FRANCOIS MAURIAC

MŁODZIENIEC Z DAWNYCH LAT

PRZEŁOŻYŁA ZOFIA MILEWSKA
INSTYTUT WYDAWNICZY - PAX - 1970
Rozdział I
Nie jestem takim chłopcem jak inni. Gdybym był taki jak inni chłopcy, mając 
siedemnaście lat polowałbym z Laurentym, moim starszym bratem, i z naszym 
rządcą, starym 
Duberc, i z Szymonem Duberc, jego młodszym synem, który jest klerykiem i o tej 
porze 
powinien być na nieszporach, i z Prudentym Duberc, jego bratem, który namawia 
Szymona, 
żeby sobie dał spokój z proboszczem. Mógłbym strzelać z kalibru 24, zamiast 
wypłaszać 
zwierzynę po krzakach, jakbym był psem - zamiast udawać psa.
Tak, udaję psa, ale równocześnie zastanawiam się, co ten Szymon ma w głowie. 
Podkasał sutannę ze względu na kolce i gałęzie; dlaczego jego grube łydki w 
pończochach z 
czarnej wełny pobudzają do śmiechu? Lubi polowanie tak, jak lubią je Diana i 
Stop. Ma żyłkę 
myśliwską, nie może się przemóc, ale wie, że o tej właśnie porze ksiądz dziekan 
odprawia 
nabożeństwo i patrzy na pustą ławkę, w której powinien znajdować się Szymon, a 
jego tam 
nie ma. Po nieszporach ksiądz dziekan przyjedzie do nas, żeby omówić to z 
mamusią. Mam 
nadzieję, że będę już w domu, chociaż mi nie dowierzają i milkną, gdy się tylko 
zbliżam. 
Zdaniem mamusi jestem pleciugą, a ksiądz dziekan uważa mnie za niesfornego 
ducha, 
ponieważ stawiam sobie pytania, których on nigdy sobie nie stawiał i jemu nikt 
nie stawiał, a 
już ja najmniej ze wszystkich; ale wie, że uważam go za głupiego.
„Ty wszystkich uważasz?a głupich.” To mi zarzuca mamusia. No, prawda, że w domu 
tylko siebie uważam za inteligentnego, ale wiem, że nic nie wiem, ponieważ 
niczego mnie nie 
nauczono. Moi nauczyciele poza podstawowymi wiadomościami nie mieli mi nic do 
przekazania. Koledzy są ode mnie lepsi we wszystkim, co się liczy w ich oczach. 
Odnoszą się 
do mnie pogardliwie i mają powody, żeby mną pogardzać: nie uprawiam żadnego 
sportu, a 
siły mam tyle co kurczak. Czerwienię się, kiedy rozmawiają o dziewczynach, a 
jeśli pokazują 
sobie fotografie, odwracam głowę. Niektórzy jednak odnoszą się do mnie 
przyjaźnie, może 
nawet więcej niż przyjaźnie.
Oni wiedzą, co będą robili, już mają swoje miejsce w świecie. A ja? Ja nie wiem, 
czym jestem. Wiem świetnie, że wszystko, co głosi ksiądz dziekan, i wszystko, w 
co wierzy 
moja matka, wcale nie idzie w parze z tym, co istnieje rzeczywiście. Wiem 
świetnie, że nie 
mają absolutnie poczucia sprawiedliwości. Mierzi mnie religia, którą praktykują. 
A przecież 
nie mogę obejść się bez Boga. I to właśnie sprawia, że w głębi duszy jestem 
różny od 
wszystkich, nie zaś to, że udaję psa i wypłaszam zwierzynę z krzaków zamiast 
polować z 
Laurentym, Prudentym i Szymonem Duberc, i że nie podołałbym nawet strzelbie 
kaliber 24. 
Wszystko, co opowiada ksiądz dziekan, wydaje mi się idiotyczne, a także sposób, 
w jaki 
opowiada; a jednak wierzę, że to jest prawda, dla siebie samego odważyłbym się 
napisać: 
wiem, że to jest prawdziwe, tak jak gdyby ślepiec, będący jednocześnie 
rutynowanym 
przewodnikiem, prowadził mnie do prawdziwej prawdy drogami absurdalnymi, 
mamrocząc 
po łacinie i każąc tak samo mamrotać rzeszom coraz mniej licznym, aż wreszcie 
już tylko 
trzodzie, która najwyżej potrafi paść się tam, gdzie się ją na pastwisko 
zaprowadzi... Ale cóż! 
Światłość, w której idą, aczkolwiek jej nie widzą, ja widzę, albo raczej jest 
już ona we mnie. 
Niech sobie opowiadają, co chcą: to przecież są ci nieucy lub też idioci, na 
których tak się 
wścieka mój przyjaciel Donzac, modernista. Niemniej to, w co wierzą, jest 
prawdziwe. Oto 
do czego dla mnie sprowadza się historia Kościoła.
Mają zająca, upolowali go na skraju pola Jouanhaut. Powrót był potwornie 
męczący: 
siedem’ kilometrów po tej ponurej, ale dla mnie ukochanej drodze między dwiema 
ścianami 
sosen. „Wszystko to własność naszej pani, jak byś daleko nie spojrzał” - 
niezmiennie 
powtarza Duberc, przez caluteńką drogę, z tą osobliwą dumą muzyka... Ohydnie to 
pisać. Z 
góry wiedziałem, że w drodze powrotnej Szymon kleryk będzie szedł koło mnie, nic 
zresztą 
nie mówiąc. Teraz z kolei dzieckiem stał się Laurenty: bawi się kopaniem 
szyszki; jeśli 
doprowadzi ją tak do domu, wygra.
Z Szymonem nie rozmawiamy o niczym. Na pewno proboszcz skarżył mu się na 
mego „niesfornego ducha” i Szymon podziwia mnie za to, że mając siedemnaście lat 
potrafię 
wzbudzać niepokój w tej istocie ograniczonej, która będzie miała nad nim władzę, 
jak długo 
jest klerykiem na wakacjach.
Pragnę tu wyznać wobec Boga, jaki jestem zakłamany: obawy w dziekanie i może 
podziw w oczach Szymona budzę dzięki dość mglistym wiadomościom, zapamiętanym z 
wypowiedzi mojego przyjaciela Andrzeja Donzac, który pakuje mi w uszy wszystko, 
co 
wyczyta w Rocznikach lilozolii chrześcijańskiej. Wynosi pod niebiosa niejakiego 
ojca 
Laberthonniere, oratorianina redaktora tego czasopisma, którego nazwisko 
przejmuje naszego 
dziekana obrzydzeniem: „To modernista, czuje się swąd herezji” - powtarza. 
Gardzę nim za 
posługiwanie się tym skojarzeniem idiotycznym i okrutnym: swąd herezji! Oni 
zawsze 
posyłaliby na stos ludzi, którzy wierzą, oczy mając otwarte.
Niemniej jestem zakłamany, ponieważ biję w nich judzącymi argumentami Andrzeja, 
jakby to były moje własne, i mam taką minę, jakbym wiedział, czego oni nie 
wiedzą, podczas 
gdy jestem nie mniej ciemny od nich... Nie, jednak się oczerniam. Jak powiada 
Andrzej, ja 
wgryzłem się w Pascala. Do czytania Pascala nie potrzebuję się zmuszać: 
zwłaszcza zapisków 
w opracowaniu Brunsciwicga, które ofiarował mi Andrzej. Ze wszystkim, co wiąże 
się z 
PortRoyal, i ja czuję się związany.
Czy Szymon Duberc, choć ma przecież maturę, czytał Pascala? Podejrzewam, że 
żadnego z pisarzy objętych programem nie poznał w oryginale, a poprzestaje na 
podręcznikach... Szedł koło mnie. Czułem zapach potu, jakim przesiąknięta jest 
jego sutanna. 
Nie dlatego, że jest brudny: jest czyściejszy od całej swej chłopskiej rodziny, 
która w ogóle 
nie uznaje mycia, a może i od nas, bo łowiąc ryby przy młynie prawie codziennie 
włazi do 
wody. Łowi szczupaki i płocie uderzając w pnie olch, przy których zastawił 
więcierze... Ale 
nie będę tu opowiadał o łowieniu ryb.
Prawdę mówiąc nie tyle odór Szymona przyprawia mnie o mdłości, co te szóste 
paluszki, trzęsące się wyrostki, które ma u obu rąk i u obu nóg również, tak że 
jego buty 
robione na miarę wydają się jednakowo długie, jak szerokie: zupełnie nogi 
słonia. Ale szóste 
palce u nóg nieczęsto mam okazję oglądać, podczas gdy te nie rozczłonkowane 
chrząstki u 
obu jego dłoni wprost mnie fascynują. Zresztą wcale nie stara się ich kryć i 
otwarcie się 
cieszy, że nadprogramowe palce uwolnią go od wojska. Jego starszy brat, 
Prudenty, jest 
innego zdania:,.Mogłeś wstąpić do SaintCyr...” To jedyne słowa, jakie Prudenty 
kiedykolwiek 
przy mnie wypowiedział, zdradzające rolę kusiciela, jaką zdaniem mamusi i 
księdza dziekana 
odgrywa wobec młodszego brata.
Obmyślałem powieść, którą mógłbym na ten temat napisać: Prudenty, wątły, chudy, 
ze sczerniałą skórą i wszystkimi zębami zepsutymi, zakochany, to wiem, w Marii 
Duros, 
swojej sąsiadce, córce cieśli, siostrze Adolfa Duros, który ma dwadzieścia lat i 
przypomina 
Herkulesa z obrazków w mojej historii greckiej - ten Prudenty przez brata 
porachowałby się 
ze światem, na którym on sam jest tylko pleśnią... Poza tym, że jak wszyscy 
Dubercowie, jest 
inteligentny. Czego dowodem jego bunt. Według mojej koncepcji w historii, którą 
obmyślam, 
Prudenty powinien wyrzec się Marii Duros i pchnąć ją w objęcia Szymona. W 
rzeczywistości 
Maria Duros zapewne tak samo brzydzi się młodszym bratem, jak starszym, a nawet 
dużo 
bardziej, ze względu na owe paluszki i sutannę, która już mu przywarła do 
skóry... Zresztą bo 
ja wiem? Tak sobie wyobrażam, jestem pewien, że to prawda, ponieważ znam 
chłopaka, 
którego Maria Duros kocha, a w każdym razie do niego chodzi; jest przyjacielem 
Adolfa, jej 
brata olbrzyma.
A zresztą może ksiądz dziekan się nie myli, kiedy powtarza: Szymona nęka nie 
demon 
pożądliwości, lecz ambicji. Na dziewczęta prawie nie patrzy. Oczywiście wiem, że 
był tak 
chowany, żeby na nie nie patrzeć. Ale wszystko jedno, chyba jeszcze nie 
potrzebował 
naprawdę z sobą walczyć... Cóż ja mogę wiedzieć? Nic nie wiem o Szymonie, ani w 
ogóle o 
nikim. Nawet mamusia i ksiądz dziekan często mnie zaskakują.
Po powrocie z polowania Lamenty zaniósł zająca do kuchni. Ja byłem zmęczony i 
wyciągnąłem się na kanapie w sieni. Przyszła mamusia i usiadła przy mnie. 
Położyła mi rękę 
na czole i zapytała, czy nie chce mi się pić. Miała ochotę porozmawiać. Widać 
porozumiała 
się już z księdzem dziekanem na temat tego, co należy mi powiedzieć, bo 
uchodziłem za 
powiernika Szymona. W istocie nic podobnego. To, że mnie sobie upodobał, wcale 
nie 
przejawia się w słowach. Przepaść, jaka nas dzieli, bynajmniej mu nie 
przeszkadza. W 
każdym razie nigdy nie usiłował jej przeskoczyć.
Zresztą mamusia również. Kocha mnie, ale się mną nie interesuje. Nie interesuje 
się 
niczym oprócz naszych posiadłości, i może tym, co zachowuje wyłącznie dla 
siebie, a 
przypuszczam, że są to skrupuły religijne, o których mam pewne pojęcie, bo 
pamiętam, co i 
mnie dręczyło, kiedy byłem mały, z czego wyzwoliłem się całkowicie lub 
częściowo, odkąd 
dzięki Donzacowi wykryłem, że zostaliśmy tak wytresowani, iż nieskończoność 
zawiera się 
dla nas w absurdalnych zakazach, w tabelce grzechów powszednich i grzechów 
rzekomo 
śmiertelnych.
Ksiądz dziekan obarczył widać mamusię misją wybadania mnie, a ja umyślnie 
przymykałem oczy, jakbym był śpiący. Nie wysilając się na żadne wstępy zapytała, 
jak 
zachowywał się Szymon w czasie polowania.
- Myślał wyłącznie o zającu i zapewne o minie, z jaką przywita go ksiądz 
dziekan, 
kiedy jutro rano przyjdzie mu służyć do mszy.
Mamusia tylko na to czekała. Od razu wygarnęła wszystko, co miała do 
powiedzenia.
- Ksiądz dziekan nie ma tak ciasnego umysłu.
Nie przywiązuje absolutnie wagi do faktu, że Szymon w wieku dziewiętnastu lat 
woli 
polowanie od nieszporów. Nieszpory niedzielne nie są obowiązkowe. Ksiądz dziekan 
mówił 
mi, że nawet dla niego stanowią ciężką próbę. W wypadku Szymona wcale nie to 
jest ważne.
- No tak - powiedziałem. - Ważne jest, żeby go skazać, może wbrew jego woli, na 
życie, do którego nie został stworzony.
Mamusi „krew uderzyła do głowy”, jak sama to nazywała. Zrobiła się przeraźliwie 
czerwona: do czegóż ja się wtrącam?
- Ależ mamusiu, przecież to właśnie ty mówisz.
Z pewnością ja jeden nie wtrącam się do niczego, co dotyczy Szymona.
Z owym brakiem logiki, który nie jest szczególną cechą mamusi, a zdaniem Donzaca 
odznaczają się nim wszystkie kobiety, stwierdziła, że w tym właśnie błądzę, że 
wtrącanie się 
w to uważa za mój obowiązek.
- Czyż wy nie wierzycie w Łaskę? Przypuszczacie, że Bóg nas potrzebuje w takich 
zmaganiach, jakie toczą się w duszy Szymona i są wyłącznie jego sprawą?
- Szymon przez cały ten czas podlega naciskom, których istnienia wcale nie 
podejrzewaliśmy: tak, prawdziwy spisek. Musisz o tym wiedzieć, to bardzo ważne: 
widuje 
często, od początku wakacji, i to w sekrecie przed nami... No, zgadnij, kogo? 
Mera, tak, pana 
Duport, który jest masonem, który poprzysiągł, że odciągnie go od Kościoła...
- Przecież wszyscy wiedzieliśmy, że Szymon widuje się z panią Duport...
- Tak, z tą wariatką, ale nie z jej mężem, którego widok sutanny doprowadza do 
szału. 
Wyobrażałam sobie, że Szymon przekracza próg Duportów tylko po południu, kiedy 
mer jest 
w tartaku. Przez długi czas tak było... Ale pani Duport osobiście nas 
ostrzegła...
Pani Duport osobiście! Nie wierzyłem uszom.
„Duportów się nie widuje.” W języku mamusi oznacza to, że nie wymienia się z 
nimi 
dorocznej wizyty (podczas letnich wakacji, które spędzamy w Maltaverne), czym 
chlubią się 
trzy czy cztery panie z miasteczka. Ale jest to też prawda dosłownie: Duportów 
się w ogóle 
nie widzi, nie patrzy się na nich. Są wykreśleni z naszego malutkiego światka. 
Spróbuję 
wprowadzić trochę ładu w historię Duportów i Szymona. Pani Duport, rzekomo 
ładna, bo 
mnie zawsze wydawała się stara, jest dużo młodsza od swojego męża („nie wiadomo, 
gdzie 
on ją wyszukał. Nie wiadomo, skąd się w ogóle wzięła...”) i podejrzana, gdyż nie 
pochodzi z 
naszych stron, z tego, co się nazywa nasze strony: landy spod Bazadais. 
Duportowie mieli 
córkę jedynaczkę, Teresę, która urodziła się tego samego dnia co Szymon Duberc. 
Maria 
Duberc chodziła do nich na posługi i przyprowadzała z sobą małego Szymona, który 
bawił się 
z Teresą, pozwalał się tyranizować, słuchał jej we wszystkim, jak syn 
posługaczki powinien 
słuchać córki mera - ale i dlatego, że, jak mówiono ze śmiechem, kochał się w 
niej, a ona w 
nim, najwięcej zaś w Szymonie podobało jej się to, czego ja nie cierpiałem, te 
jego szóste 
palce... Teresa umarła, chorowała tylko parę dni. Na zapalenie opon mózgowych? 
Rodzice 
zdali się na doktora Dulac, zastępcę mera, radykała i również masona. Jakaż była 
ich 
rozpacz... Pani Duport, która chodziła do kościoła w niedzielę, kryjąc się za 
filarami, odtąd 
przestała przychodzić, zrobiła się wrogiem Pana Boga. Codziennie natomiast bez 
względu na 
pogodę wędrowała na cmentarz. W sezonie nosiła na grób czereśnie, ulubiony owoc 
Teresy. 
Dzieci ze szkoły przychodziły, żeby je zjadać.
Dziwactwa te studziły współczucie. Co więcej, nie zechciała przyjąć mamusi. 
Rzecz 
nie do wiary. W rezultacie już nikt z miasteczka nie przekroczył progu jej domu, 
poza Marią 
Duberc i Szymonem podczas letnich wakacji. Od nich dowiedzieliśmy się, że zieleń 
z dnia 
pogrzebu wciąż jeszcze leży na kamiennej posadzce przedpokoju i że Marii Duberc 
nie wolno 
tego ruszać.
Szymona pani Duport, gdyby tylko mogła, trzymałaby przy sobie w dzień i w nocy. 
Przywracał jej Teresę, stawał się Teresą. Ale Szymon był żywy, to był mały 
chłopiec. Nie 
sposób go było usadowić na krześle niby jakiś przedmiot ani przez cały dzień 
faszerować 
biszkoptami czy konfiturami. Na szczęście uwielbiał czytanie. Przypominam sobie, 
że kiedyś 
później, podczas pewnej zabawy, w której należało w możliwie najmniejszej ilości 
słów 
wypowiedzieć, co każdy uważa za szczęście, Szymon najpierw napisał: „Polować i 
czytać”. A 
potem poprawił: „Czytać i polować”. Pani Duport miała pełny komplet SaintNicolas 
illustró, 
Jourńal des voyages, powieści Juliusza Verne, Le toui de Flance de deux enfants 
i wiele 
jeszcze innych wspaniałości. Sadowiła Szymona pod oknem i mówiła: „Czytaj sobie, 
zapomnij o mnie”.
Z początku Szymon czuł się skrępowany tym wzrokiem spoczywającym na nim, 
szczękiem drutów, na których stale coś robiła, potem się przyzwyczaił; co drugi 
albo trzeci 
dzień, a nawet codziennie, jeśli się zapalił do lektury, przychodził po 
południu, zasiadał pod 
oknem w pokoju zapewne dość osobliwym, lecz nie potrafił go opisać: chłopi nie 
dostrzegają 
tego, co my widzimy, mimo że widzą to, czego my nie widzimy. Pewnego dnia 
poprosił panią 
Duport, żeby mu pozwoliła zabrać jakąś książkę do domu. Wtedy, jeden jedyny raz, 
wyraźnie 
odczuł, że się na niego rozgniewała. Żadna z książek, które czytała Teresa, 
których dotykały 
ręce Teresy, nie może wyjść za próg domu. Ale nazajutrz powiedziała Szymonowi, 
że byłoby 
jej miło, gdyby czytał na głos, podczas gdy ona robi na drutach, i że będzie mu 
płaciła za 
godzinę, tak jak jego matce.
Dziś zastanawiam się, czy właśnie nie owa zapłata, która olśniła Duberców, 
uśpiła 
niepokój, jaki w mamusi i księdzu dziekanie powinien był wzbudzić codzienny 
kontakt 
dwunastoletniego ucznia seminarium z osobą tak zdziwaczałą, żoną mera masona. 
Prawda, że 
w tym okresie mer prawie nie pokazywał się w domu, całymi dniami zajęty swoim 
tartakiem i 
administracją gminy. Ponadto, o czym dowiedziałem się później, miał dwie 
kochanki, jedną 
w Bordeaux, drugą w Bazas.
Oczywiście pani Duport, skłócona z Bogiem od śmierci Teresy, nie chodziła już do 
kościoła, ale Szymon zapewniał dziekana, że nigdy nie mówi z nim o religii. W 
rzeczywistości nie mówiła z nim o niczym, przyglądała się, jak czytał. „Z 
początku to mnie 
krępowało: jakby mnie thciała pożreć oczami. Ale teraz już się nie przejmuję” - 
zapewniał 
Szymon. Nawet nie odbierało mu to apetytu, kiedy przynosiła „podkurek”, jak 
Szymon 
nazywał podwieczorek: kubek kakao, chleb z masłem - i nie spuszczała z niego 
oczu, podczas 
gdy jadł.
W październiku, kiedy już wszyscy wracaliśmy do Bordeaux, Szymon przywoził do 
seminarium drobne sumki pieniędzy, które zarobił. Ani księdzu dziekanowi, ani 
mamusi 
nawet przez myśl nie przeszło, że powinien może z tego zrezygnować. Już we 
wczesnym 
dzieciństwie zdumiewało mnie, w jak wielkim stopniu dla tych katolików pieniądze 
są czymś, 
czego się nie kwestionuje, czego się nie wyrzeka, chyba że się jest istotą o 
szczególnym 
powołaniu, jak franciszkanie czy trapiści. Poczynając od dwunastego roku życia 
zacząłem 
kształtować sobie pewne pojęcia, które Donzac sprecyzował mi w ubiegłym i w tym 
roku, a 
mianowicie, że katolicy, którzy nas wychowali, bezwiednie przyjmują postawę 
sprzeczną z 
nakazami Ewangelii i ze wszystkich błogosławieństw Kazania na Górze uczynili 
przekleństwa: wcale nie są cisi, nie tylko nie są sprawiedliwi, ale 
sprawiedliwość ich mierzi.
Zarzewiem dramatu stała się sutanna, w którą przybrano Szymona, ledwie ukończył 
piętnaście lat. Cóż to za awans, sutanna! Pozyskał prawo do komży podczas 
nabożeństw i do 
zasiadania w stallach prezbiterium. Aczkolwiek w miasteczku nadal mówiono do 
niego po 
imieniu, obcy mimo jego dziecinnej twarzy nazywali go księdzem. Ale sutanna u 
mera! Pani 
Duport sądziła, że zgodzi się z nią rozstawać ze dwa razy w tygodniu. Oparł się 
temu, jakby 
chodziło o zbawienie wieczne. Maria Duberc, dla której owa sutanna była 
spełnieniem 
marzenia całego życia o plebanii, gdzie będzie przecież panią i w kuchni, i w 
pralni - 
ośmieliła się pochwalić odmowę Szymona.
Mamusia i ksiądz dziekan dojrzeli wówczas to, co ja mając czternaście lat jasno 
widziałem: że pani Duport nie zależało już na obecności małego przyjaciela 
Teresy, ale 
Szymona Duberc takiego, jakim był i jaki we mnie budził wstręt, z tym Jego 
silnym 
zapachem, chłopską kościstością i tymi nadliczbowymi palcami. Zobaczyliśmy 
teraz, że nie 
może się bez niego obejść; godziła się na to jedynie w okresie roku szkolnego, 
który, jak 
sobie wyobrażam, był dla niej rodzajem liturgicznego adwentu - czasem 
przygotowania na 
przybycie Szymona... Ale nie, teraz mi się przypomina, że mamusia ani ksiądz 
dziekan 
niczego nie podejrzewali. Oczy otworzyła im dopiero pewna wypowiedź pani Duport, 
którą 
Szymon powtórzył księdzu dziekanowi: że to nie dla niej, ale dla jej męża 
sutanna jest nie do 
zniesienia; ona natomiast przywykła już do niej i nawet dostrzega dobre tego 
strony: 
upewnienie, że Szymon zawsze będzie dostępny, nikt go jej nie zabierze...
- Żadna inna kobieta? - zapytałem.
- No tak, pewno;- powiedziała mamusia.
- Więc widocznie go kocha!
Wyciągnąłem ów wniosek, sam się nasuwający, tonem najbardziej naturalnym, i 
zdumiało mnie wrażenie, jakie wywołałem. Prawda, że tego roku miałem czternaście 
lat, ale 
traktowano mnie tak, jak dzisiaj nie traktuje się chłopców ośmioletnich.
- Co ty opowiadasz? Ty pleciugo! Mówisz o tym, o czym nie masz pojęcia.
- Widocznie mam, skoro mówię.
- I nie wstyd ci, w twoim wieku? Co ksiądz dziekan o tobie pomyśli?
- Prawdę nieraz wypowiadają usta dzieci - rzekł.
Wstał i zaczął krążyć dokoła bilardu mrucząc: „Jakże ja mogłem być taki 
ślepy...”
- Ależ księże dziekanie, nie sądzi ksiądz chyba... W wieku pani Duport!
- To straszliwy wiek, niestety... Chciałbym zresztą podkreślić, że moim zdaniem 
Szymonowi nic tu nie zagraża; znam go...
Urwał nagle, obawiając się, że powiedział za dużo. To, co wiedział o Szymonie, 
nawet 
dobre, podlegało tajemnicy spowiedzi.
- Tak - powiedziałem - ale według Szymona ona pożera go oczami, podczas gdy on 
pożera „podkurek”. Może nadejść dzień, że jej to nie wystarczy...
- Cóż ty tu chcesz insynuować? A w ogóle kto cię nauczył...
- To prawda - powiedział dziekan półgłosem. - Istnieją kobiety wampiry...
- I mężczyźni również - dorzuciłem niewinnie.
- Mężczyźni? Jacy mężczyźni?
Wpatrywali się we mnie zaniepokojeni; do czego to miała być aluzja? No tak, 
zapewne, nie miałem tu nic konkretnego do powiedzenia, albo może wolałem 
zmilczeć, 
wiedziałem jednak, że wampiry mężczyźni krążą wokół wszystkich piętnastoletnich 
chłopców; zbliżają się tylko wtedy, gdy wyczują przychylność.
- To przerażające - powiedziała mamusia. - Po cóż całe to zło? - dodała głosem 
zadumanym, nie wiedząc, że stawia jedyne pytanie zdolne zachwiać wiarę.
Próbuję przypomnieć sobie, co wymyślili, żeby uchronić Szymona przed tym 
upiorem. Proboszcz pod pretekstem polowania spowodował, że zaprosił go jeden z 
jego 
konfratrów w Charente i przetrzymał u siebie do końca wakacji. Tego roku Szymon 
wrócił do 
seminarium nie wstępując już do Maltaverne.
Co do mnie... Czy odważę się opowiedzieć samemu sobie figla, jakiego spłatałem 
księdzu dziekanowi? Tak, to konieczne, bym sobie jasno uprzytomnił, kim jestem w 
rzeczywistości. Siódmego września, w przeddzień Narodzin Najświętszej Panny, 
mamusia nie 
tracąc czasu na żadne omówienia oznajmiła mi, że ksiądz dziekan będzie mnie 
czekał od 
godziny trzeciej, do spowiedzi: „W ten sposób wyspowiadasz się pierwszy, nim się 
zejdą 
wszystkie kobiety”. Obcesowe wkraczanie w życie religijne czternastoletniego 
chłopca 
uważała za zupełnie naturalne. Byłem dzieckiem, za które w swoim mniemaniu czuła 
się 
odpowiedzialna przed Bogiem. Podrażniony, zirytowany, ale nie tak wściekły, jak 
byłbym 
dzisiaj, rozumiałem tę skrupulantkę, która przekazała mi swoją chorobliwą 
skłonność do 
skrupułów; nawet teraz, mając siedemnaście lat, jeszcze nie czuję się wyleczony. 
Widać 
nurtowało ją to, co ośmieliłem się powiedzieć o wampirach, więc winienem się 
całkowicie 
oczyścić przed trybunałem pokuty. Nie oznaczało to oczywiście, by mogła być mowa 
o 
pogwałceniu tajemnicy spowiedzi; mamusia wcale nie pragnęła „wiedzieć”. Aby ją 
uspokoić, 
wystarczało, że zostaną „zebrane cugle” jej małemu synkowi, który zbliżał się do 
niebezpiecznego wieku. Próbowałem się bronić: Matka Boska wrześniowa nie jest 
świętem 
obowiązującym od czasu konkordatu.
- W naszej rodzinie - powiedziała mamusia - pozostała świętem obowiązującym. 
Zawsześmy tego przestrzegali. Nasi dzierżawcy w tym dniu nie wychodzą z wołami w 
pole. 
Zresztą ksiądz dziekan czeka na ciebie. Nie ma już o czym mówić.
- Ale Laurentego nie zmuszasz.
- On ma osiemnaście lat. Ty jesteś dzieckiem, za które odpowiadam.
Zły duch mi podszepnął:
- Jeżeli źle odbędę spowiedź, i do komunii przystąpię niegodnie. Obydwa te 
świętokradztwa ciebie obciążą.
Zbladła, albo raczej jej policzki zszarzały. Rzuciłem się jej na szyję: „Ależ 
nie, to 
tylko żarty, wyspowiadam się i przystąpię do komunii...” Przytuliła mnie mocno.
Wściekłość ogarnęła mnie znowu na drodze do kościoła, ale zwróciła się 
całkowicie 
przeciwko niewinnemu dziekanowi. Starałem się opanować: nie należało jednak 
odbyć ziej 
spowiedzi... „Ano dobrze, dobrze - mówiłem sobie - dobrze, powiem mu wszystko i 
nawet 
więcej, niżby chciał, i więcej, niż kiedykolwiek usłyszał”.
Czytał brewiarz, siedząc przy konfesjonale.
Przez chwilę jeszcze czytał, potem zapytał, czy jestem gotów, wszedł do swojpj 
budki, 
wziął stułę. Usłyszałem, jak odsuwa się deseczka, i zobaczyłem jego olbrzymie 
ucho. 
Powiedziałem, że nie spowiadałem się od piętnastego sierpnia, załatwiłem się 
szybko z 
Confiteor i wyrecytowałem moją zwykłą krótką litanię, która niewiele się 
zmieniła od czasów 
pierwszej spowiedzi: zgrzeszyłem tym, że byłem łakomy, kłamałem, byłem 
nieposłuszny, 
leniwy, źle odmawiałem pacierz, źle słuchałem Mszy świętej, byłem zarozumiały, 
obmawiałem ludzi...
- Czy to wszystko? - Zdawał się rozczarowany. Tak, miałem wrażenie, że istotnie 
wszystko.
- Jesteś pewien, że nic innego cię nie dręczy?
Bo nawet gdyby to były tylko myśli...
Spytałem:
- Jakie myśli?
Nie nalegał. Miał nieufny stosunek do monstrum, jakim byłem, ale mogło to być 
również monstrum niewinności.
- Czy zawsze spowiadałeś się szczerze?
W tym momencie szatan wstąpił we mnie i podszepnął, żebym odpowiedział: - Nie, 
proszę ojca.
- Jak to? Mam nadzieję, że nie chodziło o nic poważnego?
- Nie wiem. Może o to, co najpoważniejsze.
- Och, biedne dziecko! Twoja matka, twoi nauczyciele i ja sam dość usilnie 
strzegliśmy cię przed wszelkim uchybieniem świętej cnocie...
Tak nazywał czystość. Zaoponowałem, nie miałem nic poważnego do zarzucenia 
sobie pod tym względem. W danej chwili była to prawda. Jak niewinnym chłopcem 
byłem 
jeszcze przed trzema laty...
- Mówisz mi jednak, że chodzi o coś najpoważniejszego... Co to znaczy?
- Czy to poważne, czy nie, ojciec sam osądzi.
Po prostu: jestem bałwochwalcą.
- Bałwochwalcą? Cóż ty opowiadasz?
- Co ja dosłownie wielbię, nie śmiem ojcu powiedzieć. Otaczam potajemnie 
czcią... 
Pamięta ojciec wielki dąb w naszym parku?
- Nie taki znowu wielki - powiedział proboszcz, żeby, przypuszczam, sprowadzić 
mnie na ziemię, na ten budzący zaufanie świat, gdzie wszystko się mierzy i waży.
- Dla mnie on jest bogiem. Tak, od kiedy doszedłem do rozumu, nigdy nie 
przestałem 
uważać go za boga i wielbić.
- Ojej, ojej! Jesteś poetą, to wiemy (Wymawiał „puetą”). W tym zresztą nie ma 
nic 
złego.
- Wiedziałem dobrze, że ojciec mi nie uwierzy.
Właśnie to do dzisiaj powstrzymywało mnie od wyznania mojego grzechu: 
przekonanie, że nikt mi nie uwierzy, nawet ojciec. Jakże jednak ojcu 
wytłumaczyć, że 
wymyśliłem cały ceremoniał na cześć wielkiego dębu, składam mu ofiary...
- No, no, dajże pokój! To jest puezja dozwolona, biedny głuptasie. Co tobie 
chodzi po 
głowie? Chyba że chcesz mnie nabrać? O, ale to już byłby ciężki grzech: nie 
wolno żartować 
z Boga.
- Wcale nie żartuję z ojca, ale zdaję sobie sprawę, że ojciec nie może mi 
uwierzyć.
- Wszyscy pueci, nawet katoliccy, wielbią przyrodę, to jest dozwolone.
- To, co ja uprawiam, nie ma nic wspólnego z wzlotami Lamartine’a czy Wiktora 
Hugo. Niewątpliwie wszystkie drzewa dla mnie mają w sobie życie i boskość, 
zwłaszcza 
sosny w parku. Wolę je od ludzi - dodałem ogarnięty uniesieniem w pewnym sensie 
sztucznym, ale i szczerym, któremu poddawałem się z rozkoszą.
Tak, ludzie już wtedy budzili we mnie lęk, nawet ci jeszcze nie dojrzali, z 
którymi 
miałem do czynienia w gimnazjum. Naszych nauczycieli zakonników, nawet 
najgorszych, 
naprawdę się nie bałem, ponieważ trzymani są w karbach pobożności i reguły. Ale 
koledzy! 
Już wtedy byli zdolni do wszystkiego. Przypominam sobie, że kiedyś 
przesiedziałem całą 
pauzę w ubikacji, tak bałem się piłki od „wybijanego”, którą ciskali we mnie z 
bliska...
- Dobrze, Alain, wróćmy jednak do spraw poważnych.
- Dlaczego - zapytałem z trwożnym przejęciem, które nie było udane, a przecież 
świadome i samo się sobą upajające - dlaczego pozbawia mnie ojciec 
rozgrzeszenia, nie chcąc 
brać poważnie wyznań, jakie mu czynię?
Proboszcz ugniatał palcami twarz właściwym sobie ruchem, jak gdyby była z gliny. 
Nagle zapytał:
- Czy wielbisz wszystkie drzewa, nie tylko wielki dąb?
- Nie, wszystkie oczywiście są istotami żywymi, ale bogiem jest tylko wielki 
dąb.
- Miałeś takie objawienie?
Widziałem, jak chwieje mu się wielka głowa.
Nie śmiał stuknąć się palcem w czoło.
- Nie, żadnego objawienia nigdy nie miałem.
Jak daleko sięgnę pamięcią, wielbiłem ziemię, drzewa...
- A zwierząt nie? To już i tak lepiej.
Nie, zwierząt nie... Ależ tak!
- Rzeczywiście - powiedziałem - zapomniałem, ale wszystko mi się przypomina. Zna 
ojciec ten nasz opuszczony folwark?
- Tak, Silhet?
- Gdy miałem siedem czy osiem lat, nie wiem już, kto czy co natchnęło mnie 
myślą, 
że w tych opuszczonych zabudowaniach przebywa nasza oślica Grisette, która 
zdechła ze 
starości przed paru miesiącami. Wmawiałem to w siebie i przekonywałem 
Laurentego, choć 
jest ode mnie starszy, żeby także uwierzył. Dla niego to była tylko zabawa, ale 
nie dla mnie. 
Chodziliśmy do opuszczonych zabudowań folwarcznych i wygłaszaliśmy idiotyczne 
melodeklamacje przed zamkniętymi na klucz drzwiami: „Grisette, Grisette, życzę 
ci miłych 
świąt, dostaniesz kandyzowane morele...”
- Kandyzowane morele dla oślicy?
Proboszcz usiłował się śmiać, sprowadzał rzeczy do ich właściwego rozmiaru.
- To dlatego, że kiedy miałem siedem lat, nie wyobrażałem sobie nic lepszego na 
świecie od kandyzowanych moreli, ale Grisette dosłownie wielbiłem. Uprzytamniam 
sobie 
teraz, proszę ojca, że istotnie popełniałem tę ohydę, o jaką por ganię pomawiali 
pierwszych 
chrześcijan, mianowicie wielbienie oślej głowy.
Zamilkłem, szczerze przybity tym, co oto wykryłem, i proboszcz zamilkł również; 
może się wahał, czy nie odpędzić mnie od konfesjonału, bo sobie z niego dworuję. 
Ale cóż 
można wiedzieć? Czy ja z niego dworowałem? Wiedział z doświadczenia, że jestem 
chłopcem skłonnym do skrupułów, chorującym na to samo co mamusia. Nagle zapytał 
głośno 
i niemal uroczyście:
- Alain, czy ty wierzysz w Boga?
- Och, tak, proszę ojca.
- Czy wierzysz, że Jezus jest Chrystusem, Synem Boga żywego, że oddał za ciebie 
życie i że zmartwychwstał?
Wierzyłem całym sercem, całą duszą.
- Czy kochasz Najświętszą Pannę?
- Kocham...
- No to już nie myśl o tych wszystkich głupstwach. Jeżeli zgrzeszyłeś, udzielę 
ci 
rozgrzeszenia, albo raczej sam Chrystus cię rozgrzeszy.
Prędko wymknął się do zakrystii, jakby uciekał.
Ledwie zdążyłem odmówić pokutę i już znalazłem się na dworze, w skwarze tego 
siódmego września. Wiatr był ciepły, tchnienie, jak poeci piszą z 
przyzwyczajenia, ale tego 
dnia ów banał był prawdziwy: oddech, tchnienie żywej istoty. Myślałem, że 
żartuję sobie z 
dziekana, a odkryłem, że te żarty oczywiście mnie nie wyzwoliły, lecz 
uświadomiły mi 
miłość, która niezmiennie była dla mnie ucieczką, schronieniem, w każdym 
momencie życia. 
Adoracja, w niczym nie naruszająca tamtej miłości, tamtego innego uwielbienia, 
jakie 
żywiłem dla Boga katolickiego, zespolonego z chlebem i z winem, które zrodziły 
się z ziemi, 
ze słońca i deszczu. Takie dwa schronienia to wcale nie za dużo. Nigdy nie będę 
ich miał za 
dużo dla ucieczki przed ludźmi. Dziś, po upływie dwóch lat, moja trwoga z dnia 
na dzień się 
rozrasta, w miarę jak zbliżam się do tego, co wydaje mi się potworne ponad 
wszelkie 
wyobrażenie: życie w koszarach, wspólne sypialnie. Nie zwierzałem się z tego 
nikomu, nawet 
Donzacowi. Owa trwoga nie przejmuje mnie wstydem, wiem, że nie jest podłością, 
byle jej 
nie uzewnętrzniać, wypowiadając głośno: wówczas stałaby się tchórzostwem; 
czasami 
przychodzi mi nawet na myśl, jako ostatnia nadzieja, że może umrę, zanim stanę 
przed 
komisją poborową.
Podczas gdy rozmyślałem o tych sprawach wracając do domu, w oczach wciąż jeszcze 
miałem dziekana takiego, jakim się okazał wobec zastawionej pułapki. On, 
figurujący na 
jednym z pierwszych miejsc listy katolików głupców, którąśmy obydwaj z Donzakiem 
ułożyli 
równolegle z listą katolików inteligentnych, wzbudził we mnie podziw, gdyż 
wybrnął z 
taktem, jakiego nigdy nie przejawiał w życiu codziennym, jak gdyby przelotnie 
natchniony. 
Tak, został natchniony, byłem przekonany. W gruncie rzeczy bynajmniej nie 
upewniłem się o 
własnej niewinności, jeśli chodzi o grzech bałwochwalstwa, a w miarę, jak się 
spowiadałem, 
sam weń uwierzyłem. Inaczej zresztą uczucie ulgi nie przejawiłoby się w 
szaleńczym wyścigu 
dokoła parku, na który namówiłem Laurentego. W wyścigach biję go prawie zawsze, 
mimo 
że jest o cztery lata ode mnie starszy, bo on się zasapuje.
Jak przyjąłem Komunię świętą następnego dnia, już nie pamiętam. Z naszych 
komunii 
pamiętamy nie więcej niż ze snów. Przypominam sobie jednak ten dzień ósmego 
września 
sprzed trzech lat.
Odmówiłem Laurentemu, który chciał, żebym z nim zapolował na skowronki na 
polach Jouanhaut. Pamiętam, co odczuwałem bardzo silnie, bo do tej pory często 
ogarnia 
mnie takie pragnienie: żeby się znaleźć sam, wędrować sobie przez lasy, przez 
pola, aż do 
całkowitego wyczerpania chodzić po piaszczystych drogach, na których nie do 
pomyślenia 
jest spotkanie kogokolwiek, poza może jakimś gospodarzem, który prowadzi woły i 
powie mi 
Aduchats dotykając beretu, czy poza pastuchem i jego stadem. Na tych landach bez 
wyrazu 
nikt nie mógł też odczytywać wyrazu mojej twarzy. A jednak postanowiłem zajść do 
kogoś. 
Spośród trzech czy czterech celów spaceru, nad którymi zwykle się wahałem; 
źródła Hure, 
wielka sosna (olbrzym, zwabiający ciekawych w promieniu kilkunastu mil), dom 
panien w 
Jouanhaut i „stary z Lassus”, wybrałem starego, może dlatego, że przekroczył 
osiemdziesiątkę, niedługo miał rozstać się z Lassus, skąd nigdy nie chciał się 
ruszyć. Od lat 
już nie polował, chyba na dzikie gołębie w październiku. Czym wypełniał sobie 
dni? Zrobił 
bardzo zdziwioną minę, gdy mu kiedyś powiedziałem, że są ludzie tak szaleni, iż 
kupują 
książki. Poza lekarzem nie przyjmował nikogo. Mawiał, że proboszcz dostanie go 
po śmierci, 
ale nie za życia. Spadkobierców (a spokrewniony był z wszystkimi wielkimi 
właścicielami 
ziemskimi, nawet z nami, ale bardzo daleko) szczuł psami, jeżeli któryś próbował 
go 
nachodzić. Wszyscy się z tego śmieli, czując się jednakowo nienawidzeni. Jedyną 
ich 
nadzieję stanowił potworny lęk przed śmiercią, który, jeśli wierzyć 
notariuszowi, nie pozwoli 
staremu z Lassus zrobić testamentu. Ale Sekunda, która przez ponad czterdzieści 
lat z nim 
sypiała, a teraz go obsługiwała, dopięła, zdaje się, że uczynił, co należało. 
Ona właśnie miała 
odziedziczyć te osiemset hektarów, albo raczej jej syn Kazimierz, ponieważ 
całkowicie 
ulegała władzy tego brutala, którego jedynym zajęciem było polowanie na dzikie 
gołębie w 
październiku, co szło na rachunek starego z Lassus. Przez resztę roku, jeżeli 
był trzeźwy, 
obijał się koło domu, nosił wodę ze studni, piłował drzewo. Czy zobaczę go, czy 
nie, mało 
mnie to obchodziło. Należał raczej do kategorii przedmiotów niż istot ludzkich, 
jak wielka 
sosna, jak sam stary z Lassus. Nie mieli w sobie nic człowieczego w 
przerażającym znaczeniu 
tego słowa. Choć byli tacy gburowaci, nie należeli do gatunku, którego się 
bałem, od którego 
jak najprędzej chciałem uciec.
Szedłem więc. Paprocie, jeszcze nie tknięte jesienią, były prawie tak wysokie 
jak ja 
wówczas, bo wyrosłem dopiero ostatniego roku. Paprocie uważałem za wrogów, gdyż 
od 
dzieciństwa mnie uczono, że zawierają kwas pruski. Toteż ścinałem co dumniejsze 
łby, a 
czasami rzucałem się w ich zbitą gęstwę i wdychałem zapach zatrutych soków, jak 
gdybym 
rozlewał ich krew.
Kiedy przechodziłem koło Silhet, opuszczonego folwarku, gdzie ongiś wielbiłem 
Grisette, posłyszałem coraz bardziej zbliżający się tętent i ledwie zdążyłem 
uskoczyć: panna 
Martineau minęła mnie cwałem, wcale nie widząc, a właściwie nie racząc mnie 
widzieć: 
jechała po męsku, jak Joanna D’Arc, jasne loki rozwiane od pędu wydawały się 
żywe: tak, 
uczepione do niej żywe węże. Może się bała, że jej się nie ukłonię? Chociaż 
byliśmy 
spokrewnieni i choć państwo Martineau spokrewnieni byli z „całą śmietanką 
towarzyską 
landów”, jak mawiała mamusia, ich równieź się nie dostrzegało, nasze rodziny 
były skłócone 
od paru pokoleń. Już dziadkowie z sobą nie rozmawiali. Ale do panny Martineau 
stosowano 
bojkot osobisty - z przyczyn, które wtenczas (dziś jestem lepiej zorientowany) 
sprowadzały 
się dla mnie całkowicie do tego jej jeżdżenia konno w sposób nie przyjęty, po 
męsku, i do 
faktu, że pracowała, była lektorką, panną do towarzystwa baronowej de Goth w 
Bazas, osoby 
nie z naszego świata, z innej sfery, jak mówiła mamusia, z którą stosunki były 
nie do 
pomyślenia, której prywatne życie nie podlegało bezapelacyjnym osądom, jak życie 
ludzi z 
naszego świata, podobnie jak nie podlegają im obyczaje mrówek, szopów czy 
borsuków. 
„Rzekomo ta baronowa de Goth... - mówiła mamusia. - Ale nie, ty tego nie 
zrozumiesz.”
Nigdy nie widziałem panny Martineau inaczej niż na koniu: jest z nim zrośnięta, 
jak 
moi ołowiani żołnierze ze swoimi rumakami. Ponieważ mieszka w Bazas, nigdy nie 
widuje 
się jej na mszy ani na żadnym pogrzebie...
Dom starego oddzielony był płotem od zabudowań folwarcznych. W ogrodzeniu rosły 
nędzne dalie hodowane przez Sekundę; pojawiła się ona na progu, gdy tylko psy, 
poczuwszy, 
że nadchodzę, zaczęły wściekle ujadać. Stary zawołał z mieszkania: Oueuaco? Ręką 
przesłoniła oczy i jak mnie poznała, krzyknęła w stronę uchylonych drzwi: Lou 
Thikoi de Jou 
Prot.’ Mały z lou Prat, dla starego z Lassus tak się nazywałem.
Albowiem las, w którym mój dziadek postawił sobie dom, nazywał się „lou Prat” i 
zachował tę nazwę do niezbyt odległych czasów, kiedy my obydwaj z Laurentym 
przechrzciliśmy go, dlatego że w gimnazjum pewien obleśny i głupi chłopak 
nazywał się 
Louprat. To ja narzuciłem nazwę Maltaverne, od tytułu pewnego opowiadania, które 
mi się 
niezwykle spodobało w jednym z numerów SaintNicolas z lat dziewięćdziesiątych; 
ale stary 
Lassus znał tylko dawne „Louprat”.
Włosy Sekundy okrywała czarna fularowa chustka, jakie noszą staruszki; jej wargi 
wciągnęła ohydna pustka ust. Pokazał się i stary, zarośnięty, kudłaty, w 
wyblakłej trykotowej 
koszulce i ciepłych pantoflach pomimo upału. Utrzymywał, że nie wie, ile ma lat, 
ale bił się w 
szeregach wersalczyków; Paryż dla niego to nadal byli komunardzi. Nie mówił o 
tym z nikim 
poza Laurentym i mną, bo my nie należeliśmy do znienawidzonej zgrai 
spadkobierców - 
zwłaszcza ze mną, bo mu się podobałem, czułem to dobrze, tak jak podobam się 
Szymonowi 
Duberc, jak podobałem się księdzu Grillot, który stawiał mi dostatecznie przy 
egzaminach, 
nawet jeśli nic nie umiałem.
- Ależ on rośnie! Ależ rośnie! Trzeba by mu położyć jaki kamień na głowę.
Wyniknął spór pomiędzy starym a Sekundą. Nie umiem mówić w narzeczu, ale 
wszystko rozumiem. Stary kazał przynieść flaszkę piwa. Ona zaś wpatrywała się we 
mnie 
swymi bystrymi jak u kury oczkami i oponowała, dosyć już piwa wypił, to mu 
„oziębia 
żołądek”. Wprawdzie ja nie należałem do grona spadkobierców, ale czy to można 
kiedy 
wiedzieć? Musiała jednak ustąpić i postawiła butelkę i szklanki na zardzewiałym 
ogrodowym 
stole. Ponieważ sterczała nadal o dwa kroki od nas, stary wrzasnął na nią: A 
1’oustaou! Do 
domu! Poszła, ale na pewno podsłuchiwała zza uchylonych okiennic kuchennych.
Trąciliśmy się, stary i ja. Patrzał na mnie z głębi swych osiemdziesięciu lat, 
zupełnie 
nie czując się skrępowany milczeniem, jakie między nami zaległo... Może z 
podświadomą 
melancholią? Ale nie, jakież idiotyczne jest słowo „melancholia” w zestawieniu z 
tym starym 
odyńcem, co mając osiemdziesiąt lat przeżywał zawsze to samo, jakby jeden tylko 
dzień, ze 
strzelbą pod ręką i butelką Medoc do każdego posiłku, jedynym widzialnym znakiem 
swojej 
zamożności - z wyglądu równie niechlujny i nieokrzesany jak najbardziej 
niechlujny i 
nieokrzesany z jego dzierżawców, dla których był postrachem. A przecież właśnie 
tęskną 
melancholię zdradziły pierwsze słowa, jakie do mnie powiedział:
- W dziewięćdziesiątym trzecim byłem w Bordeaux, siedziałem przez trzy dni w 
hotelu Montre. Była tam wanna...
- Używał jej pan?
- Coś ty? Zęby się rozchorować?
Umilkł, i raptem podjął:
- Jadałem naprzeciwko, w Chapon Fin. Co za wina mają... - Znowu umilkł, potem 
zachichotał. Odwróciłem wzrok, żeby nie widzieć dwóch pieńków, jakie mu zostały 
na 
przedzie.
Zapytał:
- Byłeś ty w „pałacu” Trompette?
- Panie Dupuy, przecież został zburzony przed z górą stu laty!
- W dziewięćdziesiątym trzecim nie był zburzony, skoro tam chodziłem.
Chichotał bez przerwy. Chateau Trompette to był dom publiczny, o którym 
rozprawiały po kątach na podwórzu gimnazjum „świntuchy”.
- No, kosztuje to słono... Jeszcze nie dla ciebie.
W tym momencie doznałem uczucia pewności, że nieśmiertelność dana jest małej 
tylko ilości dusz, zaś piekłem tych, którzy nie zostali wybrani, jest ich 
nicość. Zresztą 
Chrystus Pan obiecał nieśmiertelność jedynie niektórym ludziom: „... i życie 
wieczne w 
przyszłym świecie”. Albo gdzie indziej; „... kto spożywać będzie ten chleb, nie 
umrze”. Inni 
jednak umrą. Byłem przekonany, że jest to jeden z owych błysków „płomiennej 
intuicji”, o 
których Andrzej Donzac mawiał, że są szczególną łaską, i podziwiał je we mnie, 
uważając, że 
nadrabiają mój brak ducha filozoficznego. Myśląc, że go olśnię, napisałem mu 
tegoż jeszcze 
wieczoru, co wykryłem odnośnie nieśmiertelności niektórych ludzi, ale odwrotną 
pocztą 
wyśmiał ten mój absurdalny pogląd: „Albo wszystkie dusze są nieśmiertelne, albo 
żadna nie 
jest”. Radowałem się tedy w duchu, że nie pozostanie nic ze starego z Lassus, 
ani z Sekundy, 
ani z Kazimierza, nic, nawet na tyle, by zasilić najwątlejszy płomyk w 
wieczności.
- To jeszcze nie na twój wiek...
Poczuł widać jakieś mgliste wyrzuty sumienia, że rozmawiał ze mną o Chateau 
Trompette, bo nagle zmienił temat i zapytał, co o nim mówią ludzie w miasteczku.
- Ciągle się głowią, czy pan podpisał już jaki papier...
Ściszyłem głos ze względu na Sekundę, która na pewno podsłuchiwała.
- Zastanawiają się, czy Sekundzie i Kazimierzowi dostanie się ten kąsek, a może 
już 
się dostał...
Poruszyłem zakazany temat. Stary spojrzał na mnie złym okiem.
- A ty jak myślisz?
- O, na miejscu pańskich spadkobierców byłbym zupełnie spokojny.
- Czemu to taki spokojny?
Wiedziałem, co należało odpowiedzieć staremu z Lassus, żeby go całkiem wytrącić 
z 
równowagi.
- Lepiej nie mówić. Sekunda słyszy.
- Głucha jest, przecież wiesz.
- Jak chce, to słyszy, sam mi pan mówił.
Ale nalegał. Czułem, że jest speszony, zaniepokojony. Donzac twierdzi, że umiem 
wzbudzać niepokój w sposób doskonały. Nie zawsze. Ale tego dnia na pewno.
- Niemożliwe, żeby ktoś tak przebiegły jak pan, panie Dupuy, nie rozumiał, że 
dopóki 
żaden papier nie został podpisany, w interesie Sekundy i Kazimierza leży, aby 
pan żył.
Mruknął groźnie:
- Nie mów mi o tym.
- Przecież tylko o to chodzi, o nic innego.
W chwili, kiedy pan podpisze, sytuacja zupełnie się odmieni: w ich interesie 
będzie...
Przerwał mi jękiem, który zabrzmiał jak szczeknięcie:
- Powiedziałem ci, żebyś o tym nie mówił.
Wstał, zrobił parę kroków, powłócząc nogą chorą na podagrę. Odwrócił się i 
wrzasnął 
na mnie: -
Beyt’ en! Wynoś się!
- Nie chciałem pana urazić, panie Dupuy.
- Jak by nie było, to przecież nie zbrodniarze: są do mnie przywiązani.
Pokiwałem głową, naśladując jego chichot.
- Naturalnie, pijawki są zawsze przywiązane; zresztą za bardzo się boją, żeby 
się stać 
zbrodniarzami. Gdyby pan podpisał papier, dobrze wiedzą, że na nich pierwszych 
padłoby 
posądzenie, w razie gdyby przy pańskiej śmierci coś wydało się podejrzane, i że 
pańscy 
spadkobiercy prowadziliby śledztwo bez litości. Co nie przeszkadza, że...
- Młodzieniec z dawnych lat Przeszedłem na drugą stronę ogrodzenia; stary stał 
między daliami, wstrząśnięty do głębi nie tyle tym, że mogą go zamordować, ile 
tym, że 
mówiłem mu o jego śmierci. „Co? Co?” - mamrotał. Zbladł jakoś dziwnie, 
wyglądało, że 
mógłby zaraz paść trupem. Zbrodniarzem mogłem się stać ja. Nie przyszło mi to na 
myśl. 
Atakowałem dalej, jakby ogarnięty szałem.
- Co nie przeszkadza, panie Dupuy, zresztą niemożliwe, żeby pan o tym nie 
pomyślał, 
że na takim odludziu jak w Lassus, gdzie nie trzeba się obawiać żadnego świadka, 
nietrudno 
by, sam pan ‘przyzna, zgładzić kogoś bez większego ryzyka...
- Beyt’ en!
- Nie bardzo się orientuję - ciągnąłem uparcie tonem zadumy i tak, jakbym mówił 
do 
siebie - czy uduszenie pod pierzynami daje się wykryć w autopsji. Istnieje także 
nieuchronne 
zapalenie płuc, jeżeli starzec spędziłby całą zimową noc nago, przywiązany do 
łóżka przy 
otwartym oknie, oczywiście pod warunkiem, że byłoby parę stopni poniżej zera. 
Ale i wtedy 
nie mam pojęcia, czy autopsja...
- Wynoś się albo zawołam Kazimierza!
Zobaczyłem, że Kazimierz wychodzi właśnie z zabudowań folwarcznych. Puściłem 
się pędem, nie odwróciwszy nawet głowy, by rzucić ostatnie spojrzenie na Lassus, 
choć 
wiedziałem, że już tu nie wrócę, dopóki stary żyje...
A więc nie, to wszystko nieprawda. Po prostu historia, którą sam sobie 
opowiedziałem. Wszystko kłamstwo, poczynając od tego, co mi stary opowiadał o 
Chateau 
Trompette. Cóż, powieść.
A czy dobra, czy zła? W każdym razie kłamliwa, brzmi fałszywie. Nie zdążyłbym 
wypowiedzieć i trzech słów, już stary wpakowałby mi je z powrotem do gardła. 
Skądinąd 
nigdy nie popełniłbym śmiertelnego grzechu posądzania o zbrodnię czy zbrodnicze 
zamiary 
Kazimierza i Sekundy, którzy w gruncie rzeczy przywiązani są do swojego starego 
dręczyciela. Mam zresztą inną wersję tej historii, którą sobie także opowiadam, 
a w niej stary 
nagle postanawia, że to ja będę jego spadkobiercą. Wyobrażam sobie, co zrobiłbym 
za te 
pieniądze: zamieniłbym Lassus na bibliotekę, umieścilibyśmy w niej razem 
wszystkie nasze 
książki, Donzac i ja. Oddzieleni od świata ludzi żywych nieprzebranym 
księgozbiorem, a 
także i muzyką, bo mielibyśmy pianino dla Andrzeja, a może i organy” czemu 
nie?...
Czy opowiadałem sobie tę historię w drodze powrotnej? Nic już nie pamiętam 
oprócz 
tego, że byłem spokojny i szczęśliwy, jak bywam niemal zawsze wtedy, kiedy rano 
przystępuję do komunii. Rozmyślałem nad tym, że moje młodzieńcze życie upływa w 
świecie 
potworów, albo raczej wśród karykatur potworów, z których jedne mnie kochają, 
inne się 
boją. Żadna dziewczyna nie zbliżyła się jeszcze do mnie tak, jak bywa w 
powieściach, 
chociaż w gimnazjum uważają, że mam „ładną twarz ”; ale jestem chudy i wcale nie 
mam 
mięśni. Andrzej mówi, że dziewczęta nie lubią zbyt chudych chłopaków. Ja wielbię 
tylko 
jedną, i tę widuję wyłącznie na koniu; jest równie niedostępna jak Joanna D’Arc. 
Zanadto 
mną gardzi, żeby chociaż spojrzała. No tak...
Ale mnie właśnie to w niej się podoba, że nic mi nie grozi, że nie zsiądzie z 
konia, nie 
podejdzie do mnie i nie będzie wymagać, abym przestał być dzieckiem, a zachował 
się jak 
mężczyzna... Czy myślałem o tym wtedy, wracając z Lassus? Czy też znowu układam 
opowieść? Inne dziewczęta mnie peszą: na przykład te, które śpiewają w kościele 
cisnąc się 
wokół fisharmonii siostry Lodois... Zwłaszcza córki aptekarza, co noszą czarne 
aksamitne 
wstążki na szyjach, nabrzmiałych jak u gołębic...
W ciągu tych wakacji nie zdarzyło się nic, co by wykraczało poza wąski nurt 
naszego 
życia. Szymona już nie było. O pani Duport prawie się nie mówiło, krążyły 
słuchy, że pije, a 
nawet, według Marii Duberc, która nadal chodziła do niej na posługi, „wstaje w 
nocy, żeby 
się napić”. Trop Szymon - Duportowie zagubił się wśród innych; potem nadszedł 
dzień 
powrotu do szkół, powrotu do Bordeaux; Maltaverne stało się zaczarowaną wyspą, o 
której 
miałem marzyć do następnych wakacji, poprzedzających już przejście do ostatniej 
klasy. I 
podczas tych wakacji zdarzyło się tylko jedno: nawet mer pogodził się z faktem, 
że Szymon 
odwiedza dom Duportów w sutannie. Mamusia i ksiądz dziekan cieszyli się z tego 
jak ze 
zwycięstwa, lub przynajmniej udawali, że się cieszą. Czy pan Duport widywał się 
już z 
Szymonem potajemnie? Czy poczynając od tego właśnie roku zaczął odbierać go 
Kościołowi? Według słów Szymona, kiedy się spotykali, nigdy nie mówił z nim o 
religii, 
ograniczał się do okazywania mu uprzejmości, czasami pytał o zdanie na ten lub 
inny temat, 
opowiadał o swoich przyjaciołach politycznych, których widywał na posiedzeniach 
Rady 
Powiatowej. Był nawet w zażyłych stosunkach z młodym ministrem, Gastonem 
Doumergue: 
mógłby wszystko od niego uzyskać...
Tego roku Szymon na temat mera jakby nabrał wody w usta. Trzeba było dopiero 
owego gromu z jasnego nieba, wizyty pani Duport, która przyszła wczoraj do 
zakrystii po 
mszy księdza dziekana, aby odsłonić knowania swojego męża. W relacji mamusi mer 
jakoby 
obiecał Szymonowi, że będzie go utrzymywał do końca nauk, a nawet dalej, jeżeli 
zechce 
kończyć ficole Superieure i potem się habilitować.
Według pani Duport nie sposób odgadnąć, jak Szymon to przyjął. Miała wrażenie, 
że 
propozycja go nęci, ale się waha. Dziekan bał się, by przez jakąś interwencję 
nie utracić go 
całkowicie. Uprzytomniłem mu, jaki popełnia nonsens. Przejrzałem go dobrze w tej 
sytuacji i 
pojąłem, że widzi już we mnie jedyną nadzieję rozplatania tego, co musiało się 
splątać w 
umyśle i sercu wiejskiego chłopca, który został przeflancowany do seminarium i 
nagle zrobił 
się na szczeblu miasta powiatowego stawką w walce, jaka toczyła się we Francji 
pomiędzy 
państwem a Kościołem, albo raczej między masonerią a zakonami.
Ja wiedziałem, że Szymon uchyli się od rozprawy, nim się ona rozpocznie. Szymon 
w 
seminarium musi mieć jakiegoś przyjaciela, któremu wszystko mówi; ja należę dla 
niego do 
rasy bogów, jestem synem „naszej pani ”; lubi mnie, prawda, ale jestem w jego 
oczach równie 
niedostępny jak dla mnie panna Martineau albo gwiazda zaranna. Nie powie nic, 
chyba że...
Zawsze wolałem pisać niż mówić: gdy mam pióro w ręku, nic mnie nie hamuje. 
Mógłbym, powiedziałem księdzu dziekanowi, napisać do Szymona list, który już mam 
w 
głowie.
- Ależ on jest w teologii mocniejszy od ciebie!
- A po co tu teologia? Wiem, od której strony przystąpić do ataku...
Naprawdę wiedziałem to dopiero od dwu minut i moja koncepcja była jeszcze w 
zupełnych powijakach, ale jednak Jakaś dręga się przede mną rysowała.
Dziekan nalegał; - Zmuś go do mówienia!
- Powtarzam księdzu dziekanowi, że nie powie mi nic. Zresztą nikt przecież 
nikomu 
nic nie mówi. Ciekaw jestem, czy istnieją środowiska, w których ludzie 
porozumiewają się za 
pomocą pytań i odpowiedzi, jak w powieściach albo w teatrze...
- Co tobie chodzi po głowie? A cóż my innego robimy całymi dniami? Co robimy w 
tej chwili?
- To prawda, proszę księdza, ale tak zapowiadających się rozmów ile myśmy 
prowadzili w życiu, ksiądz dziekan i ja? Między mamusią a mną, jak daleko sięgnę 
pamięcią, 
padają tylko sentencje na każdą okazję, bardzo często w narzeczu, gdyż bywają 
też przydatne 
dla dzierżawców, dla służby. Może tak dalece dzieli ludzi wiek czy różnice 
społeczne, że nie 
istnieje wspólny język... Ale zauważyłem, że i chłopi także między sobą nie 
rozmawiają: gdy 
się spotkają, pytają się wzajem: As dejunat? Jadłeś śniadanie? Najważniejsze i 
nawet jedyne 
zainteresowanie życia to kwestia pożywienia: czy dopiero będą, czy już je 
obracali w 
bezzębnych dziąsłach, jakby przeżuwali. A czy ci, co się kochają, mówią to 
sobie? - 
Westchnąłem. Proboszcz powtórzył: - Co tobie chodzi po głowie?
- Gdyby mamusia tu była, dorzuciłaby jeszcze: pleciugo! Tak, i wszystko by 
zostało 
powiedziane... Ale zawsze można napisać. Mogę napisać do Szymona piękny list, 
który on 
przeczyta raz, drugi, i schowa na sercu...
- Co za szalona pycha! i - powiedział dziekan. - Za kogo ity się masz? (I po 
chwili 
milczenia;) - A co ty jemu napiszesz? Sam nawet nie wiesz - napierał.
- Wiem, jaki kierunek chcę obrać, czy raczej powinienem obrać... Bo ja nie chcę 
nic.
Sądziłem, że kpię sobie z dziekana, niemniej i sam zaczynałem się przejmować. 
To, 
co chciałem napisać Szymonowi, rozrastało się wszerz i wzdłuż pod moim 
spojrzeniem 
wewnętrznym. Pilno mi już było nadać temu formę, aby mieć pewność, że tak 
cudowny utwór 
się nie zatraci.
Rozdział II 
Otwieram znów ten zeszyt po upływie z górą roku; przerwałem go nie z braku 
materiału, o Boże, ale to, co przeżyłem, było ponad wszelkie komentarze, a 
przede wszystkim 
zabiło we mnie dziecko. Nie, wcale nie prawda: stałem się inny, pozostając 
niezmieniony. Nie 
odtwarzam tego, co mogłem napisać mając lat siedemnaście. Teraz oto zaczynam rok 
dziewiętnasty, i na pewno samorzutnie nie spisywałbym nic z moich przeżyć. Ale 
Donzac 
przywiązuje niedorzeczną według mnie wagę do sposobu, w jaki reagowałem na 
wydarzenia 
życia codziennego... Może nie tak niedorzeczną. Podstawą wszystkiego jest, że 
Donzac, o 
niebo ode mnie inteligentniejszy (aczkolwiek kiedyś mi napisał: „Nie jesteś 
zupełnie tak 
inteligentny jak ja, ale prawie...”), wykazuje jałowość, która jego samego 
zadziwia: wszystko 
rozumie, a niczego nie wyrazi. Nie nadaje kształtu, nie tworzy. Ale to jeszcze 
mało: nie umie 
się wypowiadać; zdolny do zaskakujących sformułowań, absolutnie nie potrafi 
rozwijać 
swoich myśli. Zawsze moje wypracowania spotykał ten zaszczyt, że odczytywano je 
całej 
klasie, jego nigdy. Zdumiewało go to bardziej niż mnie: „No, pomyśleć, że to ty, 
a nie ja! - 
wzdychał. - Ze ty będziesz kimś, a ja pozostanę nikim do samej śmierci!” Ale 
właśnie w tym 
jest wspaniały: nigdy nie uważał, że to niesprawiedliwe. Wierzy, że zostanę 
pisarzem, nawet 
wielkim pisarzem, podczas gdy on przez całe życie będzie udzielał podstawowych 
wiadomości różnym tępym klerykom. Ale wierzy też, że w oparciu o jakikolwiek mój 
tekst na 
konkretny temat, który narzuciło mi życie w takiej formie, jak je przyjmuję, on, 
Andrzej 
Doznać, potrafi dokonać tego, do czego ja nie byłbym zdolny, a co nazywa 
„odkryciem”. 
Odkryciem czego? W jego pojęciu chodzi o wydobywanie tajemnego momentu, w którym 
prawda życiowa, taka, z jaką się konkretnie spotykamy, łączy się z prawdą 
objawioną - z tym, 
co zostało objawione i co należy wydzielić spod nawarstwień, które zakrzepły 
wokół Słowa 
Bożego na przestrzeni dwóch tysięcy lat historii Kościoła...
Tak oto uzgodniliśmy między sobą, że muszę czarno na białym, nie pomijając 
żadnych szczegółów, przedstawić, co działo się w Maltaverne, zwierzyć to jemu i 
tylko jemu, 
opowiedzieć mu okropną historię Szymona tak, jak mi się ułożyła w myślach, jak 
działa nadal 
i nurtuje mnie wewnętrznie. Stwierdzam, że nic, co we mnie zapada, nie może już 
zamrzeć, i 
że już teraz obciąża mnie cały liczny smutny świat, mroczny i żałosny... Co się 
stanie, kiedy 
zgromadzę więcej wspomnień, niż gdybym żył tysiąc lat, jak mówi Baudelaire? Jak 
potworna 
będzie starość takiego człowieka jak ja. To właśnie nasuwa mi przypuszczenie, że 
umrę 
młodo... Ale nie! Nieprawda: nie wierzę, abym umarł młodo, nie wierzę, bym 
kiedykolwiek 
musiał umrzeć, czuję się niewiarogodnie wieczny.
Oto więc, jak wszystko się odbyło, poczynając od tej rozmowy z proboszczem i 
obietnicy, jaką mu złożyłem, że będę rozmawiał z Szymonem, przełamię jego 
milczenie 
listem, którego główne zarysy już miałem w głowie i na który niemożliwe, żeby 
nie 
odpowiedział.
Zszedłem ku Hure, strumieniowi Maltaverne, wiedziałem, że Szymon łowi tam ryby. 
Była godzina czwarta, po drodze wziąłem z kredensu kiść winogron. Było trochę 
rosy, bo 
łąka to dawne bagno. Zauważyłem, że zarastające brzeg olchy (dlaczego nie 
przywrócić 
olchom ich tutejszej nazwy: vergnes?), że przybrzeżne vergnes wydają się 
niebieskie. 
Świerszcze i koniki polne, które płoszyłem, ciepły zapach mokradła, odgłosy 
tartaku pana 
Duport, turkot wózków na drodze z Sore, wszystkie wrażenia, które niosła ta 
chwila, 
pozostaną we mnie na zawsze: nie wyzbędę się ich nigdy, choćbym dożył nie 
wiedzieć jak 
późnej starości.
Nie widziałem Szymona na drugim krańcu łąki, ale go słyszałem. Przesłonięty 
vergnes 
usiadłem na brzegu wody wiedząc, że skoro idzie korytem Hure uderzając po 
pniach, żeby 
płoszyć szczupaki i płocie, w końcu dojdzie do mnie i będzie musiał ze mną 
rozmawiać. 
Wtedy rozpocznę wielką grę.
Usiadłem w miejscu, gdzie mięta porosła dywanem. Płowe i błękitne ważki unosiły 
się nad paprociami błotnymi, które mamusia nazywa paprociami rodzaju męskiego. 
We 
wrześniowy dzień wakacyjny, kiedy mógłbym zajmować się, tak jak inni 
osiemnastoletni 
chłopcy... Ale naprawdę czym się oni zajmują? Nie śmiem się nawet zastanawiać. 
Mnie 
jednak w tym momencie jakiż to szatan czy anioł opętał? A może duch 
komedianctwa? Ale w 
takim razie któż podszeptywał mi rolę? Kto kazał mi ją powtórzyć, zanim wyjdę na 
scenę?
W równych odstępach czasu słyszałem chlupot wody, gdy Szymon stawiał krok, i 
raptem ujrzałem go między dwiema olchami: był w kostiumie kąpielowym, 
obrzydliwie biały 
- ową bielą, która sprawiała, że nigdy nie mogłem znieść widoku nagości takiej 
właśnie jak ta, 
chłopskiej kościstej budowy, mocnej, a równocześnie jakby wycieńczonej życiem 
intelektualnym, na jakie skazany jest ów biedny „chłopek roztropek”. A może to 
raczej 
widoczne znamiona męskości, samcze owłosienie budzi we mnie wstręt? Nigdy jednak 
nie 
zastanawiam się nad sprawami tej kategorii, nabrawszy od wczesnej młodości 
nawyku 
dopatrywania się w tym „grzesznych myśli”.
Kiedy Szymon zrównał się ze mną, zawołałem: - Aduchats! Odwrócił się, krzyknął: 
„Och, przepraszam!”, wyskoczył na brzeg i spiesznie wciągnął spodnie na mokre 
majtki, 
włożył sweter. Uderzyło mnie, że nie miał sutanny. Powiedziałem, żeby łowił 
dalej. Ale on 
już skończył, nic dzisiaj nie złapał. Ludzie z miasteczka przychodzili wczesnym 
rankiem i 
wyciągali więcierze. Zerkał na mnie spod oka i odwracał wzrok, zarazem chciał 
jak 
najszybciej odejść i - ośmielam się to napisać, ponieważ to jest prawda i 
ponieważ nikt nigdy 
tego nie przeczyta poza Donzakiem - ulegał mojemu urokowi; bardzo było ważne, 
żeby w 
tym momencie pozostał pod moim urokiem i żebym ja sam był teraz w stanie 
„płomiennej 
intuicji”. W rzeczywistości Szymon myślał tylko, jak uciec, uciec ode mnie. 
Należało 
zatrzymać go siłą. Powiedziałem mu, że w ostatnich czasach wciąż się wystawia na 
ludzkie 
gadanie. Zasępił się.
- Ludzie gadają? Kompletnie mi to obojętne.
O, kurwa!
Jakże musiał być wzburzony, żeby mu się nasunęło podobne skojarzenie i żeby 
wypowiedział ordynarne słowo w mojej obecności! Zwłaszcza że jeszcze raz je 
powtórzył: 
„Kurwa!” Co prawda każde zdanie Prudentego akcentowane bywało „kurwą” i podczas 
wakacji Szymon słuchał tego całymi dniami. Obruszyłem się mówiąc, że mnie nie 
jest 
obojętne to, co jego dotyczy. Wówczas po raz pierwszy może odezwał się arogancko 
do 
jednego z synów „pani”:
- To moje sprawy, nie pańskie.
- I moje też, ponieważ mam do Szymona sentyment.
Wzruszył ramionami i zachichotał drwiąco.
- Dziekan panu powiedział, żeby mnie pociągnąć za język, żebym wyśpiewał 
wszystko, co się da?
- Szymon bardzo się myli, jeżeli myśli, że stoję po stronie dziekana i pani.
- Ale chyba nie jest pan jednak przyjacielem mera, co?
- O, to z pewnością! Ale gdybym ja był na miejscu Szymona i prowadził tę grę, 
zagrałbym na całego zarówno przeciw merowi, jak przeciw proboszczowi.
- Możliwe, kiedy jednak nikt pana o to nie prosi... Też coś! Niechże cię! Co 
pan, 
mając osiemnaście lat, może wiedzieć o tym, czego inni nie wiedzą?
- Ja właśnie dokładnie wiem to, czego oni nie wiedzą, co wiem tylko ja jeden.
- Ho, ho! Coś podobnego!
Szymon przystanął na środku łąki i wpatrzył się we mnie.
- Tupet to pan ma!
- Cóż, wiem, co wiem, a i Szymon wie, że ja to wiem.
- Co ja niby wiem?
- Że w Maltaverne tylko ja nie mam bielma na oczach, ja i Szymon. Ale Szymon za 
głęboko w tym siedzi, żeby mieć jasne rozeznanie, za głęboko jest w to 
pogrążony.
- Zgoda, niech będzie. Jak pan sobie chce, panie Alain. Ale ja bym wolał, żeby 
mi pan 
dał święty spokój.
Ordynarny wobec mnie, po raz pierwszy w życiu... - Spokój? Przecież Szymon już 
ledwie może to wytrzymać. Ja mógłbym Szymona oświecić jednym słowem... No, nie, 
może 
nie jednym, przechwalam się: musiałbym mówić trochę dłużej...
- Wcale nie chcę, żeby pan do mnie mówił.
- Więc niech mi Szymon pozwoli napisać. Chce Szymon, żebym napisał?
- Jeszcze nigdy pan tego nie zrobił, nawet kiedy otrzymałem niższe święcenia - 
powiedział z nagłą urazą - nawet kiedy dostałem pierwszą wielką nagrodę za 
celujące 
stopnie... Czy ja się W ogóle dla pana liczę?
- To Szymon doskonale wie, nie może Szymon nie wiedzieć właśnie teraz, kiedy 
przez 
niego cierpię... 
- No nie! Także coś! A czym ja dla pana jestem? Syn chłopa, Szymon, którego 
wszyscy tykają...
- Z wyjątkiem mnie.
- Owszem, prawda, z wyjątkiem pana, ale dla pana ja zawsze byłem Szymon, a pan 
dla mnie panem Alain, nawet jak pan miał cztery lata. Pan Laurenty, pan Alain! A 
dajcież 
spokój! O, cholera!
Nie panował już nad sobą. Przyśpieszył kroku.
Musiałem niemal biec, żeby nie zostać w tyle.
Nalegałem, żeby mi pozwolił napisać.
- A jakim prawem mógłbym panu zabronić?
- Proszę jednak obiecać, że Szymon przeczyta mój list.
Tym razem utrafiłem widać we właściwy ton. Przystanął, znajdowaliśmy się akurat 
w 
miejscu, gdzie łąka tworzy zakos. Cienie topoli już się wydłużyły. Musiała być 
piąta. Szymon 
powiedział:
- Ależ oczywiście, że przeczytam list, panie Alain, i odpowiem na niego. Proszę 
się 
uspokoić.
Ale co pan może więcej wiedzieć na mój temat od innych?
- Pierwsza rzecz, którą mogę powiedzieć już teraz, nie od siebie, lecz w imieniu 
Chrystusa...
Cóż mógł począć, zamruczał tylko: „Och, no coś takiego!” To już była wielka gra. 
Moja siła polegała właśnie na tym, że wcale nie grałem: naprawdę wstąpił we mnie 
duch.
- Ci głupcy nie wiedzą, że Chrystus kocha Szymona takiego, jaki Szymon jest: 
młody 
człowiek, którego ponosi ambicja. Kocha w Szymonie wszystko, Szymona całego, 
dlaczegóż 
nie miałby kochać i tych ambicji, które w danej chwili tak nim zawładnęły?
Chociaż ani jeden mięsień nie drgnął mu w twarzy, czułem, że słucha uważnie. 
Nacierałem dalej:
- Oni wszyscy są jednako ślepi, i ci, i tamci. A my dwaj, Szymon i ja, dobrze 
przecież 
wiemy, że choćby Kościół przypominał owe stare, nie nadające się już do użytku 
przewody, z 
których drwi mer, a które mamusia i ksiądz dziekan mylą z prawdą, my dwaj wiemy, 
że przez 
te starodawne kanały wprawdzie nie gwałtownie, bardzo skąpo, ale przepływają 
jednak słowa 
życia wiecznego...
To Donzaca teraz recytowałem, zupełnie zresztą nieświadomie. Szymon powiedział 
cicho:
- Też coś... A niech no pan mi powie, moje wielkie ambicje w tym wszystkim to 
co? 
Pan nie wie, co oni mi proponują. Sam pan mówi o starych kanałach... Dobrze pan 
wie, że 
życie, prawda życia już nimi nie przepływa.
- Cóż, w gruncie rzeczy nie zgadzam się z tym, co mówiłem o starych przewodach, 
bo 
Kościół rzymski, jego liturgia, doktryna i nawet historia, zarazem święta i 
zbrodnicza, a 
wreszcie jego sztuka, której uosobieniem są katedry, śpiewy gregoriańskie, 
malarstwo Prą 
Angelicojest tym, co najpiękniejsze na świecie, podczas gdy to, co uosabiają 
panowie Loubet, 
Combe, Grand i Petit Palais w Paryżu, jest w moich oczach najżałośniejszym 
okresem w 
dziejach ludzkości... Ale dajmy już pokój. Nie o to przecież idzie. Tu chodzi o 
Szymona 
Duberc, o jego losy doczesne, a równocześnie o życie wieczne. Otóż niech Szymon 
posłucha: 
bez względu na to, co przydaje w oczach Szymona blasku panu Duport, temu 
masonowi 
naszego powiatowego miasta, i gdyby nawet było to jakieś wyjątkowe stanowisko u 
boku 
senatora Monis, albo nawet w Paryżu, u boku Gastona Doumergue...
- Skądże pan wie?
Skąd wiedziałem? Utrafiłem dobrze, niezupełnie przypadkowo: ten Doumergue 
przyjeżdżał w zeszłym roku na inauguracyjne zebranie naszego Kółka Rolniczego i 
pan 
Duport przedstawił mu Szymona.
- Wiem to, co Chrystus chce, żebym wiedział.
Ale niech Szymon posłucha; co by Szymon nie zrobił w życiu świeckim, zawsze 
będzie bardziej czy mniej wykorzystywany przez partię, lecz bez daru 
krasomówstwa, 
którego przecież Szymon nie posiada, zawsze będzie miał stanowiska podrzędne, 
nigdy 
wysoko nie zajdzie, zawsze będzie Szymonowi brakowało...
Zawahałem się, bałem się go zrazić. Jedyne, co przychodziło mi na myśl, to 
wyrażenie, którym niezmiennie posługiwała się mamusia: „elementarne wychowanie”. 
Szymon odgadł.
- Ano tak, pewnie. Zawsze będę chłopem, wiejskim prostakiem, w dodatku takim, co 
się kiedyś uczył na księdza.
- Nie to chciałem powiedzieć, ale zastanówmy się: sutanna przeobraża człowieka, 
jednocześnie i duchowo, i społecznie. Sutanna to zmiana skóry. Marszałkowska 
buława w 
tornistrze zwykłego żołnierza - cóż to za bzdura! Natomiast na plecach 
inteligentnego kleryka 
już wisi kapelusz kardynalski, niech mi Szymon wierzy, i tylko od Szymona 
zależy, czy po 
niego sięgnie. Tak, wszystko zależy od Szymona inteligencji i woli. Co wcale nie 
przeszkadza, że można być dobrym kapłanem, wiernym obowiązkom swojego stanu, 
nawet 
kapłanem świętym. Mało to mamy świętych biskupów, czy nawet świętych kardynałów?
Cóż za genialne posunięcie! Ozdabiałem aureolą świętości pierwsze miejsce, o 
jakim 
Szymon marzył. Pokiwał głową.
- Wszystko to już dawne dzieje, skończyło się, karta się odwróciła. Combe dał 
już 
sygnał do ostatecznej rozprawy z Kościołem...
- Skądże znowu! Kościół, potęga licząca pięćset milionów dusz, poradzi sobie, 
niech 
mi Szymon wierzy, z tym, co się dzieje w jego prowincji francuskiej dlatego, że 
duchowieństwo zarówno zakonne, jak świeckie wykazało głupotę, dało się wciągnąć 
we 
wszystkie pułapki, zastawione przez polityków z nacjonalistycznej prawicy, a 
wierni, jak 
barany Panurga, poszli za nimi...
- O, więc pan przyznaje, żeśmy popełniali błędy?
- Ależ wszystkie możliwe, oczywiście, i to słowo wydaje mi się za słabe, bo 
sprzymierzanie się z oszustami ze sztabu generalnego po to, żeby trzymać 
niewinnego 
człowieka w kryminale, jest nie do wybaczenia. Tak, Kościół będzie musiał 
zapłacić, spłacić 
to co do grosza. Szymon popatrzył na mnie z osłupieniem.
- Pan uznaje, że Dreyfus jest niewinny? Coś podobnego!
- Ależ Szymonie, uznaję to, co bije w oczy: że idiotyczny antyklerykalizm 
Combe’a 
jest dokładnie na tym samym poziomie co idiotyczny klerykalizm, który panował, 
zawsze 
panuje pośród naszych: możemy go studiować nawet tutaj, w naszym mieście 
powiatowym, 
jakby w kropli wody pod mikroskopem: stosunek mojej matki do dzierżawców, 
zmuszanie 
ich, żeby umieszczali córki u zakonnic, ta świecka nauczycielka, „pannica”, 
którą się traktuje 
jak zadżumioną, w kościele spycha do kąta...
Szymon mruknął: - Ale w takim razie...
- W takim razie co? To, że nie ma ani źdźbła autentycznego chrześcijaństwa w 
tych 
rzekomych chrześcijanach i że spotka ich los, na jaki zasługują już na tym 
świecie, w niczym 
nie zmienia przesłanek w problemie, jaki staje przed młodym duchownym, który 
pragnie 
wysunąć się na szczyty. Trzeba tylko, żeby Szymon dobrze zorientował się od 
samego 
początku, wziął kurs na Paryż, na instytut Katolicki, a potem, jak by się dało, 
na Rzym. 
Ważne jest też, żeby stać się niezastąpionym dla któregoś z ruchliwych działaczy 
na 
wyżynach Kościoła; każdy z nich potrzebuje przy sobie takiej głowy jak Szymona, 
głowy, 
„do której wszystko wchodzi”, według określenia mamusi. Przeważnie sami nie są 
nazbyt 
mocni.
- Ja też nie jestem za mocny.
- Ach, najważniejsze to mieć głowę, „do której wszystko wchodzi”. Przypuszczam, 
że 
podstawy Szymon ma? Tomizm potoczny, to, co Donzac nazywa „tomizmem 
niezachwianym”...
Stanęliśmy pośrodku łąki, na wprost domu. Szymon odwrócony plecami nie zauważył 
dwóch czarnych brył, mamusi i dziekana, które wysunęły się na ganek. Ledwie nas 
spostrzegli, szybko się cofnęli.
- Oczywiście, będzie Szymon musiał się dobrze zapoznać z błędem, który należy 
zwalczać, z modernizmem. Czy Szymon zaznajomił się choćby pobieżnie z Newmanem, 
Maurice Blondelem, z Le Roy, Loisy, Laberthonnierem...
Wyznał smętnie, że zaledwie słyszał ich nazwiska.
- Donzac zaraz by sporządził dla Szymona całą bibliografię.
- Ale on się nimi zachwyca?
- Tak, często jednak dziwi się głupocie ich przeciwników i poziomowi wiedzy, 
temu, 
że nie próbują się im przeciwstawiać z punktu widzenia tomizmu. Świetnie potrafi 
uzbroić 
Szymona przeciwko nim, i to tak, że Szymon wcale nie będzie się wydawał 
zacofany. Zresztą 
teologia to podstawa. Ważne będzie, żeby dobrze wybrać sobie specjalność, na 
przykład 
prawo kanoniczne, słowem jakąś naukę tego rodzaju, o której ja nie umiałbym nic 
Szymonowi powiedzieć, bo moja głowa jest tak zbudowana, ze wchodzą do niej tylko 
niektóre rzeczy.
Skręciłem w aleję, prowadzącą do wielkiego dębu, nie chciałem już ryzykować, że 
nas 
zobaczą z domu. Zmierzch jeszcze nie zapadł, ale czuliśmy chłód strumienia. 
Szymon nie 
zamierzał już odchodzić. To przynajmniej wygrałem. Szedł z oczyma spuszczonymi, 
w stanie 
skupienia, które upodobniało go do głazu: kiedy o nim myślę, wyłania mi się z 
pamięci jego 
skamieniała, blada twarz bez warg, jakby zupełnie bezkrwista, oczerniona nie 
golonym od 
wczoraj zarostem. Tak właśnie widzę go w chwili, gdy zbliżaliśmy się do 
wielkiego dębu. 
Szepnął: „Za późno. Za późno”.
- Nie, skoro Szymon jeszcze tutaj jest.
Usiadłem na ławce pod dębem. On nadal stał. Miałem wrażenie, że widzę drgania 
skrzydeł wielkiego chrabąszcza, gotującego się do odlotu. Ochł Przytrzymać go za 
wszelką 
cenę.
- Dzięki temu wielkiemu dębowi - powiedziałem - zrobiłem teraz niedawno świetny 
kawał księdzu dziekanowi.
- Pan robi kawały księdzu dziekanowi?
Opowiedziałem mu o spowiedzi z siódmego września. Najpierw nie chciał wierzyć: 
„No nie! Coś podobnego!” Śmiał się. Nigdy dotąd nie widziałem, żeby się śmiał 
tak 
serdecznie. Jeszcze zanim się go wtajemniczy w arkana modernizmu, trzeba by 
Szymona 
nauczyć używania szczoteczki do zębów.
- Najlepsze - powiedziałem - że ja naprawdę od dzieciństwa uprawiam to 
bałwochwalstwo.
Przytuliłem policzek do ukochanego dębu, a potem na długą chwilę usta. Szymon 
siadł obok mnie. Już się nie śmiał. Zapytał; „Czy to była spowiedź 
świętokradcza?”
- Nie, ksiądz dziekan orzekł inaczej.
- Myślał o innych grzechach, których pan nie popełnia?
Nie odpowiedziałem. Szymon mruknął: „Przepraszam”.
- Nie ma za co przepraszać, ale nie lubię mówić o tych sprawach.
- A jednak wiążą się one z całą tą historią, tym całym sporem. Tak, z tym, co 
pan mer 
nazywa „grzechem przeciwko naturze” czyli przymusowym celibatem... Cóż, pan nie 
może 
wiedzieć - powiedział nagle jakoś serdecznie - bo pan jest anioł. Może raczej 
pół szatan, pół 
anioł - dorzucił ze śmiechem.
- Dobrze wiem, do czego on ciągle nawraca, niech mi Szymon wierzy. Naturalnie, 
człowiek musi najpierw samego siebie doświadczyć, zanim przystanie na ten 
warunek... Jeśli 
jednak ma na tyle siły i odwagi, jakaż to dla niego pomoc na drodze wzwyż. Niech 
Szymon 
pomyśli, jakim ogromnym będzie ułatwieniem przy wspinaniu się ku górze, które ma 
się 
właśnie rozpocząć, że nie trzeba ciągnąć za sobą dzieci. Celibat? Ależ to daje 
Szymonowi 
największe szansę.
- Zgoda, ale przecież chodzi o czystość. Gdyby pan słyszał, co pan Duport mówi 
na 
ten temat...
- No, te jego dwa lewe związki i te robotnice, którym każe do siebie 
przychodzić, czy 
to coś lepszego?
- Może, ale czy gorszego?
- W każdym razie problemu, jaki stawia przed nami ciało przez współżycie duszy, 
zdolnej przyjąć Boga, z najbardziej zwierzęcym instynktem, małżeństwo nigdy 
jeszcze nie 
rozwiązało.
Szymon powiedział cicho:
- Niemniej są tacy, co się kochają.
- Owszem, Szymonie, są tacy, co się kochają.
Ale może i do tego również trzeba mieć powołanie.
-. Pan Duport twierdzi, że we mnie je zabito, i w panu także. Słowem 
przypuszcza...
- Sam często winiłem za to wychowanie, jakie Otrzymaliśmy, mój brat i ja. Ale 
właśnie Laurenty jest taki jak wszyscy. Dziewczynami zaczął interesować się 
raczej 
przedwcześnie. Ja urodziłem się inny... Urodziłem się już z obrzydzeniem... 
Wcale nie 
anielski, jak Szymon myśli... Ale powiem coś, co musi wydać się dziwne: lękliwy 
aż do 
tchórzostwa. U podstaw tego wszystkiego leży „błahe, ale prawdziwe wydarzenie. 
Czy zna 
Szymon jarmarki w Bordeaux, na placu Quinconces, w marcu i październiku?
- Też coś! Czy pan myśli, że nas, kleryków, prowadzają na jarmarki?
- To jest miejsce jedyne w swoim rodzaju, cudowne i poetyczne.
- Co? Jarmarki w Bordeaux?
Wieśniak zawsze odruchowo podejrzewa, że jest przedmiotem kpin.
- Tak, każdy teatrzyk zapowiada wyjątkowe widowisko. Odizolowany jest własną 
muzyką i nie słyszy, co grają inne. Tworzy to dziwaczną kakofonię w powietrzu 
nasyconym 
zapachem karmelu i frytek... i ma w sobie coś pikantnego przez to imię kobiece 
nad malutką 
budą, przez te dziury w płótnie, gdzie ukazuje się nagle ramię albo udo 
olbrzymki, czy przez 
malowidła, na których panowie i panie sączą szampana, zaś kelner we fraku ma 
trupią 
czaszkę zamiast głowy, i to jest śmierć. A za tło służy rzeka, statki na niej 
jakby płynęły po 
niebie...
- Po co pan mi to opowiada?
W Szymonie zbudziła się nieufność. Prowokowałem go do odlotu, choć starałem się 
przecież go zatrzymać. Znowu zobaczyłem, jak drgają okrywy chrabąszcza. 
Ciągnąłem więc 
bardzo szybko:
- Ze względu na błahe a prawdziwe wydarzenie, przez które narodziło się we mnie 
to, 
co Szymon nazywa aniołem. Na tym jarmarku w Bórdeaux wszedłem kiedyś do „muzeum 
Dupuytren”.
Były tam części ciała ludzkiego z wosku. Intencje na pozór umoralniające, ale 
przedstawiony był i poród.
- Nasza pani na to pozwoliła?
- Nie, zupełnie wyjątkowo wyszedłem sam z pewnym kolegą. I nagle zobaczyłem... 
Będę to widział zawsze, tak, do ostatniego tchu... Napis głosił: „Członek 
Murzyna zżarły 
przez syfilis”.
Przez chwilę obydwaj milczeliśmy. Nagle Szymon spytał:
- Co dla pana znaczy czystość? Co by pan powiedział klerykowi, gdyby zapytał, 
dlaczego trzeba być czystym?
- Dlatego, żeby móc oddawać siebie. Tak mi odpowiedział pewien młody ksiądz, u 
którego się przypadkowo spowiadałem. Zdolność oddawania, poświęcania siebie 
wszystkim - 
mówił mi - co jest naszym powołaniem, wymaga czystości absolutnej. Tylko wtedy 
można 
nie stawiać sobie żadnych granic i nawet być nieostrożnym.
- No nie! Co też pan mówi, panie Alain? Pan ze mnie robi wariata? Przed chwilą 
przepowiadał mi pan, nawet obiecywał zaszczyty doczesne. A teraz znowu mowa, 
żeby się 
poświęcać, zachować czystość, żeby można siebie oddawać...
Zaśmiał się drwiąco, dumny, że wytknął mi brak konsekwencji. Wziąłem go za rękę. 
Była wilgotna. Poczułem szósty paluszek bez stawu, podobny do zwierzątka, które 
mógłbym 
rozdusić i puściłoby sok, jak mawiał Laurenty, kiedy był mały. Przezwyciężyłem 
wstręt i 
powiedziałem:
- Nie rozumiemy się. Oczywiście, na płaszczyźnie, na której rozgrywa się walka z 
panem Duport, nie mogę obiecywać nic innego niż sukcesy doczesne, dzięki którym 
w końcu 
stanie się może Szymon księciem... i to wielkim księciem jednocześnie według 
świata i 
według Boga; gdyż godność biskupia, kardynalska, byłaby w danym wypadku dla 
Szymona 
obowiązkiem stanu i miłości chrześcijańskiej w stosunku do wiernych i do całego 
Kościoła; 
pamiętajmy jednak: w każdej chwili podczas tego pięcia się ku zaszczytom, na 
każdym 
zakręcie triumfalnej drogi może z niej Szymon zejść, wyrzec się wszystkiego, 
zostać tym 
świętym, którym również, jak wiem, Szymon pragnąłby zostać.
Skąd ja to wiedziałem? A może wizjonerstwo było cechą mojej osobowości?
- Ja, świętym? O, kurwa!
- Tak, świętym. Może Szymon nie wytrzyma tego pięcia się ku zaszczytom, raczej 
da 
nurka w jakąś parafię na przedmieściu, może wstąpi do nowicjatu. Ale ja raczej 
widzę 
Szymona w parafii biedoty, gdzie rzucony zostanie niby kromka chleba do stawu z 
karpiami.
- A dlaczegóż nie miałbym, tych możliwości w Paryżu, w środowisku świeckim, 
gdzie 
mam teraz spróbować moich sił?
Nie puszczałem jego ręki, choć teraz była już mokra, ociekała potem.
- Nie, jeżeli Szymon tam się dostanie, trzeba porzucić wszelkie nadzieje, już 
woda się 
nad nim zamknie. Nie wykluczam, że i tam znajdzie Szymon pewne korzyści, ale już 
żadnej 
szansy ucieczki w stronę Boga.
Oburzył się:
- Co pan może o tym wiedzieć? Bóg nie będzie pana prosił o pozwolenie. Płacą nam 
za to, żebyśmy wiedzieli, iż Jego drogi nie są naszymi drogami. Dosyć nam tego 
nakładli w 
uszy.
- Cóż, po prostu wiem - powiedziałem. - Nie musi mi Szymon wierzyć; ale jeśli 
Szymon zdecyduje się na Paryż, będzie zgubiony.
Wiedziałem, że już dokonał wyboru. Wiedziałem, że wszystko to źle się dla niego 
skończy. Cofnął rękę, ja swoją otarłem chusteczką. Powiedział cicho: „Wyjeżdżam 
jutro 
przed świtem”. Prudenty miał go odwieźć bryczuszką na pociąg do Villandraut; tu 
nikt nie 
zauważy jego odjazdu.
- Jeżeli pan nic nie powie.
- Nie, Szymonie, nie powiem.
Drogą przechodziło stado owiec, usłyszałem nawoływania pastucha. Szymon 
zakasłał. 
Powiedziałem stereotypowe zdanie mamusi: „Czuje się już chłód strumienia”. 
Szymon 
jeszcze raz zapytał, czy nie powiem. Przyznał, że może lepiej, jeśli przygotuję 
dziekana i 
mamusię tak, by mniej odczuli szok, nie uprzedzając ich jednak, że to nastąpi 
tak rychło. 
Poszedł sobie ścieżką. Ruszyłem ku domowi, Laurenty właśnie wychodził, zawołał 
do mnie, 
że „spływa”: był u nas proboszcz, a co więcej i stara Duport... Stara Duport? 
Laurentemu nie 
wydawało się to dziwne, jego nic nie dziwiło.
W sieni paliła się już wisząca lampa, choć jeszcze było jasno. Najpierw 
zobaczyłem 
panią Duport w żałobnym woalu, siedziała naprzeciw księdza dziekana i mamusi 
jakby 
skamieniała; oczy miała żółte, w wyglądzie coś otępiałego i niechlujnego, pomimo 
uwagi, 
jaką niewątpliwie poświęciła swemu strojowi wybierając się do nas: kobietę, 
która pije, 
zawsze zdradzi jakiś jeden kosmyk. Ten wzrok, jakim mamusia patrzyła na 
pijaczkę, która 
ponadto miała może jakiś pociąg, skłonność do Szymona! „To nie do wiary, co 
ludzie w sobie 
kryją” - musiała myśleć. To nie do wiary, że pani Duport znalazła się tutaj, w 
naszym domu.
- Pani zna mojego syna Alaina?
Pani Duport zwróciła ku mnie swoją maskę, martwą pomimo oczu ptasich czy 
krowich, przywodzących na myśl owoc jakiegoś mitologicznego skrzyżowania. Nie 
spuszczając ze mnie wzroku odparła, że Szymon często jej o mnie opowiadał. 
Wówczas 
dziekan rzekł, że na pewno może mówić o wszystkim w mojej obecności, trzeba, 
żebym o 
wszystkim wiedział. Ale pani Duport już nie chciało się mówić. Wpatrywała się we 
mnie 
wielkimi oczyma świętej krowy. Należała do gatunku, w którym wiem, że budzę 
apetyt.
Ksiądz dziekan zrelacjonował mi więc pokrótce, z czym pani Duport przyszła: 
Szymon, być może, w ciągu roku uzyska dyplom w Paryżu, gdzie dostanie posadę w 
sekretariacie partii radykalnej, przy ulicy Valois; ale za owym parawanem krył 
się plan, który 
pani Duport wyśledziła, a który przewidywał maksymalne wyzyskanie wszystkich 
wspomnień Szymona z jego pobytu w niższym i (wyższym seminarium. Z każdego z 
tych 
wspomnień zdaniem pana Duport można będzie masę wydobyć. Kazał pożyczyć sobie 
Szymona notatki z wykładów, studiował najdokładniej podręczniki historii i 
filozofii.
- Jakże Szymon mógł się na to zgodzić?
- Wmówiono w niego, że przejrzenie takich zeszytów prymusa w klasie przyczyni 
się 
wydatnie do jego nominacji.
Tutaj wtrąciła się pani Duport: „Szymon jest zbyt bystry, aby nie rozumiał, iż 
popełnia 
zdradę”.
Zaprotestowałem:
- Szymon nie przypuszczał, że pokazanie zeszytów szkolnych może pociągnąć za 
sobą 
jakieś następstwa.
Istotnie, co można było z nich wydobyć? Z podręczników może, owszem. Podręczniki 
z mojego gimnazjum, na użytek katolickich zakładów wychowawczych, nafaszerowane 
były 
pociesznymi zwrotami, których zestaw zrobiliśmy razem z Donzakiem. W każdym 
razie nie 
można uznawać za zdradę wyjawiania czegoś, co i tak było każdemu dostępne. 
Szymon 
chciał dotknąć zakazanego owocu. Dziekan zapytał, czy mi o tym mówił.
- Zrozumiałem, że kości są rzucone.
Dziekan się oburzył:
- O, nie! On do nas wróci.
Potrząsnąłem głową. Szepnąłem:
- Jest stracony.
- Może stracony dla nas - powiedział gorąco dziekan. - Ale nie zgubiony ten 
biedny 
chłopiec, o nie! Zgubiony nie jest.
Jakże drogi mi był w owej chwili biedny kapłan. Zapewniłem go, że myślę tak samo 
jak on. Co do mamusi, na pewno nie zabierze głosu, dopóki pani Duport tu jest; 
ale pani 
Duport jakby przyrosła do fotela, który wypełniała swą masywną postacią. 
Patrzyła na mnie 
wcale nie ukradkiem: czułem na sobie jej wzrok. Aż mamusia, w każdej sytuacji 
wiedząca, co 
się robi, a czego się nie robi, podniosła się i zmusiła do powstania nas także, 
z wyjątkiem pani 
Duport, chociaż i ona musiała w końcu zrozumieć, że mamusia daje jej znak 
pożegnania, 
osłodzony zdawkowym podziękowaniem za informacje, jakich udzieliła. Wreszcie i 
pani 
Duport wstała, podeszła do ranie i powiedziała:
-, - Niech pan mnie odwiedzi przed końcem wakacji. Porozmawiamy o nim.
Przeprosiłem, odmówiłem, rok szkolny zaczynał się za dwa tygodnie.
- Ależ nie dla pana, już nie tego lata: pan przecież zdał maturę. Szymon mi 
mówił, że 
zostaje pan w Maltaverne, żeby zapolować na gołębie.
A więc rozmawiali o mnie! Takie oto istoty się mną interesowały. Panna Martineau 
z 
nikim o mnie nie rozmawia.
- Och, ja i polowanie...
- No to właśnie będzie pan miał czas.
W uśmiechu mocno zaciskała usta, jak osoby, które muszą skrywać uzębienie. 
Proboszcz, już zirytowany, powiedział arbitralnym tonem: „Odprowadzę panią, 
proszę pani” i 
wyciągnął ją na ganek. Gdy ruszyłem za panią Duport i dziekanem, mamusia 
zaoponowała: 
„Nie, zostańl” Wróciliśmy do salonu. Opadła na fotel, twarz ukryła w dłoniach: 
żeby się 
modlić czy wściekać? Zdaje mi się, że próbowała się modlić i walczyła ze 
wściekłością, która 
jednak wybuchła.
Biedna mamusia, wszystko, co bałem się, że powie, wylało się z niej potokiem. 
Wyliczyła dokładnie, ile wydała na Szymona od dziesięciu lat. Im więcej się dla 
nich robi, 
tym bardziej cię okradają. Och! Dobrze nas w rezultacie naciągnęli!
- A chociaż nie, przesadzam, nie naciągnęli mnie, bo nie miałam cienia złudzeń. 
Jak 
mówi ksiądz dziekan, trzeba się poświęcać, dawać, i to wiedząc, że się nic w 
zamian nie 
otrzyma.
- Może to - jest prawda, jeśli chodzi o księdza dziekana - powiedziałem - ale 
nie dla 
nas. Nie przejmuj się, wół ci to wszystko odrobi.
Mamusia, zaskoczona, spytała: - Jaki wół?
- Ano ten stary wół roboczy, Duberc, który zarządza twoimi dziesięcioma 
folwarkami 
za trzysta franków rocznie i jest jedynym człowiekiem znającym granice 
posiadłości, tak że 
gdyby nas dzisiaj opuścił, bylibyśmy zdani na łaskę sąsiadów...
- A czyja to wina, że ty i twój brat jesteście do niczego, że nie potraficie się 
nawet 
zaznajomić z granicami...
- Doskonale wiesz, że tego się nie da wyuczyć, na to trzeba być człowiekiem 
miejscowym i spędzić tu cale życie. Nieraz sama widziałaś, jak Duberc rąbie w 
poszyciu 
leśnym, kopie w miejscu, które się niczym nie odznacza, i nagle spomiędzy 
pniaków ukazuje 
się kamień graniczny. Nie umiałabyś się bez niego obejść. Mógłby cię 
szantażować, żądać 
trzy razy tyle, ile mu płacisz, to jeszcze byłoby niewiarogodnie mało.
- O, już przesadzasz! Ma mieszkanie, światło, opał, ma mleko, pół wieprza.
- No tak, nie wiedziałby, co robić z pieniędzmi, których mu nie dajesz. A zatem 
daje 
ci pracę darmo.
Jęknęła: - Ty zawsze trzymasz ich stronę przeciwko mnie...
W tym momencie zjawił się znowu dziekan. Odprowadził panią Duport do domu i 
udał, że idzie dalej, na plebanię.
- Ale jeszcze wróciłem, musimy porozmawiać.
- W każdym razie nie z tym głuptasem, który chełpił się, że zmieni zamiary 
Szymona, 
a teraz je pochwala, mnie zaś odmawia słuszności.
- Niczego nie obiecywałem. Wydawało mi się, że wiem, co należy powiedzieć 
Szymonowi. Nie omyliłem się, ale było za późno.
- Tak czy inaczej my zrobiliśmy, cośmy mogli, ksiądz dziekan i ja.
Mamusia patrzyła na proboszcza. Domagała się od niego aprobaty, wyrazów uznania. 
Milczał, podobny do Szymona przez mocną chłopską budowę kości i swoją chudość: 
wielki 
wysuszony szkieleta twarz, którą wciąż ugniatał, przypominała bryłę gliny, z 
dwojgiem oczu 
niby szkliste krople. Milczał, mamusia nalegała dalej: tak czy nie, czy nie 
zrobili więcej niż 
możliwe? Proboszcz odpowiedział półgłosem jednym słowem w naszym narzeczu, które 
nie 
wiem, jak należy pisać: - Beleou (końcowe „u” z leciutkim naciskiem, co znaczy 
„być 
może”). Tego beleou nie zrozumiałby żaden wieśniak poza promieniem dwudziestu 
kilometrów wokół Maltaverne.
- Chcieliśmy dać Kościołowi księdza.
- Tak nie można stawiać sprawy - powiedział proboszcz. - Nie dysponujemy życiem 
innego człowieka nawet po to, by je oddać Bogu, zwłaszcza jeśli zależy od nas 
materialnie. 
Mogliśmy zrobić tylko jedno, w każdym razie mnie się zdawało, że chcę to zrobić 
dla 
Szymona, mianowicie wyjawić wolę Bożą temu chłopcu, czyli pomóc mu, by się sam w 
sobie 
lepiej rozeznał.
Uderzyło mnie to, co proboszcz powiedział: „... mnie się zdawało, że chcę 
zrobić”. 
Nie mogłem się powstrzymać i mruknąłem; „No tak, ale kierowały też księdzem inne 
pobudki”. Mamusi znowu „krew uderzyła do głowy”.
- Przeproś księdza dziekana, natychmiast!
Proboszcz pokręcił głową: za co tu przepraszać?
Nie obraziłem go.
Spojrzałem na niego, zawahałem się, wreszcie powiedziałem:
- Cóż, ksiądz dziekan zdaje się miotać podobnie jak my grając w owej 
niedorzecznej 
farsie, trzeba jednak pamiętać o tej zakazanej, zatęchłej plebanii, gdzie ksiądz 
dziekan spędza 
samotnie wieczory, i o ołtarzu, przy którym odprawia ksiądz rano mszę w niemal 
pustym 
kościele. Ksiądz dziekan wie.
- Co to ma wspólnego z Szymonem? - zapytała mamusia.
- I pamiętać o przegranej, tej ustawicznie się powtarzającej przegranej, mniej 
rażącej 
w spotkaniach z przeciwnikami niż z rzekomo wiernymi. Bo wrogowie swoją 
nienawiścią 
świadczą chociaż, że Kościół potrafi jeszcze budzić namiętne uczucia.
Proboszcz mi przerwał:
- Lepiej już pójdę, znów zaczniesz pleść od rzeczy, jak to pani mówi.
Wstał. W tej chwili wszedł Laurenty. Nie cierpiałem zapachu, jaki bił od niego 
pod 
koniec lata, ale ucieszyłem się, że przyszedł. Już samą swą obecnością tworzył 
atmosferę, w 
której wszystko się rozładowywało. Nic już nie miało znaczenia poza sidłami, 
które zastawiał, 
poza szczeniakiem Diany, którego tresował zakładając mu kolczastą obrożę, jak 
typowy 
brutal. „Przekonanie, dobre dla hołoty, że istnieje na świecie coś ważnego...” 
To 
sformułowanie Barresa Donzac chętnie powtarzał. Powiedziałem;
- Odprowadzę księdza dziekana do bramy.
Mgła znad strumienia nie dosięgła jeszcze alei.
Proboszcz powiedział: - Pachnie jesienią. - Szepnąłem, nie wiem, z litością, czy 
złośliwie: - Ta długa zima przed księdzem dziekanem... - Nie zareagował. Po 
chwili milczenia 
spytał, czy wiem, kiedy Szymon wyjedzie.
- Ja ciebie nie pytam. Ale czy wiesz?
Nie odpowiedziałem. Nie nalegał, ponieważ jednak dochodziliśmy już do bramy, 
spytałem, czy stale odprawia mszę o siódmej rano.
- Czy mogę przyjść jutro służyć do niej księdzu dziekanowi?
Zrozumiał, chwycił mnie za rękę; będzie czekał.
- Przyjdę trochę wcześniej, do spowiedzi. Bo może mamusia też będzie.
- Nie, to nie jej dzień.
Rzucił tę odpowiedź trochę spiesznie, jakby dla uspokojenia mnie, a także 
uspokojenia 
siebie. Nie rozmawialiśmy już do samych drzwi plebanii. Dopiero tutaj rzekł 
półgłosem: 
„Omyliłem się”. Kiedy zaś zaoponowałem: „Ależ nie, księże dziekanie”, powtórzył 
z 
naciskiem: „Może się okazać, żem się omylił we wszystkim”.
- Z wyjątkiem tego, co najważniejsze, księże dziekanie.
- Co chcesz przez to powiedzieć?
- Ksiądz dziekan wierzy w to, co robi. Może wlewał ksiądz nowe wino do starych 
beczek, tych, które mu dano w seminarium. Ale to nowe wino ksiądz dziekan 
odnawia 
codziennie, pomimo starych naczyń, pomimo starej teologii, która trzeszczy ze 
wszystkich 
stron.
Proboszcz westchnął, pociągnął mnie lekko za ucho, mruknął: „Mały modernista”, i 
dodał serdecznie: „Do jutra!”
Rozdział III 
Czym była dla mnie ta msza o świcie i scena między Duberkiem a mamusią, kiedy 
się 
dowiedziała, że Prudenty odwiózł Szymona na pociąg do Villandraut, zupełnie 
zatarło mi się 
we wspomnieniach przez to, co wydarzyło się w Maltaverne parę dni później. Od 
czego 
jednak zacząć? Widzę siebie któregoś ‘z owych wieczorów na drodze do Jouanhaut. 
Zdaje 
się, że wschodził księżyc.
W każdym razie w moich wspomnieniach księżyc króluje. Cisza była taka, że kiedy 
przechodziłem most, słyszałem, jak Hure płynie po starych kamieniach. Chlupot 
słabiutki i 
błogi. O tej porze, przynajmniej jeśli miałem wierzyć moim ulubionym książkom, 
wszędzie 
spotykały się z sobą jakieś żywe istoty. Ponieważ istniała sceneria, musiało się 
coś 
rozgrywać. Dlaczego poza mną? Dlatego, że tylko sceneria bywa nam dana, o 
wszysstko inne 
sami musimy się potrudzić, a ja w wieku osiemnastu lat nie miałem siły... Siły 
do czego? Ani 
żeby umrzeć, ani żeby żyć. Odezwała się ropucha i to mi przypomniało, co mówiła 
moja 
babka na parę dni przed śmiercią (święta przecież niewiasta!), ze wolałaby być 
ropuchą pod 
kamieniem niż umierać. Jak gdyby życie ropuchy pod kamieniem nie stanowiło 
szczęścia, jak 
gdyby na świecie istniało inne szczęście niżeli ciche przyzywanie samiczki i 
przebywanie z 
nią pod kamieniami albo w splątanej trawie I Dziś zdaje mi się, że przeczuwałem, 
iż tej nocy 
coś się stanie. Chłód strumienia na mojej twarzy był jak oddech śmierci... Ale 
może to sobie 
wyobrażam.
Mamusia przechadzała się w alejce, owinięta szalem. Pewno odmawiała różaniec. 
Powiedziała mi, że Laurenty źle się czuje, już się położył, więc żebym 
zachowywał się cicho.
- Co to za pomysł, że zmuszasz nas do mieszkania w jednym pokoju, jakby 
brakowało 
pokoi w tej budzie! Nie mogę; zrozumieć, z czym to się u ciebie wiąże.
Nie rozgniewała się. Próbowała tłumaczyć:
- Nigdy się nie rozdzielaliście.
- Boś ty tego chciała, podczas gdy my z Laurentym mamy zupełnie różne upodobania 
i nigdy nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia.
Mamusia jak zwykle zarzuciła mi, że „wszystkich uważam za głupich”.
- W każdym razie - podjęła z nagłą pasją - głupcem jest Szymon. Jak pomyślę o 
wszystkim, czego się tak z miejsca wyrzekł...
- Ależ nie, nie wyrzekł się niczego istotnego.
Zachowa to, czego się nauczył, świadectwo maturalne... Z wszystkiego, co ci jest 
dłużny, będą korzystali inni, jeżeli to może cię pocieszyć.
- Nie o to chodzi, dobrze wiesz.
- Tak czy inaczej ty o tym nie możesz myśleć spokojnie. Los samego Szymona nie 
interesowałby cię więcej niż kogokolwiek innego, ponieważ go nie kochasz. Nie 
zechcesz mi 
chyba wmawiać, że kochasz Szymona? A nawet gdybyś go kochała, tak jak się 
rozumie 
kochanie, no, tak jak go kocha pani Duport...
- Idź już spać.
- Dopiero wtedy los Szymona w wieczności byłby ci doskonale obojętny, bo 
przecież 
kochałabyś to, co w nim przemijające...
Popchnęła mnie ku schodom.
- Idź, zachowuj się cicho, żebyś nie zbudził brata, i nie chcę już nic więcej 
słyszeć... 
Ten chłopak wpędzi mnie do grobu.
Zaprotestowałem, jeszcze za wcześnie na spanie.
Przejdę się po parku.
- Tylko włóż coś na siebie. Dosyć mam jednego chorego. A jak się będziesz kładł, 
nie 
otwieraj okna. Laurenty kaszle.
- On często kaszle w nocy - powiedziałem. - Kaszle przez sen.
- Skąd - wiesz? Przecież ty się nigdy nie budzisz.
- Słyszę go śpiąc.
Jestem pewien, że tutaj nie zmyślam, przypominam sobie, że i ja przejąłem się 
tym, co 
mówiłem, i ogarnął mnie nagły lęk o Laurentego, jak gdybym, pragnąc wywrzeć 
wrażenie na 
innych, sam również ulegał władzy uroku, który rzucałem, ale mój lęk trwał tylko 
kilka 
sekund. Znowu znalazłem się w mlecznych ciemnościach księżycowego wieczoru, 
taki, jaki 
bywam zawsze w owych godzinach: chłonąłem szept Hure, spokojną szemrzącą noc, 
podobną 
do innych nocy, tę samą światłość, w jakiej skąpany będzie kamień, pod którym 
nastąpi 
ostateczny rozkład ciała, co było mną. Czas płynie tak jak rzeka Hure, i ta 
Hure, zawsze tu 
obecna, wtedy też tutaj będzie, i będzie płynąć nadal... I to jest tak 
przerażające, że chciałoby 
się wyć. Jak sobie radzą inni? Czyżby wcale nie wiedzieli?
A ja nie wiedziałem, że noc, która się właśnie zaczynała, niosąc z sobą 
niezliczone 
agonie... Ale należałoby mówić o tych rzeczach bez fantazjowania i sporządzić 
dla Donzaca 
dokładne sprawozdanie, zestawienie faktów. Wróciłem do domu. To był ostatni rok, 
nim 
mamusia kazała założyć elektryczność. Tylko jedna lampa paliła się jeszcze nad 
stołem 
bilardowym. Wziąłem lichtarz i poszedłem do naszego pokoju nad sypialnią mamusi, 
pokoju 
chłopców. Miał dwa okna, był bardzo duży, nasze łóżka stały „głowa w głowę”, tak 
że 
obydwaj z Laurentym mogliśmy spędzić noc razem, wcale się nie widząc, tym 
bardziej, że on 
prawie zawsze wstawał o świcie. Kiedy byliśmy dziećmi, wieczorami sen morzył go 
nawet 
przy stole, i czasami trzeba go było zanosić do łóżka. Od dwóch lat już „latał”, 
jak mówiono, i 
to ja zwykle spałem, gdy wracał chyłkiem, z butami w ręku. Kiedy się rano 
budziłem, 
Laurenty już dawno gdzieś fruwał.
Byłem zupełnie zdecydowany otworzyć okno mimo zakazu mamusi. Powietrze było 
ciężkie. Nie poznawałem zwykłego zapachu Laurentego, zapachu zwierzęcego, ale 
zdrowego. 
Gorączka ma pewną woń, którą od razu wyczułem. Spał nie chrapiąc, lecz oddychał 
głośno. 
Zacząłem się rozbierać, kiedy weszła mamusia w szlafroku, z włosami splecionymi 
w 
warkocz, zbliżyła się do łóżka Laurentego i dotknąwszy jego czoła i szyi, co go 
nie zbudziło, 
powiedziała mi szeptem, że nie będę mógł tutaj spać; Laurenty może jej 
potrzebować, więc 
ona prześpi się na moim, ja zaś na jej łóżku.
Nie kazałem się prosić i nawet nie rzuciwszy okiem na brata, przeniosłem się do 
pokoju 65 musi na pierwszym piętrze, mniejszego niż nasz, bo dwa rogi odkrojono, 
jeden na 
ubikację, drugi na szafę; tak utworzyła się alkowa i w niej stało łóżko. Z 
rozkoszą otwarłem 
jedno okno i wsunąłem się do łoża, w którym zostałem poczęty. Dziwaczna myśl, 
urzekająca i 
nie do zniesienia zarazem, którą odpędzałem w owym naturalnym odruchu, jaki mi 
został z 
czasów pełnego skrupułów dzieciństwa, przekonany, że od jednej myśli może 
zależeć cała 
nasza wieczność.
Aby się pozbyć natrętnie wracającej myśli, uciekłem się do tego, co służyło mi 
także 
do powolnego zapadania w sen: zacząłem sam sobie opowiadać, a zawsze miałem 
jakąś 
historię w pogotowiu. Ta, która wtedy właśnie była na war - sztacie, wydawała mi 
się 
zachwycająca. Tego roku po raz pierwszy przeczytałem Blaski i nędze życia 
kurtyzany z 
Komedii ludzkiej Balzaka i zrozpaczony, że Lucjan de Rubempre popełnił 
samobójstwo w 
więzieniu, wymyśliłem jego dzieje od nowa: Lucjan de Rubempre nie został 
skompromitowany ani uwięziony, Karlosowi Herrerze udał się podstęp, wyłudził od 
barone 
de Nucingen sumę, konieczną, by Lucjan mógł poślubić córkę diuka de Grandlieu. 
Zapobiegałem trudnościom. Dzięki poparciu diuka i Karlosa Lucjan został 
członkiem 
ambasady w Rzymie, więc ślub odbył się niemal po kryjomu, w kaplicy ambasady, 
bez 
wiedzy Paryża, i wszystko, co mogłoby się ujawnić przeciw Lucjanowi, zostało 
zażegnane. 
Wkrótce potem Karlos Herrera postanowił umrzeć i stać się znowu Jakubem Colin, 
zbiegłym 
galernikiem, którym był w rzeczywistości. Udał, że ma nowotwór z rodzaju tych, 
co to już nie 
ma nadziei.
Ktokolwiek go wówczas widział, uważał, że jego los jest przesądzony. Kazał się 
operować w prywatnej lecznicy w Szwajcarii, uzależnionej od bandy. Trup innego 
pacjenta 
zmienił się w zwłoki Karlosa, a Jakub Colin ruszył w świat... Ja zaś osuwałem 
się, zapadałem 
w sen mocny, głęboki, zaludniony ruchliwym mrowiem, z którego wynurzałem się 
dopiero, 
gdy mnie musnęły pierwsze promienie, sączące się przez żaluzje.
Wtedy jednak zbudziłem się w środku nocy, jak zagubiony w tym nie moim łóżku, 
które pachniało mamusią. Od razu uświadomiłem sobie, że dzieje się coś ważnego. 
Tak od 
razu wiedziałem, że to sprawa wielkiej wagi. Ze schodów dochodziły spieszne 
kroki, których 
odgłosu nikt nie myślał tłumić, trzaskały nie pozamykane drzwi. Nad moją głową 
rozgrywała 
się tragedia. Laurenty? Dodawałem sobie otuchy: szczęknął dzbanek, miednica, 
pewno 
wymiotuje. Obróciłem się do ściany. W tym momencie weszła mamusia, światło 
lampy, którą 
trzymała w ręku, padało prosto na jej dużą, szarą twarz, potargane włosy. 
Zatrzymała się w 
progu:
- Słuchaj, lepiej, żebyś wiedział... Laurenty dostał krwotoku, dotąd jeszcze 
trwa. Są 
przy nim doktor Dulac i dziekan.
Zrobiłem ruch, jakbym chciał wstać, błagała, ażebym już tu dotrwał do świtu.
- I natychmiast pojedziesz do panien z Jouanhaut. Trzeba uciekać, uciekać - 
powtarzała półprzytomnie. - Odetchnę dopiero, gdy będę wiedziała, że jesteś 
daleko.
- Ale Laurenty...
- Nie chodzi już o Laurentego, chodzi o ciebie.
- Ale Laurenty, mamusiu? Co z Laurentym?
Stała jak skamieniała, wciąż z lampą w ręku, duży siwy kosmyk przecinał jej 
czoło. 
Wpatrywała się we mnie gorączkowo.
- Módl się za twego biednego brata, ale naszym pierwszym obowiązkiem jest 
odseparowanie ciebie. Oby Bóg pozwolił, żeby nie za póżno»
Kiedy pomyślę, że mieszkacie w jednym pokoju, i w Maltaverne, i w Bordeaux, od 
lat... Jeszcze ubiegłej nocy oddychałeś tym samym powietrzem co on.
- Ale jak on, mamusiu, jak Lamenty?
- Zrobimy, co w ludzkiej mocy, chyba rozumiesz. Zaraz jutro odbędzie się 
konsylium. 
Powinieneś jednak wiedzieć...
Zawahała się. - Lekarz sądzi... - Urwała, zaczęła znowu informować mnie 
szczegółowo, co postanowiła, jeśli chodzi o mnie. Można by mniemać, że to 
nieszczęście 
dotyczyło tylko mnie jednego, miało znaczenie i konsekwencje wyłącznie przez 
związek ze 
mną. Miałem wyjechać bez bielizny, bez żadnych ubrań prócz tego, które włożę na 
siebie, 
ponieważ wszystkie moje rzeczy są w zakażonym pokoju.
- Nawet cię nie pocałuję, i oczywiście ani się nie zbliżysz do pokoju 
Laurentego. 
Zresztą nie byłby w stanie... Lepiej, żeby ci nie został taki obraz... SfeiłJ - 
Och, nie ostatni, 
mamusiu, nie ostatni!
- Naturalnie. Dobrze wiesz, że ja zawsze przewiduję najgorsze. Przyniosę ci 
kawy. 
Połóż się.
Pozwoliłem sobą kierować, zrobiłbym wszystko, co chciała. Nastraszyła 
dziewiętnastoletniego chłopca, jak straszyła malca, żeby był posłuszny.
W Maltaverne był taki pokój i łóżko, w którym umarł dziadunio, a w Bordeaux 
pokój i 
łóżko, w którym umarł tatuś. Teraz tu będzie pokój, łóżko, gdzie Laurenty... 
Nagle oddzielał 
się on we mnie od tego zera, jakim był jako najgorszy uczeń w klasie, i zaczynał 
żyć swoim 
nowym istnieniem. Nigdy nie powiedział słowa na inny fifi temat niż dzikie 
gołębie albo 
bekasy, albo zające czy psy. Przygotowywał się do Grignon, lecz rolnictwo, 
którego uczą 
książki, było mu równie obojętne jak łacina czy hebrajski. Stale mawiał;
„Ja zostanę chłopem naszej rodziny”. Ale w Maltaverne niczym się nie zajmował.
- Wy wszystko składacie na mnie - wyrzekała mamusia, aczkolwiek nie zniosłaby, 
gdybyśmy choć w najmniejszym stopniu wścibiali nos w jej sprawy, które w 
rzeczywistości 
były raczej naszymi, jako że Maltaverne należało do nas, ona była tylko prawną 
opiekunką.
Tak błąkały się moje myśli, aż raptem utknęły na tym: „Teraz będę już tylko ja, 
będę 
w Maltaverne sam, sam jeden przeciw mamusi”. Tak, przyszło mi to do głowy, ale 
Bóg 
świadkiem, nie jako powód do radości, ponieważ było wykluczone, by i mamusia, 
maniacko 
rozkochana w ziemi, też o tym nie pomyślała, aby i jej podświadomie to nie 
poruszyło. 
Uwielbiała ziemię, ale inaczej niż ja, nienawidziła działów... Donzacowi, dla 
którego to piszę, 
nie potrzebuję wyjaśniać, że nic z tego wszystkiego nie krystalizowało się 
jeszcze we mnie w 
tę posępną noc, nic nie zostało wyznane, uznane, nazwane. Dostosowuję do tamtych 
godzin, 
które wycisnęły na mnie niezatarte piętno, zarys myśli w takiej postaci, w 
jakiej je 
wydzieliłem w ich powiązaniach i układzie podczas następnego tygodnia u starych 
panien w 
Jouanhaut.
Czekając, aż się rozwidni, wyciągnąłem się w ubraniu na łóżku mamusi. Przyszła 
jeszcze raz, nie przekraczając progu pokoju przyniosła kawę i powiedziała, że 
Maria Duberc 
prasuje moją bieliznę, że będę miał to, co może mi być potrzebne.
Mnie pozostanie tylko zebrać książki i papierzyska, jak nazywała wszystko, co 
pisałem.
Zdrzemnąłem się. W półśnie usłyszałem turkot bryczuszki Duberca. Weszła Maria z 
tacą, czarna chusteczka, jakie noszą staruszki, spłaszczała jej głowę - cała 
była czarna tą 
połyskliwą czernią kur, miała też ich wystraszone oczy i kurzy kuperek. Od 
ucieczki 
Szymona, w której mu potajemnie dopomogli, mamusia nie odzywała się do Duberców, 
chyba tylko wydając polecenia. Maria zapewniała, że Laurenty teraz wypoczywa, 
pani od 
niego nie odchodzi. Doktor sprowadzi zakonnicę z przytułku w Bazas. Ach, łon 
piaou moussu 
LaurentI - jęczała. On był ulubieńcom Duberców. Och, lou praoul Tej ucieczki bez 
spojrzenia 
na konającego brata nigdy sobie nie daruję. Mamusia stała na straży, aby mi 
wzbronić wstępu 
do pokoju, gdzie na mgnienie, przez uchylone drzwi, dostrzegłem w chwiejnym 
świetle 
nocnej lampki poprzestawiane meble, rozrzuconą bieliznę. Poddawałem się ulegle. 
Wszystko 
odbyło się tak, jak mamusia postanowiła. Mając dziewiętnaście lat pozwalałem się 
Jej 
przenosić niby niemowlę. Protestowałem słabo, ona nawet nie słuchała. Mówiła; 
„Jak tylko 
kryzys minie, zobaczysz go. Obiecuję ci. Przyślę po ciebie. Będziecie rozmawiali 
z daleka, 
powrócą jeszcze piękae dni. Usadowimy go w parku na słońcu. Las jest jeszcze 
najlepszym 
środkiem...”
Ach, mgła tego wrześniowego ranka, jej zapach... Ja nie umrę, ja będę żył. 
Mamusia 
zdążyła przesłać starym pannom list, w którym donosiła o moim przyjeździe i 
naszym 
nieszczęściu. Panna Luiza i panna Adiia czekały na mnie w zamęcie uczuć, 
niespodziewana 
uciecha, jaką im sprawiało moje przybycie, mieszała się ze współczuciem i 
smutkiem. Ale 
radość brała górę, zwłaszcza u panny Adiii, skazanej na współżycie z głuchą, 
która 
„rozumiała wszystko po ruchu warg”, o siedem kilometrów od miasteczka, w owym 
zapadłym kącie, gdzie kończyła się jedyna droga, a dalej były już tylko wielkie 
bezludne 
landy, aż do oceanu. I my wywodzimy się z jednego z takich starodawnych 
folwarczków na 
skraju olbrzymiego pola prosa, lubię o tym myśleć. Tego ranka nad polem dzwoniły 
skowronki, te skowronki, do których Laurenty nie będzie już strzelał. O 
wschodzie słońca 
otworzono dla mnie przestronny pokój, gdzie pachniało stęchlizną i gdzie, jak 
wiedziałem, 
ojciec starych panien popełnił samobójstwo, kiedy zbankrutował, ale nikt nie 
wiedział, że ja o 
tym wiem. Położyłem na stole Pascala w opracowaniu Brunschvicga, maszynowy odpis 
Action Maurycego Blondela pożyczony mi przez Donzaca i Matiere et Memoire 
Bergsona, i 
natychmiast poszedłem myszkować w bibliotece „bawialni”, która za dziecinnych 
czasów 
raczyła mnie takim szczęściem, iż wydaje mi się, że ci, co go nie zaznali, nie 
wiedzą, czym 
jest cud czytania wtedy, gdy nic z zewnątrz nie mąci gładkiej tafli dnia letnich 
wakacji, gdy 
krajobraz rzeczywisty harmonizuje z krajobrazem wymarzonym i nawet zapach domu 
jest już 
w nas, taki sam, jaki zostanie na zawsze, kiedy od wielu już lat dom przestanie 
istnieć.
Wcale nie czytałem Bergsona ani Pascala, ani Roczników filozofii 
chrześcijańskie), 
ale Dzieci kapiptana Grania, Tajemniczą wyspę. Bez rodziny.
Pokój Laurentego, taki jak go ujrzałem przez uchylone drzwi w posępnym świetle 
nocnej lampki, tkwił jednak we mnie. Jego obraz na sekundę nie opuszczał mojej 
świadomości, podsycał trwogę i smutek, ale może i radość, że mam dziewiętnaście 
lat i 
tryskam życiem.
Posłyszałem, jak panna Adiia, która przy siostrze nabrała zwyczaju krzyczenia na 
całe 
gardło, rozprawia z kucharką: - Jeżeli się to nieszczęście stanie, jakąże partią 
będzie pan 
Alain, trzy tysiące hektarów!
- Ano pewnie, tylko póki jego mamusia żyje, to panią będzie ona...
- Nie gadaj, mądralo!krzyknęła panna Adila. - Jego mamusia ma własny majątek, 
prawie tysiąc hektarów, kompletnie urządzony dom w Noaillan i Bóg wie ile 
pieniędzy w 
gotówce.
- No tak, ale...
Wyszedłem, żeby już nie słuchać. Laurenty nie umarł, żył. Mamusia kochała nas 
obydwu. Po południu ksiądz dziekan przyniósł wiadomości:
- Twoja matka jest jak zawsze godna podziwu.
Siedzi przy Laurentym przez część nocy, żeby siostra miłosierdzia mogła się 
przespać. 
Postanowiła nie widzieć się z tobą, nawet z daleka. Godzi się na to poświęcenie. 
Niestety 
długo nie trzeba będzie czekać. - Po raz pierwszy tego dnia usłyszałem 
złowieszczą nazwę 
„galopujące suchoty”. Usłyszałem w sobie echo tego galopu, który unosił mojego 
starszego 
brata na zawsze w ciemność, gdzie i ja podążę za nim, może nie galopując, lecz 
stępa; a choć 
posuwam się tak wolno, w końcu stanę się podobny do starego z Lassus z tymi 
moimi trzema 
tysiącami hektarów i zgrają spadkobierców, którzy mnie będą napastowali, których 
będę 
nienawidził i trzymał od siebie z daleka jak on. Potworność posiadania.
Posiadanie, to zło absolutne. W jaki sposób się odeń uwolnić? Chętnie zrzekłbym 
się 
dóbr tego świata - nie samego świata, nie tej bezprzytomnej radości, co 
rozpierała mi piersi 
wtedy pod dębami Jouanhaut, podczas gdy galop unosił mojego brata w noc, która 
się nie 
skończy.
Już od następnego dnia miałem wrażenie, że w domu starych panien oglądam gołym 
okiem jakby spadłego z nieba bakcyla posiadania: ohydną dziesięcioletnią 
dziewczynkę, 
Joankę Seris, ich spadkobierczynię, która z tego tytułu co pewien czas spędzała 
tutaj parę dni 
i przyjmowała hołdy dzierżawców. Co najdziwniejsze, ów potwór jako jedynaczka 
miał w 
przyszłości posiadać jeden z najrozleglejszych majątków na landach, w którym 
folwarczek 
starych panien zgubi się niby kropla w morzu. Ale dla tych zgłodniałych ziemi 
wilków liczył 
się każdy hektar. Joanka budziła we mnie wstręt. Była blada i nakrapiana, 
odnosiło się 
wrażenie, że w miejsce oczu ma także dwa fosforyzujące piegi, pozbawione brwi i 
rzęs. 
Półokrągły grzebień ściągał jej z czoła rzadkie włosy. Sprowadzono dzieci 
dzierżawców, żeby 
się z nią bawiły. Que diz a mamizelle? Okazywały jej uległość, jak małe muzyki 
małym 
bojarom w czasach pańszczyzny. Nazajutrz rano zaraz po obudzeniu usłyszałem, jak 
panna 
Luiza krzyczy do panny Adiii: „...przecież nawet nie o dziesięć lat jest od niej 
starszy. 
Zaczeka!” Panna Adiia odpowiedziała widać samym ruchem warg, bo nie usłyszałem 
nic. 
Głucha upierała się przy swoim: „Nie ożeni się bez pozwolenia matki. Zaczeka, 
jak długo 
będzie trzeba...” O Boże! To chodziło o mnie i Joankę. Mówiło się o tym w 
okolicy, jak ongi 
o zaręczynach delfina Francji z infantką hiszpańską. Ale teraz już tylko ja 
byłem 
wytypowany, Laurenty nie dzielił ze mną obrzydłego niebezpieczeństwa. O tym, że 
w umyśle 
mamusi sprawa została przesądzona, nie miałem wątpliwości. Na domiar mała 
szukała mego 
towarzystwa, ta ohyda wdzięczyła się do mnie. I ona również o tym myślała. Tego 
właśnie 
tygodnia zawstydziłem się własnego nieuctwa, obojętności w stosunku do 
wszystkiego, co 
odnosiło się do zagadnień społecznych. Postanowiłem przeczytać Jauresa, Guesde, 
Proudhona, Marksa... Były to dla mnie tylko nazwiska. W każdym jednak razie 
wiedziałem 
lepiej niż oni, co to jest posiadanie. Z tego, że jest okradaniem, mógłbym sobie 
kpić, ale ono 
upadla, pomniejsza człowieka.
Rozdział IV 
Po dwóch latach, w Bordeaux, zaczynam nowy zeszyt. O pierwszy błagał Donzac, 
chciał wziąć go do Paryża, gdzie wstąpił do seminarium des Carmes. Dla niego też 
zabieram 
się znowu do pisania dziennika. Dziennika? Nie, raczej opracowanej, 
uporządkowanej relacji 
z wszystkiego, co dzień po dniu przynosiły nam nasze dzieje, mamusi i moje, w 
ciągu tych 
dwu lat - głównie jednak po to, aby spróbować sobie uprzytomnić, kim się stałem 
od czasu 
śmierci Laurentego.
Kim się stałem? Czyżbym się stał inny? Czy dwudziestojednoletni chłopak, 
przygotowujący się do dyplomu z literatury w Bordeaux, różni się od 
młodzieniaszka, jakim 
wtedy byłem? Jest taki sam, i skazany na to, by już takim zostać, jeżeli nie 
umrę jak Laurenty. 
W sekretnych dziejach wielkich landów stary z Maltaverne, którego w sobie noszę, 
zajmie 
miejsce starego z Lassus, i jako starzec osiemdziesięcioletni będzie taką samą 
istotą ludzką, 
jaką jestem teraz, a gdy zasiądzie’na progu swego domu, nieruchomy i już jakby 
skamieniały, 
jakiś młodziutki poeta z roku 1970 będzie mu się przyglądał z daleka.
Śmierć Laurentego nie zmieniła mnie, lecz zmieniła warunki mojego życia. 
Miesiące 
cale byłem jak porażony. Mamusia wszystko wzięła na siebie, a jeśli chodzi o 
mnie, 
troszczyła się tylko o moje zdrowie fizyczne. Miałem „zaciemnienie na lewym 
płucu”. Nie 
ustawała w zabiegach, aby mnie zwolnić od służby wojskowej. Cieszyłem się z 
tego, i 
umierałem ze wstydy. Zrobiłem się jeszcze bardziej dziki i miałem o to do niej 
żal. Kiedy już 
odpadł ów niepokój, z każdym dniem bardziej pochłaniało ją Maltaverne, a 
ponieważ w tym 
roku kupiliśmy samochód marki DionBouton, coraz tam zaglądała, chociażby na 
krótko. 
Odległość już nie istnieje. Jeszcze zeszłego roku, żeby się dostać do 
Maltaverne, trzeba się 
było dwa razy przesiadać. Transplantacja zaczynała się już w poczekalni dworca 
Południe. 
Wielkie landy, moja jedyna ojczyzna, były równie dalekie jak któraś z gwiazd. 
Dzisiaj wiem, 
że zaczynają się tuż za rogatkami Bordeaux, i jeśli nic się nie zepsuje w 
motorze albo nie 
pęknie opona, możemy w niespełna trzy godziny przebyć te sto kilometrów dzielące 
Bordeaux od Maltaverne.
Piszę byle co, żeby tylko nie dotknąć rany jątrzącej się, odkąd Laurenty zasnął 
snem 
wiecznym, Co właściwie zaszło między mamusią a mną? Co jej mam do zarzucenia? 
Wszystko wzięła w swoje ręce, mnie z wszystkiego odciąża. Gdy jest w Maltaverne, 
jak 
właśnie teraz, mogę korzystać w Bordeaux ze swobody, o jakiej mało który student 
mógłby 
marzyć, mając przy tym do własnej dyspozycji kucharkę i lokaja. Jeżeli nie 
potrafię tego 
wyzyskać, trudno winę przypisywać mamusi.
- Czemu ty nie masz przyjaciół? Czemu nie przyjmujesz zaproszeń albo podpierasz 
tylko ściany i nie tańczysz?
Nie tańczę, tak jak i nie poluję. Zupełnie tak samo...
Nie, nic nie jest takie samo. To, co teraz powiem, należy już do przeszłości, a 
nie jest 
historią, która dopiero się tworzy, aczkolwiek dzieje się nadal. Donzac będzie 
umiał 
rozróżnić, co jest dokumentem skomentowanym, wyretuszowanym przeze mnie, a co z 
dnia 
na dzień i ze stronicy na stronę kształtuje nieuchronny los. Donzac będzie umiał 
zinterpretować kłamstwa, wynikające z przeoczenia, i bez mojej wiedzy wydobędzie 
z nich 
prawdę - tę prawdę, którą chciałbym jednak z siebie wydrzeć, której szukam z 
pasją mnie 
samego przerażającą, nie ze względu na siebie, ale dlatego, że tu chodzi o 
mamusię, że 
demaskuję ją powoli, a w miarę jak odsłaniam jej prawdziwe oblicze, budzi we 
mnie lęk.
Lecz już nie jestem sam. Już nie jestem zdany wyłącznie na nią. Ktoś się 
pojawił. 
Ktoś... Zaczęło się to u Barda, księgarza z pasażu łączącego ulicę 
SainteCatherine z placem 
de la Comedie. Dość późno trafiłem do tej ponurej jaskini książek. Korzystałem 
stale z 
księgarni Fereta w alei Intendance. U Barda pierwsze miejsca zajmują wydawnictwa 
Mercure 
de France. Literaturę piękną otacza się tutaj miłością. Na wystawie figurują 
nowocześni 
poeci.
Zachodziłem tam wracając z uniwersytetu nieomal codziennie, od tego pierwszego 
dnia, kiedy zacząłem przerzucać pewną książkę, Amoralista, i jej lektura tak 
mnie pochłonęła, 
że aż podskoczyłem usłyszawszy nad uchem kobiecy głos: - Nawet jeżeli nie ma pan 
dużo 
pieniędzy, radziłabym to nabyć. To pierwsze wydanie, a takie wydania Gide’a...
Podniosłem oczy i w półmroku jaskini zobaczyłem pannę Marię, która prowadzi tu 
sprzedaż i zarządza całym sklepem (Bard, szef, prawie nie odchodzi od kasy, a 
garbaty 
subiekt Balege wykonuje cięższe roboty). Panna Maria nosi czarny fartuch i stara 
się być 
niewidzialna dla wszystkich, z wyjątkiem tych, na których spocznie jej wzrok, 
tak jak tego 
pierwszego dnia spoczął na mnie. Jakiż on był... czuły i drwiący zarazem, 
straszliwie 
przenikliwy. Jak wszystkich, którzy mnie kochają, przyciągnęło i wzruszyło ją we 
mnie to, co 
sprawia, że inni uciekają. Mimo woli oszukałem ją jednak. Tak uwielbiam książki, 
a kupuję 
ich tak mało i tak długo się waham, nim się na coś zdecyduję, i żeby już 
wszystko powiedzieć 
- tak trudno mi wydać chociażby franka, co więcej jestem tak źle ubrany, zawsze 
noszę ten 
sam krawat podobny do sznurka, że panna Maria wzięła mnie za biednego studenta. 
Zdziwiło 
ją tylko, o czym dowiedziałem się później, że moje palto, mocno wprawdzie 
zniszczone, szyte 
było u krawca, a na teczce z pięknej skóry widnieje monogram. Ale wyglądałem na 
to, że 
kieszeń mam pustą. Pomyślała, że pochodzę pewno ze zrujnowanej albo skąpej 
ziemiańskiej 
rodziny, i odłożyła dla mnie tomy pierwszych wydań. - Zapłaci pan w przyszłym 
miesiącu - 
powiedziała.
Od wyprowadzenia jej z błędu nie powstrzymało mnie jakieś niskie uczucie. Może 
rodzaj wstydu? Nie, raczej wielka radość, że ja sam wzbudziłem jej sympatię, 
świadomość, że 
mogłem spodobać się dziewczynie tej klasy, która nie wie, iż jestem dziedzicem 
Maltaverne. 
Na nielicznych wieczorkach, do których zmusza mnie mamusia, żebym się 
przyglądał, jak 
inni tańczą, wiem doskonale, że one wszystkie przypatrują mi się jednakowym 
wzrokiem; do 
smokinga przypiętą mam niewidzialną etykietkę: tysiące hektarów landów, 
kamienice. 
Wszystkie uśmiechają się w taki sam uległy sposób, robią taki sam wysiłek, żeby 
rozmawiać 
„o tym, co się wydaje interesujące”. Och, koncepcja „intelektualisty”, jaką te 
idiotki sobie 
tworzą... Nie, już nie chcę tego rozważać. Wystarczy, aby Donzac zrozumiał, jak 
nieoczekiwanie szczęśliwy, od pierwszego dnia, poczułem się dzięki tej 
dziewczynie, 
patrzącej miłośnie na biednego studenta, za jakiego mnie brała. Mój opór przed 
pokazywaniem się z nią na mieście przypisywała obawie, by jej nie 
skompromitować, gdyż 
wydawałem się taki anielski, o czym dowiedziałem się później i śmieliśmy się z 
tego razem. 
Prawdziwej przyczyny jednak Marii nie wyjawiam, nie jestem zresztą pewien, czy 
sam ją 
znam. Niewątpliwie pewną rolę odegrała świadomość, iż z chwilą gdy się 
znajdziemy za 
progiem mrocznej pieczary księgarni, nie da się długo utrzymać mitu o biednym 
studencie, 
lecz najważniejsze było to, że nie oddzielałem jej od księgarni, z którą mi się 
utożsamiała, tak 
samo jak nie oddzielałem panny Martineau od konia. Stanowiło to moją obronę, 
równocześnie pozwalając mi się Marią cieszyć, jak gdyby dla mnie niewyobrażalne 
były inne 
uciechy niż napawanie oczu w zaczarowanym półmroku księgarni; nie nastręczał się 
też 
żaden problem ze świata zewnętrznego, który mógłby coś skalać i którego na pewno 
nie 
umiałbym rozwiązać.
Taka sytuacja mogłaby trwać w nieskończoność, ponieważ i Maria się do niej 
przystosowała, bo harmonizowała z moim obrazem w jej sercu, z tym, co zwała moją 
cechą 
nietykalności: no7i me tangeze. Gdyby nie pewne przypadkowe spotkanie...
Ale ja nie wierzę w przypadek, a zbiegi okoliczności dowodzą chyba, że nasze 
życie 
istotnie bywa przedmiotem machinacji, Choć była duszą księgarni Barda, szef i 
Balege nie 
uważali za słuszne, że pozwala tylu klientom, a między nimi ja byłem 
najwytrwałszy, 
przychodzić tutaj i miętosić książki, których nie kupowali. Wyobrażała sobie 
księgarnię w ten 
sam sposób co Anatol France W Cieniu wiązów, gdzie opisuje codzienne spotkania 
pana 
Bergeret z przyjaciółmi w księgarni Paillota. Zwierzyła mi się, że musi walczyć, 
zwłaszcza o 
mnie, ale i o pewnego młodego nauczyciela z gimnazjum w Tałence, który spędzał u 
Barda 
każde popołudnie we czwartek, jedyny swój dzień wolny od zajęć. A w te właśnie 
dni ja nie 
przychodziłem, bo w czwartki zawsze panował tutaj tłok. „Taki sam z niego dzikus 
jak z 
pana, nikogo nie zna...”
- Ale panią zna - odpowiedziałem gniewnie.
Ten gniew wywołał jej uśmiech, myślała, że jestem zazdrosny. Czy tak było 
naprawdę? W każdym razie zrobiłem się zazdrosny natychmiast, wskutek bolesnej 
miny, jaką 
przybrałem: wydawało mi się, że człowiek staje się zakochany tak samo, jak 
według Pascala 
staje się religijny -
„przechylając automat”.
Zaniepokoił mnie wiek nieznajomego rywala.
Był o kilka lat ode mnie starszy. Budził w niej litość swą absolutną samotnością 
i 
rozgoryczeniem nie do uleczenia, które zdradzały pewne jego wypowiedzi, jakby 
już za 
młodu przeżył jakąś niepowetowaną klęskę. Mówiła o nim z lubością wzmagającą 
się, w 
miarę jak okazywałem coraz większy smutek, smutek, którego teraz nie 
symulowałem, lecz 
odczuwałem rzeczywiście, aż wkrótce i Maria już go nie mogła znieść. Byliśmy w 
tym 
momencie sami, za półkami książek po zniżonych cenach. Po raz pierwszy ujęła 
moją rękę i 
chwilę przytrzymała w swojej.
- Gdy pomyślę - rzekła - że nie znam nawet pańskiego imienia... Znam tylko 
inicjały, 
zobaczyłam na pana teczce. Imię zaczyna się od A... Chyba przecież nie Artur 
albo Adolf? 
Może August?
- Może Augustyn.
Zbliżyłem wargi do jej uszka, szepnąłem „Alain”, jakby chodziło o jakąś wielką 
tajemnicę, ona zaś powtórzyła to „Alain”, jakby się bała zapomnieć. Spytałem: - 
Jak mnie 
pani nazywa, myśląc o mnie?
- Wcale nie nazywam. W dnie, kiedy pan nie przychodził, mówiłam sobie: anioł 
dziś 
nie przyszedł...
- Och - westchnąłem - i pani także?
Nagle przypomniałem sobie ten wieczór w Maltaverne, gdy Szymon do mnie 
powiedział: „0, pan to jest anioł”. Że też pomyślałem o nim akurat w momencie, 
kiedy miał 
znowu pojawić się w moim życiu! Mnie samemu wydaje się to takie dziwne, że aż 
podejrzane: może bezwiednie komponuję znowu powieść, nadaję jej kształt. Lecz 
nie, z 
pewnością tak to się właśnie odbyło. Przypominam sobie, że ruszyłem do drzwi bez 
pożegnania, a Maria szła za mną powtarzając półgłosem: - Co się panu stało? Nie 
chciałam 
pana urazić...
- Dziewczyny nie lubią chłopców aniołów - powiedziałem. Staliśmy na progu, tuż 
przy sobie. W księgarni nie było już ani jednego klienta. - I zresztą słusznie.
- Czy dlatego, że bywają źli aniołowie? - zapytała Maria. Zmuszała się do 
uśmiechu, 
starała się rozproszyć chmurę.
- Nie, złego anioła by kochały, cierpiałyby przez niego...
- To zależy od dziewczyny - powiedziała.
- Mnie nigdy nie pociągali brutale, proszę pana.
Zawsze się ich bałam.
- Podczas gdy ze mną czuję się pani bezpieczna?
- Wszystko, co mówię, pana drażni.
- A tego belfra z Talence, który przyjeżdża co czwartek, też się pani boi?
- Ach, jeśli to z jego powodu pan się denerwuje... Biedny chłopak, tak mi 
przykro i 
boję się, że nie zdołam przed nim ukryć wstrętu, jaki we mnie budzi. Zmuszam się 
czasem, 
żeby go wziąć za rękę i nawet przez parę sekund ją potrzymać, co jest na pewno 
zasługą. 
Wręcz niewiarogodne, ale on ma przy każdej dłoni sześć palców. Uczucie, jakiego 
doznaję w 
zetknięciu z tym czymś miękkim, taką chrząstką...
Oparłem się o wystawę. - Szymon? - zapytałem. - Szymon jest w Bordeaux?
- Pan go zna? Skąd pan go zna?
- Czy pani wie, że on i u obydwu nóg ma o jeden palec więcej? No cóż, panno 
Mario, 
proszę mu w czwartek powiedzieć, że jeden z pani klientów nazywa się Alain i 
jest aniołem, 
wtenczas dowie się pani wszystkiego o mnie, o mojej matce, moim dzieciństwie, 
stronach 
rodzinnych, które są również ziemią ojczystą Szymona Duberc. Nie będę pani 
dzisiaj o nim 
mówił, bo jak to zrobić, nie odsłaniając pani całego mego smętnego życia, a na 
to bym się nie 
zdobył. Niech on przetrze drogę... A ja już tylko skoryguję jego relację. 
Opierając się na tym, 
co on pani powie, będzie mi łatwiej wprowadzić panią w te moje dzieje, dla 
nikogo zresztą 
nie ciekawe.
Szepnęła: „Poza mną”. Zaraz też dowiedziałem się, jak mało wie o Szymonie, Nie 
mógł wytrzymać Paryża i ledwie uzyskał dyplom, możni protektorzy, którymi się 
chełpił, dali 
mu posadę w departamencie Bordeaux.
- Twierdzi jednak, że tutaj czułby się bardziej samotny niż w Paryżu, gdyby nie 
ja.
- Nie odwiedza rodziców?
Tego nie wiedziała. Nigdy o nich nie mówił, tak jakby się wstydził. Pomyślałem 
sobie, że gdyby przyjechał do Maltaverne, moja matka musiałaby wiedzieć, że tam 
był. 
Powiedziałem: „Zegnam”, pchnąłem drzwi. Raptem uprzytomniłem sobie, jaki mnie 
czeka 
wieczór, i zadrżałem. Cokolwiek mnie odstręczało od wychodzenia z Marią, nagle 
przestało 
istnieć. Wkrótce i tak dowie się wszystkiego o mnie i moich bliskich. Nawet nie 
spytałem, 
czy jest wolna, powiedziałem: - Nie trzeba mnie zostawiać samego dziś wieczorem. 
Mamusia 
jest na wsi. Opuściła mnie. Opowiem to pani. - Chciałem Marię zaniepokoić, ale w 
niej 
radość wzięła górę nad niepokojem.
Powiedziała, żebym jej towarzyszył do domu: „Wskoczę tylko na chwilkę, żeby 
uprzedzić matkę i zmienić suknię”. Sklep zamykało się za pół godziny. Umówiliśmy 
się, że 
się spotkamy przed Teatrem Wielkim.
To było moje pierwsze spotkanie z kobietą, a miałem dwadzieścia jeden lat! Nie 
czekał mnie samotny wieczór! Wszedłem do kawiarni Bordeaux i zatelefonowałem do 
Ludwika Larpe, naszego kamerdynera, aby go uprzedzić, że przyprowadzę na kolację 
znajomą. Wyobrażałem sobie jego osłupienie. - Jakąś panią, panie Alain?
- Tak, panią. - Zdaje mi się, że mamy tylko jeden befsztyk dla pana. - To niech 
Ludwik otworży puszkę pasztetu sztrasburskiego i przygotuje wino, jakie uzna za 
stosowne.
Czekałem we mgle przed drzwiami parterowego domu, w którym mieszkała Maria 
przy ulicy L’EgliseSaintSeurin, aż zmieni suknię. Kiedy się znów ukazała, 
oswobodzona z 
pracy i z mrocznej księgarni, była to ona i nie ona. A ja po raz pierwszy w 
życiu, pełen dumy, 
podobny do wszystkich innych chłopców, szedłem w ów listopadowy wieczór, którego 
zapach pozostanie we mniei będę go czuł do końca moich dni, niecierpliwie chcąc 
znaleźć się 
już na placu Gambetty i w alei Intendance, żeby - czy ośmielę się przyznać? - no 
tak, żeby 
mnie zobaczono u boku młodej kobiety. Dlatego też zapytałem Marię: - Czy panią 
nie krępuje 
pokazywanie się w alejach w asyście młodego człowieka? Bo moglibyśmy przejść 
bocznymi 
uliczkami... - Roześmiała się: - Och, wie pan, dla mnie... To raczej pan mógłby 
uważać, że go 
kompromituję... - Powiedziałem jej, że pochodzimy ze wsi, spod Bazadais, w 
Bordeaux 
mamy niewielu znajomych. Należało jednak w ciągu dziesięciu minut, potrzebnych, 
aby dojść 
na ulicę de Cheverus, gdzie mieszkałem, przygotować ją, że to komfortowe 
mieszkanie, 
kamerdyner... - Wie pani, my mamy dwa tysiące hektarów sosen - powiedziałem 
głupio. Owa 
cyfra nie zdawała się robić na niej wrażenia. A ja, idiota, dorzuciłem:
- Nie licząc innych rzeczy.
- Nie ma się czym chwalić.
- Wcale się nie chwalę, ale ukrywałem to przed panią. Teraz muszę jednak panią 
uprzedzić...
- O, nie, drogi Alain, to zmienia wszystko.
Nie pójdę na kolację do domu pańskiej matki podczas jej nieobecności i kiedy ona 
o 
tym nie wie. Znam pewną małą restauracyjkę w porcie, Eyrondo, tam pana 
zaprowadzę.
Zaoponowałem, że to niemożliwe, już telefonowałem przecież do domu, żeby kolacja 
była jej godna.
- Więc pan odwoła, jak przyjdziemy do Eyrondo.
- Nie zna pani Ludwika Larpe, tego naszego kamerdynera. Nigdy się nie odważę... 
Otworzył już pasztet sztrasburski. Dla niego to prawie świętość. A zresztą 
nienawidzę 
telefonować. Zrobiłem to dla pani, ale nie mogę się przyzwyczaić. Nie telefonuję 
prawie 
nigdy.
- I nie wstyd panu?
- Owszem, wstyd. Mamusia mi powtarza: choć uważasz się za tak inteligentnego, 
jesteś godny politowania.
- Czas był, żebym się pojawiła.
- Budzę w pani wstręt...
- Nie, bo mimo owych tysięcy hektarów pan nigdy nie będzie pasował do tego 
świata, 
nigdy nie stanie się pan jednym z nich... Widuję ich kilku w mojej pracy, 
niewielu, bo niezbyt 
lubią czytać. Ale jednak mam takich klientów, szukają rzadkich wydawnictw. 
Przyglądam im 
się: lada sklepowa, cóż to za bariera! Słucham, co mówią, obserwuję z boku, znam 
ich.
- Ale mnie pani nie zna, Mario. Kiedy mnie pani pozna...
Zasiedliśmy w głębi restauracji, która musiała być dawniej gospodą marynarzy, a 
teraz 
przychodziło się tutaj na małże, minogi, prawdziwki w sezonie grzybów. Maria 
podeszła do 
kasy, żeby zatelefonować do mojego domu. Wróciła śmiejąc się tak, jak nie 
wiedziałem, że 
potrafi się śmiać.
- Proszę się uspokoić. Słyszałam, jak kamerdyner wołał do kucharki: „Odwołuje 
kolację! Dobrze zrobiłem, że nie otworzyłem pasztetu.” Uspokoił się pan?
- Jestem śmieszny - powiedziałem żałośnie.
Kiedy myślę o tym wieczorze, zdumiewa mnie moja zaciekła potrzeba zwierzeń, brak 
dyskrecji, z jakim mówiłem o sobie, mówiłem i mówiłem bez końca, jakby ta młoda 
kobieta 
czy dziewczyna, o której nic nie wiedziałem, nie miała co opowiadać o swoim 
życiu, jakby 
się samo przez się rozumiało, że z nas dwojga tylko ja jestem interesujący. Tego 
wieczoru 
słuchała, nie stawiając innych pytań prócz takich, jakich mi było potrzeba, abym 
się mógł 
wyzwolić z wszystkiego, co mnie dławiło.
- Szymon Duberc powie pani więcej, niż ja bym się odważył...
- Ależ jeśli pan sobie życzy, wcale mu o panu nie powiem.
Zaprotestowałem, przeciwnie, zależało mi, aby ów wróg, gdyż stał się moim 
wrogiem, 
namalował jej obraz Maltaverne jak najczarniejszymi barwami.
- Zresztą o mnie nie będzie mówił nic złego, chyba że się zupełnie odmienił: 
mnie 
lubił.
Po chwili milczenia zapytałem:
- Czy przyznał się pani, że kształcił się w seminarium, już nosił sutannę?
- Aha, teraz lepiej rozumiem, dlaczego ma taką minę, jakby był poza nawiasem... 
Księża go urabiali i przerabiali, a potem przepędzili...
Zawahałem się, nim spytałem:
- A czy dla pani coś takiego jak religia istnieje, Mario?
- A dla pana, Alain? Pytam, chociaż wiem.
Skąd mogła wiedzieć? Powtórzyłem: - A dla pani, Mario? - Powiedziała: - Jeżeli o 
mnie chodzi, to nie jest interesujące - i dodała:
- Dla mnie wszystko się już w życiu rozegrało, mam dwadzieścia osiem lat. Chcę, 
żeby pan znał mój wiek, gdyby przypadkiem przyszło panu na myśl, że jestem 
zdolna do 
jakichś marzeń w związku z panem.
Zapytałem: - Dlaczegóż by nie? - i nagle wstałem, jakby zdjęty przerażeniem: - 
Chodźmy jużl - A rachunek, mój mały Alain?
Kiedy znaleźliśmy się na chodniku nabrzeża, prawie już opustoszałego, gdzie 
mijały 
nas podejrzane typy, marzyłem, żeby jak najprędzej dojść na plac de la Comedie. 
Na tych 
ulicach po ciemku często zdarzają się napady, tak po północy. Powiedziała ze 
śmiechem, że 
sam wypiłem prawie butelkę Margaux, i niezbyt wierzy w to wszystko, co jej 
opowiadałem o 
Maltaverne.
- Trzeba mi wierzyć, panno Mario. Zresztą zorientuje się pani, że takiej 
historii nikt 
nie mógłby wymyślić, no i Szymon ją pani potwierdzi. Do śmierci mojego brata 
byłem 
święcie przekonany, a i wszyscy tak samo, ze ja jestem ulubieńcem matki. To 
przekonanie 
uszczęśliwiało mnie. Kiedy Laurenty od nas odszedł, wstydziłem się tej myśli, a 
jednak 
powracałem do niej z upodobaniem: teraz będziemy już tylko we dwoje z mamusią, 
tak, 
potrafiłem myśleć o tym, że już nikt na świecie nie stanie między nami. Okazało 
się zupełnie 
inaczej: bardzo szybko mogłem się przekonać, że nigdy, w żadnym momencie życia 
nie 
czułem się tak od niej daleko, że nigdy nie byliśmy bardziej rozdzieleni. Ale 
nie stanął 
między nami żaden człowiek. Pani nie uwierzy, jeśli powiem, że były to 
posiadłości.
- Jakie posiadłości? - zapytała Maria z nutą zmęczenia w głosie, nie tyle z 
zainteresowania, co przez grzeczność.
- Nasze, chcę powiedzieć: moje, ponieważ Maltaverne jest spadkiem po ojcu i ja 
odziedziczyłem część Laurentego. Ale mamusia, która tam wszystkim zarządza i 
której 
przekazałem cale moje uprawnienia, uważa siebie za wszechwładną panią. 
Oczywiście 
wiedziałem, jak bardzo kocha może nie samą ziemię w takim znaczeniu, jak ja ją 
kocham, ale 
stan posiadania...
- Co za ohyda - powiedziała Maria.
- Nie, to nie jest tak niskie, jak pani sądzi.
To jest pociąg do władzy, do panowania nad rozległymi włościami.
- I nad ludem niewolników. Wy jeszcze ciągle żyjecie w czasach pańszczyźnianych. 
Och, niech mnie pan odprowadzi. Boję się wracać sama...
- Ależ nie, Mario, ja w całej tej sprawie jestem po stronie pokrzywdzonych. 
Naturalnie, odprowadzę panią, ale proszę mnie jeszcze wysłuchać: do śmierci 
Laurentego, i 
dopóki byliśmy dziećmi, namiętność mamusi przejawiała się tylko w rzadkich 
okolicznościach. Była naszą prawną opiekunką. Zarząd majątkiem uważała po prostu 
za 
obowiązek stanu. Wszystko, mam wrażenie, zmieniło się od śmierci mojego brata, 
odkąd 
nabrała pewności, że nie będzie działów, że królestwo nie będzie podzielone.
- To potworne.
- Bardziej, niż sobie pani może wyobrazić.
Jeden z sąsiadów Maltaverne, Numa Seris, trochę z nami spokrewniony, posiada 
majątek drugi co do obszaru po naszym; jest wdowcem, zadręczył swoją żonę, 
umarła ze 
zmartwień...
- Ze zmartwień się nie umiera - powiedziała Maria z rozdrażnieniem.
- Jak Numa wytrzymuje te aperitify, kieliszki koniaku, czerwone wino, które 
wchłania 
całymi dniami, uważając je za jedyne swe szczęście na tym świecie, to jest 
tajemnica, która 
nigdy nie budziła we mnie ciekawości. Dziwiłem się natomiast, że moja matka u 
niego bywa. 
Twierdziła, że musi zasięgać jego rady w sprawach sprzedaży drzewa lub 
nieporozumień z 
dzierżawcami, ale dość prędko wykryłem, co ją łączy z tym ohydnym typem. Ma on 
wstrętną 
córkę, której nie cierpieliśmy obydwaj z Laurentym. Na imię jej Joanka, ale my 
nazywaliśmy 
ją Weszką. Pamiętam, co mi Laurenty powiedział na krótko przed śmiercią: „Mam 
szczęście, 
że jestem za stary, żeby się żenić z Weszką. To ty ją poślubisz”. Potworny żart 
nagle stał się 
groźbą, która nade mną zawisła...
- Dlaczego groźbą? Przecież pan nie jest młodym dziewczątkiem, które się zmusza 
do 
małżeństwa; proszę przyznać, że pańska matka ma w panu utajonego sprzymierzeńca, 
który 
marzy o tym obrzydliwym związku, i tego właśnie sprzymierzeńca pan się boi.
Stanęliśmy przed jej drzwiami. Trzymała już klucz w ręku. Powiedziała: - Zegnam 
pana, Alain. Proszę nie przychodzić do księgarni przed piątkiem. Najpierw 
zobaczę się z 
Szymonem Duberc.
Może potem wszystko wyda mi się inne. - Trzasnęły drzwi. Zostałem sam na 
chodniku wąskiej uliczki dzielnicy SaintSeurin. Przysiadłem na schodku u 
wejścia, łokcie 
oparłem na kolanach i rozpłakałem się. Moja rozpacz nie była udawana, a jednak w 
ścisłym 
znaczeniu była. Mój ból sam się sobą upajał. Niemniej prawdziwe łzy spływały mi 
przez 
palce, prawdziwe łkania daremnie usiłowałem powstrzymać.
Drzwi za moimi plecami znowu się otworzyły. Wyprostowałem się, ukazała się Maria 
z lampą w ręku. Jeszcze nie zdjęła kapelusza. Powiedziała:
- Na szczęście zobaczyłam pana przez judasza. - Wpuściła mnie przykazując, żebym 
się zachowywał jak najciszej, mimo że sypialnia matki była od podwórza, i 
wprowadziła do 
wąskiego pokoju, zapewne salonu. Był zimny i, sądząc po zapachu, nie używany. 
Parę foteli, 
przesłoniętych pokrowcami. Nawet świecznik miał na sobie osłonę. Maria kazała mi 
siąść 
obok siebie na kanapie. Wciąż jeszcze płakałem, więc powiedziała:
- Jakiż z pana dzieciuch! I to nawet nie chłopak piętnastoletni. Najwyżej 
dziesięć lat. 
Aż ma się ochotę zapytać; no i co, już po tym wielkim smutku?
To ona wzięła mnie w ramiona. Przytuliłem twarz do jej szyi. Znieruchomiała, jak 
gdyby ptak przysiadł jej na palcu, a mnie zdumiewał ów błogi spokój, szczęście. 
Stawiałem 
pierwsze kroki. Nareszcie pozwoliłem się „dotknąć”, w zupełnie dosłownym 
znaczeniu. 
Godziłem się na to, że nie będę już „nietykalny”. Najpierw otarła mi oczy swoją 
chusteczką, 
potem na mgnienie przycisnęła do nich usta, i dłużej już rękę, ręka była 
chłodna. W pewnej 
chwili pogłaskała mój policzek: nic więcej. Znowu zacząłem mówić, a ona z 
cierpliwością 
słuchała.
- Wstyd mi - rzekłem - że przedstawiłem pani tak okrutny obraz mojej biednej 
mamusi.
Dobrze wiem, co w historii, którą pani opowiedziałem, nie wytrzymuje krytyki. 
Jak 
pani wytłumaczyć, kim jest moja matka? Kiedy jedyny raz odważyłem się sam 
wszcząć z nią 
rozmowę o jej planach związanych z małą Seris, wyjaśnić przyczyny mojej odrazy, 
wcale nie 
próbowała w nie wnikać, ponieważ, choć może się to pani wydać zupełnie 
niewiarogodne, w 
najlepszej wierze przekonana jest, że to, co nazywam miłością fizyczną, nie 
istnieje dla ludzi 
pewnego pokroju, do jakich my oboje, ona i ja, należymy, że to jest wymysł 
powieściopisarzy, że istnieje obowiązek, którego spełnienia Bóg wymaga od 
kobiety dla 
przedłużania gatunku i jako rodzaju środka na bestialstwo mężczyzn; nie kryła 
przede mną, że 
z tym właśnie najtrudniej jej się pogodzić w całym dziele stworzenia. 
Przyznałem, że tak 
ścisłe związanie duszy, zdolnej pojąć Boga, z ciałem o zwierzęcych popędach 
istotnie 
rozwiera przed duchem ludzkim otchłań. Obruszyła się gwałtownie: to jest próba, 
z której 
chrześcijanin winien wyjść zwycięsko, przede wszystkim nie dając się zwieść 
temu, co 
opowiadają książki, które dla mnie są treścią życia... „Ale ty jesteś moim synem 
- dodała - i 
znam cię, i doskonale wiem, że będziesz tak samo brzydził się tymi rzeczami, 
tym... Nie 
możesz wiedzieć...”
W tym momencie pomyślałem o moim ojcu, którego wcale nie znałem, 
najłagodniejszym i najbardziej tkliwym z ludzi. Szepnąłem: - Biedny tatuś... - 
Powiedziała z 
urazą, prawie szeptem:-
O, przysięgam ci, że niczego mi nie oszczędził. Nigdy się nie opierałam. - 
Powtórzyłem: - Biedny tatuś. - Po chwili milczenia spytałem, pamiętam, matkę, 
czy nie 
miałaby wyrzutów sumienia wydając nieszczęsną Joankę w ręce takiego męża jak ja, 
który na 
pewno by od niej uciekał. - Ależ chłopcze kochany, to byłoby dla niej szczęście. 
Kiedy ci już 
da syna, zostawisz ją w spokoju, a ona będzie czuła się dumna, że przyczyniła 
się do 
powstania włości, które swoim obszarem i jakością ziemi będą przewyższały 
wszystkie inne 
w okolicach Bazadais i pozwolą jej właśnie, malutkiej Seris, działać dla dobra 
całej zależnej 
od niej ludności: jedyna prawowita radość, jaka na tym świecie przypada w 
udziale kobietom 
naszych rodzin...
Biedna moja matka; Maria wyraziła zdziwienie, że nie wytknąłem jej wyraźnie tego 
bałwochwalczego uwielbienia dla ziemi, tak gorszącego u katoliczki równie się 
afiszującej 
jak ona.
- O, od tej strony może się oprzeć na wielu argumentach, na bardzo konkretnych 
obowiązkach wobec swego stanu. Dla mamusi zło zawarte jest w owej pożądliwości, 
której 
wcale nie odczuwa i która u niej łączy się z odrazą. Nie pojmuje, aby duma z 
posiadania i 
panowania mogła wiązać się z grzechem. Czy kiedykolwiek czytała - chcę 
oczywiście 
powiedzieć: rozważała - niektóre słowa Chrystusa, we mnie budzące drżenie?... 
Nie, to 
nieprawda: ja nie drżę bardziej niż ona.
Zamilkliśmy.
Trochę później szepnąłem:
- Co by mamusia powiedziała, gdyby nas tutaj ujrzała?
- Nie zimno ci?
- Nie, jesteś ciepła jak gniazdo.
Maria powiedziała cicho; - „Pierwsze ty z ukochanych ust”. - Poprawiłem: - 
„Pierwsze 
tak”...
Jeszcze trochę później odgarnęła mi włosy, przytuliła do nich usta, i teraz ja z 
kolei 
zacytowałem Verlaine’a:”. „a niekiedy całuje cię w czoło, jakby dziecię”.
Trwaliśmy tak przez pewien czas, w zupełnym bezruchu. Nagle wyprostowała się, 
ujęła moją głowę w dłonie.
- Rozstań się z nią! Tak, z twoją matką. Odejdź od niej, zostaw jej wszystko i 
zacznij 
żyć sam.
Powiedziałem smutno:
- Nic nie może sprawić, żeby to wszystko nie należało do mnie.
- Jesteś we władaniu swoich włości. Zostaniesz mężem Weszki.
Przytuliłem się do niej. Chwilę milczałem i powiedziałem:
- Jak mam opuścić mamusię? Była dla mnie wszystkim w życiu. Zrozum, moją 
tragedią jest nie to, że sobie przywłaszcza te posiadłości, tylko że je woli ode 
mnie.
- Czyli, że cię z nimi zdradza!
- To jest tak prawdziwe, że może z twoją pomocą w końcu się jej wymknę.
- Cóż ja dla ciebie mogę, biedny chłopcze?
Mogę uczynić cię bardziej świadomym, a więc i bardziej nieszczęśliwym, ale nie 
mogę natchnąć cię wolą, której nie posiadasz..
Zaprzeczyłem, przecież już zmieniła mnie więcej, niż mógłbym sobie wyobrazić 
przed paroma tygodniami. Teraz pojmuję, że szczęście polegałoby na ucieczce od 
matki, ale 
nie widzę, jak zdołałbym się bez niej obejść, nie będąc w stanie sam zająć się 
majątkiem. 
Oczywiście, zależało mi na nim, wcale się tego nie wstydziłem, zależało bardziej 
niż na 
czymkolwiek w świecie. Maltaverne było wszystkim, co kochałem. Natomiast ziemie 
Numy 
Serisa nie znaczyły nic w moich oczach. Weszka jednak budziła we mnie lęk. Przez 
całe życie 
słyszałem, jak matka chełpi się, że zawsze osiąga to, co sobie zamierzy. Kiedy 
miała ochotę 
na jakieś sosny, nieraz czekała latami, ale w końcu zawsze je nabyła. O 
najmniejszej działce 
do kupienia notariusz zawiadamiał albo ją, albo Numę Serisa. Prowadzili grę we 
dwoje, 
kolejno jedno ustępowało drugiemu. Czułem się najważniejszą kartą w ich 
ostatecznej 
rozgrywce - kartą, na której od śmierci Laurentego matce zależało namiętnie, 
czego już nie 
ukrywała, lecz nieraz wybuchało to tak gwałtownie, iż wydawało mi się 
niepodobieństwem, 
bym się kiedykolwiek zdołał jej wymknąć.
Maria zapytała, ile Weszka ma lat, i uspokoiła się na wiadomość, ze dopiero 
dwanaście.
- Zatem, biedaku mój mały, masz co najmniej siedem, może nawet osiem lat, żeby 
temu zapobiec, w pierwszym rzędzie przez ożenek z inną. Weszce wcale by nie 
zależało, 
żebyś choć przez chwilę o niej myślał, gdybyś nie był synem swojej matki i 
równocześnie 
synem tej ziemi, Maltaverne: to one cię trzymają.
- Tak, ale teraz tyś się pojawiła.
Odsunęła się trochę i zanuciła: „Musimy się rozstać. Godzina snu nadeszła”, po 
czym 
otworzyła mi drzwi.
Szedłem wielkimi krokami środkiem opustoszałej ulicy.
Ofiarą radości i siły, jaką w sobie czułem, stawała się matka. W gruncie rzeczy 
wyrok, 
jaki na nią wydałem, ukształtował się już we mnie dużo wcześniej. A oto teraz, 
wieczorem, 
wszystko się połączyło: i ja podzielałem odrazę, od której przejawienia Maria 
nie zdołała się 
powstrzymać, a co więcej, kiedy już moje kroki rozbrzmiewały na naszych starych 
dostojnych schodach, czułem też niewspółmierny żal do mamusi, że mnie opuściła; 
żal za to 
przestępstwo, że nie jestem jej milszy nad wszystko... Ale było coś jeszcze 
gorszego. 
Nieskończenie wyżej niż mnie ceniła rozkosz panowania, stara regentka królestwa 
swego 
syna - a tego syna z góry składała w ofierze, już go w myślach poświęciła 
kojarząc z Weszką, 
bez żadnego usprawiedliwienia, nawet tego, iż nie wie, czym jest miłość 
fizyczna. Widziała, 
jak cierpiał mój ojciec. Mój ojciec! Ojcze! Ukochany, chociaż nieznany. Kiedyś, 
pamiętam, 
miałem może dziesięć czy dwanaście lat, gdy wracałem wieczorem z gimnazjum, 
wpadło mi 
nagle do głowy, dosłownie opętała mnie myśl, żeś ty nie umarł. Ułożyłem sobie 
nie wiem już 
jaką historię, żeś wrócił z dalekiej podróży, że zastanę cię w domu. Pędziłem 
jak szalony 
roztrącając przechodniów. Przeskakując stopnie wbiegłem tymi samymi schodami, po 
których 
teraz szedłem. Mamusia pod chińską lampą przesłuchiwała Laurentego z katechizmu. 
Fotel 
biednego tatusia naprzeciw niej był pusty. Ojcze, pozostała z ciebie tylko 
zawieszona nad 
łóżkiem mamusi fotografia, powiększenie Nadara...
Rozdział V 
O piątej byłem w księgarni, a chociaż Maria zmarszczyła brwi, od pierwszego 
wejrzenia zorientowałem się, że zadowolona jest, iż jej nie posłuchałem; lecz 
ostatni klienci 
jeszcze ją nudzili.
Powiedziała, żebym przyszedł po nią za pół godziny. Padało, pod osłoną parasola 
obnosiłem moje szczęście i dumę. Oglądałem się w szybach wystawowych. Już nie 
byłem 
podobny do anioła, ale do chłopca, którego kocha dziewczyna. I to nie byle jaka. 
Miłość mnie 
nie zaślepiała: Maria o wiele przerastała swoją pozycję społeczną (to 
burżuazyjne pojęcie 
pozycji, jak gdyby było dziwne, że Maria góruje nad idiotkami z mojego 
środowiska!). Była 
bardziej oczytana, niż myślałem, że może być oczytana kobieta: kobiety z mojej 
rodziny poza 
powieściami z Wydawnictwa Dobrej Książki nie czytały prawie nic. Nade wszystko 
jednak 
uderzała w niej trafność sądu i to, co miała wspólnego z moją matką: chęć, wola 
kierowania, a 
nawet dominowania. Subiekt Balege mawiał; „Zęby szef jej nie miał...”
Tego właśnie dnia, kiedy się spotkaliśmy pod filarami Teatru Wielkiego, gdzie na 
nią 
czekałem z powodu deszczu, i potem zasiedliśmy w kawiarni na rogu EspritdesLois, 
w 
oparach absyntu, których nienawidzę, wyznała mi w swój przejrzysty, nieomal 
brutalny 
sposób to, co uważała, że powinienem o niej wiedzieć; - ... co ci już mówiłam: 
nie mogłabym 
żywić żadnej skrytej myśli na twój temat, i nigdy nie będę marzyła o tym, o czym 
marzą 
wszystkie młode dziewczyny, kiedy są kochane i zakochane... - Jej ojciec, 
poborca 
podatkowy z Medoc (przypomniałem sobie o tej historii) porzucił żonę, zgrał się, 
sprzeniewierzył parę milionów i powiesił się w jakiejś stodole.
Co robić? Co mówić? Nieporadnie ująłem jej rękę, ale ją cofnęła. I dodała 
rzeczowo:
- Ale to jeszcze nie koniec (głosem bezbarwnym, jakby zeznawała przed sądem, 
bezpośrednio po tragedii).
Pewien przyjaciel rodziców umieścił ją’u Barda.
- Ten przyjaciel był w wieku mojego ojca, znali się od dziecka. W pierwszym 
okresie 
pozostał wiernym przyjacielem. Ale okazało się to ponad jego siły, i w końcu 
musiałam mu 
zapłacić.
Napastował mnie; matka przymykała oczy, a mnie wtedy było wszystko jedno. Nie 
wyobrażałam sobie, czym to później będzie. Zdziwisz się; rozumiem twoją matkę 
bardziej, 
niż mógłbyś przypuszczać, nie ów bałwochwalczy stosunek do ziemi, ale jej wstręt 
do spraw 
cielesnych. Błogosławię cię, ciebie przede wszystkim, że nie jesteś podobny do 
tej sfory 
psów, co mnie napastowały. Nawet Balege! Tak, ten garbus. Chełpi się podbojami i 
naprawdę 
je miewa.
Należała do starego mężczyzny. Przyzwoliła na to. Nie śmiałem podnieść oczu na 
Marię. Zapytałem prawie szeptem: - Kto panią od niego wyzwolił?
- Angina pectoris. Bał się, że umrze.
Może płakała, ale nie widziałem jej oczu. Przede wszystkim czułem się 
zażenowany, 
byłem wstrząśnięty. Powtarzałem z zakłopotaniem: - Niech pani nie płacze.
- Ja nie płaczę z powodu tego, co zrobiłam, ale dlatego, że pan znowu mówi do 
mnie 
„pani”.
- O, to nieumyślnie. Słuchaj, Mario, teraz lepiej rozumiem, dlaczego wolisz mnie 
od 
innych. Jesteś dziewczyną, która wydana została bestiom, wyrwała im się i teraz 
już zawsze 
będzie się ich bała.
Nie odpowiedziała, chciała, czułem, powiedzieć mi coś innego. Po dość długim 
milczeniu odważyła się wreszcie:
- Niepokoi mnie także, że jesteś chłopcem katolickim. Alain, czy mam cię odciąć 
od 
tego, co jest twoim życiem?
Powtórzyłem: - Moim życiem? - Te słowa mnie zdumiały: nie skrupuły, o jakich 
świadczyły, ale ich trudno uchwytny patos, pewna nuta w głosie. Nie uświadomiłem 
sobie 
tego w pierwszej chwili, dopiero po godzinie, kiedy wolno wchodziłem na schody 
przy ulicy 
de Cheverus, poraził mnie, a później do głębi przejął popłoch, jaki Maria we 
mnte wznieciła. 
Nie wiązał się on z ‘trudnościami natury religijnej, o jakich napomknęła, ale z 
tym, ze o nich 
przypomniała, zasugerowała; i raptem, na podeście pierwszego piętra, gdzie 
pachniało gazem 
i gdzie nabierałem tchu, powiedziałem głośno: - Nie mówiła szczerze. - Błysnął 
nagle 
płomień intuicji.
Zacząłem się szamotać. Czy ów dar, którym się chlubiłem, nie był tworem mojej 
wyobraźni? Albo raczej może Donzac mi go wmówił? Szaleństwem było oszukiwać 
samego 
siebie. Próbowałem nabrać otuchy. Przypomniałem sobie słowo po słowie wszystko, 
co Maria 
mówiła w kawiarni, i jej motywy, powody, ukazały mi się w bezlitosnym świetle: 
rozmowa 
przygotowana, to zupełnie oczywiste, żebym z jej własnych ust dowiedział się o 
kradzieży 
popełnionej przez ojca, o całej tej ponurej sprawie, i jakie miało to dla niej 
skutki. Teraz już 
żadna plotka nie mogła jej zagrażać. Zabezpieczyła się. Prawdopodobnie 
oczekiwała innej 
reakcji z mojej strony w chwili, gdy mnie tym zastrzeli. Czemu dorzuciła zdanie, 
takie 
niespodziewane: „Jesteś chłopcem katolickim...”
„Jesteś chłopcem katolickim, chłopcem katolickim...” Do licha! Oznaczało to, że 
poza 
małżeństwem, z czego, jak zapewniała, oczywiście ona rezygnuje, albo raczej: co 
rzekomo 
nie przychodzi jej w ogóle do głowy, między nami nic nie będzie możliwe. O tym 
właśnie 
należało mnie koniecznie przekonać. Odpowiedziałem jej lekko, żeby się nie 
troskała o 
katolickiego chłopca, pogodzi się on z sytuacją grzesznika, do której na swój 
sposób już się 
przyzwyczaił.
- Tak, Mario, możesz być spokojna: felix culpa! Jeżeli kiedykolwiek wina może 
być 
winą szczęśliwą...
A jednak Maria nie myliła się: nigdy się nie odciąłem od życia sakramentalnego. 
Myśl 
o tym była mi nie do zniesienia. Dziwne, że to odgadła. Skąd mogła wiedzieć? Jak 
tu 
uwierzyć, aby kobieta z jej środowiska, robiąca wrażenie tak obojętnej na sprawy 
religijne jak 
ona, mogła z nielicznych moich wypowiedzi na ten temat wywnioskować, że udział w 
sakramentach jest mi bardziej potrzebny niżeli chleb i wino nie konsekrowane? 
Ona musiała 
wiedzieć. Od kogoś się dowiedziała. Od kogo?
O Boże, Boże! Na ponurym podeście schodów zrozumiałem to nagle, doznałem 
olśnienia. Okłamała mnie. Szymon Duberc musiał zobaczyć mnie W księgarni, o czym 
nie 
wiedziałem, i powiedział Marii: „Ja go znam, tego pani biednego studenta, znam 
go, pani 
anioła”. Są w zmowie. Ostatecznie nic nie uzasadniało, by mogła wiedzieć, że 
cierpię na 
chorobę chłopców przeświadczonych, iż żadna kobieta nie może ich pokochać dla 
nich 
samych. Czy Szymonowi zwierzałem się z tego kiedy? Chyba nie... Ależ tak! 
Zwierzałem mu 
się, gdy rozmawialiśmy o jarmarku w Bordeaux, o tych woskowych częściach 
ludzkiego 
ciała. „On jej powtórzył. A ona natychmiast ze szczególnym naciskiem zaczęła 
mówić o 
swoim wstręcie. Gra w stosunku do mnie na upatrzonego”. Powtarzałem sobie: „Nie 
masz 
żadnego dowodu! Padasz ofiarą arabskiego bajarza, który siedzi w tobie i w 
nieskończoność 
wymyśla różne historie, aby zapełniać nimi puste miejsca między książkami, jakie 
czytasz, 
aby mur bez żadnych szczelin bronił cię przed życiem. Tym razem jednak historia, 
którą 
sobie opowiadasz, naprawdę dotyczy ciebie.
Prawdziwa jest czy zmyślona? Jaki w niej udział wyobraźni? W którym dokładnie 
miejscu odtwarza rzeczywistość?”
Przeszedłem przez salonik mamusi, dzielący nasze sypialnie. Mimo że od dwóch lat 
mieliśmy elektryczność, potarłem zapałkę i zapaliłem lampę naftową, tę samą, 
która w 
dzieciństwie oświetlała moje ówczesne lektury, odrabianie lekcji, przygotowania 
do 
egzaminów. Usiadłem na łóżku, nie odrywając wzroku wewnętrznego od zespołu 
faktów, 
przy których kolejno sobie powtarzałem: „To niczego nie dowodzi...” - nie mogąc 
się jednak 
przekonać: tak, Maria starannie przygotowała dzisiejsze wyznania w kawiarni; 
tak, miała 
nadzieję, że upiecze dwie, a raczej trzy pieczenie przez swoje zwierzenia: 
zawczasu 
storpeduje wszystko, co mógłbym usłyszeć na temat jej przeszłości; przybierała 
postawę, 
mającą sprawiać wrażenie, że nie żywi żadnych skrytych myśli o małżeństwie; ale 
jednocześnie przypomniała mi o życiu sakramentalnym i zakomunikowała, że 
postanowiła go 
nie burzyć, tak więc, gdybym nie mógł obejść się bez Marii, trzeba by jednak 
powrócić do 
myśli o małżeństwie... No tak, mało jednak prawdopodobne, by mogła mieć jakieś 
nadzieje.
A poza tym istniała przecież jej sympatia do mnie.
Tego, wydawało mi się, mogłem być zupełnie pewny. Nieczęsto się podobałem, ale 
gdy się podobałem, wiedziałem o tym. Cudze pragnienia odgaduję nieomylnie.
Zauważyłem, że na łóżku leży poczta: gazety, jeden tylko list, od mamusi. 
Podsunąłem list pod lampę. Nie mam odwagi go przepisać. Po co narzucać Donzacowi 
tę 
lekturę? Nie interesuje się tego rodzaju spekulacjami. Mamusia opóźniała powrót 
o parę dni. 
Pisała mi, że gra warta jest świeczki. Numa Sens zrezygnował z kupna Tolose, 
które klasą 
ziemi przewyższa wszystko w naszym powiecie (teraz na niego przypadała kolej 
dokonania 
transakcji). „Utrzymuje, że nie posiada potrzebnego kapitału. Ma go, oczywiście, 
ale myśli 
sobie, że w rezultacie Tolose i tak jemu przypadnie bez sięgania do kasy, jak Ty 
poślubisz 
jego córkę. Nie przywiązuje absolutnie wagi do tego, co mu dałam do zrozumienia 
na temat 
Twojej niechęci do małżeństwa. Oczywiście nie domyśla się, jak gwałtowną czujesz 
antypatię. Po cóż go uprzedzać? Mamy przed sobą najmniej dziesięć lat. Możesz 
się zmienić. 
Zmienisz się...”
Nie istniało nic innego - nawet jej religijność faryzejska i bałwochwalcza, z 
której 
zachował się tylko naskórek. Wszystko przeżarte zostało od wewnątrz. Ale 
wewnątrz nigdy 
nic nie było. Patrzałem na ten pokój, który należał do mnie i w którym moja 
osobowość nie 
zaznaczała się niczym poza książkami i pismami. Brązowa tapeta, zawsze królująca 
w naszej 
rodzinie: „Wasza babka uwielbia brązowy kolor”. Wszystkie sprzęty w guście 
SaintSulpice: 
najgorsza brzydota, zrodzona z braku kultury.
Wziąłem z biurka ostatnie fotografie współczesnego malarstwa, które Donzac 
przysłał 
mi z Paryża, „żeby kształcić moje oko”. Jak jednak wytworzyć sobie pojęcie o 
obrazie, jeśli 
nie ma kolorów? Nigdy nie oglądałem innych malowideł niż „Tintoretto malujący 
zmarłą 
córkę” albo „Każdy ma swoją chimerę” Henn Martina z muzeum w Bordeaux, gdzie 
chroniliśmy się, gdy padało.
Nie wiem dlaczego owe błahostki przyszły mi na myśl w tym właśnie momencie, w 
zamarłym domu, gdzie życie istniało już tylko dzięki dwojgu starym służącym, 
śpiącym teraz 
w pokoju na poddaszu.
Jak za każdym razem, gdy jestem tak nieszczęśliwy, że bliski śmierci - mówię to 
dosłownie (bo Donzac wie, że w naszej rodzinie dużo było samobójstw) - ukląkłem 
przy 
łóżku i znów się rozpłakałem, ale tym razem wspierając czoło o niewidzialne 
ramię. Cała 
moja religijność zawierała się w tym geście nieszczęśliwego dziecka, tylu innym 
ludziom 
wydającym się pewno niedorzecznością i przejawem tchórzostwa: zupełnie tak, 
jakby 
osaczony jeleń okazywał tchórzostwo, kiedy wpada do jeziora, uchodząc przed 
psami. A ja 
wiedziałem, że nastąpi głęboki spokój i że chociażbym żył cały wiek, i gdyby 
nawet wszyscy 
filozofowie i wszyscy uczeni wyparli się Chrystusa, i gdyby nawet nikt przy Nim 
nie został, 
ja trwałbym nadal, nie po to, żeby służyć bliźnim, jak prawdziwi chrześcijanie, 
nie dlatego, że 
kocham bliźnich jak siebie samego: tylko dlatego, że potrzebne mi jest to koło 
ratunkowe, 
bym mógł unosić się na fali, utrzymać się na powierzchni tego okrutnego świata - 
abym nie 
zatonął.
W takim oto kierunku biegły moje myśli owego wieczoru, dopóki klęczałem z twarzą 
ukrytą w pościeli. Rozczuliłem się. Wróciłem do koncepcji, która błyskała mi 
niezliczone 
razy, a nawet w pewnym okresie, zaraz po pierwszej komunii, zupełnie mnie 
opętała: wstąpię 
do seminarium.
Ale mamusia bezapelacyjnie orzekła, że nie mam powołania, i zmobilizowała 
przeciw 
tym pomysłom wszystkich księży, z jakimi mogłem się zetknąć. Dziś mam 
dwadzieścia jeden 
lat, nikt nie ma nade mną władzy. Pozbędę się wszystkiego, i to od razu. Oderwę 
od siebie 
majątki, zostawię mamusi. Niechże je sobie zabierze; ale by od tego umarła. Bo 
jej opętaniem 
było wieczne dziedziczenie, przezwyciężanie śmierci drogą dziedziczenia. Gdybym 
się 
usunął, zostawali nam tylko kuzyni... Państwo pożarłoby wszystko. „A poza tym - 
kończyła 
zwykle dyskusję - ten problem się w ogóle nie nasuwa. Nie masz powołania, to 
przecież bije 
w oczy.” Cokolwiek służyło jej namiętności, nie podlegało dyskusji, biło w oczy. 
Ale cóż! 
Należało po prostu odejść, nie oglądając się za siebie...
Boże mój, choć tak bardzo ją kochałem, a kochałem ją do szaleństwa, to nie matkę 
kocham bardziej niż Ciebie. Czuję do niej głęboki żal, który się już nigdy nie 
da załagodzić. 
Prawda wygląda tak, że i ja również, tak samo jak ona, wolę od Ciebie 
Maltaverne, tylko z 
innych powodów niż mamusia: nie chodzi o posiadłości jako posiadłości, o 
posiadanie w 
znaczeniu takim, jak ona je rozumie; nie odważyłbym się wyznać tego nikomu poza 
Donzakiem. Nie mogę odejść od tej ziemi, drzew, od tego strumienia, nieba między 
wierzchołkami sosen, od tych ukochanych olbrzymów, zapachu żywicy i bagien, 
który dla 
mnie (to szaleństwo!) jest zapachem moich rozpaczy.
Tak sobie myślałem tego wieczoru. Ściągnąłem z siebie ubranie, wcale się nie 
myłem, 
zapadłem się w sen, zatonąłem.
Rozdział VI 
Taca ze śniadaniem, rozsunięte zasłony, zza których wyjrzało blade, ale jakby 
letnie 
słońce z dnia świętego Marcina, obudziły mnie - odmienionego, już nie 
zrozpaczonego 
chłopca. Czułem w sobie jasność umysłu i oschłość, myśl działała sprawnie, wolna 
od snu i 
nocy: wiedziałem, co należy zrobić, czy w każdym razie spróbować. Maria umówiła 
się ze 
mną na chwilę przed zamknięciem księgarni: około szóstej miałem tam spotkać 
Szymona, 
który również, jak zapewniała, przychodził mniej więcej o tej porze. Zapomniała 
jednak, co 
powiedziała mi dawniej, że Szymon spędza w księgarni całe czwartkowe popołudnia, 
przyjeżdża bezpośrednio z Talence, zaraz po obiedzie. Powinienem tedy na niego 
czyhać i 
zatrzymać go, zanim wejdzie do sklepu.
To była jedyna szansa dowiedzenia się, czy istniał spisek pomiędzy nim a Marią, 
i to 
taki spisek, jaki sobie wyobraziłem. Na pewno będzie się starał mnie okłamać, 
ale 
wiedziałem, że nie zdoła. Należał do nikłego grona istot, nad którymi dana mi 
została władza 
- władza w sensie absolutnym. To zupełne szaleństwo, co tutaj piszę; lecz piszę 
wyłącznie dla 
Donzaca, który wie, o czym mówię: „Jest jednym z tych, których fascynujesz” - 
twierdzi. 
Bardzo szybko dowiem się wszystkiego, jeżeli uda mi się spędzić z nim pół 
godziny 
gdziekolwiek, byle nie na ulicy. Ale jakże go spotkać bez pudła? Przyjechawszy z 
Talence 
tramwajem będzie szedł piechotą ulicą SainteCatherine. Nie mogę się z nim minąć, 
jeśli będę 
czatował od drugiej na rogu SainteCatherine i Galeries, chyba że dziś dla 
przygotowania 
wspólnego planu bitwy postanowili razem zjeść obiad... Ale nie, ona poza domem 
może jadać 
tylko wieczorami, w południe nie, ze względu na matkę.
Mówiła mi o tym, tak już to między sobą ustaliły. Matka przygotowuje wspólny 
posiłek... Więc Szymon spotka się z nią dopiero w księgarni, o drugiej. 
Wystarczy dość 
wcześnie stanąć na czatach.
Byłem tam już o wpół do drugiej, przy wejściu do Galeries od ulicy 
SainteCatherine. 
Bardzo trudno, mimo tłumu przechodniów, nie zwracać na siebie uwagi. Robiłem 
wrażenie, 
że czekam na kogoś, ale także, że czekam na byle kogo: młody człowiek, stojący 
bez ruchu na 
chodniku, zawsze jest przynętą. Mógłbym, oczywiście, oglądać wystawy, bałem się 
jednak 
ryzykować, że przeoczę Szymona. Opanowała mnie jakaś przesadna, namiętna chęć 
zobaczenia go, a równocześnie broniłem się przed tą nadzieją z powodu przesądu, 
jaki mam 
od dzieciństwa, że nigdy nic nie dzieje się tak, jak się spodziewamy, nie należy 
niczego 
układać sobie z góry tak, jak sobie życzymy.
A jednak się spełniło; około trzeciej Szymon ukazał się nagle w polu mojego 
widzenia 
(on mnie nie widział), sztywny jak zwykle, wyprostowany, napuszony, z tą 
postawą, która 
imponuje, a której wyuczył się w seminarium, w wysokim kołnierzyku podejrzanej 
jakości, 
może celuloidowym, w miękkim czarnym kapeluszu z szerokim rondem - pedagog od 
stóp do 
głów, niewiarogodnie postarzały. Ileż on miał lat? O cztery starszy ode mnie: 
dwadzieścia 
pięć, czy to możliwe? Niewątpliwie wyrażenie „człowiek bez określonego wieku” w 
jego 
wypadku nabierało pełnego sensu. Przedwcześnie postarzały przez udręki, nękające 
go od 
dzieciństwa, cierpienia, w których zawsze był pogrążony, a teraz wyraźnie w nich 
zatonął. 
Czy spostrzegłem to wszystko w tym właśnie momencie, na pierwszy rzut oka? Nie, 
zmyślam, zmyślam, a jednak musiało to być prawdą.
Odkąd go znałem, wydawał się jakby zanurzony w płynie, który go parzył. Na pewno 
nie jest moim wymysłem osobliwe, kamienne tworzywo, w którym zdawały się 
rzeźbione 
jego rysy. I nie jest wymysłem młoda krew, od której, gdy mnie zobaczył, 
raptownie, na 
mgnienie zapłonęła ta spopielała twarz, ani uśmiech trwający parę sekund, a 
potem nagła 
panika; - Nie, nie teraz, panie Alain, jeszcze nie teraz - bronił się, gdy 
wziąłem go za rękę. 
Domyśliłem się trafnie: nie miał widzieć się ze mną przed spotkaniem w 
księgarni.
- Chwileczkę, Szymonie, musimy porozmawiać - Nie, ja obiecałem.
- Ale Szymon nie wiedział, że mnie spotka.
To spotkanie było niezależne od Szymona, ale wynikło z...
- Chce pan powiedzieć; z woli Bożej? Nic się pan nie zmienił, panie Alain... 
Dość na 
pana spojrzeć.
- Bożej? Nie wiem. W każdym razie ja tego chciałem. Czatuję tu od godziny i już 
Szymona nie puszczę, Marii powie Szymon, co zechce, albo nie powie nic...
I nagle, w tej właśnie chwili, natchnienie podsunęło mi słowa, na które czekał:
- Co nas to obchodzi, Szymona i mnie? Jej sprawa jest czymś zupełnie odrębnym. 
Chodzi o naszą sprawę, Szymonie, o sprawę Maltaverne, o naszą tajemnicę...
Krew znowu zabarwiła jego skamieniałą twarz. Powtórzył: - O naszą tajemnicę, 
naszą 
żałosną tajemnicot panie Alain...
- Szymonie, zna Szymon może cukiernię Prevosta, gdzie się pija czekoladę, o parę 
kroków stąd, w alei Tournay? O tej porze nie ma w niej nikogo. Zajdziemy tam na 
chwilę, na 
jak długo Szymon będzie chciał.
Nie opierał się. Doszliśmy do placu Comedie.
Odwraca? ku mnie sztywno osadzoną głowę i mówił. Opowiedział, że nie ma nic do 
zarzucenia panu Duport, dzięki niemu mógł przebyć w Paryżu drugi rok studiów, a 
dzięki 
panu Gastonowi Doumergue dostał nominację na nauczyciela drugiej klasy w 
gimnazjum 
departamentu SeineetOise. - Ale nie brali pod uwagę mojej wymowy. Nigdy by mi na 
myśl 
nie przyszło, jakie wrażenie zrobi mój akcent w Paryżu, zwłaszcza w klasie 
dwunastoletnich 
chłopców. Nieraz pan przy mnie mawiał: „Lubię tylko drzewa, zwierzęta i dzieci”, 
więc 
radzę, żeby pan wykreślił ten ostatni rodzaj. Nie ma pan pojęcia, do czego są 
zdolne. - Dostał 
okrutne cięgi. - My z Gironde nią zdajemy sobie wcale sprawy, jakie wrażenie 
robimy w 
Paryżu, ledwie otworzymy usta. - Przeniesiono go tedy do Talence. - Ale nawet w 
Talence... - 
Maria obiecała mu pomóc. Znała metodę poprawiania wymowy. Pocieszyłem go, że już 
jest 
wielka zmiana i jego akcent nie razi. Czy jeździ czasem do Maltayerne?
- Gdzie tam! To drogo kosztuje... Ale właściwie nie, nie o to chodzi. Naprawdę 
to 
dlatego, że pani wciąż tam teraz przebywa, zresztą pan sam wie. O mnie nawet nie 
można 
przy niej wspomnieć. I zresztą ja też, przepraszam za szczerość, dosłownie nie 
mogę na nią 
patrzeć... Już nie mówiąc o pani Duport. Ta jest bez przerwy pijana, po prostu 
się boję. 
Rodzice przyjeżdżali dwa razy do Talence. Opłaciłem im drogę. Prudenty był raz, 
spał w 
moim pokoju, w moim łóżku... Wyobraża pan sobie...
Weszliśmy do Prevosta. Rzeczywiście o tej porze była tu tylko jedna para 
popijająca 
czekoladę. - Przypomną się Szymonowi podwieczorki u pani Duport - powiedziałem 
ze 
śmiechem. Ale on się nie zaśmiał, żarty się go nie imały, już był 106. nieufny i 
zjeżony. 
Pedantycznie smarował chleb masłem, maczał go w czekoladzie, jadł żarłocznie, 
nic nie 
mówił. Nie mieliśmy już dużo czasu.
- Dziwne, że Maria chciała mnie oszukać - powiedziałem. - Dlaczego ukrywała, że 
Szymon jej o mnie mówił, że wszystko od Szymona wie...
- To dziewczyna, która mówi tylko to, co chce powiedzieć...
- I która w stosunku do mnie ma pewne dobrze ukryte zamiary. Cóż, w rezultacie 
jestem niezłym kandydatem na męża.
- O! Co pan też... Przecież nie jest wariatka.
Za młodego Gajaca, ekspedientka z księgarni?
Nawet już pomijając wszystko, co się o niej wie. Zbyt jest na to inteligentna... 
A poza 
tym ona pana zna, chociaż raz wyrwało jej się przy mnie (pan jej aby nie powie, 
że ja 
powtórzyłem): „Jakbym zechciała tego pańskiego anioła, jakbym go naprawdę 
chciała, tobym 
go miała...” Nawet, zdaje mi się, powiedziała tak: „Jak zechcę, to go będę 
miała”. Ale 
również dobrze mogło to znaczyć...
Mówił z ustami zapchanymi chlebem i czekoladą. Powiedziałem: - No, ale 
wydostałem się z sieci.
- Z jakiej sieci? Nie ma tu żadnej sieci. Ona pana kocha, wie pan? To w każdym 
razie 
jest pewne. Byłem nawet dosyć zazdrosny, miałem do pana żal... Nie, nieprawda, 
nie miałem 
żalu. W gruncie rzeczy zawsze byłem przekonany, że panu wszystko się należy. 
Więc zgoda, 
umówione, spotkaliśmy się w Galeries przy ulicy SainteCatherine, zresztą to i 
prawda. Tylko 
o jednym jej nie powiemy, o tej rozmowie u Prevosta...
Zapłaciłem, wstałem. Do księgarni szło się najwyżej pięć minut.
- Nie uwierzy nam - powiedziałem nagle - tak samo, jak i ja nie wierzyłem. 
Szymon 
kłamie na dwie strony. To, że Szymon ją okłamuje, mogę jeszcze zrozumieć. Ale 
mnie!
Mruknął: „A kto ja dla pana jestem?” Nie odpowiedziałem. Ponieważ wchodziliśmy 
już do Galeries, w ostatniej chwili postanowiliśmy nie bawić się w żadne komedie 
i 
powiedzieć Marii, w jakich okolicznościach naprawdę się spotkaliśmy. Zobaczyła 
nas zaraz 
na progu księgarni, pełnej czwartkowych klientów, obrzuciła szybkim i 
przenikliwym 
spojrzeniem, nie odwzajemniając naszego uśmiechu, i znowu zajęła się nudzącymi 
ją 
klientami. Szymon powiedział: - Ona mi tego nie przebaczy. Tak samo jak nie może 
sobie 
przebaczyć ukrywania przed panem, że dzięki mnie wszystko o panu wiedziała. Ale 
jednak 
prawda, że spodobał się pan jej wtedy, kiedy myślała, że pan jest biedny.
Miała właśnie wolną chwilę i podeszła do nas. Teraz już uśmiechnęła się i 
zrobiła 
gest, jakby nas wypychała za drzwi.
- Skoro się już spotkaliście, nie macie tu nic do roboty. Ja bym was krępowała.
Ponieważ zaprotestowałem i powiedziałem, że wrócimy po nią, gdy zamkną 
księgarnię, oschle nam zabroniła. Mówiła do nas obydwu, ale naprawdę patrzyła 
tylko na 
mnie. Tylko ja istniałem. Dotknęła wskazującym palcem mojego czoła: - Jeden Bóg 
wie, co 
się tutaj dzieje - powiedziała - co też znowu pan sobie umyśli... Trudno! Tak 
czy inaczej pan 
Duberc nic panu o mnie nie powie, nic o mnie nie wie.
Odwołał ją jakiś klient. Myślałem, że Szymon niedosłyszał, ale wybuchnął 
gniewem, 
ledwie znaleźliśmy się za progiem:
- Aha! Nic o niej nie wiem?’ Wiem dużo więcej, niż przypuszcza, i o tym, co 
najbardziej w świecie chciałaby przed panem ukryć i od czego sądzi, że jestem 
bardzo daleki.
Znacznie częściej, niżby się wydawało, przeżywałem sytuację tego z dwóch, na 
którego kobieta nie patrzy, i budziło to we mnie najwyżej jakąś mglistą zazdrość 
- wcale nie 
podobną do goryczy, jaka wezbrała w Szymonie, nieomal rozpaczy, bo miał 
przekonanie, że 
jego to już zawsze będzie spotykało; - Moja dola to stara Duport. No, żegnam... 
- 
Przytrzymałem go za rękę i poprosiłem, żeby wstąpił ze mną na ulicę de Cheverus: 
„Odpocznie Szymon chwilę w moim pokoju...” Poszedł, ale niechętnie, ze zwieszoną 
głową. 
Co on wiedział o Marii? Co insynuował? Nie odczuwałem bólu. Chciałem po prostu 
wiedzieć. Tak, żeby się wszystko o niej wyjaśniło. Była to tylko ciekawość, 
jakby oderwana, 
obojętna. Ale przepuściłem moment, kiedy Szymon mówiłby przez mściwość. Teraz 
nie 
wolno już było niczego ryzykować. Wchodził na nasze schody niemal z 
namaszczeniem. 
Zrobiły na nim ogromne wrażenie.
- Owszem - powiedziałem - schody są niczego. Przed dwustu laty umieli w Bordeaux 
budować... Ale te wnętrza! Co myśmy z nich zrobili!
Wprowadziłem go do salonu, w którym Mounestet, tapicer mojej matki, przystroił, 
jak 
mówił, okna mnogością fałdów, chwostów, frędzli i pomponów, które Szymona 
olśniły;
- Ależ to wspaniałe!
- Ohydne. Niech Szymon sobie przypomni, jak wygląda kuchnia Szymona rodziców,’ 
ta wasza kuchnia z szynkami zawieszonymi u pułapu, duży wiejski zegar, bijący 
jak serce, 
kredens, uboga prostota glinianych misek, cynowe talerze, zapach mąki i 
smażonego tłuszczu, 
lecz przede wszystkim ten święty półmrok, w którym przebywa Bóg, półmrok z 
obrazu 
„Uczniowie idący do Emmaus”.
- Też coś! Zupełnie, jakby pan naprawdę wierzył w to, co mówi.
- Wnętrze domu mieszczańskiego, takiego jak nasz, to szczyt brzydoty. Jak tylko 
człowiek ze wsi zaczyna awansować i też chciałby mieć salon, przechodzi do 
mieszczaństwa, 
czyli do brzydoty.
Szymon powtarzał; - Też coś!
Wprowadziłem go do buduarku mamusi.
- To tutaj przebywa nasza pani - powiedział z nutą szacunku i nienawiści.
- Dużo nie przebywa. Niech Szymon pomyśli, czym jest moje życie w tym zamarłym 
domu. My sami zajmujemy całe jedno skrzydło. Ale przyznaję, że to ja tworzę 
pustynię. 
Zawsze bałem się ludzi...
- Zwłaszcza dziewczyn?
- Nie więcej niż chłopców.
- Ale nie Marii? Bo ona mówi: „Oswajam go...”
Po jego wąskich wargach przemknął uśmiech, znany mi od dzieciństwa.
- Co takiego Szymon o niej wie, czego Maria się nie domyśla, że Szymon wie?
- O, panie Alain, proszę zapomnieć, co mi się przed chwilą w złości wyrwało. Nie 
byłoby ładnie, żebym panu opowiadał... Chociaż - dodał - pomogłoby to panu ją 
zrozumieć. 
Ona panu nie powiedziała wszystkiego o sobie, ale przez to, co zataiła, mogłaby 
stać się panu 
droższa, albo wstrętna... Bo z panem co można wiedzieć?
- Kto mógł Szymonowi mówić o niej w Ta” lence? A tu nikogo Szymon nie zna. Nie 
wierze Szymonowi.
- Ano zgoda, dobrze. Niechże pan nie wierzy.
Ja pana o nic nie pytam.
Zesztywniał.
- Ale ja Szymona pytam o wszystko. Niech mnie Szymon poratuje, skoro wie, przez 
co stałaby mi się droższa albo wstrętna. Nie można zostawić mnie w takiej 
niepewności. Co ja 
będę teraz sobie wyobrażał?
Trwogę odczuwałem rzeczywiście, ale równocześnie grałem po to, żeby przełamać 
jego ostatnie wahania. I na moich policzkach zobaczył prawdziwe łzy, które może 
by nie 
popłynęły, gdybym był sam. Taki już jestem. Niech mi Bóg wybaczy.
Przypadek, dzięki któremu Szymon zdobył to, co wiedział, nie miał w sobie nic 
nadzwyczajnego. Garbaty subiekt Balege mieszkał w dzielnicy SaintGenes. W 
czwartkowe 
wieczory, jak zawsze po zamknięciu księgarni, wracał tramwajem do SaintGenes, 
tym 
samym, który dochodzi do Talence i którym jeździł Szymon. Na początku zamieniali 
tylko 
parę słów.
- Ale i jego, tego Ouasimodo, Maria także interesuje, opętała go. Mieszka 
samotnie, 
bez rodziny ani przyjaciół, jestem pierwszą żywą istotą, która słucha z 
zaciekawieniem, a 
nawet, co odgadł, z nie mniejszym niż jego własne przejęciem, kiedy mówi o 
Marii, a jest w 
tym niewyczerpany.
Nie będę tutaj na użytek Donzaca odtwarzał całego opowiadania Szymona. Nie będę 
rekonstruował tej sceny z kłamliwą prawdą „narracji”. Dla Donzaca istotna jest 
tylko 
informacja, że odkąd się dowiedziałem o nieszczęściach, które zwaliły się na tę 
dziewczynę i 
nadal ją przytłaczają, odczułem ulgę, zrobiło mi się lżej, łatwiej mi jest 
oddychać. Obecnie, w 
świetle tego, co Balege zdradził Szymonowi, rozumiem, dlaczego Maria zdawała się 
przejawiać wyczucie skrupułów praktykującego katolika, jakim jestem, i jego 
zobowiązań. 
Kiedy mi przypominała o praktykach religijnych i o moim przyzwyczajeniu do życia 
sakramentalnego, przynajmniej na początku nie było w tym żadnego wyrachowania, 
żadnego 
zamysłu wymuszenia małżeństwa. Starczyło, że Szymon nakreślił jej obraz mego 
dzieciństwa 
pełnego skrupułów, mojej matki i jej hiszpańskiej religijności, przytłaczającej 
atmosfery 
Maltaverne, aby ta dziewczyna, która wszystko rozumie, wszystko umie wyczuć, 
pojęła mój 
dramat, gdyż w jakimś sensie bardzo był bliski jej własnego. Córka rozpustnego 
poborcy 
podatkowego, była zarazem córką niezwykle pobożnej matki, religijnej jednak w 
sposób 
bardziej chyba światły niż mamusia. A to dlatego, że pewien wybitny zakonnik, o 
którym nie 
powiem nic, co pozwoliłoby Donzacowi ustalić jego tożsamość, co roku spędzał 
letnie 
miesiące w SoulacsurMer, gdzie mieszkała rodzina Marii. Był kierownikiem 
duchowym 
zarówno matki, jak córki. Maria własnowolnie została jego sekretarką i czymś 
jeszcze więcej: 
ulubioną uczennicą. Jemu zawdzięcza swoje zainteresowania intelektualne, 
kulturę, tak 
zaskakującą u dziewczyny z prowincji, ale również, zdaniem Balege’a, całkowite w 
tym 
okresie życia oddaniew jej mniemaniu Kościołowi, a w rzeczywistości człowiekowi.
Nie mam oczywiście żadnych podstaw, aby wierzyć temu, co może zniekształcając 
przekazał mi Szymon z gadaniny Balege’a. Dość że wyczułem, iż ów tragiczny 
odpływ 
wiary, raptowny odpływ z duszy, którą całkowicie wypełniała, musiał być w 
wypadku Marii 
związany z odkryciem (iluż młodych katolików to przeżyło!), że święty, któremu w 
swym 
mniemaniu zaufali, w rzeczywistości sam był również tylko biedną istotą z ciała 
i krwi, 
podobną do innych, gorszą od innych przez tę maskę na twarzy, na którą był 
skazany i nie 
mógł jej zerwać. Odwróceni od Boga przez tego, kto ich nawracał... Tak, znałem 
niejeden taki 
przypadek. Ale zaczynam puszczać sobie wodze. Imaginuję tutaj to, co tylko 
podejrzewam. 
Cóż ja wiem pewnego z całej tej historii? Ze po skandalu ojcowskiego samobójstwa 
Maria 
musiała wycofać się z pewnych stanowisk, zajmowanych w organizacjach 
młodzieżowych, 
którym patronował zakonnik, i że przeżyła to boleśnie; że przyjaciel, który 
również był 
penitentem ojca X i jego fanatycznym wielbicielem, umieścił ją u Barda i 
poróżnił się z ojcem 
X z jej powodu. Jak to naprawdę było, Balege nie może wiedzieć nic pewnego. 
Choćby 
między tymi dwoma pięćdziesięcioletnimi mężczyznami, z których jeden całkowicie 
ulegał 
drugiemu, nie zdarzyło się nic ponad to, co wybucha między dwoma chłopakami w 
barze czy 
na ulicy z powodu dziewczyny, wyobrażam sobie, że nie trzeba nic więcej sobie 
wyobrażać, 
aby zrozumieć obecną areligijność Marii, równocześnie zaś, jak dalece, w oparciu 
o własne 
doświadczenia, pojmuje ona mój dramat osobisty...
- I Szymon, i ja - powiedziałem - jesteśmy tak samo jak ona ofiarami faktu, że 
słowo 
Syna Człowieczego, Syna Bożego, nie może nam być przekazane inaczej niż przez 
grzeszników. Ale nie tylko Jego słowo. On się z nimi utożsamia. To jest 
przyczyną owych 
niepowodzeń, które trwają od dwóch tysięcy lat.
- Pan, panie Alain, ocalił swoją wiarę.
- A Szymon? Więc Szymon sądzi, że ją stracił?
Nie odpowiedział, na chwilę przesłonił twarz swymi obiema potwornymi dłońmi. 
Westchnął:
- Co to znaczy wierzyć? Co znaczy wiarę utracić? Myślałem, że ją straciłem. Pan 
Duport za pośrednictwem jednego ze swoich przyjaciół, profesora Sorbony, kazał 
mi zrobić 
zestawienie wszystkich dowodów, dla których istnienie Boga jest niemożliwością. 
Proszę się 
nie śmiać: nic się pan nie orientuje w naukach współczesnych, panie Alain, ani 
ja również...
- Lecz dla nas dwóch istnieje inna niemożliwość: żeby w pewnym danym momencie 
nie zjawił się ktoś, kto wypowiedział pewne słowa...
- Komu się pewne słowa przypisuje.
- Tak, i pewne gesty.
- My należymy już do ostatnich, którzy przywiązują do tego wagę. Pan nigdy nie 
wychynął ze swojej nory, panie Alain. Gdyby pan wiedział, jak dalece w Paryżu to 
wszystko 
przestało już istnieć, jak dalece jest to już sprawa przebrzmiała...
- Ale my dwaj wiemy, że to istnieje...
- Co pan ma na myśli mówiąc „to”? To, co panu wpajali od wczesnego dzieciństwa, 
a 
mnie pakowali do głowy, odkąd wstąpiłem do seminarium?
- Nie, Szymonie: to, co, przeciwnie, ostaje się pomimo owych formuł, owych 
mechanicznych frazesów, tresury, i co nie podlega automatowi, jaki jest w nas... 
Ale Szymon 
mnie rozumie. Tylko jeden Szymon może mnie zrozumieć!
Zapytał ściszonym głosem, z Ramowanym napięciem: - Co sprawia, że pan w to 
wierzy?
Po cóż jednak przedkładać Donzacowi rozmowę uporządkowaną i wycieniowaną, w 
której zresztą wszystko, co istotne, pochodzi od niego? Chciałbym odgraniczyć, 
wyodrębnić z 
kontekstu to, co miało wagę podczas spotkania z tamtego wieczoru i może 
odmieniło moje 
życie, co sprawiło, że to życie na zawsze stało się już różne od tego, jakim 
byłoby, gdyby ów 
upiór, Szymon, na nowo się w nim nie pojawił... albo raczej nie! Należałoby 
napisać: co nie 
dozwoliło, by moje życie przeobraziło się w chwili, kiedy Maria miała zmienić 
jego bieg, coś, 
co sprawiło, że strumyk landyjski wrócił w swoje koryto, między olchy podobne do 
nieprzedajnych strażników... Jestem pewien, ze tego właśnie wieczoru, nie 
później, za sprawą 
Szymona stałem się zdolny traktować moją matkę jak wroga, bo wtedy, w małym 
saloniku 
przy ulicy de Cheverus, Szymon otworzył mi oczy: a już nigdy nie przekroczył 
jego progu, 
ponieważ matka nazajutrz wróciła z Maltaverne po nabyciu Tolose.
Odtąd co czwartek około czwartej chodziłem do Barda, gdzie Szymon na mnie 
czekał. 
Maria w niewoli klientów uśmiechała się do mnie z daleka. Wychodziliśmy obydwaj 
z 
Szymonem, Zabierałem go do Prevosta. Nie siadałem naprzeciwko, żeby nie widzieć, 
jak 
macza posmarowany masłem rogalik w czekoladzie. Z Marią spotykaliśmy się po 
zamknięciu 
księgarni, już nie w jej ulubionej kawiarni na rogu ulicy EspritdesLois (od 
kiedy moja matka 
wróciła, staliśmy się ostrożni), ale w lodowatym salonie przy ulicy 1’Ćglise 
SaintSeurin.
Najpierw jednak trzeba, by Donzac wiedział, co wyznał mi Szymon w ów wieczór, 
gdy przyszedł na ulicę de Cheverus. Tajemnicę tę jemu powierzył brat, Prudenty, 
opowiedział 
ją podczas swoich jedynych odwiedzin w Talence. Moja matka wcale nie była tak 
bardzo, jak 
sądziłem, przeświadczona o mojej uległości i o własnym ostatecznym zwycięstwie. 
W wieku 
dwudziestu jeden lat mogłem stać się łupem pierwszego spotkanego człowieka, 
pierwszej 
spotkanej kobiety. Niebezpieczeństwo kryło się w tym, że ktoś, zwabiony moim 
majątkiem, 
mógł zagiąć na mnie parol. Mój wrogi stosunek do małżeństwa bynajmniej jej nie 
uspokajał, 
bo dobrze rozumiała, że małżeństwo stanowiło dla mnie jedyną pewną obronę przed 
Weszką. 
Niebezpieczne lata w mniemaniu mamusi, to były moje studenckie lata w Bordeaux. 
Wiedziała, że nie byłbym zdobyczą łatwą. Znała siłę bezwładności, jaką 
przeciwstawiałem 
wszelkim próbom usidlenia. Ale starczyć mogło jedno spotkanie, aby zbudził się 
we mnie 
mężczyzna podobny do innych, gorszy od innych. Dopóki nie wrócę do Maltaverne, 
nie 
powrócę na zawsze, nie można było mówić o wygranej. Dopiero gdyby mnie tam 
wreszcie 
sprowadziła, gdybym zarzucił tam już kotwicę, spełniłoby się wszystko, co sobie 
postanowiła.
Najważniejsze, jak wyjaśniła staremu Dubercowi (od niego to Prudenty dowiedział 
się 
wszystkiego, co przekazał bratu), nie dać się zaskoczyć.
„Już nie trzymam go w ręku, powtarzała, czuję, że mi się wymyka.” Jeżelibym 
postanowił się ożenić, według mamusi byłoby najgorzej, gdybym uczynił wybór 
odpowiedni, 
nie budzący żadnych zastrzeżeń. Ale nawet wtedy potrafiłaby wynaleźć jakieś 
przeszkody nie 
do pokonania; zawsze się takie przeszkody znajdą. Musiałbym uznać jej veto jako 
bezapelacyjne. Mimo moich sukcesów w nauce, którymi się pyszniła w dniu rozdania 
nagród, 
oceniała mnie według skali wartości, przyjętej w jej środowisku, identycznej jak 
ojca 
Grandet. We Francji nic się nie zmieniło od czasów Balzaka. „Biedne stworzenie” 
- oto czym 
byłem dla matki, mimo wszystkiego, co przeczytałem.
Jeślibym się zatem upierał, wycofa się do swoich posiadłości w Noaillan i 
zostawi 
mnie samego z dwoma tysiącami hektarów na głowie. To jeszcze nie najgorsze: abym 
nie 
miał żadnej odsieczy, uzyskała od Duberców obietnicę, że wyprowadzą się w ślad 
za nią do 
Noaillan, tak że nie miałbym innego wyjścia jak poddać się, nie mogąc 
równocześnie obejść 
się i bez matki, i bez naszego rządcy. Byłoby to dla mojego dobra, ocaliłaby 
mnie wbrew 
mojej woli. Jakbym ją słyszał: „Nosiłam cię w moim łonie i będę cię nosić do 
końca życia”.
Szymon początkowo mówił tonem obojętnym i jakby z obowiązku: „Powinien pan 
wiedzieć, panie Alain...” Ale nagromadzona w nim od wczesnego dzieciństwa uraza 
do 
„pani” jęła powoli przebijać z każdego słowa. A jeśli chodzi o moje uczucia... 
Mamusia wcale 
nie musiała tu być, żeby wprowadzić mnie w rodzaj osłupienia. Trzymała mnie w 
ręku, miała 
rację, będąc o tym przekonana. Wzdychałem: „Nie ma na to żadnego lekarstwa”.
- Ależ jest, panie Alain, jest lekarstwo. To Maria wpadła na pomysł. Ona pana 
wyswobodzi, byle się pan zgodził.
Uparł się, nie chciał mi nic więcej powiedzieć.
To do niej, nie do niego należało wyłożenie mi planu, jaki wymyśliła. Raptem, po 
chwili milczenia, powiedział z nagłą pasją, jakby półprzytomny: - Co do mnie, 
przysięgam, 
panie Alain, jakby się pan kiedy znalazł bez rządcy, bez nikogo, no cóż, dobrze 
pan wie, że 
znam granice tak samo jak mój ojciec. Niech pan tylko da znak, ja zaraz 
przylecę. O, tylko 
niech pan nie myśli, że wszystko rzucę dla pana. Nie, ale zrezygnuję z piekła, 
jakim jest dla 
mnie życie w Talence, żeby znowu być w Maltaverne...
- A Maltaverne to ja.
Odwrócił głowę, wstał.
- Do czwartku, w księgarni.
Słuchałem, jak cichną kroki Szymona na schodach, potem jak zamykają się ciężkie 
drzwi. Otrząsałem się z osłupienia, które było na wpół odegrane, czy raczej 
jakie okazywałem 
zawsze, kiedy mamusia pojawiała się na scenie. Ale tego wieczoru, gdy znalazłem 
się sam, 
owładnęła mną zimna wściekłość nie tylko na nią, ale i na Marię, że pozwalała 
sobie na 
robienie jakowychś planów: wściekłość człowieka, który uchodzi za najsłabszego i 
budzi w 
kobietach litość, podczas gdy wewnętrznie przepełniony jest siłą bez granic. 
„Jeszcze 
zobaczą! Zobaczą!” Co one miały zobaczyć? Najważniejsze - zachować zimną krew. 
Jednej 
radosnej rzeczy dowiedziałem się tego wieczoru: że Szymon wszystko rzuci na moje 
pierwsze 
wezwanie. „Aby uciec z piekła”, powiedział. Możliwe... Lecz nie zrobiłby tego 
dla nikogo 
innego. Co by się nie zdarzyło, nie będę sam.
Rozdział VII 
Matka moja wróciła z Maltaverne na trzeci dzień, jeszcze rozogniona batalią, 
jaką 
stoczyła, żeby nabyć Tolose; sto hektarów sosen i stuletnich dębów, o pięć 
kilometrów od 
miasteczka. Numa Seris uznał cenę za zbyt wygórowaną. Ona natomiast przekonana 
była, że 
jest to znakomita lokata. Po obiedzie zasiedliśmy przy jej ulubionym kominku w 
małym 
saloniku. Zapytałem roztargnionym tonem, jaki przybieram, gdy w grę wchodzą 
kwestie tego 
rodzaju, skąd się wzięły pieniądze, które jej pozwoliły na kupno Tolose.
- Och, sięgnęłam do rezerw, zawsze je posiadam.
- No tak: z kopalniaków i tegorocznego zbioru żywicy. Nie licząc wyrębu sosen w 
Brousse...
Spojrzała na mnie. Miałem obojętny wyraz twarzy, dobrze jej znany, co ją zapewne 
uspokoiło.
- Najważniejsze jest - powiedziała - mieć pieniądze, a nie wiedzieć, skąd 
pochodzą...
- Dla mnie to jest ważne. Jeżeli zapłaciłaś za Tolose ze swoich dochodów 
osobistych z 
Noaillan, Tolose należy do ciebie. Jeżeli zaś z dochodów Maltaverne...
„Krew jej uderzyła.”
- Co tobie chodzi po głowie? Nasze interesy są przecież wspólne, dobrze o tym 
wiesz.
- Ale nie są wspólne z interesami państwa.
Przyznaj, że byłoby niemiło, gdyby kiedyś przyszło płacić podatek spadkowy z 
Tolose, która w rzeczywistości należy do mnie. A poza tym nasze interesy nie 
zawsze będą 
połączone: nie ślubowałem celibatu.
Nie kwapiłem się przerywać milczenia, jakie po tym zapadło. Trwało długo, tak mi 
się 
przynajmniej zdaje. Wreszcie mamusia powiedziała półgłosem: - Ktoś cię chyba 
buntuje. Kto 
ciebie buntuje?
Zrobiłem najbardziej zdumioną minę, na jaką się mogłem zdobyć. Przypomniałem 
mamusi, że skończyłem właśnie dwadzieścia jeden lat, i nie potrzebuję niczyjej 
pomocy, aby 
się nad pewnymi sprawami zastanawiać. Tutaj już wybuchnęła, zarzuciła mi 
niewdzięczność: 
zarządzała naszym majątkiem ostrożnie i wyjątkowo szczęśliwie, co wszędzie 
stawiano za 
wzór, powiększyła go w sposób niewiarygodny; jeżeli sobie życzę, może wycofać 
się do 
Noaiłłan i nie będzie się do niczego mieszała. Zachowałem chłód słuchając tej 
groźby. 
Pokiwałem głową i nawet się uśmiechnąłem. Mamusia wyszła z saloniku, przeszła do 
swojego pokoju i zamknęła się na zasuwę, zgodnie z niezmiennym rytuałem, którego 
przebieg postanowiłem tego wieczoru przełamać: nie pójdę, jak zwykle, stukać do 
jej drzwi i 
błagać: „Mamusiu, otwórz.”
Dorzuciłem polano do ognia i siedziałem bez ruchu, w stanie spokojnej 
desperacji, 
będącej przeciwieństwem pokoju, jaki daje Bóg i jakiego istnienie już w pewnych 
momentach 
życia przeczuwałem. Lecz co dnia stawał mi się dalszy; albo raczej „dobra tego 
świata” 
otaczały mnie coraz grubszą powłoką, a ja zmieniałem się w nieubłaganego 
sędziego mojej 
matki, choć przecież oboje byliśmy zaangażowani w tę rozgrywkę o posiadanie 
ziemi, która 
należy do wszystkich i do nikogo, i która nas posiądzie.
Tym razem już nie wygra. Mamusia już nigdy nie wygra. Może to przeczuwała. 
Pamiętam jej okrzyk; - Ktoś ciebie buntuje! - Zaledwie tu zjechała, musiała 
widać, jak czyniła 
zawsze, pytać Ludwika Larpe i jego żonę o moje zachowanie. Kolacja zamówiona dla 
jakiejś 
pani, a potem, w godzinę później, przez samą tę panią odwołana telefonicznie - 
to aż nadto, 
aby mamusię zbulwersować. Po chwili to się zresztą potwierdziło.
Usłyszałem odgłos zasuwy i drzwi się otworzyły. Nie czekała, aż przyjdę ją 
przeprosić, robiła pierwszy krok. Usiadła znowu na zwykłym miejscu na - przeciw 
mnie, jak 
gdyby nic między nami nie zaszło.
- Zastanowiłam się, Alain. To prawda, że zapominam, ile ty masz lat, i wciąż cię 
traktuję jak małego chłopca, którym już nie jesteś. Przejmowałam na siebie 
wszystkie ciężary, 
ciebie w nic nie włączając. Tyś tego chciał. Ale cóż za szczęście, jeżeli 
wreszcie zechcesz 
zainteresować się tym, co będzie twoim obowiązkiem stanu. Nie zawsze będę przy 
tobie.
Umilkła sądząc, że wstanę, by ją ucałować, ale siedziałem nieruchomy i milczący. 
Wówczas przypomniała mi, że do śmierci Laurentego nie zakupiła ani jednego 
hektara, ani 
też nie dokonała najmniejszej lokaty inaczej niż jako nasza prawna opiekunka i w 
imieniu nas 
obydwu. Odkąd Laurentego nie ma, do nabycia Tolose, chodziło jedynie o drobne 
skrawki 
ziemi, zupełnie bez znaczenia. W wypadku Tolose trzeba było działać szybko, 
ponieważ 
sprzedawca groził, że się cofnie. Musiała podpisać akt i tegoż samego dnia 
przelać pieniądze, 
przyznaje jednak, że popełniła błąd działając tak pośpiesznie. Zrobi, co należy, 
i zwróci z 
własnych posiadłości do kasy Maltaverne sumę zapłaconą za Tolose.
- A gdybyś się żenił, Tolose będzie moim prezentem osobistym. Ale któż się żeni 
w 
wieku dwudziestu jeden lat?
- Bo to jest wiek służby wojskowej. To również zostaje mi oszczędzone: wymigam 
się 
od wszystkiego. Może nie od małżeństwa.
- Mam nadzieję, że nie.
Ani jednym słowem czy gestem nie okazałem, że się zgadzam; nasze milczenie 
zrobiło się nie do zniesienia. Wstaliśmy i powiedzieliśmy sobie dobranoc.
Jeszcze nie wybiła dziesiąta. Przyszło mi na myśl, że oboje, każde w swoim 
pokoju, 
będziemy mieli głowę zajętą tą samą istotą; dla mamusi była to nieznana 
kreatura, którą 
zaprosiłem wieczorem, podczas jej nieobecności, i która zmieniła mnie do tego 
stopnia, że 
zażądałem oto rozliczeń w związku z Tolose; ale dla mnie ta kobieta również była 
nieznana, 
chociaż przez parę chwil trzymałem ją w ramionach, choć sądziłem, że mnie kocha: 
okłamała 
mnie, wiedziała, że o tym wiem, i nie podjęła dotąd żadnej próby, by się 
dowiedzieć, co się 
we mnie dzieje...
Od spotkania z Szymonem nie byłem jeszcze w księgarni: już całe trzy dni! Maria 
musiała dojrzeć w tym znak jej potępienia i nie usiłowała walczyć. Dziki gołąb, 
którego 
oswoiła, przestraszył się, odleciał; postara się o mnie zapomnieć. O taką 
reakcję ją 
posądzałem. A potem przypomniałem sobie, co Szymon mówił o planie Marii, żebym 
nie był 
skazany na poślubienie Weszki. O planie Marii, ułożonym przez Marię.
Postanowiłem milczeć jak grób do czwartku, dnia umówionego spotkania z 
Szymonem. Ale nazajutrz wracając z Uniwersytetu już nie mogłem wytrzymać. 
Próbowałem 
się oprzeć. Wstąpiłem, jak niemal co dzień, do katedry, która znajduje się na 
mojej drodze; 
jest nawet krócej, gdy się przez nią przejdzie. Zwykle zatrzymywałem się dłużej. 
Nigdzie 
indziej na świecie nie czułem się tak jak tutaj, bezpieczny od ludzi i jakby 
spowity ową 
miłością bezbrzeżną, od której byłem odcięty na wieki, ja, bogaty młodzieniec, 
który „odszedł 
zasmucony, posiadał bowiem bardzo duży majątek”.
Tym razem nie przebywałem tam długo. Poszedłem ulicą SainteCatherine do Galeries 
Bordelaises. Jeszcze nie przestąpiłem progu księgarni, gdy Maria mnie zobaczyła; 
od 
pierwszego wejrzenia spostrzegłem, że cierpiała. Cierpienie ją postarzało. To 
już nie była 
młoda dziewczyna, ani też młoda kobieta: istota, która cierpiała od lat, ale 
teraz cierpiała 
przeze mnie. Dobrze znam, i Donzac rcrwnież, tę cechę mojej natury, nie wiem, 
czy bardzo 
osobliwą, czy wspólną wielu ludziom, że gdy mi na kimś zależy, pragnę jego 
cierpienia po to, 
aby siebie upewnić. Natychmiast odczułem wielki spokój, jeszcze nim zamieniliśmy 
choć 
słowo. Tylko ukradkiem uścisnęliśmy sobie dłonie. Powiedziałem jej, żeby 
przyszła do 
Prevosta, jak tylko będzie wolna, i do tego momentu zabijałem czas wałęsając się 
niby 
bezpański pies po krętych uliczkach zamarłych dzielnic SaintMichel i Sainte” 
Croix. Później 
czekałem u Prevosta nad filiżanką czekolady, oddając się bez reszty zwierzęcej 
radości 
wypoczynku. Nareszcie weszła. „Uróżowała sobie policzki”, jakby powiedziała moja 
matka 
głosem potępienia.
- Nie przyszłam się bronić. Uwierzy pan, w co zechce... Byle nie w to, że 
powodowałam się niskimi pobudkami. Wiedziałam, że jeśli pan zobaczy się z 
Szymonem 
Duberc beze mnie, nasza sprawa się skończy, nim się rozpoczęła...
- Ja również, Mario, okłamałem panią. Oszukiwaliśmy się wzajemnie, aby się nie 
utracić.
- Nie traci się tego, co się posiadało. Nie, Alain, ja cię nie straciłam.
Nie straciła mnie, lecz chciała mnie ocalić. Uważała, że jestem w śmiertelnym 
niebezpieczeństwie, jeżeli dla mężczyzny śmiercią jest związanie się wbrew woli 
z kobietą, 
która budzi w nim odrazę w takim stopniu, jak Weszka budziła we mnie. Moja matka 
wiedziała, że czas pracuje na jej korzyść, że każdy wygrany rok zbliża ją do 
spełnienia 
marzeń, które pieściła w każdej minucie swego życia.
- Należy ją ubiec, skoro na szczęście wiemy, od której strony będzie atakować... 
Najpierw jednak, Alain, ponieważ wszystko zależy od pana, musi się pan sam 
zorientować, 
czy jest z nami, którzy chcemy go wyzwolić. Szymon Duberc zapewnia, że pan się 
zdecydował. Może było tak w wieczór waszego spotkania, a dziś jest już trochę 
inaczej?
Starała się pochwycić mój wzrok, ale że siedzieliśmy obok siebie, łatwo mi się 
było 
uchylić. Powiedziałem, że jestem zdecydowany na wszystko i na nic, ze nigdy nie 
wrócę do 
jarzma, z którego duchowo już się wyzwoliłem, ale do mnie musi należeć ocena 
środków, 
jakie mi zostaną przedstawione.
Nie bardzo wiem, jak się stało, że od tej chwili nasza rozmowa toczyła się 
głównie 
wokół Szymona Duberc. Opowiadała mi o nim swobodnie i, mam wrażenie, bez 
ukrytych 
myśli, to zaś, co powiedziała, nadało nowy sens propozycji, z jaką wystąpił 
Szymon: że 
wszystko rzuci nie po to, żeby pójść za mną, „ale uciec z piekła Talence”. 
Biedny Szymon. 
Piekło nosił w sobie. W Paryżu był o krok od samobójstwa. Tak było zawsze, 
powstrzymywała go jedynie resztka wiary, która w nim przetrwała i uchroniła go 
także od 
wszelkich zakusów jego nowych panów, chcących się nim posłużyć.
Próbowali go namówić, by napisał wyznania wiejskiego chłopaka, sprowadzonego z 
właściwej sobie drogi przez bogatą dewotkę. Plan książki miał być mu 
dostarczony, jemu 
pozostałoby tylko coś w rodzaju wypełniania szufladek. Szymon się zbuntował, nie 
nalegano, 
a ponieważ w sekretariacie pracował ku ogólnemu zadowoleniu, tolerowano go... 
Nagle 
wybuchnąłem:
- A więc żeby mówić o Szymonie, czekałem na panią przeszło dwie godziny dzisiaj 
po 
południu, mordowałem się w labiryncie tych ponurych ulic...
- Tak, prawda, mówię panu o nim, bo nie mam odwagi mówić o nas, ponieważ wiem, 
że pan będzie myślał... Ale jakże by pan mógł to myśleć?
Przecież pan wie, czyją jestem córką, o ile lat jestem od pana starsza, jak je 
przeżyłam, 
albo raczej co ze mnie zrobiono w ciągu tych właśnie lat... Co starzy mężczyźni 
ze mnie 
zrobili. Ochr jaka ja byłam w pańskim wieku, Alain, jaka ja byłam...
Nie, teraz na pewno nie grała, bo jeżeli - cóż to za komediantka! Potworne 
musiało 
być dla niej moje milczenie. Milczałem nie przez brak wrażliwości, ale dlatego, 
że moje 
słowa dobrze wychowanego chłopca, jedyne, jakie mi przychodziły do głowy, byłyby 
gorsze 
niż obelgi.
Muszę być pewien, powiedziała Maria, że nie włącza się w te konszachty dla 
jakichś 
własnych korzyści, poza może przyjemnością w rodzaju tej, jaką nam sprawia 
uwolnienie 
muchy, zanim ją pająk pochłonie. I w końcu przedstawiła mi swój plan wojenny: 
podczas 
najbliższego pobytu mojej matki w Malteverne zawiadomię ją listownie, że 
zaręczyłem się z 
„księgarką od Barda”. Maria godziła się, bym się nią posłużył, a istotnie 
należała do rodzaju 
kobiet, jakie w mojej matce mogłyby budzić największą zgrozę: jej środowisko, 
wiek, 
wszystko, co mamusia bardzo szybko wykryłaby o rodzinie i przeszłości Marii - to 
aż nadto, 
by mi postawiła kategoryczne ultimatum; ponieważ zaś ja bym się oparł, 
wycofałaby się do 
swojego Noaillan i zabrała ze sobą Duberców.
W tym miejscu przerwałem Marii; uważałem za niewiarygodne, by Dubercowie 
oderwali się od Maltę verne: byli z Malteverne zrośnięci jak ostryga ze swoją 
muszlą. 
Zdaniem Marii z tej strony nie należało się niczego obawiać, stary Duberc 
wiedział, że chodzi 
tylko o podstęp mający mnie uchronić od sideł niecnej kobiety miejskiej. On 
również, jak 
„wielmożna pani”, marzył o przyszłym panowaniu nad włościami Numy Serisa, i we 
własnym pojęciu był nie do zastąpienia. Nie miał wątpliwości, że już w pierwszym 
tygodniu 
wezwałbym go z powrotem.
Po chwili milczenia zapytałem:
- Czy pani sądzi, że ona temu nie poradzi?
Nie zna pani mojej matki.
- Znam pana, Alain. Jej siła polega na pańskiej słabości. Pan jest właścicielem 
wszystkiego. Pan ma wszystko w ręku, ale ona ma pana.
Nie oponowałem. Maria wstała i wyszła sama.
Lepiej, żeby nas nie widywano razem. Ustaliliśmy, że znowu we czwartek spotkamy 
się z Szymonem w księgarni, Mimo że nie spóźniłem się na kolację, mamusia na 
podeście 
wypatrywała mojego powrotu. Zobaczyłem jej dużą bladą twarz wychyloną przez 
poręcz: 
„No, jesteś!” Już się nigdzie nie oddali, będzie mnie wciąż miała na oku, oto na 
czym ma 
polegać jej pierwsza obrona. Skądinąd nie wyobrażałem sobie, żeby plan Marii dał 
się 
urzeczywistnić inaczej niż w czasie pobytu mamusi w Maltaverne. O moich 
zaręczynach 
powinna dowiedzieć się listownie. Na powiedzenie jej tego prosto w oczy nigdy 
bym się nie 
zdobył. A gdybym się nawet zdobył, ryzykowałbym, że mnie od razu przejrzy. 
Ilekroć 
próbowałem ją okłamać, zawsze mnis natychmiast zawstydzała.
Przez całą tę zimę, chociaż nikomu nie kazała mnie śledzić, nie uciekała się do 
żadnego szpiegowania, wiedziała, że co czwartek wracam z tajemnej schadzki z 
nieznanymi 
jej wrogami. W wieczory, kiedy Maria czekała za drzwiami od ulicy 
L’EgliseSaintSeurin i 
wpuszczała mnie do lodowatego salonu, po powrocie do domu, kiedy bez względu na 
późną 
godzinę wchodziłem do matki na rytualny i obowiązkowy pocałunek, nic nie 
pomagało, że 
przystawałem najpierw przy umywalni dla służby, myłem sobie twarz i ręce; matka 
przytulała 
mnie do siebie, sprawdzała, czy poczuje obcy zapach. Co nie znaczy, by 
kiedykolwiek o tym 
ze mną mówiła. Wiedziałem, że wie. Byliśmy wzajem potwornie dla siebie 
przejrzyści.
Zresztą tej zimy miała niezbity dowód, że ją oszukuję. Chociaż nie cierpię 
tańczyć, 
przyjmowałem bez skrzywienia wszelkie zaproszenia i prawie co wieczór 
wychodziłem w 
smokingu lub we fraku. Matka przed wyjściem mówiła: „Wszystko mi opowiesz...” i 
wypytywała mnie po powrocie. Chciała dokładnie wiedzieć, jak się odbyła zabawa, 
i bardzo 
szybko zorientowała się, że nie wiem nic, bo albo wcale tam nie byłem, albo 
zaszedłem 
jedynie na chwilę; zresztą bez trudu uzyskiwała potwierdzenie. Zawsze tylko się 
pokazywałem na tańcach. I był tez inny dowód: już nie widywała, bym przystępował 
do 
komunii, i stale urządzałem się tak, żeby nie chodzić na te same msze co ona. 
Nawet w Boże 
Narodzenie zaprosił mnie na wigilię pewien kolega ze wsi.
Ludwik Larpe oddawał zawsze pocztę mamusi, osobiście ją sortowała. Nigdy nie 
natrafiła na żaden podejrzany list. Nie wpadła ani na ślad Marii, ani też 
Szymona. Obecnie nie 
wychodziliśmy już razem na miasto. Wyrzekliśmy się spotkań u Prevosta czy w 
ulubionej 
kawiarni Marii na rogu ulicy EspritdesLois. Widywaliśmy się albo w księgarni, po 
jej 
zamknięciu, w „klitce” Marii, albo w salonie przy ulicy L’Eglise SaintSeurin. 
Ponieważ nie 
było mowy, aby Szymon mógł przekroczyć próg domu przy ulicy de Cheverus, więc 
ja, jeśli 
pogoda dopisywała, odwiedzałem go niekiedy w Talence. Wynajmował tam pokój z 
utrzymaniem u pewnej wdowy, w parterowym domu, jakie mieszkańcy Bordeaux zwą 
szopami. Długo nie mógł pogodzić się z myślą, że ma mnie tam przyjmować: 
niewiarogodny 
jest dystans, jaki się utrzymuje między klasami społecznymi za zgodą biednych, a 
często 
wbrew woli bogatych, którzy wstydzą się swego bogactwa tak jak ja.
Pokój był banalny, mahoniowe meble, okna wychodziły na ogród proboszcza, dalej 
biegła droga do Bayonne. Wszędzie czasopisma, książki, nie powieści ani poezje, 
ale Pascal, 
Boutroux, autobiografia Świętej Teresy, Święty Franciszek z Asyżu Joergensena, 
tom 
świętego Jana od Krzyża... Przy pierwszej bytności, gdy zdziwiłem się tymi 
książkami, 
powiedział: „Uzupełniam wykształcenie religijne, dzięki panu”, i natychmiast 
zmienił temat. 
Wtedy zdałem sobie sprawę, że dla niego spełnienie marzenia: on i ja w 
Maltaverne, to 
kwestia życia. Marzenie szaleńcze, a przecież możliwe do urzeczywistnienia.
Choć z nas trojga on był najbardziej niecierpliwy, nie uważał za słuszne nalegań 
Marii, żeby już zaraz przystąpić do działania i żebym wymógł na matce pozwolenie 
na 
samotny wyjazd do Paryża albo do Nicei, skąd doniósłbym jej o moich zaręczynach. 
Zdaniem 
Szymona było ogromnie istotne, aby bomba wybuchła podczas pobytu matki w 
Maltaverne, 
odległego od Noaillan o parę kilometrów, tak, by demonstracyjna i natychmiastowa 
przeprowadzka jej i Duberców mogła nastąpić niezwłocznie. Nie będziemy długo 
czekali; 
aczkolwiek matka postanowiła nie zostawiać mnie już samego, musi przecież 
pojechać do 
Maltaverne dla załatwienia spraw żywicy i kopalniaków i dla obliczenia sosen z 
różnych 
wyrębów.
Nie przewidzieliśmy, że mając Diona może wyjeżdżać o świcie i tegoż jeszcze 
wieczoru być z powrotem w Bordeaux. Dwukrotnie nocowała w Maltaverne, ale tylko 
przez 
jedną noc, więc trudno to nazywać pobytem. Tak upłynął dwudziesty drugi rok 
mojego życia, 
w ciągu którego niepostrzeżenie i stopniowo Maria zmieniła dzieckoanioła w 
istotę podobną 
do innych mężczyzn; dziecko jednak istniało nadal, i po chwilach zespolenia 
wracało znowu, 
wcale nie po to, żeby Marię przeklinać: tuliło się do niej, dawało się ukołysać.
W tym roku jedną miałem pociechę - że Szymon otworzył serce dla nadziei. Swe 
przyszłe życie w Maltaverne widział jako ucieczkę w zacisze, gdzie on i ja, czy 
byłbym tam 
obecny, czy nie, będziemy razem szukali, aż wreszcie znajdziemy: tak, razem 
dokonamy 
odkrycia. Jakiego odkrycia? Mówił, że otworzyłem mu oczy na to, co oczywiste, a 
mianowicie, że niemal wszystko, czego wrogowie Kościoła nienawidzą w Kościele, 
istotnie 
godne jest nienawiści, i zawsze takie było, w każdym momencie dziejów ludzkich, 
podobnie 
jak faryzejska religia „pani”. Zaciekle atakował formy, które podziwiali inni, 
jak chociażby 
Huysmans, zapamiętały wielbiciel śpiewu gregoriańskiego. A przecież te zachwyty 
były 
równie daremne, jak złorzeczenia. My dwaj wiedzieliśmy, iż w pewnym momencie 
dziejów 
Bóg się objawił i objawia się nadal w niezwykłym powołaniu niektórych mężczyzn i 
kobiet, 
mających tę cechę wspólną, że bez zastrzeżeń włączają krzyż w swoje życie.
- Co właśnie panu jest niedostępne, panie Alain, bo pan jest bogatym 
młodzieńcem... 
Ale mnie nie. Ja jestem biedny i zawsze będę biedny. Nie powinien pan dawać mi 
ani grosza 
więcej, niż pani daje mojemu ojcu. I tak będę przecież korzystał z owej łaski 
oświecenia, jaka 
na pana spływa, tych natchnień.
Ostrzegałem go przed złudzeniem, że istnieją niezawodne metody, aby dotrzeć do 
Boga w sposób wyczuwalny; przypomniałem, że to właśnie ze wszystkiego jest 
najmniej 
zależne od naszej woli, i już samo takie pragnienie zdradza, że szukamy 
uszczęśliwienia, 
które znowu sprowadzi nas do tego, od czego chcieliśmy uciec.
Nic się więc nie zdarzyło. Ponieważ był to mój drugi rok studiów, omijałem 
wszystkie 
trudności pod pozorem przygotowań do egzaminu. Maria i Szymon dostosowywali 
swoje 
plany strategiczne do okazji, jakich dostarczą wielkie wakacje. Nie mogli pojąć, 
że chłopak 
dwudziestodwuletni waha się, nie decyduje na podróż bez matki - i to nie tylko 
ze względu na 
przykrość, jaką by jej wyrządził, ale dlatego, że sam jest jeszcze dzieckiem, 
które wpada w 
panikę, gdy matka zostawi je na chwilę w wagonie, wychodząc kupić gazetę: w 
podróżach 
bardziej jeszcze niż w codziennym życiu ona wszystko brała na siebie. Ale nigdy 
nie 
pomagała mi w studiach, tak jak Maria w okresie przed egzaminem pisemnym, kiedy 
to co 
wieczór po zamknięciu księgarni spotykałem się z nią przy ulicy 
L’EgliseSaintSeurin. 
Uzyskałem od matki, że godzina kolacji została przesunięta.
Tak upłynął rok, który zgodnie z naszą wolą miał być rokiem dramatu, a nic się w 
nim 
nie stało - poza tym, co działo się w nas, w każdym z nas, a o czym nie mogę 
powiedzieć nic, 
co nie byłoby zrodzone z wyobraźni albo przedstawione tak, nawet jeśli chodzi o 
mnie, żeby 
zainteresowało Donzaca. Wydaje mi się, że moja dusza była jakby przyćmiona, a 
przygotowania do egzaminów sprawiły, że wszystko inne, nawet Boga, umieściłem na 
marginesie. Na temat Marii już się nie zastanawiałem, ponieważ cierpiała.
Nawet Boga... Tu Donzac znowu odnajdzie swój wpływ. Głosił, że czasami należy 
udzielać naturze wakacji. Wiedziałem, że Maria jest smutna, bo między nami 
dwojgiem 
wszystko się miało skończyć, ale z czasów, kiedy pracowała dla ojca X, zachowała 
wspomnienie o pewnym mistyku, który zbudował doktrynę opartą na tym, co zwał 
„sakramentem danej chwili”. Mawiała do mnie: „Ta chwila została mi dana, ty 
tutaj jesteś i ja 
jestem, nie patrzę dalej”.
Niemniej i w tym okresie opadały mnie czasem wątpliwości na temat Marii. 
Okłamała 
mnie, mogła więc okłamać znowu. Wyobrażałem sobie, że potrafiłaby świetnie 
odgrywać rolę 
istoty, która cierpi przeze mnie, takiej, jaka właśnie była mi nieodzowna po to, 
bym sam nie 
cierpiał. Może nie odsłoniła przede mną całkowicie swojego planu. Może krył on w 
sobie 
podstęp jej tylko znany i pewnego dnia okaże się, że jestem z nią związany na 
teraz i na 
wieczność. Ale miałem się na baczności, nie dam się zaskoczyć, będzie mnie 
trzymała 
jedynie na tyle, na ile ja zechcę... Z nas trojga tylko Szymon promieniał 
nadzieją..
Rozdział VIII 
Wszystko zaczęło się w momencie, kiedyśmy najmniej się tego spodziewali. W lipcu 
otrzymałem dyplom z odznaczeniem. Ponieważ nie chciałem towarzyszyć mamusi do 
Dax, 
gdzie powinna była przeprowadzić kurację, ona też nie pojechała, aby nie tracić 
mnie z oka, i 
znaleźliśmy się sam na sam, zresztą niemal ze sobą nie rozmawiając poza nie 
dającymi się 
uniknąć słowami, w Maltaverne, gdzie sierpniowy żar z nieba był prawie nie do 
zniesienia; 
stawaliśmy się podobni do jakichś nocnych ptaków, co wychodzą z dziupli dopiero 
o zmroku.
Maria, uwięziona w księgarni, pożegnała mnie łzami, ale szaleńczy projekt 
podsunięty 
przez Szymona dodawał jej, jak mówiła, sił do życia w Bordeaux, gdzie mnie już 
nie będzie. 
Niebawem miała się znów ze mną zobaczyć i wreszcie poznać Maltaverne.
Matka zgodziła się dotrzymać obietnicy, danej kiedyś starym Dubercom, że pojadą 
z 
nią do Lourdes na pielgrzymkę diecezjalną między siedemnastym a dwudziestym 
sierpnia. 
Mieli podróżować Dionem, co Duberców najbardziej zachwycało, choć zarazem 
budziło w 
nich lęk; ponieważ Ludwik Larpe wraz z żoną był na urlopie, zostawałem w 
Malteverne sam, 
tylko z Prudentym (ale on był naszym sprzymierzeńcem), zdany na obsługę jego 
żony, którą 
poślubił w styczniu, biednej niewolnicy drżącej przed nim ze strachu, która na 
pewno będzie 
milczała, jeśli jej nakaże. Mieszczańskie domy miasteczka też prawie 
opustoszały, jako że ich 
właścicielki, stare owce skupione wokół księdza dziekana, powyjeżdżały do 
Lourdes albo na 
wywczasy, w góry lub nad morze.
Maria i Szymon mieli zamieszkać u Duberców. Dalej nie wybiegaliśmy myślą. Nad 
tym, co zajdzie między nami, a potem miedzy mną a matką, gdy wróci, nie chciałem 
się 
nawet zastanawiać. Widziałem natomiast dobrze, że w miarę jak zbliżała się 
godzina jej 
wyjazdu, coraz bardziej ją niepokoiło, że mnie zostawia w Maltaverne samego. 
Dlaczego, 
pytała, nie mogę spędzić tych trzech dni w Luchon, gdzie by do mnie przyjechała, 
powierzywszy Duberców księdzu dziekanowi? Świadomie odmówiłem dość szorstko, co 
ją 
uraziło, przede wszystkim jednak, jak to wiem dzisiaj, ostrzegło, że kryje się 
za tym jakaś 
nieczysta sprawa. Utrzymywałem, że z góry się cieszę na to sam na sam z 
Maltaverne, 
nieoczekiwanie oswobodzonym od wszelkiego ludzkiego elementu. Już nie nazywała 
mnie 
„pleciugą”, przyglądała mi się usiłując odgadnąć, co się tai pod tymi 
niedorzecznymi 
słowami.
- A co będziesz robił przez te trzy dni?
- Będę spacerował. Pójdę jeszcze raz do starego z Lassus zobaczyć, jaki będę za 
sześćdziesiąt lat, kiedy będę starym z Maltaverne.
Drżałem, żeby mamusia się nie rozmyśliła, nie wynalazła jakiegoś pretekstu dla 
odwołania wyjazdu. Uspokoiłem się dopiero, gdy usłyszałem, że warkot silnika 
Diona na 
drodze coraz się bardziej oddala, i stojąc na ganku wdychałem z rozkoszą mgłę 
zapowiadającą skwarny dzień, nieskończenie długi dzień oczekiwania. Szymon i 
Maria 
przyjeżdżali pociągiem wieczornym. Prudenty miał sam jechać na stację i 
przywieźć ich do 
Maltaverne krótszą drogą przez zagajniki, pod wieczór zawsze bezludne.
Żona Prudentego gruntownie wysprzątała pokój jego rodziców, zasłała łóżko 
najpiękniejszą pościelą. Powiedziałem, żeby na wszelki wypadek przygotowała też 
pokój 
gościnny w pałacu (jak nazywała nasz dom), gdzie pani będzie wygodniej ze 
względu na 
łazienkę. Usłuchała nie okazując zdziwienia.
Nie chciałbym w związku z owym wieczorem i nocą napisać tutaj nic, co 
przypominałoby opowiadania, które w gimnazjum budziły zazdrość Andrzeja Donzac. 
A 
jednak trzeba, aby ten świadek mojego życia wiedział, że była to chwila, która 
to życie 
rozjaśnia, nadaje mu sens, ponieważ była to noc grzechu, a przecież i noc łaski.
Wziąłem walizkę i idąc przodem zaprowadziłem ją do gościnnego pokoju, nie 
pytając 
o zdanie ani jej, ani Szymona. W jasnej letniej sukience, w słomkowym kapeluszu, 
była to 
inna Maria niż ta od Barda, dziewczyna, jakiej nie znalem, a kiedyś znali ją 
inni. Tylko 
przelotnie mnie to zabolało.
Później zebraliśmy się we troje w jadalni i pożywiliśmy się szybko i w 
milczeniu. To 
ona poprosiła, żebyśmy się przeszli do parku. Przystanęła na ganku. Zarzuciłem 
jej na 
ramiona moją starą uczniowską pelerynę. Powoli zeszła ze schodów. Powiedziała: 
„Wszystko 
tu już znam poprzez ciebie. Wszystko jest takie do ciebie podobne”. 
Oświadczyłem, że gdyby 
poczuła się rozczarowana, nigdy jej tego nie wybaczę.
Znała sosny w Soulac, osmagane przez morze, przy których sosny z Maltaverne 
przypominają olbrzymów. Trzymałem ją pod rękę, żeby nie zeszła z alei. - To jest 
wielki dąb? 
- Poznała go, choć był podobny do wielu innych, zgodnie z rytuałem przycisnąłem 
do niego 
wargi, a potem zamieniliśmy z Marią nasz pierwsza pocałunek.
„Co najbardziej lubię w Maltaverne...” Na ten temat byłem wprost niewyczerpany i 
Maria do znudzenia musiała słuchać o moim wrogim stosunku do pięknych miejsc, i 
o tym, że 
naprawdę przyroda wzrusza mnie jedynie tutaj, gdzie jestem jedynym, do którego 
znajduje 
ona dostęp, tylko do mnie i do ludzi, którzy ją kochają przeze mnie, we mnie. 
Nie doszliśmy 
do strumyka, bo łąka pewno była mokra, ale staliśmy nieruchomo i w milczeniu, 
wsłuchując 
się w ów szmer cichutki a trwający nieprzerwanie i mający tak trwać na 
wieczność.
- Czemu - pytałem Marię - to, czego nie odczuwam nad brzegami wielkich rzek, 
nawet oceanu, daje mi właśnie ta płynąca woda, na którą jako dziecko puszczałem 
stateczki 
wyrzynane z kory sosnowej?
Tam daleki jest człowiek od uświadamiania sobie, jak efemeryczne jest jego 
istnienie, 
od wyczuwania tego nieomal fizycznie. A przecież szmer Hure tego właśnie nauczył 
małego 
chłopczyka w owe minione letnie noce, kiedy przystawał, aby wsłuchiwać się w 
ciszę, 
wibrującą cykaniem świerszczy i przeszywaną łkaniem nocnych ptaków, rechotem 
żab, ciszę, 
w której uchwytny był najlżejszy szelest gałęzi.
Zatrzymaliśmy się pośrodku alei, wsłuchując się w ciszę. Maria powiedziała 
półgłosem: - Wydaje mi się, że ktoś tutaj chodzi, słyszę chrzęst igliwia. - Ale 
nie, to wiatr lub 
może łasica; nocą tyle zwierząt pożera się nawzajem albo parzy.
- A i my cóż robimy innego? A przecież jesteśmy inni.
Tej oto nocy przeżyliśmy chwile, kiedy najbardziej może bliscy byliśmy prawdy, 
którą przeczuwaliśmy oboje (wiem, gdyż rozmawialiśmy o tym długo, stojąc boso na 
balkonie w porze największego uciszenia), że miłość ludzka daje nam przedsmak 
miłości, 
która nas stworzyła - niekiedy zaś, jak tej właśnie nocy, dla nas obojga, choćby 
nie wiedzieć 
jak była grzeszna, przypomina miłość, jaką Stwórca darzy swe stworzenie, a 
stworzenie żywi 
dla swojego Stwórcy, i że szczęście, jakie przepełniało i Marię, i mnie, było 
jakby 
wybaczeniem udzielonym nam już z góry.
Zasnąłem. Obudziło mnie łkanie. Wziąłem ją w ramiona; czemu płakała? W pierwszej 
chwili nie zrozumiałem, co powtarzała szeptem: - Już nigdy. Nigdy.
- Ależ nie, Mario: zawsze i na zawsze.
Obruszyła się: - Sam nie wiesz, co mówisz. Najdziwniejsze, że w tym momencie nie 
ostało się nic z moich podejrzeń. Oczywistość tego, że doprowadziła mnie, może 
nie 
podstępem, na pewno z miłości, ale przecież doprowadziła do złożenia uroczystej 
obietnicy, 
iż zwiążę się z nią na zawsze - wobec objawienia, jakim była ta noc, nie grała 
żadnej roli. Nie 
ma kłamstwa w szczęściu, które dają sobie dwie ludzkie istoty. W każdym razie ta 
prawda 
odnosi i odnosiła się do mnie, bardziej może niż do innych chłopców w moim 
wieku, 
ponieważ Maria mnie uleczyła, wyzwoliła z jakiegoś niepojętego zakazu. Może na 
chwilę? 
Ale nie: na zawsze! Na zawsze!
- Widzisz - mówiłem - w naszym planie nie podobało mi się i nawet uważałem za 
wstrętne właśnie to, że mam okłamywać matkę, wmawiać w nią, że chcę się z tobą 
ożenić. A 
teraz, kochanie moje, powiem jej patrząc prosto w oczy: „Przyprowadzę ci moją 
narzeczoną...” I to będzie prawda. Płaczesz? Dlaczego ty płaczesz?
- Twoją narzeczoną... Masz rację: przynajmniej to okaże się prawdą. Byłam jednak 
twoją narzeczoną „naprawdę”, jak mówią dzieci.
Zapytałem, czy tej nocy nie była moją żoną „naprawdę”.
- Tak, tej nocy... Zostanie jednak ta noc.
Powiedziałem: - I wszystkie noce, jak długo będziemy żyli... - Koguty z folwarku 
do 
folwarku dawały znać, ‘że świta. Żona Prudentego wkrótce pewno wstanie. Maria 
przed 
powrotem do swojego pokoju chciała jeszcze wyjść ze mną na balkon, pomimo mgły, 
którą 
gałęzie sosen zdawały się z siebie odzierać. Westchnęła:
- Maltaverne, patrzę na ciebie, patrzę, jakbym się bała, że mogę o tobie 
zapomnieć.
Powiedziałem: - „Ktoś idzie aleją”. - Wróciliśmy do pokoju. Zapewne Prudenty 
‘albo 
jego żona. W każdym razie przez mgłę byliśmy niewidzialni i rozmawialiśmy 
półgłosem. 
Uścisnęliśmy się po raz ostatni, w pośpiechu. Wróciła do swego pokoju, a ja z 
rozkoszą 
zapadłem w sen, z którego wyrwała mnie żona Prudentego wnosząc tackę ze 
śniadaniem. Pani 
podała już kawę. Zapytałem, czy to ona lub jej mąż chodzili około szóstej przed 
domem. Nie, 
to nie oni. Najpewniej... Zawahała się. „Pani” pozwoliła Joance Sśris bawić się 
w parku, 
kiedy pana nie ma. Przychodziła tu stale, czuła się jak u siebie. Dziś rano 
przyszła z 
pewnością wyciągać więcierze, które zastawiła w Hure z wieczora.
- Była tu wczoraj wieczorem?
- O, ale się skryła, wcale jej nie było słychać.
Ubrałem się prędko i zeszliśmy się we troje w kuchni Duberców na naradę. Nie 
ulegało wątpliwości, że moja matka zleciła Weszce śledzić nas i ledwie tu 
zjedzie, dowie się o 
wszystkim. Nie mieliśmy już wyboru. Postanowiłem wyjechać razem z nimi do 
Bordeaux i 
Prudentemu powierzyć list oznajmiający matce o moich zaręczynach. Szymon 
zamieszka ze 
mną przy ulicy de Cheverus, będzie sypiał w łóżku Laurentego. Prawda, że 
Bordeaux w 
sierpniu jest nie do wytrzymania. Ale zdaniem mamusi „nasz dom przy ulicy de 
Cheverus to 
lodownia”. Jeżeli akcja będzie się rozwijała tak, jak przewidzieliśmy, skoro 
tylko matka wraz 
z Dubercami opuści Maltaverne, osiądziemy tu i zostaniemy na zawsze.
Z nas trojga Szymon zdawał się najbardziej przejęty tym wszczęciem działań 
wojennych. Musiał rozumieć, czym była ta noc dla Marii i dla mnie, ale chyba z 
tego powodu 
nie cierpiał.
Spędziliśmy ranek w kuchni Duberców, ważąc każde słowo listu, który miał zadać 
pierwszy cios mojej matce i który Prudenty powinien jej wręczyć, gdy tylko 
wysiądzie z 
samochodu. Pierwsza wersja, wyłącznie moje dzieło, patetyczna i pełna 
wściekłości, w której 
dawałem upust wszystkim moim żalom, zachwyciła Szymona, ale nie Marię, i 
pozwoliłem się 
jej przekonać. Zdecydowaliśmy się na list krótki i poprawny. „Przyjmowałem tutaj 
w czasie 
Twojej nieobecności pewną młodą kobietę, z którą jestem zaręczony i którą jak 
najrychlej 
chciałbym Ci przedstawić. Znamy się od szeregu miesięcy. Pracuje u księgarza 
Barda i jest 
bardzo wykształcona. W młodości los ciężko ją doświadczył...” Wspomniałem smutny 
koniec 
jej ojca, o czym matka na pewno wiedziala. Szymon zapytał: - Nie boi się pan, że 
dostanie 
ataku apopleksji? - Czułem, że on sam wzburzony jest tymi zaręczynami 
(aczkolwiek sądził, 
iż są całkowicie fikcyjne). Żeby młody Gajac miał się żenić z ekspedientką od 
Barda! Rzecz 
tak niewiarogodna, że pani wcale nie uwierzy i zwęszy jakiś podstęp.
Należało się również upewnić, czy Prudenty nie zdradzi. Miał zawsze wielkie 
ambicje, jeśli chodzi o brata. A oto Szymon zamierza wracać do Maltaverne i 
wszystkie jego 
dyplomy pójdą na marne. Prudenty, choć starszy od Szymona, nie mógł liczyć na 
objęcie 
miejsca po ojcu, jako że nie umiał ani czytać, ani pisać, najwyżej może 
rachować; ale ten 
powrót Szymona, jakąż musiał być porażką w jego oczach.
Podczas gdy obaj bracia rozprawiali w kuchni, Maria powiedziała, że chciałaby 
zobaczyć Hure, w nocy słyszała tylko szmer strumienia. Lecz Weszka nas 
szpiegowała, może 
pójdzie naszym śladem, kryjąc się za sosnami. Nie mogłem znieść myśli o 
natknięciu się na tę 
wstrętną dziewczynkę. Byłbym zdolny ją udusić.
Maria spytała, czy nie możemy dojść do Hure omijając park. Tak, oczywiście, nie 
brakowało piaszczystych dróg, gdzie nie było żadnej szansy, że Weszka się może 
zaczaić. 
Wyszliśmy. Resztki świeżości utrzymywały się jeszcze wraz z pasmami mgły, ale 
już 
odezwał się jeden konik polny, odpowiedział mu drugi, trzeci, jeszcze się nie 
zgrały. 
Powiedziałem do Marii; - Nie myśl, za zmuszę cię do życia w tym potwornym 
klimacie. 
Będziemy się w nim zatapiać tylko w pewnych okresach... - Nie odpowiedziała. 
Szła z 
trudem, grzęznąc w piasku. Układanie listu musiało być dla niej okropne. 
Powiedziała:
- Uczucia, jakich twoja matka dozna czytając go... No cóż, słuszne będą i 
zrozumiałe. 
Nie wie, że jestem o dziesięć lat od ciebie starsza... I czym byłam przez te 
lata... I ty czym 
jesteś...
- Czym ja jestem? Gdzież tu zasługa, że się miało dzieciństwo przeciągane tak 
długo, 
aż stałem się potworem, którego ty zwiesz aniołem? A jeśli chodzi o ciebie, 
Mario, ci, którzy 
powinni cię chronić, okazali się drapieżnymi wilkami...
Zobaczyłem, że płacze. Byliśmy na łące nad brzegiem Hure. Usiedliśmy na 
powalonej 
olsze.
Płakała nadal, przytulona do mnie. Powiedziałem:
- Uważaj na pokrzywy. - Te pokrzywy dokoła nas miały się zmienić w moim 
wspomnieniu w miętę, której pachnące liście będę rozcierał w palcach; mizerny 
strumyk pod 
olchami, z których parę już ścięto, będzie mi się kojarzył, jak kojarzył się 
zawsze, z rozpaczą 
wieczystego przemijania: unosił mnie, jak wszystko, i nie liczyłem się więcej 
niż kawałki 
sosnowej kory strugane na statki, któreśmy nań puszczali obydwaj z Laurenlym. 
Zaś ta 
kobieta przy mnie, już teraz nie płacząca, biedne kobiece ciało, które inni 
wykorzystywali, a 
za którego los ja zgodziłem się wziąć odpowiedzialność do końca mego życia...
Mgły się nie rozpraszały, lecz i odrobina słońca, jaka przez nie przenikała, 
działała 
przytłaczająco. Dzień zapowiadał się burzowy. Może wreszcie spadnie deszcz na 
landy, 
zamierające z pragnienia, gdzie co dnia to tu, to ówdzie wybuchał ogień 
zaprószony, jak 
mówiono, przez pastuchów; wystarczało jednak, by promień słońca padł na kawałek 
szkła ze 
stłuczonej butelki... Jakaż osobliwa alchemia w mojej duszy przeobrażała 
wszystkie te drobne 
zjawiska bez znaczenia - jak gdyby to, że przeminęły, dawało im prawo do 
przeobrażeń.
Czekać godziny odjazdu lepiej było u Duberców, gdzie panował chłód. 
Zamierzaliśmy 
wsiąść w pociąg na stacji Nizan, o dziesięć kilometrów od Maltaverne. Mieliśmy 
jechać 
bryczuszką Prudentego. Uprzedziłem Marię, że trzeba wyruszyć, ledwie przełkniemy 
ostatni 
kęs, kiedy jest taki upał, że nawet inwentarz zostaje w budynkach. Maria 
szepnęła; „Nawet 
Weszka.”
Długa jazda bryczuszką, w słońcu, o drugiej po południu, w chmarach bąków i 
much, 
po drodze pełnej kurzu i wybojów, to był koszmar, którym kończył się dla nas sen 
letniej 
nocy. Siedziałem na tylnej ławeczce, obok pocącego się Szymona. Trzymałem rękę 
za 
plecami Marii, aby łagodzić wstrząsy. Była sztywna i milcząca, a ja dzięki 
zdolności 
wyczuwania tego, czego inny człowiek nie chce wypowiedzieć, wiedziałem, że w jej 
sercu 
czarowne Maltaverne z nocy zamieniło się w ziemię przeklętą, od której należy 
uciekać nie 
oglądając się wstecz. Posłyszeliśmy trąbkę samochodu, potem hałaśliwy warkot 
motoru. Stara 
klacz Stella skoczyła w bok. Minęła nas wielka maszyna z potworem w okularach za 
kierownicą. Wzbił taki tuman kurzu, że Prudenty musiał na chwilę przystanąć na 
skraju drogi.
Pociąg się spóźnił. Czekaliśmy niemal sami na rozpalonym peronie zapadłej 
stacyjki, 
wśród klatek, w których kury zdychały z pragnienia.
Rozdział IX 
Maria błagała, żebym nie przychodził na ulicę L’EgliseSaintSeurin podczas 
nieobecności jej matki, przebywającej w Soulac. Mogliśmy widywać się do’woli w 
klitce za 
księgarnią. Kiedy się wchodziło do naszego domu przy ulicy de Cheverus, schody 
wydawały 
się miejscem rozkoszy. W ciągu trzech dni, które spędziliśmy we dwóch z Szymonem 
czekając odpowiedzi od „naszej pani”, często wychodziliśmy z saloniku i 
zasiadaliśmy na 
stopniach tych lodowatych schodów.
Nocami, które były znacznie gorsze niż dnie, wyłaniały się nieprzebrane roje 
komarów, największych i najbardziej jadowitych, jakie kiedykolwiek istniały na 
tej 
szerokości geograficznej. Ponieważ ja miałem moskitierę, wystarczało mi upewnić 
się dobrze, 
czy żadna drapieżna bestia nie zamknęła się ze mną w klatce. Ale z łóżka 
Laurentego 
moskitierę już zdjęto. Nazajutrz zobaczyłem, że Szymon ma twarz zniekształconą 
przez 
ukąszenie w powiekę. Zdziwiło go, że wydawałem się tym zmartwiony.
- Ależ to głupstwo, panie Alain. Też coś, jakby się człowiek miał przejmować 
komarem, jakimś bąblem na oku.
Mimo wszystko spał dobrze i wyszedł o świcie. Na mszę? Nie śmiałem pytać, ale 
prawdę mówiąc byłem tego pewien. Po śniadaniu spotkaliśmy się w księgarni, 
mrocznej i 
chłodnej, do której o tej porze rzadko zachodzili klienci. Bard przebywał w 
Arcachon, zdając 
się całkowicie na Marię. Balege chorował, albo udawał chorego. Na wystawie 
nowości 
odkryłem Antologię współczesnych poetów Leautauda i van Bevera, i robiłem coraz 
nowe 
odkrycia. Zwłaszcza pewien poemat niejakiego Francis Jammesa Za kilka dni 
spadnie śnieg 
zachwycił mnie, wprost „przeszył” radością, lecz nie mogłem dzielić entuzjazmu 
ani z Marią, 
nieczułą na ten rodzaj poezji, ani z Szymonem, w ogóle nieczułym na poezję, 
który zresztą 
znacznie bardziej i trwożniej niż my wyczekiwał odpowiedzi od „pani”. Ponaglał 
mnie, żeby 
wracać do domu: - Akurat o tej porze listonosz przynosi pocztę.
Przecięliśmy ulicę SainteCatherine i zeszliśmy wąską uliczką Margaux ku ulicy de 
Cheverus. Szedłem trochę z tyłu za Szymonem, z myślą zaprzątniętą nie wiem już 
jaką 
historią, którą sobie opowiadałem, zapatrzony w chodnik. Nagle w uszy uderzył 
mnie okrzyk 
pełen przerażenia, choć wydany stłumionym głosem:
- Nasza pani już jest. Pani przyjechała.
Strwożony podniosłem głowę. Tak, Dion, dobrze znany smok, stał nieruchomo przed 
drzwiami. Co należało robić? Poradziłem Szymonowi, żeby wracał do księgarni i 
zaraz 
ostrzegł Marię. Sam stawię czoło matce i przyjdę do nich, jak tylko będzie to 
możliwe. Nie 
kazał się prosić i natychmiast odpłynął. Zazdrościłem mu tchórzliwie, samotnie 
musiałem 
zmierzyć się z groźnym i rozwścieczonym bóstwem. Jak mogliśmy być na tyle głupi, 
by 
wyobrażać sobie, że nie odpowie inaczej niż listem, nie przewidzieć, że pojawi 
się tu we 
własnej osobie i zaraz przystąpi do natarcia?
W rzeczywistości nie była to wcale jej pierwsza reakcja, upłynęły przecież trzy 
dni od 
chwili, gdy Prudenty oddał jej nasz list. Bardzo szybko się dowiedziałem, co ją 
skłoniło do 
tego, by mnie zaskoczyć przy ulicy de Cheverus. Zaledwie wszedłem do saloniku, 
gdzie stała, 
jeszcze w kapeluszu, przyciągnęła mnie do siebie:
- Mój biedny chłopcze. Całe szczęście, że nie przybywam za późno.
Była przeświadczona, że to, co mi - powie o tej „kreaturze”, oderwie mnie od 
niej i nie 
będę już mógł wspominać jej inaczej niż z odrazą. Dowiedziałem się, że przez dwa 
dni była 
jakby ogłuszona naszym listem. Potem udała się na plebanię zasięgnąć rady 
księdza dziekana, 
i to, czego się tutaj dowiedziała, przekraczało, jak mi oznajmiła, w swojej 
ohydzie i tak dość 
ohydną historię poborcy. Ksiądz dziekan wtedy, gdy skandal wybuchnął, był 
wikarym w 
Lesparre. Podczas lata utrzymywał może nie stałe, lecz dość zażyłe stosunki z 
ojcem X. 
Dzięki temu poinformowany był o innym skandalu, który nie wybuchnął: skandalu 
nieporównanie gorszym od tamtego.
W oczach mojej matki kobieta, zdolna uwodzić księdza, zakonnika, grzeszyć z nim 
lub tylko, jak się poprawiła, usiłować z nim grzeszyć (jeżeli rzeczywiście nic 
tam nie zaszło, 
jak zapewniali go przyjaciele ojca X - należało wystrzegać się popełnienia 
grzechu 
bezpodstawnego sądu), taka kobieta była opętana, była istotą wyklętą, z którą 
już sam kontakt 
musiał zakażać przekleństwem, zupełnie jak choroba wstydliwa a nieuleczalna.
- Sam nawet, widzisz, oniemiałeś ze wstrętu...
- Ależ nie, mamusiu kochana, ja o tym wiedziałem.
- Wiedziałeś!
Zdumienie odjęło jej mowę. Wiedziałem i chciałem dać moje nazwisko tej 
kreaturze, 
zapoznać ją z matką, oddać jej Maltaverne, związać się z nią na zawsze? Ukryła 
twarz w obu 
dłoniach gestem teatralnym i dobrze mi znanym: - Boże - jęknęła - com ci 
zawiniła? - Ów 
szept żalu do Boga niemal zawsze towarzyszył takiemu gestowi. I tym razem także.
- Postaraj się zrozumieć, mamusiu.
Zwróciłem jej uwagę, że to samo wydarzenie wygląda inaczej zależnie od tego, z 
jakiej strony się patrzy. Zgromadzenie, do którego należał ojciec X, 
zmobilizowało wszystkie 
siły w jego obronie, zwalając całą winę na nikczemną kobietę, histeryczną 
dziewczynę, która 
chciała go zgubić, ale nie zdołała. Takie właśnie echa dosłyszał nasz dziekan. A 
przecież była 
to młodziutka dziewczyna, niezwykle pobożna, żarliwa uczennica ojca Xi którą 
dotknęło 
straszliwe nieszczęście i nie miała innego oparcia niż w nim.
- Wiem, czym była podczas całej tej sprawy, której ponurych konsekwencji wcale 
nie 
znasz: młodą męczennicą. Tak, właśnie męczennicą. I okazała się - dodałem - 
kobietą, którą 
miałem szczęście spotkać na mej drodze.
- Tyś oszalał, mój biedny chłopcze, ona cię doprowadziła do szaleństwa!
Nie była już zagniewanym bóstwem, na któreśmy czekali, ale złamaną matką, 
zgnębioną katoliczką, raczej umocnioną niż zachwianą w swoich przekonaniach tym, 
co jej 
powiedziałem. Zresztą nigdy nie widziałem, by mamusia poddawała się jakimś 
argumentom, 
by choć robiła wrażenie, że ich słucha. Zaczęła szukać w torebce chustki, wciąż 
stojąc na 
środku pokoju i wpatrując się w potwora, jakim się oto stałem. Wytarła nos, 
osuszyła oczy. 
Próbowałem ją przyciągnąć i ucałować, ale się uchyliła, jakby się bała mnie 
dotknąć. Może 
bała się naprawdę?
- Posłuchaj, Alain.
Dobrze wiedziała, że jestem opętany, urzeczony, że nic ode mnie nie uzyska, ale 
już 
najmniejsze ustępstwo, jakie mógłbym zrobić dla matki, to pewien czas na 
zastanowienie, 
zwłoka, która biorąc pod uwagę mój wiek byłaby wskazana, nawet gdyby chodziło o 
zaręczyny normalne, z młodą dziewczyną z naszej sfery. Mamusia mówiła nie 
podnosząc 
głosu, czuła się na pewnym gruncie. Któż by nie przyznał, że propozycja jest 
rozsądna? 
Wyraziłem zgodę w dosyć mglisty sposób.
- Powiedzmy, rok... Za rok wrócimy do tej sprawy.
10 - Młodzieniec z dawnych lat Poczułem stryczek na szyi. Zacząłem się bronić, 
przystałem na cztery miesiące, dzielące nas od nowego roku. Cztery miesiące to 
był jednak 
czas, aby ochłonąć, zobaczyć, co będzie. Poprosiła, abym ten okres poświęcił jej 
całkowicie, 
nie oddalał się od niej, żebyśmy się już nie rozstawali do Bożego Narodzenia.
- Z zastrzeżeniem - powiedziałem na wszelki wypadek - że z początkiem roku 
akademickiego moja praca może wymagać, abym pojechał do Paryża.
- Jaka praca?
- Magisterska.
- Twoja? Magisterska? Jaka magisterska?
- Przecież ci o tym mówiłem. Nigdy nie słuchasz, gdy mówię ci o mojej pracy. Na 
temat początków ruchu franciszkańskiego we Francji. Doradził mi to mój profesor, 
Albert 
Dufourcg.
Już nie słuchała. Zdjęła kapelusz, wolno wyciągając długie szpilki. Zapytałem, 
czy nie 
zamierza wrócić do Maltaverne. Ależ nie, już mnie nie zostawi samego. 
Depeszowała do 
Ludwika Larpe i jego żony. Będą tu dziś wieczorem.
- A potem wyjedziemy, dokąd zechcesz, albo zostaniemy w Bordeaux. Jestem na 
twoje rozkazy, jak w gruncie rzeczy byłam zawsze.
Co robić? O Boże! Jak mogłem ulec tej dziecinnej koncepcji (ale ulegliśmy jej 
wszyscy troje), że siłą rzeczy do planu, jaki ułożyliśmy, dostosuje się 
rzeczywistość, że 
wszystko odbędzie się tak, jak myśmy postanowili, że moja matka zareaguje w taki 
sposób, 
jak myśmy umyślili, że będzie reagowała.
- Jeszcze o jedno chcę ciebie prosić, Alain, ale mi nie odmówisz: mianowicie, 
byś 
zgodził się zobaczyć z księdzem dziekanem. Będzie tu jutro na obiedzie. 
Porozmawiasz z nim 
albo nie.
Matka przeszła do swojej sypialni, a ja do pokoju Laurentego, szybko zapakowałem 
walizkę Szymona Duberc, ściągnąłem bieliznę z łóżka i wepchnąłem ją pod komodę. 
Z tą 
właśnie walizką ujrzeli mnie Maria i Szymon, gdy wkroczyłem do księgarni, 
przybity i 
spocony. Maria, zajęta sprzedażą Przewodnika po Francji PoSudniowoZachodniej, 
przyszła 
wkrótce do klitki, gdzie Szymon zasypywał mnie pytaniami. „Och, Szymonie kochany 
- 
mówiłem - przysięgam, że nasza pani nie zamierza umierać, wcale nie umarła.”
Złożyłem im najwierniejsze, na jakie mnie było stać sprawozdanie z tego, co 
zaszło 
pomiędzy matką i mną. „Wygrała ze mną, jak zwykle, i tak już zostanie na 
zawsze...” Maria 
zaoponowała.
- Oj, biedny chłopcze, przecież jeszcze nigdy nie był pan w takim stopniu panem 
sytuacji, jeśli pan naprawdę tego chce. Nie ma rzeczy, na którą pańska matka się 
nie zgodzi za 
cenę zerwania naszych zaręczyn... W każdym razie obecnie, bo nie należy się 
łudzić, z 
jednego nie zrezygnuje nigdy, z tysiąca hektarów Serisa, z tego, by jeszcze 
przed śmiercią 
zapanować nad tym królestwem sosen i piachu, nad tym rozpalonym piecem...
- Ależ Mario - przerwałem jej półgłosem - jesteśmy zaręczeni „naprawdę”.
Potrząsnęła głową, a ponieważ Szymon przeszedł do księgarni, żeby nas zostawić 
samych, powiedziała:
- Tak, tyś w to wierzył, przynajmniej w ciągu kilku minut naszej nocy. Bądź 
błogosławiony za tych kilka minut. Ale dobrze wiesz, że to nie było 
„naprawdę”...
- Dlaczego, Mario? Dlaczego?
Uczucie ulgi, jakiego doznałem, budziło we mnie zgrozę. Szymon wrócił do nas, 
wcale nas nie widząc, pochłonięty własnymi myślami.
- Byliśmy idiotami - powiedział. - W pierwszej chwili myślałem, że Prudenty nas 
oszukał. Ale nie, nasza pani z pewnością przez parę dni miała taki zamiar, żeby 
pana 
szantażować tym, że opuści Maltaverne i zabierze mojego ojca ze sobą. Wie 
jednak, że nawet 
nie wyjeżdżając z naszej osady można by znaleźć na miejsce po moim ojcu więcej 
kandydatów, niżby pan zdołał obejrzeć w ciągu jednego dnia. Jeśli chodzi o to, 
że ojciec zna 
wszystkie granice, to oczywiście jest wygodne, ale przecież można posłużyć się 
katastrem.
- Możliwe też - powiedziałem do Marii - że kiedy moja matka dowiedziała się od 
księdza dziekana, jaka pani jest, co pani zrobiła z księgarni Barda, zrozumiała, 
co umiałaby 
pani wydobyć z Maltaverne. Mówiąc między nami moja matka ma niezasłużoną opinię 
kobiety interesu. Jej gwałtowna żądza własności przejawia się w pysze, jaką w 
niej budzi 
posiadanie sosen na pniu, podczas gdy wiele z nich powinno się ściąć, bo 
próchnieją i tracą na 
wartości. Gdyby pani stała się właścicielką Maltaverne, znalazłaby pani sposób 
na wydobycie 
od razu setek tysięcy franków tak, aby przy tym majątek nic nie ucierpiał. A 
nawet 
przeciwnie...
Spytała mnie ze śmiechem, czy próbuję ją skusić, czy wzbudzić w niej żal. A 
ponieważ się oburzyłem, westchnęła:
- Ach, pan jest nieodrodnym synem „naszej pani” (i już ciszej:) - w gruncie 
rzeczy 
masz równie nieugiętą wolę jak ona.
- Tak - szepnąłem spuszczając głowę. - Wie pani, jaka myśl mnie prześladuje? 
Wiem, 
do kogo będę podobny w roku 1970. Często opowiadam, pani o starym z Lassus...
Maria wyszła, odwołał ją jakiś klient, ale Szymon mnie usłyszał.
- A ja, panie Alain, czym będę w roku 1970?
Albo raczej do czego bym doszedł, bo w tych latach zostanie już ze mnie tylko 
kupka 
kości. Ja nie byłbym niczym. Gdy tymczasem pan będzie naprawdę żył, nie wiem, co 
pan 
przeżyje, ale to będzie życie, o którym będzie można opowiadać, które pan sam 
będzie mógł 
sobie opowiadać, ponieważ mnie, pańskiego świadka, już wtedy nie stanie. I w 
roku 1970 
będzie pan nadal dostawał pierwsze nagrody za wypracowania, zobaczy pan. Ale 
ja...
- No, teraz już wiemy, że znajduje się Szymon z powrotem w punkcie, z którego 
wyszedł. Królestwo, które Szymon we własnym mniemaniu już opuścił, nosił Szymon 
stale w 
sobie, i jest ono wszędzie tam, gdzie i Szymon się znajduje.
- Przenigdy! - obruszył się z tłumioną pasją, co przy jego wymowie zabrzmiało 
komicznie. - Tez coś, czy pan sobie wyobraża, że pójdę ich błagać, żeby mnie 
znowu wzięli?
Nie odpowiedziałem, ale po chwili milczenia, gdy zauważyłem, że się uspokoił, 
zapytałem obojętnym tonem, czy widuje czasami księdza dziekana. Nie, nie widywał 
go już. - 
Ale od czasu do czasu pisujemy do siebie. On się mnie nie wyrzekł.
- Jutro będzie na obiedzie przy ulicy de Cheverus. Jeżeli Szymon zechce, namówię 
go, 
żebyśmy zaszli potem do księgarni, mniej więcej o tej porze...
Tym razem Szymon nie wybuchnął i nawet krew lekko zabarwiła jego kamienną 
twarz, jak pierwszego dnia, kiedy mnie ujrzał na ulicy SainteCatherine. 
Powiedział: - Bardzo 
chętnie bym go znów zobaczył... ale jako przyjaciela, co? Nie jako kierownika 
duchowego. 
To się już skończyło. Już nie potrzebuję nikogo, żeby wiedzieć, co powinienem 
robić.
- Może nikogo poza nim, Szymonie. Zawsze istnieje ktoś, kto zarówno jeśli chodzi 
o 
dobre, jak o złe rozeznaje się w nas lepiej niż my sami, lepiej nas 
rozszyfrowuje. Dla mnie 
takim człowiekiem był Donzac, potem Maria, a i Szymon także.
- Ja, panie Alain? Ja? Cóż ja panu dałem?
- Szymon jest przejrzysty, pomaga mi wierzyć w Łaskę. Pozbawiony wszystkiego, 
czym ja byłem zasypywany i przytłaczany, aż się zatracę pod ciężarem moich 
„wielu 
posiadłości”, podczas gdy Szymon...
Donzac zrozumie, że nadaję tutaj formę temu, co było treścią naszych wypowiedzi 
na 
zapleczu księgarni, gdzie dokonała się między Szymonem a mną nasza pamiętna 
wymiana: 
każdy z nas ujrzał jasno i określił, do czego drugi jest powołany. Oczywiście, 
nie od tego dnia 
zacząłem myśleć o pisaniu: pisałem właściwie zawsze; lecz od tego dnia myślę, że 
mógłbym 
spróbować zostać pisarzem choćbym miał sam siebie wydawać. To, co piszę obecnie, 
jestem 
w trakcie pisania - mógłbym wydrukować. A ostatni rozdział... Wystarczyłoby mi 
strawestować ostatni rozdział Szkoły uczuć: „Nie podróżował, nie znał 
melancholii statków 
oceanicznych, chłodu przebudzeń pod namiotem, oszołomienia krajobrazem i 
ruinami, 
goryczy zrywanych uczuć. Nie wrócił, ponieważ nigdzie nie wyjechał...”
Kiedy doszedłem do końca Galeries, spostrzegłem, że gwałtowny deszcz po burzy 
zalewa uszczęśliwione miasto. Przeczekałem do końca ulewy wraz z innymi 
przechodniami, 
wszyscy się cieszyli i głośno dzielili się swoją radością. Ale ja czułem się 
wyzwolony nie 
tylko przez ten burzowy deszcz. Wrócę tutaj jutro, umówiliśmy się na spotkanie. 
Lecz 
wyszedłem już z księgarni, wyszedłem z niej zupełnie. To, dlaczego pewnego dnia 
tam 
wstąpiłem, ostatecznie się już wypełniało. Wydobywałem się z Maltaverne i z mego 
nieskończenie długiego dzieciństwa i obejmowałem jednym spojrzeniem życie, jakim 
będę 
teraz żył, jakie mi Szymon przepowiadał z głębokim przekonaniem, i oto byłem 
równie 
przekonany jak on, równie przeświadczony, i pewien, że nie umrę, chociaż dokoła 
mnie 
choroba, która zabrała mego brata Laurentego, porywała co dnia tylu chłopców i 
tyle 
dziewcząt, i choć ja także miałem to zaciemnienie na lewym płucu; ale ja nie 
umrę, ja będę 
żył, zacznę teraz żyć.
Skoro deszcz ustał i mogłem już przejść ulicę SainteCatherine i przez Margaux 
dojść 
do ulicy de Cheverus, wiedziałem, że dla mnie zamknięcie się z Szymonem w 
Maltaverne nie 
wchodzi już w rachubę: wyjadę do Paryża po to, aby mnie spotkało wszystko, co ma 
mnie 
spotkać - każda rzecz i każdy człowiek o swojej godzinie. A przecież nie utracę 
nic z owego 
Maltaverne, skąd się wyrywałem, zabiorę je ze sobą, będzie moim skarbem, takim 
samym jak 
skarb, któryśmy z Laurentym zakopywali pod sosną, by go odnaleźć podczas 
następnych 
wakacji: pudełeczko, w którym było tylko parę kulek z agatu...
Donzac będzie miał rację, jeśli nie uwierzy, że wszystko to zarysowało mi się 
tak 
wyraźnie zaraz po wyjściu z księgarni, wtedy gdy deszcz po burzy zalewał ulicę 
SainteCatherine; poszczególne jednak elementy owej wizji tkwiły już we mnie - i 
radości z 
poczucia, że przekroczyłem próg, że zrobiłem początek, doznaję oto teraz, w 
miarę jak piszę. 
Radość! Łzy radości! Wędrówka bez kresu, w której nawet burze w gruncie rzeczy 
będą 
rozkoszami. Mam dwadzieścia dwa lata. Mam dwadzieścia dwa lata. To i tak 
okropne, że nie 
mam lat piętnastu, że nie mam osiemnastu, najwyższy czas, żeby się zacząć 
cieszyć. Wiem, 
że teraz już każdy rok będzie stopniem, po którym będę schodził... Lecz 
zatrzymuję się na 
stopniu dwudziestu dwu lat, właściwie tworzę sobie złudzenie, że się zatrzymuję, 
bo przecież 
w istocie ani Hure, ani czas nie zatrzymują swojego biegu.
Rozdział X 
Mamusia czekała na mnie na podeście schodów, lecz już nie udręczona i 
zaniepokojona, jak sobie wyobrażałem. Stała przede mną wściekła i sinoblada, 
taka, jakiej się 
spodziewałem, kiedy wysiądzie z samochodu, ale wtedy taka nie była. Bóg raczy 
wiedzieć, co 
w czasie mojej nieobecności doprowadziło ją do tego stanu.
- Ona tutaj spalał Ośmieliłeś się ją sprowadzić i położyć w łóżku twojego 
biednego 
bratał Tę szelmęl Jak mogłem tego nie przewidzieć? Ledwie się odwróciłem na 
pięcie, 
wszczęła widać polowanie i węch zaprowadził ją prosto do bielizny pościelowej, 
niedbale 
ukrytej pod komodą.
- Brudna bielizna, i to jaka brudna! Spałeś w niej także. W domu twojej matki, w 
łóżku twego brata. Czy mogło mi przyjść do głowy, że jesteś zdolny do podobnego 
bezeceństwa? I jeszcze masz czelność się śmiać, nieszczęsny chłopczel Co ona z 
ciebie 
zrobiła!
- Ja się nie śmieję, uśmiecham się smutno, że znowu popełniasz twój zwykły 
grzech 
bezpodstawnego sądu. Kobieta, którą znieważasz, wcale jej nie znając, nigdy tu 
nie była. 
Przyjm do wiadomości, że gdyby przyszła (chwilę się wahałem), niepotrzebne by 
nam było 
łóżko Laurentego.
Nie zareagowała. Widocznie nie zrozumiała.
- A więc kto nocował w tym pokoju, w tej pościeli? Kogoś tu sprowadził z ulicy?
- Kogoś, kogo znasz, mamusiu, kogo znasz od urodzenia.
Myślała, że z niej kpię. Kiedy rzuciłem jej nazwisko Szymona Duberc, na parę 
sekund 
oniemiała.
- Och, już tylko jego tu brakło. Tego zaprzańca!
- Utrata wiary nie jest zaparciem się Boga.
Kleryk, który opuszcza seminarium, to ofiara fałszywego kroku.
- Przeszedł do wrogów, dobrze o tym wiesz.
- A jeśli ci powiem, że w obydwa poranki, które tutaj spędził, chodził na 
prymarię?
Prawdę mówiąc me miałem na to niezbitego dowodu. Mógł wychodzić o świcie z 
chłopskiego nawyku. Nie zdołałem się jednak oprzeć pokusie speszenia mojej 
biednej matki, 
która w tym momencie wzbudziła we mnie litość. Powiedziałem jej, że należy się 
cieszyć, nie 
zaś smucić tym, czego się teraz dowiaduje.
- Podczas gdy przeprowadzałaś tutaj rewizję i szukałaś śladów moich zbrodni, 
spotkałem się właśnie z Szymonem, z którym byłem umówiony, i uzyskałem jego 
zgodę na 
to, że się zobaczy z księdzem dziekanem. Ale nie tutaj, nie bój się.
Ludwik Larpe w letniej białej kurtce otworzył drzwi i oznajmił; - Podano do 
stołu.
Nie przypominam sobie, abym widział kiedy matkę tak zbitą z tropu jak podczas 
tego 
obiadu, zachwianą w swoich pewnikach, w swym zasadniczym przeświadczeniu, że 
zawsze 
ma rację, na każdy temat, a już szczególnie w tym, że ludzie są na pewno tacy, 
jakimi ich 
widzi, i nie mogą być inni. Jeśli jej nie oszukałem, jeśli ten mały Duberc co 
rano chodził na 
mszę, źle go sądziła. To, co jej opowiadałem o szelmie, łatwo mogła w całości 
odrzucić i 
trzymać się utartego wyobrażenia: naiwny chłopiec, którego usidliła zepsuta 
kobieta. Kobiety 
tej nigdy przecież nie pozna. Szymon natomiast pojawiał się znowu. Nigdy zresztą 
całkowicie 
nie zszedł dotąd ze sceny, pozostał tematem spornym pomiędzy dziekanem a 
mamusią.
Skąd bierze się wszystko, co piszę tu na jej temat, jeżeli nie z mego odczucia 
wewnętrznego i z pewnego pojęcia, jakie sobie o mamusi urobiłem? Czyżbym, odkąd 
prowadzę ten dziennik, próbował tylko podsuwać Donzacowi obraz Maltaverne z 
wyobraźni, 
równie nierealny jak Piękność czy Bestia albo Czupurek? Jak wyglądała 
rzeczywistość? Moja 
matka, której apetyt dopisuje niezmiennie, zawsze zwracająca ogromną uwagę na 
to, co jej 
podają, postrach kucharki przez swe bezapelacyjne wyroki, tego wieczoru nie 
tknęła niczego, 
ledwie skończyłem posiłek, wycofała się do swojego pokoju, zostawiając mi 
swobodę wyjścia 
z domu. Ale nie wyszedłem, a że nie chciałem uronić ani sekundy z nocy 
ochłodzonej 
deszczem, który spadł po burzy, otworzyłem wszystkie okna, co ze względu na 
komary 
zmuszało mnie do siedzenia po ciemku, bez czytania.
Lektura do tego stopnia jest wszystkim w moim życiu (nieraz zastanawiam się 
nawet, 
czy nie rozgrzeszała mnie ona od udziału w życiu), że może mając dwadzieścia dwa 
lata 
wcale bym nie wiedział, co kryje się za banalnym zwrotem „życie wewnętrzne”, 
gdyby 
komary mego rodzinnego miasta nie zmuszały mnie często do siedzenia bez ruchu 
naprzeciw 
wyiskrzonego płatu nieba ponad dachami, zamkniętego w ramie okna. Może nigdy nie 
wiedziałbym tego, co wiem i co jest tak niewiarogodne, że nie mówię o tym 
nikomu, bo 
uznano by mnie za pyszałka albo głupca, albo za szaleńca: mianowicie, że słowa 
„Królestwo 
Boże jest w każdym z was” są prawdziwe dosłownie, i wystarczy tylko zagłębić się 
w siebie, 
aby się doń dostać.
To, czego doświadczyłem owego wieczoru, sprawia, że jest on pamiętną datą w moim 
życiu, bo osiągnąłem to Królestwo jak nigdy przedtem, mimo że byłem w stanie 
ciężkiego 
grzechu - o tym nie mogę wątpić. Byłem zaś wychowany w przekonaniu, że grzech 
śmiertelny całkowicie odcina człowieka od Boga, co pobudza winowajcę do tego, by 
się z 
sytuacją pogodził, powiedział sobie: „przepadło to przepadło” i już nie walczył. 
Tego 
wieczoru słysząc wezwanie, tak dobrze mi znane, przytłoczony poczuciem winy, 
uciekłem się 
do wykrętu Donzaca polegającego na mówieniu sobie: „Gdybym był jednym z owych 
niezliczonych chrześcijan, żarliwych, lecz pozbawionych spowiedzi, gdyż są 
kalwinami czy 
luteranami, prosiłbym o wybaczenie bezpośrednio Tego, kto jest we mnie. Skrucha 
doskonała, wbrew temu, w co nam każą wierzyć, jest dostępna i nie stanowi 
wyłącznego 
przywileju świętych, jest dla nas osiągalna w tej samej mierze jak Królestwo 
Boże: to jest 
klucz, niezawodnie otwierający jego wrota”.
Zacząłem tedy rozpamiętywać wszystko, co zaszło pomiędzy mną a Marią, i 
stwierdziłem, że nie potrafię wzbudzić w sobie żalu, że w moim poczuciu ów 
grzech nie był 
winą, lecz łaską, że najgorsze, co mogło mnie było spotkać, to gdyby żadna 
kobieta nie 
wkroczyła w moje życie... Ale nie, wówczas właśnie brak owej kobiety byłby 
łaską. Teraz już 
nie ja mówiłem do siebie. Ogarnął mnie głęboki spokój. Chwilami nuciłem sobie 
pieśń 
Racin’ea na melodię Mendelssohna, której wyuczono nas w gimnazjum, albo na 
melodię 
Gounoda, którą wolał ksiądz dziekan:
Serca, o Panie, które Cię miłuje, Pokój i ciszę któż w świecie naruszy? Kiedy 
Twej 
woli szuka, zbywszy siebie - Jest 11 na ziemi, nawet w samym niebie Szczęście 
prawdziwsze, 
większa radość duszy Nad pokój serca, które Cię miłuje?
Rano mamusia nie wstała z łóżka. Okiennice były zamknięte. Migreny, na które 
cierpiała, wcale nie przypominały migren innych kobiet. Leżała w ciemności, z 
okładami 
gulardowej wody na czole. Poleciła mi, żebym ją wytłumaczył przed księdzem 
dziekanem. 
Może wyolbrzymiała ból, aby umożliwić nam to spotkanie w cztery oczy, jej 
ostatnią 
nadzieję. Dziekan z trudem ukrywał radość, jaką mu sprawiło, że będziemy jedli 
sami. Jego 
twarz o obwisłych policzkach, które stale ugniatał niczym miąższ chleba, 
zazwyczaj stroskaną 
i chmurną, rozjaśniło uszczęśliwienie naiwne i dziecinne. Bardzo się jednak 
zestarzał, jego 
tonsura już nie potrzebowała fryzjera; a przede wszystkim wcale się już nie 
puszył: to 
zwłaszcza sprawiało, że różnił się od księdza znanego mi w dzieciństwie. Nie 
miał już takiej 
wyniosłej, pewnej siebie postawy.
Ledwie rozpoczął jakieś aluzje, aby okazać posłuszeństwo dyrektywom „pani” i 
skłonić mnie do mówienia, uchyliłem się. Zapewniłem go, że matka niepotrzebnie 
się trapi, że 
jedna tylko kobieta w straszliwy sposób absorbuje moje życie, i to właśnie ona, 
więc dla mnie 
istnieje tylko jeden problem: jak by się od niej wyzwolić, choćby za cenę 
małżeństwa 
niedorzecznego w oczach świata. Miałem się na baczności, by całkowicie nie 
uspokoić 
księdza dziekana, robić tylko wrażenie, że jeszcze nic nie postanowiłem.
- Ale - ciągnąłem dalej - to nie ja jestem dla księdza dziekana interesujący 
(ponieważ 
zaś jął protestować:), chciałem powiedzieć, że w tym momencie nie dla mnie 
powinien ksiądz 
skakać do wody, ale na ratunek Szymona, którego zresztą widuję codziennie. Tak, 
to jest 
właśnie odpowiednia chwila, by go wyciągnąć na brzeg; tym razem jednak on już 
sam pójdzie 
tam, dokąd się poczuje powołany, ksiądz dziekan winien jedynie asystować, aby mu 
ułatwić 
wyjście. Proszę się tylko wystrzegać i pamiętać, że wystarczy napomknąć przy nim 
o 
„kierowaniu”, a natychmiast się zjeży.
Słuchał z uwagą pełną skromności, bardzo wzruszającą. Biedny nasz dziekan cały 
swój gorący a nie wyżyty instynkt ojcowski wyładowywał na tym wiejskim chłopcu, 
oczywiście nie pozbawionym serca, ale stwardniałym i zgorzkniałym, o którym 
mówił teraz 
nieprzerwanie; - Ani na chwilę nie straciłem go z oczu, wiesz, zawsze czuwałem 
nad nim z 
daleka, choć się wcale nie domyślał. Podczas pierwszej zimy w Paryżu przechodził 
zapalenie 
płuc. Nawiązałem kontakt z gospodynią, u której mieszkał, smarowałem jej łapę i 
przysyłała 
mi komunikaty o jego zdrowiu, po kryjomu, ma się rozumieć. Szymon pomyślałby, że 
to już 
jego ostatnia godzina, gdyby zobaczył, że kręcę się koło jego łóżka.
Ponieważ moja matka leżała, nic nie stało na przeszkodzie, by dziekan spotkał 
się z 
Szymonem raczej przy ulicy de Cheverus niżeli w księgarni. Zgodził się, „tylko 
trzeba, żeby 
pani pozwoliła”. Kiedy przedstawiłem mamusi naszą prośbę przez uchylone drzwi, 
przerwała 
mi głosem, jakim mówiła, kiedy się źle czuła: „Róbcie, co chcecie, bylebym ja go 
nie 
oglądała”.
Rozmowa odbyła się w małym saloniku i trwała niemal dwie godziny, po czym 
Szymon odpłynął w swoją stronę nie pożegnawszy się ze mną. Uzgodnili między 
sobą, że 
jeszcze przez rok zostanie w Talence, gdzie proboszcz, „święty ksiądz Moureau”, 
przyjaciel 
dziekana, miał zająć się Szymonem i przygotować go do powrotu, oczywiście nie do 
seminarium w Bordeaux, ale może w IssyIesMoulineaux. Wymagało to wielu 
przemyśleń i 
starań.
Ze swej strony przyrzekłem dziekanowi, że wkrótce ujrzy mnie w Maltaverne: matka 
dopięła w końcu, że wyraziłem zgodę na wyjazd, ale wyraźnie niechętnie. 
Utrzymywałem, że 
muszę najpierw porobić nieodzowne dla mojej pracy notatki w bibliotece 
miejskiej; nie sądzę, 
by ktokolwiek mógł się pochwalić, że mnie tam widywał...
Otwieram ten zeszyt po upływie dwóch miesięcy. To, co przeżyłem, nie dawało się 
ująć żadnym opisem, było nie do wyrażenia; pewien rodzaj wstydu jest 
nieprzekazywalny. 
Cokolwiek zdołam tu powiedzieć, będzie, jak i wszystko dalsze, jedynie 
ustawianiem, 
ujmowaniem w formę. Spróbuję jednak: muszę dotrzymać obietnicy danej 
Donzacowi... 
Prawdę mówiąc na co mi pretekst, jaki sobie stwarzam? Jak gdybym nie znajdował 
przyjemności w ponownym przeżywaniu tego wstydu, godzina po godzinie, aż do 
końca 
sprawy, lub raczej do tego rozdziału moich dziejów, który się dopiero zaczyna!
Piszę to dwudziestego października, trzymając zeszyt na kolanach, w naszym 
szałasie 
do polowań na gołębie, w miejscu zwanym La Chicane, o całe kilometry oddalonym 
od 
wszystkich folwarków. Powietrze jest mgliste i łagodne, dzień, w którym powinny 
być 
wielkie przeloty, ale grzywacze nie lecą; ciepło jest, marudzą jeszcze na dębach 
i opychają się 
żołędziami. Widzę z profilu spiczasty nos i wydatną szczękę Prudentego, który 
obserwuje 
szlaki niebieskie między wierzchołkami, gdzie pojawią się ptaki, jeżeli się 
pojawią. Jakiś - 
dzierżawca gwizdnąwszy najpierw podchodzi do Prudentego i pyta:
- Passa? palumbes?
- Nade! Nade!
Podobnie jak Hure, tych parę olbrzymich, rozłożystych dębów osłaniających nasz 
szałas dawało mi jakby wyczuwalne poczucie wieczności, w przejmujący sposób 
uprzytamniało tymczasowość, która jest naszym losem. To jeszcze nic, że się jest 
myślącą 
trzciną, ale być myślącym owadem, i to takim, który choć ma nie wiedzieć jak 
krótki okres 
życia przed sobą, zawsze znajdzie jednak czas na spóikowanie - to już jest 
ohyda. Spróbuję z 
tego, co się wydarzyło, utrwalić okruchy, które wydają mi się możliwe do 
wysłowienia.
Nie bywałem w bibliotece miejskiej nie dlatego, że prawie co wieczór chodziłem 
na 
ulicę L’Eglise SaintSeurin. Z Marią spotykałem się dopiero po zamknięciu 
księgarni, łatwo 
więc mogłem pogodzić to, czego wymagała praca magisterska, z wymaganiami mojej 
miłości. Ale w ciągu owych dusznych i wlokących się godzin w mieście, ociężałym 
od 
skwaru, nie byłem zdolny do niczego oprócz czekania... Więc cóż z tego? Gdzie tu 
jest 
tragedia? To zdarza się wszystkim i każdemu w pewnym wieku, w pewnych okresach 
życia. 
Tak, trzeba być katolikiem, jakim ja jestem, albo być nim w przeszłości, jak 
Maria, aby mieć 
przekonanie, że chodzi o więcej niż życie, kiedy ulegamy instynktowi, który 
zapewnia 
rozmnażanie się żywym gatunkom. Albo raczej trzeba należeć do gatunku katolików 
bezkompromisowych, z jakich się wywodzę: na ile by sobie pozwolili, nie szukają 
wymówek. 
Jeśli się gubią, gubią się z pełną świadomością.
O jednym już nie wątpiłem, o dobrej wierze Marii w dniu, kiedy przejawiła lęk, 
że 
może mnie odciąć od Boga, a ja przypuszczałem, „że nie mówi szczerze”. Wyrzekła 
się Boga 
dla siebie, nie dla mnie. Utrzymywała, że powstałem ze stopu, w którym to, co 
pochodzi od 
Chrystusa, miesza się z tym, co pochodzi od Kybele... Ale jej zdaniem 
pierwiastek katolicki 
dominuje: „Nie chciałabym cię zniszczyć” - powtarzała. Oponowałem przypominając 
jej 
naszą noc w Maltaverne. Czemu, zastanawialiśmy się, teraz jest inaczej? Czemu te 
niemal 
cowieczorne ukradkowe powroty na ulicę Eglise SaintSeurin, podczas gdy rozstając 
się w 
przeddzień postanawiamy zgodnie, że to już ostatni raz? Czemu te ponawiające się 
upadki tak 
mało były podobne do snu naszej letniej nocy, kiedy to w jednej chwili odsłoniła 
się przede 
mną pełnia szczęścia na świecie - jak gdyby nasze dwie dusze uzyskały tego 
wieczoru, tego 
jednego wieczoru, pozwolenie, aby zespoliły się z sobą, w chwili gdy zespalały 
się ciała? A 
teraz znowu skazany byłem na uczucie odrazy. Kto mnie nauczył odrazy?
„Co tobie chodzi po głowie?” - powiedziałaby biedna mamusia. Maria nie była 
podobna do żadnej innej może dzięki temu, że ongi była dziewczyną pobożną. W tym 
również nie ma kłamstwa: wszystko, co przecierpiała, nieskończenie przerastało 
moje udręki. 
Cierpienie ją postarzało, a raczej przywracało jej prawdziwy wiek, podczas gdy 
ja, jak 
twierdziła, zachowywałem anielski wygląd - nawet skrzydła miałem nie pomięte, 
mówiła 
żartobliwie i smutno.
Przy ulicy de Cheverus oczekiwała mnie mamusia, krążąc po pokojach z tragicznym 
wyrazem twarzy, jaki miewała w okresach największych bólów. Przeciągałem, jak 
mogłem 
najdłużej, pozór studiowania w bibliotece miejskiej. Zażądała, bym jej chociaż 
określił termin 
naszego wyjazdu.
Nie chciałem ustalać żadnego. Po tygodniu przestała mnie pytać o cokolwiek i już 
nie 
udawała, 11 - Młodzieniec z dawnych lat że pozwala się oszukiwać. Wiedziała, 
skąd wracam 
co wieczór, i wiedziała, że ja o tym wiem. Umyślnie całowała mnie długo, żeby 
coś 
zwietrzyć, lecz była ślepa, nie dostrzegała tego, co napełniłoby ją radością, 
gdyby umiała 
przejrzeć: sądziła, że schwytany jestem w sieć pajęczą, i rzeczywiście byłem - 
ja, czy raczej 
moje ciało podczas godzin oczekiwania, i później, na przeciąg paru minut. Ale 
moja matka 
absolutnie nie wyczuwała, że nie było już mowy o tym, abyśmy mieli związać się 
na zawsze, 
Maria i ja: z mojej niewoli w chwili obecnej wnioskowała o niewoli wiecznej.
Wychodziłem wieczorami, po kolacji, najedzony i znużony. Mamusia wiedziała, że 
nie aby grzeszyć: niezmiennie prosiłem, żeby mi towarzyszyła. Odmawiała, ale 
była 
spokojna. Czasami wracałem po godzinie, czasami później, jeśli słuchałem 
koncertu na 
powietrzu, jakie dawano na placu Quinconces podczas letnich miesięcy; przeważnie 
jednak 
poprzestawałem na lodach w kawiarni de la Comedie, albo mimo komarów wałęsałem 
się po 
tarasach parkowych, z dala od tłumów stłoczonych wokół dętej orkiestry 57 pułku.
Teraz, pod koniec sierpnia, miałem pewność, że nikogo tutaj nie spotkam. Tego 
jednak wieczoru usiadłem na ławce, na skraju terasy, gdzie już siedział jakiś 
młodzieniec z 
fajką. Ulokowałem się możliwie najdalej, nie patrząc w jego stronę. Zagadnął 
mnie drwiącym 
tonem:
- Ty w sierpniu w Bordeaux? Więc nie wyjechałeś do Arcachon czy Pontaillac, albo 
do Luchon?
Poznałem w nim studenta humanistyki nazwiskiem Keller, jednego z tych katolików, 
co to „idą do ludu”, członka ruchu Sillon, chłopaka z rodzaju takich, którym 
działam na 
nerwy nawet nie otwierając ust.
- Prawdopodobnie dlatego - odparłem pewnym szczególnym tonem - że mam tu coś 
lepszego do roboty.
Mruknął: - U ciebie to nie dziwne. - Gdy przed dwoma laty spotykaliśmy się na 
uniwersytecie, ów apostoł, początkowo oczarowany, próbował mi prawić kazania; 
był to 
jednak okres, kiedy w moim pojęciu Pod okiem barbarzyńców Barresa dawało 
odpowiedź na 
wszystko i dostarczało mi gotowych sformułowań do obrony przed kolegami „o 
donośnym, 
obelżywym śmiechu”. Przeciwstawiałem im „gładką powierzchnię”. Nie odmawiałem 
sobie 
tej przyjemności i wobec Kellera, który bardzo szybko zaliczył mnie do gatunku 
najbardziej 
godnego wzgardy na tym świecie: do nadętych burżujów.
- Co ty o mnie wiesz? - odparłem. - Tylko to, co ci zademonstrowałem, żebyś mi 
dał 
święty spokój, jak się też wkrótce stało. Z takim samym powodzeniem mogłem ci 
był odegrać 
numer „piękna dusza”, za czym przepadasz.
- No i cóż te twoje maski osłaniają? To nie musi być nic pięknego...
- Wcale nie proszę, żebyś patrzał.
Zapewne zostało to powiedziane w sposób, który speszył owego katolika, bo 
natychmiast podjął:
- Wybacz, przyznaję, że nie miałem prawa odzywać się z taką wyższością. 
Wszyscyśmy biedacy.
- Oczywiście, Keller, ale od takiego biedaka jak ja, rozpieszczonego, psutego, 
cierpiącego tylko samolubnie, daleko jest do biedaka jak ty, łaknącego i 
pragnącego 
sprawiedliwości.
- O, w]iesz, mimo wszystko i ja szukam własnych satysfakcji... Powinniśmy się 
częściej widywać - dorzucił z zapałem. - Już ci nie będę prawił kazań.
Miałem ochotę komuś się zwierzyć. Dusiłem się.
Powiedziałem mu:
- Chętnie, ale przechodzę zły okres. Czuję się bardzo opuszczony przez Boga.
Wziął moją rękę i chwilę przytrzymał w swojej.
- „Kiedy myślisz, żeś daleko ode mnie, właśnie wtedy jestem blisko ciebie”. 
Znasz te 
słowa z Naśladowania?
- Ale tu nie chodzi jedynie o oziębłość, oschłość; ja żyję w grzechu.
- W grzechu?
- Tak, i kobieta, z którą to czynię, pragnie tak samo jak ja, abyśmy się 
wyrzekli... Jest 
jednak taka chwila w ciągu dnia, gdy to już nie zależy ani od niej, ani ode 
mnie.
- „Wiłem, rozumiem - powiedział Keller poważnym głosem. - No, cóż, będę się 
modlił, poproszę o modlitwy. Jestem bardzo zaprzyjaźniony z przełożoną wizytek.
- Och, nie - żachnąłem się. - Nie warto. To przecież bagatela, zupełna 
bagatela...
- Ty to nazywasz bagatelą?
Wstałem, przybrałem znowu ton, który na uniwersytecie tak irytował Kellera:
- Owszem, bo jestem pokorny, jeśli chodzi o pokorę nie lękam się porównania z 
nikim, nie sądzę, by jakikolwiek mój krok mógł mieć najmniejsze znaczenie.
- A jednak najbłahszy z takich kroków angażuje wieczność. Nie wierzysz w to?
- Wierzę... Lecz ten nie bardziej niż inny. Najgorsze we mnie, widzisz, nie są 
moje 
czyny ani nawet myśli, Keller. Najgorsza we mnie jest ta obojętność w stosunku 
do żaru, jaki 
owładnął tobą, tak, tobą, katolikiem, ale także i młodymi wojującymi 
socjalistami, 
anarchistami... Najgorsza we mnie jest obojętność na cudze cierpienie, godzenie 
się na własne 
przywileje...
- Bo jesteś burżuj, wielki burżuj, trzeba go w tobie uśmiercić. Uśmiercimy go, 
zobaczysz.
- Burżuje są twardzi. I ja pochodzę z tych chłopów landyjskich, co każą pracować 
swoim starym rodzicom, póki nie zdechną, a jak wezmą małą dziewczynkę na służbę, 
taką 
gouge, jak je nazywają w narzeczu, wytrzymać może tylko dlatego, że to jest 
wiek, w którym 
się wszystko zniesie...
Umilkłem zawstydzony, że się wywnętrzam przed tą piękną duszą przypadkowo 
spotkaną, i wstałem:
- Zegnaj, Keller. Nie idź za mną. Zapomnij o tym, co ci powiedziałem. Zapomnij o 
mnie.
- Wyobrażasz sobie, że cię zapomnę? Zobaczymy się znowu po wakacjach. Obiecaj 
mi...
Biedny Keller. Będzie się modlił, cierpiał za mnie, zmuszał do modlitwy i 
cierpienia 
święte niewiasty. Co za szaleństwo! A jednak nic na świecie nie robiło na mnie 
takiego 
wrażenia jak świętych obcowanie, ta przekazywalność zasług: mój gniew na niego 
pochodził 
stąd, że mieszał się do moich najskrytszych spraw, a ja nie wątpiłem, iż może 
wywrzeć na nie 
wpływ, odmienić ich bieg. Co nie znaczy, bym sądził, że to, co się stało, 
wiązało się z naszym 
spotkaniem w Ogrodzie Botanicznym. To, co się zdarzyło, było w porządku rzeczy, 
mogło, a 
nawet musiało się zdarzyć: mamusia nie wytrzymywała już niepewności i trwogi, 
czas mijał, 
musiała zadziałać.
Nazajutrz rano, ledwie otworzyłem oczy, wiedziałem, że o zwykłej godzinie nie 
będę 
potrzebował dzwonić do domu przy ulicy L’Eglise SaintSeurin, Maria będzie 
czekała za 
drzwiami. Nie padało, ale musiało padać gdzie indziej, bo był to dzień 
wytchnienia. Po 
południu włóczyłem się więc jak zbłąkany pies po nabrzeżu. Doszedłem do doków. 
Wróciłem 
tramwajem, na tylnej platformie, w tłoku robotników portowych. Znów się trochę 
wałęsałem. 
Zresztą to, co robiłem do wyczekiwanego momentu, nie ma większego znaczenia. 
Około 
wpół do siódmej Marii nie było za drzwiami, dzwoniłem na próżno. Coś ją musiało 
zatrzymać. Postanowiłem przejść się jeszcze w pobliżu, już nie mogłem się 
opanować. Na 
dziesięć minut pogrążyłem się w mroku SaintSeurin, najciemniejszego kościoła w 
całym 
mieście, po czym wróciłem pod dom Marii. I w tej chwili ją zobaczyłem, 
przechodziła ulicę. 
Była zdyszana i blada. Wyciągnęła klucz z kieszeni: - Wchodź prędko, - Popchnęła 
mnie do 
salonu z zamkniętymi okiennicami. Nim jeszcze zdjęła kapelusz, oznajmiła: - 
Widziałam 
twoją matkę.
- Gdzieś ją widziała? Czy z nią rozmawiałaś?
- A tak, wyobraź sobie! Pokazywałam właśnie książkę pewnemu klientowi. Nagle 
poczułam się skrępowana przez wlepiony we mnie wzrok jakiejś pani w czerni, 
trochę 
korpulentnej, wyglądającej na osobę bardzo zamożną, która weszła przed chwilą. 
Od różu 
doznałam wrażenia, że nie jest to zwykła klientka, ale ktoś, kogo ja interesuję, 
i w tym 
momencie ujrzałam ciebie, tak, Alain, pojawiła mi się twoja anielska twarz, 
oddzieliła się od 
tego dużego władczego oblicza Agrypiny czy może Atalii. Poznałam twoją matkę, 
tak 
podobną do obrazu, jaki sobie o niej wytworzyłam. „Pożerać kogoś oczami”, wiesz, 
to może 
być dosłownie prawda. Powiedzenie, że mnie pożerała oczami, to jeszcze za mało, 
ona mnie 
szarpała.
Wydawało mi się, ‘że wiem, co znaczy być czyimś wrogiem. Ale nie, nienawiść, 
prawdziwa nienawiść zdarza się rzadziej niż przypuszczamy; mordowanie człowieka 
pomału, 
żeby się dobrze nasycić - gdyby to było bezkarne, teraz już wiem, jak mogłoby 
wyglądać.
- Czy należało pozwolić jej wyjść? Co byś ty zrobił, Alain? Ja uległam 
pierwszemu 
odruchowi, po prostu ciekawości. Podeszłam do niej, zapytałam tonem możliwie 
najbardziej 
zawodowym: „Czym można pani służyć?” Wydała się zaskoczona. Odparła, że wstąpiła 
tylko 
rzucić okiem na ostatnie nowości. „No tak - powiedziałam - a może także i na 
mnie?” 
Wyobrażasz sobie jej minę w tym momencie. „Pani wie, kim jestem?” „Ja wszystko o 
pani 
wiem, proszę pani”. Zbladła, szepnęła: „On pani o mnie mówi? Nigdy bym się tego 
po nim 
nie spodziewała!” Zaprotestowałam: „O, wcale nie dzięki temu, co on mi 
opowiadał, wiem o 
pani wszystko, ale dlatego, że pani wycisnęła na nim swoje piętno, urabiała go 
pani i 
formowała, jest tak bardzo pani dziełem, ciągle jeszcze, nawet teraz, kiedy się 
już pani 
wymknie. Wiem o pani wszystko w takiej samej mierze, jak wiem wszystko o nim”. 
Powiedziała: „To są tylko słowa...” identycznym głosem, jakim pewno dawniej 
nazywała 
ciebie „pleciugą”. Mruknęła groźnie: „Nie sposób rozmawiać w tym sklepie...” 
„Ale z tyłu 
jest pokoik. Jeśli pani zdecydowałaby się tam wejść...” Zgodziła się. Poprosiłam 
Belege’a, 
żeby przez chwilę zajął się klientami, i wprowadziłam twoją matkę do klitki.
- Mamusia w klitce?
- Tak, wyobraź sobie, znalazłyśmy się w tym kojcu nos w nos, według twojego 
określenia.
Pierwsze słowa, jakie do mnie skierowała, nie harmonizowały z jej furią: widać 
przygotowała je na zimno, zanim przyszła, i mam wrażenie, że w miarę jak mnie 
nimi 
częstowała, sama się uspokajała, powoli dostrajała się do ich tonacji. Zapewniła 
mnie, że nie 
pozwala sobie na żadne osądzanie mojej osoby, a zresztą tak jej zależy, aby 
wszystko dobre, 
co jej o mnie mówiłeś, było prawdą, że bardzo chce w to wierzyć. „Jeżeli jednak 
jest pani 
ową istotą wyjątkową, której obraz mi namalował (wbrew jej woli pogarda syczała 
z tych 
słów), niemożliwe, aby kochając Alaina, jak rzekomo pani go kocha, nie przyznała 
pani, że 
trudno, by coś gorszego spotkało chłopca dwudziestodwuletniego, a w stosunku do 
wielu 
spraw mającego wciąż jeszcze lat piętnaście...”
„Miał piętnaście lat, proszę pani, zanim mnie spotkał.”...Znakomicie pojęła, co 
chciałam przez to powiedzieć, zacisnęła szczęki, ale się pohamowała i ciągnęła: 
„Trudno, by 
spotkało go coś gorszego niż małżeństwo z kobietą o tyle od niego starszą i 
proszę mi 
darować, jeśli to panią zaboli, ale cóż, kobietą z przeszłością...” „O, tak - 
przerwałam - i z 
teraźniejszością, a dlaczego nie z przyszłością?” Całkiem na zimno starałam się 
ją zirytować, 
żeby wygarnęła wszystko. Podjęła znowu: „Czy sądzi pani, że na całym świecie 
znalazłaby 
się choć jedna matka, której by plany takiego małżeństwa nie przeraziły? Nie 
będę pani 
przypominać, co sprawia, że związek między naszymi dwiema rodzinami jest 
dosłownie nie 
do pomyślenia...” „Oczywiście, proszę pani... przede wszystkim dlatego, że ja 
nie należę do 
żadnej rodziny. Alain, o, tak, on jest młody Gajac, typowy syn rodu...”
Przerwałem Marii z irytacją;
- Wyśmiewałaś się ze mnie przed moją matką!
Chciałaś zabłysnąć, wziąć nad nią górę, pognębić ją, i posłużyłaś się do tego 
moją 
osobą!
- Tak - powiedziała -’ przyznaję, że te porachunki sprawiały mi jakąś dziką 
przyjemność, że z pełną satysfakcją pozwalałam sobie na arogancję. Najbardziej 
aroganckie, 
co miałam już na końcu języka, byłoby powiedzenie: pani syn prosił mnie o rękę, 
ale może 
być pani spokojna, nie ma mowy, żebym się zgodziła. Kocham jego, ale nie jego 
majątki, 
którymi się brzydzę, nie środowisko, które budzi we mnie wstręt... Mogłam też 
przyznać jej, 
że różnica wieku między nami stanowi istotnie niebezpieczeństwo dla naszego 
szczęścia, dla 
mnie jeszcze większe niż dla ciebie. No tak... Ale wtedy, Alain, odkryłabym 
karty i zdjęła jej 
z serca olbrzymi ciężar: natychmiast stałaby się znowu panią twego losu, 
straciłbyś szansę 
przetargu, jaką ci darowałam: nie ma rzeczy, na którą twoja matka się nie 
zgodzi, byłem ja się 
usunęła. Musiałam zatem grać dalej i doprowadziłam tę grę do końca. Początkowo 
przyznawałam rację, udawałam, że trafiają do mnie jej argumenty. Przytaknęłam, 
że z punktu 
widzenia społecznego, a nawet z każdego punktu widzenia jestem niewątpliwie 
wcieleniem 
żony, jakiej matka jedynaka równie bogatego jak ty nie może sobie życzyć... 
„Chyba - 
dodałam - że mogłaby się przydać jako ochrona przed czymś jeszcze gorszym...”
- Och - krzyknąłem - nie rzuciłaś jej chyba w twarz tej pasji do ziemi, Numy 
Serisa, 
Weszki?!
- Nie, nic jej w twarz nie rzucałam, wyłożyłam to wszystko, ale w taki sposób, 
żeby 
nie wyszła trzasnąwszy drzwiami. Pochwaliłam się, że już obecnie zerwałam 
wszystkie 
niemal więzy, które cię krępowały, ale stwierdziłam też, że całkowicie jeszcze 
cię nie 
oswobodziłam; dodałam, że bez trudu mogłabym ci wykazać, iż nie trzeba być 
czarodziejem 
na to, aby patrzeć, jak rosną sosny, które przecież rosną same, ani żeby zbierac 
żywicę rękami 
dzierżawców, a pieniądze pakować do swojej kieszeni; zamiast pozwalać próchnieć 
tym 
drzewom, które od dawna powinny być ścięte i w ten sposób tracić miejsce, które 
powinno się 
wykorzystać na nowy siew, nauczyłabym cię prowadzić prawidłowe wyręby, 
przynoszące ci 
stałe wielkie dochody roczne, z czego wasi dzierżawcy nie mają nic... Ale, 
dorzuciłam, my to 
zmienimy i będziemy się dzielili z dzierżawcami pieniędzmi za wyręby. Tak już 
sobie 
postanowiliśmy oboje z Alainem...
- To nieprawda - zawołałem - nie okłamałaś jej tak!
- A właśnie że tak! Zrobiłam sobie tę przyjemność.
Ten niedobry głos Marii już parę razy słyszałem, wyrywał się jej, kiedy dawała 
czasem upust goryczy, która się w niej nagromadziła w ciągu smutnej młodości, 
ale trzeba 
było dopiero spotkania z moją matką, ażeby tamy puściły i rozlała się owa fala, 
która i mnie 
obryzgała w tej chwili. Nagle znalazłem się po stronie matki. Uprzytomniłem to 
sobie po 
okrzyku, jaki się ze mnie wydobył:
- No wiesz! Do czegóż ty się mieszasz?
- Aha - krzyknęła z wściekłością - to zupełnie jak „kto ci powiedział” Hermiony! 
Ciekawa jestem, czy tak oburza cię obraza, jaka spotkała twoją matkę, czy raczej 
może ów 
pomysł, żeby się dzielić z dzierżawcami pieniędzmi za wyrąb sosen? Czy to nie z 
obawy, że 
ja chcę ci może tę kość odebrać, itak nagle pokazujesz mi pazury? Och, ty 
nieodrodny synu 
twojej matki! Jak tak, to leć ją pocieszać!
Bąknąłem: - Mario, najmilsza... - Chciałem ją do siebie przyciągnąć, ale mnie 
odepchnęła, zupełnie nie panowała nad sobą.
- W każdym razie jednego, obawiam się, ty nigdy nie będziesz umiał; brać kobiety 
w 
ramiona. Tego się nie można nauczyć.
Otrzymawszy ten cios najpierw go nie odczułem, stałem nieruchomo, z opuszczonymi 
rękami. Musiała widać zauważyć, jak się zmieniłem na twarzy, i w mgnieniu oka 
oprzytomniała. Jęknęła: - Alain, malutki mój... - Ale teraz ja z kolei 
odepchnąłem ją i 
gwałtownie zatrzasnąłem za sobą drzwi od ulicy.
Rozdział XI 
Pada na dęby w Chicane. Ledwie uchwytny szmer deszczu potęguje odcięcie od 
świata tego zapadłego kąta landów. Za schronienie służy mi malutka jadalnia, 
zbudowana z 
bali sosnowych i osłonięta paprociami tak, że zlewa się w jedno z szałasem i nie 
odstrasza 
gołębi. Posiada piecyk kuchenny, gdzie Laurenty piekł skowronki, ustrzelone na 
polu 
Jouanhaut; nie lubił polowania na dzikie gołębie, bo to zmusza do siedzenia 
nieruchomo. Oto 
już cztery lata, jak się nie rusza, biedny chłopiec, nie rusza się już to, co z 
niego zostało. To, 
co zostało z młodej pełnej życia istoty... Nic nie ma znaczenia. Takie 
stwierdzenie niewiele 
pomaga na udrękę, jeśli ją rodzi jakiś fakt konkretny, nieszczęście, które już 
się stało, jest 
dokonane, nieodwracalne, które trzeba będzie dźwigać przez te sześćdziesiąt lat 
życia, jakie 
dla siebie przewiduję; lecz ja będę usiłował tę udrękę przezwyciężyć, podejmując 
w moim 
zeszycie opowieść od momentu, gdzie ją przerwałem, na nowo przeżywając tę 
historię minuta 
po minucie, aż do ostatniego ciosu, który mnie ugodził.
A zatem drzwi Marii zamknęły się za mną: skończone, tym razem na dobre 
skończone. „Alain, malutki mój!” Jej ostatnie słowa złoszczą mnie zamiast 
wzruszać. O, nie 
jestem „twoim malutkim”. Choć jesteś o tyle starsza, nie mogłabyś jednak być 
moją matką. 
Schodzę ulicą L’Eglise SaintSeurin, biegnę do mamusi, może już bliskiej śmierci. 
Czasami 
narzeka na serce, często mówi: „W naszej rodzinie umiera się na serce”. Ludwik 
Larpe czeka 
na podeście i oznajmia, że pani ma migrenę i nie przyjdzie do stołu. Wchodzę bez 
pukania do 
jej pokoju. Leży, ale nie po ciemku, jak kiedy bardzo cierpi. Zapaliła lampkę 
przy łóżku. Jest 
bardzo blada, uśmiecha się do mnie i wydaje się spokojna. Staram się niczym nie 
zdradzić, 
ale jakże by mogła nie zauważyć, że jestem wzburzony? Przyciąga mnie do siebie, 
a ja 
wybucham łkaniem jak dawniej, gdy mi wybaczała po jakimś napadzie złości, i 
mówiła do 
mnie: „Ładnie okazujesz skruchę”.
- Co się stało, moje biedne dziecko?.
- Spotkała cię przykrość, wiem.
- Ach, już wiesz? Tak, to było nieprzyjemne... ale i przyjemne zarazem. Cóż mnie 
obchodzi, co ta biedna dziewczyna o nas myśli. Istotne jest, że w gruncie 
rzeczy, tu trzeba jej 
oddać sprawiedliwość, zdała sobie sprawę z dystansu, jaki was dzieli, dystansu 
nie do 
przebycia, teraz już jestem spokojna...
- Powiedziała ci, że się mnie wyrzeka?
- O, może nie tak dokładnie, ale zrozumiałam: zagrała piękną rolę. To ona nie 
chce 
twoich pieniędzy, twoich majątków, twojego burżuazyjnego środowiska. To ona daje 
ci 
kosza, rozumiesz? (Roześmiała się, tak bardzo wydawało jej się to komiczne). Ja 
chętnie się 
zgadzam.
Nic więc nie odbyło się tak, jak mi Maria zrelacjonowała. Odtworzyła przede mną 
scenę na wpół wyimaginowaną. Dlaczego? Aby zemścić się za to, że została pobita? 
Gdyż 
widocznie tak się skończyło, skoro mamusia wróciła uspokojona.
- Tak, jestem uspokojona. O, nie tylko przez jej perorę przeciw wszystkiemu, co 
uosabiamy w jej oczach, ale również, biedny synku, przez to, że ją widziałam. 
Przyznaję - 
dodała natychmiast - że oczy ma bardzo piękne. Tego jej nie można odmówić. Ale 
wygląda 
na znacznie starszą, niż jest: to kobieta pracująca, prawda?
- Tak - powiedziałem - i dużo przecierpiała.
- Och, tego rodzaju cierpienia...
Mamusia przezornie ugryzła się w język. Po chwili milczenia zapytałem:
- Czy rozmawiałyście o Maltaverne?
- No nie... Na tyle bezczelna jednak nie była,’ jeśli nie liczyć tej jej napaści 
na wielkie 
majątki i wielkich obszarników.
- Założyłbym się, że oburzała się na sprzedaż wyrębów, z której zyskiem nie 
dzielimy 
się z dzierżawcami?
Postawiłem to pytanie, jakby nigdy nic. Siedząc trochę w cieniu, obserwowałem 
dużą 
bladą twarz, na którą padało światło lampy, nie pojawiło się na niej nic poza 
zdumieniem.
- Co tobie chodzi po głowie? Wyobrażasz sobie, jaką bym jej dała odprawę, gdyby 
sobie pozwoliła... Ale ty nic nie jadłeś, synku kochany. Jest kura w galarecie. 
Idź, a o mnie 
bądź spokojny, jestem zadowolona.
Byłem głodny i jadłem żarłocznie, czemu Ludwik Larpe przyglądał się z 
satysfakcją. 
Mówiono, że jako dziecko i później, jako młody chłopak, byłem chorobliwie 
wrażliwy, i sam 
także w to wierzyłem. Tylko ja jeden wiedziałem, w jam kiego potwora obojętności 
mogę się 
nagle zmieniać, i to nie tylko w stosunku do innych ludzi, ale nawet do siebie. 
Dlaczego to na 
mnie Maria się rozwścieczyła? Dlaczego zemściła się na mnie za to, że mamusia 
potraktowała ją z góry, dała jej radę tak, jak zawsze radziła sobie z 
dzierżawcami, ze służbą, z 
lokatorami, dostawcami, Numą Serisem, i bardziej niż z kimkolwiek innym ze swoim 
nieszczęsnym synem? Może Maria nagle znienawidziła mnie za wszystko, co ją we 
mnie 
zachwycało: za moją słabość, za nieuleczalne dzieciństwo? Cóż mi znów chodziło 
po głowie? 
Wyrwała się gwałtownie z ostatniego marzenia o szczęściu, które dla niej 
uosabiałem... A ja? 
Ja? Leżąc w mgle siatki od komarów słuchałem, jak krwiożercze bestie brzęczą 
dookoła. Nie 
miałem wątpliwości, że wkrótce pojawią się inne, bardziej groźne. Powtarzałem w 
duchu: a 
ja? Zaciskałem zęby; o, nie, nie byłem tak wrażliwy, jak oni wszyscy sobie 
wyobrażali, ani 
też nie byłem taki słaby..
Po dwóch dniach wyjechaliśmy do Maltaverne.
W przeddzień chciałem pożegnać się z Szymonem. Umówiłem się z nim w Talence, 
gdzie mogliśmy rozmawiać swobodnie. Nie zdołałem go skłonić, żeby przyjechał w 
ślad za 
mną, choć na parę dni. Nie tylko ze względu na „panią”, najbardziej bał się 
Duportów. 
Wyczułem, że jest spokojny, odprężony; nazwisko księdza Moureau bezustannie 
powracało 
mu na usta. Oddał się w ręce księdza Moureau. Wyznałem, że dla mnie takie 
całkowite jak 
Pascala zdanie się na kierownika duchowego byłoby jedną z najtrudniejszych 
rzeczy na 
świecie, wręcz nie do pomyślenia. Jeszcze rok w gimnazjum już go nie przerażał. 
Miał to być 
okres „rekolekcji”, jak mówił. Później wstąpi do seminarium w Issy. - Pan będzie 
już wtedy 
w Paryżu, będziemy się widywali. - Nie wątpił, że dostanę się do Paryża, że 
nadal będę 
obdarzany i zasypywany tym wszystkim, co on zdoła może poznać jedynie przeze 
mnie, we 
mnie. Powiedziałem żartobliwie, że będzie więc zdobywał świat per procura, i 
podczas gdy ja 
będę dążył do własnej zguby, on będzie pracował na swoje zbawienie. - Na 
zbawienie nas 
obydwóch - odparł ściszonym głosem.
Nie wiedziałem, że i on także miał mi zadać cios. Zawsze uważałem, że jest 
nieszkodliwy, nie może zrobić mi nic dobrego ani złego - tak, najbardziej 
nieszkodliwy z 
ludzi. Nie zamieniliśmy słowa na temat Marii i to milczenie ciążyło w jakiś 
niepojęty sposób. 
Odkąd pamięcią sięgnę, przywykłem słyszeć od mamusi, czujnej i dociekliwej: „Ty 
coś 
przede mną taisz”. I sam również nabrałem nawyku odkrywania tego, co inni przede 
mną 
zatajali. W chwili, gdyśmy się rozstawali, zapytałem Szymona, czy wie, jak stoją 
sprawy 
pomiędzy Marią a mną. Owszem, widział się z nią wczoraj. Pożałowałem, że 
wymówiłem jej 
imię. Czułem, że ten prostak nie wykaże taktu. Nie wykazał go rzeczywiście i 
powiedział: - 
Zupełnie jak po wyrwaniu zęba... Ale to lepiej dla was obojga - dodał. - Tak czy 
siak, nigdy 
przecież nie wierzyła... Pan ją posądzał, że myśli o małżeństwie... Z takiej 
rodziny, jak ona 
pochodzi? Niechże się pan zastanowi! Pewno, przy jej inteligencji może by 
zdołała 
doprowadzić pana do ołtarza, ale dobrze wiedziała, że to byłoby piekło. Nie jest 
szalona. 
Tylko jak by ta historia dłużej się ciągnęła, mogłaby jej zepsuć to, co jest już 
właściwie 
sprawą przesądzoną, chociaż niby stary Bard bardzo uważający nie jest.
- A cóż ma Bard do prywatnego życia Marii?
- No jakże? To już ułożone, w pewnej dziedzinie nic między nimi nie było i nic 
nie 
będzie. Stary Bard ma siedemdziesiąt lat. Prawdę powiedziawszy Maria poślubi 
księgarnię. 
Faktycznie on zrobił się tam buchalterem, a ona jest duszą. Wie pan, dla niej 
księgarnia to jest 
wszystko w życiu. Mógłbym przysiąc, że woli ją od Maltaverne. Wystarczy 
posłuchać, jak 
opowiada o pokrzywach nad Hure, o muchach, o telepaniu się z powrotem 
bryczuszką, o 
starej kobyle, którą cięły bąki, o czekaniu na stacji w Nizan...
- Któż jednak winien wczuć się w Maltaverne, w te krwawiące sosny, w tę ziemię 
jałową i zbolałą, jeżeli nie ona...
- Ale skąd, panie Alain, na to trzeba się tam urodzić, i żeby dziadkowie i 
pradziadkowie się tam urodzili. Tylko my dwaj... Ona jest miastowa, nie zna 
nawet ulic, żyje 
w zamknięciu, a nie na wolnym powietrzu.
- Więc Szymon sądzi, że Bard i Maria...
- Och, dopiero jak się skończy ruch przedświąteczny, może koło piętnastego 
stycznia.
- A zatem ja to ostatnie wakacje, na jakie sobie pozwoliła... Swoją drogą 
potworność.
- Wcale nie, ponieważ nic tam nie było i nic nie może być, dla nich to po prostu 
urządzenie sobie życia...
- Zresztą, ho cóż! - wykrzyknąłem. - Przywykła do starców.
- To źle tak mówić, panie Alain, to źle.
- Jacyż ohydni są starcy, jeśli nie trzymają się z dala od młodych istot, wprost 
obrzydzenie bierze, i ci starzy pisarze, którzy mają czelność pisać o tym w 
swoich książkach, 
wcale się nie wstydzą. Pomyśleć, że była w ich rękach! Ale mnie jednak nabrała. 
Zawsze tak 
bywa: kiedy Balege pójdzie na emeryturę, będzie sobie mogła zafundować 
dwudziestoletniego ekspedienta.
- Nie, panie Alain, ona pana kochała, kocha nadal.
- Pięknie, to będzie kochała dwudziestoletniego ekspedienta, a potem razem 
zamordują Barda, żeby się mogli pobrać. W gruncie rzeczy to bardzo w stylu Zoli, 
ta 
księgarnia w pasażu.
- Och, panie Alałn, jak można! To źle tak mówić...
- Ona zresztą też ma w sobie coś z Zoli: wszystko, czego właściwie nie cierpię. 
Cóż 
Teresa Raguin mogłaby zrozumieć w Maltaverne? A jednak podobało jej się, wie 
Szymon, 
podobało jej się wieczorem, kiedy przyjechaliście, i potem w nocy, jeszcze o 
świcie, dopóki 
słońce nie zaczęło prażyć, kiedy nam się zdawało, że sosny błogosławią nas oboje 
rozłożystymi konarami... Ale nie, błogosławiły tylko mnie, tylko mnie znały, ona 
nie miała z 
nimi nic wspólnego.
I nagle wybuchnąłem:
- Ma się rozumieć, że jest stworzona dla Barda! Zresztą nie jest tak wiele od 
niego 
młodsza.
- Och, panie Alain!
- Z chwilą, gdy kobieta nie jest już prawdziwie młoda, przechodzi od razu na 
drugą 
stronę, na stronę Barda.
Nie wiedziałem, że ból może się we mnie obrócić w taką furię. - I pomyśleć - 
krzyczałem - że tylu księży jęczy potajemnie z powodu celibatu, podczas gdy 
właśnie 
najpiękniejsza w ich życiu jest możliwość unikania wszystkich tych psich spraw! 
A do tego 
psy są nawet czystsze!
- Och, panie Alain, pan mówi od rzeczy, jak często powtarza nasza pani. Ciało 
jest 
świętością, przecież pan wie.
12 - Młodzieniec z dawnych lat Wybuchnąłem łkaniem: - Tak, wiem. - Szymon nie 
miał pojęcia, co należy robić i mówić, kiedy taki pan jak pan Alain płacze w 
jego obecności. 
On od wczesnego dzieciństwa nigdy nie płakał przy ludziach, a nawet gdy był sam. 
Łzy to 
jeszcze jeden z moich przywilejów.
Opanowałem się prędko, otarłem oczy, przeprosiłem go: to tylko zaskoczenie jej 
małżeństwem ze staruchem. Już oswajałem się z tą myślą. Poślubiała księgarnię, 
czy to nie 
najlepsze? Wszystko w porządku... Wsiadłem do samochodu. Z Szymonem miałem 
zobaczyć 
się na początku roku akademickiego. W Dionie cierpienie odezwało się na nowo. 
Uczucie 
zupełnie różne od tego, co zwykle nazywałem cierpieniem. Odczuwałem ból 
fizyczny, 
fizycznie nie do zniesienia. Ona wiedziała, wiedziała od początku, zafundowała 
sobie takiego 
młokosa jak ja, nim zwiąże się na dobre. Kiedy zostanie panią Bard, będzie 
prowadzić się 
przykładnie. Co to za ból? Nie potrwa długo. Gdybym nie musiał wyjeżdżać jutro 
do 
Maltaverne, umówiłbym się z Kellerem, zabrałby mnie do Sillon, może tam kogoś 
bym 
spotkał... Powiedział mi: „Sillon to przyjaźń”. Ludzie się kochają, i to jest 
miłość, bez 
żadnych świństw.
Nazajutrz byliśmy już w Maltaverne. Nie chciałem słyszeć o Luchon ani o życiu 
hotelowym, gdzie by to nie było. Mamusia widziała, że jestem nieszczęśliwy, ale 
to tylko 
sprawa paru dni, przeszedłem operację. Musiała nastąpić nieunikniona reakcja. 
Jeśli zaś o nią 
chodzi, widziałem, że jest odprężona, jak może nie była od lat, uspokojona jak 
ktoś, kto 
dopiero co ocalał z śmiertelnego niebezpieczeństwa. Ani przez chwilę się nie 
domyślała, że 
jeszcze nigdy nie była tak bliska tego, co dla niej byłoby klęską nad klęskami. 
Nigdy nie była 
tak bliska jak w okresach między chwilami wytchnienia, które jeszcze bywają mi 
udzielane. 
To, co piszę teraz, piszę wyłącznie dla siebie, nawet Donzac tego nie przeczyta, 
bo nie ma nic 
bardziej wstydliwego, bardziej godnego pogardy niż kiedy człowiek udaje, że chce 
umrzeć, 
ale nie umiera. Nieudane samobójstwo zawsze jest podejrzane; lecz jeśli nawet na 
takie nie 
można się zdobyć! Już lepiej nie dawać ludziom powodu do uciechy.
Niemniej w okresie między wizytą u Szymona w przeddzień wyjazdu do Maltaverne a 
dniem dzisiejszym coś nie pozwoliło mi ulec szaleńczemu pragnieniu, by zasnąć na 
zawsze, 
owej chęcinieżycia, ale co? Nie mam pojęcia, co lekarze wiedzą o tej chorobie, 
wiem jednak, 
czym jest nieszczęsna istota, będąca tylko ogniwem pewnego rodu, której pradziad 
i 
stryjeczny pradziad utopili się w lagunie Techoueyre, może na skutek choroby 
zwanej przez 
pasterzy pelagrą i popychającej, jak mówią, do topieli każdego, kogo dotknie. 
Wiem, że ich 
choroba jest taka sama jak wszystkie choroby, których zarodek nosi człowiek w 
sobie: 
wyzwala zabójcze dawki lęku, stanowi jądro naszej istoty od chwili przyjścia na 
świat, a tai 
się już w naszym pierwszym kwileniu.
Podczas tych ostatnich tygodni spędzonych u boku mamusi jakby odrodzonej, 
uspokojonej i pozwalającej mi na wszystko, zadającej sobie mnóstwo fatygi, aby 
mnie karmić 
rakami i borowikami, doszedłem wewnętrznie do wniosku, że od śmierci odgradzało 
mnie 
tylko moje niedołęstwo. „Ty nie umiesz nic zrobić tymi swoimi łapami - często 
wzgardliwie 
powtarzała mi mamusia - nie potrafiłbyś nawet być tragarzem”.
Tak, i nawet się zabić. Laguna w Techoueyre dziś już jest za płytka. Jeśli 
chodzi o 
trucizny... Co można kupić w aptece bez recepty? Za wielki tchórz, by odważyć 
się na taką 
śmierć jak Anny Kareniny, pod kołami pociągu, za wielki tchórz, by skoczyć w 
przepaść, za 
wielki tchórz, by nacisnąć cyngiel.
Najosobliwsze, że jedyne, co mi jest nieodzowne, moja wiara w życie przyszłe, 
zaledwie wchodziła tu w rachubę. Jakby spoza definicji dziecinnego katechizmu, 
zakazów 
kazuistów, dobiegał mnie głośny śmiech, który szydzi z nich: ci głupcy 
utożsamiają z 
morderstwem akt swobodnego opuszczenia tego świata... Po pierwsze nie jest ono 
swobodne, 
ponieważ to dążenie bywa nam przekazywane jak wszystko, co zabija nas z dnia na 
dzień, od 
urodzenia do śmierci. Odkąd tutaj wróciłem, ziemia Maltayerne jest w moich 
oczach już tylko 
tym, czym jest rzeczywiście: jałowymi i ponurymi landami, które w końcu strawi 
ogień. To 
mój wzrok je przeobrażał, wzrok o sile magicznej. Podobnie z Marią: i ziemia 
Maltaverne, i 
Maria na zawsze już zostaną tym, czym są. Straciłem wobec nich moją moc 
przeobrażania. 
Zwłaszcza że Maria nie wierzy, abym to z jej powodu chciał umrzeć.
Próbuję się modlić, ale słowa, w miarę jak je wymawiam, zatracają wszelki sens, 
a 
schronienie poza słowami, do którego tak często się uciekałem, przekonany, że to 
stan 
kontemplacji, jest już tylko bramą otwartą na próżnię, na nic.
Jeszcze raz powtarzam, bywają chwile wytchnienia. Z nagła odzyskuję chęć do 
życia. 
Wiem, że nie potrwa to długo, ból znów mną owładnie, korzystam jednak z czasu, 
jaki mi jest 
dany, ażeby nabrać tchu. W którąś piękną noc wstałem i boso wyszedłem na balkon, 
gdzie 
staliśmy z Marią wsparci o balustradę. Tak, było tu przecież, co moje oczy raz 
jeszcze 
widziały, to samo niebo, na którym bladły gwiazdy, i czuby sosen zdające się tak 
niebu 
bliskie, i moje oczy, które na nie patrzyły, i serce przepełnione rozpaczą. 
Wszystko 
niewątpliwie było, kłamałem twierdząc, że nie ma nic, a to, że ja nie miałem już 
klucza do 
tego niedorzecznego świata, wcale nie dowodziło, aby on nie istniał.
Okresy wytchnienia stawały się coraz częstsze, aż do wydarzenia, które 
zrelacjonuję - 
właściwie do tego, co zdawało mi się jedynie wydarzeniem, a było miejscem na 
mojej drodze, 
gdzie miałem zostać napadnięty, schwytany za gardło, jak gdyby pokusa 
samobójstwa była u 
mnie tylko zwiastunem nieszczęścia, mającego spaść na nas lada chwila. Chociaż 
we 
wrześniu nikt się już nie kąpie przy młynie pana Lapeyre, bo woda jest lodowata, 
dzień był 
tak ciepły, że na wszelki wypadek wziąłem kąpielówki. Zapewne tkwiła też we mnie 
myśl, że 
tego dnia może uda mi się wreszcie skończyć, gdyż istniały pełne szansę, że będę 
sam. 
Wiedziałem, że nie znajdę w sobie odwagi na taki koniec jak Anna Karenina, ale 
na taki jak 
Ofelia... kto wie - pewno dlatego, iż zdawałem sobie sprawę, że instynktownie 
robiłbym 
ruchy, które nie dałyby mi pójść na dno. Myślałem o tym mgliście, jak o wypadku, 
który 
mógłby się zdarzyć. Wyobrażałem sobie, jak będzie wyglądała rozpacz mamusi, 
rozpacz 
Marii. Ludzie powiedzieliby, jak mawiano zawsze: że dostałem skurczu, ataku 
serca. 
Świadków by nie było.
Zszedłem piaszczystą drogą prowadzącą do młyna i zauważyłem z niezadowoleniem, 
że jakiś samotny chłopiec kąpie się w stawie. Woda jest tak zimna, że długo nikt 
w niej nie 
wytrzyma. Postanowiłem tedy zaczekać, póki teren się nie uwolni, i wśliznąłem 
się pod 
paprocie, skąd sam niewidoczny mogłem nie tracić go z oka. Jest jakaś 
przyjemność trudna 
do wyznania, ale ja się przyznaję, w oglądaniu kogoś, kto nas nie widzi, nie 
wie, że jesteśmy 
obok, sądzi, że jest sam. W istocie to przyjemność boża. Bardzo szybko 
zorientowałem się, że 
mój kąpiący się chłopiec jest dziewczyną, tak co prawda smukłą i długonogą, że 
można się 
było omylić. Już niezupełnie mała dziewczynka. Zresztą z dziewczynami nigdy nie 
wiadomo, 
dziewczyny nigdy nie są dziećmi, dzieciństwo zostało im odjęte. Ta musiała być 
małą 
dziewczynką, bo kąpała się w trykotowym kostiumie, jak chłopiec. Dziewczyna z 
osady 
nigdy by sobie na to nie pozwoliła. Wyszła z wody, usiadła w słońcu na brzegu, 
żeby się 
osuszyć, rozejrzała się dokoła. Wszędzie pustka i cisza południowych godzin. 
Szybko 
opuściła górę kostiumu, niewinnym ruchem obnażyła chudziutkie łopatki i piersi, 
ledwie 
zarysowane. Uczucie, jakiego wówczas doznałem, to nie to, o co może mnie 
posądzać 
Donzac: rozkosz fauna. Nie, małe dziewczynki jeszcze nie budzą we mnie zdrożnych 
myśli. 
Zupełnie jak gdyby dłoń, która ściskała mi gardło, nagle się rozwarła (gdybym 
był wiedział!), 
jak gdyby ktoś położył ręce na moich ślepych oczach, zaraz je cofnął - i nagle 
przejrzałem. 
Przecież już jedna taka istota to cud, a na świecie były ich całe miliony - na 
tym świecie, 
którego nie znałem, którego zresztą nic ani nikt nie każe mi przemierzać, jeżeli 
będę wolał 
siedzieć w pokoju, tam, gdzie są moje książki i gdzie nie ma innych ludzi.
Dziewczynka długą chwilę stała w słońcu, a myśl, jaką we mnie zrodziła, tak mało 
była grzeszna, że patrząc na nią miałem poczucie - cenne zapewne jedynie dla 
mnie, i 
ogarniające mnie zawsze na widok młodego ciała, jeżeli jest pięknepoczucie 
oczywistości 
Boskiego istnienia. Bóg istnieje, chyba widzicie. Ten sam więc głos, krzyczący 
mi w ucho: 
„Wszystko jest tutaj, wszystko jest dostępne, zabij i pożrej...” - ten sam głos 
podszeptuje 
również: „Ale ty możesz wybrać, wyrzec się wszystkiego i szukać Mnie, i to jest 
właśnie 
jedyna przygoda”.
Dziewczynka zniknęła w paprociach i wyszła z nich po chwili ubrana krótko, z 
włosami ściągniętymi do tyłu półokrągłym grzebieniem, trochę zanadto 
uwydatniającym 
czoło, niezbyt ładna, o ile mogłem ocenić z tak daleka. Ale ja wiedziałem, bo 
widziałem ją 
rozebraną, że jest piękna, nie pięknością utrwaloną w niektórych rysach, ale 
taką, która polega 
na linii, mającej się zatrzeć, związanej z momentem przemiany. Dostrzegłem oto 
chwilę 
pomiędzy brzaskiem a świtem, czy raczej między świtem a porankiem - cud, który 
nie potrwa 
długo, i już istnieje, choć się jeszcze naprawdę nie zaczął.
Pozwoliłem jej odejść i ruszyłem za nią, lecz z daleka. Szła wyprostowana i 
poważna 
niby dorosła panna, raptem wbiegła w paprocie, wskakiwała jak kózka, nachylała 
się 
podnosząc coś, nie wiem co, i znowu szła dalej. W pewnej chwili zeschły patyk 
trzasnął pod 
moim butem. Odwróciła się, podniosła rączkę do oczu, aby zobaczyć, kto idzie, i 
nagle - 
czyżby mnie poznała? Poderwała się, zniknęła na zakręcie, a kiedy i ja do niego 
doszedłem, 
popędziła widać na przełaj przez las, bo już jej nie zobaczyłem.
Rozdział XII 
Gdy wróciłem z młyna, głowę mając jeszcze zajętą tą przestraszoną dziewczynką z 
kąpieli, mamusia czekała mnie na ganku. Zawołała, że dostałem depeszę. Podała mi 
ją 
otwartą. - Otworzyłam naturalnie. Od Szymona... Ależ on ma tupet. - 
Przeczytałem: 
„Konieczne niezwłoczne spotkanie.
Proszę depeszować, czy możliwe jutro Talence”.
- Jeżeli wolno mi coś ci doradzić, zażądaj, żeby najpierw napisał, o co mu znów 
chodzi.
- Nie, nie znam człowieka bardziej powściągliwego niż on. Musi mieć jakieś 
bardzo 
poważne powody. Pojadę jutro rano. Zaraz powiem szoferowi.
- Oczywiście. To twój samochód i twój szofer.
We mgle o świcie koguty z Maltayerne odpowiadały kogutom z odległych samotnych 
folwarków. „Okrzyk powtarzany przez tysiączne straże.” Domyślałem się, że to 
Maria mnie 
wzywa i że spotkam ją u Szymona. Nawet nie czułem ciekawości, postanowiłem 
uchylić się 
od wszelkich rokowań; z komediantką nie warto udawać, że się wierzy w 
prawdziwość 
postaci, jaką odgrywa, choćby grała z największym przekonaniem i najzręczniej 
oszukiwała 
nawet siebie. Donzac mówi o powieściach Bourgeta, że to groszowa psychologia. 
Słusznie, i 
taką właśnie drobną monetą my sobie nawzajem płacimy. Poza tym, mimo że teraz 
właśnie 
osiągnąłem pewien etap spokoju, byłem jednak zbyt wyczerpany, nie odczuwałem już 
nic.
W samochodzie śmiałem się sam na myśl, że ze wszystkich moich żalów do Marii 
zachowało się jedynie to, co powiedziała Szymonowi o pokrzywach nad Hure, o 
muchach, 
bryczuszce i o stacji w Nizan - to, że się odżegnała od Maltaverne, 
niewdzięcznica, niegodna, 
idiotka.
Nie było jej u Szymona, kiedy tam zajechałem, ale miała się zjawić około 
południa. 
Bard szalał, ponieważ, jak poinformował mnie Szymon, Maria musiała przerwać 
pracę. 
Zabija ją, że nie mogła osobiście mi wyjaśnić owych planów małżeństwa, w jej 
mniemaniu 
sprowadzającego się do pewnego układu, żeby księgarnia nie przeszła w obce ręce. 
Szymon 
przyznał, że trochę w zbyt czarnych barwach odmalował Marii moją wściekłość, 
kiedy mi 
oznajmił bez ogródek o tych planach, sądząc, że je znam.
- Szymon wszystko powtarza - rzuciłem ze złością. - Zawsze wszystko jątrzy. 
Dyskrecja jest cnotą, której niestety nie można się nauczyć.
Bronił się słabo. Musiał mieć dużo innych grzechów tego typu na sumieniu.
Maria wysiadła z tramwaju trochę przed dwunastą. To, co miało lada chwila spaść 
na 
mnie jak grom, a wtedy było ode mnie tak dalekie i niewyobrażalne, teraz, kiedy 
się już stało, 
nie pozwala mi skupić uwagi na chaotycznej rozmowie, jakąśmy z Marią prowadzili 
w 
pokoju Szymona, gdzie zostawił nas samych. Muszę jednak przyznać ku pochwale 
Marii, że 
zaledwie ujrzała moją smutną minę, niepokoiła się już wyłącznie o mnie. Może 
posiadam dar 
budzenia w kobietach uczuć zatroskanej i strwożonej matki. Ujęła moją głowę w 
obie dłonie i 
powiedziała: - Nie podobają mi się twoje oczy.
Przyjmowałem bez dyskusji wszystkie argumenty, jakie mi podała odnośnie 
małżeństwa, jakby mnie to już nie obchodziło. Parę godzin, które mnie dzielą od 
owych 
wyjaśnień Marii, od śniadania w bistro Talence, gdzie nas Szymon później 
zaprosił - tych 
parę godzin wydaje mi się otchłanią czasu prawie nieskończoną, raną, która 
przedzieliła moje 
życie na dwa światy: jak gdyby prawdziwa przyczyna męki została mi z nagła 
odsłonięta, jak 
gdyby banalna wiadomość, parę słów pod fotografią w „La petite Gironde”, którą 
mi rano 
wraz z kawą przyniosła konsjerżka przy ulicy de Cheverus, starczyła, aby jednym 
pchnięciem 
strącić mnie w próżnię bezdenną, w którą nadal spadam nieprzerwanie.
A zatem rano, gdy wypiwszy parę łyków kawy spojrzałem z roztargnieniem na 
pierwszą stronę dziennika, wydało mi się, że majaczę: ta dziewczęca twarz z 
włosami 
ściągniętymi z wypukłego czoła, bez uśmiechu, była mi znajoma. To dziewczynka 
spod 
młyna. A poniżej, kursywą: „Joanka Seris wyszła przedwczoraj po południu z domu 
swojego 
ojca, pana Numy Seris, i dotąd nie wróciła. Przypuszcza się, że to jakaś 
eskapada, co się już 
zdarzało. Miała na sobie sweterek w paski, białe pantofle na sznurku, była bez 
pończoch, 
włosy ściągnięte półokrągłym grzebieniem”. Dalej następował adres Numy Serisa, 
numer 
jego telefonu. To była Weszka. Nim zasiadłem i jąłem przeżuwać i przetrawiać 
wszystko, co 
mój trwożny niepokój mógł zaczerpnąć z tej informacji, przez długą chwilę 
rozmyślałem o 
figlu, jaki mi ktoś spłatał: więc ja Weszkę widziałem przy młynie pana Lapeyre i 
wydała mi 
się cudna. Nie mogło to być przypadkiem, zbyt dobrze było wyreżyserowane. Jak 
napisano: 
„To uczynił wróg...” Tak, wróg ukazał mi ją tak uroczą, ale przeraziła się 
mojego widoku, 
uciekła i zniknęła, może już na zawsze.
Byłem jedynym świadkiem. Należało bezzwłocznie wracać do Maltaverne, ale 
umówiłem się na dwunastą z Marią i Szymonem. Powiem im wszystko i zrobię, co mi 
doradzą. Niewątpliwie to po prostu jakaś eskapada, nie wiedziałem, że jej się 
zdarzały: nigdy 
o niej przy mnie nie mówiono. Dlaczego ze mnie drwisz, Boże mój?
Ubrałem się spiesznie, wyszedłem, kupiłem dwa inne dzienniki bordoskie, 
znalazłem 
w nich tę samą fotografię, tę samą notkę; wstąpiłem do hallu rredit Lyonnais i 
dziennika „La 
France” przy ulicy PorteDijeaux, gdzie wywieszano ostatnie komunikaty: nic na 
temat 
zniknięcia małej Seris. Wróciłem na ulicę de Cheverus. Wyznaję, iż drżałem ze 
strachu, 
pociłem się z niepokoju. Strachu przed czym? Niepokoju o co? Byłem pewien, że 
trzeba być 
przygotowanym na najgorsze. Jeśli zaś to najgorsze się stanie, no cóż, tym razem 
znajdę już 
siły i środki, aby przejść na tamten świat. Wróg mnie nie dostanie, choćby jak 
najlepiej 
funkcjonował jego mechanizm.
Zupełnie jakbym obiema rękami trzymał pętlę, jeszcze luźno zawieszoną wokół 
szyi, 
lecz zaciskającą się z sekundy na sekundę. W południe czekałem u drzwi, 
otworzyłem, nim 
zadzwonili. Nie wiem, jaką miałem minę. Maria zawołała: - Alain, co się stało? - 
Nie mogłem 
mówić, pokazałem im fotografię. No więc co? Już widzieli, najpierw nawet się 
śmieli. 
Eskapada... Żachnąłem się: - Nie ma gię z czego śmiać, jestem w to zaplątany.
- Alain, tyś chyba oszalał.
Zacząłem więc opowiadać im całą historię, nie poznawałem własnego głosu. Już się 
nie śmieli. Maria powiedziała: - Zjemy obiad, potem pojedziesz. Jeszcze dziś 
przed 
wieczorem ją odnajdą.
Złożysz zeznania zaraz, jak przyjedziesz. - Ponieważ i tak nic bym nie 
przełknął, 
Maria zaproponowała, żebyśmy poszli na filiżankę czekolady do Prevosta.
- Wszystko sprowadzi się tylko do niemiłej konieczności składania zeznań...
- I że jej nazwisko dostało się do gazet - wtrącił Szymon.
Maria zmierzyła go wzrokiem, wzruszyła ramionami i zaproponowała, żebyśmy zaszli 
do księgarni, skąd zatelefonuje do swego najlepszego klienta, kierownika działu 
informacji w 
„La petite Gironde”: może wyjadę już uspokojony.
Ponieważ o tej porze księgarnia była zamknięta, weszliśmy do niej od tyłu. 
Znajomego Marii nie było w redakcji, ale miała jego numer domowy i dość prędko 
się z nim 
połączyła. Podała mi słuchawkę. Owszem, jest coś nowego: „Jakiś robotnik 
zbierający żywicę 
zobaczył małą, przebiegała koło niego tak szybko, jak gdyby ją przestraszył ktoś 
czy coś, czy 
nawet jak gdyby ją ktoś gonił. Robotnik jest badany bez przerwy. To dopiero 
jeden świadek, 
ale...” Wypuściłem słuchawkę z ręki.
- Alain, skąd ta panika?
- Ten robotnik nie skłamał, biegła, ponieważ się bała. To mnie się tak bała. 
Mnie, bo 
dopiero co patrzyłem, jak się kąpała...
- Tak, ale w kwadrans później byłeś już w Maltaverne, gdzie ci oddano depeszę 
Szymona. Czym ty się niepokoisz?
Szymon pokręcił głową:
- A niechże panią, pani uważa, że nie ma się czym frasować...
- Cicho, głupcze! - krzyknęła ze złością. - Niech no pan spojrzy na jego biedną 
twarz.
Chciałam poprosić, żeby mu pan towarzyszył do Maltaverne, ale po namyśle sądzę, 
że 
lepiej, aby był sam, niż z panem... A właściwie nie. Ja pojadę. Pan niech 
zostanie tutaj do 
przyjścia Balege’a. Pan mu wytłumaczy... I w razie potrzeby pomoże pan. Będę z 
powrotem 
jutro rano.
- Tylko co nasza pani powie, jak panią „zobaczy?
- Zobaczy również swojego syna, jedno spojrzenie jej wystarczy: zrozumie, nie 
jest 
taka jak pan, co nie rozumie nic.
Poczułem się wyswobodzony, oddawałem się w jej ręce, nic okropnego nie mogło 
mnie spotkać, dopóki ona przy mnie będzie. Nabierałem tchu. Samochód toczył się 
z 
szybkością idącego człowieka po zatłoczonej ulicy SainteCatherine. Potem 
zaczynała się 
droga do Leognan, i już zaraz sosny. Maria wzięła mnie za rękę. Spytała: - Już 
się nie boisz? - 
Tak, już się nie bałem, ale wiedziałem, że to znowu wróci. Obecnie rozumiałem, 
że nie mogę 
być podejrzewany, lecz za niespełna dziesięć minut może już nie będę tego pewny. 
Wtedy 
może mi się właśnie wydać oczywiste, że wszystko mnie obciąża.
- Nawet ty, Mario, gdyby cię pytano i gdybyś powiedziała wszystko, co wiesz, 
byłabyś świadkiem obciążającym...
- Uważaj, kochanie, znów się załamujesz...
- Pamiętasz, rano w dzień naszego wyjazdu, kiedy chciałaś zobaczyć Hure i 
poprowadziłem cię drogą na przełaj, bo wiedzieliśmy, że mała nas śledzi, 
przypominasz 
sobie, co ci o niej mówiłem? Powiedziałem: „Uduszę ją”.
- Śniło ci się, Alain. W każdym razie to nie ma znaczenia dla nikogo.
- Niemniej gdyby cię pytano, twoim obowiązkiem byłoby przypomnieć te 
zdradzieckie słowa.
- Które co zdradzały, poza chwilowym rozdrażnieniem, jakie ja też odczuwałam, 
każdy by odczuł...
- Wiedziała, że jej nie cierpię, skoro tak się mnie bała, skoro wystarczyło, że 
mnie 
poznała na tym zakręcie drogi, by pobiegła w las, gdzie czyhał na nią ten 
człowiek.
- To wina przeznaczenia, jak mówi Charles Bovary, w żadnym razie nie twoja.
- Jakiś patyk trzasnął mi pod butem, odwróciła głowę i zobaczyła mnie. Mogłem 
postawić nogę obok tego patyka, i szłaby sobie dalej piaszczystą drogą, aż do 
Maltaverne. A 
ja zobaczyłem ją nagą właśnie w tym momencie, w tym momencie odkryłem, że się co 
do 
niej myliłem, że stała się tak różna od małej dziewczynki, którą przezywaliśmy 
Weszką, Jak 
motyl różny jest od poczwarki...
Po chwili milczenia Maria szepnęła: - Jakież to druzgocące dla twojej matki.
- W gruncie Keczy rozumiesz ją?
Tak, rozumiała. Nie mówiliśmy już nic. Chwilami brała mnie za rękę, ściskała 
lekko, 
by mi przypomnieć o swojej obecności: - Nie bój się, jestem tu. - Tak właśnie 
mówiła 
mamusia, kiedy się bałem w nocy. Maria znała tę moją ułomność, miała okazję 
obserwować 
ją z bliska na przykładzie jednego ze swoich starców. - Powiedziałeś Szymonowi, 
że 
przywykłam do starców... - Naprawdę wszystko powtarzał.
- Tak, wszystko powtarza. Więc istotnie, widziałam, jak jednego z moich starców 
o 
mało nie zabiły koszmary, które sam sobie tworzył.
W Villandraut, gdzie zatrzymaliśmy się, żeby wziąć benzynę, ludzie rozprawiali 
przed 
garażem.
Kiedy szofer zasiadł znów za kierownicą, powiedział: - Łajdak się przyznał, 
udusił ją, 
schował ciało w zagrodzie dla owiec i stamtąd po nocy przewiózł na taczkach do 
głębokiej 
jamy w Hure, powyżej młyna. - Obiema dłońmi zasłoniłem twarz, nie po to, by 
ukryć przed 
Marią łzy, ale by już nie widzieć tego świata, którego nie miałem odwagi 
opuścić.
Mamusia siedziała sama w salonie z zamkniętymi okiennicami, była dosłownie 
zdruzgotana i wcale nie zareagowała na obecność Marii. Czy ją w ogóle poznała?
- Nie chciałam, proszę pani, żeby jechał sam po ciosie, jaki spadł na niego dziś 
rano. 
Spojrzała na mnie czujnie.
- To był dla ciebie cios?
->- Tak straszny, że nie możesz sobie wyobrazić: bo to mnie mała się przelękła, 
na 
mój widok wpadła w panikę.
Mamusia powtarzała znużonym głosem: - Co ty opowiadasz? - Ale bardzo szybko 
zaczęła uważać. Kiedy skończyłem, powiedziała: - Teraz, gdy już złapali 
zbrodniarza, już się 
przyznał, nie warto, byś w ogóle coś mówił; wszystko to musi zostać między nami.
- O, nie! - zaoponowała Maria. - To jest ważne dla tego nędznika, który odpowie 
głową. Zeznania Alaina poświadczą, że mała rzeczywiście była przestraszona, że 
wpadła do 
lasu, że wszystko odbyło się tak, jak ten człowiek mówił, a nie uwierzono mu: ta 
dziewczyneczka zziajana, zdyszana...
- Tak - powiedziałem - zgubiło ją to, że dyszała...
Chciałem od razu iść na żandarmerię, ale według słów mamusi wszyscy byli teraz 
przy młynie: morderca pokazywał miejsce, gdzie wrzucił ciało.
Nie chciałem czekać. To mamusia zapytała Marię:
- Pani go nie opuści?
Zainteresowałem ich mniej, niż się spodziewałem. Trzymali już mordercę i mieli 
wyłowić zwłoki - Sierżant, który mnie pytał, zdawał się absolutnie nie 
przywiązywać wagi do 
tego, co uważałem, że winienem powiedzieć o lęku, jaki z pewnością mój widok 
wzbudził w 
małej Seris. Dla nich była to już sprawa załatwiona. Po powrocie spałem dwie 
godziny 
ciężkim snem. Dowiedziałem się później, że przez ten czas mamusia i Maria 
rozmawiały o 
mnie, a raczej Maria starała się usilnie zaniepokoić mamusię na mój temat. 
Wyczuła widać, 
że osiągnęła cel, ponieważ wyjechała na stację o, szóstej, już bez widzenia się 
ze mną. - Ale 
wyjechała - zapewniła mnie mamusia - zupełnie o ciebie spokojna.
Świeżo zbudzony w mamusi niepokój zajmował ją, odwracał trochę jej myśli od 
zwłok dziecka, które nieustannie miała przed oczyma. W ciągu nocy, którą 
spędziła przy 
mnie, w łóżku Laurentego, wykryłem, że przywiązana była do małej Seris innymi 
więzami 
niż brudne wyrachowanie, jakie jej przypisywałem, że kochała to dziecko bez 
matki i ono ją 
kochało.
- Ale ty nie wiedziałeś, ponieważ nie wolno mi było o niej mówić, nie mogłeś 
wiedzieć, jak wielka była jej miłość do ciebie.
- Miłość do mnie?
- Tak, choć się to wydaje niewiarogodne u dziewczynki dwunastoletniej. Nigdy bym 
nie myślała, że to jest możliwe, albo co najwyżej mogłabym się gorszyć, gdybym 
na własne 
oczy nie obserwowała tego kultu, adoracji przepojonej czułością małego dziecka, 
a przecież 
już kobiety - w pełni jednak czystej i niewinnej, to wiem na pewno, bo nie 
przestawała mówić 
mi o tobie. Jeżeli zdołam stłumić bunt przeciwko potworności tego, co przeszła 
ta niewinna 
istota, to tylko dzięki myśli, że teraz nie czujesz już do niej nienawiści, że 
po niej płaczesz, że 
jej nie zapomnisz, że nie jest już dla ciebie Weszką...
- Ależ chyba nie wiedziała, że nazywałem ją Weszką?
- Wiedziała. Nie ja jej to powtórzyłam, jak się domyślasz. Numa Seris dowiedział 
się 
od Duberców, pewno od twojego kochanego Szymona, i któregoś wieczoru, gdy się 
upił, 
powiedział małej. Płakała, jak ona płakała...
A teraz płakaliśmy w ciemności oboje z mamusią, zmagając się z tą sprawą nie do 
zniesienia, z świadomością, co przeszło to biedne dziecko, biedne dziecinne 
ciało, tego 
zbrukania, pohańbienia...
- Alain, ‘ty który przeczytałeś wszystkie książki, wiesz przecież wszystko, co 
ludzie 
zdołali napisać na temat zła, na które Bóg pozwala, kiedy chodzi o takie 
dziecko, o małą 
dziewczynkę... dlaczego przed śmiercią jej ciało i dusza wydane zostały na 
pastwę tej ślepej 
bestii? Gdzie jest sens takiej męki, której co dnia poddawane są jakieś dzieci? 
A przecież my 
wiemy tylko o tym, o czym donosi prasa. Ale ileż dzieci, wszędzie, na całym 
świecie...
Umilkła czekając mojej odpowiedzi. Płakałem nadal nad tym dziecinnym 
pohańbionym ciałem, którego wszystka woda Hure nie zdoła już obmyć. Wreszcie 
powiedziałem.
- Może zło bywa uosobione.
- Wobec tego taka istota gdzieś - jest, została stworzona, obdarzona tą mocą.
- Mamusiu, nie masz innej odpowiedzi niźli 13 - Młodzieniec z dawnych lat to 
Ciało 
nagie, gdyż było przecież nagie, oplwane, przybite do drzewca, z którego 
naigrawali się 
mędrcy, a było Ciałem Pana. Odpowiedź ta dziewczyneczka na zawsze już tuli do 
serca. 
Teraz i na zawsze. A my wkrótce dowiemy się tego, co obecnie tylko przeczuwamy 
za 
każdym razem, kiedy się jednoczymy z tym Ciałem znieważanym, ukrzyżowanym i 
wyniesionym do chwały.
- Tak, ja wierzę, wierzę.
Po raz pierwszy w życiu usłyszałem, jak szlocha, szlocha z miłości.
- Kochałam ją, tę malutką, jak nie kochałam nigdy nikogo, nawet ciebie. Mówiłam 
jej: 
musisz być wykształcona, ja nigdy o niczym nie mogę rozmawiać z Alainem. W 
naszych 
rodzinach nie ma kobiet dla takiego chłopca jak on. Choć więc chodziła tylko do 
szkoły 
powszechnej, póki nie otrzymała świadectwa, uczyła się teraz z naszym 
nauczycielem, który 
jest bardzo inteligentny, przygotowuje się do magisterium z literatury. Uczyła 
się też łaciny z 
księdzem proboszczem, który otwierał jej umysł na sprawy ciebie interesujące. On 
również 
teraz się z nimi zapoznał. Biedny dziekan, nawet nie przypuszczasz, jaki masz na 
niego 
wpływ. Nie daję ci usnąć. Trzeba spać, synku kochany.
- Dla mnie nie sen jest ważny, ale że jesteś tutaj.
Przez pewien czas nic do siebie nie mówiliśmy. Wiatr jesiennej nocy przydawał 
głosu 
sosnom Maltaverne, i płakały wraz z nami nad dziewczyneczką, żywcem wydaną 
bestii nie po 
to, by ją pożarła jak dziewicę Blandynę, ale by została najbardziej pohańbiona, 
jak może być 
pohańbione stworzenie Boże na tym świecie, a jej ostatnie spojrzenie padło na 
plugawo 
wykrzywioną twarz... Mamusia odezwała się znowu;
- Jeżeli można wierzyć tej osobie (ta osoba, to była Maria), wbiłeś sobie w 
głowę, że 
poleciłam biednej malutkiej śledzić was w czasie mojej nieobecności. Jak mogłeś 
sądzić, że 
byłabym zdolna... Zapewne, mówiłam jej za dużo. Byłyśmy tak z sobą blisko, kiedy 
przyjeżdżałam do Maltaverne, a ciebie tu nie było! Wiedziała wszystko o moich 
obawach, 
odkąd ta osoba weszła w twoje życie. Właściwie mówiłyśmy wyłącznie o tobie. Ale 
jeżeli 
malutka podpatrywała was podczas tego pobytu, nie ja ją o to prosiłam, widać 
sama z siebie, 
na własny rachunek. Nigdy bym nie uwierzyła, że jest możliwe, aby dziewczynka w 
tym 
wieku mogła być równie zazdrosna jak ona. Mówiła mi, co wycierpiała przez ciebie 
przez ten 
wieczór i noc, mówiła mi wszystko. Wszystkośmy sobie mówiły. Dobrze wiesz, że 
nie byłam 
zazdrosna. Oddałabym życie za to, byś ją pokochał. Ona wierzyła, że ją wreszcie 
pokochasz, i 
we mnie budziła tę wiarę. Koszmarne jest, że to była prawda, że ją pokochałeś w 
godzinę 
przedtem, nim została zgwałcona i uduszona...
- Tak, i teraz będę ją kochał, choćbym dożył nie wiem jak późnej starości, będę 
ją w 
sobie piastował, będę ją tulił do serca, biedną malutką Weszkę, moją jedyną 
miłość.
Wtem usłyszałem, że mamusia się śmieje. Tak, śmiała się. Powiedziała:
- A wiesz, jak mściła się za to, że nazywaliście ją Weszką? Nie nazywała tej 
osoby 
inaczej, tylko „haczyk”, bo często słyszała, jak się niepokoję, że ta dziewczyna 
„zarzuciła na 
ciebie haczyk”...
Teraz już milczenie między nami zapadło na dłużej; potem usłyszałem, że matka 
zasnęła, jej oddech stal się ciężki, nieomal chrapliwy, jak gdyby przedzierał 
się przez łzy, 
których jeszcze nie wylała. Ja nie spałem, na nowo przechodziłem w duchu 
przebytą drogę, a 
była to droga krzyżowa: pierwsza stacja - śmierć mojego brata; druga stacja - ta 
zgwałcona 
dziewczynka. Słaby i taki bezbronny, skąd wezmę siły, by postawić choćby jeden 
jeszcze 
krok? Och, wyciągnąć się na gołej ziemi, w dobrze mi znanym zakątku Maltaverne, 
który 
nazywałem Pięknością, kiedy byłem mały. Dlaczego Pięknością? Wyciągnąć się i 
czekać, 
dopóki nie zasnę snem, z którego się nie budzi.
Wreszcie zasnąłem. Kiedy się obudziłem, mamusi już nie było w pokoju. Musiała 
pójść na mszę. Ja nie próbowałem się modlić, nie w odruchu buntu, ale dlatego, 
że takie 
nieszczęście daje poczucie nieobecności - oczywiście nie braku istnienia, wydaje 
się jednak 
niepodobieństwem, aby Ktoś wtedy był, a przecież jest: oto tajemnica wiary 
niezniszczalnej 
w tych, którym dana została jej łaska, wiary, zdolnej ostać się nawet wobec 
morderstwa 
dziewczynki, i to morderstwa, o którym już sama myśl sprawiała, że mógłbym wyć 
monotonnie jak torturowane zwierzę.
Każde z nas zaraz po obudzeniu pogrążyło się na nowo we własnym bólu, 
obwarowało się w nim znowu. Uciekając od dziennikarzy (moje zeznania pojawiły 
się w 
prasie), począwszy od tego ranka chodziłem polować na dzikie gołębie: nasza La 
Chicane jest 
nie do wykrycia,’ zupełnie niedostępna. Co prawda, z chwilą gdy morderca znalazł 
się pod 
kluczem, przyznał się do wszystkiego, na miejsce tej sprawy pojawiały się w 
gazetach inne. 
Całe zagadnienie polegało na tym, by znaleźć siły do dalszego przeżywania mych 
własnych 
problemów, do zdecydowania się, w którym pójść kierunku. Maria napisała mi, że 
powinienem wyjechać do Paryża, gdy tylko będę czuł się na siłach: „... to, co 
Twój Barres 
nazywa ziem, wyrwanie się spośród swoich, jest jedynym lekarstwem po ciosie, 
jaki na 
Ciebie spadł, jedyną nadzieją uleczenia. Niewątpliwie wszystko, co się stało, 
zawsze już w 
Tobie będzie, gdziekolwiek się znajdziesz., ale może dlatego, że posiadasz dar, 
który tak 
podziwiasz u innych - odnajdowania w sobie przeszłości żywej, ekshumowania jej. 
Tak 
właśnie myśli o Tobie Szymon, z przekonaniem, które czasem bywa aż nudne, w 
rezultacie 
jest jednak wzruszające: »0n kiedyś będzie wielki, zobaczy pani«, powtarza. Za 
to go zresztą 
lubię pomimo tych jego gminnych manier, tych cech wynaturzonego chłopa, 
monstrum, jakie 
zrobiliście z niego w Maltaverne: on w Ciebie wierzy. Nie kocha Cię tak bardzo, 
jak sobie 
wyobrażasz, może czasami nawet Cię nienawidzi, ale w Ciebie wierzy. A przecież 
ufność, 
jaką inni w nas pokładają, wskazuje nam naszą drogę. Po Donzacu my oboje z 
Szymonem 
wskazujemy Ci Twoją drogę, poza którą nie ma dla Ciebie żadnej drogi prawdziwej.
... Jedyną przeszkodę widzę w osobie Twej matki, i na pewno nie ja będę Ci 
radziła, 
żebyś ją zlekceważył. Jeśli odczuwam jakieś wyrzuty sumienia wspominając naszą 
sprawę, to 
właśnie w związku z biedną »panią«, której obraz potwornie sobie uprościłam na 
podstawie 
tego, jak wyście mi ją namalowali. Ty i Szymon. Przypominasz sobie, co mówiłam 
podczas 
jej coraz częstszych wyjazdów do Maltaverne, że »zdradza Cię z twoimi 
posiadłościami”. 
Więc widzisz, dzisiaj wiemy, że Cię zdradzała z Weszką - bo tutaj wchodziła w 
grę miłość, 
aczkolwiek nie było w niej związków ani ciała, ani krwi”.
Tak, wreszcie zrozumiałem: stara kobieta przelała na małą dziewczynkę całą 
czułość, 
o którą w ciągu jej długiego życia nikt nie dbał, może poza mężem, który bez 
wątpienia 
budził w niej fizyczny wstręt, poza mną, ale ja zawsze byłem dla niej istotą 
niezrozumiałą, 
innej rasy, mimo że mnie urodziła; samą swą obecnością pogłębiałem otchłań 
samotności, w 
jaką biedna „pani” byłaby się zapadła, gdyby nie majątki, które utrzymywały ją 
na 
powierzchni, gdyby nie praktyki nabożne, które wytyczały jej dni... Ale istniało 
to dziecko, 
którego ja nie cierpiałem, a ono mnie kochało, i ona je kochała.
Tak, jeśli chodzi o tę przeszkodę, problem nie polegał na tym, jak ją omijać. 
Mamusia 
aprobowała mój zamiar wyjazdu do Paryża, prosiła jednak, bym jeszcze rok 
zaczekał. 
Przyznałem, że mógłbym w Bordeaux prowadzić studia przygotowawcze, potrzebne do 
pracy 
doktorskiej. Akurat ważna była ta praca! Tu szło o moje życie (nareszcie ‘Się o 
tym 
przekonałem). Należało spróbować ostatniej szansy, wyrwać się z korzeniami z tej 
ziemi, 
gdzie zostałem ugodzony w serce, i dokonać próby przesadzenia, tak zwanego u nas 
„przepikowania” na obcy grunt - z tą koncepcją, którą zawdzięczam nie tylko 
Donzacowi, 
Szymonowi, Marii, ale może także ludziom interesu, z jakich się wywodzę: z 
koncepcją 
wyzyskania mojego koszmarnego dorobku, aby niczego nie zmarnować. „Nic się nie 
powinno 
marnować”, powtarzano nam jako dzieciom, lecz wtedy chodziło o kawałki chleba 
lub ogarki 
świec. Teraz tym, co nie powinno się zmarnować, było dla mnie cierpienie, jakie 
sam 
przeżyłem i jakiego byłem przyczyną, i była mała dziewczynka zatopiona przez 
zabójcę w 
strumieniu, który w moim sercu będzie płynął pod tymi olchami do ostatniego 
mojego 
tchnienia, była ta matka przytłaczająca i sama przytłoczona. W oparciu o ten oto 
kapitał 
trzeba mi będzie żyć. Wszystko, co jeszcze mnie spotka, choćby moja droga była 
nieskończenie długa, pozostanie na zewnątrz zaklętego kręgu, obrysowanego wokół 
tej części 
mojego życia.
Mamusia powtarzała: - Co by się nie mówiło, ze smutku się nie umiera. Ludzie nie 
umierają ze swoich smutków. Nawet jeżeli się nie pocieszą, i tak nie umierają; 
ale ja umrę, ja 
już umieram. Zaczekaj trochę, nie opuszczaj mnie. - Nie mogłem jej odpowiedzieć, 
że dla 
mnie, który mam dwadzieścia dwa lata, to nie jest takie proste i należy jednak 
spróbować żyć. 
Codziennie zabierałem do Chicane któryś z tomów Balzaca mojego ojca w wydaniu 
Charpentiera z roku 1839, z którego pewne tytuły nie zostały wznowione w wydaniu 
kompletnym jego dzieł. Balzac nie jest moim ulubionym pisarzem: jest zbyt 
prostacki (mówię 
o stylu). Ale to pisarz, który działa na mnie najbardziej bezpośrednio jako 
źródło impulsu, by 
niechciećumierać. Nie cierpię tego gatunku ambitnych młodzieńców, jakich 
opisuje, ich 
drapieżności; a jednak budzą we mnie chęć, bym ja także spróbował moich szans na 
drogach, 
które będą mi właściwe i które muszę wykryć.
Na razie znajduję się nadal wewnątrz kręgu: nie jest to jeszcze przeszłość do 
odtwarzania i przekazywania, nie są to przeżycia minione, ale to, co przeżywam 
tutaj i teraz; 
jest też mamusia, jeszcze żyjąca, której nie mogę pozwolić umrzeć samotnie z tą 
wizją 
uwielbianej i zgwałconej dziewczynki o oczach straszliwie otwartych. Powiedziała 
mi: - W 
każdej minucie dnia i nocy widzę ją martwą, ale oczy ma rozwarte z przerażenia., 
Codziennie 
zachodziła do starego Seris, który pił mniej, niż się obawiała, ponieważ chciał 
uporządkować 
swoje sprawy, „nim się poważnie zabierze do picia”.
- Dasz wiarę - mówiła mamusia - że na pogrzebie, gdzie wszyscy płakali, stary 
Seris 
zdawał się wzruszony tylko twoimi łzami. Właściwie to mógłby mieć do ciebie żal, 
nawet 
jeżeli nie wie, że mała tyle przez ciebie wycierpiała. Ale nic podobnego! I 
wiesz, z czym do 
mnie wystąpił? Żebyśmy dokonali fikcyjnej sprzedaży całego jego majątku, tak że 
faktycznie 
zostałbyś jego spadkobiercą, spadkobiercą malutkiej...
- Za nic na świecie! - żachnąłem się.
- Naturalnie - powiedziała mamusia. - Nie może być o tym mowy. Byłam tak pewna 
twojego stanowiska, że odmówiłam w imieniu nas obojga, pewna, że to pochwalisz. 
Wówczas zaproponował mi sprzedaż rzeczywistą, przy czym on zachowałby prawo 
użytkowania. Ty musisz zdecydować.
- Ależ mamusiu, zrobię, co zechcesz.
- Co ja zechcę? Ja już nie chcę nic. Sama myśl o jakichś korzyściach z tej 
śmierci 
budzi we mnie zgrozę. Posiadłość Serisa zostanie podzielona między paru 
siostrzeńców, a 
zatem przestanie istnieć.
I tego sobie życzę; żeby nie pozostało nic, co do niej należało. Najchętniej bym 
widziała, żeby się wszystko spaliło. Zresztą Numa Seris sądzi, że tak się 
naprawdę stanie, W 
końcu wszystko się spali.
- Dlaczego miałoby się spalić raczej teraz niż w bliższej czy dalszej 
przeszłości, 
biedna moja mamusiu? Odkąd bije dzwon alarmowy i radzą sobie z ogniem...
- Właśnie dlatego, zdaniem Serisa, że za parę lat, jeśli uderzy dzwon, nie 
poruszy już 
nikogo; nikogo już nie będzie na folwarkach. Ludziom coraz trudniej godzić się 
na to, by żyć 
niczym wilki w tych zapadłych kątach, karmiąc się czarnym chlebem i kruszadą. 
Seris 
powiada, że uczeni amerykańscy nie potrzebują już naszej żywicy dla wydobywania 
z niej 
ekstraktu terpentyny i coraz mniej będą używali naszych sosen na kopalniaki i 
podkłady 
kolejowe. Więc wszystko się spali - powtarzała mamusia z jakąś desperacką 
satysfakcją - bo 
już nie będzie nikogo... A zresztą dlaczego tylko drzewa miałyby być 
oszczędzone? One 
także pomrą, żywcem spalone. To lepiej niż...
...Sądziłeś, że ja kocham ziemię dla ziemi. A ja widziałam malutką i ciebie jako 
panów wszystkiego tutaj, widziałam siebie czuwającą nad wami obojgiem, nad 
waszymi 
interesami, i patrzącą na jej szczęście przy tobie. Kiedy dziekan prawił mi 
kazania, powtarzał 
w kółko: „Nie zabierze pani przecież swoich folwarków z sobą!”, mówiłam mu;
„Ale na śmiertelnym łożu będę się cieszyła wiedząc, że będą należały do dzieci i 
że 
zostawiam je w możliwie najlepszym stanie”. Mówiłam dziekanowi, że własność jest 
trwała, 
prawda, że ma przeciw sobie podziały, ale rozrasta się przez małżeństwa i spadki 
i drwi sobie 
ze śmierci. Teraz wiem, że to nieprawda. Ale co jest prawdą, Alain, co jest 
prawdą?
Nie miałem innego wyjścia jak oddać się w ręce Boga, czekać na znak od Niego - 
ów 
znak, który będzie może wezwaniem dosłyszalnym jedynie dla mnie - abym nie 
czekał, aż 
wybije moja godzina. Było to równoznaczne z absolutnym niebraniem w rachubę 
tego, co 
działo się w mojej matce, bez mojej wiedzy i bez jej wiedzy: tak, co dosłownie 
„działo się” w 
niej, co się zmieniało i co miało znaleźć wyraz w niespodziewanej decyzji, którą 
podjęła i 
która mnie dawała wolność.
W dzień Wszystkich Świętych zanieśliśmy kwiaty małej Seris. Uderzyło mnie, że 
mamusia nie odmówiła De profundis, jak miała w zwyczaju, każąc nam obydwu, 
Laurentemu 
i mnie, klękać na grobie biednego tatusia. „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie, 
o Panie...” 
Czy to patos owego błagania mimowolnie dźwięczał w jej głosie? Czy moja własna 
trwoga 
do tego głosu się dostrajała? Podczas ostatnich świąt żadne wołanie nie wzbiło 
się z 
głębokości otchłani, na której brzegu stała mamusia, stary dąb, jeszcze zielony, 
ale już rażony 
piorunem. Nie uklękła, nie poruszała wargami.
W drodze powrotnej oznajmiła mi:
- Powzięłam właśnie decyzję. Nie pojadę do Bordeaux. Będę czekać tutaj. Więc ty 
możesz ruszyć do Paryża, jak mówiła ta osoba, kiedy cię tu przywiozła: „Trzeba, 
żeby się 
ruszył do Paryża...”, powtarzała.
- Ale czekać na co, mamusiu?
Powtórzyła: - Czekać... - Przypomniałem jej, że nie będzie już nawet księdza 
dziekana, który miał dokonać żywota w Bordeaux, nie jako pasterz którejś z 
miejskich parafii, 
czego zawsze pragnął i spodziewał się, ale jako kapelan u zakonnic.
- Wiem, a po jego następcy trudno mi wiele oczekiwać.
Jeszcze go nie znaliśmy: nie chciał przyjść do nas, dopóki nie odwiedzi w 
parafii 
wszystkich, co do jednego, dzierżawców. W grubiański sposób dał do zrozumienia 
biednemu 
dziekanowi, że on stanowczo nie zamierza być „proboszczem dla pałacu”.
- Głód wypędza wilka z lasu - mówiła mamusia - i już niedługo zobaczę, jak 
przyjdzie 
z wyciągniętą ręką, A co do dzierżawców, będą go wzywali, jak to mają w 
zwyczaju, żeby 
poświęcił chlewy. Skądinąd dziekan uważa, że jego następca ma słuszność, że 
myśmy się 
mylili, może się okazać, że myliliśmy się we wszystkim.
Szła drogą energicznym krokiem, odpowiadając na ukłony, wyważając skinienia 
głową i uśmiechy stosownie do znaczenia kłaniających się, a przecież w tym 
momencie 
swego życia przypominała mi muchę, której mój sąsiad w klasie, pokazując dla 
zabawy 
degradację Dreyfusa, oberwał łapkę, potem skrzydełko. Tak właśnie mamusię każdy 
dzień 
ogołacał z jej pewników. Nic nie było prawdziwe z tego, w co wierzyła, lecz 
najbardziej 
kłamliwe było to, co pomieszała z Prawdą objawioną. Nawet jeśli nie była tego w 
pełni 
świadoma, stało się tak oczywiste, że docierało do niej poprzez ponure otępienie 
istoty, 
porażonej tragedią dziecka, które kochała najbardziej na tym świecie: wszystko 
inne mogło 
jej zostać odjęte, nie odczuwała już nic.
- Kiedy nas wszystko zawodzi - powiedziałem do niej - kiedy czujemy się 
opuszczeni, 
kiedy nadchodzi godzina, która przyjść musi zawsze, dla każdego z nas, gdy my z 
kolei 
wzdychamy: „Ojcze, czemuś mnie opuścił?” - to właśnie jest godzina porażki 
ostatecznej, 
którą zapowiada Krzyż. Ten Krzyż, który jest jej znakiem szokującym i nie do 
zniesienia dla 
istoty młodej albo w sile wieku - aż do dnia, kiedy staje się już nieodłączny, 
ściśle przywiera 
do naszego ciała...
Mamusia przerwała:
- I do naszego serca.
Zdumiały mnie te słowa w jej ustach. Skąd mogła wiedzieć, że to zawsze nasze 
serce 
bywa ukrzyżowane? Może mamusia, czegośmy nie wiedzieli, przeżywała wszystko 
jedynie 
sercem? Jej czułość dla Joanki musiały poprzedzać inne tkliwe Uczucia, jak gdyby 
zwiastuny. 
Próbowałem sobie przypomnieć. Nie mogłem odnaleźć w pamięci nic, może tylko, po 
śmierci 
mojego ojca, raz czy dwa razy do roku odwiedziny w naszym starym domostwie, w 
którym 
nie pojawiał się nikt, pewnej przyjaciółki z klasztoru, Sary M., Irlandki czy 
Angielki; 
towarzyszyła jej mała dziewczynka,.”wychowanka”, jak powiedziała nam mamusia. 
Przybywały z daleka niczym ptaki morskie, które burze napędzają ku brzegom w 
okresach 
zrównania dnia z nocą. Z przyjściem na świat tej dziewczynki imieniem Andrea 
wiązała się 
jakaś tajemnica z rodzaju tych, o których mamusia mawiała: „To nie dla was”. Nic 
nie było 
dla nas, ale wszystko zapadało we mnie i nic się już nie zagubi.
Ostatniąwalkę w swoim odwrocie podjęła mamusia prosząc, abym w Paryżu 
zamieszkał w ośrodku studentów katolickich, odpowiedziałem jednak stanowczo, że 
mając 
dwadzieścia dwa lata przekroczyłem już odpowiedni wiek, a to, że nie znam nikogo 
w 
Paryżu, nie tylko mnie nie przeraża, ale właśnie najbardziej pociąga: zacząwszy 
od niczego, 
spróbować odwiecznie podejmowanego na nowo podboju wielkiego miasta przez 
młodego 
chłopca z prowincji, bez żadnych listów polecających w kieszeni.
- Ale jak ty będziesz żył?
- W zasadzie jak pilny student, uważający, by nie stracić żadnej możliwości. W 
pierwszym rzędzie możliwości stawiam łaskę niektórych spotkań.
Mamusia zapytała: - Które wychodzą na dobre czy na złe?
- To nigdy nie bywa tak proste. Wydaje mi się, że wszystkie nasze spotkania, 
nawet 
najgorsze, są zrządzeniem.
- Cóż ty o tym wiesz, mój biedny głuptasku?
Rzeczywiście, cóż wiedziałem? Przecież sam wlasnowolnie wydzielałem sens z moich 
przeżyć, ustawiałem je według własnych koncepcji, to ja przypisywałem Istocie 
Nieskończonej ludzkie zamierzenia - i tylko ja zadowalałem się tym, co 
wymyśliłem.
Mamusia już mnie nie słuchała. Zapytała, jaką sumę będzie mi musiała wysyłać 
miesięcznie, i nie wyobrażała sobie, bym mógł odpowiedzieć, że nie powinna się w 
to 
mieszać: aby dysponować własnym majątkiem, nie potrzebuję żadnych pośredników. 
Do 
ostatka będzie sprawdzała moje wydatki, będzie spędzała wszystkie niedzielne 
popołudnia 
nad księgami rachunków.
Rozdział XIII 
Ten wrzesień był cudowny. Mamusia miała towarzyszyć mi do Bordeaux, dopomóc w 
pakowaniu i wrócić sama do Maltaverne, już tak postanowiła, ale powtarzałem jej, 
że nie 
chciałbym decydować zawczasu, zostanę przy niej, jeśli uznam za potrzebne, 
chociaż w 
niczym już nie jestem jej pomocny, co dobrze widzę. Nawet nie udawała, że się 
opiera.
Na dwa dni przed ustaloną datą naszego wyjazdu poprosiła, żebym jej towarzyszył 
do 
młyna pana Lapeyre. Przyznałem się, że i ja myślałem, by raz jeszcze przejść tę 
drogę, nie 
czułem się jednak na siłach.
- Ale we dwoje - powiedziała - będziemy mogli.
Włożyła miejski kapelusz, czarne rękawiczki i otworzyła parasolkę od słońca. Nie 
nosiła żałoby, nie miała prawa nosić żałoby po Joance, z którą nie była 
spokrewniona, ale w 
jej ubraniu nie pojawiało się już nic, co mogłoby świadczyć o wakacyjnej 
swobodzie, jak 
gdyby malutka nieboszczka, wciąż obecna w myślach, zmuszała do ustawicznego 
przestrzegania form.
Mamusia, która w codziennym życiu bardzo mało chodziła, kroczyła jakoś dostojnie 
po piaszczystej drodze usłanej sosnowym igliwiem. Gdy doszliśmy do młyna, wzięła 
mnie 
pod rękę, czego nigdy nie robiła.
- To stąd ją zobaczyłem - powiedziałem. - W pierwszej chwili myślałem, że to 
chłopiec.
Przystanęła. Patrzyła na gładką taflę śluzy, nie zmarszczoną najlżejszym 
podmuchem. 
Poprosiła, żebym ją zaprowadził w paprocie, w to miejsce, gdzie wtedy 
siedziałem.
- Zdaje mi się, że to tu. Tak, to było tutaj.
Stała chwilę, twarzą zwrócona ku uśpionej wodzie; nigdy przy nas nie płakała, a 
teraz 
zobaczyłem, że znowu przykłada do oczu wierzch dłoni w rękawiczce. Powiedziała: 
- Pożycz 
mi chusteczkę.
- Trzeba już wracać, mamusiu, wrócimy krótszą drogą.
Nie odpowiedziała, wyszła z lasu, zmierzała do śluzy. Nie, niepodobieństwo, by 
miała 
tę pokusę. Wziąłem ją pod rękę, ale się wyswobodziła. Jakże długo ciągnęły się 
minuty, 
podczas których widziałem w wodzie zniekształcone odbicie matki w kapeluszu i 
rękawiczkach, jak chodziła w mieście, i tę otwartą parasolkę! - Wracajmy - 
powiedziała w 
końcu.
Ruszyliśmy piaszczystą drogą, która dla małej Sens miała być ostatnią drogą na 
tym 
świecie. Musiałem pokazywać mamusi, z jakiej odległości patrzyłem, gdy szła 
sobie 
grzecznie albo biegła i bawiła się w biednego Czerwonego Kapturka.
- Och - szepnęła - to ten zakręt, ku któremu pobiegła, kiedy cię ujrzała... - 
Tak...i tędy 
wpadła w las.
Zupełnie jakby się starała odnaleźć trop zwierzyny, mamusia wypytywała, nie 
odrywając oczu od ziemi: - Jesteś pewien, że to tutaj wpadła w las? - Sama dalej 
nie weszła. 
Stała bez ruchu, wyprostowana ponad paprociami, twarzą zwrócona ku sosnom, które 
widziały... Spróbowałem ująć jej rękę, ale ją cofnęła i nie odwracając głowy 
rzuciła 
półgłosem:
- To dlatego, żeś ją przestraszył. Gdybyś odnosił się do niej obojętnie, co 
byłoby 
naturalne ze strony chłopca w twoim wieku w stosunku do dziecka, nie przyszłoby 
jej na myśl 
uciekać, nic by się nie stało. Na to, żeby się tak przerazić, musiała wiedzieć o 
twojej 
nienawiści.
- Ależ mamusiu, skąd! Wiedziała, a mogła wiedzieć jedynie od ciebie, o moim 
wrogim stosunku do tego małżeństwa, ułożonego z góry dla interesu...
- To nie było dla interesu. Toś ty aii przypisywał takie pobudki.
- Nigdy nie mówiłaś nic, co mogłoby mi nasunąć przypuszczenie, że istniały 
inne...
- Boś ty jej tak nie cierpiał, że nie miałam nawet odwagi wymówić przy tobie jej 
imienia. Ledwie bym otworzyła usta, zmusiłbyś mnie do milczenia, wyszedłbyś 
trzasnąwszy 
drzwiami. Wiedziała, że ją nazywasz tym ohydnym przezwiskiem. Dlatego umarła. 
Tak, już 
była śmiertelnie ugodzona, kiedy wbiegła do lasu. Już dawno zraniłeś jej serce.
- Mamusiu, jesteś zbyt niesprawiedliwa. Chciałem ją chwycić pod ramię, ale 
odepchnęła mnie nieomal brutalnie i szła sama, a ja w ślad za nią powtarzając; - 
Zbyt jesteś 
niesprawiedliwa, zbyt niesprawiedliwa. - Wtem odwróciła do mnie głowę i rzuciła 
wyzywająco:
- Tak, to ty. Ty...
- Jakże możesz nie rozumieć, mamusiu kochana, że gdybym ja miał być 
odpowiedzialny za to nieszczęście, przede wszystkim odpowiedzialna musiałabyś 
być ty, 
która zrobiłaś, co tylko możliwe, aby taki chłopak jak ja nabrał obrzydzenia do 
twoich 
planów. W przeszłości zawsze decydowałaś za mnie o wszystkim, ale przecież 
miałem 
jeszcze przed sobą całe życie, mam dwadzieścia dwa lata, i oto nagle okazuje 
się, że chcesz 
nim dysponować według swego widzimisię, a co byś teraz nie mówiła, nie chodziło 
o nic 
poza majątkami Serisa. Nigdy, w żadnym momencie nie mogłem się domyślić twojego 
uczucia dla tego dziecka...
- Ponieważ bałam się, że będziesz się jeszcze bardziej irytował, gdybyś 
wiedział, że ją 
kocham...
- Więcej niż mnie?
Nie odpowiedziała. Wchodziła na ganek Maltaverne, przystając na każdym stopniu. 
W 
sfeni Jaszcze raz mnie odepchnęła.
- Muszę zostać sama. Już nikt nie jest mi potrzebny. Zrozum mnie: nikt.
Usłyszałem, jak zamykają się drzwi jej pokoju, i podszedłem do kominka. Zerwał 
się 
wiatr, poruszyły się gałęzie za oknami, jak gdyby dawały mi znaki. Potężna, 
stłumiona skarga 
zlewała się z niemym wołaniem we mnie, z wyrzutem, czynionym Bogu z czułością i 
rozpaczą.
Nie zapaliłem lampy. Na co się decydować? Powiedzenie, że matka teraz mnie już 
nie 
potrzebuje, to jeszcze za mało: moja obecność stała się jej wstrętna. To nie 
zmieniało faktu, 
że winienem czuwać nad nią, być w pobliżu na pierwsze wezwanie. Jej uraza 
osłabnie, siłą 
rzeczy będzie musiała szukać we mnie oparcia, bo już nikogo poza mną nie ma. 
Tak, jeśli 
jednak nie zechce się stąd ruszyć, co się ze mną stanie? Czy spędzimy całą zimę 
w 
Maltaverne tylko we dwoje, czy będę siedział samotnie przy ulicy de Cheverus, a 
Ludwik 
Larpe będzie mnie obsługiwał?
Myśli te snuły się bez żadnego związku przez nieokreślony czas, który spędziłem 
bez 
lampy przy ogniu, a mrok gęstniał i widziałem już tylko dwie sine plamy moich 
rąk, 
spoczywających na chudych kolanach, potem zaś usłyszałem ciężkie, powolne kroki 
matki na 
schodach. Nie była to jeszcze pora posiłku. Wracała więc do mnie. Weszła. Nie 
wstałem z 
fotela. Położyła mi rękę na głowie i odgarnęła włosy, jak do wieczornego 
pocałunku, kiedy 
byłem dzieckiem; ale tego wieczoru obeszło się bez pocałunku. Zaczęła jednak 
mówić do 
mnie ze słodyczą trochę sztuczną, zupełnie do niej niepodobną:
- Musimy zapomnieć, cośmy sobie powiedzieli, 14 - Młodzieniec z dawnych lat mój 
biedny chłopcze. Byliśmy wzajem dla siebie niesprawiedliwi. Swego czasu przykro 
mi było, 
kiedy utrzymywałeś, że między nami wcale nie ma wymiany myśli, że nigdy nie 
prowadzimy 
rozmów, tego, co się nazywa rozmową, jak w teatrze albo w powieściach. No więc 
teraz, na 
drodze z młyna, powetowaliśmy to sobie.
- Tak, wszystko się z nas wylało mimo naszej woli. 
- O tym, co wylało się z nas, a w każdym razie ze mnie, zapomnij. Szukałam 
kogoś, 
do kogo mogłabym mieć żal, winnego, na kogo mogłabym zrzucić odpowiedzialność. I 
ty 
również... Wzajem się oskarżaliśmy...
- Tak - rzekłem powściągliwie - jak przed sądem przysięgłych dwaj współwinni 
oskarżają jeden drugiego.
Powiedziała: - Przestań. - Nie widziałem jej, ale słyszałem, że płacze. Wstałem, 
ucałowałem ją, przeprosiłem.
- Nic się nie stało z naszej winy, mamusiu: my nie mogliśmy spowodować nic 
gorszego niż nieporozumienie, które w końcu by się załagodziło, które 
załagodziłoby się 
bardzo szybko, ponieważ chciałem jak najprędzej dowiedzieć się, kim była 
dziewczynka 
kąpiąca się przy młynie, i dowiedziałbym się tegoż jeszcze wieczoru, gdyby nie 
depesza 
Szymona...
- To by nic w niczym nie zmieniło. Wszystko się już dokonało.
- Tak, mamusiu, i ani ty, ani ja nie mieliśmy najmniejszego udziału w tym 
niewiarogodnym zbiegu okoliczności. Lecz tego rodzaju zbrodnie zawsze popełniane 
bywają 
wskutek przypadkowego spotkania. Zawsze można? Ta mała poszła inną drogą...
Szepnęła: - Teraz już się stało. To się zdarzyło, to się dokonało. - 
Zamilkliśmy. 
Widziałem tylko niewyraźny kształt w fotelu naprzeciw siebie.
- Słuchaj, Alain, nie żonglujmy słowami i pomówmy rzeczowo. Jeśli chodzi o 
ciebie, 
nie ma co rozważać, trzeba, żebyś wyjechał. Tak będzie lepiej dla nas obojga. 
Będziesz często 
do mnie pisywał; listami ludzie się nie drażnią. Będziesz mi opisywał swoje 
życie, cóż, tę 
część życia, o której będziesz mógł mi opowiadać. Ja zajmę się twoimi 
interesami; jeśli się 
rozchoruję, wystarczy zadepeszować. Dion będzie czekał na ciebie w Bordeaux, 
wieczorem 
możesz być tutaj.
- Tak, z daleka łatwiej ci będzie mnie znosić, na nowo do mnie przywykniesz...
Jeszcze i tym razem nie zareagowała. Czy w ogóle dosłyszała i zrozumiała? 
Zapytała:
- Nadal zdecydowany jesteś na pojutrze? Tak czy inaczej musisz co najmniej dzień 
spędzić w Bordeaux...
- Nie, mamusiu. Mam tutaj książki, które chcę z sobą zabrać. Samochód odwiezie 
mnie wprost na pociąg do Paryża. Odchodzi o jedenastej cztery.
- Ale prawie wszystkie ubrania są przy ulicy de Cheverus...
- Mam tutaj wszystko, co jest potrzebne studentowi, którym zamierzam być w 
pierwszym okresie i którego nikt nie będzie zapraszał, ponieważ nikogo nie zna.
- Przecież nawiążesz jakieś znajomości...
- Może... Ale gdybym miał zacząć bywać w świecie, najpierw muszę się przyjrzeć, 
jak 
ludzie ubierają się w Paryżu. Pamiętasz, co przeszedł biedny Lucjan de Rubempre, 
gdy 
zjechał do Paryża ubrany według mody z Angouleme?
Zapytała ściszonym głosem, tonem, jakim pyta ktoś, kto nie oczekuje odpowiedzi: 
- 
Któż to jest Lucjan de Rubempre?
- Daj spokój, mamusiu. Przecież czytałaś Stracone złudzenia. Dałem ci je do 
czytania.
- Och, dobrze wiesz, że ja nie jestem tobą: z tego, co czytam, nic BIL nie 
zostaje, 
przelatuje przeze mnie...
Zaczęła grzebać w ogniu, łokciami wsparta o kolana, jak to robiła zawsze, aż 
raptem 
powiedziała:
- Trzeba będzie zadepeszować do tej osoby, zęby czekała cię na dworcu i wsadziła 
do 
pociągu.
- O, nie, mamusiu, już nie musi mnie nikt wsadzać do pociągu. Zresztą nie 
cierpię 
dworców, prawie tak jak cmentarzy. Moje nowe życie rozpocznie się pojutrze o 
jedenastej 
cztery. Odrodzę się o tej godzinie.
Weszła żona Prudentego i oznajmiła, że podano do stołu.
- I pomyśleć - rzekła mamusia wstając - że chętnie będę jadła, jestem głodna.
Siedzieliśmy naprzeciw siebie pod wiszącą lampą, która filowała i pachniała 
naftą. 
Nagle ogarnęło mnie uczucie radości na myśl o tym tak bliskim już wyjeździe, 
wyjeździe do 
nowego świata, do innego życia.
Nie, to nie była radość, raczej niecierpliwość, jaką odczuwa się w tunelu 
nieskończenie długim i dusznym: trzeba się z niego wydostać za wszelką cenę, 
możliwie jak 
najszybciej, uciec na zawsze, nie odwracając głowy, unosząc w sobie cały swój 
skarb.
Matka podniosła się ciężko, zasiedliśmy znowu każde w swoim fotelu. Dołożyła 
polano do ognia i podciągnęła spódnicę, jak widziałem, że robiła zawsze, by 
wystawić nogi 
na ciepło płomieni.
Nagle powiedziała nie patrząc na mnie:
- Im dłużej o tym myślę, tym bardziej jestem przekonana, że byłoby przyzwoiciej, 
gdybyś zawiadomił tę osobę o twoim wyjeździe i podał jej godzinę odjazdu 
pociągu.
- Swoją drogą zabawne, przyznaj, biedna mamusiu, że to ty...
Urwałem w porę, obawiając się przyczynić choćby w najlżejszym stopniu do jej 
cierpienia.
- Owszem - powiedziała - myślałam o niej niedobrze. Widziałam w niej istotę, 
która 
była niebezpieczna dla szczęścia mojej małej dziewczynki. Nie wyobrażałam sobie, 
nieszczęsna wariatka, że to, co ma zabić jej szczęście, zabije najpierw ją, moją 
biedną 
dziecinkę, i jakie to będzie zabójstwo. Wszystko wydaje mi się tak bardzo różne 
dzisiaj, 
ludzie, rzeczy... Albo raczej widzę ich takimi, jacy są, nie gorsi ani lepsi. 
Ach, teraz nie 
będzie mi już trudno być posłuszną przykazaniu: „Nie sądźcie...” Tak, już nie 
będę sądziła. 
Ale poza tym tę osobę znam lepiej, niż myślisz. Nigdy ci nie opowiadałam 
dokładnie o tym, 
cośmy sobie powiedziały, ona i ja, przez dwie godziny, kiedy spałeś jak zabity 
po złożeniu 
zeznań w żandarmerii. Nie odgrywała komedii, przysięgam ci. Miała w głowie tylko 
jedno: 
żebym nie spuszczała cię z oczu, bo uważała, że dolega ci to samo, co 
obserwowała u 
zakonnika, który odegrał tak wielką rolę w jej życiu. Zrozumiałam, czym byłaby 
dla ciebie, 
czym jeszcze mogłaby być; a teraz co mnie obchodzi, ona czy inna.
Byłaby dla ciebie tym, czym ja byłam, opiekowałaby się tobą, strzegła, nic w 
zamian 
nie żądając. Teraz rozumiem sens tego, coś mi kiedyś o niej powiedział, że 
przecierpiała 
więcej niż którakolwiek dziewczyna w jej wieku: przekroczyła granicę, poza którą 
nie ma już 
nic; ja choć jestem taka stara, żyłam nadzieją, nienawidziłam wszystkiego, co 
jej zagrażało. 
Ale teraz... właściwie dlaczego nie ona? Ja przez jakiś czas może jeszcze 
pociągnę, ale długo 
to nie potrwa. Zostaniesz sam. Więc czemu by nie ona?
- Nie, mamusiu, nie zaczynaj znowu, nie zaczynajmy oboje. Muszę się wyrwać z 
martwoty, jaką było moje życie tutaj, i wyrwę się. Jeśli bym miał przez to 
zginąć, im prędzej, 
tym lepiej. Ale nie, ja będę żył. Będę żył!
- Jesteś niewdzięcznik, zawsze zresztą byłeś.
Ta osoba wie o tym teraz, jak ja wiedziałam zawsze.
- Tego, co tylko ona mogła mi dać i co mi dała, nie zapomnę nigdy, choćbym dożył 
najpóźniejszej starości. Ale zrozum mnie, mamusiu, ja też przekroczyłem pewną 
granicę, 
poza którą nie chodzi już o to, żeby być szczęśliwym, lecz żeby zapanować nad 
życiem. 
Okazuje się, że tę granicę ja przekroczyłem mając lat dwadzieścia dwa, a ty, gdy 
ci wybiła 
sześćdziesiątka.
Niewątpliwie to właśnie mówiłem mamusi w przeddzień wyjazdu do Paryża. Ale teraz 
to już jest literatura. Odkąd prowadzę ten zeszyt, przetwarzałem wszystko 
samorzutnie, bez 
żadnych ukrytych zamiarów, dlatego tylko, że zawsze byłem pierwszy z wypracowań 
i dalej 
szedłem szlakiem pilnego ucznia, jakim byłem. Obecnie nadszedł czas, bym 
spojrzał śmiało i 
nie konając ze wstydu na tę pokusę, jakiej będę mógł ulec, dopiero gdy mamusi 
już tutaj nie 
będzie: żeby rezultatem całego tego cierpienia stała się książka, powieść za 
trzy franki. Nowy 
zrodzony we mnie człowiek wykaże swoją siłę i odwagę ośmielając się wykorzystać 
do 
własnego sukcesu owe dzieje, które przemienia się w tworzywo książki, powieści 
za trzy 
franki.
Z tego, cośmy sobie jeszcze powiedzieli w ciągu całego długiego wieczoru, nim 
ruszyliśmy w milczeniu do naszych sypialni (trzymając w ręku te same lampy 
naftowe z 
dawnych lat, ponieważ z pierwszego piętra nie mogliśmy zgasić elektryczności), 
nie 
pozostało mi w pamięci nic; zapewne poświęciłem temu zbyt mało uwagi, otwartymi 
oczyma 
wpatrywałem się bowiem w oczywistość, której nigdy jeszcze nie sprecyzowałem 
sobie 
jasno: że dla mnie wyrzeczenie się matki i wyrzeczenie się Marii było właściwie 
nakazem tej 
samej konieczności; nie wynikało z wrodzonego egoizmu czy okrucieństwa, ani z 
oschłości w 
stosunku do innych ludzi. To, co wreszcie doszło we mnie do głosu i czemu miałem 
być 
posłuszny z zimną konsekwencją, wiązało się z upartym pragnieniem przeżycia, i 
moje 
podwójne wyrzeczenie stanowiło jego nieodzowny warunek.
Leżąc w lodowatej pościeli, w której długo musiałem się rozgrzewać, w tym 
wiejskim 
domu, przez całą noc późnej jesieni rozważałem wszystko metodycznie. Naftowa 
lampa paliła 
się nadal, lecz - nikły krąg jej światła nie rozpraszał mroku, w którym tonęła 
sypialnia, mroku 
sprzyjającego widmom umarłych i żywych; zastanawiałem się, czy absolutny brak 
wyrazu 
jakiegoś pokoju hotelowego w Paryżu zdoła je odżegnać. Co nie znaczy, żebym się 
ich bał; 
ale potrafię żyć owym nowym, nieznanym mi życiem tylko pod warunkiem, że zmuszę 
mary, 
aby we mnie usnęły, nie odciągały mojej uwagi od walki, jaką postanowiłem 
prowadzić.
Nie pozostanę sam, wiedziałem o tym. Wiedziałem, że będę kochany. Ale zawczasu 
postanowiłem, że już nikogo nie będę sobą obciążał. Wystarczająco się tutaj 
oczerniam, nie 
potrzebuję zatem dodawać więcej czarnej barwy do obrazu własnej osoby. Tego 
wieczoru nie 
obmyślałem, jak wykorzystywać innych, zmuszać, by służyli memu powodzeniu czy 
mojej 
przyjemności. Nie wiem, co Chrystus nazywa grzechem przeciwko Duchowi, który 
zresztą w 
Jego oczach był nie do odpuszczenia, ale wiem, zawsze wiedziałem, co jest 
grzechem przeciw 
człowiekowi. Malutka Seris, uduszona i zgwałcona, to jedynie plugawy i 
niepomiernie 
wyolbrzymiony obraz zbrodni duchowej popełnianej bezkarnie przez tyle istot 
ludzkich, które 
nie poczuwają się do odpowiedzialności, może rzeczywiście nie są odpowiedzialne. 
Ja, Boże 
mój, cokolwiek bym uczynił, jestem odpowiedzialny przed Tobą. Będę usiłował na 
nowo stać 
się czysty, ponieważ nie mogę się bez Ciebie obejść - och, dobrze to wiem. I Ty 
wiesz: 
gdybym się urodził w innym środowisku, może mógłbym obejść się bez tej całej 
reszty, ale 
nie bez Ciebie.
Taka była treść mojej modlitwy przedostatniej nocy w Maltaverne: szybowałem 
pomiędzy czasem minionym a tym, który miał nadejść, pomiędzy tym, co 
przecierpiałem, a 
tym, co miałem przecierpieć i co wiązało się ze spotkaniami, z porażkami, z 
nieporozumieniami, chorobami, z wydarzeniami nie dającymi się przewidzieć. Stale 
myślałem jedynie o moich dziejach osobistych, jak gdyby dzieje Francji zupełnie 
mnie nie 
dotyczyły.
Biorę znów do rąk ten zeszyt w pokoju równie cichym jak mój pokój w Maltaverne. 
Okno wychodzi na ogród hotelu Esperance przy ulicy de Vaugirard, naprzeciw 
seminarium 
des Carmes. Pomruk Paryża wydaje się bardziej zgłuszony niż szum sosen, 
miotanych 
wiatrem w okresach zrównania dnia z nocą; jestem spokojny, nie cierpię. Wczoraj 
rano, 
niedziela, sprzedawałem po sumie dziennik Sangniera „La Democratie” przed 
kościołem 
SaintSulpice. Poszedłem zapisać się przy Boulevard Raspail nazajutrz po 
przyjeździe. Takie 
zajęcie zlecono mi jako wprowadzenie, i to pomimo mego tytułu magistra, którym 
mam 
wrażenie, pochwaliłem się pierwszy raz w życiu. Zapewne słusznie poddali mnie 
takiej 
próbie, była decydująca: więcej mnie nie zobaczą. Przed pięciu czy dziesięciu 
laty byłbym się 
pewno nagiął: dzisiaj już za późno. Zatem na razie nic do roboty poza 
odwiedzaniem 
bibliotek i zbieraniem podpisów, chodzeniem na wykłady, jak student między 
studentami, tak 
aby na zewnątrz nie przejawiało się nic z tego, co noszę w sobie i co zapewne 
nie jest cięższe 
niż to, co dźwiga wielu z nich - ale ta sprawa obciąża mnie, nie kogoś innego, a 
ja jestem w 
stanie niczego z niej nie uronić, nie zagubić niczego z młodości tak różnej od 
innych, zarazem 
bardziej zbytkownej i bardziej ubogiej niż jakakolwiek inna, zwłaszcza zaś 
bardziej samotnej; 
a swoją drogą, chociaż tak mało postaci występowało w tej tragedii, któryż 
chłopak miał taką 
właśnie matkę i który nosi w sercu malutką dziewczynkę, uduszoną i pohańbioną?
Ostatnie strony tego zeszytu muszą odpowiedzieć jasno na pytanie, pozornie 
całkiem 
proste, które jednak od przyjazdu do Paryża usiłuję omijać. Andrzej Donzac 
mieszka 
naprzeciw mojego hotelu w seminarium des Carmes i sądzi, że jestem jeszcze w 
Bordeaux. 
Dlaczego nie dałem mu znaku? Początkowo liczyłem na przypadkowe spotkanie, 
wydawało 
mi się nieuniknione, jak gdyby ulica de Vaugirard była ulicą de Cheverus. 
Uczciwie mówiąc 
obawiam się tego spotkania. Dlaczego? Przecież dobrze wiem, że muszę do niego 
doprowadzić. Potrzebuję przewodnika w Sorbonie, nie kogoś spieszącego się i 
obojętnego, 
ale przyjaciela takiego jak Donzac, który wie, jaki jestem, i zajmie się mną tak 
długo, jak 
będzie potrzeba - w Sorbonie, w bibliotekach, ale także w muzeach. Jestem tu o 
dwa kroki od 
Luksemburga, od tej sali Caillebotte’a, gdzie wiem, że Andrzej bywa niemal 
codziennie, 
kazał mi przysiąc, że nie pójdę tam bez niego: chce być przy tym, jak po raz 
pierwszy 
zobaczę „Balkon” Maneta. Zaczekam, nie śpieszy mi się; ulica Paryża jest ponad 
wszystkie 
muzea.
Co prawda mam bardziej naglący powód do odszukania Donzaca; chciałbym jak 
najprędzej dostać w ręce moje zeszyty, które są u niego. Ach, to najważniejsze. 
Bo gdyby 
ogień strawił zgrzybiałe seminarium lub gdyby Donzac nagle umarł... Dzienniki 
wczesnej 
młodości, cóż za szaleństwo cale życie stawiać na tę kartę. A jednak to właśnie 
czynię. Dzięki 
Bogu tylko ja jeden na świecie wiem o tym i mogę się śmiać.
Muszę też mieć czym zapełniać cztery strony cotygodniowego listu do mamusi. 
Stany 
duszy na nic się jej nie zdadzą, trzeba mieć, jak mówi, „coś do opowiedzenia”. 
Do tej pory 
donosiłem prawie wyłącznie o moim hotelu, pożywieniu, obsłudze. Dwie krótkie 
odpowiedzi 
mamusi wiążą się z jej zdrowiem i sprzedażą drzewa.
Lecz drążmy trochę dalej. Donzac, przynajmniej na razie, należy do tego podłoża, 
piaszczystego gruntu, z którego dopiero co się wyrwałem, żeby nie umrzeć. Boję 
się, że z 
chwilą gdy się spotkamy, już sama jego obecność może rozproszyć urok, jaki rzuca 
Paryż. Jak 
określić ów czar, który mnie upaja tak, że jestem jak pijany? Pławię się w rzece 
ludzkiej, 
pozwalam się jej nieść, płynę na powierzchni chodników albo nurkuję do barów w 
piwnicach, 
jak Taverne du Pantheon na rogu Boulevard SaintMichel i ulicy Souffiot. W 
Bordeaux byłem 
młodym Gajac, który bał się ludzi; ale w Paryżu jestem nikim, nieznany, jak 
tylko istota 
ludzka może być nieznana, bez nazwiska, skoro już nie można być bez twarzy - a 
prawda, że 
od łowców twarzy aż się tutaj roi, ale ich się nie boję, bo w tego rodzaju 
łowach trzeba, aby 
zwierzyna była też przychylna, jestem zaś pewien, że taki nie będę nigdy.
Chodzę tedy nocami tak daleko, jak tylko nogi mogą unieść. O, teraz wiem, 
dlaczego 
przez tyle lat zaprawiałem się do marszu w lasach Maltaverne, gdy wykrywałem 
„wielką 
sosnę” albo odwiedzałem „starego z Lassus”.
W pierwsze wieczory nie przekraczałem Sekwany. Opierałem się łokciami o 
balustrady mostów, balustrady, które lubię ze względu na to, że Baudelaire i 
Maurice de 
Guerin też się o nie opierali, ale również ze względu na tyle postaci z 
fantazji. Deklamowałem 
sobie Statek pijany (z Rimbaudem zaznajomiłem się dopiero w tym roku) i Wiktora 
Hugo, 
który wyłania się tam z każdego kamienia. A potem pewnego wieczoru przeszedłem 
wreszcie 
Sekwanę, i teraz przechodzę ją prawie codziennie. Przy bocznych bramach Luwru, 
we 
wnękach pałacu, stoją kamienne ławy, na których w nocy nikt nigdy nie siada. 
Wypoczywam 
przypatrując się tej słynnej, zawsze wyniosłej scenerii... Ale w roku 1907 
Stephen Pichon, 
Briand, Barthou (co prawda i Clemencenu, i Picquart.”) - to postacie z krainy 
Liliputów, 
miotające się w szekspirowskiej scenerii. Wracam ulicą de Rivoli, do Place de la 
Concorde. I 
tu jeszcze scena jest nadal pusta, na czas antraktu: w roku 1907 nic się tu nie 
dzieje. Ale to, co 
się będzie działo, ja zobaczę, mam przecież dwadzieścia dwa lata. Zawsze byłem 
opętany 
historią, lecz o tym nie wiedziałem, Paryż uświadomił mi to opętanie. Wpatruję 
się w obydwa 
pałace Gabriela i w zebrane tu symbole miast, zwłaszcza Strasburga, który zdobią 
wieńce i 
zblakłe sztandary, i myślę o tym, co już kiełkuje w owej krainie Liliputów z 
roku 1907, a co 
jeszcze zobaczę...
Doszedłszy do końca, zatrzymuję się u Webera,. w jedynej wielkiej kawiarni, do 
której odważam się wejść poza tymi z Ouartier Latin. Nie pozostało we mnie nic z 
wstydliwej 
obawy przed wydatkami, tak mnie krępującej w Bordeaux. Każę sobie podać tuzin 
ostryg, pół 
butelki Mumma. Nie bardzo wiem, jaką mam minę ani na kogo wyglądam, ani za kogo 
mnie 
biorą. Prawdę mówiąc czy wracałbym tak do Webera, gdyby nie dwie osoby, które 
zobaczyłem tu pierwszego wieczoru i zawsze tu widuję? Stara przychodzi pierwsza. 
Ma siwe 
włosy, obcięte na Joannę D’Arc. Tak, stara Joanna D’Arc, do niej jest właśnie 
podobna. 
Podają jej zimne mięsa i karafkę wina. Pali, wpatrzona w drzwi wejściowe. Druga 
przychodzi 
trochę przed północą, zmęczona i głodna: z jakiej pracy przychodzi? I ona też 
jest Joanną 
D’Arc, ale jasnowłosą i w wieku Joanny D’Arc. Drugiego wieczoru, kiedy ją 
widziałem, 
spojrzała na mnie i poznała. Stara obserwowała ją w lustrze.
Żeby wrócić, wsiadam w omnibus miejski z ogumionymi kołami i latarniami, których 
kolor wskazuje, że przejeżdża ulicą Vaugirard.
Czasami pogoda jest tak fatalna, że nie mogę wyjść z kawiarni przy Boulevard 
SaintMichel. Unikam tylko Harcout ze względu na przesiadujące tam prostytutki, 
nędzne, 
nachalne i zarażone. W takie wieczory staję się pastwą mojej największej 
obsesji. Tajemnica 
zła, która była dla mnie tylko pewnym pojęciem teoretycznym, mrowi się tu przed 
moimi 
oczyma. Odnoszę wrażenie, że bestia, która rzuciła się na małą Seris w lesie 
koło młyna pana 
Lapeyre, tutaj snuje się wszędzie, ale każdego potwora zdają się jakby pilnować 
wszystkie 
inne, więc błąka się ze zdartą już maską, z oczami oszalałymi i tymi ohydnymi 
ustami, które 
powinno się chować.
Nie odważyłem się jeszcze dotrzeć do Montmartre’u. Z fauną Quartier Latin jestem 
już obeznany, mam tu swoje nawyki, ale Montmartre budzi we mnie lęk. Często 
słyszę, jak o 
nim mówią w barze Pantheon, gdzie zawsze jest tłoczno i gdzie byle kto do ciebie 
zagaduje. 
Odpowiadam chętnie, ponieważ jestem nikim.
A potem kładę się około drugiej, zapadam w sen, jakiego nie znałem w Maltaverne, 
gdzie mnie budziły o świcie koguty. W Paryżu, gdy się ze snu wynurzam, ci, co 
pracują, od 
wielu godzin są już przy swoim zajęciu. Za późno na mszę, z wyjątkiem niedziel. 
W południe 
zjadam obiad z innymi studentami z tego hotelu: jedyny moment w ciągu dnia, 
kiedy 
rozmawiam z ludźmi mnie podobnymi, którzy znają moje imię i nazwisko i wiedzą, z 
jakiej 
prowincji przybyłem do Paryża, nie cierpią albo uwielbiają Maurrasa, i są mi tak 
obojętni, że 
ich wcale nie widzę.
Potem znowu zaczynam się wałęsać; ale celem popołudniowych wypraw bywają 
kościoły, aczkolwiek w istocie chodzi o te same wędrówki co w nocy: przychodzę 
pytać Cię o 
przyczyny tego, co moje oczy widziały po nocy, Boże. Zaczynam zawsze od 
SaintSulpice, 
schodząc wąską uliczką Ferou, przy której mieszkał mój ojciec jako student w 
ostatnim roku 
Cesarstwa. I w kościele moja marszruta nigdy się nie zmienia: przystaję zaraz 
przy wejściu, 
po prawej, przed freskiem Delacroix. Jestem zarazem i Jakubem, i aniołem: to 
właśnie ja, 
zmagający się z samym sobą; gdyż pozornie unoszę się na fali, ale to pozór, 
jestem sprężony i 
w napięciu domagam się odpowiedzi, siedząc za głównym ołtarzem, naprzeciw 
Madonny 
dłuta Pigalle’a, której Donzac nie cierpi, ale ja ją lubię. Przebywam tam, jak 
długo mogę 
wytrzymać, po czym wychodzę od ulicy Servandoni. Skręcam nad Sekwanę i idę 
brzegiem do 
NotreDame. Pogrążam się tu, tonę jak w kościele SaintAndre w Bordeaux, lecz 
historia 
ludzka, jaka się tu rozgrywała, przesłania mi Boga.
Niekiedy budzę się przed świtem. Słyszę na bruku koła zapóźnionej dorożki. 
Wydaje 
mi się wtedy, że już nic nie może mi się zdarzyć na tym świecie, że już nic mi 
się nie zdarzy, 
wszystko już wypite, wszystko zjedzone, że ta noc na balkonie Maltaverne, z 
Marią, która 
mnie kochała, jest wszystkim, co miało być mi dane; że jestem owym żebrakiem, 
który dostał 
już jałmużnę i nie może nic więcej oczekiwać od nikogo - nawet od złego losu, bo 
jeśli chodzi 
o to, ja także już otrzymałem, co mi się należało, w dniu, kiedy ta mała 
dziewczynka biegła 
przede mną po drodze z młyna pana Lapeyre, a potem suchy patyk trzasnął pod moim 
butem, 
i ona się obejrzała.
A jednak coś mi się zdarzyło, lecz to jest tak mało, że nawet nie wiem, jak 
zapisać. 
Wczoraj wieczorem u Webera stara Joanna D’Arc nie pojawiła się; widocznie chora; 
nie 
przypuszczałem, by młoda przyszła, Spoglądałem jednak na drzwi. Weszła o zwykłej 
porze, 
usiadła, zagłębiła się w kartę, jakby nie wiedziała, że zamówi zimne mięsa, a 
potem podniosła 
oczy, spojrzała na mnie i uśmiechnęła się.