
się również nowi poszukiwacze i dostawcy informacji i opinii. Teraz jednak 
większość uczestników zebrania odczuwa znużenie. Wytrawny kompromisowiec 
wie, kiedy wystąpić. Wprawdzie może się zdarzyć, że sekretarz, jego oponent 
albo któryś z jego zwolenników podejmie rozpaczliwe próby ratowania jednego 
z dwóch radykalnych stanowisk (podwoić stawkę czy pozostawić ją w 
dotychczasowej wysokości?), ale ich wystąpienia są już tylko głosami 
|obrońców |przegranej |sprawy. Obaj zapewnią, że bez względu na wynik 
głosowania nie zmienią swego przekonania.

Po nich otwierają się dwie różne możliwości dalszego toku obrad. Jeżeli 
liczba popierających wniosek sekretarza jest mniej więcej równa liczbie 
osób sprzeciwiających się mu, szanse powodzenia ma |odsyłacz |do |komisji. 
Zabrawszy głos powie, że sprawa jest zbyt poważna, by ją tak pochopnie 
rozstrzygać. Należałoby raczej powołać specjalną komisję, która rozpatrzy 
wszystkie argumenty, wysonduje opinię członków nieobecnych i odpowiednie 
sprawozdanie przedstawi na następnym walnym zebraniu. Jak ta propozycja 
chwyci, wszyscy oddychają z ulgą, ale po kilku tygodniach lub miesiącach 
cała sprawa powtarza się według podobnego scenariusza. Rolę inicjatora 
odegra wtedy przewodniczący komisji.

Na naszym zebraniu zbrakło odsyłacza do komisji. Wystąpił natomiast 
formalista. Jest to człowiek obdarzony doskonałą pamięcią, a do tego 
wyśmienicie znający statuty i regulaminy. Przez cały czas obrad śledzi 
każdy ich krok i niezwłocznie wytyka spostrzeżone uchybienia. Czasem wyżywa 
się na początku zebrania apelem o niepalenie lub prośbą o otwarcie lub 
zamknięcie okna. Jego interwencje ponad miarę komplikują tok obrad, ale 
czasem zapobiegają nieprawidłowościom, to znów umożliwiają wybrnięcie z 
kłopotliwych sytuacji. Tym razem jego głos ma inny charakter:

- Ja w sprawie formalnej. Paragraf 32 punkt 3 Statutu przewiduje, że 
wszelkie wnioski muszą być przegłosowane tajnie, jeżeli za tajnością opowie 
się przynajmniej 1/3 uczestników walnego zebrania. Uważam, że sprawa 
składek jest na tyle ważna, a do tego kontrowersyjna, by głosować tajnie. 
Zgłaszam to jako wniosek formalny.

Wniosek przechodzi gładko, niemal jednogłośnie. Część osób nie chce się 
narazić sekretarzowi, część - jego oponentom, więc większość z zadowoleniem 
opowiada się za tajnym głosowaniem. Na takie okazje tylko czeka 
|organizator |zaradny, który proponuje:

- Mogę przygotować kartki do głosowania.

Uzyskawszy zgodę, znika, a po krótkiej chwili już jest z powrotem, z 
kartkami. Ledwie zdołano wybrać komisję skrutacyjną. Zgodnie z dobrym 
obyczajem najpierw poddaje się pod głosowanie wniosek inicjatora jako 
najdalej idący, potem wniosek kompromisowca. I wreszcie można już przejść 
do następnego punktu porządku dziennego.

W przedstawionym opisie walnego zebrania znalazło się 21 różnych typowych 
ról, nie licząc przewodniczącego i członków komisji skrutacyjnej. 
Oczywiście nie na każdym zebraniu wszystkie role zostają obsadzone, czasem 
niektórzy dyskutanci występują w różnych rolach, ale też się zdarza, że 
niektóre role odgrywa po kilka osób. W szczególności może wystąpić kilku, a 
nawet kilkunastu stronników oraz poszukiwaczy i dostawców informacji lub 
opinii.

Jeżeli przyjmiemy, że celem dyskusji na zebraniu jest doprowadzenie do 
podjęcia kolektywnej decyzji, optymalnej z punktu widzenia interesu 
społecznego, a jednocześnie akceptowanej przez możliwie dużą liczbę osób 
zainteresowanych, będziemy mogli sformułować kryteria oceny poszczególnych 
ról. Za rolę pozytywną uznamy tę, która sprzyja sprawnemu osiągnięciu celu 
dyskusji, za rolę negatywną taką, która utrudnia lub uniemożliwia jego 
osiągnięcie.

W świetle tego kryterium bezwzględnie |pozytywne okazują się role: 
inicjatora, oponenta i ich stronników, poszukiwaczy i dostawców informacji 
lub opinii, a także role naprowadzacza na temat, wnioskowacza, zapisywacza, 
kompromisowca i organizatora zaradnego.

Za bezwzględnie |negatywne uznamy role: agresora, złotoustego, 
poszukiwacza uznania, wesołka oraz upominacza o rzeczy mało ważne.

Zależnie natomiast od okoliczności pozytywnymi lub negatywnymi mogą się 
okazać role: obrońcy, erudyty, przyspieszacza, obrońcy przegranej sprawy, 
odsyłacza do komisji i formalisty.

Przedstawiona w tym rozdziale typologia uczestników zebrań zapewne nie 
jest wyczerpująca, a wyróżnione w niej typy rzadko występują w 
rzeczywistości w stanie czystym. Przekonywano mnie na przykład, że 
powinienem dodać pochlebcę-lizusa, którego uważam za odmianę poszukiwacza 
uznania. Zdaję sobie sprawę z tego, że złotoustym bywa agresor, upominacz o 
rzeczy mało ważne, a zwłaszcza obrońca przegranej sprawy. Również podział 
wyróżnionych ról na pozytywne i negatywne może ktoś uznać za powierzchowny 
i formalistyczny, twierdząc na przykład, że agresor występujący w słusznej 
sprawie spełnia funkcję bezwzględnie pozytywną.

Nie zamierzam bronić się przed tymi zarzutami. Z całą pewnością w życiu 
spotyka się pojedyncze przypadki, które się nie mieszczą w szufladkach 
uproszczonej typologii. Sądzę jednak, że większość osób zabierających 
współcześnie głos na zebraniach reprezentuje wyróżnione typy, a podana 
ocena roli każdego z nich jest w większości wypadków sprawiedliwa. Z tego 
przekonania wynika wniosek praktyczny: powstrzymajmy się przed 
wystąpieniami w charakterze agresora, złotoustego. poszukiwacza uznania, 
wesołka i upominacza o rzeczy mało ważne; zastanówmy się dobrze, czy na 
pewno mamy rację, kiedy kusi nas licho, by wystąpić w roli obrońcy, 
erudyty, przyspieszacza, obrońcy przegranej sprawy, odsyłacza do komisji i 
formalisty.

Od opisanego zebrania różnią się znacznie charakterem, celem, a co za tym 
idzie także przebiegiem rozmaite konferencje, których porządek dzienny 
składa się z dwóch zasadniczych punktów:

1. Referat wprowadzający

2. Dyskusja

Referat wygłasza zazwyczaj Ważna Osoba, potem się ogłasza przerwę, 
podczas której można składać na kartkach zgłoszenia do dyskusji. Po 
przerwie zabierają głos kolejni mówcy, w porządku odpowiadającym 
najczęściej kolejności zgłoszeń. Mija kilka godzin i wtedy się okazuje, że 
brak czasu uniemożliwia wystąpienie wszystkim chętnym; ci, którzy nie 
zdążyli zabrać głosu, proszeni są o złożenie swoich wypowiedzi do 
protokołu. Na koniec albo się dziękuje za szczerą i życzliwą dyskusję, albo 
Ważna Osoba (niekiedy Jeszcze Ważniejsza Osoba) podsumowuje całość obrad, 
ustosunkowując się do zgłoszonych uwag.

Konferencje tego typu tym się różnią od poprzednio omówionych zebrań, że 
w przeciwieństwie do nich nie prowadzą do podejmowania wspólnych decyzji, 
ale służą wymianie informacji i opinii. Zazwyczaj Ważna Osoba, 
reprezentująca kierownictwo, przekazuje jego zamierzenia i ocenę sytuacji, 
a uczestnicy komentują, o ile w świetle ich doświadczeń te zamierzenia są 
realne a ocena słuszna, oraz przedstawiają własne kłopoty i osiągnięcia. Z 
moich doświadczeń posiedzeniarza wynika, że właśnie w tych konferencjach 
rytuał szczególnie często przeważa nad sensem.

Znaczna część mówców (moim zdaniem nie mają oni zwykle prawa do miana 
dyskutantów) zabiera głos nie dlatego, że ma coś do powiedzenia, ale 
dlatego, że "muszą" wystąpić. Na domiar złego, niektórzy uważają, że nie 
tylko "muszą" wystąpić, ale także - z racji zajmowanego stanowiska - 
"muszą" mówić odpowiednio długo. Jeżeli, dajmy na to, wystąpienie 
kierownika trwało 10 minut, to dyrektor nie może się skompromitować 
wystąpieniem pięciominutowym. Wskutek tego obłędnego obyczaju wiele 
wypowiedzi konferencyjnych wypełnia wata retorycznego banału, a ich wartość 
informacyjna bywa nierzadko odwrotnie proporcjonalna do służbowego 
stanowiska mówcy.

Zaoszczędzilibyśmy niemało czasu, gdyby się udało uświadomić wszystkim 
zabierającym głos na konferencjach, że już wcześniej zostaliśmy 
poinformowani m.in. o tym, że:

* 8 marca obchodzimy Dzień Kobiet,

* po zimie przychodzi wiosna,

* Wisła jest królową polskich rzek,

* po całotygodniowej ciężkiej pracy każdemu się należy godziwy 
wypoczynek,

* w sierpniu następuje spiętrzenie prac polowych,

* troskliwą opieką należy otaczać dzieci i młodzież,

* przeżywamy szczególnie trudny okres w historii naszego narodu,

* dokładamy wszelkich wysiłków, aby plan został zrealizowany z nadwyżką.





Słowem i gestem





"Panuj słowom@ I gestom swoim, jak wódz szykom@ w bitwie.)@



Leopold Staff





"Najtrudniej przekonać tego,@ kto nie chce być przekonanym.@ Obrazić 
łacno, przejednać trudno.@ Dobre słowo lepiej gasi niż wiadro wody.@ Żeby 
nie twa głupia mina, tobyś wyszedł na rabina.@ To kazanie dobre jest, gdy 
je wspiera tęgi gest.)@



z "Nowej księgi

przysłów polskich"





Kto chce publicznie zabierać głos, powinien się najpierw zdecydować, o co 
mu właściwie chodzi. Czy chce przejść do historii, czy też osiągnąć 
konkretny cel, zabłysnąć przed władzami czy też pozyskać ich poparcie; 
spodobać się sobie samemu i przyjaciołom czy przekonać obojętnych. Dylemat 
wcale nie jest sztucznie wydumany. Wprawdzie każdy bez wahania zadeklaruje, 
że chce mówić przekonywająco, ale wiele osób postawionych wobec wyboru - 
pryncypialność czy skuteczność - nie zdecyduje się łatwo na jednoznaczną 
odpowiedź.

Komunikowanie skutecznie zasadza się z reguły na kompromisie, który 
rzadko chodzi w parze z pryncypialnością. Demonstrowana zaś pryncypialność 
okazuje się na ogół nieskuteczna wobec słuchaczy o odmiennym systemie 
wartości, chyba że stoi za nią odpowiednio sprawny mechanizm przymusu. 
Wybór między komunikowaniem skutecznym a pryncypialnym można zresztą 
traktować jako szczególny przypadek ogólniejszej alternatywy: demonstrować 
wbrew wszystkiemu czy robić to, na co dane warunki pozwalają.

W poprzednim rozdziale omawialiśmy fragment zebrania poświęcony 
podwojeniu wysokości składki członkowskiej. Wniosek w tej sprawie nie miał 
szans uzyskania większości głosów. Gdyby uczestnicy zebrania godzący się z 
koniecznością podwojenia składki potraktowali sprawę bezkompromisowo i 
pryncypialnie, zapewne by przegrali i wysokość składki by się nie zmieniła. 
Sytuację uratował wniosek o wzrost 50-procentowy. Nie było to oczywiście 
rozwiązanie jedyne. Można było proponować zwiększenie składki o 40% czy 
60%, przyjęcie progresji wysokości składki w zależności od zarobków itp. 
Podobnie, jeśli chcemy bronić idei lub człowieka w gronie ich zdecydowanych 
przeciwników, musimy być przygotowani na to, że największym możliwym 
sukcesem będzie milcząca zgoda słuchaczy na przyznanie owej idei lub 
człowiekowi choćby jednej, nawet drugorzędnej zalety. Pryncypialna apoteoza 
czegokolwiek albo kogokolwiek w takich warunkach najprawdopodobniej nie 
tylko by była nieskuteczna, ale spowodowałaby replikę utwierdzającą wrogie 
postawy.

Jeśli chcesz coś od kogoś uzyskać, postaraj się o jego życzliwość. Tej 
prostej zasady uczymy się bardzo wcześnie. Ledwie dziecko zacznie mówić, 
już wie, że przymilny uśmiech i słowa "mamusiu, najlepsza, najdroższa, 
najśliczniejsza" albo "tato, jak ty się strasznie męczysz" skutecznie 
przygotowują rodziców do przełknięcia nieprzyjemnej wiadomości. A później w 
miarę dojrzewania zmienia się treść i forma naszych wypowiedzi 
zaskarbiających życzliwość odbiorcy, ale ich głębszy sens i funkcja 
pozostają takie same: "Prześlicznie dziś wyglądasz", "Masz wspaniałe 
dzieci", "Odwaliłeś kawał solidnej roboty", "Nigdy nie widziałem tak 
pięknych róż", "Znałem twego ojca: był cudownym i mądrym człowiekiem".

Nie chodzi tu bynajmniej o prawienie czczych komplementów dla nich 
samych, choć - nawiasem mówiąc - i one są w życiu potrzebne. Nie chodzi tym 
bardziej o fałszywe demonstrowanie rzekomego zachwytu, podziwu lub 
sympatii. Przeciwnie, życzliwość rozmówcy ułatwia skuteczne powiedzenie mu 
prawdy. Jeżeli się nam nie podoba sukienka na znajomej Pani, która nie jest 
nam obojętna, zapewne lepiej powiedzieć: "Prześlicznie dziś wyglądasz, ale 
z całą pewnością nie jest to zasługa tej sukienki" niż obcesowo: "Potwornie 
Ci w tej sukni!"

Bohaterka jednej ze sztuki J. Anouilha osiąga sukces w załatwieniu 
trudnej sprawy, mówiąc każdemu napotkanemu urzędnikowi (począwszy od 
portiera, który początkowo nie chce jej w ogóle dopuścić przed oblicze 
szefa), że jest piękny. To sam Apollo dał jej tę radę.

Widziałem kiedyś taką reklamę płaszczy: zdjęcie przedstawia młodego 
mężczyznę w zniszczonym, ale bardzo stylowym trenczu z podniesionym 
kołnierzem. Tekst brzmiał mniej więcej tak: "Wiemy, że twój stary płaszcz, 
który tyle z tobą przeżył, jest ci tak bliski. Rozumiemy cię bardzo dobrze, 
bo też taki mamy. Ale inni ludzie nie są w stanie nas zrozumieć. A niestety 
musimy żyć wśród nich. Więc może |ze |względu |na |nich warto kupić nowy?" 
Jest to bardzo dobra reklama, a jednocześnie doskonały przykład 
zastosowania w perswazji zasady pozyskania życzliwości odbiorcy. Jego 
doskonałość polega na tym, że tekst budzi zaufanie adresata pochwałą 
postawy, którą zamierza zmienić. Nadawca wytwarza najpierw, a w każdym 
razie próbuje wytworzyć w odbiorcy poczucie wspólnoty emocjonalnej ze sobą 
poprzez aprobatę jego upodobań, aby skuteczniej je zakwestionować. Reklama, 
mimo indywidualnego charakteru, trafi do wielu mężczyzn, bo sentyment do 
podniszczonej, ale stylowej odzieży, do ulubionego płaszcza lub kurtki jest 
wśród nich zjawiskiem niemal powszechnym. Jednostronna perswazja 
bezpośrednia przez krytykę starej odzieży, ośmieszenie jej lub zachwalanie 
nowej okazuje się w takich wypadkach mniej skuteczna. Hamuje ją uruchomiony 
przez emocje mechanizm obronny, który neutralizuje argumenty ludzi 
myślących inaczej niż my, nie rozumiejących nas, mających inne upodobania, 
a więc ludzi nam obcych. Mechanizm ten działa zawsze tym efektywniej, im 
bliższy jest nam krytykowany przedmiot, a także im ostrzejsza i bardziej 
jednostronna jest krytyka. Ze zdaniem bowiem ludzi, którzy z nami nie mają 
nic wspólnego, nie trzeba się liczyć.

Doświadczenie uczy nas od dziecka dialektycznego stosunku do ludzi, 
zwierząt i przedmiotów. Tylko w złej literaturze, a nie w rzeczywistości 
świat zaludniają aniołowie i szatany. Ogień jest dobry, bo daje ciepło, ale 
zły, bo parzy. Woda jest dobra, bo gasi pragnienie, ale zła, kiedy zaleje 
mieszkanie. Kret jest dobry, bo niszczy pędraki, ale zły, bo robi kopce na 
klombach. Ojciec jest dobry, bo utrzymuje rodzinę, ale zły, bo krzyczy na 
mamę i dzieci.

Takie dialektyczne widzenie świata wcale nie musi prowadzić ani do 
indyferentyzmu, ani do relatywizmu w ocenie przedmiotów, zdarzeń, ludzi czy 
idei. Dobre i złe nigdy nie jest wymieszane w idealnie równych proporcjach. 
A każdą oceną każdego elementu rzeczywistości formułujemy przecież w 
określonych warunkach, ze względu na określony interes określonych ludzi. W 
konkretnej sytuacji i ze względu na konkretny cel wcale nie musimy 
przeżywać rozterki, uznając jedną rzecz za zdecydowanie dobrą lub lepszą - 
inną za zdecydowanie złą lub gorszą.

Czy mamy jednak prawo uważać, że wybór dokonany przez nas zostanie 
automatycznie zaaprobowany przez wszystkich, jeśli ich tylko |powiadomimy, 
że iks jest dobre, a igrek - złe? Tak, jeśli nikt z naszych słuchaczy lub 
czytelników dotychczas nie wiedział w ogóle o istnieniu iksa i igreka.

A jeśli się już z nimi wcześniej zetknęli, to czy wystarczy |nazwać iksa 
pięknym, mądrym, pracowitym, zapobiegliwym i ofiarnym, a igreka - 
wstrętnym, przebiegłym, ograniczonym, chciwym, fanatycznym, by jednego 
zaczęto uważać za dobrego, a drugiego za złego? Tak, ale tylko wtedy, kiedy 
słuchacze i czytelnicy bezgranicznie nam ufają.

A czy zdołamy przekonać pozostałych, jeśli im przedstawimy wyłącznie 
|fakty dobrze świadczące o iksie, a źle o igreku? Tak, ale tylko tych 
spośród nich, którzy nie znają faktów świadczących odwrotnie o iksie i 
igreku, a ponadto i do jednego, i do drugiego mają stosunek obojętny.

Cóż począć w takim razie z czytelnikami i słuchaczami, którzy nam tak 
całkowicie nie ufają, iksa nie lubią, natomiast igreka lubią, a do tego 
jeszcze o jednym i o drugim sporo wiedzą? I do nich można trafić 
przekonywającą argumentacją, bo człowiek - to nie komputer, który wprawdzie 
słucha instrukcji, ale się nie poddaje perswazji. Trzeba jednak ludzi 
traktować poważnie. W przeciwnym wypadku ani się obejrzymy, kiedy po swojej 
stronie będziemy mieli tylko topniejącą garstkę bezgranicznie oddanych 
pretorianów, a cała reszta będzie przyjmowała śmiechem lub wzruszeniem 
ramion nasze najbardziej wyszukane epitety i najstaranniej wyselekcjonowane 
przez nas nieskazitelnie białe informacje o iksie o smoliście czarne - o 
igreku.

Poważne traktowanie odbiorców oznacza w tym wypadku liczenie się z tym, 
że są wśród nich nie tylko tacy, którzy gotowi są zaakceptować naszą 
czarno-białą wersję rzeczywistości, ale i tacy, którzy widzą różne barwy 
świata, a także tacy, którzy pielęgnują swoją uproszczoną biało-czarną 
wizję, będącą dokładną odwrotnością naszej. O pozyskanie pierwszej 
kategorii odbiorców nie trzeba się martwić; znalezienie wspólnego języka z 
kategorią drugą przynajmniej na początku dyskusji wymaga akceptacji 
barwności świata; kategorii trzeciej trzeba pokazać, że świat jest 
kolorowy, tzn. ani czarno-biały, ani biało-czarny. I nie ma w tym żadnej 
makiawelicznej manipulacji, bo on naprawdę taki jest.

Gdyby kierowca autobusu utknąwszy na trasie, zwrócił się do pasażerów ze 
słowami "Wasi ojcowie byli złodziejami i sutenerami. Bądźcie tak dobrzy i 
popchnijcie nasz wspaniały samochód, bo nie mogę ruszyć", powiedzielibyśmy 
o nim bez namysłu: "Szalony!" A przecież czasem tak właśnie wygląda to, co 
niektórzy nazywają "językiem naszej propagandy".

Czy jednak w ogóle potrzebujemy "języka propagandy)? Na to pytanie jest 
- moim zdaniem - tylko jedna stanowcza odpowiedź: Nie, nie potrzebujemy.

Przez "język propagandy" rozumieć by należało zbiór wyrazów i sposobów 
łączenia ich w zdania dostosowany do tworzenia tekstów propagandowych. 
Byłby więc "język propagandy" czymś analogicznym do języka naukowego czy 
też do języka urzędowego (zwanego również kancelaryjnym), a więc w gruncie 
rzeczy byłby jednym z podjęzyków funkcyjnych danego języka narodowego.

Język naukowy i urzędowy, obsługując dwie różne sfery działalności 
społecznej, muszą się dostosować, by sprostać różnym swoistym wymaganiom. 
Od języka naukowego oczekujemy przede wszystkim obiektywności, ścisłości i 
jednoznaczności słownictwa (tym wymaganiom czyni zadość terminologia 
naukowa) i logiczności (osiągnięcie jej umożliwiają środki uwydatniające 
rodzaj związków między poszczególnymi sądami). W języku urzędowym na 
pierwszy plan wybija się m.in. potrzeba powagi, podkreślenia, że na względy 
osobiste (ewentualne znajomości, sympatie i antypatie) nie ma co liczyć, i 
swoistego uzasadnienia (np. przez powoływanie się na określone dokumenty) 
wyrażanych sądów.

Autorzy tekstów naukowych i urzędowych na ogół się starają nadać im taką 
formę językową, by czytelnik wiedział, z czym ma do czynienia. Weźmy dla 
przykładu fragmenty dwóch tekstów:

"Glutynacja w analizowanej próbie da się scharakteryzować za pomocą 
średniej wartości siły glutynacji G, równej stosunkowi wartości siły 
glutynacyjnej incipitów kolejnych wypowiedzeń do ich liczby..."

"Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej w Krakowie zawiadamia, że 
zgodnie z Uchwałą nr 23 Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 1982 w sprawie... 
stawka opłat za centralne ogrzewanie lokali mieszkaniowych wynosi 5,507zł 
za 1 metr kwadratowy powierzchni użytkowej mieszkania miesięcznie. 
Niniejsze pismo stanowi załącznik..."

Rzut oka na te teksty wystarcza każdemu Polakowi, by pierwszy uznać za 
naukowy, a drugi - za urzędowy. Użyte w tych tekstach środki językowe nie 
tylko bowiem zaspokajają potrzebę ścisłości, jednoznaczności i logiczności 
oraz powagi i bezosobowości, ale też wołają do odbiorcy: Uwaga, masz do 
czynienia z tekstem naukowym (albo: urzędowym)! Posłuszny temu wezwaniu, 
odbiorca zajmuje wobec nich należytą postawę, tzn. odnosi się do nich - 
zgodnie z intencją nadawców - jak do tekstu naukowego lub urzędowego, a nie 
np. literackiego. Skuteczność oddziaływania tych tekstów wymaga 
uświadomienia sobie przez czytelnika ich charakteru.

Zupełnie inaczej funkcjonuje tekst perswazyjny w ogóle, a propagandowy w 
szczególności. Skuteczność jego oddziaływania nie tylko nie zależy od tego, 
czy odbiorca wie, że ma do czynienia z propagandą, ale nawet czasem 
czytelnicza świadomość propagandowego charakteru czytanego tekstu zmniejsza 
lub wręcz przekreśla jego perswazyjne działanie. Kiedy w czasie II wojny 
światowej alianci zarzucali wojska niemieckie ulotkami wykazującymi bezsens 
dalszej walki, władze hitlerowskie nie niszczyły ich, ale opatrywały 
nadrukiem "Uwaga! Wroga propaganda!" Tak spreparowana ulotka traciła 
pierwotną wartość perswazyjną i mogła spełnić funkcję zastrzyku 
uodparniającego na argumenty przeciwnika.

Weźmy teraz dla przykładu tekst napisany językiem, jaki się krzewi u nas 
od lat jako "język propagandy":

"Wpadł mi ostatnio w rękę histeryczny, cuchnący na milę prowokacją i 
rozpasaną hipokryzją elaborat niejakiego pana X, bankruta podejrzanej 
konduity, handlarza idei już dawno wyrzuconych na śmietnik historii, od lat 
gwałtem, acz bezskutecznie wciąganego przez wiadome koła na piedestał 
rzekomych męczenników. Nie wiadomo, co w tym tzw. "oświadczeniu" bardziej 
"podziwiać": czy bezczelną arogancję i niebotyczną megalomanię 
samozwańczego mentora, czy jego przewrotność i zgniliznę moralną, czy 
cynizm w opluwaniu wszystkiego, co każdy uczciwy człowiek uważa za 
najświętsze, czy wreszcie ostateczną degrengoladę umysłową".

Niemal każdym swoim słowem tekst ten krzyczy: Jestem propagandą! Tym 
samym ogranicza skuteczność swego oddziaływania. Zwróćmy przy tym uwagę, że 
jest on prawie całkowicie pozbawiony informacji i sterylnie czysty, jeśli 
chodzi o argumentację racjonalną. Uczciwie przyznaję, że nie jest to tekst 
autentyczny, zbudowałem go jednak z elementów zebranych z różnych (także 
pod względem orientacji politycznej) autentycznych tekstów.

Bylibyśmy jednak niesprawiedliwi, gdybyśmy mu całkiem odmówili wartości 
perswazyjnej. Zdrowy rozsądek zresztą dyktuje, że gdyby taki język 
propagandy nie miał zupełnie sensu, nie mógłby się wykształcić. Spróbujmy 
zresztą takim językiem przemawiać do naszych bezkrytycznych zwolenników, a 
przekonamy się, że każde zdanie będzie wzbudzało ich aplauz. Te same 
natomiast słowa skierowane do ludzi nie przekonanych lub przeżywających 
wątpliwości co do tego, czy racja jest po naszej stronie, są nie tylko 
nieskuteczne, ale nawet mogą nam zaszkodzić. Jeśli więc nie wiadomo, kto 
nas słucha lub czyta, wystrzegajmy się tzw. języka propagandy, który w 
społeczeństwie niejednolitym pod względem przekonań i postaw jest z reguły 
językiem złej propagandy.

Geneza zmanierowanego języka wielu współczesnych tekstów jest oczywista. 
Ich autorzy przyzwyczaili się przekonywać już przekonanych i teraz chodzą 
ze swoim prymitywnym językiem-wytrychem, zaskoczeni, że nie mogą trafić do 
ludzkiej świadomości.

Czytelnicy i słuchacze są nieobliczalni. Z tego, co się dla nich drukuje 
lub do nich mówi, wybierają sobie to, co im sprawia przyjemność albo się im 
może przydać jako temat do rozmów, jako argument potwierdzający ich punkt 
widzenia czy też jako wskazówka postępowania, a nie to, co wedle nadawcy 
powinni wiedzieć.

Nieobliczalność czytelników i słuchaczy, tak wyraźna w sferze selekcji 
informacji, przejawia się w jeszcze wyższym stopniu w sferze selekcji 
|opinii oraz |oceny wydarzeń i ich bohaterów. Odnosi się to zwłaszcza do 
spraw, które odbiorcy uważają za ważne, które nie są im obce i o których 
mają już wyrobioną opinię. Jeżeli się na dodatek ta opinia pokrywa z opinią 
najbliższego środowiska, z którym się człowiek komunikuje na co dzień, 
propaganda bez interwencji innych czynników okazuje się na krótką metę 
niemal całkowicie bezsilna w lansowaniu wprost opinii odmiennej. W takiej 
sytuacji nawet obiektywnie bardzo mocne argumenty racjonalne i emocjonalne 
nie tylko nie odnoszą zamierzonego skutku, ale nawet mogą wywoływać postawy 
agresywne wobec rzeczywistego lub domniemanego nadawcy.

Podobne następstwa wśród odbiorców uodpornionych na perswazję wpływem 
środowiska pociągają za sobą wypowiedzi utrzymane w jaskrawo propagandowym 
stylu, nasycone mocnymi epitetami. Chodzi tu o teksty, w których na 
przykład przeciwników lub tylko ludzi inaczej myślących określa się takimi 
słowami, jak: "polityczni psychopaci"; "wytrawni politykierzy"; "cioty 
rewolucji, które swój prostacki arrywizm z lat propagandy sukcesu 
przyoblekają w szatki partyjnego radykalizmu"; "gracze polityczni"; 
"kameleony"; "awanturnicy"; "manipulatorzy"; "oportuniści"; "zamordyści"; 
"cierpiętnicy"; "karierowicze"; "farbowane lisy"; "fanatycy różnej maści"; 
"polityczni ślepcy"; "chytruski i łajdaczki"; "czarownice 
pseudosocjalistycznych guseł"; "prestidigitatorzy racji"; "specjaliści od 
utrwalania strachu, nienawiści i ciemnoty" itd. itp. Podobnych przykładów 
nie brak w tekstach powstałych w dawnej i niezbyt odległej przeszłości.

Takie intensywnie perswazyjne wypowiedzi z jednej strony wywołują 
agresywność odbiorców nie zgadzających się z nadawcą, a nawet zwiększają 
ich opór wobec jego argumentacji, ale z drugiej - trzeba to przyznać - 
trafiają do przekonania zwolennikom nadawcy i wzmacniają w nich postawy 
przez nadawcę pożądane.

Jak z tego widać, ta sama wypowiedź perswazyjna może mieć diametralnie 
różne skutki w zależności od tego, kto ją odbiera. Analogiczne zjawisko 
daje się zaobserwować w oddziaływaniu wypowiedzi o dwustronnej 
argumentacji. W zasadzie bowiem argumentacja dwustronna (tzn. taka, która 
się nie ogranicza do przytoczenia argumentów za propagowaną tezą, ale także 
przytacza argumenty strony przeciwnej, wykazując oczywiście ich słabość) 
jest skuteczniejsza niż jednostronna. Jednakże na ludzi o niższym 
wykształceniu, a do tego bezgranicznie wierzących nadawcy i nie stykających 
się z argumentami drugiej strony, skuteczniej oddziaływa argumentacja 
jednostronna.

Ze środowiskowych sukcesów intensywnej i jednostronnej propagandy 
kierowanej do całego społeczeństwa nie zawsze nadawca ma prawo się cieszyć. 
Skutki bowiem takiej propagandy dostępnej ludziom różnym pod względem 
wykształcenia, światopoglądu i stopnia poinformowania kumulują się i 
prowadzą do pogłębiania istniejących podziałów ideowych w społeczeństwie. 
Podziały te rychło się uzewnętrzniają w mowie i piśmie, skąd już tylko krok 
do uświadomienia sobie, że porozumienie się jest niemożliwe, bo MY i ONI 
mówimy różnymi językami. A jak pisał Norwid w "Promethidionie": "żadne się 
społeczeństwo nie ostoi i żaden |naród nie utrzyma, jak przez |pracy 
harmonię tradycyjną powiązane ze sobą |słowo |ludu |i |słowo |społeczeństwa 
w dwie się strony rozprzęgną".

Idealistycznym złudzeniem są koncepcje, że sprytna zmiana języka może 
zmienić rzeczywistość lub stosunek do niej. Zmiany w języku mogą co 
najwyżej wspomagać przekształcanie rzeczywistości lub je hamować, wpływ 
bowiem rzeczywistości na język jest nieporównywalnie bardziej skuteczny niż 
wpływ języka na rzeczywistość. Konsekwentne nazywanie szarego - białym może 
wprawdzie doraźnie wprowadzić odbiorców w błąd, ale na dłuższą metę i w 
szerszej skali spowoduje zmianę znaczenia wyrazu "biały".

Jako przekonywająca ilustracja tego zjawiska mogą służyć losy emotywnego 
nacechowania rzeczownika "działacz". Wyraz ten w intencji używających go 
miał zawsze nacechowanie dodatnie i występował jako określenie osób 
zasługujących - zdaniem nadawców - na społeczny szacunek. Tymczasem pod 
koniec lat siedemdziesiątych - jak dowodzą badania z tamtego okresu - 
nabrał znaczenia perjoratywnego!

Jakich jednak używać słów, by przekonać słuchacza? Czy mocnych, 
dosadnych, wyolbrzymiających cechy opisywanego przedmiotu, czy raczej 
łagodnych i stonowanych. A więc czy lepiej powiedzieć, że ktoś "łże", czy 
też że się "myli" lub "mija z prawdą)? Odpowiedź podsuwa doświadczenie. 
Wśród przyjaciół nie musimy się wystrzegać mocnego słowa, ale mówiąc 
publicznie, zawsze lepiej pamiętać o klasycznej zasadzie "fortiter in re, 
suaviter in modo", co znaczy - "mocno w treści, łagodnie w formie". Jest 
ona szczególnie ważna, gdy chcemy pozyskać dla jakiejś idei ludzi 
odnoszących się do nas z rezerwą lub wręcz nam niechętnych.

"Dobrze pamiętam, co ci zawdzięczam, więc możesz być pewien, że zrobię 
wszystko, żeby ci pomóc". Jeżeli w ten sposób napiszę do kolegi z dawnych 
lat, który poprosił mnie o przysługę - dajmy na to o protekcję w sprawie 
przyjęcia syna na studia - prawdopodobnie uwierzy w moją dobrą wolę. 
Deklaracja pomocy została wyrażona w języku, który jako "system znaków" - 
co potwierdzają setki definicji - uznawany jest powszechnie za 
najdoskonalszy i najbardziej wszechstronny ze wszystkich kodów naturalnych 
służących ludziom do porozumiewania się ze sobą. Wiadomo, że ten kod składa 
się ze słownika i gramatyki, a więc ze zbioru wyrazów i zbioru reguł 
określających możliwości ich użycia. O jego doskonałości jako narzędzia 
komunikowania świadczy literatura piękna, piśmiennictwo naukowe, a także 
to, że zaspokaja najprzeróżniejsze potrzeby jego użytkowników. 
Dowiedzieliśmy się o tym wszystkim w szkole.

Język polski - podobnie zresztą jak każdy inny język narodowy - jest 
rzeczywiście wspaniałym narzędziem komunikowania, w życiu jednak występuje 
najczęściej w towarzystwie innych kodów, zazwyczaj niedocenianych albo 
wręcz pomijanych na lekcjach gramatyki i stylistyki. Dwa z tych dodatkowych 
kodów zasługują na szczególną uwagę: kod intonacyjny i kod 
mimiczno-gestykulacyjny.

Dzięki znakom kodu intonacyjnego za pomocą jednej głoski "a" można 
wyrazić tak różne uczucia, jak przestrach, zdziwienie, zachwyt, 
niedowierzanie, radość, współczucie, miłość itd. Do znaków kodu 
mimiczno-gestykulacyjnego należy perskie oko, kiwanie i kręcenie głową, 
wydymanie warg, uśmiech, pochylenie głowy, kiwanie, grożenie lub wskazanie 
palcem, zaciśnięcie pięści, uderzenie pięścią w stół, machnięcie ręką, 
klaskanie, a także gest Kozakiewicza. Już z tych przykładów wynika, że 
zasób "znaczeń", jakie za pomocą kodu intonacyjnego i 
mimiczno-gestykulacyjnego można przekazać, jest dość bogaty, choć 
oczywiście nie sposób porównywać go z możliwościami nawet najuboższego 
języka narodowego.

W przeciwieństwie do języka intonacja, mimika i gestykulacja wyrażają 
niemal wyłącznie uczucia i postawy, a nie treści intelektualne. Trudno 
byłoby dyskutować nawet na najbłahszy temat, ograniczając się wyłącznie do 
achów i ochów, grymasów twarzy i machania rękami. Ponadto kodu 
intonacyjnego i mimiczno-gestykulacyjnego używa się przede wszystkim w 
komunikowaniu bezpośrednim, twarzą w twarz. Jeśli bowiem pominiemy 
możliwość rejestracji dźwięku i obrazu na taśmie magnetycznej lub filmowej, 
jest rzeczą oczywistą, że by odebrać znaki intonacyjne jako wykładniki 
postawy uczuciowej, trzeba słyszeć głos nadawcy, a by odebrać znaki kodu 
mimiczno-gestykulacyjnego - trzeba nadawcę widzieć.

Intonację, mimikę i gestykulację można opisać, wyrazić treść słowami 
("Ach! - powiedziała zaskoczona i skromnie spuściła oczy)), ale się ich 
nie zapisuje znakami graficznymi, tak jak się to robi z wyrazami i zdaniami 
tekstu językowego. To, że się ludzie setki lat obywali bez zapisywania kodu 
intonacyjnego (znak zapytania, wykrzyknik, wielokropek itp. nie oddają jego 
bogactwa, a przy tym są dość świeżej daty) i mimiczno-gestykulacyjnego, 
dowodzi traktowania obu tych kodów jako mało istotnych. Ostatecznie, 
odpowiednie słowa mogą je zawsze zastąpić.

Mamy więc z jednej strony doskonały system języka narodowego ze 
słownictwem i gramatyką, z drugiej zaś - dwa prymitywne kody o bardzo 
ograniczonym zakresie użycia. Czy jednak można je uznać za dodatkowy, 
niekonieczny i mało ważny element porozumiewania się?

Zanim odpowiemy na to pytanie, spróbujmy sobie wyobrazić, że między 
znaczeniem tekstu wyrazowego a intonacją występuje sprzeczność. Czy w takim 
wypadku zwycięża znaczenie słów, czy znaczenie intonacji? Wystarczy 
wypowiedzieć z leciutką ironią zdanie: "Dobrze pamiętam, co ci zawdzięczam, 
więc możesz być pewien mojej pomocy", a słuchacz zrozumie jednoznacznie, że 
nie ma co liczyć na naszą życzliwość. Intonacja zmieni sens całego zdania.

Idźmy dalej. Spróbujmy wypowiedzieć to samo zdanie z intonacją wyrażającą 
najgłębsze przejęcie i stanowczość, ale jednocześnie robiąc perskie oko czy 
uśmiechając się drwiąco. Stworzymy wtedy sytuację, w której znaczenie słów 
zgodnie z intonacją przeciwstawia się znakom kodu 
mimiczno-gestykulacyjnego. I co wychodzi zwycięsko z tej konfrontacji? 
Mimika i gest.

Podane przykłady dominacji kodu intonacyjnego nad językiem, a 
mimiczno-gestykulacyjnego nad intonacyjnym są może przejaskrawione, ale tym 
wyraziściej ilustrują opisywane zjawisko. Z badań eksperymentalnych wynika 
bowiem, że w komunikowaniu twarzą w twarz także sam brak potwierdzenia 
sensu wypowiadanego tekstu przez intonację, mimikę i gest obniża jego 
wiarygodność. Obiecujemy ludziom złote góry, a i tak nam nie uwierzą, jeśli 
słownych obietnic nie potwierdzi odpowiednia intonacja, wyraz twarzy, 
spojrzenie i całe nasze zachowanie. Być może także z tego powodu łatwiej 
jest ukryć swoje myśli w piśmie niż w bezpośredniej rozmowie. Ale również w 
związku z tym najskuteczniejszą formą perswazji okazuje się bezpośrednie 
przekonywanie twarzą w twarz przez ludzi szczerze oddanych idei, którą 
głoszą.

Jeśliby ktokolwiek wątpił, czy przypominanie o niezbędnej zbieżności 
między sensem wypowiadanego tekstu a towarzyszącą mu intonacją, mimiką i 
gestykulacją jest potrzebne, niech spojrzy krytycznie na niektórych ludzi 
zabierających głos na zebraniach, a nawet w telewizji. Z całą pewnością 
zauważy bezbarwne recytowanie apeli o gospodarność, bezradne rozkładanie 
rąk w trakcie opowiadania o ambitnych zamierzeniach albo grożenie palcem 
towarzyszące samokrytyce. Myślę, że niektórym mówcom - w ich własnym 
interesie - należałoby wiązać z tyłu ręce przed wejściem na mównicę.

Rolą mimiki i szeroko rozumianej gestykulacji w komunikowaniu zajmuje się 
nauka zwana kinemiką. Podobna problematyka badawcza łączy się z proksemiką, 
badającą znaczenie odległości między komunikującymi się osobami. Z 
obserwacji i badań empirycznych wiadomo, że optymalna odległość między 
ludźmi rozmawiającymi ze sobą zależy od kultury i rodzaju kontaktu. Uważa 
się na przykład za rzecz udowodnioną, że Włosi w trakcie rozmowy odczuwają 
potrzebę większego zbliżenia do partnera niż Anglicy. Stąd rozmowa Włocha z 
Anglikiem prowadzi często do zabawnych scen: Włoch przysuwa się do Anglika, 
ten zaś instynktownie ustępuje krok do tyłu, Włoch znów się zbliża, Anglik 
się cofa i w ten sposób obaj panowie mogą przewędrować całą salę. Wedle 
znanej anegdoty pewien Włoch, nie mogąc znieść odległości od angielskiego 
partnera wyznaczonej przez szerokie biurko, w ferworze dyskusji wręcz się 
na nie wgramolił.

Według amerykańskich proksemików większość mieszkańców USA przestrzega w 
kontaktach ze sobą następujących norm odległości: do 60 cm zajmuje strefa 
intymna, której naruszenie przez ludzi obcych odczuwa się jako agresję. Za 
nią - od 60 do 1207cm - rozciąga się strefa osobista przeznaczona do 
kontaktów z przyjaciółmi i bliższymi znajomymi. W następnej strefie, 
określanej mianem oficjalnej - między 150 a 2507cm - załatwia się 
wszelkie sprawy urzędowe i handlowe; w tej już bezpiecznej strefie składa 
się sprawozdania szefowi, zdaje się egzaminy i wysłuchuje upomnień ze 
strony władzy. W odległości powyżej 3 metrów rozciąga się strefa publiczna; 
typowym dla niej rodzajem komunikowania są przemówienia, odczyty, kazania 
itp. Jeśliby pominąć strefę intymną, w której się doskonale czuje para 
kochanków, można by sformułować ogólną zasadę, że zmniejszanie odległości w 
trakcie rozmowy oznacza skłonność do dominacji nad partnerem, utrzymywanie 
zaś większej odległości wyraża uległość - poddanie się lub obawę przed 
agresywnością partnera.

Życie we współczesnym cywilizowanym świecie stwarza wiele sytuacji, w 
których ochrona strefy intymnej i osobistej przed inwazją obcych okazuje 
się niemożliwa. Jazda w zatłoczonym tramwaju, stanie w kolejce czy 
korzystanie z windy zmuszają mieszkańców miast do tolerowania nadmiernej 
bliskości całkiem nieznajomych ludzi. Niektórzy naprawdę cierpią z tego 
powodu. Inni się ratują nawiązywaniem rozmowy, która jakby przemienia 
obcych w niby-znajomych. Najczęściej stosuje się różne zabiegi częściowo 
neutralizujące nieznośną bliskość współpasażerów lub współtowarzyszy z 
kolejki: ludzie starają się nie patrzyć sobie w twarze (patrzą w sufit, w 
podłogę, w dal za oknem itp.), odwracają się do siebie plecami, odsuwają 
się natychmiast od siebie, jeśli się tylko nadarzy okazja. Szczególne 
znaczenie ma kontakt wzrokowy. Wpatrywanie się osobie nieznajomej w twarz 
odczuwa się jako nieprzyzwoitość. Pouczających wniosków dostarcza 
obserwacja przechodniów mijających się przypadkowo na ulicy. Patrzą na 
siebie, kiedy się znajdują w dużej odległości. Kiedy się jednak zbliżą, 
podświadomie spuszczają głowę lub odwracają wzrok. Jeżeli ktoś tego nie 
uczyni, da prawo drugiej osobie do wniosków typu: "zaczepia mnie" albo 
"skąd ten facet mnie zna?", albo "chce się pewnie o coś zapytać".

Przestrzeganie norm proksemicznych jest dla skutecznego komunikowania się 
ludzi równie ważne jak przestrzeganie norm językowych i obyczajowych. Zbyt 
duży dystans w stosunku do rozmówców może być odebrany jako oznaka intencji 
uoficjalnienia kontaktu z nami lub jako kapitulacja. Nadmierne zbliżenie 
mogą rozmówcy zrozumieć jako natręctwo, objaw agresywności lub chęci 
dominacji.

Jakie z tego wynikają wnioski dla codziennej praktyki? Po pierwsze, warto 
wziąć sobie do serca spostrzeżenie, że istnieje związek między fizyczną 
odległością, jaka dzieli rozmawiające ze sobą osoby lub mówcę od słuchaczy, 
a charakterem kontaktu komunikacyjnego. Stosunkowo duża, kilkumetrowa 
odległość między mówcą a uczestnikami zebrania jest przez nich całkowicie 
aprobowana (mało kto lubi siadać w pierwszym rzędzie). W kontaktach 
kameralnych zbyt duża odległość mówiącego od słuchającego nadaje 
komunikowaniu charakter urzędowy, można więc - narzucając taką odległość - 
narazić się na zarzut biurokratycznej oschłości; narzucona przez mówiącego 
zbyt mała odległość między nim a słuchającym może budzić posądzenia o 
nadmierną poufałość i arogancję. Krótko mówiąc: bliskość fizyczna partnerów 
w komunikowaniu powinna odpowiadać ich bliskości duchowej.

Po drugie, warto zwrócić uwagę na nasze ręce w trakcie mówienia. Jeżeli 
ktoś nie jest całkiem pewien, że w pełni nad nimi panuje, niech je zmusi do 
spoczynku. Najpracowitsze machanie rękami przez mówiącego niewiele wnosi do 
jego wypowiedzi, a niemal zawsze robi złe wrażenie na słuchaczach.

Po trzecie, warto pamiętać, że ważnym narzędziem perswazji są oczy. 
Unikanie wzroku rozmówcy tradycyjnie się uważa za przejaw braku szczerości. 
Człowiek o otwartym spojrzeniu, patrzący śmiało w twarz swoim słuchaczom, 
budzi ich zaufanie, jeżeli tylko nie świdruje ich oczami zbyt natarczywie. 
Mówiąc do większego grona uczestników zebrania, trzeba się zebrać na odwagę 
i od czasu do czasu spojrzeć im w oczy. Patrząc na słuchacza, mobilizujemy 
jego uwagę. Wytrawny mówca w czasie dłuższego wystąpienia znajduje czas, by 
każdej osobie obecnej w sali poświęcić choć jedno spojrzenie.

Aby komunikować skutecznie, nie wystarczy budować zgrabne zdania z 
odpowiednio dobranych wyrazów. Nie tylko słowa bowiem znaczą. Towarzysząca 
im intonacja, mimika, gestykulacja, całe zachowanie się mówiącego, nawet 
jego wygląd dostarcza słuchaczowi informacji, która może zwielokrotnić siłę 
oddziaływania słów, ale także ją osłabić, a nawet zniweczyć.




Zasady skutecznego

komunikowania





"Gdyby filozofowie przełożyli swój język na język zwykły, z którego jest 
on wyabstrahowany, uświadomiliby sobie, że jest to spaczony język świata 
rzeczywistego, i zrozumieli, że ani myślenie, ani język nie stanowią 
własnego królestwa, że są one jedynie przejawami rzeczywistego świata."



Karol Marks





"Czy nie mamy tu (w naszej prasie) do czynienia z bajeczkami, 
chełpliwością, inteligenckimi obiecankami ("sprawa jest na dobrej drodze", 
"sporządzono plan", "uruchamiamy siły", "obecnie zaręczamy", "poprawa jest 
niewątpliwa" itp. szarlatańskie frazesy, w których tworzeniu "my" jesteśmy 
takimi mistrzami)?"



Włodzimierz Lenin





"Błogosławiony ten, co nie mając nic do powiedzenia, nie obleka tego 
faktu w słowa."



Julian Tuwim





Na wyposażenie ludzi, którzy chcą mówić i pisać po polsku, składa się - 
przynajmniej teoretycznie - kilkadziesiąt tysięcy wyrazów oraz zasady, jak 
ich należy używać. Wartość tego ekwipunku została sprawdzona w ciągu 
wieków. Wiadomo, że wystarczył, by stworzyć całą naszą literaturę i wielkie 
dzieła naukowe. Wiadomo, że potrafi zaspokoić wszystkie, nawet najbardziej 
wyszukane, potrzeby Polaków w dziedzinie wyrażania myśli i uczuć. Wiadomo, 
że z jego pomocą można wywołać śmiech i łzy, budzić gniew i litość, miłość 
i nienawiść, strach i poczucie bezpieczeństwa, dumę i wstyd, zniechęcenie i 
ambicję. Wiadomo też, że większość tego, co wiemy o świecie, poznaliśmy 
dzięki niemu. Tym nieocenionym ekwipunkiem jest nasz język narodowy.

Komunikowanie polega na używaniu wyrazów. Ale przecież używanie wyrazów 
nie jest celem samym w sobie. Nie używamy ich tylko dlatego, że brzmią 
pięknie lub uczenie, ale dlatego, że trafnie oddają to, co chcemy wyrazić. 
Można powiedzieć, że komunikować skutecznie - to |właściwie używać 
|odpowiednich wyrazów. Nie jest to jednak cała prawda.

Wprawdzie niewiele byśmy mogli zakomunikować bez słów, ale też 
najpiękniej i najmądrzej brzmiące słowa nie zapewniają, że to, co mówimy i 
piszemy ma sens. Mówimy używając słów, ale używamy ich po to, by powiadomić 
o czymś słuchacza, by przekonać go do czegoś, by odsłonić przed nim własne 
myśli i uczucia. Mów tylko wtedy, kiedy naprawdę masz coś ważnego do 
powiedzenia - to podstawowa zasada, ba! kamień węgielny skutecznego 
komunikowania. Trzeba ludzi przyzwyczaić do tego, że naszego głosu opłaci 
się słuchać. Nie można dopuścić do zamulenia kanału łączącego nas ze 
słuchaczem tekstami, których ani nie chce słuchać, ani nie może zrozumieć.

Tę elementarną zasadę powinno się przypominać na wstępie wszystkich 
rozważań o tym, jak skutecznie używać języka. Lepiej od razu ukręcić głowę 
ewentualnym złudzeniom, że sprawność mówienia zastąpi zdolność myślenia.

Kiedy publicznie zabieramy głos, mamy zwykle trzy kategorie potencjalnych 
słuchaczy: szeregowych uczestników zebrania; tych, którzy siedzą za stołem 
prezydialnym; protokolantów.

Podświadomie odczuwamy, że każda z tych kategorii oczekuje od nas 
przynajmniej trochę czego innego, i to zarówno ze względu na treść, jak i 
na formę naszej wypowiedzi. Stół prezydialny będzie zadowolony, jeśli 
wyrazimy poparcie dla czegoś lub zadeklarujemy coś po jego myśli, odcinając 
się od czegoś lub potępiając coś, co jego zdaniem powinno być potępione, a 
jednocześnie przemilczając to, czego w danej chwili jego zdaniem nie należy 
wyciągać na światło dzienne. Protokolanta uszczęśliwimy, jeśli naszą 
wypowiedź będzie mógł bez większych kłopotów ująć w gotowe ramki 
szablonowych formułek, a więc jeśli nie będzie musiał przekładać jej na 
żargon kancelaryjny. Oczekiwania sali są zazwyczaj bardzo zróżnicowane. 
Wśród obecnych w niej znajdują się zapewne nasi przyjaciele, ludzie mający 
do nas i do tego, co mówimy, stosunek obojętny lub niezdecydowany, a także 
osoby mniej lub bardziej nam nieżyczliwe.

Najważniejszą kategorią uczestników większości zebrań jest nie stół 
prezydialny i protokolanci, ale ludzie siedzący w rzędach krzeseł. Oni 
stanowią faktyczną publiczność poszczególnych wypowiedzi. Symbolizuje to 
mównica zwrócona frontem do sali. O nawiązanie i utrzymanie bezpośredniego 
kontaktu z tymi słuchaczami powinien dbać każdy, kto zabiera głos. Jeśli 
zlekceważy i nie będzie śledził reakcji sali na swoje słowa, rychło 
odniesie wrażenie, że mówi sam do siebie, a raczej, że słucha go tylko 
protokolant. Jeśli się temu wrażeniu podda, jeśli zapomni o ludziach 
zebranych w sali, o tym, kim oni są i o czym w danej chwili mogą myśleć, 
najprawdopodobniej jego wrażenie będzie odpowiadało rzeczywistości: nikt - 
prócz protokolanta - nie będzie go słuchał, a wypowiedź stanie się sucha, 
martwa. To spostrzeżenie zasługuje, by na nim oprzeć drugą podstawową 
zasadę skutecznego komunikowania: mów do ludzi, a nie - do protokołu.

Na tych dwóch zasadach - mówić do rzeczy i mówić do ludzi (Wańkowicz 
zapewne napisałby: mówić dorzecznie i doludnie) - opiera się cała 
nowoczesna retoryka. Jeżeli się tylko będziemy starali mówić sensownie, a z 
myślą o słuchaczach, ich upodobaniach, przekonaniach, wiedzy i potrzebach, 
połowę sukcesu mamy zagwarantowaną.

Współczesny człowiek pławi się w informacji. Radio, prasa i telewizja 
towarzyszą mu przez cały dzień, a przynajmniej przez cały dzień bądź na 
zmianę, bądź jednocześnie oferują swoje usługi. Żyjąc w takich warunkach 
przez dłuższy czas, człowiek nauczył się wybierać z potoku informacji tylko 
niektóre treści. Wyrobił też w sobie zdolność wyłączania uwagi wówczas, 
kiedy atakują go informacje, które uznaje za nieistotne. Dzięki tej 
zdolności łatwiej przychodzi mu znieść hałas i szumy informacyjne, ale też 
wskutek niej może przesiedzieć przed włączonym telewizorem lub przy 
grającym radiu kilka godzin i niczego nie zapamiętać. Badania nad odbiorem 
programu telewizyjnego dowodzą, że ludzie, czasem specjalnie włączywszy 
aparat, by słuchać dziennika, zapytani bezpośrednio po nim, czego się 
dowiedzieli, albo w ogóle nie potrafią powtórzyć ani jednej informacji, 
albo pamiętają tylko, o czym mówiono.

Trzeba przyznać, że to najpierw radio nauczyło nas słuchać nie słuchając. 
Włączaliśmy je natychmiast, kiedy tylko wstaliśmy rano z łóżka, grało nam, 
kiedy goliliśmy się i jedliśmy śniadanie, nasze dzieci przy jego dźwiękach 
odrabiały lekcje, akompaniowało rodzinnym kłótniom i sąsiedzkim pogwarkom, 
Dźwięki płynące z radia stały się dla wielu z nas akustycznym tłem dla 
wszystkich czynności w pracy i w domu. Dziś coraz częściej w takiej roli 
występuje telewizja, a radio powoli może odzyskiwać uważną publiczność.

W powodzi zbędnych informacji i szablonowych wypowiedzi informacyjnie 
pustych szczególnego znaczenia nabiera zainteresowanie odbiorcy naszymi 
słowami. Na nic się nie zda trud poświęcony na zebranie wiadomości i ich 
najstaranniejsze opracowanie, jeśliby miały one przepłynąć koło uszu 
słuchacza, nie docierając do jego świadomości. Nie wystarczy go zresztą 
zainteresować, trzeba jeszcze utrzymać jego zainteresowanie przez całą 
audycję; nie można dopuścić do tego, by nudny fragment spłoszył słuchaczy i 
jej dalszy ciąg pozbawił publiczności. Zainteresować zaś ludzi można nie 
tylko tym, o czym się mówi, ale także tym, jak się mówi.

Jak unikać nudy? Jak zainteresować słuchaczy? Odpowiedź na te pytania 
wydaje się prosta i oczywista: należy mówić o sprawach bliskim słuchaczom, 
o tym, czym oni sami żyją, o tym, co ich interesuje. Taka odpowiedź 
niewiele jednak wyjaśnia, a ponadto sugeruje, że zainteresowanie 
wypowiedzią zależy od jej tematu. Nam zaś chodzi nie o to, o |czym mówić, 
ale o to, |jak mówić.

Wypada zacząć od wymowy. Monotonny głos potrafi zamordować każdą 
wypowiedź. Dotyczy to zarówno jednostajnego recytowania tekstu bez żadnych 
przycisków lub intonacji, jak i przesadnego akcentowania niektórych wyrazów 
według jakiegoś manierycznego schematu. Podobnie, wrażenie nudy może 
wywoływać i zbyt wolne czytanie lub mówienie, i zbyt szybkie. Zbyt wolne 
powoduje, że bardziej niecierpliwi słuchacze, nie mogąc się doczekać końca 
zdania, zaczynają myśleć o czymś innym. Z drugiej jednak strony za tokiem 
zbyt szybko czytanego tekstu część słuchaczy nie potrafi nadążyć, przestaje 
słuchać i tylko czeka, kiedy się ów tekst wreszcie skończy. Te same skutki 
wywołuje także wymowa niewyraźna lub zbyt cicha. Mechanizm ucieczki 
słuchacza jest w tych czterech wypadkach niemal identyczny: pokonanie 
przeszkód utrudniających odbiór wypowiedzi (zbyt wolnej, zbyt szybkiej, 
niewyraźnej lub za cichej) wymaga zbyt wielu wysiłków, by się je opłaciło 
podejmować.

Aż się prosi, żeby w tym miejscu podać idealną szybkość publicznego 
czytania lub mówienia. Zrezygnujemy z tego, bo optymalna szybkość nie jest 
czymś stałym, ale zależy od tego, o czym się mówi i do jakich słuchaczy. 
Można sobie pozwolić na szybkie czytanie tekstu łatwego i dotyczącego spraw 
dobrze znanych słuchaczom. Tekst trudny, a zwłaszcza operujący 
terminologią, z którą słuchacze nie są zżyci, powinno się wypowiadać 
wolniej. Oczywiście określenia trudności i łatwości tekstu są względne: 
zawsze chodzi nam o trudność lub łatwość dla tych konkretnych ludzi, 
których uważamy za najważniejszych adresatów naszej wypowiedzi.

Uczucie znużenia budzi w słuchaczach także wymowa jednostajna. Chcąc mu 
zapobiec, wytrawny mówca raz po raz zmienia tempo wypowiedzi, mówi to 
ciszej, to głośniej, akcentuje wybrane słowa i zdania, zmienia barwę głosu, 
kiedy cytuje cudzą myśl, mówi raz z przekąsem, raz z politowaniem, raz z 
ironią, raz stanowczo, to znów z podziwem lub entuzjazmem. Słuchając takiej 
wypowiedzi nawet w obcym języku można rozpoznać z samego jej brzmienia, 
jaką postawę w jakiej chwili mówca wyraża.

Tak więc niezależnie od treści, użytych wyrazów i budowy zdań samo 
brzmienie wypowiedzi bywa nudne lub interesujące. Narzuca się tu analogia 
do gazety, która również czasem - niezależnie od treści i formy językowej - 
samym wyglądem przyciąga uwagę czytelnika, czasem zaś monotonną szarością 
swych stron odstręcza go od lektury.

Wiadomo od dawna, że nic nie interesuje ludzi tak bardzo jak to, co ich 
bezpośrednio dotyczy lub z czego mogą odnieść osobistą korzyść, oraz... 
inni ludzie. Gdybyśmy się mieli ograniczyć do mówienia rzeczy bezpośrednio 
dotyczących słuchaczy albo użytecznych dla nich, bardzo rzadko mielibyśmy 
okazję zabrania głosu. Niemal zawsze natomiast możemy skorzystać z 
zainteresowania losami innych ludzi. Myśleć można, nawet trzeba o ideach, 
mówić interesująco najłatwiej o ludziach, a więc i o sobie samym.

Jeśli skorzystamy z tej wskazówki, zaraz nasza wypowiedź nabierze życia. 
Nie będziemy musieli się starać o to, by unikać kancelaryjnej strony 
biernej, bo sam język nam podpowie, że to Kowalski coś zrobił albo czegoś 
nie zrobił. Podświadomie razem ze stroną bierną zostawiamy urzędnikom 
nieosobowe formy typu "zrobiono", "wykonano" lub "nie zrobiono", "nie 
wykonano". Wszystko to bowiem zrobili - albo tego nie zrobili - ludzie, o 
których właśnie mówimy. Uchronimy też naszą wypowiedź przed naporem 
rzeczowników zakończonych na -anie, -enie, -cie i ich obco brzmiących 
synonimów na -acja, -sja, -zja. Nie stanie się ona przez to mądrzejsza i 
piękniejsza, ale się wyda interesująca.

Ale z całą pewnością do najważniejszych przykazań mówcy należy zasada: 
mów interesująco.

Nigdy właściwie nie wiemy, w którym momencie kto nas słucha. Aktualnie 
słuchająca część publiczności każdej dłuższej wypowiedzi jest zazwyczaj 
płynna. Potencjali słuchacze w każdej chwili mogą zacząć lub przestać 
słuchać. Czy można mówić tylko do tych osób, które słuchają nas uważnie od 
samego początku? Przenigdy. Jakżebyśmy ograniczyli krąg naszych słuchaczy i 
zasięg naszego oddziaływania! Czy nie znamy z własnego doświadczenia 
uczucia pretensji do spikera radiowego, który się nie troszczy o zaspanych 
odbiorców? Przypomnijmy sobie: oto włączamy radio lub telewizor w trakcie 
meczu i niczego tak nie pragniemy, jak poznać aktualny stan bramek. Oto 
kiedy indziej, kiedy niby to słuchamy radia, chwytamy nagle słowa spikera 
"...dwie osoby poniosły śmierć...", ogarnia nas niepokój, chcemy wiedzieć, 
gdzie się to stało - niestety, z głośnika dochodzą tylko trzeciorzędne 
szczegóły wypadku. Wytrawny mówca, jak wytrawny radiowiec, rzadko się 
naraża na takie pretensje swoich odbiorców. We krwi już bowiem ma zasadę: 
pamiętaj o słuchaczach dorywczych.

Chyba nic tak skutecznie nie odstręcza ludzi od słuchania czegokolwiek, 
jak niezrozumiałość. Tekst, którego nie rozumiemy, musi się wydawać 
potwornie nudny. Doświadczenie uczy, że nawet najbardziej atrakcyjne treści 
podane w zbyt uczonej formie nie mogą liczyć na większą publiczność. I 
trudno się temu dziwić. A cóż mi przyjdzie z wiadomości, że "produkcja 
ulega coraz większej dywersyfikacji", jeżeli nie wiem, co to jest 
"dywersyfikacja)? A co mi dają słowa kończące zdanie "...wygrali wyścig z 
czasem", jeżeli było ono tak długie i skomplikowane, że zapomniałem jego 
początek.

O |trudności języka każdego tekstu decyduje słownictwo i składnia, a więc 
to, jakich wyrazów się używa i jak się z nich tworzy zdania. Ogólnie rzecz 
ujmując, można powiedzieć, że tekst jest tym trudniejszy, im bardziej jego 
język różni się od mowy potocznej. Na co dzień w pracy i w domu posługujemy 
się zdaniami krótkimi, najczęściej pojedynczymi lub dwukrotnie złożonymi. 
Tekst okazuje się tym trudniejszy, im dłuższe, a więc i bardziej 
skomplikowane zdania w nim przeważają. Teksty potoczne nasycone są formami 
osobowymi czasownika, w których odbija się dynamiczność naszych wypowiedzi, 
w trudnych tekstach naukowych natomiast nieporównanie ważniejszą rolę 
odgrywają rzeczowniki. W tekstach potocznych udział rzeczowników 
abstrakcyjnych jest niewielki: panują w nich rzeczowniki konkretne. 
Stosunkowo mało znajdziemy w tekstach potocznych wyrazów zapożyczonych, 
których obcość jest wyraźnie odczuwana; szczególnie rzadko używamy na co 
dzień zapożyczonych wyrazów abstrakcyjnych, od których aż się roi w wielu 
tekstach propagandowych, to znaczy wyrazów takich, jak "dywersyfikacja", 
"konfabulacja", "kontrowersja", "minimalizowanie", "reglamentacja" itp. 
Biorąc pod uwagę te podstawowe cechy mowy potocznej, można przyjąć, że 
niezrozumiałość wielu tekstów propagandowych spowodowana jest przede 
wszystkim ich zbyt długimi i skomplikowanymi zdaniami, nominalnością stylu 
oraz abstrakcyjnością i obcością słownictwa.

"Jeśli ktoś mnie zapyta - pisał blisko 300 lat temu D. Defoe, autor 
"Robinsona Cruzoe" - jaki styl języka uważam za doskonały, odpowiem, że 
ten, w którym człowiek przemawiający do 500 osób różnego pochodzenia i na 
różnym poziomie, wyjąwszy idiotów i wariatów, będzie zrozumiały". Defoe 
nawet nie przeczuwał czasów, w których jeden człowiek może przemawiać do 
tysięcy, a nawet milionów słuchaczy. Jego słowa były trafne trzy wieki 
temu, dziś urastają do rangi jednej z najważniejszych zasad publicznego 
wypowiadania się: mów zrozumiale.

Mówić zrozumiale - to także mówić poprawnie. Związek między 
zrozumiałością a poprawnością tylko na pierwszy rzut oka wydaje się luźny. 
W rzeczywistości łączą się one ze sobą dość ściśle. Przecież zarówno błąd, 
jak i forma niezrozumiała mają tę samą cechę wspólną: nie są powszechnie w 
danym środowisku używane. Rzecz można zresztą odwrócić i powiedzieć, że 
forma powszechnie używana nie może być ani błędna, ani niezrozumiała. I 
formy błędne, i formy niezrozumiałe skupiają na sobie uwagę słuchacza, 
odciągając ją jednocześnie od treści wypowiedzi. A na zwracaniu uwagi 
odbiorców na formę tekstu może zależeć tylko poecie.

Błędy językowe pociągają za sobą jeszcze inne niepomyślne skutki. Czasem 
ośmieszają wypowiedź, a pośrednio także jej treść i autora, czasem obniżają 
autorytet mówiącego i tym samym podważają zaufanie do treści wypowiedzi. 
Kto nie umie mówić poprawnie - wnioskuje słuchacz - ma braki w 
wykształceniu, nie jest człowiekiem kompetentnym, więc niech się nie 
wymądrza.

Kto chce publicznie zabierać głos - bądź jako mówca, bądź jako 
publicysta, bądź jako spiker radiowy - musi się zatroszczyć o swój język, a 
to najważniejsze narzędzie własnej pracy. Każdy z nas - bez względu na to, 
skąd się wywodzimy - wyniósł z domu lub środowiska, w którym się obracał, 
formy językowe rażące innych ludzi, do tego środowiska nie należących. 
Każdy z nas powinien się starać ujawnić te swoje "dziedziczne" lub nabyte 
obciążenia i nauczyć się nad nimi panować. Odnosi się to zarówno do błędów 
leksykalnych, gramatycznych i stylistycznych, jak i do niepoprawnej wymowy 
poszczególnych wyrazów, a także ich akcentowania.

Troska o język ojczysty jest obowiązkiem każdego Polaka. Język stanowi 
przecież jeden z najważniejszych czynników więzi narodowej. Troska o to, 
jak mówimy, jest też zawsze aktualnym nakazem obywatelskim. Także od tego, 
jak mówimy, zależy, w jakim stopniu potrafimy się ze sobą porozumieć; od 
możliwości porozumienia się zależy możliwość skutecznego współdziałania.

Nie trzeba jednak przywoływać aż tak wielkich słów, by uzasadnić troskę o 
język wypowiedzi na zebraniach. Czyż nie wystarczy uświadomienie sobie 
związku między skutecznością a poprawnością wypowiedzi? Chcesz, by cię 
traktowano poważnie - mów poprawnie.

Niemal wszystko, co mówimy, mówimy po to, by skłonić naszych słuchaczy, 
żeby myśleli, czuli i postępowali w sposób, który sami uważamy za słuszny. 
W prasie, radiu czy telewizji temu celowi służą wiadomości, komentarze do 
aktualnych wydarzeń, a także reportaże i felietony. Choć wszystkie te 
wypowiedzi służą przekonywaniu czytelników i słuchaczy, dążą do niego 
różnymi środkami i różne zalety wysuwają się w nich na pierwszy plan. Z 
dwóch tekstów wiadomości o tym samym zdarzeniu lepszy perswazyjnie jest 
ten, któremu ludzie bardziej skłonni są uwierzyć. Z dwóch tekstów 
komentarza tak samo oceniającego to samo wydarzenie lepszy jest ten, 
któremu ludzie bardziej skłonni są przyznać rację i uznać ją za swoją. Z 
dwóch reportaży przedstawiających z tego samego punktu widzenia ten sam 
przebieg wypadków lub ten sam stan rzeczy lepszy jest ten, którego 
słuchacze będą mogli lepiej się wczuć w opisywaną sytuację i bardziej 
plastycznie ją sobie wyobrazić.

Oczywiście, jeżeli chcemy, by się słuchacze odnosili z zaufaniem do 
naszych wiadomości, musimy im przekazywać tylko informacje prawdziwe. Jeśli 
chcemy, by słuchacz podzielił naszą ocenę wydarzeń, musimy się posłużyć 
odpowiednio mocnymi argumentami. Jeżeli chcemy, by słuchacz trafnie 
wyobraził sobie opisywane zdarzenie, musimy mu dostarczyć dostatecznie 
szczegółowych informacji. Ale też za każdym razem ogromnie ważną rolę 
odgrywają używane przez nas słowa. Tę samą wiadomość - zależnie od tego, 
jak została wyrażona - różnie będą słuchacze oceniać. Te same argumenty 
mają różną nośność propagandową w zależności od sposobu ich wysławiania. Te 
same szczegóły w opisie przedmiotu - w zależności od tego, jakich środków 
językowych użyto do ich podania - z różną siłą rozbudzają wyobraźnię 
słuchacza.

Jeżeli w ogóle najczęściej mówimy po to, by przekonać naszych słuchaczy o 
czymś lub do czegoś, to przekonywanie ludzi, kształtowanie ich postaw i 
opinii, a wreszcie skłanianie ich do pożądanego zachowania się jest bez 
wątpienia głównym celem wszystkich tekstów propagandowych. Cel ten mogą 
spełniać i nieraz spełniają teksty czysto informacyjne, pozbawione 
językowych środków perswazyjnych. Sama znajomość niektórych faktów ma 
wielką siłę propagandową. W praktyce jednak, przygotowując tekst 
propagandowy, autor tylko wyjątkowo ogranicza się do bezstronnej 
rejestracji i częściowo stronniczej selekcji faktów. Niemal zawsze 
posługuje się wyrazami i zwrotami nacechowanymi emocjonalnie, a więc nie 
tylko nazywającymi elementy rzeczywistości, ale także wyrażającymi 
negatywny lub pozytywny stosunek do nich. Trudno oczekiwać, by miało być 
inaczej. Język wykształcił wiele różnych środków perswazyjnych i byłoby 
rzeczą nienaturalną, gdyby się miało ich w propagandzie nie stosować. 
Oddają one ogromne usługi w propagandzie pod warunkiem, że autor nie 
popadnie w przesadę, która może śmieszyć albo wywoływać skutki odwrotne od 
zamierzonych.

Zdarza się, że chęć ożywienia tekstu przenośniami i porównaniami prowadzi 
do jego |sztampowości. Przenośnie i porównania bowiem ożywiają tekst tylko 
wtedy, kiedy są świeże. Często powtarzane stają się zbitkami 
frazeologicznymi, rażącymi pretensjonalnością. Tak na przykład już dawno 
zatraciły pierwotną świeżość takie zwroty, jak "podejmować energiczne kroki 
w kierunku..." albo "zapisać na swoim koncie kolejne osiągnięcie".

Próby ożywienia tych martwych przenośni dają jeszcze bardziej żałosne, a 
niekiedy wręcz humorystyczne wyniki. "Podejmowanie energicznego marszu" nie 
jest lepsze od "podejmowania energicznych kroków", a "rejestrowanie na 
swoim koncie" nie wydaje się świeższe od "zapisywania na nim jakichkolwiek 
osiągnięć". Co się robi z "przyjaźnią)? Można ją "zacieśniać". A jak już 
jest dostatecznie ciasna, to się ją "pogłębia"; a kiedy się okaże dość 
głęboka, to można ją "poszerzyć". Przyjaźń zacieśniona, pogłębiona i 
poszerzona nadaje się jeszcze w ostateczności do "rozwijania". Kłóci się 
już jednak bezwzględnie ze zwyczajem językowym jej "podwyższanie" i 
"wzrost".

Sprawa nie ogranicza się zresztą do wyboru odpowiedniego sąsiedztwa dla 
właściwie użytych wyrazów. Niemałe znaczenie za każdym razem ma także 
szybkość mówienia czy barwa głosu i jego modulacja, rozłożenie akcentów 
zdaniowych, intonacja, a nawet towarzysząca mówieniu gestykulacja i mimika.

Skuteczne przekonywanie jest sztuką trudną i złożoną. Niechże cały splot 
związanych z nim czynników - później przyjrzymy się im bliżej - 
zasygnalizuje w tym miejscu tylko proste wezwanie: mów przekonywająco.

Poważne traktowanie wszelkich zasad skutecznego komunikowania opiera się 
na milcząco przyjętym założeniu, że sprawnego posługiwania się językiem 
można się nauczyć tak, jak się uczy prowadzić samochód albo jeździć na 
nartach. Stąd już tylko krok do wniosku, że dobrze i skutecznie mówi ten, 
kto posiadł umiejętność przekonywania. I już się rodzi przekorne pytanie: A 
zaangażowanie osobiste w ogóle się nie liczy? W ogóle nie jest ważne?

Oczywiście, jest ważne, jest potrzebne, ale samo zaangażowanie ideowe, 
choćby najgłębsze i najszczersze, wystarcza tylko w sytuacjach wyjątkowych, 
w krytycznych, w chwilach szczególnego napięcia emocjonalnego słuchacza. 
Zgoda. że w czasie burzliwego wiecu niewielkie znaczenie ma to, czy się 
mówi logicznie i poprawnie. Byle mówić z pasją, wewnętrznym ogniem i na 
fali ogólnego uniesienia. Wtedy się jednak apeluje tylko do serc, a nie do 
umysłów słuchaczy. W normalnych warunkach samo zaangażowanie nie wystarczy 
- musi je poprzeć znajomość rzeczywistości i umiejętność mówienia. Od 
płonącej garści słomy w nadzwyczajnych okolicznościach może się spalić 
wieś, ale w normalnych warunkach na garści słomy nie zagotuje się nawet 
małego garnuszka wody.

Zawartość tego rozdziału sprowadza się do sześciorga następujących, dość 
banalnych przykazań, dla wszystkich zabierających publicznie głos:

* mów tylko wtedy, kiedy naprawdę masz coś ważnego do powiedzenia,

* mów do ludzi, a nie do protokołu,

* mów interesująco i pamiętaj o słuchaczach dorywczych,

* mów zrozumiale,

* mów poprawnie,

* mów przekonywająco.

Zobaczmy teraz, jak na tle naszych przykazań wyglądają przynajmniej 
niektóre teksty. Oto fragment jednego z nich, chyba kwintesencja większości 
wad współczesnej publicystyki i zebraniowej retoryki:

"Biorąc pod uwagę fakt, że wyniki współczynnikowej analizy realizacji 
programu poprawy jakości obuwia wykazują zbyt wolne tempo i nieuzyskanie 
założonych rezultatów, niezwłoczne podjęcie energicznych kroków 
zmierzających w kierunku zmiany tego stanu rzeczy stało się pilną 
koniecznością".

Prawda, że jest to zdanie wyjątkowe i niełatwo znaleźć przykłady 
podobnego |nagromadzenia tylu grzechów w tak krótkim urywku tekstu. Zawiera 
ono jednak wyłącznie wyrazy i związki frazeologiczne, które się mieszczą w 
podręcznym zasobie środków językowych wielu niszczęśników aspirujących do 
roli publicystów, propagandystów i działaczy społecznych. Cóż miał autor 
cytowanego zdania do powiedzenia? Nic szczególnie nowego: buty są nadal 
złe, więc trzeba coś zrobić, żeby były lepsze. Nie warto ani słuchaczom, 
ani czytelnikom zawracać głowy takimi wiadomościami. Lepiej milczeć, niż 
próbować dzielić się nimi z ludźmi w sposób nudny, niezrozumiały, 
niepoprawny i nieprzekonywający.

Podobnie jak większość dorosłych Polaków czytam dość regularnie gazety i 
czasopisma, oglądam telewizję, słucham radia, a także bywam na różnych 
zebraniach i posiedzeniach. Dzięki temu mniej więcej wiem, co należy 
zrobić, aby było lepiej. Trzeba więc "zmniejszyć materiałochłonność, 
energochłonność" i w ogóle "koszty produkcji"; "produkować więcej towarów 
poszukiwanych przez ludność"; "przestrzegać zasady uzależniania wysokości 
płacy od ilości i jakości pracy"; "opracować odpowiednie instrumenty w 
systemie planowania"; "wzmocnić i unowocześnić bazę materialno-techniczną 
handlu"; "rozwijać usługi i rzemiosło"; "racjonalnie gospodarować ziemią"; 
"krzewić postęp w rolnictwie"; "wdrażać do praktyki osiągnięcia polskiej 
nauki i techniki"; "likwidować przerosty zatrudnienia"; "rozwijać i 
unowocześniać system komunikacyjny"; "intensyfikować eksport i poprawić 
jego efektywność"; "doskonalić system planowania i zarządzania"; "umacniać 
przedstawicielskie organy władzy ludowej"; "doskonalić kontrolę społeczną" 
itd. itd.

Nikt, kto umie myśleć kategoriami ekonomicznymi i dobrze życzy naszej 
ojczyźnie, nie może zaprzeczyć, że osiągnięcie tych celów jest warunkiem 
jej wszechstronnego rozwoju. Skoro zaś wszyscy powinniśmy się czuć 
odpowiedzialni za losu kraju, wszyscy też mamy prawo i obowiązek wiedzieć, 
dokąd idziemy. Dzięki prasie, radiu, telewizji i zebraniom - wiem. Ale ta 
wiedza wcale mnie nie chroni przed poczuciem własnej bezsilności i 
zagubienia wobec potężnych mechanizmów ekonomiczno-politycznych. Myślę, że 
w podobnej sytuacji znajduje się większość czytelników gazet, telewidzów, 
radiosłuchaczy i uczestników zebrań. Jako jednostki nie potrafimy nic 
zrobić, aby zmniejszyć materiałochłonność i energochłonność produkcji, aby 
uzależnić wysokość płacy od ilości i jakości pracy, aby stworzyć 
odpowiednie instrumenty w systemie planowania itd. itd. Nasze poczucie 
bezsilności i zagubienia dodatkowo potęgują słowa obce, bo urzędowe, uczone 
i abstrakcyjne, a do tego jeszcze groźne, bo przekazywane w ramach poleceń: 
"musimy", "powinniśmy", "należy", "trzeba", "jest koniecznością".

Dobry tekst propagandowy ma sprawiać na odbiorcy wrażenie, że dotyczy 
osobiście jego i ludzi takich jak on. Spełnieniu tego warunku będzie 
sprzyjało posługiwanie się językiem zbliżonym do języka, w jakim ów 
odbiorca myśli i mówi na co dzień, a nie wtedy, kiedy pisze sprawozdanie z 
realizacji nie zrealizowanego planu. Tymczasem protokolaryzm treści wielu 
naszych tekstów propagandowych pociąga za sobą |protokolarną 
|kancelaryjność |ich |języka

Ludzie interesują się dużo bardziej innymi ludźmi niż ogólnymi problemami 
społecznymi i ogólną sytuacją ekonomiczną. Zaspokoić zainteresowanie 
społeczne i jednocześnie zwiększyć orientację społeczno-ekonomiczną ludzi 
można przez pokazywanie, jak owe ogólne problemy przejawiają się w życiu 
jednego człowieka i jednej rodziny. Wbrew temu znaczna część naszych 
tekstów propagandowych przypomina także pod względem językowym 
uniwersyteckie wykłady o Polsce i świecie współczesnym. |Pretensjonalna 
|uczoność języka niektórych tekstów tego typu redukuje do zera ich siłę 
oddziaływania propagandowego.

Maniera uczoności idzie w parze z mówieniem i pisaniem raczej o ogólnych 
prawidłowościach niż o konkretnych wydarzeniach, konkretnych przedmiotach i 
konkretnych ludziach. W kategoriach ogólnych i bezosobowych ujmuje się nie 
tylko - choć przede wszystkim - dokuczliwe bolączki społeczne, ale także 
osiągnięte sukcesy i perspektywy na przyszłość.

Ludzie myślą kategoriami swego konkretnego, jednostkowego doświadczenia 
codziennego, propaganda natomiast usiłuje wyjaśnić im rzeczywistość w 
kategoriach pojęć |abstrakcyjnych.

Życie - to zmiana, ruch, rozwój. Ludzie coś robią, spieszą się, inni im 
przeszkadzają, materia stawia opór, który się pokonuje czasem z największym 
wysiłkiem, płacąc nieraz wysoką cenę za popełnione błędy. Zawsze i wszędzie 
coś się dzieje, coś się zdarza. Tę zmieniającą się rzeczywistość jakże 
często nasza propaganda przedstawia za pomocą zdań opisujących tylko stany 
i wyniki działania, a nie dynamizm i konfliktowość swego działania. Stąd 
pochodzą kolejne słabości wielu tekstów propagandowych, a mianowicie ich 
|statyczność i |bezkonfliktowość.

Najprostszym językowym sposobem skłonienia odbiorcy do określonego 
zachowania się jest tryb rozkazujący. Hasła ujęte w tym trybie nie mają 
jednak na celu przekonywania, one tylko nakazują działać ludziom zmuszonym 
do tego lub wzywają do działania ludzi całkowicie przekonanych. We 
współczesnych tekstach propagandowych tryb rozkazujący występuje raczej 
rzadko, ale za to jego funkcje spełniają wyrazy i zwroty wskazujące 
przymus, konieczność jakiegoś zachowania się. Teksty takie nie tyle 
przekonują odbiorców, co informują ich, że muszą lub powinni myśleć albo 
postępować w określony sposób, jeżeli chcą zasłużyć na pozytywną ocenę 
nadawcy. Wskutek tego jedną z charakterystycznych cech naszej propagandy 
jest |dyrektywność, która w skali ogólnospołecznej ogranicza jej 
rzeczywiste oddziaływanie perswazyjne.

Nośność społeczną wielu tekstów propagandowych ogranicza więc ich 
kancelaryjność, uczoność, abstrakcyjność, statyczność, bezkonfliktowość i 
dyrektywność. Aby pozbawić je tych cech, nie wystarczy po prostu zastąpić 
poszczególne słowa innymi. Między językiem a myśleniem zachodzi ścisły 
związek. Chcąc stworzyć teksty propagandowe nie obciążone wymienionymi 
słabościami, trzeba zacząć myśleć inaczej. Zastanawianie się nad wyrazami, 
których używamy, może nas co najwyżej ostrzec, że myślimy zbyt 
kancelaryjnie, abstrakcyjnie itd. W formie językowej bowiem odbija się 
sposób myślenia autora o przedstawianej rzeczywistości.

Jeśli krytykujemy teksty propagandowe za ich kancelaryjność, 
abstrakcyjność czy dyrektywność, nie znaczy to, że wszystkie te cechy 
językowe zasługują zawsze na potępienie. Styl kancelaryjny jest nie tylko 
dopuszczalny, ale często nawet pożądany w komunikatach urzędowych, w 
oficjalnych dokumentach i w międzyinstytucjonalnych kontaktach. Swoboda 
potocznego języka raziłaby tam tak samo, jak rażą i śmieszą kancelaryjne 
zwroty w codziennym życiu pozabiurowym. Abstrakcyjność, która w większości 
wypadków wydatnie ogranicza nośność tekstów propagandowych, okazuje się 
nieodzownym elementem języka piśmiennictwa naukowego. Dyrektywność, zwykle 
bezwartościowa jako środek przekonywania krytycznie myślących słuchaczy i 
czytelników, jest całkiem na miejscu w kontaktach przełożonych z 
podwładnymi, a więc wtedy, kiedy nie chodzi o przekonanie odbiorcy, że coś 
jest słuszne, ale o wydanie mu polecenia, jak powinien postępować. Tak więc 
teksty kancelaryjne, abstrakcyjne i dyrektywne nie zawsze są złe; są tylko 
zazwyczaj mało skuteczne jako środek przekonywania słuchaczy i czytelników.

Nawet doskonały wykład ma niewielką wartość perswazyjną poza ramami 
szkoły, kursu lub narady, tzn. w sytuacji, w której nie działa mechanizm 
spodziewanego egzaminu lub wezwania do wypowiedzi. Upowszechnianie uczonych 
i abstrakcyjnych tekstów propagandowych, utrzymanych w stylu oficjalnym, w 
najlepszym wypadku umożliwia części odbiorców opanowanie - zgodnego z 
oczekiwaniem nadawcy - sposobu wypowiadania się i komentowania 
rzeczywistości, a także deklarowania pożądanej postawy w rytualnych 
kontaktach publicznych. W świadomości - a może raczej w podświadomości - 
ludzie oddzielają wtedy od siebie dwa różne obrazy rzeczywistości. Jeden z 
nich - to obraz świata propagandy, zwerbalizowany w jej tekstach, w którym 
się człowiek nauczył obracać na zebraniach, myśląc o nim wówczas również 
językiem tych tekstów. Drugi - to obraz świata znanego z codziennego 
doświadczenia, który się artykułuje w języku potocznym. Te dwa światy i 
odpowiadające im dwa języki mogą istnieć zupełnie od siebie niezależnie. 
Wskutek braku kontaktu między nimi nawet przyswojone przez odbiorcę treści 
tekstów propagandowych nie mają większego wpływu na jego zachowanie się i 
myślenie poza strefą oficjalnego, zinstytucjonalizowanego życia 
publicznego.

Szanse przyswojenia sobie przez odbiorcę - a choćby nawet tylko 
starannego przeczytania lub wysłuchania - kancelaryjnych, abstrakcyjnych i 
dyrektywnych tekstów propagandowych są jednak w praktyce niewielkie. Jest 
coś nienormalnego w tym, że - jak wynika z badań - drukowane w prasie listy 
od czytelników cieszą się znacznie większą poczytnością niż teksty 
dziennikarskie, a wielokrotnie większą niż teksty oficjalnych osobistości. 
Z całą pewnością na taki stan rzeczy wywiera wpływ także ich kształt 
językowy.





O zaufaniu, przejrzystej

konstrukcji i trudnym

początku





Poza prasą, radiem i telewizją niewiele jest okazji zabierania głosu 
wobec słuchaczy, którzy o mówiącym absolutnie nic nie wiedzą i odbierają 
jego wypowiedź bez żadnych uprzedzeń. Wystarczy bowiem przedstawienie osoby 
zabierającej głos jako dziennikarza, dyrektora czy dajmy na to mieszkańca 
Krakowa, by słuchacze zajęli wobec niej postawę odpowiadającą ich 
wyobrażeniom o dziennikarzach, dyrektorach czy mieszkańcach Krakowa. A 
przecież zwykle mówi człowiek do ludzi, którzy go dobrze znają, pamiętają 
jego wcześniejsze wypowiedzi, lubią go lub nie lubią i mniej więcej wiedzą, 
czego się po nim mogą spodziewać. Wskutek tego, zabierając głos czy to 
prywatnie, czy publicznie, zazwyczaj ciągniemy ze sobą bagaż opinii, jaką 
mamy u słuchaczy. Od niej w znacznym stopniu zależy ich zaufanie do naszej 
wypowiedzi, które z kolei wpływa na jej skuteczność. Tak więc zanim 
człowiek otworzy usta, by coś powiedzieć, już - właściwie bez jego udziału 
w danej chwili - rozstrzyga się kwestia wstępnego kredytu zaufania do tego, 
co powie.

Zaufanie słuchaczy do mówcy sprzyja skuteczności jego wypowiedzi. Jest 
rzeczą oczywistą, że jeśli na tym samym zebraniu miałyby z tą samą 
wypowiedzią występować dwie osoby, z których jedna cieszy się większym 
zaufaniem niż druga, to wypowiedź osoby, której słuchacze bardziej ufają, 
okaże się skuteczniejsza. Nie znaczy to jednak, że mówca, któremu się nie 
ufa, stoi na straconej pozycji i nie ma szans, by spowodować jakąkolwiek 
pożądaną przez siebie zmianę w świadomości odbiorców.

Wiadomo, że ludzie pamiętają dłużej samą informację lub opinię niż ich 
źródło, a więc niż to, kto im danej informacji dostarczył lub kto daną 
opinię wyraził. Z chwilą, kiedy się o źródle informacji zapomni, mechanizm 
blokujący akceptację wiadomości lub opinii pochodzącej od niewiarygodnej 
osoby przestaje działać. Wskutek tego skutki wypowiedzi mówcy, któremu się 
nie ufa, mogą się ujawnić po pewnym czasie.

W kategoriach długofalowego oddziaływania myślą organizatorzy kampanii 
propagandowych i reklamowych. W życiu codziennym mówiącemu zależy bardziej 
na doraźnych efektach. Jeżeli chcę kogoś namówić, by poszedł ze mną na 
spacer, mało mnie obchodzi to, że moje argumenty zaowocują po paru dniach, 
tygodniach czy miesiącach. Podobnie na zebraniu dyskutanci starają się 
przekonać słuchaczy i skłonić ich, by się zachowali w pożądany sposób już w 
trakcie głosowania; niewielkim pocieszeniem dla mówcy, którego wniosek padł 
w głosowaniu, będzie to, że za rok jego słuchacze przyznają mu rację.

Zaufanie nie jest jednak cechą stałą, którą się ma - lub której się nie 
ma - raz na zawsze. Jeżeli nawet każdy mówca zabiera głos z pewnym 
kapitałem zaufania, to swoją wypowiedzią może go zwiększyć, zmniejszyć albo 
zgoła stracić. Ludzie bowiem, przysłuchując się wypowiedzi, czasem 
nabierają zaufania do mówiącego (choćby mu na początku nie ufali), czasem 
przestają mu ufać. Z tego względu mówca, któremu na początku słuchacze nie 
ufają, znajduje się w położeniu znacznie trudniejszym niż ktoś, kto się 
cieszy ich zaufaniem, ale nie jest to położenie beznadziejne.

Zaufanie do ludzi jako źródeł informacji jest wypadkową co najmniej kilku 
przypisywanych im cech. Ufa się człowiekowi, którego uważa się za 
|uczciwego, a więc takiemu, który - w przekonaniu słuchaczy - nie chce ich 
oszukać, świadomie wprowadzić w błąd. Uczciwość jako podstawa zaufania jest 
właściwością bardzo cenną, ale nie jedyną. Cóż bowiem z tego, że ktoś jest 
na wskroś uczciwy, jeżeli się nie zna na tym, o czym mówi. Tytuł do 
zaufania daje również kompetencja. Za |kompetentnego uważa się człowieka, 
który w danej dziedzinie może być uznany za eksperta z racji posiadanej 
wiedzy lub osobistych doświadczeń; w dziedzinie medycyny lekarz jest 
bardziej kompetentny niż trener piłki nożnej, a naoczny świadek wypadku 
drogowego - bardziej kompetentny w sprawie tego wypadku niż osoby, które 
tylko o nim słyszały. Trzecią - oprócz uczciwości i kompetencji - 
właściwością przypisywaną często osobie, której się ufa, jest 
|bezstronność. Wiadomo przecież, że wielu najuczciwszych ekspertów grzeszy 
skłonnością do stronniczego wyolbrzymiania lub pomniejszania znaczenia 
niektórych faktów i zjawisk. Zazwyczaj lekarz surowiej ocenia stan zdrowia 
ludności, a prokurator - stopień przestępczości niż przedstawiciele innych 
zawodów. Kiedy nauczyciel mówi o trudach pracy pedagogicznej, słuchacze są 
skłonni do traktowania jego wypowiedzi jako częściowo stronniczej, bo 
wyrażającej nauczycielski punkt widzenia. Z tego względu starania mówcy, by 
zasłużyć na opinię człowieka bezstronnego, są równie uzasadnione, jak 
troska o opinię człowieka uczciwego i kompetentnego. Mówca, który - zdaniem 
jego słuchaczy - jest jednocześnie uczciwy, kompetentny i bezstronny, 
cieszy się ich szczególnym zaufaniem.

Te trzy cechy źródła informacji - choć nierzadko przypisywane mu 
niesłusznie - dają się łatwo uzasadnić |racjonalnie; ich rolę uzasadnia 
tzw. zdrowy rozsądek. Oprócz nich wpływ na zaufanie do źródła informacji 
mają trzy inne cechy, motywowane głównie |emocjonalnie. Otóż ludzie skłonni 
są także ufać mówcy, którego lubią, którego wypowiedź im się podoba oraz 
którego uważają za podobnego do siebie. W szczególnie sprzyjających 
okolicznościach taki mówca może odnieść sukces, choćby w gruncie rzeczy 
słuchacze uważali go za niekompetentnego lub stronniczego.

Wyodrębnienie sześciu czynników warunkujących zaufanie do człowieka jako 
do źródła informacji stawia problem ich hierarchii. Zapewne nie uda się go 
nigdy rozwiązać generalnie, bo ważność poszczególnych czynników zależy od 
przedmiotu informacji, jakości słuchaczy i wielu różnych okoliczności. 
Jednakże zarówno doświadczenie, jak i nieliczne zresztą badania w tej 
dziedzinie wskazują zgodnie, że najważniejsza jest uczciwość. W każdym zaś 
razie góruje ona nad kompetencją. Nic w tym dziwnego. Im wyższe 
kwalifikacje ma nieuczciwy ekspert, tym łatwiej mu wywieść laików w pole. 
Drugie miejsce po uczciwości należy się prawdopodobnie bezstronności, 
zwłaszcza jeśli słuchacze są ludźmi wykształconymi i krytycznie 
nastawionymi do przekazywanych im informacji i opinii.

Wynikają stąd dwa wnioski o wielkiej doniosłości dla każdego, komu 
zależy, by jego słowa spotkały się z zaufaniem słuchaczy:

* wystrzegać się kłamstwa i takiego podkoloryzowania faktów, by się 
lepiej zgadzały z propagowaną tezą,

* zapobiegać wrażeniu, że popierając jakąś tezę, kieruje się własnym 
interesem.

Zapewne bardzo rzadko trafia się mówcy, by słuchacze uważali go za 
uczciwego, kompetentnego, bezstronnego, a ponadto, żeby go lubili, żeby się 
im jego wypowiedź podobała i żeby się z nim utożsamiali. Nieporównanie 
łatwiej o sytuację, w której mówca uważany za nieuczciwego, 
niekompetentnego, stronniczego i obcego, a do tego nielubiany usiłuje 
trafić do przekonania słuchaczom swoją wypowiedzią odbieraną przez nich 
jako przelewanie z pustego w próżne. Jeżeli taki nieszczęsny mówca nie 
uświadamia sobie swojej klęski, a jeszcze na dodatek, zszedłszy z trybuny, 
dopomina się o komplementy ("Jak się wam podobało moje wystąpienie?)), 
nikt nie potrafi mu pomóc. Najlżejszą krytykę swojej wypowiedzi potraktuje 
(z najgłębszym przekonaniem!) jako atak na pryncypia lub w najlepszym 
przypadku jako przejaw osobistej wrogości albo zawiści.

Pewne nadzieje na wyleczenie z pustosłowia rokują tylko ci mówcy, którzy 
zdają sobie sprawę z poniesionej klęski. Być może następnym razem, kiedy 
znów zabiorą głos, zadbają o zaufanie słuchaczy.

Może zechcą, chroniąc się przed posądzeniem o |nieuczciwość, sprawdzić 
zgodność swoich sądów z rzeczywistością, zweryfikować liczby i nazwy, 
skontrolować prawomocność wnioskowania, zrewidować argumenty (czy aby 
któryś z nich nie jest zbyt naciągany?), zastanowić się nad 
dopuszczalnością zamierzonych przemilczeń, rozważyć celowość użycia 
epitetów motywowanych wyłącznie emocjonalnie, a zwłaszcza wyrzec się 
nadużywania nieprecyzyjności określeń (np. "X był swego czasu zamieszany w 
sprawę głośnej kradzieży", co ma sugerować, że X ukradł, choć faktycznie 
jego okradziono lub był on tylko świadkiem kradzieży). Kiedyś mówiono, że 
"kłamstwo ma krótkie nóżki"; dziś, wobec rozwoju środków komunikowania i 
aktywności komunikacyjnej ludzi, kłamstwa są właściwie beznogie.

Kto nie chce mieć opinii |niekompetentnego, niech nigdy z własnej woli 
nie zabiera głosu w sprawach, na których się nie zna. Milcząc traci się 
niewiele, mówiąc głupstwa - można się ośmieszyć na bardzo długo. Oczywiście 
nikt się nie rodzi ekspertem; dopiero po zebraniu informacji i opinii oraz 
ich przemyśleniu uzyskuje się moralne prawo publicznego wystąpienia. Mając 
zaś podstawę, by się do tego prawa poczuwać, pozwalamy sobie dać to 
możliwie delikatnie słuchaczom do zrozumienia (np. "Rozmawiałem niedawno na 
ten temat z Iksem, który uchodzi za specjalistę..."; "Przeczytałem sobie 
przed naszym zebraniem wszystkie protokoły..."; "Przez kilka lat pracowałem 
z Igrekiem w tym samym zespole..."; "Niedawno byłem świadkiem podobnej 
dyskusji...)). We wszystkim, naturalnie, trzeba zachować umiar. Natrętne 
demonstrowanie kompetencji przez mówcę może się obrócić przeciw niemu. 
Jeśli bowiem słuchacze jej nie zaakceptują, albo nie rozumieją wypowiedzi, 
ten i ów pomyśli sobie: "Ee, wymądrza się!" albo: "Chyba coś kręci!"

Przed zarzutem |stronniczości zabezpieczy mówcę danie do zrozumienia 
słuchaczom, że znane mu są fakty i argumenty przemawiające przeciw 
popieranej przez niego tezie oraz że popierając ją, nie kieruje się własnym 
interesem. Niektórzy, aby zasłużyć na opinię bezstronnych, idą na całość i 
wmawiają słuchaczowi, że popierając dany wniosek, świadomie działają na 
własną szkodę w imię ogólnego dobra. Ten zabieg uznałbym jednak za 
przesadę.

Znacznie trudniej odpowiedzieć na pytanie, jak być |lubianym. Wszelkie 
uogólnienia okazują się niebezpieczne, bo zgodnie z przysłowiem "na każdego 
potwora znajdzie się amatora". Zwykle jednak dobre wrażenie robi na 
słuchaczach wszystko, co świadczy o tym, że mówca lub rozmówca traktuje ich 
poważnie i życzliwie. Każdy natomiast objaw lekceważenia, poczucia 
wyższości lub agresywności zraża większość słuchaczy. Na ogół można się 
spodziewać, że na życzliwość odpowiedzą życzliwością, na agresję - agresją. 
Łatwiej darują mówcy nieporadność niż zadzieranie nosa. Na sympatię 
słuchaczy zarabia zresztą mówca nie tylko tym, co mówi, ale także swoim 
wyglądem i zachowaniem.

Chyba równie trudno określić, co się ludziom |podoba w tekstach. O tym 
również decydują indywidualne gusty. Wiadomo z doświadczenia i obserwacji, 
że ludzie niby wolą teksty wesołe niż smutne, ale ten sam dowcip, z którego 
jedni się śmieją do łez, inni przyjmują z niesmakiem. Podobnie ma się rzecz 
z barokową stylizacją, podniosłymi archaizmami lub wyszukanymi ornamentami 
przenośni i porównań: w jednych budzą zachwyt, inni uważają je za 
pretensjonalne, sztuczne i napuszone. Tym, co jednych nudzi, inni się 
pasjonują. Pomimo tak różnych gustów na ogół każdy woli słuchać 
komplementów i pochwał niż wymówek i uwag krytycznych; chyba każdemu 
większą przyjemność sprawiają informacje i opinie zgodne z jego obrazem 
świata i systemem wartości niż informacje i opinie ów obraz i ów system 
podważające; zapewne też większości ludzi bardziej się podobają rzeczy 
jeszcze im nie znane, barwne opowieści o ludziach i ich niezwykłych 
perypetiach oraz wypowiedzi jasne i zrozumiałe niż treści banalne i 
abstrakcyjne dywagacje, których zrozumienie wymaga od słuchaczy szczególnej 
koncentracji uwagi. Zręcznie wpleciony w wypowiedź świeży żart lub dowcip - 
jeżeli nie jest zbyt rubaszny i nie obraża słuchaczy - sprzyja pozyskaniu 
ich sympatii.

Aby się wydać słuchaczowi |podobnym |do |niego, mówca w miarę dyskretnie 
zwraca uwagę na to, co ich ze sobą łączy. Za ludzi "podobnych do nas", 
"swoich", "takich jak my" uważamy tych, którzy wiedzą to, co sami wiemy; 
którzy przeżyli to, co sami przeżywaliśmy; którzy mają kłopoty, marzenia i 
plany bliskie naszym. Kiedy więc mówimy do piłkarzy, nie zawadzi wspomnieć, 
że i my kopaliśmy kiedyś piłkę. Kiedy zabieramy głos na wywiadówce w 
szkole, może się okazać pożyteczne przypomnienie, że i my mamy dzieci. 
Kiedy rozmawiamy z sąsiadami, warto się z nimi podzielić naszymi 
zmartwieniami, że trudno dziś związać koniec z końcem, że zdrowie nie 
zawsze dopisuje, że mamy hałaśliwego lokatora, a program telewizji stał się 
już zupełnie beznadziejny. Oczywiście, ani myślę namawiać kogokolwiek do 
kłamstwa, do strojenia się w cudze piórka, do udawania kogoś, kim nie 
jesteśmy. Jestem tylko najgłębiej przekonany, że wszystkich nas, Ziemian - 
a tym bardziej nas, Polaków - więcej cech łączy niż dzieli. I właśnie to, 
co nas łączy, dobrze jest i sobie, i innym przypomnieć, aby się lepiej 
zrozumieć i lepiej porozumieć. Do tego, aby słuchacze odnieśli wrażenie, że 
mówiący jest im bliski, podobny do nich albo wręcz jednym z nich, nie muszą 
być zawsze użyte słowa. Często wystarcza sam wygląd i sposób bycia.

Są ludzie, którzy mają zadziwiającą zdolność wytwarzania wypowiedzi 
dowolnej długości i na dowolny temat. Wydaje się, że ukrywają w sobie jakąś 
gigantyczną szpulę nici tematów. W razie potrzeby odwijają jej tyle, ile 
zapragną, a raczej tyle, ile zniosą słuchacze. Gotowi są w każdej chwili 
zacząć i w każdej chwili - np. na żądanie przewodniczącego - skończyć. 
Często mówią ładnie i płynnie, bez jąkania się i stękania, udaje się im 
zainteresować, a nawet rozśmieszyć słuchaczy jakąś dykteryjką lub dowcipem. 
Bywa, że się cieszą opinią złotoustych, i wiele osób zazdrości im daru 
słowa. Ale kiedy potem słuchacz relacjonuje przebieg dyskusji z udziałem 
takiego mówcy, nie potrafi o jego wystąpieniu powiedzieć nic więcej ponad 
to, że "zabrał głos i mówił bardzo pięknie".

Takie wystąpienia przypominają nić wysnuwaną ze szpulki: można je ciąć w 
dowolnym miejscu, mogą mieć (do pewnego stopnia) dowolną długość, a 
początek nie będzie się różnił od końca.

Nie mniejszym postrachem zebrań, których uczestnicy chcą doprowadzić 
obrady do konkretnych wyników, są ludzie pozbawieni poczucia czasu. Nie 
pomoże zapowiedź, że poszczególne wystąpienia nie mogą przekraczać 5 czy 10 
minut. Człowiek bez poczucia czasu przygotuje sobie wypowiedź - czasem 
nawet na piśmie - na godzinę. Wygląda to, jakby ktoś chciał dzieżę ciasta 
włożyć do szklanki. Najpierw mówi wolno i dobitnie. Dopiero gdy 
zapowiedziany czas wystąpienia dobiega końca, nieszczęśnik zaczyna się 
orientować, że wciąż jeszcze nie doszedł do meritum sprawy. Zwiększa więc 
coraz bardziej tempo mówienia lub czytania. Niewiele to daje, 
przewodniczący raz po raz przypomina o konieczności ustąpienia miejsca 
następnym dyskutantom. Nasz biedak długo nie rezygnuje, zdobywa jeszcze 5, 
jeszcze 10 minut, ale wreszcie zaczyna się plątać, co zresztą nie ma 
żadnego znaczenia, bo już dawno nikt go nie słucha. Kiedy skończy, 
większość potencjalnych słuchaczy przyjmuje to z uczuciem ulgi. Tylko 
niektórzy będą żałowali, że się skończyły zabawne zmagania upartego gaduły 
z przewodniczącym zebrania. Biada jednak słuchaczom, kiedy taki pozbawiony 
poczucia czasu mówca zajmuje w hierarchii społecznej pozycję na tyle 
wysoką, że przewodniczący nie ma odwagi przerwać mu wystąpienia.

Bywają też dyskutanci, których wypowiedź ciągnie się jak guma do żucia w 
dobrym gatunku. Po prostu nie mogą jej skończyć, bo w miarę mówienia ciągle 
im się przypomina jakaś nowa sprawa. Takie wystąpienia przypominają nizanie 
koralików na sznurek. Ich obserwacja także może dostarczyć wiele uciechy 
słuchaczom obdarzonym poczuciem humoru. Przypomnijmy sobie tych 
dyskutantów, którzy czując, że czas ich wystąpienia dobiega końca, 
deklarują: "Spróbujmy podsumować te fakty i wyciągnąć z nich praktyczne 
wnioski". Już się naiwni słuchacze poprawiają w krzesłach i przygotowują do 
następnego dyskutanta. Tymczasem ta deklaracja nic nia znaczyła ponad to, 
że mówca zdaje sobie sprawę z upływu czasu. Po kilku minutach znów 
zapowiada: "Na zakończenie kilka słów chciałbym poświęcić sprawie..." Tego 
też nie należy traktować poważnie, bo po omówieniu owej sprawy usłyszymy: 
"Kończąc pozwolę sobie jeszcze wspomnieć, że...", a potem: "Z tym łączy się 
inna historia, którą zakończę moje wystąpienie", i za chwilę znów: "Jeszcze 
sprawa ostatnia...", i znów: "Kończę więc, teraz już naprawdę, 
przypomnieniem...". To również nie zapowiada finału, ale jest tylko objawem 
chwalebnego samokrytycyzmu, bo po kilku minutach słyszymy znów: "I 
wreszcie, żeby skończyć..." Taka wypowiedź trwałaby w nieskończoność; 
przerywa ją zazwyczaj dopiero żywiołowy śmiech z sali, wywołany kolejną 
zapowiedzią zakończenia.

Wystąpienia typu "snucie nici", "wkładanie ciasta do zbyt małej formy" 
lub "nizanie koralików" rzadko występują w stanie czystym i w tak 
karykaturalnej postaci, jak to przedstawiają przytoczone przykłady. W 
praktyce jednak w większości dłuższych wypowiedzi na zebraniach można 
dostrzec przynajmniej pewne elementy jednego z trzech wyróżnionych typów 
wypowiedzi, nieefektywnych wskutek amorficzności. Nie zawadzi przyjrzeć się 
krytycznie swoim wypowiedziom, by sobie uświadomić, któremu z nich są one 
najbliższe.

Wprawdzie każdy tekst ma początek, środek i zakończenie, ale tylko w 
wypowiedziach świadomie budowanych początek jest początkiem, zakończenie - 
zakończeniem, a środek - środkiem nie tylko dlatego, że początek rozpoczyna 
wypowiedź, zakończenie ją kończy, natomiast środek znajduje się między 
początkiem a zakończeniem, ale przede wszystkim dlatego, że mają właściwe 
sobie cechy treściowe i formalne.

Bodaj najważniejszą funkcją początku każdej wypowiedzi - zwłaszcza 
dłuższej - jest poinformowanie słuchaczy o jej zamierzonej treści i 
konstrukcji. Słuchacz ma prawo wiedzieć, co go czeka, a więc o czym się 
będzie mówiło i w jakiej kolejności. Znając plan wypowiedzi, nastroi się 
odpowiednio na jej odbiór, z czego zresztą skorzysta także mówca, bo jego 
myśli i słowa padną na przygotowany grunt. Z tego względu postulat 
powiadamiania na wstępie o treści wypowiedzi służy nie tyle skuteczności i 
perswazji, co skuteczności komunikowania się w najściślejszym znaczeniu 
tego słowa. Wiemy z własnego doświadczenia, że decyzja o zakupie lub 
lekturze nie znanej książki zależy często od zapoznania się z jej spisem 
rzeczy, który - nawiasem mówiąc - coraz częściej wydawca zamieszcza na 
początku, a nie na końcu. Początek dobrze skonstruowanej wypowiedzi 
powinien odgrywać rolę jej swoistego spisu rzeczy.

Rolę tę odgrywają zwykle sformułowania typu: "Zajmę się najpierw sprawą 
X, potem będę mówił o sprawie Y, a skończę na sprawie Z"; albo: "Chcę 
poruszyć 3 kwestie: pierwsza - to X, druga - to Y, trzecia - to Z"; albo: 
"Swoją wypowiedź poświęcę rozważaniu wniosku zgłoszonego przez N.; omówię 
najpierw jego aspekty prawne, potem ekonomiczne, a wreszcie polityczne"; 
albo: "Chciałem podzielić się uwagami, jakie mi się nasunęły podczas 
słuchania dotychczasowych wypowiedzi. Przedstawię je w takiej kolejności, w 
jakiej te wypowiedzi były wygłaszane. Na koniec postaram się pokazać, że 
wszystkie one, choć tak różne, opierają się na tym samym błędnym 
założeniu".

Zapowiedzianego na wstępie "spisu rzeczy" powinien mówca przestrzegać 
rygorystycznie. Jest też rzeczą wskazaną, by informował słuchaczy o 
podejmowaniu kolejnych zaplanowanych wątków. Służą temu celowi takie 
zwroty, jak np. "Przechodzę teraz do następnej sprawy"; albo: "Tyle w 
sprawie X. Jeśli chodzi o sprawę Y, przypominam..."; albo: "Tak się 
przedstawiają prawne aspekty wniosku. Zajmijmy się nim teraz z 
ekonomicznego punktu widzenia". Sposobów sygnalizowania słuchaczom, że się 
skończyło jeden wątek i podejmuje następny, można oczywiście wymyślić 
nieskończenie wiele. Mogą być bardzo wyszukane, mogą się też odznaczać 
krańcową prostotą i bezpretensjonalnością, jak np. "Sprawa pierwsza...; 
sprawa druga...; sprawa trzecia...". Także dobór form wprowadzających 
poszczególne wątki wypowiedzi nasuwa analogie do spisu rzeczy w książkach; 
w nim również poszczególne rozdziały miewają niekiedy wyrafinowane tytuły, 
niekiedy zaś tylko liczby porządkowe: Rozdział I, Rozdział II... itd.

Prawdopodobnie większość wypowiedzi publicznych - z wyjątkiem przemówień, 
referatów i odczytów - wymaga improwizacji. Dotyczy to zwłaszcza głosów w 
dyskusji. Jeśli bowiem nawet przezornie napiszemy sobie wcześniej tekst 
wystąpienia, zwykle wypowiedzi przedmówców zmuszą nas do zmiany: a to się 
coś okaże zbędne, a to trzeba coś koniecznie dodać, a to jakiś wstęp 
przeredagować. W wypowiedzi choćby częściowo improwizowanej znacznie 
trudniej utrzymać zamierzoną konstrukcję niż w tekście pisanym. W trakcie 
mówienia przypominają się różne fakty, anegdoty, ludzie, czasem reakcja 
słuchaczy wywołuje dodatkowe spojrzenia, co sprzyja nie dającym się 
przewidzieć dygresjom, które mogą zagrozić rozsadzeniem pierwotnie 
klarownej struktury wypowiedzi. Moim zdaniem, dygresje są zazwyczaj 
niepożądane, ale też zdaję sobie sprawę z tego, że mało kto potrafi się ich 
ustrzec. Skoro więc już ulegamy pokusie wprowadzenia dygresji, nie 
omieszkujemy powiadomić o tym słuchaczy. Uczynimy najlepiej, jeśli ją 
ujmiemy w wyraźne klamry, np. "Tu pozwolę sobie na małą dygresję..." - a 
potem - "Wróćmy do przerwanego wątku". Oczywiście, dygresja raczej nie 
powinna być dłuższa niż którakolwiek z zasadniczych spraw poruszanych w 
wypowiedzi. Nie powinna się też stawać odskocznią do nowych dodatkowych 
wątków ubocznych, bo jak zaczniemy robić dygresje do dygresji, to się 
najuważniejsi słuchacze w nich pogubią.

Nawet najdłuższa wypowiedź ma - na szczęście słuchaczy - swój koniec. 
Rzecz w tym, by następował on wtedy, kiedy mówca tego chce, a nie wtedy, 
kiedy jest do tego zmuszony przez przewodniczącego lub świadomość 
całkowitej utraty kontaktu ze słuchaczami. Owa utrata kontaktu może mieć 
różne przyczyny i różne przybierać formy: od okrzyków oburzenia i protestu, 
przez coraz głośniejsze rozmowy, do powszechnego ziewania i drzemki (o 
opuszczaniu sali przez słuchaczy chyłkiem lub demonstracyjnie nie wypada 
pisać). Przynosi jednak ten sam skutek: poczucie absuardalności dalszego 
mówienia. Wtedy prawdziwym problemem staje się zakończenie wypowiedzi już 
nie z sensem, ale z honorem.

Jeżeli mówca szczęśliwie uniknie tych przykrych sytuacji i we właściwym 
czasie dobrnie do końcowej partii wystąpienia, utrzymując uwagę większości 
słuchaczy, ma prawo być z siebie zadowolony. Świadomość sukcesu doda mu 
pewności siebie i zmobilizuje do ostatniego wysiłku, tzn. do podsumowania 
wypowiedzi i do sformułowania wynikającego z niej wniosku, który całemu 
wystąpieniu nadaje rację bytu. Jeżeli zaś wystąpienie przebiegało nie 
całkiem pomyślnie, bo mówca poplątał tok rozumowania, niespodziewanie dla 
siebie część słuchaczy rozdrażnił, część zaś znudził, wdał się w 
niepotrzebne dygresje albo nie przez wszystkich został właściwie 
zrozumiany, |podsumowanie i końcowy |wniosek stwarza szansę powetowania 
słabości całej wypowiedzi.

W tej końcowej partii wystąpienia warto jeszcze raz przypomnieć jego 
konstrukcję, a więc to, jakie się sprawy poruszało i w jakiej kolejności. 
Słuchacze też się napracowali, usiłując nas zrozumieć, a czeka ich jeszcze 
tyle pracy z wysłuchaniem następnych wypowiedzi. Aby im zaoszczędzić 
zbędnego wysiłku, nie wahajmy się ich uprzedzić jednoznacznie, szczerze, po 
męsku: "Mówiłem o tym i tym. Teraz podsumowuję (albo: rekapituluję, 
ewentualnie resumuję; raczej nie: reasumuję). Z czego wynika wniosek taki i 
taki".

Zdarzają się, prawda, wypowiedzi, które mając charakter komentarza, 
refleksji albo przyczynku, nie prowadzą do konkretnego wniosku. Ale na ogół 
i w nich są myśli ważniejsze i mniej ważne. Tę spośród nich, którą mówca 
uważa za najważniejszą, może powtórzyć na końcu, powierzywszy jej funkcję 
wniosku. Podkreślmy: ta myśl powinna być |powtórzona w ostatnich słowach 
wystąpienia, a nie zachowana na jego zakończenie.

Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że jeśli tylko większość mówców 
zacznie przestrzegać zasady zapowiadania słuchaczom, iż oto za chwilę będą 
mieli do czynienia z podsumowaniem lub wnioskiem, wypowiedzi staną się 
jeszcze bardziej szablonowe, niż są obecnie. Nie podzielam tych obaw. Samo 
podsumowanie albo wniosek mogą być tak oryginalne pod względem treści i 
formy, jak się to tylko mówiącemu podoba. Od sposobu ich zapowiedzi nie 
trzeba oczekiwać oryginalności. Nie razi nas przecież jako szablon czy 
banał to, że w bardzo różnych książkach pierwszy rozdział nazywa się 
najczęściej wstępem lub wprowadzeniem, a ostatni - zakończeniem.

Kiedy radzę, żeby zaraz na początku wystąpienia poinformować słuchaczy o 
jego konstrukcji, milcząco przyjmuję za rzecz oczywistą, że nikt 
odpowiedzialny nie zabiera głosu (pomijam w zasadzie nieparlamentarne 
kilkuwyrazowe wtręty do cudzej wypowiedzi, osłaniane czasem fałszywą 
legitymacją "ad vocem)), jeżeli go sobie nie przemyślał. Na nieszczęście 
nie brak na ogół na zebraniach ludzi nieodpowiedzialnych, którzy pomysł na 
jedno zdanie utożsamiają z przemyśleniem wystąpienia. Strzelą efektownie 
tym jednym zdaniem i poczują pustkę, ale że nie sposób się ograniczyć do 
kilku słów (w najściślejszym znaczeniu tego wyrażenia), przelewają z 
pustego w próżne i z powrotem, całym swoim zachowaniem i wyglądem pytając: 
"Co by wam tu jeszcze powiedzieć?"

Należało przed zabraniem głosu pytać siebie samego: "Po co mam mówić? O 
czym? Co mam o tym do powiedzenia? Jak to powiem? Jak skończę? Odpowiedzi 
na te pytania łatwo nas doprowadzą do planu całego wystąpienia. Znam ludzi, 
którzy ułożywszy sobie taki plan w głowie, realizują go z żelazną 
konsekwencją - a przynajmniej takie sprawiają wrażenie - i nie odczuwają 
potrzeby posłużenia się notatkami nawet podczas godzinnego wystąpienia. 
Może są genialni, a może mają jakieś konszachty z diabłem. Ponieważ sam 
tego nie potrafię, namawiam wszystkich do sporządzenia planu na kartce. 
Niechże to będą choćby strzępy planu. Niech poszczególne wątki będą w nim 
oznaczone tylko hasłowymi wyrazami. Niech to będzie tylko pięć, sześć słów. 
Trzymajmy je w pogotowiu. Mogą odegrać w trakcie mówienia rolę, jeżeli nie 
koła ratunkowego, to przynajmniej kompasu.

Sporządzając na gorąco plan wystąpienia, zwykle się nie ograniczam do 
zanotowania hasłowymi wyrazami poszczególnych jego punktów. Zapisuję 
zwroty, porównania i przenośnie, które przyszły mi do głowy podczas 
myślenia o tym, co chcę powiedzieć. Staram się również zapisać w możliwie w 
zgrabnej formie główną myśl przyszłej wypowiedzi lub jej końcowy wniosek. 
Jeżeli zaś mam dość czasu, układam sobie w myślach początkowe zdania 
wystąpienia, czyli tak zwane wejście. Jak mi przyjdzie do głowy coś, co mi 
się w danej chwili spodoba, rzucam to także na papier. Opłaca się. Może się 
bowiem zdarzyć, że tuż przed otrzymaniem głosu zajdzie coś, co skieruje 
naszą uwagę na boczny tor. Wystarczy, że sąsiad szepnie nam do ucha jakąś 
plotkę albo przedmówca powie coś bulwersującego, wtedy nam notatki usłużą 
jak najlepszy sufler.

Była już mowa o tym, że słuchacz ma prawo wiedzieć, kto do niego będzie 
mówił, o czym i w jakiej kolejności. W rozmowie z komputerem ta informacja 
w zupełności wystarcza. Ludzie są jednak w przeciwieństwie do komputerów 
niezdyscyplinowani, przekorni i nie dają się jak komputer włączyć na odbiór 
przez naciśnięcie odpowiedniego guzika. Informacja, kto będzie mówił, może 
przyciągnąć do słuchania tych, co temu komuś ufają lub są szczególnie 
zainteresowani jego opinią. Informacja, o czym się będzie mówiło, może 
zdobyć uwagę tych, którzy się daną sprawą szczególnie interesują. A co z 
resztą obecnych? Przynajmniej niektórych można skłonić do słuchania tym, 
jak się będzie mówiło. To przede wszystkim dla nich przeznaczone jest 
|wejście.

Dobre wejście jest krótkie, ściąga na siebie życzliwą uwagę nawet 
drzemiących, zagadanych lub zaczytanych słuchaczy, a ponadto łączy się z 
głównym wątkiem wystąpienia. Jeśli nie spełnia ono któregokolwiek z tych 
trzech wymagań, może zabierającemu głos przynieść więcej szkody niż 
pożytku. Wejście zbyt długie zabiera cenny czas, uniemożliwia rozwinięcie 
właściwego tematu, przytłumia go, a tym samym pomniejsza jego wagę. 
Wejście, które nie wzbudza zainteresowania większości potencjalnych 
słuchaczy, staje się zbędnym balastem, a jeśli część z nich rozdrażnia - 
przypomina piłkę strzelaną do własnej bramki. Mniej oczywiste są szkody 
powodowane przez wejście krótkie i efektowne, ale całkowicie oderwane od 
poruszanego tematu; niby bowiem nastraja słuchaczy przychylnie do 
mówiącego, ale jednocześnie kieruje ich myśli w niewłaściwym kierunku, 
sugerując jakieś nie zamierzone zupełnie aluzje i podteksty.

Jako wejścia skuteczne służą najczęściej przysłowia i cytaty, dowcipy, 
krótkie anegdoty, pytania retoryczne kierowane do słuchaczy, żartobliwe 
zapowiedzi treści wystąpienia, hasło, wspomnienie, informacja o jakimś 
niezwykłym zdarzeniu, szokujące zestawienie dwóch faktów, komplement pod 
adresem wszystkich obecnych lub osób powszechnie szanowanych itp.

Wejście nie jest koniecznym elementem wystąpienia. Ponieważ zaś źle 
dobrane może zaszkodzić, lepiej z niego zrezygnować, jeśli zachodzą 
wątpliwości, jak też je słuchacze przyjmą. Z moich doświadczeń i obserwacji 
wynika, że zabierając głos, popełnia się najczęściej któryś z trzech 
kardynalnych błędów: wymądrzanie się, dawanie upustu miłości własnej i 
obrażanie słuchaczy.

Jako przykład pierwszego z tych błędów mogą służyć łacińskie lub 
francuskie cytaty, jeśli nikt lub prawie nikt z obecnych nie zna łaciny czy 
francuskiego; nawet niezwłoczne przetłumaczenie ich na język polski nie 
uratuje mówcy przed odruchem niechęci ze strony słuchaczy. Przesadna miłość 
własna przejawia się zwykle w mówieniu o sobie samym (np. "Długo się 
zastanawiałem, czy powinienem zabrać głos w tej sprawie..."; albo: "Kiedy 
słuchałem wypowiedzi kolegów, naszły mnie wspomnienia..."; albo: "Ci, 
którzy mnie znają, wiedzą, że nigdy się nie ubiegałem o nagrody i 
wyróżnienia, ale się zawsze starałem wywiązać jak najlepiej...)). 
Ewentualne obrażanie słuchaczy na wstępie wypowiedzi jest chyba największym 
i najtrudniejszym do odrobienia błędem, jaki mówca może popełnić. Kto nie 
wierzy, niech spróbuje zacząć swoje wystąpienie od słów: "Uderzmy się w 
piersi. Pracujemy mało wydajnie, niedbale i niegospodarnie. Spóźnienia do 
pracy są na porządku dziennym. Liczba nieusprawiedliwionych nieobecności 
wzrasta z roku na rok. Nic więc dziwnego, że nie osiągnęliśmy żadnego z 
planowanych wskaźników produkcji. A jednocześnie narzekamy na niskie 
zarobki...". Jestem pewien, że już przy drugim zdaniu mówca będzie miał 
przeciw sobie niemal całą salę, a być może jakiś bardziej krewki słuchacz 
nie wytrzyma i zawoła "Bij się we własne piersi!" Albo: "Mów w swoim 
imieniu". Sprawa jest przegrana i nie ma co ciągnąć dalej wypowiedzi.

Pozornie efektowne wejścia bywają naprawdę niebezpieczne. Bez nich jednak 
zebrania, spotkania i rozmowy stałyby się okropnie nudne. Warto więc od 
czasu do czasu zaryzykować, by się uchronić od powielania na przykład 
takich wypowiedzi:

"W naszym modelu przedsiębiorstwa wyniki produkcyjne nie są zadaniem 
samym dla siebie, lecz służą konkretnym i wymiernym celom - tworzeniu 
takich warunków, które zapewnią coraz pełniejsze zaspokajanie materialnych 
i duchowych potrzeb oraz wszechstronny rozwój każdego pracownika. Są to 
cele o szerokim społecznym wymiarze. I właśnie dlatego wymagają one, jeśli 
chcemy je osiągnąć, wsparcia o równie społecznie szeroki mechanizm ich 
realizacji. Mówiąc wprost i konkretnie, istota rzeczy polega na tym, że 
podstawową dźwignią tego mechanizmu jest człowiek, jego aktywność, 
inicjatywa i zaangażowanie. Ona właśnie - bardziej niż kiedykolwiek - 
odgrywa dziś rolę rozstrzygającą, decyduje o tym, w jakim stopniu, z jaką 
skutecznością wykorzystamy wszystkie możliwości..."





Umiejętność przekonywania

czy sztuka porozumienia





"Prawda ma podstawową wyższość nad fałszem i jeśli w starciu z nim nie 
zwycięża, to dlatego, że jej obrońcom brak zdolności perswazyjnych."



Arystoteles





"Umiejętność rządzenia ludźmi to przede wszystkim umiejętność perswazji."



Józef Tischner





Co najmniej od 2 tysięcy lat ludzie sądzą, że umiejętność przekonywania 
można posiąść przez naukę, a więc mniej więcej tak, jak się uczy zapasów, 
boksu, karate, dżudo albo kung-fu. Zgodnie z tym poglądem skuteczność 
przekonywania zapewniałoby opanowanie i właściwe stosowanie pewnej liczby 
chwytów perswazyjnych. Bogaty ich zbiór pozostawili nam starożytni retorzy, 
a w czasach nowszych opisał je Schopenhauer w swej "Erystyce, czyli sztuce 
prowadzenia sporów". Nawiasem mówiąc, chyba żaden z chwytów opisanych przez 
Kwintyliana, Arystotelesa czy Schopenchauera nie został przez nich 
wymyślony; oni tylko opisali sposoby przekonywania, jakie ludzie stosują 
intuicyjnie, odkąd się zaczęli porozumiewać za pomocą języka. Porównywanie 
zaś retoryki i erystyki z karate jest raczej niestosowne, bo atakowi 
fizycznemu można się przeciwstawić tylko fizycznie, a nawet 
najwymyślniejsza wypowiedź perswazyjna spali na panewce, jeżeli adresat nie 
zechce jej wysłuchać albo nie potrafi jej zrozumieć.

Nie ma się więc co łudzić, że ktokolwiek zdoła posiąść umiejętność 
przekonywania w takim stopniu, że będzie mógł dowolnie manipulować 
świadomością i zachowaniem się ludzi. Uniemożliwi mu to zresztą rozmaitość 
i znaczna nieobliczalność ludzkich reakcji na te same przekazy.

Sceptycyzm wobec wszechmocy propagandy, reklamy i wszelkich innych form 
perswazji, a także wobec niezawodności wszelkich chwytów retorycznych nie 
przekreśla jednak sensu doskonalenia umiejętności przekonywania. Bez 
względu bowiem na to, czy się to komuś podoba, czy nie, ludzie się ze sobą 
komunikują najczęściej po to, by się wzajemnie do czegoś przekonywać. 
Ponieważ zaś różne osoby są obdarzone zdolnością przekonywania w różnym 
stopniu, warto ją rozwijać, by zwiększyć szanse egzystencji tych idei, 
które sami uważamy za słuszne, dobre i piękne.

Kłopot zaczyna się jednak zaraz, jak się tylko spróbuje układać 
uniwersalne zasady skutecznego przekonywania. Okazuje się bowiem, że na 
ogół mają wartość względną, ograniczoną swoistością nadawcy, odbiorcy, 
tematyki i wielu dodatkowymi okolicznościami. Myślałby ktoś na przykład, że 
zalecenie, by odbiorców nie zrażać maksymalizmem propagowanej idei, ale 
zdobywać jej akceptację małymi kroczkami, jest tak oczywiste, że nie może 
budzić wątpliwości w żadnych warunkach. Tymczasem eksperymentalne badania 
skuteczności propagandy dowodzą przekonywająco, że niekiedy lepsze wyniki 
daje zasada "więcej żądasz - więcej otrzymasz". Z powodzeniem stosują tę 
zasadę od wieków sprzedawcy na arabskich bazarach, podając ceny wywoławcze 
wielokrotnie przewyższające kwotę, za którą gotowi są swój towar odstąpić.

Wartość pozornie uniwersalnych zasad zmienia się też w czasie. 
Eksperymenty amerykańskich psychologów społecznych z lat pięćdziesiątych 
przemawiały na rzecz tezy, że lekkie postraszenie odbiorców ("możecie 
zachorować)) jest perswazyjnie skuteczniejsze niż wielki strach ("możecie 
umrzeć)). Analogiczne eksperymenty przeprowadzone kilkanaście lat później 
ujawniły istotną zmianę związku między wielkością groźby a skutecznością 
perswazji: większy strach powodował większą zmianę postaw w kierunku 
pożądanym przez nadawcę!

Podobnie, sformułowana przez Arystotelesa zasada, że argumenty w 
wypowiedzi powinny być przedstawione w kolejności od najsłabszego do 
najmocniejszego, nie znalazła potwierdzenia w eksperymentalnych badaniach z 
połowy XX wieku. Wykazały one zależność odwrotną: wypowiedzi rozpoczynające 
się od argumentów najistotniejszych są na ogół perswazyjnie skuteczniejsze.

Jeżeli jednak jakieś "uniwersalne" zasady przekonywania w ogóle istnieją, 
należy do nich zapewne ta, że łatwiej zmienić zachowanie się i opinię 
człowieka niż motywy jego postępowania. Motywy, jakimi się kierujemy w 
życiu prywatnym i publicznym, wyrabiane przez wiele lat czasem wręcz 
sprawiają wrażenie wrodzonych i wszelkie nadzieje, że się uda je 
przekształcić jednorazowym aktem perswazji są całkowicie płonne. To właśnie 
rzeczywiste motywy postępowania ludzi mogą posłużyć i często służą jako 
punkt odniesienia w argumentacji na rzecz propagowanej idei. Niewiele 
wskórałby nauczyciel, który by przekonywał rodziców, że powinni być surowsi 
dla dzieci, bo przynoszą wstyd szkole. Ta argumentacja opiera się na 
motywie dbałości o opinię szkoły, który by miał górować nad innymi 
motywami. Bez porównania skuteczniej trafi rodzicom do przekonania 
argumentacja odwołująca się do motywu miłości do dziecka. Dlatego właśnie 
doświadczony pedagog zaapeluje do rodziców o większą surowość w imię troski 
o właściwie rozumiany interes dzieci.

Do uniwersalności może również pretendować teza, że "szczerość jest 
bardzo perswazyjna". Niestety, w praktyce nie ma ta teza większego 
znaczenia, bo chodzi tu o szczerość rzeczywistą, a nie odgrywaną. 
Rzeczywiste zaangażowanie mówcy okazuje się bardzo zaraźliwe, sprzyja 
zainteresowaniu słuchaczy tematem i wciąga ich w omawianą sprawę. Nie 
znaczy to jednak, że szczerość może pokryć wszelkie słabości wypowiedzi. 
Toż podobno dobrymi chęciami całe piekło wybrukowano. Teza o 
przekonywującej sile szczerości mówi tylko tyle, że z dwóch wypowiedzi 
identycznych pod względem argumentacji i kształtu językowego, a różniących 
się jedynie stopniem osobistego zaangażowania mówcy, większy skutek wywrze 
wypowiedź mówcy bardziej i szczerzej zaangażowanego. Perswazyjność 
szczerości wiąże się zapewne ściśle z zaufaniem odbiorców do nadawcy. 
Zgodnie z tym, co się na ten temat mówiło w jednym z poprzednich 
rozdziałów, wchodzi tu w grę zaufanie oparte na przeświadczeniu raczej o 
uczciwości nadawcy niż o jego kompetencji.

Zdając sobie sprawę z względności niemal wszystkich wskazówek skutecznego 
przekonywania, sądzę, że przynajmniej niektóre z nich zasługują na to, by o 
nich pamiętać, kiedy się publicznie zabiera głos. Przemawia za nimi 
doświadczenie wielu mówców, kaznodziejów i prelegentów, częściowo poparte 
wynikami badań, a także zdrowy rozsądek i wyobraźnia. Wskazówki te, mające 
na ogół wielowiekową tradycję, powtarza także współczesna literatura 
poświęcona publicznemu używaniu języka. Jak dawniej, tak i dziś uzasadnia 
je troska o to, by słuchacze uświadamiali sobie, co się do nich mówi, 
wierzyli temu i przyznawali rację mówiącemu.

Do wyobraźni słuchacza i czytelnika najskuteczniej znajdują drogę 
|przykłady, które ilustrują przekazywane myśli. Jest bowiem rzeczą 
chwalebną, jeśli mówca dba, by dać rzeczy odpowiednie słowo, ale 
najodpowiedniejsze słowo nie przybliży owej rzeczy słuchaczom tak, jak może 
to uczynić przykład odwołujący się do ich doświadczenia. Przykłady 
unaoczniają i konkretyzują, wciągają słuchaczy i pozwalają im przeżywać 
treść wypowiedzi, czyniąc ją bardziej zrozumiałą, plastyczną i dobitną. 
Przykład zdolny jest przybliżyć abstrakcyjne idee i hasła. Z powodzeniem 
unaoczni, jak coś działa, jak to coś jest ważne, a także czy jest złe, czy 
dobre. Wagę przykładu przekazywali światu Rzymianie w przysłowiu: "Verba 
docent, exempla trahunt" (słowa pouczają, przykłady pociągają).

Przysłowie to w równym stopniu odnosi się do przykładów, jakie się daje 
własnym postępowaniem czy całym własnym życiem, jak i do przykładów 
przytaczanych w wypowiedzi, jeżeli są one dostatecznie konkretne, a 
słuchacze uznają je za typowe. Przykład może bowiem różnić od przykładu 
kilka stopni konkretności. Wyobraźmy sobie dialog reportera z lokalnym 
działaczem młodzieżowym:

- Czym się zajmujecie?

- Za najważniejsze zadanie uznaliśmy działalność ideowo-wychowawczą w 
środowisku.

- Jak się to przejawia w waszej pracy?

- Na przykład upowszechniamy znajomość najnowszej historii Polski.

- Jak to robicie?

- Organizujemy odczyty z udziałem prelegentów nawet z Warszawy.

- Proszę o jakiś przykład.

- W zeszłym miesiącu mieliśmy odczyt o powstaniu KRN. Niektóre odczyty 
cieszą się sporym zainteresowaniem.

- Ilu słuchaczy bywa zwykle na takim odczycie?

- Różnie. Na przykład na tym odczycie o KRN-ie było przeszło 20 osób.

Ten fragment dialogu - służący nam oczywiście za przykład - ilustruje 
różne stopnie dzielące ogólnikowy poziom prowadzenia "działalności 
ideowo-wychowawczej" od poziomu konkretnych dwudziestu kilku osób obecnych 
na konkretnym odczycie. Tylko ten najniższy poziom dostarcza przykładów 
pełnowartościowych.

Wymowa przytaczanych przykładów nie zawsze i nie dla wszystkich bywa 
wyraźna i jednoznaczna. A że nie ma większego sensu zabieranie głosu, 
jeżeli słuchacze nie rozumieją i przynajmniej na czas dyskusji nie 
zapamiętają, co właściwie mówca chciał im powiedzieć, warto zapobiec ich 
ewentualnym wątpliwościom. Uczyni to najlepiej wyrażenie podstawowej idei 
całej wypowiedzi w formie krótkiej, dosadnej a wpadającej w ucho i pamięć. 
Taką formę mają tzw. |złote |myśli, a wśród nich przysłowia i przysłowiowe 
wyrażenia literackiej proweniencji.

Oto młody człowiek naraził się środowisku pewnym karygodnym postępkiem. 
Toczy się dyskusja, jakie konsekwencje swego czynu powinien ponieść. Zdania 
są podzielone. Jedni uważają, że należy go ukarać surowo, by miał nauczkę 
na całe życie, inni - że darowanie kary i ograniczenie się do upomnienia 
będzie miało lepszy skutek wychowawczy. Ci pierwszi będą przypominać, że 
"czym skorupka za młodu nasiąknie...", że "od rzemyczka do koziczka...", że 
"drzewko póki młode naginać trzeba...", że "pobłażliwość złe owoce rodzi" 
itp. Ci drudzy będą odpowiadać, że "młodość musi się wyszumieć", że "nawet 
późniejsi święci grzeszyli w młodości", że "głupota jest cechą młodości", 
że "karząc młodych, robimy z nich przestępców", że "młodych trzeba 
wychowywać, a nie karać", że "odpowiedzialność za występki młodych spada na 
pokolenie starsze". Bez końca można by przytaczać podobne sentencje 
uzasadniające, że trzeba winowajcę ukarać, bo młody, albo mu - dlatego, że 
młody - darować.

Jeżeli złote myśli podkreślają główny sens wypowiedzi, to |cytaty go 
uwierzytelniają. Szczególnie przydatne okazują się pod tym względem 
cytowane słowa ludzi, do których słuchacze odnoszą się (albo powinni się 
odnosić zgodnie z systemem wartości panującym w danej grupie) z szacunkiem, 
zaufaniem, czcią lub miłością. Powołują się mówcy na autorytet wielkich 
myślicieli i bohaterów narodowych, uczonych i poetów, przedstawicieli 
wyższych instancji władzy i przepisy prawne. Swoisty charakter ma cytowanie 
wypowiedzi przeciwników na poparcie własnej tezy; zazwyczaj w takich 
wypadkach przytacza się je w charakterystycznej oprawie typu "nawet NN, 
którego nikt nie może posądzić o życzliwość do nas, musiał przyznać, że..." 
i tu się przywołuje potwierdzenie jakiegoś osiągnięcia lub zalety. Częściej 
jednak z wypowiedzi przeciwników dobiera się cytaty kompromitujące ich w 
oczach słuchaczy.

Znaczenie, jakie się przypisuje cytatom, sprawia, że popyt na nie wśród 
ludzi często zabierających publicznie głos, czy to w mowie, czy to w 
piśmie, zawsze był duży. W pewnym stopniu zaspokajały go zbiory cytatów 
przygotowane na użytek oratorów i pisarzy już na początku naszej ery. 
Również i dziś w wielu krajach świata takie zbiory cytatów na różne okazje 
należą do podstawowej biblioteki ludzi zawodowo wytwarzających teksty 
mówione lub pisane, a więc polityków, dziennikarzy, kaznodziejów, 
specjalistów od reklamy itp. Ludzie pióra w Polsce korzystają obecnie z 
wydanej przez PIW w połowie lat siedemdziesiątych "Księgi cytatów z 
polskiej literatury pięknej od XIV do XX wieku"; ułożyli ją Paweł Hertz i 
Władysław Kopaliński.

Zakres przywoływania cudzych słów jako argumentu jest bardzo rozległy. 
Nie obędzie się bez cytatów żadna rozprawa naukowa, nie brak ich w 
publicystyce, propagandzie i reklamie, użyczają blasku przemówieniom mężów 
stanu, a jednocześnie chętnie się po nie sięga w swobodnej towarzyskiej 
rozmowie. Na pierwszy rzut oka ta powszechność posługiwania się cytatami 
wydaje się zrozumiała. Najczęściej rzeczywiście ich główną funkcją jest to, 
że uwierzytelniają, nobilitują i podpierają myśli zawarte w wypowiedzi. 
Prócz tego mogą jednak pełnić jeszcze przynajmniej dwie inne funkcje: 
ubarwiać samą wypowiedź i sprawiać wrażenie, że cytujący jest osobą wysoce 
kulturalną i oczytaną. Jeżeli więc ktoś zgrabnie zacytuje dajmy na to 
Arystotelesa, Mickiewicza i Marksa, odnosi trzy korzyści: po pierwsze, 
sugeruje, że Arystoteles, Mickiewicz i Marks stoją po jego stronie; po 
drugie, jego wypowiedź staje się bardziej urozmaicona; po trzecie, 
przedstawia się sam słuchaczom w korzystnym świetle.

Pomimo tych wszystkich zalet praktycznych, faktyczna racjonalna moc 
dowodowa cytatów jest dość skromna. Jakąż moc dowodową dla tezy, że nie 
należy wierzyć uczonym, ma to, że młody Mickiewicz napisał "Martwe znasz 
prawdy...)? Ponadto cytowane cudze słowa wyrywa się z kontekstu, co 
sprzyja różnego rodzaju nadużyciom. Bywa tak, że się dyskusja przeradza w 
jałową szermierkę na cytaty z tych samych autorów.

Podobną do cytatów funkcję perswazyjną pełnią |nawiązania do wydarzeń 
historycznych lub fikcyjnych znanych z literatury. Im mocniej takie 
wydarzenie (i wiążące się z nim emocje) jest zakorzenione w świadomości 
słuchaczy, tym większa okazuje się siła jego oddziaływania. Z możliwości 
takich nawiązań chętnie korzystają politycy, ale i publicysta, 
przedstawiając swój program, przywoła tradycje - w razie potrzeby - albo 
zrywów powstańczych, albo rozwoju gospodarczego. Stęskniona żona porównuje 
siebie do Penelopy, a zahukany mąż - do papy Dulskiego.

Nawiązania do wydarzeń historycznych bywają nierzadko przedmiotem nadużyć 
perswazyjnych, służąc jako narzędzie dywersji ideowej i tzw. manipulacji. 
Biada jednak mówcy, gdy w retorycznej euforii pozwoli tu sobie na zbytnią 
przesadę; słuchacze zareagują oburzeniem lub śmiechem.

Dla ludzi trzeźwo myślących - prawda, że ostatnio o takich coraz trudniej 
- moc dowodową większą niż cytaty i nawiązania mają |liczby. Szczególnie 
łatwo tu przedobrzyć. Kabarety ośmieszyły skutecznie styl przemówień typu 
"Plony 4 zbóż w skali kraju wyniosły w roku bieżącym 15,4 mln ton wobec 
14,3 mln w roku ubiegłym i 11,3 mln przed 10 laty. Jednocześnie 
powierzchnia zasiewów obejmowała 9,093 mln ha przed 10 laty, 8,841 mln ha w 
roku ubiegłym, 8,563 mln ha w roku bieżącym".

W piśmie cytowany fragment ma nawet sens, ale odczytywany słuchaczom 
wymęczonym wielogodzinnymi obradami nie ma żadnych szans, by dotrzeć do ich 
świadomości. Można się założyć, że nawet nie zorientują się, czy 
powierzchnia zasiewów wzrosła, czy też się zmniejszyła. Ludzie czują się 
względnie pewnie, operując liczbami do stu, ewentualnie do tysiąca. Kiedy w 
grę wchodzą setki tysięcy i miliony, różnice między nimi zaczynają się 
zacierać. Wyobraźni słuchaczy trzeba pomóc. Można to uczynić na przykład 
tak: "Tu nie chodzi o 4 czy 40 ton, ani o 400 czy nawet 4 tysiące, ale o 
miliony ton, a więc o trzecią część tego, co zebraliśmy przed 10 laty".

Jeżeli mówcy zależy na pobudzeniu słuchaczy do myślenia, dobre usługi 
oddadzą mu |pytania. Już sama ich wznosząca się intonacja przełamuje 
monotonię zdań orzekających, które zwykle panują w wypowiedziach. Do tego 
dochodzi ich treść. Pytanie jakby otwierało w świadomości słuchaczy miejsce 
na odpowiedź, jakby budziło oczekiwanie na nią. Wskutek tego pytanie 
aktywizuje słuchaczy, a zwłaszcza tych, do których jest bezpośrednio 
skierowane.

Pytania dzieli się zwykle na otwarte (np. "Co słychać?)) i zamknięte, 
wśród których wyróżnia się pytania o rozstrzygnięcie (np. "Czy nasz wniosek 
był już rozpatrywany na posiedzeniu Zarządu?)) i pytania o uzupełnienie 
(np. "Kogo wybrano na delegata na Zjazd?)). Podział ten niewiele jednak 
wyjaśnia, bo pomija rzeczywiste funkcje perswazyjne pytań. Kiedy się im 
starannie przyglądamy, odkrywamy ich bogactwo i dochodzimy do wniosku, że 
pytania są chyba najbardziej perswazyjną ze wszystkich form wypowiedzenia.

Zacznijmy od pytań z ukrytym założeniem. Pytając na przykład "Kto 
odpowiada za nieporządki w administracji?" albo "Jaką karę powinien ponieść 
Kowalski za swój pożałowania godny wybryk?", albo "Kiedy wreszcie uwierzymy 
we własne siły?" - zakładamy kolejno, że w administracji są nieporządki, że 
Kowalski dopuścił się karygodnego wybryku, i że dotychczas we własne siły 
nie wierzymy. Taki charakter ma również pytanie oskarżonego ze znanej 
anegdoty "Czy pan sędzia przestał brać łapówki?", a także słynny początek 
mowy Cycerona "Quousque tandem, Catilina, abutere patientia nostra?" (Jak 
długo jeszcze, Katylino, nadużywać będziesz naszej cierpliwości?). 
Perswazyjność tych pytań jest oczywista.



Inną funkcję pełnią pytania wprowadzające pominięty wątek, które stawiają 
dyskutanci referentowi lub przedmówcy. Niektóre z nich cechuje 
podchwytliwość mająca na celu ujawnienie informacji niewygodnych, więc 
przemilczanych. Pytanie pozorne umożliwia znów przedstawienie własnego 
stanowiska w sytuacji, kiedy się nie przewiduje dyskusji, a tylko zadawanie 
pytań prelegentowi (mówi się wtedy: "Moim zdaniem jest tak i tak. A co pan 
o tym sądzi?)). Czasem pytanie pomaga się wykręcić z odpowiedzi na 
postawione nam pytanie; klasycznym przykładem tego jest znany szmonces: 
"Dlaczego wy, Żydzi, zawsze odpowiadacie pytaniem na pytanie?" "A dlaczego 
Żydzi nie mieliby odpowiadać pytaniem na pytanie?"

Można by też klasyfikować pytania ze względu na to, kto ma na nie 
odpowiadać. Wyróżniają się tu trzy główne ich typy. Są to, po pierwsze, 
pytania rzeczywiste, kierowane do osób obecnych, od których się oczekuje 
rzeczowej odpowiedzi. Grupę drugą tworzą pytania, na które sobie odpowiada 
sam pytający (np. "Czy możemy o tym zapomnieć? Moim zdaniem po stokroć 
nie!)). Do grupy trzeciej należą tzw. pytania retoryczne, w ogóle nie 
wymagające odpowiedzi (np. "Czy ktokolwiek będzie działał świadomie na 
własną szkodę?" "Czyście wszyscy powariowali? Czy wszyscy postradali 
rozum?" "Odkąd to jajko mądrzejsze niż kura?)).

Przez umiejętne zadawanie pytań antagoniście w dyskusji można doprowadzić 
go do tego, że sam sformułuje wniosek zbieżny z poglądem, któremu się 
przeciwstawił. Podobno ten sposób przekonywania upodobał sobie Sokrates; z 
tego powodu przekonywanie przez pytania nazywa się do dziś metodą 
sokratyczną.

Metoda sokratyczna leży na pograniczu sposobów |uzasadniania 
(argumentowania) popieranego sądu i sposobów przekonywania przeciwnika, a 
więc chwytów perswazyjnych w ścisłym tego słowa znaczeniu, tzn. 
teoretycznie możliwych do zastosowania w każdej dyskusji przez każdą ze 
stron bez względu na to, która z nich ma rację. Żeby nie powtarzać tego, co 
można znaleźć w innych książkach (np. w "Erystyce" Schopenhauera i 
"Umiejętności przekonywania i dyskusji" T. Pszczołowskiego), ograniczymy 
się do kilku innych praktycznych wskazówek.

Każdy pogląd, każda teoria, każde stanowisko ma strony mocniejsze i 
słabsze. Obrońca czy też propagator danego poglądu, teorii lub stanowiska 
skupia zwykle uwagę słuchaczy na ich mocnych stronach. Odwrotnie powinien 
się zachowywać ich przeciwnik: największe szanse zwycięstwa daje mu bowiem 
|atak |na |słabe |strony zwalczanego poglądu lub teorii. Ta wskazówka 
przypomina zasadę dżu-dżitsu w starciu z bardzo silnym przeciwnikiem: jeśli 
nie masz szans, by skutecznie złapać go za rękę, całą swą siłą skoncentruj 
na chwycie jego małego palca. Frontalny atak na ogniwo najmocniejsze nie ma 
większych szans powodzenia. Przerwanie natomiast najsłabszego, nawet mało 
znaczącego ogniwa w rozumowaniu przeciwnika grozi zawaleniem się całej jego 
teorii.

Polemikę z referentem lub w ogóle z jakąkolwiek wypowiedzią przedmówcy 
dobrze jest |zacząć |od |ich |pochwały. Taki zabieg usypia czujność osoby 
krytykowanej i jej potencjalnych zwolenników. Pochwała wcale nie musi być 
fałszywa. Moim zdaniem nie ma wypowiedzi tak niedorzecznej, żeby się nie 
dało o niej powiedzieć dobrego słowa. Polemika zgodna z tą zasadą może się 
rozpoczynać w sposób następujący:

- Z prawdziwą przyjemnością wysłuchałem wystąpienia mego przedmówcy. 
Nieodparta logika jego rozumowania nie pozostawia najmniejszej szczeliny na 
wątpliwości. Z przytoczonych faktów nie da się wyprowadzić innych wniosków. 
Problem polega jednak na tym, że te fakty nie są zgodne z 
rzeczywistością...

Lubimy ludzi konsekwentnych, o stałych przekonaniach. Ktoś, kto kilka lat 
wcześniej, przed kilku tygodniami lub wczoraj wyrażał inne poglądy niż 
dziś, nie może liczyć na większe zaufanie słuchaczy. Trudno się dziwić 
podejrzliwości ludzkiej wobec osób zmieniających przekonania: toż jeżeli 
dziś mówią co innego niż wczoraj, to może się zdarzyć, że jutro będą mówili 
coś innego niż dziś. To zjawisko wykorzystywane bywa dość często we 
współczesnych polemikach politycznych. Przykłady |przypominania 
antagonistom ich |dawnych |wypowiedzi łatwo znaleźć w naszej publicystyce 
prasowej. Od lat zresztą krytycy religii wyszukują sprzeczności w Piśmie 
Świętym, a przeciwnicy marksizmu z upodobaniem oddają się odkrywaniu 
historycznie motywowanych niekonsekwencji w pismach jego klasyków.

Ten sposób dyskredytacji osoby, z którą się polemizuje, zwłaszcza 
publicznie - ale także w cztery oczy - może oddać istotne usługi w 
działaniu perswazyjnym. "Pozwolę sobie przypomnieć - powie polemista - co 
referent pisał na temat swobody krytyki przed dwoma laty". "Wczoraj 
mówiłeś, że nie ma nic lepszego niż dobra herbata - narzeka żona - i 
dzisiaj nagle ci się zachciało kawy".

Do podstawowego zasobu chwytów perswazyjnych używanych współcześnie w 
polemikach należy również |tytułowanie antagonistów. Sposób tytułowania 
staje się znaczący, jeśli odbiega od normy utrwalonej zwyczajowo w danym 
środowisku lub w danych okolicznościach. Zwracanie się do osób, z którymi 
nie mówimy sobie po imieniu, przez "pan" można uznać we współczesnej Polsce 
za całkowicie neutralne. Jeżeli jednak na liczniejszym zebraniu partyjnym 
jeden z jego uczestników, zwracając się do innego lub mówiący o innym, 
użyje formy "pan", może to być odebrane jako afront. Wyłączając bowiem 
ewentualne przejęzyczenia się, mamy prawo traktować tytułowanie "panem" w 
tych okolicznościach za wyraz opinii mówiącego, ze osoba tak tytułowana 
jest obca uczestnikom zebrania i nie zasługuje na miano towarzysza. Tak 
więc w tym wypadku złamanie zwyczajowej normy oznacza: "On nie jest jednym 
z nas". Ten wypadek można określić jako wyłamywanie się z normy "w bok".

Bardziej dwuznaczny charakter ma wyłamywanie się z normy "w górę". 
Obserwujemy je wówczas, kiedy mówca chce szczególnie uhonorować kogoś, ale 
i wtedy, kiedy chce go skompromitować w opinii publicznej. Za przykład 
zamierzonego honorowania można uznać tytułowanie osoby, z którą jesteśmy na 
ty, inżynierem, dyrektorem, profesorem (np. "...jak słusznie podkreślił 
inżynier Kowalski...)); zwykle tego typu honorowanie ma na celu 
uwydatnienie autorytetu człowieka, który w dyskusji podziela nasze 
stanowisko.

Kompromitacji antagonisty służy przesadne tytułowanie, któremu towarzyszy 
dodatkowo przesadna grzeczność (np. "Mój uczony przedmówca, szanowny docent 
habilitowany, był łaskaw zauważyć...)). Aby uniknąć niezrozumienia 
intencji takiego tytułowania, sygnalizuje ją mówca odpowiednią intonacją z 
odcieniem ironii. Przykładem przesadnego tytułowania jakiejś osoby w celu 
jej dyskredytacji jest też nazywanie w recenzji "panem Kowalskim" 
Kowalskiego jako autora (np. "Panu Kowalskiemu wprawdzie nie brak 
wyobraźni, ale niestety nie opanował jeszcze umiejętności składania zdań z 
wyrazów...)).

Przedstawione wyżej chwyty perswazyjne (pytania, atakowanie najsłabszej 
strony, rozpoczynanie od pochwały antagonisty, cytowanie jego 
wcześniejszych wypowiedzi, tytułowanie) są w gruncie rzeczy tylko 
dodatkowymi zabiegami taktycznymi. Istota zaś mechanizmu przekonywania za 
pomocą komunikowania słownego zasadza się na |selekcji. Zazwyczaj dokonuje 
się jej na dwóch poziomach: poziom pierwszy odpowiada selekcji samych 
faktów (informacji), poziom drugi - selekcji środków językowych opisujących 
te fakty.

Zgodnie z prawem selekcji motywowanej perswazyjnie informuje się więc 
tylko o niektórych właściwościach przedmiotów lub o niektórych cechach i 
rolach osób. Wspomina się zaś albo uwydatnia te właściwości, cechy i role, 
które odpowiadają intencjom nadawcy. Ten sam człowiek - posłużmy się 
banalnym przykładem - może być jednocześnie milionerem, właścicielem 
kopalni, starcem, ojcem itd., itd. Reakcja słuchacza na wiadomość o 
niepomyślnym wydarzeniu, jakie spotkało tego człowieka, będzie różna w 
zależności od tego, czy je przedstawimy jako niepowodzenia milionera, 
schorowanego starca czy nieszczęśliwego ojca. Wiadomość, że strajkujący 
górnicy wybili kamieniami okna w rezydencji bezwzględnego właściciela 
kopalni może wzbudzić uczucia satysfakcji wśród robotników, ale wiadomość o 
wybiciu okien w domu chorego, starego człowieka wywoła zapewne współczucie 
dla niego.

Perswazyjne oddziaływanie obu wersji takiej wiadomości opiera się raczej 
na perswazyjności treści wypowiedzi niż na perswazyjności użytych w niej 
środków językowych. W magazynie języka są jednak środki wyspecjalizowane w 
kształtowaniu postaw, opinii i zachowania się słuchaczy i czytelników. 
Znamy je dobrze i w różnych okazjach korzystamy z nich wszyscy.

Najprostszym językowym sposobem skłonienia odbiorcy do pożądanego 
postępowania jest druga osoba trybu rozkazującego: "zrób to", "zostań", 
"chodź", "czytaj", "nie jedz" oraz wołacz: "Piotrze", "Mario", 
"towarzyszu", "obywatelko". Znaczenie trybu rozkazującego można też wyrazić 
odpowiednimi czasownikami o formie trybu oznajmującego, mówiąc na przykład: 
"chcę", "żądam", "rozkazuję" (żebyś to zrobił), "zabraniam" (ci jeść), a 
także formami czasu przyszłego "zrobisz to", "przyjdziesz", "zostaniesz", 
"przeczytasz", "nie zjesz". Podobnie można tłumaczyć znaczenie wyrazów 
wskazujących przymus lub konieczność zrobienia czegoś: "musisz to zrobić", 
"trzeba zostać", "należy przeczytać", "nie powinieneś jeść". Taką funkcję 
pełnią również wypowiedzi typu: "Do broni!", "Wody!", "Jazda!", "Na pomoc!"

Ważne miejsce w arsenale językowych środków perswazyjnych zajmują także 
gesty foniczne, jak "Och!", "Żeby to szlag najjaśniejszy trafił!", 
"Cholera!" Informują one słuchaczy o emocjach nadawcy ("jestem 
wściekły)), przez co wpływają na ich zachowanie się. Podobną funkcję 
wyrażania emocji pełnią dziś zwykle już rytualne wyrażenia typu: "Wielce 
Szanowny Panie" (szacunek), "Mój Drogi Piotrze" (sympatia), wyrażenia 
obraźliwe: "Ty chamie" (pogarda), "Ty łajdaku" (potępienie), "Idiota" 
(oburzenie), oraz nasycone uczuciowością wykrzyknienia typu: "Cudowne!" 
(zachwyt), "Biedactwo!" (współczucie), "Jedyna!" (miłość) itp. Używa się 
ich w celu perswazyjnym zwykle po to, by przygotować odbiorcę na przyjęcie 
towarzyszącej im wypowiedzi. Typowym przykładem są tu nagłówki w listach i 
wołacze w wystąpieniach publicznych. Wyrażenie "Wielce Szanowny, Czcigodny 
o Kochany Panie Profesorze" w liście czy wykrzyknienie "Drodzy przyjaciele" 
w przemówieniu mają dać do zrozumienia odbiorcom, że - odpowiednio - 
czujemy do nich szacunek lub żywimy uczucie przyjaźni. Te informacje 
powinny ich życzliwie ustosunkować do samej wypowiedzi.

Swoiście wyspecjalizowanymi środkami perswazyjnymi w języku są wyrazy, 
które nie tylko oznaczają różne osoby, przedmioty i pojęcia, ale także 
wyrażają lub narzucają pewien stosunek do nich, ich ocenę. "Kliką" nazywamy 
grupę ludzi, do której mamy stosunek niechętny; "prowodyr" - to przywódca 
akcji, którą oceniamy negatywnie; "kolaboracja" - to współpraca z naszym 
wrogiem; "fiasko" - to plany naszych przeciwników wymierzone przeciw nam; 
"machinacje" - to działania na naszą szkodę. Sami nigdy nie stosujemy 
"szykan", nie urządzamy "burd", nie występujemy z "pogróżkami", nie bywamy 
"demaskowani", nikogo nie "szczujemy" przeciw innym, nie uprawiamy żadnych 
"procederów", z nikim nie łączą nas jakieś wspólne "konszachty". Nas może 
cechować "grzeczność", "delikatność" i "przyzwoitość" - naszych 
przeciwników odpowiednio "hipokryzja", "oportunizm" o "tchórzostwo". O 
mówcy, z którym się solidaryzujemy, powiemy, że "wykazał' coś lub "dowiódł" 
czegoś, że "ukazał" rzeczywistych sprawców jakiegoś wydarzenia. O innym, z 
którym się nie zgadzamy, powiemy, że "się starał coś wykazać", że 
"usiłował" czegoś "dowieść", że "próbował przerzucić" odpowiedzialność na 
kogoś innego.

Do słownictwa perswazyjnie nacechowanego należą też wyrazy: "wrzeszczeć", 
"bachor", "śpioch", "żarłok", "szpiegować", "knuć", "tchórz", "leń". 
Wszystkie wyrażają i narzucają postawę negatywną, ale czynią to 
niejednakowo. Interesującą propozycję rozróżniania trzech postaw 
uzewnętrznianych prze słownictwo perswazyjne dała przed kilkunastu laty A. 
Wierzbicka.

Jej zdaniem znaczenie wyrazów "wrzeszczeć", "bachor", "śpioch" i "żarłok" 
daje się rozłożyć następująco:

"wrzeszczeć" - równa się - krzyczeć plus czuję, że to mnie denerwuje

"bachor" - równa się - dziecko plus czuję, że mnie ono denerwuje

"śpioch" - równa się - ten, co dużo śpi plus sądzę, że za dużo

"żarłok" - równa się - ten, co dużo je plus sądzę, że za dużo

Mechanizm perswazyjny wyrazów "szpiegować", "knuć", "tchórz", "leń" jest 
nieco inny. Używając ich nie tylko wyrażamy własną postawę, ale 
jednocześnie milcząco zakładamy, że się odbiorca z nami solidaryzuje, jeśli 
chodzi o negatywną ocenę szpiegostwa, knucia, tchórzostwa i lenistwa (nie 
chodzi więc tu o trafność użycia wymienionych wyrazów w odniesieniu do 
konkretnych czynności i osób). Wierzbicka tak te wyrazy analizuje:

"szpiegować" - równa się - śledzić kogoś plus sądzę, że wiesz, że to źle

"knuć" - równa się - planować podstęp przeciw nam plus sądzę, że wiesz, 
że to źle

"tchórz" - równa się - ten kto się boi plus sądzę, że wiesz, że to źle

"leń" - równa się - ten, kto nie chce pracować plus sądzę, że wiesz, że 
to źle

Można podważać trafność "tłumaczeń" dokonywanych przez Wierzbicką. Można 
powątpiewać, czy słusznie oddziela ona wyrazy "śpioch" i "żarłok" od 
wyrazów "tchórz" i "leń". Trudno jednak zaprzeczyć, że |sposób wyrażania 
treści perswazyjnych odróżnia takie wyrazy, jak "wrzeszczeć" i "bachor" od 
takich, jak "szpiegować" i "leń". We wrzeszczeniu i bachorze zawiera się 
ocena subiektywna (np. mówiąc, że jakaś piosenkarka wrzeszczy, nie negujemy 
jej umiejętności, tylko informujemy, że nas denerwuje lub że naszym zdaniem 
śpiewa za głośno). Perswazyjność wyrazów "szpiegowanie" i "leń" polega na 
odwołaniu się do systemu wartości akceptowanego przez nadawcę i odbiorców. 
Wyrazy te mają jakby podwójną wartość perswazyjną: po pierwsze, nastawiają 
słuchaczy nieprzychylnie do kogoś, kto szpieguje lub jest leniem; po 
drugie, utrwalają negatywną ocenę "śledzenia kogoś" i "braku chęci do 
pracy".

Do interpretowania i komentowania rzeczywistości wykształcił język 
specjalne perswazyjne środki składniowe. Należą do nich między innymi 
niektóre typy zdań, w szczególności zaś te, które służą przeciwstawianiu 
jednego elementu innemu, te, które wskazują wynik, przyczynę, skutek, cel 
lub warunek jakiegoś działania oraz te, które uwydatniają, że się coś 
wydarzyło lub wydarzy pomimo czegoś. Według tradycyjnej szkolnej składni są 
to zdania:

a. przeciwstawne, np. "Do pracy się nie przykłada, ale czapkuje wszystkim 
zawzięcie";

b. wynikowe, np. "Pracowali ciężko od świtu do zmroku, więc stosunkowo 
szybko zdołali się zagospodarować";

c. przyczynowe, np. "Tempo wzrostu dochodu narodowego było niskie, bo 
hamowały go wieloletnie zaniedbania";

d. skutkowe, np. "Mówił z przejęciem, aż mu wszyscy uwierzyli";

e. celowe, np. "Każdy pracuje, żeby mu było lepiej";

f. warunkowe, np. "Do niczego nie dojdziemy, jeżeli się pogodzimy z takim 
stanem rzeczy";

g. przyzwolenia, np. "Nie zejdziemy z wybranej drogi, choć nie jest 
łatwa".

Bez takich zdań i wprowadzających je spójników: "ale", "więc", "bo", 
"aż", "żeby" ("aby", "by)), "jeżeli", "choć" nie sposób skonstruować 
perswazyjnego tekstu nawet pozorującego jakiekolwiek rozumowanie.

Wśród form fleksyjnych - oprócz wołacza i trybu rozkazującego - 
szczególną wartość perswazyjną przedstawia pierwsza osoba liczby mnogiej: 
"otrzymaliśmy", "wykonaliśmy", "zrobiliśmy", "wiemy". Owo |my łączy 
mówiącego i słuchaczy, odróżnia |nas od |was, a zwłaszcza od |nich. Czasem 
|my - to tylko nas dwoje, czasem wszyscy obecni, a czasami - cały naród. W 
tekstach perswazyjnych "wszyscy wiemy" znaczy też często tyle samo, co 
"każdy wie".

Rejestr środków językowych służących perswazji byłby niepełny, gdyby 
zabrakło w nim przenośni i porównań. Wiadomo, że do pewnych osób, 
przedmiotów i pojęć żywią ludzie uczucia pozytywne, lubią je i kochają, do 
innych czują niechęć, wrogość, pogardę i obrzydzenie. Analogiczne uczucia 
są wzbudzane przez wyrazy, które nazywają owe osoby, przedmioty i pojęcia. 
Na tym polega pierwotna magia języka: na słowo (znak) ludzie reagują 
podobnie jak na przedmiot przez nie oznaczony. Od najdawniejszych czasów 
wykorzystywano to zjawisko tak w magicznym rytuale, jak i w komunikowaniu 
perswazyjnym. Umożliwiają to przede wszystkim przenośnie i porównania.

Dzięki nim można określony przedmiot (osobę, instytucję, ideę) nazwać 
wyrazami oznaczającymi inne przedmioty, a w szczególności albo takie, które 
budzą uczucia pozytywne (jeżeli chcemy, by słuchacz ustosunkował się do 
tego przedmiotu pozytywnie), albo takie, które budzą uczucia negatywne 
(jeżeli chcemy, by słuchacz ustosunkował się do tego przedmiotu 
negatywnie). Człowieka, którego chciano wywyższyć, nazywano "lwem", 
"orłem", "promykiem słońca", "różą", "opoką"; ten, którego chciano poniżyć 
w opinii społecznej, bywał określany mianem "gada", "żmii", "ścierwa", 
"tchórza", "pokrzywy", "bagna". Zachowując się tak samo, człowiek poniżany 
"kąsa pierś, która go wykarmiła" (albo: "kala własne gniazdo)), człowiek 
wywyższany - "ratuje honor swego narodu".

Swoistym chwytem perswazyjnym jest kalambur; pomijając współczesne jego 
przykłady, przypomnijmy Tuwima: "obwieśpolak" (członek Obozu Wielkiej 
Polski), "honorhea" (narodowa choroba Polaków), "Romintern" (kler).

Tak w przytoczonych rozmowach z sąsiadami i przyjaciółmi, jak i w 
komunikowaniu publicznym chyba żadnego z omówionych i wspomnianych 
dotychczas językowych środków perswazyjnych nie używa się w izolacji. 
Nakładają się na siebie i wzajemnie wspierają słownictwo pozornie neutralne 
i wyrazy jawnie oceniające; komentujące struktury składniowe i bezpośrednio 
rozkazujące formy fleksyjne; środki służące argumentacji racjonalnej oraz 
emotywnie nacechowane wyrazy i wyrażenia bądź wyrażające głównie własne 
odczucia, bądź odwołujące się równocześnie także do wartości uznawanych 
przez odbiorców. Oto typowa scenka perswazyjna z codziennego życia:

Żona do męża:

- Kochanie! (to słowo ma przygotować męża na właściwy przekaz 
perswazyjny; jeżeli osobnik jest mało podatny na perswazję, może dodatkowo 
usłyszeć: - Świetnie dziś wyglądasz).

- Weź parasol. (Bezpośredni, jawny apel)

- Deszcz pada. (Uzasadnienie bezpośredniego apelu podyktowane obawą, że 
sam może nie poskutkować; uzasadnienie ma formę pozornie rzeczowej 
informacji o fakcie, w rzeczywistości jest ona trochę naciągana, bo to nie 
deszcz, ale raczej deszczyk, a nawet mżawka. Argument nie skutkuje, bo mąż 
nie lubi chodzić z parasolem)

- Przeziębisz się. (Argument nie skutkuje, bo człowiek lekkomyślny i 
zdrowy nie boi się lekkiej choroby.)

- Jak ci zleje głowę i ubranie, będziesz wyglądał jak zmokła kura. 
(Dodatkowy argument, tym razem skuteczny, odwołujący się do potrzeby 
uznania, a wyrażony zwrotem "wyglądać jak zmokła kura"; zwrot ten znaczy 
"być zmokniętym plus sądzę, że wiesz, że to nieładnie)).

Od najdawniejszych czasów doskonalenie umiejętności korzystania z 
językowych środków perswazyjnych traktuje się podobnie jak naukę szermierki 
Opanowanie ich miałoby zwiększać szanse skutecznego forsowania własnego 
stanowiska, narzucania własnego zdania, zwycięstwa w sporach, polemikach i 
dyskusjach. W takim ujęciu można postawić znak równości między skutecznym 
komunikowaniem a kształtowaniem postaw, świadomości i zachowania się 
odbiorców przez sprawnego nadawcę. Cóż się jednak stanie, jeżeli temu 
sprawnemu nadawcy przeciwstawią się równie sprawni inni nadawcy, a każdy z 
nich za wszelką cenę będzie chciał przeforsować własne zdanie? Czy w takim 
wypadku można oczekiwać, że sprawne komunikowanie zapobiegnie konfliktom 
lub przyczyni się do ich rozładowania?

Nie sposób na to pytanie odpowiedzieć twierdząco. Konflikty między ludźmi 
i grupami społecznymi rzadko wynikają ze złego komunikowania. Jeszcze 
rzadsze są wypadki rozwiązania lub rozładowania konfliktów dzięki dobremu 
komunikowaniu. Jak na ironię, w praktyce można znaleźć wiele przykładów na 
to, że to właśnie dobre i sprawne komunikowanie prowadzi do zaostrzenia 
konfliktu, jeżeli obie strony dążą do umocnienia swoich pozycji lub do 
zwycięstwa za wszelką cenę, a nie do porozumienia.

W razie powstania różnicy zdań między ludźmi możliwe są teoretycznie 
różne strategie postępowania:

- konsolidacja każdej ze stron sporu,

- wzajemne przekonywanie się,

- obustronne poszukiwanie optymalnego rozwiązania (lub obustronne 
przemilczanie spornej kwestii).

W sferze komunikowania się w pierwszym wypadku wysuwa się na czoło 
pryncypialność wyrażania własnego stanowiska i agresywność wobec ludzi 
myślących inaczej; w drugim wypadku - skuteczność perswazji mającej na celu 
pożądaną zmianę ich opinii i postępowania; w wypadku trzecim - zdolność 
takiego sformułowania spornego problemu, które by było akceptowane przez 
obie strony, czyli umiejętność "znalezienia wspólnego języka".

Jest rzeczą oczywistą, że strategia pryncypialno-agresywna może sprzyjać 
integracji zbiorowości ludzi tak samo myślących, jednakże nie tylko nie 
prowadzi do zażegnania konfliktu, ale jeszcze go zaognia, i to tym 
bardziej, im sprawniej jest realizowana; w razie jej zastosowania 
ewentualne rozstrzygnięcie konfliktu - bo przecież nie jego zażegnanie - 
może nastąpić na drodze innej niż komunikacja (np. przez przymus fizyczny).

Od sprawności komunikacyjnej natomiast zależy skuteczność pozostałych 
dwóch strategii. Jeśli chodzi o strategię perswazyjną, można oczekiwać - w 
najlepszym wypadku - rozstrzygnięcia konfliktu na rzecz jednej ze stron; 
tylko strategia porozumienia może konflikt zażegnać.

Omówione w tym rozdziale środki językowe, z których się korzysta w celu 
przekonywania słuchaczy i czytelników, tradycyjnie traktowane są jako 
podstawowy arsenał strategii perswazyjnej. Równie użyteczne okazują się 
jednak dla strategii porozumienia, bo w jej ramach także chodzi o wyrażenie 
stanowiska atrakcyjne, zrozumiałe i przekonywające dla odbiorcy. "Dojść do 
porozumienia" nie znaczy bowiem "zrezygnować z własnych racji".




Kultura języka





"Mowa nasza, nasz język jest naszym największym skarbem kulturalnym; 
broniąc naszego języka, bronimy samej istoty naszej kultury."



Jarosław Iwaszkiewicz





"Ponieważ nie sobie, ale innym mówimy, słów używać winni jesteśmy nie 
tych, które nam się podobają, ale które słuchający mile przyjmują."



Stanisław Kleczewski (1767)





Co to jest kultura języka? Odpowiedzieć na to pytanie powinien pomóc 
słownik. Sięgnijmy więc do jedenastotomowego słownika języka polskiego PAN 
pod redakcją W. Doroszewskiego. Tam w tomie III znajdziemy hasło "kultura". 
Z czterech wyróżnionych znaczeń tego wyrazu jedno odpowiada znaczeniu, w 
jakim występuje on w wyrażeniu "kultura języka". Kultura - czytamy - to 
"stopień doskonałości, sprawności w opanowaniu, znawstwie jakiejś 
specjalności, umiejętności itp. wysoki poziom czegoś, zwłaszcza wysoki 
poziom rozwoju intelektualnego i moralnego; ogłada, obycie, takt". 
Zwłaszcza z pierwszej części tej definicji wynika, że kultura jako "stopień 
doskonałości, sprawności w opanowaniu, znawstwie" może się odnosić do 
różnych dziedzin życia społecznego, a więc np. do literatury, sztuki, 
teatru, życia towarzyskiego, polityki, sportu, a nawet techniki i 
rolnictwa. Z myślą o tych różnych dziedzinach mówimy odpowiednio o kulturze 
literackiej, artystycznej, teatralnej, towarzyskiej, politycznej, 
fizycznej, technicznej czy rolnej. W tym szeregu znajduje swe miejsce także 
kultura języka jako stopień znajomości środków językowych oraz sprawności w 
świadomym i krytycznym korzystaniu z nich. Jej ważność opiera się na 
szczególnej roli, jaką odgrywa język w każdej dziedzinie życia społecznego. 
Ostatecznie, bez kultury języka trudno sobie wyobrazić kulturę literacką, 
teatralną, towarzyską, polityczną, a nawet - do pewnego stopnia - 
techniczną i rolną.

Potocznie przez upowszechnianie kultury języka rozumie się zwalczanie 
błędów w użyciu wyrazów, w ich odmianie, składni, wymowie, a nawet pisowni. 
Nie należy się temu dziwić, skoro większość książek, artykułów, odczytów i 
programów radiowo-telewizyjnych mających w tytule wyrażenie "kultura 
języka" poświęcona jest piętnowaniu błędów językowych. Wiedzieć, co i 
dlaczego jest "złe", to niewątpliwie ważny element kultury w każdej 
dziedzinie, ale prawdziwa kultura nie może się ograniczać do umiejętności 
rozpoznawania niedobrego. Podobnie, kultura artystyczna nie ogranicza się 
do umiejętności rozpoznania kiczu, a kultura techniczna - do wiedzy, że 
jakieś konstrukcje są z oczywistych względów chybione.

Na domiar złego, mówiąc lub pisząc o kulturze języka, piętnuje się 
zazwyczaj mniej więcej ten sam zbiór wyrażeń i zwrotów uznawanych za 
błędne, co tym bardziej umacnia przekonanie, że wystarczy się ich 
wystrzegać, by służyć za wzór sprawności posługiwania się polszczyzną. 
Tymczasem, jak sztuka perswazji nie polega na opanowaniu kilkunastu czy 
kilkudziesięciu chwytów polemicznych, tak też kultury języka nie można 
sprowadzić do niepopełniania kilkudziesięciu czy nawet kilkuset błędów 
opisanych w poradnikach językowych. Co więcej, zdarza się, że jakiś tekst 
zadziwia pięknem, bogactwem i sprawnością języka mimo zawartych w nim 
błędów, a inny, choć poprawny formalnie, razi prymitywizmem i 
szablonowością.

Nie należy jednak wyciągać stąd wniosku, że niemal całą dotychczasową 
literaturę z dziedziny kultury języka można odesłać do lamusa i z 
lekceważeniem odnosić się do zawartych w niej przestróg i wyroków. Bądź co 
bądź opierają się one na współczesnym poczuciu językowym tych warstw 
społecznych, które najpełniej reprezentują kulturę narodową w ogóle, a stan 
kultury języka ojczystego w szczególności. I jeżeli nawet w tekstach 
największego pisarza może się trafić forma wyrazowa, którą poradniki 
piętnują jako niepoprawną, nie przekreśla to sensowności ich orzeczeń. 
Wielkim ludziom - a więc także wielkim pisarzom - wybacza się różne 
słabości i grzeszki. Są oni bowiem wielcy pomimo tych grzeszków, a nie 
dzięki nim. Jeżeli jednak w ten sam sposób potknie się publicznie zwykły 
śmiertelnik, nic go niie osłoni przed opinią, że potwornie kaleczy mowę 
ojczystą.

Wielu Polaków, czytając lub przeglądając poradniki językowe, dziwi się 
niektórym orzeczeniom: "Coś takiego! To ma być błąd? Ależ tak wszyscy mówią 
i piszą!" Wprawdzie owi "wszyscy" - to najczęściej tylko osoby, z którymi 
dziwiący się przestaje na co dzień, ale niektóre orzeczenia w poradnikach 
rzeczywiście nie znajdują oparcia we współczesnym zwyczaju językowym 
większości wykształconych młodych Polaków. Zazwyczaj dotyczy to form 
nieprawidłowych lub niepożądanych zapożyczeń, którym z różnych powodów 
udało się upowszechnić kosztem swoich prawidłowych lub rodzimych 
odpowiedników. Czy w takim wypadku można sąd poradnika językowego 
zlekceważyć? Nie radzę tego robić publicznie. Trzeba się raczej pogodzić z 
faktem, że niektóre wyrazy i wyrażenia, których się nawet używa w mowie 
potocznej, są napiętnowane jako błędne. Wprawdzie już się nie odczuwa ich 
niepoprawności, ale się wie, że nie należy ich używać. W publicznym 
wystąpieniu lepiej się więc nie narazić ich użyciem, bo może ono być 
wykorzystywane w celu podważenia zaufania do tego, co mówimy. Zawsze się 
może znaleźć ktoś, kto powie: "Wymądrza się, a kilku zdań bez błędu nie 
potrafi sklecić. Kto nie wierzy, niech sprawdzi w słowniku!"

Przykłady wyraźnej niezgodności między orzeczeniami poradników a 
świadomością językową warstw wykształconych są oczywiście raczej rzadkie. 
Nie ograniczają się zresztą do przypadków potępiania przez słownik takich 
form językowych, do których ludzie się już przyzwyczaili. Zdarzają się też 
przypadki odwrotne: wielu Polakom niektóre orzeczenia poradników językowych 
wydają się zbyt liberalne. Spotykamy się więc zarówno z reakcją typu: 
"Autorzy poradników są oderwani od życia: uznają wyrażenie "w oparciu o 
doświadczenia" za niepoprawne, a pełno go w prasie, radiu i telewizji, w 
przemówieniach i książkach", jak i z reakcją typu: "Językoznawcy zbyt łatwo 
się poddają: to skandal, że w poradnikach traktuje się jako formę poprawną 
tak rażący błąd, jak wyrażenie "dwoma kobietami" zamiast tradycyjnego 
"dwiema kobietami".

Zagadnienie poprawności języka doczekało się ostatnio nowego ujęcia przez 
socjolingwistykę. Jej przedstawiciele, tzn. językoznawcy badający społeczne 
uwarunkowania zjawisk językowych, zwrócili uwagę na rozbieżność między tym, 
jak ludzie mówią, a tym, co uważają za poprawne. Jeżeli ta koncepcja jest 
słuszna - a wiele argumentów za nią przemawia - mielibyśmy dwie normy 
językowe: uznawaną i praktykowaną. Na pierwszy rzut oka wydaje się to 
paradoksalne ale przecież taka sytuacja występuje w sferze moralności: 
ludzie potępiają np. kradzież i kłamstwo, a jednocześnie trudno znaleźć 
człowieka, który nigdy niczego sobie nie przywłaszczył i nigdy nie minął 
się świadomie z prawdą. Rekonstruując stan moralności danego społeczeństwa 
na podstawie bądź tego, co ludzie uważają za dobre i złe, bądź tego, jak 
postępują, otrzymalibyśmy dwa różne obrazy. Zapewne podobnie ma się rzecz z 
poprawnością językową. Podobnie więc jak w sferze moralności obyczajowej, 
tak i w sferze poprawności językowej świadome upowszechnianie kultury 
powinno wspierać raczej normy uznawane, choć oczywiście nie sposób 
zlekceważyć norm praktykowanych.

Ograniczenie kultury języka do zwalczania błędów jest stosunkowo świeżej 
daty. Przez wieki poradniki dla mówców i ludzi pióra dawały im wskazówki, 
jak korzystać z zasobów języka, by skutecznie "uczyć, zachwycać i 
wzruszać". Tej tradycji przestrzegano jeszcze w XIX wieku. Autor 
podręcznika stylistyki dla dzieci, wydanego w 1886 roku, wymienia cztery 
warunki dobrego stylu: jasność, prostota, poprawność, szlachetność (ta 
ostatnia oznacza "przyzwoitność, nie dozwalającą używania wyrazów 
gminnych)). Kilkanaście lat później A. Krasnowolski pisał:

"Trudno jest ująć w szczegółowe przepisy te różne własności, które 
wpływają na to, że dany sposób wyrażania się uważamy za piękny. Nie można 
też żadnymi ustalonymi prawidłami nauczyć kogoś pięknego stylu. Wymagamy 
jednak od każdego, kto pisemnie czy ustnie myśli swe wypowiada, by czynił 
to w sposób jasny, zrozumiały, a zwłaszcza by wyrażał się bez błędów".

Potem dawne wymagania, by wypowiedź zachwycała i wzruszała, by cechowała 
ją jasność, prostota, szlachetność i zrozumiałość, coraz powszechniej 
kurczyły się do jednego: niechże będzie wolna od błędów językowych. Trudno 
dociec przyczyny tej rezygnacji. Czy spowodował ją zalew słowa pisanego i 
mówionego? Czy ogólne obniżenie poziomu sprawności językowej ludzi 
zabierających publicznie głos? Czy upowszechniający się styl myślenia, 
polegający na tym, że wymagać można tylko tego, co się da zadekretować w 
formie zakazów? A może tracimy poczucie, że publicznie wypowiedziane słowa 
mają jakiś sens i cel oprócz zajmowania czasu albo papieru?

Odwiedziłem kiedyś kolegę polonistę. Siedział nad cudzym maszynopisem 
bliski płaczu.

- Co się stało? - pytam.

- Podjąłem się - mówi - nieopatrznie, że poprawię tekst tego 
przemówienia. Mam nic nie zmieniać, tylko usunąć błędy. Cóż to jednak da, 
że "zabezpieczyć" zamienię na "zapewnić", a "co by się nie powiedziało" na 
"cokolwiek się powie", jeżeli z całego tekstu zieje nuda, jeżeli niektórych 
zdań sam nie mogę zrozumieć, jeżeli w całym tekście nie ma ani śladu 
oryginalnej myśli. Posłuchaj:

"Doskonalenie pracy ideowo-wychowawczej, stałe wzmacnianie jej rytmu, 
pogłębianie jej treści staje się zatem dziś - bardziej niż kiedykolwiek - 
szczególnie ważnym składnikiem systemu naszych działań, służących 
dynamicznej realizacji porogramu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski - 
jedynej drogi, wiodącej do urzeczywistnienia naszych aspiracji i 
interesów".

Taki sposób mówienia i pisania jest znacznie groźniejszy społecznie niż 
sporadyczne błędy gramatyczne czy ortograficzne. Wiadomo, że język służy 
nie tylko jako narzędzie komunikowania się ludzi, ale także jako narzędzie 
myślenia. To, że ktoś napisze reportaż przez rz albo powie, że "wiele 
zawdzięcza pewnemu dniu" (zamiast: dniowi), może być potraktowane przez 
czytelników lub słuchaczy jako przejaw rażących braków wykształcenia. 
Prawda, że taki wniosek może ośmieszyć całą jego wypowiedź w oczach 
nieżyczliwych odbiorców i zmniejszyć jej wiarygodność, ale żadnej ze stron 
aktu komunikacyjnego nie umożliwi porozumienia się. Błędna pisownia wyrazu 
nie przeszkodzi temu, że czytelnik zgodnie z intencją autora pomyśli o 
reportażu. Podobnie ma się rzecz z rażącą, bo nieprawidłową, formą 
celownika wyrazu "dzień".

Nie da się tego powiedzieć o wyrażeniach "stałe wzmacnianie rytmu pracy", 
"ważny składnik systemu działań" czy "działania służące dynamicznej 
realizacji programu". Za nimi nie stoi myślenie i same nie są zdolne 
pobudzić odbiorców do myślenia. Dlatego są takie groźne. To do nich odnoszą 
się słowa angielskiego pisarza: "Język staje się brzydki i niedokładny, bo 
nasze myśli są głupie, ale niestaranność naszego języka sprzyja temu, 
żebyśmy mieli głupie myśli".

Jerzy Bralczyk, autor wielu prac o języku współczesnej propagandy, pisze, 
że w wielu jej tekstach widać "prymat leksyki nad logiką". Autorzy tych 
tekstów bowiem używają pewnych wyrazów nie dlatego, że znaczą to, co 
znaczą, ale dlatego, że sama ich obecność w wypowiedzi nadaje jej blasku 
pryncypialności.

Na stare problemy kultury języka nowe światło rzucają tak dynamicznie 
rozwijające się obecnie kierunki badań nad językiem, jak pragmatyka, 
psycholingwistyka i socjolingwistyka. Pragmatyka zajmuje się związkami 
między środkami językowymi a ludźmi, którzy ich używają. Psychologiczne 
aspekty tych związków stanowią przedmiot zainteresowania psycholingwistyki, 
a aspekty społeczne - socjolingwistyki.

Blisko ćwierć wieku temu angielski socjolog języka B. Bernstein wystąpił 
z koncepcją, że języki narodowe we współczesnych społeczeństwach 
funkcjonują w dwóch różnych odmianach, uwarunkowanych klasowo. Ludzie 
bardziej wykształceni posługują się językiem "rozwiniętym", ludzie bez 
wykształcenia - językiem "ograniczonym". Pierwotna koncepcja Bernsteina 
spotkała się z ostrą krytyką (zarzucono jej m.in. bezpodstawne 
wartościowanie odmian języka służących do różnych celów) i została - także 
przez samego twórcę - w istotny sposób przeformułowana. Samo jednak 
rozróżnienie rozwiniętej i ograniczonej odmiany języka narodowego 
przetrwało - przynajmniej na razie - próbę czasu.

Nawiązała do tego ostatnio Mirosława Marody, tworząc pojęcie 
"quasi-rozwiniętej" odmiany języka. Jej istotą miałoby być używanie form 
wyrazowych i składniowych właściwych odmianie rozwiniętej, ale bez 
uświadamiania sobie ich swoistych znaczeń. Oto na przykład ktoś, kto 
normalnie myśli i wypowiada się w kategoriach ograniczonej odmiany języka, 
odróżnia ludzi biednych i bogatych. Zetknąwszy się z przeciwieństwem klas 
wyzyskiwanych i wyzyskujących, może obie te |nazwy włączyć do swego 
słownika i używać ich w odpowiedniej chwili, ale nie w ich właściwym 
znaczeniu, tylko jako odświętnych, wiecowych czy uczonych synonimów wyrazów 
"biedni" i "bogaci". Wypowiedź sformułowana w języku quasi-rozwiniętym 
wskutek zapożyczenia form należących do odmiany rozwiniętej udaje wypowiedź 
w języku rozwiniętym, choć w istocie wyraża uproszczony obraz świata 
charakterystyczny dla ograniczonej odmiany języka. Język quasi-rozwinięty 
polega więc jakby na oddzieleniu formy od treści.

"Za jego powstanie - pisze M. Marody - odpowiedzialne wydają się dwie 
grupy czynników: 1. oddziaływanie środków masowego przekazu oraz 2. 
specyficzny typ kształcenia. Ponieważ zarówno mass-media, jak i kształcenie 
znajdują się w rękach ludzi z wyższym wykształceniem, jest rzeczą 
zrozumiałą, że język używany w tych instytucjach posiada cechy formalne 
kodu rozwiniętego. Jeżeli jednak idzie o treści przekazywane za 
pośrednictwem tych dwu typów instytucji, to sprawa jest bardziej złożona. W 
przypadku środków masowego przekazu na kształtowanie tych treści wpływ 
wywiera potrzeba dotarcia do najszerszego kręgu odbiorców oraz konieczności 
wynikające z założonych celów propagandowych".

Jeżeli quasi-rozwinięta odmiana języka - charakteryzująca się rozwiniętą 
formą i ograniczoną treścią - rzeczywiście istnieje i ma szerszy zasięg 
społeczny, gotów jestem uznać ją za najgroźniejszego wroga kultury języka i 
myślenia narodowego. To właśnie ona byłaby przyczyną wspomnianego "prymatu 
leksyki nad logiką" w niektórych tekstach propagandowych.

Koncepcja quasi-rozwiniętej odmiany języka (Marody pisze o "kodzie 
quasi-rozwiniętym)) zapewne zrobi karierę, bo nawiązuje do teorii modnej 
obecnie w świecie, jest dość oryginalna, a co najważniejsze - 
przekonywająco wyjaśnia językowe zachowania się ludzi. Trafnie uwydatnia 
związek między językiem a myśleniem w ogóle, a między zasobem środków 
językowych, a jakością obrazu świata w szczególności. Umożliwia też 
sformułowanie ogólnej wskazówki pragmatycznej z dziedziny kultury języka: 
Jeśli nie uświadamiasz sobie różnicy znaczenia między dwoma wyrazami, z 
których jeden jest ci dobrze znany, bo używasz go na co dzień, a drugi 
wydaje ci się bardziej uczony, niezwykły i elegancki, użyj pierwszego z 
nich.

Zastosowanie się do tej wskazówki uchroniłoby wiele osób przed 
niestosownym użyciem wyrazów "posiadać", "aktualny", "alternatywa" czy 
wyrażenia "klasa wyzyskiwana" zamiast "mieć", "obecny", "możliwość", 
"biedni". Wskazówka wydaje się wyśmienita, ale pół żartem pół serio wypada 
zwrócić uwagę, że teoretycznie jest niebezpieczna. Wyobraźmy sobie 
człowieka, którego zasób czasowników używanych na co dzień ogranicza się do 
słowa "pieprzyć" (darujmy sobie wulgarniejszy odpowiednik), uzupełnianego 
odpowiednimi przedrostkami. Wyobraźmy sobie, że ten człowiek wziął sobie do 
serca naszą wskazówkę i postanowił się do niej zastosować. Ktoś go zapytał:

- Co robisz po pracy?

A on myśli: Jakbym się silił na elegancję, powiedziałbym, że zjem obiad, 
pójdę do domu i spędzę wieczór z dziećmi. Skoro mi jednak radzą, żebym 
mówił raczej tak, jak mówię na co dzień, to co się będę "opieprzał". I wali 
prosto z mostu:

- Jak "wpieprzę" obiad, "zapieprzam" do domu i "przepieprzę" wieczór z 
dzieciakami.

Określiliśmy kulturę języka jako stopień znajomości środków językowych 
oraz sprawności w świadomym i krytycznym korzystaniu z nich. Jej poziom w 
odniesieniu tak do jednego człowieka, jak i większej społeczności można by 
ustalić za pomocą odpowiednich badań. W praktyce przecież o stopniu 
opanowania języka i o sprawności posługiwania się nim wnioskujemy z 
tekstów. Tekst, w którym się znajdzie wiele przykładów niewłaściwego użycia 
środków językowych, świadczy o niskiej kulturze języka jego twórcy.

Współczesne językoznawstwo odróżnia język "jako abstrakcyjny, społecznie 
wytworzony system znaków" od mówienia i pisania, a więc od posługiwania się 
językiem. Twórcą tego rozróżnienia był szwajcarski językoznawca F. de 
Saussure. Porównał on komunikację językową do gry w szachy. W ramach tego 
porównania język odpowiada samym zasadom gry, a mówienie i pisanie - 
sposobom rozgrywania konkretnych partii szachowych. W tak rozumianym języku 
nie może być "błędnych zasad gry". Popełnia się natomiast błędy, posługując 
się językiem, podobnie jak się je popełnia w trakcie rozgrywania 
konkretnych partii szachowych. Zgodnie z tym rozumowaniem należałoby mówić 
nie o błędach językowych (bo błędy w języku - jak wynika z samej jego 
definicji - istnieć nie mogą), ale o błędach w mówieniu i pisaniu.

Jeżeli jednak wyrażenie "błąd językowy" nie razi nas jako błąd, to nie 
tylko dlatego, że większość Polaków nie słyszała o Saussurowskiej koncepcji 
języka (nawiasem mówiąc, nie wszyscy językoznawcy uznają tę koncepcję), ale 
dlatego, że się po polsku używa wyrazu "język" w różnych znaczeniach. 
Mówimy bowiem nie tylko o języku polskim, niemieckim czy rosyjskim jako o 
narodowych, społecznie wytworzonych systemach znaków, używając wyrazu 
"język" w znaczeniu nadanym mu przez Saussure'a, ale także np. o "języku 
Adama Mickiewicza" czy nawet o "języku Pana Tadeusza", mając na myśli 
indywidualny sposób posługiwania się językiem przez konkretnego pisarza lub 
realizację języka narodowego w konkretnym utworze.

Wróćmy jeszcze do porównania komunikacji językowej z grą w szachy. 
Powiedzieliśmy, że w języku, rozumianym jako zasady gry, nie może być 
błędów. Można jednak wyobrazić sobie kogoś, kto właśnie rozgrywa partię 
szachów, nie znając dobrze wszystkich reguł tej gry. Podobnie bywa ze 
znajomością języka przez konkretnych jego użytkowników. Sytuację młodego 
człowieka, który nie wie, że dajmy na to słowem "Cześć!" nie wypada powitać 
profesora, można porównać z sytuacją niedouczonego szachisty, który nie zna 
zasad ograniczających na przykład zastosowanie roszady.

Słynne porównanie języka z grą w szachy nie jest jednak doskonałe. Być 
może w ogóle doskonałych porównań nie ma. Między językiem bowiem a szachami 
zachodzi przynajmniej jedna podstawowa różnica: większość szachistów zna 
wszystkie obowiązujące zasady tej gry, a prawdopodobnie nikt nie ma prawa 
powiedzieć, że zna swój język ojczysty w całości. Choć od dziecka mówimy po 
polsku, nie znamy ani wszystkich wyrazów składających się na słownictwo 
współczesnej polszczyzny kulturalnej (o gwarach i polszczyźnie historycznej 
nawet wspominać nie warto), ani wszystkich reguł ograniczających ich 
użycie. Stopień znajomości jednych i drugich świadczy właśnie o kulturze 
języka każdego z nas. Jej dokumentację stanowią wytwarzane przez nas teksty 
w mowie i piśmie, a w szczególności także zawarte w nich błędy.

Wedle słownikowej definicji błąd językowy to "nieświadome odstępstwo od 
współczesnej normy językowej, usankcjonowanej zwyczajem językowym i 
poczuciem językowym środowisk uznanych społecznie za użytkowników 
kulturalnej odmiany danego języka narodowego. Współcześnie do tych środków 
zalicza się przede wszystkim inteligencję humanistyczną". Ze względu na to, 
jakie normy są przez błędy naruszane, wyróżnia się zwykle błędy 
stylistyczne, frazeologiczne, składniowe, gramatyczne, leksykalne, 
fonetyczne oraz interpunkcyjne i ortograficzne (dwa ostatnie rodzaje trudno 
zresztą uznać za błędy językowe w pełnym tego słowa znaczeniu, bo zasady 
przestankowania i pisowni są w gruncie rzeczy zewnętrzne i sztuczne wobec 
żywej materii języka).

Błędy |stylistyczne wynikają z pogwałcenia norm stylistycznych co do 
stosowności użycia różnych środków językowych. Mamy na przykład w polskim 
słownictwie wiele wyrazów, które się nadają do użycia tylko w niektórych 
okolicznościach. Wyrazy "tatuś" i "buzia" - takie miłe w mowie potocznej - 
źle by się czuły w rozprawie naukowej lub w podaniu do urzędu. Odwrotnie, 
urzędowe "niniejszym zawiadamiam" lub "lokal mieszkalny", a także naukowe 
"podstawy metodologiczne" i "poczynania eksperymentalne" śmieszyłyby w 
mowie potocznej. Rażą - jako błędy stylistyczne - wyrazy podniosłe w opisie 
prostych czynności i wyrazy wulgarne w mowie pogrzebowej. Za stylistyczne 
potknięcia można też uznać niepotrzebne powtarzanie tego samego wyrazu w 
niewielkich odstępach, nie zamierzone rymy, używanie blisko siebie podobnie 
brzmiących wyrazów czy też sąsiedztwo dwóch wyrazów, z których pierwszy 
kończy się taką samą sylabą, jaką się rozpoczyna drugi (np. prosta 
stancja). Błędami stylistycznymi są również nieudane przenośnie i 
porównania, a także wszelkie nieporadności językowe nie naruszające norm 
gramatycznych.

Błędy |frazeologiczne powstają wskutek zniekształcenia związku dwóch lub 
większej liczby wyrazów przez zastąpienie jednego z nich innym, 
bliskoznacznym (taki błąd popełnilibyśmy, zmieniając w związku "snuć plany" 
wyraz "plany" na "perspektywy)) lub przez skrzyżowanie dwóch poprawnych 
związków (np. błędny zwrot "krzyżować szyki" powstał prawdopodobnie ze 
skrzyżowania poprawnych zwrotów: "krzyżować plany" i "mieszać szyki)). Za 
błędy frazeologiczne uważa się też tautologie i pleonazmy (np. "narzucający 
się i natrętny"; "wzajemna współpraca", "poprawić się na lepsze)).

Do błędów |składniowych zalicza się połączenia wyrazów rażące nie ze 
względu na ich znaczenie lub posmak stylistyczny, ale ze względu na 
niedostosowanie formalne. Najczęściej chodzi o formę dopełnienia nie 
odpowiadającą wymaganiom czasownika (np. "bronić ojczyznę" zamiast 
poprawnego "bronić ojczyzny"; "szukać za czym" zamiast "szukać czegoś)). 
Znacznie rzadziej zdarzają się przykłady braku wymaganej zgodności rodzaju 
i liczby między podmiotem i orzeczeniem lub między przydawką a określanym 
przez nią rzeczownikiem. Do błędów składniowych należą też niewłaściwe 
użycia przyimków (np. "bez most przez czapki)) i spójników (np."nie 
lubię, a kocham" zamiast: "nie lubię, ale kocham)) oraz imiesłowów (np. 
wielokrotnie potępiane w szkole: "idąc przez wieś dzwony dzwoniły" zamiast: 
"kiedy szedł przez wieś, dzwony dzwoniły)).

Błędy |gramatyczne łamią normy gramatyki, tzn. głównie fleksji 
(deklinacji lub koniugacji) i słowotwórstwa. Zdarzają się znacznie rzadziej 
niż stylistyczne, ale nie na tyle rzadko, by przykładów trzeba było długo 
szukać. Nawet u ludzi zawodowo trudniących się piórem trafić się może np. 
błędna forma "tego periodyka" (zamiast: "tego periodyku)), a uważana za 
niepoprawną forma "wykąpę się" (zamiast: "wykąpię się)) zdarza się w 
mowie potocznej dość często.

Wielu Polaków ma kłopoty z odmianą nazw własnych (np. "z Jabłonnej, z 
Miłosnej" zamiast: "z Jabłonny, z Miłosny)), a także z tworzeniem nowych 
wyrazów (por. np. błędną formę przymiotnika od nazwy "Nowa Huta - 
nowohuciański" zamiast: "nowohucki)). Błędem gramatycznym jest też - 
przypisanie wyrazowi niewłaściwego rodzaju (np. "ten pomarańcz" zamiast: 
"ta pomarańcza)). Wypada tu dodać, że w gruncie rzeczy cała składnia 
należy do gramatyki, a więc tym samym wszystkie błędy składniowe - omówione 
poprzednio - można traktować jako typ błędów gramatycznych.

Błędy |leksykalne polegają na użyciu wyrazów w niewłaściwym znaczeniu 
(np. "ludyczny" w znaczeniu "ludowy" zamiast "zabawowy)) lub w 
zniekształconej postaci (np. błędne "wziąść" zamiast "wziąć)). Za błędy 
leksykalne można by też uznać użycie wyrazu obcego wynikające z niewiedzy, 
że znaczy on dokładnie to samo, co dobrze nam znany wyraz polski (por. np. 
użycie wyrazu "emerald" zamiast polskiego "szmaragd)).

Błędy |fonetyczne, czyli błędne wymawianie wyrazów, należą do 
najczęstszych. Niektóre z nich można zresztą traktować jako typ błędów 
leksykalnych (jako przykład może tu służyć niepoprawna wymowa 
"predystyncja" zamiast "predestynacja)). Wiele innych zdarza się w 
niestarannej mowie potocznej (np. niepoprawna wymowa wyrazów "biblioteka", 
"są", "oryginał" jako "bibloteka", "som", "orginał)). Jako błędy 
fonetyczne traktuje się też niewłaściwe akcentowanie wyrazów (np. "za 
granicą", "kopuła" zamiast "za granicą", "kopuła)). Szczególnie 
często zdarza się błędna wymowa wyrazów obcych i zapożyczonych.

Błędy |interpunkcyjne i |ortograficzne popełnia się oczywiście tylko w 
piśmie, ale przynajmniej niektóre z nich odbijają niepoprawną wymowę 
wyrazów. Tak jest zapewne z błędną pisownią "szklanny", "zrucać", "orginał" 
i "orginalny" (zamiast poprawnych "szklany", "zrzucać", "orginał", 
"orginalny)). Nierozróżnianie w mowie głosek "h" i "ch" sprzyja też 
błędnej pisowni "błachy" i "haber" (zamiast poprawnych: "błahy" i 
"chaber)). Zawieszenia głosu (lub ich brak) w trakcie wymawiania zdań 
pociągają za sobą niewłaściwe użycie przycinka (lub jego brak wbrew 
wymaganiom przepisów), bo jak wiadomo reguły polskiej interpunkcji opierają 
się raczej na składni niż na sposobie wymawiania zdań. A jeśli niepoprawne 
stawianie przecinka jest najczęstszym błędem interpunkcyjnym, to w zakresie 
ortografii na pierwsze miejsce wysuwają się zakłócenia w pisowni łącznej i 
rozłącznej grup wyrazowych (np. błędne "na prawdę" i "napewno" zamiast 
poprawnych: "naprawdę" i "na pewno)).

Niepopełnianie błędów stylistycznych, gramatycznych, leksykalnych itd. 
niewątpliwie świadczy o kulturze języka. Z drugiej strony można powiedzieć, 
że upowszechnianie kultury języka słusznie się łączy z walką z nimi. Czy 
miałoby to jednak znaczyć, że ostatecznym celem kultury języka jest to, by 
wszyscy mówili poprawnie? Czy miałoby sens zwalczanie błędów, jeżeli jedyną 
nagrodą byłoby przeświadczenie, że się ich nie popełnia? Czy poprawny język 
ojczysty jest rzeczywiście wartością prymarną, nie wymagającą odwołania się 
do innych wartości jako motywów?

Zgodnie z intencją tej książki na wszystkie te trzy pytania wypada 
odpowiedzieć przecząco. Poprawność, rozumiana jako brak błędów, nie jest 
ani celem ostatecznym kultury języka, ani nawet jednym z jej celów 
ostatecznych, ale tylko środkiem służącym lepszemu porozumiewaniu się 
ludzi, poprawniejszemu i pełniejszemu wyrażaniu myśli i uczuć, 
trafniejszemu rozumieniu tego, co inni mówią i piszą, skuteczniejszemu 
poznawaniu świata oraz precyzyjniejszemu i owocniejszemu myśleniu o nim.

Podczas dyskusji w środowisku dziennikarskim jeden z redaktorów 
powiedział: "Wszystko, co robimy, podporządkowane jest głównemu celowi, by 
nie popełniać błędów politycznych". Kiedy kilku jego kolegów, usłyszawszy 
to oświadczenie, roześmiało się w głos, przez dłuższą chwilę nie mógł się 
zorientować, co niestosownego było w tym, co powiedział. Aż mu ktoś z sali 
wygarnął:

- Waszym celem ma być dobra gazeta, dobra także z politycznego punktu 
widzenia.

A ktoś inny dorzucił:

- Najlepszym sposobem uchronienia się od błędów - to nic nie robić!

Podobne nieporozumienie może się zdarzyć w podejściu do błędów 
językowych. Ich unikanie również trzeba traktować jako jeden z warunków 
skutecznego komunikowania, a nie jako cel sam w sobie.

Sens troski o kulturę języka ojczystego motywuje się zwykle względami 
patriotycznymi. Jeżeli bowiem nawet trochę przesadnie brzmi sąd, że "naród 
żyje, póki jego język żyje" (ostatecznie historia podpowiada przykłady 
prężnych i nieźle radzących sobie narodów bez jednego, własnego języka 
narodowego), to przecież prawdą jest, że "język stanowi nasz największy 
skarb kulturalny", a "broniąc go, bronimy samej istoty naszej kultury". Nic 
więc dziwnego, że taka narodowa motywacja troski o język wysuwa się na plan 
pierwszy w okresach nasilenia uczuć patriotycznych. W szczególnych 
okolicznościach dochodzi wręcz do utożsamienia polszczyzny z ojczyzną.

Nie ujmując w niczym tak rozumianej patriotyczno-kulturalnej motywacji 
troski o język, warto przecież spojrzeć na niego jako na swoiste narzędzie 
zarówno porozumiewania się, jak i myślenia wszystkich Polaków. Zająwszy 
takie pragmatyczne stanowisko, powiemy, że dbałość o język i troska o jego 
pożądany rozwój służy skutecznemu współdziałaniu obywateli oraz ich 
logicznemu i realistycznemu myśleniu. Z tego punktu widzenia na naganę 
zasługuje każde użycie środka językowego, które przeszkadza lub wręcz 
uniemożliwia osiągnięcie celu wypowiedzi, jaki sobie mówiący zamierzył. Za 
niewłaściwe i często jednocześnie błędne (stylistycznie, gramatycznie itd.) 
uznamy te formy językowe, których słuchacz (lub czytelnik) nie zrozumie, 
które może zrozumieć opacznie, które go - wbrew zamierzeniu mówiącego - 
rozśmieszą lub oburzą, które - poza poezją - odciągną uwagę słuchacza od 
treści wypowiedzi ku jej formie, które wreszcie sprawią, że słuchacz (lub 
czytelnik) nabierze przeświadczenia, że nadawca nie zna się na tym, o czym 
mówi (lub pisze), nie należy do "swoich", nie umie się zachować albo nie 
potrafi mówić (lub pisać) poprawnie. Kropla dziegciu zniszczy 
najwspanialszą beczkę miodu. Czar najpiękniejszego tekstu może prysnąć 
wskutek jednego potknięcia. Nie wierzy Pani? To proszę posłuchać: "Lytwo, 
ojczyzno moja...".

Myślałby ktoś, że ta nietolerancyjna postawa wobec mówienia i pisania 
takiego, "jak się mówić i pisać nie powinno", jest nieracjonalna i świadczy 
o prymitywizmie słuchacza lub czytelnika. Nic podobnego! Brak tolerancji 
wobec nie aprobowanych w danej społeczności sposobów mówienia okazuje się 
wysoce racjonalny z punktu widzenia interesów wspólnoty komunikacyjnej. To 
najważniejszy naturalny mechanizm utrzymania możliwości porozumienia się 
między pokoleniami. Działa dość skutecznie na różnych poziomach: w 
rodzinie, w kręgu rówieśniczym, w środowisku zawodowym i organizacyjnym, a 
wreszcie na poziomie ogólnonarodowym. Chroni język jako podstawowe 
narzędzie komunikowania się. A - jak wiadomo - jest to narzędzie 
szczególnego typu. Pozornie - zauważył pewien amerykański językoznawca - i 
język, i maszyna do strzyżenia trawników są tylko narzędziami. Jeśli mój 
sąsiad strzyże swój trawnik maszyną zupełnie inną niż ja, nie przeszkadza 
to w niczym naszej przyjaźni. Kiedy byśmy jednak mówili różnymi językami, 
prawdopodobnie byśmy się w ogóle nie zaprzyjaźnili.

Powyższa pochwała ostracyzmu wobec form językowych odczuwanych jako 
niepoprawne wymaga kilku słów komentarza. Uznając bowiem pożądane skutki 
wspomnianego braku tolerancji, nie sposób przemilczeć tego, że jako 
zjawisko żywiołowe pociąga on za sobą skutki również niepomyślne. Jeżeli 
bowiem nie towarzyszy mu dostateczna znajomość języka (a więc też wiedza, 
co jest błędne, a co - poprawne), potępienie może objąć nie tylko 
rzeczywiste błędy, ale i formy najzupełniej poprawne, a nawet lepsze niż 
te, których się w danym środowisku powszechnie używa. Ponadto zbytnia 
nietolerancyjność wobec wszelkiej innowacji może - przynajmniej 
teoretycznie - zahamować rozwój języka narodowego, a przez to także - 
narodowego myślenia.

Jakże więc w końcu nietolerancyjność wobec błędów w mowie i piśmie 
ocenić? Przed chwilą się ją wynosiło pod niebiosy jako głównego gwaranta 
jedności języka, a tu nagle pada oskarżenie, że może chronić błędy, a nawet 
hamować rozwój myśli! A jednak oba sądy są prawdziwe. Najzwyklejsza to 
zresztą rzecz na tym świecie, na którym nie ma ani absolutnego dobra, ani 
absolutnego zła. Cały zaś problem polega na tym, by stworzyć warunki, które 
sprzyjają pożądanym skutkom nietolerancyjności wobec innowacji językowych, 
a jednocześnie ograniczają jej skutki niepożądane. Przyczynić się może do 
tego właśnie upowszechnienie kultury języka.

Kiedy mam mówić i pisać o kulturze języka, wszyscy radzą mi: "Niech pan 
napiętnuje najbardziej rażące i najczęstsze błędy". Na pierwszy rzut oka 
rada wydaje się dobra i chyba nikomu, kto mi ją daje, nawet przez myśl nie 
przejdzie, ile kłopotów i wewnętrznych rozterek sprawia chęć zastosowania 
się do niej.

Biorę sobie tę radę do serca i zgodnie z najgłębszym przekonaniem uderzam 
w to, co uważam za rzeczywiście najbardziej rażące i najczęstsze, a do tego 
- najgroźniejsze społecznie: w sztuczność, w manierę, w udawanie, że się 
jest kimś innym. Biję w niezrozumialstwo kancelaryjnego żargonu, w płyciznę 
dowcipkowatego cwaniactwa, w pozorowaną naiwność niby-zaangażowanej 
publicystyki, w fałsz podniosłych frazesów i w sztampę wyświechtanej 
metaforyki. Ilustruję przykładami te grzechy główne naszej mowy, cytując:

"Wskutek uprzednich zaszłości koszty zabezpieczenia finalizacji 
zadaszenia przedmiotowego budynku pomimo priorytetowego charakteru tej 
wiodącej inwestycji na terenie tut. okręgu podlegają limitowaniu zgodnie z 
obowiązującymi przepisami w pierwszym rzędzie w funduszu bezosobowym i w 
zakupach importowych z drugiego obszaru płatniczego."

A potem:

"Janina L. stała się brzemienną przyczyną o rok od niej młodszego 
Kazimierza Ł. (...) Ł. miał wtedy, gdy wdepnął w Janinę L., dwumiesięczne 
dziecko. Za zgodą ojca Janiny wspólne zamieszkiwanie córki z Kazimierzem Ł. 
odbyło się w jego willi. (...) Po urodzeniu dziecka, Kazimierz wzmógł 
absencję w domu".

I jeszcze:

"To wycinki różnych przejawów stajni augiaszowych, zasmradzających 
atmosferę ludowej Ojczyzny, budzących przysłowiową czarną krew w sercach 
milionowych rzesz ludzkich. Co za "szatani" byli tam czynni, że tyle 
świństw trzymało się pod korcem maku też przysłowiowym".

I jeszcze:

"Zaszczytna akcja honorowego oddawania krwi wśród naszej załogi podobnie 
jak w całej Ludowej Ojczyźnie została zrozumiana z poczuciem szlachetnego 
czynu człowieka dla człowieka. Wstąp w szeregi ofiarnych krwiodawców, 
których łączą humanitarne idee wyznawane przez wszystkich ludzi dobrej woli 
na całym świecie".

I wreszcie:

"Po pierwszym ataku śnieżnej aury żegnał lary i penaty w syrenim grodzie 
i z uporem maniaka wyprawiał się ekspresem o wdzięcznej nazwie Tatry do 
zimowej stolicy Polski, by tam oddawać się białemu szaleństwu".

Pytam później moich zleceniodawców lub doradców: "Czy o to wam chodziło?" 
"Niezupełnie - odpowiadają. - Mówiłeś zbyt ogólnie o manierach stylu. Myśmy 
zaś myśleli o konkretnych błędach językowych, że się nie mówi "dej", ale 
"daj"; nie: "trzyletnia rocznica", ale "trzecia rocznica"; nie: "większa 
połowa", ale "więcej niż pół" itd. Liczyliśmy na to, że wytkniesz po prostu 
błędy najczęstsze i najbardziej rażące".

Błąd językowy - to nie zamierzone uchybienie zwyczajowi powszechnej mowy 
zwanej kulturalną. Błędnym jest więc taki sposób wyrażania się, o którym 
możemy orzec, że "tak się nie mówi" albo "tak nie można powiedzieć po 
polsku". Zdania: "To jest błąd językowy" i "Tak się nie mówi" znaczą to 
samo. Ale przecież wyrazy i wyrażenia, o których się orzeka, że "tak się 
nie mówi", nie mogą być zbyt często używane. W wyrażeniu "najczęstszy błąd" 
wolno się dopatrywać wewnętrznej sprzeczności.

Na domiar złego mam piętnować błędy nie tylko najczęstsze, ale 
jednocześnie najbardziej rażące. Tymczasem najbardziej rażą nas wyrazy i 
wyrażenia, których się w ogóle nie spodziewamy, a więc takie, które są 
używane rzadko. Najbardziej rażącą wyda nam się forma, z którą zetknęliśmy 
się po raz pierwszy w życiu. Za drugim, trzecim czy dziesiątym razem parzy 
nasze poczucie językowe już trochę słabiej, a za pięćsetnym czy tysięcznym 
- okaże się, że jesteśmy już do niej niemal całkiem przyzwyczajeni. W 
wyrażeniu "błąd najczęstszy i najbardziej rażący" tkwi podwójna 
sprzeczność.

Oto z całą pewnością do najczęstszych błędów należy użycie formy "tą" 
zamiast "tę" w funkcji biernika, to znaczy w zwrotach typu "pożycz mi tę 
książkę". Ale właśnie wskutek częstości użycia trudno powiedzieć, że w 
zasadzie niepoprawne wyrażenie "tą książkę" jest przykładem najbardziej 
rażących błędów. Z drugiej strony chyba żaden Polak nie powie "nie mam 
samochoda" (przynajmniej ja się nigdy w życiu nie spotkałem z tym, by 
dorosły Polak napisał lub powiedział "samochoda" zamiast "samochodu)). 
Gdybym się z taką formą spotkał, bez wahania zaliczyłbym ją do błędów 
najbardziej rażących, ale bardzo rzadkich.

Mimo tych zastrzeżeń ponownie próbuję sprostać oczekiwaniom społecznym. 
Wybieram kilka wyrazów, wyrażeń i zwrotów, które stosunkowo często 
występują w mowie i piśmie, a pomimo to rażą poczucie językowe wielu 
Polaków.

Zacznijmy od dość rozpowszechnionego błędnego użycia zwrotu "opierać się 
o coś". Czasownikowi "opierać się", a nawet samemu zwrotowi "opierać się o 
coś" nie można nic zarzucić. Wątpliwości zaczynają się dopiero wtedy, kiedy 
ma się go użyć w zdaniu. Wszystko bowiem zależy od tego, co jest 
przedmiotem oparcia.

W języku polskim odróżniamy opieranie się o coś pionowego (mówimy: 
opierać się plecami o ścianę, o rosnące drzewo, o latarnię itp.) od 
opierania się na czymś poziomym (mówimy: opierać się łokciami na stole, 
strop opiera się na 8 kolumnach itp.). I Polacy na ogół nie popełniają 
błędów, używając czasownika "opierać się" w jego realnym, konkretnym 
znaczeniu. Często natomiast łamią zasadę, że w znaczeniu przenośnym 
opieranie się jest opieraniem się na czym, a nie o coś. Zgodnie z tą zasadą 
popełnia błąd, kto mówi "postęp techniczny opiera się o naukę" (zamiast: 
"opiera się na nauce)), "zarządzenia opiera się o przepisy" (zamiast: 
"opiera się na przepisach)), "decyzja oparta o wyniki analizy" (zamiast: 
"oparta na wynikach analizy)).

Inny przykład: "Jako pierwszy (albo: jako ostatni) zabrał głos tow. X". W 
zdaniach tego typu wyraz "jako" jest całkowicie zbędny, a co więcej - jego 
obecność razi poczucie językowe wielu Polaków, którzy słusznie dopatrują 
się w jego nadużywaniu wpływu obcego języka. Ich stanowisko popierają 
zresztą chyba wszystkie wydawnictwa poświęcone kulturze języka polskiego. 
Podobnie, za niepoprawne uznamy zdania: "Francuz przyjechał jako drugi" 
(zamiast: "przyjechał drugi)), "Jako ostatni zameldował się na mecie 
zawodnik X" (zamiast: "ostatni zameldował się...)).

Nie mniej często - zwłaszcza w tekstach urzędowych - spotykamy wyrażenie 
"odnośnie czego". Niewiele oficjalnych dokumentów może się bez niego obyć. 
A jest to błąd oczywisty i chyba pół Polski krzywi się z niesmakiem na jego 
widok. Bo niby dlaczego miałoby się mówić "odnośnie czegoś", jeżeli chcąc 
do czegoś nawiązać, mówimy "odnosić się do czegoś)? Wprawdzie i ten zwrot 
pachnie na milę kancelarią, potocznie go nie używamy, ale przynajmniej nie 
można mu zarzucić, że jest niepoprawny. Niczym nie da się usprawiedliwić 
obecności błędnego wyrażenia "odnoście czego" w zdaniach: "Odnośnie 
lokalizacji obiektu wyjaśniamy..." (zamiast: "W sprawie lokalizacji...", 
"odnośnie do lokalizacji...)), "Zalecenia odnośnie zagrożenia pożarowego 
są słuszne" (zamiast: "Zalecenia co do zagrożenia..." albo "zalecenia 
odnośnie do zagrożenia)). Niekiedy wyrazu "odnośnie" używa się nie tylko 
błędnie, ale także niepotrzebnie, np. :Rozważono sprawę odnośnie rozbudowy 
zakładu" (zamiast po prostu: "rozważono sprawę rozbudowy...)). Poradniki 
językowe zgodnie wskazują, że wyrażenie "odnośnie czegoś" jest dokładnym 
tłumaczeniem rosyjskiego "otnositielno czego".

Albo wyrażenie "w międzyczasie". Ileż atramentu wypisano przeciw niemu! 
Ileż argumentów wytoczono, by je raz na zawsze usunąć z polszczyzny! 
Wszystkie te wysiłki wprawdzie nie poszły na darmo, bo w starannie 
zredagowanym tekście "międzyczasu" nie znajdziemy, ale do całkowitego 
zwycięstwa daleko. Nie brak zresztą ludzi, którzy bronią tego wyrażenia, 
twierdząc, że jest ono niezastąpione jako określenie czasu między dwoma 
zdarzeniami. Czymże mam zastąpić - pytają - wyrażenie "w międzyczasie" w 
zdaniu: "O ósmej zadzwonił Janek, o dziewiątej Piotruś, a w międzyczasie 
zjadłem śniadanie)? Nie twierdzę, że w tej argumentacji nie ma za grosz 
sensu. W praktyce jednak wyrażenia "w międzyczasie" używa się wcale nie w 
takich szczególnych sytuacjach, ale tam, gdzie by się również dobrze czuł 
wyraz "tymczasem", np.: "Zagadali się, a w międzyczasie (zamiast: 
"tymczasem)) zrobiło się późno", "Jeden z nich zabawiał rozmową 
strażnika, a drugi w międzyczasie (zamiast: "tymczasem" albo: "w tym 
czasie)) usiłował przedostać się na teren zakładów".

Hulają sobie po Polsce zwroty typu "jak by nie było", "jaki by nie był", 
"co by nie zrobił", "gdzie by nie był". Nie wiadomo, który z nich 
najbrzydszy i najmniej logiczny. Cóż to bowiem znaczy "jak by nie było)? 
Ano po prostu: "jakkolwiek by było", "w każdym razie". A co znaczy "jaki by 
nie był)? Po prostu: "jakikolwiek by był", a więc - "każdy". A "co by nie 
zrobił)? Po prostu: "cokolwiek (by) zrobił", a więc "wszystko co (by) 
zrobił". Ani o autorach, ani o redaktorach nie świadczą dobrze następujące 
zdania: "Jak by nie było, sprawiedliwości stało się zadość"; "Maszyna do 
pisania - jaka by nie była - to dopiero pierwszy etap nowoczesności"; "Co 
by nie mówić odznaczenie brygadzisty było wyróżnieniem całego zespołu". Do 
tej samej kategorii należy błędne wyrażenie "co nie bądź", używane niestety 
nie tylko pod kioskiem z piwem, zamiast poprawnego "co bądź".

Skoro już mówimy o wyrazie "bądź", wypada wspomnieć o dwóch innych 
niebezpieczeństwach związanych z jego użyciem. Oto pierwsze z nich: wyraz 
ten znaczy dokładnie to samo, co człon -kolwiek dodawany do zaimków: "kto", 
"co", "jak", "gdzie", "kiedy". Możemy więc powiedzieć "ktokolwiek" albo 
"kto bądź", "cokolwiek" albo "co bądź", "jakkolwiek" albo "jak bądź", 
"gdziekolwiek" albo "gdzie bądź", "kiedykolwiek" albo "kiedy bądź". 
Wszystkie te formy są poprawne, choć nie wszystkie brzmią dziś równie 
naturalnie (np. powiemy raczej "ktokolwiek" niż "kto bądź)). Oczywistym 
natomiast błędem, rażącym wielu Polaków, jest łączenie w jednym wyrażeniu 
zaimka zakończonego członem -kolwiek z wyrazem "bądź", np. "ktokolwiek 
bądź", "cokolwiek bądź" itp.

Niebezpieczeństwo drugie w gruncie rzeczy łączy się z pierwszym. Chodzi 
tu bowiem również o niepotrzebne użycie wyrazu "bądź" w towarzystwie zaimka 
"każdy". "Każdy" - to właśnie "ktokolwiek", a więc wyrażenie "każdy bądź" 
tak samo nie ma sensu jak "ktokolwiek bądź". Spotyka się je najczęściej w 
rażącym określeniu "w każdym bądź razie", używanym zamiast poprawnego "w 
każdym razie".

W błędnych wyrażeniach "jakkolwiek bądź" i "w każdym bądź razie" pojawia 
się grzech nadmiaru: kolejne składniki powtarzają tę samą treść. A wiadomo, 
że co za dużo, to nie zdrowo. To samo odnosi się do rażącego wyrażenia "na 
wskutek czegoś". Powstało ono - jak się łatwo domyślić - w wyniku 
skrzyżowania dwóch poprawnych wyrażeń: "na skutek czegoś" i "wskutek 
czegoś". Trzeba się zdecydować: albo "na", albo "w". Jednoczesne użycie obu 
tych elementów brzmi jak zgrzyt noża po szkle.

Sięgnijmy do innej szufladki, też wypełnionej przykładami po brzegi. Są 
to przykłady błędnego użycia form "pisze" i "pisało" typu "w gazecie 
pisało, że będzie padał deszcz". Takie gwarowe użycie form "pisze" i 
"pisało" jest prawdopodobnie świadectwem czasów, kiedy do tekstu pisanego 
odnoszono się jak do wyniku działania jakichś nieznanych ponadnaturalnych 
sił. Podobnie do dziś mówimy "grzmi", "grzmiało". To jakieś nieznane "coś" 
grzmi lub grzmiało. Wyładowania atmosferyczne do dziś w większości ludzi 
budzą wrażenie tajemniczości i grozy, jakiś dziwny strach przed nieznaną 
potęgą. Poddają się temu wrażeniu nawet osoby, które doskonale wiedzą, skąd 
się biorą grzmoty. Co innego jednak z pismem. Każdy tekst pisany jest 
wytworem konkretnego człowieka, dziennikarza lub urzędnika, przyjaciela, 
znajomego lub pewnej osoby osobiście nam nie znanej.

W żadnej gazecie nie pisze ani nigdy nie pisało "coś". Zawsze robili to i 
robią konkretni ludzie. Dlatego poprawnie mówimy albo "jest (było) napisane 
w gazecie", albo "piszą (pisali) w gazecie", albo - zwłaszcza potocznie - 
"pisze (pisała) gazeta".

Zastanówmy się jeszcze raz nad omówionymi tu przykładami błędnych wyrażeń 
i zwrotów: "opierać się o naukę", "przybył jako pierwszy", "odnośnie 
czego", "w międzyczasie", "jak by nie było", "kto by nie był", "co nie 
bądź", "gdziekolwiek bądź", "w każdym bądź razie", "pisało w gazecie". Są 
to oczywiście błędy i częste, i rażące. Jestem jednak pewien, że kto 
podejmie trud zastanowienia się nad wymienionymi formami, zgodzi się z moim 
twierdzeniem: siła, z jaką błąd razi nasze poczucie językowe, jest 
odwrotnie proporcjonalna do częstości jego występowania. Do niektórych, z 
całą pewnością nieprawidłowych form (np. "w oparciu o przepisy", "odnośnie 
czego)), już tak bardzo zdążyliśmy się przyzwyczaić, że niemal gotowi 
jesteśmy przyznać im prawo obywatelstwa w kulturalnej polszczyźnie. Moim 
zdaniem jednak dziś jeszcze na to za wcześnie, a nadmierny pośpiech mógłby 
przynieść więcej szkody niż pożytku.

Ponadto bardzo wielu Polaków |wie, że wszystkie te wyrazy i wyrażenia są 
niepoprawne. Nie jest rzeczą istotną, czy sami na podstawie własnego 
poczucia językowego uznają je za błędy. Wystarczy, że wiedzą to ze szkoły i 
lektury. Jest zaś takich Polaków sporo i naprawdę nie warto narażać się ich 
opinii nieopatrznie użytym, kompromitującym słowem.

- No i jak? - pytam na koniec moich krytyków.

- Doskonale, właśnie o to nam chodziło, tylko samo zakończenie -- 
niepotrzebne.

- Poprawię się w następnym rozdziale.





Grzechy i grzeszki

naszej mowy.





"Postanowiliśmy dla pożytku Rzeczypospolitej wydać tę krytykę stylu i 
pokazać młodzieży, jakich błędów unikać należy w przemówieniu."



Stanisław Konarski

(1741)





"W mowie pewnych ludzi słychać błędy ortograficzne."



Julian Tuwim





Narzekania na stan polszczyzny powtarzają się od dwustu lat z okładem. 
"Samiśmy winni temu - pisał w XVIII wieku Adam Naruszewicz - że nasz język 
poszedł w zaniedbanie tak dalece, że rzadko kto dobrze mówi w potocznych 
rzeczach, dopieroż pisze co poważnego w wolnej czyli wiązanej mowie". 
Niemal sto lat później biadał Fryderyk Skobel, rektor Uniwersytetu 
Jagiellońskiego, nad "jedną z najsmutniejszych epok dla języka polskiego, 
epoką zepsucia wzrastającego (...) w rozmiarach tak zatrważających, iż 
lękać się trzeba, czy usiłowania szczupłego grona mężów, gorliwych i 
dbałych o jego dawną czystość i o zachowanie mu jego właściwości obok 
lekkomyślności i obojętności ogółu, złemu skutecznie zaradzić potrafią".

Podobnie ocenia dziś wiele osób współczesną polszczyznę. Oto 
charakterystyczna wypowiedź czytelnika czasopisma "Język Polski" z roku 
1961: "To, co jest w rzeczywistości, zarówno w słowie mówionym, jak i 
pisanym, przeraża, bo wydaje się czasem, że lawina niepoprawności i 
nieporadności językowej jest nie do powstrzymania".

Z cytowanych przykładów nie należy wyciągać wniosku, że językowi 
polskiemu grozi nieuchronna zagłada (z równą konsekwencją bowiem Niemcy 
narzekają na psucie się języka niemieckiego, a Francuzi - francuskiego), 
ani że jedyną czy nawet główną wadą narodową Polaków jest obojętność wobec 
języka ojczystego (ostatecznie piętnowanie innych naszych słabości 
narodowych ma jeszcze dłuższą tradycję), ani też że wszelkie próby 
przeciwstawiania się temu, co nas razi w mowie naszych rodaków, skazane są 
z góry na niepowodzenie. Można sądzić natomiast, że co najmniej od dwustu 
kilkudziesięciu lat każdy, kto się wypowiada po polsku publicznie, musi się 
liczyć z tym, że społecznej ocenie podlega nie tylko sens, ale i forma jego 
wypowiedzi.

Ze społeczną dezaprobatą (prawda, że nie zawsze jest ona powszechna) 
spotykają się więc nie tylko myśli głupie, banalne, przewrotne i 
nieodpowiedzialne, nie tylko kłamstwa, niekonsekwencje i zniewagi, ale 
także pretensjonalność i rozwlekłość wypowiedzi, nadużywanie niektórych 
wyrazów i zwrotów, zbędne zapożyczenia, błędy w składni i odmianie, 
niepoprawna wymowa, a także błędy pisowni i przestankowania. Niemal 
wszystko, co razi nas w cudzych tekstach i co innych ludzi razi w tekstach 
naszych, można potraktować jako przykłady tych kilku wymienionych rodzajów 
wykolejeń językowych. Warto przypomnieć te z nich, które najczęściej służą 
dziś jako dowody "psucia polszczyzny przez urzędy, prasę, radio i 
telewizję".

Zacznijmy od |pretensjonalności. Ona bowiem jako grzech główny naszej 
mowy sprzyja wielu innym grzechom i grzeszkom. To ona dyktuje takie 
napuszone i koturnowe zwroty, jak "przejść w stan spoczynku zawodowego" 
(zamiast: "przejść na emeryturę)), "znajdować się w stanie nietrzeźwości" 
(zamiast: "być nietrzeźwym)), "uprawiać jeździectwo na koniu" (zamiast: 
"jeździć konno)), "zachodzi prawdopodobieństwo opadów deszczu" (zamiast: 
"może padać deszcz)). To ona każe swoim nieszczęsnym ofiarom nazywać 
pogodę - aurą, przyszłość - perspektywą, zniszczenie budynku - jego 
zdekapitalizowaniem, a jednoczesne - równoległym. Urzędową pretensjonalność 
tekstu najłatwiej rozpoznać po użytych w nim czasownikach: "dysponować", 
"posiadać", "przebywać", "stanowić", "udać się" (dokądś) itp. Oczywiście 
żadnego z tych wyrazów nie można uznać za błędny. Nie grzeszy 
pretensjonalnością M. Dąbrowska, kiedy pisze: "Radca miał prawo dysponować 
majątkiem, jak sam chciał", bo "dysponować" znaczy: "mieć do dyspozycji, 
rozporządzać czym według uznania" lub "wydawać polecenia". Obszar 
pretensjonalnych nadużyć czasownika "dysponować" rozciąga się poza tym 
znaczeniem, a obejmuje przede wszystkim zakres zwyczajnego, skromnego 
"mieć"; nawet o najważniejszej osobistości mówimy po prostu, że "ma 
pewność, wyższe wykształcenie, wybitne zdolności", a nie że "dysponuje 
pewnością, wyższym wykształceniem, wybitnymi zdolnościami" itp. Jak wynika 
z tych przykładów dysponujemy, tzn. rozporządzamy ludźmi, zwierzętami i 
wszelkimi przedmiotami materialnymi (zwłaszcza pieniędzmi), przymioty i 
właściwości duchowe po prostu się ma albo się ich nie ma.

To samo się odnosi do czasownika "posiadać", który również ze śmieszną 
pretensjonalnością wypiera naturalne "mieć". Wbrew temu, co się dziś sądzi 
(a nawet pisze), nie jest to zresztą zjawisko nowe, skoro w 1788 roku, a 
więc blisko 200 lat temu, F. Golański tłumaczył już swoim współczesnym: 
"Dobrze Polak dobra ziemskie posiada, ale czemu raczej nie ma mieć 
przymiotów, rozumu, sławy, nie żeby ustawicznie posiadał rozum, posiadał 
sławę, posiadał talenta, posiadał sekret. Bo się lepiej u Polaka gruntowne 
dobra niż umysłowe posiadają". Do przykładów podanych przez Golańskiego 
możemy dziś dorzucić horrendalne "posiadać braki", "posiadać czas", 
"posiadać miejsce", " posiadać możliwość zakupu", "posiadać słuszność", 
"posiadać znaczenie", "posiadać zrozumienie". A zdaniem pewnego 
dziennikarza "służba zdrowia w Czersku posiada bardzo złe warunki pracy".

Zwykli ludzie "mieszkają" w Krakowie, Poznaniu i Białymstoku albo jeżdżą 
do tych miast. Ważne osobistości "przebywają" w Krakowie, Poznaniu i 
Białymstoku albo się tam "udają". Z tym można się pogodzić. Nawet najwyższe 
zasługi nie dają jednak nikomu prawa, by "przebywać na zwolnieniu 
lekarskim" (zamiast "korzystać z niego)), "przebywać na emeryturze" 
(zamiast: "być na emeryturze)) lub "udać się na rentę" (zamiast: "przejść 
na rentę)).

Trudno spotkać równie skandaliczne przykłady nadużywania czasownika 
"stanowić". Warto jednak - zanim się go wprowadzi do zdania - przypomnieć 
sobie, że niemal zawsze można go zastąpić najzwyklejszym "być" i dzięki 
temu pozbawić zdania posmaku oficjalności: "jest najdotkliwszym brakiem" 
brzmi z całą pewnością lepiej niż "stanowi najdotkliwszy mankament".

Urzędnicy nie lubią potocznego słownictwa. Krawat, śliniak, ściereczka do 
kurzu - to nazwy zbyt pospolite, by je tolerować w oficjalnych planach i 
sprawozdaniach. Znacznie poważniej brzmi "zwis męski", "podgardle 
dziecięce" i "skurzawka". Podobnie razi urzędnicze ucho potoczna "zniżka" 
lub "obniżka ceny". Bardziej elegancka wydaje się "bonifikata", ale to 
wyraz obcy, a urzędnik chce się wykazać dbałością o czystość polszczyzny; 
ogłasza więc "posezonową wyprzedaż z opustem".

Pretensjonalność przejawia się też w tworzeniu nowych wyrazów i w 
powielaniu wzorów składniowych uznanych za godne szczególnego szacunku. 
Rodzime przyrostki -arz i -owiec wydają się zbyt pospolite w nazwie 
stanowiska pracownika umysłowego, tego więc, kto opracowuje kosztorysy, 
nazwie się nie "kosztorysiarzem" czy "kosztorysowcem", ale 
"kosztorysantem". Podobnie, pochodzący z łaciny przyrostek -cja w wyrazach 
"demaskacja", "denerwacja", "krępacja", "kompletacja", "pozoracja" ma 
uszlachcić rodzime lub tradycyjne "demaskowanie", "zdenerwowanie" (nerwy), 
"skrępowanie", "skompletowanie" i "pozorowanie" (np. roboty).

Wiele terminów z różnych dziedzin nauki i techniki ma formę wyrażenia 
składającego się z dwóch wyrazów, z których pierwszy jest rzeczownikiem, a 
drugi - przymiotnikiem. Rzeczownik nazywa pewną klasę przedmiotów lub 
pojęć, a przymiotnik uściśla, o jaką odmianę w ramach tej klasy chodzi. Tak 
zbudowane są terminy matematyczne (np. "geometria wykreślna)), 
językoznawcze (np. "zdanie pojedyncze)), ekonomiczne (np. "budżet 
rodzinny)) czy też polityczne (np. "demokracja socjalistyczna)). 
Autorytet nauki sprzyja rozpowszechnianiu się analogicznych 
terminopodobnych wyrażeń w dziedzinach życia mających niewiele albo nie 
mających nic wspólnego z nauką. Ostatnio wślizgnęły się do słownictwa 
publicystyki wyrażenia "wsad dewizowy" i "nawis inflacyjny"; za nimi 
pojawiają się w prasie takie dziwactwa, jak "kryzys skarpetkowy" i "dołek 
pończoszniczy" ("Kiedy wyjdziemy z dołka pończoszniczego?)), a 
sprawozdawcy sportowi załamują ręce nad "indolencją strzałową" piłkarzy, 
która może spowodować "dramat ekstremalny", czyli wyeliminowanie drużyny z 
rozgrywek.

Pretensjonalność prowadzi zwykle do |rozwlekłości. Przejawia się ona w 
użyciu dwóch słów tam, gdzie jeden wyraz z równą ścisłością, a jednocześnie 
bardziej dynamicznie mógłby zamierzone znaczenie oddać. Weźmy wyrażenia: 
"fakt przyjazdu", "proces niszczenia", "w miesiącu grudniu". Wyrazy "fakt", 
"proces", "miesiąc" są więc - może poza szczególnymi wypadkami, kiedy 
mówiącemu zależy na podkreśleniu, że coś jest faktem, procesem lub 
miesiącem - zbędnym balastem.

Niemal każde zdanie, niczego nie tracąc, zyska, jeżeli usuniemy z niego 
wyrazy występujące jako atrybuty stylistycznej powagi: "fakt, proces, 
zjawisko"; "problem, kwestia, zagadnienie, sprawa, temat"; "natura, 
charakter, typ"; "teren, obszar, grunt, przestrzeń, odcinek, sfera, okres"; 
"stopień, szczebel"; "sposób, droga" (zwykle w formie: "drogą" lub w 
"drodze czegoś)); "dzień, miesiąc"; "rzędu, w liczbie, w kierunku, w 
celu" itp. 

O fakcie i procesie już mówiliśmy. Równie zbędne - jak one w cytowanych 
wyżej przykładach - są:

wyrazy: - w wyrażeniach:

"zjawisko" - zjawisko wschodu słońca, zjawisko obojętności

"problem" - problem zamiatania ulic, problem zaopatrzenia

"kwestia" - kwestia wzrostu wydajności pracy

"zagadnienie" - zagadnienie wysokości składek

"sprawa" - sprawa odpoczynku, sprawa zadłużenia

"natura" - sprawa natury osobistej, kwestia natury mieszkaniowej

"charakter" - problem o charakterze palącym

"typ" - wniosek typu formalnego

"teren" - teren miasta, na terenie fabryki

"obszar" - na obszarze nauk społecznych

"grunt" - przenieść na grunt zakładów pracy

"przestrzeń" - na przestrzeni kilku lat

"odcinek" - na odcinku kolonii letnich

"sfera" - w sferze polityki, w sferze handlu

"zakres" - w zakresie zaopatrzenia, w zakresie słownictwa

"okres" - dłuższy okres czasu, w tym okresie czasu

"stopień" - instancje stopnia wojewódzkiego

"szczebel" - władze szczebla gminnego

"sposób" - zachowanie się w sposób arogancki

"droga" - drogą próśb i gróźb, rozwiązania w drodze kompromisu

"dzień" - w dniu wczorajszym, w dniu 3 lutego

"miesiąc" - wyniki z miesiąca stycznia; w miesiącu grudniu

"rzędu" - kwota rzędu kilku tysięcy złotych

"liczba" - zespół w liczbie pięciu osób, największa liczba wypadków

"kierunek" - usiłowania w kierunku poprawy

"cel" - dążenia w celu zmiany postaw.

Tę listę często zbędnych rzeczowników można by ciągnąć jeszcze długo, bo 
właściwie każdy wyraz nazywający kategorię cech przedmiotu da się użyć w 
takiej funkcji; odnosi się to np. do rzeczownika "kolor" ("oczy w kolorze 
zielonym" - "zielone oczy)), "wzrost" ("mężczyzna wysokiego wzrostu" - 
"wysoki mężczyzna)), "smak" ("wino o cierpkim smaku" - "cierpkie wino)) 
itp.

Nie od rzeczy będzie zwrócenie tu uwagi na nieco inne, bardziej rażące 
pretensjonalną rozwlekłością wyrażenia, jak "przyjechał do miasta Łodzi" 
(zamiast: "przyjechał do Łodzi)) czy też "w godzinach rannych" (zamiast: 
"rano)).

Jako podstawy rozwlekłych związków frazeologiczny występują też często 
czasowniki. Do szczególnie natrętnych należą:

* "dokon(yw)ać", np. "dokonać wymiany" (zamiast: "wymienić)), "dokonać 
skoku" (zamiast: "skoczyć)), "dokonać podziału" (zamiast: "podzielić))

* "dopuścić się", np. "dopuścić się kradzieży" (zamiast: ukraść), 
"dopuścić się kłamstwa" (zamiast: "skłamać)), "dopuścić się naruszenia 
przepisów" (zamiast: "naruszyć przepisy))

* "nastąpić", np. "nastąpi zawiadomienie" (zamiast: "zawiadomi się)), 
"nastąpi odwołanie" (zamiast: "odwoła się)), "nastąpi odbiór przesyłki 
przez adresata" (zamiast: "adresat odbierze przesyłkę))

* "(prze)prowadzić", np. "prowadzić sprzedaż" (zamiast: "sprzedawać)), 
"prowadzić wymianę" (zamiast: "wymieniać)), "prowadzić poszukiwania" 
(zamiast: "poszukiwać))

* "stworzyć", "stwarzać", np. "stworzyć możliwość" (zamiast: 
"umożliwić'), "stwarzać zagrożenie" (zamiast: "zagrażać)), "stwarzać 
trudności" (zamiast: "utrudniać))

* "udzielić", "udzielać", np. "udzielić odpowiedzi" (zamiast: 
"odpowiedzieć)), "udzielić pożyczki" (zamiast "pożyczyć)), "udzielić 
pomocy" (zamiast: "pomagać))

* "ulec", "ulegać", np. "ulec zmianie" (zamiast: "zmienić się)), 
"ulegać poprawie" (zamiast: "poprawiać się)), "ulegać rozszerzeniu" 
(zamiast: "rozszerzać się))

* "wywrzeć", "wywierać", np. "wywrzeć wpływ" (zamiast: "wpłynąć)).

Występując przeciw rozwlekłym, opisowym wyrażeniom i zwrotom, narażam się 
na zarzut, że chcę zubożyć polszczyznę przez usunięcie z niej całkiem 
poprawnych form. To właśnie dobrze - powie ktoś - że raz możemy napisać "w 
dniu wczorajszym wszystko uległo zmianie", a innym razem - "wczoraj 
wszystko się zmieniło". Trudno by mi było nie przyznać mu racji. Broniąc 
jednak swego stanowiska, odpowiedziałbym, że nie chodzi mi o całkowitą 
eliminację form opisowych, ale o ich ograniczenie. One zresztą usunąć się 
nie dadzą. Nie brak ich i w moich tekstach, choć bardzo się staram ich 
unikać. Jeżeli zaś pod wpływem publicznej krytyki spadnie częstość ich 
użycia bodaj o dziesięć procent, wyjdzie to na dobre mówionym i pisanym 
tekstom.

W imię oszczędności środków wyrazu wypada opowiedzieć się również przeciw 
opisowym formom stopniowania przymiotników i przysłówków, tzn. uznać formy 
"bardziej bliski", "bardziej czysty", "bardziej doskonały", "bardziej 
śmiały", "bardziej ważny", "bardziej wybitny", "bardziej ściśle", 
"najbardziej prosto" za gorsze niż formy "bliższy", "czyściejszy", 
"doskonalszy", "śmielszy", "ważniejszy", "najwybitniejszy", "ściślej", 
"najprościej". Zbędny jest wyraz "jako" w zdaniach typu: "przyjechał jako 
pierwszy", "wpadł na metę jako piąty" itd.

Jeżeli wszystkie cytowane dotychczas przykłady rozwlekłości można 
potraktować jako stylistyczne grzeszki nie naruszające podstawowych norm 
językowych, to nie sposób równie tolerancyjnie odnieść się do następujących 
pleonazmów i tautologii:

* "cofnąć się o 30 lat wstecz" (wyraz "wstecz" powtarza niepotrzebnie 
treść, którą przynosi już czasownik "cofnąć się))

* "podwoić się o 100 procent" ("podwoić się" - to właśnie wzrosnąć o 100 
procent)

* "kontynuować w dalszym ciągu" ("kontynuować" - to "robić coś nadal, w 
dalszym ciągu))

* "zgłosić akces do udziału w komisji" (można albo "zgłosić akces do 
komisji", albo "zgłosić udział w komisji", "akces" bowiem - to m.in. 
wzięcie w czymś udziału)

* "deratyzacja szczurów" ("deratyzacja" - to odszczurzanie, więc 
dodatkowe określanie jej formą "szczurów" jest nonsensem)

* "odium niechęci" ("odium" - wedle słownikowej definicji - to, "niechęć, 
niesmak, odraza, wstręt, nienawiść))

* "okres czasu" ("okres" - to przede wszystkim "czas trwania czegoś" lub 
"pewien odcinek czasu wyodrębniony ze względu na jakieś ważne wydarzenia", 
a więc właśnie pewna ilość czasu)

* "regeneracja odnowy sił" ("regeneracja" - to wprawdzie przede wszystkim 
w biologii "odtwarzanie utraconych lub uszkodzonych części ciała, narządów, 
tkanek lub komórek", ale w języku potocznym przenośnie rzeczownik ten 
znaczy "odrodzenie, odnowienie"; można więc mówić albo "regeneracja sił", 
albo "odnowa sił))

* "interesująca ciekawostka" (istotną cechą ciekawostki jest właśnie to, 
że jest interesująca)

* "kooperacyjna współpraca" (przypomnijmy, że "kooperacja" - to, 
"współdziałanie, współpraca))

* "tegoroczny rok" (to nic innego niż ten rok; wyrażenie wydaje się 
szczytem nonsensu, ale z historycznego punktu widzenia nie jest ono gorsze 
niż "dzisiejszy dzień))

* "tradycyjny zwyczaj" (nie ma zwyczaju, bez tradycji)

* "wzajemna współpraca" ("wzajemność", a więc wspólność, oznaczona jest 
przez pierwszy człon wyrazu "współpraca))

* "w ówczesnym czasie" (to nic innego niż wówczas, czyli w owym czasie)

* "w każdym bądź razie" (każdy - to "jaki bądź", więc wyraz "bądź" 
powtarza jego treść niepotrzebnie)

* "jakikolwiek bądź tramwaj" (człon "-kolwiek" i wyraz "bądź" znaczą to 
samo; mówimy bowiem albo "jakikolwiek tramwaj", albo "jaki bądź tramwaj"; 
podobnie wyraz "bądź" niepotrzebny jest jako dodatek do wszystkich zaimków 
z członem "-kolwiek": "ktokolwiek", "którykolwiek", "gdziekolwiek", 
"dokądkolwiek", "kiedykolwiek" itp.)

* "najbardziej optymalny" ("optymalny" - to "najlepszy", a więc jakby 
"najbardziej dobry"; znaczenie "najbardziej" zawiera się w pojęciu 
optymalności)

Po pretensjonalności i rozwlekłości za trzeci grzech naszej mowy uważam 
|uległość |wobec |mody. Każda epoka, a raczej każdy etap dziejów Polski 
przynosi swoje wyrazy i wyrażenia modne, które się nagle wydają 
niezastąpione i rozszerzając ponad miarę zakres swego użycia, wypierają z 
niego inne, często właściwsze i precyzyjniejsze. Jako przykłady można by tu 
powtórzyć te wszystkie "sprawy", "problemy", "tereny", o których się mówiło 
w związku z rozwlekłością. Trudno wprost uwierzyć, że współcześnie 
rzeczownikiem najczęściej powtarzającym się w prasie jest wyraz "sprawa", 
któremu zresztą niewiele ustępuje częstością użycia wyraz "problem".

Początek lat osiemdziesiątych dorzucił do tamtych wyrazów modnych 
rzeczownik "temat". Zaczęło się mówić "na temat wolnych sobót", a nie o 
"wolnych sobotach", sen z powiek ekonomistów spędza "temat niskiej 
wydajności pracy", a nie jej "niska wydajność". Jeszcze kilka lat temu nikt 
by nie napisał ani nie powiedział: "W temacie kultura posuwamy się 
naprzód", "Przemysł do klienta z tematem...", "Temat jest dogadany", "W tym 
temacie nie mamy jeszcze wyrobionego zdania".

Jeszcze świeżej daty jest moda na czasownik "drgnąć" używany w ogólnym 
znaczeniu "okazać objawy niewielkiej zmiany na lepsze". Najpierw 
dziennikarze zaczęli donosić, że "drgnęło w pończochach", "drgnęła 
gospodarka", "drgnęło w przemyśle odzieżowym". Pewien dziennik zamieścił 
informację o uprzątnięciu śmieci czy też o poprawie chodnika pod 
nagłówkiem: "Na ul. Pomorskiej drgnęło". Zdaję sobie sprawę z tego, że 
przynajmniej część użyć czasownika "drgnąć" wynika z zamierzonego dowcipu. 
Nie trzeba się jednak uspokajać takim wyjaśnieniem, bo bardzo wiele 
wykolejeń językowych narodziło się z żartów. Pisał o tym przed pół wiekiem 
S. Szober bodaj w związku z ówczesną modą na zwroty "szkodzi nic", "kocha 
pracować", czy "nie dajmy się zwariować": "Nieraz się zdarza, że ludzie 
żartu nie rozumieją i albo są nim dotknięci, albo biorą go poważnie. Ten 
drugi wypadek staje się niekiedy źródłem mimowolnego krzewienia błędów 
językowych".

Uchwycić krzewiącą się modę na różne formy językowe nie jest łatwo, bo 
wszyscy jej w mniejszym lub większym stopniu ulegamy. Niedawno dostałem od 
człowieka o wrażliwym słuchu językowym list następującej treści:

"Chciałbym dorzucić nowy przyczynek do języka niby-polskiego, choć 
właściwie nie jest to błąd, lecz maniera. Zamiast "ten", "ta", "to" mówi 
się coraz częściej "tenże", "taż", "toż". Znam 3/4-inteligenta, który już 5 
lat temu używał wyłącznie formy "tenże", ale myślałem, że to jest tylko 
kuriozalny indywidualizm. Okazuje się jednak, że jest to nowość bardzo 
zaraźliwa. Ku mojemu zdziwieniu nawet jeden z ekspertów polonistów 
odpowiadający radiosłuchaczom na pytania poprawnościowe w ciągu godziny 
audycji aż 14 razy użył słów "tenże", "tejże", "tegoż" itp."

Początkowo odniosłem się do spostrzeżenia nadawcy listu podejrzliwie. Po 
kilku dniach obserwacji zacząłem się przechylać na jego stronę. Kiedy zaś 
usłyszałem w telewizji: "i temuż podobnież", przyznałem mu rację. Partykuła 
"-ż(e)" robi karierę.

Zrobiły ją już dawno wyrazy: "szereg" (często długi), "gama" (zwykle 
"pełna" lub "bogata)), "panorama" i "wachlarz" (oczywiście "szerokie)), 
"zagłębie" (np. "truskawkowe", "turystyczne" itd.), "głęboki" (np. 
"głębokie obniżenie", "głębokie przemiany", "głęboka przyczyna", "głęboka 
znajomość)), "pełen" i "pełny" (np. "pełna godzina", "pełna radość", 
"pełne szczęście", "pełne rozbrojenie)), "poważny" (np. "poważna ilość", 
"poważna rola", "poważny stopień", "poważny wzrost)), "szeroki" (oprócz 
"panoramy" i "wachlarza" szerokie bywają: "informacje", "przedsięwzięcia", 
"stosunki", a nawet można w prasie spotkać "szerokiego czytelnika" i 
"szerokiego turystę)), "wysoki" ("wysoki koszt", "wysoka dyscyplina", 
"wysoka mechanizacja", "wysokie plony", "wysokie wyniki", a nawet "wysoki 
spadek zachorowań)).

Nie trzeba wytrawnego stylisty, by zauważyć, że modne rzeczowniki 
"szereg", "gama", "panorama" i "wachlarz" rozpierają się we współczesnych 
tekstach kosztem takich tradycyjnych określeń, jak "wiele", "kilka", 
"kilkanaście", "kilkadziesiąt", "parę", "dużo", "niemało", "mnóstwo", 
"ilość", "liczba", "wybór", "zbiór" itd. "Zagłębie" - to obszar, na którym 
występują złoża węgla lub innych kopalin, a nie jakikolwiek obszar, na 
którym czegoś jest ponadprzeciętnie dużo nazwiemy więc Nowosądecczyznę 
raczej krainą sadów śliwkowych niż "zagłębiem śliwkowym".

Przymiotnik "głęboki" ( a także formy jego stopnia wyższego i najwyższego 
oraz pochodny czasownik "pogłębiać)) szerzy się kosztem takich wyrazów, 
jak "gruntowny", "dokładny", "solidny", "dogłębny", "istotny", "ważny", 
"zasadniczy"; lepiej też brzmią zdania: "proces" lub "zjawisko nasila się", 
"potęguje się", "wzmaga się" niż "proces się pogłębia"; "więź" można 
"zacieśnić" (nie: "pogłębić)), "inflacja rośnie" (nie: "pogłębia się)), 
"stosunki się rozwijają" (nie: "pogłębiają się)).

Przymiotnik "pełen" ("pełny)) wciska się tam, gdzie znacznie 
stosowniejsze byłyby wyrazy: "cały", "całkowity", "kompletny", "prawdziwy", 
"zupełny".

Przymiotnik "poważny" wypiera z tekstów tak różne określenia, jak 
"doniosły", "duży", "główny", "pokaźny", "rozległy", "silny", "ważny", 
"znaczny" i wiele innych.

Przymiotnik "szeroki" bywa nadużywany m.in. kosztem wyrazów: "bogaty", 
"dokładny", "liczny", "masowy", "ogólny", "powszechny", "wszechstronny" 
itp.

Zamiast przymiotnika "wysoki" często lepiej użyć wyrazów: "dobry", 
"doskonały", "duży", "obfity", "znaczny".

Wszystkie krytyczne uwagi o przymiotnikach "głęboki", "poważny", 
"szeroki" i "wysoki" odnoszą się odpowiednio do przysłówków "głęboko", 
"poważnie", "szeroko" i "wysoko".

Do modnych wyrazów należy też moim zdaniem czasownik "rozwiązać". Kiedy 
czytam, że "tę sprawę przewiduje się rozwiązać przy okazji budowy nowego 
osiedla", tłumaczę sobie, że autorowi tego zdania poślizgnęło się pióro: 
myślał o problemie, napisał o sprawie. Wyrazem "sprawa" niemal zawsze można 
zastąpić wyraz "problem", ale przecież problem daje się rozwiązać, a sprawa 
- nie. Każdemu jednak takie potknięcie może się zdarzyć. Czytam ten sam 
artykuł dalej i napotykam zdanie: "Istnieje rejestr pilnych zadań 
budowlanych, których rozwiązanie nie następuje od lat z braku środków". 
Wprawdzie zwrot "rozwiązywać zadania" nie jest mi obcy, bo sam jeszcze jako 
uczeń rozwiązywałem zadania matematyczne, ale wtedy chodziło o zupełnie 
inne zadania niż te, o których czytam w gazecie. Co innego znaczy przecież 
rzeczownik "zadanie" w zdaniu: "Cała klasa rozwiązała wszystkie zadania 
przed dzwonkiem na przerwę", a co innego w zdaniu: "Załoga wykonała z 
nadwyżką zadania trzeciego kwartału". Zadań tego rodzaju nie rozwiązuje 
się, ale się je właśnie wykonuje.

Cierpliwość czytelnika wyczerpuje się całkowicie w obliczu zdania: "Te 
pieniądze pozwoliłyby rozwiązać najpilniejsze potrzeby miasta". 
"Rozwiązywania potrzeb" dotychczas oko polskie nie widziało ani też o nim 
ucho polskie nie słyszało. Cóż bowiem robimy z "potrzebami)? Staramy się 
je "zaspokoić".

Słyszałem już o "rozwiązywaniu bolączek handlu", "rozwiązywaniu braków w 
zaopatrzeniu w części zamienne", a nawet o "rozwiązywaniu przeszkód". Tak 
nam się języki rozwiązały, że zaczynamy zapominać o tym, że "bolączki się 
usuwa", "braki - uzupełnia", a "przeszkody - pokonuje".

Kiedy mowa o negatywnych skutkach mody na różne formy językowe, nie 
sposób pominąć milczeniem rażącego nadużywania w mowie potocznej wyrazów 
"bynajmniej" i "niestety". Oba są bardzo potrzebne i ani mi w głowie nie 
powstało, żeby zachęcać kogokolwiek do ich tępienia. Jeśli jednak sobie 
uświadomimy, że "bynajmniej" znaczy "zupełnie, wcale, ani trochę", a 
"niestety" informuje, że "coś jest nie po myśli mówiącego", musimy 
zazgrzytać zębami, usłyszawszy: "Trzeba bynajmniej uważać na ulicy" albo 
"Czy pan wie, że my niestety bardzo pana szanujemy?"

Podobne wykolejenia zdarzają się z wyrazem "dzięki", którego wolno użyć 
wyłącznie wtedy, kiedy skutki działania ocenia się pozytywnie (jeśli ten 
warunek nie jest spełniony, należy użyć przyimka "przez"; mówimy więc np. 
"dzięki lekarzowi chłopiec wyzdrowiał", ale "przez lekarza wiele się 
nacierpiałem)) oraz z wyrazem "kosztem" (kogo, czego), który wprowadza 
nazwę poszkodowanego, a nie tego, co zyskał (dlatego napisałem poprzednio, 
że przymiotnik "szeroki" bywa nadużywany kosztem przymiotnika 
"wszechstronny", a nie że przymiotnik "wszechstronny" cofa się kosztem 
przymiotnika "szeroki)).

Wyraz "przy" jest przyimkiem. W połączeniu z rzeczownikiem tworzy 
wyrażenia wskazujące na sąsiedztwo w czasie i przestrzeni, 
współwystępowanie z czymś lub towarzyszenie czemuś. We wszystkich trzech 
znaczeniach zdarzają się nadużycia tradycyjnych związków tego przyimka.

Jeżeli dom kultury, klub lub świetlica jest częścią zakładu pracy, 
mówimy, że jest to "dom kultury", "klub" czy "świetlica" "tego zakładu", a 
nie "przy tym zakładzie". Mówimy więc np. Klub Krakowskich Zakładów 
Odzieżowych (nie: Klub przy Krakowskich Zakładach Odzieżowych).

Jeżeli ktoś jest pracownikiem jakiegoś zakładu, mówimy, że "pracuje w tym 
zakładzie" (nie: "przy zakładzie)); podobnie mówi się, że ktoś "służy w 
wojsku" (nie: "przy wojsku)).

Jeżeli dwie czynności występują równocześnie, mówimy, że jedną wykonuje 
podczas (lub: w czasie) drugiej. Powiemy więc np.: "Podczas jazdy należy 
spoglądać w lusterko" (nie: "Przy jeździe należy spoglądać w lusterko)).

Jeśli wskazujemy przyczynę jakiegoś stanu rzeczy, używamy wyrażeń: "z 
powodu czegoś", "ze względu na coś", "wobec czegoś". Powiemy więc np.: 
"Trudno będzie wykonać plan wobec nierytmicznych dostaw surowca" (nie: 
"Trudno będzie wykonać plan przy nierytmicznych dostawach surowca)).

Wskazując warunek, posługujemy się zdaniem podrzędnym typu "jeśli się coś 
stanie". Np. "Wzrośnie wydajność, jeśli się zaostrzy dyscyplinę pracy" 
(nie: "Wzrośnie wydajność przy zaostrzeniu dyscypliny pracy)).

Ponadto mówimy: "w temperaturze" tylu a tylu stopni (nie: "przy 
temperaturze)), "w rynku" lub "na rynku" (nie: "przy rynku", choć 
urzędowo: "mieszkam przy ulicy)), "nad rzeką" (nie: "przy rzece)).

Wpływ mody przejawia się też w doborze innych przyimków. Chyba nie ma 
poradnika językowego, który by nie przestrzegał przed nadużywaniem przyimka 
"dla" (zamiast "do"; mówimy "komisja do spraw kadrowych", "zachęcać do 
czegoś", a nie "komisja dla spraw kadrowych", "zachęcać dla czegoś)), 
"na" (najczęściej kosztem przyimka "w"; mówimy bowiem: pracować "w 
fabryce", "w punkcie skupu", a nie: "na fabryce", "na punkcie skupu)), 
"obok" (zamiast: "oprócz", "prócz", "poza", "razem"; mówimy: "oprócz 
przemówienia była część artystyczna", "razem z prasą sprzedaje się 
książki", a nie: "obok przemówienia..." czy też "obok prasy...)) i 
"poprzez" (zwykle kosztem prostego "przez"; mówimy: upowszechnianie wiedzy 
"przez prasę", a nie: "...poprzez prasę)).

Jako przejaw mody - może tak nie rażący jak poprzednie przykłady - 
uznałbym też skłonność do używania czasowników rozbudowanych przedrostkami 
zamiast ich prostszych synonimów; częściej się dziś używa - zwłaszcza w 
piśmie - czasowników "odgrywać", "oczekiwać", "uzyskać" niż "grać", 
"czekać", "zyskać".

Na karb mody można też złożyć zbyt częste łączenie zdań składowych w 
zdaniu złożonym za pomocą członów: "przy czym" i "z tym, że...". I znów 
wypada powtórzyć, że nie są to formy błędne, ale tylko nadużywane. "Słownik 
języka polskiego" (PAN) nazywa je "członami nawiązującymi, przyłączającymi 
inne zdania z uwydatnieniem jednoznaczności, powiązania okolicznościowego" 
i ilustruje je przykładami z dobrych tekstów literackich. Nie sposób więc 
kwestionować ich poprawności. Można jednak i trzeba zwrócić uwagę na ich 
nadużywanie. W tym wypadku moda ma pewne racjonalne wyjaśnienie: użycie 
członów: "przy czym" i "z tym, że..." jest bardzo wygodne dla ludzi, którzy 
nie lubią się zmuszać do logicznego myślenia. W przeciwieństwie bowiem do 
większości wskaźników zespolenia zdań składowych tworzących zdania złożone, 
oba te człony nie precyzują związku między zdaniami. Wskutek swej 
ogólnikowości dają się od biedy zastosować niemal zawsze, tzn. można ich 
użyć zarówno do połączenia zdań współrzędnych (np. "Wstało słońce, z tym że 
zbierało się na deszcz)), jak i zdań niewspółrzędnych (np. "Poszedł do 
miasta, z tym że miał kupić chleba)).

Z pretensjonalnością wysłowienia i uleganiem modzie na różne formy 
językowe łączy się często grzech czwarty naszej mowy: |nieuzasadnione 
|pożyczki |zagraniczne. Napisano i powiedziano o nich więcej niż o 
czymkolwiek innym z dziedziny kultury języka. Czasem wręcz dbałość o język 
nazywa się dbałością o czystość języka, która w gruncie rzeczy oznacza 
tylko przeciwstawianie się niepożądanym wpływom języków obcych. Taka 
postawa wobec języka każe uznać za "czyste" to, co rodzime; logicznie 
wynikałoby stąd, że wszelkie obce naleciałości są "nieczyste" i "brudzą" 
nasz język. Dziś oczywiście żaden językoznawca, nawet najbardziej niechętny 
zapożyczeniom, nie poparłby takiej postawy, bo każdy wie, że nigdy nie 
było, nie ma i nie będzie języków stuprocentowo czystych, tzn. pozbawionych 
wpływów obcych. Gdybyśmy się gorliwie wzięli do "czyszczenia" polszczyzny, 
musielibyśmy wygonić z niej jako "obce naleciałości" wiele swojsko 
brzmiących dziś wyrazów, jak "dach", "pług" czy "żur".

Odżegnując się od przesadnego puryzmu, nie zgodzimy się przecież z 
Benedyktem Chmielowskim, autorem wydanych w roku 1745 "Nowych Aten", który 
pisał:

"Naród polski jako w wolności inne narody praecelit prerogatywą i 
klejnotem, tak nie tylko w rządach i w mowie, ale też w słów zażywaniu 
cudzoziemskich non adstringitur niewolą jak moskiewska nacyja; jedyną tylko 
ma regułę i hamulec Polak do Ducha Świętego tempus tacendi et tempus 
loquendi".

Ludziom, którzy myślą jak Chmielowski, należałoby dać odpór. Nie muszę 
jednak robić tego własnymi słowami. Uczynił to bowiem już przed dwustu 
trzydziestu laty Franciszek Bohomolec, późniejszy redaktor sławnego 
"Monitora":

"Ale ja mniemam, że makaronizmy nasze bynajmniej nie są gładsze ni milej 
do uszu wpływają jako właściwe słowa polskie. Na przykład czym lepsze jest 
słowo "awizy" niż "nowiny", "wiadomości"; "despekt" niż "pogarda"; 
"awantaż" niż "pożytek"; "deleguję" niż "posyłam", "wyprawuję", "zlecam"; 
"facylituję" niż "ułatwiam."

I dalej radzi Bohomolec tak nowocześnie, że gdyby nie z lekka archaiczna 
forma jego wypowiedzi, trudno by było uwierzyć, że są to słowa - podkreślam 
to jeszcze raz - napisane blisko ćwierć tysiąclecia temu:

"Możesz zażywać słów cudzoziemskich w niektórych okolicznościach. Naprzód 
te słowa obce, których dawni Polacy w niedostatku słów ojczystych zażywali, 
jako już są spolszczone (...) jako to: "honor", "polityk", "interes", 
"publiczny", "prywatny" (...).

Po wtóre, niektóre wyrazy filozoficzne, technologiczne, matematyczne, 
lekarskie, prawne (...).

Po trzecie, możesz czasem i nowemu słowu obcemu dać miejsce w 
polszczyźnie, gdy jaka rzecz nowa, za granicą wynaleziona, zagranicznym 
będzie nazwana imieniem; tak nazywamy: "dywan", "kireja", "taborecik", 
"kanapa" etc.

Po czwarte, gdy będziesz co pisał tajemnego w liście do twego 
przyjaciela, możesz zażyć słowa nie wszystkim znajomego na ukrycie twej 
tajemnicy (...)".



Gdyby Bohomolec dożył naszych czasów i czytał naszą prasę lub słuchał 
radia czy telewizji, zżymałby się zapewne razem z wielu czytelnikami, 
radiosłuchaczami i telewidzami na nadużywanie między innymi następujących 
wyrazów zapożyczonych:

"absolutny", "absolutnie" zamiast: "całkowity", "całkowicie"

"akceptować" zamiast: "zatwierdzić", "przyjąć"

"akces" zamiast: "udział"

"aktualny", "aktualnie" zamiast: "obecny", "teraźniejszy", "obecnie", 
"teraz"

"analogować" zamiast: "wykazywać analogię" lub "podobieństwo"

"anulować" zamiast: "unieważniać", "odwołać", "znieść"

"aplikować" zamiast: "stosować"

"artykułować" zamiast: "wyrażać", "wypowiadać"

"aspekt" zamiast: "strona", "wzgląd"

"autentyczny", "autentycznie" zamiast: "prawdziwy", "rzeczywisty", 
"rzeczywiście", "naprawdę"

"awizować" zamiast: "zawiadamiać", "zgłaszać"

"bazować" zamiast: "opierać się" (na czym)

"bilateralny" zamiast: "dwustronny"

"delimitować" zamiast: "określać", "ograniczać"

"delożować" zamiast: "usuwać"

"demonizować" zamiast: "wyolbrzymiać"

"diametralny", "diametralnie" zamiast: "odwrotny", "przeciwstawny"; 
"odwrotnie"

"dynamiczny" ("dynamicznie)) zamiast: "gwałtowny", "prędki", "prężny", 
"silny", "szybki" ("gwałtownie" itd.)

"dynamika" zamiast: "prężność", "rozmach", "szybkość", "tempo"

"dyrektywa" zamiast: "zalecenie", "zarządzenie"

"dysponować" zamiast: "mieć" (coś); "rozporządzać" (czymś), "kazać" (coś 
komuś)

"dywersyfikacja" zamiast: "zróżnicowanie"

"efekt" zamiast: "plon", "skutek", "wynik"

"ekspulsować" zamiast: "wydalać", "wyganiać" (kogoś)

"erozja" zamiast: "niszczenie", "rozkład", "rozpad"

"eskalacja" zamiast: "natężenie", "rozszerzenie", "wzrost", "zwiększenie"

"ewidentny" zamiast: "oczywisty"

"faktor" zamiast: "czynnik", "powód", "przyczyna"

"generalny", "generalnie" zamiast: "ogólny", "powszechny", "ogólnie"

"globalny", "globalnie" zamiast: "całkowity", "ogólny"; "łącznie", 
"ogólnie"

"immunizować" zamiast: "uodparniać'

"intensyfikować" zamiast: "pomnażać", "potęgować", "wzmagać", "zwiększać"

"koincydencja" zamiast: "zbieżność"

"kooperować" zamiast: "współpracować"

"korespondować" ("z czymś)) zamiast: "odpowiadać" (czemuś)

"kurort" zamiast: "uzdrowisko"

"liderować" zamiast: "prowadzić", "być" lub "znajdować się na czele"

"lokalizować" zamiast: "umiejscawiać"; "ograniczać"

"moduł" zamiast: "wzór"

"modyfikować" zamiast: "przekształcać", "zmieniać'

"obligować" zamiast: "zobowiązywać"

"odium" zamiast: "niechęć", "odraza"

"okupować" zamiast: "zajmować", "panoszyć się"

"opcja" zamiast: "możliwość"

"optyka" zamiast: "punkt widzenia"; "wygląd"

"perspektywiczny" zamiast: "przyszły", "przyszłościowy"

"preferować" zamiast: "woleć" (coś); "dawać pierwszeństwo" (komuś, 
czemuś)

"prezentować" zamiast: "przedstawiać", "wystawiać"

"progresować" zamiast: "rozwijać się", "wzrastać"

"proweniencja" zamiast: "pochodzenie", "rodowód"

"realizować" zamiast: "spełniać", "wcielać w życie", "urzeczywistniać", 
"wykonywać", "wypełniać", "wywiązywać się" (z czegoś), "ziszczać"

"realny" zamiast: "rzeczywisty", "trzeźwy"

"rekrutować się" zamiast: "pochodzić"

"renowować" zamiast: "odnawiać", "odświeżać"

"serwować" zamiast: "dawać", "podawać", "pokazywać", "przedstawiać"; 
"opowiadać"

"specyfika" zamiast: "swoistość", "charakterystyczne swoiste cechy"; 
"osobliwość"; "specyficzność"

"spektakularny" zamiast: "okazały", "widowiskowy"; (zrobiony) "na pokaz", 
"pokazowy"

"surplus" zamiast: "nadwyżka"

"sygnalizować" zamiast: "zawiadamiać", "wykazywać się"

"unikalny" zamiast: "jedyny"; (bardzo) "rzadki"; "wyjątkowy"

Jak na ironię w czasie - zapowiedzianej z najwyższych trybun - walki o 
czystość polszczyzny rozpleniło się zapożyczone słownictwo kryzysu 
społeczno-ekonomicznego: "ekstremista", "dysydent", "prominent", 
"reglamentacja" (towarów), "rekompensata" (wzrostu cen), "restrykcje", 
"restytucja" (gospodarki), "rewaloryzacja" (wkładów w PKO), "teoretyczny 
reflektyzm" i wiele innych.

Większości wymienionych wyrazów nie sposób wykreślić całkowicie z 
polskiego słownika. Bez nich nasz język byłby wprawdzie "czyściejszy", ale 
uboższy, a co za tym idzie, uboższe by było także nasze myślenie o 
rzeczywistości i mniej precyzyjne stałyby się wytwarzane przez nas teksty. 
Czasem zapożyczenie pozwala się uchronić przed rażącym powtarzaniem tego 
samego wyrazu. Niekwestionowaną jednak przepustkę do polskiego słownika 
daje wyrazowi obcego pochodzenia swoisty odcień znaczeniowy lub choćby 
swoiste nacechowanie stylistyczne.

Niepotrzebny byłby nam przymiotnik "absolutny", gdyby jego znaczenie 
pokrywało się ze znaczeniem przymiotnika "całkowity". Nie możemy się jednak 
bez niego obyć w takich wyrażeniach, jak: "absolutna większość", "prawda 
absolutna", "geometria absolutna", "słuch absolutny" itp. Jeszcze wyraźniej 
widać to na przykładzie przymiotnika "aktualny": za niestosowne uważa się 
jego użycie w znaczeniu "obecny", ale się nie podważa jego prawa do 
występowania w polskich tekstach w znaczeniu "ważny w danym czasie". Lepiej 
użyć czasownika "zatwierdzić" niż "akceptować", kiedy jednak chodzi nie o 
formalne zatwierdzenie, ale o "przyjęcie czegoś do wiadomości z wewnętrzną 
zgodą na to", czasownik "akceptować" okazuje się bardziej poręczny. 
Cytowane poprzednio wyrażenie "akces do udziału" jest oczywistym nonsensem, 
z czego jednak nie można wyciągać wniosku, że rodzimy rzeczownik "udział" 
zawsze zdoła zastąpić obcy "akces".

Zwróćmy uwagę na nieuzasadnioną karierę dwóch zapożyczonych czasowników: 
"awizować" i "sygnalizować". Obu potrzebujemy w języku polskim, ale to nie 
znaczy, by miały się panoszyć we wszystkich tekstach kosztem wyrazów 
rodzimych. Zapożyczamy wyraz po to, by wzbogacić nasze słownictwo, a nie po 
to, aby je zubożyć czy też udziwnić. "Awizować" znaczy "wypisywać lub 
wysyłać awizo". "Awizo" zaś - to nie jakiekolwiek zawiadomienie, ale tylko 
"pismo zawiadamiające odbiorcę o wysłaniu weksla, wysłaniu lub nadejściu 
towarów albo przekazaniu pieniędzy". Za pomocą "awiza" poczta zawiadamia 
nas o nadejściu paczki, pieniędzy lub listu poleconego. Rzeczownik "awizo" 
i czasownik "awizować" pozwalają nam wyrażać się oszczędniej i bardziej 
precyzyjnie. Na tym polega sens obecności obu tych wyrazów w naszym 
słownictwie.

Uwagi o czasowniku "awizować" odnoszą się również do wyrazu 
"sygnalizować". Według słownikowej definicji "sygnalizować" znaczy 
"informować o czym, podawać co do wiadomości za pomocą sygnałów, dawać 
sygnały". Zgodnie z tą definicją podaje "Słownik języka polskiego" 
przykłady użycia czasownika "sygnalizować": oto marynarz sygnalizuje 
semaforem z pomostu nawigacyjnego, oto czerwone lampki sygnalizują 
zakłócenia w pracy maszyny, oto sonda ostrzegawcza, płynąc za statkiem, 
sygnalizuje mielizny.

Na tle słownikowej definicji znaczenia i przykładów użycia wyrazów 
"awizować" i "sygnalizować" wyraźnie widać niezdrowe skłonności 
dziennikarzy do ich nadużywania. Mówi jeden, że "fabryka awizuje 
przedterminowe wykonanie planu"; inny, że "kalendarz awizuje zbliżającą się 
wiosnę"; jeszcze inny, że "dyrekcja Mpk już dawno awizowała brak 
kierowców i części zamiennych do autobusów". Podobnie można usłyszeć w 
radiu lub przeczytać w gazecie, że "nasi zawodnicy sygnalizują zwyżkę 
formy"; że ktoś "sygnalizuje zdrowie, zmęczenie, młody wiek", a nawet 
"znajomość statystyki".

Żadnego z tych przykładów użycia czasowników "awizować" i "sygnalizować" 
nie da się usprawiedliwić wykrętnym wyjaśnieniem, że występują wszędzie w 
znaczeniu przenośnym. I w przenośniach bowiem należy zachować umiar.

Podobny komentarz należałoby dopisać niemal do każdego z nadużywanych 
wyrazów zapożyczonych. Poprzestańmy na uwadze ogólnej: Jeżeli w jakimś 
tekście wyraz obcy można zastąpić - bez szkody dla sensu wypowiedzi - 
wyrazem rodzimym, należy to bezwzględnie uczynić.

Przeciw wyrazom zapożyczonym przemawia przede wszystkim to, że zwykle są 
one mniej zrozumiałe niż odpowiadające im wyrazy rodzime. Nie ma się co 
zresztą dziwić, że słuchaczowi i czytelnikowi trudniej zrozumieć tekst 
nasycony zapożyczeniami, skoro czasem sam mówiący lub piszący zdradza się z 
nieznajomością użytych przez siebie wyrazów. Rzecz bowiem 
charakterystyczna, że błędne użycie (tzn. użycie w niewłaściwym znaczeniu) 
wyrazów zapożyczonych zdarza się nieporównanie częściej niż błędne użycie 
wyrazów rodzimych. Ze względu na powtarzające się błędy w tekstach różnych 
autorów, nie od rzeczy będzie przypomnieć, że:

* "adaptować" - znaczy "przystosować, dostosować coś do nowych potrzeb; 
przerobić coś tak, by mogło służyć nowemu przeznaczeniu": adaptujemy lokal 
mieszkalny na siedzibę urzędu i odwrotnie, adaptujemy samochód osobowy do 
przewozu towarów, powieść na sztukę teatralną itd. Czasownikowi "adaptować" 
odpowiada rzeczownik "adaptacja": mówimy o adaptacji lokalu mieszkalnego na 
siedzibę urzędu, o adaptacji samochodu osobowego do przewozu towarów, o 
adaptacji powieści na sztukę teatralną lub do wystawienia na scenie. 
Podobnie brzmiących wyrazów "adoptować" i "adoptacja" lub "adopcja" używa 
się w znaczeniu "uznać prawnie cudze dziecko za swoje, prawne uznanie 
cudzego dziecka za swoje". Wobec tak znacznej różnicy znaczenia wyrazów 
"adaptować" i "adoptować" humorystycznie brzmi wiadomość, że ktoś 
"zaadoptował strych do potrzeb mieszkalnych";

* "alternatywa" - to nie jedna z dwóch wyłączających się możliwości, ale 
sytuacja, w której musimy wybierać między dwiema możliwościami. Kiedy się 
mówi o kimś, że stanął przed alternatywą lub wobec alternatywy, oznacza to, 
że się znalazł w sytuacji wymagającej wyboru. Nie można więc powiedzieć po 
polsku, że ktoś ma przed sobą dwie alternatywy: zlekceważyć przepisy bhp 
albo przerwać pracę. W takiej sytuacji mówimy, że ów człowiek stanął przed 
alternatywą, czyli koniecznością wyboru jednej z dwóch dróg;

* "analogiczny" - to "podobny, będący odpowiednikiem innego", a nie "taki 
sam lub ten sam". Z tego względu mówimy, że w drugim kwartale tego roku 
osiągnęliśmy wyniki lepsze niż w takim samym okresie ubiegłego roku, a nie: 
"w analogicznym okresie ubiegłego roku", jeżeli oczywiście porównujemy ze 
sobą dokładnie te same okresy;

* "bajoński" - przymiotnik od nazwy miasta Bajonna, występujący w 
polskich tekstach niemal wyłącznie w wyrażeniu "bajońskie sumy" (czyli 
bardzo dużo pieniędzy), nie ma nic wspólnego z bajecznością czy 
bajkowością; nie można więc powiedzieć: "bajońsko kolorowy";

* "dublować" - znaczy "podwajać"; używa się tego czasownika również na 
oznaczenie tej samej czynności wykonywanej przez różne osoby, np. jeden 
aktor dubluje innego aktora w tej samej roli; jeżeli jednak tę samą 
czynność wykonuje powtórnie ta sama osoba, powiemy, że tę czynność 
powtarza, ponawia lub (potocznie) repetuje; nie można powiedzieć: uczeń 
dubluje klasę;

* "konduita" - to "zachowanie się, postępowanie"; w polskich tekstach 
niemal wyłącznie w wyrażeniu "osoba podejrzanej konduity"; "konduita" nie 
ma nic wspólnego z pochodzeniem, rodowodem, proweniencją; nie można 
powiedzieć o kimś, że jego majątek lub tytuł rodowy czy naukowy są 
podejrzanej konduity;

* "koneser" - to "człowiek dobrze się na czymś znający, umiejący 
właściwie ocenić coś (zwłaszcza dzieła sztuki), znawca"; znając się na 
czymś, nie musimy tego jednocześnie lubić; koneser sztuki nie zawsze jest 
jej miłośnikiem, zapalonego turysty nie można nazwać "koneserem wędrówek";

* "masywny" - znaczy "mocno, solidnie zbudowany, potężny, ciężki"; 
wyraźnie różni się znaczeniem od przymiotnika "masowy"; demonstracji, w 
której wzięło udział wiele tysięcy osób, nie można nazwać "masywną 
demonstracją";

* "moduł" - to "określony mnożnik, stały czynnik, powtarzalny wymiar 
czegoś"; mimo podobieństwa brzmienia i pochodzenia nie jest synonimem 
wyrazu "model"; nie można powiedzieć: "socjalistyczny moduł gospodarki";

* "negliżować" - znaczy "lekceważyć, zaniedbywać, ignorować", a nie 
demaskować, obnażać; nie można więc powiedzieć o kimś, kto odsłania 
prawdziwe oblicze fałszywych przyjaciół, że ich negliżuje;

* "oportunista" - tak nazywamy człowieka przystosowującego się do 
okoliczności dla osobistych korzyści; nie ma oportunista nic wspólnego 
(oprócz brzmienia) z oporem, przeciwstawianiem się władzy; "opozycjonista" 
jest przeciwieństwem "oportunisty";

* "pasjonat" - to "człowiek, który łatwo wpada w pasję" (tzn. w furię), a 
nie "ten, co ma jakąś pasję" (tzn. zamiłowanie do czegoś) albo "lubi coś 
pasjami". Entuzjasty, zapaleńca, miłośnika sztuki ludowej nie można nazwać 
"jej pasjonatem";

* "pryncypialny i pryncypalny" - to dwa przymiotniki o podobnym 
brzmieniu, ale różnym znaczeniu. "Pryncypialny" znaczy "trzymający się 
zasad (pryncypiów), kierujący się zasadami, bezkompromisowy. Pryncypialnych 
ludzi poznajemy po tym, że w ważnych sprawach zajmujący pryncypialne 
stanowisko. "Pryncypalny" natomiast - to tyle, co "główny". Dziś tym 
przymiotnikiem określamy chyba tylko najważniejszą ulicę w mieście. 
Wyrażenia "pryncypialna ulica" i "pryncypalne postępowanie" nadają się do 
"Przekrojowej" rubryki "Humor zeszytów szkolnych".

Wszystkie omówione dotychczas przykłady zapożyczeń odnosiły się do 
wyrazów, których obcość przejawia się w brzmieniu. Trudniej ją rozpoznać w 
wyrazach, wyrażeniach i zwrotach, wprawdzie zbudowanych z rodzimych 
elementów, ale albo naśladujących obce wzory, albo używanych w znaczeniu 
właściwym obcemu językowi.

Za niepożądane germanizmy uważane są między innymi zwroty:

* "rozumieć coś pod czym" (po polsku: "rozumieć coś przez coś))

* "w pierwszym rzędzie" (po polsku: "przede wszystkim))

* "wyjść komuś naprzeciw" (w znaczeniu: "iść komuś na rękę", "popierać 
kogoś lub coś))

Jako niepożądane rusycyzmy traktuje się między innymi następujące wyrazy 
i wyrażenia:

"czym" (np. "więcej)), "tym" (np. "lepiej)) - po polsku: "im więcej, 
tym lepiej"

"pod rząd" - po polsku: "kolejno", "po kolei"

"póki co" - po polsku: "na razie", "tymczasem"

"tym niemniej" - po polsku: "jednak", "jednakże"

"wiodący" - po polsku: "przewodni", "naczelny", "główny"

Niewątpliwym rusycyzmem jest użycie czasownika "zabezpieczyć" w znaczeniu 
"zapewnić (coś), dostarczyć, przygotować" itd., a także rzeczownika 
"budownictwo" w znaczeniu "rozwój, wzrost; (przenośnie) rozbudowa". 
Niewłaściwe użycie wyrazu "zabezpieczyć" i jego pochodnych jest już tak 
rozpowszechnione, że chyba większość Polaków zgodnie z intencją mówiącego 
zrozumie zdanie "Organizatorzy zabezpieczają zwrot kosztów przejazdu"; 
zrozumieją je nawet ci, którzy dostrzegą w nim błąd. Inaczej z 
"budownictwem". Zapewne większość odbiorców radia i telewizji nie zdaje 
sobie sprawy z tego, że kiedy słyszą z głośnika wyrażenie "budownictwo 
socjalistyczne", nie powinni myśleć o budowie mieszkań, ale o rozwijaniu i 
umacnianiu ustroju socjalistycznego. Kiedy po pewnej międzypartyjnej 
naradzie prasa zamieściła komunikat, że "wiele uwagi poświęcono problemom 
budownictwa partyjnego", większość czytelników sądziła, że przedmiotem 
rozmów były budynki, wznoszone przez partię dla partii; tymczasem w 
rzeczywistości chodziło o wymianę doświadczeń w dziedzinie organizacyjnej 
rozbudowy partii (po rosyjsku: "partijnoje stroitielstwo)).

Jeszcze ćwierć wieku temu narzekania na zapożyczenia niepotrzebne lub na 
nadużywanie słownictwa zapożyczonego skupiały się na niepożądanych wpływach 
grecko-łacińskich, francuskich, niemieckich i rosyjskich. Dziś - nie tylko 
w Polsce - szczególną ekspansywnością odznaczają się wpływy języka 
angielskiego. Od kilkunastu lat kupujemy "krakersy", jemy "hot-dogi"w 
"snack-barach", piszemy "flamastrem", nosimy "dżinsy" i "owerole", słuchamy 
muzyki "rockowej", "protest-songów", "soul-rocka", "country" itd., 
skompletowawszy sobie "deck", "tuner" i inne "gadżety"; w "cocktail-barach" 
lub na "kempingu" "plejboj" podrywa "hostessę", w "kontenerach" przywożą 
nam czasem "grejpfruty" itd., itd.

Jeżeli te pożyczki angielskie można uznać za usprawiedliwione, bo 
oznaczają przedmioty lub pojęcia przybyłe do nas z krajów anglosaskich, to 
na taką pobłażliwość nie zasługują następujące wyrazy, z którymi się 
spotykamy w polskiej prasie:

"bag" - po polsku: "torba", "worek"

"briefing" - po polsku: "odprawa", "konferencja prasowa"

"chief" (plemienny) - po polsku: "wódz"

"coach" - po polsku: "trener"

"consulting" - po polsku: "poradnictwo", "konsultacja"

"corn-fleksy" - po polsku: "płatki kukurydziane"

"desinger" - po polsku: "projektant", "dekorator"

"emergency" - po polsku: "niebezpieczeństwo", "stan alarmowy", "stan 
wyjątkowy"

"engineering" - po polsku: "mechanika", "inżynieria"

"fan" - po polsku: "wielbiciel", "miłośnik"

"fighter" (fajter) - po polsku: "zawodnik", "bokser"

"feedback" - po polsku: "sprzężenie zwrotne"

"full" - po polsku: "piwo pełne"

"grill" - po polsku: "rożen"

"healer" - po polsku: "uzdrowiciel"

"hit" - po polsku: "przebój"

"living-room" - po polsku: "salon"

"long-play" - po polsku: "płyta długogrająca"

"motorest" - po polsku: "zajazd"

"number one" - po polsku: "najlepszy" lub "najważniejszy"

"pocket book" - po polsku: "kieszeniówka"

"popcorn" - po polsku: "prażona kukurydza"

"preacher" - po polsku: "kaznodzieja"

"publicity" - po polsku: "reklama", "rozgłos", "popularność"

"pusher" - po polsku: "karierowicz"

"rewriter" - po polsku: "adiustator"

"runner" - po polsku: "biegacz"

"self reliance" - po polsku: "poleganie na sobie"

"shooping" - po polsku: "zakupy"

"slajd" - po polsku: "przezrocze"

"story" - po polsku: "opowieść", "opowiadanie", "fabuła"

"szoking" ("shocking)) - po polsku: "wstrząs"

"thriller" - po polsku: "dreszczowiec", "kryminalny lub sensacyjny film 
albo powieść"

"trankwilizer" - po polsku: "środek uspokajający"

"underground" - po polsku: "podziemie", "podziemny"

"welfare state" - po polsku: "państwo opiekuńcze"

Większości tych wyrazów otwiera drogę do polszczyzny najzwyklejszy 
snobizm, który przejawia się czasem w humorystycznych, czasem w żałosnych 
formach. Kiedy znajomi zapraszają nas na "party" (a nawet na 
"garden-party)) - możemy się z tego pośmiać, ale kiedy państwowa fabryka 
wypuszcza na rynek papierosy obskurnie opakowane w makulaturę i drukuje na 
nich pretensjonalny napis "king-size", trudno nie zapłakać.

Tyle o zapożyczeniach. Zajmijmy się teraz tymi grzechami naszej mowy, 
które językoznawcy nazywają |błędami |składni. Polegają one na 
niewłaściwym, tzn. sprzecznym z normą językową, składaniu (stąd składnia) 
wyrazów w wyrażenia, zwroty i zdania.

Zaczniemy od przypomnienia czterech głównych zasad, które się łamie dość 
często w mowie i piśmie. Być może zdarza się to raczej z bezmyślności lub 
nieuwagi niż z niewiedzy, bo nie chce się wierzyć, by aż tylu Polaków nie 
raziły wynikające stąd błędy.

Kiedy przestrzegam przed niepoprawnym użyciem |imiesłowów |przysłówkowych 
w zdaniach "Wracając do domu, lał deszcz" i "Przeczytawszy książkę, zgasła 
lampa", słuchacze czują się dotknięci, że traktuję ich jak dzieci lub 
cudzoziemców. Jeśli się jednak obrażają na mnie słusznie, to kto w takim 
razie jest autorem reklamowego hasła wydrukowanego w gazecie: "Twój dom 
odwiedzi Fortuna, kupując szczęśliwy los Krajowej Loterii Pieniężnej" 
(zamiast: "Twój dom odwiedzi Fortuna, jeśli kupisz los...)). A co sądzić 
o autorach następujących zdań:

"Na tle stosowania niektórych przepisów wynikały nieporozumienia, 
traktując rolników niczym plastykowych milionerów z Chmielnej."

"Czytając wstęp, śnił mi się zając szpikowany słoniną."

"Przeglądając wota, przestępców zainteresował platynowy krzyż."

"Zbudziwszy się rano, zabolał mnie żołądek."

Przypomnijmy znaną ze szkoły zasadę tożsamości podmiotu w zdaniu 
nadrzędnym i w zależnym od niego imiesłowowym równoważniku. Kiedy mówimy: 
"Janek szedł przez miasto, oglądając się za dziewczętami", myślimy o Janku, 
który jednocześnie szedł i oglądał się. Podobnie, kiedy mówimy: 
"Przeszedłszy całe miasto, Janek poczuł się zmęczony", myślimy o Janku, 
który najpierw przeszedł całe miasto, a potem poczuł się zmęczony.

Mówi się, że |szyk, czyli |kolejność |wyrazów w polskim zdaniu jest 
swobodny. Można się z tym sądem zgodzić, jeżeli się swobody nie utożsami z 
całkowitą dowolnością. Rzeczywiście bowiem szyk wyrazów w polskim zdaniu 
jest swobodniejszy niż w zdaniu angielskim, ale jego swoboda ma pewne 
granice.

Zostawmy na boku starą anegdotę, cytowaną jako żartobliwy dowód 
ograniczeń dowolności szyku w języku polskim (zdanie "On mnie kocha, ale 
jestem mężatką" znaczy co innego niż "Jestem mężatką, ale on mnie kocha)) 
oraz przykłady dwuznaczności zdań, w których podmiotem i dopełnieniem (w 
szkole się je nazywało bliższym) są rzeczowniki męskorzeczowe lub nijakie 
(też żeńskie spółgłoskowe) w liczbie pojedynczej albo niemęskoosobowe w 
liczbie mnogiej, a więc zdań typu: "Owoc rodzi drzewo" czy też "Kaczki 
zjadły gęsi". W gruncie rzeczy zasada "Byt określa świadomość" też brzmi po 
polsku dwuznacznie; całkowitą jednoznaczność zapewniłaby dopiero strona 
bierna: "Świadomość jest określana przez byt".

Swobodę szyku w polskim zdaniu złożonym ogranicza zasada, że zaimki 
względne "który" i "jaki" (ewentualnie poprzedzone przyimkami) powinny się 
znajdować na początku zdania podrzędnego. Nie należy więc mówić i pisać:

"Był to Jan Kowalski, w mieszkaniu którego zaczął się pożar", ale: 
...Kowalski, w którego mieszkaniu...

"Spostrzegł sąsiadkę, z synem której widziano Pawła wczoraj wieczorem", 
ale: ...sąsiadkę, z której synem...

Zaimek względny "który" i "jaki", rozpoczynający zdania podrzędne, odnosi 
się do najbliższego rzeczownika tego samego rodzaju i tej samej liczby w 
zdaniu nadrzędnym. Nie należy więc mówić i pisać:

"Wybiegły sztafety z pochodniami, które się udały pod Pomnik Wolności".

"Miał już kilka spotkań z psami, które się bardzo nieprzyjemnie 
skończyły".

"Fakt pobicia młodego człowieka przez kelnera, którego wkrótce potem 
znaleziono martwego, zbulwersował opinię publiczną" (zmarł bowiem ów młody 
człowiek, a nie kelner).

Wbrew ogólnej zasadzie, że wyraz zespalający zdanie podrzędne z 
nadrzędnym powinien się znajdować na początku zdanie podrzędnego, niektóre 
takie wyrazy wymagają dla siebie miejsca drugiego lub trzeciego; dotyczy to 
najczęściej wyrazów: "bowiem", "jednak", "zaś". Nie należy więc mówić i 
pisać:

"Nazajutrz został w domu, bowiem padał deszcz", ale raczej: "...został w 
domu, padał bowiem deszcz".

"Opadł z sił, jednak szedł dalej", ale raczej: "Opadł z sił, szedł jednak 
dalej".

"W dzień spał, zaś nocami pracował", ale raczej: "W dzień spał, nocami 
zaś pracował".

Czasowniki niedokonane mają - jak wiadomo - formy czasu przeszłego 
złożone ze słowa posiłkowego "będę", "będziesz"... oraz bezokolicznika lub 
imiesłowu przeszłego. Zgodnie z tą zasadą czas przyszły czasowników 
"czytać" i "chodzić" przybiera formy "będę czytać' i "będę czytał" oraz 
"będę chodzić" lub "będę chodził". Kolejność członów form 
bezokolicznikowych jest dowolna (tzn. możemy powiedzieć: "Będę czytać do 
rana" albo "Czytać będę do rana)). Jeśli jednak używamy form 
imiesłowowych, słowo posiłkowe bezwzględnie musi poprzedzać imiesłów. Nie 
należy więc mówić i pisać:

"Czytał będę do rana", ale tylko: "Będę czytał do rana".

"W przyszłym roku chodziła już będzie do szkoły", ale tylko: "W przyszłym 
roku będzie już chodziła do szkoły".

Skoro o szyku mowa, zwróćmy uwagę jeszcze na jeden błąd, dość częsty w 
oficjalnych komunikatach z życia dyplomatycznego. Podaje się w nich, że 
"przybyła delegacja na czele z Iksińskim". Brzmi to niemal tak samo 
niepoważnie, jak zdanie "Do sali wszedł Iksiński na głowie w kapeluszu".

Oszczędność słowa uważa się za jedną z podstawowych zalet każdego tekstu, 
a zwłaszcza tekstu bez ambicji artystycznych. Z całą pewnością jednak nie 
jest zaletą oszczędność za wszelką cenę. Mając do wyboru dwa poprawne 
zdania: "Codziennie kupuję i czytam gazetę" i "Codziennie kupuję gazetę i 
czytam ją", możemy uznać za lepsze zdanie pierwsze, bo jest krótsze. 
Czasowniki "kupować" i "czytać" wymagają dopełnienia w tym samym przypadku, 
więc jedna forma "gazetę" czyni ich wymaganiom zadość. Od biedy pogodzimy 
się ze skrótem "Codziennie jeździł do i z Warszawy", bo przyimki "do" i "z" 
łączą się z tym samym przypadkiem, dopełniaczem. Podobne skróty są wszakże 
niemożliwe, jeśli warunek tożsamości przypadka nie jest spełniony. Nie 
należy więc mówić i pisać:

"Podziwiał i zachwycał się Dorotą coraz bardziej", ale: "Podziwiał Dorotę 
i zachwycał się nią coraz bardziej".

"Pracowaliśmy wczoraj przed i po kolacji", ale: "Pracowaliśmy wczoraj 
przed kolacją i po niej".

"Decyzję podjęto bez względu i związku z jubileuszem", ale: "Decyzję 
podjęto bez względu na jubileusz i bez związku z nim".

Swoboda szyku wyrazów w tekście pisanym jest bardziej ograniczona niż w 
mowie. Przejawia się to najwyraźniej w użyciu takich wyrazów, jak "tylko", 
"jeszcze", "już", "prawie". W języku mówionym mogą one stać albo przed 
wyrazem, do którego się odnoszą, albo po nim. Odpowiednią intonacją bowiem 
możemy wskazać słuchaczowi, do którego z sąsiadujących wyrazów odnosi się 
wyraz "tylko" w zdaniu "Wczoraj tylko ciebie widziałem". Powiemy albo 
"|Wczoraj tylko ciebie widziałem", albo: "Wczoraj tylko |ciebie widziałem". 
To samo zdanie napisane, a więc pozbawione intonacji, narzuca czytelnikowi 
tylko drugą możliwość. Jeżeli więc autor tego zdania chciał podkreślić, że 
"tylko wczoraj widział", powinien był wyraz "tylko" umieścić przed wyrazem 
"wczoraj". Wyrazy uwydatniające bowiem powinny w tekstach pisanych stać 
zawsze przed wyrazami, do których się odnoszą.

Zgodnie z tradycją utrwaloną zarówno w języku polskim, jak i w innych 
językach słowiańskich, a także germańskich i romańskich, imię stoi przed 
nazwiskiem; mówimy i piszemy: Jan Kowalski, Anna Nowak. Kolejność odwrotna 
(Kowalski Jan, Nowak Anna) dopuszczana jest tylko w alfabetycznych spisach 
urzędowych. Pisząc na kopercie "Ob. Kowalski Jan", popełniamy zresztą nie 
tylko błąd językowy, ale i nietakt towarzyski.

Naturalność układu wyrazów w zdaniu, potoczystość całego zdania zależy w 
dużym stopniu od umiejscowienia tzw. form enklitycznych, czyli nie 
akcentowanych składników takich jak: "by" i "się". W języku polskim są one 
ruchome i nie powinny się trzymać kurczowo czasownika. Najwłaściwsze jest 
dla nich miejsce po pierwszym wyrazie zdania. Mówimy bowiem "Ten się 
śmieje, kto się śmieje ostatni", a nie: "Ten śmieje się, kto śmieje się 
ostatni".

Nie należy więc mówić i pisać:

"Kto podjąłby się tego?", ale raczej: "Kto by się tego podjął?"

"Tego nie powiedziałby nikomu", ale raczej: "Tego by nikomu nie 
powiedział".

"Nigdy nie spóźniał się do pracy", ale raczej: "Nigdy się nie spóźniał do 
pracy".

Jedną z najbardziej swoistych cech polskiej składni jest zasada, że 
czasownik zaprzeczony wymaga dopełnienia (bliższego) nie w czwartym 
przypadku (tzn. nie w bierniku), ale w drugim (tzn. w dopełniaczu). 
Cudzoziemiec uczący się polskiego robi wielkie oczy, kiedy się dowiaduje, 
że mówimy "piszę list", ale "nie piszę listu". A większość Polaków się 
zżyma, kiedy usłyszy lub przeczyta na przykład takie zdania: 

"To ją nie interesowało wcale", zamiast: "To jej nie interesowało wcale".

"Nasi strzelcy nie wykorzystali te pozycje", zamiast: "... nie 
wykorzystali tych pozycji".

"Dzieci z pierwszej klasy na ogół same nie kupują przybory szkolne", 
zamiast: "...nie kupują przyborów szkolnych".

Dopełnienia w drugim przypadku wymagają nie tylko czasowniki zaprzeczone, 
ale także wiele innych, a wśród nich: "bronić", "brakować", "doglądać", 
"dokonać", "dowieść" (udowodnić), "nadużywać", "nienawidzić", "pilnować", 
"poniechać", "poszukiwać", "potrzebować", "przestrzegać" (w znaczeniu: 
"stosować się do czegoś)), "słuchać", "strzec", "unikać", "używać", 
"wymagać", "wzbraniać", "zaniechać", "żądać". Nie należy więc mówić i 
pisać:

"bronił ojcowiznę", ale: "bronił ojcowizny"

"brakują dwie osoby", ale: "brakuje dwóch osób"

"doglądać obejście", ale: "doglądać obejścia"

"dokonać analizę", ale: "dokonać analizy"

"dowieść winę", ale: "dowieść winy"

"nadużywać stanowisko", ale: "nadużywać stanowiska"

"nienawidzić cwaniactwo", ale: "nienawidzić cwaniactwa"

"pilnować ogród", ale: "pilnować ogrodu"

"poniechać tę tematykę", ale: "poniechać tej tematyki"

"poszukiwać zaginioną", ale: "poszukiwać zaginionej"

"potrzebować opiekę", ale: "potrzebować opieki"

"przestrzegać przepisy", ale: "przestrzegać przepisów"

"słuchać stare pieśni", ale: "słuchać starych pieśni"

"strzec mienie", ale: "strzec mienia"

"unikać karę", ale: "unikać kary"

"używać samochód", ale: "używać samochodu"

"wymagał posłuszeństwo", ale: "wymagał posłuszeństwa"

"wzbraniać palenie", ale: "wzbraniać palenia"

"zaniechać kontrolę", ale: "zaniechać kontroli"

"zaprzestać budowę", ale: "zaprzestać budowy"

"żądać zwrot pieniędzy", ale: "żądać zwrotu pieniędzy".

Niektóre czasowniki wymagają raz przypadka czwartego (biernika), innym 
razem - drugiego (dopełniacza). Kryterium rozstrzygającym jest to, czy 
czynność obejmuje cały przedmiot, czy tylko jego część. Mówimy bowiem "daj 
mi chleba" w znaczeniu "kawałek chleba", ale "daj nam chleb" w znaczeniu 
"bochenek chleba". Wykolejenia w tej dziedzinie dotyczą najczęściej 
czasowników "dostać" i "dostarczyć". Przypomnijmy więc, że nie należy mówić 
i pisać:

"dostać cement, piasek", ale: "dostać cementu, piasku"; choć: "dostać 
nagrodę"

"dostarczać tłuszcz, wodę", ale: "dostarczać tłuszczów, wody"; choć: 
"dostarczyć samochód".

Czasownik "dostać" użyty w znaczeniu "nabawić się czego" wymaga 
dopełniacza; nie należy więc mówić i pisać: "dostać gorączkę, katar", ale: 
"dostać gorączki, kataru".

Do stosunkowo częstych błędów składniowych należą również następujące 
związki wyrazów:

"brać się" lub "wziąć się za kogo, za co" zamiast: "brać się" lub "wziąć 
się do kogo, do czego", np. do roboty

"brzydzić się kłamstwa" zamiast: "brzydzić się kłamstwem"

"dowodzić o słuszności" zamiast: "dowodzić słuszności"

"dzielić coś między kim a kim" zamiast: "dzielić coś między kogo a kogo"

"napotykać na opór" zamiast: "napotykać opór"

"natrafiać obojętność" zamiast: "natrafiać na obojętność"

"oczekiwać na urlop" zamiast: "oczekiwać urlopu"

"okazać się być dobrym ojcem" zamiast: "okazać się dobrym ojcem"

"okazać się być przestarzałym" zamiast: "okazać się przestarzałym"

"opierać się o uchwałę" zamiast: "opierać się na uchwale"

"poszukiwać za łatwym chlebem" zamiast: "poszukiwać łatwego chleba"

"regulować ruchem" zamiast: "regulować ruch"

"ryzykować życiem" zamiast: "ryzykować życie"

"służyć przykładem" zamiast: "służyć jako przykład" lub "za przykład"

"śledzić za żoną" zamiast: "śledzić żonę"

"uznać kogo jako silniejszego" zamiast: "uznać kogo za silniejszego"

"uznać co jako konieczność" zamiast: "uznać co za konieczność"

"wydawać się być jakim" (np. zmęczonym) zamiast: "wydawać się jakim" (np. 
zmęczonym)

"huta, stocznia, szkoła" itp. "imieniem kogo" (np. imieniem Lenina) 
zamiast: "huta, stocznia, szkoła" itp. "imienia kogo" (np. imienia Lenina) 

"kolejka za czym" (np. za masłem) zamiast: "kolejka po co" (np. po masło)

"około co" (np. około pięć lat, około dwa tysiące złotych) zamiast: 
"około czego" (np. około pięciu lat, około dwóch tysięcy złotych)

"podział czego między kim" lub "czym" (np. między przedsiębiorstwami, 
między pracownikami) zamiast: "podział czego między kogo" lub "co" (np. 
między przedsiębiorstwa, między pracowników)

"w oparciu o co" (np. o badania, o uchwały) zamiast: "opierając się na 
czym" (np. na badaniach, na uchwałach) lub "na podstawie czego" (np. badań, 
uchwał)

"za wyjątkiem kogo" (np. prezesa) zamiast: "z wyjątkiem kogo" (np. 
prezesa)

"za wyjątkiem czego" (np. stołówek) zamiast: "z wyjątkiem czego" (np. 
stołówek).

Na szczególną uwagę zasługuje niewłaściwe użycie przyimka "na", które się 
szerzy kosztem przyimków "w" i "do". W mowie i piśmie można się spotkać z 
takimi rażącymi zwrotami, jak:

"pracować na hucie, na kopalni" zamiast: "...w hucie, w kopalni"

"coś się zdarzyło na zakładzie" zamiast: "...w zakładzie"

"sprzedawać na sklepie" zamiast: "...w sklepie"

"stać na bramie" zamiast: "...w bramie"

"jechać na fabrykę" zamiast: "...do fabryki" itp.

Walkę z ekspansją przyimka "na" utrudnia to, że zakres jego użycia opiera 
się raczej na tradycji niż na kryterium logicznym. Wskutek tego ogólna 
zasada, że przyimek ten wskazuje położenie przedmiotu na płaszczyźnie w 
przeciwieństwie do przyimka "w", który wskazuje położenie przedmiotu we 
wnętrzu, ma wiele wyjątków. Z jednej strony mówimy: "być na uniwersytecie", 
"na stacji", "na poczcie", "na dworcu", z drugiej zaś - "być w szkole" 
(nie: "na szkole)), "w internacie", "w banku", "w biurze". Ponadto z 
niektórymi rzeczownikami można użyć bądź przyimka "na", bądź przyimka "w". 
Według "Słownika poprawnej polszczyzny" możemy nawet - nie popełniając 
błędu - powiedzieć albo: "W sali go nie ma", albo: "Na sali go nie ma" 
(nawiasem mówiąc: mnie to razi). Na podstawie obserwacji współczesnej 
polszczyzny można - moim zdaniem - dać taką wskazówkę: Kto się waha, czy 
użyć przyimka "na" czy "w", powinien wybrać przyimek "w". Ryzyko 
popełnienia błędu jest - przynajmniej współcześnie - nieporównanie 
mniejsze.

Wpływem języka rosyjskiego tłumaczy się znaczne rozpowszechnienie we 
współczesnej polszczyźnie rażących zwrotów typu:

"kto by nie był" zamiast: "ktokolwiek by był"

"co by nie było" zamiast: "cokolwiek by było"

"jak by nie było" zamiast: "jakkolwiek by było"

"gdzie by nie było" zamiast: "gdziekolwiek by było"

"kiedy by nie przyszedł" zamiast: "kiedykolwiek by przyszedł"

Jako rusycyzm piętnują też polskie poradniki językowe użycie spójnika "a" 
zamiast "ale", lecz do przeciwstawienia dwóch treści, z których pierwsza 
jest zaprzeczona. Chodzi o następujące połączenia wyrazów i zdań:

"Nie jutro, a dziś (zamiast: ale dziś) powinniśmy o tym myśleć".

"Nie popełnił samobójstwa, a został (zamiast: ale został) zamordowany".

W porównaniu z innymi grzechami naszej mowy błędy w |odmianie wyrazów i 
tworzeniu pochodnych form wyrazów zdarzają się dość rzadko. Jeśli pominiemy 
wątpliwości związane z nazwami własnymi (zwłaszcza obcymi) i sporadyczne 
wykolejenia, w dziedzinie fleksji pozostanie garstka błędów powtarzających 
się w różnych tekstach różnych autorów.

Są to błędne formy dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników "chrzest", 
"medal", "procent", "punkt": tego "chrzta", tego "medala", tego "procenta", 
tego "punkta" (zamiast poprawnych: tego "chrztu", tego "medalu", tego 
"procentu", tego "punktu)), błędne formy celownika rzeczowników "brak", 
"dzień", "stopień", "imię": temu "braku", temu "dniu" (nawet temu "Dniu 
Dziecka)!), temu "stopniu", temu "imieniowi" (zamiast poprawnych: temu 
"brakowi", temu "dniowi", temu "stopniowi" oraz temu "imieniu", bo "imię" w 
przeciwieństwie do trzech poprzednich rzeczowników męskich jest 
rzeczownikiem nijakim) oraz błędna forma miejscownika wyrazu "syn": "o moim 
synie" (zamiast poprawnego: "o moim synu)).

Stosunkowo częściej zdarzają się błędne formy dopełniacza liczby mnogiej, 
np.:

"te barki" (czyli ramiona), "tych bark" zamiast: "tych barków"

"te bezy" (ciastka), "tych bezów" zamiast: "tych bez"

"te ciągoty", "tych ciągotów" zamiast: "tych ciągot"

"te figi" (majtki), "tych figów" zamiast: "tych fig"

"te kalesony", "tych kaleson" zamiast: "tych kalesonów"

"te kryteria", "tych kryterii" zamiast: "tych kryteriów"

"te kulisy", "tych kulisów" zamiast: "tych kulis"

"te łamy", "tych łam" zamiast: "tych łamów"

"te marynaty", "tych marynatów" zamiast: "tych marynat"

"te materace", "tych materacy" zamiast: "tych materaców"

"te mecze", "tych meczy" zamiast: "tych meczów"

"te myszy", "tych mysz" zamiast: "tych myszy"

"te rajstopy", "tych rajstopów" zamiast: "tych rajstop"

"te rajtuzy", "tych rajtuz" zamiast: "tych rajtuzów"

"te ramy", "tych ramów" zamiast: "tych ram".

Kilku rzeczownikom przypisuje się niekiedy rodzaj gramatyczny inny niż 
mają w kulturalnej polszczyźnie ogólnej. Przynajmniej teoretycznie w każdej 
polskiej szkole nauczyciel uzna za błąd traktowanie rzeczowników męskich 
"magiel", "patrol", "zawias" jako żeńskich. Nie należy bowiem mówić i 
pisać:

"magiel elektryczna" ale: "magiel elektryczny"

"oręż polska" ale: "oręż polski"

"patrol milicyjna" ale: "patrol milicyjny"; więc też: "patrolu 
milicyjnego"

"zerwana zawiasa" ale: "zerwany zawias"; więc też: "zerwanych zawiasów".

Przeciwnie, żeńskiego rzeczownika "goleń" używa się błędnie jako 
rzeczownika męskiego; nie należy mówić i pisać "złamany goleń", ale 
"złamana goleń".

Czasem błędna zmiana rodzaju gramatycznego towarzyszy niewłaściwej formie 
wyrazu. Nie należy na przykład mówić i pisać:

"to anomalium", "to anomalia" ale: "ta anomalia", "te anomalie"

"to golonko", "tego golonka" ale: "ta golonka", "tej golonki"

"ta pora" (warzywo), "tej pory" ale: "ten por", "tego pora"

"to rożno", "te rożna" ale: "ten rożen", "te rożny"

"te wiórka", "tych wiórek" ale: "te wiórki", "tych wiórków".

Wiele osób przeżywa wątpliwości co do formy i rodzaju wyrazów: "kluska" i 
"rodzynka". Słowniki dopuszczają tu obie formy, a więc zarówno "ta kluska", 
"tych klusek"; "ta rodzynka", "tych rodzynek", jak i "ten klusek", "tych 
klusków"; "ten rodzynek", "tych rodzynków". Sam używam form żeńskich, a 
więc mówię i piszę: "talerz klusek", "garść rodzynek".

W ostatnich latach rozpleniła się żeńska forma rzeczownika "ekstrem". 
Słyszymy i czytamy o knowaniach antysocjalistycznej ekstremy. Choć jest to 
forma nieprawidłowa, walkę z nią prawdopodobnie można uznać za 
beznadziejną, bo została wielokrotnie użyta w przemówieniach i dokumentach 
najwyższej rangi. Pomimo to warto pamiętać, że dotychczas słowniki języka 
polskiego notowały rzeczownik rodzaju męskiego "ekstrem", który pochodzi od 
łacińskiego "ekstremum". Relacja między formami "ekstrem" i "ekstremum" 
odpowiada relacji polskiej formy "teatr" i łacińskiej "theatrum" (niegdyś i 
w Polsce używanej). Formy "ekstrema" używaliśmy dotychczas jako liczby 
mnogiej rzeczownika "ekstremum" (podobnie jak formy "theatra" czyli 
"teatry)). Jak z tego wynika, pierwotny mianownik liczby mnogiej (tzn. 
"te ekstrema)) zaczęto traktować jako mianownik liczby pojedynczej ("ta 
ekstrema)). Na pierwszy rzut oka wydaje się to nieprawdopodobne. Sprawa 
ma już jednak smutny precedens: taki jest też rodowód wyrazu (ta) 
"specyfika", który zresztą do dziś nie dostał pełnych praw obywatelskich w 
polszczyźnie. Jestem przeciw "specyfice" i przeciw "ekstremie".

Nie należy też mówić i pisać "kontrol", ale "kontrola".

Kilku rzeczownikom dziennikarze uparcie dorabiają liczbę mnogą, choć one 
je ze względu na znaczenie nie mają i nie potrzebują. Nie należy bowiem 
mówić i pisać:

(różne) "działalności" ale: (różna) "działalność"

"inicjatywy" ale: "inicjatywa" albo: "pomysły", "wnioski", "projekty"

"orki wiosenne" ale: "orka wiosenna"

(najbliższe) "pogody" ale: "pogoda" (w najbliższych dniach)

(zmiana) "polityk" ale: (zmiana kierunków) "polityki"

(różne) "przemysły" ale: (różne) "gałęzie przemysłu"

"temperatury ujemne" ale: "temperatura ujemna".

Z kobietami nigdy Polakom nie brakowało kłopotów, ale w języku zaczęły 
się na dobre dopiero pod koniec ubiegłego wieku. Przedtem nikt nie miał 
najmniejszych wątpliwości, jak się nazywają żony i córki, jakie zawody 
wykonują i jakie stanowiska zajmują w hierarchii społecznej. Każdy 
wiedział, że żona pana Kowala nazywa się Kowalowa, a córka - Kowalówna, 
żony panów Zaręby i Pługa to Zarębina i Płużyna, a córki - Zarębianka i 
Płużanka. Pan Kowalski miał za żonę panią Kowalską, która mogła go 
uszczęśliwić córką - panną Kowalską. Wybierać spośród dwóch różnych form 
nazwisk dla swych żon i córek mogli nosiciele nazwisk typu Cichy i Chromy: 
czasem była to pani Cicha i panna Chroma, czasem pani Cichowa i panna 
Chromówna.

Kobiety bywały hrabinami, gaździnami, księżniczkami i wójtównami, 
królowymi i burmistrzankami, a także znachorkami, szynkarkami, szwaczkami, 
zakonnicami, handlarkami, guwernantkami, pensjonarkami albo komediantkami, 
czyli aktorkami. Wprawdzie zdarzało się i dawniej, że niektóre postępowały 
w sposób odległy od wyobrażeń o życiu niewieścim, jak słynna Katarzyna 
Skrzyńska, która w XV wieku "drapieżyła" (tzn. była rozbójnikiem) ze swoją 
bandą w okolicach Barwałdu, ale to były wyjątki. Wyjątkową postacią była 
także w 1830 roku hrabianka Platerówna, czyli - jak pisał Mickiewicz - 
"Litwinka, dziewica-bohater, Wódz powstańców, Emilija Plater".

Stanowiska hetmana, marszałka, ministra, wojewody, starosty, wójta i 
sołtysa zajmowali wyłącznie mężczyźni. Oni także wykonywali zawód kowala, 
szewca, bankiera, kołodzieja, bednarza, stelmacha, stolarza, garbarza, 
garncarza, płatnerza i pasamonika. Od końca XIX wieku podział na stanowiska 
i zawody męskie i kobiece zaczyna się coraz wyraźniej zacierać. Stosunkowo 
najwcześniej kobiety podjęły pracę w szkołach. Były tam nie tylko 
nauczycielkami, ale także profesorkami i dyrektorkami. Ponieważ jednak 
działo się to w czasach, w których status społeczny mężczyzny był w 
oczywisty sposób wyższy niż status kobiety, nazwy zawodowe "profesorka" i 
"dyrektorka" nabrały szczególnego odcienia znaczeniowego, wskutek czego nie 
można ich dziś traktować jako neutralnych żeńskich odpowiedników nazw 
"profesor" i "dyrektor". "Pani profesorka" uczy w szkole, "pani profesor" 
wykłada na uniwersytecie. "Pani dyrektorka" kieruje liceum, "pani dyrektor" 
urzęduje w ministerstwie.

Jeszcze wyraźniejsza różnica występuje między pozornie ścisłymi 
odpowiednikami męskimi i żeńskimi w parach nazw takich, jak "maszynista" i 
"maszynistka" albo "sekretarz" i "sekretarka". Maszynista prowadzi 
lokomotywy, maszynista przepisuje teksty na maszynie. Stowarzyszenie 
maszynistów zrzeszałoby więc zupełnie innych ludzi niż stowarzyszenie 
maszynistek. Analogicznie, często się zdarza, że "sekretarka" przyjmuje 
telefon towarzyszki "sekretarz". Jeżeli zaś osobą, która chce rozmawiać z 
towarzyszką sekretarz Kowal, jest kobieta o nazwisku Ptak, a sekretarka 
nosi nazwisko Bieniek, mógłby ktoś powiedzieć, że "Bieniek łączy Ptak z 
Kowal", albo że "rozmowa Ptak z Kowal dzięki Bieniek dochodzi do skutku". 
Na szczęście jeszcze trudno się nam z tym pogodzić.

Pogodziliśmy się już jednak z tym, że nazwiska kobiet mogą występować 
albo w postaci męskiej, albo w żeńskiej, którą się tworzy od nazwiska 
mężczyzny za pomocą przyrostków "-owa", -ówna" i "-ina", "-anka".

Wszystkie kobiety przy każdej okazji namawiam do używania nazwisk w 
formach żeńskich, tak głęboko zakorzenionych w naszej tradycji i dobrze 
świadczących o kulturze językowej ich nosicielek. Nie wszystkie jednak dają 
się przekonać. Trzeba im ustąpić, bo jakże odmawiać człowiekowi prawa do 
decyzji, jak się ma nazywać.

Użycie w męskiej formie nazwiska kobiety bezwzględnie wymaga jednak 
zaznaczenia, że chodzi właśnie o kobietę. Płeć może wskazywać imię (np. 
Maria Ptak) lub jakieś określenie typu "towarzyszka", "koleżanka", "pani" 
lub "turystka" czy "ekspedientka". Wizytówka albo tabliczka w biurze, na 
której oprócz adresu wypisane zostało tylko na przykład "mgr M. Ptak, st. 
referent" nic nam nie mówi, czy mamy do czynienia z kobietą czy mężczyzną. 
W tym miejscu współczesne emancypantki mogą się żachnąć i powiedzieć: "Ależ 
to właśnie bardzo dobrze, że informacja o płci została pominięta. To, czy 
ów ktoś nazywający się M. Ptak jest kobietą, powinno być dla interesanta 
absolutnie obojętne".

Brzmi to niby logicznie. Nie dajmy się jednak zwieść takiej argumentacji. 
Przecież nie znając płci danej osoby, nie potrafimy powiedzieć ani do niej, 
ani o niej niemal niczego po polsku.

Potrzeba rozróżniania rodzaju męskiego i żeńskiego jest tak silna, że 
godząc się na męskie formy nazwisk kobiecych, nie aprobujemy traktowania 
ich jako wyrazów rodzaju męskiego. Nikt jeszcze nie ośmieli się powiedzieć 
ani napisać: "Dałem to pani Bieńkowi!" Mówimy: "Dałem to pani Bieniek". A 
więc pozornie męskie nazwiska kobiet nie odmieniają się jak nazwiska 
mężczyzn.

Wyłamują się z tej zasady tylko nazwiska zakończone na "-a" jak Kulesza, 
Maruta, Zaręba itp. Mówimy więc: "przyglądałem się pani Kuleszy, koleżance 
Marucie, towarzyszce Zarębie", ale - "towarzyszce Ptak" i "koleżance 
Kowal". Oczywiście nie byłbym sobą, gdybym tu nie przypomniał, że wolę 
panią Kuleszynę i pannę Kuleszankę, Marutową lub Marucinę i Maruciankę, 
Zarębinę i Zarębiankę, Ptakową i Ptakównę, Kowalową i Kowalównę.

Naporowi mody na formy męskie bronią się jak dotąd skutecznie nazwiska 
żon i córek urobione od męskich nazwisk zakończonych na "-ski" i "-cki". O 
pani Ewie Kowalski lub Annie Rybicki można usłyszeć lub przeczytać tylko za 
granicą. Nazwiska "Kowalski" i "Rybicki" są z pochodzenia przymiotnikami i 
odmieniają się jak przymiotniki. Wydawałoby się, że to ta przymiotnikowość 
sprzyja utrzymaniu osobnych form tych nazwisk dla mężczyzn i kobiet. 
Przyczyny należy szukać jednak gdzie indziej, bo równie przymiotnikowe 
nazwiska typu "Cichy", "Małolepszy" czy "Ciepły" coraz częściej używane 
bywają w tej samej formie przez mężczyzn i przez kobiety. Być może 
większość czytelników przyjmuje jako rzecz normalną to, że autorką wielu 
doskonałych reportaży jest pani Ewa Owsiany.

Współczesna norma utrwalona przed kilku laty w "Słowniku poprawnej 
polszczyzny" pozwala żonom i córkom panów o nazwisku typu "Cichy" wybierać 
dowolną spośród trzech form. Po pierwsze - mogą się nazywać panią lub panną 
Cichy, po drugie - panią lub panną Cichą, po trzecie - panią Cichową lub 
panną Cichówną. Pytany o radę, zawsze w takich wypadkach namawiam do wyboru 
formy drugiej, moim zdaniem najbardziej naturalnej.

Przy okazji nie od rzeczy będzie tu przypomnieć, że nazwiska zakończone 
na "-ina" i "-ówna" odmieniają się jak rzeczowniki. Mówimy: nie ma tu ani 
mądrej pani "Kuleszyny" (nie: "Kuleszynej)), ani ślicznej panny 
"Ptakówny" (nie: "Ptakównej)).

Szerzeniu się zwyczaju używania męskich form nazwisk przez kobiety 
niewątpliwie pomagają urzędy. Nie można jednak zrzucać wszystkiego na 
biurokrację. Wiele kobiet chce dla zadokumentowania własnej niezależności 
nosić nazwisko w formie męskiej.

Nazwiska używamy zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym. Niejedna 
kobieta znana w pracy - dajmy na to - jako "magister Włodek" lub "inżynier 
Ptak" (także mając w dowodzie osobistym wpisane nazwisko w męskiej postaci) 
dla sąsiadów i znajomych jest jeszcze na szczęście po prostu panią Włodkową 
lub Ptakową.

W przeciwieństwie do nazwisk tytuły i nazwy zawodów służą nam przede 
wszystkim w życiu publicznym, z natury rzeczy silniej ulegającym wpływowi z 
jednej strony kancelaryjnego zamiłowania do porządku, z drugiej zaś 
osobistych ambicji zawodowych. Urzędnik wychodzi z założenia, że nazwy 
stanowisk i zawodów określa odpowiedni taryfikator; skoro nie odróżnia od 
"kierownika" działu od "kierowniczki", nie należy w oficjalnych dokumentach 
odróżnień takich wprowadzać. Kobieta kierownik znów uważa, że nazywanie jej 
kierowniczką sugeruje, jakoby była kimś innym niż kierownik; innym - a więc 
może gorszym?

Bezwzględne przeciwstawianie się tej tendencji nie miałoby dziś sensu i 
zapewne z góry skazane by było na niepowodzenie. Nazwy takie, jak "doktor", 
"inżynier", "rektor", "magister", "minister", "premier", "geolog", 
"psycholog", "socjolog", "radca prawny", "mecenas", "redaktor" i wiele 
innych odnoszą się dziś do osób obu płci. O zróżnicowaniu znaczeniowym nazw 
"profesor" i "profesorka", "dyrektor" i "dyrektorka", "sekretarz" i 
"sekretarka" wspominaliśmy wcześniej. Starą tradycję podtrzymują obecnie 
tylko nazwy zawodów od dawna wykonywanych przez kobiety: żeńską formę 
zachowała m.in. "nauczycielka", "aktorka", "pisarka", "kasjerka", 
"prządka", "tkaczka", "kucharka", "kelnerka" itp. Ale i te panie, kiedy 
poproszą o opinię z miejsca pracy, otrzymują zapewne dokument zaczynający 
się od słów: "Ob. NN, zatrudniona w takim to a takim przedsiębiorstwie od 
dnia tego i tego do dnia tego i tego, dała się poznać jako pracownik 
zdyscyplinowany...". W dokumencie oficjalnym kobieta występuje już jako 
"pracownik", a nie "pracownica" (zwłaszcza jeśli chodzi o pracownika 
umysłowego).

Nie wszystko jest jednak już stracone. Wprawdzie w języku urzędowym 
zakres użycia form męskich będzie się zapewne nadal szerzył, ale w mowie 
potocznej pozycja przynajmniej niektórych form żeńskich jest jeszcze dość 
mocna. I właśnie one - moim zdaniem - zasługują na społeczne poparcie. 
Byłoby oczywiście błędem, gdybyśmy wbrew powszechnemu zwyczajowi zaczęli 
używać już martwe formy, ale tym, które żyją w mowie potocznej, należy się 
także w prasie, radiu i telewizji pierwszeństwo przed formami oficjalnymi.

Zgodnie z tą generalną zasadą powiem o pewnej pani, że jest "główną 
księgową", choć zdaniem działu kadr "jest ona zatrudniona na stanowisku 
głównego księgowego".

Pewne wątpliwości może budzić użycie - odnoszących się do kobiet - 
męskich form nazw zawodowych i tytułów w zdaniu. Zachowują się one podobnie 
jak męskie formy kobiecych stanowisk: pozostają nieodmienne i w ten sposób 
sygnalizują swoją żeńskość. Mówimy: "nasza dyrektor pojechała do Warszawy, 
gdzie się spotkała z redaktor Kowalską"; "chciałbym się widzieć z inżynier 
Zagórską"; "proszę to oddać kochanej magister Kowal".

Znacznie rzadziej występują w zdaniach te nazwy w postaci odmiennej, tzn. 
w formie odpowiednich przypadków, a więc np. "rozmawiałem z profesorem 
Włodkową", "wysłałem to mecenasowi Bielickiej". Nie brzmi to pięknie, ale 
nie jest traktowane jako błąd.

Konstytucja PRL stanowi: "Wszyscy obywatele mają równe prawa niezakeżnie 
od płci...". Ta równość teoretycznie może się odbijać w języku w dwojaki 
sposób: albo zadamy językowi gwałt i zlikwidujemy rozróżnienie między 
rodzajem męskim i żeńskim przez wprowadzenie jednego "rodzaju osobowego" 
(to byłoby oczywiście niemożliwe), albo uznamy tradycyjne formy męskie i 
żeńskie za równouprawnione. W praktyce stosuje się trzecią drogę: 
gramatyczną męskość rozciąga się na kobiety, co sugeruje podciągnięcie ich 
do (w domyśle) wyższego statusu mężczyzny. Wygląda to tak, jakbyśmy 
przyjęli najpierw, że wszystkie języki narodowe są sobie równe, a następnie 
uznali, że w takim razie zamiast po polsku będziemy mówić po angielsku czy 
rosyjsku. Skoro bowiem wszystkie języki są równe, to lepiej używać tego, 
którym się posługuje większa liczba ludzi. Takie rozwiązanie jednak nie 
świadczyłoby o równouprawnieniu języków, ale by utrwalało dominację 
największych.

Moim zdaniem - podobne niezrozumienie występuje w używaniu gramatycznych 
form męskich w odniesieniu do kobiet. Równouprawnienie płci realizuje się - 
rzecz paradoksalna - przez podkreślenie dominacji męskości.

Język okazuje się jednak silniejszy i sprawiedliwszy. Skoro wyrugowano z 
niego nazwy kobiet zajmujących stanowiska dyrektora (dyrektorka), profesora 
(profesorka) czy ministra ("ministerka)), wykształcił sobie szybko 
zastępczy środek oznaczania żeńskości: jest nim - oprócz używania 
dodatkowych określeń jak "pani" (np. "pani premier)), "kobieta" (np. 
"kobieta-rektor)) czy po prostu imię (np. Anna Kowal) - |nieodmienność. 
Kobiecość rugowana z życia publicznego w jednej postaci - powraca w innej.

Z nazwiskami mężczyzn - jeśliby pominąć nazwiska obcego pochodzenia - 
mają Polacy nieporównanie mniej kłopotów niż z nazwiskami kobiet. Ale i w 
tym zakresie zdarzają się wahania. Świadczą o nich między innymi przykłady 
użycia form przypadkowych, które poradniki językowe traktują jako błędne.

Najczęściej spotyka się przykłady łamania zasady, że nazwiska Polaków 
zakończone na samogłoskę "-o" po spółgłosce twardej odmienia się tak, jakby 
się one kończyły samogłoską "--a". Zgodnie z tą zasadą należy mówić i 
pisać:

pan Bojko, pana Bojki, panu Bojce

pan Brzesko, pana Brzeski, panu Brzesce

pan Bućko, pana Bućki, panu Bućce

pan Budzidło, pana Budzidły, panu Budzidle

pan Cisło, pana Cisły, panu Ciśle

pan Durko, pana Durki, panu Durce

pan Klimaszko, pana Klimaszki, panu Klimaszce

pan Kreczko, pana Kreczki, panu Kreczce

pan Lato, pana Laty, panu Lacie

pan Mleczko, pana Mleczki, panu Mleczce

pan Owieczko, pana Owieczki, panu Owieczce

pan Pastuszko, pana Pastuszki, panu Pastuszce

pan Roszko, pana Roszki, panu Roszce

pan Sidło, pana Sidły, panu Sidle

pan Sito, pana Sity, panu Sicie

pan Uziembło, pana Uziembły, panu Uziemble

pan Waśko, pana Waśki, panu Waśce

pan Wrzeciono, pana Wrzeciony, panu Wrzecionie

pan Ziarno, pana Ziarny, panu Ziarnie

pan Żądło, pana Żądły, panu Żądle.

W tej liście przykładów na szczególną uwagę zasługują nazwiska, które w 
pierwszym przypadku mają formę wyrazów pospolitych, jak np. Lato, Sidło, 
Sito, Wrzeciono, Ziarno, Żądło. Można się bowiem spotkać nie tylko z 
niepoprawnym ich nieodmienianiem (tzn. np. pana Lato, panu Lato; pana Sidło 
z panem Sidło), ale także - choć rzadziej - z niewłaściwym odmienianiem ich 
jak wyrazów pospolitych (tzn. np. pana Lata, panu Latu; pana Sidły, z panem 
Sidłem).

W przeciwieństwie do nazwisk zakończonych na "-o" po spółgłosce twardej 
stosunkowo rzadkie nazwiska zakończone na "-o" po spółgłosce miękkiej 
odmieniają się według deklinacji męskiej. Należy więc mówić i pisać:

pan Nizio, pana Nizia, panu Niziowi

pan Pacio, pana Pacia, panu Paciowi

pan Puzio, pana Puzia, panu Puziowi.

Nazwiska zakończone na "-ec", "-eć", "-ek", "-el", i "-eń" w zasadzie 
gubią w odmianie głoskę "-e-" końcowej sylaby tak samo jak podobnie 
zbudowane rzeczowniki pospolite; mówi się więc i pisze:

pan Krawiec, pana Krawca (nie Krawieca)

pan Kopeć, pana Kopcia (nie Kopecia)

pan Marzec, pana Marca (nie Marzeca)

pan Burek, pana Burka (nie: Bureka)

pan Witek, pana Witka (nie Witeka)

pan Bugiel, pana Bugla (nie: Bugiela)

pan Krężel, pana Krężla (nie: Krężela)

pan Kwiecień, pana Kwietnia (nie: Kwiecienia)

pan Stępień, pana Stępnia (nie Stępienia).

Nazwiska zbudowane jak rzeczowniki pospolite odmieniają się w zasadzie 
tak jak one. Można jednak zgodnie z tradycją dwojako odmieniać kilka 
nazwisk, a w szczególności:

pan Dąb, pana Dęba lub pana Dąba

pan Gołąb, pana Gołębia lub pana Gołąba

pan Kocioł, pana Kotła lub pana Kocioła

pan Kozioł, pana Kozła lub pana Kozioła.

Nazwiska polskie zakończone na "-ów" wymieniają w przypadkach zależnych 
"-ó-" ostatniej sylaby na "-o-"; mówi się więc i pisze:

pan Kaziów, pana Kaziowa (nie: Kaziówa)

pan Łesiów, pana Łesiowa (nie Łesiówa)

pan Staszków, pana Staszkowa (nie: pana Staszkówa).

Nazwiska - niemal wyłącznie pochodzenia obcego - zakończone samogłoską 
"-e" odmieniają się jak przymiotniki. Pozostawienie ich w postaci 
nieodmiennej jest niepoprawne. Mówimy więc i piszemy:

pan Blikle, pana Bliklego, panu Bliklemu

pan Eile, pana Eilego, panu Eilemu

pan Frycie, pana Fryciego, panu Fryciemu

pan Krauze, pana Krauzego, panu Krauzemu

pan Lange, pana Langego, panu Langemu

pan Stande, pana Standego, panu Standemu.

Ostatnie lata przyniosły nową falę mody na nazwiska dwuczłonowe. Jak 
dowodzi obserwacja ich użycia, sprawiają one czasem kłopot, jeżeli nie 
samym nosicielom, to ich znajomym. Nie od rzeczy będzie więc przypomnieć, 
że w nazwiskach dwuczłonowych odmieniają się oba człony, chyba że pierwszy 
z nich jest nazwą herbu lub rodowodowym przydomkiem. Wówczas tego 
pierwszego członu można nie odmieniać (np. Pobóg-Malinowski, 
Pobóg-Malinowskiego...), zwłaszcza jeśli się go używa wyłącznie w 
połączeniu z członem drugim. Wyjątki te dotyczą tylko jednak dwuczłonowych 
nazwisk o starej tradycji. Współcześnie panuje zasada odmienności obu 
członów nazwiska. Należy więc mówić i pisać:

pan Boy-Żeleński, pana Boya-Żeleńskiego (nie: Boy-Żeleńskiego)

pan Lehr-Spławiński, pana Lehra-Spławińskiego (nie: Lehr-Spławińskiego)

pan Goban-Klas, pana Gobana-Klasa (nie: Goban-Klasa)

pan Górka-Niwiński, pana Górki-Niwińskiego (nie: Górka-Niwińskiego)

pan Krzemień-Ojak, pana Krzemienia-Ojaka (nie: Krzemień-Ojaka)

pan Rydz-Śmigły, pana Rydza-Śmigłego (nie: Rydz-Śmigłego)

pan Schmidt-Kowalski, pana Schmidta-Kowalskiego (nie: 
Schmidt-Kowalskiego).

Możliwe kłopoty i wahania związane z użyciem nazwisk obcych są tak liczne 
i tak różnorodne, że zasługują na osobną książkę. Jej większą część 
powinien stanowić słownik, bo każda ogólna zasada dotycząca pisowni 
(transliteracji), wymowy i odmiany nazwisk obcych w polskich tekstach 
dopuszcza wiele wyjątków, motywowanych historycznie. W dziedzinie pisowni 
panuje ogólna zasada, że nazwiska pisane przez ich nosicieli alfabetem 
łacińskim zachowują w polskich tekstach oryginalną postać; wbrew tej 
zasadzie dopuszcza się spolszczoną pisownię takich nazwisk, jak Shakespeara 
(Szekspir), Rousseau (Russo), Molire (Molier), Washington(Waszyngton); 
Karl Marx występuje w polskich tekstach wyłącznie jako Karol Marks.

Ogólna zasada wymowy obcych nazwisk zachowujących oryginalną pisownię 
głosi, że powinny one zachować również oryginalną wymowę. Dopuszcza się 
jednak ich spolszczoną wymowę, jeżeli występują w spolszczonej pisowni lub 
zawierają jakąś głoskę nie należącą do polskiego systemu fonetycznego. 
Można więc nazwisko pierwszego amerykańskiego prezydenta wymawiać zarówno 
"waszyngton", jak i "uoszintan".

Jeśli chodzi o odmianę zgodnie z ogólną zasadą odmieniamy wszystkie 
nazwiska obce, które się dają przyporządkować któremuś z polskich wzorów 
deklinacyjnych. Odmienia się - jeśli tylko jest to możliwe - zarówno 
nazwisko, jak i imię; mówimy więc: "filozofia Jeana Paula Sartre'a" (nie: 
Jean Paul Sartre'a).

Nazwiska obce odmieniamy według polskich wzorów deklinacyjnych. Wypada tę 
zasadę przypomnieć z myślą o nazwiskach słowiańskich występujących w 
polskich tekstach. Mówimy więc: "powieść Tołstoja" (nie: Tołstego), 
"rodzina Uljanowów" (nie: Uljanowych).

W odmianie |czasownika nie wytępiła szkoła błędnych męskich form czasu 
przyszłego "szłem", "poszłem", "zaszłem", używanych - częściej w mowie niż 
piśmie - zamiast poprawnych "szedłem", "poszedłem", "zaszedłem". Rzecz 
charakterystyczna, że do formy "szłem" mają skłonność zwykle chłopcy i 
mężczyźni, którzy wychowywali się w rodzinach bez ojców. Brak mężczyzn w 
najbliższej rodzinie wpływa też na używanie przez chłopców na poły żeńskich 
form typu "ciągnęłem", "wzięłem", "zaczęłem" zamiast poprawnych męskich 
"ciągnąłem", "wziąłem", "zacząłem".

Do pospolitych, ale bardzo rażących błędów zaliczają się również 
następujące formy osobowe czasownika:

(oni) "lubieją"; "lubiał", "lubieli" zamiast: (oni) "lubią"; "lubił", 
"lubili"

(one) "chowią się dobrze" zamiast: (one) "chowają się dobrze"

(ja) "rozumię", (oni) "rozumią" zamiast: (ja) "rozumiem", (oni) 
"rozumieją"

(oni) "umią to robić" zamiast: (oni) "umieją to robić"

(oni) "przerwią milczenie" zamiast: (oni) "przerwą milczenie".

Nie ma w języku polskim czasownika "wartać". Nie można więc mówić i 
pisać:

"wartało pracować" ale: "warto było pracować"

"wartałoby kupić" ale: "warto by kupić"

Dużo krwi adiustatorom i korektorom napsuła już błędna forma imiesłowu 
czasownika "przekonywać" - "przekonywujący" - która jest wynikiem 
skrzyżowania dwóch form poprawnych: "przekonujący" i "przekonywający". 
Czasownik "przekonywać" bowiem w czasie teraźniejszym można odmieniać 
dwojako: "przekonuję, przekonujesz" albo "przekonywam, przekonywasz" (ale 
nie: "przekonywuję, przekonywujesz)). Odmiana typu "przekonuję" daje 
oparcie formie "przekonujący", a na odmianie typu "przekonywam" opiera się 
forma "przekonywający". Podobne wątpliwości może budzić odmiana innych 
czasowników zakończonych na "-ywać", np. "dokonywać", "porównywać" itp. 
Można czasem usłyszeć błędne formy ich imiesłowów "dokonywujący" i 
"porównywujący", użyte zamiast poprawnych "dokonujący" (albo: 
"dokonywający)) i "porównujący" (albo: "porównywający)).

Co najmniej kilkanaście czasowników pada ofiarą naszego niedokształcenia 
językowego i występuje w niepoprawnych formach bezokolicznika. Nie należy 
bowiem mówić i pisać:

"domyśleć się" ale: "domyślić się" (choć: "myśleć))

"lubieć" ale: "lubić"

"namyśleć się" ale: "namyślić się" (choć: "myśleć))

"mielić" ale: "mleć"

"nienawidzieć" ale: "nienawidzić" (choć: "widzieć))

"obmyśleć" ale: "obmyślić" (choć: "myśleć))

"opatrzeć" ale: "opatrzyć"

"podpatrzeć" ale: "podpatrzyć" (choć: "patrzeć" lub "patrzyć))

"poleżyć" ale: "poleżeć"

"wymyśleć" ale: "wymyślić" (choć: "myśleć))

"wziąść" ale: "wziąć"

"zaopatrzeć się" ale: "zaopatrzyć się".

Nie mówimy też: "drelować" (wiśnie), ale: "drylować" oraz nie: 
"nadwyrężyć", ale "nadwerężyć".

Wśród polskich czasowników znajdują się takie, które oznaczają czynności 
lub stany jednorazowe, oraz takie, które oznaczają czynności lub stany 
powtarzające się. Pierwsze nazywamy czasownikami jednokrotnymi, drugie - 
wielokrotnymi lub częstotliwymi. W podręczniku gramatyki znajdziemy 
przykłady ilustrujące różnice między obu tymi czasownikami: "nieść" i 
"nosić", "wieźć" i "wozić", "chodzić" i "chadzać", "mówić" i "mawiać", 
"przesiedzieć" i "przesiadywać", "przenocować" i "przenocowywać", 
"popłakać" i "popłakiwać". Przeczytamy tam również, że "jak widać z 
przytoczonych przykładów, (...) czynność wielokrotna albo może się 
powtarzać w większych odstępach czasu, np. "mawiać" (tzn. mówić od czasu do 
czasu), albo tworzy szereg aktów następujących po sobie bezpośrednio lub w 
bardzo krótkich odstępach czasu, np. pogwizdywać".

Czasowniki wielokrotne tworzy się od jednokrotnych za pomocą odpowiednich 
przedrostków (np. "po-" jak "popłakiwać)) i przyrostków (np. "-wa-" jak 
"siadywać)), a także przez wymianę rdzennej (tzn. zawartej w rdzeniu 
wyrazu) samogłoski "e" na "o" (np. "nieść" na "nosić)), "o" na "a" (np. 
"chodzić" na "chadzać)) itd.

Wątpliwości nasuwają się wtedy, kiedy samogłoska "o" należy nie do 
rdzenia, ale do przedrostka. Taka sytuacja zachodzi np. w czasowniku 
"wypogodzić". Rdzeniem jest tu nie cząstka "-pogodz-", ale tylko cząstka 
"-godz-" i tylko w niej zawarte "-o-" podlega wymianie na "-a-". Forma 
wielokrotna tego czasownika brzmi więc "wypogadzać", a nie "wypagadzać". 
Mówimy: "zaczyna się wypogadzać" (nie: "wypagadzać)).

Podobne niebezpieczeństwo - jak dowodzi obserwacja mowy potocznej wielu 
Polaków - łączy się z użyciem czasowników wielokrotnych, tworzonych od słów 
"udowodnić", "uspokoić", "usposobić", "zadowolić" itp. We wszystkich tych 
czasownikach tylko drugie "-o-" jest samogłoską rdzenną; pierwsze należy do 
przedrostków. Zgodnie więc z przypomnianą regułą należy mówić i pisać:

"przysposabiać, przysposabiał, przysposabiany, przysposabiający"

"rozpogadzać, rozpogadzał, rozpogadzający"

"udowadniać, udowadniał, udowadniany, udowadniający"

"uosabiać, uosabiał, uosabiany, uosabiający"

"upodabniać, upodabniał, upodabniany, upodabniający"

"upokarzać, upokarzał, upokarzany, upokarzający"

"uspokajać, uspokajał, uspokajany, uspokajający"

"usposabiać, usposabiał, usposabiany, usposabiający"

"zadowalać, zadowalał, zadowalany, zadowalający"

"zaspokajać, zaspokajał, zaspokajany, zaspokajający"

Jako niepoprawne natomiast rażą formy: "przyspasabiać", "rozpagadzać", 
"udawadniać", "uasabiać", "upadabniać", "upakarzać", "uspakajać" (też: 
"środek uspakajający)!), "uspasabiać", "zadawalać" (też: "ocena 
zadawalająca)!) i "zaspakajać".

Kilka czasowników jednokrotnych mających w rdzeniu samogłoskę "o" może ją 
zachować po przekształceniu ich na wielokrotne, co budzi często rozterki, 
która z dwóch form jest poprawna. Odnosi się to głównie do czasowników 
"wykończyć", "dokończyć" i "ogołocić".

Pytają mnie ludzie, jak się powinno mówić: "wykończać" czy "wykańczać", 
"dokończać" czy "dokańczać, "ogołacać" czy "ogałacać)? Kiedy odpowiadam, 
że wszystkie te formy są poprawne, pytający nie dają za wygraną i 
dopominają się przynajmniej oceny, które są lepsze. Przyciśnięty do muru, 
mówię, że częściej niż "dokończać" i "wykończać" używa się form "dokańczać" 
i "wykańczać", a więc one zasługują na poparcie. O formach "ogołacać" i 
"ogałacać" nawet tego nie można powiedzieć; moim zdaniem, obie używane są 
mniej więcej równie często. Ludzie, którzy chcą rozstrzygnąć własne 
wątpliwości językowe, bardzo nie lubią takich odpowiedzi. Żądają 
jednoznacznych, zdecydowanych wyroków; to błędne - to poprawne. W 
ostateczności mogą się zadowolić orzeczeniem: to lepsze - to gorsze. Kiedy 
nie dostaną nawet tego, zadają pytanie, przed którym nie ma już ucieczki: 
"A jak pan mówi?" Poddaję się i odpowiadam: "ogałacać".

Poczucie konieczności wymiany rdzennej samogłoski "o" na "a" w 
czasownikach wielokrotnych jest tak silnie zakorzenione w naszej 
świadomości (a może raczej podświadomości) językowej, że czasem wyprowadza 
Polaków na manowce, powodując rażące błędy. Ofiarą padają najczęściej formy 
wielokrotne czasowników "dołączyć", "wyłączyć" itp. W tych czasownikach 
rdzeniem jest cząstka "-łącz-", w której historycznie występuje samogłoska 
"ą", a nie "o", więc nie ma tam warunków usprawiedliwiających wymianę 
samogłoski rdzennej na "a".

Bezpośrednią przyczyną bardzo rozpowszechnionych błędnych form 
"dołanczać", "przyłanczać", "wyłanczać" i "załanczać" jest to, że obecnie 
wymawiamy cząstki "-łącz-" zawarte w czasownikach jednokrotnych jako 
"-łoncz-" (a więc mówimy nie "dołączyć", "wyłączyć", ale "dołonczyć", 
"wyłonczyć)). Mechanizm błędu polega na nie uzasadnionej analogii: skoro 
"wykończyć" - "wykańczać", to "wyłonczyć" - "wyłanczać". Tymczasem jako 
właściwy wzór urabiania formy wielokrotnej od jednokrotnej dla czasowników 
typu "dołączyć" może służyć czasownik "okrążyć" albo "podążyć". Ich 
wielokrotne formy "okrążać" i "podążać" zapraszają do towarzystwa formy 
"dołączać", "przyłączać", "włączać", "wyłączać" i "załączać".

Niedawno ktoś użył w mojej obecności szkaradnej formy "okranżać". Skąd 
się wziął ten potwór? Wyjaśnienie jest tylko jedno: czasownik "okrążać", 
który miał służyć jako wzór dla czasowników "włączać" i "wyłączać", sam 
uległ ich niezdrowej skłonności do naśladowania czasownika "wykańczać". Ze 
zgrozą myślę, że jak tak dalej pójdzie, spotkamy się jeszcze z dziwolągiem 
"podanżać". Apage, satanas!

Wspólną cechą czasowników "wybrnąć", "zjednać", "potrafić", "sprostać" 
jest to, że oznaczają czynności dokonane i jednorazowe. Zgodnie z zasadami 
polskiej gramatyki za pomocą takich czasowników nie można określić 
czynności powtarzających się lub trwających obecnie, bo ich czas 
teraźniejszy ma znaczenie czasu przyszłego. Mówimy, że "ktoś wybrnął" lub 
"wybrnie z trudnej sytuacji", "że zjednał" lub "zjedna sobie całą załogę", 
że "potrafił" lub "potrafi coś zrobić", że "sprostał" lub "sprosta 
postawionym przed nim zadaniom". Chcąc użyć właśnie tych czasowników w 
odniesieniu do czynności teraźniejszej, trwającej lub powtarzającej się, 
korzystamy zwykle z pomocy innych dodatkowych słów. Mówimy i piszemy: "ktoś 
zawsze umie wybrnąć" lub "udaje się komuś wybrnąć z sytuacji" albo "zjednać 
sobie ludzi", "ktoś umie coś zrobić", "komuś udaje się sprostać zadaniom". 
Formy "wybrnywa", "zjednuje", "zjednywa" i "sprostuje" są całkowicie 
niestrawne. Rażą i śmieszą słuchaczy swą nieporadnością; tak mówią po 
polsku cudzoziemcy nie znający dostatecznie zasadzek naszego języka.

Jako czasowniki dokonane te cztery wyrazy ("wybrnąć", "zjednać", 
"potrafić" i "sprostać)) nie mają też imiesłowów czasu teraźniejszego 
(tych na "-ący)) i imiesłowów współczesnych (tych na "-ąc)); mają 
natomiast imiesłów uprzedni (ten na "-wszy)). Nie można więc powiedzieć 
ani "wybrnywając", ani "wybrnywający", ani "zjednując", ani "zjednujący", 
ani "potrafiąc", ani "potrafiący", ani "sprostując", ani "sprostujący". 
Mówimy (a raczej piszemy) za to: "wybrnąwszy z kłopotów", "zjednawszy sobie 
czyjąś przychylność", "potrafiwszy coś", "sprostawszy czemuś".

Dla porządku wypada tu jeszcze dodać trzy uwagi. Po pierwsze, imiesłowów 
zakończonych na "-wszy" używa się coraz rzadziej. Po drugie, z czwórki 
omawianych wyrazów wyłamuje się częściowo czasownik "zjednać", który 
pozbawiony przedrostka "z-" staje się niedoskonałym czasownikiem "jednać" 
(sobie ludzi). Po trzecie, czasownik "potrafić" znacznie częściej niż trzy 
pozostałe bywa niewłaściwie używany jako niedokonany (tzn. tym samym 
pozwalający na tworzenie imiesłowów zakończonych na "-ąc" i "-ący)). 
Wiele osób zdążyło się przyzwyczaić do jego występowania w tej roli. 
Wprawdzie "Słownik poprawnej polszczyzny" przestrzega jeszcze przed 
nieprawidłowymi formami "potrafiąc" i "potrafiący", ale już niektórzy 
językoznawcy uważają je za dopuszczalne.

Najsłabsi jesteśmy w liczeniu, ale to chyba nie tylko nasza wina. Liczyć 
po polsku jest rzeczywiście trudniej niż w wielu innych językach. Pokażcie 
mi inny język, w którym liczba "2" tak zmienia swą formę w zależności od 
tego, co jest liczone. Anglik, Francuz, Niemiec i wiele innych narodowości 
nie znają tych kłopotów i z trudem przychodzi im zrozumienie, jak sobie z 
naszymi radzimy. Anglicy mówią: "two students", "two girls", "two dogs", 
"two chairs", "two children". I studenci, i dziewczyny, i psy, i krzesła, i 
dzieci - łączą się z tym samym i tak samo brzmiącym liczebnikiem "two".

A u nas? Jeżeli widzimy studentów, są to "dwaj studenci" albo "dwóch 
studentów", albo "dwu studentów". Jeżeli są to studentki, mówimy: "dwie"; 
jeżeli są to psy lub krzesła, mówimy: "dwa". Nie koniec na tym. Jeżeli 
idzie student ze studentką, jest ich "dwoje". Tak więc jednemu angielskiemu 
"two" odpowiada aż 6 form: "dwaj", "dwóch", "dwu", "dwie", "dwa", "dwoje". 
Są to zresztą tylko formy podstawowe, które się jeszcze odmieniają przez 
przypadki. Jeśli się zaś uwzględni także wyłącznie różne formy 
poszczególnych przypadków, okaże się, że jednemu angielskiemu wyrazowi 
"two" odpowiada kilkanaście różnych polskich form liczebnika "dwa".

Jakby jeszcze tego było mało, dodatkowe komplikacje występują, kiedy w 
zdaniu podmiot o formie wyrażenia składającego się z liczebnika i 
rzeczownika łączymy z czasownikowym orzeczeniem. Niby dwaj studenci i dwóch 
studentów - to jedno i to samo, ale wyrażenie "dwaj studenci" wymaga 
orzeczenia w 3. osobie liczby mnogiej (tzn. "dwaj studenci przyszli)), a 
"dwóch studentów" potrzebuje orzeczenia w 3. osobie liczby pojedynczej w 
rodzaju nijakim (tzn. "dwóch studentów przyszło)).

Na Anglikach cierpnie skóra, kiedy się im opowiada o tych osobliwościach 
polskiej składni. Polak uśmiecha się z wyższością. Wydaje mu się, że dla 
niego to kaszka z mleczkiem, że bądź co bądź do dwóch to liczyć potrafi 
każdy. Tymczasem obserwacja tego, jak sami Polacy niekiedy mówią i piszą, 
dowodzi, że nawet liczenie do dwóch może sprawiać kłopoty. Zaczynają się 
one wtedy, kiedy się opowiada o liczonych osobach, zwierzętach i 
przedmiotach.

Pozornie zasada jest prosta: wyrażenia z liczebnikami "dwaj" (studenci), 
"dwie" (studentki). "dwa" (konie, stoły, krzesła) wymagają orzeczenia w 
liczbie mnogiej (mówimy: "dwaj studenci", "dwie studentki", "dwa konie", 
"dwa stoły", "dwa krzesła stoją)). W czasie przeszłym i trybie 
przypuszczającym z wyrażeniem "dwaj studenci" łączy się orzeczenie w 
rodzaju męskoosobowym (tzn. "dwaj studenci stali)), z wyrażeniami "dwie 
studentki", "dwa konie, stoły, krzesła" łączy się orzeczenie w rodzaju 
żeńskorzeczowym (tzn. "dwie studentki", "dwa konie", "dwa stoły", "dwa 
krzesła stały)).

Męskoosobowe formy "dwóch", "dwu" oraz zbiorowy liczebnik "dwoje" 
wymagają orzeczenia w liczbie pojedynczej (a w czasie przeszłym lub trybie 
warunkowym - w rodzaju nijakim). Mówimy: "dwóch" lub "dwu studentów", 
"dwoje dzieci idzie" lub "przyszło".

Wbrew tym ogólnym zasadom przyzwyczailiśmy się do zdań typu: "Przybyło mu 
dwa kilogramy", "Zostało jeszcze dwa kilometry". Właściwie zgodnie z 
przypomnianymi regułami należałoby powiedzieć raczej: "Przybyły mu dwa 
kilogramy", "Zostały jeszcze dwa kilometry". Jakieś ćwierć wieku temu 
zdania typu: "Ubyło dwa centymetry wody" piętnowane były w poradnikach 
językowych jako błędne. Dziś uważa się je za dopuszczalne pod warunkiem, że 
liczebnik "dwa" łączy się z rzeczownikami będącymi nazwami jednostek miar, 
wag, czasu itp. Toleruje się także połączenie typu "Kobiet dwie przeszło", 
"Była ósma minut dwie" pod warunkiem, że liczebnik stoi po rzeczowniku 
nazywającym osoby lub przedmioty liczone. Lepiej jednak takich połączeń 
unikać, bo zbyt wiele osób rażą.

Czy wobec tak liberalnych zasad można popełnić błąd w użyciu liczebnika 
"dwa)? Okazuje się, że można. Oto przykłady zdań bezwzględnie 
niepoprawnych: "Dwa wagony pozostało jeszcze nie rozładowane" (zamiast: 
"Dwa wagony pozostały jeszcze nie rozładowane)); "Dwóch robotników w 
ogóle nie pojawili się tego dnia w pracy" (zamiast: "Dwóch robotników... 
nie pojawiło się..." albo: "Dwaj robotnicy... nie pojawili się)); "Ze 
skutkiem natychmiastowym zwolniono z pracy dwie kobiet" (zamiast: 
"...zwolniono... dwie kobiety)).

Tak samo jak liczebnik "dwa" ("dwóch", "dwaj", "dwie)) odmieniają się i 
łączą z rzeczownikami liczebniki "trzy" ("trzej", "trzech)) i "cztery" 
("czterej", "czterech)). Są jednak trochę od liczebnika "dwa" uboższe, bo 
nie mają osobnych form dla rodzaju męskiego i żeńskiego. Mówimy: "dwie 
kobiety", ale "dwa konie", natomiast tylko "trzy (cztery) kobiety" i "trzy 
(cztery) konie".

Inne prawa rządzą użyciem liczebników od pięciu do dziewiętnastu oraz 
tych, które nazywają równe dziesiątki i setki od dwudziestu do 
dziewięciuset (tzn. "dwadzieścia", "trzydzieści", "czterdzieści"..., "sto", 
"dwieście", "trzysta"...). Błędy związane z ich użyciem są stosunkowo 
rzadkie. Na ogół trafnie stosuje się formy "pięciu", "dziesięciu", "stu", 
"dwustu", "pięciuset" w połączeniu z rzeczownikami męskoosobowymi oraz 
formy "pięć", "dziesięć", "sto", "dwieście", "pięćset" w połączeniach z 
wszystkimi pozostałymi. Podobnie na ogół bezbłędnie wszystkie te połączenia 
liczebnikowo-rzeczownikowe, występując w funkcji podmiotu, otrzymują 
orzeczenie w liczbie pojedynczej: np. "pięciu chłopców przyszło", "pięć 
kobiet wyszło". 

Dość często natomiast wahają się Polacy, w jakiej liczbie powinno być 
orzeczenie, jeśli się mówi o tysiącu (tysiącach) lub milionie (milionach) 
ludzi. Wahania te są zwykle nie uzasadnione. Wprawdzie zgodnie z generalną 
zasadą w tych wypadkach orzeczenie powinno mieć formę rodzaju nijakiego 
liczby pojedynczej (tzn. "tysiąc złotych zostało", "milion robotników 
wróciło do pracy"; "tysiące, miliony, miliardy gwiazd świeciło)), ale za 
poprawne uważa się także orzeczenia w liczbie mnogiej, jeżeli wyrazy 
"tysiąc", "milion", "miliard" występują w liczbie mnogiej (tzn. "tysiące 
złotych przepadły", "miliony robotników wróciły do pracy", "miliardy gwiazd 
świeciły)). Można również użyć orzeczenia w rodzaju męskim liczby 
pojedynczej, jeżeli podmiotem jest wyrażenie typu "tysiąc ludzi" albo 
"milion złotych", a orzeczenie poprzedza podmiot (tzn. np. "przyszedł 
tysiąc ludzi", "przepadł milion złotych)). Bez względu na kolejność 
podmiotu i orzeczenia, dopuszczalne jest także orzeczenie rodzaju męskiego, 
jeżeli wyrazy "tysiąc", "milion", "miliard" odnoszą się do jednostek miary 
i wagi (tzn. np. "milion ton węgla został wydobyty)).

Szczególnie często zdarzają się obecnie błędy w użyciu liczebnika 
"dwoje". Kto ma dobrą pamięć, przechował w niej od czasów szkolnych zasadę, 
że liczebnik ten odnosi się do osób różnej płci, do rzeczowników 
zakończonych na "-ę", a w liczbie mnogiej na "-ęta" (np. "dziewczęta", 
"cielęta)) i do rzeczowników, których się używa tylko w liczbie mnogiej 
(np. "skrzypce", "drzwi)).

Językoznawcy twierdzą, że liczebnik "dwoje" (a tym bardziej liczebniki 
"troje", "czworo", "pięcioro", "dwanaścioro" itp.) znajduje się w 
niebezpieczeństwie. Niektórzy przepowiadają, że być może już w następnym 
pokoleniu w ogóle zniknie z polszczyzny. Coraz częściej bowiem mówi się na 
przykład o "dwóch pracownikach", choć wiadomo, że jest to mężczyzna i 
kobieta, a więc powinno się o nich mówić jako o "dwojgu pracownikach". 
Coraz częściej mówi się "trzy skrzypce", "cztery drzwi" choć wciąż jeszcze 
w poradnikach językowych jako jedynie poprawne traktowane są wyrażenia 
"troje skrzypiec", "czworo drzwi" (w tych połączeniach liczebnik "dwoje" 
okazuje się bardziej oporny; wyrażenia "dwa skrzypce", "dwa drzwi" zdarzają 
się nieporównanie rzadziej). Coraz częściej można usłyszeć liczebnik 
"dwoje" (też "troje", "czworo" itp.) w odniesieniu - o zgrozo! - do dwóch 
mężczyzn: "We |dwoje z Markiem zrobimy to szybko" - oświadcza młodzieniec i 
patrzy zdziwiony, że słuchacz aż przysiadł z wrażenia. Coraz częściej także 
mówi się "trzy dziewczęta" i "cztery cielęta" zamiast "troje dziewcząt" i 
"czworo cieląt". Wiele osób nie umie sobie poradzić z połączeniem 
rzeczowników "dziewczę", "cielę", "kurczę" itp. z liczebnikami i mniej lub 
bardziej świadomie, mówiąc o dziewczętach, cielętach i kurczętach, mówi się 
o dziewczynach, cielakach i kurczakach. Te rzeczowniki wybawiają ich z 
kłopotów, bo nie wymagają liczebnika "dwoje", "troje" itd. Mówimy przecież 
"dwie dziewczyny", "dwa cielaki, kurczaki, źrebaki" itp.

Językoznawcy, stwierdzając, że liczebniki typu "dwoje", "troje" wychodzą 
z użycia, na ogół nie rozpaczają z tego powodu. Niektórzy nawet widzą w tym 
zjawisku dobre strony. Zanik tych wyrazów - motywują - znacznie uprości 
nadmiernie skomplikowany polski system liczebnikowy; usunięcie zaś każdej 
zbędnej komplikacji trzeba uznać za tendencję zdrową. Nie można odmówić 
racji temu rozumowaniu, z drugiej strony jednak trudno bez żalu pogodzić 
się z rychłą śmiercią tych form, może istotnie zbędnych, ale za to jakże 
polskich! Moim zdaniem na to, czy za 30 lat będziemy jeszcze mówili o 
"dwojgu cielętach", "trojgu studentach", "czworgu pracownikach" i 
"dwanaściorgu dzieciach", znaczny wpływ wywrze radio i telewizja. Jeżeli 
dziennikarze nie będą tych form używali, podzielą one los liczebników 
ułamkowych typu "półtora", "półtrzecia", "półczwarta", "półpiąta" itp., 
które (z wyjątkiem "półtora)) zniknęły z polszczyzny mniej więcej pół 
wieku temu. Dzisiejsze dwudziestolatki na ogół już nie wiedzą, że jeszcze 
ich dziadkowie mówili "minęło półpiąty godziny", co znaczyło: minęło cztery 
i pół godziny. Sam jeszcze w szkole podstawowej, która się wówczas nazywała 
powszechną, uczyłem się ich poprawnego użycia. A mój pradziad korzystał 
jeszcze ze specjalnego szeregu liczebników zbiorowych "samowtór", 
"samotrzeć", "samoczwart", "samopięt", "samoszóst", "samosiódm", które 
znaczyły tyle, co współczesne "we dwóch", "we trzech", "we czterech", "w 
pięciu", "w sześciu", "w siedmiu". Zapewne nie musiał zaglądać do słownika, 
by zrozumieć przysłowie: "Rycerskiego stanu człowiek może łupieżcę pokonać 
samotrzeć, mieszczanin samopięt, a prosty chłop samosiódm". Zdziwiłby się 
też niezmiernie, gdyby usłyszał dziś niedouczonych dowcipnisiów używających 
wyrazu "samowtór" lub "samotrzeć" w znaczeniu "samotnie".

Straciliśmy bezpowrotnie liczebniki "półtrzecia", "półczwarta" itd., a 
także "samowtór", "samotrzeć" itp. Liczebników "troje", "czworo", 
"dwanaścioro" używamy coraz rzadziej i jakoś się to udaje. Nie można jednak 
unikać użycia liczebników zakończonych wyrazem "jeden" (tzn. np. 
"dwadzieścia jeden", "sto trzydzieści jeden", "tysiąc jeden)). Błędów 
popełniamy tu co niemiara i w odmianie, i w składni. Dzieje się tak chyba 
tylko dlatego, że przyzwyczajeni do komplikacji w użyciu liczebników, nie 
możemy uwierzyć w prostotę panującej zasady: człon "jeden" w liczebnikach 
wielowyrazowych nie odmienia się ani przez przypadki, ani przez rodzaje, a 
więc bez względu na wszystko, co się wokół niego dzieje, występuje zawsze w 
tej samej postaci. Cały ciężar dostosowania się do otoczenia przejmuje od 
członu "jeden" poprzedzający go człon wielowyrazowego liczebnika. Mówimy 
więc: "dwudziestu jeden robotników zachorowało"; "sto pięćdziesiąt jeden 
kobiet pojechało do Warszawy"; "przyglądał się tysiącu jeden gwiazdom"; 
"otwarto sklep z tysiącem jeden drobiazgów"; "oświadczył się trzydziestu 
jeden kobietom"; "posługiwał się pięćdziesięcioma jeden wykrętami". Czy to 
nie proste?

Wyjątkowo inaczej brzmi stary tytuł znanego utworu: "Baśnie z tysiąca i 
jednej nocy".

Zbiór przestróg przed błędami językowymi byłby niepełny, gdyby zabrakło w 
nim ostrzeżeń przed błędną |wymową. Pominiemy tu jej niedostatki wynikające 
z wrodzonych lub nabytych wad narządów mowy albo spowodowane zaburzeniami 
nerwowymi, jak niezdolność do poprawnej artykulacji niektórych głosek 
(zwłaszcza głoski "r)), seplenienie czy jąkanie się. O niedostatki tego 
typu trudno mieć pretensję do mówiących, którzy zwykle aż nadto dobrze 
sobie je uświadamiają i nierzadko się ich wstydzą. Wiedzą, że mówią źle, 
ale z powodu swego rodzaju kalectwa nie mogą wymawiać przynajmniej 
niektórych wyrazów zgodnie z normą.

Ograniczymy nasze żale do przykładów błędnej wymowy wynikającej z 
niewiedzy, nieświadomości lub naśladowania niewłaściwych wzorów. Ze względu 
na stopień rozpowszechnienia na szczególną uwagę zasługuje - moim zdaniem - 
umiejscowienie akcentu wyrazowego i wymowa samogłosek nosowych.

Zacznijmy od |akcentu. Jak wiadomo, niektóre języki europejskie mają 
akcent ruchomy (np. język rosyjski, w którym ten sam wyraz ma w różnych 
przypadkach różne sylaby akcentowane; por. "wodA", ale "wOdu)), inne - 
akcent stały. W języku czeskim, słowackim i węgierskim pada on na sylabę 
pierwszą, we francuskim - na ostatnią, w polskim - na przedostatnią.

Tymczasem już od wielu lat szerzy się w Polsce rażąca maniera 
akcentowania początkowych sylab. Najpierw pojawiła się ona w 
przemówieniach, później ogarnęła inne wypowiedzi na zebraniach i 
konferencjach. Z czasem coraz więcej osób zaczęło mówić w ten sposób, skoro 
tylko zdarzyło im się zabierać głos oficjalnie lub publicznie. Stąd był już 
tylko krok, żeby maniera dobitnego akcentowania pierwszej sylaby 
przedostała się do radia i telewizji. Dziś nie pomagają ani narzekania 
językoznawców, ani skargi wielu słuchaczy, których poczucie językowe 
słusznie się przeciw niej buntuje. Wielu dziennikarzy i niedziennikarzy, 
skoro tylko stanie przed mikrofonem, zaczyna mówić: "odpowiednie 
stosunki międzyludzkie sprzyjają pogłębieniu i rozszerzeniu 
socjalistycznej demokracji".

"Prawie wszyscy w radiu i telewizji - czytam w jednym z wielu listów od 
słuchaczy - akcentują tak wszystko, nie wyłączając nazw miast, imion, 
nazwisk i nikt temu nie przeciwdziała. Słuchać tego dłużej nie możemy".

O tym, że akcent w większości polskich poprawnie wymawianych wyrazów pada 
na sylabę przedostatnią, wie - a przynajmniej powinien wiedzieć - każdy 
Polak, który ukończył szkołę podstawową. Prawdopodobnie więc błędne 
akcentowanie wynika nie z braku wiedzy, ale z podświadomego naśladowania 
takiego sposobu mówienia, który w pewnych sytuacjach wydaje się właściwszy 
niż naturalna, poprawna wymowa: "Odpowiednie stosunki 
międzyludzkie sprzyjają pogłębieniu i rozszerzeniu 
socjalistycznej demokracji".

Z ogólnej zasady, że polskie wyrazy mają akcent na sylabie 
przedostatniej, wyłamuje się wiele wyjątków. To, co słyszę w radiu, 
telewizji, w przemówieniach i na zebraniach, upoważnia do przypomnienia 
przede wszystkim czterech ogólnych reguł:

1. Formy 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego mają akcent na 
sylabie |trzeciej od końca; nie należy więc mówić:

byliśmy ale: byliśmy

czytaliśmy ale: czytaliśmy

wykonaLiśmy ale: wykoNaliśmy

prosiLiście ale: proSiliście

zrobiłyście ale: zroBiłyście

zgłosiLiście ale: zgłoSiliście

powinNiśmy ale: poWinniśmy itp.

2. Formy 1. i 2. osoby liczby mnogiej trybu warunkowego mają akcent na 
sylabie |czwartej od końca; nie należy więc mówić:

byliBYśmy ale: Bylibyśmy

czytaliBYśmy ale: czyTAlibyśmy

wykonaliBYśmy ale: wykoNAlibyśmy

prosiliBYście ale: proSIlibyście

zrobiłyBYście ale: zroBIłybyście

zglosiliBYście ale: zgłoSIlibyście itp.

3. Spójniki połączone z formami "-byśmy" i "-byście" mają zwykle akcent 
na sylabie |trzeciej od końca (czasem też |czwartej, np. "jeŻElibyśmy)). 
Nie należy więc mówić:

aBYśmy ale: Abyśmy

choćBYśmy ale: CHOĆbyśmy

gdyBYście ale: GDYbyście itp.

4. Człony liczebnikowe "-set", "-sta" zachowują się pod względem 
akcentowania tak, jakby ich nie było, wskutek czego liczebniki z tymi 
członami mają akcent czasem na sylabie |drugiej od końca (np. "PIĘĆset)), 
czasem na |trzeciej (np. "PIĘciuset)). Nie należy więc mówić:

dzieWIĘĆset ale: DZIEwięćset

siedMIUset ale:SIEDmiuset

kilKUset ale: KILkuset

czteRYsta ale: CZTErysta itp.

Na |trzeciej sylabie od końca mają akcent wyrazy obcego pochodzenia 
zakończone na "-ika", "-yka" (we wszystkich przypadkach, których formy mają 
tyle sylab co mianownik); na |trzecią sylabę od końca pada też akcent w 
formach drugiego przypadka (i innych przypadków równych mu pod względem 
liczby sylab) rzeczowników obcego pochodzenia zakończonych na "-ik" i 
"-yk". Nie należy więc mówić:

aFRYka ale: AFryka

ceraMIka ale: ceRAmika

dynaMIka ale: dyNAmika

elektrotechNIka ale: elektroTECHnika

esteTYka ale: esTEtyka

faBRYka ale: FAbryka

gimnaSTYka ale: gimNAstyka

informaTYka ale: inforMAtyka

kliNIka ale: KLInika

kolorySTYka ale: koloRYstyka

kosmeTYki ale: kosMEtyki

kroNIka ale: KROnika

liRYka ale: LIryka

w meKSYku ale: w MEksyku

muZYcy ale: MUzycy

paNIka ale: PAnika

poliTYka ale: poLItyka

poleMIka ale: poLEmika

repuBLIka ale: rePUblika

temaTYka ale: teMAtyka

turySTYka ale: tuRYstyka

specyFIka ale: speCYfika

statySTYka ale: staTYstyka itp.

a także nie:

techNIkum ale: TECHnikum

maKSImum ale: MAksimum itp.

Nie należy natomiast akcentować trzeciej sylaby w następujących wyrazach, 
mówiąc:

atMOsfera ale: atmoSFEra

Ekipa ale: eKIpa

Epoka ale: ePOka

MAnifest ale: maNIfest

MUzeum ale: muZEum

WIzyta ale: wiZYta

TROfea ale: troFEa.

Szczególnie wyraźnie wypada przestrzec przed błędną wymową wyrazu 
"nauka". Otóż albo wskutek wspomnianej maniery akcentowania pierwszej 
sylaby, albo wskutek niewłaściwej analogii do wyrazów typu "fizyka", wiele 
osób mówi "NAuka" zamiast "naUka". Rzeczownik ten ma przecież rodowód 
czysto polski (należy do rodziny czasownika "uczyć)), a więc zgodnie z 
ogólną zasadą akcentowania polskich wyrazów należy go wymawiać z 
przyciskiem na sylabie przedostatniej, jaką w tym wyrazie tworzy głoska 
"u". Mówimy: "naUka FIzyki".

Obce, nie spolszczone nazwy własne - w tym także obce nazwiska - staramy 
się akcentować tak, jak są one akcentowane w swoim kraju. Odnosi się to 
jednak tylko do ich formy mianownika, w pozostałych przypadkach dajemy 
akcent na sylabie przedostatniej, a więc tak, jak w wyrazach polskich. Nie 
należy więc wymawiać:

GOgola ale: goGOla

LEnina ale: leNIna itp.

Większość nas, Polaków, wywodzi się ze wsi. Jeżeli już nie nasi ojcowie, 
to jeszcze dziadkowie lub pradziadkowie mówili jedną z gwar. Nic więc 
dziwnego, że im bardziej zróżnicowana była wymowa jakiejś głoski w gwarach, 
tym większą chwiejność wykazuje we współczesnej polszczyźnie. Wyraźnie 
widać to na przykładzie samogłosek "-ę" i "-ą". Wiadomo, że niektóre 
polskie gwary mają obie te samogłoski nosowe tak jak język literacki, inne 
zadowalają się tylko jedną, jeszcze inne obywają się w ogóle bez samogłosek 
nosowych.

Ludzie pochodzący z okolic, w których samogłosek nosowych w ogóle nie 
wymawiano,lub wymawiano je inaczej niż w języku literackim, starali się i 
dziś się jeszcze starają wyzbyć tej cechy gwarowej. Chcąc zaś mówić 
poprawnie, usiłują mówić tak, jak się pisze. Skoro się zaś pisze "wziął tę 
książkę", wymawiają rażąco wyraźnie "-ą", "-ę". To właśnie wskutek tego o 
kimś przesadnie i pretensjonalnie eleganckim mówimy, że to człowiek "ą-ę".

Wystrzegajmy się więc zbyt wyraźnego podkreślania nosowości głoski "-ę" 
na końcu wyrazu. Potocznie zamiast "-ę" mówimy po prostu "-e"(np. "już się 
robi)), w wymowie starannej jest to "-e" z lekko zaznaczoną nosowością.

Samogłoska "-ą" natomiast na końcu wyrazu powinna brzmieć rzeczywiście 
jak samogłoska nosowa; strzeżmy się rozszczepiania jej na "om" (mówimy: 
"cieszą się tą książką" a nie: "coszom się tom książkom)).

Przed "l" i "ł" zarówno głoska "-ę", jak i "-ą" albo traci nosowość 
całkowicie (zwłaszcza w mowie potocznej), albo zachowuje ją w niewielkim 
stopniu; strzeżmy się nienaturalnej, przesadnej wymowy "wziął"i "ściął", 
"zaczęli" i "zgięli".

Wbrew pisowni wystrzegajmy się wymawiania głoski "-ę" w wyrazach 
"piętnaście", "piętnasty", "dziewiętnaście" i "dziewiętnasty"; w tych 
wyrazach głoska "-ę" brzmi jak zwykłe "-e" (mówimy: "pietnaście", 
"pietnasty", "dziewietnaście" i "dziewietnasty)). Liczebnik "pięć" 
natomiast wymawiamy jak "pieńć" (oczywiście nie: "pińć)).

Głoskę, którą w piśmie oznacza się literą "ł", większość Polaków wymawia 
dziś jak "krótkie" "u" (językoznawcy nazywają je "u 
niezgłoskowotwórczym)). Oryginalna, tradycyjna wymowa tej głoski wydaje 
się młodszemu pokoleniu nawet nienaturalną. Kto takiej wymowy nie wyssał z 
mlekiem matki, niech się na nią nie sili. Nie sposób jednak tolerować 
opuszczania tej głoski. O pomstę do nieba woła wymowa m.in. pewnej panienki 
z telefonicznej pogodynki: "...supa rtęci ...wiatry punocne ... wożyć 
paszcze" (tzn. "...słupa rtęci ... wiatry północne ... włożyć płaszcze)).

Na koniec stawiam pod pręgierzem rażącą wymowę kilkunastu wyrazów, którą 
nas straszy także radio i telewizja. Nie należy wymawiać:

wyrazu "intensywny" jako: "intenzywny", ale: "intensywny"

wyrazu "defensywa" jako: "defenzywa", ale: "defensywa"

wyrazu "ofensywa" jako: "ofenzywa", ale: "ofensywa"

wyrazu "Celsjusz" jako: "celzjusz", ale: "celsjusz"

wyrazu "skansen" jako: "skanzen", ale: "skansen"

wyrazu "(po) trzeba" jako: "(po)czeba", ale: "(po)tszeba"

wyrazu "trzydziesty trzeci" jako: "czydziesty czeci", ale: "tszydziesty 
tszeci"

wyrazu "drzwi" jako: "dźwi", ale: "dżwi"

wyrazu "wreszcie" jako: "wreście", ale: "wreszcie"

wyrazu "bodaj" jako: "bodej", ale: "bodaj"

wyrazu "dzisiaj" jako: "dzisiej", ale: "dzisiaj"

wyrazu "tutaj" jako: "tutej", ale: "tutaj"

wyrazu "oryginalny" jako: "orginalny", ale: "oryginalny"

wyrazu "komputer" jako: "kompiuter", ale: "komputer".

W długim przeglądzie grzechów i grzeszków naszej mowy na kilkudziesięciu 
stronach tego rozdziału przewinęło się około 500 przykładów błędów i 
usterek językowych, które współcześnie |częściej niż inne występują w 
polskich tekstach mówionych, a zwłaszcza pisanych. Większość tych błędów i 
usterek piętnują od lat różne wydawnictwa służące kulturze języka. Są to 
więc przede wszystkim błędy i usterki językowe jakby z cenzusem, 
zarejestrowane, dyplomowane. To znaczy, że niemal wszystkie formy 
przedstawione w tym rozdziale jako niepoprawne nie tylko "obiektyuwnie" są 
- moim zdaniem - niepoprawne, ale zostały już wcześniej publicznie uznane 
za niepoprawne.

Czy jednak rzeczywiście występują one współcześnie na tyle często, by 
warto było właśnie przed nimi ostrzegać? Tak - odpowiadam z przekonaniem, a 
jako dowody trzymam w zanadrzu wyniki analiz języka prasy wykonywanych 
przez Ośrodek Badań Prasoznawczych w latach 1958-1983, materiały Redakcji 
Językowej Polskiego Radia i Telewizji oraz własne zbiory okazów z 
przemówień, zebrań, rozmów i korespondencji. Omówione tu przykłady obejmują 
- moim zdaniem - około 80 procent wszystkich błędów i usterek w dziedzinie 
słownictwa, składni, odmiany i wymowy we współczesnych wypowiedziach 
publicznych.



+

Bibliografia





"Aktuelle Probleme der sprachlichen Kommunikation, Soziolinguistische 
Studien zur sprachlichen Situation in der DDR" Berlin 1974

R. R. Allen, R. E. McKerrow: "The Pragmatics of Public Communication" 
Columbus 1977

K. E. Andersen: "Persuasion; Theory and Practise" Boston 1971

M. K. Asante, J. K. Frye: "Contemporary Public Communication" New York 
1977

I. Bajerowa: "Aktualne problemy polityki językowej" - "Socjolingwistyka" 
1977, nr 1, s. 25-32

Z. Bokszański: "Komunikowanie zniekształcone" - "Przegląd Humanistyczny" 
1983, nr 3, s. 15-27

E. G. Bormann, N. C. Bormann: "Speech Communication, A Comprehensive 
Approach" New York 1977

J. Bralczyk: "Poza prawdą i fałszem" - "Teksty" 1981, nr 6, s. 122-133

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz: "Kultura języka polskiego" 
Warszawa 1971

W. Cienkowski: "Język dla wszystkich" część druga, Warszawa 1980

M. Głowiński (red.): "Język i społeczeństwo" Warszawa 1980

H. Hohmann: "Schreiben und berzeugen, Eine Stilkunde" Mnchen 1983

H. Hohmann: "Sprechen und berzeugen, Ein Rhetorikkurs" Mnchen 1981"

Jazykowaja norma i statistika" Moskwa 1977

E. Kasperski: "Demony propagandy" - "Poezja" 1982, nr 3-4, s. 46-58

T. Klementowicz: "Poradnik manipulatora: środki językowe" - "Edukacja 
Polityczna" 1982, nr 1, s. 247-260

V. Klemperer: "LTI, Notatnik filologa" (przekład J. Zychowicz) Kraków 
1983

J. Kopperschmidt: "Rhetorik" Stuttgart 1973"

Kratkij słowar' trudnostiej russkogo jazyka" Moskwa 1968

L. Kurcz: "Psycholingwistyka. Przegląd problemów badawczych" Warszawa 
1976

H. Kurkowska: "Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej 
polszczyzny" - "Socjolingwistyka" 1977, nr 1, s. 17-25

H. Kurkowska (red.): "Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień" Warszawa 
1981

Z. Kurzowa: "Wyrazy natrętne. Moda i bezmyślność" - "Język Polski" 1978, 
nr 3, s. 165-182

W. Lubaś: "Współczesne uwarunkowania współczesnej polszczyzny. Szkice 
socjolingwistyczne" Kraków 1979

M. Marody: "Język i wiedza potoczna w wyjaśnianiu zachowań" - "Studia 
Socjologiczne" 1982, nr 3-4, s. 95-110

J. Mayen: "O komunikatywności dziennika radiowego" Wrocław 1981

C. Mueller: "The Politics of Communication, A Study in the Political 
Socjology of Language, Socialization and Legitimation" New York 1973

E. Newman: "Strictly Speaking" New York 1977"

Normen in der sprachlichen Kommunikation" Berlin 1977

M. Pei: "Double Speak in America" New York 1973

M. Pei: "Words in Sheep's Clothing; How people manipulate opinion by 
distorting word meanings" New York 1969

A. Piotrowski, M. Ziółkowski: "Zróżnicowanie językowe a struktura 
społeczna" Warszawa 1976

K. Pisarkowa: "Pisemny akt mowy jako lekarstwo na konflikt" (w:) T. 
Dobrzyńska, E. Janus (red.): "Tekst i zdanie. Zbiór studiów" Wrocław 1983

T. Pszczołowski: "Umiejętność przekonywania i dyskusji" wyd. drugie, 
Warszawa 1963

D. E. Rozental: "Sprawocznik po prawopisaniju i litieraturnoj prawkie dla 
robotnikow pieczati" Moskwa 1971

S. C. Rubinsztejn: "Podstawy psychologii ogólnej" Warszawa 1962

R. Sandell: "Linguistic Style and Persuasion" London 1977

A. Schaff (red.): "Zagadnienia socjo- i psycholingwistyki" Warszawa 1980

A. Schopenhauer: "Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów" (przekład: 
B. i L. Konorscy) Kraków 1976

T. Skubalanka: "O papierowych regułach gramatycznych" - 
"Socjolingwistyka" 1977, nr 1, s. 33-37"

Słownik poprawnej polszczyzny" PWN, Warszawa 1973"

Sprachkultur - warum, wozu? Aufgaben der Sprachkultur in der DDR" Leipzig 
1977

M. Stajewski: "Rola radia i telewizji w dbałości o kulturę językową" - 
"Poradnik Językowy" 1981, nr 2-3, s. 110-116

S. Toulmin: "The Uses of Argument" Cambridge 1958

G. T. Vardaman: "Effective Communication of Ideas" New York 1970

B. Wieczorkiewicz: "Sztuka mówienia" wyd. piąte, Warszawa 1982

A. Wierzbicka: "Dociekania semantyczne" Warszawa 1969

L. Wojtasik: "Zarys psychologii propagandy" Warszawa 1973

A. Zagrodnikowa: "Nowe wyrazy i wyrażenia w prasie" Kraków 1982

J. Życiński: "Język i metoda" Kraków 1982