ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA
MINERAŁY
I SKAŁY
Jizi Koufinsky
Przekład: Krzysztof Jakubowski
DELTA

Strona 2: Sfaleryt - Cavnic (Rumunia); rzeczywista wielkość kryształów do 12 mm
Strona 4: Ametyst - Porkura (Rumunia); rzeczywista wielkość kryształów do 4 cm
Strona 5: Odsłonięcie skał bazaltowych - Rovne koło Semily (Czechy)
Tytuł oryginału:
The Illustrated Encyclopedia of Minerals & Rocks
Tekst: Jizi Koufimsky
Rysunki: Karel Drchal
Z języka angielskiego przełożył: Krzysztof Jakubowski
Redaktor: Elżbieta Skrzyńska
Redaktor techniczny wydania polskiego: Elżbieta Kacprzak
Korektor: Elżbieta Kijewska
(c) AYENTINUM NAKŁAD ATELSTYf, s. r. o., 1995
(c) Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza "Delta W-Z"
Warszawa, tel ./fax 42-70-05
Wszelkie prawa rozpowszechniania, łącznie
z rozpowszechnianiem przez film, fotokopie i inne środki techniczne
- a także w postaci roszczeń i wyciągów - zastrzeżone dla Wydawnictwa
Aventinum, Praha
ISBN 83-7175-085-4
Skład i łamanie: "Coronei" Warszawa Druk i oprawa: Polygrafia, Praha 3/23/02/72-01

Słowo wstępne 7
Człowiek i kamień 9
Pojęcia podstawowe 14
Własności minerałów 15
Pochodzenie i występowanie minerałów 23
Rozdział 1. Pierwiastki rodzime 29
Rozdział 2. Siarczki i związki pokrewne 43
Rozdział 3. Halogenki 69
Rozdział 4. Tlenki 75
Rozdział 5. Węglany 127
Rozdział 6. Siarczany i związki pokrewne 141
Rozdział 7. Fosforany i związki pokrewne 153
Rozdział 8. Krzemiany 167
Rozdział 9. Związki organiczne 237
Rozdział 10. Meteoryty i tektyty 245
Skorowidz nazw minerałów i skał 251

Człowiek od niepamiętnych czasów podziwiał niezrównaną urodę kształtów i barw minerałów. Ludzie pierwotni nie umieli wyjaśnić niektórych właściwości i piękna kamieni i uznawali je często za efekt działania sił nadprzyrodzonych. Wielu kamieniom przypisywano niezwykłą moc, wierząc w ich wpływ na los człowieka. To przekonanie przetrwało zresztą aż do czasów obecnych.
Minerały są jednym z najwspanialszych tworów natury, nic więc dziwnego, że liczba ich miłośników i kolekcjonerów stale rośnie. Dzieje się tak pomimo wszelkich zawiłości nauki o minerałach - mineralogii. Badania minerałów bowiem wymagają dobrej znajomości podstaw chemii, fizyki oraz wielu innych nauk pokrewnych. Sama tylko niezwykle trudna krystalografia może wielu zniechęcić do studiów mineralogicznych, nawet jeśli są one traktowane jedynie jako hobby.
W zamierzeniu książka ta stanowi przede wszystkim wprowadzenie do mineralogii, a tym samym próbę zaprezentowania najważniejszych wiadomości z tej dziedziny. Świadomie zrezygnowano w niej z rozbudowania części teoretycznej, starając się raczej zwrócić uwagę na wiele interesujących szczegółów ze wszystkich dziedzin nauk mineralogicznych. Część ogólną poświęcono bliższej analizie wielorakich związków między człowiekiem i minerałami oraz wyjaśnieniu podstawowych pojęć z zakresu mineralogii i geologii, których znajomość jest niezbędna dla każdego prawdziwego miłośnika świata minerałów.
Zasadniczą część książki stanowią rozdziały poświęcone pierwiastkom i związkom chemicznym tworzącym poszczególne gromady minerałów, które zostały usystematyzowane zgodnie ze stosowaną obecnie klasyfikacją naukową. Opis każdego minerału zawiera dane dotyczące składu chemicznego, podstawowych właściwości fizycznych oraz informacje o genezie i występowaniu poszczególnych minerałów, a także o ich zastosowaniu praktycznym w dawnych czasach i obecnie. Przedstawiono również charakterystykę najważniejszych rud kopalin metalonośnych oraz nagromadzeń złożowych surowców niemetalicznych, a także kamieni szlachetnych i ozdobnych. Nie zapomniano również o barwnej historii odkrycia niektórych minerałów, interesującej etymologii ich nazw oraz o wielu innych związanych ze światem minerałów ciekawostkach. Oddana do rąk Czytelników książka spełni swoje zadanie, jeśli pomoże im dostrzec i zrozumieć piękno zadziwiającego świata minerałów, co może przynieść każdemu uważnemu obserwatorowi wiele radości i satysfakcji.
Jizi Koufimsky
Ilustrowana Encyklopedia minerałów i skał charakteryzuje się oryginalnością ujęcia tematu, co różni ją wyraźnie od innych opracowań z tej dziedziny. Jej twórcą jest dr Jizi Koufimsky, znakomity znawca kamieni szlachetnych i ozdobnych, długoletni kustosz Muzeum Narodowego w Pradze, które szczyci się jedną z najprzedniejszych kolekcji mineralogicznych w Europie. Dzięki temu autor posiadł nie tylko wszechstronną, iście encyklopedyczną znajomość świata minerałów, ale również prawdziwe i głębokie zamiłowania. Stąd zapewne wywodzi się doskonałe wyczucie kolekcjonerskich zainteresowań i pasji. Wysokie kompetencje autora w połączeniu z talentem popularyzatorskim sprawiły, że oprócz precyzyjnych informacji o naturze minerałów znajdziemy w jego dziele także rozliczne ciekawostki i cenne wskazówki wzbogacające wiedzę każdego prawdziwego miłośnika pięknych kamieni. Wielostronne walory tej książki zyskują potwierdzenie w licznych przekładach. W encyklopedii zostały uwzględnione przede wszystkim aktualne dane wynikające z postępu nauk mineralogicznych oraz odkryć nieznanych dotychczas stanowisk występowania niektórych minerałów. Obfity i starannie dobrany materiał ilustracyjny, zawierający wyłącznie fotografie barwne w sposób istotny podnosi walory poznawcze tej publikacji. Jestem przekonany, że dostrzeże je również polski odbiorca, podzielając wspólną satysfakcję poznawania tajemnic i niepowtarzalnej urody świata minerałów.
Krzysztof Jakubowski

Ludzie zawsze i wszędzie pragnęli poznać tajemnice natury, by móc czerpać z jej bogactw dla własnego pożytku. Od zamierzchłych pradziejów aż po czasy współczesne obserwujemy zależność między rozwojem kultury i cywilizacji a przyrodą.
Na przestrzeni całej historii istotnym wyznacznikiem rozwoju kulturowego człowieka był jego ścisły związek z zasobami surowców mineralnych, ściślej mówiąc - umiejętność ich wykorzystania. Skalne tworzywo jest tak samo ważne dla współczesnych ludzi, jak było niegdyś dla człowieka pierwotnego, który wytwarzał zeń narzędzia i broń. Starożytni Egipcjanie wydobywali kruszce i stosowali kamień do budowy miast; człowiek XX wieku eksploatuje ogromne ilości najrozmaitszych surowców mineralnych niezbędnych do produkcji materiałów budowlanych oraz paliw.
Ludzie pierwotni, nie znający narzędzi i ubrań, mieli niewielkie potrzeby. Najważniejszym minerałem była wówczas sól kamienna, której złoża odkrywano, śledząc instynktowne zachowanie zwierząt. Dopiero później, w miarę doskonalenia umiejętności korzystania z pracy rąk i umysłów, zaczęto zwracać uwagę na znaczenie surowców skalnych.
W poszczególnych okresach epok kamiennych skały służyły człowiekowi przede wszystkim do wytwarzania narzędzi i broni. Początkowo wykorzystywano naturalne odłamki skalne i otoczaki wapieni i piaskowców. Niebawem jednak okazało się, że bardziej przydatne są zakończone ostrymi krawędziami kawałki kwarcu, krzemieni lub obsydianu, które odłupywano, a następnie wygładzano. U schyłku epoki kamiennej odkryto rudy miedzi, które zaczęto wytapiać w otwartym ogniu, a z czasem w specjalnych piecach.
Z chwilą odkrycia rud cyny (kasyterytu) w złożach aluwialnych człowiek poznał możliwości łączenia miedzi i cyny, odkrywając, że brąz, czyli stop obu tych metali, ma znacznie większe walory użytkowe niż czysta miedź. Oznaczało to początek nowego etapu w dziejach ludzkości -epoki brązu. Umiejętność zastosowania brązu rozprzestrzeniała się stopniowo wzdłuż dolin Nilu i Eufratu, obejmując następnie cały region śródziemnomorski. Ponieważ jednak miedź i cyna były bardzo drogie, jeszcze przez długi czas podstawowym surowcem, z którego wykonywano narzędzia powszechnego użytku, pozostawały zwykłe skały. Równocześnie rosło znaczenie kamienia jako materiału budowlanego. Pierwsze pałace z kamienia wzniesiono w dolinie Nilu oraz w Mezopotamii, a do budowy piramid w Egipcie wykorzystano bloki wapienne o ogromnej masie.
Epoka żelaza rozpoczęła się dopiero około 3000 lat temu. Pozyskiwanie żelaza z rud jest bowiem procesem bardziej skomplikowanym, wymagającym znacznie wyższych temperatur niż wytapianie miedzi i cyny. Wskazówką dla poszukujących rud żelaza było zapewne charakterystyczne, krwistoczerwone zabarwienie powierzchniowych partii złóż. Rudy wytapiano przy użyciu węgla drzewnego, uzyskując znaczne ilości żelaza wykorzystywanego jako tańszy substytut drogiego brązu. Odkrycie metalurgii żelaza zapoczątkowało bezprecedensowy rozwój rolnictwa i rzemiosła.
W okresie średniowiecza żelazo szybko staje się najszerzej wykorzystywanym metalem. Rudy żelaza wydobywano początkowo z powierzchniowych odkrywek, a następnie z płytkich kopalń podziemnych. Średniowieczni górnicy używali skrajnie prostych narzędzi, ale systematycznie doskonalili techniki wydobycia. Stopniowo opuszczali stare kopalnie, wyeksploatowane w czasach rzymskich, i podejmowali poszukiwanie nowych złóż. Szybki rozwój górnictwa żelaza nastąpił zwłaszcza w okresie panowania Karola Wielkiego* (742-814) na obszarze Francji oraz przede wszystkim w Europie Środkowej, głównie na terenie Czech, Słowacji, Saksonii oraz Styrii. Ślady dawnego górnictwa w tych rejonach zachowały się aż do czasów obecnych.
Dysponujemy stosunkowo bogatą wiedzą na temat średniowiecznych metod wydobywania minerałów, lokalizacji głównych złóż oraz stosowanych technik górniczych. Zawdzięczamy to przede wszystkim Georgiusowi Agricoli (1494-1555), znakomitemu lekarzowi i mineralogowi, który

znaczną część swego życia spędził na terenie Czech w Jachymovie (był to wówczas jeden z najważniejszych europejskich ośrodków górnictwa srebra). Główne dzieła Agricoli: De re metallica libri XII (Dwanaście ksiąg o górnictwie i metalurgii) oraz De natura fossilium libri X (Dziesięć ksiąg o naturze kamieni), uznawane są za najwcześniejsze i najwszechstronniejsze opracowania naukowe z dziedziny mineralogii, górnictwa i metalurgii.
W miarę rozwoju produkcji przemysłowej nieustannie wzrastało zapotrzebowanie na rudy metali, paliwa kopalne i inne surowce mineralne niezbędne dla metalurgii, produkcji wyrobów chemicznych, szklarskich, ceramicznych, ogniotrwałych oraz przemysłu materiałów budowlanych. Surowce mineralne stały się również niezbędne dla rozwoju rolnictwa (nawozy mineralne). Coraz powszechniejsze wykorzystywanie surowców mineralnych wpływało na wzrost ich wydobycia oraz doskonalenie metod pozyskiwania i przetwarzania kopalin. Procesy te zachodzą z całą intensywnością również w dobie obecnej.
Niektóre bogactwa mineralne zyskały miano surowców "strategicznych". Są to surowce niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa narodów. Oczywiście surowce zaliczane do tej grupy zmieniały się na przestrzeni dziejów w zależności od postępów nauki i techniki. I tak
10

dzisiaj wydobycie rud żelaza nie jest już tak ważne jak sto lat temu, podobnie jak pozyskiwanie niektórych metali niezbędnych do produkcji wysokogatunkowej stali, które miało ogromne znaczenie przed pięćdziesięcioma laty. Obecnie za surowce strategiczne uważa się mineralne substancje radioaktywne, rudy metali lekkich (m.in. dla przemysłu lotniczego i kosmicznego), ropę naftową oraz niektóre inne minerały cenione na równi z diamentami.
Odwieczny związek człowieka z kamiennym tworzywem przejawia się nie tylko w praktycznym zastosowaniu skał i minerałów w wielu gałęziach przemysłu. Ludzi zawsze fascynowało niepospolite piękno niektórych minerałów. Człowiek zwrócił uwagę na harmonię postaci kryształów, których pochodzenia nie potrafił wyjaśnić, nic zatem dziwnego, że często przypisywał im magiczną moc. Już w epoce kamiennej ludzie zainteresowali się złotem, które z łatwością dawało się wytapiać i odlewać. To właśnie ze złota sporządzone zostały pierwsze ozdoby biżuteryjne. W epoce brązu w tym samym celu wydobywano miedź i srebro. Od najdawniejszych czasów klejnoty, ozdoby i figurki kultowe wytwarzano również z mniej "szlachetnych" materiałów, takich jak miedź i brąz, lub ze skał o niezwykłych barwach i kształtach. Wspaniałą złotą biżuterię i inne wyroby ze złota sprzed kilku tysięcy lat odnajdywano przede wszystkim w rejonach, gdzie złoto występowało w obfitości, jak choćby w Peru i Meksyku.
Początki wydobycia i zastosowania kamieni szlachetnych sięgają czasów prehistorycznych, ale nie sposób dziś dociec, który lud zapoczątkował ich obróbkę. Najstarsze przekazy na ten temat dotarły z Indii oraz krajów położonych we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, gdzie znajdowały się pokaźne złoża kamieni szlachetnych. Równie dawno rozpoznano złoża w Sri Lance (rubiny, szafiry), na wyspie Zebirget (St. John) na Morzu Czerwonym (szlachetne oliwiny -chryzolity) oraz w południowo-wschodnim Egipcie (szmaragdy). Grawerowane kamienie szlachetne, z których wykonywano tłoki pieczętne w Babilonie i Asyrii, pochodzą z czwartego tysiąclecia p.n .e.
Umiejętność obróbki kamieni szlachetnych przywędrowała ze Wschodu do Grecji, gdzie narodziła się sztuka rzeźbienia i grawerowania klejnotów - gliptyka. Rozwinęli ją Rzymianie, którzy przejęli metody pracy od Greków, a następnie wzbogacali swą wiedzę, czerpiąc wiadomości o kamieniach szlachetnych od ludów zamieszkujących Azję i Afrykę Północną. Najstarsze rzymskie gemmy (kamienie szlachetne cięte w formie wklęsłej - intaglia, lub wypukłej - kamee), znalezione w Etrurii (Toskania), wykazują wyraźne wpływy egipskie. Rzymscy szlifierze kamieni, przeważnie greckiego pochodzenia, założyli wiele warsztatów, przede wszystkim na południu Italii. Wiele szczegółów na temat występowania złóż kamieni szlachetnych i opisów budowy kryształów zawiera poświęcona historii naturalnej praca Pliniusza Starszego (zm. w 79 r. n.e.). Pliniusz wspomina także o szmaragdowych soczewkach, których używał cesarz Neron (37-68 n.e.). Wzmiankę tę uznać można za pierwszy przekaz na temat technicznego zastosowania szlachetnego minerału.
11

Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje sztuki gliptycznej kontynuowano przede wszystkim w Bizancjum.
W okresie wczesnego średniowiecza, zwłaszcza w Europie, grupa posiadaczy drogocennych kamieni ograniczała się w zasadzie do możnowładców oraz dostojników kościelnych. Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego sztuka obróbki kamieni wyraźnie podupadła. W znacznej mierze przyczyniło się do tego upowszechnienie światopoglądu przyjmującego zupełnie inną hierarchię wartości. Wczesne chrześcijaństwo przenosiło punkt ciężkości z afirmacji życia doczesnego na życie wieczne. Strojenie się w klejnoty, całkiem naturalne w czasach prehistorycznych i rozpowszechnione zwłaszcza w świecie starożytnym, zaczęto teraz uważać za grzeszny zbytek. Zaniechano wówczas eksploatacji wielu złóż kamieni szlachetnych. W zapomnienie poszły stosowane niegdyś powszechnie na terenach Europy Zachodniej i Środkowej metody obróbki kamieni szlachetnych.
W okresie gotyku dominowały bardzo proste sposoby obróbki przezroczystych i przeświecających kamieni szlachetnych, których prawie nigdy nie używano w stanie surowym. Szlifierze starali się usunąć najbardziej rażące niedoskonałości kamieni, a następnie nadawali im powierzchniowy poler. Przez długi czas metody obróbki były raczej mało skomplikowane nie tylko ze względu na ubogie środki techniczne, ale również dlatego, że starano się zachować jak największą masę drogocennych kamieni.
Rozkwit sztuki, który ogarnął całą Europę w XII-XIV stuleciu, wyzwolił ponowne zainteresowanie kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Pierwsze symptomy tego zjawiska pojawiły się we Francji, a z czasem także w innych krajach kontynentu. Wyraźnie ożywił się też handel kamieniami szlachetnymi. Na znaczeniu zyskały duże miasta leżące na szlakach wiodących z zasobnych złóż wschodnich do Europy. Do najważniejszych ośrodków tego handlu należały wówczas Bagdad i Kair. Niemal pełną listę najcenniejszych kamieni oferowanych wówczas na rynkach Bliskiego Wschodu zawarł w pochodzącym z XIII wieku traktacie o kamieniach szlachetnych arabski kupiec Ahmed ben Jusuf al Teifassi.
W XIV stuleciu, zwłaszcza w okresie panowania Karola IV, ważnym ośrodkiem europejskiej sztuki gliptycznej stała się Praga. Na obszarze Czech prowadzono wówczas intensywne poszukiwania kamieni szlachetnych, które obrabiano w licznych miejscowych warsztatach rzemieślniczych. Szczytowy okres rozwoju artystycznej obróbki kamieni szlachetnych przypadł na przełom XVI i XVII wieku, kiedy to Praga stała się siedzibą Rudolfa II, głowy świętego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego. Ze wszystkich stron świata przywożono do Pragi drogocenne kamienie, a na dworze Rudolfa II gromadzili się sławni artyści i uczeni. Nic zatem dziwnego, że wiele ważnych informacji o kamieniach szlachetnych i metodach ich obróbki odnaleźć można w słynnej
12

księdze Gemmarum et lapidum historia (Historia kamieni drogocennych i pospolitych), opublikowanej w Pradze w 1609 roku.
Jej autorem był Anselmus Boetius de Boot, z pochodzenia Holender, osobisty lekarz cesarza Rudolfa II, a zarazem wszechstronny uczony i znakomity znawca kamieni szlachetnych.
W drugiej połowie XVII wieku do sztuki wkracza barok, stopniowo obejmując wszystkie dziedziny życia. Powstają wówczas monumentalne budowle, które mają podkreślać potęgę możnowładców i Kościoła. Zmieniają się upodobania i rośnie zamiłowanie do luksusu. Pogoń za modą i poszukiwanie wciąż nowych wzorów sprawiło, że do wyrobu biżuterii oprócz kamieni naturalnych zaczęto powszechnie używać imitacji szklanych.
W drugiej połowie XVIII wieku pod wpływem nowego prądu filozoficznego, racjonalizmu, a także rozwoju nauki i technologii, zmienił się stosunek człowieka do kamieni drogocennych. Powstała nowa warstwa społeczna, otaczająca się klejnotami i innymi cennymi przedmiotami, nie tylko z racji ich zdobniczych funkcji, ale także w celu podkreślenia własnego statusu finansowego. Na nowo rozkwitła rzemieślnicza obróbka kamieni szlachetnych, szczególnie w drugiej
13

połowie XIX wieku. Obroty finansowe związane z pozyskiwaniem kamieni szlachetnych rozwijają się na ogromną skale. Wzmożony popyt na kamienie szlachetne przyczynił się do zintensyfikowania poszukiwań nowych złóż oraz odkrycia nie znanych wcześniej kamieni ozdobnych.
Na przełomie XIX i XX wieku o popularności kamieni ozdobnych w znacznym stopniu zaczyna decydować moda. Poszukiwano przede wszystkim atrakcyjnych kamieni naturalnych, płacąc za nie wysokie ceny. Pierwsze sukcesy w produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych spowodowały jednak czasowe zachwianie pozycji rynkowej prawdziwych kamieni. Sztuczną biżuterię szczególnie chętnie noszono w latach dwudziestych. Nie trwało to długo i już wkrótce kamienie naturalne odzyskały swą popularność, a ich ceny znów wzrosły.
Mineralogia jest nauką, która zajmuje się badaniem minerałów. Jej zadaniem jest nie tylko opis cech zewnętrznych oraz właściwości substancji mineralnych, ale także wyjaśnienie ich genezy i przemian.
Minerał jest homogeniczną, najczęściej nieorganiczną substancją naturalną o ustalonym składzie chemicznym, która występuje w skorupie ziemskiej zazwyczaj w stanie stałym, znacznie rzadziej w ciekłym. Podkreślenie naturalnego charakteru procesów powstawania minerałów wyklucza z zakresu tak pojmowanej definicji produkty syntezy laboratoryjnej, jak np. kryształy syntetyczne, w tym także syntetyczne kamienie szlachetne lub fazy krystaliczne powstające podczas procesów metalurgicznych. Cecha homogeniczności oznacza, że poszczególne części minerału mają te same właściwości fizyczne i chemiczne. Tym różnią się minerały od skał, które też są wprawdzie nieorganicznymi substancjami naturalnymi, ale składają się z rozmaitych
14

minerałów. Ponadto skały tworzą wielkie, zwarte partie skorupy ziemskiej (np. granity, bazalty, gnejsy).
Niektóre skały, np. wapienie, marmury lub kwarcyty, składają się wyłącznie z jednego minerału [skały monomineralne], ale nie zaliczamy ich do minerałów, ponieważ nie spełniają one warunku homogeniczności i tworzą z reguły całe serie warstw. Nauka zajmująca się badaniem skał określana jest mianem petrografii (petrologii).
Mineralogia ogólna zajmuje się badaniami własności fizycznych i chemicznych minerałów oraz wyjaśnianiem warunków ich powstawania [mineralogia genetyczna]. Mineralogia szczegółowa [systematyczna] zajmuje się opisem cech poszczególnych minerałów i ich odmian, które zaliczane są do określonych grup [gromad] na podstawie przyjętych kryteriów klasyfikacyjnych uwzględniających najczęściej przesłanki chemiczne oraz krystalostrukturalne.
Zarówno mineralogia, jak i petrografia związane są ściśle z naukami geologicznymi.
W określonych warunkach większość minerałów samorzutnie przybiera postać prawidłowych brył ograniczonych gładkimi ścianami, zwanych kryształami. Bliższe obserwacje wskazują, że kryształy tych samych minerałów mają niemal zawsze tę samą postać. Można zatem sformułować wniosek, że postać kryształu nie jest kwestią przypadku, lecz wynikiem działania ściśle określonych praw. O prawidłowości budowy decyduje regularne rozmieszczenie najmniejszych nawet
15

wewnętrzna cnaraKieryzuje się zatem uporządkowaną siecią przestrzenną, określającą zarazem własności fizyczne i chemiczne substancji krystalicznych.
Chociaż niektóre minerały przybierają podczas krystalizacji właściwą sobie postać, to ich pokrój zewnętrzny bywa zróżnicowany. Wszystkie jednak mają tę samą symetrię, powtarzalną w najmniejszych nawet cząstkach kryształu. Zewnętrzna, symetryczna postać kryształu jest więc następstwem jego uporządkowanej budowy wewnętrznej, która charakteryzuje się periodycznym rozmieszczeniem poszczególnych elementów, co decyduje o homogeniczności minerału. Elementy symetrii występujące w kryształach pozwalają na wyróżnienie siedmiu dużych grup, zwanych układami krystalograficznymi. Są to układy: trójskośny, jednoskośny, rombowy, tetragonalny, trygonalny, heksagonalny i regularny.
Występujące w przyrodzie kryształy nie zawsze są doskonale wykształcone, na przykład często spotyka się deformacje wzrostu kryształu. Zawsze jednak stałą wartość mają kąty między płaszczyznami analogicznych ścian kryształu. Właśnie owe kąty są podstawowym kryterium w diagnostycznych badaniach krystalograficznych. Powierzchnie dużych kryształów są zazwyczaj prążkowane [zbrużdżone] i mogą być chropowate oraz matowe. Zniekształcenia niektórych ścian kryształów, pojawiające się w czasie ich wzrostu lub pod wpływem procesów wietrzenia, stanowią cechę charakterystyczną wielu minerałów i są pomocne przy ich identyfikacji.
Tempo wzrostu kryształów jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o doskonałości wykształcenia ścian kryształu. Generalnie rzecz biorąc, im wolniej następuje wzrost, tym bardziej perfekcyjna jest postać kryształu. Szybka krystalizacja prowadzi zazwyczaj do powstawania kryształów szkieletowych o słabo wykształconych ścianach. Kryształy minerałów o prostszym składzie chemicznym oraz bez obcych domieszek są zwykle lepiej wykształcone i mają mniejszą liczbę ścian.
16

Zasadniczy wpływ na formę wykształcenia postaci kryształów mają warunki fizyczne, w których następuje ich wzrost. Szczególną rolę odgrywa tutaj temperatura i ciśnienie, a także swoiste cechy otaczającej materii skalnej. Kryształy powstające w sprzyjających warunkach środowiskowych, umożliwiających ich łatwy wzrost i rozprzestrzenienie, mają zazwyczaj prawidłowe formy i doskonale wykształcone ściany. Dobrze rozwinięte kryształy powstają również w próżniach i szczelinach skalnych, gdzie wytrącają się z krążących roztworów wodnych lub gazowych. Jeżeli rosnące kryształy przylegają do powierzchni skały, najczęściej nie mogą tworzyć prawidłowo wykształconych ścian; ich dalszy rozwój może odbywać się jedynie w kierunku wolnej przestrzeni. Są to tzw. zrosty kryształów.
Różne charakterystyczne postacie kryształów kalcytu: a) romboedr, b) skalenoedr, c) słup
17

Skupienia niemal równolegle ułożonych kryształów, wyrastających ze wspólnej podstawy, noszą nazwę druzy [szczotki krystalicznej]. Skupienia kryształów rozwijające się w owalnej wnęce tworzą tak zwane geody, występujące głównie w próżniach spotykanych w niektórych skałach magmowych, a przede wszystkim w melafirach, fonolitach i bazaltach. Kryształy tworzące druzy i geody ułożone są zazwyczaj w mniej lub bardziej regularny sposób. Bezładnie rozmieszczone zbiorowiska ciasno zrośniętych, wzajemnie przenikających się kryształów noszą nazwę skupień ziarnistych. Składają się one z ogromnej liczby maleńkich kryształków bez wyraźnych zarysów ścian i ograniczonych zazwyczaj przypadkowymi powierzchniami. Są one określane niekiedy mianem agregatów krystalicznych. Skupienia minerałów krystalicznych,
Struktura kryształów: a) grafitu, b) diamentu
Osie symetrii w poszczególnych układach krystalograficznych: a) układ regularny, b) tetragonalny, c) rombowy, d) jednoskośny, e) trójskośny, f) heksagonalny lub trygonalny (romboedryczny)
18

Struktura heksagonalna płatków śniegu
Asymetryczny kryształ kwarcu
zbudowane z niezwykle drobnych ziarn rozpoznawalnych jedynie pod mikroskopem, noszą nazwę skupień zbitych.
Znacznie rzadziej spotykane są w przyrodzie minerały nie wykazujące budowy krystalicznej. Określane są one mianem minerałów amorficznych [bezpostaciowych] i zaliczane są zazwyczaj do substancji mineralnych.
Wzrostem pojedynczych osobników kryształów rządzą określone prawa. Często można je odnieść również do całych grup kryształów. Tworzą one wówczaspmwidlowe zrosty bliźniacze (podwójne, potrójne itd.). Inną interesującą formą występowania minerałów sąpseudomorfozy, zwane niekiedy kryształami fałszywymi. Mimo zewnętrznego podobieństwa, struktura wewnętrzna tych minerałów nie odpowiada postaciom ograniczającym te kryształy. Ich geneza może być różna, ale zawsze jest rezultatem zmiany składu pierwotnej materii kryształu i zastąpienia jej inną substancją.
Budowa wewnętrzna minerałów decyduje nie tylko o postaci zewnętrznej, ale także określa ich cechy fizyczne. Stąd też istnieją pewne wyraźne zależności między postacią kryształów a ich własnościami fizycznymi. Niektóre cechy fizyczne, jak na przykład twardość, łupliwość lub własności optyczne, wykazują zależności wektorowe i są odmienne w różnych kierunkach. Natomiast inne własności fizyczne, takie jak gęstość czy też promieniotwórczość, nie są uzależnione kierunkowo. Poniżej opisano główne własności fizyczne minerałów, zwracając szczególną uwagę na te, których określenie nie wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury.
19

Gęstość [masa właściwa, ciężar właściwy] określana jest stosunkiem masy do objętości. Gęstość względna wskazuje, ile razy badana substancja mineralna jest cięższa od wody o tej samej objętości w temperaturze 4°C. Większa zawartość pierwiastków ciężkich (np. ołowiu, rtęci, srebra i in.) w minerałach powoduje zwiększenie ich masy, większa zaś zawartość wody w minerałach sprawia, że są one lżejsze. Minerały o stabilnym składzie chemicznym charakteryzują się stałą masą. Gęstość minerałów oznacza się rozmaitymi metodami, m.in. za pomocą wagi hydrostatycznej lub też przy wykorzystaniu do pomiarów tzw. cieczy ciężkich.
Ważną cechą minerałów jest twardość, czyli stopień ich odporności na uszkodzenia mechaniczne przy próbie zarysowania powierzchni danego minerału. Twardość poszczególnych minerałów określa się zazwyczaj za pomocą skali twardości Mohsa, która składa się z dziesięciu wskaźnikowych minerałów, uporządkowanych według wzrastającej skali twardości: 1 - talk, 2 - gips, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - ortoklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Skala Mohsa ma wyłącznie charakter względny i nie pozwala stwierdzić, ile razy kolejne umieszczone na niej minerały (od 1 do 10) są twardsze od talku (który jako najbardziej miękki ma stopień 1). Do dokładnego określania twardości bezwzględnej służą specjalne przyrządy zwane sklerometrami.
Łupliwość jest cechą ściśle związaną z twardością. Jest to zdolność minerału do pękania i oddzielania się pod wpływem zewnętrznego nacisku lub uderzenia wzdłuż określonych płaszczyzn (tzw. płaszczyzn łupliwości) uzależnionych od jego budowy krystalicznej. Podatność i charakter łupliwości jest ważną cechą diagnostyczną. Łupliwości nie należy mylić ze skłonnością do oddzielności, która nie wykazuje związku z kierunkami płaszczyzn sieciowych kryształów. Minerały, które nie wykazują łupliwości, rozpadają się pod wpływem nacisku wzdłuż nierównych i przypadkowych powierzchni określanych mianem przełamu. Przełamy charakteryzują się pewnymi swoistymi cechami, co pozwala je określać opisowo jako np. przełam muszlowy, haczykowaty, ziarnisty itd.
Szczególnie ważną grupę cech fizycznych ułatwiających rozpoznawanie minerałów stanowią ich własności optyczne. Niektóre z tych własności można badać okiem nieuzbrojonym, do oznaczania innych stosuje się specjalne przyrządy. Światło padające na powierzchnię danego minerału
20

tylko częściowo przenika do jego wnętrza, niektóre bowiem promienie świetlne odbijają się lub załamują. Im więcej promieni przechodzi przez minerał, tym bardziej jest on przezroczysty. W zależności od stopnia przepuszczalności światła wyróżnia się minerały: przezroczyste, półprzeźroczyste [przeświecające], nieprzezroczyste.
Barwa minerału może być określona jako wrażenie wzrokowe wywołane rodzajem padającego światła lub też zdolnością pochłaniania [absorpcji] części promieni świetlnych przechodzących przez minerał. Barwa postrzegana przez ludzkie oko jest albo barwą własną minerału uwarunkowaną jego podstawowym składem chemicznym, albo też efektem domieszek barwiących substancji czy też mechanicznych wtrąceń obcego pigmentu. Niekiedy zabarwienie może być spowodowane defektem sieci krystalicznej, wywołanym np. napromieniowaniem. Szczególny charakter mają tak zwane barwy metaliczne, pojawiają się bowiem jako rezultat metalicznego odblasku na powierzchni niektórych minerałów nieprzezroczystych. Zabarwienie [tzw. barwy naleciałe] pojawiać się może również na skutek interferencji promieni świetlnych wzdłuż cieniutkich warstewek powstałych podczas utleniania minerału, wnikania wody lub innych zmian chemicznych.
Połysk minerałów jest zjawiskiem wywołanym odbiciem promieni świetlnych od ich powierzchni. Zależy on od wielu czynników, przede wszystkim od zdolności absorpcji światła przez minerał.
Różne zrosty bliźniacze kryształów: a) gipsu, b) ortoklazu (tzw. bliźniak karlsbadzki), c) aragonitu
21

Przykłady kierunków łupliwości
w różnych minerałach: a) galeny (układ
regularny), b) kalcytu (układ trygonalny),
c) miki wykazującej tylko łupliwość jednokierunkową
Połysk minerałów określa się w zależności od jego charakteru i intensywności, przy czym wyróżnia się następujące rodzaje: diamentowy, metaliczny, szklisty, tłusty, jedwabisty, matowy itd.
Rysa, kolejna stała cecha rozpoznawcza każdego minerału, jest, ściśle mówiąc, barwą sproszkowanego minerału. Jej nazwa wywodzi się od sposobu uzyskiwania proszku mineralnego - przez potarcie minerału o twardą i szorstką powierzchnię, np. nieszkliwionej płytki porcelanowej, lub, jeśli minerał jest twardy, przez zarysowanie pilnikiem albo nożem. Rysa pozwala odróżnić minerał barwny od zabarwionego.
Zjawiskiem występującym w niektórych minerałach jest promieniotwórczość naturalna. Można ją stwierdzić za pomocą płytek lub filmów fotograficznych. Do rejestrowania i pomiarów promieniowania używane są rozmaite typy liczników scyntylacyjnych Geigera-Mullera.
W mineralogicznej praktyce diagnostycznej wykorzystuje się również zjawisko luminescencji. Niektóre minerały poddane naświetlaniu promieniami ultrafioletowymi, promieniami X lub katodowymi emitują charakterystyczne światło, umożliwiające identyfikację określonych minerałów. Zjawisko luminescencji, szczególnie w świetle ultrafioletowym, jest niezwykle efektowne i z tego powodu demonstrowane bywa na ekspozycjach w wielu muzeach mineralogicznych. Również wielu kolekcjonerów specjalizuje się w gromadzeniu minerałów luminescencyjnych.
22

Minerały, podobnie jak pierwiastki chemiczne, różnią się stopniem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej. Wiele minerałów (na przykład kwarc) spotyka się niemal wszędzie, inne występują niezwykle rzadko. Różnorodne są także sposoby powstawania minerałów w warunkach naturalnych. Ten sam minerał może pojawiać się w różnych zespołach mineralnych (paragenezach), które powstają wspólnie w takich samych warunkach i w określonym środowisku geologicznym. Tak więc przy opisie warunków występowania minerałów należy uwzględniać także aspekt czysto geologiczny.
Minerały powstają pod wpływem rozmaitych procesów, które dzieli się zazwyczaj na trzy główne typy: procesy magmowe (wulkaniczne), procesy sedymentacyjne (głównie w środowisku wodnym) oraz procesy metamorficzne (metamorfizm).
Minerały skał magmowych powstają dzięki procesom, które można prześledzić badając produkty ich oddziaływania (skały magmowe) lub też obserwując aktywne wulkany. Magma to ruchliwa, gorąca materia, której głównym składnikiem jest stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, zawierający liczne pierwiastki i związki chemiczne, m.in. siarki i metali. Powstaje ona w ogniskach magmowych, które usytuowane są w głębokich partiach skorupy ziemskiej, przypuszczalnie na głębokości ponad 6-10 km.
Pod wpływem ruchów skorupy ziemskiej oraz innych procesów zachodzących w ogniskach magmowych następuje wyciśnięcie magmy, która przemieszcza się w górne partie skorupy ziemskiej lub zastyga w postaci lawy na powierzchni Ziemi. Jeśli wdzierająca się magma krzepnie poniżej powierzchni Ziemi, powstają skały nazywane skałami plutonicznymi lub głębinowymi (intruzyjnymi). Skały tworzące się z zastygającej magmy, która wydostała się na powierzchnię Ziemi, noszą
23

nazwę skał wylewnych lub wulkanicznych, (ekstruzyjnych). Wyróżnia się także skały zylowe, które powstają w ścisłym związku z intruzjami magmowymi.
Głębinowe skały magmowe zastygają pod pokrywą starszych skał. Charakteryzują się strukturą ziarnistą, ponieważ krzepną powoli, a tworzące je minerały mają dostatecznie dużo czasu na spokojną krystalizację. W procesie powstawania minerałów skał magmowych istotną rolę odgrywają składniki lotne, których ucieczka jest utrudniona. Wpływają one na przebieg krzepnięcia magmy i sprzyjają gromadzeniu się pierwiastków rzadkich (wchodzących w skład gorących roztworów wodnych lub gazowych), co prowadzi do powstawania żył rudnych.
W powolnie zastygającej magmie jako pierwsze krystalizują minerały ciemne, charakteryzujące się większą gęstością i wyższą temperaturą topnienia. Znajdują się wśród nich minerały z grupy oliwinu, amfibole, skalenie wapniowe [plagioklazy] i ciemna mika. W następnej kolejności krystalizują składniki jasne, takie jak skalenie sodowe, jasna mika i kwarc. Najbardziej rozpowszechnionymi głębinowymi skałami magmowymi są granity zbudowane głównie ze skaleni sodowych, kwarcu i miki. Gabra zawierają przede wszystkim skalenie wapniowe i pirokseny, natomiast anortozyty zbudowane są niemal wyłącznie ze skaleni wapniowych [plagioklazów]. Syenity są w istocie granitami pozbawionymi niemal kwarcu. Dioryty są zbliżone do granitów, ale w ich składzie przeważają minerały ciemne.
Skały wylewne (wulkaniczne) zastygają na powierzchni Ziemi, często w postaci lawy. Podczas erupcji magmy większość lotnych składników uchodzi w przestrzeń i dzięki temu skały szybko krzepną, zaś ich struktura jest zazwyczaj drobnoziarnista lub szklista. Niekiedy trudno jest rozróżnić poszczególne składniki mineralne. W skałach wylewnych często spotyka się kuliste pustki pozostałe po ulatniających się gazach; owe pustki są częściowo lub całkowicie wypełnione różnymi minerałami. Zjawiskiem typowym na obszarach niedawnej aktywności wulkanicznej są gorące źródła.
Najczęściej występującymi skałami wylewnymi są bazalty. Powstawały one przeważnie w okresie trzeciorzędu i charakteryzują się ciemnym zabarwieniem, a ich skład mineralny jest zbliżony do gabra. Fonolity mają z reguły szare zabarwienie. Melafiry są w zasadzie skałami bazaltowymi
24

wieku paleozoicznego i mezozoicznego [paleobazalty]. Do skał wylewnych zaliczane są także szkliwa wulkaniczne, a przede wszystkim obsydiany.
Skały żyłowe tworzą się w szczelinach starszych formacji skalnych i nie osiągają z reguły dużej miąższości. Mogą mieć strukturę zarówno grubo-, jak drobnoziarnistą. W obrębie mikroziarnistej masy pojawiają się często tzw. fenokryształy porfirowe [prakryształy]. Kryształy te tworzą się przed zastygnięciem pozostałej masy magmy i w związku z tym są doskonale wykształcone. Skały
25

zawierające tego typu fenokryształy noszą nazwę porfirów. Do typowych skał żyłowych zaliczane są również pegmatyty. Są to z reguły gruboziarniste skały typu granitu, które powstają w końcowym stadium krystalizacji magmy zasobnej w składniki lotne. Pegmatyty obfitują w liczne pierwiastki rzadkie, które sprzyjają mineralizacji kruszcowej oraz krystalizacji cennych kamieni szlachetnych. Nic więc dziwnego, że pegmatyty uznawane są przez zbieraczy minerałów za szczególnie interesujące formacje skalne.
W trakcie różnorodnych procesów pomagmowych, zachodzących po zastygnięciu magmy, pojawiają się warunki sprzyjające powstawaniu bogatych złóż mineralnych. Żyły rudonośne tworzą się podczas oziębiania się gorących roztworów wodnych [hydrotermalnych] przesyconych gazami i zawierających substancje mineralizujące. Procesy te, zachodzące w przedziale temperatur 20CMK)00C, prowadzą do wypełnienia szczelin i pustek skalnych w górnej strefie skorupy ziemskiej. Wśród pierwiastków tworzących nagromadzenia w żyłach rudnych występują najczęściej: złoto, srebro, nikiel, kobalt, bizmut, ołów, cynk, miedź, żelazo, arsen, antymon i rtęć. Żyły rudne mają zazwyczaj formy ciał płaskich, ale mogą także tworzyć struktury wydłużone lub nieregularne. Najpospolitszym typem złóż żyłowych są rudy siarczkowe, tzn. żyły bogate w kruszce siarczkowe. Złoża żyłowe związane są głównie z intruzjami skał magmowych, a przede wszystkim granitów.
Pierwotne złoża kasyterytu [głównego minerału cyny] występują w postaci typowych żył kruszcowych lub też niekiedy spotykane są w pegmatytach. Związane są one głównie z grejzenami, skałami złożonymi niemal wyłącznie z kwarcu i łyszczyków, które powstają w stosunkowo wysokich temperaturach rzędu 500-600°C [stadium pneumamatolityczne dyferencjacji magmy].
Pod wpływem oddziaływania czynników atmosferycznych, wody oraz organizmów żywych procesom wietrzenia i erozji ulegają skały znajdujące się na powierzchni Ziemi. Rozpadające się skały w postaci drobnych ziarn lub większych okruchów są wymywane i przenoszone przez wodę, a następnie tworzą wtórne nagromadzenia w rejonach niekiedy bardzo odległych od pierwotnego miejsca ich występowania. Tak powstają okruchowe skały osadowe. Ogromną rolę w powstawaniu sedymentów odgrywają organizmy żywe, zarówno roślinne, jak i zwierzęce [osady organogeniczne].
26

Wiele gatunków fauny morskiej ma części szkieletowe zbudowane z węglanu wapnia lub Krzemionki. Po śmierci organizmów ich szczątki szkieletowe gromadzą się na dnie morskim, tworząc następnie potężne serie osadów, np. skał wapiennych. Do często występujących okruchowych skał osadowych należą m.in. piaskowce złożone z ziarn mineralnych lub okruchów innych skał scementowanych spoiwem. Skały ilaste zbudowane są z najdrobniejszej frakcji ziarn mineralnych.
Skały metamorficzne [przeobrażone] mogą powstawać w wyniku różnorodnych procesów. Wszystkie skały podlegają nieustannym przemianom, ale mianem metamorfizmu określane są zjawiska zachodzące pod wpływem oddziaływania odpowiednio wysokich ciśnień i temperatury. W zmieniających się warunkach środowiskowych następuje przeobrażenie pierwotnych skał i ich przekrystalizowanie prowadzące do powstawania nowych minerałów. Większość skał zmetamorfizowanych charakteryzuje się łupkowatą teksturą. Do najbardziej rozpowszechnionych skał metamorficznych zaliczane są mln. gnejsy, fyllity oraz rozmaite typy łupków krystalicznych. W wyniku przeobrażenia pierwotnych skał magmowych (o niskiej zawartości krzemionki) powstają serpentynity i amfibolity.
Skały mogą ulegać metamorfizmowi także pod wpływem wysokich temperatur spowodowanych erupcjami roztopionej lawy. Zachodzące wówczas przeobrażenia skał noszą nazwę metamorfizmu kontaktowego [termicznego], a tworzące się minerały określane są jako minerały kontaktowe. Szczególnie podatne na przeobrażenia w strefach kontaktowych są skały osadowe.
Minerały tzw. paragenezy alpejskiej spotykane są niekiedy w postaci druz [szczotek krystalicznych] wypełniających pustki i szczeliny skalne. Żyły typu alpejskiego, charakteryzujące się doskonale wykształconymi kryształami różnych minerałów, szczególnie często występują w rejonie Alp; stąd wywodzi się ich nazwa. Gorące roztwory wodne o temperaturze poniżej 400°C migrujące wśród skał powodują powstawanie skupień typowych zespołów mineralnych na ścianach szczelin i innych pustek skalnych.
27

Rozdział 1  PIERWIASTKI RODZIME
Skróty:
Tw. - twardość; G - gęstość (ciężar właściwy); R. - rysa
Pierwiastki, poza kilkoma wyjątkami, rzadko tworzą osobne minerały. Spośród 109 znanych pierwiastków chemicznych zaledwie 22 występuje w postaci czystej, czyli rodzimej. W rzeczywistości jest ich nieco więcej, ponieważ niektóre pierwiastki tworzą różne minerały, np. węgiel może występować zarówno w postaci diamentu, jak i grafitu.
Pierwiastki zaliczane do grupy metali lekkich nie tworzą własnych minerałów ze względu na zdolność do szybkiego utleniania się w warunkach naturalnych, co ogranicza możliwość ich zachowania się w stanie rodzimym. Ogólnie można powiedzieć, że im większa skłonność danego pierwiastka do wchodzenia w związki chemiczne, tym mniejsze prawdopodobieństwo naturalnego występowania w czystej postaci. Dlatego na przykład żelazo rodzime spotyka się w przyrodzie o wiele rzadziej niż czyste złoto, chociaż skorupa ziemska zawiera ponad 4% żelaza, złota zaś tylko niespełna kilka milionowych procent. Naturalnie stopy międzymetaliczne (np. amalgamaty) ujmowane są zazwyczaj w systematyce minerałów w grupie pierwiastków.
29

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 8,4 do 8,9 g/cm3; miedzianoczerwona; połysk metaliczny; R. czerwonobrazowa
Miedź była prawdopodobnie pierwszym metalem użytkowanym przez człowieka. Przyczyniło się do tego zapewne duże rozpowszechnienie złóż rud miedzi oraz stosunkowo łatwa obróbka tego metalu. Starożytni Rzymianie nadali miedzi nazwę cuprum, wiążąc ją z odkryciem w owym czasie złóż na Cyprze. Miedź występuje przede wszystkim w różnych złożach rudnych, najczęściej w związkach z innymi pierwiastkami, chociaż niekiedy spotykana jest również w stanie rodzimym. Zazwyczaj tworzy nieregularne, krzaczasto rozgałęzione skupienia kryształów. Czysta miedź, podobnie jak większość minerałów zawierających ten metal, ma zazwyczaj wyraźnie zabarwioną powierzchnię. Jest to najczęściej błękitny nalot azurytu lub zieleń malachitu. Miedź rodzima krystalizuje z roztworów hydrotermalnych lub też w wyniku przemiany siarczków miedzi w powierzchniowych partiach kruszcowych żył rudnych (zwanych strefą cementacji). Główne złoża miedzi rodzimej występują w USA (Michigan), Australii, Wielkiej Brytanii (Kornwalia) i w Rosji (Ural). [W Polsce niewielkie wystąpienia miedzi rodzimej w postaci drobnych, krzaczastych skupień kryształów pojawiają się sporadycznie w Sudetach (m.in. Pogórze Kaczawskie)].
30

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 9,6 do 12 g/cm3; srebrzystobiałe, żółtawe na powierzchni z brązowymi, wpadającymi w czerń odcieniami; połysk silnie metaliczny; R. srebrzystobiała
Srebro, podobnie jak miedź, występuje nie tylko w związkach, ale również jako czysty metal (srebro rodzime), wykorzystywany przez człowieka od najdawniejszych czasów. Archeolodzy odnaleźli srebrną biżuterie w grobowcach królów chaldejskich z czwartego tysiąclecia? p.n.e. Najstarsze europejskie kopalnie srebra, eksploatowane przez Fenicjan i Kartagińczyków, odkryto na terenie dzisiejszej Hiszpanii. W późniejszym okresie ważnymi ośrodkami górnictwa srebra były Saksonia (Freiberg) i Czechy, gdzie wydobywano srebro od VII wieku. Po odkryciu Ameryki importowano srebro z Meksyku i Peru, co spowodowało załamanie się europejskiego przemysłu wydobywczego. Zdarzało się, że srebro osiągało taką samą wartość jak złoto, np. w Japonii złoto i srebro ceniono na równi aż do XVII stulecia. Dlatego też kraje zasobne w złoża srebra przeżywały swój rozkwit w okresie intensywnej ich eksploatacji.
31

Srebro rodzime występuje zazwyczaj w postaci splątanych nitek (drutów) tworzących niekiedy kłębki. Często również tworzy nieregularne płytki, blaszki, inkrustacje i skupienia, a także zwarte bryłki. Regularne kryształy są rzadsze. Czyste srebro powstaje zazwyczaj w wyniku rozkładu siarczkowych rud srebra, na przykład galeny i argentytu, tworząc wzbogacenia w strefie utleniania żył kruszcowych. Najważniejsze znane dziś złoża europejskie występują w Norwegii (Kongsberg). Poza obszarem Europy największe wystąpienia srebra rodzimego znajdują się w Meksyku i Ameryce Północnej (Jezioro Górne), na Ałtaju w Rosji (Ziemnogorsk). W niektórych złożach, np. w okolicy Schneeberg w Niemczech oraz w Peru, znaleziono pokaźne bryły rodzimego srebra o masie kilku ton. W Jachymovie (Czechy), gdzie jeszcze w XVI wieku wydobywano duże ilości srebra z bogatych powierzchniowych żył rudnych, znaleziono nici srebra dochodzące do 30 cm długości. Podobne znaleziska stwierdzono w złożu Kongsberg (Norwegia). W złożach saskich, przede wszystkim w słynnej kopalni Himmelsfurst w okolicy Freibergu, a także w Schneeberg i innych złożach, często spotykano naturalne płytki srebra o długości ponad 40 cm. Świeżo wydobyte srebro rodzime ma wspaniałą, srebrną barwę i połysk, które jednak szybko znikają w kontakcie z powietrzem; srebro wówczas ciemnieje, pokrywając się warstwą siarczku srebra. Rodzime srebro jest metalem miękkim, dlatego wytwarza się stopy srebra z innymi metalami, używane do wyrobu monet i w jubilerstwie. Różne związki srebra stosuje się w medycynie i przemyśle fotograficznym.
Regularny; Tw. 2,5-3; G. 15,5 do 19,3 g/cm3; złocistożółte do białawego (w przypadku dużych domieszek srebra); połysk metaliczny; R. złocistożółta do srebrzystej
Złoto jest metalem, który w historii odgrywał zawsze ogromną rolę. Przez całe wieki marzenia o złocie kojarzyły się z wizją bogactwa i władzy. Dlatego też alchemicy próbowali wytworzyć złoto sztucznie, nie osiągając jednak w tej dziedzinie sukcesu. Badania archeologiczne wskazują, że kruszec ten był najprawdopodobniej pierwszym metalem poznanym przez człowieka, który poszukując złota wśród żwirów i piasków rzecznych wzbogacał stale swą wiedzę praktyczną, przydatną w dalszych odkryciach. Najstarsze zachowane przedmioty ozdobne ze złota pochodzą z wczesnej epoki kamiennej. Wartość złota musiała być zawsze wyjątkowo wysoka, ponieważ używano go do wyrobu monet już w VII wieku przed naszą erą.
Złoto występuje w skałach zwykle w stanie tak wysokiego rozproszenia, że nie można go dostrzec gołym okiem. Tworzy cienkie, miękkie blaszki, nitki, rzadziej ziarna oraz bryłki, które należą do prawdziwych rzadkości. Najpiękniejsze płatki złota rodzimego znaleziono w bloku skalnym w pobliżu Krepie w południowych Czechach. Największe bryłki (samorodki) złota pochodzą ze złóż w Ameryce Północnej oraz ze stanu Wiktoria w Australii, gdzie w pobliżu Ballarat znaleziono w 1869 r. samorodek o masie 85 kg. Jeżeli już samo złoto jest rzadkością, to tym większą osobliwością muszą być wyjątkowe znaleziska doskonale wykształconych ośmiościennych lub
32
sześciennych kryształów. Złoto nie utlenia się i w normalnych warunkach nie wiąże się z innymi pierwiastkami. Dlatego złoto w przyrodzie spotykane jest zazwyczaj w czystej postaci i bardzo rzadko występuje w stanie związanym. Złoto rodzime wytrąca się najczęściej wprost z gorących roztworów wodnych lub powstaje w wyniku rozkładu złotonośnych siarczków, głównie pirytu, arsenopirytu i anty monitu, w których znajduje się często jego ślady.
Blisko 50% światowej produkcji złota pochodzi ze złotonośnych zlepieńców formacji Witwatersrand w Afryce Południowej. Inne ważne złoża znajdują się w Ameryce Północnej (np. Mother Lode w Kalifornii), Kanadzie, Australii oraz w Rosji (głównie Syberia). W Europie złoża złota występują na terenie Francji, Rumunii i Słowacji. Złoto wykorzystuje się nie tylko do wyrobu biżuterii, ale także do bicia monet, w medycynie i w przemyśle szklarskim. Stopy złota znajdują również zastosowanie w technice (np. złącza) i stomatologii.
Rodzimy stop złota i srebra, który występuje w złożach czystego złota, nosi nazwę elektrum. Określenie to wywodzi się od bladożółtej barwy przypominającej bursztyn (electrum - bursztyn).
Złoto jest idealnie kowalne i rozciągliwe. Można je rozkuć na tak cienki listek (0,00014 mm grubości), że stanie się on przeświecający w barwach żółtozielonych. Z jednego grama złota uzyskać można drut (nić) o długości do 160 m. Gęstością przewyższają złoto tylko metale z grupy platynowców. Ponieważ jednak złoto jest bardzo miękkie, łączy się je zwykle z twardszymi metalami, jak miedź, srebro, platyna lub nikiel.
[W Polsce złoto rodzime występuje w ilościach śladowych na Dolnym Śląsku (m.in. Złoty Stok, Złotoryja, Lwówek Śl., Bolesławiec). Szczytowy okres górniczej eksploatacji dolnośląskiego złota przypadał na XII-XIV wiek].
33

Regularny; Tw. 4-4,5; G. 14 do 19 g/cm3 (w stanie czystym 21); stalowosrebrna; połysk metaliczny; R. szara
Platyna jest jednym z najważniejszych i najbardziej wartościowych metali szlachetnych występujących w stanie naturalnym. Bywało jednak, że platynę ceniono niżej od srebra, z którym na skutek podobieństwa ją mylono. Platyna została odkryta dopiero w XVI wieku w okruchowych złożach złota w aluwiach Rio Pinto (obecnie San Juan) w Kolumbii. Nie przyciągała ona uwagi uczonych aż do 1748 r., kiedy to hiszpański podróżnik Ulloa doniósł o odkryciu "srebra", które nie chce się topić.
Platyna występuje najczęściej w postaci ziaren lub drobnych łusek wśród aluwiów, do których została przetransportowana z zasadowych skał magmowych (o małej zawartości krzemionki). Największe światowe złoża platyny znajdują się w rejonie Sudbury w Ontario (Kanada) oraz na Uralu. Mniejsze złoża występują w Afryce Południowej i w USA, a także w basenie rzeki San Juan koło Bogoty (Kolumbia). Główne zastosowanie znajduje w przemyśle chemicznym i do wyrobu biżuterii. Zużycie platyny stale wzrasta. Badania wskazują, że platyna jest głównym składnikiem naturalnych stopów międzymetalicznych. Platyna i metale pokrewne, takie jak pallad, osm i iryd (tzw. platynowce), mają wyjątkową gęstość i wykorzystywane są przede wszystkim w technice elektronicznej, w metalurgii i w chemii.
Podobnie jak platyna rodzima, także jej związki występują w przyrodzie niezwykle rzadko. Piękne kryształy sperrylitu (arsenek platyny, PtAs2) znaleziono niedawno koło Norylska w północnej Syberii.
34

Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,7 g/cm3; cynkowobiały z ciemnymi nalotami; R. szara
Arsen i jego związki znane są od czasów starożytnych jako trucizna. Arsen pozyskiwany był najczęściej z różnych minerałów, głównie z arsenopirytu. W postaci rodzimej występuje stosunkowo rzadko. Najczęściej przybiera formy owalnych naskorupień o gładkiej lub niekiedy gruzełkowatej powierzchni. Tworzy na ogół zwarte skupienia drobnoziarniste, znacznie rzadziej występuje w postaci niewielkich kryształów o pokroju igiełkowym. Świeżo wydobyty ma barwę białą, ale szybko pokrywa się ciemnym nalotem. Często towarzyszy żyłom kruszcowym srebra lub kobaltu. Główne złoża arsenu występują we Freibergu (Saksonia, Niemcy), Wittichen (Schwarzwald, Niemcy), Jachymovie (Czechy) oraz w Japonii i Chile. Arsen, zwłaszcza pozyskiwany z rud siarczkowych, ma dziś szerokie zastosowanie. Używany jest do wyrobu leków, barwników i preparatów pestycydowych, a także do produkcji szkła, impregnowania drewna itd.
Naturalny związek arsenu i antymonu nosi nazwę allemontytu (od miejsca odkrycia w Alpach Francuskich). Tworzy zwykle wypukłe nerkowate skupienia i ma cynowobiałą barwę. Podobnie jak arsen występuje w żyłach rudnych, ale jest stosunkowo rzadkim minerałem i dlatego nie ma większego znaczenia praktycznego. Allemontyt został odkryty w 1822 r. przez słynnego krystalografa francuskiego Rene Justa Hauy (1743-1822).
35

Heksagonalny lub romboedryczny; Tw. 1; G. 2,1-2,3 g/cm3; od żelazistoczarnego do stalowoszarego; połysk metaliczny; R. czarna
Grafit był używany niegdyś do zdobienia naczyń glinianych. W przeszłości mylono go często z molibdenitem lub z ołowiem i rudami antymonu. W XVIII wieku sądzono, że grafit jest węglem z niewielkimi domieszkami żelaza. Nazwę grafitu wywodzi się z greckiego grdphein - pisać, a wprowadził ją w 1789 r. niemiecki mineralog A. Werner (1749-1817). Szwedzki chemik J. Berzelius (1779-1848) odkrył, że grafit jest, obok diamentu, jedną z form allotropowych pierwiastka węgla. Ogromne różnice właściwości grafitu i diamentu tkwią w odmiennym ułożeniu atomów C. Grafit występuje najczęściej w postaci blaszkowatych lub łuskowatych skupień, niekiedy w zbitej formie ziemistej, i powstaje z przeobrażenia substancji węglistych (grafityzacja). Złoża grafitu eksploatowane są w USA (Adirondack), w Czeskim Lesie (Czechy i Bawaria w Niemczech) i Sri Lance. Początkowo grafitu używano przede wszystkim do wyrobu ołówków, ale dziś stosowany jest głównie do produkcji ognioodpornych tygli, wytopu stali oraz w technice nuklearnej (reaktory).
W rejonie jeziora Ładoga (Rosja) wydobywa się szungity - skały zawierające zbliżony do grafitu zbity węgiel. Wykorzystuje się je do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych.
36

Regularny; Tw. 10; G. 3,52 g/cm3; przezroczysty, żółty, brązowy, zielony, rzadziej niebieski lub czarny; połysk diamentowy
Diament jest jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych; dzięki wyjątkowym właściwościom fizycznym zajmuje wśród minerałów miejsce szczególne. Odkrycie diamentów przypada na czasy starożytne. Wspomina o nich rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), chociaż Rzymianie znali tylko diamenty o niewielkich rozmiarach. Wiele legend o odkryciach i losach starych diamentów pochodzi z dawnych Indii, mimo że większość najsłynniejszych, dużych i wartościowych kamieni odkryto stosunkowo niedawno, bo na początku XVII wieku. Natura diamentu pozostawała jednak długo tajemnicą. Słynny angielski fizyk Izaak Newton (1643-1727) postawił w 1675 r. hipotezę, że diament jest palny. Wniosek ten uzasadnił on wyjątkową zdolnością diamentu do załamywania promieni świetlnych. W 1694 r. dwóch Włochów - Averani i Targioni, przeprowadziło eksperyment przy użyciu soczewek, który zakończył się spaleniem diamentu. Później angielski chemik sir Humphry Davy (1778-1829) dowiódł, że diament rzeczy wiście jest węglem.
Od najdawniejszych czasów znajdowano diamenty w postaci ziaren i niewielkich ośmiościanów występujących w złożach aluwialnych, do których zostały przetransportowane z ciemnych zasadowych skał magmowych. Poszukiwania diamentów w skałach macierzystych rzadko kiedy kończyły się powodzeniem. W zasadzie znane są tylko cztery takie złoża. Najstarszym z nich jest słynna kopalnia w rejonie Kimberley w Republice Południowej Afryki, gdzie diamenty występują w zwietrzałych skałach ultrazasadowych (perydotytach) zwanych kimberlitami. Inne duże pierwotne
37

złoża diamentu znajdują się w dolinie rzeki Wiluj na obszarze Jakucji (Rosja). W 1961 r. odkryto diamentonośne kimberlity w Sierra Leone, a nieco później w Indiach [i w Australii]. Najlepiej znane aluwialne złoża diamentów znajdują się w Zairze, Angoli, Tanzanii, Ghanie i na zachodnim wybrzeżu Afryki (Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Liberia).
Najsłynniejsze duże diamenty pochodzą ze złóż w Indiach. Szczególnie cenne kamienie wydobyte z tamtejszych kopalń stawały się zwykle własnością indyjskich książąt, radżów i maharadżów. Przechowywano je w skarbcach i przekazywano z pokolenia na pokolenie. Niektóre trafiły do skarbców świątynnych. Przez długi czas nie były one znane w innych krajach, zwłaszcza europejskich, do których dotarły znacznie później głównie w postaci łupów wojennych. Pierwsze wiadomości o dużych diamentach indyjskich dotarły do Europy dzięki wysiłkom francuskiego poszukiwacza Jana Baptysty Taverniera, któremu w 1665 r. zlecono zbadanie słynnych indyjskich skarbców. Obecnie najlepiej znane złoża diamentów znajdują się w Republice Południowej Afryki, chociaż przez długi czas nie należały one do rejonów największego wydobycia. Tamtejsze pola diamentowe zostały odkryte dopiero w 1871 r. Od tego momentu w stosunkowo krótkim okresie, bo zaledwie do 1920 r., dostarczyły one więcej diamentów niż wszystkie kopalnie świata razem wzięte, począwszy od starożytności. [Obecnie największym producentem diamentów jest Australia].
Historia odkryć wielu diamentów jest niezwykle ciekawa, a losy poszukiwaczy i samych kamieni są bardzo barwne, niekiedy wręcz dramatyczne. Drogocenne diamenty przeznaczone do wyrobów jubilerskich uzyskują z reguły szlif brylantowy o dużej liczbie ścianek. Niewielkim diamentom lub kamieniom ze skazami nadaje się szlif rozetkowy. Mało kto zdaje sobie sprawę, że tylko około 23% wydobywanych diamentów nadaje się na drogocenne klejnoty, podczas gdy resztę zużywa w całości przemysł. Diamenty stosowane obecnie w przemyśle są również wytwarzane syntetycznie.
38
Rombowy; Tw. 1,5-2; G. 2-2,1 g/cm3; żółta do brązowej; połysk od diamentowego do tłustego; R. od bezbarwnej do żółtej
W przyrodzie występuje wiele minerałów zawierających siarkę. Wydobywane są one wszędzie tam, gdzie tworzą duże koncentracje złożowe. Czasami siarka występuje także w postaci rodzimej, która znana była człowiekowi najwcześniej. W starożytności przypisywano jej nadprzyrodzone moce ze względu na wulkaniczne pochodzenie i łatwość spalania. Od najdawniejszych czasów Rzymianie znali siarkę głównie ze złóż sycylijskich, eksploatowanych również obecnie. Szybko znaleziono dla niej wiele zastosowań, zwłaszcza wówczas, gdy odkryto jej łatwopalność oraz zdolność utrzymywania intensywnego niebieskiego płomienia, z którego wydzielają się ostre, gryzące opary drażniące oczy i gardło. W XVII stuleciu wielu uczonych zastanawiających się nad przyczyną łatwopalności siarki doszło do wniosku, że musi być ona mieszaniną witriolu [dawna nazwa kwasu siarkowego] i specjalnej nieważkiej "materii ognia", zwanej flogistonem. Fakt, że siarka jest pierwiastkiem, odkryto dopiero w 1809 r., kiedy zaczęła się rozwijać nowoczesna chemia.
39

Złoża siarki mają najczęściej pochodzenie wulkaniczne. Znane są również złoża siarki wytrącającej się z gorących roztworów wodnych oraz powstającej przy współudziale organizmów żywych [bakterii - przyp. tłum.]. Siarka występuje również obficie we wszystkich kopalniach węgla, gdzie powstaje przez sublimację podczas spalania. Często tworzy także drobne kryształy w wyniku rozkładu niektórych rud siarczkowych.
Kryształy siarki mają zwykle pokrój piramidalny lub tabliczkowaty i tworzą często skupienia w postaci druz. Występują w szczelinach złożowych i zdarza się, że pojedyncze kryształy dochodzą nawet do 10 cm długości. Mają silny, diamentowy połysk i jasnożółtą lub miodowobrązową barwę. Kryształy są jednak tak kruche, że mogą się rozpaść w rękach pod wpływem ciepłoty ciała. Mają niewielką gęstość oraz niski stopień twardości. Doskonale wykształcone ściany kryształów siarki spotyka się wyjątkowo. Znacznie częściej siarka występuje w postaci nieregularnych bryłek, płytek, gwiaździstych skupień ziarnistych i impregnacji. Niekiedy tworzy naskorupienia o nerkowatym kształcie lub w formie stalaktytów i stalagmitów. Czasami występuje w postaci zbitych pokryw ziemistych.
Jedno z najbogatszych złóż siarki w Europie znajduje się na Sycylii i rozciąga się szerokim, pię-ciokilometrowym pasem między Etną a Agrigento. Jeszcze do niedawna stąd właśnie pochodziła prawie czwarta część światowej produkcji siarki. Dopiero w pierwszej połowie naszego stulecia Sycylię wyprzedziły w wysokości wydobycia Stany Zjednoczone. Poza Sycylią bogate europejskie złoża siarki znajdują się w Polsce, w okolicy Tarnobrzega. Zasoby siarki w Stanach Zjednoczonych (Luizjana i Teksas ze złożem Boling) stanowią około 75% rezerw światowych i są szacowane na około 250 mln ton. Złoża siarki rodzimej mają szczególne znaczenie, ponieważ jej pozyskiwanie ogranicza się w zasadzie do oczyszczenia. Jednakże większość siarki wykorzystywanej do celów przemysłowych pochodzi z przeróbki pirytów.
Siarka używana jest obecnie przede wszystkim do produkcji kwasu siarkowego i tlenków siarki. Od wysokości produkcji kwasu siarkowego zależy np. wytwarzanie leków, farb i innych siarkowych preparatów. W formie sproszkowanej siarkę stosuje się m.in. do niszczenia różnych grzybów pasożytniczych, insektów, a także do impregnacji drewna, wulkanizacji gumy, wyrobu celulozy oraz do wytwarzania wielu innych preparatów dla najrozmaitszych gałęzi przemysłu.
40
Rozdział 2
I ZWIĄZKI POKREWNE
Do tej grupy minerałów zalicza się siarczki i zbliżone do nich właściwościami związki arsenu, antymonu, telluru i selenu. Poza kilkoma wyjątkami, siarczki są związkami metalicznymi. Dawniej dzielono je na blendy, błyszcze i piryty. Blendy, w przeciwieństwie do metalicznych blyszczy i pirytów, są siarczkami o wyglądzie niemetalicznym; błyszcze są ciemniejsze i bardziej miękkie, natomiast piryty jaśniejsze i twardsze. Podział ten nie jest już obecnie stosowany. Znacznie później rozpoznano siarkosole (sole siarkokwasów), które wyodrębniano niegdyś spośród właściwych siarczków. Są one związkami bardziej złożonymi. Oprócz prostych połączeń siarki i metalu zawierają one inne niemetaliczne lub metaliczne pierwiastki, takie jak żelazo, kobalt, nikiel, bizmut, arsen lub antymon, które wykazują pokrewieństwo chemiczne z siarką. Jednak nawet i ten podział nie jest dziś stosowany, siarczki i siarkosole bowiem zaliczane są zazwyczaj do tej samej grupy minerałów. Siarczki powstają głównie z gorących roztworów wodnych, zwykle w wysokich przedziałach temperatur.

Jednoskośny, pseudoregularny; Tw. 2,5; G. 8,31-8,45 g/cm3; ołowiowy, stalowoszary; połysk metaliczny; R. czarna
Hessyt jest jednym z nielicznych naturalnych tellurków. Występuje zwykle w postaci zbitej lub tworzy kryształy o pokroju regularnym, często zdeformowane. Spotykany niekiedy w złotonośnych lub srebronośnych żyłach kwarcowych. Główne złoża hessytu znajdują się w Botes w Siedmiogrodzie (Rumunia), w kopalni Zawadinsk na Ałtaju (Rosja), w Kalifornii (USA) oraz w Coqu-imbo (Chile). Hessyt jest rzadką rudą srebra.
Spośród pozostałych telłurków na szczególną uwagę zasługuje tellurobizmutyt, czyli tellurek bizmutu 612X63, występujący w postaci zbitych skupień o podzielności liściastej i bladożółtej barwie. Spotyka się go w złotonośnych żyłach kwarcowych. Warto wspomnieć również o tetradymicie, tellurku bizmutu i siarki, 6)2X628. Jego nazwa pochodzi z greckiego tetradymos - czterokrotny, ponieważ tworzy kryształy zbliźniaczone poczwórnie. Jest stalowoszary z wyrazistym połyskiem metalicznym. Łupliwość doskonała. Spotykany rzadko w złotonośnych żyłach kwarcowych w skałach wylewnych i ich lufach (np. tufy andezytowe).
Regularny; Tw. 2; G. 6,71 g/cm3; szarobiały; połysk metaliczny z niebieskimi lub czarnymi odcieniami;
R. szara
Berzelianit, występujący w kopalni miedzi w okolicy Akrikerum na południowy zachód od Sztokholmu, został po raz pierwszy zidentyfikowany przez szwedzkiego uczonego Johana Berzeliusa [1779-1848] w 1818 r. Podobnie jak wszystkie selenki jest bardzo rzadkim minerałem i występuje jedynie w kilku miejscach w żyłach węglanowych. Niemniej około trzydziestu lat temu odkryto niespodziewanie stosunkowo zasobne wystąpienia berzelianitu w kilku miejscach na pograniczu Czech i Moraw. Minerał tworzy drobnoziarniste skupienia w żyłach kalcytowych występujące wraz z innymi rzadkimi selenkami. Podobnie jak siarczkowe rudy miedzi berzelianit powstaje z gorących roztworów wodnych [hydrotermalnych].
44

Regularny; Tw. 3; G. 4,9-5,3 g/cm3; miedzianoczerwony do brązowego; połysk metaliczny; R. czarna
Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,8 g/cm3; szary; połysk metaliczny; R. szara
Bornit i chalkozyn występują zazwyczaj w mieszaninach mineralnych, tworząc wspólne nagromadzenie złożowe. Oba zaliczane są do siarczków metalicznych i występują najczęściej w miedzianonośnych żyłach hydrotermalnych, zwłaszcza w strefie przypowierzchniowej. Są ważnymi składnikami rud miedzi. Bornit nazywany bywa niekiedy "pstrą rudą miedzi" ze względu na jaskrawe plamiste zabarwienie. Najczęściej występuje w postaci skupień zbitych lub ziarnistych; rzadko tworzy kryształy. Największe złoża znajdują się w USA (Butte, Montana) i w Meksyku. Znane złoża europejskie występują w okolicach Salzburga (Austria) i Yrancic (Czechy). Krystaliczny bornit znaleziony został w okolicy Redruth w Kornwalii (Wielka Brytania).
Chalkozyn spotykany jest częściej niż bornit i ma większą skłonność do występowania w postaci kryształów o pokroju tabliczkowatym lub słupkowym. Najlepsze okazy pochodzą z kopalni Anacanda w Butte (USA) oraz z okolic Redruth w Kornwalii (wielkość kryształów dochodzi do 4,5 cm).
[Bornit i chalkozyn należą do głównych kruszców Cu w dolnośląskich złożach łupków miedzionośnych z okolic Złotoryi, Lubina i Głogowa].
45

Rombowy - pseudoregularny; Tw. 2; G. 7,3 g/cm3; czarny; na świeżym przełamie z silnym metalicznym połyskiem, często pokryty ciemnym nalotem matowym; R. szara lub czarna
Argentyt, zwany też błyszczem srebra, był najważniejszą rudą srebra w okresie świetności górnictwa w rejonie Rudaw (Gór Kruszcowych). Georgius Agricola, "ojciec mineralogii", opisał argentyt w 1529 r. jako rudę srebra o ołowianej barwie, występującą w kopalniach w Jachymovie (Czechy). Zwrócił też uwagę, że minerał ten przypomina galenę (siarczek ołowiu, PbS). W 1598 r. taką samą rudę pochodzącą z Saksonii opisał słynny intendent mennic praskich Lazar Ercker. W owej epoce górnictwo przeżywało okres bujnego rozwoju. W Rudawach znajdowano wówczas pokaźne ilości argentytu występujące w złożach zalegających płytko pod powierzchnią ziemi, co sprzyjało opłacalnej eksploatacji srebra.
Argentyt tworzy zwarte wypełnienia srebrnonośnych żył hydrotermalnych lub występuje w postaci krzaczastych pseudomorfoz rodzimego srebra. Rzadziej spotykane są kryształy argentytu - najczęściej źle wykształcone, zdeformowane. Bladoszara barwa i silny metaliczny połysk na świeżym przełamie sprawiają, że argentyt przypomina galenę. Jednak oba te minerały można bez trudu odróżnić. Argentyt bardzo szybko traci metaliczny połysk i pokrywa się ciemnym nalotem. Można go też łatwo zarysować i przeciąć zwykłym nożem. W przeciwieństwie do galeny nie wykazuje łupliwości, natomiast odznacza się charakterystycznym haczykowatym przełamem. Wyróżnia się także wysoką gęstością. Najważniejsze złoża argentytu znajdują się w okolicach Freibergu i Schneebergu w Saksonii oraz w Bańskiej Szczawnicy na Słowacji. Poza Europą wydobywany jest w Comstock Lode (Nevada, USA)
i w rejonie Guanaju-ato na północny zachód od Mexico City. W niektórych spośród wymienionych złóż, np. w Saksonii, znajdowano bryły argentytu o masie dochodzącej do 4 kg. W kopalniach Comstock Lode argentyt występuje w zwartych, graniastych wiązkach o pokaźnych rozmiarach wraz z innymi szlachetnymi rudami srebra. Oprócz rodzimego srebra argentyt jest najbogatszą rudą srebra, zawartość bowiem czystego kruszcu przekracza niekiedy 87%.
46
Regularny; Tw. 3-4; G. 3,5-4,2 g/cm3; brązowy do czarnego, rzadziej żółty, brunatny, niekiedy bezbarwny (cleiofan); połysk tłusty do diamentowego; R. żółta do brązowej
Sfaleryt wywodzi swą nazwę z greckiego sphaleros (podstępny, niepewny), ponieważ przybiera tak różne barwy, że nawet doświadczeni górnicy mieli kłopoty z jego rozpoznaniem. Jeszcze w XVI wieku mylono sfaleryt z rudą srebra i dopiero w XVIII wieku odkryto, że zawiera znaczną ilość cynku. Sfaleryt nie był jednak wykorzystywany praktycznie aż do lat sześćdziesiątych XIX wieku, bowiem dopiero wówczas opracowano metodę metalurgicznej przeróbki cynku. Przedtem traktowano sfaleryt jako bezużyteczne zanieczyszczenie rud ołowiu komplikujące proces metalurgiczny. Sfaleryt występuje najczęściej w postaci skupień ziarnistych i tworzy wypełniające szczeliny skalne kryształy o doskonałej łupliwości i silnym połysku metalicznym. Należy do najczęściej spotykanych siarczków. Występuje w żyłach rudnych, zwykle razem z galeną lub pirytem, czasami też z chalkopirytem (tzw. rudy polimetaliczne). Największe złoża sfalerytu znajdują się w Stanach Zjednoczonych (górny bieg Missisipi, stan Nowy Jork), a w Europie na pograniczu Niemiec i Belgii (Moresnet). Inne ważne złoża występują w Austrii (Bleiberg w Karyntii), Czechach (Pfibram) oraz w Polsce na Górnym Śląsku (Bytom, Olkusz). Wspaniałe okazy żółtych kryształów sfalerytu znaleziono w Hiszpanii (Picos de los Europas). Ta szczególna odmiana sfalerytu wykorzystywana jest jako kamień ozdobny.
Sfaleryt jest główną rudą cynku, który służy przede wszystkim do wyrobu blach odpornych na utlenianie. Zawarte w sfalerycie domieszki w postaci galu, indu i germanu wykorzystuje się do produkcji półprzewodników.
Wurtzyt [wurcyt] ma ten sam co sfaleryt skład chemiczny, ale różni się strukturą wewnętrzną, a zatem i pokrojem kryształów (są one heksagonalne). W przeciwieństwie do sfalerytu jest stosunkowo rzadki. Przeważnie ma barwę brązową lub żółtobrązową i występuje w skupieniach zbitych, przybierając niekiedy postać promienistą lub igiełkową. Spotykany w żyłach rudnych ze sfalerytem lub częściej z galeną (złoża polimetaliczne).
47

Tetragonalny; Tw. 3; G. 4,1-4,3 g/cm3; mosiężnożółty, złocistożółty; połysk metaliczny; R. zielonoszara
Chalkopiryt przyciąga uwagę jaskrawymi barwami. Tęczowe barwy z przewagą fioletu, błękitu i czerwieni powstają w wyniku załamania światła i rozszczepienia promieni świetlnych na zwietrzałych płaszczyznach powierzchniowych minerału. Prawdziwa barwa chalkopiry tu obserwowana na nie-zwietrzałej powierzchni przypomina barwę pirytu. Jest jednak intensywniejsza - od mosiężnożółtej do złotożółtej, zwykle z lekkim zielonkawym odcieniem. Dlatego też identyfikację obu minerałów bardzo ułatwia wzięcie pod uwagę zróżnicowania odcieni, postaci kryształów i stopnia twardości. W przeciwieństwie do pirytu chalkopiryt można zarysować nożem. Chalkopiryt występuje zwykle w skupieniach zbitych lub ziarnistych, rzadziej w postaci krystalicznej. Spotykany najczęściej w żyłach kruszcowych wraz z innymi siarczkami. Najlepiej znane złoża znajdują się w Alpach (Mitterberg koło Salzburga w Austrii), w Siegerland (piękne kryształy w kopalni Klara) i w Mansfeld na terenie Niemiec (znany tam z tzw. łupków miedziowych), w Kornwalii (Wielka Brytania) oraz w stanie Pensylwania (USA). Chalkopiryt jest najbardziej rozpowszechnioną w przyrodzie rudą miedzi i zawiera blisko 35% czystego metalu. [W Polsce spotykany w rejonach dawnej eksploatacji złóż miedzi, m.in. w Miedziance i Miedzianej Górze koło Kielc (Góry Świętokrzyskie), oraz w wielu miejscowościach na Dolnym Śląsku.]
Regularny; Tw. 3-4,5; G. 4,4-5,1 g/cm3; od czarnej do szarej; połysk metaliczny, tłusty; R. szara z półmetalicznymi odbłyskami także z odcieniem czerwonym lub wiśniowym
Tetraedryt nazwę swą zawdzięcza pokrojowi kryształów, które zwykle przybierają formę czworościanów. Najczęściej występuje jednak w postaci skupień grubo- i drobnoziarnistych lub zbitych. Przełam nierówny lub zbliżony do muszlowego.
48

Nazwą "tetraedryt" obejmuje się obecnie grupę minerałów tworzących najczęściej mieszane odmiany antymonowo-arsenowe. Niektóre spośród nich wyodrębniane są pod osobnymi nazwami mineralogicznymi. Tenantyt, nazwany tak ku czci brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta (1761-1815), zawiera głównie arsen; austriacki schwazyt zawiera pokaźną ilość cynku, natomiast saksoński freibergit zawiera do 30% srebra. Tetraedryty występują w żyłach kruszcowych, zwykle wspólnie z innymi minerałami, takimi jak chalkopiryt, bornit (siarczek miedzi i żelaza), oraz wieloma innymi siarczkami, zwłaszcza z pirytem, sfalerytem, galeną i argentytem. Niekiedy spotykane są w pustkach skalnych z rodzimym srebrem, rzadziej w złożach metasomatycznych i w łupkach miedzionośnych.
Duże złoża tetraedrytu znajdują się w Alpach, w Rumunii, Saksonii (okolice Freibergu) i w Górach Kruszcowych. Bogate druzy pięknych kryształów tetraedrytu występują głównie w Austrii (Brixiegg i Schwaz w Tyrolu), Rumunii (Botes, Cavnic), Wielkiej Brytanii (Kornwalia), Algierii (z domieszkami srebra) oraz w USA (m.in. Idaho). Tetraedryt pozyskiwany jest często nie tylko jako bogata ruda miedzi (30-50% Cu), ale także jako ruda srebra oraz rtęci i innych pierwiastków, co spowodowane jest zmiennym składem chemicznym tej grupy minerałów. Zawarte w tetraedrytach domieszki pozyskiwane są jako produkt uboczny.
49
Heksagonalny; Tw. 4; G. 4,6 g/cm3; żółtobrązowy; połysk metaliczny; R. czarna
Pirotyn lub piryt magnetyczny zawdzięcza swą nazwę temu, że w przeciwieństwie do podobnego pirytu i markasytu jest zazwyczaj silnie magnetyczny (pod warunkiem, że jest chemicznie czysty). Najczęściej występuje w postaci zbitej lub drobnoziarnistej, rzadziej tworzy tabliczkowe kryształy. Na świeżym przełamie ma barwę jasnożółtą, ale bardzo szybko ciemnieje. Spotykany jest głównie w niektórych zasadowych skałach magmowych i w łupkach krystalicznych. Powstaje również z roztworów hydrotermalnych, towarzysząc innym siarczkom w żyłach kruszcowych. Największe złoża pirotynu występują w rejonie Sudbury (Ontario, Kanada). Wspaniałe okazy kryształów spotyka się w Austrii (Karyntia), Rumunii (Herja) oraz we Francji i Brazylii, a ostatnio głównie w rejonie Norylska na północy Syberii. Pirotyn wykorzystywany jest do produkcji kwasu siarkowego i innych związków siarki. Niektóre odmiany pirotynu zawierają znaczące ilości innych pierwiastków, np. niklu i kobaltu, a także złota i platyny. Mają one duże znaczenie jako rudy tych metali, znane m.in. ze złóż na Uralu (Rosja) i w rejonie Sudbury (Kanada), gdzie jako niklonośny pentlandyt zaliczany jest do najzasobniejszych rud niklu.
Inną ważną rudą niklu, ze względu na zabarwienie podobną do pirotynu, jest nikielin, arsenek niklu (NiAs).
50

Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,3 g/cm3; od mosiężnożółtej do zielonoszarej; połysk metaliczny; R. czarna
Milleryt został odkryty przeszło sto lat temu przez górników w szczelinach złóż węgla w okolicach Kladna (środkowe Czechy). Milleryt tworzy drobne, cienkie kryształy o mosiężnożółtej barwie, występujące w postaci igiełkowatych skupień, których pojedyncze osobniki osiągają niekiedy znaczną długość (6 cm) i określane bywają przez górników mianem "złotych włosów". Najwspanialsze okazy można obecnie znaleźć w szczelinach ilastych syderytów, zwanych pelosyderytami, które tworzą kuliste struktury. Igły millerytu, ułożone często w postaci pięknie ukształtowanych graniastych skupień, dostrzec można dopiero po przełamaniu kulistych konkrecji. Milleryt znaleziono także w innych krajach. Jego złoża znajdują się w Niemczech, m.in. w Nadrenii i Saksonii (Freiberg, Johanngeorgenstadt), w Kanadzie i w niektórych stanach USA. Wspaniałe okazy pochodzą z pustek wśród skał wapiennych w pobliżu St. Luis (Missouri). Mimo że milleryt zawiera ok. 56% niklu, nigdy nie jest traktowany jako ruda tego metalu. Dzieje się tak dlatego, że nieznane są dostatecznie zasobne złoża, aby ich eksploatacja była obecnie opłacalna.
51

Regularny; Tw. 2,5-3; G. 7,2-7,6 g/cm3; od szaroczarnej do ołowiowoszarej; silny połysk metaliczny; R. szara
Galena została odkryta już w starożytności. Często wspominali o niej autorzy z tej epoki. Wiadomo, że w owych czasach ze względu na dużą łatwość procesu przetwarzania z galeny pozyskiwano ołów. Babilończycy wyrabiali ołowiane wazy, Rzymianie wykonywali z ołowiu przewody wodociągowe. Z chwilą wynalezienia druku ołów stał się podstawowym metalem stosowanym do wyrobu czcionek.
Galena jest pospolitym minerałem zwłaszcza żył kruszców polimetalicznych. Występuje w postaci charakterystycznych skupień ziarnistych lub tworzy regularne kryształy. Wykazuje doskonałą łupliwość i często po uderzeniu rozpada się z łatwością na małe sześciany. Jest raczej ciężka. Największe złoża galeny znajdują się w Ameryce Północnej, głównie w dorzeczu Missouri i Missisipi, a w Europie w Austrii (Bleiberg, Karyntia) i w Polsce na Górnym Śląsku (Bytom, Olkusz, Tarnowskie Góry). Wydobywana także w Czechach (Pfibram i Stfibro). Galena jest najważniejszą rudą ołowiu, jego zawartość osiąga niemal 87%. Jest również najbardziej pospolitą rudą srebra, którego domieszki dochodzą do 0,5%. [Stąd wywodzi się jej dawna polska nazwa - srebrzanka]. Ołów stosowany jest do pokrywania kabli, wyrobu płyt akumulatorowych, produkcji osłon materiałów promieniotwórczych, stopów, w przemyśle szklarskim, petrochemii, a także w tradycyjnym drukarstwie do wyrobu czcionek. Związki ołowiu wykorzystuje się także do wyrobu farb jako pigmenty (biały i czerwony).
52

Heksagonalny; Tw. 2-2,5; G. 8,2 g/cm3; czerwony; połysk diamentowy; R. szkarłatna
Cynober został odkryty przez starożytnych Greków już w VII wieku p.n.e. w okolicach Almaden na południu Hiszpanii. Początkowo był używany jako czerwony pigment, określany mianem kinnabari (stąd wywodzi się nazwa minerału). Dopiero Rzymianie dostrzegli, że cynober jest źródłem żywego srebra - rtęci. Zdobyli oni również umiejętność wytwarzania zeń wspaniałej, czarnej farby. Średniowieczni alchemicy sądzili, że z rtęci będzie można uzyskać złoto.
Cynober występuje w postaci skupień ziarnistych, zbitych lub ziemistych, niekiedy w postaci drobnych kryształów. Najczęściej spotykany w formie wyodrębnionych żył rudnych. Poza Almaden, które i dziś jeszcze należy do największych złóż rtęci w świecie, dobrze znane są również inne rejony wydobycia, m.in. we Włoszech (Toskania), Serbii (Avala koło Belgradu) oraz w USA (Kalifornia). Największe kryształy cynobru znaleziono w Chinach (prowincja Hu-nan); kryształy i piękne bliźniaki dochodzące do 4,5 cm wydobyto ze złóż Wan-shan-khang. Cynober jest główną rudą rtęci, której zawiera 86%. Rtęć znajduje zastosowanie w medycynie i do wyrobu amunicji. Mniejsze znaczenie ma już obecnie przy przeróbce metali szlachetnych, zwłaszcza przy pozyskiwaniu złota i srebra z rud [amalgamacja]. Wykorzystywana także do produkcji farb. Warto wspomnieć, że w ostatnich kilku dekadach popyt na rtęć nie wzrasta, ponieważ zastępowana jest ona innymi, tańszymi substancjami (np. przy wyrobie luster).
53

Rombowy; Tw. 2-2,5; G. 4,63 g/cm3; ołowianoszary z tęczowymi nalotami; połysk metaliczny; R. czarna
Antymonit znany był już Pliniuszowi Starszemu, który wspominał o nim jako o kosmetycznym preparacie, gdyż sproszkowanego, srebrzystoszarego antymonitu używano wówczas często do barwienia powiek. Antymonit występuje w różnych żyłach kruszcowych, często wspólnie ze złotem. Tworzy wydłużone kryształy, często o pokroju igiełkowym. Niekiedy występuje w skupieniach zbitych. Zasłynął dzięki urzekająco pięknym kryształom pochodzącym ze złóż na wyspie Sikoku w Japonii, które używano do wyrobu ozdób. Kryształy cieszyły się dużą popularnością wśród miejscowej ludności, wykorzystywano je bowiem jako podpórki do kompozycji kwiatowych lub jako tworzywo maleńkich płatków w słynnych miniaturowych ogródkach japońskich. Te niezwykłe twory mineralnego świata stanowiły niekiedy zasadniczą część dekoracyjnego wystroju wnętrza domostw. Japońskie antymonity były rzeczywiście uderzająco piękne. Ściany naturalnych pustek skalnych zdobiły bogate druzy i skupienia wspaniałych, kolumnowych kryształów lśniących jak polerowana stal. W Japonii od dawna zaprzestano już wydobycia antymonitu i kryształy, które osiągały niekiedy jeden metr długości, należą obecnie do niezwykle cennych rzadkości. Oglądać je można dziś jedynie w kolekcjach muzealnych.
54
Największe złoża antymonitu znajdują się w Meksyku oraz w cninacti (prowincja luangsi;. iNajza-sobniejsze złoża europejskie występują w Małych Karpatach (Słowacja) oraz w Bohutinie i Milesovie koło Pfibramu (Czechy), na Sardynii i w Toskanii (Włochy) oraz w Serbii w miejscowości Fojnica, Krupanj i Kostjanik. Piękne druzy antymonitu spotykane są w Rumunii (Baia Sprie, Chiusbaia). Antymonit jest główną rudą antymonu, którego zawartość dochodzi do 71 %. Blisko trzy czwarte produkcji antymonu zużywa się do wyrobu różnego rodzaju stopów w celu podwyższenia ich twardości. Złożowe nagromadzenia antymonitu zawierają do 15% antymonu, któremu towarzyszy z reguły cynk i ołów.
Rombowy; Tw. 2-3; G. 3,9-4,6 g/cm3; ciemny, stalowoszary z brązowym odcieniem; połysk metaliczny; R. brunatnoszara
Berthieryt otrzymał swą nazwę na cześć francuskiego chemika P. Berthiera (1782-1861) i jest stosunkowo mało znanym minerałem. Tworzy zazwyczaj skupienia zbite lub igiełkowe, w czym przypomina antymonit. Berthieryt różni się jednak barwą, z reguły stalowoszarą z żywymi brunatnobrązowymi połyskliwymi pasemkami. Występuje w żyłach rudnych, zwykle wraz z antymonitem. Główne złoża berthierytu znajdują się we Freibergu (Niemcy), Bohutinie koło Pfibramu (Czechy), w Baia Sprie i Chiusbaia (Rumunia) oraz Oruro (Boliwia).
Pokrewny skład chemiczny ma miargyryt (siarczek srebra i antymonu, Ag2Sb2S4). Nazwa wywodzi się z greckiego meion - mniej, oraz argyrion ~ srebro, ponieważ zawiera mniej srebra niż inne podobne rudy tego kruszcu, którym często towarzyszy.
55
występuje w postaci drobnych, pojedynczych kryształów o pokroju tabliczkowym lub tworzy zwarte skupienia ziarniste. Na świeżym przełamie jest ciemnoczerwony, podobnie jak pirargiryt, ale pod wpływem wietrzenia szybko szarzeje, wpadając prawie w czerń. Miargyryt spotykany jest stosunkowo rzadko w obrębie srebrnonośnych żył kruszcowych i znany jest głównie ze złóż Zata-cecas w Meksyku, Braunsdorf w Saksonii i Pfibram w Czechach.
Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,9 g/cm3; ciemnoszary; połysk metaliczny; R. stalowoszara do czarnej
Bournonit znany był od dawna z pustek skalnych i żył rudnych w Górach Harzu. Wystąpienia tego minerału spotykane są również w okolicach Pfibramu (Czechy) oraz w Kornwalii (Wielka Brytania), gdzie tworzy duże złoża w okolicach Endellion, uznawane za cenną rudę antymonu (stąd pochodzi pierwotna nazwa tego minerału - endellionit). Obecnie stosowaną nazwę wprowadzono dla uczczenia francuskiego krystalografa i mineraloga Bournona (1751-1825), który określił skład chemiczny minerału. Kryształy bournonitu mają zazwyczaj pokrój tabliczek o prostokątnym zarysie. Niekiedy występują w postaci zrostów bliźniaczych. Kryształy słupkowe spotykane są znacznie rzadziej. Bournonit tworzy również zespoły dobrze rozwiniętych kryształów występujących w żyłach rudnych lub skupienia ziarniste albo zbite, dobrze rozpoznawalne dzięki silnemu połyskowi. Jest stosunkowo kruchy. Bournonit pozyskuje się głównie jako rudę miedzi i ołowiu.
56
Rombowy; Tw. 2,5; G. 5,8-6,2 g/cm-3; ołowianoszary z niebieskawym odcieniem; połysk metaliczny; R. brązowoczarna
Boulangeryt został tak nazwany dla podkreślenia zasług francuskiego inżyniera górnictwa C.L. Boulangera (1810-1849). Ze względu na swój niezwykły wygląd jest jednym z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych minerałów. Tworzy zazwyczaj skupienia włókniste lub promieniste złożone z pojedynczych, wydłużonych kryształów o pokroju igiełkowym, które często przenikają się wzajemnie. Z tego powodu wraz z innymi rzadkimi siarczkami nazywany bywa niekiedy rudą pierzastą. Spotykany w hydrotermalnych złożach polimetalicznych kruszców ołowiu. Główne złoża znajdują się w Mollieren we Francji, w Wolfsbergu (Góry Harzu w Niemczech), Pfibramie w Czechach, lokalnie na Górnym Śląsku, w rejonie Nerczyńska na Uralu (Rosja). Boulangeryt jest rudą ołowiu (55,2% Pb). Innym minerałem z tej samej grupy siarczkówjest jamesonit, który swą nazwę zawdzięcza szkockiemu mineralogowi Robertowi Jamesowi (1774-1854). Tworzy podobne jak boulangeryt skupienia włókniste złożone z drobnych, jednoskośnych kryształów o pokroju igiełkowym. Spotykany w złożach hydrotermalnych oraz w złotonośnych żyłach kwarcowych. Najważniejsze jego złoża znajdują się w Arnsbergu w Westfalii, w Górach Harzu i Freibergu w Niemczech, okolicach Kasejovic i Pfibramu w Czechach oraz w Zlata Ida koło Koszyc na Słowacji (występują tu igiełkowe kryształy dochodzące do 20 cm długości).
57

Heksagonalny; Tw. 2,5; G. 5,57 g/cm3; szarawoczerwony, pod wpływem światła zmienia się na szary lub czarny; połysk diamentowy; R. jaskrawoszkarłatna
Prustyt zaliczany jest do tzw. szlachetnych rud srebra, którym to mianem określano dawniej rudy o wysokiej zawartości tego kruszcu. Prustyt był łatwo rozpoznawalny ze względu na szkarłatną barwę i silny połysk. Niestety, prustyt wystawiony na światło szybko traci połysk i zmienia barwę na szarą, a nawet czarną. Dzieje się tak dlatego, że na jego powierzchni tworzą się cienkie warstewki metalicznego srebra (jest to podobna reakcja fotochemiczna jak na kliszy fotograficznej). Prustyt występuje zazwyczaj w postaci skupień ziarnistych, czasami zbitych, rzadziej tworzy kryształy. Spotykany w żyłach kruszcowych rud arsenu. Wspaniałe, romboedryczne kryształy prustytu pochodzą z Saksonii (Freiberg, Annaburg), Jachymova (Czechy), ze stanu Chihuahua w Meksyku oraz z Chile, gdzie w złożu Chańarcillo spotykane są kryształy dochodzące do 5 cm.
Prustyt jest jedną z najważniejszych rud srebra, zawiera bowiem aż 65,4% kruszcu.
Pirargiryt jest bardzo podobny do prustytu, ale zamiast arsenu zawiera antymon (Ag3SbS3). Na świeżym przełamie jest ciemnoczerwony w przeciwieństwie do jaśniejszego prustytu.
58

Połysk metaliczny do diamentowego. Pod wpływem światła przyjmuje takie same odcienie jak prustyt. Tworzy także kryształy o pokroju słupkowym, ale znacznie częściej występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych. 7
Regularny; Tw. 6-6,5; G. 4,9-5,2 g/cm3; żółty lub spiżowożółty; silny połysk metaliczny; R. czarna z brązowym odcieniem
Piryt jest znany od czasów starożytnych. Jego nazwa wywodzi się z greckiego pyr (ogień) i nawiązuje do iskier pojawiających się w trakcie rozłupywania tego minerału. W Grecji uważano, że posiada właściwości lecznicze (przypuszczano, że zapobiega "psuciu się krwi"), i dlatego noszono
59

go jako amulet. Inkowie wykonywali z pirytu lustra. W inkaskich grobowcach znajdowano płyty z polerowanego pirytu i dlatego minerał ten bywa niekiedy nazywany "kamieniem Inków".
W średniowieczu źródłem wiadomości o pirycie były doświadczenia górników zdobywane w trakcie poszukiwań i wydobycia tego minerału. Dokładniejsze poznanie własności pirytu oraz umiejętność odróżniania go od innych podobnych minerałów jest już dorobkiem późniejszych czasów. Piryt występuje powszechnie i zapewne każdy rozpozna bez trudu małe, złocistożółte ziarna i kryształy pirytu spotykane w węglu, które na pierwszy rzut oka przypominają złoto. Czarna rysa pirytu, w przeciwieństwie do żółtej rysy złota, pozwala natychmiast wykazać różnicę. Największe ilości pirytu występują w skałach osadowych. Piryt często tworzy dobrze wykształcone kryształy w postaci sześcianów, ośmiościanów o różnym pokroju, niekiedy z charakterystycznymi bruzdami na powierzchni ścian. Najdoskonalsze kryształy pirytu spotykane są w żyłach kruszcowych.
Znacznie częściej piryt występuje w postaci skupień zbitych lub ziarnistych. Jego spiżowożółte i złote powierzchnie są niejednokrotnie pokryte, barwnymi plamami, najczęściej niebieskimi, zielonymi lub czerwonymi. Jest to efekt skłonności pirytu do szybkiego wietrzenia i utleniania. Warto zwracać szczególną uwagę na każdy okaz pirytu przechowywany w kolekcji, ponieważ podczas jego rozkładu wydziela się kwas siarkowy, który niszczy wszystko, co znajduje się w pobliżu. Podobne przemiany zachodzą oczywiście w warunkach naturalnych. W wyniku procesów utleniania pirytów powstają różne siarczany Jak m.in. gips (uwodniony siarczan wapnia), aluminit (uwodniony siarczan glinu), melanteryt (uwodniony siarczan żelaza). Inne produkty utleniania wchodzą
60

w skład uwodnionych tlenków żelaza, takich jak np. limonit i goethyt. Piryt rozkłada się szybko w kwasie azotowym i jest łatwo topliwy. Ze względu na swoje własności chemiczne piryt jest niepożądanym składnikiem skał wykorzystywanych do zewnętrznego zdobienia budowli, ponieważ jego obecność powoduje szybkie pojawianie się plam i rdzawych zacieków.
Ważnymi ośrodkami wydobycia pirytu są Rio Tinto w Hiszpanii oraz Japonia. Słynne kryształy pirytu pochodzą z Elby i innych złóż włoskich (np. Gavorrano), ze złóż Khalkidiki w Grecji, Galliyare w Szwecji oraz USA (Utah). Piryt jako surowiec jest szeroko używany w technice. Przede wszystkim wykorzystuje się go do produkcji kwasu siarkowego, siarczanów, do wytwarzania farb itp. Niektóre piryty zawierają domieszki złota i miedzi i wykorzystywane są wówczas jako rudy tych metali. Znaczenie pirytu jako surowca dostarczającego siarkę znacznie ostatnio zmalało. Przyczyniły się do tego eksploatacja nowo odkrytych złóż siarki rodzimej oraz wykorzystanie gazów przemysłowych pochodzących ze spalania węgli zawierających siarkę. Ze względu na swój wyjątkowy połysk piryt stosowany jest niekiedy do celów dekoracyjnych.
[W Polsce piryt jest również bardzo rozpowszechniony. W przeszłości złoża pirytu eksploatowano w Rudkach koło Słupi Nowej (Góry Świętokrzyskie). Występuje również w wielu rejonach na Dolnym Śląsku oraz towarzyszy złożom kruszcowym cynku i ołowiu na Górnym Śląsku. Spotykany jest w kopalni węgla brunatnego Turów].
61

Rombowy; Tw. 5-6; G. 4,6-4,9 g/cm3; mosiężnożółty; połysk metaliczny; R. czarna z brązowym odcieniem, jaśniejsza niż pirytu
Markasyt ma ten sam skład chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele innych zbliżonych właściwości. Nic więc dziwnego, że nazwą pyr (ogień) określano w starożytności zarówno piryt, jak i markasyt, uważając je aż do średniowiecza za kamienie o właściwościach leczniczych. Dopiero w 1814 r. francuski mineralog Rene Just Haiiy wykazał po raz pierwszy różnice pomiędzy pirytem i markasytem. Dziś dysponujemy całą gamą testów pozwalających na rozpoznanie obu minerałów.
Markasyt ma inną strukturę wewnętrzną, a co za tym idzie - inną postać krystaliczną. Kryształy markasytu są najczęściej małe i mają pokrój tabliczkowy lub słupkowy. Nierzadko są zbliźniaczone i tworzą złożone zrosty, także z pirytem. Znane są pod nazwą m.in. "pirytu grzebieniastego". Są to zazwyczaj bliźniaki "pięciokrotne" złożone z wydłużonych zespołów słupkowych kryształów. Często spotyka się także skupienia zbite, ziarniste, igiełkowe lub promieniste oraz formy naciekowe w postaci stalaktytów lub pięknie wykształconych naskorupień.
62
W szczelinach węgla markasyt występuje niekiedy w postaci warstewek o nerkowatej powierzchni i nosi wówczas nazwę "pirytu wątrobowego". Doskonale uformowane skupienia promieniste i konkrecje określane są często przez górników mianem "pomarańczy". Różnorodność kształtów markasytu jest rzeczywiście ogromna. Markasyt ma barwę niemal identyczną jak piryt. Jest również mosiężnożółty, chociaż nieco bledszy z szarozielonym odcieniem. Odróżnienie obu minerałów po kolorze jest prawie niemożliwe. [Znacznie łatwiej można wykazać różnicę uwzględniając postać kryształów, które mają daleko więcej charakterystycznych cech, a także biorąc pod uwagę niższą gęstość markasytu].
Markasyt i piryt występują wspólnie w złożach węgla oraz w rozmaitych zmetamorfizo-
wanych i niezmetamorfizowanych skałach osadowych. Tworzą konkrecje w iłach i wapieniach, znacznie rzadziej występują w żyłach kruszcowych. Również geneza obu tych minerałów wykazuje wiele podobieństw. Markasyt jest jednak mniej rozpowszechniony od pirytu, chociaż w niedużych ilościach spotyka się go w wielu miejscach. Występuje tylko w powierzchniowych strefach skorupy ziemskiej i, w przeciwieństwie do pirytu, wytrąca się z kwaśnych roztworów hydrotermalnych w niskich przedziałach temperatur lub powstaje podczas rozkładu organizmów roślinnych i zwierzęcych.
Markasyt umieszczony wewnątrz pudełka zamienia się po chwili w szarawy pył i wydziela zapach kwasu siarkowego. Dzieje się tak dlatego, że markasyt utlenia się jeszcze szybciej niż piryt. Produkty rozkładu są również podobne. Najczęściej są to siarczany (głównie gips) oraz limonit.
Najlepiej znane złoża markasytu znajdują się w Folkestone i Dover w Wielkiej Brytanii, we Freibergu w Niemczech oraz na przedgórzu Rudaw w Czechach (okolice Sokolova). Czasami markasyt pokryty jest drobnymi sześcianami kryształów pirytu. Niestety, te markasyty są szczególnie nietrwałe i ulegają szybkiemu rozpadowi.
Ponieważ markasyt jest mniej rozpowszechniony od pirytu, jego praktyczne zastosowanie jest stosunkowo niewielkie. Tylko nieliczne złoża markasytu stanowią bazę surowcową dla produkcji kwasu siarkowego.
[W Polsce markasyt występuje w znacznych ilościach w dolomitach kruszconośnych na obszarze Górnego Śląska oraz w Rudkach koło Słupi Nowej (Góry Świętokrzyskie), a także w kopalni węgla brunatnego Turów].
63

Rombowy; Tw. 5,5; G. 6,07-6,15 g/cm3; szary lub cynowobiały; połysk metaliczny; R. ciemna szaro-czarna
Arsenopiryt został opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez G. Agricolę, który nazwał go trującym pirytem. Starożytni wiedzieli o jego istnieniu, ale nie byli w stanie uchwycić subtelnej różnicy między arsenopirytem a kilkoma innymi pirytami. Uczeni nie poświęcali mu zbyt wiele uwagi aż do końca XVIII wieku, a jego skład chemiczny określono dopiero w 1812 r. Arsenopiryt jest typowym minerałem utworów hydrotermalnych i występuje w żyłach polimetalicznych wraz z innymi rudami kruszców, siarczkowych lub samodzielnie. Ze względu na żółtawy odcień wyglądem przypomina nieco piryt. Na świeżym przełamie ma barwę stalowoszarą lub cynowobiałą. Tworzy skupienia zbite lub krystaliczne. Największe złoże arsenopirytu występuje w Szwecji [Boliden]. Inne znane złoża znajdują się we Francji (Aude), Niemczech (Frei-berg), Austrii (Salzburg) i Meksyku. Mimo że arsenopiryt zawiera znaczną ilość arsenu (do 46%), pierwiastek ten pozyskiwany jest głównie (90%) z innych rud arsenowych. [W Polsce złoża arsenopirytu złotonośnego występują na Dolnym Śląsku w rejonie Złotego Stoku, gdzie były eksploatowane do połowy XX wieku].
64

Heksagonalny; Tw. 1-1,5; G. 4,7-4,8 g/cm3; ołowianoszary; połysk metaliczny; R. szarozielona
Molibdenit otrzymał nazwę przez pomyłkę, ponieważ greckie słowo molybdos znaczy "grafit", z którym był często mylony. W starożytnej Grecji terminem tym określano nie tylko molibdenit i grafit, ale także inne podobne minerały, m.in. zawierające antymon, które wykorzystywano do wyrobu przyborów do pisania. W 1778 r. szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele wyodrębnił molibdenit z grupy minerałów o tej samej nazwie. Molibdenit tworzy formy heksagonalne występujące w postaci blaszkowych i łuskowych skupień. Wykazuje doskonałą łupliwość i rzeczywiście często przypomina grafit, od którego molibdenit można jednak łatwo odróżnić dzięki niebieskawo-fioletowej barwie i metalicznemu połyskowi. Występuje przede wszystkim w granitach i pegmatytach związanych ze strefami metamorfizmu hydrotermalnego, zwykle razem z kasyterytem i wolframitem. Blisko 90% światowej produkcji molibdenitu pochodzi ze złóż w Climax w stanie Kolorado. Inne ważne złoża znajdują się w Chile i Renfrew w Kanadzie, a w Europie w Czarnogórze i w Czechach. Molibdenit jest najważniejszą rudą molibdenu, którego zawartość osiąga 60%. Molibden wykorzystywany jest głównie do produkcji stali szlachetnych oraz do wytwarzania gęstych smarów.
65
Jednoskośny; Tw. 1,5; G. 3,5-3,6 g/cm3; pomarańczowoczerwony, ciemnopomarańczowy; połysk tłusty do diamentowego; R. jasnopomarańczowa
Realgar jest jednym z naturalnych związków arsenu; wykorzystywany początkowo jako barwnik. Znany był pod różnymi nazwami handlowymi: rubin arsenowy, blenda arsenowa lub szkło arsenowe. Realgar tworzy się w wyniku rozkładu minerałów arsenowych, głównie arsenopirytu. Występuje w postaci ziaren lub kryształów. Najpiękniejsze okazy realgaru pochodzą z Allchar koło Salonik w Grecji, gdzie występują wspólnie z aurypigmentem w bogatych złożach rud arsenowych. W mieszaninie obu tych minerałów spotkać można czasami dobrze wykształcone, słupkowe kryształy świeżego anty monitu - podstawowej rudy antymonu w tym złożu. Okazy z Allchar są jednym z najbardziej urozmaiconych kolorystycznie zespołów mineralnych, dzięki kontrastowi barw - złocistożółtej, krwistoczerwonej i jaskrawej stalowoniebieskiej. Podobne złoża znajdują się w Cavnic i Baia Sprie w Rumunii. Największe złoże pozaeuropejskie znajduje się w Stanach Zjednoczonych (Nevada). W Luchumi na Kukazie spotykane są duże, słupkowe kryształy realgaru, których wielkość dochodzi do 1,5 cm. Obecnie realgar stosuje się w pirotechnice (składnik tzw. białych płomieni Grecji) oraz do produkcji garbników. Realgar zawiera do 70% arsenu.
66
Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 1,5-2; G. 3,48 g/cm3; złocistożółty, brązowawy; połysk perłowy, diamentowy; R. cytrynowożółta
Aurypigment, którego nazwa znaczy w przybliżeniu tyle co "złoty pigment", używany był jako barwnik malarski. Początkowo importowano go do Europy ze Środkowego Wschodu w postaci dużych płatków dochodzących do 10 cm długości, znanych pod nazwą "turecki aurypigment". Pochodził ze złóż Djulamerk w południowej Turcji w pobliżu granicy z Irakiem. Obecnie naturalne złoża aurypigmentu nie zaspokajają dużego zapotrzebowania na wytwarzane zeń farby i dlatego produkowany jest sztucznie pod nazwą "królewskiej żółci". Niektórym złożom aurypigmentu towarzyszą inne rudy arsenu. Aurypigment tworzy w szczelinach skalnych skupienia nerkowate, graniaste lub naciekowe. Kryształy są raczej rzadkie. Główne złoża: Cavnic, Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Grecja) i wspomniany już Djulamerk. Kryształy aurypigmentu, dochodzące do 60 cm długości, zostały znalezione w złożu Minkiule koło Jakucka we wschodniej Syberii. Aurypigment wykorzystywany jest jako ruda arsenu, którego zawartość dochodzi do 61%.
67

Rozdział 3  HALOGENKI
Minerały, które są związkami chemicznymi pierwiastków zaliczanych do grupy tzw. halogenów (chlorowców), to znaczy chloru, fluoru, bromu i jodu, nazywane są halogenkami. Wśród wymienionych czterech pierwiastków szczególną pozycję zajmuje fluor, który różni się zdecydowanie od pozostałych, i dlatego minerały zawierające fluor występują w paragenezach całkowicie odmiennych od związków mineralnych chloru, bromu i jodu. Największa koncentracja minerałów fluoru występuje w skałach granitowych. Lotne składniki magmy, a w szczególności produkty ekshalacji wulkanicznych, są już znacznie uboższe w fluor, natomiast charakteryzują się dużym udziałem chloru. Dlatego też w aktywnych wulkanach spotykane są zaledwie śladowe ilości fluoru, podczas gdy chlor występuje w gazach wulkanicznych w wielkiej obfitości. Jednak największa koncentracja chloru, bromu i jodu występuje w nieorganicznych skałach osadowych, przede wszystkim pochodzenia morskiego.
W porównaniu z innymi grupami halogenki są w królestwie minerałów reprezentowane raczej ubogo. Do szeroko rozpowszechnionych zaliczyć można jedynie fluoryt i sól kamienną.
Regularny; Tw. 2; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, szary, rzadziej czerwonawy lub niebieski; połysk szklisty lub matowy; R. bezbarwna
Sól kamienna (halit) już w czasach prehistorycznych stanowiła ważny przedmiot handlu. Była bez wątpienia najbardziej niezbędnym minerałem dla człowieka i do dziś pozostaje artykułem pierwszej potrzeby. Wzmianki o soli kamiennej odnaleźć można w dziełach wielu przyrodników i filozofów starożytnych. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), który zginął podczas erupcji Wezuwiusza, wymienia wiele metod pozyskiwania soli kamiennej przez odparowanie wody morskiej lub solanek. W rejonie wybrzeży Morza Śródziemnego złoża soli kamiennej znane były z Hiszpanii, z okolic dzisiejszej Barcelony (Cardona). W Indiach sól kamienną wydobywano już w epoce wypraw Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.).
Eksploatacja słynnej Solnej Komnaty (Salzkammergut) w dzisiejszej Austrii sięgała nawet znacznie odleglejszych czasów. Jak dowiodły wykopaliska archeologiczne, sól kamienną wydobywano tam co najmniej od XV wieku p.n.e. Pozostałości pradawnych kopalni soli odkryto w okolicach Hallstatt, gdzie oprócz podziemnych sztolni i wyrobisk znaleziono łopaty, drabiny i inne narzędzia górnicze, doskonale zachowane dzięki konserwującej działalności soli. Rozwój kopalnictwa soli w Hallstatt datowany jest na wczesną epokę żelaza (800-400 lat p.n.e.). Inne ślady dawnego górnictwa solnego znane są z okolic Wieliczki i Bochni w Polsce [sięgają również odległych pradziejów i zostały potwierdzone później dokumentami Magnum Sal z XI wieku ]. Bogate złoża wielickiej soli występują w przewarstwieniach osadów gipsu i iłów solonośnych.
Chociaż ludzie od dawna zdawali sobie sprawę ze znaczenia złóż soli dokładny jej skład chemiczny ustalił dopiero w 1810 r. brytyjski chemik i fizyk sir Humphry Davy.
Główne zasoby soli kamiennej znajdują się w morzu. Ponieważ przeciętne zasolenie wody morskiej wynosi 3,7%, szacuje się, że wszystkie morza i oceany świata zawierają około 20 mln km3 soli. Dlatego przez wieki sól pozyskiwano prostą metodą odparowywania słonej wody z płytkich zbiorników położonych wzdłuż wybrzeży morskich. Ten sposób wydobycia soli rozpowszechniony jest szczególnie w przybrzeżnych rejonach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.
69

Złoża soli kamiennej, oczy wiście w postaci stałej, występują także w głębi lądu niemal we wszystkich formacjach geologicznych. Powstawały one przed milionami lat na skutek odparowania wody z płytkich zbiorników morskich w suchym i gorącym klimacie. Sól, krystalizując stopniowo z wody morskiej, tworzyła pierwotnie poziomo ułożone warstwy, które ulegały powolnym deformacjom. Silnie plastyczne pokłady soli kamiennej formowały się następnie w złoża solne, którym towarzyszą często gips i anhydryt, a także sole potasowe. Złoża te są obecnie głównymi rejonami eksploatacji górniczej.
Sól kamienna występuje przeważnie w postaci skupień ziarnistych lub zbitych, a w szczelinach tworzy często regularne kryształy. Mają one doskonałą łupliwość i rozpryskują się z łatwością pod jednym uderzeniem młotka na wiele maleńkich, regularnych kryształów. W niektórych kopalniach węgla kamiennego występują solne stalaktyty i stalagmity; jest to bardzo interesujące z mineralogicznego punktu widzenia. Chemicznie czysta sól kamienna jest przezroczysta. Szare zabarwienie pochodzi od iłu, czerwone od hematytu, brązowe-od substancji bitumicznych, a niebieskie od metalicznego sodu. Sól kamienna zawiera zwykleliczne domieszki, m.in. w postaci chlorków magnezu i wapnia. Jest doskonale rozpuszczalna w wodzie.
Głównymi producentami soli są Stany Zjednoczone AP, Wielka Brytania oraz Niemcy. Do najbardziej znanych złóż należą wspominane już uprzednio ośrodki górnictwa soli w Austrii i w Polsce. Piękne i interesujące zarazem kryształy soli występują w rejonach wysychających słonych jezior, takich jak Morze Martwe, Wielkie Jezioro Słone w stanie Utah (USA), słone jeziora w Afryce Północnej itp. Krystaliczne formacje solne występują również na stepach.
70

Najpiękniejsze okazy kryształów soli kamiennej spotyka się obecnie w niektórych kopalniach soli na Syberii, a także w wielu rejonach w Stanach Zjednoczonych, m.in. takich jak słone jezioro Lake Searles koło San Bernardino w Kalifornii. Pochodzące z tych złóż skupienia kryształów osiągają przeważnie długość od 2 do 8 cm, a niektóre pojedyncze kryształy mogą dochodzić do 30 cm długości. [W słynnych Grotach Kryształowych w Wieliczce, które objęte są ścisłą ochroną, występują wielkie kryształy czystego halitu o krawędziach do 40 cm długości].
Sól jest niezbędna człowiekowi do życia. Każdy z nas spożywa jej rocznie około 7,5 kg. Duże ilości soli wykorzystuje się dzisiaj w przemyśle chemicznym jako podstawowy surowiec do produkcji związków sodu i chloru. Duże, przezroczyste kryształy są stosowane w optyce i do budowy aparatury pomiarowej. Sól kamienną pozyskuje się głównie ze złóż lądowych, podczas gdy tradycyjne metody odparowywania z wód morskich stosuje się w ograniczonym zakresie. Roczna produkcja soli kamiennej sięga w przybliżeniu 35 mln ton.
Sylwin (chlorek potasu, KCl) krystalizuje podobnie jak sól kamienna i zawiera często domieszki chlorków sodu i magnezu. Tworzy regularne kryształy o doskonałej łupliwości lub skupienia ziarniste, niekiedy igiełkowe, również o dobrej łupliwości. Bezbarwny, białawy, często z odcieniem niebieskim lub czerwonym. Występuje w złożach solnych, przede wszystkim w rejonie Stassfurtu (Niemcy) i w Polsce (Inowrocław, Wapno). Sylwin jest najważniejszą solą potasową i ma ogromne znaczenie techniczne, zwłaszcza w produkcji nawozów potasowych i wyrobie mydeł potasowych. Potas metaliczny jest wykorzystywany jako katalizator przy produkcji syntetycznego kauczuku.
71
Regularny; T w. 3,5- 4; G. 3,1 -3,2 g/cm3; zabarwienie różne, najczęściej fioletowe, zielone, żółtawe, rzadziej bezbarwny; połysk szklisty; R. bezbarwna
Fluoryt jest minerałem, który zawsze zwracał uwagę pięknym wykształceniem kryształów i rozmaitością barw. Przyciągał wzrok górników wydobywających cynę w Rudawach, którzy nazywali go kwiatem rudy. Również średniowieczni górnicy angielscy nadali fluorytowi poetycką nazwę: "błękitny John". Jednak nie oni pierwsi dostrzegli wspaniałość barw i kształtów fluorytu. Jego walory zdobnicze doceniali już bowiem starożytni Grecy. Z fluorytu wykonywano piękne, wielobarwne wazy, słynące później jako wazy murryńskie (od łac. murra - fluoryt). Fluoryt importowano wówczas z Partii (dzisiejszy Iran). W czasach imperium rzymskiego wazy z fluorytu cenione były bardzo wysoko. Kiedy zaczynało brakować tego rzadkiego minerału, zaczęto produkować imitacje ze szkła. Były to prawdopodobnie pierwsze próby imitacji kamieni szlachetnych.
Stosunkowo często występują piękne okazy,kryształów fluorytu o zróżnicowanych barwach. Kryształy fluorytu mają doskonałą łupliwość. Minerał ten występuje również w postaci skupień ziarnistych lub zbitych. W 1824 r. niemiecki mineralog Friedrich Mohs (1773-1839) odkrył, że w określonych warunkach fluoryt wykazuje osobliwą cechę zmienności barw, którą później, właśnie od fluorytu, nazwano fluorescencją. Zaobserwować można ją szczególnie dobrze w przezroczystych odmianach fluorytu. Wystawione na światło o określonej barwie natychmiast emitują światło o innej barwie. Dla przykładu fluoryt naświetlony promieniami ultrafioletowymi świeci fioletowo. (Termin "fluorescencja" stosowany jest obecnie dla określenia wielu innych rodzajów
72

luminescencji). Zmienność barw fluorytu występuje niekiedy w obrębie poszczególnych osobników krystalicznych.
Poza wystąpieniami w złożach rud cyny fluoryt spotykany jest często w pegmatytach oraz żyłach hydro termalnych. Krystalizuje w wysokich temperaturach wśród resztkowych produktów magmowych obfitujących w składniki lotne. Fluoryt pochodzenia osadowego jest znacznie rzadszy i występuje np. w szczelinach wapieni lub węgli. Niemniej jednak najbogatsze złoża fluorytu o znaczeniu przemysłowym należą właśnie do tej kategorii i występują m.in. w seriach wapiennych na obszarze Illinois i Kentucky w Stanach Zjednoczonych AP. Spośród złóż europejskich do najlepiej znanych należą złoża w rejonie Freibergu w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii - w Weardale koło Durham oraz hrabstwie Derby (stąd pochodzi odmiana zwana "błękitny John"). Fluoryt pojawia się także w znacznych ilościach we Francji, Włoszech oraz w Rosji (głównie rejon Bajkału).
Fluoryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem fluoru, ważnego surowca chemicznego wykorzystywanego m.in. do produkcji gazów i kwasów fluorowych. Związki fluoru stosowane są również w przemyśle szklarskim i w hutnictwie (fluoryt używany jest jako topnik podczas przeróbki rud). Bezbarwny fluoryt wykorzystywany jest do wytwarzania soczewek optycznych przepuszczających promienie ultrafioletowe. Fluor i niektóre jego związki są trujące i mają zastosowanie do produkcji środków dezynfekcyjnych. Niektóre własności związków fluoru, umożliwiające obniżenie temperatury nawet do -100°C, decydują o jego zastosowaniu w przemyśle chłodniczym. Fluor wykorzystywany jest również w innych procesach technologicznych, m.in. przy przeróbce surowców uranowych w technice rakietowej. Fluoryt jest cenionym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym od dawna do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych. [W Polsce niewielkie wystąpienia fluorytu spotykane są m.in. na Dolnym Śląsku (Kletno koło Kłodzka, Bystrzyca Kłodzka, Kamienna Góra)].
73

Rozdział 4  TLEINKI
Tlenki są związkami tlenu z pierwiastkami metalicznymi lub niemetalicznymi. Wyróżnia się wśród nich proste tlenki bezwodne (np. kwarc, kasyteryt) i uwodnione, czyli wodorotlenki (np. opal, goethyt). Grupa spineli, w skład której wchodzą na przykład spinel i magnetyt, należy do tlenków złożonych (dwutlenki z pierwiastkami dwu- lub trójwartościowymi), chociaż w niektórych starszych podręcznikach zaliczana jest do odrębnej grupy. Wśród tlenków znajduje się wiele minerałów, które wykazują izomorfizm [równopostaciowość]. Do tlenków zalicza się też obecnie niewielką grupę minerałów manganowych, które są także dwutlenkami, ale w przeciwieństwie do spineli zawierają czterowartościowy mangan oraz inne dwuwartościowepierwiastki (najczęściej również mangan). Jednym z takich minerałów jest psylomelan. W niektórych klasyfikacjach do tlenków zaliczany bywa wolframit, chociaż zwykle włącza się go do osobnej grupy wolframianów. [Swoistym wyjątkiem są minerały grupy SiO2 (m.in. kwarc), które ze względu na pokrewieństwo własności krystalochemicznych zaliczane są do krzemianów]. Tlenki i wodorotlenki są ogromnie zróżnicowaną gromadą minerałów, zarówno pod względem pochodzenia, jak i występowania w rozmaitych środowiskach geochemicznych.
Regularny ;Tw. 3,5-4; G.5,8-6,2g/cm3; czerwonobrunatna; połysk na świeżym przełamie diamentowy; R. bladoczerwona
75

Kupryt został opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez U. Agricolę, który na powierzchni warstw niektórych rud miedzi zauważył ciemno zabarwiony minerał. Dokładniejszy opis tego minerału zawdzięczamy francuskiemu mineralogowi Rome de lIsle, który w roku 1783 stwierdził jego występowanie w słynnych złożach w Kornwalii (Wielka Brytania) i Timis (Rumunia). Nazwę "kupryt" (od łacińskiego cuprum) wprowadził wiedeński mineralog W. Haidinger w 1845 r.
Kupryt, często nazywany czerwoną rudą miedzi, występuje w postaci zbitej, drobnoziarnistej lub ziemistej. Niekiedy tworzy małe kryształy zwykle o pokroju igiełkowym lub włóknistym. Zwany bywa wówczas chalkotrichitem (od greckiego chalkos - miedź i thrix - włosy). Naturalna barwa kuprytu jest ciemnoczerwona z połyskiem diamentowym, natomiast rysa ma odcień metaliczny. Ziemiste skupienia kuprytu zawierają zwykle domieszki limonitu i przybierają barwę brązowo-czerwoną (ceglasta ruda miedzi).
Kupryt jest produktem ubocznym utleniania miedzi lub jej rud siarczkowych. Dlatego występuje z reguły w górnej strefie żył kruszcowych i towarzyszy zwykle miedzi rodzimej. W pustkach skalnych żył kruszcowych można spotkać piękne ośmiościenne kryształy kuprytu o barwie karminowej. W wielu złożach obok owych ośmiościennych kryształów pojawiają się skupienia chalkotrichitu, którego igiełki są w rzeczywistości cienkimi, wydłużonymi sześcianami kuprytu lub innych wtórnych minerałów miedziowych. W strefie wietrzenia kupryt przechodzi we wtórne, uwodnione węglany miedzi (malachit i azuryt). Główne złoża: Rumunia (Mołdawia), Niemcy (Siegen w Nadrenii), Bośnia (Sinjako), Francja (Chessy pod Lyonem), gdzie występują ośmiościenne kryształy dochodzące do 3 cm długości, Rosja (Ural), Stany Zjednoczone AP (Jerome, Clifton i Bisbee w Arizonie), Australia (Broken Hill w Nowej Południowej Walii), w Anglii (Liskeard i Gwennap w Kornwalii) oraz Boliwia i Namibia. Kupryt jest, obok miedzi rodzimej, najbogatszą rudą miedzi, której zawartość dochodzi do 88,8%. Wysoko cenione są przezroczyste kryształy kuprytu, ale występują one niezwykle rzadko.
Innym bezwodnym tlenkiem miedzi jest tenoryt, nazwany tak na cześć neapolitańskiego botanika M. Tenora (1780-1861). Znany jest on także pod nazwą "melakonit" (z greckiego melas -czarny•, i konis - pył) lub "czarna miedź". Ten tlenek miedzi, CuO, pojawia się głównie w skupieniach ziemistych w powierzchniowej strefie kruszców miedzi. Jego jednoskośne, pseudoheksagonalne kryształy o pokroju tabliczkowatym są wielką rzadkością. W odróżnieniu od pospolitych odmian pylastych, kryształy tenorytu przybierają barwę stalowoczarną z silnym metalicznym połyskiem. W Europie znane są złoża w rejonie Wezuwiusza we Włoszech, w okolicach Siegen (Zagłębie Ruhry) i Daaden (Nadrenia) w Niemczech, w rejonie Jachymova (Czechy), w Rumunii oraz w Hiszpanii (Burgos). Największe złoża tenorytu występują w Stanach Zjednoczonych AP, przede wszystkim w okolicach Jeziora Górnego oraz Bisbee w Arizonie, gdzie tworzą pokaźne pokłady przypominające nagromadzenia asfaltu.
Regularny; Tw. 8; G. 3,5 g/cm3; rozmaicie zabarwiony, najczęściej szkarłatny (spinel rubinowy), żółtawy, niebieskawy, różowy (rubicell); połysk szklisty; R. biała
76

Spinel nazwę swą wywodzi przypuszczalnie z greckiego spinos - iskra, prawdopodobnie ze względu na skrzące się barwy jego szlachetnych odmian. Spinel był od dawna kamieniem poszukiwanym i wykorzystywanym do celów zdobniczych, chociaż mniej cenionym od rubinu, który przypomina swym wyglądem. Kryształy spineli są zazwyczaj niewielkie, dlatego spotykane niekiedy większe osobniki należą do prawdziwych rzadkości. Kilka takich wspaniałych okazów stanowi własność Brytyjskiego Muzeum Historii Naturalnej w Londynie. Spinel o masie 400 karatów przechowywany jest w kolekcji rosyjskiego skarbca państwowego, inny wielki szkarłatny spinel znajduje się wśród brytyjskich klejnotów koronnych. Piękne spinele zdobią koronę świętego Wacława przechowywaną w Zamku Praskim.
Obfite domieszki różnych pierwiastków, przeważnie dwu- i trójwartościowego żelaza i chromu, nie zaburzają wprawdzie jednorodności kryształów spineli, ale wpływają na ich zabarwienie. Dla przykładu, barwa czerwona jest wywołana obecnością chromu, brązowoczerwona- żelaza trójwartościowego, a niebieskawe odcienie spowodowane są przez żelazo dwuwartościowe. Obecność różnych pierwiastków daje efekt wielobarwności. Czysty chemicznie-spinel, wytwarzany sztucznie, jest bezbarwny. Zarówno dwu-, jak i trójwartościowe żelazo obecne jest w pokaźnych ilościach w czarnej odmianie zwanej pleonastem, która często zawiera także chrom. Pleonast traktowany bywa niekiedy jako osobny minerał. Szlachetne spinele, występujące w wielu odmianach, znane są powszechnie pod nazwami stosowanymi przez jubilerów, jak np. czerwonokrwisty - rubin spinelowy, różowoczerwony - bałaś rubin, niebieskoczerwony - spinel almandynowy i hiacyntowoczerwony lub słomianożółty - rubicell.
77

Regularny; Tw. 5,5; G. 5,2 g/cm3; czarny z niebieskawym odcieniem; połysk metaliczny; R. czarna
Magnetyt jest minerałem, który ze względu na swe własności magnetyczne zwracał szczególną uwagę starożytnych przyrodników i filozofów. Wspomina o nim Pliniusz Starszy, opisując wzgórze nad rzeką Indus, zbudowane w całości ze skały przyciągającej żelazo. Według legendy, pierwszym odkrywcą owej skały był pasterz imieniem Magnus, który zauważył, że ćwieki z jego butów oraz żelazne okucie laski przywarły do ziemi. Można zatem powiedzieć, że magnetyzm jako zjawisko fizyczne zawdzięcza swą nazwę legendarnej postaci. Inna, bardziej prawdopodobna wersja wiąże nazwę magnetytu z miejscem jego odkrycia - Magnesia w starożytnej Tesalii (Grecja).
Magnetyt tworzy zazwyczaj skupienia ziarniste lub zbite, czasami występuje w postaci ośmiościennych kryształów. Jest silnie magnetyczny. Najbardziej rozpowszechnione złoża magnetytu występują w rudach skarnowych towarzyszących skałom magmowym i metamorficznym. Zawierające magnetyt skarny obfitują w krzemiany wzbogacone w żelazo, takie jak: granaty (andradyt), pirokseny, hedenbergity, różne odmiany amfiboli oraz epidoty. Najważniejsze złoża magnetytu znajdują się na rozległych Obszarach górskich w północnej Szwecji [Kiruna-vaara], Norwegii, w Stanach Zjednoczonych AP, na Uralu i w okolicach Kurska (Rosja). Piękne kryształy magnetytu zostały znalezione w Binnatal (Szwajcaria). Magnetyt jest najcenniejszą rudą żelaza, którego zawartość dochodzi do 72%.
Chromit, tlenek chromu i żelaza zawierający niekiedy domieszki magnezu, trudno na pierwszy rzut oka odróżnić od magnetytu. Jest jednak słabo magnetyczny i ma brązową rysę. Praktycznie rzecz biorąc chromit jest jedyną rudą chromu. Największe złoża chromitu występują w Zimbabwe,
78

Republice Południowej Afryki, na Filipinach i w USA. Zbliżony do chromitu jest franklinit, tlenek żelaza i cynku z domieszkami manganu. Franklinit tworzy zazwyczaj czarne, ośmiościenne kryształy występujące w skupieniach wraz z innymi minerałami (np. kalcytem). Najsłynniejsze złoża znajdują się w rejonie Franklin i Ogdenburg w stanie New Jersey (USA).
Rombowy; Tw. 8,6; G. 3,7 g/cm3; żółty, żółtozielony, aleksandryt - zielony w świetle dziennym, fiole-towoczerwony w świetle sztucznym; połysk szklisty; R. bezbarwna
Chryzoberyl, chociaż mniej znany jako kamień szlachetny, ceniony jest bardzo wysoko. Występuje w pegmatytach i skałach metamorficznych (gnejsy i łupki mikowe), tworząc dobrze wykształcone kryształy o pokroju tabliczkowym lub słupkowym. Pod względem twardości zajmuje wśród minerałów trzecie miejsce po diamencie i korundzie.
Spośród wszystkich barwnych i przezroczystych odmian tego minerału za najbardziej wartościowy uznawany jest aleksandryt, nazwany tak na cześć cara Rosji Aleksandra II.
72. Chryzoberyl - Marsikov (Czechy); rzeczywista wielkość kryształów dochodzi do 15 mm
79

Ten niezwykły kamień ma w świetle dziennym soczystą barwę zieloną, która w świetle sztucznym zmienia się na fiołkoworóżową. Dlatego też powiada się niekiedy, że aleksandryt jest za dnia szmaragdem, a nocą staje się ametystem.
Główne złoża chryzoberylu znajdują się w Sri Lance i w Brazylii (Espirito Santo). Nowe stanowiska odkryto także w kilku rejonach Afryki. Piękne, jasnożółte i doskonale przezroczyste kryształy chryzoberylu znalezione zostały w pobliżu jeziora Alaotra na Madagaskarze. Wyjątkowo cenne, ciemne kryształy aleksandrytu, których długość dochodzi do 2 cm, występują w Zimbabwe. Do najlepiej poznanych złóż europejskich należy rejon Marsikova na Morawach. Kryształy chryzoberylu z Marśikova mają wspaniałą, żółtą barwę, ale są zbyt spłaszczone, by mogły być poddawane obróbce szlifierskiej. Dużą sławą cieszą się złoża aleksandrytu odkryte w 1833 r. nad rzeką Toko-waja na Uralu, które przez długi czas były jedynym miejscem wydobycia tego minerału. Znacznie później aleksandryt odkryto wśród złóż obfitujących w inne odmiany chryzoberylu, m.in. w Sri Lance i Brazylii.
Do rzadkości należą duże kryształy chryzoberylu. Doskonale przezroczyste kryształy dochodzące do 10 cm znaleziono w złożach aluwialnych na obszarze Madagaskaru. Niekiedy spotyka się dość duże otoczaki chryzoberylu o jedwabistym połysku (cymofan). Po nadaniu szlifu soczewkowatego wyróżniają się one wspaniałym, mieniącym się połyskiem. Występują głównie w Sri Lance i Brazylii. Najpiękniejszą i największą grupę kryształów aleksandrytu - druzę o wymiarach 25 x 15 cm, składającą się z 22 kryształów o masie 5 kg - znaleziono na Uralu. Ten wspaniały okaz znajduje się w zbiorach Muzeum Mineralogicznego im. A. Fersmana Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie. Największy, pojedynczy kryształ aleksandrytu pochodzi ze Sri Lanki. Po przecięciu i oszlifowaniu zachował on masę 66 karatów i jest obecnie przechowywany w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Największe kryształy chryzoberylu, osiągające blisko 18 cm długości, odkryto w pegmatytach koło Golden w stanie Colorado (USA). Ceny chryzoberyli, a zwłaszcza aleksandrytów o doskonałej przezroczystości, utrzymują się niezmiennie na bardzo wysokim poziomie. Najwyższej jakości 10-karatowy aleksandryt wyceniany jest na nie mniej niż 30 tys. USD.
80

Romboedryczny; Tw. 9; G. 3,9-4,1 g/cm3; bezbarwny (leukoszafir) oraz rozmaicie zabarwiony, śladowe domieszki tlenków chromu tworzą odmiany czerwone (rubin), zaś tlenki żelaza i tytanu - odmiany niebieskie (szafiry), także szare, czerwonobrązowe itd.; połysk diamentowy, na mniej przezroczystych kryształach - tłusty; R. biała
Korund występuje w postaci kilku bardzo cennych, przezroczystych odmian barwnych, spośród których od niepamiętnych czasów jako kamienie szlachetne słyną rubin i szafir. Na przykład już od tysięcy lat eksploatowane są znane złoża szafirów Ratnapura w pobliżu Colombo w Sri Lance. Od czasów starożytnych tymi kamieniami zdobiono szaty hinduskich książąt. Pierwsza pisemna wzmianka o złożach rubinu pochodzi z VI wieku n.e. i dotyczy kopalń w okręgu Mogok w północnej Birmie. Wiadomo jednak, że rubiny odkryto tam znacznie wcześniej, podobnie zresztą jak w Sri Lance.
Już w średniowieczu szafiry, a zwłaszcza rubiny, szeroko stosowano do wyrobu klejnotów. Kamieniom nadawano wówczas nieregularny kształt kaboszonów w postaci zaokrąglonych form bez naszlifowywania ścianek na powierzchni. Ten rodzaj szlifu był szczególnie przydatny przy obróbce wykorzystywanych dla celów zdobniczych kamieni półprzeźroczystych i nieprzezroczystych. Stosowano go w owym czasie powszechnie przede wszystkim ze względu na ograniczone jeszcze możliwości technik szlifierskich oraz z uwagi na chęć zachowania jak największej ilości drogocennego materiału. Szafiry i rubiny szlifowane tą dawną metodą zobaczyć można na przykład w słynnej czeskiej koronie świętego Wacława pochodzącej z 1346 r. Znajdujący się w niej okazały kamień jest największym rubinem wykorzystanym do celów zdobniczych. Ma on nieregularny kształt, jego wymiary wynoszą 39,5x36,5x14 mm, a masa 250 karatów. Największe kolekcje dużych rubinów i szafirów znajdują się w rodowych klejnotach hinduskich książąt i w dawnych zbiorach szachów Iranu. Są to przeważnie kamienie o nieregularnym szlifie kaboszonowym.
81
Rubiny są to najczęściej Kryształy słupkowate o powoju piramidalnym, rzadziej tabliczkowate lub igiełkowe. Zwykle jednak występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych (szmergiel). Złoża korundu spotykane są najczęściej w skałach metamorficznych lub w aluwiach. Dla przykładu - macierzystą skałą rubinów birmańskich są gruboziarniste marmury w strefie kontaktowej z granitami i pegmatytami. Z kolei rubiny, a także szafiry występujące w Sri Lance pochodzą głównie ze złóż aluwialnych. Znane są złoża rubinów w Tajlandii, Indiach, Borneo, Australii, Madagaskarze oraz w Stanach Zjednoczonych (Karolina Północna). Nowe złoża odkryto również w Kenii, Tanzanii oraz w Kambodży, gdzie szczególnie zasobne są wystąpienia w rejonie Pailin.
Bardzo interesujące rubiny, chociaż niezbyt przezroczyste, znaleziono również w okolicach Prilepu w Macedonii. Występują one w marmurach dolomitowych i tworzą kryształy o niezwykłych, rzadko spotykanych kształtach. Również ze złóż norweskich wydobywane są kryształy rubinu o wysokiej jakości jubilerskiej. Szlachetne odmiany rubinów występują jednak w przyrodzie stosunkowo rzadko. Wysoko cenione są rubiny gwiaździste, wykazujące interesujące z punktu widzenia krystalograficznego zjawisko asteryzmu. Ujawnia się ono szczególnie wyraziście, kiedy kamień cięty w postaci kaboszonu ukazuje w szczytowej swej części charakterystyczne, jasne linie powstałe z odbicia światła, które sprawiają wrażenie sześcioramiennej lub trójramiennej gwiazdy.
Największe złoża szafirów znajdują się w Tajlandii, Kaszmirze, Australii oraz w USA (Montana), a także (co odkryto ostatnio) w Tanzanii i Kambodży. Mniejsze złoża znajdują się w Chinach i na Madagaskarze. Najbardziej znane złoża europejskie zlokalizowane są w Czechach (Izerska Łąka). Szczególnie interesujące są szafiry gwiaździste. Warto dodać, że zjawisko asteryzmu występuje w kryształach szafiru znacznie częściej i ujawnia się z większą doskonałością niż w kryształach rubinu. W przyrodzie spotykane są również inne barwne odmiany szlachetnego korundu. Na przykład biały leukoszafir stosowany bywa jako imitacja diamentu. Równie wysoko cenione są żółte korundy (lub żółte szafiry) i bardzo rzadkie korundy o barwie fiołkoworóżowej.
82

Korund jest nie tylko wysoko cenionym kamieniem szlachetnym, ale także ma bardzo duże znaczenie w przemyśle, głównie dlatego, że należy do najtwardszych minerałów, ustępujących tylko diamentowi. Ponadto charakteryzuje się dużą odpornością na działanie czynników mechanicznych i chemicznych, bardzo niską rozszerzalnością oraz wysoką temperaturą topnienia. Nic więc dziwnego, że wciąż wzrasta produkcja sztucznego korundu niezbędnego zarówno dla celów przemysłowych, jak i jubilerskich. Syntetyczny rubin znajduje na przykład szerokie zastosowanie w technice laserowej.
Romboedryczny; Tw. 6,5; G. 5,2-5,3 g/cm3; przeważnie czerwony, w postaci krystalicznej ciemnoszary; połysk metaliczny; R. wiśniowoczerwona
Hematyt był znany i wydobywany już w starożytności. Wspomina o nim nawet Wergiliusz w Eneidzie, zachwycając się pięknem błyszczących kryształów z wyspy Elby. Barwy hematytu pojawiają się dzięki odbiciu oraz załamaniu i rozszczepieniu światła na powierzchniowej warstwie minerału. Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że w Babilonie i Egipcie duże bryły hematytu [tzw. szklane głowy] używane były do celów dekoracyjnych.
Hematyt występuje w bardzo rozmaitych postaciach różniących się stanem skupienia, formą wykształcenia i zmiennością barw. Rysa hematytu ma jednak zawsze barwę wiśniowoczerwoną. Bardzo rozpowszechniona odmiana pylasta nosi nazwę śmietany hematytowej. Drobnoziarniste, łuseczkowate skupienia hematytu, którym towarzyszy często kwarc, nazywane są miką żelazną. Tworzy ona niekiedy warstwowane kompleksy
83

skalne określane mianem żelaznych łupków mikowych lub jako itabryt (od nazwy złóż w rejonie grzbietu Itabira w Brazylii).
Hematyt powstaje w bardzo zróżnicowanych warunkach środowiskowych i należy do najbardziej rozpowszechnionych minerałów w przyrodzie. Jego obecność powoduje czerwone zabarwienie gleby, piasku oraz całych kompleksów skalnych. Sama nazwa "hematyt" wywodzi się od barwy czerwieni (z greckiego haima - krew). Poza skałami osadowymi hematyt występuje także w seriach metamorficznych oraz w mniejszych ilościach w skałach magmowych jako składnik żył hydrotermalnych, głównie w strefie utleniania.
Złoża hematytu są bardzo liczne. Najbogatsze z nich eksploatowane są m.in. w Szwecji, Stanach Zjednoczonych AP w tzw. Żelaznym Pasie (Iron Ranges) wokół Jeziora Górnego, na Ukrainie (Krzywy Róg). Ze złóż alpejskich (np. St. Gotthard) znane są pięknie wykształcone skupienia płaskich kryształów hematytu, nazywane różami alpejskimi. Zbite skupienia naciekowe hematytu [tzw. krwawnik], znane m.in. z obszaru Czech i Wielkiej Brytanii, wykorzystywane są jako kamienie ozdobne do wyrobu sygnetów, naszyjników i innych przedmiotów dekoracyjnych. Jako ruda żelaza hematyt zawiera około 70% czystego metalu. Czerwona ochra żelazowa używana jest jako pigment do produkcji barwników oraz jako materiał ścierny.
[W Polsce hematyt eksploatowany był dawniej w Rudkach (Góry Świętokrzyskie) oraz na Dolnym Śląsku. Złoża hematytu znane są także z Tatr (Huciska, Tomanowa)].
Romboedryczny - pseudoheksagonalny; Tw. 7; G. 2,65 g/cm3; barwy - patrz tekst; R. bezbarwna, biała do szarej
Kwarc znany był dobrze w świecie starożytnym, zwłaszcza w swej najczystszej postaci - kryształu górskiego [skalnego]. Jego nazwa pochodzi z greckiego krystallos -lód. Czysty, bezbarwny kwarc określony został mianem kryształu skalnego, ponieważ przypomina lód i w przeciwieństwie do szkła pozostaje długo zimny nawet w podwyższonej temperaturze. Dzieje się tak dlatego, że kwarc jest bardzo słabym przewodnikiem ciepła. Wiedzieli o tym doskonale starożytni Rzymianie. Zamożni patrycjusze przechowywali często w swoich domach duże kule kryształowe używane do chłodzenia dłoni. Pliniusz Starszy, pozostając pod wrażeniem tej szczególnej cechy kryształu górskiego, sądził, że powstał on z tak silnie zamrożonego lodu, iż nie może już stopnieć nawet pod wpływem najwyższej temperatury.
84

Grecy i Rzymianie znali dobrze inne liczne odmiany kwarcu, lecz nie zdawali sobie sprawy, że są one wszystkie tą samą substancją mineralną. Kwarc służył człowiekowi od niepamiętnych czasów, przede wszystkim dlatego, że był szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i pozostawał odporny na działanie czynników zewnętrznych. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że był on pierwszym minerałem zastosowanym przez człowieka do wyrobu podstawowych narzędzi i broni, które
85

zapewniały mu warunki bytowania. Wyroby z krzemienia (odmiana kwarcu) znane są od początku epoki kamiennej [starszego paleolitu] aż do schyłku okresu neolitu, który rozpoczął się u progu II tysiącleciap.n.e.
Człowiek wykorzystywał kwarc na przestrzeni całych dziejów i stosuje go do dziś. W prawiekach ceniono krzemień za jego twardość, wysoką odporność oraz ze względu na ostre, tnące krawędzie. Stopniowo, poprzez stulecia, odkrywano kolejne walory kwarcu. Jego użyteczność stale rosła; obecnie jest on stosowany w wielu gałęziach nowoczesnej techniki i przemysłu.
Już starożytnych górników zachwycało piękno kryształów kwarcu. W miarę postępu cywilizacyjnego i kulturalnego popularność kwarcu i jego odmian znacznie wzrosła. Doskonałość kształtów i wspaniałość barw sprawiały, że był on coraz bardziej poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Do dziś podziwiać można wspaniale cięte kryształowe puchary średniowieczne, wykonywane przez słynnych mistrzów tej epoki (przede wszystkim Włochów i Niemców). Współczesne wyroby rzadko dorównują im pięknością i precyzją wykonania. Te prawdziwe dzieła sztuki wytwarzano głównie z surowca pochodzącego ze złóż alpejskich. Najpiękniejsze egzemplarze gromadził w swej kolekcji cesarz Rudolf II nazywany często maximus adorator et amator gemmarum. Wiele z nich zachowało się do dziś w kolekcjach muzealnych (np. w Wiedniu).
Wyroby średniowiecznej i renesansowej sztuki zdobniczej i jubilerskiej świadczą o ogromnej popularności różnych odmian kwarcu. Były one bardzo poszukiwane ze względu na doskonałą przezroczystość i silny połysk, dzięki czemu zastępowały często inne, znacznie rzadsze i bardziej wartościowe kamienie szlachetne.
Kwarc występuje w przyrodzie w bardzo urozmaiconych postaciach, począwszy od form doskonale wykształconych kryształów aż do skupień drobnoziarnistych i zbitych. Oprócz przezroczystego, bezbarwnego kryształu górskiego spotyka się liczne odmiany o wyrazistym zabarwieniu. Do bardzo popularnych odmian krystalicznych należy ametyst o pięknych, zróżnicowanych barwach od purpury
86

do fioletu. Wywołane są one prawdopodobnie domieszkami żelaza oraz, wpływem promieniowania jonizującego. Zabarwienie kwarcu z niektórych złóż nie jest trwałe w świetle dziennym i szybko zanika. Ametyst był ulubionym kamieniem starożytnych Greków i Rzymian, którzy wierzyli, iż zapobiega on pijaństwu (jego nazwa wywodzi się z greckiego amethystos - nieupojony). Z ametystu wykonywano cenne amulety i liczne przedmioty dekoracyjne.
Krystaliczną odmianą kwarcu o bladożółtej barwie wywołanej obecnością trójtlenku żelaza jest cytryn. Kwarc dymny tworzy kryształy o barwie dymnobrązowej lub brązowoczarnej. Czarne, nieprzezroczyste odmiany kwarcu dymnego noszą nazwę morionu, wywodzącą się z łacińskiego mor-morion, zastosowaną pierwotnie przez Pliniusza Starszego dla określenia czarnego jaspisu i onyksu, pochodzącego z Indii.
Zabarwienie obu tych odmian spowodowane jest prawdopodobnie naturalnym promieniowaniem radioaktywnym. Podczas podgrzewania kwarc dymny i morion tracą swoje zabarwienie.
87

Bardzo popularną odmianą żółtego kwarcu jest kwarc różowy, charakteryzujący się różnymi odcieniami różu - od bladoróżowego do bardziej intensywnego, czasami przechodzącego w fiolet. Barwy te wywołane są obecnością tlenku manganu i zanikają, gdy minerał zostanie podgrzany do temperatury 575°C. Pozostawiony dłużej pod wpływem zewnętrznych warunków atmosferycznych również traci barwy. Aż do momentu odkrycia form krystalicznych w złożach brazylijskich kwarc różowy znany był dotychczas niemal wyłącznie w postaci zbitej. Praż lub kwarc zielony (w średniowieczu znany też pod nazwą "prasius") wywodzi swą nazwę z greckiego prasios - zieleń porowa. Barwę swą zawdzięcza obecności licznych wrostków zielonego aktynolitu. Delikatny odcień zieleni sprawiał, że kamień ten był dawniej używany znacznie częściej niż obecnie do wytwarzania ozdób, mozaik itp. Kwarc szafirowy jest zbitą odmianą niebieskozielonego kwarcu, którego barwa wywołana jest obecnością licznych, włóknistych wrostków niebieskawych amfiboli (krokidolitu).
Czerwony, brązowy lub żółty kwarc żelazisty występuje w postaci skupień zbitych, ziarnistych lub krystalicznych. Kwarc mleczny zawdzięcza swą białą barwę nie obcym domieszkom, ale zawartości dużej liczby drobniutkich pęcherzyków gazu. Odmiany zanieczyszczone o szerokiej gamie
88

barw obejmowane są wspólną nazwą kwarcu zwykłego lub pospolitego. Szary rogowiec jest mieszaniną kwarcu i chalcedonu, podobnie jak brązowoczarny krzemień.
Na rynku jubilerskim bardzo popularne są włókniste, wstęgowe odmiany kwarcu. Ich swoiste, delikatne zabarwienie i jedwabisty połysk, szczególnie wyraziste po oszlifowaniu, spowodowane są obecnością włókienek amfiboli, a w szczególności krokidolitu. W zależności od zabarwienia wyróżnia się szarozielone kwarcowe kocie oko [zawierające wrostki azbestu], niebieskoszare sokole oko oraz tygrysie oko z żółtymi włókienkami zwietrzałego krokidolitu.
Kwarc awenturynowy [awenturyn] jest bardzo osobliwym minerałem. Występuje w postaci zbitej i zawiera ogromną liczbę maleńkich blaszek miki i hematytu, które nadają mu charakterystyczną migotliwość. Jest rzeczą interesującą, że imitacja tego kamienia pojawiła się wcześniej, zanim został on odkryty. Stało się to w słynnej weneckiej hucie szkła Murano, kiedy do stopionej masy szklanej dostały się przez nieuwagę drobniutkie opiłki miedzi, które spowodowały efekt wyjątkowej błyskotliwości szkła. Zdarzenie to miało charakter przypadkowy (po włosku per aventura) i dlatego uzyskany wyrób szklany nazwany został awenturynem. Dopiero później, kiedy odkryto minerał o podobnym wyglądzie, nadano mu tę samą nazwę.
Oprócz wspomnianych już krystalicznych, drobnoziarnistych i zbitych odmian kwarcu spotyka się wiele innych kryształów, wyróżnianych ze względu na szczególne wykształcenie i pokrój. Chodzi tu zarówno o pojedyncze kryształy, jak i ich skupienia, które powstając głównie z roztworów hydrotermalnych przybierają rozmaitą postać w zależności od warunków krystalizacji. Naprzykład kwarc kapturowy tworzy specyficzne formy kryształów, zawierające maleńkie warstewki obcej substancji mineralnej , takiej jak mika, która przerywa normalny ich wzrost. Kryształy takie można rozbić jednym uderzeniem na szereg małych "kapturków". Kwarc gwiaździsty składa się z pojedynczych kryształów zgrupowanych w kształcie gwiaździstych skupień.
Tak zwany kwarc berłowy, spotykany często w szczelinach łupków krystalicznych, tworzy jeszcze inne formy. Na pierwotny słupkowaty kryształ, zwężający się na szczycie, narasta drugi, nieco
89

szerszy, zwykle ograniczony z obu stron i zawsze zorientowany w tym samym kierunku co smuklejszy dolny kryształ.
W wyniku przetopienia niektórych skał porfirowych powstaje tak zwany kwarc porfirowy; występuje on w postaci kryształów ograniczonych tylko ścianami romboedrycznymi, bez ścian pryzmatycznych. Kryształy tzw. kwarcu babilońskiego przybierają kształty zwężające się ku wierzchołkowi. Kwarc ruinowy (stonewall quartz) tworzą przerastające się kryształy ułożone w równoległe pasma, które w przekroju poprzecznym przypominają kamienne ściany, ruiny.
Kwarc, niekiedy zwany "plastrem miodu", występuje jako powierzchniowa pseudomorfoza po rozpuszczeniu pierwotnego minerału, którego jedyną pozostałością jest powłoka kwarcu.
90

Kryształy kwarcu są zwykle bardzo piękne. najczęściej tworzą różnorodne kombinacje słupa heksagonalnego ograniczonego romboedrycznymi ścianami, niekiedy mają postać trapezoedru lub bipiramidy. Kąty między takimi samymi ścianami zawsze wynoszą 60°, niezależnie od stopnia równomierności wzrostu kryształów. Ściany słupa są zwykle poprzecznie prążkowane (zbrużdżone). Warunki krystalizacji rzadko są idealne. Najrozmaitsze czynniki zewnętrzne, m.in. zmiany ciśnienia, nierówny dopływ substancji mineralnej, ograniczona przestrzeń, powodują zaburzenia wzrostu kryształów i nierównomierny ich rozwój, jednak kąty między poszczególnymi przecinającymi się ścianami pozostają zawsze niezmienne. Właśnie na podstawie obserwacji kryształów kwarcu duński lekarz, geolog i mineralog Niels Stensen [Nicolaus Steno, 1638-1686], sformułował w 1669 r. podstawowe prawo krystalografii - prawo stałości kątów, tworząc tym samym naukowe podwaliny krystalografii.
91

wśród kryształów kwarcu spotykane są niekiedy prawdziwe giganty. Słynie z nich w szczególności Madagaskar, gdzie pojedyncze kryształy dochodzą nawet do kilku metrów w obwodzie.
Stosunkowo często kryształy kwarcu występują w licznych niewielkich pustkach wypełnionych częściowo lub całkowicie pierwotnym roztworem krystalizacyjnym. Stanowią one ważne źródło informacji o warunkach powstawania kwarcu w poszczególnych złożach.
Kwarc jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem w skorupie ziemskiej i stanowi ponad 12% jej składu. Ponadto około 47% krzemionki zawierają różnorodne krzemiany, które należą do głównych minerałów skałotwórczych. Kwarc jest podstawowym składnikiem wielu skał magmowych (np. granitów) oraz licznych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty).
Najokazalsze kryształy kwarcu występują głównie w próżniach skalnych wśród gruboziarnistych granitów, w pegmatytach, w niektórych żyłach rudnych oraz w łupkach krystalicznych. W żyłach kruszcowych są one zazwyczaj skałą płonną, chociaż spotyka się również często żyły zbudowane z samego kwarcu. Kryształy czystego kwarcu występują zwykle w szczelinach łupków, ale również spotyka się je w skałach wulkanicznych, takich jak melafiry, często wspólnie z agatami. W pustkach skalnych wśród skał wulkanicznych pojawia się także ametyst, który często tworzy geody - skupienia kryształów narastające od ścian wolnej przestrzeni i skierowane wierzchołkami ku jej środkowi. Geody spotyka się również w skałach płonnych żył kruszcowych i w żyłach kwarcowych. Podobne formy występowania są charakterystyczne dla kwarcu dymnego i morionu. Kwarc różowy spotykany jest zwykle w pegmatytach.
Rogowiec występuje w żyłach rudnych jako minerał pochodzenia nieorganicznego. Krzemień spotykany jest zwykle w postaci konkrecji utworzonych dzięki koncentracji organicznej substancji krzemionkowej, głównie w mezozoicznych skałach osadowych.
Ze względu na wysoką odporność kwarcu na wietrzenie fizyczne i chemiczne jest on bardzo rozpowszechniony w wielu skałach osadowych i występuje w dużej ilości w aluwiach, piaskach i żwirach.
Jak więc widać, kwarc może powstawać w przyrodzie w bardzo zróżnicowany sposób. Krystalizuje zarówno z magmy w wysokich przedziałach temperaturowych, jak i na powierzchni Ziemi
92

w normalnych temperaturach. Może powstawać z gorących roztworów wodnych, ale także i ze stosunkowo chłodnych.
Najwspanialsze kryształy kwarcu, zwłaszcza przezroczystego, pochodzą z łupków alpejskich. W 1719 r. w miejscowości Zingenstock koło Grimsel w szwajcarskich Alpach Berneńskich odkryto ogromną grotę. Nazwano ją "kryształową komnatą", ponieważ wydobyto z niej ponad 100 ton najpiękniejszych przezroczystych kryształów. Masa niektórych pojedynczych kryształów przekraczała 800 kg. Najbogatsze obecnie złoża kryształów kwarcu znajdują się we wschodniej i północno-wschodniej części Madagaskaru, w południowej Brazylii (rejon Cristalina w górach Serra dos Cristaes, stan Goias), a także w Arkansas w Stanach Zjednoczonych AP. W rejonie Hot Springs (Arkansas) odkryto próżnię skalną o wymiarach 2 x 10 m, z której wywieziono wagon towarowy czystego kwarcu. Na Madagaskarze wydobywane są bloki kwarcowe o masie do 50 kg. Stąd właśnie pochodzą największe znane dotychczas kryształy górskie. Brazylijskie kryształy mierzą niekiedy więcej niż pół metra grubości. W Karpatach na Ukrainie znajdują się złoża niewielkich, idealnie przezroczystych kryształów kwarcu zwanych "diamentami marmaroskimi", występujące wśród trzeciorzędowych piaskowców fliszowych [niewielkie złoża "diamentów marmaroskich" spotykane są także w polskich Bieszczadach, w okolicy Baligrodu]. Za najdoskonalej wykształcone okazy uznawane są kryształy górskie znajdowane w próżniach skalnych słynnych śnieżnobiałych marmurów kararyjskich w północnych Włoszech. Przypominają one nieco wspominane poprzednio "diamenty marmaroskie", ale przewyższają je znacznie rozmiarami i urodą. Podobne są "diamenty z Herkimer", występujące w postaci luźnych, pojedynczych osobników kryształu górskiego w rejonie Herkimer w pobliżu Nowego Jorku. Ich wyjątkowa przezroczystość i silny połysk sprawia, że przypominają rzeczywiście prawdziwe diamenty.
Największa geoda ametystowa znaleziona została w 1900 r. w Rio Grande do Sul w Brazylii. Mierzyła ona 10 x 5 x 3 m, a jej całkowita masa wynosiła 7 ton. Poszczególne części tej geody podziwiać można w licznych muzeach. Podobne, chociaż znacznie mniejsze gniazda kryształów lub zbitych odmian kwarcu występują w okolicach Idar-Oberstein w Niemczech lub u podnóży Karkonoszy. Najzasobniejsze złoża ametystu, oprócz wspominanych złóż w Brazylii i Urugwaju, znajdują się w Meksyku i na Madagaskarze (Betafo), skąd pochodzą najbardziej soczyście zabarwione odmiany tych kamieni.
93

Najwspanialsze europejskie ametysty pochodzą z Uralu (Murzinka) oraz z żył rudnych w Karpatach, a w szczególności z rejonu Cavnic w Rumunii oraz Bańskiej Szczawnicy na Słowacji. Niestety, barwy ametystów z Bańskiej Szczawnicy szybko blakną pod wpływem światła dziennego.
[W Polsce niewielkie złoża delikatnie zabarwionych ametystów można obecnie spotkać w niektórych żyłach kwarcowych i w pustkach skał wulkanicznych na Dolnym Śląsku].
Cenne złoża kwarcu dymnego i morionu znajdują się w Alpach, przede wszystkim w okolicach St. Gotthard. Tworzą one zazwyczaj duże skupienia kryształów w pustkach skał granitowych. Jedną z największych, o wymiarach 6 x 4 x 2 m, odkryto w 1868 r. w szwajcarskim kantonie Uri, skąd wydobyto 30 ton kwarcu dymnego. Największy okaz z tego stanowiska jest eksponowany w Muzeum Historii Naturalnej w Bernie (największy kryształ ma długość 70 cm i masę 130 kg). Wspaniałe druzy kwarcu dymnego znajdowane są na Uralu (Murzinka), w Brazylii, na Madagaskarze i w stanie Kolorado (USA). Atrakcyjne kwarce dymne występują również w Czechach, przede wszystkim w pegmatytach z okolic Dolni Bori. [W Polsce piękne kryształy kwarcu dymnego i morionu spotykane są obecnie przede wszystkim w kawernach wśród granitów masywu strzegomskiego na dolnym Śląsku].
Naturalne kryształy cytrynu są stosunkowo rzadkie. Najpiękniejsze okazy pochodzą z Brazylii i z Uralu. Większość spotykanych na rynku jubilerskim cytrynów to sztucznie podgrzewane ametysty lub dymny kwarc. Są one oferowane pod różnymi nazwami, m.in. "złoty topaz", "hiszpański topaz", "topaz Madera" lub "topaz uralski".
Złoża różowego kwarcu występują głównie na Madagaskarze i w Brazylii, gdzie oprócz odmian zbitych spotyka się formy krystaliczne. W Europie większe złoża kwarcu różowego znane są z pegmatytów na obszarze Bawarii oraz z terenów Uralu.
94

Zbite skupienia kwarcu żelazistego występują w niektórych żyłach rudnych w okolicy Hofovic w Czechach, formy krystaliczne zaś w Nadrenii Północnej-Westfalii (Iserlohn). Zielony kwarc awenturynowy wysoko ceniono w Chinach, gdzie nazywano go cesarskim kamieniem Yu. Awenturyn znajdowany jest także często na Uralu (Miass), Syberii oraz w Indiach. W Europie większe jego złoża spotyka się m.in. w rejonie Styrii (Austria). Rzadko zdarzają się większe nagromadzenia złożowe włóknistych odmian kwarcu. Kwarcowe kocie oko i sokole oko oraz szczególnie cenione tygrysie oko występuje głównie na terenie Sri Lanki, Republiki Południowej Afryki (Góry Azbestowe) i Chin. Pokaźne złoża tygrysiego oka zostały odkryte stosunkowo niedawno w Australii.
Czysty, bezbarwny kwarc (kryształ górski), stosunkowo niedrogi kamień ozdobny, wykorzystuje się obecnie przede wszystkim do wytwarzania większych przedmiotów artystycznych. Decyduje o tym wysoka twardość i odporność tej odmiany kwarcu. Ametyst ma zastosowanie przede wszystkim w wyrobie biżuterii i drobnych przedmiotów dekoracyjnych. Jego wartość jako kamienia ozdobnego zależy od bogactwa odcieni i intensywności zabarwienia kryształów. Niektóre ametysty podgrzewane do temperatury około 250°C zmieniają barwę na głębo komiodowożółtą. W ten oto stosunkowo prosty sposób uzyskiwane są sztuczne cytryny, często brane także za szlachetne topazy. Poddane napromieniowaniu odzyskują pierwotną barwę fioletową.
Do ametystów, cytrynów, kwarców dymnych, kryształów górskich, a nawet kwarcu różowego można stosować szlif brylantowy lub też nadaje im się postać kaboszonu o kształcie wydłużonym, owalnym i okrągłym. Kwarc dymny, morion i ametyst służą do wykonywania dużych kamieni zdobiących pierścienie. Rozmaite odmiany kwarcu są chętnie wykorzystywane w gliptyce, tzn. sztuce rzeźbienia i rytowania kamieni w postaci miniaturowych płaskorzeźb (gemm) z wzorem wypukłym (kamea) lub wklęsłym (intaglio).
Niektóre przezroczyste odmiany kwarcu zawierają bardzo interesujące wrostki innych minerałów, które podnoszą ich wartość jubilerską. Są to np. płatki zielonego chlorytu, igiełki aktynolitu, turmalinu lub brązowego rutylu - sagenitu. Znane są one pod różnymi poetyckimi nazwami: "strzały Amora", "włosy Wenery", "włosy Tetydy". W regionach, gdzie można je znaleźć, np. w Alpach, sprzedaje się je turystom po stosunkowo wysokich cenach. To samo dotyczy pięknie wykształconych kryształów kwarcu, a przede wszystkim okazów kryształu górskiego oraz towarzyszących im często innych minerałów, jak np. adular. Aby prześledzić bieg żył kwarcowych, poszukiwacze kryształów (Strahler)
95

wdzierają się w najbardziej niebezpieczne rejony Alp. Określają oni uderzeniami młotka położenie kawern, a następnie otwierają je oskardem, poddając dalszym oględzinom. Owe kawerny występują często w najbardziej niedostępnych miejscach.
Niektórzy poszukiwacze mają niekiedy szczęście stać się odkrywcami zapierających swą wspaniałością dech w piersiach prawdziwych "grot kryształowych", których ściany zdobią czyste kryształy górskie lub bajkowe kryształy kwarcu dymnego. Wiele takich "kryształowych grot" odkryto m.in. w Szwajcarii.
Obecnie kwarc jest ważnym surowcem mineralnym dla przemysłu szklarskiego i optycznego. Przezroczysty, bezbarwny kwarc naturalny wykorzystywany jest m.in. do wytwarzania szkieł optycznych. Bardzo szerokie zastosowanie znajduje kwarc w radiotechnice i optoelektronice, chociaż kryształy kwarcu wykorzystywane do tych celów są już dziś najczęściej wytwarzane syntetycznie. Stosowane są one w różnych instrumentach optycznych (m.in. do mikroskopów polaryzacyjnych służących do badań mineralogicznych, w spektroskopii, do konstrukcji teleskopów astronomicznych itd.). W ostatnich latach zwraca się szczególną uwagę na doskonalenie technologii produkcji kwarcu syntetycznego, ponieważ zbliża się moment całkowitego niemal wyczerpania złóż kwarcu naturalnego (kryształu górskiego) przydatnego dla celów technicznych. Czyste, syntetyczne kryształy kwarcu mają ogromne znaczenie dla przemysłu, szczególnie w elektronice, która wymaga materiału nie tylko doskonale czystego, ale przede wszystkim o idealnej strukturze wewnętrznej (monokryształy). Wymogów tych nie spełniają zazwyczaj naturalne kryształy, nawet wówczas gdy doskonale nadają się do celów jubilerskich. Są to bowiem w większości kryształy zbliźniaczone. We wszystkich krajach rozwiniętych stale wzrasta popyt na syntetyczne kryształy kwarcu. W Stanach Zjednoczonych zużycie kwarcu syntetycznego przekracza rocznie 3000 ton, a jej wartość szacowana jest na około 18 mln USD.
96

Mieszanina kwarcu romboedrycznego, skrytokrystalicznego chalcedonu i domieszek barwiących; Tw. okoio 7; G. zróżnicowana; czerwony, żółty, zielony, brunatny, wielobarwny; połysk tłusty lub szklisty; R. od białej do szarej [Termin "jaspis" stosuje się najczęściej do określenia skrytokrystalicznych skał krzemionkowych].
Jaspis jest jednym z tych kamieni ozdobnych i dekoracyjnych, które były dobrze znane już w starożytności. Można powiedzieć, że w przeszłości był on nawet bardziej popularny niż obecnie. Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie używali jaspisu do wyrobu ozdób i amuletów, stosując różnorodne metody wiercenia otworów w kamieniach oraz rzeźbienia na ich powierzchni znaków i symboli, a później nawet i portretów. Były to początki sztuki rzeźbienia i rytowania kamieni (gliptyki). O pięknie barw jaspisu wspomina już Pliniusz.
Popularność jaspisów przetrwała do średniowiecza. Czerwonokrwiste jaspisy zdobią ściany kaplic czeskiego zamku Karlstein i słynnej kaplicy Św. Wacława na Hradczanach w Pradze. Dekoracje owe pochodzą z okresu panowania cesarza Karola IV, który w 1347 r. polecił ozdobić tym kamieniem wszystkie swoje ulubione pomieszczenia. W tym czasie jaspisy i ametysty wydobywano z żył po saskiej stronie Gór Kruszcowych (okolice Drezna), a następnie przewożono do Pragi, gdzie były one przecinane i szlifowane.
Wiele ciekawych informacji o popularności jaspisu w dobie renesansu zawiera dzieło Boetiusa de Boota, nadwornego lekarza cesarza Rudolfa II, zatytułowane Gemmarum et lapidum historia. De Boot opisuje na przykład wielki blat stołu z cesarskiej kolekcji, wyłożony barwnymi jaspisami pochodzącymi ze złóż u podnóża Karkonoszy. Przedstawiał on wspaniałą kompozycję pejzażową i, uznawany za jeden z siedmiu cudów świata, przewyższał sławą wiele innych dzieł sztuki wykonanych w owej epoce z czeskich jaspisów.
Wyjątkowo bogata kolekcja najrozmaitszych obiektów sztuki zdobniczej wykonanych z jaspisu przechowywana jest w Ermitażu (dawny Pałac Zimowy) w Petersburgu. W salach i komnatach pałacowych znajdują się wielkie kolumny i wazy, liczące niekiedy po kilka metrów, które były sporządzane czasami z jednego bloku jaspisu przez rzemieślników ze słynnych rosyjskich warsztatów w Peterhofie i Jekaterynburgu. Wykorzystywane do tych celów jaspisy wyróżniają się ogromną rozmaitością barw i pochodzą z bogatych złóż w rejonie Orska na Uralu. Wspaniale obrabiane indyjskie jaspisy odnaleźć można w kolekcjach hinduskich maharadżów.
Pliniusz stosował termin "jaspis" jedynie dla określenia jaśniejszych odmian tego kamienia. Jednocześnie wymieniał wiele barwnych odmian, nadając im osobne nazwy, np. ciemne i czarne jaspisy indyjskie nosiły pierwotnie nazwę "morion", później zastosowaną dla określenia ciemnego kwarcu
97

dymnego. Zielony jaspis z regularnymi, krwistoczerwonymi plamkami hematytu nazywany był heliotropem (z greckiego Helios - słońce, i trepa, tropein - zmiana barwy).
[Obecnie nazwę "heliotrop" odnosi się do ciemnozielonych odmian chalcedonu ubarwionych charakterystycznymi czerwonymi plamkami].
Jaspisy występują w przyrodzie stosunkowo często, zazwyczaj z towarzyszącymi im agatami i chalcedonami. Powstają głównie w wyniku krystalizacji gorących roztworów w szczelinach skał wulkanicznych, najczęściej melafirów. Krzemionka uwolniona z pierwotnych minerałów pod wpływem działania gorących roztworów ulega ponownej krystalizacji w szczelinach skalnych w postaci drobnoziarnistych skupień zbitego, nieprzezroczystego kwarcu lub skrytokrystalicznego chalcedonu. Są to główne składniki jaspisów obok domieszek naturalnych, barwiących substancji mineralnych. Czerwone zabarwienie powoduje sproszkowany pylasty hematyt, żółte i brązowe barwy pochodzą od limonitu, a zielone odmiany zawdzięczają swe barwy domieszkom włóknistych skupień chlorytów. Niekiedy jaspisy powstają w wyniku metamorfizmu skał osadowych poddanych oddziaływaniu gorących law melafirowych.
Jaspisy tworzą również rozmaite konkrecje w skałach osadowych, z których są wypreparowywane podczas procesów wietrzenia. Tego typu konkrecje, tworzące zazwyczaj płaskie, wydłużone formy, występują np. w wapieniach na obszarze Egiptu. Te bardzo ciekawe, kasztanowobrązowe lub kawowobrązowe "otoczaki" jaspisowe o silnym połysku noszą również nazwę "kwarcu Nilu". Charakteryzują się one dość niezwykłą powierzchnią ukształtowaną przez ziarenka piasku niesione przez pustynne wiatry. Po przecięciu i oszlifowaniu mają one rzeczywiście bardzo atrakcyjny wygląd, zwykle bowiem są pięknie warstwowane oraz urozmaicone krzaczastymi nalotami dendrytowymi przypominającymi gałązki skamieniałego mchu. Wykonywane są z nich najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pamiątki dla turystów.
Wspaniałe jaspisy występują w rejonie Kozakova w czeskich Karkonoszach. Słynne złoża znajdują się na południowym Uralu, gdzie wydobywane są bryły jaspisu o masie kilku ton. Dobrze znane są również niemieckie jaspisy zwłaszcza z Nadrenii (Idar-Oberstein) oraz z wielu stanowisk
98

w Saksonii (dolina rzeki Miiglitz i okolice Chemnitz). Duże złoża znajdują się również w Indiach, Brazylii i w Egipcie, szczególnie w pasie pustynnym wzdłuż doliny Nilu. Heliotrop spotykany jest w wielu złożach indyjskich wraz z innymi odmianami jaspisu, z reguły w tych samych miejscach, gdzie występują chalcedony i agaty. Obrabiane są one w miejscowych warsztatach szlifierskich lub eksportowane do Europy. Złoża jaspisów odkryte zostały również ma Madagaskarze.
Jaspis jest doskonałym surowcem, przydatnym do wyrobu wielu przedmiotów, przede wszystkim o charakterze ozdobnym. Decyduje o tym jego wysoka odporność fizyczna i chemiczna, łatwa dostępność, występowanie w dużych blokach, pozbawionych skaz, oraz, co najważniejsze - atrakcyjny wygląd. Z tych względów był on już od czasów starożytnych cenionym materiałem służącym do wyrobu rozmaitych drobnych przedmiotów ozdobnych, zwłaszcza elegancko rzeźbionych uchwytów, klamer, kaset, przycisków oraz bardziej wartościowych, wspaniale rzeźbionych lub grawerowanych brosz, pierścieni, wisiorów, naszyjników itp. Słynnym ośrodkiem obróbki tych kamieni był rejon położony u podnóża Karkonoszy w Czechach. Prosperował on doskonale aż do momentu pojawienia się dużych ilości jaspisów, agatów i kwarców ze złóż w Brazylii i Urugwaju, które napływały do warsztatów w Idar-Oberstein (Nadrenia). Dzięki temu warsztaty owe zyskały impuls do szybkiego rozwoju na znacznie większą skalę i wyparły czeskie produkty z europejskiego rynku. Wyroby z jaspisu są również bardzo popularne w Rosji i na Ukrainie oraz w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych AP. Są to głównie rozmaite naczynia dekoracyjne, puchary, przyciski do papieru, mozaiki itp. Najpiękniejsze odmiany jaspisu wykorzystywane są także jako kamienie ozdobne w jubilerstwie.
99

Romboedryczny - skrytokrystaliczny; Tw. 6,5; G. 2,59-2,61 g/cm3; różnorodnie zabarwiony, najczęściej mlecznoszary, żółtoczerwony (karneol, sard) lub zielony (plazma), często cętkowany; połysk tłusty lub szklisty; R. biała do szarej
Chalcedon był doskonale znany ludom starożytnym. Szczególnie wysoko ceniono go w Egipcie, Grecji i w Azji Mniejszej. W artystycznej obróbce chalcedonów przodowali starożytni Egipcjanie. Do dziś przetrwały wykonane z chalcedonu skarabeusze wyobrażające żuka Ateu-chus sacer, które pokrywano hieroglifami i noszono jako amulety. Znajdowano je głównie w sarkofagach mumii wraz z innymi klejnotami i kamieniami ozdobnymi.
Chalcedon wywodzi swą nazwę od starożytnego miasta Chalcedon (obecnie Kalkidoy) w pobliżu dzisiejszego Stambułu, gdzie odkryto jego złoża. W starożytności znano już liczne odmiany chalcedonów, jak np. plazma oraz karneol, którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa carneus (mięsny) i nawiązuje do czerwonego koloru tego kamienia.
W średniowieczu bardzo cenionym kamieniem ozdobnym był chryzopraz, piękna, jabłkowo-zielona odmiana chalcedonu. Jego nazwę wywodzi się z greckiego chryzos - złoty, prasinos - zielonkawy. W czasach panowania cesarza Rudolfa II zapotrzebowanie na chalcedon było tak wielkie, że władca ów wysyłał w rejony jego występowania specjalnych poszukiwaczy, wyposażonych w rozmaite przywileje.
100

Chalcedon jest bardzo interesującą odmianą kwarcu, która różni się od wielu innych odmian nie tylko cechami zewnętrznymi, ale przede wszystkim strukturą wewnętrzną substancji krzemionkowej. Na pierwszy rzut oka chalcedon sprawia wrażenie zbitej, bezpostaciowej substancji mineralnej. Dopiero pod mikroskopem okazuje się, że jest on w rzeczywistości zbudowany z bardzo drobnych, włóknistych osobników krystalicznych ułożonych pasmowo lub promieniście. Chalcedon jest więc skrytokrystalicznym kwarcem tworzącym liczne odmiany o różnych własnościach optycznych.
Chalcedon tworzy najczęściej skupienia zbite lub nieregularne formy naciekowe o nerkowatym kształcie. Jego powierzchnia ma z reguły przełam nierówny lub zadziorowaty. Często występuje razem z opalem oraz różnymi minerałami barwnymi, takimi jak hematyt, limonit i chloryt.
101

Jeśli submikroskopowe pory pomiędzy poszczególnymi włóknami krystalicznymi są nieco większe niż zazwyczaj, chalcedon i jego odmiany mogą być sztucznie barwione. Dawniej procesy sztucznego barwienia okryte były tajemnicą, dziś są stosowane powszechnie. Ogromna rozmaitość odmian chalcedonów określana jest głównie na podstawie charakterystycznej kolorystyki. Używane przez kolekcjonerów nazwy różnych odmian barwnych chalcedonu nie mają często większego uzasadnienia z mineralogicznego punktu widzenia, ale są powszechnie znane. Karneol [karnioll swoje czerwone zabarwienie zawdzięcza tlenkom żelaza. Jego czerwonobrunatna, pomarańczowa odmiana jest cenionym kamieniem ozdobnym. Plazma ma barwę zieloną pochodzącą od domieszek chlorytu. Agat mszysty jest chalcedonem zawierającym niewielkie dendryty w postaci tlenków żelaza lub manganu (brązowe lub czarne) albo też chlorytu (zielone). Kacholong jest kredowobiałą mieszaniną chalcedonu i opalu. Jego nazwa jest pochodzenia mongolskiego i znaczy tyle co "piękny kamień". Chryzppraz jest zielonojabłkową odmianą chalcedonu zabarwioną tlenkami niklu. Bardzo pospolite są przezroczyste odmiany chalcedonów o barwie szarej , niebieskawej lub żółtej.
Największe i najbogatsze złoża chalcedonu występują w szczelinach i pustkach skalnych w melafirach i innych wulkanitach o teksturze migdałowcowej, powstających z szybko krzepnącej lawy. Liczne pustki, tworzące się w tych skałach stopniowo po uwalniających się gazach, wypełniane są wtórnie przez żel krzemionkowy. Obecnie skupienia chalcedonu spotykane są nie tylko w skałach
102

pierwotnych, ale również w zwietrzelinie skał wulkanicznych. Występują one również często w aluwiach strumieni i rzek, które przenoszą je niejednokrotnie na znaczne odległości.
Pierwotne i wtórne złoża tego typu występują w Brazylii, Urugwaju i w Indiach, przede wszystkim na obszarze Dekanu. W Europie znane są głównie złoża z rejonu Idar-Oberstein w Nadrenii (Niemcy), z przedgórza Karkonoszy w Czechach, z Islandii i Wysp Owczych. [Najważniejszym rejonem eksploatacji chalcedonu jest obecnie Urugwaj i sąsiadujący z nim stan Rio Grande do Sul w Brazylii. Wydobywane są tam często bryły chalcedonu w masie kilku ton].
Chalcedon może również powstawać jako minerał wtórny w wyniku rozkładu krzemianów. Tego typu złoża pojawiają się w powierzchniowej strefie niektórych złóż kruszcowych m.in. w Austrii (Styria), na Słowacji i Sardynii (La Speranza). W rejonach tych występują pięknie ukształtowane formy naciekowe w postaci niewielkich stalaktytów i stalagmitów chalcedonowych o barwach białych, przeświecających lub bladoniebieskich, które tworzą niekiedy miniaturowe groty. Odmiana chalcedonu zwana plazmą powstaje podobnie w wyniku wietrzenia serpentynów i występuje często razem z opalem. Wtórne złoża chalcedonu spotykane są również w wielu innych miejscach, m.in. wśród ilastych syderytów, w pokładach węgla kamiennego lub jako konkrecje w skałach osadowych (np. biały kacholong).
Karneol występuje głównie w Brazylii i w Indiach (najpiękniejsze karneole pochodzą z okolic Bombaju). W Europie spotykany jest na przedgórzu Karkonoszy w Czechach oraz na obszarze Siedmiogrodu w Rumunii. W czasach starożytnych karneol znajdowano w Arabii i w Egipcie, a zbliżony doń sard i sardonyks w Azji Mniejszej. Były one wówczas wysoko cenionymi kamieniami ozdobnymi. Również i obecnie importowane są do Europy z tych właśnie rejonów oraz z Brazylii i Indii. Najważniejsze złoża agatu mszystego znajdują się w Indiach (zielony), na Uralu
104

(zielony i czarny; oraz z okolic miasta Mocna (Al Mukna) w Jemenie (czarne), które w Europie występują pod nazwą kamieni z Moch.
Kacholong spotykany jest głównie na obszarach pustynnych w Mongolii, w skałach bazaltowych u podnóża Karkonoszy oraz w próżniach krzemionkowych konkrecji występujących w jurajskich wapieniach krasowych na Morawach. Najlepsze złoża chryzoprazu znajdują się w Polsce na Dolnym Śląsku w okolicach Szklar i Ząbkowic oraz w Australii [Marlborough Creek].
Szczególnie interesujące są niektóre chalcedony z Urugwaju i Brazylii, zawierające inkluzje cieczy - pozostałość pierwotnego roztworu. Takie okazy znane są pod nazwą "enhydros", która wywodzi się z greckiego hydor - woda [lub określane bywają mianem agatu wodnego].
Chalcedonu, podobnie jak jaspisu i agatu, używa się do wyrobu najrozmaitszych przedmiotów ozdobnych. Także wśród kolekcjonerów ogromnie popularne są różne odmiany chalcedonu. Twardością chalcedony nieznacznie tylko ustępują kwarcom. Z kolei odporność chemiczna sprawia, że chalcedon jest doskonałym surowcem do wytwarzania elementów stabilizujących wag precyzyjnych, kompasów i innych instrumentów oraz do produkcji tłuczków i moździerzy chemicznych. Sproszkowany chalcedon używany jest do polerowania wielu twardych materiałów oraz jako dodatek do niektórych barwników i farb.
Mieszanina skrytokrystalicznego chalcedonu, romboedrycznego kwarcu i bezpostaciowego opalu; Tw. w przybliżeniu 7; G. zmienna; barwy - patrz tekst; R. biała do szarej
Agat jest i był zawsze jednym z najbardziej popularnych kamieni ozdobnych. Pierwsze wzmianki o nim znaleźć można w dziełach greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (376-287 p.n.e.), ale oczywiście agat był znany i stosowany znacznie wcześniej. To właśnie Teofrast nadał
105

nazwę temu kamieniowi, prawdopodobnie od miejsca jego zwania Dirillo) na południu Sycylii.
Ponieważ agat charakteryzuje się wyjątkowo zróżnicowanym i pięknym zabarwieniem, nic więc dziwnego, że był jednym z najwcześniej dostrzeżonych kamieni. Wykorzystywali go już starożytni Sumerowie i Egipcjanie. We wszystkich kulturach starożytnych sięgano po agat, stosując go nie tylko do wytwarzania przedmiotów ozdobnych i wyrobu najrozmaitszych naczyń i waz, ale także do sporządzania wszelkiego rodzaju amuletów. Do najpiękniejszych i najwyżej cenionych ozdób należały słynne gemmy (kamee, intaglia) rzeźbione w agacie. Agaty nadawały się do tych celów w sposób szczególny ze względu na rozmaitość barw i niepowtarzalność wzorów, co zapewniało oryginalność wyrobu. Najwcześniejsze gemmy agatowe przedstawiały zwykle różne motywy religijne. Ponieważ piękne agaty występowały bardzo rzadko, uważano je za coś niezwykłego, a ich powstanie łączono z ingerencją sił nadprzyrodzonych.
Najwyższy poziom w artystycznej obróbce agatów osiągnęli starożytni Grecy, nic więc dziwnego, że ich wyroby cieszyły się w antycznym świecie ogromnym zainteresowaniem. Surowiec, z którego powstawały te wspaniałe dzieła, wykorzystywano z niezrównaną doskonałością i mistrzostwem. Przez wieki przetrwały nazwiska greckich artystów (np. Diodoras, Semon, Daidolas i inni). Największą sławę zyskał Pyrgoteles, nadworny snycerz gemm na dworze Aleksandra Wielkiego. Jego to sygnaturę podrabiali starożytni i współcześni fałszerze. Oprócz wspaniałych dzieł sztuki sporządzano z agatu przedmioty codziennego użytku, m.in. różne ozdoby i pieczęcie.
106

Rzymianie, spadkobiercy kultury greckiej, szybko opanowali sztukę artystycznej obróbki agatów, a w szczególności umiejętność wyrobu tradycyjnych pierścieni i tłoków pieczętnych. Swą wiedzę zdobywali także wśród cywilizowanych ludów Azji i Afryki, z którymi utrzymywali bliskie kontakty. Świadczy o tym najstarszy rzymski klejnot z agatu w postaci skarabeusza, odnaleziony na ziemiach zajmowanych przez Etrusków. Pierścienie z agatu znano w Rzymie od najdawniejszych czasów, chociaż początkowo nosić je mogli tylko patrycjusze. Hannibal po zwycięskiej bitwie pod Kannami (216 r. p.n.e.), w której pokonał legiony rzymskie, mógł określić liczbę i rangę poległych dowódców po insygniach wytłoczonych na pierścieniach. Pierścienie z agatu przesłane zostały do Kartaginy jako trofeum wojenne. Około 85 r. p.n.e. utworzono w Rzymie pierwszą kolekcję agatowych klejnotów, tzw. daktyliotekę. Znacznie bogatszą i piękniejszą kolekcję stworzono nieco później z łupów wojennych Pompejusza. W 61 r. p.n.e. wystawiono ją na Kapitelu jako akt dziękczynienia bogom za odniesione zwycięstwo nad Mitrydatesem, królem Pontu.
Po upadku imperium rzymskiego tradycje obróbki agatów kontynuowano na wschodzie, w Bizancjum. Najwspanialsze jednak dzieła sztuki rzeźbiarskiej w agacie należy bez wątpienia przypisać artystom greckim. Specjalnością rzemieślników z Konstantynopola stała się umiejętność barwienia agatów przez podgrzewanie; uzyskiwano w ten sposób kolory czerwony i czarny. Metody barwienia, utrzymywane w tajemnicy, przez długie stulecia przekazywano z pokolenia na pokolenie tylko w wąskim kręgu. Nawet i dziś nie znamy wszystkich sposobów barwienia stosowanych przez artystów owej epoki. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków sztuka gliptyki upadła, co zmniejszyło również popularność agatów.
107

Agaty występują zwykle w migdałowcowych pustkach melafirów i innych skał powstających w wyniku aktywności wulkanicznej. Liczne pustki skalne, pozostające po ulotnieniu się gazów z krzepnącej lawy, zostały następnie wypełnione przez oziębiony roztwór krzemionkowy, który zastygając powoli utworzył agaty. Owe agatowe wypełnienia są znacznie twardsze i bardziej odporne niż otaczające je skały i dzięki temu zachowują się one doskonale w zwietrzelinie po rozpadzie skał macierzystych. Agatowe warstewki są zwykle żywo zabarwione; z reguły poszczególne pasemka odzwierciedlają kształt pustki skalnej, którą stopniowo wypełniał pierwotny roztwór krzemionkowy. Regularnie ułożone pasma są doskonale widoczne po przecięciu i oszlifowaniu agatu. Czasami dostrzegalny jest również wyraźnie otwór wejściowy, przez który przedostawał się do wnętrza roztwór krzemionkowy wraz z substancjami barwiącymi. Niekiedy centralna część agatu pozostaje wolna i wówczas powstają w niej kryształy kwarcu dymnego, kryształu górskiego lub ametystu.
Niektóre agaty mają doskonałą porowatość, co umożliwia ich sztuczne barwienie. Szczególnie przydatne do tych celów są agaty brazylijskie, ponieważ porowatość poszczególnych warstewek nieraz znacznie się różni. Mniej porowate warstewki nie przyjmują barwnika i pozostają w naturalny sposób bledsze lub całkowicie białe. Te własności agatów zostały już wcześniej dostrzeżone i jak poprzednio wspomniano, wykorzystywano je podczas ich barwienia jeszcze w Konstantynopolu.
108

Stosowane obecnie sztuczne barwniki dają możliwość uzyskania całego bogactwa odcieni.
Najbardziej znane są złoża agatów w Brazylii, przede wszystkim w stanie Rio Grande do Sul na pograniczu z Urugwajem. Agaty znajdowane są również w Indiach (półwysep Kathijawar), w Chinach, na Uralu i Syberii oraz na Islandii, chociaż te ostatnie nie są najwyższej jakości. Za najbogatsze w Europie uważa się złoża w okolicach Idar-Oberstein w Nadrenii (obecnie są one już praktycznie wyczerpane), na przedgórzu Karkonoszy w Czechach, w Saksonii, głównie w okolicach Schlottwitz, oraz w Rumunii.
W XIV wieku agaty pozyskiwano głównie z wielu stanowisk w Saksonii, a w XVI i XVII stuleciu wydobywano je u podnóża Karkonoszy w Czechach. Szczególną popularnością cieszyły się one w okresie panowania cesarza Rudolfa II, który był miłośnikiem tych kamieni i zgromadził na dworze praskim wspaniałą kolekcję wyrobów artystycznych z agatów. W XIX stuleciu największym ośrodkiem wydobycia i obróbki agatów był Idar-Oberstein w Nadrenii, który z czasem stał się centrum przemysłowej obróbki kamieni szlachetnych i ozdobnych pochodzących z różnych rejonów świata.
Mimo iż biżuteria i inne wyroby z agatów nie są już tak popularne jak w przeszłości, wciąż istnieje zapotrzebowanie na przedmioty artystyczne wykonywane z agatów. Są to m.in. rozmaite naczynia, wazy, szkatułki, przybory do pisania, przyciski do papieru, popielniczki itd. Wciąż cieszą się zainteresowaniem sygnety, szczególnie wykonywane z onyksu i karneolonyksu (sardonyksu). Podobnie jak chalcedony, również agaty mają szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu.
[W Polsce większe złoża pięknie zabarwionych agatów znaleziono na dolnym Śląsku w skałach wulkanicznych (porfirach i melafirach), głównie w Górach Kaczawskich (Nowy Kościół, Płóczki Dolne) oraz w okolicach Kamiennej Góry i Kłodzka].
109

Bezpostaciowy; Tw. 5,5-6,5; G. 1,9-2,3 g/cm3; bezbarwny, biały, żółtoczerwony (opal ognisty), rzadziej różnobarwny, często wykazuje opalescencję (grę barw); połysk woskowy, szklisty lub perłowy; R. biała lub bezbarwna
Opal jest minerałem, którego barwy, a raczej niezrównana gra barw, są zjawiskiem zupełnie wyjątkowym, nieporównywalnym z niczym. Nic więc dziwnego, że opal był jednym z pierwszych kamieni szlachetnych wykorzystywanych do celów zdobniczych i wysoko cenionych już w czasach starożytnych. Najstarsze zachowane przedmioty wykonane z opalu datowane są na około 500 r. p.n.e.
Jego nazwa pochodzi od starego słowa łacińskiego opalus, które za Pliniuszem Starszym stosowano początkowo tylko dla określenia opalu szlachetnego. Pliniusz pisał: "Płaski kamień szlachetny zwany opalus jest najcenniejszym ze wszystkich kamieni, ale trudno go określić i opisać. Ma on szlachetny ogień rubinu, gorejącą purpurę ametystu i morską zieleń szmaragdu, a wszystko to razem mieni się niewiarygodną kompozycją barw..."
Powiadano, że rzymski senator Noniusz, który posiadał kunsztownie grawerowany opal o wielkości zaledwie orzecha laskowego, wolał wybrać wygnanie niż oddać go wielkiemu triumwirowi Markowi Antoniuszowi (83-30 r. p.n.e.).
Popularność opali, a zwłaszcza szlachetnych odmian charakteryzujących się wyjątkową grą barw, utrzymywała się przez wieki i trwa do dziś. Najsłynniejszym historycznym opalem był Ogień Troi, należący do francuskich klejnotów koronnych cesarzowej Józefiny. Obecnie przechowywany jest on w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu.
Opal jest bezpostaciową substancją mineralną. Tworzy naskorupienia, często o nerkowatym kształcie, formy naciekowe i graniaste, stalaktytowe lub wypełnienia pustek skalnych. Niekiedy
110

występuje w postaci żyłowej lub wstęgowej, a także, znacznie rzadziej, tworzy pseudomorfozy po innych minerałach.
Zróżnicowanie barw zależy od odmiany. Duży wpływ na grę barw ma zawartość wody, która nie jest wartością stałą. Opal zawiera zazwyczaj od 3 do 13% wody, ale niekiedy zawartość wody dochodzi do 34%. Zdarzają się też okazy opali, które praktycznie pozbawione są wody.
Spośród wszystkich kamieni drogocennych opal szlachetny wyróżnia się najdoskonalszą, wspaniale mieniącą się grą barw. Zjawisko to spowodowane jest załamaniem i rozszczepieniem promieni świetlnych w związku z obecnością drobniutkich, kulistych cząstek bezpostaciowej krzemionki skupiających się w swoistą, uporządkowaną "sieć przestrzenną". Te szczególne cechy wewnętrznej budowy opali szlachetnych zostały ujawnione dopiero przy użyciu mikroskopu elektronowego. To właśnie dzięki tym niezwykłym własnościom optycznym opal uznawany jest za jeden z najcenniejszych kamieni szlachetnych, mimo że ma stosunkowo niski stopień twardości (zaledwie 5 do 6,5 w skali Mohsa). Ta swoista ułomność, niewybaczalna w odniesieniu do innych kamieni szlachetnych, rekompensowana jest wzbudzającą niezmienny zachwyt niezrównaną grą barw opali. 
Najwyżej cenioną odmianą jest czarny opal. Ciemne odmiany szlachetnych opali, wyróżniające się niezwykle intensywną grą barw, zostały odkryte w drugiej połowie XIX wieku w Australii. Niektóre okazy czarnych opali bywają cenione wyżej niż diamenty. Do najpiękniejszych odmian należy opal ognisty. Odznacza się on głęboką czerwienią, podobną do barwy kwiatów hiacyntu, oraz przezroczystością i silną opalescencją szczególnie ujawniającą się po oszlifowaniu. Jego barwa oscyluje pomiędzy jasnożółtobrązową a głęboką czerwienią. Kamień ten przywiózł do Europy z Meksyku znakomity niemiecki przyrodnik Aleksander Humboldt (1769-1859), który natrafił nań podczas terenowych studiów wulkanologicznych.
Hydrofan [opal wodnisty! jest natomiast szczególnie interesujący z mineralogicznego punktu widzenia. Opal ten w trakcie ekspozycji szybko traci wodę i tym samym charakterystyczną grę
111

barw. Zanurzony w wodzie odzyskuje ponownie przezroczystość i grę barw. Wartość jubilerska tego kamienia jest jednak wielce problematyczna.
Grą barw charakteryzują się tylko niektóre odmiany opali. Inne, nie wykazujące opalescencji, są bardzo rzadko używane w celach zdobniczych. Całkowicie bezbarwny jest najczystszy opal zwany hialitem lub opalem szklistym. Najszerzej znany jest jednak opal pospolity, najczęściej zbity, od nieprzezroczystego do przeświecającego, o zmiennym zabarwieniu. Określany jest on rozmaitymi nazwami w zależności od dominującej tonacji barw.
Opal mleczny jest mieszaniną opalu i krystalicznej krzemionki. Charakteryzuje się mlecznobiałą barwą, przeświecającą zwykle na powierzchni.
Zabarwienie niektórych opali spowodowane jest obecnością tlenków metali, głównie żelaza (np. opal woskowy, opal żelazisty) lub innych obcych substancji (inkluzji). Do tej grupy zaliczany jest opal serpentynowy. Jego zielona barwa pochodzi od licznych drobniutkich włókienek serpentynu powstałych w trakcie jego rozkładu. Forcheryt to lokalna nazwa opalu o zabarwieniu pomarańczowożółtym, pochodzącym od aurypigmentu, który spotykany jest w gnejsach z okolic Knittelfeld (Styria, Austria). Bardzo podobny, żółtobrązowy fioryt występuje w formie konkrecji w szczelinach skał trachitowych w okolicach Santa Fiora (Toskania, Włochy). Opal jaspisowy (jaspopal) jest intensywnie i bogato zabarwioną mieszaniną opalu i chalcedonu oraz mikrokrystalicznego kwarcu i mineralnych pigmentów. Opal prazowy lub prazopal ma barwę zieloną pochodzącą od uwodnionych krzemianów niklu. Występuje m.in. w okolicach Szklar na Dolnym Śląsku oraz w Nowej Kaledonii.
Menilit lub opal bulasty, znany m.in. z rejonu Menilmontant pod Paryżem, tworzy charakterystyczne skupienia warstewkowane lub konkrecje o barwie szarobrązowej, przypominającej krzemień. Kachalong jest kredowobiałą mieszaniną opalu i chalcedonu. Opal drzewny, zwany także opalem drzewiastym, powstaje w wyniku przesycenia substancją opalową tkanki drewna, która zachowuje swoją strukturę. Jedną z jego odmian jest tabasheer - opal wypełniający kolanka bambusa.
112

Opal występuje w przyrodzie nieporównanie rzadziej niż kwarc. Najczęściej wytrąca się z roztworów w postaci żelu krzemionkowego. Niekiedy wydziela się z gorących źródeł (gejzerów) oraz powstaje w wyniku rozkładu zawartych w skałach krzemianów. Często spotykany jest w serpentynitach, a także w andezytach i bazaltach. Skały opalowe - diatomity, określane także mianem tripoli [w polskim słownictwie "trypla"], od miejsca występowania w okolicach Trypolisu (Libia), powstają w wyniku nagromadzenia ogromnej liczby maleńkich szkieletów krzemionkowych jednokomórkowych glonów zwanych okrzemkami [łac. Diatomeae}. Są to skały kruche, porowate i z reguły tworzą luźne skupienia ziemiste; stąd nazywane są zwykle ziemią okrzemkową. Organiczne pochodzenie mają również menility i kacholong, które występują wśród skał osadowych. Opalowa substancja krzemionkowa uwolniona w trakcie procesów wietrzenia kontynentalnego tworzy także nagromadzenia w piaskowcach.
Diatomity są stosowane do polerowania metali, produkcji dynamitu, izolatorów cieplnych i dźwiękowych oraz wytwarzania filtrów chemicznych. Gejzeryt wykorzystywany jest do wyrobu produktów ceramicznych, a także specjalnych emalii.
Najstarsze złoża opali szlachetnych rozpoznano w okolicy Dubnika koło Proszowa na obszarze dzisiejszej Słowacji. Znane są one na całym świecie również jako tzw. węgierski opal. Były one eksploatowane już w czasach starożytnych. Stąd pochodzi wiele słynnych opali szlachetnych, między innymi wspominany już wcześniej wspaniały Ogień Troi. Opal występujący w tych złożach znajdowano w pustkach i szczelinach skalnych andezytów, a przede wszystkim w brekcjach i tufach wulkanicznych. Wyróżniał się on szczególnie piękną, miękką grą barw w odcieniach niebieskofioletowych, zielononiebieskich z czerwonymi odbłyskami.
Wraz z opalem szlachetnym występują także inne odmiany opali. Zasobne złoża opali pospolitych znajdują się w całym regionie środkowej i południowej Słowacji; są one związane ze skałami wulkanicznymi okresu trzeciorzędowego, głównie andezytami i trachitami.
Największy i najpiękniejszy opal zachowany do czasów obecnych znaleziono w Dubniku w roku 1775 na dnie potoku. Obecnie oglądać go można w zbiorach wiedeńskiego Muzeum Historii Naturalnej. Kamień o masie 600 gramów (3000 karatów) ma wymiary 12,5 x 5,7 cm, a jego wartość szacowano z początkiem naszego wieku na 700 tys. dukatów. Największa kolekcja opali ze złóż w Dubniku przechowywana jest w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie. Sławę opali słowackich definitywnie przyćmiły odkryte później opale australijskie, a następnie meksykańskie, charakteryzujące się znacznie żywszymi barwami.
Najbogatsze obecnie złoża opali szlachetnych znajdują się w Australii, głównie w stanach Wiktoria, Queensland i Nowa Południowa Walia.
113

Odkryto je w drugiej połowie XIX wieku, z czym wiąże się ciekawa legenda. Opowiada ona o myśliwym, który ustrzelił kangura. Kiedy zwierzę upadło, zaczęło gwałtownie łapami ryć glebę. Nagle rozrzucona na wszystkie strony ziemia roziskrzyła się żywymi barwami. Myśliwy pozbierał szybko dziwne kamienie i napełnił nimi kieszenie. W Adelajdzie pokazał je złotnikowi, który natychmiast rozpoznał szlachetne opale. Oczywiście kupił od niego wszystkie kawałki i tak rozpoczęła się opalowa gorączka. Pustynia zapełniła się pełnymi nadziei poszukiwaczami opali, którzy założyli małą osadę White Cliffs. Według źródeł historycznych australijskie opale rozpoczęto wydobywać na większą skalę w 1875 r.
Opale szlachetne pochodzące ze złóż australijskich występują w ogromnej rozmaitości odmian. Kamienie wyróżniające się wyjątkowo intensywną grą barw nazywane są "opalami arlekinowymi" (harlequin, arlekin). Najbardziej wartościowe czarne opale występują przede wszystkim w złożach White Cliffs [i Lighting Ridge] w Nowej Południowej Walii. [Inne słynne złoża australijskich opali szlachetnych znajdują się w południowej Australii (Coober Pędy, Andamooka, Mintabie) oraz w różnych rejonach Queenslandu]. Wydobycie opali szlachetnych odgrywa ważną rolę w gospodarce Australii [stąd pochodzi obecnie około 90% światowej produkcji].
Największy nie oszlifowany opal australijski o wymiarach 50 x 15 cm znajduje się w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Największy australijski opal szlifowany o masie 155 karatów przechowywany jest w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Pod koniec XIX wieku odnaleziono w Queenslandzie jeszcze jeden wspaniały kamień, który jednak przełamał się podczas wydobycia. Jedna jego część o masie 250 karatów znajduje się obecnie w brytyjskim skarbcu królewskim i zachwyca wspaniałą grą barw w soczystych odcieniach szkarłatu, ciemnej zieleni i ametystowego fioletu. [Najcenniejszym opalom australijskim nadawane są poetyckie nazwy własne: "Czerwony Admirał", "Pandora", "Światło Świata", "Błękitny Rycerz" itp.]. Znacznie mniejsze znaczenie mają złoża opali szlachetnych występujące m.in. w Stanach Zjednoczonych (Yirgin Yalley, Nevada) i w Meksyku.
Piękne opale ogniste występują w znacznych ilościach na obszarze północnego Meksyku (Zimapan), gdzie wydobywa się je od 1870 r. ze szczelin i pustek skalnych w porfirach i trachitach. Podobne opale ogniste odkryto także w Azji Mniejszej, chociaż ich wydobycie nie odbywa się jeszcze na szerszą skalę. W Indiach znajdują się liczne złoża rozmaitych odmian opali pospolitych i dendrytycznych (mszystych).
114

Opal drzewny (drzewiasty) występuje głównie w stanie Idaho (USA), gdzie w złożu Clover Creek znaleziono m.in. przepiękne pnie dębów przesycone substancją opalową.
Hialit znany jest dobrze z wyczerpanych już obecnie złóż w skałach bazaltowych w rejonie Yalću (Do-upovske Yrchy) w Czechach. Zasobne złoża hialitu eksploatowane są dziś głównie w Meksyku i Boliwii (Potosi). Spotykany jest również w Japonii w postaci niewielkich kulistych form. Formy takie tworzą się z gorących roztworów krzemionkowych wypełniających szczeliny i pustki skalne w fazie zamierającej aktywności wulkanicznej. Z reguły wytrącają się w postaci niewielkich, wyjątkowo pięknych graniastych form w miejscach chłodniejszych, blisko powierzchni.
Menility, oprócz wspomnianych już złóż w rejonie Menilmontant pod Paryżem, spotykamy również w zachodnich Czechach. [W Polsce menilit (opal bulasty) występuje na obszarze fliszu karpackiego w seriach skalnych tzw. łupków menilitowych]. Kacholong pojawia się głównie w Mongolii. Odmiana opalu zwana gejzerytem występuje w rejonach gorących źródeł mineralnych, przede wszystkim na terenie Islandii oraz Parku Narodowego Yellowstone w USA. Najbardziej poszukiwane są opale wyróżniające się atrakcyjną grą barw. Do celów zdobniczych wykorzystywane są także inne odmiany opali. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się opale drzewne i opale dendry tyczne, które po przecięciu i oszlifowaniu z wyjątkową wyrazistością ujawniają urozmaiconą wzorzystość.
Opalom nadaje się zwykle szlif kaboszonowy. Bardzo rzadko natomiast stosowany jest szlif fasetkowy (zdobi się nim np. niektóre najwyższej jakości opale ogniste). Przy obróbce opali szlachetnych zwraca się bowiem uwagę przede wszystkim na wydobycie migotliwej gry barw.
W 1921 r. całkiem przez przypadek odkryta została metoda syntetycznego barwienia opali. Francuski zarządca kopalni w Dubniku Bittner-Belangenay rozlał atrament na leżące na stole opale. Atrament zabarwił kilka opali tak doskonale, że nawet po całkowitym ich wysuszeniu, odczyszczeniu i oszlifowaniu zachowały one niezwykłe , dotychczas nie znane odcienie barw. Opale barwione sztucznie taką metodą otrzymały nazwę "kameleon".
W starożytności wierzono, że opal przynosi szczęście swojemu właścicielowi. Trudno zatem wyjaśnić, skąd wziął się ugruntowany współcześnie przesąd, całkowicie przeciwstawny dawnym wierzeniom, że ten piękny i popularny kamień nie sprzyja fortunie. Powiada się, że plotkę tę rozpuścili właściciele kopalń w Dubniku w celu zapobieżenia ustawicznym kradzieżom opali, co zresztą przyniosło częściowy skutek.
115

Tetragonalny; Tw. 6-7; G. 6,8-7,1 g/cm3; brązowy, czarny,rzadziej żółtawy; połysk metaliczny, niekiedy diamentowy; R. bladobrązowa lub biała
Kasyteryt służył człowiekowi jako ruda cyny od najdawniejszych czasów ze względu na łatwość wydobycia i obróbki. Umiejętność wytopu cyny znana była już w VI tysiącleciu przed naszą erą, znacznie wcześniej niż wytop żelaza. Kasyteryt podgrzewano węglem drzewnym w prymitywnych piecach do wypalania cegły, gdzie łatwo uzyskiwano temperaturę 1000°C, umożliwiającą wytop cyny. Ponieważ kasyteryt często występował wspólnie z rudą miedzi i wytapiano je razem, otrzymywano zwykle twardy, żółty stop. W ten oto sposób człowiek po raz pierwszy wyprodukował brąz, metal o znacznie wyższej jakości niż miękka cyna, który okazał się bardzo przydatny do wyrobu wielu przedmiotów codziennego użytku.
Kasyteryt tworzy doskonale wykształcone kolumnowe kryształy, często zbliźniaczone. Znacznie częściej występuje w postaci zbitej, ziarnistej lub tworzy skupienia włókniste. Niekiedy bywa rozproszony w skałach (np. w grejzenach) lub spotyka się go w żyłach pokładowych rud wolframu i molibdenu. Często przechodzi do złóż okruchowych. Największe tego typu złoża aluwialne kasyterytu znajdują się w Malezji (Kuala-Lumpur) - dostarczają jednej trzeciej światowej produkcji cyny, oraz w Indonezji (wyspy Hangka, Belitung), Tajlandii [w Chinach i Australii]. Największe złoża pierwotne występują w Boliwii, w Europie głównie w Wielkiej Brytanii (Kornwalia) oraz w Czechach (Cinovec).
Cyna należy do grupy metali o bardzo dużym praktycznym zastosowaniu, a jednocześnie jest niesłychanie uboga we własne rudy. Jest to niemal wyłącznie kasyteryt, który występuje w większych ilościach jedynie w kilku miejscach na świecie. Zawiera on zwykle ponad 78% cyny i jest najlepszą rudą tego metalu, pozostałe bowiem pojawiają się z reguły w dużym rozproszeniu i nie tworzą koncentracji złóż sprzyjających eksploatacji. Nic więc dziwnego, że wydobycie kasyterytu we wszystkich znanych złożach stale rośnie. Cyna używana jest obecnie głównie do wytwarzania opakowań służących do przechowywania żywności (folia cynowa, puszki do konserw), ponieważ jest metalem nieszkodliwym dla zdrowia.
Kasyteryt jest również minerałem popularnym wśród kolekcjonerów. Szczególnie wysoko cenione są jego kryształy, występujące w postaci bliźniaków, często wielokrotnych. Większość dużych kryształów pochodzi ze złóż grejzenowych z rejonu Modot w Mongolii i Oulmes w Maroku (kryształy dochodzące do 15 cm).
116

Tetragonalny; Tw. 6; G. 4,2-4,3 g/cm3; czerwonoczarny, szkarłatny, rzadziej żółtobrązowy albo czarny; połysk tłusty lub diamentowy; R. bladobrązowa, żółtawa, szaroczarna lub zielonoczarna
Rutyl, od dawna pozyskiwany z licznych złóż aluwialnych i żył kwarcowych, występuje w postaci wydłużonych kryształów słupkowych. Ze względu na zewnętrzne podobieństwo mylono go często z turmalinem i dopiero w 1795 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth stwierdził, że rutyl zawiera znaczną ilość tytanu. W 1801 r. niemiecki geolog i mineralog Abraham Gottlob Werner zaproponował obecnie stosowaną nazwę, wywodzącą się z łacińskiego rutulus, co oznacza "złocisto-żółty, czerwonożółty, rudy". Nikt nie wyobrażał sobie wówczas, że w przyszłości rutyl nabierze znaczenia jako ruda tytanu.
Dużo wcześniej rutyl był znany w zupełnie innej postaci. W wielu rejonach Alp znajdowano wspaniałe, przezroczyste kryształy kwarcu zawierające cienkie, igiełkowate kryształy rutylu. Tworzyły one często niezwykłą, splątaną siatkę ogromnie urozmaicającą zewnętrzną postać tego minerału. Ta forma wykształcenia znana jest pod nazwą sagenitu (kwarc sagenitowy) i uznawana była niegdyś za odrębny minerał, wykorzystywany szeroko do zdobienia pierścieni i naszyjników. Z uwagi na niezwykły wygląd określano ją bowiem mianem "włosów Wenus" lub "strzał miłości" (fleches damour). Dopiero znacznie później stwierdzono, że są to wrostki rutylu.
117
Słupkowate kryształy rutylu tworzą często bliźniaki kolankowe, niekiedy wielokrotne. Spotykany jest również w postaci zbitej, ziarnistej lub skupień igiełkowych. Smolistoczarna odmiana rutylu wzbogacona w żelazo nosi nazwę nigrynu [rutyl żelazawy]. Spotyka się ją często w niektórych ubogich w krzemionkę skałach magmowych, w sjenitach, diorytach, a także w gnejsach i łupkach mikowych. Dzięki dużej odporności na wietrzenie występuje również w osadach okruchowych. Znane są piękne kryształy rutylu ze Styrii (Modriach). Sagenit wydobywany jest w Tyrolu oraz ze złóż rutylu w Szwajcarii (St. Gotthard); w Czechach (okolice Sobeslava). Bogate złoża kryształów rutylu odkryto w południowej Norwegii (Kragero), w Rosji (Ural) oraz w wielu rejonach Stanów Zjednoczonych (Arkansas, Georgia, Wirginia i Pensylwania) i Brazylii. Rutyl jest podstawowym źródłem tytanu, używanym do produkcji stali oraz wykorzystywanym szeroko w wielu gałęziach nowoczesnego przemysłu. Stopy żelaza z tytanem [żelazotytan] podnoszą jakość stali, zwiększając jej wytrzymałość i odporność na wysokie temperatury. Stosowane są w przemyśle lotniczym i rakietowym. Węglik tytanu jest składnikiem twardych stopów używanych do produkcji narzędzi wykorzystywanych przy obróbce metali. Rutyl zawiera 61% tytanu.
Naturalne rutyle są raczej rzadko wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Większym, dobrze wykształconym kryształom nadaje się zwykle szlif brylantowy uwydatniający wysoki połysk. Natomiast syntetyczne rutyle zaliczane są do najpiękniejszych sztucznych kamieni ozdobnych. W przeciwieństwie do kamieni naturalnych są one przezroczyste, mają niższą twardość.
118

Tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 3,9 g/cm3; niebieskoczarny, czarny, brązowy, żółty; połysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna do bladożółtej
Anataz charakteryzuje się wydłużonym pokrojem kryształów i stąd wywodzi swą nazwę (z greckiego anatasis - wydłużony). Ma ten sam co rutyl skład chemiczny i układ symetrii, ale różni się budową wewnętrzną. Kryształy anatazu przyjmują zwykle postać podwójnej piramidy i wyróżniają się silnym połyskiem. Jest znacznie mniej rozpowszechniony niż rutyl. Najczęściej występuje w druzach skał metamorficznych i żyłach hydrotermalnych. Spotykany w szczelinach skał metamorficznych (gnejsów), często w towarzystwie brukitu. Oprócz złóż w dolinach Alp Szwajcarskich (Tavetsch, Binn, Maderaner Tal, St. Gotthard) znane są złoża kryształów anatazu w okolicach Le Bourg-dOisans (Isere, Francja), Rauris w Austrii oraz liczne stanowiska we włoskich Alpach. Anataz występuje w okolicy Kutnej Hory w Czechach, Minas Gerais w Brazylii oraz na Uralu w Rosji.
Anataz nie ma praktycznego zastosowania, ale jest poszukiwany przez kolekcjonerów. Szczególnie cenione są przezroczyste kryształy o wartości jubilerskiej znajdowane w żwirach diamentonośnych w stanie Minas Gerais w Brazylii. Piękne niebieskie kryształy anatazu spotykane są w skałach diorytowych nad rzeką Beaver Creek (Gunnison County) w stanie Colorado (USA) oraz w rejonie Bothayille (Orange Free State) w Republice Południowej Afryki.
119

Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 4,14 g/cm3; żóltobrązowy, czarny; połysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna
Brookit [brukit] ma taki sam skład chemiczny jak rutyl i anataz, ale krystalizuje w układzie rombowym. Tworzy niewielkie kryształy o pokroju słupkowym i tabliczkowatym. Znany wyłącznie w postaci krystalicznej. Występuje sporadycznie w gnejsach i jeszcze rzadziej w druzach pegmatytowych (przede wszystkim w skałach albitowych). Główne złoża znajdują się w Pragarten (Tyrol, Austria), w Szwajcarii, na Uralu (Miass) oraz w rejonie Magnet Cave w stanie Arkansas (odmiana zwana lokalnie arkanzytem). Kolekcjonerzy interesują się szczególnie złożami w dolinie Maderaner Tal (Szwajcaria), gdzie można znaleźć brązowo zabarwione kryształy brookitu, dochodzące do 5 cm wielkości. Bardzo poszukiwane są również kryształy arkanzytu występujące w postaci podwójnych piramid pseudoheksagonalnych, osiągające wielkość do 3 cm.
120
Jednoskośny; Tw. 4,5-5,5; G. 7-7,5 g/cm3; R. czarna
żelazistoczarny z brązowym odcieniem; połysk metaliczny;
Wolframit uważany był niegdyś za niepożądaną domieszkę utrudniającą wytapianie rud cyny. Nazwę swą zawdzięcza prawdopodobnie dawnym górnikom niemieckim, którzy zaobserwowali, że podczas topienia kasyterytu ów nieznany wówczas bliżej metal "przegryza się" (podobnie jak wilk, po niem. Wolf) przez rudę. Od wolframitu pochodzi właśnie nazwa pierwiastka wolframu odkrytego w 1781 r. Przez długi czas wolframit uznawano za bezwartościową skałę płonną i dopiero później stał się bardzo poszukiwanym surowcem. Według niektórych systemów klasyfikacyjnych wolframit zaliczany jest do odrębnej gromady wolframianów. Tworzy najczęściej kryształy słupkowe lub tabliczkowe o doskonałej łupliwości oraz skupienia blaszkowate i włókniste. Występuje zazwyczaj w żyłach rudnych wraz z kasyterytem, gdzie niekiedy odgrywa rolę dominującą. Najważniejsze złoża wolframitu znajdują się w USA (Boulder County w Kolorado, Kalifornia i Nowy Meksyk), w Boliwii, w Chinach i Korei Południowej. W Europie wolframit występuje w Portugalii (Panasquera), w kopalni Clara koło Oberwolfach w Niemczech oraz w czeskich Rudawach.
Wolfram jest wykorzystywany przede wszystkim w hutnictwie do produkcji stalj oraz w przemyśle elektrotechnicznym do wyrobu drutów wolframowych niekiedy o średnicy mniejszej od 0,01 mm, służących m.in. do wytwarzania żarówek. Możliwości takiego zastosowania wynikają przede wszystkim z wyjątkowo wysokiego punktu topliwości wolframu (3,3°C, najwyższy spośród wszystkich metali). Wiele związków wolframu wykorzystuje się także do impregnacji ubiorów żaroodpornych oraz do wytwarzania twardych spieków (np. węglik wolframu). Wolframit jest najważniejszą rudą wolframu. Podobny do wolframitu jest rzadko spotykany tantalit - tlenek tantalu, żelaza, niobu i manganu (Fe,Mn)(Ta,Nb)2Og, który występuje w postaci pryzmatycznych kryształów. Tantalit jest praktycznie jedynym źródłem pozyskiwania tantalu wykorzystywanego do wytwarzania aparatury chemicznej i narzędzi chirurgicznych oraz urządzeń do produkcji syntetycznych włókien.
121

Regularny; Tw. 5-6; G. 8-10 g/cm3; czarny z odcieniami zieleni, brązu lub szarości; połysk żywiczny, tłusty; R. brązowoczarna, szara, oliwkowozielona
Uraninit w dość znacznej ilości wydobywano w Jachymovie (Czechy), prawdopodobnie od samego początku eksploatacji tutejszych złóż srebra, sądząc pierwotnie, że jest to uboższa ruda srebra o małej zawartości kruszcu. Później, kiedy stwierdzono nieobecność srebra, nazwano ten bardzo przypominający smołę minerał blendą smolistą albo smółką uranową. Ponieważ uważano wówczas, że jest on bezużyteczny, wyrzucano go wraz z innymi odpadami na hałdy. Trudno jest dziś zrozumieć, że ta najbardziej wartościowa ruda tak ważnych związków uranu i radu mogła być marnotrawiona.
W 1787 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth odkrył w uraninicie nowy pierwiastek, który nazwał uranem, nawiązując do głośnego wówczas odkrycia planety Uran. W 1896 r. francuski fizyk Henri Becquerel wykazał, że uran emituje szczególny rodzaj promieniowania, któremu nadał nazwę radioaktywności. Niedługo później Maria Skłodowska-Curie (1867-1934) odkryła w uraninicie nowe pierwiastki rad i polon, które charakteryzowały się większą promieniotwórczością niż uran. Zarówno Becquerel, jak i Skłodowska-Curie, używali do swoich doświadczeń próbek uraninitu z Jachymova. Zezwolił na to ówczesny rząd Austro-Węgier w przekonaniu, że używany do badań surowiec nie ma większej wartości.
Uraninit tworzy zazwyczaj zwarte wypełnienia żył, rzadziej formy naciekowe o nerkowatym kształcie. W postaci krystalicznej spotykany jest wyjątkowo (Norwegia, Szwecja). Występuje głównie w żyłach kruszcowych, pegmatytach i granitach. Uraninit jest minerałem nietrwałym. Łatwo tworzy liczne, wtórne odmiany mineralne, które z reguły zawierają obfite domieszki innych pierwiastków pochodzących z rozkładu głównie tlenków, węglanów, fosforanów i krzemianów. Charakteryzują się one zazwyczaj żywymi, jaskrawymi barwami żółci, zieleni, pomarańczowymi itd.
122

Szczególnie bogate w pierwiastki promieniotwórcze są powierzchniowe strefy żył uraninitowych, utleniane i penetrowane przez wodę. Uraninit charakteryzuje się bardzo dużą gęstością oraz wyjątkowo silną promieniotwórczością. Jeśli położymy go na kliszy fotograficznej, to na skutek rozpadu pierwiastków promieniotwórczych powstanie naturalny wizerunek (radiogram) uraninitu.
Największe złoża uraninitu znajdują się w Kanadzie nad jeziorem Huron oraz w rejonie Shinkolobwe w Zairze (Shaba). Występują tam duże, chociaż niewyraźnie zarysowane kryształy uraninitu o ścianach dochodzących do 4 cm długości. Jeszcze większe kryształy udało się znaleźć w miejscowości Wilberforce (Renfrew County) w prowincji Ontario w Kanadzie. Mają one postać sześcianu lub niedoskonałego dwunastościanu i osiągają długość około 10 cm. Wszystkie złoża uraninitu występują w sąsiedztwie masywów granitowych.
Uraninit, który zawiera od 75 do 96% uranu oraz pewne ilości radu i polonu, jest uważany obecnie za najważniejszą rudę pierwiastków promieniotwórczych, które jako źródło energii atomowej należą do najważniejszych surowców strategicznych. Zawarty w uraninicie rad, stosowany w medycynie, występuje w ilościach śladowych (dla pozyskania 1 grama radu potrzebny jest cały wagon uraninitu).
Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 4,3 g/cm3 (w agregatach spada do 3,3); czarnobrązowy, czerwonobrązowy; połysk diamentowy lub metaliczny; R. brązowożółta, pomarańczowożółta
Goethyt [getyt] występuje często razem z limonitem i z tego powodu uważany był dawniej za jedną z jego odmian. W 1806 r. uznano go za odrębny minerał i nadano nazwę "goethyt" - na cześć słynnego poety niemieckiego J.W. Goethego (1749-1832), który był również wytrawnym kolekcjonerem minerałów. Barwa
123

i skład chemiczny goethytu zbliżone są do limonitu, ale w przeciwieństwie do niego tworzy zwykle małe, igiełkowate kryształy. Rdzawobrązowe kryształy goethytu, wyróżniające się charakterystyczną, aksamitną gładkością, znane pod nazwą "odmiany aksamitnej", występują w Pfibramie (Czechy). Goethyt występuje razem z limonitem w strefie utleniania minerałów żelaza oraz powstaje z roztworów hydrotermalnych, względnie jako produkt dehydratacji [odwodnienia] limonitu. Najbardziej znane złoża znajdują się w Niemczech (Siegerland) oraz w Wielkiej Brytanii (Kornwalia). W Górach Kruszcowych wydobywany jest razem z limonitem. Z ekonomicznego punktu widzenia nie ma większej wartości (rudy ubogie). Duże pseudomorfozy goethytu po pirycie znaleziono w rejonie Pelican Point w pobliżu Wielkiego Jeziora Słonego w stanie Utah (USA).
Substancja koloidalna; Tw. zmienna, najczęściej 4-5,5; G. 2,7 4-,3 g/cm3; brązowy, żółty; połysk szklisty lub matowy; R. brązowa
Limonit to w istocie naturalna rdza. Jest bardzo rozpowszechniony i powstaje głównie w strefie wietrzenia innych rud żelaza, pokrywając ich powierzchnię rdzawymi plamami. Określane są one niekiedy starą górniczą nazwą "czap żelaza". Limonit przyjmuje zwykle postać sypką lub ziemistą, ale tworzy również odmiany zbite w formie nacieków stalaktytowych lub nerkowatych. Odmiany ziemiste i sproszkowane określane są ogólną nazwą ochry, natomiast zbite, bryłowate noszą różne nazwy lokalne [np. w polskim słownictwie -żelaziak brunatny, ruda skalista, skalak]. Od hematytu, z którym często razem występuje, limonit różni się wyraźnie przede wszystkim jaskrawą barwą rysy
124

[limonit - brązowa, hematyt - wiśniowoczerwona]. Znane są złoża limonitu m.in. w Szwecji i Finlandii , gdzie określa się je mianem rudy bagiennej lub rudy jeziornej. [Również i w Polsce łatwo spotkać limonity w postaci tzw. rudy darniowej lub rudy łąkowej]. Są to z reguły rudy stosunkowo ubogie w żelazo. Eksploatacja limonitu jest obecnie opłacalna jedynie w przypadku dużych nagromadzeń lub też przy okazji wydobycia innych rud żelaza.
Jednoskośny; Tw. 4; G. 4,33 g/cm3; stalowoszary, czarny; połysk półmetaliczny; R. czerwonobrązowa, czarna
Manganit znany był od najdawniejszych czasów i według przekazów starożytnych historyków stosowano go do odbarwiania szkła. Szlachetny fiolet związków manganu doskonale neutralizował żółte zabarwienie surówki szklanej. Początkowo mineralne związki manganu utożsamiano z podobnymi rudami żelaza i dopiero w drugiej połowie XVIII wieku wykazano ich odmienność. Manganit występuje zazwyczaj wspólnie z piroluzytem i psylomelanem (tlenki manganu) oraz tlenkami żelaza. Słupkowe kryształy manganitu tworzą często druzy lub delikatne skupienia pręcikowo-promieniste. Spotyka się je na ogół w skałach magmowych w postaci wyodrębnionych żył rudnych, często wspólnie z kalcytem i barytem. We wszystkich znaczniejszych kolekcjach mineralogicznych na świecie znajdują się piękne druzy słupkowatych kryształów manganitu pochodzące z Ilfeld w Górach Harzu.
Manganit jest jedną z najważniejszych rud manganu, która zawiera ponad 60% czystego metalu. Domieszki manganu podwyższają elastyczność i spoistość stali oraz jej odporność na odkształcenia. Mangan stosowany jest również w przemyśle chemicznym, m.in. do produkcji środków dezynfekcyjnych, barwników oraz do wytwarzania baterii elektrycznych.
125

Rozdział 5  WĘGLANY
Węglany, czyli sole kwasu węglowego, stanowią bardzo dużą i ważną grupę minerałów. Ich pochodzenie jest zróżnicowane, a ich występowanie w przyrodzie warunkuje niewielka odporność na działanie kwasów oraz łatwość rozkładu w podwyższonych temperaturach i przy stosunkowo niskim ciśnieniu.
Wyróżnia się wśród nich węglany bezwodne i uwodnione. Węglany bezwodne dzielą się z kolei na dwie duże grupy. Pierwszą z nich jest szereg trygonalnego (romboedrycznego) kalcytu (kalcyt, magnezyt, syderyt, rodochrozyt, smitsonit), natomiast drugą stanowi szereg rombowego aragonitu (aragonit, cerusyt i inne). Podwójne węglany bezwodne (np. dolomit), które również krystalizują w klasie romboedru, wykazują różnice strukturalne w stosunku do zbliżonej grupy kalcytu. Węglany uwodnione zawierają głównie węglany metali dwuwartościowych, takich jak miedź, ołów i cynk.
Występujące w przyrodzie borany i azotany rozpatrywane są często wspólnie z węglanami ze względu na podobieństwo niektórych cech. Do azotanów zaliczana jest naprzykład krystalizująca w układzie rombowym saletra potasowa, KNO3 [nitrokalit], oraz azotan trygonalny, czyli saletra sodowa, NaNO3, zwana także saletrą chilijską [nitronartyt]. Wśród boranów najważniejsze znaczenie praktyczne mają jednoskośny boraks (uwodniony boran sodu, Na2B407 • 10H2O) oraz także jednoskośny kernit (Na2B4O? • •4H20).
Trygonalny; Tw. 3; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle bezbarwny, biały, brązowawy, żółty, niebieski; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. biała
Kalcyt nie budził specjalnego zainteresowania aż do drugiej połowy XVII wieku, kiedy to nad fiordem Eski, na wschodnim wybrzeżu Islandii, dokonano niezwykłego odkrycia. Podczas wydobycia bazaltu odsłonięte kawernę o wymiarach 6x3 m, która była wypełniona ogromną liczbą szarobiałych, wrzecionowatych kryształów kalcytu. Niektóre były całkowicie przezroczyste, inne tylko częściowo. Wydobyty kalcyt przyciągał uwagę swym kształtem i barwą; do Europy eksportowano go pod nazwą srebrzystego kamienia. [Czyste bezbarwne kryształy kalcytu określane są do dziś mianem spatu islandzkiego].
Erasmus Bartholin (1625-1698), duński lekarz, zbadał dokładnie ów minerał i w 1669 r. ogłosił odkrycie zjawiska podwójnego załamania światła [dwójłomności] przechodzącego przez kryształ kalcytu. Możemy się o tym przekonać na przykład umieszczając zadrukowany papier pod przezroczystym kryształem kalcytu - wtedy druk będzie widoczny jako druk podwójny. Odkrycie zjawiska dwójłomności miało ogromne znaczenie dla rozwoju badań optycznych.
Skały wapienne zbudowane z kalcytu znane były oczywiście od najdawniejszych czasów. Krystaliczne wapienie, czyli marmury, były przecież głównym tworzywem greckich rzeźbiarzy. Wydobywano je na wyspie Paros oraz z kamieniołomów na zboczach gór Pendeli w pobliżu Aten. Podobnie jak Grecja, z pięknych marmurów słynęła i nadal słynie Italia. W XV wieku rozpoczęto wydobycie marmurów na wschodnich stokach Apeninów, przede wszystkim w okolicach Carrary. W wiekach średnich stosowano marmury przede wszystkim w rzeźbiarstwie i do ozdabiania kościołów. Bardzo popularny był w owych czasach tak zwany marmur ruinowy wydobywany w okolicach Rorencji.
127

Kalcyt - obok kwarcu - jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem w powierzchniowej strefie skorupy ziemskiej. Występuje w nieskończonej niemal rozmaitości form. Pomiędzy doskonale wykształconymi kryształami kalcytu a rozległymi pokładami wapieni zbudowanych z mikroskopijnych ziarenek spotyka się setki form i niezliczoną ilość kombinacji. Kalcyt krystalizuje zwykle w postaci romboedrów o doskonałej łupliwości, które tworzą często druzy i szczotki krystaliczne. Najbardziej znane są kryształy słupkowe, tabliczkowe oraz w formie skale-noedrów i piramid. Kryształy kalcytu są często zbliźniaczone.
Ponieważ kalcyt jest łatwo rozpuszczalny, zastępowany jest on często przez inne substancje mineralne, które tworzą pseudomorfozy po kalcycie. Najbardziej rozpowszechnione pseudomorfozy zbudowane są z kwarcu, chalcedonu, limonitu, gipsu, a także wielu innych minerałów. Z drugiej strony również i sam kalcyt tworzy często pseudomorfozy, np. po aragonicie, barycie, fluorycie, kwarcu, gipsie i anhydrycie.
Czysty kalcyt jest zazwyczaj bezbarwny lub biały. Pod wpływem czynników naturalnych ulega jednak często zabarwieniu w zależności od rodzaju domieszek mineralnych. Różowy kalcyt zawiera zwykle znaczne ilości manganu, a odmiany purpurowofioletowe mają domieszki kobaltu. Pochodzenie niektórych odcieni barwnych (np. niebieskich marmurów) wciąż nie jest do końca wyjaśnione. Niektóre kalcyty wykazują silną luminescencję pod wpływem oddziaływania promieni ultrafioletowych. Ziarniste kalcyty, pochodzące z pewnych stanowisk w okolicach Pfibramu (Yranćice), zawierają domieszki ołowiu oraz manganu i wykazują bardzo atrakcyjną czerwoną luminiscencję.
128

Drobno- i gruboziarniste skupienia kalcytu tworzą niekiedy zwarte masywy skalne wapieni, wśród których spotykane są czasami włókniste agregaty kryształów lub konkrecje. Większość form naciekowych - stalaktytów i stalagmitów, zbudowana jest z substancji wapiennej. W sytuacjach wyjątkowych ich zakończenia mają postać krystaliczną. Wszystkie te niesłychanie zróżnicowane formy występowania kalcytu, obok pięknych postaci kryształów, mają często doskonale wykształcone powierzchnie. Dotyczy to także maleńkich, mikroskopijnych ziarn tworzących potężne serie warstw wapieni powstających w różnych okresach geologicznych i ukształtowanych pod wpływem zmiennych warunków ich rozwoju.
Najbardziej znane wystąpienia krystalicznego kalcytu związane są z żyłami kruszconośnymi. W Europie kryształy kalcytu spotykane są m.in. w złożach rud ołowiu w północnej Anglii, przede wszystkim w okolicach Alston Moor, Egremont, Frizington i Wearsdale w Cumbrii. Znajdowane w tych złożach kryształy kalcytu mają najczęściej formę doskonale czystych lub różowawych skalenoedrów, romboedrów lub słupów dochodzących do 10 cm oraz sercokształtnych bliźniaków występujących w próżniach skalnych. Złoża kalcytu znane są także z okolic Fontainebleau we Francji, z Bawarii i Gór Harzu (Andreasberg) w Niemczech oraz w Rumunii. Bardzo poszukiwane przez kolekcjonerów są charakterystyczne, szpiczaste zakończone kryształy kalcytu występujące w okolicy Pfibramu w Czechach. Tworzą one bardzo interesujące skupienia podwójnie zbliźniaczonych kryształów romboedrycznych, których zakończenia przypominają główkę szpilki. Ostatnio takie kryształy znaleziono w okolicach miejscowości Stfibro w zachodnich Czechach.
Spośród złóż pozaeuropejskich największe i najbardziej interesujące wystąpienia kryształów kalcytu znane są z obszarów USA (przede wszystkim stany Illinois i Tennessee). Znajdowane tam kryształy kalcytu towarzyszą złożom fluorytu. Ich wielkość dochodzi niekiedy do 10 cm. Są to z reguły żółte i miodowobrązowe kryształy o doskonałej przezroczystości, często zbliźniaczone. Duże, żółte i doskonale wykształcone kryształy kalcytu występują również w złożach rud cynku i ołowiu koło Joplin w stanie Missouri (USA). Niekiedy wzrastają one na dużych kryształach galeny, osiągając sporadycznie wielkość dochodzącą do 1 m. Obrobione i polerowane kryształy kalcytu ze złóż amerykańskich wzbogacają wiele kolekcji. Obróbka tych kamieni jest bardzo trudna i dlatego ceny ich są wyjątkowo wysokie, chociaż nie nadają się one do celów jubilerskich ze względu na niewielką twardość. Wspaniałe, lśniące kryształy kalcytu znajduje się również w rejonie Guanajuato (Meksyk).
Krystaliczny kalcyt występuje również w pustkach skał wylewnych, np. w fonolitach z rejonu Wzgórz Mariańskich koło Usti nad Łabą (Czechy), w melafirach z okolic Idar-Oberstein (Niemcy) oraz w podobnych skałach wulkanicznych z okolic West Pater-son i New Jersey (USA). Ich geneza jest podobna do słynnych złóż kalcytu z rejonu Helgustadir na Islandii. Znacznie większe złoża tego samego pochodzenia stwierdzono w pustkach skał bazaltowych w rejonie Taos w Nowym Meksyku (USA). Występujące
129
tutaj doskonale przezroczyste kryształy kalcytu typu islandzkiego osiągały niekiedy rozmiary 6 x 2 m, a niektóre bloki wydobyte z tych złóż miały ciężar przekraczający 25 ton. Podobne złoża znajdują się w stanach Montana i Kalifornia w USA oraz w okolicy Chihuahua na terenie Meksyku, gdzie znaleziono łupliwe kryształy zielonego kalcytu. Duże bloki kalcytu, wykazujące charakterystyczną dwójłomność, są wydobywane w rejonie Bajdar na Krymie. Kolekcjonerzy wysoko cenią przezroczyste kryształy kalcytu w postaci skalenoedrów dochodzących do 10 cm wielkości, które występują wśród złóż miedzi rodzimej nad Jeziorem Górnym (Michigan).
Wraz z aragonitem kalcyt wytrąca się z roztworów wodnych gorących źródeł, tworząc porowaty trawertyn (np. w Tivoli koło Rzymu). W odróżnieniu od marmurów, które są wapieniami krystalicznymi, trawertyny są silnie porowatymi skałami niemetamorficznymi. Z roztworów wodnych wytrącają się również kuliste skupienia kalcytu zwane pisalitami, spotykane m.in. w rejonie Hammam Meskoutine w Algierii lub osadów termalnych wokół gejzerów na terenie Parku Narodowego Yellowstone w stanie Wyoming (USA). Stosunkowo mało znany jest fakt, iż skały węglanowe, zwane karbonatytami, mogą powstawać także w wyniku procesów magmowych. Ich geneza nie jest jednak w pełni wyjaśniona.
Ze względu na zjawisko dwójłomności występujące w przezroczystych kryształach kalcytu, są one wykorzystywane do wyrobu elementów przyrządów optycznych, m.in. mikroskopów polaryzacyjnych stosowanych do badań mineralogicznych [obecnie naturalne kryształy kalcytu wypierane są przez syntetyczne polaroidy]. Wapienie mają szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu i są uznawane za jeden z ważniejszych surowców mineralnych.
130

Trygonalny; Tw. 4; G. 3,3-3,6 g/cm3; zwykle różowy lub szkarłatny, czasami biały, brudnoszary, brązowawy, zielonkawy; połysk szklisty; R. biała
Rodochrozyt nazwę swą wywodzi z greckiego rhodon - miq., i khrosis - barwa. Niekiedy spotykany także pod nazwą "dialogit". Występuje najczęściej w żyłach kruszconośnych i złożach osadowych pirytu i manganu. Tworzy zazwyczaj niewielkie żyły razem z pirytem i psylomelanem. Znacznie rzadziej spotykany w szczelinach skał wulkanicznych, takich jak spility. Rzadko tworzy kryształy; najczęściej występuje w postaci grubo- lub drobnoziarnistych skupień zbitych. Niekiedy napotyka się formy naciekowe o kształcie kulistym, nerkowatym lub groniastym oraz konkrecje.
Najpiękniejsze kryształy rodochrozytu w postaci skalenoedrów dochodzących do 10 cm znaleziono w 1970 r. w Hotazel koło Kimberley w Republice Południowej Afryki. Poddawane są one obróbce jako kamienie szlachetne. Wspaniałe kryształy rodochrozytu pochodzą również z Gór Harzu, Freibergu (Saksonia), Sacaramb i Cavnic (Rumunia), zachodnich stanów USA i Usinska na Syberii. Piękne zbite odmiany rodochrozytów odkryte w rejonie Capilitas w Argentynie wykorzystywane są jako kamienie ozdobne. Rodochrozyty eksploatowane są również jako rudy manganu, zawierające 42,8% tego pierwiastka. Znaczenie przemysłowe mają jedynie złoża występujące w Pirenejach oraz w południowej Hiszpanii (Huelva). Mangan ma duże zastosowanie w metalurgii żelaza i stali głównie do produkcji tzw. surówki zwierciadlanej i żelazomanganu.
131

Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3 g/cm3; biały, żółtawy lub szarawy; połysk szklisty; R. biała
Magnezyt swą nazwę zawdzięcza obecności magnezu, ale przez długi czas nie wzbudzał szczególnego zainteresowania. Jeszcze pół wieku temu metaliczny magnez używany był jedynie jako składnik ogni sztucznych lub jako źródło światła przy fotografowaniu wnętrz. Wraz z rozwojem nowoczesnych gałęzi przemysłu zastosowanie magnezu rosło i dzieje się tak nadal.
Podobnie jak wszystkie węglany, magnezyt również występuje pod wieloma różnymi postaciami, zarówno krystalicznymi, jak i zbitymi. Odmiany drobno- i grubokrystaliczne bardzo przypominają marmur i występują często jako przewarstwienia wśród wapieni i dolomitów jako produkt działalności hydrotermalnej. Zbite skupienia magnezytu powstają w wyniku rozkładu serpentynitów i zawierają często domieszki substancji krzemionkowej (chalcedonu lub opalu), która podnosi jego twardość.
Główne stanowiska występowania magnezytu w Europie znajdują się w Austrii (Yeitsch, Leoben i Miirzzuschlag w Styrii), w południowej Słowacji, w Rosji (Ural, Satka), Grecji i we Włoszech (Toskania). [W Polsce zbite odmiany magnezytu znane są z obszarów występowania serpentynitów na Dolnym Śląsku]. Na obszarach pozaeuropejskich większe złoża magnezytu znajdują się w USA (Kalifornia, Nevada, Washington) oraz w Australii (Nowa Południowa Walia). Magnezyt znajduje wielorakie zastosowania, m.in. jako ważny surowiec w przemyśle materiałów ogniotrwałych wykorzystywanych przede wszystkim w hutnictwie oraz w przemyśle ceramicznym i budowlanym.
132

Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3,7 g/cm3; zwykle brązowawożólty, ciemnobrązowy, czarny, niekiedy z jasnymi metalicznymi odcieniami; połysk szklisty, niekiedy perłowy; R. biała
Syderyt jest ważną rudą żelaza, którą wydobywano już na początku VIII wieku w słynnych złożach Erzberg na obszarze Styrii w dzisiejszej Austrii. Masyw górski Eisenerzer zbudowany jest niemal w całości z syderytu, który jest eksploatowany również i obecnie. Powstanie tych złóż jest niezwykle interesujące. Pierwotne skały wapienne poddawane były działaniu gorących roztworów wodnych wydobywających się z głębi Ziemi, które wypłukiwały substancję wapienną zastępowaną stopniowo mniej rozpuszczalnym syderytem (rnetasomatozahydrotermalna). Podczas tego procesu powstawały wspominane już krzaczaste skupienia węglanu wapnia, zwane kwiatem żelaza. Syderyt występuje często jako składnik żył kruszcowych, towarzysząc np. rudom miedzi i tworząc wówczas formy zbite lub krystaliczne. Najpiękniejsze okazy romboedrycznych kryształów syderytu, ukształtowane w postaci rozetowatych skupień lub druz, pochodzą najczęściej właśnie z żył kruszconośnych. Tego typu wystąpienia nie mają jednak znaczenia ekonomicznego. Bardzo interesujące są soczewkowate skupienia syderytów [sferosyderyty] oraz syderyty ilaste [żelaziaki ilaste] spotykane w wielu zagłębiach węglowych. Niektóre konkrecje sferosyderytowe osiągają często pół metra długości (np. w północnej Anglii, w okolicach Halle w Niemczech). Chociaż syderyty zawierają stosunkowo niewiele żelaza (48%) w porównaniu z innymi rudami, są cenionym surowcem ze względu na łatwość przeróbki. [W Polsce złoża syderytów ilastych występują głównie na obszarze Zagłębia Staropolskiego i Zagłębia Częstochowskiego oraz Górnośląskiego Zagłębia Węglowego].
133

Trygonalny; Tw. 5; G. 4,3-4,5 g/cm3; zwykle szarobiały, bezbarwny, żółtawy z zielonymi i niebieskimi odcieniami, brązowy; silny połysk szklisty, nawet lekko perłowy; R. biała
Smithsonit [smitsonit] wydobywano bardzo wcześnie jako rudę cynku, chociaż sam cynk nie był wówczas jeszcze wykorzystywany jako odrębny metal. W owych czasach wykonywano wiele pięknych przedmiotów mosiężnych, do których produkcji potrzebowano dużych ilości mosiądzu (stopu miedzi i cynku). Znano już wtedy wiele minerałów, które w połączeniu z miedzią dawały popularny mosiądz. Szczególnie przydatny do tych celów był tzw. kalamin [galman krzemianowy], występujący w górnych partiach żył kruszcowych cynku i ołowiu. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku wykazano, że kalamin składa się z dwóch różnych minerałów: węglanu cynku (smithsonit) i uwodnionego krzemianu cynku (hemimorfit).
Smithsonit został tak nazwany na cześć brytyjskiego chemika i mineraloga Jamesa Smithsona (1765-1829) [był on również założycielem fundacji stanowiącej podwaliny słynnego Smithsonian Institution w Waszyngtonie]. Minerał smithsonit tworzy najczęściej skupienia naciekowe, nerkowate i skorupowe. Jest produktem utleniania kruszców cynku, głównie sfalerytu, i występuje najczęściej w górnych partiach złóż. Najważniejsze nagromadzenia złożowe znajdują się w Polsce na Górnym Śląsku, w okolicach Altenbergu (Niemcy) oraz na Syberii (Nerczyńsk), Sardynii, Austrii (Karyntia), w Stanach Zjednoczonych. Najpiękniejsze, przeświecające bryły smithsonitu pochodzą ze złóż miedzi w Tsumeb (Namibia) i są wykorzystywane również jako kamienie ozdobne.
134

Trygonalny; Tw. 3,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; szary, biały, czerwonawy; połysk szklisty lub perłowy; R. biała
Dolomit tworzy niekiedy całe masywy górskie. Podobieństwo niektórych cech dolomitu do innych węglanów jest tak duże, że pierwotnie nie potrafiono ich rozróżnić. Dlatego przez wiele lat wszystkie te minerały o zbliżonym wyglądzie uważano za kalcyty lub skały wapienne. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1791 r., kiedy to francuski geolog D. Dolomieu zwrócił uwagę na szczególne właściwości skały występującej głównie w południowym Tyrolu. Szwajcarski mineralog H.B. de Saussure (1740-1799), który przeprowadził bardziej szczegółowe badania, na cześć Dolomieu nadał owej skale nazwę dolomit. Ze względu na pokrój kryształów, skład chemiczny i barwę "dolomit" przypomina kalcyt i magnezyt. Pierwotne skały dolomitowe, których głównym składnikiem jest minerał dolomit, powstawały w zbiornikach wodnych, głównie w morzach, przy współudziale organizmów żywych. Ich pochodzenie wykazuje duże podobieństwo do skał wapiennych, które niekiedy ulegają przeobrażeniu w dolomity [dolomityzacja]. Krystaliczne dolomity występują często w hydrotermalnych żyłach kruszconośnych, np. w Solbad Hall (Tyrol, Austria), Binnen Tal (Szwajcaria), Bańska Szczawnica (Słowacja) i w okolicy Freibergu (Niemcy). [W Polsce dolomity kruszconośne (Zn, Pb) występują głównie na obszarze śląsko-krakowskim]. Najważniejsze złoża pozaeuropejskie znajdują się w Vermont (USA) oraz w Guanajuato (Meksyk). Dolomity wykorzystywane są do produkcji specjalnych cementów oraz w przemyśle materiałów ogniotrwałych i w hutnictwie (topniki).
135

Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,95 g/cm3; zwykle biały, szary z czerwonawymi lub czarnymi odcieniami; połysk szklisty; R. biała
Aragonit został odkryty w XV wieku podczas przebijania sztolni przez bogate złoża syderytu Erzberg w północnej Styrii (Austria), która miała ułatwić poszukiwania żył srebra i złota. Na pierwszy rzut oka nowo odkryty minerał przypominał skamieniałą roślinę o śnieżnobiałej, lekko niebieskawej barwie, dzięki czemu został nazwany "kwiatem żelaza". Są to, ogólnie rzecz biorąc, osobliwe, krzaczaste wykwity aragonitu, tworzące często gęsto splecione, łodygowate agregaty.
Karol Linneusz jako pierwszy stwierdził, że ów "kwiat żelaza" ma identyczny skład chemiczny jak kalcyt. Późniejsze badania wykazały jednak, że ma on wiele właściwości analogicznych do kryształów minerału uchodzącego dotychczas za kalcyt i występującego w Aragonii (Hiszpania). Stąd też wywodzi się obecna nazwa aragonitu.
136

Często tworzy charakterystyczne bliźniaki, niekiedy wielokrotne. Kryształy występują zazwyczaj w skupieniach igiełkowych lub włóknistych. Aragonit, podobnie jak kalcyt, powstaje w bardzo różnych warunkach. Jednak o ile kalcyt krystalizuje ze stosunkowo chłodnych roztworów, aragonit wytrąca się w wyższych temperaturach. Wpływa to na jego budowę wewnętrzną, która różni go od kalcytu i warunkuje odmienną postać krystaliczną oraz inne właściwości fizyczne. Aragonit krystalizuje również z gorących źródeł, tworząc charakterystyczne, drobne bryłowate formy tzw. grochowców przypominających rzeczywiście ziarenka grochu i znanych m.in. z Karlovych Varów w Czechach. Piękne formy krystaliczne aragonitu pochodzą z miejscowości Hofenec koło Bilina (Czechy) oraz z Tyrolu. Chociaż nie mają one żadnego znaczenia praktycznego, to jednak są bardzo poszukiwane przez kolekcjonerów. Do wytwarzania przedmiotów ozdobnych wykorzystywano jedynie niektóre formy naciekowe aragonitu znajdowane w Karlovych Varach i wyróżniające się pasmową kompozycją naprzemianległych, brązowo zabarwionych warstewek. Nosi on lokalną nazwę vfidlovec, pochodzącą od nazwy gorącego źródła - Vfidlo.
[Odmiana aragonitu zasobna w ołów, znana jako tarnowskit (aragonit ołowiowy), występuje m.in. w Polsce na Górnym Śląsku w okolicy Tarnowskich Gór.]
Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw. 3-3,5; G. 6,4-6,5 g/cm3; szary, biały, szaroczarny; połysk zbliżony do diamentowego, swoiście tłusty; R. biała
Cerusyt był spotykany od dawna podczas wydobycia rud srebra i miedzi ze złóż powierzchniowych. Najpiękniejsze okazy kryształów cerusytu występują w górnych partiach żył kruszcowych. Jego nazwa wywodzi się z łacińskiego cerussa - biała farba.
137

Cerusyt powstaje zawsze jako produkt wietrzenia galeny, zwłaszcza w tych partiach żył kruszcowych, które znajdują się w strefie łatwej penetracji wód powierzchniowych i dwutlenku węgla. Galena, podobnie jak wiele innych minerałów, poddaje się rozpuszczającemu działaniu zmineralizowanych roztworów wodnych. Kryształy cerusytu są zróżnicowane i charakteryzują się wielkim bogactwem postaci. Ich cechą szczególną jest silny połysk. Bogate druzy kryształów cerusytu pochodzące ze złóż w Niemczech (przede wszystkim z kopalni Friedrichseegen koło Ems i Johanngeorgenstadt w Saksonii), a także ze starych złóż koło Stfibro w Czechach, są ozdobą licznych kolekcji na całym świecie. Zasobne złoża znajdują się również w Nerczyńsku (Syberia, Rosja) oraz w stanie Kolorado (USA). Cerusyt zawiera w przybliżeniu 73% ołowiu, ale jako ruda tego kruszcu eksploatowana jest jedynie w kilku miejscach, gdzie występuje w dostatecznie dużej ilości. Strontianit [stroncjanit] - węglan strontu, oraz witheryt [witeryt] - węglan baru, tworzą kryształy podobne do cerusytu.
Jednoskośny; Tw. 3,5-4; G. 3,7-3,9 g/cm3; niebieski; połysk szklisty; R. jasnoniebieska
Azuryt występuje razem z malachitem w strefie wietrzenia kruszców miedzi, które zawdzięczają im charakterystyczne niebieskozielone zabarwienie na powierzchni. Kryształy azurytu mają niepowtarzalną, głęboką, ciemnoniebieską barwę, natomiast skupienia ziarniste lub ziemiste są bladoniebieskie, przypominające kolor niezapominajki. Najbogatsze złoża azurytu występują w Tsumeb (Namibia), w rejonie Bisbee i Morenci w Arizonie (USA) i Burra koło Adelaide w Australii oraz w Niżnym Tagile na Uralu (Rosja). W Europie piękne kryształy azurytu wydobywane są w miejscowości Chessy koło Lyonu we Francji oraz w Baita w Rumunii i na terenie Mołdawii.
Azuryt, mimo iż zawiera 55% miedzi, rzadko jest traktowany jako ruda, ponieważ obfituje z reguły w liczne zanieczyszczenia. W postaci sproszkowanej używany jest jako niebieski pigment do farb artystycznych oraz do produkcji niebieskiego siarczanu miedziowego. Jest zbyt miękki, by znaleźć szerokie zastosowanie jako kamień ozdobny. Jednak po oszlifowaniu wykazuje silny połysk i piękne odcienie barw. Żywo zabarwione okazy azurytu poprzerastane malachitem [azurmalachit, malachit azurytowy] cieszą się ogromnym zainteresowaniem kolekcjonerów. Wyrazistość barw okazów pochodzących z niektórych złóż (np. Banat w Rumunii) kontrastuje dodatkowo dzięki żółtym lub rdzawobrązowym nalotom limonitu.
138

Jednoskośny; Tw. 4; G. 4 g/cm3; zielony, ciemnozielony; połysk jedwabisty lub szklisty; R. zielona
Malachit jest nie tylko modnym kamieniem ozdobnym. Grecy i Rzymianie wykorzystywali go do wyrobu amuletów. Malachit, występujący w postaci żywozielonych powłok, poszukiwany był również w kopalniach miedzi przez starożytnych górników, którzy nadali mu nazwę "skalnej zieleni". Stąd wywodzi się zapewne wprowadzona później, obecnie stosowana nazwa. Malachit określano również mianem "aksamitnej rudy" lub "atłasowej rudy".
Malachit jest najbardziej rozpowszechnionym produktem utleniania miedzi i jej rud. Spotykany jest najczęściej w powierzchniowych strefach wszystkich złóż kruszców miedzi. Oprócz powierzchniowych naskorupień i nalotów malachit tworzy często drobne skupienia włókniste lub ziemiste. Bardzo rzadko występuje w postaci kryształów o pokroju igiełkowym. Najbardziej znane złoża tego minerału eksploatowane były na rozległych obszarach Uralu (przede wszystkim Gumaszewgk, Miednorudniansk i Niżny Tagił). Największa bryła malachitu o masie 60 ton została wydobyta w Gumaszewsku na Uralu. Inne wielkie złoża znajdują się w Zairze. Nagromadzenia złożowe malachitu występują również w Stanach Zjednoczonych AP, m.in. w Bisbee, Rumunii (Baita), w Niemczech (Betzdorf) oraz w Tsumeb (Namibia) i Burra koło Adelaide w Australii. Malachit dla celów zdobniczych wydobywany jest także ze złóż w okolicach Eilat (Izrael). Być może są to ponownie odkryte, stare i zapomniane kopalnie starożytnych Greków i Rzymian. Malachit jest nie tylko cenionym kamieniem ozdobnym, ale również wartościową rudą miedzi (zawiera w przybliżeniu 57% Cu).
[W Polsce malachit wydobywano dawniej w Górach Świętokrzyskich (Miedzianka koło Kielc); spotykany również na hałdach starych kopalń miedzi na dolnym Śląsku]. Najpiękniejsze okazy i wyroby z malachitu zobaczyć można w Pałacu Zimowym (Ermitaż) w St. Petersburgu (Rosja).
139

Rozdział 6
SIARCZANY I ZWIĄZKI POKREWNE
Siarczany należą do soli kwasu siarkowego. Są miękkie i mają wygląd niemetaliczny. Przeważnie osadzają się w basenach morskich lub powstają w trakcie erupcji wulkanicznych. Niekiedy tworzą się w wyniku oddziaływania kwasu siarkowego wydzielającego się podczas utleniania siarczków, głównie pirytu i markasytu.
Wśród siarczanów wyróżnia się dwie duże grupy - bezwodne (np. anhydryt i baryt), oraz siarczany uwodnione (np. gips i zippeit). Do siarczanów zaliczane są również pewne grupy minerałów, które chociaż są interesujące pod względem naukowym i z punktu widzenia zastosowań technicznych, nie zostały szczegółowo opisane w tej książce. Są to przede wszystkim witriole rodzime (uwodnione siarczany metali dwuwartościowych) - np. melanteryt (uwodniony siarczan żelaza) lub chalkantyt (uwodniony siarczan miedzi), oraz atuny (podwójnie uwodnione siarczany metali jednowartościowych i trójwartościowych lub metali dwuwartościowych i trójwartościowych) - np. halotrichit (uwodniony siarczan glinu i żelaza).
Podobnie jak siarczany, do gromady soli kwasów tlenowych zaliczane są chromiany (kro-koit), wolframiany (scheelit) i molibdeniany (wulfenit). Występują one jako minerały pierwotne związane ze strefami kontaktowymi granitów lub też jako minerały wtórne strefy wietrzeniowej złóż rud siarczkowych pochodzenia hydrotermalnego.
Rombowy; Tw. 3,5; G. 2,9-3 g/cm3; zwykle biały, bezbarwny, niebieskawy, szarawy, czerwonawy; połysk perłowy, szklisty; R. biała
Anhydryt jest podobny do gipsu, z którym go pierwotnie mylono (z uwagi na zbliżony wygląd zewnętrzny i skład chemiczny). Nazwę swą wywodzi z greckiego an (bez) i hy-dor (woda). W odróżnieniu od gipsu anhydryt nie zawiera wody. Występuje zwykle w postaci zbitej, a łupliwość wykazuje tylko w określonych kierunkach. Tworzy osady wytrącające się wprost z wody morskiej, podobnie jak złoża soli kamiennej i gipsu. Towarzyszy z reguły skałom solnym, a pod wpływem działania wody powoli przechodzi w gips.
141

Najbardziej znane złoża występują w rejonie Wieliczki, gdzie anhydryt tworzy interesujące skupienia [tzw. trzewiowce]; w Salzburgu (Austria), Bertchesgaden, Luneburgu i Stassfurcie (Niemcy), w Vulpino koło Bergamo (Włochy) oraz Spiskiej Nowej Wsi (Słowacja). Największe złoża pozaeuropejskie znajdują się w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Kansas, New Jersey). Anhydryt dość długo nie wywoływał specjalnego zainteresowania i dopiero stosunkowo niedawno stał się ważnym surowcem dla przemysłu chemicznego (głównie do produkcji kwasu siarkowego).
Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 3,9-4 g/cm3; zwykle niebieski, bezbarwny, żółtawy, czerwonawy; połysk szklisty lub perłowy; R. biała
Celestyn, zwany czasami celestytem, znany był dobrze kapłanom bengalskim, którzy używali go do barwienia płomieni. Dzięki temu uzyskiwano jaskrawopurpurowe zabarwienie "bengalskich ogni", których tajemnicze piękno napełniało wiernych podziwem i lękiem. Dopiero znacznie później chemicy stwierdzili, że owa szkarłatna barwa płomieni wywołana jest przez pierwiastek stront, który jest składnikiem celestynu, podczas gdy żółtozielone barwy pochodzą od związków baru. Pierwsze ognie sztuczne sporządzano właśnie z soli obu tych pierwiastków (Sr, Ba), które mieszano z chlorkiem potasu, węglem drzewnym i siarką.
Nazwę celestynu wywodzi się z łacińskiego caelestis (niebiański) ze względu na jego błękitnoniebieskie zabarwienie. Tworzy zwykle grube kryształy tabliczkowe lub słupkowe. Występuje najczęściej wśród skał osadowych, niekiedy w żyłach hydrotermalnych i pustkach skał wulkanicznych.
Znane są piękne kryształy celestynu z Sycylii. Złoża o znaczeniu przemysłowym eksploatowane są w Wielkiej Brytanii (Bristol, Clifton, Yate), w Egipcie (Mokatam) i USA (jezioro Erie, Na-shyille). W Polsce piękne skupienia kryształów celestynu spotyka się w wapieniach siarkonośnych w okolicach Tarnobrzega. Celestyn znajduje zastosowanie w przemyśle chemicznym i spożywczym oraz wykorzystywany jest w celach pirotechnicznych.
142
Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 4,48 g/cm3; biały oraz różnie zabarwiony, zwykle w odcieniach zielonych, żółtych, czerwonych, niebieskich lub brązowych; połysk metaliczny, na niektórych płaszczyznach perłowy; R. biała
Baryt był dobrze znany dawnym górnikom, którzy spotykali go często w żyłach kruszcowych. Przez długi czas uważano ten minerał za bezwartościowy materiał uboczny, chociaż interesowali się nim średniowieczni alchemicy. Włoski alchemik Vincenzo Cascariolo z Bolonii, podgrzewając baryt wraz z innymi minerałami podczas jednego ze swoich eksperymentów w 1630 r., stwierdził, że fosforyzuje on w ciemnościach. W ten oto sposób nastąpiło odkrycie zjawiska fosforescencji, dziś doskonale znanego, wówczas jednak wywołującego wielkie poruszenie. Ponieważ Cascariolo badał kuliste skupienia barytu występujące wśród margli gipsowych w okolicach Bolonii, odkryty przez niego kamień nazwany został przez współczesnych mu przyrodników "świecącą kulą Bolonii".
Znacznie później, kiedy owe kuliste skupienia zostały zbadane dokładnie, okazało się, że "świecące kule" mają ten sam skład mineralny, co dobrze znany "ciężki kamień" spotykany w żyłach kruszcowych. Baryt otrzymał swą nazwę z greckiego barys (ciężki), ponieważ istotnie charakteryzował się niezwykłym ciężarem. Wysoka gęstość barytu zbliżona jest do niektórych rud żelaza, jak np. hematyt lub magnetyt.
Baryt występuje najczęściej w żyłach kruszcowych wraz z rudami siarczkowymi srebra, cynku i ołowiu. Krystalizuje z roztworów hydrotermalnych oraz występuje również wśród skał osadowych. Najczęściej spotykany jest w postaci wyodrębnionych żył, zazwyczaj w bliskim sąsiedztwie masywów granitowych, niekiedy w towarzystwie fluorytu i kalcytu. Masywne, często kilkumetrowej grubości żyły barytu są szczególnie dogodne do eksploatacji, podobnie jak koncentracje barytu wśród skał osadowych [barytolity]. Baryt występuje również w sąsiedztwie niektórych gorących źródeł.
Oprócz wysokiego ciężaru właściwego, baryt wyróżnia się także często spotykanymi , doskonale wykształconymi kryształami. Mają one przeważnie pokrój tabliczko waty, niekiedy słupkowy i osiągają nierzadko pokaźną wielkość. Zbite skupienia barytu tworzą najrozmaitsze agregaty, głównie blaszkowate, o dobrej łupliwości. Czysty baryt jest bezbarwny lub biały, ale najczęściej spotykane są odmiany o delikatnym zabarwieniu spowodowanym różnymi domieszkami.
143

Najważniejszymi producentami barytu są Stany Zjednoczone, Niemcy (złoża Meggen) i Wielka Brytania. Z przemysłowego punktu widzenia najbardziej użyteczne są zbite skupienia barytu, ale mineralogów i kolekcjonerów znacznie bardziej interesują kryształy barytu. Szczególnie wysoko cenione są okazy kryształów barytu z Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim ze stanowisk Cumbria i Tavistock w hrabstwie Devon. Z tych właśnie złóż pochodzą wyjątkowo piękne, duże kryształy tabliczkowe o wyraźnych zakończeniach w barwach szarożółtych, niebieskoszarych i miodowożółtych, a także stosunkowo rzadkie kryształy słupkowe o równie pięknych barwach. Inne dobrze znane złoża barytu znajdują się w Rumunii (Baia Sprie), w Niemczech (Freiberg w Saksonii), Czechach (Pfibram), na Słowacji (Bańska Szczawnica). [W Polsce złoża barytu występują na Dolnym Śląsku (Boguszów, Stanisławów), gdzie można spotkać także dobrze wykształcone skupienia kryształów].
Obecnie baryt wykorzystywany jest w przemyśle chemicznym, przede wszystkim do produkcji farb barowych. Szczególną przydatność wykazuje siarczan baru jako składnik białych farb, całkowicie nietoksycznych i odpornych na działanie czynników chemicznych. Baryt stosowany jest również jako wypełniacz przy produkcji papieru oraz w przemyśle ceramicznym do wyrobu glazury, w przemyśle szklarskim, do wytwarzania specjalnego cementu i ciężkiego betonu chroniącego przed promieniowaniem radioaktywnym. Surowce barytowe są także poszukiwanym materiałem barwiącym, stosowanym w medycynie. O wykorzystaniu soli barowych do produkcji ogni sztucznych (ognie bengalskie) wspomniano już uprzednio.
144
Jednoskośny; Tw. 2,5; G. 1,8-1,9 g/cm3; bezbarwny; połysk jedwabisty; R. biała
Halotrichit, którego nazwa pochodzi z greckiego als (sól) i trichos (włosy), należy również do grupy uwodnionych siarczanów, powstających w wyniku rozkładu chemicznego siarczków. Jest najbardziej rozpowszechnionym naturalnym ałunem potasowym. Występuje często wspólnie ze spokrewnionym z nim pickeringitem, uwodnionym siarczanem magnezu i glinu. Halotrichit spotykany jest najczęściej w szczelinach skał ilastych, gdzie tworzy drobne kryształy igiełkowe lub włókniste. Główne złoża: Mórsfeld (Niemcy), Ćervenica (Słowacja), wzdłuż Gila River w stanie Nowy Meksyk (USA), Copiapó (Chile) i Urmiah (Iran). Jak dotąd halotrichit nie znalazł praktycznego zastosowania.
Innym ciekawym minerałem z grupy ałunów jest czermikit (nazwa pochodzi od złóż w miejscowości Ćermniki w Czechach), uwodniony siarczan potasowo-amonowy. Spotykany jest w skałach ilastych oraz na hałdach węglowych razem z innymi siarczanami. Tworzy tabliczkowate skupienia złożone z włókienek zorientowanych prostopadle do ich powierzchni. Rzadko występuje w postaci krystalicznej.
Jednoskośny; Tw. 1,5-2; G. 2,3-2,4 g/cm3; najczęściej bezbarwny, biały, żółtawy, czerwonawy, szary, brunatny; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy lub jedwabisty; R. biała
145
Gips jest znany od czasów starożytnych. Jako materiału modelarskiego użył go po raz pierwszy grecki rzeźbiarz Lizyp z Sikionu. Według Pliniusza Starszego był on też pierwszym artystą, który zastosował gips do sporządzenia odlewu ludzkiej twarzy.
Mało znany jest fakt, że gips był prawdopodobnie pierwszym minerałem zbadanym pod mikroskopem w 1695 r. przez Antona van Leeuwenhoeka, holenderskiego przyrodnika-amatora i wynalazcę mikroskopu.
Kryształy gipsu mają pokrój tabliczkowy lub słupkowy i przypominają niekiedy mikę. W czystej postaci krystalicznej gips jest przejrzysty i bezbarwny. Odmiany zbite są białe lub często zabarwione na kolor żółty i brązowy w zależności od charakteru domieszek. Drobnoziarniste odmiany gipsu noszą nazwę alabastru, natomiast zupełnie czyste i przeświecające określane są mianem selenitu. [Spotykane niekiedy włókniste skupienia gipsu znane są pod nazwą spat satynowy lub szpak gipsowy]. Rozpoznanie gipsu nie nastręcza trudności, ponieważ można go łatwo zarysować paznokciem.
Gips powstaje jako osad wysychających mórz, zazwyczaj razem z anhydrytem, który często przeobraża się w gips na skutek absorpcji wody. Interesujące wystąpienia gipsu spotykane są również w strefie wietrzenia rud siarczkowych (np. pirytu) oraz w pokładach węgla kamiennego.
Najbardziej znane złoża gipsu występują we Włoszech (Volterra, Toskania), w Hiszpanii i Egipcie. Inne duże nagromadzenia złożowe znajdują się w wielu rejonach Stanów Zjednoczonych AP, Rosji oraz we Francji, w Wielkiej Brytanii i Czechach (Opawa). [W Polsce skały gipsowe, oprócz
146

Wieliczki, tworzą zasobne pokłady w Niecce Nidziańskiej, na Górnym Śląsku i Śląsku Opolskim (Głubczyce, Kietrz)]. W wielu rejonach Sahary spotykane są wśród pustynnych piasków rozetowate skupienia doskonale wykształconych kryształów gipsu. Zawierają one niekiedy ponad 50% drobnych ziaren piasku, wchłoniętych podczas szybkiej krystalizacji - soczewkowatych kryształów, które przybierają charakterystyczne, brązowawe, szarawe lub żółtawe barwy. Tworzą one często okazałe skupienia przypominające kwitnące róże lub inne kwiaty bądź liście i z tego powodu nazywane "różami pustyni". Powstają one wskutek ewaporacji zrnineralizowanych wód, słonych jezior oraz niekiedy w rezultacie rozkładu pirytów.
Gipsy wykorzystywane są przede wszystkim do produkcji najrozmaitszych materiałów wiążących. Dzięki wypalaniu w temperaturze 300-400°C uzyskuje się gips modelarski (zwany niekiedy gipsem paryskim), który twardnieje po zmieszaniu z wodą. Stosowany jest on w przemyśle budowlanym, w medycynie, do sporządzania odlewów. Prażony w temperaturze wyższej niż 400°C gips traci zdolność pochłaniania wody i wykorzystywany jest wówczas do produkcji cementu (gips cementowy) oraz barwników. Alabaster jest cenionym materiałem rzeźbiarskim, a selenit ze względu na niezwykły połysk bywa stosowany jako kamień ozdobny. Stosunkowo rzadko wykorzystuje się obecnie gipsy do produkcji kwasu siarkowego i siarki.
Jednoskośny; Tw. 3; G. 2,5 g/cm3; czarnożółty, cytrynowożółty; R. żółta
Zippeit dzięki swojej szczególnej barwie zwrócił uwagę czeskiego metalurga Adolfa Patery w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. W owym czasie okres świetności słynnych kopalń srebra w Jachymovie dobiegał już kresu. Na powierzchni wielkich, zapomnianych hałd zaczęły się pojawiać jaskrawo zabarwione, ziemiste skupienia minerałów powstających na skutek rozkładu blendy smolistej. Te barwne naskorupienia, w których przeważał zippeit, nasunęły Paterze myśl wykorzystania minerałów uranowych do wytwarzania barwników. Wydobycie rozpoczęto w 1859 r. nie
147

tylko w celu pozyskania produktów rozkładu uraninitu, ale także samego uraninitu. Minerały uranowe służyły do wyrobu całej gamy żółtych barwników, ponieważ wśród występujących na hałdach minerałów wtórnych przeważały zdecydowanie ziemiste naskorupienia o tej właśnie kolorystyce.
Zippeit należy do grupy tak zwanych ochr uranowych, do których zaliczany jest również uranopilit (uwodniony siarczan alkaliczny uranu). Zippeit zawdzięcza swą nazwę praskiemu mineralogowi F.X.M. Zippe (1791-1863). Oprócz Jachymova w Czechach znany jest także z wystąpień innych złóż uraninitu, m.in. koło Wólsendorf w Bawarii (Niemcy), w stanie Utah (USA) oraz w rejonie Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego (Kanada). Obecnie zippeit nie jest już oczywiście wykorzystywany do wyrobu barwników, ale podobnie jak blenda smolista stanowi źródło pozyskiwania pierwiastków promieniotwórczych.
148

Jednoskośny; Tw. 2,5-3; G. 5,9-6 g/cm3; pomarańczo wożółty; połysk tłusty, diamentowy; R. pomarańczowa
Krokoit jest stosunkowo rzadkim minerałem, ale w nim właśnie odkryto po raz pierwszy pierwiastek chrom. Dokonał tego francuski chemik Louis Vauquelin w 1797 r. podczas badania okazów krokoitu pochodzących z Uralu. Krokoit tworzy piękne, ogniście zabarwione kryształy o pokroju słupkowym lub igiełkowatym. Występuje w złożach chromi tu, w żyłach kwarcowych i strefie utleniania kruszców ołowiu.
Najważniejsze złoża znajdują się na Uralu w okolicach Berezowska [stąd dawniej używana nazwa tego minerału - berezowit] oraz w okręgu Dundas na Tasmanii. Mniejsze nagromadzenia złożowe znane są z Rumunii (Baita), Filipin (Labo), Brazylii (Congonhas da Campo) oraz Zimbabwe (Penchalong). Piękne okazy krokoitu zostały ostatnio odkryte w okolicy Chemnitz (Saksonia). Z uwagi na sporadyczne występowanie krokoit nie ma większego znaczenia jako ruda chromu, mimo że po raz pierwszy stwierdzono w nim obecność tego metalu.
149

Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 5,9-6,1 g/cm3; zwykle szarobiały, żółtawy, brązowawy, rzadziej zielonawy, wyjątkowo bezbarwny; połysk tłusty, często nawet diamentowy; R. biała
Scheelit [szelit] znajdowano często w kopalniach kasyterytu w czeskich Górach Kruszcowych, gdzie nazywano go "spiżowobiałym ziarenkiem gradu" (w odróżnieniu od "czarnych ziarenek gradu" - kasyterytu). Bliższy jego opis przedstawił w połowie XVIII wieku szwedzki metalurg i chemik Axel Cronstedt, który uznał ten minerał za rudę żelaza i nadał mu nazwę "tungsten" (ciężki kamień). Bardziej szczegółowe badania i analizy chemiczne przeprowadził w 1781 r. jego rodak K.W. Scheele, który odkrył, że występuje w nim pierwiastek wolfram [pierwotnie nazywany tungstenem]. Na jego cześć minerał ten nazwany został później scheelitem przez francuskiego mineraloga F. Beudanta (1781-1850).
Scheelit krystalizuje zwykle w postaci podwójnych piramid (bipiramid). Rzadziej tworzy skupienia zbite. Najbardziej rozpowszechniony w złożach kasyterytu i wolframitu. Krystalizuje z roztworów hydrotermal-nych wzbogaconych w gazy pomagmowe (pneumatoliza) i występuje w żyłach kwarcowych w strefach kontaktowych granitów. Okazy kryształów scheelitu są wysoko cenione i stanowią ozdobę każdej kolekcji. Znane są one ze złóż saskich w Zinnwald oraz czeskich (Cinovec), gdzie występują w postaci niewielkich bladobrązowych kryształów i tworzą druzy z kwarcem i zinnwaldytem [minerał z grupy łyszczyków]. Występuje również w rejonie Altenbergu i Schwarzenbergu (Niemcy), w Kornwalii (Anglia), na Uralu (Rosja) i w USA (Connecticut, Nevada, Arizona). Jest wydobywany jako ważna ruda wolframu.
Do grupy wolframianów należy również stolzyt, nazwany tak na cześć J.A. Stolza, lekarza z Teplic (Czechy), który po raz pierwszy opisał go jako niezależny minerał. Jest to wolframian ołowiu (PbWO4), który krystalizuje w układzie tetragonalnym, tworząc kryształy podobne do scheelitu. Niewielkie wystąpienia stolzytu spotykane są w kwarcach w Cinovcu (Czechy); one właśnie zostały po raz pierwszy opisane. [Znany także z Zinnwaldu (Niemcy) i Karyntii (Austria)].
Tetragonalny; Tw. 3; G. 6,7-6,9 g/cm3; zwykle pomarańczowożółty, pomarańczowy, zółtoszary, brązowawy; połysk tłusty, diamentowy; R. biała lub jasnoszara
150

Wulfenit nazwę swą wywodzi od austriackiego mineraloga A. Wulfena, który jako pierwszy opisał go w 1785 r. Jest minerałem wyjątkowo pięknym, ale również bardzo rzadkim. Tworzy zwykle kryształy tabliczkowate, rzadziej o pokroju krótkich słupków. Występuje w towarzystwie galeny, głównie w strefie utleniania kruszców ołowiu.
Główne złoża: Bleiberg (Karyntia, Austria), Mezica (Słowenia), Hóllenthal koło Garmisch (Niemcy), Baita (Rumunia), Phoenixville (Pensylwania, USA), Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Wyjątkowo piękne skupienia kryształów wulfenitu występują w rejonie Villa Ahumada w paśmie Sierra de los Lamentos w prowincji Chihuahua w Meksyku. Rozwinięte są one w postaci obfitych zgrupowań pomarańczowych i brązowych kryształów o pokroju tabliczkowym z nieregularnie zarysowanymi krawędziami. Kryształy wrośnięte są w skałę macierzystą i ujawniają niewiele ścian, a ich przeciętna wielkość sięga 2-4 cm. Większe nagromadzenia wulfenitu są niekiedy eksploatowane jako rudy ołowiu. Wulfenit zawiera do 55% tego metalu.
151

Rozdział 7
FOSFORANY I ZWIĄZKI POKREWNE
Do grupy tej zaliczone zostały nie tylko najbardziej rozpowszechnione fosforany, ale również pokrewne arseniany i stosunkowo rzadkie wanadany. Pod względem liczebności odmian minerałów grupa ta ustępuje jedynie krzemianom. Zgodnie z ogólnym podziałem wyróżniane są tu także bezwodne sole (np. apatyt,piromorfit) i uwodnione sole (np. wiwianit, waryscyt) oraz bezwodne fosforany zasadowe (np. lazulit i inne). Minerały z grupy fosforanów charakteryzują się częstym izomorfizmem, przy czym podstawieniu mogą ulegać nie tylko metale, gdyż zdolność wzajemnego zastępowania wykazują także fosfor, arsen i wanad. W wielu forforanach zasadowych jon wodorotlenowy zastępowany jest przez pierwiastki z grupy halogenów [fluorowców], czego przykładem może być amblygonit. Bardzo interesującą grupą wykazującą wyraźny izomorfizm są tzw. miki uranowe, nazywane tak ze względu na pokrój i doskonałą łupliwość kryształów, która upodabnia je do łyszczyków. Najbardziej rozpowszechnioną grupę izomorficznych mieszanin mineralnych stanowią apatyty, piromorfit, mimetezyt [mimetyt] i inne. Wśród fosforanów i związków pokrewnych do prawdziwych rzadkości należą minerały nie wykazujące skłonności izomorficznych (tak jak np. lazulit).
153

Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5-6; G. 3 g/cm3; niebieski; połysk szklisty; R. bezbarwna
Lazulit wywodzi swą nazwę z arabskiego lazul (niebo) i greckiego lithos (kamień). W przeszłości był dobrze znanym kamieniem ozdobnym, nigdy jednak nie ceniono go specjalnie wysoko. Z tego powodu wykorzystywano go głównie jako imitacje innych, bardziej szlachetnych kamieni. Arabowie, którzy wyspecjalizowali się w imitowaniu kamieni szlachetnych, stosowali go często w miejsce turkusu lub znacznie bardziej wartościowego lazurytu (lapis-lazuli). Dlatego niekiedy nosi nazwę "imitowany lapis".
Lazulit spotykany jest w pegmatytach, w żyłach kwarcowych oraz skałach metamorficznych wzbogaconych w glin. Występuje zwykle w postaci zbitej; rzadko tworzy kryształy o pokroju igiełkowym lub tabliczkowatym, które wykazują niekiedy symetrię pseudorombową i zbliźniaczenia.
Główne wystąpienia lazulitu znane są z okolic Salzburga (Austria), Crowders Mountain (Północna Karolina) oraz Graves Mountain (Georgia) w Stanach Zjednoczonych AP, Tijuco w Minas Gerais (Brazylia). Ładne kryształy spotykane są w Crowder Mountain, natomiast najbardziej przydatne dla celów jubilerskich są ciemnoniebieskie kryształy pochodzące z Tijuco. Interesujące, aczkolwiek niewielkie wystąpienia lazulitu znane są z Austrii (Krieglach, Styria), Szwajcarii (Zermatt) oraz Szwecji (Yarmland). Lazulit wykorzystuje się obecnie do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych, niekiedy nadając mu szlif kaboszonowy.
Jednoskośny; Tw. 4,5; G. 4,31 g/cm3; szmaragdowy, czarnozielony; połysk szklisty; R. zielona
Pseudomalachit swoją nazwę zawdzięcza dużemu podobieństwu do malachitu. Znany jest także pod wieloma innymi nazwami: lunnit (od nazwiska chemika Lunna), ehlit - od miejscowości Ehle w Nadrenii, gdzie został odkryty. Występuje także pod nazwami: fosforokalcyt [trombolit, prasyn, tagilit], co wynika z faktu, że dopiero niedawno stwierdzono identyczność wszystkich tych minerałów.
Pseudomalachit występuje najczęściej w postaci skupień nerkowatych, zbitych lub włóknistych oraz form naciekowych i naskorupień. Charakteryzuje
154
się soczystą, zielonoszmaragdową barwą i jest minerałem strefy utleniania kruszców miedzi, a przede wszystkim chalkopirytu. Poza Nadrenią główne jego wystąpienia znajdują się na Uralu oraz w okolicach Chotebofu w Czechach i Lubietova koło Bańskiej Bystrzycy na Słowacji. Pseudomalachit nie ma żadnych praktycznych zastosowań i nie występuje nigdy w większych nagromadzeniach. Wydobywany jest jedynie jako składnik towarzyszący rozmaitym rudom miedzi.
Jednoskośny; Tw. 5,5; G. 2,98 g/cm3; żółty; połysk szklisty; R. biała
Brazylianit został odkryty stosunkowo niedawno. Jego pierwszy opis przedstawili w 1945 r. amerykańscy mineralodzy Pough i Henderson, nadając mu nazwę pochodzącą od kraju jego odkrycia. Występuje w pegmatytach, tworząc doskonale wykształcone, często zgrupowane w druzy kryształy, spośród których wiele ma walory kamieni szlachetnych. Początkowo złoża brazylianitu znane były tylko z okolic Conselheiro Pena w stanie Minas Gerais w Brazylii. W ciągu kilku lat złoża te dostarczyły znacznej ilości doskonałego surowca, który zawierał piękne kryształy o zadziwiająco dużych rozmiarach i doskonale wykształconych ścianach. Niektóre kryształy występują razem ze srebrzyście połyskującym muskowitem i są mocno wrośnięte w skałę macierzystą. Oczywiście takie okazy trafiają przede wszystkim do muzeów i prywatnych kolekcji. Najwspanialsze kryształy o głębokiej, zielonożółtej lub oliwkowozielonej barwie osiągają niekiedy długość 12 cm i 8 cm szerokości. Ostatnio odkryto kryształy o podobnych rozmiarach w innych złożach w Minas Gerais (Mantena). Ustępują one jednak doskonałością wykształcenia kryształom znanym z pierwszych odkryć.
W tym samym okresie zaczęły pojawiać się w światowych kolekcjach brazylianity pochodzące z nowych
155

stanowisk, m.in. z kopalni Palermo i Charles Davis koło North Grafton (Grafion County) w New Hampshire (USA). Brazylianit jest bardzo poszukiwanym kamieniem szlachetnym, któremu nadaje się zwykle szlif fasetkowy. Jest oczywiście również bardzo popularny wśród kolekcjonerów, którzy usilnie zabiegają o pozyskanie go do swoich zbiorów. Rzadki vesignieit, zasadowy wanadan miedzi i baru, BaCu3(OHVO4)2, tworzy tabliczkowate lub ziemiste skupienia o barwie zielonożółtej. Występuje w strefie utleniania hydrotermalnych żył kruszcowych. Spotykany m.in. w okolicach Horni Kaina i we Vrancicach (Czechy) w żyłach kwarcowych razem z chalcedonem.
Heksagonalny; Tw. 5; G. 3,16-3,22 g/cm3; zwykle niebieskozielony, zielony, szary, biały, brązowy; połysk tłusty; R. biała
Apatyt swoją nazwę wywodzi z greckiego apat (złudzenie, iluzja). Nawiązuje ona do poglądów starożytnych, które mylnie sądziły, że każdy minerał ma swoją charakterystyczną barwę własną. Stąd odmiany barwne apatytu brane były za różne minerały, jak np. akwamaryn, ametyst, turmalin. Skład chemiczny apatytu określono dokładnie dopiero pod koniec XVIII wieku uznając go wówczas za odrębny minerał, który nazwany został przez Abrahama Gottloba Wernera trafnie apatytem ze względu na swój wprowadzający w błąd wygląd zewnętrzny.
Apatyt występuje w najrozmaitszych postaciach i odmianach barwnych. Jego kryształy mogą mieć pokrój słupkowy, tabliczkowaty, pręcikowy, a nawet igiełkowy. Spotykany jest także w postaci skupień ziarnistych, zbitych, naciekowych i promienistych. Wchodzi w skład wielu skał magmowych, a w szczególności pegmatytów, chociaż rzadko w większych ilościach. W skałach osadowych tworzy niekiedy całe warstwy, których głównym składnikiem jest właśnie apatyt. Znane są one pod nazwą skał fosforanowych lub fosforytów. Występujące w nich apatyty nie są całkowicie czyste chemicznie i zawierają liczne domieszki mineralne i organiczne.
156

Apatyty są zwykle żółte, włókniste lub tworzą nieregularne formy nerkowate o barwach w szerokiej gamie odcieni szarych i brunatnych.
Liczne poglądy na temat genezy fosforytów są bardzo zróżnicowane i stanowią nadal kwestie otwartą. Generalnie przyjmuje się, że związki fosforu pobierane z wody morskiej akumulowane są w twardych częściach organizmów żywych. Po ich śmierci stopniowo uwalniane fosforany, odkładane w postaci koloidalnej w osadach słabo przewietrzanych wód, przechodzą w fosforany wapnia. Staffelit [odmiana apatytu fluorowego] występuje w postaci skupień stalaktytowych w złożach Staffel koło Limburga (Niemcy).
Największe złoża fosforytów i apatytów eksploatowane dla celów przemysłowych występują w Stanach Zjednoczonych (Floryda, Tennessee) i dostarczają niemal połowę produkcji światowej. Inne ważne złoża znajdują się w Afryce Północnej (Tunezja, Maroko, Algieria i Egipt), w Rosji (Półwysep Kolski), w Kazachstanie i na Ukrainie. Pięknie wykształcone kryształy apatytu pochodzą z St. Gotthard (Szwajcaria), z Saksonii (Niemcy), Quebec (Kanada) i Durango (Meksyk).
Fosforyty stanowią przede wszystkim doskonały surowiec do produkcji nawozów sztucznych, atrakcyjnie zabarwione odmiany apatytu natomiast wykorzystuje się jako kamienie ozdobne. Bardzo dobrze znane są niezwykle piękne szlify brylantowe różowych i żółtych apatytów pochodzących ze Szwajcarii. Do popularnych kamieni ozdobnych należą żółtozielone odmiany apatytu, nazywane "kamieniem szparagowym" ze względu na swą barwę przypominającą szparagi.
Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7 g/cm3; zwykle zielony lub brązowy, rzadziej żółty, pomarańczowy, biały, bezbarwny; połysk tłusty lub diamentowy; R. biaława
Piromorfit znany był od dawna, chociaż w zależności od barwy nazywano go rozmaicie. Obecna nazwa wywodzi się z greckiego pyr (ogień) i morph (postać), ponieważ sądzono niegdyś błędnie, że jego kryształy powstają bezpośrednio z lawy wulkanicznej. Dziś wiadomo, że piromorfit tworzy się w strefie utleniania złóż kruszców ołowiu razem z cerusytem i innymi minerałami wtórnymi pochodzącymi z rozkładu galeny. Piromorfit zdecydowanie wyróżnia się wśród nich jaskrawym zabarwieniem i pokrojem kryształów. Przeważnie tworzy osobniki słupkowe, zazwyczaj doskonale ograniczone gładkimi ścianami i zgrupowane w druzy.
158

Znacznie rzadziej występuje w postaci skupień nerkowatych lub ziarnistych. Jaskrawozielonemu zabarwieniu zawdzięcza swą wcześniejszą niemiecką nazwę Grunbleierz - zielona ruda ołowiu, stosowaną dla odróżnienia od mniej pospolitej odmiany brązowej, określanej mianem Braunbleierz - brązowa ruda ołowiu. Piromorfit z domieszką wapnia nosi lokalną nazwę "miesyt", która pochodzi od Mieś - niemieckiej nazwy czeskiego miasta Stfibro, w którego okolicach występuje. Odmiana ta spotykana jest w postaci białawych, promienistych skupień razem z brązowym piromorfitem.
Główne złoża piromorfitu znajdują się w Clausthal - Zellerfeld (Góry Harzu, Niemcy), Johanngeorgenstadt w Saksonii (Niemcy), Kornwalia (Anglia), Leadhills (Szkocja), Pfibram (Czechy), Bańska Szczawnica (Słowacja), Nerczyńsk (Syberia), Berezowsk (Ural, Rosja), Phoenixvil-le w Pensylwanii i Mullan w Idaho (USA), Brazzaville (Kongo) oraz Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Piromorfit występuje w złożach kruszców ołowiu; kiedy tworzy większe nagromadzenia, wydobywany jest jako ruda ołowiu (zawiera 75% Pb).
Heksagonalny; Tw. 3; G. 6,8-7,1 g/cm3; zwykle brązowawy, żółty, rubinowoczerwonawy; silny połysk szklisty lub diamentowy; R. biała
Wanadynit tworzy kryształy słupkowe, niekiedy zakończone podwójnymi piramidami, oraz skupienia nerkowate lub włókniste. Czasami występuje w postaci zbitej. Minerał strefy utleniania złóż kruszców ołowiu. Główne złoża: Obir w Karyntii (Austria), Berezowsk na Uralu (Rosja), Sierra de Cordoba (Argentyna), Zimapan (Meksyk), Algieria, Maroko, Arizona (USA), Australia.
Wanadynit jest ważną rudą wanadu (zawiera 19,4% pięciotlenku wanadu). Stopy wanadu i żelaza stosowane są do produkcji specjalnych gatunków stali. Niewielkie ilości wanadu wykorzystuje przemysł chemiczny (m.in. pięciotlenek wanadu jest stosowany jako katalizator przy produkcji kwasu siarkowego). Obecnie jednak wanad pozyskuje się głównie jako produkt wtórny przy przeróbce niektórych rud żelaza (np. ze złóż Taberg koło Jónkóping w Szwecji) oraz boksytów.
159

Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7,1 g/cm3; żółty, pomarańczowy; połysk tłusty; R. biała
Kampylit wywodzi swą nazwę z greckiego kampylos (wygięty). Nawiązuje ona do charakterystycznego, beczułkowatego pokroju kryształów. Izomorficzny z piromorfitem i mimetytem, z którymi najczęściej występuje razem. Spotykany w strefie utleniania kruszców ołowiu, gdzie tworzy często pseudomorfozy po galenie lub cerusycie. Większe nagromadzenia znane są z Pfibramu w Czechach oraz ze złoża Ro-ghton Gili, Caldbeck (Cumbria, Anglia). Kampylit jest jednak stosunkowo rzadkim minerałem.
Do rzadkich minerałów należy również mimetezyt lub inaczej mimetyt, którego nazwa pochodzi z greckiego mimetes --imitacja, ponieważ kształtem przypomina kryształy piromorfitu. Często jest też z nim mylony. Najczęściej tworzy kryształy słupkowe, które mają zaokrąglone, beczułkowate kształty przypominające kampylit. Ta właśnie cecha pozwala go odróżnić od piromorfitu. Większe wystąpienia mimetytu spotykane są w Johanngeorgenstadt (Niemcy), Nerczyńsku (Syberia), Tsumeb (Namibia), Phoenixville (Pensylwania, USA) oraz w Meksyku (Chihuahua).
160

Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw, 4,5; G. 2,52 g/cm3; niebieskozielony, bezbarwny; połysk woskowy; R. bezbarwna
Waryscyt jest bardzo atrakcyjnym, chociaż mało znanym kamieniem ozdobnym, który często bywa mylony z innymi minerałami. Został opisany w 1837 r. przez niemieckiego mineraloga Friedricha Adolfa Breithaupta pochodzącego z Vogtlandu w Turyngii, który nadał mu nazwę wywodzącą się z dawnego określenia tego regionu - Variscia. Kryształy tego samego minerału znaleziono w 1894 r. na zachodnim wybrzeżu jeziora Utah (USA) i nadano mu nazwę utahlit, która obecnie stosowana jest jedynie w odniesieniu do zdobnych odmian waryscytu. Wzbogacona w żelazo odmiana nosi nazwę redondyt.
Waryscyt występuje przeważnie w postaci skupień promienistych i włóknistych oraz nerkowatych form naciekowych. Rzadko tworzy niewyraźnie wykształcone kryształy o pokroju słupkowatym. Wypełnia szczeliny i próżnie skał wzbogaconych w glin, głównie w łupkach krzemionkowych i szarogłazach, często w towarzystwie bezpostaciowych fosforanów glinu.
Najpiękniejsze okazy waryscytu w postaci owalnych, jajowatych skupień dochodzących do 30 cm długości występują w pustkach wśród brekcjowatych skał osadowych w okolicach Fairfield (Utah). Większość tych konkrecji nie przekracza jednak 7-10 cm; nadaje się głównie do płaskich naszlifów i nie ma walorów kamieni jubilerskich. Sam waryscyt występujący często z innymi fosforanami, a przede wszystkim z wardytem (uwodniony fosforan sodu i glinu), jest wyjątkowo pięknym, aczkolwiek mało znanym kamieniem ozdobnym. Nadaje mu się zwykle szlif kaboszonowy.
161

Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,3-2,4 g/cm3; bezbarwny, białawy, żółtozielony, czasami zielony, niebieski, brązowy; połysk szklisty; R. biała
Wavellit [wawelit] został odkryty w 1800 r. w miejscowości Barnstaple w hrabstwie Devon (Anglia) przez angielskiego fizyka W. Wavella. Na początku XIX stulecia występowanie większych ilości wavellitu stwierdzono w kopalniach rud żelaza i kamieniołomach skał budowlanych w okolicach Trenie w Czechach.
Wavellit tworzy skupienia promieniste oraz naskorupienia i nacieki niekiedy o kształtach kulistych, graniastych i nerkowatych, które zawierają drobniutkie kryształy o pokroju włóknistym lub igiełkowatym. Występuje głównie w skałach osadowych typu piaskowców i szarogłazów. Najlepiej znane wystąpienia, oprócz Kornwalii i Czech, znajdują się w Saksonii (Langenstriegis koło Freibergu), w słynnych kopalniach magnetytu w Kirunie (Szwecja) oraz w Chester (Pensylwania, USA) i w rejonie Ouro Preto w Brazylii. [W Polsce wavellit znany jest z wystąpień w piaskowcach kwarcytowych Gór Świętokrzyskich oraz z niektórych stanowisk na Dolnym Śląsku]. Wavellit nie ma większego znaczenia praktycznego. Czasami, np. w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych, gdzie tworzy większe nagromadzenia złożowe, wykorzystywany jest jako surowiec do wyrobu zapałek. Wavellit poszukiwany jest przez kolekcjonerów przede wszystkim ze względu na atrakcyjność promienisto-kulistych skupień o bladoniebieskiej barwie. Szczególnie popularne są stosunkowo często spotykane bryły wavellitu w postaci drobnoziarnistych skupień tego minerału, znane pod nazwą zepharovichyt, które pochodzą głównie ze złóż w Czechach.
162
Jednoskośny; Tw. 2; G. 2,6-2,7 g/cm3; jasno- i ciemnoniebieski, zielonkawy; połysk szklisty, na niektórych płaszczyznach perłowy z metalicznymi odcieniami; R. bezbarwna do jasnoniebieskiej szybko przechodzącej w błękit indygo
Wiwianit został odkryty na początku XVIII stulecia przez brytyjskiego mineraloga J.G. Viviana w żyłach pirytu w Kornwalii. W roku 1817 Abraham Gottlob Werner nadał mu nazwę na cześć odkrywcy. Kryształy wiwianitu mają najczęściej pokrój słupkowy lub tabliczkowy i występują zazwyczaj w postaci skupień gwiaździstych lub kulistych. Spotykany jest często także w postaci ziemistej lub sproszkowanej, głównie na torfowiskach. W stanie świeżym jest przezroczysty, ale na skutek utleniania bardzo szybko przybiera barwy niebieskie lub zielone. Zjawisko to wiąże się z obecnością w wiwianicie żelaza dwuwartościowego, które ulega częściowej zamianie na żelazo trójwartościowe. Odmiany krystaliczne mają najczęściej barwy ciemnoniebieskie, natomiast formy ziemiste są z reguły bladoniebieskie. Wiwianit występuje w strefie utleniania złóż pirytu oraz w iłach, radach darniowych, a także w koprolitach oraz tworzy inkrustacje szczątków kostnych i skamieniałych muszli. Spotykany jest również w postaci gwiaździstych skupień razem z kryształami gipsu. Wystąpienia wiwianitu znane są z Bodenmais w Bawarii (Niemcy), Czech oraz półwyspu Kercz (Ukraina). W Stanach Zjednoczonych większe złoża występują w Mullica Hill (New Jersey) i Leadville (Kolorado). [W Polsce wiwianit rozpowszechniony jest jako składnik niektórych rud darniowych i torfów w północnej i środkowej Polsce].
163

Trójskośny; Tw. 5-6; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle zielononiebieski, niebieski, szarozielony;
połysk woskowy; R. biała
Turkus [kalait] był bardzo popularnym kamieniem ozdobnym szczególnie w okresie rozkwitu imperium otomańskiego. Turcy kupowali wówczas turkus i eksportowali go nawet do Persji. Eksploatowane już od czasów starożytnego Egiptu kopalnie turkusu znajdowały się na półwyspie Synaj, który wprawdzie wchodził wtedy w skład imperium otomańskiego, ale praktycznie pozostawał w rękach plemion wrogo nastawionych do Turków. Turcy mimo swego panowania musieli słono płacić wojowniczym plemionom za pozyskiwany turkus. W okresie tym wydobywano również turkus ze znacznie mniejszych złóż w Anatolii (Turcja). Turkus tworzy zwykle skupienia skrytokrystaliczne występujące w postaci naskorupień i form naciekowych (stalaktytów) oraz konkrecji. Spotykany jest w szczelinach piaskowców, łupków krzemionkowych, bardzo rzadko w pegmatytach. Największe złoża znajdują się w okręgu Nishapur w Iranie [eksploatowane są tu już od 2 tysięcy lat]. Inne duże złoża występują w chinach, Kazachstanie, Turkiestanie oraz w USA, m.in. Los Cenilos w Nowym Meksyku, w Utah, Kalifornii i w Nevadzie. [Nowe wystąpienia turkusu znane są również w Australii]. W Europie niewielkie wystąpienia turkusu stwierdzono m.in. w okolicach Jordanowa i Grabiny koło Świdnicy na Dolnym Śląsku. Atrakcyjnie zabarwione odmiany wykorzystywane są jako kamienie ozdobne.
164

Tetragonalny; Tw. 5; G. 2,8 g/cm3; bladozielony, niebieskozielony; połysk woskowy; R. bezbarwna
Wardyt należy do mało znanych kamieni ozdobnych. Po raz pierwszy został opisany przez amerykańskiego mineraloga Davisa i pochodził z jedynego dotychczas znanego stanowiska w Cedar Valley koło jeziora Utah (USA). Występuje tam w niewielkich ilościach razem z uthalitem (odmiana waryscytu). Jako kamień ozdobny może być traktowany jedynie wtedy, gdy występuje łącznie z waryscytem.
Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,3 g/cm3; szmaragdowozielony; połysk perłowy; R. jabłkowozielona
Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,2 g/cm3; żółtozielony, siarkowożółty, złocistożółty; połysk intensywnie szklisty, często na niektórych powierzchniach perłowy; R. żółta
Torbernit i autunit zaliczane są do grupy mik uranowych. Znajdowane były w Rudawach już od dawna przez saskich i czeskich górników, którzy nazywali je "zieloną miką". Pierwszy naukowy opis tych minerałów zawdzięczamy Ignacemu Hornowi (1742-1791), profesorowi Uniwersytetu Praskiego, oraz Abrahamowi Gottlobowi Wernerowi (1749-1817), mineralogowi i geologowi z Akademii Górniczej we Freibergu.
Torbernit i autunit tworzą zazwyczaj cienkie, tabliczkowate kryształy o dobrze wykształconych zarysach i doskonałej, "mikowej" łupliwości. Znacznie częściej występują jednak w postaci łuskowatych skupień na ścianach szczelin skalnych. Są to minerały strefy utleniania złóż uranowych. Najważniejsze wystąpienia: Kornwalia w Wielkiej Brytanii, Johanngeorgenstadt (Saksonia, Niemcy) , JachymoY (Czechy), Brancheville w stanie Connecticut (USA), Shinkholobwe (Zair), Watson-ville (Australia). Miki uranowe mają duże znaczenie jako źródło surowców uranowych. Autunit zawiera 60% U3O8, natomiast torbernit od 55 do 60%.
165

Rozdział 8  KRZEMIANY
Jest to największa i najbardziej rozpowszechniona grupa, obejmująca blisko 40% wszystkich znanych minerałów. W niektórych krzemianach część atomów krzemu zastępuje glin, tworząc tak zwane glino-krzemiany (np. skalenie, kaolinity). Szczegółowa systematyka krzemianów jest dość skomplikowana i opiera się na pokrewieństwie krystalochemicznym struktury wewnętrznej poszczególnych minerałów. Niektóre krzemiany wykazujące podobieństwo budowy chemicznej często tworzą mieszaniny mineralne, które wyodrębniają się w naturalne grupy i charakteryzują się zbliżonymi cechami (granaty, skalenie, pirokseny itd.). Szczególną grupę krzemianów stanowią zeolity - uwodnione glinokrzemiany metali lekkich (Ca, Na, Ba, Sr, K). Różnią się one od wszystkich innych krystalicznych substancji mineralnych tym, że zachowują swoją wewnętrzną strukturę i postać krystaliczną nawet po utracie wody. [ze względu na pokrewieństwo krystalochemiczne do krzemianów przestrzennych zaliczane są również minerały grupy kwarcu (SiO2), które zostaly omówione przez autora razem z tlenkami w rozdziale 4]. Krzemiany występują w przyrodzie w bardzo zróżnicowanych warunkach. Powstają zarówno jako minerały pierwotne, jak i wtórne, wchodząc w skład najrozmaitszych skał magmowych, metamorficznych i osadowych.
Rombowy; Tw. 6,5-7; G. przeciętnie 3,5 g/cm3; zwykle żółtozielony, oliwkowozielony; połysk szklisty; R. biała
Oliwin jako kamień ozdobny był wysoko ceniony już w starożytności. Pierwsze jego złoża znaleziono na maleńkiej wysepce, którą Rzymianie nazwali Topazos. Stąd wywodzi się pierwotna nazwa tego pięknego zielonego kamienia -topazus, występująca w wielu łacińskich źródłach. Na tej podstawie sądzono później mylnie, że rzymski topazus był kamieniem znanym obecnie jako topaz. Odkryte wcześniej złoża uległy z czasem zapomnieniu i w związku z tym przypuszczano, że ów rzymski topazus pochodził z Indii lub z innych krajów Orientu.
167

Dopiero później złoża tego kamienia odkryte zostały w Europie. Wspominany już Anselmus Boetius de Boot (1552-1612) opisuje jego wydobycie na zboczach wzgórza Kozakov w Czechach. Minerał ów nazwano chryzolitem, co oznacza złoty kamień (z greckiego chryzois - złoty, litos - kamień).
Rejon Kozakova pozostawał jedynym znanym miejscem występowania tego kamienia szlachetnego aż do 1900 r., kiedy to odkryto jego złoża na wyspie Zebirget (angielska nazwa: St. John), położonej w pobliżu egipskiego brzegu Morza Czerwonego. Okazało się, że jest to właśnie owa zapomniana wyspa Topazos. Te bogate złoża zyskały wkrótce wielką sławę i obecnie są najważniejszym rejonem występowania chryzolitów. Egipskie oliwiny charakteryzują się wyjątkową czystością, a co ważniejsze, także pokaźnymi rozmiarami.
Oliwin występuje najczęściej w postaci ziarnistej i tworzy zazwyczaj gniazdowe skupienia [nazywane niekiedy bombami oliwinowymi]. Pojedyncze, luźne ziarna oliwinu przypominają maleńkie okruchy zielonego szkła. Kryształy, przeważnie o pokroju słupkowym, są raczej rzadkie. Pod wpływem utleniania barwa oliwinów zmienia się na żółtą lub czerwonawą. W większych ilościach występuje przede wszystkim w ubogich w krzemionkę skałach wulkanicznych, głównie w bazaltach [tzw. bazalty oli winowe]. Czasami są głównym składnikiem zasadowych skał magmowych, jak np. dunity, perydotyty.
Główne złoża oliwinu znajdują się na wyspie Zebirget, w Brazylii, Norwegii, w USA (Arizona), na Nowej Zelandii, w rejonie Kozakova w Czechach oraz w górach Eifel (Forstberg) w Niemczech. Przezroczyste odmiany oliwinu, które noszą nazwę chryzolitu, a także niekiedy perydotu (prawdopodobnie stara, francuska nazwa nieznanego pochodzenia), wykorzystywane są nadal jako kamienie ozdobne.
Znacznie rzadziej niż oliwiny spotykane są minerały o podobnym składzie chemicznym [należące do tego samego ciągu izomorficznego i obejmowane niekiedy także wspólną nazwą - oliwiny w szerszym tego słowa znaczeniu]. Należą do nich hortpnolit (krzemian magnezu i żelaza), for-steryt (krzemian magnezu) i fajalit (krzemian żelaza).
168
Regularny; połysk szklisty lub tłusty; R. biała
Pirop - krzemian magnezowo-glinowy, Mg3Al2(SiO4)3
Tw. 7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; zwykle czerwony
Almandyn - krzemian glinowo-żelazowy, Fe3Al12(SiO4)3
Tw. 7; G. 4,1-4,3 g/cm3; czerwony
Andradyt - krzemian wapnia i żelaza, Ca3Fe2(SiO4)3
Tw. 6,6-7,5; G. 3,7-4,1 g/cm3; zwykle szarawy
Grossular - krzemian wapnia i glinu, Ca3Al]2(SiO4)3
Tw. 6,5-7,5; G. 3,7-4,3 g/cm3; zwykle zielony lub czerwonobrązowy (hessonit)
Spessartyn - krzemian magnezu i aluminium, Mn3Ali2(SiO4)3
Tw. 7; G. 3,77-4,27 g/cm3; zwykle czerwonawy
Uwarowit - krzemian wapnia i chromu, Ca3Cr2(SiO4)3
Tw. 6,5-7,5; G. 3,42 g/cm3; szmaragdowozielony z żółtozielonymi odcieniami
Granaty zawdzięczają swą nazwę XIII-wiecznemu teologowi i filozofowi Albertusowi Magnusowi (1193-1280) [autor rozprawy De Mineralibus]. Pochodzi ona prawdopodobnie od łacińskiego malum granatum (owoc granatu), ze względu na podobieństwo barwy najczęściej spotykanych odmian, lub, być może, od słowa granum (ziarno), zważywszy na ziarnistą postać skupień mineralnych. Do grupy granatów należą również liczne minerały, które w starożytności i średniowieczu nazywane były karbunkułami od łacińskiego carbunculus - węgielek. Z całą pewnością termin ten używany był przez Pliniusza Starszego dla określenia czerwonej odmiany granatu - almandynu.
Do grupy granatów zaliczane są minerały o podobnym składzie chemicznym i budowie, które często tworzą pomiędzy sobą kryształy mieszane. Rozmaitością barwnych odmian przewyższają większość innych minerałów.
169

Ta różnorodność zabarwienia wynika z faktu, że w skład chemiczny granatów wchodzić może duża liczba pierwiastków dwuwartościowych i trójwartościowych wykazujących izomorfizm. Granaty krystalizują w układzie regularnym przeważnie w postaci dwunastościanów rombowych i dwudziestoczterościanów deltoidowych. Bardzo często tworzą też skupienia ziarniste lub zbite. Nie wykazują łupliwości, tylko niekiedy bardzo niewyraźną (np. almandyn). Ponieważ granaty mają zróżnicowany skład chemiczny i często tworzą mieszaniny mineralne, bardzo rzadko występują w przyrodzie w stanie czystym, odpowiadającym teoretycznym wzorom chemicznym. Należą do minerałów rozpowszechnionych o dużym znaczeniu skałotwórczym. Granaty powstają w bardzo zróżnicowanych warunkach, ale zawsze pod wpływem oddziaływania wysokich temperatur. Doskonale wykształcone kryształy spotykane są w gnejsach, łupkach mikowych lub w fillitach, marmurach, serpentynitach i granitach pegmatytowych. Ze względu na dużą odporność na wietrzenie występują często w osadach aluwialnych. Rozpowszechnione są także w strefach skał kontaktowych przeobrażonych pod wpływem magmy, tworząc niekiedy prawie monomineralne skały granatowe złożone głównie z granatów, piroksenów i minerałów wzbogaconych w magnez [np. granaty ty i niektóre łupki krystaliczne].
Pirop jest niewątpliwie najbardziej popularny z całej rodziny granatów. Najważniejsze złoża tej odmiany granatu znajdują się w południowych rejonach Wyżyny Środkowoczeskiej. Zostały one odkryte w końcu XVI wieku i tam właśnie znaleziono największy czeski granat. Miał on zupełnie wyjątkowe rozmiary zbliżone do wielkości gołębiego jajka. Być może jest to ten sam kamień o masie 3,6 g, który został osadzony w Orderze Złotego Runa i przechowywany jest obecnie w drezdeńskim skarbcu "Griines Gewólbe". Warto dodać, że piropy osiągające wielkość ziarenka grochu uznawane są dziś za bardzo duże i stanowią prawdziwą rzadkość.
Macierzystymi skałami piropów są przede wszystkim serpentynity oraz skały bogate w oliwin, ale największe ich nagromadzenia spotyka się w osadach aluwialnych.
170

Piropy występują zazwyczaj w postaci ciemnych, ognistoczerwonych ziarn o szklistym połysku. Stąd też wywodzi się ich nazwa pochodząca z greckiego pyropos (podobny do ognia). Barwa ta spowodowana jest domieszkami chromu i żelaza.
Najbardziej znane złoża oprócz Wyżyny Środkowoczeskiej znajdują się w rejonie słynnych kopalń diamentów w Kimberley w Republice Południowej Afryki, w stanach Arizona, Utah, Nowy Meksyk (USA) oraz w diamentonośnych skałach kimberlitowych w Jakucji (Rosja). Granaty noszą często lokalne nazwy związane z miejscem ich występowania, jak np. czeski granat, arizoński (amerykański) rubin itd. Mniej znane są złoża znalezione w Australii, Tanzanii, Zimbabwe i Brazylii. Jasnoczerwony, wpadający w lekki fiolet granat, stanowiący mieszaninę piropu i almandynu, nosi nazwę rodolitu i występuje głównie w Karolinie Południowej i Kalifornii (USA).
Jako kamienie jubilerskie bardzo poszukiwane są obecnie granaty czeskie. Swą wielką popularność zawdzięczają pięknej barwie i połyskowi, dodatkowo wzbogacanymi dzięki oszlifowaniu. Jednak granaty czeskie rzadko kiedy osiągają duże wymiary. Znacznie większe są piropy pochodzące z Afryki Południowej, znane pod nazwą "Cape ruby" - rubiny przylądkowe.
Najbardziej rozpowszechnione są granaty o składzie chemicznym almandynu. Są one także głównym składnikiem tzw. granatów pospolitych. Almandyn nazwę swoją wywodzi od miejsca odkrycia w okolicach starożytnego miasta Alabanda (obecnie w południowo-zachodniej Turcji), gdzie był w przeszłości wydobywany. W owych czasach szczególnie wysoko ceniono almandyny o fioletowawych odcieniach. Warto dodać, że spośród wszystkich granatów właśnie almandyn zaczęto najwcześniej wykorzystywać jako kamień ozdobny.
Najbardziej rozpowszechnioną skałą macierzystą almandynów są łupki. Kryształy almandynu są dość duże (np. w porównaniu z piropami) i z reguły doskonale wykształcone. Zachowują wysoką wartość jubilerską nawet wówczas, kiedy mają pokaźne rozmiary. Wśród szlifowanych almandynów wymienić można kilka bardzo dobrze znanych kamieni o wyjątkowej wielkości i wspaniałym zabarwieniu. Największy z nich znajduje się w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Jest to gwiaździsty almandyn (wykazujący zjawisko asteryzmu), pochodzący ze stanu Idaho, o masie 175 karatów.
Barwa almandynu przypomina pirop, ale różni się bardziej fioletowawym lub brązowawym odcieniem. Zazwyczaj jest także nieco bledsza niż barwa piropu. Odmienne odcienie spowodowane są różnymi domieszkami. Czyste almandyny są wyjątkiem. Najczęściej zawierają cząsteczki piropu i spessartynu oraz inne domieszki. Fioletowy odcień spowodowany jest na przykład obecnością żelaza i chromu.
Najważniejsze złoża almandynu o walorach jubilerskich znajdują się obecnie w Sri Lance, Indiach, Australii, na Madagaskarze, w Brazylii i USA. W Europie najbardziej znane są wystąpienia z Tyrolu w Austrii, Ćaclava w Czechach oraz w Rumunii. O wartości almandynów jako kamieni szlachetnych decyduje ich podobieństwo do rubinów. Najwyżej cenione okazy pochodzą ze złóż aluwialnych w Sri
171

Lance i znane są pod handlową nazwą rubinów cejlońskich. Również w Indiach znajdują się liczne złoża aluwialne almandynów; tu wydobywa się duże, zaokrąglone kryształy tej odmiany granatów. Almandyny tyrolskie występujące w szarozielonych łupkach wyróżniają się bardzo pięknie wykształconymi kryształami, których wielkość często przekracza 5 cm. Stosunkowo niedawno odkryto na Alasce nowe złoża bardzo atrakcyjnych almandynów, spotykanych wśród ciemnoszarych łupków mikowych. [W Polsce al-mandyny występują na Dolnym Śląsku, głównie w łupkach krystalicznych Gór Izerskich i Karkonoszy, w amfibolitach i pegmatytach Gór Sowich oraz w gnejsach koło Strzelina].
Andradyt to kolejny minerał z grupy granatów. Jego nazwa, wywodząca się z greckiego andras, została po raz pierwszy użyta przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-278 p.n.e.) na określenie całej rodziny granatów. Andradyt tworzy zazwyczaj skupienia zbite, często występujące w łupkach i skałach zmienionych kontaktowo oraz w serpentynitach. Towarzyszą im z reguły minerały z grupy pi-roksenów (hedenbergit) lub amfiboli. Do najważniejszych szlachetnych odmian andradytu należą deman-toid i melanit.
Zielony demantoid jest bez wątpienia najwyżej cenioną odmianą granatu. Odkryty został po raz pierwszy w 1860 r. w złotonośnych aluwiach koło Niżnego Tagiłu na Uralu. Dopiero w dwadzieścia lat później znaleziono demantoid w jego skałach macierzystych w rejonie Sysertska na Uralu. Demantoid przyćmiewa wszystkie inne granaty silnym połyskiem i bardzo wysoką dyspersją (zdolnością rozszczepiania światła białego na jego barwne spektrum), zbliżoną do diamentu. Stąd jego nazwa, która pochodzi bezpośrednio od dawnego niemieckiego słowa Demant - diament. Demantoid występuje także pod inną nazwą - topazolit, która nawiązuje z kolei do barwy przypominającej niektóre topazy. Szmaragdowozielone, jasnozielone i żółtozielone zabarwienie demantoidu wywołane jest obecnością chromu. Najbardziej znane obecnie wystąpienia demantoidów o wartości jubilerskiej znajdują się w północnych Włoszech (Val Ma-lenca) i w Tanzanii.
Melanit wywodzi swą nazwę z greckiego melas, czyli "czarny". Jego ciemnobrązowe lub czarne zabarwienie spowodowane jest obecnością tytanu i sodu. Melanit spotykany jest zazwyczaj w postaci kryształów występujących w skałach wulkanicznych, takich jak np. fonolity. Znane są jego złoża m.in. w rejonie
172

Frascati koło Rzymu oraz Wezuwiusza (Włochy), a także na obszarze Niemiec i Norwegii. Melanii używany jest często do wyrobu biżuterii żałobnej.
Grossular jest granatem, którego nazwa pochodzi od botanicznej nazwy agrestu - Ribes grossularia, bo przypomina barwą owoce agrestu. Występuje w postaci zbitej lub krystalicznej i powstaje w warunkach wysokotemperaturowych przekształceń w strefach kontaktowych magmy zasobnej w krzemionkę i skał wapiennych wzbogaconych w glin. Główne złoża grossularu występują w dorzeczu rzeki Wiluj na Syberii i na Uralu. Spotykany jest także w wielu rejonach Republiki Południowej Afryki (np. Wollriiterskop).
Hessonit lub essonit jest czerwoną odmianą grossularu wzbogaconą w żelazo. Jego nazwa pochodzi z greckiego hesson - gorszy, słabszy, gdyż jest mniej ceniony od cyrkonu, do którego jest podobny. Główne złoża hessonitu o walorach jubilerskich występują w Sri Lance, najczęściej razem z cyrkonem, z którym bywa często mylony. Istotnie, trudno odróżnić hessonit od cyrkonu, a szczególnie od jego szlachetnych odmian - hiacyntów o charakterystycznym czerwonobrunatnym lub pomarańczowym zabarwieniu.
Podobnie jak grossular, hessonit jest typowym minerałem stref kontaktowych skał magmowych i wapieni. Dlatego w złożach pierwotnych towarzyszą muz reguły inne minerały strefy kontaktowej, takie jak wollastonit (włóknisty, biały krzemian wapnia - CaSiO3), piroksen (diopsyd) i wezuwian. Duże kryształy hessonitu występują w okolicach Żulova (Jeseniky, Czechy) oraz na obszarze Piedmontu w północnych Włoszech, w dolinie rzeki Wiluj w Jakucji (Syberia), w Meksyku (Xalostoc), a także w Australii (Mud-gee w Nowej Południowej Walii).
Spessartyn, kolejna odmiana granatu. Jego nazwa pochodzi od miejsca pierwszego odkrycia w górach Spessart pomiędzy Frankfurtem a Wiirzburgiem w Niemczech. Prawie zawsze zawiera mniejsze lub większe domieszki almandynu i stąd jego zabarwienie jest bardzo zmienne. Zwykle ma barwę żółtą, pomarańczową, czerwonawą lub brązową; pod wpływem wietrzenia ciemnieje, a nawet staje się czarny. Występuje zwykle w postaci kryształów. Spessartyn spotykany jest w granitach i pegmatytach oraz innych skałach magmowych. Główne złoża, oprócz Spessart, znajdują się w Górach Harzu (Niemcy), w okolicach Miass na Uralu (Rosja), w rejonie Haddam (Connecticut, USA), Ampandramaika na Madagaskarze oraz w Sri Lance. Przezroczyste odmiany spessartynu są bardzo popularnym kamieniem ozdobnym.
Uwarowit (granat chromowy) uważany bywa za najpiękniejszy zielony kamień ozdobny. Należy do rzadziej spotykanych granatów i pojawia się głównie w złożach kruszców chromu. Najpiękniejsze okazy uwarowitu pochodzą z serpentynitów w okolicach Sysertska w pobliżu Swierdłowska na Uralu.
173

Pozyskuje się je także w kopalni Texas w Pensylwanii (USA), w Makri (Turcja). W Polsce natrafiono na uwarowit w skałach nefrytowych w okolicy Jordanowa na Dolnym Śląsku. Kryształy uwarowitu są niewielkie i z tego względu bardzo trudne w obróbce szlifierskiej.
Nieprzezroczyste odmiany różnych mieszanin granatów nazywane są granatami pospolitymi. Ich zabarwienie zależy od składu chemicznego. Składają się one głównie z almandynu lub andradytu i występują najczęściej w łupkach i gnejsach.
Granaty należą do najlepszych materiałów ściernych i polerskich. Przewyższają pod tym względem nawet twardszy od nich kwarc, ponieważ dłużej zachowują ostre krawędzie, co zwiększa efektywność ich wykorzystania.
Twardość granatów, a w szczególności piropów, decyduje o ich wysokiej przydatności do wyrobu łożysk w instrumentach precyzyjnych. Walory techniczne piropu podnoszą jego inne właściwości fizyczne, a przede wszystkim doskonałe przewodnictwo cieplne i sprężystość. Piropy są w szczególności bardzo przydatne jako kamienie do precyzyjnych mechanizmów zegarowych.
Tetragonalny; Tw. 7,5; G. 3,9-4,8 g/cm3; zwykle żółtobrązowy, żółtozielony, czerwonobrązowy do czarnego, bladożółty lub bezbarwny; połysk diamentowy, tłusty na przełamie; R. bezbarwna
Cyrkon zajmuje wyjątkową pozycję wśród kamieni szlachetnych. Jego zastosowanie w sztuce jubilerskiej nie opiera się na długiej tradycji, jak to jest w przypadku szafirów, rubinów czy spineli. Dopiero w czasach nam współczesnych zaczęto go szerzej wykorzystywać
174

przede wszystkim ze względu na podobieństwo do diamentu. Wcześniej czysty bezbarwny cyrkon stosowany był do celów jubilerskich tylko sporadycznie.
Na rynkach europejskich pojawił się pod nazwą "diamentów Matara", pochodzącą od nazwy miasta w Sri Lance, gdzie odkryto jego złoża. Przez długi czas uchodził zresztą za diament.
Chociaż wydaje się to dziwne, nawet pierwsze, przepięknie zabarwione, żółtoczerwone o silnym połysku odmiany cyrkonu, zwane hiacyntem, nie zyskały większej popularności w Europie. Hiacynty, wydobywane już od dawna z zasobnych złóż aluwialnych w Sri Lance, zostały zbadane bardziej szczegółowo pod koniec XVIII wieku. Stwierdzono wówczas, że zawierają one pierwiastek cyrkon, ale dopiero znacznie później okazało się, że "diamenty Matara" są tym samym minerałem.
Cyrkon występuje zazwyczaj w postaci tetragonalnych kryształów lub ziarnistych skupień. Niewielkie ilości cyrkonu spotyka się (jako tzw. minerał akcesoryczny) w wielu skałach magmowych, szczególnie w bogatych w krzemionkę i metale alkaliczne (np. potas i sód). W większych ilościach pojawia się głównie w skałach nefelinowo-sjenitowych, w pegmatytach oraz w skałach metamorficznych i aluwiach. Te właśnie wtórne nagromadzenia cyrkonu, szczególnie w żwirach i piaskach, mają największą przydatność praktyczną. Ze względu na swą wysoką odporność mechaniczną cyrkon jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych minerałów ciężkich.
Głównym producentem cyrkonu są Indie (Travancore), gdzie jest wydobywany z piasków plażowych. Złoża te mają oczywiście znaczenie tylko dla przemysłu. Najbardziej znane złoża cyrkonu o walorach jubilerskich, oprócz wspomnianej Sri Lanki, znajdują się na Uralu (Miass), w Kanadzie (Renfrew), USA (Henderson County w Południowej Karolinie) oraz w Brazylii (Cerro de Caldos). W Europie wystąpienia cyrkonu o znacznie mniejszej wartości jubilerskiej znane są z Tyrolu, Nadrenii (Niemcy), z południowo-wschodniej Norwegii oraz z Loch Garvee w Szkocji. [W Polsce niewielkie wystąpienia cyrkonu znane są z obszaru Dolnego Śląska oraz z piasków plażowych nad Bałtykiem].
Cyrkon wydobywany jest głównie w celu pozyskania pierwiastka cyrkonu oraz niekiedy z uwagi na zawarte w nim pierwiastki promieniotwórcze i pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastek cyrkon jest surowcem wykorzystywanym do produkcji materiałów żaroodpornych i ognioodpornych. Stosowany jest również obecnie w reaktorach nuklearnych jako element zabezpieczający. Czysty cyrkon (hiacynt) i inne jego odmiany barwne, ale przezroczyste, wykorzystywane są jako kamienie jubilerskie.
175

Rombowy; Tw. 7,5; G. 3,1-3,2 g/cm3; biały, różowy i różnie zabarwiony; połysk szklisty; R. biała
Andaluzyt nazwany został od miejsca, gdzie znaleziono go po raz pierwszy. Była to Andaluzja w Hiszpanii. Przed odkryciem właściwego andaluzytu znano już jego odmianę - chiastolit, którego nazwa pochodzi z greckiego chiasmos (podobny do krzyża). Występował on w rejonie miasta Santiago de Compostella, słynącego z pielgrzymek, co przyczyniło się do wykorzystania chiastolitu, nazywanego kamieniem krzyżowym, do wyrobu przedmiotów pamiątkowych. Kryształy chiastolitu zawierają ciemne, węgliste wrostki rozmieszczone wzdłuż prostokątnych osi w ten sposób, że w przekroju poprzecznym układają się one w barwny krzyż. Inne odmiany andaluzytu tworzą kryształy o pokroju słupkowym, często wydłużonym, podobnym do łodyg. Złoża o znaczeniu przemysłowym występują w Kazachstanie i w Kalifornii. Inne nagromadzenia złożowe znane są z Austrii, Brazylii, południowej Australii i z Uralu. Andaluzyt wykorzystywany jest do produkcji materiałów ognioodpornych oraz do wyrobu specjalnej porcelany. Odmiany pochodzące z Brazylii mają zastosowanie jako kamienie ozdobne.
Dysten krystalizujący w układzie trójskośnym i rombowy syllimanit mają identyczny skład chemiczny. Dysten wywodzi swą nazwę z greckiego di - podwójny, i sthenos - siła, co ma związek z jego odmienną twardością w różnych kierunkach. Jest to bardzo charakterystyczna cecha dyste-
nu. Tabliczkowate kryształy równolegle do wydłużenia mają twardość 4-5, natomiast w kierunku prostopadłym - 7. Odmiana niebieska nosi nazwę cjanitu, a szarobiała i biała - rhatizytu. Syllimanit tworzy z reguły skupienia igiełkowe lub włókniste, zazwyczaj o białej barwie. Włókniste, często spilśnione odmiany syllimanitu przemieszane z kwarcem noszą nazwę fibrolitu.
176

Rombowy; Tw. 8; G. 3,5-3,6 g/cm3; zabarwiony rozmaicie, zwykle żółtawy, miodowożółty, niebieski, różowawy, różowofioletowy, bezbarwny; połysk szklisty; R. biała
Topaz jest jednym z najlepiej znanych i najdawniej wykorzystywanych kamieni szlachetnych. Cieszył się dużą popularnością już w starożytności. Ceniony był bardzo wysoko, dopóki znano jego wystąpienia jedynie w obrębie Starego Świata. Później, kiedy w Ameryce odkryto zasobne złoża wspaniałych, dużych kamieni, zainteresowanie topazem znacznie spadło. Uznaniem cieszy się niezmiennie jedynie kilka barwnych odmian topazów, głównie kamienie jasnomiodowe oraz różowe i niebieskie. Ta niefortunna dewaluacja topazów wywołana zostanie przede wszystkim odkryciem największych na świecie złóż brazylijskich. Nazwa topazu pochodzi prawdopodobnie od wysepki Topazos na Morzu Czerwonym, gdzie w czasach starożytnych znajdowano myloną z nim odmianę oliwinu, zwaną chryzolitem. Niektórzy mineralodzy przypuszczają, że nazwa "topaz" wywodzi się z sanskryckiego słowa tapas - ogień. Rzymianie określali mianem topazus wiele innych kamieni ozdobnych o barwie żółtej (np. żółte oliwiny), z kolei zaś prawdziwe topazy określano mianem chryzolitów - złotych kamieni. Dopiero wraz z rozwojem nauk mineralogicznych stało się możliwe odróżnienie topazu od chryzolitu, pięknej, zielonożółtej odmiany oliwinu.
Często spotyka się topazy bezbarwne, białe lub szare. O zróżnicowaniu barw decydują domieszki metaliczne. Na przykład powszechnie występujące żółte zabarwienie wywołane jest niewielkimi domieszkami chromu, niebieskawe zaś - śladami dwu wartościowego żelaza. Za dość typowe uważa się topazy żółtoczerwone, natomiast różowo zabarwione topazy brazylijskie należą raczej do rzadkości.
Kryształy topazu mają pokrój słupkowy i stanowią najczęściej kombinację słupów pionowych zakończonych dwuścianem podstawowym lub piramidami. Podwójnie zakończone kryształy są bardzo
177
rzadkie, ponieważ z reguły przyrastają one do podłoża. Dobrze rozwinięte ściany kryształów mają często podłużne prążkowanie i wykazują doskonały szklisty połysk. Większe kryształy są również często przezroczyste. Topazy pochodzące z różnych złóż wykazują niejednokrotnie charakterystyczne nieregularności postaci. Topazy odznaczają się doskonałą łupliwością. Istnieje wiele kryształów topazów o zadziwiająco dużych rozmiarach. W nowojorskim Muzeum Historii Naturalnej znajduje się np. doskonale wykształcony kryształ przezroczystego topazu pochodzący z Minais Gerais w Brazylii, którego masa wynosi 300 kg, a rozmiary sięgają 80 x 60 x 60 cm. Z tych samych złóż pochodzi ogromny kryształ różowego topazu o masie 150 kg przechowywany obecnie w zbiorach Muzeum Mineralogicznego we Florencji. Z brazylijskich złóż wydobyto również wspaniały żółty topaz, który co prawda pękł na trzy części, ale jego łączna masa wynosiła 140 kg. Wielki kryształ niebieskiego topazu, pochodzący ze słynnej kopalni Murzinka na Uralu, znajduje się w kolekcji Instytutu Górniczego w St. Petersburgu. Najsłynniejszym oszlifowanym topazem jest kamień o nazwie "Braganza", pierwotnie uważany za diament, który został znaleziony w 1740 r. w Ouro Preto (Brazylia). Zdobi on obecnie królewską koronę portugalską, a jego masa wynosi 1680 karatów. Największe oszlifowane topazy znajdują się w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie i pochodzą także ze złóż brazylijskich. Największy żółty kamień ma masę 7725 karatów, niebieski - 3273 karaty, zielonożółty - 1469 karatów. Najpiękniejsza kolekcja jubilerskich topazów przechowywana jest w skarbcu drezdeńskiej Griine Gewólbe. Zawiera ona wiele dużych kamieni umieszczonych w wyrobach biżuteryjnych oraz liczne topazy oszlifowane, ale nie oprawione. Duże, dobrze wykształcone kryształy topazu są znacznie rzadsze niż bardziej rozpowszechnione skupienia pręcikowe i ziarniste. Odmiana topazu występująca w tej postaci nosi nazwę pycnitu (pyknitu) i pochodzi z greckiego pyknos (gruby). Jest on zazwyczaj nieprzezroczysty, na ogół żółty lub lekko różowy względnie zielony i oczywiście nie przedstawia wartości jako kamień szlachetny. Topaz jest typowym minerałem kwaśnych skał magmowych, spotykanym najczęściej w pustkach skał granitowych, a przede wszystkim w pegmatytach. Towarzyszy również często żyłom kruszcowym kasyterytu. W aluwiach tworzy wtórne nagromadzenia mineralne. Niektóre złoża topazu słyną z tego, że wydobywa się w nich charakterystyczne odmiany barwne tego kamienia. Dotyczy to przede wszystkim złóż w Brazylii, o czym wspomniano już uprzednio. W kraju tym topazy występują na obszarze stanu Minas Gerais w dwóch odrębnych rejonach: w północno-wschodniej części stanu oraz w okolicach jednego z większych miast - Ouro Preto. Bezbarwny topaz pochodzący z rejonu północno-wschodniego odkryto najpierw w złożach okruchowych, gdzie występował w postaci otoczaków zwanych pingos dagoa (krople wody); pierwotne wystąpienia odkryto znacznie później w żyłach pegmatytowych, łupkach mikowych i gnejsach. Wspaniałe żółte i żółtoczerwone topazy pochodzące z drugiego rejonu odkryto w 1760 r. w zwietrzałych żyłach pegmatytowych, przecinających serie łupków. Topaz występuje zazwyczaj w towarzystwie czystego kwarcu (kryształu górskiego),
178

kwarcu dymnego, hematytu, turmalinu i innych minerałów. Znane są także złoża topazów w brazylijskim stanie Rio Grande do Sul, związane również z pegmatytami.
Inne słynne złoża, z których wydobywa się kryształy topazu o wyjątkowej wielkości i pięknych, zróżnicowanych barwach, występują w Rosji. Towarzyszą im często beryle. Przezroczyste, lekko niebieskawe kryształy topazu pochodzą z kopalni Murzinka koło Jekaterynburga na Uralu. Spotykane są one w pustkach skał granitowych w towarzystwie dymnego kwarcu, skaleni i lepidolitu. Miejscowość Miass nad brzegami Jeziora Ilmeńskiego na Uralu słynie z bezbarwnych odmian topazów; w rejonie Zabajkala (góry Adun-Czołon) na Syberii występują wspaniałe żółte kryształy, a w okolicy Urulga topazy winnożółte.
Są to z reguły bardzo duże kryształy. Spotyka się je również w europejskiej części Rosji, a zwłaszcza na obszarze Ukrainy (Wołyń, Podole).
Spośród innych złóż światowych wymienić należy złoża w Japonii, skąd pochodzą bezbarwne kryształy, oraz przede wszystkim słynne złoża okruchowe w Sri Lance, gdzie występują topazy doskonałej jakości zarówno bezbarwne, jak żółte oraz bladozielone. Liczące się złoża znajdują się również w Australii oraz w Ameryce Północnej: Roniona (Kalifornia), Akes Peak i Nathrop (Kolorado), Stoneham (Ma-ine) i Utah. Najbardziej znanym stanowiskiem europejskim był rejon Schneckenstein w saskich Rudawach (Niemcy), ale obecnie nie ma on już żadnego praktycznego znaczenia. Z mineralogicznego punktu widzenia bardzo interesujące są wystąpienia pyknitu w żyłach kasyterytu z okolic Zinnwaldu w Niemczech i Cinovec w Czechach.
Topaz wykorzystywany jest przede wszystkim jako kamień ozdobny. Odmianom bezbarwnym nadaje się szlif brylantowy, natomiast okazy barwne otrzymują zwykle szlif schodkowy. Jak już wspomniano, wartość topazu jest dziś niższa niż w przeszłości, chociaż kamień ten nadal cieszy się dużą popularnością.
Ponieważ większe okazy nie należą do rzadkości, wartość topazu wyrażona w karatach nie wzrasta automatycznie wraz z masą jak w przypadku innych kamieni szlachetnych. Walory i cenę topazu może natomiast podnieść w sposób istotny barwa kamienia. Topaz ceni się za twardość, przejrzystość, przyjemne odcienie barw oraz czystość mineralną. Wspaniała łupliwość ułatwia wprawdzie dzielenie materiału, ale komplikuje obróbkę szlifierską. Niektóre topazy, zwłaszcza intensywnie zabarwione, mają skłonność do utraty soczystości barwy pod wpływem długotrwałego wystawienia na promienie słoneczne. Wiedziano o tym od dawna, ale dopiero stosunkowo niedawno stwierdzono, że decyduje o tym przede wszystkim nie światło, ale podwyższona ciepłota wywoływana przez promienie słoneczne. Obecnie jubilerzy zmieniają sztucznie barwę topazów przez ich podgrzewanie.
179

Można na przykład zmienić żółty lub żółtoczerwony topaz brazylijski na kamień o zabarwieniu różowoczerwonym o wysokim współczynniku załamania światła i silnym pleochroizmie.
W wyjątkowych przypadkach czysty topaz wykorzystuje się do wytwarzania specjalnych soczewek optycznych. Nieprzezroczyste topazy stosowane są również w przemyśle jako materiał ścierny i polerski. Synteza topazu pozostaje na razie zagadnieniem teoretycznym i nie ma praktycznego znaczenia, ponieważ do imitacji topazu używa się syntetycznych korundów lub niekiedy spineli. Do najczęściej spotykanych imitacji należą jednak intensywnie zabarwione cytryny uzyskiwane w wyniku podgrzewania ametystu, określane na rynku jubilerskim jako "topazy hiszpańskie", "topazy uralskie", "topaz Madera", "topazy szkockie" itp.
Rombowy; Tw.7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; brązowy, czerwonobrązowy lub czarnobrązowy; połysk szklisty lub matowy, na przełamie tłusty; R. bezbarwna
Staurolit wywodzi swoją nazwę z greckiego stauros (krzyż) i lithos (kamień), ponieważ jego zbliźniaczone kryształy tworzą charakterystyczne zrosty przypominające kształt krzyża. Z tego powodu znany jest także pod nazwą lapis crucifix; krzyżowe bliźniaki kryształów staurolitu noszono jako amulety. Najpiękniejsze okazy staurolitu występującego razem z cyanitem pochodzą z łupków mikowych w rejonie Monte Campione koło Faido oraz Lago Ritone w szwajcarskim kantonie Ticino. Sprzedawano je pod nazwą Baseler Taufstein (kamień chrzestny z Bazylei), a ponieważ występowały dość powszechnie i były niedrogie, cieszyły się dużą popularnością.
Warto wspomnieć, że pojedyncze słupkowate kryształy staurolitu są znacznie rzadsze niż zrosty bliźniacze. Spotyka się je głównie w łupkach mikowych i fyllitach oraz w strefach kontaktowych przeobrażonych skał osadowych wzbogaconych w tlenki glinu. Niekiedy staurolit jest podstawowym minerałem skałotwórczym [m.in. niektóre łupki łyszczykowe, tzw. staurolityty].
Oprócz wspomnianych złóż w rejonie przełęczy St. Gottharda (Monte Campione) oraz Faido i Lago Ritone w Szwajcarii ważniejsze wystąpienia staurolitu znajdują się w Fannin County w Georgii oraz w Lisbon i Franconia w New Hampshire (USA), w Sanarce koło Orenburga na Uralu (luźne kryształy w aluwiach), Passeyr i Sterzing w Tyrolu, St. Redegund w Styrii (Austria), Aschaffenburgu
180

w Bawarii (Niemcy), Quimper w Bretanii (Francja), Brannie i Wysokich Jesemkach na Morawach. Stosunkowo niedawno duże kryształy staurolitu odkryto w kopalni Gorob w Namibii jraz w Ducktown, Tennesee (USA).
Odmiana staurolitu, w której żelazo zostało zastąpione przez kobalt, nosi nazwę lusakitu. Lusakit znaleziono w miejscowości Lusaka w Zambii, gdzie występuje jako główny minerał skałotwórczy (30% zawartości w skale) i jest wydobywany jako surowiec do wytwarzania niebieskiego pigmentu.
Jednoskośny; Tw. 5-5,5; G. 3,4-3,6 g/cm3; zwykle żółty, zielonkawy, brązowy, brązowoczerwony i czerwonawy; silny połysk tłusty lub diamentowy; R. bezbarwna
Tytanit tworzy kryształy o pokroju tabliczkowym, słupkowym lub igiełkowym; znany jest także w postaci skupień zbitych i ziarnistych. Istnieją różne odmiany tytanitu, określane odrębnymi nazwami. Sfen jest odmianą przezroczystą, która tworzy dobrze wykształcone kryształy o klinowatym kształcie. Kryształy tytanitu, a zwłaszcza jego przezroczystej odmiany - sfenu, pojawiają się najczęściej w szczelinach skalnych, przede wszystkim w łupkach krystalicznych, i są charakterystyczne dla tzw. paragenezy alpejskiej. Tytanit występuje jako minerał poboczny żył pegmatytowych oraz przekrystalizowanych skał wapiennych, także w granodiorytach, sjenitach i pokrewnych skałach magmowych. Spotyka się go także niekiedy w innych typach skał wylewnych, jak np. fonolity (castellit) i diabazy.
181

Najważniejsze złoża tytanitu znajdują się w okolicach St. Gotthard w szwajcarskich Alpach, w rejonie Achmatowska na Uralu oraz na Półwyspie Kolskim (Rosja) w potężnym masywie sjenitowym gór Chibin. Spotykane tam grube, brązowe kryształy lub ziarna tytanitu noszą często nazwy pochodzące od miejsc ich występowania. Tytanit występujący w tundrze chibińskiej na Półwyspie Kolskim pozyskiwany jest jako produkt uboczny podczas wydobycia apatytów. Inne ważne złoża tytanitu znajdują się w okolicach Kragero w Norwegii, Plauen koło Drezna w Niemczech, w okolicach Ćaslava w Czechach, w kopalni żelaza Tilly Foster w stanie Nowy Jork (USA) oraz w kilku innych miejscach.
Występujący w dostatecznie dużej ilości tytanit jest przede wszystkim ważną rudą tytanu (przeciętnie zawiera 24,5% Ti). Tytan wykorzystywany jest głównie do produkcji stopów żelazo-tytanowych wyróżniających się szczególnie wysoką odpornością na działanie kwasów. Związki tytanu stosowane są również do wytwarzania żółtych i żółtoczerwonych powłok glazurowych w przemyśle ceramicznym oraz do produkcji niektórych włókien syntetycznych. Tlenki tytanu są podstawowym składnikiem bieli tytanowej (lśniąco biały pigment). Wyjątkowe walory tytanu związane są z jego niewielkim ciężarem właściwym, odpornością na korozję i wysoką twardością. W niektórych złożach tytanitu występują również cenne pierwiastki ziem rzadkich.
Atrakcyjnie zabarwione odmiany tytanitu są czasami poddawane obróbce szlifierskiej.
Rombowy; Tw. 5; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle bezbarwny lub żółty, brązowy; silny połysk szklisty; R. bezbarwna
Hemimorfit był od dawna wydobywany z górnych partii złóż cynku i ołowiu, najczęściej razem ze smithsonitem. Nierzadko oba minerały uważano za ten sam minerał i określano je wspólną nazwą
182

 "kalamin". Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku stwierdzono, że pod nazwą "kalamin kryją się dwa różne, chociaż zewnętrznie bardzo podobne do siebie minerały: węglan cynku i krzemian cynku.
Krzemian cynku był mniej rozpowszechniony i został nazwany hemimorfitem ze względu na he-mimorficzny rozwój kryształów. To niezwykłe wykształcenie kryształów, obserwowane tylko wśród niektórych minerałów, polega na zróżnicowanym zakończeniu ścian. Zazwyczaj wrastają one piramidą w podłoże, a od góry zakończone są ścianą podstawową. Hemimorfit tworzy najczęściej naskorupienia lub skupienia ziarniste, zbite, nerkowate oraz naciekowe, niekiedy także stożkowate zgrupowania kryształów.
Hemimorfit występuje przeważnie w strefie utleniania kruszców cynku (sfalerytu) w towarzystwie innych minerałów wtórnych, które tworzą tzw. czapę żelazną. Powstaje w wyniku procesów metasomatozy polegających na stopniowej wymianie łatwiej rozpuszczalnych składników wapieni przez krążące roztwory wodne, które doprowadzają inne substancje mineralne.
Znane są złoża hemimorfitu na pograniczu belgijsko-niemieckim, głównie w rejonie Vieille Montagne (Belgia) i Aachen (Niemcy). Inne ważne złoża znajdują się na obszarze Górnego Śląska w Polsce (Tarnowskie Góry, Bytom, Olkusz), w Stanach Zjednoczonych AP (Phoenixville - Pensylwania, Lesdville - Kolorado, Elkhorn - Montana). Hemimorfit występuje także w Afryce Północnej, w Nerczyńsku na Syberii, Rabelj w Słowenii i w Bleibergu w Karyntii (Austria). Hemimorfit jest ważną rudą cynku (zawartość Zn wynosi 54,2%).
183

Jednoskośny; Tw. 6-7; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle zielonkawy, brązowozielony, czarny, bledszy, gdy zawiera domieszki żelaza; połysk szklisty; R. szara
Epidot wywodzi swoją nazwę z greckiego epidosis (dodatek), ponieważ przez długi czas był mylony z turmalinem, a kiedy został wyodrębniony, zaistniała konieczność dodatkowego uzupełnienia obowiązującej klasyfikacji minerałów. Po raz pierwszy zidentyfikował go francuski krystalograf i mineralog Renę Just Haiiy w 1801 r. Znany jest również pod nazwą pistacytu, nawiązującą do zielonego zabarwienia przypominającego orzeszki pistacjowe [obecnie nazwa ta używana jest dla określenia zasobnej w żelazo odmiany epidotu wyróżniającej się pistacjowozieloną barwą].
Epidot tworzy zbliźniaczone kryształy słupkowe występujące w postaci skupień pręcikowych, ziarnistych lub zbitych, czasami naskorupień. Jest również minerałem strefy kontaktowej, ale spotykany jest także w innych skałach metamorficznych, które powstają w warunkach niskich temperatur i ciśnień (epidoty z małą zawartością żelaza). Są to głównie łupki mikowe i skarny. Niekiedy występują także w postaci gniazdowych skupień wśród amfibolitów.
Główne rejony występowania: Knappenwand w Sulzbachtal koło Salzburga, Sobotin na Morawach, Dolny Śląsk w Polsce [m.in. Kowary, Strzegom, Strzelin], Achmatowsk na Uralu, Jezioro Górne w Ameryce Północnej, wyspa Prince of Wales u wybrzeży Alaski.
184

Ponieważ epldot nie wyróżnia się większą twardością ani też szczególnym zabarwieniem, rzadko jest stosowany jako kamień ozdobny. Wyjątkiem są ciemnozielone epidoty pochodzące z okolic Salzburga i ze Sri Lanki, które poddawane są obróbce szlifierskiej. Poza tym minerał ten nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Niektóre pięknie wykształcone kryształy są natomiast bardzo poszukiwane przez kolekcjonerów (np. okazy z Knappenwald). Epidot zawierający pierwiastki ziem rzadkich - cez i lantan, określany jest nazwą ortyt [ałlanit]. Występuje w skałach granitowych i pegmatytach w postaci czarnych lub brązowawych ziarn o żywicznym połysku.
Rombowy; Tw. 6; G. 3,2-3,4 g/cm3; szarobiały, szarawy, brązowawy, czerwonawy (thulit), rzadko niebieski (tanzanit); połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna
Zoisyt nie wzbudzał większego zainteresowania jako minerał aż do 1967 r. Wówczas to niejaki Manuel dSouza odnalazł przez przypadek pięknie zabarwiony na niebiesko kamień ozdobny w pobliżu miasteczka Arusha na południowy zachód od Kilimandżaro. Odkrycie to odbiło się szerokim echem, a gazety donosiły w tonie wielkiej sensacji o znalezieniu "niebieskiego skarbu Afryki". Za sprawą słynnej firmy jubilerskiej Tiffany w Nowym Jorku, żywo zainteresowanej pięknym kamieniem, nadano mu nazwę "tanzanit" pochodzącą od kraju jego odkrycia.
Dopiero specjaliści z Idar-Oberstein w Niemczech, gdzie przekazano kamień do oszlifowania, przeprowadzili w końcu prawidłową identyfikację minerału.
185

Okazało się, że tanzanit jest szczególną odmianą zoisytu, niepozornego minerału o przeważnie szarawej lub brązowawej barwie.
Niebieska barwa tanzanitu spowodowana jest obecnością domieszek strontu. W tym samym czasie wykazano, że nie ma powodu uważać tanzanitu za nowy minerał we właściwym tego słowa znaczeniu, chociaż jest on bez wątpienia niezwykle interesującym kamieniem ozdobnym, tym bardziej że niebieska odmiana zoisytu nie była dotąd znana. Uważa się, że posiadaczką najpiękniejszej biżuterii z tanzanitu jest amerykańska gwiazda filmowa Elizabeth Taylor. Jest to kolia złożona z pięciu dużych okazów tanzanitu.
Zoisyt zawdzięcza swoją nazwę słoweńskiemu kolekcjonerowi baronowi S. Zois von Edelstein, który finansował mineralogiczne ekspedycje poszukiwawcze (plonem jednej z nich było odkrycie zoisytu). Kryształy zoisytu są słupkowe lub pręcikowe, często podłużnie prążkowane. Występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych lub włóknistych. Formy krystaliczne są jednak stosunkowo rzadkie. Odmiana różowa, której zabarwienie wywołane jest obecnością manganu, nosi nazwę thullitu (zoisyt manganowy). Nazwa ta pochodzi od dawnej nazwy północnych krańców Norwegii - Thule, gdzie został on odnaleziony. Zoisyt występuje jako minerał wtórny w szczelinach głębinowych skał magmowych oraz w strefach kontaktowych skał wapiennych.
Główne wystąpienia zoisytu znajdują się w rejonie Zermatt (Szwajcaria), w Norwegii, w okolicy Gefries (Niemcy), w Borovinie na Morawach, Saualpe w Karyntii (Austria) oraz w Stanach Zjednoczonych (Kalifornia, Tennessee).
Do celów jubilerskich używany jest thullit, a ostatnio, chociaż na mniejszą skalę, również szarozielonkawy zoisyt z Kalifornii. Kamieniom tym nadaje się zwykle szlif kaboszonowy, czasami również stosuje się grawerunek. Tanzanit ma oczywiście najlepsze walory zdobnicze, przede wszystkim ze względu na swą piękną niebieską barwę, której intensywność-wzbogacić można przez podgrzewanie. Współczynnik załamania światła tanzanitu jest wprawdzie niższy niż normalnego zoisytu, ale pozostaje wciąż wysoki, zbliżony do korundu, co stanowi o jego dużej wartości jako kamienia jubilerskiego. Pewnym mankamentem jednakże jest stosunkowo niewielka twardość oraz wyraźna łupliwość.
Tanzanit wkroczył do grupy wyjątkowo drogich kamieni szlachetnych i nadal utrzymuje wysoką wartość, m.in. ze względu na pogłoski o bliskim wyczerpaniu złóż. Największy dotychczas znaleziony okaz tanzanitu ma masę 126 karatów.
186

Tetragonalny; Tw. 6,5; G. 3,27-3,45 g/cm3; zwykle zielonobrązowy, brązowy lub zielony; połysk szklisty, na przełamie tłusty; R. bezbarwna
Wezuwian [wezuwianit] to minerał o wielu nazwach. Najczęściej stosowana pochodzi od Wezuwiusza, gdzie występuje obficie wśród skał wulkanicznych utworzonych podczas erupcji tego wulkanu. Inna nazwa wezuwianu, idokrazyt, wywodzi się z greckiego eidos, co oznacza "podobny", i krasis - skład, ponieważ minerał ten ma zbliżony skład chemiczny do wielu granatów, z którymi bywa mylony.
Wiele nazw pochodzi od miejsc jego występowania. Znany jest jako egeran od miasteczka Eger, niemieckiej nazwy miejscowości Cheb w Czechach, gdzie został odnaleziony po raz pierwszy. Światową sławą cieszą się pobliskie złoża w Hazlov; tu wezuwian występuje razem z hessonitem (odmiana granatu) oraz wollastonitem i albitem. Ponieważ spotykany w tym złożu wezuwianit ma zawsze barwę brązową, a jego kryształy wykształcone są w postaci igiełkowatej, nazwę "egeran" stosuje się często dla określenia tej właśnie odmiany wezuwianu. Wielki poeta niemiecki J.W. Goethe, który był również zamiłowanym kolekcjonerem minerałów, tak dalece zafascynował się pięknem wezuwianu, że poświęcił mu długi poemat. Kolejna nazwa, wiluit, pochodzi od miejsca jego występowania nad brzegami rzeki Wiłuj we wschodniej Syberii. Nazwa californit (kalifornit) wywodzi się od Kalifornii.
Zewnętrzny wygląd wezuwianitu sprawił, że przez długi czas mylono go z oliwinem, topazem lub granatami. Ostateczną identyfikację tego minerału przeprowadził słynny mineralog z Freibergu - Abraham Gottlob Werner w 1795 r., nadając mu nazwę "wezuwian". Mniej więcej w tym samym czasie zaliczono go do grupy złożonych krzemianów. Wzór chemiczny wezuwianu określa jedynie w przybliżeniu jego skład, gdyż zawiera on często liczne domieszki rozmaitych pierwiastków, jak m.in. mangan, chrom i beryl. Kryształy wezuwianu mają postać słupkową ograniczoną wieloma ścianami, czasami w kształcie piramidy, lub pokrój pręcikowaty wydłużony w różnych kierunkach. Tworzy również skupienia ziarniste lub zbite. Kryształy są kruche, przeważnie tylko lekko przeświecające lub nieprzezroczyste. Poszczególne odmiany mają zróżnicowane zabarwienie: egeran jest brązowy, californit - zielony, a wiłuit - czarnozielony.
187
Odmiany żółte określane są nazwą xantyt, natomiast bladoniebieskie - cypryn. Jest typowym minerałem skał węglanowych (wapienie, dolomity) zmienionych w strefie kontaktu ze skałami magmowymi i w związku z tym występuje z reguły w towarzystwie innych charakterystycznych minerałów kontaktowych, głównie krzemianów wapnia. Rzadziej spotykany jest w szczelinach łupków krystalicznych.
Spośród licznych złóż, oprócz już wspomnianych, do najważniejszych wystąpień wezuwianu należy zaliczyć: Gópfersgriin w Niemczech, Arendal i Oslo w Norwegii, Monzoni koło Predazzo we Włoszech, Ciklova w Rumunii, Bludov na Morawach, kopalnia Achmatow na Uralu oraz Brazylia i Kenia. Z tych dwóch ostatnich obszarów pochodzą okazy wezuwianitu o wartości jubilerskiej. Jednak jako kamień ozdobny wezuwian wykorzystywany jest raczej bardzo rzadko. Czasami jednak atrakcyjnie zabarwione okazy skał kontaktowych zawierających wezuwianit poddawane są obróbce szlifierskiej. Do tych celów stosuje się także californit, z którego wytwarzane są różne drobne przedmioty ozdobne.
Dużym zainteresowaniem kolekcjonerów cieszą się miejsca występowania californitu. Jednym z ciekawszych jest np. rejon Siskiyou County i Riverside w Kalifornii. W ostatnich latach odkryto na terenie Stanów Zjednoczonych AP wiele innych stanowisk występowania californitu, m.in. złoże Magnet Cove (Garland i Hot Spring County) w stanie Arkansas, gdzie spotkać można kryształy dochodzące do ogromnych rozmiarów, sięgających nawet 30 cm długości. Doskonale wykształcone kryształy występują wśród niebieskawych wapieni kontaktowych w rejonie Helena Lewis i Clark County w stanie Montana oraz w okolicach Sanford w stanie Maine. Interesujące dla kolekcjonerów są także złoża wezuwianu w Meksyku i Kanadzie, a przede wszystkim wystąpienia słupkowych kryształów pochodzących ze stanowisk w rejonie Xalostoc i nad jeziorem Jaco w prowincji Chihuahua w Meksyku. Odmiany wezuwianitu o walorach jubilerskich stwierdzono również w Brazylii, a w szczególności w Kenii. Pięknie zabarwione skały macierzyste zawierające wezuwian są często szlifowane i polerowane.
188

Trygonalny; Tw. 6,5; G. 3,7 g/cm3; niebieski, często z fioletowymi odcieniami, niekiedy bezbarwny; połysk szklisty; R. bezbarwna
Benitoit wywodzi swoją nazwę od San Benito w górach Diablo (Kalifornia), które jest praktycznie jedynym miejscem jego występowania. Przez długi czas uważano go za szafir. Dopiero w 1907 r. został zidentyfikowany przez amerykańskiego mineraloga Landerbacka i opisany jako nowy minerał. Stało się to na krótko przed tym, nim został uznany za wysoko ceniony kamień szlachetny. Zawdzięcza to niezwykłemu połyskowi przewyższającemu nawet szafir oraz wspaniałej niebieskiej barwie, która w pełni uzasadnia często stosowane określenie "niebiański kamień". Obróbka szlifierska benitoitu nastręcza jednak pewnych trudności, gdyż jego kryształy wykazują silny pleochroizm, co oznacza w praktyce, że różnią się one zabarwieniem w zależności od kierunku. Wzdłuż głównej osi krystalicznej są intensywnie niebieskie, natomiast w kierunku prostopadłym do osi są niemal bezbarwne. Benitoit występuje niezwykle rzadko w szczelinach łupków krystalicznych. W San Benito spotykany jest w krystalicznych łupkach glaukofanowych złożonych głównie z sodowo-magnezowego amfibolu - crossytu, w towarzystwie natrolitu [glinokrzemian sodu z grupy zeolitów]. Benitoit występuje tam w szczelinach skalnych razem z innymi rzadkimi minerałami, takimi jak czarny neptunit (krzemian tytanu żelaza i sodu) i maleńkimi kryształkami brązowopomarańczowymi joaquinitu (złożony krzemian sodu, wapnia, tytanu i żelaza). Praktyczne zastosowanie benitonitu jest raczej ograniczone z uwagi na rzadkość występowania. Jego wartość jest jednak bardzo wysoka, przede wszystkim ze względu na fakt, że większe kryształy występują w niewielkiej ilości. Największy dotychczas znaleziony kryształ ważył tylko 7 karatów.
Heksagonalny; Tw. 7,5-8; G. 2,63-2,8 g/cm3; zwykle zielony lub różnie zabarwiony, np. zielonożółty (helidor), niebieskozielony (akwamaryn), różowy (morganit), soczysto zielony (szmaragd), czasami bezbarwny; połysk szklisty; R. biała
189

Beryl i jego przepięknie zabarwione odmiany, zwłaszcza szmaragd, należą do najdłużej znanych i najszerzej stosowanych kamieni szlachetnych. Znane są opowieści o pięknej Kleopatrze, która nosiła wspaniały szmaragd z wygrawerowanym własnym portretem. Za jej życia (69-30 p.n.e.) eksploatowano intensywnie kopalnie szmaragdu w Egipcie, chociaż wiadomo, że kamień ten wydobywano tam już znacznie wcześniej (około 1650 r. p.n.e.). Ze złóż egipskich korzystali jeszcze starożytni Rzymianie, Arabowie, a później nawet Turcy osmańscy.
Według dawnych przekazów Peruwiańczycy oddawali boską cześć szmaragdowi wielkości strusiego jaja. Indianie kolumbijscy wydobywali szmaragdy na długo przed pojawieniem się Hiszpanów, którzy przejęli kopalnie w 1537 r. W wiedeńskim Muzeum Historii Naturalnej przechowywana jest piękna druza kryształów szmaragdów o wymiarach 18x13 cm. Przypuszcza się, że należała ona do Montezumy, władcy Azteków w latach 1502-1520. Druza szmaragdów znajdująca się obecnie w skarbcu słynnej Griine Gewólbe w Dreźnie pochodzi z praskiej kolekcji cesarza Rudolfa II (1576-1612). W buddyjskim sanktuarium w Kandy (Sri Lanka) przechowywana jest bardzo stara statuetka Buddy wyrzeźbiona w jednym kawałku szmaragdu.
Najokazalszy obrobiony szmaragd eksponowany jest w zbiorach Muzeum Sztuki w Wiedniu. Nadano mu kształt wazy o wysokości 10 cm, a jego masa wynosi 2,681 karatów. Jest to prawdopodobnie największy znany szmaragd. Przyjmuje się, że największa w świecie kolekcja szmaragdów znajduje się w skarbcu tureckich sułtanów w słynnym pałacu Tokapi w Stambule. Zgromadzone tam kamienie pochodzą ze złóż w górnym Egipcie (Nubia). Liczne szmaragdy kolumbijskie przechowywane są w wielu kościołach na terenie całej Hiszpanii.
Wyróżniający się soczystą zielenią szmaragd zawdzięcza swą barwę domieszkom tlenków chromu. Ale oprócz szmaragdu beryl występuje w postaci wielu innych odmian barwnych, które wykorzystywane są od niepamiętnych czasów jako kamienie szlachetne. Wśród nich wymienić należy
190

przede wszystkim bladoniebieski akwamaryn akwamarynaj, żółty lub żółtozielony, doskonale przezroczysty heliodor, zwany również złotym berylem, oraz różowy morganit (worobiewit), który swą barwę zawdzięcza domieszkom pierwiastka ziem rzadkich - cezu. Do prawdziwych rzadkości zaliczany jest bixbit - purpurowoczerwona odmiana berylu.
Goshenit [goszenit], przezroczysta, bezbarwna odmiana berylu, nie jest szczególnie wysoko ceniony jako kamień szlachetny. Zwykły beryl, spotykany stosunkowo często i nieprzezroczysty, nie ma walorów jubilerskich.
Beryl występuje najczęściej w postaci wydłużonych, heksagonalnych kryształów o pokroju słupkowym, znacznie rzadziej w formie tabliczkowatej. Niekiedy kryształy berylu osiągają długość kilku metrów. W stanie Maine (USA) znaleziono kryształy dochodzące do 6 m i masie 1,5 tony. Warto zauważyć, że kryształy berylu o większej liczbie ścian mają wyższą wartość jubilerską. Doskonale wykształcone bowiem ściany kryształów mogą się rozwijać jedynie w dogodnych warunkach ich wzrostu podczas spokojnej krystalizacji i bez wtrąceń zanieczyszczeń. Często spotykane są również druzy kryształów berylu oraz niekiedy formy zbite.
Beryl występuje najczęściej w pegmatytach granitowych oraz w skałach o podobnej genezie. Najlepsze okazy szmaragdów pochodzą z żył kalcytowych i łupków mikowych; najpiękniejsze akwamaryny znajdowane są w złożach okruchowych i aluwialnych, które powstały w wyniku wietrzenia macierzystych skał granitowych. Inne barwne odmiany berylu mają podobne pochodzenie. Jedynie purpurowy bixbit występuje w szczelinach przeobrażonych hydrotermalnie riolitów w zachodniej części stanu Utah (USA). Beryle spotykane są także niekiedy w grejzenach wraz z rudami cyny i wolframu.
Najwspanialsze szmaragdy wydobywano ze złóż położonych na południe od rejonu El Kassir w górnym Egipcie (Nubia). Obecnie kopalnie te stoją opustoszałe. Dziś najpiękniejsze okazy szmaragdów wydobywa się ze złóż w okolicach Musso w Kolumbii,uważanych za szczególnie zasobne. Duże złoża znajdują się również na Uralu.
Największe dotychczas pozyskane kryształy szmaragdów pochodzą z Transwalu w Republice Południowej Afryki. W ostatnich latach obserwuje się duży wzrost wydobycia szmaragdów w brazylijskim stanie Bahia, szczególnie ze złóż Carna-iba. Pochodzące stąd kamienie mają charakterystyczny niebieskawy odcień. Najlepsze złoża europejskie znajdują się w rejonie Habachtal w Tyrolu (Austria).
Wspaniałe okazy akwamarynów pochodzą z Brazylii, szczególnie z rejonu Governador Valadares w stanie Minas Gerais. Nie mniej znane wystąpienia akwamarynów znane są z terenów Rosji, przede wszystkim z okolic Adun-Czołon w pobliżu Nerczyńska na Syberii oraz Murzinka na Uralu, gdzie występują wśród pegmatytów i granitów. Nowe złoża odkryto ostatnio w Gilgit (Pakistan) oraz na Ukrainie.
Bogate złoża na południu Brazylii dostarczają wielu wspaniałych okazów akwamarynu o wysokiej jakości jubilerskiej. Mają one cudowny odcień delikatnego błękitu. W 1910 r. znaleziono w miejscowych pegmatytach idealnie czysty akwamaryn o długości blisko pół metra i masie 110 kg. Został on wówczas sprzedany za 25 tys. dolarów. Szczególnie
191
wysoko cenioną odmianą akwamarynu jest maxaxyt, charakteryzujący się głęboką niebieską barwą, którą zawdzięcza domieszkom pierwiastka boru. Nazwa pochodzi od złoża Maxaxa w stanie Minas Gerais, gdzie został on odkryty. Złoża Minas Gerais znane są z najciekawszych wystąpień akwamarynu, niezwykle interesujących zarówno z mineralogicznego, jak i praktycznego punktu widzenia, a także z innych odmian barwnych beryli o najwyższych walorach kamieni szlachetnych.
Złoża Minas Gerais w Brazylii, słynące z szlachetnych odmian barwnych beryli, a w szczególności morganitów i heliodorów, znajdują się w okolicach miast Teofiló Otóni, Diamantina i Governador Valadares. W okresie międzywojennym znane było także złoże w okolicach Rio Piaui.
Największy na świecie oszlifowany akwamaryn znajduje się w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie (1000 karatów). W kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze przechowywany jest okaz bladoniebieskiego akwamarynu o masie 988 karatów. Zielony akwamaryn o masie 875 karatów znajduje się w zbiorach British Museum w Londynie. Wszystkie te wielkie kamienie pochodzą z Brazylii, podobnie jak okazy przechowywane w Muzeum Kamieni Szlachetnych w Idar-Obe-rstein i w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Największa prywatna kolekcja dużych akwamarynów zawiera 30 kamieni o masie 100 karatów. W tej samej kolekcji znajdują się również piękne okazy innych barwnych odmian beryli.
Akwamaryny nie są tak wysoko cenione jak szmaragdy. Odnosi się to także do innych szlachetnych odmian beryli, chociaż znajdują się wśród nich kamienie o wyjątkowo pięknym zabarwieniu i bardzo poszukiwane, zwłaszcza w ostatnich latach. Szczególną pozycję zajmuje tu niezwykle rzadki beryl o soczystej barwie zielonej trawy, który różni się odcieniem zarówno od szmaragdu, jak i od niebieskozielonego akwamarynu. Ten wyjątkowy kamień szlachetny jest bardzo wysoko ceniony, niemal jak szmaragd. Najważniejsze złoża barwnych odmian beryli znajdują się w okolicach Pala w Kalifornii i Marahitra na Madagaskarze, skąd pochodzą także unikatowe różowe beryle (morganity), heliodory i akwamaryny. Podobny charakter ma inne złoże na Madagaskarze w rejonie Antsirabe na południe od Antanarivo.
Beryl jest nie tylko cenionym kamieniem szlachetnym, lecz stanowi właściwie jedyne źródło potencjalnych
192

stopów. Czysty minerał beryl zawiera do 14% pierwiastka berylu.
Rombowy; Tw. 7-7,5; G. 2,6 g/cm3; zwykle brązowoniebieski, żółtawy, brązowozielony, szaroniebieski, niebieski, fioletowy, silnie pleochroiczny, co czasami można dostrzec nawet gołym okiem; połysk tłusty lub szklisty; R. bezbarwna
Kordieryt został wyodrębniony jako samodzielny minerał w 1813 r. i nazwany na cześć francuskiego mineraloga, geologa i alpinisty Louisa Cordiera, który opisał go po raz pierwszy w 1809 r. Dużo wcześniej był znanym i poszukiwanym kamieniem ozdobnym, zwłaszcza w Sri Lance, gdzie uchodził za odmianę szafiru. Jaśniejsze odmiany kordierytu były sprzedawane w Sri Lance pod nazwą "szafirów wodnych". Spośród wielu innych nazw, którymi określano ten minerał, warto wymienić dichroit (dwubarwny), która nawiązuje wprost do wyrazistego pleochroizmu. Kordieryt występuje w postaci skupień ziarnistych lub zbitych, czasami tworzy krótkie kryształy o pokroju słupkowym. Jest stosunkowo rozpowszechniony przede wszystkim w gnejsach lub przeobrażonych skałach osadowych (paragnejsach). Pod wpływem procesów wietrzenia przeobraża się w różne odmiany mik (łyszczyków). Główne złoża znajdują się w Bodenmais w Bawarii, w okolicach Murzinki na Uralu, Haddam i Guil-ford w stanie Connecticut (USA), w Japonii i w Sri Lance. Częściowo przeobrażone kryształy kordierytu, pochodzące z Bodenmais, osiągają do 4 cm długości. Spotykane w Orijavri (Finlandia) kryształy kordierytu są niezwietrzałe i osiągają długość do 5 cm. W złożach Kragero w Norwegii występują zbite nagromadzenia szklistego kordierytu o imponujących rozmiarach. Zwykle są one przesycone wtrąceniami czerwonego hematytu. Najlepszy materiał do celów jubilerskich pochodzi obecnie z Madagaskaru, ale jako kamień ozdobny kordieryt wykorzystywany jest stosunkowo rzadko. [W miejscowości Dolni Bory koło Velke Mezifici w Czechach zostały odkryte niezbyt dobrze wykształcone kryształy osiągające rozmiary do 20 cm, aż do 1968 r. uchodzące za kordieryt. W tym właśnie roku uznano, że jest to osobny minerał (Fe2Al4Si5O18) i nadano mu nazwę "sekaninait" na cześć czeskiego mineraloga Josefa Sekanina. Obok brazylianitu i bukovskyitu sekaninait jest prawdopodobnie jednym z nielicznych nowo odkrytych minerałów występujących w dość znacznych ilościach i dlatego budzi ogromne zainteresowanie kolekcjonerów. Sekaninait, podobnie jak kordieryt, przekształca się w różne odmiany mik, a przede wszystkim w muskowit. Niektóre jego formy określano niegdyś błędnie jako pinit (od nazwy kopalni Pini w pobliżu Schneeberg w Niemczech) lub jako gigantolit (ponieważ tworzył pseudomorfozy po wielkich kryształach kordierytu).
Trygonalny; Tw. 5; G. 3,4 g/cm3; zielony; połysk szklisty; R. zielona
Dioptaz został po raz pierwszy opisany przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Just Haiiya w 1797 r. Na długo przedtem był dobrze znany i podziwiany z uwagi na żywe szmaragdowozielone zabarwienie spowodowane obecnością miedzi. Być może był niekiedy mylony ze szmaragdem, chociaż jego stosunkowo niewielka twardość (5) zdaje się wykluczać błędną identyfikację. Niemniej z tego właśnie powodu bywa niekiedy określany mianem "szmaragdu miedziowego".
Dioptaz tworzy najczęściej krótkie kryształy o pokroju słupkowym, charakteryzujące się doskonałą łupliwością. Spotykany w rejonach złóż miedzi. Główne jego wystąpienia znane są z Shaby (Zair), Ałtyn-Tiube w Kazachstanie, Baity (Rumunia), Copiapó (Chile) i Otavi (Namibia). Dioptaz jest rzadko stosowanym, ale wysoko cenionym kamieniem ozdobnym. Odmiany przezroczyste charakteryzują się wysoką dyspersją światła, a zatem doskonałą grą barw (określaną jako "ogień"). Dużym mankamentem jest niewielka twardość sprawiająca, iż po oszlifowaniu kamień szybko staje się "martwy".
193

Trygonalny; Tw. 7-7,5; G. 3-3,25 g/cm3; barwy patrz tekst; połysk szklisty, na przełamie żywiczny; R. bezbarwna
Turmalin należy do tych kamieni szlachetnych, które stosunkowo późno dotarły do Europy. Przywiezione zostały przez Holendrów ze Sri Lanki (wówczas Cejlonu) dopiero na początku XVIII wieku. Jego nazwa wywodzi się z syngaleskiego turamali i wiąże się z niezwykłą właściwością kamienia, która w owym czasie była trudna do wyjaśnienia. Otóż turmalin po podgrzaniu ma zdolność przyciągania popiołu z ognia. Dziś wiemy, że zjawisko to spowodowane jest powstawaniem ładunków elektrycznych w kryształach turmalinu, które po podgrzaniu gromadzą się na przeciwległych krańcach (ładunki ujemne na jednym końcu kryształu, a ładunki dodatnie na drugim). Zjawisko to nosi nazwę piroelektryczności turmalinu.
Odmiany turmalinu pochodzące ze Sri Lanki są czerwonawe lub intensywnie czerwone i noszą nazwę rubellitu. Znacznie wcześniej poznano jednak inną, mniej efektowną odmianę o czarnym zabarwieniu, znaną pod nazwą szerlit [także schórl, schórlit, szerl lub skory!]. Był on dobrze znany górnikom europejskim, ale nie budził szczególnego zainteresowania ze względu na niepozorną, mdłą barwę. Któż mógł wówczas przypuszczać, że piękny, różowy turamali ze Sri Lanki i czarny szerlit to jeden i ten sam minerał.
Rozmaitość barw turmalinu sprawiła, że był on popularnym kamieniem ozdobnym już w starożytności. O tym, że cieszył się on dużym uznaniem, pozwalają sądzić wyniki prac wykopaliskowych oraz źródła pisane z tamtej epoki. Był jednak tak często mylony z innymi minerałami, że popadał stopniowo w zapomnienie i w średniowieczu stał się w Europie kamieniem prawie całkiem nieznanym.
194

Z chemicznego punktu widzenia turmalin należy do najbardziej złożonych minerałów, a jego skład wykazuje dużą zmienność ze względu na izomorficzną skłonność tworzenia kryształów mieszanych. Cecha ta sprawia, że turmalin charakteryzuje się znacznie większą rozmaitością barw niż inne minerały. Najpospolitszą odmianą turmalinu jest czarny szerlit, podczas gdy bezbarwny achroit jest najrzadszy. Najbardziej popularny różowy, a niekiedy nawet szkarłatny rubellit intensywnością zabarwienia przypomina rubin. Zielony werdelit, podobnie jak niebieski indygolit [indykolit], charakteryzuje się zmiennym natężeniem barwy. Brązowy drawit jest raczej rzadki. Nawet pojedyncze kryształy wykazują pasmowe zróżnicowanie barw.
Słupkowe kryształy charakteryzują się często przemiennym ułożeniem barw, co w innych okazach dostrzec można w przekroju poprzecznym. Znacznie częściej spotykane są kryształy o pokroju pręcikowym. Turmalin jest rozpowszechnionym minerałem granitów i pegmatytów. Występuje również jako minerał wtórny w osadach rzecznych. Spotykany jest najczęściej w towarzystwie miki litowej (lepidolitu), berylu, topazu i apatytu. Niekiedy tworzy tzw. skały turmalinowe złożone głównie z ziarnistych skupień turmalinu i kwarcu [zwane turmalitami], towarzyszące zazwyczaj żyłom rudnym cynku.
Najbogatsze złoża szlachetnych odmian turmalinu występują w pegmatytach na obszarze Ameryki Południowej. Doskonale wykształcone kryształy rubellitu znane są przede wszystkim z rejonu Pala w Kalifornii. Obecnie złoża te są niemal wyczerpane. Najżywiej zabarwione kryształy turmalinu
195
pochodzą z włoskiej wyspy Elba. Mają one zróżnicowane pasma barwne i bardzo atrakcyjne zestawienia kolorystyczne. Turmaliny z Elby charakteryzują się jasnozielonym zabarwieniem części środkowych i czarnymi zakończeniami. Noszą one nazwę "główek Maura" [lub "główek murzyńskich"].
Brazylia jest ojczyzną zielonych odmian turmalinów, które występują głównie w pegmatytach oraz niekiedy w żyłach kwarcowych. Najbogatsze stanowiska występują we wschodniej części stanu Minas Gerais. Barwy wydobywanych tutaj turmalinów nie zawsze są stałe. Określane one są też różnymi nazwami handlowymi, jak np. "brazylijskie szmaragdy", "brazylijskie chryzolity".
Inne złoża o światowej sławie znajdują się na Madagaskarze i na Uralu. Turmaliny z Madagaskaru są zróżnicowane pod względem zabarwienia i przypominają często odmiany brazylijskie. Największy znaleziony dotychczas kryształ turmalinu o walorach jubilerskich pochodzi z okolic Muiiane w Mozambiku. Ten wspaniały okaz (rubellit) ma długość 42 cm i jest przechowywany w zbiorach muzealnych w Maputo. Najzasobniejsze złoża aluwialne występują w Sri Lance. Złoża czarnego szerlitu spotykane są m.in. w Dolnim Borze na Morawach.
Jako kamienie szlachetne najbardziej cenione są rubellity, przede wszystkim ze względu na głęboką czerwoną barwę, przypominającą rubiny. Popularnością cieszą się także zielone werdelity oraz inne atrakcyjnie zabarwione odmiany przezroczyste. Za ciekawostkę uważa się szlifowane turmaliny o pasmowym rozłożeniu barw. Czarne szerlity są niekiedy wykorzystywane do wyrobu biżuterii żałobnej. Turmaliny wykorzystywane są także szeroko w optyce; m.in. ciemne, przezroczyste odmiany stosowane są (podobnie jak kalcyt) do polaryzacji światła.
196

Enstatyt - krzemian magnezu, Mg2(SiO3)2
Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,15-3,17 g/cm3; zwykle zielonkawy, ciemnozielony, szarobiały, żółtawy, brązowawy; połysk szklisty, czasami perłowy lub jedwabisty na płaszczyznach łupliwości; R. bezbarwna
Bronzyt - krzemian magnezu i żelaza (Mg,Fe)2(SiO3)2
Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,2-3,4 g/cm3; zwykle zielonobrązowy; połysk metaliczny; R. bezbarwna
Hipersten - krzemian magnezu i żelaza (Fe,Mg)2(SiO3)2
Rombowy; Tw. do 6; G. 3,5 g/cm3; zwykle czarnobrązowy, czarnozielony; połysk szklisty; R. bezbarwna
Diopsyd - krzemian wapnia i magnezu, Ca,Mg(SiO3)2
Jednoskośny; Tw. 6-7 (rozmaita w różnych kierunkach); G. 3,3 g/cm3; zwykle zielony lub bezbarwny, ciemniejszy z domieszkami Fe; połysk szklisty na świeżym przełamie; R. bezbarwna
Jadeit - krzemian sodu i glinu, Na,Al(SiO3)2
Jednoskośny; Tw. 6,5; G. 3,2-3,3 g/cm3; zwykle białawy, zielonkawy z różnymi odcieniami; delikatny połysk szklisty; R. bezbarwna
Spodumen - krzemian litu i glinu, Li,Al(SiO3)2
Jednoskośny; Tw. 6,5-7; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, żółtawy, szary,różowy, różowofioletowy (kunzyt), zielony z domieszkami chromu (hiddenit); silny połysk szklisty; R. bezbarwna
197

Augit - złożony krzemian glinu, magnezu, żelaza, sodu i wapnia
Jednoskośny; Tw. 6; G. 3,3-3,5 g/cm3; zielony, brązowy do czarnego; silny połysk szklisty; R. szarozielona
Diallag - złożony krzemian glinu, żelaza, magnezu i wapnia
Jednoskośny; Tw. 6-7; G. 3,3 g/cm3; zwykle zielonkawy; niekiedy połysk metaliczny; R. bezbarwna
Pirokseny,tworzące grupę ważnych minerałów skałotwórczych,bardzo przypominają amfibole. Są podobne pod względem składu chemicznego, pokroju kryształów i barwy. Pirokseny występują przede wszystkim w skałach magmowych.
Pirokseny rombowe - enstatyt, bronzyt, hipersten, tworzą ciągły szereg izomorficzny, wykazujący zdolność wzajemnego zastępowania krzemianów żelaza i magnezu. Enstatyt, z greckiego enstates - odporny na wysokie temperatury), występuje w postaci zbitej; rzadko tworzy kryształy, na ogół źle wykształcone. Często jest ważnym składnikiem skał zasadowych, niekiedy innych skał magmowych i metamorficznych (np. serpen ty nitów). Dobrze wykształcone kryształy występują głównie w Norwegii. Sztucznie powstają w żużlach wielkopiecowych. Enstatyt zawiera zawsze pewne domieszki żelaza. Jako czysty krzemian magnezu występuje tylko w meteorytach.
Bronzyt, który nazwę swoją zawdzięcza spiżowej barwie i połyskowi. Występuje zawsze w postaci zbitej i tworzy skupienia ziarniste lub włókniste. Głównym rejonem jego wystąpień jest Kraubath w Styrii (Austria), gdzie tworzy pokaźne nagromadzenie w serpentynitach. Ze względu na perłowometaliczny połysk poddawany jest także obróbce jako kamień ozdobny.
Hipersten występuje zwykle w postaci zbitej, tworząc łuskowe skupienia ziarniste; rzadko spotykany jest w formie krystalicznej. Stanowi ważny składnik zasadowych skał magmowych (gabra, noryty) oraz niektórych wylewnych skał wulkanicznych, a także gnejsów kordiery towych. Niektóre odmiany norytów zbudowane wyłącznie z hiperstenu określane są mianem hiperstenitów.
198

Ozdobne odmiany hiperstenu znane są z półwyspu Labrador we wschodniej Kanadzie. Hipersten szlifuje się podobnie jak bronzyt, uzyskując podobny spiżowy połysk.
Pirokseny jednoskośne, w przeciwieństwie do rombowych, nie tworzą ciągłych szeregów izomorficznych, ale występują w postaci najrozmaitszych mieszanin mineralnych, co powoduje powstawanie dużej liczby odmian.
Diopsyd nazwę swoją wywodzi z greckiego dis (podwójny) i opsis (opinia), nawiązującą do dwóch różnych opinii mineralogów na temat postaci ich kryształów. Tworzy krótkie kryształy o pokroju słupkowym lub skupienia ziarniste. Jest typowym minerałem stref kontaktowych. Niekiedy stanowi główny składnik monomineralnych skał kontaktowych, jak np. malakolity lub diopsydowe erlany (nazwa pochodzi od miejsca występowania - Erlan w niemieckiej części Rudaw). Indyjskie odmiany diopsydu, wykazujące zjawisko asteryzmu, należą do bardzo popularnych kamieni ozdobnych. Jadeit, który charakteryzuje się znaczną zwięzłością (spoistością), wykorzystywany był w przeszłości na szeroką skalę do wyrobu narzędzi. Ma zwykle postać zbitą, często drobnowłóknistą. Występowanie jadeitu związane jest ściśle ze skałami metamorficznymi, gdzie tworzy niekiedy zwarte skupienia monomineralne zwane jadeitytami. Barwne odmiany jadeitu z Chin i Tybetu wykorzystywane są od dawna jako kamienie ozdobne, z których wykonuje się najrozmaitsze przedmioty artystyczne.
Spodumen - piroksen litonośny, występuje w dużych nagromadzeniach wśród gruboziarnistych granitów na obszarze Ameryki Północnej. W stanie Dakota znaleziono kryształy o długości 12 metrów. Kunzyt jest przezroczystą odmianą spodumenu o pięknym różowym zabarwieniu i wysokiej jakości jubilerskiej. Charakterystyczny odcień barwy spowodowany jest domieszkami manganu. Ten szlachetny kamień ceniony jest szczególnie wysoko w Stanach Zjednoczonych, gdzie zasobne jego złoża znajdują się w okolicach Pala w Kalifornii.
Najszerzej rozpowszechnionym piroksenem jednoskośnym jest augit. Występuje w postaci krótkich kryształów o pokroju słupkowym i spotykany jest najczęściej w wylewnych skałach wulkanicznych,
199

niekiedy w formie wyraźnie wyodrębnionych ziaren mineralnych. Tego typu wystąpienia znane są m.in. z Wyżyny Środkowoczeskiej, Włoch i Norwegii.
Diallag przypomina barwą i połyskiem bronzyt. Jest ważnym minerałem skałotwórczym gabr i serpentynitów.
Aktynolit - złożony krzemian wapnia, magnezu i żelaza, Ca2(Mg,Fe)5(OH)2(Si401 ,)2
Jednoskośny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zielony; połysk szklisty; R. biała
Antofyllit - złożony krzemian magnezu i żelaza (MgJFe4OH4SiziOj ])2
Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zwykle brązowozielony do zielonego; połysk perłowy, na niektórych płaszczyznach szklisty; R. biała
Hornblenda - amfibol ubogi w krzemionkę (SiO2) o wysokiej zawartości trójwartościowego żelaza i czterowartościowego tytanu
Jednoskośny - pseudoheksagonalny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,4 g/cm3; intensywnie czarny; połysk szklisty; R. szarozielona do brązowozielonej
Amfibole podobnie jak inne ciemne minerały były pierwotnie często mylone z czarnymi turmalinami (schórl, szerlit). Górnicy niemieccy nazywali amfibol "hornblende" [pol. hornblenda], ponieważ trudno się przełamuje i jest twardy jak róg. Z początkiem XIX wieku minerał ten został włączony do grupy amfiboli. Ale również i ta nazwa podkreśla ich podobieństwo do innych minerałów, gdyż greckie amfibolos znaczy tyle co "niejasny".
Amfibole są ważnymi minerałami skałotwórczymi i przypominają bardzo pirokseny (np. augit). Można je rozróżnić na podstawie odmiennego kąta pomiędzy płaszczyznami łupliwości (amfibole w przybliżeniu 120°, pirokseny 90°). Amfibole występują najczęściej w postaci nieregularnych skupień ziarnistych. Niekiedy tworzą niewielkie, krótkie kryształy o pokroju słupkowatym. Należą do minerałów rozpowszechnionych w przyrodzie i spotykane są w licznych skałach magmowych oraz metamorficznych (np. łupki krystaliczne). W grupie amfiboli znajdują się m.in. ważne z przemysłowego punktu widzenia azbesty, a także kilka interesujących kamieni ozdobnych.
200

Nefryt, określany także jako jad [pol. zad], jest najbardziej zwięzłym ze znanych minerałów. Szeroko wykorzystywany od dawna jako kamień ozdobny, szczególnie w Chinach. Nefryt jest odmianą aktynolitu lub antofyllitu, które należą do grupy amfiboli rombowych. Wyjątkowa zwięzłość (spoistość) nefrytu spowodowana jest wzajemnym przerastaniem się drobniutkich włókienek tych dwóch odmian amfiboli, które tworzą swego rodzaju spilśniony agregat. Najwspanialsze okazy nefrytu pochodzą z Nowej Zelandii i środkowej Azji.
Były one od wieków wykorzystywane, przede wszystkim w Chinach, gdzie kamień ten jest szczególnie wysoko ceniony i popularny. Najstarsze, dziś już niemal doszczętnie wyczerpane, kopalnie nefrytu znajdują się w masywie Kuen-Lun. [W Polsce złoża nefrytu występują w okolicy Jordanowa na Dolnym Śląsku].
Amfibol bazaltowy (hornblenda bazaltowa) jest bardzo interesującym minerałem, spotykanym czasami w postaci dużych kryształów o pokroju krótkich lub wydłużonych słupków, z reguły dobrze wykształconych i zakończonych trzema ścianami o kształcie zbliżonym do romboedru. Występuje w skałach ubogich w krzemionkę, a w szczególności w wulkanitach trzeciorzędowych tworzących pokrywy bazaltowe i tufy. Piękne kryształy hornblendy pochodzą ze złóż czeskich w rejonie Stfibra (wzgórze Ylćak) oraz na Wyżynie Środkowoczeskiej, przede wszystkim z okolic Lovosic.
Amfibol pospolity ma skład chemiczny zbliżony do amfibolu bazaltowego, ale zawiera mniej żelaza. Oba te minerały różnią się od pozostałych minerałów z grupy amfiboli przede wszystkim dużą zawartością glinu. Najpewniejszą metodą rozróżnienia tych dwóch amfiboli jest przeprowadzenie badania w płytce cienkiej: amfibol bazaltowy jest zwykle brązowy, natomiast amfibol pospolity charakteryzuje się różnymi odcieniami zieleni. W skałach najbardziej przypominają augit.
201

Amfibole są szeroko rozpowszechnione jako ważne minerały skałotwórcze. Stanowią one barwny komponent wielu skał magmowych, rzadziej metamorficznych. Złupkowacone skały złożone głównie z pospolitych amfiboli noszą nazwę amfibolitów i są bardzo pospolite wśród łupków krystalicznych.
Trójskośny; Tw. 5,5-6,5; G. 3,4-3,68 g/cm3; zwykle różowy, ciemnoróżowy, czerwony, pod wpływem wietrzenia ciemnieje; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna
Rodonit opisany został jako nowy minerał w 1819 r. Jego nazwa wywodzi się z greckiego rhodon (róża, różowy) i nawiązuje do barwy, która jednak ciemnieje na skutek utleniania, przybierając najpierw kolor szary, a następnie nawet czarny. Objawy te spowodowane są pojawieniem się na powierzchni rodonitu nalotów wietrzejących tlenków manganu (głównie piroluzytu, psylomelanu, wadu i ich domieszek). Przeważnie występuje w postaci zbitej. Kryształy są bardzo rzadkie. Rodonit spotykany jest przede wszystkim w złożach rud manganu i żelaza. Składem chemicznym przypomina pirokseny. Piękne, duże okazy różowego rodonitu występują głównie na Uralu (Maloje Sedelnikowo) oraz w Cummington (Massachusetts, USA), gdzie wydobywane są pokaźne, zwarte bloki doskonałej jakości o masie dochodzącej do 50 kg. Rodonity z Cummington cenione są szczególnie wysoko ze względu na wyjątkowo soczyste, krwistoczerwone zabarwienie. Inne znane złoża znajdują się w Langban i Pajsberg w Szwecji (pajsbergit), w Stanach Zjednoczonych: Franklin Furnace (New Jersey), Butte (Montana) i Kalifornia, a przede wszystkim w Australii (Broken Hill), gdzie spotykane są kryształy
202

dochodzące do 10 cm. Zbite, drobnoziarniste rodonity są doskonałym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym do celów dekoracyjnych zwłaszcza w Rosji, Stanach Zjednoczonych i w Australii. Spośród wszystkich odmian tego minerału największą popularnością cieszą się rodonity poprzerastane czarno zabarwionymi żyłkami tlenków manganu. Warto jednak zwrócić uwagę, że rodonit jest przede wszystkim ważną rudą manganu (zawartość Mn dochodzi do 42%).
Trójskośny; Tw. 5; G. około 2,8 g/cm3; biały, szary; połysk jedwabisty; R. bezbarwna
Pektolit, opisany w 1828 r. przez niemieckiego mineraloga F. Kobella, pochodził ze złóż bazaltowych w północnych Włoszech. Nazwa minerału wywodzi się z greckiego pektos (złożony) i lithos (kamień). Pektolit występuje w postaci drobnych włóknistych i promienistych skupień, złożonych z pojedynczych igiełkowatych osobników, rzadko zakończonych ścianami kryształów. Najczęściej tworzą one zwarte wypełnienia szczelin i pustek skalnych. Z racji dużego podobieństwa są często mylone z innymi białymi i włóknistymi krzemianami, takimi jak natrolit, tremolit lub wollastonit. Nie jest zbyt rozpowszechnionym minerałem.
Większe nagromadzenia pektolitu spotykane są m.in. w Monte Blado na wschodnim wybrzeżu jeziora Garda (Włochy), Bergen Hill i West Paterson w stanie New Jersey (USA) oraz w osłonie amfibolitowej na przedgórzu Karkonoszy (Czechy, Polska). Pektolit nie ma żadnego praktycznego znaczenia, ale ze względu na piękne formy występowania jest bardzo popularny wśród kolekcjonerów.
203

Szczególnie efektowne okazy pochodzą z West Paterson (USA), ze Szkocji oraz Czech. Bardzo oryginalne są szwedzkie pektolity (Langhorn), wyglądem przypominające azbest.
Wollastonit (wolastonit), nazwany tak na cześć angielskiego chemika W.H. Wollastona (1766-1828), wyglądem i składem chemicznym przypomina pektolit. Jest to trójskośny krzemian wapnia Ca3H(SiO3)3, który występuje w postaci drobnowłóknistych lub łuseczkowych i igiełkowych skupień. W odróżnieniu od pektolitu jest dość rozpowszechniony jako typowy minerał kontaktowy termicznie zmetamorfizowanych wapieni. Większe wystąpienia: Ciclova (Rumunia), Pensylwania (USA), Quebec (Kanada), Pichucalco (Meksyk). Niekiedy jest głównym minerałem skałotwórczym dużych mas skalnych. Skały wollastonitytowe, powstające w wyniku metamorfizmu kontaktowego skał węglanowych, zawierają zwykle domieszki kwarcu.
Skrytokrystaliczna; Tw. 2-4; G. 2-2,2 g/cm3; zwykle niebieskozielona, niebieska, brązowa; połysk tłusty lub szklisty; R. zielonkawobiała
Chryzokola nazwę wywodzi z greckiego chrysos (złoty) i kolia (klej). Wspominana była już jako znany minerał przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-287 p.n.e.), który uznawany jest za ucznia i kontynuatora myśli Arystotelesa. Chryzokolę wykorzystywano zawsze jako kamień ozdobny. Jest rzeczą zadziwiającą, że jej ścisły opis mineralogiczny przedstawiony został dopiero w 1968 r.
Chryzokola tworzy najczęściej cienkie naskocupienia i naloty, przypominające barwą malachit, od którego różni się niebieskawymi odcieniami. Występuje w strefie utleniania złóż kruszców miedzi. Jest minerałem wtórnym chalkopirytu i innych siarczków miedzi. Często występuje razem z wtrąceniami limonitu, opalu i malachitu. Te właśnie liczne domieszki utrudniały precyzyjne określenie składu chemicznego chryzokoli i jej identyfikację jako osobnego minerału. Główne nagromadzenia złożowe znajdują się w Rumunii, w Izraelu (Eilat), w rejonie występowania złóż malachitu na Uralu (m.in. Niżny Tagił), w Chile, Stanach Zjednoczonych (Arizona). Jako kamień ozdobny jest wykorzystywana obecnie raczej rzadko, głównie w Izraelu i w Rosji.
204

Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 2,3-2,4 g/cm3; biały, zielonkawy, różowy; połysk szklisty, perłowy na płaszczyznach łupliwości; R. biała
Apofyllit został po raz pierwszy opisany jako minerał przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Justa Hauya, który nadał mu nazwę z greckiego apo - oderwany, iphullon - liść, ponieważ podczas podgrzewania łuszczy się na drobne piątki na skutek parowania wody. Jest to cecha typowa także dla zeolitów, z którymi apofyllit bywa często mylony.
Apofyllit tworzy kryształy o pokroju słupkowym, tabliczkowym lub igiełkowym i występuje najczęściej w postaci blaszkowatych skupień o doskonałej łupliwości. Spotykany jest stosunkowo często w pustkach zasadowych skał wylewnych, m.in. w bazaltach i fonolitach. Najważniejsze wystąpienia znane są m.in. z miejscowości Mariańska Hora w Czechach, z okolic Kaisersthul w Niemczech, z Islandii, Bergen County w stanie New Jersey (USA) oraz z Brazylii, skąd pochodzą szczególnie duże kryształy. Podobne idealnie przezroczyste i barwne kryształy znane są z rejonu Poona w Indiach. Kamienie te bywają stosowane w zdobnictwie. Interesują się nimi także kolekcjonerzy.
205

Rombowy; Tw. 6-6,5; G. 2,8-3 g/cm3; zwykle zielonobiały; połysk szklisty; R. biała
Prehnit [prenit] został po raz pierwszy przywieziony do Europy w 1783 r. przez holenderskiego pułkownika Prehna z Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce Południowej. Ze względu na zmienne zielone zabarwienie sądzono, że kamień ten jest odmianą szmaragdu lub oliwinu i nazywano go "szmaragdem przylądkowym" (cape-emerald) lub "chryzolitem przylądkowym". Potem, gdy odkryto europejskie złoża tego minerału, uznano, że jest on zeolitem. Z uwagi na charakterystyczny wygląd zewnętrzny przylgnęła do niego niemiecka nazwa gelber Strahlzeolit (żółty zeolit promienisty). Prawidłowy opis tego minerału przedstawił w 1789 r. słynny niemiecki mineralog i geolog A.G. Werner z Akademii Górniczej we Freibergu.
Kryształy prehnitu mają pokrój tabliczkowaty lub słupkowy i tworzą najczęściej skupienia zbite lub nerkowate o budowie promienistej. Występuje jako minerał wtórny krzemianówwapnia i glinu, głównie skaleni. Spotykany często w pustkach skalnych amfibolitów i łupków krystalicznych, zazwyczaj w towarzystwie innych wtórnych minerałów, jak analcym i natrolit. Większe nagromadzenia występują w Le Bourg-dOisans, Daphine we Francji, w Szkocji, we Włoszech, w Peru i USA (Paterson). Stosunkowo rzadko wykorzystywany jako kamień ozdobny, zazwyczaj ze szlifem kaboszonowym.
Bavenit (nazwa pochodzi od złóż Baveno we Włoszech) przypomina prehnity, ale jest znacznie mniej rozpowszechniony. Jest to rombowy krzemian berylu, glinu i wapnia, który tworzy promieniste skupienia złożone z drobniutkich, białych, igiełkowatych kryształów. Powstają one na ogół w wyniku rozkładu berylu.
207

Jednoskośny; Tw. 1; G. 2,7-2,9 g/cm3; zwykle biały, zielonkawy (z niewielką zawartością żelaza); połysk tłusty; R. biała
Talk swoją nazwę wywodzi z języka arabskiego. Określenie zbitej odmiany - steatyt, pochodzi z greckiego stear (łój). Znany jest od najdawniejszych czasów. Jako tzw. kamień garncarski (mieszanina talku i chlorytów) używany był w przeszłości do wyrobu naczyń. Atrakcyjnie zabarwione odmiany talku od dawna wykorzystywano jako materiał do wytwarzania ozdobnych przedmiotów.
Talk tworzy tłuste skupienia blaszkowate i łusko watę o doskonałej łupliwości. Steatyt, zwany również kamieniem mydlanym, występuje wśród zmetamorfizowanych łupków. Jest rozpowszechniony w niektórych złożach metamorficznych skał węglanowych, m.in. towarzyszy często magnezytom, występuje wśród skał wzbogaconych w magnez (np. przekrystalizowane dolomity) oraz wśród łupków krystalicznych. Największym producentem talku są Stany Zjednoczone AP, gdzie eksploatuje się zasobne złoża w stanach Nowy Jork, Vermont i Wirginia. Największe złoża europejskie znajdują się w Austrii i we Włoszech. Talk wykorzystywany jest obecnie jako surowiec do wytwarzania materiałów żaroodpornych, m.in. do produkcji ognioodpornych wyrobów ceramicznych.
Pirofyllit nazwę swoją wywodzi z greckiego pyr - ogień, i phullon - liść, ponieważ w płomieniach łuszczy się na drobne listki. Bardzo podobny do talku. Spotykany głównie w Chinach. Zwięzłe odmiany pirofyllitu noszą nazwę "agalmatolit" i są od dawna wykorzystywane jako materiał do rzeźbienia najrozmaitszych figurek i przedmiotów ozdobnych, szczególnie popularnych w Chinach [znane są tu również pod nazwą "pagodyt"].
Muskowit - glinokrzemian glinu i potasu, zawierający fluoryt, KAl2(OHf)2AlSi3O10
Tw. 2-2,5; G. 2,78-2,88 g/cm3; zwykle bezbarwny, rzadziej brązowy, bladozielony, żółty; połysk perłowy; R. bezbarwna
Flogopit - złożony glinokrzemian magnezu i potasu oraz fluorytu
Tw. 2,5; G. 2,76-2,97 g/cm3; zwykle czerwonobrązowy; połysk niekiedy metaliczny; R. bezbarwna
Biotyt - złożony glinokrzemian magnezu, potasu oraz żelaza
Tw. 2,5-3; G. 2,8-3,2 g/cm3; zwykle brązowy, żółty, srebrzysty, a także rozmaicie zabarwiony Jasny do ciemnego (lepidomelan); połysk perłowy, lekko metaliczny; R. bezbarwna
Lepidolit - złożony glinokrzemian potasu, glinu, litu oraz fluoru
Tw. 2,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; zwykle różowy, fiołkowoszary, zielonkawy, żółtawy, biały; połysk perłowy; R. bezbarwna
Miki należą do grupy minerałów, które charakteryzują się doskonałą łupliwością; można je z łatwością dzielić na cieniutkie, elastyczne blaszki. Ta szczególna cecha okazała się wysoce przydatna dla celów praktycznych i jest już wykorzystywana niemal od trzech stuleci. W przeszłości przezroczyste miki stosowane były m.in. zamiast szyb okiennych. Miki są minerałami bardzo rozpowszechnionymi. Występują jako podstawowy składnik wielu skał, m.in. pegmatytów (szczególnie jasny muskowit). Należą do ważnych minerałów skałotwórczych, spotykanych w wielu skałach magmowych i łupkach krystalicznych. W zależności od zabarwienia stosuje się ogólny podział na miki jasne i miki ciemne.
Muskowit jest najbardziej rozpowszechnioną miką jasną, która występuje w postaci przezroczystych blaszek, często o pokaźnych rozmiarach. Spotykana jest niekiedy również w postaci drobniutkich łuseczek (serycyt) lub w skupieniach zbitych. Kryształy muskowitu są niezwykle rzadkie. Drobne blaszki muskowitu są białe i mają połysk perłowy; odmiany zbite są zielonkawe. Największe płyty muskowitu znajdowane były na Uralu oraz w Indiach.
209

Flogopit jest ogniwem przejściowym między mikami jasnymi i ciemnymi.
Wśród odmian ciemnych, które zabarwienie zawdzięczają obecności żelaza, najbardziej rozpowszechniony jest biotyt. Tworzy niedoskonale wykształcone kryształy znane głównie z krateru Monte Somma (Wezuwiusz) i z Kanady (Ontario, Quebec). Miki ciemne są znacznie mniej odporne niż muskowit i ulegają łatwemu rozkładowi. Zwykle przeobrażają się w chloryty.
Lepidolit albo mika litowa występuje w postaci drobnych lub grubszych blaszek spotykanych przede wszystkim w pegmatytach. Odkryty po raz pierwszy w okolicach Rożny na Morawach, gdzie występują piękne różowe i zielone odmiany razem z różowym turmalinem i topazem. Odmiany różowe spotykane są znacznie częściej niż zielone. Główne nagromadzenia złożowe znajdują się w rejonie Penig (Saksonia, Niemcy), na Uralu (Rosja) oraz w Stanach Zjednoczonych (Maine, Kalifornia).
Roczna produkcja światowa mik szacowana jest obecnie na około 50 tys. ton, z czego blisko 50% przypada na USA, a około 23% pochodzi z Indii. Jasne miki mają duże znaczenie praktyczne, ponieważ są ogniotrwałe i odporne na działanie kwasów. Stosowane są głównie w przemyśle elektrotechnicznym jako doskonałe izolatory oraz w przemyśle optycznym. Znacznie mniejsza odporność mik ciemnych ogranicza ich zastosowania techniczne. Przetworzony biotyt używany jest niekiedy do produkcji barwników, a także do pozyskiwania domieszek cezu. Lepidolit jest cennym surowcem wyjściowym do produkcji litu, ważnego składnika różnych stopów, przede wszystkim ołowiu i aluminium. Lepidolit wykorzystywany jest również wyjątkowo jako kamień ozdobny w postaci szlifów kaboszonowych, które najlepiej ujawniają jego perłowy połysk.
211

Jednoskośne; Tw. w przybliżeniu 2; G. 2,6-3,3 g/cm3 (sporadycznie do 4,8 g/cm3); zwykle zielonkawe z różnymi odcieniami, nawet czarne; połysk szklisty; R. bezbarwna
Chloryty wywodzą nazwę z greckiego chloros (zielony) i są zbliżone do mik, które często ulegają przeobrażeniu w chloryty pod wpływem wietrzenia. Wykazują, podobnie jak miki, doskonałą łupliwość, ale w przeciwieństwie do nich nie są elastyczne. Po wygięciu blaszki chloryty nie powracają do pierwotnej pozycji w odróżnieniu od sprężyście odkształcającej się miki. Chloryty rozpowszechnione są głównie w skałach metamorficznych. Pięknie wykształcone kryształy znajdowane są w Alpach Pennińskich. Występujące tu chloryty tworzą skupienia w postaci druz złożonych z niewielkich, niebieskawo zabarwionych kryształów i określane są nazwą pennin. Kammereryt, zaliczany do chlorytów chromowych, jest szczególnie interesującym minerałem przede wszystkim ze względu na piękne purpurowe lub fioletowe zabarwienie kryształów. Jego wystąpienia znane są z obszaru Anatolii w Turcji, skąd pochodzą okazy szlifowane dla kolekcjonerów. Do grupy chlorytów został zaliczony szamozyt [chamozyt], odkryty w 1820 r. przez francuskiego chemika P. Berthiera. Szamozyt występuje niemal wyłącznie w postaci skupień oolitowych o zielonym zabarwieniu. Bardzo zbliżony do niego turyngit występuje także w postaci skrytokrystalicznej i ma odcień oliwkowozielony. Jego nazwa wywodzi się od złóż w Turyngii. Obie odmiany, zarówno szamozyt, jak i mniej rozpowszechniony turyngit, powstają na drodze hydrotermalnej oraz występują często w znacznych ilościach wśród skał osadowych pochodzenia morskiego. Znane są m.in. z obszarów Francji i Czech. [W Polsce spotykane w złożach rud żelaza w okolicach Częstochowy i Łęczycy]. Do grupy chlory tów (tzw. septochlorytów) bywa zaliczany także cronstedytyt nazwany tak na cześć szwedzkiego mineraloga A. Cronstedta. Jest to złożony krzemian żelazawo-żelazowy występujący w postaci drobnych skupień krystalicznych o barwie czarnozielonej lub czarnej. Powstaje najczęściej na skutek przeobrażenia pirytu. Jest stosunkowo rzadkim minerałem. Jego większe wystąpienia znane są m.in. z Brazylii, Anglii, Rumunii oraz Czech.
212
Jednoskośny lub trójskośny; Tw. 1-2; G. 2,6 g/cm3; zwykle biały lub żółtawy; połysk perłowy, w zwartych skupieniach tłusty; R. biała
Kaolin swoją nazwę wywodzi z języka chińskiego, bowiem właśnie Chińczycy wykorzystywali ten kamień już wczasach starożytnych. Po rozdrobnieniu był on mieszany z wodą, następnie czyszczony, suszony i po sprasowaniu stosowany do wyrobu porcelany. Przez bardzo długi czas zdołano utrzymać w tajemnicy proces przeróbki kaolinu, jak również lokalizację jego złóż znajdujących się w dzisiejszej prowincji Jiangxi. Aż do XVIII wieku Chińczycy pozostawali jedynymi producentami porcelany, mimo że w X wieku dotarła ona do Iranu, a w XV stuleciu za pośrednictwem Holendrów do Europy. Tajemnicę wyrobu porcelany próbowali poznać Wenecjanie i Francuzi. Udało się to dopiero w 1709 r. Niemcowi J. Bóttgerowi.
Kaolin jest białą substancją ilastą, której
głównym składnikiem jest minerał kaolinit. Kaolinit ma zwykle postać ziemistą, i jest kruchy i tłusty w dotyku. Zawiera także inne glinokrzemiany. Powstaje w wyniku rozkładu krzemianów wzbogaconych
w glin, przede wszystkim skaleni występujących w granitach i arkozach (skały piaskowcowe złożone z kwarcu i skaleni). Najbardziej znane złoża znajdują się w St. Austell w Kornwalii (Wielka Brytania) i w okolicach Karlovych Var w Czechach. Obecnie do produkcji porcelany wykorzystywane są tylko najlepsze odmiany kaolinu. Surowiec gorszej jakości stosowany jest jako wypełniacz w przemyśle papierniczym i do wyrobu farb.
Skrytokrystaliczny, Jednoskośny; Tw. 3-4; G. 2,5-2,6 g/cm3; różne odcienie zieleni i żółci, także czerwonawy, warstewkowany; połysk szklisty, doskonały po oszlifowaniu; R. biała
Serpentyn był już dobrze znany w starożytnym Rzymie, skąd wywodzi się jego nazwa z łacińskiego serpens (wąż), bowiem sądzono wówczas, że jest on doskonałym remedium na ukąszenie węża. W starożytności znano również włóknistą odmianę serpentynu - azbest, który według źródeł historycznych wydobywany był na Cyprze. Ognioodporność azbestu nie była jednak wówczas przedmiotem szczególnego zainteresowania. Wykonywane z azbestu różne przedmioty aż do XIX wieku traktowano raczej jako ciekawostki.
213

 Poważniejsze próby wykorzystania niezwykłych właściwości tego minerału przeprowadzono jedynie za czasów panowania Piotra Wielkiego (1689-1725), który chciał zagospodarować bogate złoża azbestu na Uralu.
Serpentyn występuje najczęściej w postaci dwóch głównych odmian: włóknistego chryzotylu oraz antygorytu, który tworzy skupienia tabliczkowate lub płytkowe. Obie te formy serpentynu są głównymi składnikami skał zwanych serpentynitami. Najważniejsze złoża europejskie serpentynów azbestowych znajdują się w Balangero koło Turynu we Włoszech, a największe złoża światowe występują w Kanadzie i USA. Najbardziej przydatne do produkcji materiałów ognioodpornych są drobnowłókniste chryzotyle, uważane za najlepsze spośród wszystkich typów azbestów (tzn. drobnowłóknistych krzemianów). Wykorzystywane są one również jako materiały izolacyjne w przemyśle ceramicznym i elektrotechnicznym. Zbite odmiany serpentynu stosowane były także w przemyśle materiałów budowlanych. Pięknie zabarwione serpentyny są kamieniami ozdobnymi. [W Polsce serpentyny i skały serpentynitowe występują na Dolnym Śląsku; m.in. Jordanów, Sobótka, Szklary].
Ortoklaz - glinokrzemian potasu,, KAlSi2O3
Jednoskośny; Tw. 6; G. 2,54-2,56 g/cm3; zwykle żółtobiały lub różowy, krwistoczerwony; połysk szklisty lub perłowy; R. bezbarwna
214

Mikroklin - glinokrzemian potasu, KAlSi3O8
Trójskośny; Tw. 6; G. 2,57 g/cm3; biały do zielonego (amazonit); połysk zbliżony do ortoklazu; R. bezbarwna
Albit - glinokrzemian sodu, NaAlSi3O8
Trójskośny; Tw. 6,5; G. 2,62 g/cm3; zwykle białawy lub bezbarwny; połysk szklisty lub perłowy; R. bezbarwna
Oligoklaz - albit z domieszką anortytu
Trójskośny; Tw. 6; G. 2,64 g/cm3; bezbarwny, biały, żółtawy, czerwonawy, zielonkawy; połysk szklisty, często ze złocistą grą barw; R. bezbarwna
Labrador - anortyt z domieszką albitu
Trójskośny; Tw. 6; G. 2,7 g/cm3; szaroniebieski, zielononiebieski z atrakcyjną grą barw, rzadziej białawy lub bezbarwny; R. biała
Anortyt - glinokrzemian wapnia, CaAl2Si2O9
Trójskośny; Tw. 6; G. 2,76 g/cm3; szary, biały lub bezbarwny; połysk szklisty lub perłowy na niektórych płaszczyznach łupliwości; R. biała
Skalenie dzielą się na dwie ważne grupy: skalenie potasowe i skalenie sodowo-wapniowe, czyli plagioklazy.
215

Skalenie potasowe krystalizować mogą zarówno w układzie jednoskośnym (ortoklaz), jak i w układzie trójskośnym (mikroklin). Warunki krystalizacji ortoklazu i mikroklinu są niemal identyczne, dlatego może się zdarzyć, że pozornie jednolity kryształ złożony jest w części z ortoklazu i w części z mikroklinu. Oba minerały tworzą interesujące odmiany i zazwyczaj zawierają domieszki innych pierwiastków, zwłaszcza sodu. Plagioklazy tworzą ciągły szereg izomorficzny, którego krańcowe ogniwa stanowią skaleń sodowy (albit) oraz skaleń wapniowy (anortyt). Do najlepiej znanych i zarazem najważniejszych plagioklazów o pośrednim składzie chemicznym należą oligoklaz z przewagą składników sodowych oraz labrador o przewadze składników wapniowych.
Skalenie charakteryzują się doskonałą łupliwością i tworzą kryształy o pokroju tabliczkowym lub krótkich słupów. Występują w postaci skupień zbitych ziarnistych, często z wyodrębnionymi dużymi kryształami. Znamienną cechą skaleni są bliźniaki, tworzące najrozmaitsze zrosty według różnych praw bliźniaczych, które noszą nazwy własne pochodzące najczęściej od głównych miejsc ich występowania. Ortoklazy tworzą na przykład bliźniaki karlsbadzkie (Carlsbad), manebachskie (Manebach) lub baweńskie (Baveno). Zrosty bliźniacze plagioklazów, często wielokrotne, utworzone są na ogół według dwóch praw - prawa albitowego i prawa peryklinowego. Kryształy większości skaleni wykazują budowę pasową odzwierciedlającą serie powtarzających się zrostów bliźniaczych (poi i syntetycznych), doskonale dostrzegalnych w badaniach mikroskopowych. Można powiedzieć, że zasadniczo wszystkie skalenie występują w postaci kryształów bliźniaczych, tworzących najrozmaitsze skomplikowane zrosty, często wielokrotne.
Kryształy skaleni mają zwykle doskonałą łupliwość w dwóch kierunkach przecinających się pod kątem prostym lub niemal prostym. Jest to jedna z charakterystycznych cech wyróżniających skalenie spośród innych minerałów. Są stosunkowo twarde i na ogół jasno zabarwione. Skalenie należą do najważniejszych minerałów skałotwórczych. Stanowią one główny składnik
216

kwaśnych skał magmowych, takich jak granity i pegmatyty, ale również obticie występują w skałach zasadowych ubogich w kwarc, m.in. w diorytach, porfirach, melafirach, bazaltach itp. W skałach kwaśnych dominują skalenie potasowe, natomiast w skałach zasadowych przeważają skalenie sodowo-wapniowe (plagioklazy). Skalenie są także ważnym składnikiem wielu skał metamorficznych, m.in. łupków krystalicznych, oraz skał osadowych, przede wszystkim arkoz (piaskowców złożonych głównie z kwarcu i skaleni). W niektórych pustkach skalnych, przede wszystkim w granitach i pegmatytach, spotyka się kryształy skaleni potasowych o długości dochodzącej do jednego metra. Skalenie (szczególnie zasobne w wapń) są stosunkowo mało odporne na wietrzenie i łatwo ulegają rozkładowi, tworząc m.in. zasobne złoża kaolinu rozpowszechnione na całym świecie.
Skalenie, a zwłaszcza ortoklaz, mają duże znaczenie w różnych gałęziach przemysłu. Wykorzystuje sie je głównie jako surowce dla przemysłu szklarskiego i ceramicznego, m.in. do wytwarzania porcelany, szkła porcelanowego, rozmaitych materiałów budowlanych, emalii itp. W przemyśle ceramicznym, w zależności od przeznaczenia surowców skaleniowych, ważna jest ocena zawartości krzemionki oraz tlenków wapnia. Skalenie są niezbędne do produkcji szkła ze względu na zawartość nie tylko tlenków glinu, ale także tlenków potasu i sodu. Skalenie stanowią także surowiec dla przemysłu materiałów ściernych i polerskich oraz przemysłu chemicznego (m.in. do produkcji mydła i preparatów czyszczących). Niektóre odmiany skaleni są również cenionymi kamieniami ozdobnymi. Należą do nich przede wszystkim adular, amazonit i labrador.
Największym producentem skaleni są Stany Zjednoczone z głównymi rejonami wydobycia w stanach położonych wzdłuż wybrzeża atlantyckiego (północna i południowa Karolina, Maine) i w południowej Dakocie. Inne duże złoża występują w Kanadzie, Szwecji, Francji, w Rosji, Chinach i Wielkiej Brytanii. Pegmatyty zawierają z reguły wszystkie odmiany skaleni wykorzystywanych do celów przemysłowych.
Ortoklaz wywodzi swoją nazwę z greckiego orthos (prosty) i klasis (łupliwy). Nawiązuje ona do doskonałej łupliwości tego minerału. Grube, tabliczkowe lub krótkie, słupkowe kryształy są zazwyczaj
217

zbliźniaczone. Najbardziej rozpowszechnione są tzw. bliźniaki karlsbadzkie, odkryte po raz pierwszy w Karlovych Varach, wówczas noszących niemiecką nazwę "Carlsbad". Sanidyn jest odmianą skalenia potasowego zawierającą domieszki sodu. Tworzy on dobrze wykształcone kryształy o pokroju tabliczkowatym i występuje w młodszych skałach wulkanicznych typu trachitów i fonolitów. Od innych odmian ortoklazu różni się przede wszystkim właściwościami optycznymi. Czysty ortoklaz jest całkowicie bezbarwny, ale najczęściej spotykane w przyrodzie odmiany mają zabarwienie białe, żółte lub różowawe. Najczystszą odmianą ortoklazu, powstającą z roztworów hydrotermalnych, jest adular. Jego nazwa pochodzi od złóż w górach Adula (Adular Bergstock) w pobliżu St. Gotthard w Szwajcarii, gdzie występuje w szczelinach skał alpejskich, podobnie jak setki innych złóż w masywie Mont Blanc. Adular jest zwykle przezroczysty, niekiedy zawiera wtrącenia chlorytów i wykazuje delikatną grę barw. Jego kryształy, które wypełniają często szczeliny skalne w łupkach i granitach, mają z reguły doskonale wykształcone ściany. W odróżnieniu od innych skaleni adular ma piękny perłowy połysk. Ortoklaz jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych krzemianów w świecie minerałów oraz jednym z najważniejszych minerałów skałotwórczych. Tworzy nie tylko podstawową substancję licznych skał magmowych, ale także stanowi główny składnik licznych skał metamorficznych i osadowych, jak np. piaskowce. Skalenie są w nich rozmieszczone równomiernie w postaci drobnych na ogół ziarn. W niektórych granitach ortoklaz występuje w formie dużych kryształów, wyraźnie większych od pozostałych minerałów tworzących ujednoliconą, drobnoziarnistą masę skalną. Te tak zwane fenokryształy są często doskonale wykształcone i mają w pełni rozwiniętą postać krystalograficzną prostych, spłaszczonych słupów. Z reguły owe fenokryształy mają długość kilku centymetrów i prawdopodobnie tworzyły się we wcześniejszej fazie krystalizacji magmy, kiedy podstawowa jej masa pozostawała jeszcze nie skonsolidowana. Dlatego zarys tych prakryształów jest znacznie bardziej wyrazisty niż podstawowa, drobnoziarnista masa skalna granitów.
218

Najpiękniejsze kryształy ortoklazów spotykane są jednak nie w zasadniczej masie skalnej, ale w pustkach granitów, gdzie zachowana jest dostatecznie obszerna przestrzeń umożliwiająca pełny ich rozwój. Takie gruboziarniste granity nazywane są pegmatytami. Są one dla kolekcjonerów najbardziej obiecującym polem poszukiwań pięknych kryształów o wyjątkowo dużych rozmiarach, którym towarzyszą z reguły skalenie potasowe, najczęściej ortoklaz.
Podczas wietrzenia granitów kryształy wyodrębniają się często ze skały macierzystej i trafiają do ru-moszu skalnego, żwirów i gleby, gdzie można je z łatwością odnaleźć. Doskonałym przykładem są tutaj wystąpienia pięknie wykształconych kryształów ortoklazu spotykane w granitach pegmatytowych masywu Strzegomia na Dolnym Śląsku. Bliźniaki karlsbadzkie występujące w granitach o strukturze porfirowatej spotykane są nie tylko w rejonie Karlovych Varów, ale także w wielu innych stanowiskach na obszarze Czech. Zazwyczaj osiągają one 5-8 cm długości, ale zdarzają się okazy mierzące nawet 10 cm długości.
W niektórych gruboziarnistych granitach, a szczególnie w pegmatytach, kryształy ortoklazu tworzą charakterystyczne przerosty z kwarcem. Noszą one nazwę granitów pismowych lub napisowych albo hebrajskich, ponieważ kształty wrostków kwarcowych przypominają litery hebrajskiego alfabetu. Nazwę tę zaproponował francuski mineralog Rene Just Haiiy, który szczegółowo opisał tę szczególną formę strukturalną granitu.
Struktury napisowe spotykane są również w potasowych skaleniach trójskośnych - mikroklinach (np. w Górach Ilmeńskich na Uralu). Natomiast mniej wyraźne i rzadsze są one w skaleniach sodowo-wapniowych (plagioklazach). Przerosty kwarcu występują jedynie w mniej zasadowych członach grupy plagioklazów (albit lub oligoklaz) i ujawniają się na płaszczyznach łupliwości zwykle w postaci przypominającej małe robaczki. Struktury takie nazywane są robaczkowymi lub myrmekitowymi.
Ortoklaz wietrzeje dość łatwo, przeobrażając się często w kaolin (jak np. w złożach w okolicy Karlovych Varów), lub tworzy iły przemieszane z muskowitem.
Najlepiej wykształcone kryształy ortoklazu pochodzą m.in. z San Pietro na wyspie Elbie, z Murzinki na Uralu, a przede wszystkim z Madagaskaru, gdzie spotykane są szlachetne odmiany ortoklazu o wspaniałej przezroczystości i pięknej, żółtej barwie. Doskonale wykształcone kryształy występują również w rejonie Velke Mezifići na Morawach, w Strzegomiu i Jeleniej Górze na Dolnym Śląsku, a także w północnych Włoszech (Baveno) oraz wielu rejonach Skandynawii.
We wszystkich wspomnianych wyżej stanowiskach ortoklazy występują najczęściej w formie druz wypełniających pustki i szczeliny w granitach i pegmatytach. Kryształy ortoklazu wykazujące delikatną grę barw znane są m.in. z rejonu Frederiksvam w Norwegii. Najwspanialsze okazy adularu pochodzą ze Sri Lanki, skąd eksportowane są na cały świat. Doskonały surowiec wydobywany jest przede wszystkim w środkowej części wyspy oraz z bogatych złóż aluwialnych na jej południowych wybrzeżach.
Pochodzące z Madagaskaru żółte i idealnie przezroczyste kryształy ortoklazu są wykorzystywane
219

jako kamienie ozdobne. Nadaje się im zwykle wielościenny szlif fasetkowy. Wysoko ceniona jest również mleczna odmiana adularu, zwana kamieniem księżycowym. Po oszlifowaniu wykazuje ona niezwykle piękny połysk w postaci niebieskawej poświaty w najrozmaitszych odcieniach. Obecnie największym uznaniem i popularnością cieszą się adulary pochodzące ze Sri Lanki.
Atrakcyjne kamienie księżycowe o jubilerskiej wartości występują również w wielu rejonach Stanów Zjednoczonych AP. Zupełnie niezwykle okazy pochodzą na przykład ze stosunkowo niedawno odkrytych złóż w okolicach kanionu Noonday w paśmie Black Rangę (Grant County, Nowy Meksyk). Są to kryształy sanidynu osiągające niekiedy całkiem wyjątkowe rozmiary od 30 do 60 cm długości. Zewnętrzna ich część jest najczęściej mlecznobiała, podczas gdy partie środkowe są przezroczyste. Na wulkanicznych obszarach Nowego Meksyku zlokalizowano obecnie wiele innych stanowisk, gdzie spotykane są skalenie, które wykazują charakterystyczną dla kamieni księżycowych grę barw. Duże kryształy w monzonitach kwarcowych występują na obszarze Burro Mountains w rejonie Grant County, Luna i Otero. Wspaniale wykształcone bliźniaki karlsbadzkie znane są z monzonitów porfirowych występujących w rejonie rzeki Red (Taos County). Podobne, chociaż nieco mniejsze okazy pochodzą z Arizony (okolice Ray, Pinal County), gdzie występują w dużych ilościach na przełęczy o wymownej nazwie Crystal Pass. Wspaniałe, białe adulary, zwane valencjanitami, pochodzą z kopalń Silver City (Owhyee County, Idaho). Przypominają one słynne szwajcarskie adulary i występują w postaci pojedynczych kryształów lub bliźniaków, które niekiedy osiągają 2 cm długości. Chociaż nie poddaje się ich obróbce szlifierskiej, stanowić mogą one ozdobę każdej kolekcji. Księżycowe kamienie tworzą również kryształy sanidynu. Spotykane są one m.in. w liparytach na obszarze Ragged Moun-tain (Gunnison County) w stanie Kolorado. Mimo że osiągają także duże rozmiary, to jednak sposób ich wykształcenia nie jest już tak doskonały jak w poprzednio wymienionych złożach.
Delikatna gra barw ujawniająca się na oszlifowanych okazach adularów przypomina czasami szlachetne opale, chociaż barwy nie wykazują tak wielkiej żywości. Adularowe kamienie księżycowe otrzymują soczewkowaty szlif kaboszonowy.
Mikroklin nazwę swoją wywodzi z greckiego mikros - mały, i klinos - pochylony, ponieważ kąt między płaszczyznami łupliwości jest nieco odchylony od kąta prostego, typowego dla skaleni jednoskośnych.
220

Mikroklin przypomina bardzo ortoklaz, z którym zresztą często tworzy zrosty. Zielononiebieska odmiana nosi nazwę amazonit (kamień amazoński), co w rzeczywistości jest swego rodzaju pomyłką, bowiem zielony kamień znajdowany w dolinie Amazonki jest w istocie nefrytem, a nie mikroklinem.
Kryształy mikroklinu są przeważnie duże i doskonale wykształcone w postaci spłaszczonych słupów przypominających wyglądem ortoklaz. Podobieństwo to wynika przede wszystkim z niemal identycznych warunków krystalizacji obu tych skaleni potasowych. Kryształy mikroklinu są często zbliźniaczone wielokrotnie według prawa albitowego lub peryklinowego.
Mikroklin występuje najczęściej w granitach i pegmatytach. Spotykane są również plutoniczne skały magmowe zbudowane niemal wyłącznie z mikroklinu, które noszą nazwę mikroklinitów. Mikroklin należy do minerałów rozpowszechnionych w przyrodzie. Najważniejsze wystąpienia z mineralogicznego punktu widzenia znane są m.in. z granitów i pegmatytów na obszarze Dolnego Śląska, z pegmatytowych druz w rejonie Iveland w Norwegii, z Finlandii, Hagendorf (Niemcy), Miaas na Uralu oraz Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).
Najpiękniejsze i najwyżej cenione odmiany niebieskozielonego amazonitu pochodzą z Madagaskaru i Stanów Zjednoczonych (Amelia w stanie Wirginia, Pikes Peak w Kolorado). Amazonit znajdowany jest tam najczęściej w pegmatytach i czerwonych granitach. Złoża te są rozproszone na rozległym obszarze w zachodniej części Pikes Peak. Najlepsze okazy pochodzą z wielkiego masywu pegmatytowego w pobliżu Crystal Peak na północ od jeziora George (Teller County, Kolorado). Spotykane tutaj kryształy są zielone lub mają ciemny odcień niebieskozielony (najwyżej ceniony). Niekiedy tworzą przerosty z białym albitem w postaci gwiaździstych skupień niewielkich kryształów (znane pod nazwą clevelandyt). Dużą popularnością cieszą się również druzy kryształów skaleni i ciemnobrązowych, silnie połyskujących kryształów kwarcu dymnego. Jasnobrązowe kryształy mikroklinu spotykane często wśród pustek skalnych w pegmatytach osiągają niekiedy 40 cm długości. Wypełnione są one z reguły w środku kwarcem. Kryształy mikroklinu bez kwarcowego rdzenia dochodzą maksymalnie do 12 cm długości. Piękne okazy amazonitu o wysokiej jakości występują również w wielu innych złożach na obszarze stanu Virginia. Z kopalni Rutherford i Morefield koło Amelia znane są kryształy mikroklinu o długości 45 cm, występujące w zwartej masie skalnej. Inne atrakcyjne okazy amazonitu pochodzą ze znanych złóż kanadyjskich w Renfrew County (Ontario). Mają one postać zbitą i są podobne do amazonitów brazylijskich. Wystąpienia doskonale wykształconych kryształów mikroklinu spotyka się w Tawara na wyspie Honsiu (Japonia). Osiągają one wprawdzie długość 9 cm, ale są białe i nieprzezroczyste. Bogate złoża amazonitu występują w Górach Ilmeńskich na Uralu (Miass), gdzie spotykane są one zarówno w postaci gruboziarnistych skupień, jak i pięknie wykształconych kryształów.
Gruboziarniste pegmatyty napisowe w Górach Ilmeńskich złożone z niebieskozielonego amazonitu
221

i kwarcu dymnego zaczynają krystalizować w temperaturze około 800°C. Powolne stygnięcie stopionej masy skalnej stwarza nadzwyczaj sprzyjające warunki wzrostu ogromnych kryształów skaleni. Regularne, maleńkie znaki granitu napisowego zaczynają się formować w temperaturze około 575°C, kiedy z roztworu wydziela się ciemny kwarc. W miarę obniżania się temperatury pojawiają się mniej regularne wzory "pismowe", a kryształy kwarcu osiągają coraz to większe rozmiary. Szczegółowe badania mineralogiczne i geochemiczne wystąpień skaleni w masywach pegmatytowych Gór Ilmeńskich przeprowadził znany rosyjski mineralog AJ. Fersman.
Amazonity z Gór Ilmeńskich wydobywane były wraz z innymi kamieniami szlachetnymi oraz miką już od XVIII wieku, głównie przez Kozaków, którzy musieli staczać ciągłe potyczki z miejscowymi Baszkirami i Kazachami. Wielkie okazy amazonitu, z których wykonywano m.in. blaty stołów, zdobią do dziś komnaty Ermitażu w St. Petersburgu. Jeden z nieczynnych już obecnie kamieniołomów amazonitu jest objęty ochroną jako rezerwat przyrody. W samym centrum odkrywki pozostawiono gigantyczny kryształ amazonitu z pismowymi przerostami kwarcu.
Albit wywodzi nazwę z łacińskiego albus (biały). Jest najbardziej rozpowszechnionym trójskośnym skaleniem (plagioklazem). Nigdy nie występuje w czystej postaci glinokrzemianu sodu, jak to określa teoretyczny wzór chemiczny, ale zawsze zawiera domieszki wapnia. Albit tworzy niewielkie kryształy o pokroju tabliczkowatym lub słupkowym, często zbliźniaczone. Wydłużone kryształy, zbliźniaczone według charakterystycznego dla niektórych plagioklazów prawa peryklinowego, nazywane są peryklinami.
Albit występuje zawsze jako minerał skałotwórczy w pegmatytach, niektórych granitach, sjenitach i trachitach. Formy krystaliczne spotykane są głównie w szczelinach skalnych. Ważniejsze wystąpienia znane są m.in. z Schmirn w austriackim Tyrolu, ze Strzegomia na Dolnym Śląsku, Bobruvka koło Velke Mezifići, Tintagel w Kornwalii. Piękna odmiana albitu wykazująca iryzację (migotliwość)
222

znana jest pod nazwą perysteryt i występuje w Kanadzie i stanie Wirginia (Bedford County). Wykorzystywana jest jako kamień ozdobny głównie w postaci szlifu kaboszonowego.
Oligoklaz nazwę swoją wywodzi z greckiego oligos (niewiele) i klasios (przełam). Nawiązuje ona do nieco mniej wyraźnie zaznaczonej łupliwości tego minerału. Oligoklaz występuje na ogół w postaci gruboziarnistej lub zbitej. Rzadko spotykane kryształy mają pokrój słupkowaty. Jest stosunkowo dobrze rozpowszechniony w granitach, sjenitach, diorytach, porfirach, trachitach i andezytach, ale występuje również w gnejsach i serpentynitach. Główne nagromadzenia złożowe znajdują się w Tvedestrand w Norwegii, Monte Somma (Wezuwiusz) i na Uralu (Rosja). Jako kamienie ozdobne wykorzystywane są szarobrązowawe oligoklazy pochodzące z Norwegii, które wykazują wyraźną migotliwość.
Przeszło dwieście lat temu misjonarz zwany ojcem Adolfem odkrył na wschodnim wybrzeżu półwyspu Labrador dziwnie wyglądające kamienie. Występowały one w dość dużej ilości i miały raczej zwykłą szarą barwę, ale przy obracaniu zmieniały zabarwienie i zaczynały się mienić głębokimi niebieskimi i zielonymi odcieniami. Odkrycie to wzbudziło wyjątkowe zainteresowanie wśród przyrodników, którzy po pewnym czasie zidentyfikowali ten niezwykły minerał jako trójskośny skaleń sodowo-potasowy (plagioklaz) i od miejsca odkrycia nadali mu nazwę labrador lub labradoryt [termin ten stosowany jest obecnie dla określenia skały zbudowanej głównie z minerału labradoru].
Wkrótce rozległe złoża tego kamienia o połyskliwych i zmiennych barwach odkryto na Ukrainie w pobliżu Kijowa. Wielkie bloki labradorytu pochodzące z Ukrainy zaczęto obrabiać już w 1781 r. w słynnych warsztatach szlifierskich w Petrodworcu koło St. Petersburga. Z najbardziej atrakcyjnie zabarwionych kawałków o szczególnie intensywnej migotliwości wyrabiano drobne przedmioty ozdobne, a niektóre kamienie przeznaczano na cele jubilerskie. Szczególnie wysoko cenione były labradory ukazujące odcienie żółte, zielone i złote. W żadnych innych złożach nie spotykano labradorów o tak doskonałej zmienności barw widocznej przy najmniejszym nawet poruszeniu kamienia. Rzadkie raczej , czysto niebieskie kamienie z zielonkawym odcieniem znane są również pod nazwą "bawole oko".
Charakterystyczna dla labradorów gra barw w ciemnych odcieniach spowodowana jest interferencją światła odbitego od mikroskopijnych wrostków różnych minerałów ciemnych rozmieszczonych wzdłuż płaszczyzn łupliwości. Są to zazwyczaj drobniutkie blaszki lub igiełki ilmenitu, magnetytu i hematytu rozpoznawalne w obrazie mikroskopowym. Odcienie jaśniejsze, zwłaszcza niebieskie,
223
wywołane są odbiciem i interferencją promieni świetlnych na granicy drobniutkich zrostów bliźniaczych labradoru, których występowanie potwierdzają również badania mikroskopowe.
Labrador najczęściej ma postać skupień zbitych lub ziarnistych, a tylko wyjątkowo tworzy maleńkie tabliczkowate kryształy. Natrafiono na nie m.in. w andezytach koło Rosia Montana w Rumunii oraz w popiołach i lufach wulkanicznych na zboczach Etny na Sycylii.
Labrador występuje również często jako główny minerał niektórych skał magmowych ubogich w krzemionkę, jak np. gabra, diory ty, bazalty, diabazy itp. Niekiedy jest niemal wyłącznym składnikiem skał magmowych nazywanych labradorytami [labradorytytami lub labradytami]. Labrador spotykany jest także w niektórych łupkach krystalicznych.
Wspomniane już złoża labradoru na wschodnim wybrzeżu półwyspu Labrador należą wciąż do największych i najważniejszych. Dobrze znanym rejonem eksploatacji jest również złoże Ojamo w Finlandii, którego znaczenie gemmologiczne przewyższa niekiedy złoża kanadyjskie. Przezroczysta odmiana labradoru, zwana niekiedy spektrolitem, wydobywana jest również na Madagaskarze.
Labrador jest dziś bez wątpienia najszerzej wykorzystywanym kamieniem ozdobnym wykazującym grę barw, którą można znacznie wzmocnić przez odpowiednią obróbkę, nadając mu zazwyczaj szlif płaski lub wypukły. Stosowany jest najczęściej do wyrobu najrozmaitszych, przeważnie dość drogich przedmiotów ozdobnych. Skały labradorytowe są cenionym materiałem dekoracyjnym wykorzystywanym w budownictwie, do zdobienia pomników itp.
Skaleń wapniowy - anortyt, jest końcowym ogniwem izomorficznego szeregu skaleni sodowo-wapniowych (plagioklazów). Występuje najczęściej w postaci skupień kryształów o pokroju słupkowym lub tabliczkowym, bardzo często zbliźniaczonych. Anortyt, chociaż jest mniej rozpowszechniony niż inne plagioklazy, tworzy często monomineralne skały zwane anortozytami. Występują one w większych nagromadzeniach m.in. na Uralu, Antylach, w rejonie Wezuwiusza.
[W Polsce wystąpienia kryształów labradoru i anortytu znane są m.in. ze skał gabrowych na Dolnym
224

Śląsku (Nowa Ruda, Woliborz). Duże ich ilości stwierdzone zostały w intruzjach skał anortozytowo-norytowych występujących w podłożu krystalicznym północno-wschodniej Polski].
Regularny lub tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 2,5 g/cm3; zwykle szarobiały, połysk szklisty; R. bezbarwna
Leucyt był znany przyrodnikom już w drugiej połowie XVIII wieku. Uwagę ich przyciągały dobrze wykształcone kryształy leucytu spotykane w pokrywach lawowych Wezuwiusza i przypominające swoim kształtem granaty. Zewnętrznie różniły się jedynie barwą, zwykle białą lub szarą. Dlatego początkowo uznano leucyt za specjalną odmianę granatu, która utraciła pierwotne zabarwienie na skutek oddziaływania gazów wulkanicznych lub też pod bezpośrednim wpływem "wulkanicznego ognia". Niedługo potem udowodniono, że leucyt jest całkowicie innym minerałem. Szczegółowa analiza chemiczna pozwoliła na stwierdzenie, że był to pierwszy poznany wówczas minerał zawierający dużą ilość potasu, który, jak sądzono dawniej, miał występować tylko w roślinach. Kryształy leucytu tworzą dobrze wykształcone osobniki z wyraźnie rozwiniętymi 24 ścianami. W rzeczywistości są to jedynie pseudomorfozy tetragonalnego leucytu po odmianie regularnej, które mogą zachować trwałość w normalnych temperaturach. Leucyt spotykany jest głównie w młodych skałach wulkanicznych. Poza Wezuwiuszem, leucyt spotykany jest m.in. w rejonie jeziora La-acher w Niemczech, w okolicach San Paulo w Brazylii i Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).
225

Regularny; Tw. 5,5; G. 2,4 g/cm3; zwykle niebieski lub intensywnie niebieski, zielonkawoszary, szary, biały, bezbarwny; połysk szklisty, na świeżym przełamie tłusty; R. niebieskobiała
Sodalit został znaleziony wśród ruin starożytnego miasta boliwijskiego Tiahuanaca, co wskazuje, że był on w tym rejonie dość rozpowszechnionym kamieniem ozdobnym. Jako minerał został jednak opisany dopiero w 1811 r. przez brytyjskiego mineraloga T. Thomsona. Sodalit spotykany jest najczęściej w postaci skupień zbitych lub ziarnistych. Znacznie rzadziej tworzy kryształy o wyraźnej łupliwości, często zbliźniaczone. Występuje w skałach magmowych ubogich w krzemionkę, przede wszystkim w sjenitach i nefelinach. Niekiedy bywa ważnym minerałem skałotwórczym, zajmując często miejsce skaleni [stąd zaliczany jest czasami do grupy minerałów określanych ogólnym mianem skalenoidów lub skaleniowców. Tworzy również monomineralne skały złożone wyłącznie z jasno zabarwionych sodalitów, nazywane sodalitytami].
Główne złoża sodalitu znajdują się w Ditrau (Rumunia), Serra de Monchique (Portugalia), w seriach wulkanitów Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Monti Albani koło Rzymu, w Rieden (Niemcy), na Uralu (Miaas), w Kanadzie (Ontario), Boliwii (Cerro Sapo), na Grenlandii oraz w USA. Mikroskopijne skupienia sodalitu spotykane są w różnych skałach wulkanicznych, np. trachitach, fonolitach, bazaltach. Sodality wykorzystywane są również obecnie jako kamienie ozdobne, którym nadaje się zazwyczaj szlify kaboszonowe wypukłe lub płaskie. Popularnością cieszą się jedynie ciemne odmiany, które przypominają lazuryty intensywnością zabarwienia i odcieniem. Wymagania te spełniają przede wszystkim sodality pochodzące z Kanady, a także niekiedy z Uralu i Stanów Zjednoczonych.
Sodalit występuje często razem z lazurytem i wieloma pokrewnymi glinokrzemianami. Wśród najbardziej znanych skaleniowców wymienić należy haiiyn, nazwany tak na cześć Rene Justa Haiiya, francuskiego mineraloga i twórcy naukowej krystalografii. W odróżnieniu od sodalitu, zamiast chloru zawiera on siarkę i domieszki wapnia oraz charakteryzuje się wyższym stopniem twardości i większym ciężarem właściwym.
226
Regularny; Tw. 5; G. 2,38-2,9 g/cm3; zwykle niebieskofioletowy, fioletowy, niebieskozielony; połysk szklisty; R. niebieska
Lazuryt lub lapis-lazuli wywodzi swą nazwę z arabskiego azul (niebieski) i łacińskiego lapis (kamień). Przypuszcza się, że w czasach starożytnych brano lazuryt za odmianę szafiru. Trudno więc ustalić, kiedy po raz pierwszy został zastosowany jako kamień ozdobny. Nie ulega natomiast wątpliwości, że był zawsze wysoko cenionym kamieniem dekoracyjnym.
Na podobne trudności natrafiają również próby ustalenia lokalizacji pierwszych znanych złóż lazurytu. Wprawdzie o lapis-lazuli wspomina się w wielu źródłach starożytnych, ale wydaje się, że często mylono miejsca jego występowania z miejscami sprzedaży. Na pewno jednak najstarsze eksploatowane złoża znajdowały się w Azji i w Chile.
Pierwszy wiarygodny opis lazurytu odnaleźć można w dziełach Marco Polo (ok. 1254-1324). Ten syn weneckiego kupca podróżował wraz z ojcem i stryjem przez całą zachodnią i środkową Azję docierając aż do Chin, gdzie przebywał przez siedemnaście lat (1275-1291). Wstąpił tam na służbę wielkiego chana mongolskiego, później cesarza Chin Kubilaja, który wysyłał go z ważnymi misjami państwowymi. Marco Polo przemierzył wówczas wiele krajów zupełnie nie znanych Europejczykom. Wtedy właśnie zapoznał się ze słynnymi złożami lazurytu w Badachszan w rejonie górnego biegu rzeki Oxus (dzisiejsza Amu-Daria) w Afganistanie. Prawdopodobnie z tego złoża korzystali nawet starożytni Egipcjanie, którzy z lazurytu rzeźbili swoje słynne amulety przedstawiające skarabeusze. Mieszkańcy Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza Chińczycy, wykorzystywali lazuryt z tych samych złóż do wykonywania najrozmaitszych przedmiotów artystycznych. Mimo że wspomniane złoża eksploatowano nieprzerwanie od czasów starożytnych, jeszcze i dziś znaleźć tam można wśród marmurów piękne okazy lazurytu w postaci nieregularnych skupień i soczewkowatych przewarstwień.
Główne rejony występowania lazurytu, oprócz Afganistanu i Chile, znajdują się nad południowymi
227

brzegami jeziora Bajkał, a w szczególności w dolinie rzeki Sljudanka spływającej ze zboczy wschodniego Sajanu, gdzie spotykane są ogromne bloki lazurytu dochodzące do 60 kg.
Bardzo zasobne są również złoża w Andach chilijskich, gdzie występują odmiany lazurytu bardzo przypominające wspaniałe lazuryty z Afganistanu. Są one jednak nieco jaśniejsze, zawierają bowiem znaczne przerosty wapienne. Wystąpienia lazurytu stwierdzono również w kanionie San Antonio w Kalifornii, ale nie są one zbyt wysokiej jakości. Lazuryty spotykane wśród skał wulkanicznych i tufów w rejonie Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Gór Albańskich koło Rzymu nie mają obecnie praktycznego znaczenia. Ciemne odmiany lazurytu stwierdzono również w stanie Kolorado (Sawatch Mountains).
Lazuryt występuje najczęściej w postaci zbitej lub ziarnistej, ale określenie "lapis-lazuli" stosowane jest z reguły do odmian zbitych. W tym przypadku mamy do czynienia nie z minerałem w ścisłym słowa tego znaczeniu, ale ze skałą, której poszczególne składniki rozróżnić można łatwo pod mikroskopem. Jest to przeważnie mieszanina białego, pasiastego dolomitu, jasnych piroksenów i amfiboli, minerałów szeregu sodalitu (skalenoidów), lazurytu i ziaren pirytu. Macierzystymi skałami lazurytu są metasomatycznie przeobrażone kompleksy węglanowe.
Lazuryt jest niezwykle popularnym kamieniem ozdobnym, stosowanym często do wyrobu pierścieni, brosz i naszyjników. Sproszkowany lazuryt wykorzystywany był dawniej do wytwarzania naturalnej farby mineralnej (ultramaryna).
Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; biały, bezbarwny, żółtawy, czerwonawy; połysk szklisty, w drobnowłóknistych skupieniach -jedwabisty; R. bezbarwna
Natrolit został rozpoznany po raz pierwszy w 1824 r. w znanym złożu Mariańska Hora koło Usti nad Łabą w Czechach. Tworzy wydłużone kryształy o pokroju słupkowym lub cieniutkich igiełek zgrupowanych w promieniste wiązki. Delikatne igiełkowate kryształy osiągają zazwyczaj długość
228

3-4 cm, ale czasami są krótsze i grubsze, zakończone niską piramidą. Poprzeczny przekrój bywa niemal kwadratowy, co sprawia mylne wrażenie symetrii tetragonalnej (tzw. pseudotetragonalnej). Kryształy natro-litu spotykane są w szczelinach i pustkach skalnych, gdzie tworzą druzy i skupienia kuliste. Są zwykle przezroczyste lub przeświecające. W płomieniu świecy ulegają stopieniu, a uchodząca para wodna wydziela charakterystyczny zapach (zjawisko typowe dla minerałów z grupy zeolitów). W postaci zbitej występuje rzadko. Natrolit jest rozpowszechniony jako minerał wtórny w pustkach skalnych skał wulkanicznych, głównie bazaltów i fonolitów. Należy do najbardziej rozpowszechnionych minerałów z grupy zeolitów.
Ważniejsze wystąpienia natrolitu znajdują się w fonolitach Mariańskiej Hory w Czechach, w okolicy Eisenach w Niemczech, w Owernii (Francja), na Islandii, w Nowej Szkocji (Kanada). Jako kamienie ozdobne używane są tylko odmiany zbite spotykane m.in. na Islandii oraz w Wirtembergii (Niemcy), które służą, często wraz ze skałą macierzystą, do wyrobu drobnych przedmiotów dekoracyjnych. Jest przedmiotem usilnych zabiegów kolekcjonerów, którzy cenią sobie szczególnie okazy pochodzące z klasycznych złóż w Czechach i na Islandii. Występują one z reguły wraz z innymi minerałami grupy zeolitów, charakterystycznych dla próżni skalnych w bazaltach i fonolitach.
229

Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5; G. 2,29 g/cm3; biały lub bezbarwny; połysk szklisty, w agregatach zbliżony do jedwabistego; R. biała
Mezolit został opisany jako odrębny minerał przez niemieckich mineralogów Fuchsa i Gehlena w 1816 r. Należy także do grupy zeolitów. Jego nazwa pochodzi z greckiego meson - środek, i lithos - kamień, ponieważ stanowi on ogniwo pośrednie pomiędzy natrolitem i skolecytem. Jest w istocie mieszaniną obu tych minerałów w przybliżonej proporcji 1:2.
Mezolit występuje w postaci delikatnych, igiełkowatych kryształów, które tworzą skupienia włókniste lub niekiedy ziemiste. Spotykany jako minerał wtórny, najczęściej razem z natrolitem w pustkach skał bazaltowych oraz innych wylewnych skał wulkanicznych młodego wieku. Mezolit jest dość rozpowszechniony, prawdopodobnie bardziej niż czysty natrolit. Jego główne wystąpienia są w zasadzie takie same jak natrolitu: Wyżyna Środkowoczeska, Pfalsterkaute koło Eise-nach w Turyngii, wyspa Skye u wybrzeży Szkocji, Antrim w Irlandii Północnej, Nowa Szkocja (Kanada), Wyspy Owcze.
Największe kryształy mezolitu o pokroju igiełek dochodzących do 15 cm długości spotykane są w Teigarhorn na Islandii. Najpiękniejsze okazy pochodzą ze stanowisk New Jersey w Stanach Zjednoczonych i mają postać skupień niezwykle cienkich, igiełkowatych kryształów. Najbardziej
230

zdumiewające są jednak wystąpienia mezolitów w stanie Oregon, gdzie tworzą potężne, zbite skupienia z doskonale widocznym, lśniącym połyskiem. Mezolit nie ma jak dotychczas praktycznego zastosowania.
Jednoskośny - pseudorombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; bezbarwny, biały, szary; połysk szklisty, perłowy na płaszczyznach łupliwości; R. bezbarwna
Skolecyt jest obok czystego kalcytu wykazującego dwójłomność światła największą ciekawostką mineralogiczną Islandii.
Nazwa minerału wywodzi się z greckiego skoliaxo (krzywić się), ponieważ po podgrzaniu w płomieniu dmuchawki jego kryształy wykrzywiają się. Jest to cecha typowa dla wszystkich zeolitów, które wraz z utratą wody zmieniają swój kształt.
Zewnętrzny wygląd skolecytu jest niemal identyczny jak czystego, białego natrojitu. Podobnie jak inne zeolity występuje w szczelinach i pustkach skał wzbogaconych w wapń i glin, a przede wszystkim wśród bazaltów i fonolitów. Znacznie rzadziej kryształy skolecytu spotykane są w szczelinach innych skał, takich jak granity, porfiry, sjenity, labradoryty i łupki krystaliczne. Główne wystąpienia znane są m.in. z Table Rock w rejonie Golden (Kolorado, USA), a przede wszystkim z pokryw lawowych na wyżynie Dekan w Indiach. Wiele wspaniałych okazów skolecytu znaleziono w górach Bhor-Ghat na wschód od Bombaju. Stąd pochodzą piękne eksponaty, które zdobią dziś najważniejsze kolekcje muzealne. Najdoskonalsze jednak okazy znaleziono w okolicy Teigarhorn w pobliżu Berufjórdhur na wschodnich wybrzeżach Islandii. Skolecyt występuje tu w postaci zadziwiająco pięknych skupień kryształów ukrytych w licznych kawernach i szczelinach pokryw lawowych rozprzestrzenionych na całej powierzchni wyspy.
231

Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,3-2,4 g/cm3; zazwyczaj bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonkawy, czerwonawy; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna
Thomsonit [tomsonit] został zidentyfikowany jako oddzielny przedstawiciel grupy zeolitów przez brytyjskiego krystalografa i mineraloga H.J. Brooka, który nadał mu nazwę od nazwiska swojego przyjaciela T. Thomsona. Niekiedy określany bywa także mianem "comptonit" [komptonit]. Tworzy na ogół kryształy słupkowe lub tabliczkowe, występujące zazwyczaj w postaci skupień włóknistych i promienistych. Spotykany również w formie nerkowatych ziarnistych agregatów, tworzących kuliste struktury w pustkach skalnych.
Thomsonit znajdowany jest najczęściej w próżniach fonolitów i bazaltów, rzadziej w żyłach pegmatytowych. Główne wystąpienia znane są m.in. z okolic Eisenach w Niemczech, Kilpatrick w pobliżu Dumbarton w Szkocji, Vinaficka Hora koło Kladna w Czechach, w rejonie Jeziora Górnego (USA). Obecnie najlepsze okazy thomsonitu pochodzą ze stanu New Jersey (USA). Są to biało zabarwione gwiaździste skupienia o średnicy do 5 cm, które przypominają kształtem desmin. Ładne, promieniste skupienia włókniste występują w Nowej Szkocji (Kanada). Thomsonit wykorzystywany jest niekiedy jako kamień ozdobny, obrabiany w postaci soczewkowatych szlifów kaboszonowych. Do tych celów używane są przede wszystkim thomsonity pochodzące ze stanowiska Good Harbor Bay nad jeziorem Michigan, które występują w postaci kulistych wypełnień pustek skalnych, a ich kryształy osiągają czasami ponad 3 cm długości. Spotkać je można najczęściej nad brzegami jeziora w postaci otoczaków. Mają one charakterystyczny wygląd spowodowany promienistym rozłożeniem koncentrycznych warstewek thomsonitu, które tworzą naprzemianległe pasemka o barwach mlecznobiałych, żółtych i zielonych.
232

Jednoskośny; Tw. 3,5-4; G. 2,1-2,2 g/cm3; bezbarwny, białawy, szary, żółtawy, czerwonawy, niekiedy ceglastoczerwony; połysk szklisty, na płaszczyznach łupliwości perłowy; R. bezbarwna
Stilbit (desmin) jest kolejnym minerałem z grupy zeolitów. Jego nazwa wywodzi się z greckiego stilbe (połysk) i stosowana była początkowo do wszystkich zeolitów charakteryzujących się blaszkowatym pokrojem kryształów i silnym połyskiem. Obecnie nazwa ta używana jest jedynie w kręgu brytyjskim i niemieckim. Powszechnie stosowana nazwa "desmin" pochodzi z greckiego desme - snop, wiązka, i nawiązuje do charakterystycznego wyglądu skupień kryształów tego minerału zgrupowanych w wiązki przypominające snopy. Tabliczkowate kryształy desminu są z reguły zbliźniaczone. Formy przerostów pojedynczych kryształów imitują symetrie rombową. Stilbit (desmin) jest minerałem wtórnym krystalizującym z roztworów hydrotermalnych i występuje z reguły w szczelinach skalnych.
Spotykany najczęściej w bazaltach i skałach pokrewnych, w melafirach i amfibolitach. Główne wystąpienia: Kilpatrick w Szkocji, Gianfs Causeway w Irlandii Północnej, dolina Fassa we Włoszech, w rejonie Strzelina i Strzegomia na Dolnym Śląsku, Kozakov w Czechach, na Wyspach Owczych, na Islandii oraz w rejonie Poona w Indiach. Desmin nie znalazł dotychczas żadnego praktycznego zastosowania, ale niektóre jego kryształy wyróżniają się niezwykłą pięknością. Odnosi się to szczególnie do okazów pochodzących z pokryw lawowych płaskowyżu Dekanu (Poona), które występują w postaci dużych białoszarych lub czerwonawych kryształów i charakterystycznych, snopkowatych skupień, uznawanych za najpiękniejsze w świecie.
Podobieństwo do stilbitu wykazuje inny minerał - heulandyt, od którego różni się jedynie zawartością wody (CaAl2Si7O,8 • 6H2O). Nazwa "heulandyt" wywołuje niekiedy nieporozumienie, gdyż we wcześniejszych pracach minerał ten określany był jako "Stilbit". W odróżnieniu od stilbitu heulandyt tworzy kryształy o pokroju tabliczkowatym, występujące w postaci blaszkowatych lub promienistych skupień. Spotykany jest zazwyczaj w skałach tego samego typu jak wcześniej opisany Stilbit.
Inny minerał z grupy zeolitów - laumontyt, Ca(AlSi2O6)2,4H2O, występuje w postaci kruchych, białych kryształów lub ziarnistych skupień.
233

Jednoskośny; Tw. 4,5; G. 2,2 g/cm3; bezbarwny, białawy, żółtawy; połysk szklisty; R. bezbarwna
Phillipsyt [filipsyt] należy także do grupy zeolitów. Został odkryty w 1825 r. i nazwany na cześć brytyjskiego geologa i mineraloga J.W. Phillipsa (1773-1828). Zaliczany jest do najbardziej rozpowszechnionych zeolitów. Występuje tylko w postaci maleńkich kryształów, z reguły zbliźniaczonych krzyżowo, i tworzy skupienia kuliste i promieniste. Phillipsyt krystalizuje w układzie jednoskośnym, ale jego zbliźniaczone osobniki imitują symetrię regularną.
Phillipsyt, podobnie jak inne zeolity, występuje w pustkach skał magmowych, głównie w bazaltach i fonolitach. Główne jego nagromadzenia znane są m.in. z Stempel koło Marburga (Niemcy), Capo di Bove koło Rzymu, w okolicach Ćeskiej Lipy w Czechach oraz w rejonie Richmond w stanie Victoria (Australia).
Podobne do phillipsytu bliźniaki krzyżowe tworzy inny minerał z grupy zeolitów - harmotom, uwodniony krzemian baru i glinu, Ba(Al2Si6O|6) • 6H2O. [W Polsce phillipsyt spotykany jest w skałach bazaltowych na obszarze Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego (m.in. Góra Św. Anny)].
234

Trygonalny - pseudoregularny; Tw. 4,5; G. 2,1 g/cm3; biały, czerwony; połysk szklisty; R. bezbarwna
Chabazyt został opisany w 1788 r. na podstawie próbki ze złóż w Oberstein w Nadrenii. Jego nazwę wprowadził w 1818 r. niemiecki mineralog F.A. Breithaupt. Wywodzi się ona z greckiego chabaz.ios, którym to słowem określano w starożytnych poematach piękne i tajemnicze minerały. Kryształy tego minerału o długości dochodzącej do 2,5 cm znalezione zostały w okolicach Repćic w pobliżu Litomeric (Czechy) przez praskiego mineraloga F.X.M. Zippa, a także przez J.W. Goethego.
Romboedryczne kryształy chabazytu są często zbliźniaczone i tworzą osobniki o soczewkowatym kształcie, tak zwane phakolity. Chabazyt znajdowany jest razem z innymi zeolitami oraz kalcytem i aragonitem, najczęściej w bazaltach i melafirach. Oprócz wymienionych już wystąpień chabazyt spotykany jest m.in. w Islandii, Kanadzie, Chile, Australii, Nowej Zelandii oraz w Polsce na Dolnym Śląsku, przede wszystkim w masywie Strzegomia.
235

Rozdział 9
ZWIĄZKI ORGANICZNE
Do mineralnych substancji organicznych zalicza się zwykle sole kwasów organicznych, naturalne węglowodory oraz żywice kopalne. Do grupy tej włączano niegdyś także wszystkie typy węgli i ropy naftowej, obecnie traktowane jako skały i rozpatrywane odrębnie [kopalne paliwa stałe i płynne].
Systematyka niedokładnie określonych substancji organicznych i dziś sprawia wiele trudności w jednoznacznym zaliczeniu ich do grupy minerałów. Na przykład ozokeryt uważany bywa przez niektórych mineralogów za minerał organiczny [przez innych natomiast traktowany jest jako substancja genetycznie związana z ropą naftową]. Rozpowszechniony jest także pogląd, że do grupy minerałów organicznych należą wyłącznie sole kwasów organicznych. Wszystkie te związki wiążą się ściśle z biosferą, chociaż warto zauważyć, że np. whewellit znajdowany jest nawet w żyłach kruszcowych. Z drugiej strony, bardzo często minerały powstające w zasadzie na drodze nieorganicznej (siarka, apatyt, kalcyt, aragonit, piryt itp.) mogą również tworzyć się przy współudziale organizmów żywych.
Jednoskośny; Tw. 2,5; G. 2,23 g/cm3; bezbarwny, rzadziej białawy lub szary; połysk perłowy; R. bezbarwna
Whewellit rzadko występuje w postaci krystalicznej, ale jego pochodzenie i skład chemiczny poznano już dawno. Znajdowany był często przez górników w szczelinach skalnych sąsiadujących z pokładami węgla, którzy brali go za kwarc (kryształ górski), kalcyt lub baryt. Opisany został w 1840 r. przez brytyjskich badaczy W.H. Millera i J. Brooka, prawdopodobnie na podstawie próbki pochodzącej ze złóż w Siedmiogrodzie, oraz nazwany na cześć brytyjskiego przyrodnika Williama Whewella.
Później znajdowano whewellit w okolicach Freital-Burgk i Freibergu w Saksonii w kopalniach węgla znajdujących się w Górach Kruszcowych. Mimo to ogromne zdziwienie specjalistów wzbudziło odkrycie w 1906 r. wspaniałych kryształów whewellitu, na które natrafiono w szczelinach skalnych w kopalni węgla Teodor na północny wschód od Kladna w Czechach. Doskonale wykształcone, przezroczyste kryształy dochodziły do 4 cm długości i tworzyły skupienia przekraczające 10 cm. W miarę upływu czasu pojawiały się informacje o kolejnych wystąpieniach whewellitu w rejonie Kladna, potwierdzające spostrzeżenia, że minerał ten związany jest ściśle ze złożami węgla kamiennego. Kryształy z okolic Kladna są najwspanialej wykształconymi okazami tego szczególnego minerału.
Whewellit jest typowym minerałem towarzyszącym zagłębiom węglowym, nigdy jednak nie został znaleziony bezpośrednio w węglu, lecz w otaczających skałach lub w konkrecjach ilastych syderytów. Powstaje on prawdopodobnie na skutek wytrącania się z roztworów szczawianów wapnia, ługowanych z substancji roślinnej podczas tworzenia się pokładów węgla. Kryształy whewellitu powstawały wszędzie tam, gdzie zaistniały sprzyjające warunki. Jest rzeczą znamienną, że największe kryształy spotykane są zawsze w szczelinach skalnych, podczas gdy w pelosyderytach [syderytach ilastych] występują jedynie małe kryształy, którym towarzyszą zwykle ankeryt, baryt, kaolin oraz drobniutkie kryształki niektórych siarczków. Spośród tych wszystkich minerałów whewellit występuje w najmniejszej ilości i powstaje na samym końcu. Jeszcze rzadziej spotykany jest w żyłach kruszcowych (Freiberg), gdzie tworzy się w wyniku wytrącania się szczawianów wapnia pochodzących z materii roślinnej.
237

Whewellit krystalizuje najczęściej w postaci wielościennych słupów lub płytek przybierających najrozmaitsze formy krystaliczne. Często spotykane są bliźniaki o kształcie sercowatym lub przypominające skrzydła motyla. Kryształy tworzą zazwyczaj skupienia blaszkowate lub gwiaździste. Często również pojawiają się inkrustacje. Od bardzo podobnego barytu odróżnić można whewellit dzięki doskonałej łupliwości ujawniającej się w kilku kierunkach.
Główne wystąpienia whewellitu znane są z Kladna i Cavnic w Rumunii, gdzie w 1926 r. znaleziono nawet kryształ o długości 7 cm, chociaż nie był on tak doskonale rozwinięty jak kryształy pochodzące z Kladna. Wystąpienia kryształów whewellitu stwierdzono również w Saksonii (Burgk koło Drezna,Zwickau, Freiberg), w Alzacji (Uberis) oraz w rejonie Mostu (Czechy).
Bogate stanowiska zostały również odkryte na polach naftowych w rejonie Majkopu na Kaukazie. Whewellit jest bez wątpienia najpiękniejszym minerałem organicznym.
Innym minerałem z grupy szczawianów rodzimych jest humboldtyn, nazwany tak na cześć wybitnego niemieckiego geografa, geologa i podróżnika Aleksandra von Humboldta (1769-1859). Minerał ten, znany również pod nazwą oxalit, jest jednoskośnym uwodnionym szczawianem żelaza, Fe(C2O4)-• 2H2O. Tworzy wydłużone, pseudorombowe kryształy lub występuje w postaci skupień pizolitycznych, włóknistych lub ziemistych. Jego wystąpienia stwierdzono w rejonie Capo dArco na wyspie Elbie. Podobny, rombowy oksammit jest uwodnionym szczawianem amoniaku (NH4-O) • H2O. Zazwyczaj ma żółtobiałe zabarwienie i znany jest jako składnik złóż guana u wybrzeży Peru.
238

Mellit jest uwodnioną solą glinową kwasu mellitowego [szesciOKarooKsyioweguj, •l 8H2O. Jego nazwa wywodzi się z łacińskiego mel (miód), ponieważ charakteryzuje się miodowożółtym zabarwieniem. Tworzy białe lub żółte kryształy o pokroju piramidy i występuje w postaci skupień ziarnistych względnie zbitych. Spotykany w piaskowcach lub w węglu, m.in. w Artern koło Halle w Niemczech oraz w rejonie Tuły (Rosja).
Doppleryt jest mieszaniną wapniowych soli kwasu huminowego. Tworzy czerwonobrązowe, tłuste pokrywy na bagnach i torfowiskach, powstające w wyniku utleniania substancji humusowych, które, przenikając do szczelin osadów organogenicznych lub szczątków drewna, ulegają powolnemu stwardnieniu po odparowaniu wody. Minerał ten został po raz pierwszy opisany jako substancja koloidalna przez H. Dopplera w 1849 r. i nazwany na jego cześć przez austriackiego mineraloga i geologa Wilhelma von Haidingera (1795-1871).
Jednoskośny; Tw. 1; G. 1,03 g/cm3; bezbarwny, żółtawy; połysk tłusty; R. bezbarwna
Fichtelit został odkryty w 1837 r. na torfowiskach w okolicach Redwitz w Bawarii (Niemcy). Jego nazwa wywodzi się z rejonu występowania w paśmie górskim Fichtelgebirge w Niemczech. Znacznie bogatsze złoża fichtelitu odkryto później na torfowiskach w pobliżu miejscowości Sobeslav w południowych Czechach. Występuje tam dość obficie wśród szczątków drewna, przede wszystkim na sosnowych pniach i gałęziach pochłoniętych niegdyś przez bagniska. Fichtelit tworzy
239

warstewkowane skupienia, krystaliczne naskorupienia, niekiedy nawet wydłużone, tabliczkowate kryształy. Są one z reguły drobniutkie i bardzo rzadko osiągają 7 mm. Często są wyraźnie wydłużone w jednym kierunku. Fichtelit jest minerałem delikatnym, o doskonałej łupliwości, tłustym w dotyku i łamliwym. Inne znane wystąpienia fichtelitu znajdują się m.in. w rejonie Kolbermoor w południowej Bawarii, w okolicach Sulzendeich koło Oldenburga, w łupkach węglowych koło Uznach w pobliżu Zurichu, na torfowiskach Heltegaard w Danii oraz w rejonie Handforth koło Chester (Anglia). Znaleziska te świadczą o tym, że krystaliczne substancje mineralne powstawać mogą nawet podczas rozkładu i przemiany materii roślinnej i zwierzęcej.
Bezpostaciowa; Tw. 2-2,5; G. 1-1,1 g/cm3; żółta, żółtoczerwona, rozmaite odmiany barwne; połysk tłusty; R. bezbarwna
Bursztyn był jednym z najwyżej cenionych kamieni ozdobnych już w czasach prehistorycznych i starożytnych. Człowiek pierwotny chętnie sięgał po ten kamień ze względu na jego urodę i łatwość obróbki. Miękki bursztyn zyskiwał szybko wielką popularność z uwagi na urozmaicone barwy oraz piękny, wysoki połysk po oszlifowaniu i wypolerowaniu.
Naszyjniki wykonane z bursztynu znajdowano w wykopaliskach pochodzących z początku drugiego tysiąclecia przed naszą erą (wczesna epoka brązu). Jednak proste ozdoby z bursztynu sporządzano już znacznie wcześniej, w starszej epoce kamiennej
240

(paleolicie), o  czym  świadczą liczne znaleziska, szczególnie w Europie Środkowej i Północnej.
Bursztyn był również przedmiotem handlu i środkiem płatniczym prawdopodobnie w neolicie, a z całą pewnością w epoce brązu. Bursztynową biżuterię cenili wysoko starożytni Babilończycy i Asyryjczycy. Piękno bursztynu opiewał Homer na kartach Odysei. Arystoteles (384-322 p.n.e.) prawidłowo określił bursztyn jako kopalną żywicę drzew. Starożytni Grecy doskonale wiedzieli, że bursztyn po tarty o tkaninę przyciąga drobne okruchy. Zjawisko to odkrył w VI wieku p.n.e. grecki filozof Tales z Miletu. Dużo później stwierdzono, że wiąże się ono z własnościami elektrostatycznymi bursztynu; stąd wywodzi się nazwa zjawiska elektryczności, pochodząca od greckiego określenia bursztynu - elektron.
Rzymianki z upodobaniem nosiły bursztynową biżuterię, a wszelkie ozdoby z bursztynu były wysoko cenione. Wpływała na to również znaczna odległość dzieląca granicę imperium rzymskiego od złóż bursztynu. Wiadomo, że cesarz Neron (37-68 n.e.) słał specjalne ekspedycje w poszukiwaniu tego minerału nad brzegami Bałtyku. Znane są dobrze tak zwane bursztynowe szlaki, które w tej epoce wiodły znad
Bałtyku przez całą Europę aż do centrum imperium rzymskiego. Bursztyn był ważnym przedmiotem wymiany handlowej, ale również cieszył się dużym zainteresowaniem uczonych i myślicieli starożytnego Rzymu. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) rozważał genezę bursztynu, podzielając pogląd Arystotelesa. Tacyt (około 55-120 n.e.) wspominał o wykorzystaniu bursztynu przez plemiona germańskie.
Popularność bursztynu przetrwała przez wieki. Bursztynową biżuterię wykonywano w średniowieczu i przez następne stulecia. Jednym z najwspanialszych dzieł sztuki bursztyniarskiej była słynna Komnata Bursztynowa podarowana carowi rosyjskiemu Piotrowi Wielkiemu (1672-1725) przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712-1768). Zaginęła ona podczas II wojny światowej i dotychczas nie została odnaleziona.
O nieprzemijającej popularności bursztynu świadczyć może m.in. fakt zachowania w wielu językach europejskich odrębnych nazw używanych dla określenia bursztynu. Grecka nazwa elektron zastosowana została po raz pierwszy w trzecim stuleciu przed naszą erą przez Teofrasta, ucznia Arystotelesa. Znaczeniowo sugeruje ona "błyszczący metal" i nawiązuje prawdopodobnie do czystego, żółtego połysku bursztynu ujawniającego się wyraziście po oszlifowaniu kamienia.
Łacińska nazwa succinum ma również stary rodowód; stała się ona później źródłem naukowego określenia bursztynu - sukcynit. Niemiecka nazwa Bernstein pochodzi od słowa brennen - płonąć, i nawiązuje do łatwopalności bursztynu. Angielski termin amber wywodzi się wprost ze średniowiecznej łaciny -ambra i arabskiego anbar. W językach słowiańskich stosowana jest nazwa "jantar".
Według rozpowszechnionych poglądów bursztyn jest kopalną żywicą trzeciorzędowych drzew szpilkowych. [Nowsze badania wskazują, że może ona również pochodzić z silnie żywicujących drzew liściastych]. W rozległych lasach okresu trzeciorzędowego drzewa żywicowały podobnie jak dziś, chociaż na znacznie większą skalę. [Poglądy na temat przyczyn wzmożonego żywicowania lasów trzeciorzędowych są obecnie przedmiotem ożywionych dyskusji naukowych]. Płynna żywica wypełniała szczeliny i spękania wewnątrz pni drzew, a także formowała sople i niewielkie krople, niekiedy zaś i większe zewnętrzne nacieki. Część z nich spadała z drzew na ziemię i pokrywana była następnie innymi osadami.
Po upływie wielu milionów lat bursztyn przenoszony z miejsca na miejsce odsłaniany był ponownie na powierzchni dzięki procesom erozji wodnej.
241

Bursztyn występuje w postaci nieregularnych skupień. Jest zwykle zmętniały, nieprzezroczysty, czasami przeświecający lub przezroczysty. [Dominują najrozmaitsze odcienie barw żółtych, ale także spotykane są odmiany białe i bardzo rzadko niebieskawe i zielonkawe]. Bursztyn jest stosunkowo delikatny i charakteryzuje się wyjątkowo niewielkim ciężarem właściwym. Podgrzewany staje się bardziej przezroczysty. Największa zachowana bryła bursztynu ze złóż bałtyckich znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humboldta w Berlinie. Masa okazu wynosi ponad 9 kg (9750 g), ale zgodnie z przekazami nad brzegiem Bałtyku znajdowano bursztynowe bryły ważące nawet ponad 10 kg. [Jedna z największych w świecie kolekcji naturalnych form i odmian bursztynu bałtyckiego znajduje się w Muzeum Ziemi w Warszawie].
W wielu okazach bursztynu zachowują się doskonale szczątki roślinne i zwierzęce, głównie owady [około 90% wszystkich inkluzji zwierzęcych]. Stanowią one pozostałości świata organicznego sprzed około 50 milionów lat, zatopione w żywicznej pułapce. Mają one niezwykłą wartość dla badań naukowych ze względu na znakomicie często zachowane najdrobniejsze nawet elementy.
Najlepiej znane złoża bursztynu znajdują się przede wszystkim nad brzegami Bałtyku, gdzie są one często wypłukiwane przez wzburzone fale morskie, szczególnie podczas sztormu. Macierzystą skałą bursztynonośną są piaski trzeciorzędowe (górny eocen), zwane niebieską ziemią. Największe złoża bursztynu zlokalizowane są w okolicy Królewca w rejonie miejscowości zwanej obecnie Jantarnyj (dawniej Palmnicken) na Półwyspie Sambijskim. Bursztyn spotykany jest również nad brzegami Bałtyku i Morza Północnego na obszarze Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Holandii i wschodniej Anglii. Znajduje się go także na złożach wtórnych w wielu innych rejonach środkowej Europy. Część tych wystąpień wiąże się z osadami polodowcowymi przemieszczonymi z północnej strefy bałtyckiej w czasie epoki lodowcowej.
Mniejsze ilości bursztynu występują również w innych miejscach, głównie na Ukrainie koło Kijowa i Lwowa oraz w Rumunii, gdzie spotykane są bryły o masie dochodzącej do 3 kg. Niebieskie i zielonkawe
242

bryłki bursztynu o silnej fluorescencji pochodzą z Sycylii, szczególnie z osadów aluwialnych rzeki Simeto w pobliżu Katanii. Ta odmiana bursztynu znana jest jako symetyt. Charakteryzuje się ona ciemnobrązowym zabarwieniem i różni wyraźnie od bursztynu bałtyckiego. Warunki powstawania złóż innych żywic kopalnych były jednak zbliżone do bursztynu bałtyckiego.
Kopalne żywice przypominające bardzo bursztyn występują na Morawach oraz w sąsiednich rejonach Czech. Są one jednak klasyfikowane pod odrębnymi nazwami, różnią się bowiem od bursztynu nie tylko wyglądem i właściwościami, ale przede wszystkim starszym wiekiem geologicznym (górna kreda).
Żywice kopalne, pochodzące z rejonu Valchova na Morawach, znane są jako walchowit. Mają one barwę żółtowoskową i występują w postaci bulastych skupień lub soczewek wśród osadów węglowych, piasków i iłów wieku kredowego. W lignitach tego samego wieku spotykane są również inne bursztynopodobne minerały nazywane muckitem. W przeciwieństwie do walchowitu mają one ciemnobrązowe zabarwienie. W tych samych osadach węglonośnych znaleziono także jasnożółte żywice kopalne noszące nazwę "neudorfit".
[Bursztynopodobne żywice kopalne występują także w wielu innych rejonach świata i określane są różnymi nazwami, np. retynit, rumenit, cedaryt, birmit, bursztyn meksykański, bursztyn dominikański itp.].
Obecnie bursztyn jest nadal szeroko wykorzystywany, przede wszystkim do wyrobu najrozmaitszych przedmiotów ozdobnych, chociaż, jak niektórzy sądzą, okres ich największej świetności (XVI-XVIII wiek) należy już do przeszłości. Wyroby z bursztynu są obecnie szczególnie popularne w krajach nadbałtyckich, gdzie surowiec bursztynowy wydobywany jest w dużych ilościach. Niektórzy kolekcjonerzy pozyskują bursztyn z osadów współczesnych nad brzegiem morza lub "poławiają" bryłki bursztynu wprost z morza przy użyciu specjalnych siatek.
Wydobywany obecnie bursztyn, poddawany obróbce w nowoczesnych warsztatach przetwórczych, segreguje się zazwyczaj w zależności od jakości surowca. Do wstępnego polerowania używa się specjalnych bębnów, w których jako materiał polerski (szlifierski) stosuje się m.in. sepiolity lub ziemię okrzemkową. Z bursztynu wykonuje się najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pamiątkowe o bardzo zróżnicowanym przeznaczeniu. Odmiany przezroczyste lub przeświecające o interesujących odcieniach barwnych wykorzystywane są do wyrobu cenniejszych ozdób jubilerskich, takich jak naszyjniki, bransolety i pierścienie. W wyrobach artystycznych zwraca się szczególną uwagę na właściwy dobór kolorystyki naturalnych odmian, zmiennego natężenia odcieni oraz naturalnej ornamentyki, zmętnień itp. Nie marnuje się nawet skrawka bursztynowego surowca. Po podgrzaniu w warunkach podwyższonego ciśnienia uzyskuje się tzw. bursztyn prasowany (ambroid).
Bursztyn sycylijski - symetyt, jest na ogół wyżej ceniony niż bursztyn bałtycki. Szczególną wartość mają kamienie charakteryzujące się fluorescencją, którą można jeszcze uwydatnić, stosując odpowiednie metody obróbki. Do wyrobu niewielkich przedmiotów ozdobnych sporadycznie wykorzystuje się również żywice kopalne z pogranicza Czech i Moraw. [Największą popularnością cieszy się jednak wciąż bursztyn bałtycki ze względu na swoją niepowtarzalną urodę i nieprzeciętne walory zdobnicze. Konkurować z nim może jedynie bursztyn dominikański, który ostatnio pojawił się na rynkach europejskich].
Bursztyn, wykorzystywany przede wszystkim w zdobnictwie artystycznym, jest również cenionym surowcem do produkcji kwasu bursztynowego, olejków bursztynowych, a także jako materiał izolacyjny do precyzyjnych urządzeń elektrycznych. Olejki bursztynowe stosowane są również obecnie w medycynie.
243

Rozdział 10
METEORYTY I TEKTYDY
W książce zaprezentowano przegląd wszystkich najważniejszych grup minerałów, do których zgodnie z powszechnie przyjmowaną definicją zaliczono nieorganiczne substancje naturalne stanowiące jednorodne (homogeniczne) pod względem chemicznym i fizycznym, stałe składniki skorupy ziemskiej. [Zaliczone zostały do nich zarówno minerały jako fazy krystaliczne powstające w wyniku procesów geologicznych, jak i substancje mineralne, które są bezpostaciowymi ciałami stałymi]. Współczesna mineralogia zajmuje się jednak również innymi naturalnymi składnikami materii nieorganicznej, które nie w pełni odpowiadają ścisłej definicji minerału. Do takich substancji zaliczane są m.in. meteoryty i tektyty, które charakteryzują się wieloma cechami bardziej zbliżonymi do cech skał niż minerałów. I chociaż ze względu na zupełnie wyjątkową budowę i pochodzenie nie można ich rozpatrywać wśród żadnej ze znanych grup minerałów, to jednak stanowią one niezwykle interesujące obiekty. Badania meteorytów i tektytów pozwalają bowiem poszukiwać odpowiedzi na pytania o budowę materii kosmicznej, warunki panujące w przestrzeni pozaziemskiej oraz, co nie mniej ważne, na rozważania o powstaniu samej Ziemi. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że szczególnie obecnie zainteresowanie badaczy tą problematyką jest ogromne. [Coraz częściej zakres tradycyjnej mineralogii rozszerzany jest o nową dziedzinę zwaną kosmomineralogią].
Meteoryty uważane są za szczątki pozaziemskiego ciała, które spadły na Ziemię z przestrzeni międzyplanetarnej. Wzbudzają one szczególne zainteresowanie nie tylko ze względu na swoją rzadkość, ale przede wszystkim dlatego, że stwarzają niepowtarzalną szansę bliższego poznania materii kosmicznej oraz dziejów naszego Układu Słonecznego. Ze zrozumiałych względów spadki meteorytów zawsze wywoływały ogromną ciekawość, a nawet przerażenie. W kronice praskiej z 1135 r. zapisano: "...Ogromny kamień, wielki jak dom, spadł z chmur na równinę Turyngii. Ludzie żyjący w okolicy słyszeli wielki huk od trzech dni. Kiedy już spadł, połowa kamienia zagłębiła się w ziemi i przez trzy dni pozostawała rozgrzana do czerwoności jak stal wyciągnięta z ognia". Zacytowany opis wydawać się może nieco fantastyczny, ale jego waga polega na tym, że średniowieczni uczeni kategorycznie zaprzeczali, że kamienie mogą "spadać z niebios".
W 1754 r. praski astronom Josef Stepling zaobserwował, a następnie opisał "kamienny deszcz", który spadł w okolicach miasta Tabor w Czechach. Był on pierwszym badaczem, który stwierdził z całą pewnością, że kamienie te pochodzą z przestrzeni pozaziemskiej. Mimo to jeszcze w 1790 r. Francuska Akademia Nauk w Paryżu wyraziła swoją dezaprobatę wobec takiego poglądu, a relacje naocznych świadków uznała za twory wybujałej wyobraźni. Dopiero w 1794 r. słynny niemiecki fizyk E.F. Chladni dostarczył niezbite dowody naukowe, które definitywnie rozstrzygnęły wszelkie wątpliwości.
Obecnie, zgodnie z wynikami badań mineralogicznych i poglądami niektórych astronomów, przyjmuje się, że meteoryty stanowią pozostałość dużej planety, która składem chemicznym i budową bardzo przypominała Ziemię, i to nie tylko jej jądro, ale także zewnętrzne jej warstwy. Owa planeta znalazła się w obrębie naszego Układu Słonecznego między Marsem a Jowiszem i rozpadła się z nieznanych przyczyn. Jej szczątki wciąż poruszają się w przestrzeni kosmicznej. Kiedy znajdą się w odległości 80-150 km od powierzchni Ziemi, wchodzą w kontakt z atmosferą ziemską. Ponieważ poruszają się z prędkością od 30 do 60 km na sekundę, opór powietrza rozgrzewa je do czerwoności. Wtedy rozbłyskują jak złote gwiazdy i spadając rozświetlają nocne niebo. Jednak niewiele z nich osiąga powierzchnię Ziemi.
245

Najogólniej rzecz biorąc, zważywszy na skład, wyróżnia się meteoryty żelazne i meteoryty kamienne. Pośrednia grupa, określana mianem meteorytów żelazno-kamiennych, spotykana jest znacznie rzadziej. Meteoryty żelazne charakteryzują się wyjątkowo dużym ciężarem właściwym. Ich głównym składnikiem jest żelazo niklowe, które z reguły występuje w postaci dwóch stopów różniących się zawartością niklu [kamacyt - 5-6% Ni i taenit -16-50% Ni]. Wewnętrzną strukturę tych meteorytów można ujawnić na wypolerowanym przekroju wytrawionym kwasem. Powstaje wówczas zróżnicowany obraz geometrycznie uporządkowanych, charakterystycznych linii [tzw. figury Widmanstattena]. Kiedy wzbogacone w nikiel stopy krystalizują w postaci blaszek ułożonych w przerostach zbliżonych do ośmiościanu, mówimy o oktaedrytach, natomiast kiedy przypominają one w zarysie sześciany, określa się je mianem heksaedrytów. Nieuporządkowane odmiany strukturalne noszą nazwę ataksytów.
Meteoryty kamienne są zazwyczaj mniejsze i przypominają swoim wyglądem ziemskie skały magmowe. Jednak na ich powierzchni widoczna jest często ciemna powłoka, która powstaje na skutek nadtopienia się meteorytu pod wpływem wysokiej temperatury w czasie jego przelotu przez atmosferę. Do grupy pośredniej meteorytów żelazno-kamiennych należą m.in. bardzo interesujące pallasyty. W podstawowej masie składają się one z żelaza niklowego oraz kryształów oliwinu, występujących często w postaci zaokrąglonych ziaren.
246

Największy znany dotychczas meteoryt żelazny w postaci ogromnej bryły o masie 60 ton znajduje się w okolicy miejscowości Grootfontein w Namibii. Jest on chroniony jako niezwykle cenny pomnik przyrody. Największy meteoryt kamienny o masie przekraczającej tonę spadł na Ziemię 18 lutego 1948 r. w rejonie Norton County w stanie Nebraska. Wchodził on w skład tzw. kamiennego deszczu, który powstaje w trakcie rozpadu meteorytów kamiennych w górnych warstwach atmosfery. Spektakularnym przykładem takiego kamiennego deszczu był w 1808 r. spadek około 300 kamiennych meteorytów w okolicy miejscowości Stonafov pod Jihlavą na Morawach. [Słynny meteoryt pułtuski, który spadł deszczem kamiennym pod Pułtuskiem w 1868 r., składał się z ogromnej liczby osobników, szacowanej na kilkadziesiąt tysięcy. Odnaleziono zaledwie niewielką część, ocenianą naokoło 5000 okazów o łącznej masie 276 kg, które przechowywane są w różnych muzeach na całym świecie].
Okazy licznych pięknych pallasytów pochodzą m.in. z różnych rejonów Ameryki Północnej. Na przykład w 1885 r. okaz pallasytu o masie 9 kg znaleziono w Brenham w stanie Kansas. W 1931 r. natrafiono w okolicy Springwater (Kanada) na trzy bryły podobnego meteorytu o łącznej masie 68 kg. Znajdujące się w nim ziarna oliwinu dochodziły do 4 cm średnicy. [Największym jednak znanym obecnie pallasytem jest słynny meteoryt Esquell o masie 571 kg, znaleziony na obszarze Patagonii w Argentynie w 1951 r.].
247

Tektyty są tajemniczymi zagadkowymi obiektami o nie wyjaśnionej do końca genezie, budzącej wciąż żywe zainteresowanie badaczy. Najlepiej i najdłużej znane są vltaviny lub moldawity [nazwy pochodzą od rzeki Wełtawy - po czesku Vltava, po niemiecku Moldau], znajdowane na obszarze Czech i Moraw. Odkryto je w drugiej połowie XVIII wieku i uważano początkowo za oliwiny, szkliwa wulkaniczne lub za szklaną szlakę pozostałą po dawnych warsztatach szklarskich. Kiedy pod koniec XIX w. odkryto kolejne wystąpienia podobnego szkliwa w odległych rejonach Azji i Australii, wysunięto hipotezę, że są to prawdopodobnie meteoryty szkliste. Nadano im wspólną nazwę - tektyty, wywodzącą się z greckiego tektos (stopiony).
Z opinią o meteorytycznym pochodzeniu tektytów nie zgodzili się jednak astronomowie. Wysunięto szereg innych hipotez. Według jednej z nich tektyty powstały w czasie uderzenia o Ziemię wielkiego meteorytu i przetopienia skał ziemskich, wyrzuconych następnie w różnych kierunkach.
W tektytach stwierdzono obecność coesytu (koezytu), krystalicznej odmiany krzemionki, która może powstawać jedynie pod wpływem wysokich ciśnień i jest znajdowana w miejscach spadku meteorytów. Z drugiej strony zachowane w tektytach pęcherzykowate struktury wskazują na niskie
248

ciśnienie. Przesłanki te pozwalają na wyrażenie przypuszczenia, że tektyty powstały rzeczywiście na skutek przeobrażenia skał powierzchniowych, które podczas uderzenia wielkiego meteorytu uległy przetopieniu na szkliwo. Częściowo stopiona materia wyparowała, a częściowo ponownie zastygła. Wytworzona podczas spadku fala uderzeniowa oraz potężne prądy termiczne spowodowały wyrzucenie zestalonych cząstek szkliwa na duże odległości. Potwierdzeniem tej hipotezy może być fakt, że tektyty występują w sąsiedztwie wielkich kraterów meteorytowych. Uważa się, że kraterem macierzystym dla czeskich i morawskich vltavin jest ogromny krater Ries koło Stuttgartu.
Mołdawity (vltaviny) i inne tektyty występują w postaci kulistych, kroplowatych bryłek o charakterystycznej, wyraźnie urzeźbionej powierzchni. Zazwyczaj mają barwę ciemnozieloną, niekiedy czarnozieloną, ale pod światło są zawsze intensywnie zielone. Spotyka się je głównie w okolicach Czeskich Budziejowic i Tfebić na Morawach. Mołdawity noszono jako wisiorki lub szlifowano jako kamienie ozdobne. Również i obecnie są one dość popularne. Zwykle pozostawia się je w stanie surowym i oprawia w złoto lub srebro. Tektyty pochodzące z innych złóż także wykorzystuje się do celów zdobniczych, ale ze względu na mniej urozmaiconą rzeźbę powierzchni niż mołdawity nie są tak atrakcyjne.
Obecnie mołdawity pozyskiwane są praktycznie tylko z rejonu południowych Czech, a ich wydobycie na szerszą skalę nie jest rozważane. Nie mają one bowiem, podobnie jak inne tektyty, walorów kamieni szlachetnych. Ich stopień twardości jest zbyt niski, łatwo się uszkadzają i często brak im dostatecznie silnego połysku. Swoją popularność zawdzięczają raczej tajemniczemu pochodzeniu oraz niezwykłym kształtom. Do elitarnej rodziny kamieni szlachetnych przyjęto jednak mołdawit znaleziony w Szwajcarii. Został on oprawiony w platynę wraz z diamentem i czarnymi perłami i przekazany w darze królowej Elżbiecie II przez rząd szwajcarski.
Wiele innych tektytów, podobnie jak mołdawity (vltaviny), określa się nazwami pochodzącymi od miejsc ich znalezienia. Znamy więc obecnie australity, jawaity, indochinity, filipinity i tajlandyty, ivoryty (od "Kory Coast" - Wybrzeże Kości Słoniowej w Afryce Zachodniej), północnoamerykańskie bediasyty, georgianity oraz wiele innych.
Wszystkie tektyty są podobne pod względem składu chemicznego i postaci, ale różnią się kształtem i odcieniem barwy. Przede wszystkim jednak różnią się wiekiem geologicznym. Określany jest on metodami radiometrycznymi opartymi na rozpadzie izotopów promieniotwórczych pierwiastków (metoda argon-potas i metoda ołowiowa). Metoda potasowo-argonowa wykorzystuje przemiany promieniotwórczego izotopu potasu w promieniotwórczy argon, natomiast metoda ołowiowa wykorzystuje przemiany izotopów uranu. Na tej podstawie ustalono, że najstarsze są tektyty występujące w Ameryce Północnej (ponad 34 mln lat), najmłodsze zaś - afrykańskie ivoryty (1,3 mln lat). Wiek mołdawitów nie przekracza 15 mln lat.
249

Nawiązując do tendencji w leksykografii naukowej, nazewnictwo minerałów dostosowano do zasad zapisu obowiązujących obecnie w polskiej terminologii mineralogicznej, zgodnej z regułami ustalonymi przez Międzynarodową Asocjację Mineralogiczną (IMA). Pominięto nazwy zdyskredytowane oraz zrezygnowano niemal zupełnie z podawania nazw niepoprawnie spolszczonych. Jedynie w przypadkach uzasadnionych tradycją lub powszechnością stosowania spolszczone odpowiedniki prawidłowych nazw minerałów pozostawiono w nawiasach, np. smithsonit (smitsonit), jad (zad). Podano również niektóre nazwy synonimiczne stosowane w piśmiennictwie polskim, np. hematyt (błyszcz żelaza), sfaleryt (blenda cynkowa).
Wprowadzone uzupełnienia dotyczą przede wszystkim informacji odnoszących się do miejsc występowania ważniejszych złóż niektórych minerałów w Polsce. Tam gdzie było to konieczne, podano również dodatkowe wyjaśnienia niektórych pojęć lub terminów specjalistycznych. Wszystkie uzupełnienia i zmiany zaznaczono nawiasami kwadratowymi.
250

Liczby wytłuszczone wskazuj ą stronice z podstawowym opisem, liczby wydrukowane kursywą -numer ilustracji
Achroit 195
adular 95, 217, 218, 220, 227, 222
agalmatolit 209
agat 92, 98, 99, 105-109, 10, 67, 99, 100. 101. 103
agat mszysty 102, 104, 97, 98
agat minowy 109, 104
aktynolit 88, 95, 200-201, 205
akwamaryn 156, 189-192, 191, 194
alabaster 146, 147
albit 215, 216, 219, 221, 222
aleksandryt 79, 90
allanit 185
allemonyt 35
almandyn 169-172, 174, 3, 770, 774
aluminit 60
amalgamat 29
amazonit 217, 221-222, 225
amblygonit 153
ambroid 243
ametyst 86, 87, 92, 93, 95, 97, 108, 156, 180, 75, 80, 82
88
amfibol 24, 78, 89, 172, 198, 200-202, 204 amfibol bazaltowy 201 amfibol pospolity 201 amfibolit 27, 184, 202, 207, 233 analcym 207 anatazl!9, 120, 114 andaluzyt 176, 776, 777 andezyt!13, 223, 224 andradyt78, 169, 172, 174 anhydryt 70, 128, 141-142, 736 anortyt24, 215, 216, 224 anortozyt 24, 224-225 antofyllit 200-201 antygoryt214
antymonit 33, 54, 55, 66, 35, 47 apatyt 20, 153, 156-158, 195, 237, 148, 152, 153 apofyllit 205, 209
aragonit21, 127, 128, 130, 136, 137, 235, 237, 730, 737 aragonit ołowiowy 137 argentyt 32, 46, 49, 39 arkanzyt 120 arkoz213, 217 arlekin 114 arsen 35, 28
arsenopiryt 33, 35, 64, 66, 57 ataksyty 246 augit 198, 199
aurypigment 66, 67, 112, 60, 61 australit 249 autunit 165 awenturyn 89, 95 azbest 200, 204, 213, 214 azurmalachit 138 azuryt 30, 138, 733
Baryt 128, 141, 143-144, 735, 73S
barytolit 143
bavenit 207
"bawole oko" 223
bazalt 5, 15, 18, 24, 105, 113, 114, 127, 129, 168, 201, 203, 205, 217, 224, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238
bediasyt 249
benitoit 189, 790
berezowit 149 *-*berthieryt 55, 56, 48 • .berKl 179, 189-193, 195, 207, 793, 794
beryl złoty 191
beriel|anit 44, 37 :njiotyt209, 211 " "birmit, (243
bixbtf 191
"bleffda arsenowa 66 -bjienda smolista 122, 123, 147, 148 Jtfliźniaki baweńskie 216 "•" bliźniaki karlsbadzkie 21, 216, 218, 219, 220
bliźniaki manebachskie 216
błyszcz srebra 46
bornit 45, 49
boulangeryt 57, 50
bournonit 56, 49
"Braunbleierz" 159
brazylianit 155-156, 193, 757
bronzyt 197, 198, 200
brookit!20, 7/5
brukitl!9, 120, 115
bukovskyit 193
bursztyn 240, 240, 243, 245
bursztyn bałtycki 243, 240, 245, 246
bursztyn dominikański 243
bursztyn meksykański 243
bursztyn prasowany 243
bursztyn sycylijski 243
Californit 187-188
cedanyt 243
celestyn 142, 737
celestyt 142, /37
cerusyt 127, 137-138, 158, /32
chabazyt 235, 239
chalcedon 89, 97, 98, 99, 100-105, 95
chalkopiryt 47, 48, 49, 155, 204, 41
chalkotricht 76
chalkozyn 45, 38
chamozyt212
chiastolit 176, 176
chloryt95, 98, 102, 209, 211, 212, 219
chromit 78-79, 149
251

chryzoberyl 7V-8U, 72, 71 chryzokola 204, 208 chryzolit 11, 168 "chryzolity brazilijskie" 196 chryzopraz 100, 102, 105, 15 chryzoty!214, 217 cjanit 176 clevelandyt 221 coesyt 248 comptonit 232 cronstedytyt 212 cymofan 80 cynober 53, 46 cypryn 188 cyrkon 174-175, 175 cytryn 87, 89, 90 czermikit 145
Demantoid 172, 174
desmm233, 237
diabaz!81, 224
diallag 198-200
dialogit 131
diament 18, 20, 29, 37, 39, 79, 82, 171, /, 30, 31, 32
"diamenty marmaroskie" 93
"diamenty Matara" 175
"diamenty z Herkimer" 93
diatomit 113
dichroit 193
diopsyd!73, 197, 199
dioptaz 193, 197
dioryt 24, 118, 119, 217, 224, 218
dolomit 127, 132, 135, 188, 228, 129
doppleryt 239
drawit 195, 199
dysten 176
Egeran 187
ehlit 154
elektrum 33
enstatyt 197, 198, 207
epidot78, 184-185, 186
essonit 173
Fajalit 168
fibrolit 176
fichtelit 239-240, 242
filipinit 249
filipsyt 234, 238
fioryt 112
flogopit209, 211
fluoryt 20, 69, 72-73, 128, 129, 143, 65, 66
fonolit 18, 24, 129, 173, 181, 205, 218, 226, 231, 232, 
234, 19 forcheryt 112 forsteryt 168 fosforokalcyt 154 fosforyt 156, 158
franklmit 79 freibergit 49 fyllit27, 170
Gabro 24, 25, 198, 200, 224
galena 22, 32, 46, 47, 49, 52, 129, 138, 158, 160, 183, 45
galman krzemianowy 134
gejzeryt 113, 115
georgianit 249
getyt 123
gigantolit 193
gips 20, 21, 60, 63, 69, 70, 128, 141, 142, 145-147, 163, 
140, 141 gnejs 15, 27, 92, 112, 118, 119, 120, 150, 170, 174, 176, 
178, 193, 223
goethyt61, 75, 123-124, 118 goshenit 191 goszenit 191 grafit 29, 36, 65, 18, 29 granat 167, 169-174, 187, 225, 8, 173 granat chromowy 173 granat czeski 171 granat pospolity 171, 174 granit 15, 24, 26, 65, 69, 82, 93, 122, 123, 141, 143, 150, 
170, 173, 174, 178, 179, 185, 191, 195, 217, 218, 219, 
221, 222, 231 granit hebrajski 219 granit napisowy 219, 222 granit piżmowy 219 grandioryt 181, 204 grejzen26, 116, 191 grochowiec 137 grossular 169, 173 "Grtinbleierz" 159
Halit69-71, <52, 63, 64 halotrichtit!41, 145, 139 harleąuin 114 harmotom 234 hailyn 226 hedenbergit 78, 172 heksaedryt 246 heliodor 189, 191, 192, 795 heliotrop 98, 99
hematyt 70, 83-84, 89, 98, 102, 143, 179, 193, 223, 77, 78 hemimorfit 134, 182-183, 185 hesfsonit 173, 187, 777 hessyt 44, 36 heulandyt 233 hiacynt 173, 175 hialitm, 115, 70P hiddenit 197 hipersten 197, 198, 199 hiperstenit 198 hornblenda 200 hornblenda bazaltowa 201 hortonolit 168 humboldtyn 238 hydrofan 111
252

Idokrazyt 187 ilmenit 223 indochinit 249 indygolit 195 indykolit 195 itabryt 84 ivoryt 249
Jad 201
jadeit 197, 199, 202
jadeityt 199
jamesonit 57
jan tar 241
jaspis 88, 97-99, 105, 9, 14, 15, 92, 93, 94
jaspopal 112
jawait 249
joaquinit 189
Kacholong 102, 105, 112, 113, 115
kalait 164
kalamin 134, 183
kalcyt 17, 20, 22, 44, 79, 127-130, 135, 136, 137, 231, 
233, 235, 237, 122, 123 kalifornit 187 "kameleon" 115 kamień amazoński 221 kamień garncarski 209 kamień księżycowy 220 kamień mydlany 209 "kamień szparagowy" 158 kammereryt212 kampylit 160, 159 kaolin 217, 219 kaolinitl67, 213, 237, 27<5 karneol 100, 101, 104 karneolonyks 107
kasyteryt 9, 26, 65, 75, 116, 121, 150, 158, 178, 179, 777 kimberlit 37, 38, 39 kocie oko 89, 95 koezyt 248 komptonit 232 kordieryt 193, 796 korund 20, 81, 82, 83, 180, 75, 76 krokoit 141, 149, 143 krwawnik 84
kryształ górski 84, 93, 94, 95, 96, 108, 117, 178, 112 kryształ skalny 84 krzemień 9, 85, 86, 89, 92 kunzyt 197, 199, 203 kupryt 75, 76, 68 kwarc 9, 19, 20, 23, 24, 26, 75, 84-96, 97, 99, 101, 105, 
112, 113, 120, 149, 150, 159, 174, 196, 204, 211, 219, 
221, 79
kwarc awenturynowy 89, 95, 85 kwarc babiloński 90 kwarc berłowy 89, 86 kwarc dymny 87, 92, 94, 95, 96, 81 kwarc gwiaździsty 89, 91 kwarc kapturowy 89
kwarc "plaster miodu" 90
kwarc porfirowy 90
kwarc pospolity 89
kwarc różowy 88, 92, 94, 95, 82
kwarc ruinowy 90
kwarc szafirowy 88
kwarc zielony 88
kwarc zwykły 89
kwarc źelazisty 88, 95, 83
kwarcyt 15, 92
"kwiat żelaza" 133, 136
Labrador 215, 216, 217, 224, 22 7
labradoryt 224, 231
labradorytyt 224
lapis crucifh 180
lapis-lazuli 154, 227
laumontyt 233
Iazulitl53, 154, 149
lazuryt 154, 227-228, 230, 23/, 232
lepidolit 195, 209, 211, 2/4
leucyt 225-226, 225
Ieukoszafir81, 82, 75
limonit 61, 76, 98, 102, 123, 124, 125, 128, 138, 204, 119
lunnit 154
lusakit 181
Łupki 93, 161, 171, 174, 209, 218
łupki mikowe 27, 92, 118, 170, 172, 178, 180, 184, 191
Magnetyt 75, 78-79, 143, 162, 223, 71
magnezyt 127, 132, 135, 209, 726
malachit 31, 76, 138, 139, 154, 155, 204, 5, 121, 134
malachit ażurowy 138
manganit 125, 720
markasyt 50, 62, 63, 141, 55, 56
marmur 15, 82, 93, 127, 128, 130, 170, 181, 227
marmur ruinowy 127, 124
maxaxyt 192
melafir 18, 24, 92, 98, 102, 106, 129, 130, 132, 217, 233, 
235
melakonit 76 melanit 172, 174 melanteryt 60, 141 mellit 239
menilit 112, 113, 115
meteoryt 198, 245-247, 248, 249, 248, 249 meteoryt kamienny 246, 247 meteoryt żelazny 246, 247, 248   > mezolit 230-231, 234 miargyryt 55, 56 miedź 9, 11, 30, 76, 130, 27 "miesyt" 159 mika litowa 211 mika uranowa 153 mika żelazna 83 miki 22, 24, 26, 89, 193, 209-211, 212, 273, 214, 222
253

mikroklin 215, 219, 220-222, 223
mikroklinit221
milleryt 50, 44
mimetezyt 153, 160, 158
mimetyt 153, 160, 158
molibdenit 65, 58
mołdawit 248-249, 247, 250, 251
monzonit 220
morganit 189, 191, 792
morion 87, 92, 94, 95
muckit 243
muskovit 193, 209-211, 219, 213
Natrolit 189, 203, 207, 228-229, 230, 19, 166, 233
nefryt 201, 221
neptunit 189
"neudorfit" 243
nigryn 118
nikielin 50
nitrokalit 127
nitronartyt 127
noryt 198, 225, 292
Obsydian 9
ochra 84, 124
ochra uranowa 148
oksammit 238
oktaedryt 246
oligoklaz215, 216, 219, 223, 226
oliwin 11, 24, 167-168, 177, 207, 247, 248, 167, 168
onyks 107, 109, 102
opal 75, 101, 102, 104, 105, 110-116, 132
opal arlekinowy-114
opalbulasty 112, 115
opal czarny 111, 114
opal dendrytyczny 115
opal drzewiasty 112, 115, 110
opal drzewny 112, 115
opaljaspisowy 112
opal mleczny 112
opal ognisty 111, 114, 107, 108
opal pospolity 112, 113, 115
opal prazowy 112
opal serpentynowy 112
opal szklisty 112
opal szlachetny 110, 113, 114, 105, 106
opal węgierski 113
opal wodnisty 111
opal woskowy 112
opal źelazisty 112
ortoklaz 20, 21, 214, 216-221, 219, 220
ortyt 185
osm34
oxalit 238
Pagodyt 209 pajsbergit 202 pallad 34
pallasyt 246, 247, 249
pegmatyt26, 65, 73, 79, 82, 92, 94, 120, 122, 153, 154, 
155, 158, 164, 170, 174, 175, 176, 178, 179, 181, 185, 
191, 195, 196, 209, 211, 217, 219, 221, 222, 232 pegmatyt napisowy 221 pektolit 203-204, 207 pelosyderyt 237 pennin 212, 215 pentlandyt 50 perydot 168 peryklin 222, 224 perysteryt 223 phacolit 235 phillipsyt 234, 238 piaskowiec 9, 27, 93, 113, 162, 164, 175, 217, 218, 239, 
242, 243 pickeringit 145 pingosd agoa 178 pinit 193 pirargiryt 58, 59 piroryllit 209, 2/2
piroksen 24, 167, 170, 172, 197-200, 229 piroluzyt 125, 202 piromorfit 153, 158-159, 160, 755 pirop 169, 170, 171, 172, 174, 169, 174 pirotyn 50, 43 piryt 33, 41, 43, 47, 48, 49, 50, 59-61, 62, 63, 64, 124, 
125, 131, 141, 145, 163, 212, 229, 237, 52, 53, 54 piryt grzebieniasty 62 piryt magnetyczny 50 piryt wątrobowy 63 pisalit 130 pistacyt 184
plagioklaz216, 217, 219, 222, 223, 224, platyna 34, 27 plazma 100, 101, 104, 96 pleonast 77, 70 porfir 217, 223, 231 prasyn 154 praż 88 prazopal 112 prehnit207, 210, 211 prenit207, 210, 211 prustyt 58, 51
pseudomalachit 154-155, 750 psylomelan 75, 125, 131, 202 pyknit 178, 179
Realgar 66, 59, 60
redondyt 161
retynit 243
rhatizyt 176
riolit 191
rodochrozyt 127, 131, 725
rodolit 171
rodonit 202, 206
rogowiec 89, 92
róże alpejskie 84
róże pustyni 147, 141
rubellit 194, 195, 196, 198
rubin 11, 81-82, 195, 196, 13, 74, 76
254

rubin arizoński 171
rubin arsenowy 66
rubin bałaś 77
rubin cejloński 172
rubin gwiaździsty 82
rubin przylądkowy 171
rubin spinelowy 77
ruda darniowa 125
ruda łąkowa 125
ruda pierzasta 57
ruda skalista 124
rumenit 243
ruty!95, 117-118, 119, 120, 113
Sagenit95, 117, 118, 112
saletra 127
sanidyn218, 220
sard 104
sardonyks 104, 107
scheelit 141, 150, 144
schorl 194, 200
schOrlit 194
schwazyt 49
sekaninait 193
selenit 146, 147, 140
serpentyn 112, 213-214, 2/7
serpentynit 27, 113, 132, 170, 172, 173, 198, 214, 223
serycyt 209
sfaleryt47, 134, 183, 40
sfen 181
sferosyderyty 133
siarka 40-41, 61, 237, 33, 34
sjenit24, 118, 175, 181, 182, 222, 223, 226, 231
skalak 124
skalenie 24, 167, 179, 207, 209, 213, 214-225, 226
skały wapienne 9, 27, 51, 127, 135, 173, 186
skarn78, 184
skolecyt231, 235
skory l 194
smithsonit 127, 134, 182, 128
smitsonit 134, 128
sodal it226, 229, 229
sodalityt 226
sokole oko 89, 95
sól kamienna 69, 16
spat islandzki 127
spat satynowy 146
spektrolit 224
sperrylit 34
spessartyn 169, 173, 172, 174
spine!76, 77, 174, 180, 69, 70
spodumen 197, 199, 205
srebro 11, 31, 32, 46, 49, 22, 23
srebrzanka 52
staffelit 15&J54
staurolit 180-181, 752
steatyt 209
stilbit233, 237
stolzyt 150
stroncjanit 138
strontianit 138
sukcynit241
syderyt 104, 127, 133, 136, 7, 127
syllimanit 176
sylwin 71
symetyt 243
szafir 11, 81-82, 174, 189, 227, 12, 75
szafir gwiaździsty 82
szafir wodny 193
szafir żółty 82, 75
szamozyt212
szaroglaz 161, 162
szelit 150
szerl 194
szerlit 194, 195, 196, 200
szkło arsenowe 66
szmaragd 11, 189, 190, 191, 192, 193, 2
"szmaragd brazylijski" 196
"szmaragd miedziowy" 193
szmergiel 82
szpak gipsowy 146
szungit 36
r
omietana hematytowa 83
J. abasheer 112 tagilit 154 tajlandyt 249 talk 20, 209, 2/2 tantal it 121 tanzanit 185, 186 tarnowski! 137 tektyt 248-249, 250 tellurobizmutyt 44 tenantyt 49 tenoryt 76 tetradymit 44 tetraedryt 48, 49, 42 thomsonit 232, 236 thullit 186 tomsonit 232
topaz20, 177-180, 187, 195, 211, 775, /79, 180, 181 topaz hiszpański 94" 180 topaz Madera 94, 180 topaz szkocki 180 topaz uralski 94, 180 topaz złoty 94 topazolit 172 torbernit 165, 165
trachit 112, 113, 114, 218, 222, 223, 226 trawertyn 130 tremolit 203 tripolill3 trombolitl54 "trypla" 113
tuf44, 113, 201, 224, 227 turkus 164, 3, 163
turmalin 95, 156, 194-196, 211, 200 turyngit212 tygrysie oko 89, 9, 5, 84 tytanit 181-182, 183, 184
255

Uraninit 122, 123, 148, 17. 117 uranopilit 148 utahlit 161, 165 uwarowit 169, 173, 174
Yalencjanit 220 yesignieit 156 vltavin 248, 249 vridlovec 137, 730
Wad 202
walchowit 243, 244
wanadynit 159, 156, 157
wapień 15, 63, 73, 98, 128, 129, 130, 132, 188, 204
wardyt 161, 165, 165
waryscyt 153, 161, 165, /60
wawelit 162
waweilit 162, 161
werdelit 196
wezuwian 187-188, 188, 189
wezuwianit 188
whewellit 237-239, 241
wiluit 187
witeryt 138
witheryt 138
wolframitóS, 75, 121, 116
wollastonit 187, 204
worobiewit 191
wulfenit 141, 150-151, 145, 146, 147
wurcyt 47
wurtzyt47
Xantyt 188
Zeolit 167, 205, 207, 228-235
zepharovichyt 162
zinnwaldyt 150
zippeit 141, 147, 142
złoto 11, 29, 32, 33, 34, 44, //, 20, 24, 26, 26
zoisyt 185- 186, 187
Zad 201
źelaziak brunatny 124 żelaziak ilasty 133 żelazo 9, 29

Podziękowania
Fotografie 2 i 4 udostępnione dzięki uprzejmości Muzeum Kultur Azji, Afryki
i Ameryki (Naprstkowo Muzeum) w Pradze, fotografia 5 za zgodą
Muzeum Etnograficznego w Pradze.
Fotografie 8 i 10 przedstawiają wyroby artystyczne z metalu i kamieni
szlachetnych wykonane przez profesorów i uczniów Szkoły Rzemiosł
Artystycznych w Turnovie.
Większość minerałów przedstawionych na fotografiach pochodzi
z kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze.   
Zdenek Borovec: fot. 216
Vladimir Bouśka: Nos, 244, 251
Jizi Koufimsky: pp. 4, 5; Nos. 7, 9, 14, 15, 1*9, 24, 34, 40, 46, 57, 62, 68, 91, 111, 116, 135, 166, 189, 247
Karel Neubert: No. l
Duśan Slivka: 2; Nos. 28, 29, 35, 37, 38, 39, 45, 49, 54, 63, 67, 71, 87, 117, 120, 121, 123, 126, 127, 129, Inne fotografie: Frantiśek Tvrz
Rysunki: Ewa Smrćinova