
Maria Dąbrowska 
__

_
DZIENNIKI POWOJENNE
1960 -1965t. 4 

  Wybór
  wstęp i przypisy
Tadeusz Drewnowski

Czytelnik. WarszawA 1996



1960

  3 I 1960. Niedziela
  Przed południem mimo padającego deszczu poszłyśmy do Hołyń-
skich z życzeniami noworocznymi.
  Jakaś scena Goyowsko-Brueglowska. Ich w zeszłym roku zbudowa-
na chałupina zaroiła się od suczek - wszystkie namiętnie przyjazne
i uradowane zachowują się tak, jakbyśmy do nich właśnie przyszły
w gościnę. Jest się obskoczonym, dokumentnie na wszystkie strony ob-
lizanym, wszystko to się łasi, wdzięczy, jedno na kolanach, drugie włazi
pod pachę, trzecie wspina się na kark i liże w ucho, inne wiją się u nóg,
liżą ręce. Zgiełk, jazgot, skomlenie - ledwo można rozmawiać.[...]
  Pani Hołyńska od razu na wstępie zapytała, czy Dyl wrócił. I obie
z Nadzią' opowiedziały nam wzzuszającą przygodę Dyla. Nadzia jecha-
ła z suczką "na wesele" do Włoch, nagle okazało się, że Dyl jest w ko-
lejce. Ktoś zaczął wołać: "To pies pani Dąbrowskiej". Kto inny: "To
trzeba go przerzucić do pierwszego wagonu. Pani Dąbrowska zawsze
jeździ w pierwszym wagonie". Ktoś jeszcze: "Gdzie by pani Dąbrowska
tak wiozła go bez smyczy. On się zabłąkał". Nadzia poradziła, żeby go
wyrzucić z pociągu w Pruszkowie. "A czy on trafl do domu?" "Trafi,
trafi". Konduktor więc w Pruszkowie go wyrzucił. I Dyl trafił, a nam
nawet przez myśl nie przeszło, co się z nim działo.

  1 N a d z i e j a I w a n i e c, pochodziła z Białorusi, od 14 roku życia pracowała
u J. i I. Hołyńskich, wówczas przy hodowli psów.


  4 I 1960. Poniedziałek
  Rano nieoczekiwanie przyszedł mąż wnuczki starego Czekana'.
Przyniósł mi [wiadomość)od swego teścia, Jerzego Czekanowskiego:-
Słuchał on 2 stycznia audycji z Londynu, którą Wierzyński "poświęcił
mojej osobie", prosząc słuchaczy o powiadomienie mnie o tym. Audy-
cję miał zakończyć słowami: "Dąbrowskajest nam danajak talizman na
szczęście", przeciwstawiając mnie "wielu pisarzom, którzy swoim po-
5



stępowaniem i serwilizmem wywołują burzę tak w kraju, jak za grani-
cą". Co za stek uproszczeń i nieporozumień! Nie cierpię panegiryków,
nawet gdy dyktowane są najszczerszymi uczuciami. Wiję się pod nimi,
jak deptana - bardziej niż pod naganami.
  A prócz tego - nigdy nie starałam się przypodobać emigracji, ani
dbam o jej względy. Najchętniej mówiłabym tzw. gorzkie prawdy nie
tylko naszemu rządowi, ale i naszemu społeczeństwu, i naszej emigra-
cji. Nie mogę ich mówić rządowi, milczę też wobec społeczeństwa i
emigracji. To cała tajemnica mojego rzekomego talizmanu. Nie mówię
już o tym, że taka audycja nie wyświadcza mi dobrej przysługi tu w kra-
ju. O tym nigdy nie pomyślą emigranci, zwłaszcza wybitni, podobni w
tym do wybitnych Żydów z czasów okupacji, pogrążający siebie i swo-
ich polskich "schronodawców", bo miłość własna nigdy nie pozwala im
do końca wytrwać w ukryciu tego, że są właśnie tacy wybitni. Żałosna
sprawa.
  Potem Brzostkowa w emocjach zawiadomiła, że proboszcz "idzie do
nas z kolędą". Jakoż przyszedł, bardzo ugrzeczniony, zapytując, czy
może "dokonać poświęcenia domu". "Ależ, bardzo proszę".
  Pokropił (właściwie symbolicznie, bo nawet nie widziałam, by padła
choć kropla święconej wody) pokoje, ale zapomniał o miejscu najważ-
niejszym, o kuchni i pokoiku Brzostkowej, dla której jedynej ta ceremo-
nia miała realne znaczenie. Wskazałam mu dyskretnie drogę i poświęcił
dziedzinę Brzostkowej, ofiarowując jej trzy święcone obrazki. Przymó-
wił się o "nabycie moich książek" - ofiarowałam mu z dedykacją nowe
  y "
wydanie "Noc i dni.

  ' B a r b a r a M a r i a B u k o w i e c k a z d. Czekanowska (ur. 1930), córka Je-
rzego, a wnuczka Stanisława Czekanowskiego.
  Franciszek Ksawery Bukowiecki(ur.1921),drinż.łąkarz,jejmąż;
pracownik Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach.


  5 I 1960. Wtorek
  Na wieczór chciałam zobaczyć, dlaczego Tula nie może zapamiętać
formuły chemicznej nadtlenku wodoru, dlaczego w ogóle nie może, jak
widać, zrozumieć chemu, którą od wczoraj wkuwa popołudniami. Wie-
czorem po kolacji posiedziałam z nią trochę nad tą chemią i zdjęło mnie
przerażenie. Od czasu, gdy byłam w szkołach, urosła cała olbrzymia no-
wa chemia, która już w ósmej klasie (dawnej czwartej gimnazjalnej)
graniczy i z nową (monstrualnie trudną) fizyką, i niemal z wyższą mate-
matyką. Teoretycznie to się to wie, ale jak wejrzeć w to praktycznie,
włosy stają dęba na głowie. Umysł trzynastoletniego dziecka nie jest w
stanie tego wszystkiego dobrze się nauczyć ani całkiem zrozumieć, o ile
nie ma specjalnych zdolności do nauk ścisłych. Problem reformy śred-
niego ogólnego wykształcenia staje się wręcz palący. Jedyne, co mogło-
by go rozwiązać, nie jest w dzisiejszych okolicznościach ani w tym
ustroju możliwe.
  Jedynie tylko szeroka wolność nauczania, możność otwierania pry-
watnych szkół i szkół eksperymentalnych, i szkół dla dzieci o specjal-
nym typie umysłu i osobowości; jedynie powrót do kilku typów szkół
średnich ogólnokształcących (przyrodniczy, humanistyczny) mógłby tu
coś pomóc. Rozluźniłby przeludnione klasy, stworzył możliwe warunki
dla pracy nauczyciela i nauki dziecka, pozwoliłby kierować dzieci we-
dług ich uzdolnień i upodobań do odpowiedniego typu szkół. Inaczej
większość będzie się tylko męczyć, a młodym pokoleniom będzie grozi-
ło biologiczne wyniszczenie. Wciąż rosnącego zasobu wiedzy nic nie
jest możliwym [sic!] do wtłoczenia we wszystkie umysły nawet przy
12-letniej szkole.
  Szkoła jest dziś rzeczywiście męczarnią i gehenną. Od pewnego cza-
su pytam każde poznane lub znajome dziecko, czy lubi swoją szkołę.
Znam bardzo mało takich, które odpowiadają pozytywnie. Także chło-
piec, który wczoraj przyszedł tu z księdzem, Grzegorz Bielicki, skrzy-
wił się na to zapytanie. A pamiętam, jak w zeszłym roku, w Moskwie,
mały Staniukowicz zapytany o to powiedział: "Cztob ona (tj. szkoła)
sgorieła".
  "Beznadziejne to wszystko" - jak pisze w świątecznym felietonie-
powtarzając to niby refren - młody Konwicki.


  6 I 1960. Środa
  Około 10 rano Tula wyjeżdża. O dwunastej przyjechał Henryk - oca-
liłam dla niego (także przed własnym łakomstwem) trochę chruściku-
arcydzieła Anny.
  O trzeciej wyjechał.
  Zrobiło się strasznie pusto. To aż dziwne - ale brak mi Tulci. Przy
wszystkich przykrych cechach usposobienia, trzeba przyznać, że jest
idealnie dyskretna, cicha, a czuje się przynajmniej żywego człowieka za
ścianą. Tyleż potrzebuję samotności, co zaczynam się od pewnego cza-
su bać przebywania samotnie w tym przeraźliwie pustym domu.

6



  10 I 1960. Niedziela
  Cały czwartek, piątek i sobotę odwalałam zalegającą stosami kore-
spondencję. Jestem aż do niestrawności nażarta korespondencją. Ale
dziś chybajuż z tym skończę. Mam najdziwniejszych korespondentów.
  Nudne jak lukrecja są listy dzieci ze szkół', wszystkie na to samo ko-
pyto. Ale czasem przemknie się w nich coś naiwnie i wzruszająco włas-
nego, lecz bardzo rzadko. Kartki z podziękowaniami zabierają mi nie-
zmiernie dużo bezpowrotnie umykającego czasu. Ciężkie są zagranicz-
ne listy, na które muszę odpowiadać w obcych językach. Zabierają trzy
razy tyle czasu, co polskie.
  Ale najgorsi są grafomani i natręci (jak owa R. z wierszami swego
zmarłego męża). "Matysiakowie"z już też wywierają swój wpływ. Jakiś
słuchacz z Elbląga przysłał mi swoje dwa kawałki: trywialna bzdura pi-
sana pod "Matysiaków". Jeden z nich - niby fikcyjna rozmowa ze mną.
Bóg wie, co takiemu strzeli do głowy i komu jeszcze pośle tę rozmów-
kę. Odsyłając tę przesyłkę musiałam mu to zganić jako nadużycie czyje-
goś nazwiska. Jeżeli tyle ludzi uwierzyło, że wydaną w Kaliszu w 1912
roku bzdurę pt. "Żyje się tylko raz", popełnioną przez jakąś Marię Dą-
browską, napisałam ja3, a nawet w bibliografii IBL-u i w Moskwie
w Bibliotece Lenina ta broszurka figurowała pod moim hasłem - to
i nonsens owego Wizela [?] z Elbląga ktoś może wziąć serio.
  Namnożyło się też starych babsk, które raptem przypomniały sobie,
że miały koleżanki szkolne o nazwisku Maria Dąbrowska. [...] Swoją
drogą wielkim błędem było nie zostać przy swoim panieńskim nazwi-
sku Szumska, o tyle jednak rzadszym niż Dąbrowska. Oszczędziłoby mi
to wielu, wielu godzin traconych na korespondencję. Tak zresztą robi
większość kobiet spodziewających się rozgłosu swej twórczości, lecz ja
się go nie spodziewałam. Jedna Orzeszkowa zyskała na zmianie nader
częstego nazwiska Pawłowska na oryginalne mężowskie Orzeszko. Nie-
ważne zresztą.

  i W swym archiwum Dąbrowska zachowała listy dzieci sprzed wojny, kiedy poprzez
czytanki i lektury szkolne kontaktjej ze szkołą był żywszy (Oddział Rękopisów BUW).
  2 Popularna powieść radiowa zbiorowego autorstwa (J. Janicki, D. Połtorzycka
S. Stampfl, W. Żesławski; obecnie już tylko pierwszych dwoje), ciągnąca się od 1955
do dziś.
  3 iVlowa tu o wierszowanym pamflecie na mieszkańców miasta Wielowody (w któ-
rym n;etrudno rozpoznać Kalisz) pt. Żyjmy tylko, aby użyć! Gawgdy i obrazki, Kalisz,
druk. A. Czerwińskiego,1912. Prawdopodobnie, zgodnie z odżegnywaniem się Dąbro-
wskiej, wyszedł on spod innego pióra, jakkolwiek w jej dzienniku pod datą 14 XII 1915
spotkać można podobne strofy (por. M. Dąbrowska - Dzienniki,1988, t. I).

  11 I 1960. Poniedzialek
  W nocy zerwał się wiatr i wieje cały dzień. Mróz zelżał na pięć sto-
  pni. Ciśnienie spadło. Chwilami sypie trochę śniegu, lecz idzie, zdaje
  się, do odwilży. Dzień mroczny. Pustka taka, że prócz ludzi idących
  niekiedy z kolejki żywego ducha nie widać. Głucha pustka i jak dla m-
  nie - obcość straszliwa tego Komorowa. Jeszcze nigdy nie żyłam w tak
  absolutnej samotności i nie myślałam, że na taką samotność skazana bę-
i dę w starości.
; Próbuję czytać Faulknera: "Absalomie, Absalomie...." i "Światłość
# w sierpniu". I wciąż porzucam tę lekturę. Ten pisarz jest nie tylko trud-
  ny. Jest w jakiś męczący sposób nudny. Jakiś "crispe" i zarazem "stri-
  dent"1. Czytając go mam uczucie, że kurczę się wewnętrznie, jak pod
  świdrującym borkiem dentystycznym.
  Conrad ma też bardzo trudne konstrukcje utworów. Ale u Conrada
' przerywanie wątku, nawracanie i wybieganie naprzód nie przeszkadza
# bo w każdym zdaniu jest tak przykuwający i fascynujący ładunek wiel-
  kiej sztuki i wielkiej poezji, że przy każdym zapominamy chętnie o
i wszystkim innym i do wszystkiego innego równie chętnie z woli twór-
  czej potęgi konstruktora tej całej budowy wracamy. Z Faulknerem jest
  inaczej -jego prozajest zbyt mało nasycona poezją, niecierpliwimy się,
, gdy przerywa wątek, co nas zajął - skłonni jesteśmy szukać jego nawro-
, tu. Wciąż jeszcze nie wiem, w czym jest wielkość Faulknera, choć wie-
  rzę jak mogę temu, co mówią o jego wielkości.
  " p y
  W "Szkicach o Conradzie na om kam, że w "Dzikich palmach '
  i w "Starym" zdają się być pewne wpływy Conrada2. Coś o Conradzie
  w związku z Faulknerem pisał Iwaszkiewicz w swoich rozmowach
  o książkach. Teraz, kiedy wiem już coś niecoś o biografii Conrada, do-
  strzegam jeszcze inne oprócz literackich powiązania jego z Conradem.
  Faulkner jest z południowych stanów, ze stanów "feudalnego" - jak się
  teraz mówi - ziemiaństwa, z tych stanów, które krwią broniły niewol-
  nictwa Murzynów, a jednocześnie miały do nich patriarchalny stosunek.
  Coś trochę w rodzaju kresowego pochodzenia Conrada, który jest nadto
  twórcą "rotmistrza Blunta" ("Złota strzała"), który mówił o sobie: "Je
ů suis Americain, catholique et gentilhomme"#.
  W tym świetle zrozumiałym się staje, dlaczego na Faulknera w mło-
  dości wrażenie zrobiło Sienkiewicza "Na polu chwały", które, o ile pa-
t miętam z jakiegoś wywiadu, zachował w swej bibliotece dla pewnego
  arcypolskiego zdania (już nie pamiętamjakiego)4.


8



  1 C r i s p e (fr.) - tu: niecierpliwiący; s t r i d e n t (fr.) - przeraźliwy
  z M. Dąbrowska - Pożegnanie z Conradem w: Szkice o Conradzie, 1959.
  3 J e s u i s... (fr.) -jestem Amerykaninem, katolikiem i dżentelmenem, Złotu str#a-
ła,1948, s. 42.
  4 We wstępie do The Faułkner Reader, powstałym w 1953, pisarz wspomina, że za
młodu, w roku 1915-16 wziął z biblioteki swego dziadka i przeczytał "napisaną przez
Polaka Sienkiewicza opowieść o czasach Sobieskiego, kiedy Polacy ratowali Europę
przed Turkami", że szczególnie zapadła mu w pamięć przedmowa do tej książki z przy-
taczanymi swobodnie słowami o pisaniu dla pokrzepienia serc, które stały się dla niego
dewizą całej przyszłej twórczości. Nie wiadomo, która książka okazała się dla Faulkne-
ra ważna: czy było to Na połu chwały, czy ostatnia część Trylogii, i oczywiście nie
przedmowa, lecz końcowa apostrofa, przynosząca słynną formułę pisarstwa H. Sienkie-
wicza: "dla pokrzepienia serc", rozumiana zresztą i rozwijana przez Faulknera swoiście.
O tej idei wypowiadał się Faulknerjuż wcześniej, z powodu nadania mu Nagrody Nob-
la (1949), lecz bez wskazania nazwiska swego patrona.


  ll I(sic!) 1960. Poniedziałek
  Cały dzień nad opowiadaniem, któremu dałam tytuł: "Klara i Angeli-
ka".


  12 I 1960. Wtorek
  Dalej nad opowiadaniem. Chciałabym napisać tom opowiadań zabar-
wionych humorem i z tragicznością tylko w tle. Ale jeśli będę pisać tyl-
ko jedno opowiadanie na rok?'

  i Jak widać, Kłarę i Angełikę przeznaczała Dąbrowska do zamierzonego tomu Małe
obłędy istnienia. którego nie zrealizowała.


  Kalisz. 22 I 1960. Piątek
  Rano pakujemy się do Kalisza. Już o pierwszej przyjechało auto z
panią Sutarzewicz, polonistką z Liceum Pedagogicznego'. Na pierwszy
rzut oka sympatyczna, ładna, ładnie ubrana, siwawa, lecz o młodej syl-
wetce i twarzy pani. O trzy na drugą wyjeżdżamy.
  Zarezerwowano nam pokój w Hotelu Europejskim (al. Wolności
dawna - Józefiny). [...] Kiedyśmy już zjadły i zabierały się do spania,
raptem... zastukała i weszła pani Fuldowa, objuczona kobiałkami. Po-
myślałam: "Biedna kobieta, dopiero teraz wraca z pracy i w dodatku ob-
juczona sprawunkami". Jakież było zażenowanie i zdziwienie, gdy się
okazało, że... przyniosła nam kolację: herbatę w termosie, jakąś sałatkę,

Halina Sutarzewicz


mnóstwo smakołyków. Była przerażona, gdy się okazało, żeśmy za to
wszystko podziękowały nie będąc w stanie zjeść po raz drugi kolacji.
  Zachowywała się dziwnie, prawie jak jedna z "wariatek z Chaillot".
Uniżona, niemal pełzała przede mną, co mnie doprowadzało do szaleń-
stwa i wściekłości. A jednak ta stara sentymentalna wariatka jest śród
ludzi spotkanych w Kaliszu jedną z dramatyczniejszych, z najbardziej
"powieściowych" postaci.
  Pamiętam, jak w 1930 czy 193I roku gościłam u niej w podkaliskim
majątku Żydowie, w luksusowo urządzonym domu - i jak mi tam do
łóżka podano luksusowe śniadanie. Potem stracili wszystko, nie przyjęli
volkslisty. Fulde przesiedział 6 lat w obozie, rozstrzelano mu jedynego
syna, będącego w konspiracyjnym AK (w Neu Reichu!)z. A teraz przy-
nosi mi kolację w kobiałkach. Prawie gotowe opowiadanie: "Dwa śnia-
dania" czy "Dwie kolacje".

  # H a 1 i n a S u t a r z e w i c z (1910-1991), polonistka. Ukończyła fslologię polską
na Uniwersytecie Poznańskim. Podczas okupacji pracowała w Kaliszu jako robotnica.

10 II



prowadząc równocześnie tajne nauczanie. Po wyzwoleniu uczyła w szkołach średnich,
a w I. 1960-75 w studium nauczycielskim. Przewodnicząca kaliskiego koła Towarzy-
stwa im. M. Konopnickiej. Interesuje się pisarzami związanymi z Kaliszem, wśród nich
M. Dąbrowską (wiele publikacji na jej temat w "Roczzuku Kaliskim" i "Południowej
Wielkopolsce"); wydała m.in.: Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu,1977.
  z Informacje nieścisłe. Koleżanka Dąbrowskiej z kaliskiej pensji, Łucja Fibiger, wy-
szła za mąż za Fuldego, przemysłowca i właściciela majątku Żydów. Gdy Dąbrowska
w okresie nuędzywojennym wybrała się do Kalisza z wieczorem autorskim, zatrzymała
się w Żydowie. Podczas okupacji Fuldowie z dziećmi, podobnie jak wielu innych zie-
mian niemieckiego pochodzenia na terenach włączonych do Rzeszy, podpisali volksli-
stę i pozostali nadal w Żydowie. Na przełomie 1941/42 sporo młodzieży z tych świeżo
spolszczonych, półniemieckich jeszcze rodzin, m.in. z rodziny Fibigerów, przystąpiło
do konspiracji antyhitlerowskiej i miało powiązania z AK; w marcu i grudniu 1944 na-
stąpiły wśród nich aresztowania; m.in. aresztowano młodych Elwirę Fibigerównę i Hen-
ryka Fulde, skazano ich na śmierć i na kilka dni przed ucieczką z Kalisza, mimo że wy-
roki były nieprawomocne, rozstrzelano. W tymże procesie na ławie oskarżonych zasia-
dał Fulde-ojciec, który został skazany na 10 lat więzienia i prosił sąd o zamianę wyro-
ków z synem. Podobno Ł. Fuldowa marzyła, aby Dąbrowska napisała o losie ich syna.

  23 I 1960. Sobota
  O wpół do dwunastej zawieźli nas do teatru na ową uroczystą sesję
Rad Narodowych Miejskiej i Powiatowej. Okazało się, o czym mnie
w żadnym zaproszeniu nie zawiadomiono, że to nie tylko inauguracja
1800-lecia Kalisza', ale i "rocznica wyzwolenia". Cała sesja miała cha-
rakter wybitnie propagandowy i upolityczniony. Przemówienia były nie
tylko monstrualnie długie i złe, ale wszystkie nieodmiennie kończyły się
awanturami z neohitleryzmem w Niemczech Zachodnich, które są istot-
nie przerażające, ale podejrzewam, że są prowokowane przez Rosję, od-
powiednio sobie przygotowującą atmosferę na "spotkanie na szczycie".
Nie mam pojęcia, co o tym wszystkim myśleć, ale źle i "nie u #iebie"
czuję się w tym wszystkim. Bardzo źle. Fatalnie.
  Po wręczeniu dyplomów i "uściskaniu się" z Kulisiewiczemz - wy-
chrypiałam parę słów podziękowania i usprawiedliwienia się wciąż drę-



























12 13

Łucja i Emil Fuldowie





















Jubileusz XVIII wieków Kalisza. Akademii przewodniczy Piotr Jaroszewicz, za stołem
prezydialnym m.in. M. Dąbrowska i T. Kulisiewicz



czącą mnie chrypką, że nie mówię więcej. Przy wyjściu z teatru oblega-
ły mnie tłumy, zwłaszcza młodzieży szkolnej, usiłującej mnie fotogra-
fować. Tłum przyciskał się wprost do szyby samochodu, czułam się jak
zwierz w zoo - i mimo woli myślałam, jak cierpieć muszą zwierzęta ob-
legane przez ludzi w klatkach zoo.
  Pojechałyśmy do hotelu, a okazało się, że powinnyśmy były jechać
wprost do Ratusza na bankiet. Spóźniłyśmy się tam, wszyscy już jedli
i wiwatowali. Siedziałam przy Kulisiewiczu. Jedzenie było dobre.




























Z drugiej strony siedział Jaroszewicz3. Nie opodal mnie siedzieli górni-
cy... spod Konina, z nowych kopalń węgla czy rudy żelaznej, albo jed-
nego i drugiego. Toasty również upolitycznione, a nawet, oho, ho - ze
wstawaniem na toast za "drużbę" polsko-sowiecką, za "uspiechy" etc.

etc. Nawet były przemówienia konsulów (ze Szczecina i Wrocławia) ro-
syjskiego i niemieckiego!
  Jedyny do rzeczy i dowcipny toast był Gieysztora4, profesora zasłu-
żonego w archeologii kaliskiej i w komitecie uczczenia tych starożytno-
ści: - "za sprawcę tego, że się teraz tak musimy męczyć, za Klaudiusza
Ptolemeusza"5.
  Około szóstej urwałyśmy się do hotelu [...). Ale jeszcze przychodzili
do hotelu ludzie - pani Sutarzewicz, pani Fuldowa, a już kiedy leżały-
śmy, zastukał jakiś młody człowiek, że chce zamienić kilka słów. Prze-
prosiłam, żejuż nie można.

  ' Kalisz dzięki Ptolemeuszowi, który w formie "Kalisia" odnotował jego istnienie
w II w.n.e., ma najstarszą w Polsce metrykę pisaną. Okoliczności jubileuszowe skłoniły
do rozwinięcia badań archeologicznych i historycznych dotyczących Kalisza. Podczas
uroczystej sesji rad narodowych z powodu tego wyjątkowego jubileuszu dwoje wybit-
nych kaliszan: Maria Dąbrowska i Tadeusz Kulisiewicz, otrzymało honorowe obywatel-
stwa miasta (były to pierwsze akty tego rodzaju, później tytuł ten spowszedniałj.
  W ramach dalszych obchodów 22-24 VII 1960 odbył się w Kaliszu Zlot byłych Wy-
chowanków Kaliskich Szkół Średnich, w którym Dąbrowska obiecała swój udział. Nie
mogąc ze względu na stan zdrowia przyjechać, przesłała do swych koleżanek i kolegów
piękny list (por. H. Sutarzewicz - Wspomnienia, powrotv, materii #ycia przetwarzanie,
"Południowa Wielkopolska",1983, nr 6).
  = T a d e u s z K u I i s i e w i c z (1899-1988), znany rysownik, grafik. Studiowal
w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie u W. Skoczylasa i M. Kotarbińskiego. I 926-39
należał do stowarzyszenia Ryt. Od I946 profesor grafiki w ASP w Warszawie. Do 1939
uprawiał głównie drzeworyt (m.in. z podróży do Francji i Belgii 1930, cykl Szlembark,
1931). Po wojnie tworzy prawie wyłącznie cykle rysunków tuszem, poszukując ciągle
nowych rozwiązań (m.in. Warszawa I945, I945-45, Szlembark,1947-48, Chinv, 1953,
"Kaukuskie kredowe koło" B. Brechta,1955, Indie,1956, Brazvlia,1963).
  # P i o t r J a ro s z e w i c z (1909-I992), polityk, generał. Do 1939 pracowałjako
nauczyciel. Podczas wojny przebywał w ZSRR, od 1943 w Armu Polskiej, gdzie w 1944
został zastępcą dowódcy I Armii do spraw politycznych. W 1. 1945-50 wiceminister ob-
rony narodowej. W 1. 1950-62 zastępca przewodniczącego PKPG, 1952-70 wicemini-
ster, od 1964 w Biurze Politycznym KC PZPR. W 1. 1970-80 premier. W 1981 wyklu-
czony z PZPR. W 1992 zamordowany wraz z żoną, Ireną Solską (dziennikarką), w ich
willi w Aninie.
  # A 1 e k s a n d e r G i e y s z t o r (ur. 1916), historyk. Podczas wojny pracownik
DIP w Delegaturze Rządu londyńskiego. Od 1949 profesor UW, od 1955 dyrektor In-
stytutu Historii PAN; w 1. 1980-83 i 1990-92 prezes PAN. W 1. 1948-53 stał na czele
Kierownictwa Zespołu Badań nad Początkami Państwa Polskiego; m.in. uczestniczył w
pracach nad najstarszą historią Kalisza, redagował wraz z K. Dąbrowskim Osiemnaście
wiekó#v Kuli.sza. Studia i materiah# do d#iejów m. Kulis#a i regtonu kaliskiego, t. I-III,
Kalisz 1960-62, dyr. Zamku Królewskiego w Warszawie 1980-91. Wydał m.in. Wiad#a
Karola Wielklego iv opinii sv.spófc#esnej, 1938, Encvkltki Sergius:.a IV, 1948, współau-


14

Pierwsi honorowi obywatele Kalisza: M. Dąbrowska i T.
Kulisiewicz



tor Historii Polski, t. I, 1958, Historia kultury średniowiecznej w Polsce,1963, Mitolo-
gia słowiańska,1982.
  5 K 1 a u d i u s z P t o 1 e m e u s z (ok. 100-168), astronom, matematyk, geograf i
teoretyk muzyki. Całokształt ówczesnej wiedzy astronomicznej zawarł w 13-tomowym
dziele Megdle syntaxis, znanym pt. Almagest. Drugie jego dzieło, Wstgp do geografii,
omawiało zasady konstruowania map oraz zawierało zestawienie ok. 8 tys. nazw geo-
graficznych (na jednej z załączonych map zaznaczony został właśnie Kalisz), pierwot-
nie znane głównie w świecie arabskim, na łacinę przełożone dopiero w XV w. Ponadto
jego Harmonikd (w 3 księgach) należy do głównych źródeł wiedzy o muzyce starożyt-
nej Grecji.


  24 I 1960. Niedziela
  Droga była dobra. Dzień mroźny, przepysznie słoneczny. Po drodze
widziałyśmy w wielu miejscach stada kuropatw. Setki, tysiące kuro-
patw. Chodziły nawet po szosie, dziwnie śmiało. Żadne stado nie zry-
wało się i nie uciekało nawet przed samochodem. Trzeba było je wymi-
jać biegnące pieszo niby kury czy kaczki. Pierwszy raz w życiu widzia-
łam coś podobnego.
  Słyszałam, że kuropatwy i bażanty są pod ochroną jako niszczyciele
stonki. Ale czyżby wiedziały o tym?


  Warszawa. 28 I 1960. Czwartek
  Jestem już o tyle zdrowa (czy już coś teraz można u mnie nazwać
zdrowiem?), że aby nie robić zamieszania, pojechałam z Anną na "pro-
szony" obiad u Zawieyskiego. Trzypokojowe mieszkanko w nowym
bloku na Polnej. Mieszka z "przyjacielem" (dopiero parę lat temu do-
wiedziałam się, że i on jest homoseksualistą), też już niemłodym pa-
nem, bardzo sympatycznym psychologiem wieku szkolnego. Nie wiem
nawet, jak się nazywa, tylko że na imię ma Staśl. Zawieyski zapowie-
dział "niespodziankę" - okazało się, że zaprosił... Jurka. Obiad z sakra-
mentalnym indykiem (nie cierpię indyków) był suto zakrapiany domo-
wą śliwowicą, którą Jurek i Zawieyski bardzo się podpili.
  Do kawy Zawieyski zapowiedział likier trapistów ofiarowany mu
przez Prymasa - i który dla nas dopiero otworzył. Po spróbowaniu oka-
zał się to gorzki jak piołun ekstrakt eukaliptusowy. Anna powiedziała:
"
Dajcie okulary" i odczytała etykietkę butelki. Odczytała po włosku, że
to jest niezawodne lekarstwo na influenzę. Nasypaliśmy do kieliszków
cukru i zjedli to "jako krople na cukrze". Setnieśmy się przy tym na-
śmieli, że Zawieyski nie zna swego Prymasa. Likiery i kardynał Wy-
szyński, jakoś to nie pasuje do siebie - i cóż innego mógł przywieźć od
tra istów, jak nie gorzkie lekarstwo?

  Ale nastrój tego "męskiego domu" jest jakiś przyjemny i mimo wszy-
stkie okropności chwili, o których Z. wciąż napomyka - jakiś wesoły.
Zawieyski w swej roli członka Rady Państwa robi dużo dobrego lu-





























dziom i jako sposobność do tego traktuje tę całą swoją posadę. Jest też
mediatorem między Gomułką i Prymasem.

  W największej tajemnicy opowiadał nam, że doprowadził do spotka-
nia tych dwu "opatrznościowych mężów. W cztery oczy, w miejscu
neutralnym. Rozmowa trwała cztery godziny.



2 - Dzienniki, t. 4
  17

Prymas Stefan Wyszyński i Jerzy Zawieyski w warszawskim
Klubie lnteligencji Katolickiej



  Ale trudno nie widzieć, że ta nieoczekiwana kariera wprawia go chy-
ba w trochę zbytnią euforię. I że mimo woli ulega opiniom środowiska
partyjnego, w którym się obraca. Wróciłyśmy jednak z tej wizyty w do-
brych humorach.
  Zapomniałam dodać, że w Kaliszu jedynym dyskretnym "wielbicie-
lem" był jakiś pan, który zaraz po przyjeździe podał mi goździki z kar-
tką: "Od przypadkowego przechodnia, który widząc nadjeżdżającą Ma-
rię Dąbrowską" etc. Bez podpisu - i natychmiast się wycofał. Musiał
wiele czasu czekać na przyjście samochodu. Dziękując zapytałam jed-
nak o nazwisko. Jakiś lekarz Pniewskiz, ale nie krewny architekta. Ten
























mi został w najwdzięczniejszej pamięci, bo niczego nie żądał, nawet
"chwilki rozmowy".

  ' S t a n i s ł a w T r ę b a c z k i e w i c z (1910-1980), dr psychologii rozwojowej,
którą od lat 60. wykładał na KUL-u. Przyjaźń z Zawieyskim trwała od lat 30. Po śmierci
Zawieyskiego w mieszkaniu na Brzozowej prowadził salon literacko-aktorski. Pocho-
wany w Laskach.
  # T a d e u s z P n i e w s k i ( 1914-1994), doktor medycyny. Studia medyczne roz-
począł przed wojną w Poznaniu, ukończył w 1946 na Uniwersytecie Łódzkim. Podczas
okupacji żołnierz AK, od 1944 Ludowego Wojska Polskiego. Speejalizował się w za-
kresie diagnostyki laboratoryjnej i transfuzji. W 1946-62 był kierownikiem Pracowni
Analitycznej Szpitala Miejskiego a następnie dyrektorem Wojewódzkiej Stacji Krwio-
dawstwa w Kaliszu. Od 1966 w Łodzi; dyrektor WSK i kierownik Zakładu Diagnostyki
Szpitala Chorób Płuc. Autor ok. 50 publikacji naukowych. W rodzinnym Kaliszu udzie-
lał się społecznie: był radnym miejskim, członkiem Komitetu Jubileuszowego; honoro-
wy obywatel m. Kalisza. Napisał wspomnienia Kalisz z oddali.
  Podczas wizyty pisarki z okazji 1800-lecia miasta z ramienia Rady Narodowej opie-
kował się Dąbrowską. Jak świadczy powyższy zapis, czynił to dyskretnie.


  29 I 1960. Piątek
  Rano przed wyjściem do miasta przyjechali do mnie Kasiński i Szy-
mańska, której się ucieszyłam, bo jest zawsze pełna żyeia i werwy.
Przyjechali, niby to żeby omówić wyjście z impasu, jaki powstał około
wydania pism Jerzego Stempowskiego. Ale właściwie mówiliśmy
o wszystkim, tylko nie o tym.
  O tak tajemniczo zakomunikowanym nam spotkaniu Wyszyńskiego
z Gomułką wszyscy już głośno mówią. Ma z tego wyjść zachowanie
dotychczasowego status quo w stosunkach z Kościołem. A już podobno
było postanowione "upaksowić" katolicyzm, to znaczy zrobić taki ko-
ściół rządowy jak w Rosji. To zdaje się więc tymczasem przestało nam
zagrażać.
  Wieczorem (na zaproszenie Anny przez ambasadę japońską) poszły-
śmy na japoński film "Narayama Bushi-Ko"1. Kolorowy film - ilustra-
cjajakiejś pieśni, ballady, czy podania o głodnej wsi, która swoich star-
ców wysyła na górę Śmierci, by pozbyć się choć jednej gęby do osz-
czędnego zapasu ryżu. Właściwie historia bohaterskiej 70-letniej kobie-
ty, która ma złego wnuka a dobrego syna, która jest duszą domu, i za-
nim uda się na górę Śmierci, wszystko urządza tak, by pozostającym
było jak najlepiej. Dobry syn sam niesie matkę na górę Narayama, a
gdy zaczyna padać śnieg, żegnając ją woła: "Matko, masz szczęście.
Zaczyna padać śnieg". To znaczy, zamarznie pod nim - nie rozdziobą
jej żywcem krążące sępy i kruki. Film okrutny i ponury, ale chyba
świetnie zrobiony - bo straszna pamięć tych obrazów zostaje długo.
  Bardzo umowny. Cały w atelier robiony i bez ukrywania sztuczności
krajobrazów. Lekkie zasłony z jednym widokiem rozsuwają się, aby
ukazać drugi. Jaskrawo kolorowy. Świetnie grany, zwłaszcza owa mat-
kajest doskonałą aktorką2, choć wygląda nie na 70, ale na 170 lat.
  Jej tragedia - że mimo to ma wszystkie zęby, tym więc groźniejsza

19

Tadeusz Pniewski, Kalisz, I 958



jako partner do nędznej miski. Okrzyknięta za czarownicę, niezdolną
odejść na górę Śmierci. Aby uniknąć tej "hańby", wybija sobie kamie-
niami wszystkie przednie zęby i pokazuje skrwawione dziąsła na do-
wód, żejuż godnajest odejścia w dobrowolną śmierć. Obrzydliwie stra-
szne.
  Siedząca obok mnie Słonimska pomrukiwała, że pejzaże są kiczem
a la Rapacki. W samej rzeczy za mało zachowano w nich precyzyjnej
doskonałości malarstwa japońskiego. Ale rzecz jest w swoim rodzaju
mocna i w swej beznadziejności nędzy, ciemnoty i okrucieństwa zabo-
bonu.

  iBallada o Narayamie,1958, reż. Keisuke Kinoshita (ten sam mit powtórnie sfilmo-
wany pod tym samym tytułem,1983, reż. Skodrei Imamura).
  2 K i n y o T a n a k a (1910-1977), aktorka i reżyserka, weteranka filmu, gwiazda
pierwszego mówionego filmu japońskiego. W młodości występowała w tradycyjnym
zespole muzycznym. W 14 roku życia zaczęła pracować w wytwómi Shochilen, kręciła
ponad 10 filmów rocznie. W ostatnich latach grała m.in. w filmach: Siostrv Munehata,
1950, Okusan,1952, Życie O'Hary,1953, starą kobietę w Balladzie o Narayamie,1958;
reżyserowała m.in.: List mtlosny, Górnik skazany na śmierć, Parasolka w świetle k.riężvcu.


  Komorów. 30 I 1960. Sobota
  Pani Hołyńska podobno jest na mnie obrażona o opowiadanie
"Szczęśliwa istota", choć dalibóg niczym jej w nim nie ubliżyłam, prze-
ciwnie - jedynie "ferma psów rasowych" jest w nim potraktowana bez
ironu.


  31 I 1960. Niedziela
  O czwartej odprowadzam Annę i Tulę na stację. Na chwilę spuściłam
Dyla i od razu uciekł. Tym razem chyba już nie wróci. Na dworze jest
12 st. mrozu.
  Gdzieś zamarznie. Szkoda. To był miły - choć bardzo kłopotliwy
piesek. Jak czynią panowie, miał dwa domy i był wieczny kłopot z pil-
nowaniem go, żeby nie uciekał do Hołyńskich. Bardzo go lubię, ale tym
razem nie miałamjuż siły, aby po niego iść. Ostatnio,14 stycznia zazię-
biłam się szukając i wołając go po lesie. Choć jestem już u podnóża Na-
rayamy - nie chce mi się umierać dla psa. Skoro tak niewierny - trudno,
niech już raczej ginie przede mną. Ale żal mi go, lituję się nad jego sza-
leństwem, które jeśli nie tym razem jeszcze, którymś następnym przy-
prawi go o śmierć nieuchronnie.

  2 II 1960. Wtorek
  Józefa Retingera "Conrad and his Contemporaries"'. [...] To nie jest
żadna świeżo wydana książka. Pisana przed wojną, wyszła w New Yor-
ku w 1943. W pierwszej chwili wprawia w zażenowanie równorzędnym
traktowaniem własnej biografii z biografią Conrada. Niby dwa równo-
ległe losy, nawet to samo gimnazjum w Krakowie i mieszkanie na tej
samej ulicy, ten sam początek wojażu: najpierw Francja, potem Anglia-
tyle, że wszystko o 20 lat później. Akcentowanie tej równoległości, nie-
mal rozwodzenie się nad nią, jest aż tak zabawne, skoro z jednego losu
wyszedł Conrad, a z drugiego postać skądinąd interesująca, o życiu peł-
nym przygód ([...] w czasie wojny - już 50-letni skakał ze spadochro-
nem do Polski), ale jednak tylko Retinger (tzw. Jussuf). Poza tym książ-
ka czyta się lekko i daje dużo ciekawego (choć czasem wątpliwej warto-
ści) materiału. Bodaj najciekawszy jest rozdział o Arnoldzie Bennetcie,

20 21

Psia ferma Hołyńskich



nad którym Ret. też się tak bardzo rozpisał z uwagi na siebie. Mianowi-
cie Bennett wprowadził go do Conrada i w "serce" spraw angielskich.

  #Józef Hieronim Retinger(1888-1960).Pośmierciojca,adwokatakra-
kowskiego, opiekował się nim hr. Władysław Zamoyski. Ukończył studia na Sorbonie
ze stopniem doktora filologu. W 1911 wydawał "Miesięcznik Literacki i Artystyczny".
Z ramienia polskich stronnictw niepodległościowych przed I wojną światową znalazł się
w Londynie, gdzie propagował sprawę polską i dla swej akcji pozyskał Josepha Conra-




























W Prezydium Rady Ministrów w Londynie. Od lewej: sekretarz Adam Kułakowski, Ka-
rol Popiel, gen. Władysław Sikorski, Józef Hieronim Retinger


da. Najego zaproszenie Conrad w 1914 odwiedził Polskę. Po I wojnie wydalony z Fran-
cji wywędrował do Meksyku, służył rewolucji meksykańskiej, a nawet w jej imieniu po-
dejmował misje pojednawcze w USA. Równocześnie od 1923 stał sięjak gdyby łączni-
kiem między Labour Party i PPS. Pisywał w "Wiadomościach Literackich" pod pseudo-
nimem Jussuf i przyjaźnił się z pisarzami tego kręgu. W miarę wzrastającej opozycji
wobec Piłsudskiego zbliżał się do gen. Wł. Sikorskiego i stał się za granicą rzecznikiem
Frontu Morges. Gdy podczas ll wojny światowej rząd gen. Sikorskiego (nie bez pomocy
Retingera) znalazł się w Anglu, prowadził jego sekretariat cywilny i stał się "szarą emi-
nencją". Odbywał wiele podróży dyplomatycznych, m.in. do ZSRR. Jako zaufany An-
glu odbył w kwietniu-lipcu 1944 podróż informacyjną do okupowanego kraju. Po woj-
nie czynny w ruchu integracyjnym zachodniej Europy, m.in. przy tworzeniu zacho-
dnioeuropejskiego parlamentu. Uważany za masona. Napisał m.in. Conrad and his
Contemporarie.r, London,1941, Memoirs ofan Eminence Grise,1972.
  Dąbrowska poznała J. H. Retingera w Londynie przed I wojną światową, gdy pełnił
podobne funkcje jak jej mąż. To on ułatwił Marianowi Dąbrowskiemu przeprowadzenie
dla "Tygodnika Ilustrowanego" rozmowy z Conradem, która odbyła się w Londynie,
prawdopodobnie w mieszkaniu Retingerów (por. M. Dąbrowska - Polski wywiad pra-
sowv :. Conradem w: S4kice o Conradzie,1959).


  7 II 1960. Niedziela
  Ku mojemu zdziwieniu dzisiaj skończyłam definitywnie przedwczo-
raj zaczęte przepisywanie opowiadania "Klara i Angelika". Wyszło ja-
koś dość żwawo, prawie by z tego mogła być jednoaktówka do telewi-
zji. Ale wierna Orłowskiej, posyłamjej to do radia'.
  Dawno nic nie zrobiło na mnie tak silnego wrażenia, jak artykuł St.
Ossowskiego (w "Życiu Warszawy") o świadomym macierzyństwie`.
Dotąd (będąc zresztą zwolenniczką regulacji urodzin) patrzyłam na tę
akcję trochę przez ramię, jak na Ligę Kobiet, walkę z alkoholizmem,
esperanto itp. zabawy poczciwych ludzi, nie rozporządzających żadny-
mi istotnymi środkami naprawy, argumentujących zaś nieudolnie i nud-
nie. Dopiero Ossowski postawił to zagadnienie w sposób zdolny każde-
go zdobyć, a nadto z taką siłą przekonania, jaką może mieć tylko rzetel-
ny naukowiec i wielkiej klasy człowiek-humanista. To jest wezwanie
pod adresem propagandy walczącej z regulacją urodzin, czyli mówiąc
jasno - pod adresem Kościoła. Ale z jakim taktem i umiarem to jest zro-
bione, z jaką umiejętnością i dobrą wolą nieobrażania nikogo, a pokazy-
wania tylko w jakimś jaskrawym blasku uczciwej prawdy życia. Gdyby
każda argumentacja wyjaśniająca aktualne przemiany życia i świata by-
ła tak nieodparta, nierównie mniej byłoby tej strasznej grudy i zakalca w
stosunkach międzyludzkich. Niestety, nie każda głoszona dzisiaj prawda
jest równie prawdziwa i nie każda nadaje się do tak rzetelnej obrony.
  Rozumiem zresztą występowanie przeciw przerywaniu ciąży. To już
jest zabijanie życia i może być stosowane tylko w wypadku konieczno-
ści ratowania życia matki. Ale kto chce, żeby nas było 60 milionów przy
dzisiejszym stanie opanowania epidemii, ztnniejszania śmiertelności
niemowląt i przedłużenia życia - ten chce nie tylko głodu (o zagrażają-
cym mnożącemu się światu braku żywności piszą najpoważniejsze pis-
ma i książki bogatych krajów Europy), nie tylko wojny i innych przed-
potopowych środków regulowania przyrostu naturalnego, ale ten chce

22 23



też coraz większej męczarni dzieci w przeładowanych szkołach, coraz
większego scherlaczenia młodych pokoleń itp. Nie mówiąc o tym, że
ilość nie decyduje dziś o jakości, o wartości narodów.
  Holandia, Dania, Szwecja, Norwegia, Szwajcaria i Belgia są każda
w swoim rodzaju krajami wielkich narodów, choć liczą po kilka milió-
nów mieszkańców. Ilość w znaczeniu demograficznym była potrzebna
przy wojnach dawnego typu, przy prymitywnych cywilizacjach nawie-
dzanych morem i głodem, przy śmiertelności wszystkich niemal chorób,
gdy dzisiaj większość przestała być śmiertelna. Doprawdy, rzadko co
jest równie sprzeczne z aktualnym stanem wiedzy i cywilizacji jak wal-
ka z regulacją przyrostu naturalnego, a raczej ze społeczną świadomo-
ścią nieuchronności zapobiegania nadmiernemu przyrostowi naturalne-
mu. Kiedy się pomyśli w dodatku, że naprawdę najobficiej mnożą się
alkoholicy i gruźlicy, ciarki przechodzą z przerażenia o przyszłość naro-
du. Artykuł Ossowskiego powinien być przedrukowany przez całą prasę
polską.

  # M. Dąbrowska - Klara i Angelika, pierwodruk "Twórczość" 1960, z. 4; opowiada-
nie nadane przez radio, a następnie przerobione przez W. L. Terleckiego na,jedno-
aktówkę do telewizji".
  z S t a n i s ł a w O s s o w s k i (1897-1963), socjolog, teoretyk kultury, metodo-
log nauk społecznych. Studiował na UW u J. Łukasiewicza i W. Tatarkiewicza. Debiu-
tował w 1917 w "Pro arte et studio" szkicem Opatriotyzmie. W 1934 doktoryzował się
u T. Kotarbińskiego na podstawie pracy Analiza pojęcia znaku. Od 1933 docent UW, od
1936 przy katedrze socjologu prof. J. St. Bystronia. Działał wówczas społecznie na tere-
nie WSM. W 1. 1945-47 profesor uniwersytetu w Łodzi, 1956-62 kierownik Zakładu
Kultury i Przemian Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Od 1956 prze=
wodniczący Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, w 1.1956-62 wiceprzewodniczą-
cy International Sociological Association. Główne prace: U podstaw estetyki, 1933,
Więź spoleczna i dziedzichvo knvi, 1939, Ku nowymformom życia spolecznego, 1943,
Struktura klasowa w spolecznej świadomości, 1957, O osobliwościach nauk spolec:-
nych,1962.
  Omawiany tu artykuł Ossowskiego Jak wytlumaczyć tę propagandę ?, "Życie War-
szawy" 1960, nr 33, b#ł nieco skróconym stenogramem przemówienia z dyskusji na
zjeździe Towarzystwa Swiadomego Macierzyństwa.


  8 II 1960. Poniedziałek
  Przeczytałam trzy pozycje młodej literatury: Stanisława Stanucha
"
  Portret z pamięci"' (właściwie trzy portrety), Aleksandra Minkowskie-
go "Nigdy na świecie"z i Włodzimierza Odojewskiego "Miejsca nawie-
dzone"3.
  Wszystkie trochę chybiają w tytułach. Według mego rozumienia po-
winno być: "Portrety z pamięci", "Nigdy w świecie" i "Miejsce nawie-
dzone" - ale wszystkie są interesujące, wszystkie świadczą o tym, że
zaczynamy mimo wszystko wchodzić w coś, co można już nazwać kul-
turą literacką. Zaczynamy posiadać to, o co się upominałam w 1945 ro-
ku w ankiecie ówczesnej "Twórczości" - po prostu dobrą literaturę.
Dawniej mieliśmy tylko wieszczów i geniuszy (albo co gorsza pretensje
do tej rangi) i bezwartościową szmirę. Dziś większość ukazujących się
książekjest na poziomie.
  Wszystkie trzy książki są raczej pesymistyczne, dwie z nich zajmują
się psychologią stanów raczej psychopatycznych. To nic nie szkodzi.
Autorzy zgodnie z klasyczną maksymą Flauberta nie wyprowadzają
wniosków. Te należą do czytelnika.
  Nawet najbardziej kontrowersyjnie usposobiony - musi myśleć,
czuć, ruszać się duchem. Dla każdego (prócz tych, co nie są jeszcze na
poziomie odpowiedniego wyrobienia artystycznego) są te książki - mo-
gą i powinny być w każdym razie - płodną lekturą.
  Najbardziej oryginalnie polska jest "Nigdy w świecie". To bardzo
dobra książka. Trudno o mniej schematyczne i bardziej prawdomówne
zaangażowanie się w "tematykę aktualną". Dramat młodego lekarza za-
grzebanego w miasteczku głuchej prowincji. Walka o zachowanie god-
ności i uczciwości w grzęzawisku niedoli zapóźnionego w kulturze i cy-
wilizacji środowiska. Trochę zbyt schematycznie, z najlepszą zresztą
wolą potraktowana postać księdza. Znam i w tym środowisku mnóstwo
ludzi usiłujących sprostać godności i uczciwości. A zadanie to jest u
nich niepomiernie trudniejsze jak u świeckich. Fala nabożnej ciemnoty,
mającej niewiele wspólnego z chrześcijaństwem i katolicyzmem, który
wyznaje - sama niesie. Wśród młodych światłych księży są postacie tak
samo się męczące jak lekarz Minkowskiego. Zresztą, prawdę mówiąc,
Minkowski daje rację i księdzu. Więc to naprawdę dobra książka.
Świetne powiedzenie "patriarchalne stosunki i XX wiek - piorunująca
mieszanka. A my jesteśmy w środku i musimy z tym coś zrobić" - mó-
wi sekretarz partii, pierwszy tego rodzaju żywy człowiek w literaturze.
Powieść trochę przypomina Hamsuna. Tak, aż Hamsuna! W sensie po-
krewieństw - nie wpływów. U nas już dawno nie wydaje się i nie czyta
Hamsuna.
  Dwie pozostałe książki są wyraźnie pod wpływami zagranicznymi-
J. Joyce i Kafka, i zwłaszcza powieściopisarska technika francuska teo-
rii o "antypowieści" itp. przychodzą tu na myśl. Nie wiem, czy pod
wpływami bezpośrednimi, czy z drugiej ręki te wpływy.

24 25



  "
  Portret z pamięci" nie tylko z powodu tytułu każe myśleć o "Portre-
cie nieznajomego" Nathalie Sarraute. Przypomina ją także w szczegó-
łach4. Trochę za dużo strachów [słowo nieczytelne], uczucia tropienia
i bycia tropionym. Niektóre partie każą myśleć o Czechowie, np. miej-
sce, gdzie młody człowiek przychodzi starać się o posadę, a siedzący za
stołem dyrektor po świetnej zresztą tyradzie "bohatera" mówi do niego:
"Gdyby biedny ojciee znał pana poglądy, byłby bardzo zasmucony"
("Mężczyzna"). Zbieżność może bye przypadkowa, a może być świado-
ma. Nie dziwiłabym się przyjmowaniu wpływów od Czechowa. Uwa-
żam go za prekursora dzisiejszej literatury. Dostojewski wywierał
wpływ na Zachód w czasie Gide'a i Prousta. Czechow jest na wskroś
dzisiejszy i dzisiejsi właśnie pisarze mogą się wiele od niego nauczyć.
  Gdy myślę o "Trzech siostrach", muszę myśleć o "Czekając na Go-
dota". Mała "krotochwila" - "Niedźwiedź" (całkiem trywialnie potrak-
towana przez recenzentów) przypomina Osborne'a. "Sala nr 6" i "Moje
życie" zwiastują "Upadek" Camusa.
  Muszę dodać, że Stanuch jest bardziej zajmujący od Nathalie Sarrau-
te (zresztą cudownie nudnej), czyta się z pasją. Wiele należy oczekiwać
po takim debiucie. W obecnych warunkach trzeba się cieszyć, że takie
książki jednak wychodzą. Hłasko nie był więc meteorem - są już dziś
młodzi równie dobrzy, a może będą lepsi od niego.
  A dlaczego się tak rozpisałam o wpływach? Na ogół tego nie lubię
i większość dociekań na ten temat wydaje mi się nietrafna. Ale to spo-
sobność, żeby właśnie stanąć w obronie "wpływów". Odciąć się od ob-
cych wpływów - skąd ja to znam? Aha, to tak przecież zaczynają się
"Noce i dnie".
  "Niechcicowie (dawni) czuli się organiczną częścią potężnego jakby
plemienia, które wystarczało samo sobie, miało własną rodzinno-przyja-
cielską gwarę, zastanawiało się, w jaki sposób wychowywać swe dzieci,
aby je raz na zawsze uchronić przed wpływami z zewnątrz"... Taka po-
stawa nie może trwać - i na szczęście już Bogumił chce budować no-
woczesne mieszkania dla służby folwarcznej (sprawa dotąd aktualna),
a Barbara - uczyć dzieci obcych języków. Odciąć kogoś od wpływów
z zewnątrz, to udusić go we własnym sosie.[...]
  Ciekawe, że Anglia i Ameryka nie odeszły właściwie od tradycyj-
nych form powieści, ulepszyły je tylko, rozszerzyły problematykę (Ca-
ry5, Angus Wilsonb), nadały prozie jędrność, zwięzłość, precyzję. Zmie-
nili postawę do zagadnień. Najwięcej zmian formalnych daje Francja.
  Wszystko to jest różnymi formami rozwoju, a nie upadku literatury.

Mimo tytułu i paru szczegółów z Sarraute, nie Stanuch a Odojewski
wydaje mi się do niej trochę podobny. Trochę też tu z Kafki, z Camusa.
Przy tym temat umierającego gruźlika ma już w polskiej literaturze wca-
le dobrą pozycję, jak na owe czasy dosyć rewelacyjną i oryginalną. To
"Śmierć" Ignacego Dąbrowskiego. Zdaje się, że tak się to nazywało'.
  Osobiście chyba najwyżej stawiam Minkowskiego "Nigdy na świe-
cie". Nic nie wiem o tych autorach. O żadnym.
  "Les Arts" pisząc o pogarszającej się sytuacji literatury w Polsce za-
kończyło słowami: "Żadnego nowego Hłaski na horyzoncie". Nie miało
racji. Jesteśmy wytrawne konie, umiemy brać przeszkody - żyć i two-
rzyć wśród przeszkód.
  Co nie znaczy, że nie trzeba w pocie czoła usuwać przeszkód, uwła-
czających XX wiekowi. I tak znajdzie się ich dosyć, wynikających z sa-
mej natury komplikującego się świata.
  Wracając do tych trzech książek młodych pisarzy, to załamują się
tylko na sprawach erotycznych. Tu z wyjątkiem paru trafnych odkryw-
czych spostrzeżeń panuje absolutna wulgarność, i to niestety - mimo-
wolna. Tematem literatury francuskiej bywała długi czas amor profanus
albo po prostu stosunki z prostytutkami. Ale i w tym temacie Francuzi
dawali pełną gamę liryzmu, tragizmu, satyry lub ironicznego humoru.
Tu nie ma żadnej skali, choć przedstawione stosunki erotyczne dotyczą
studenckiej młodzieży. Panuje lepka wulgarność, w której ani sławny
Casanova ani Restif de la Bretonne nie dorównywają naszym uzdolnio-
nym debiutantom. Ale i tojestjakieś gorzkie świadectwo prawdy nasze-
go czasu.
  Nawet sławny wiersz Villona jest wobec Stanucha pełen poezji. Wo-
bec niektórych postaci "trzeciego portretu" Stanucha Hłasko jest czysty
jak lilia (a propos: w tymże "Portrecie" jest scena z dyrektorem i Cze-
chowowskim zdaniem [?]. Nie darmo autor dał i motto z Czechowa).
Istotą tych utworów jest osaczenie człowieka (to samo jest i w prozie
Różewicza), z którego motto całej książki.

  # S t a n i s ł a w S t a n u c h (ur. 1931), prozaik, publicysta. Ukończył wydział
dziennikarski UJ. Debiutował w 1951 na łamach prasy jako poeta. Prowadził stały felie-
ton o ksiąźkach w krakowskim "Dzienniku Polskim". Wydał m.in. Portret :. pamięci,
1959, Przystanek w szczerym polu, 1966, Wpefnym świetle, 1970, Sceny, # życia męż-
czyzn w wieku średnim,1982.
  2 A 1 e k s a n d e r M i n k o w s k i (ur.1933), prozaik, autor książek dla młodzieży,
scenarzysta. W okresie wojny w ZSRR, ukończył filologię rosyjską na UW. Debiutował
w 1956 na łamach prasy. W 1. 1969-70 w USA. Wydał m.in. Bfękitna miłość, 1958,
Nigdy na świecie,1959, Czterdziestu na górze,1961, Wielkipoker,1961, Wyznania od-
26



szczepieńca,1963, Kwiaty: dla Klementyny,1964, Odmieniec,1982; wiele książek oraz
pozycji sensacyjnych dla młodzieży; sztuki i scenariusze TV, m.in. współautor serialu
Dyrektorzy. W 1.1990-92 red. nacz. pisma "Skandale".
  3 W ł o d z i m i e r z O d o j e w s k i (ur.1930), prozaik, autor słuchowisk radio-
wych i widowisk TV, krytyk teatralny. Debiutował w 1948 na łamach prasy jako poeta.
Ukończył socjologię na Uniwersytecie Poznańskim. W 1. 1945-51 redaktor w "Gazecie
Poznańskiej", 1956-59 zastępca redaktora naczelnego "Tygodnika Zachodniego". Od
1960 pracował w PR w Warszawie. W 1971 wyjechałjako stypendysta do RFN i pozo-
stał w Monachium. Wydał m.in.: Miejsca nawiedzone, 1959, Wyspa ocalenia, 1962,
Zmierzch świata, 1962, Zasypie wszystko, zawieje..., 1973, Zabezpieczanie śladów,
1990.
  4 N a t h a 1 i e S a r r a u t e (ur. 1900), powieściopisarka i eseistka francuska. Po-
chodziła z Rosji, skąd wyniosła kult Dostojewskiego. Później wyznawczyni Kaflci. We
Francji podjęła reformę prozy. Portret nieznajomego (1947) stał się manifestem ruchu
"nowej powieści" ("nouveau roman"), do czego przyczyniła się też przedmowa Sartre'a.
  5 J o y c e A r t h u r L u n e 1 C a r y (1888-1957), powieściopisarz angielski, autor
dwóch trylogu: Sama się dziwię, dotyczącej spraw sztuki (1941-44) oraz Niewolnik fa-
ski, trylogii politycznej (1952-54). Każdy tom tych trylogu opowiadanyjest w pierwszej
osobie przez kogo innego.
  6 A n g u s W i 1 s o n, właśc. Frank Johnstone, (ur.1913), powieściopisarz, noweli-
sta angielski. Obok Anglosaskich póz (1956) - powieści: Dojrzafe fata pani Eliot
(1958) i Późne wstawanie (1964) uznano za szczytowe przejawy zawsze silnego w pro-
zie an#ielskiej gatunku powieści psychologiczno-obyczajowej.
  # Smierć (1893) - debiutancka powieść Ignacego Dąbrowskiego, który sam był
gruźlikiem.


  9 II I960. Wtorek
  Notatka. Pozycje literackie omówione wyżej idą też wprost z tradycji
takich książek jak "Wspólny pokój" Uniłowskiego. Recenzent z dzisiej-
szego "Życia Warszawy" nie ma racji, twierdząc, że to książka o tema-
tyce przestarzałej, nikogo dziś już nie obchodzącej. Uniłowski jest pre-
kursorem dzisiejszej "beat generation"'.

  i Z b i g n i e w U n i ł o w s k i (1909-1937), autor przede wszystkim Wspófnego
pokoju (1932) i Dwudziestu fat życia (1937). Po wojnie wciąż miał mocną pozycję - co
prawda Wyka lansował go w studium Tragiczność, dnvina i reafizm jako realistę, a nie
jako "młodego gniewnego".


  10 111960. Środa
  Znowu zgiełk w domu, nic nie robię. O czwartej zjawia się Henryk.
  Komunikujemy sobie różne zaszłe wydarzenia, z czego nic godnego
uwagi nie wychodzi. Grzecznie nudzimy się z sobą, ale chętnie przysta-
ję na tę codwutygodniową liturgię przyjaźni, z godną podziwu syste-
matycznością uprawiając swoje "poletka sentymentów". Zwłaszcza
tych dawnych z okresu przed potopem.
  Po odejściu Henryka, nie mając maszyny, zabrałam się do sprawdza-
nia moich rachunków za 1959 rok. Ponieważ nie mam żadnych wpły-
wów poza kontem w PKO i przekazami pocztowymi (drobny procent
wpływów), więc stosunkowo nietrudno było i to obliczyć. Zarobiłam
w owym roku około 320 tys. zł. Wydałam około 120.000 - z zarobku
+50.000 podejmowane dla wypełniania braków z książeczki PKO. To
nie jest tak wiele, jeśli zważyć, że mam do utrzymania dwa domy i 6
osób.
  Anna zarobiła w ciągu tego roku 40 tysięcy zł, z czego prawdopo-
dobnie około 20 weszło też w utrzymanie domu na Niepodległości. Tak
że trzeba liczyć, że wszystko razem kosztuje nas do 200 tys. rocznie.
Czyli na pełne utrzymanie każdej z 6 osób wypada około 2.800 zł mie-
sięcznie. To nie jest zbytkowne.
  Film japoński "Narayama" to jednak bardzo silny film. Wraca mi
wciąż przed oczy jak obsesja. I ta aktorka grająca Matkę jest w jakimś
sensie genialną aktorką. Gdy tylko zamknę oczy, podjeżdża mi ta twarz
z przerażającą jaskrawością - jakby to była twarz z najintensywniejszą
ekspresją, dojakiej zdolnajest fizjonomia człowieka.
  Ile sław i gwiazd widziałam już na scenie. Zacierają się wszystkie
(zarówno gra, jak twarze), nawet Jean Barrault', nawet tyle sławny Ge-
rard Philipe - wszystkie Masiny2 i Brygidy Bardot3. Tylko Fernandel i
ta Japonka zostają we wspomnieniu - twarze genialne, choć niepiękne.
  A sam film jest japońskim "memento mori", bardzo wstrząsającym.
Tyle we mnie wiedzy o katolickim "pamiętaniu o śmierci", a dopiero
"
Narayama" uprzytomniła mi nieuchronność odejścia na górę śmierci.
I co więcej: straszliwy fakt, że to żywi spychają nas w śmierć. Nie tylko
z głodu i z nędzy ma się w końcu dosyć za długo żyjących ludzi.
W młodych działa iracjonalne i podświadome wypychanie ich w śmierć.
  Drugim takim memento było dla mnie przedwczorajsze zepsucie się
maszyny. Do ostatniej chwili funkcjonowała świetnie i nagle stop! - od-
mówiła pracy.
  Tak jest i ze mną. Niby to doskonale #ak na mój wiek) funkcjonuję,
a w środku coś się pomału zamula, psuje - aż nagle nieoczekiwanie
wszystko się skończy. Nagłość i nieoczekiwanie jest tu pozorne-
w gruncie rzeczy, wszystko w nas tę chwilę stopniowo przygotowuje.
Tylko nie jesteśmy w stanie wciąż to badać, temu zapobiegać - to

2g 29



Kadr z filmu Ballada o Narayamie


z wszystkich sił odwlekać. Stokroć mniejszą męką jest udawać, że to się
z nami nie dzieje.

  1 J e a n-L o u i s B a r r a u 1 t (ur. 1910), aktor i reżyser francuski. Szczególne uz-
dolnienia mimiczne, dąży do syntezy dramatu, pantomimy i baletu. Od 1940 w Komedii
Francuskiej; w 1946 założył własny zespół (głośna adaptacja Procesu Kafki). Od 1935
gra w filmie (postać mima w Komediantach,1945).
  2 G i u I i e t t a M a s i n a (1920-1994), włoska aktorka filmowa, teatralna i radio-
wa. Wielkie role w filmach F. Felliniego: La strada, Noce Cabirii, Giulietta i duchy.
  3 B r i g i t t e B a r d o t (ur. I934), popularna francuska aktorka filmowa. Główne
role w Paryżance, Prawdzie, Viva Maria!

  12 II 1960. Piątek
  H. opowiadał mi wstrząsającą historię jakiejś pani Olejniczakowskiej
  (czy Olejniczakowej). Wywieziona w 1939-40 do Rosji. Znalazła się
  #uż w okresie ujarzmiania bomby atomowej) w grupie około 1000
  osób, które pewnego dnia spuszczono helikopterami [w] samo serce
‰ północnej syberyjskiej tajgi. Wraz z grupą inżynierów itp. speców. Naj-
  pierw mieszkali w ziemiankach, potem pobudowali sobie drewniane bu-
  dy. Srogie życie. Okazało się - uran. Zaczęto budowę kopalni; wkrótce
  eksploatację. Po roku, czy może więcej zjawiły się tam jakieś władze
  i uroczyście ogłosiły, że wszyscy wywiezieni tam nie są już więcej
  więźniami ani zesłanymi, lecz wolnymi obywatelami. Od tej pory za-
  częto im dostarczać odzieży i świetnego jadła, kawior nie kawior - tajga
  zresztą bogata była w zwierzynę, ryby, pstrągi etc.
  Choć "wolni", o ucieczce nikt ani śnił, pójście w głąb tajgi - śmierć
# pewna. Krajobrazy fantastyczne, niebo jak nigdzie na świecie itp.
  W całej tej społeczności górników uranu (były tam wszystkie naro-
  dowości) wytworzyło się ich własne prawo, własne poczucie sprawied-
  liwości. Uczciwość absolutna - nic nikomu nie mogło zginąć, nikt niko-
  go oszukać. Każdy, kto by się sprzeniewierzył tej niepisanej moralno-
  ści, wiedział, że to nie przelewki, bo zaraz go ukatrupią. Zresztą od ra-
  dioaktywności uranu ludzie marli gęsto. Tylko ekipa kierownictwa była
  chroniona i zabezpieczana.
  Oprócz uranu, najgroźniejszym wrogiem człowieka były olbrzymie
  niedźwiedzie. Ludzie tam mówili: "Co mnie prokurator. Mój prokurator
  - to niedźwiedź".
  Tę panią wykołatał stamtąd syn. A ona tam w tej tajdze wychowała
  # sobie niedźwiedzia. Chciała go ze sobą zabrać, ale syn się nie zgodził.
  Zostawiła go z płaczem, bo tylko do niej był przywiązany i z nią oswo-
  jony. W tajdze los jego nie mógł być inny tylko [sic!] - wzięli misia na
  mięso.
  # Co za człowiek ten syn! Tu oddaliby misia do któregoś z ogrodów
  zoologicznych i nie miałby tak źle.
  , Owa pani już po powrocie zaczęła straszliwie chorować - sińce,
  wrzody, zakrwienie i wysadzenie oczu itp. Lekarze w głowę zachodzili,
  na co ją leczyć. Dopiero kiedy powiedziała o tym uranie, wzięli się do
  niej tak, że ją wyleczyli, a przynajmniej jakoś zaleczyli.
  Takie oto jest życie.
  ! Od Heluni Jonkajtys z Afganistanu miałam ciekawy list #ej mąż' bu-


30 31



się rosyjskiego) przesiadując na zsyłce na Syberii. Kiedy spytałam nad
Amu-Darią, ile należy się za przewiezienie nas (trzy żony pracowni-
ków) i mnóstwa rzeczy, powiedzieli mi, że między nimi i mną nie może
być mowy o pieniądzach, bo my mamy z sobą specjalne rachunki".
  Oto fakt, którego żadna historia nie zanotuje. I oto druga, która nie
żywi w sercu zemsty, a nawet w sowieckich pogranicznikach znajduje
człowieka.

  # K o n r a d J a k u b o w s k i (ur.1913), inżynier budownictwa lądowego. ITkoń-
czył Inżynierską Szkołę Podchorążych w Warszawie i Politechnikę w Londynie. Praco-
wał m.in. w Biurze Projektów Budownictwa Przemysłowego, z jego ramienia
w 1.1959-61 przebywał w Afganistanie.





















duje tam jakiś most, tzn. Polska buduje Afgańczykom ten most). A oto
interesujący i wiążący się ze zsyłkami fragment listu: "Drogę do Afga-
nistanu całą odbyłam pociągiem, 3 dni byłam w Moskwie, 4 dni jecha-
łam potem do Termezu. Nie mam słów dla serdeczności i życzliwości
Rosjan i potem radzieckich żołnierzy z wojsk pogranicza, którzy
przewieźli mnie przez Amu-Darię, gdzie po afgańskiej stronie czekał
Konrad... Wszyscy Rosjanie byli dla mnie tak dobrzy, jak się dowie-
dzieli, skąd znam rosyjski, oczywiście, przyznałam się, że (nauczyłam


# 3 - Dzienniki, t. # 3 3
  ##a#t1 rh
  ,n s#

W kopalni uranu. Fot. T. Kizny










H Jakubowscy, Baghlan w Afganistanie,1960



  22 II 1960. Poniedziatek
  Zaczęli mi przysyłać "Le Monde". Jaka zawstydzająca jest ta radość
z powodu wyrzucenia pierwszej bomby atomowej'. Aż trudno uwie-
rzyć, że de Gaulle wysłał do komendanta tego aeroportu na Saharze de-
peszę zaczynającą się od słów: "hourra pour la France!" A toż to nie
triumf! To wstyd, hańba puszczać nową chmurę pyłu radioaktywnego
na świat i jeszcze cieszyć się z tego. Świat kompletnie oszalał!
  1 Wybuch pierwszej francuskiej bomby atomowej nastąpił 13 II 1960 roku koło Reg-
gane na Saharze.


  23 II 1960. Wtorek
  Wyszłam na spacer i przeżyłam coś, co może stać się opowiadaniem.
Pejzaż roztopów. Śnieg pociemniał i zesztywniał, leży jak stalowe płyty
brzegami odstające od ziemi. Gdzieniegdzie płaty śniegu jeszcze brud-
nobiałe, pełne okrągłych czarnych dziur, ułożone w fantastyczne figury,
jak negatywy rzeźb Henry'ego Moore'a. Resztajest wodą, bo ziemiaje-
szcze nie rozmarzła i nie chłonie roztopów.
  Zalany wygon - kilka brzóz.
  Do tej wody pędzi chłopak dziesięcioletni. Krzyczy wniebogłosy:
"Chodźcie, chłopcy, na te wody ! Chodźcie na te wody ! Chłopcy, na te
wody! No, chłopcy! Na te wody!"
  Kilku chłopców uwięzło pod siatką czyjegoś ogródka, jak psy, co
z pasją obwąchująjakieś miejsce.
  Odkrywca czaru wód wrzeszczy jak opętany: "Chodźcie na te wody!
No, durnie ! Gdzieście tam utknęli. Durnie ! Durnie ! Bobaki !" - Zawra-
ca. Biegnie do opieszałych. Krzyczy: "Nie stójcie! Chodźcie!"
  W końcu wszyscy pędzą, są w gumowych butach, skaczą w wodę,
brodzą do pół łydki, cali w rozprysku kropel. Krzyczą: - "Woda! Wo-
da!" - Niemaljakby krzyczeli: "Tu alarm" [?].
  Z daleka krzyk pawia, rozdzierający, świdrujący jak zdławiona roz-
pacz miłosna.
  Raptem na obraz roztopów, chłopców opętanych wodą i krzyku pa-
wia - nałożył się obraz życia Komorowa. Ślub cywilny robotnika
z urzędniczką. Przewodniczący RM jako "ksiądz". Pogrzeb zabitej
przez pijaka żony. Żona porzucająca przystojnego, niespełna czterdzie-
stoletniego męża dla sześćdziesięcioletniego organisty. Córka "gosposi"
umierająca w sanatorium przeciwgruźliczym. Nadzia jadąca po mięso
dla psów - i krzyk pawia, i chłopcy, i wiosna. I emigranci zagrzewani

34

[?] tęsknotą, klecący [?] stół ze wspomnień. I krokusy wyłażące spod
ziemi. I wiosna!


  24 II 1960. Środa
  Tyle się mówi, pisze o konflikcie pokoleń. Aja, cóżja?
  Od tylu lat, gdy widzę młodych krążących wespół ze mną po ulicy,
muszę się zdobyć na wielki wysiłek umyshz, aby uprzytomnić sobie, że
to nie są ci sami młodzi, którzy chodzili wespół ze mną 40 i 50 lat temu.

35

Pejzaż roztopów. Fot. Kwiatkowski



Dla mnie to są zawsze ci sami, tacy sami. A przecież to jest już drugie
czy trzecie pokolenie dorosłych, na które patrzę tak świeżymi i bratnimi
oczyma. Żadnej obcości, inności. To są ci sami towarzysze mojego lo-
su, a ja ich. Cała różnica, że za młodu wolałam starszych od siebie, a te-
raz - czuję się młodsza od tych smutnych, zwątpiałych dzisiejszych
młodych.
  Po południu przyjechał Henryk - był do szóstej.11 kwietnia będzie
miał wernisaż swojej wystawy. Pierwszy wernisaż w 68 roku życia! To
mocny fakt !


  25 II 1960. Czwartek
  Notatka z dzisiejszej nocy: Nie chciałabym wrócić do stanu młodo-
ści. Za nic przecież nie wyrzekłabym się wszystkich moich doświad-
czeń, przeżyć i pamięci o nich. Chciałabym odzyskać i zachować całko-
witą sprawność fizyczną, to wszystko. Gerontologia, oto Mefisto współ-
czesnego Fausta. Niech będzie starość z odzyskaną, odnowioną spraw-
nością fizyczną. Dusza to lubi, duch twórczy dotrze [?] się w sprawnej
rzewnej starości.
  Czytam amerykańską książkę Sarah Newmeyer "Enjoying Modern
Art"'. Wybornie napisana historia ostatnich stu lat malarstwa, właściwie
francuskiego - aż do wznawianego dziś abstrakcjonizmu.
  Lubię abstrakcjonistów, ale niech mówią co chcą, okazuje się: sztuka
ich ewoluuje w kierunku tworzywa zanieczyszczającego wszelkie sztuki
stosowane. I Sarah Newmeyer słusznie zaznacza, że wszystkie kierunki
malarstwa w ostatnim półwieczu (a raczej trzech ćwierciach wieku) sta-
ły się źródłami przełomu dla architektury, sztuki fotograficznej, meblar-
stwa, konstrukcji wnętrz itp.
  I co tu dużo gadać. Żadna abstrakcja nie jest w stanie eliminować
form znajdujących się w naturze - bo w rzeczywistości, bo w rzeczywi-
stości znajduje się wszystko.
  Ja mam za sobą dwa lata studiów uniwersyteckich w laboratorium
biologicznym. Żadna sztuka abstrakcyjna nie prześcignie tego, co się
widzi przez mikroskop. Niezwykłe kompozycje "abstrakcyjne", a prze-
cie konkretnie istniejące w naturze może pokazać kamera fotograficz-
na. [...]
  Nie jesteśmy w stanie stworzyć nic, czego nie ma w naturze, rzeczy-
wistości konkretnej. Możemy ją tylko rozkładać na elementy pierwsze
i kombinować. Twórczość to zawsze obrabianie istniejącego choc'by in spe.

  Przypadkiem usłyszałam w radiu w "koncercie życzeń" muzyki po-
ważnej preludium Debussy'ego "Zatopiona katedra". To bardzo ładne
ale to jest przecież odtwarzanie plusku wody, dźwięku dzwonów itp.

































Muzyka nowoczesna odbywa (czy odbyła) drogę odwrotną do tej, którą
idzie plastyka i literatura. Od czystej formy muzycznej, rzeczy najbar-
dziej abstrakcynej ze wszystkiego, co istnieje w naturze - muzyka idzie
do naturalistycznej kombinacji dźwięków naśladujących najpierw litera-
turę, a teraz rzeczywistość. Przykładem nawet Schónbergz albo dzisiej-
36 ! 37

Maria Dąbrowska. Fot. Z. Nasierowska



wybitni ludzie pochodzą ze wsi, a w każdym razie z małomiejskiej pro-
wincji, nie z wielkich miast przemysłowych. Wszyscy - to chyba prze-
sada, ale że większość, to pewna.


























sza "Zatopiona katedra", albo "Port" Albeniza, albo "Święto wiosny"
Strawińskiego. Same tytuły utworów o tym świadczą. Ze znanych mi
muzyków tylko Bartók3 i Spisak4 idą inną drogą jakby nowoczesnej
kontynuacji czystej formy muzycznej. Też RavelS.
  Czytam amerykańską "antypowieść" - bukoliczny opis wskrzeszania
ideału fermy wiejskiej amerykańskiego pisarza Louisa Bromfielda:
"
Pleasant Valley". Epoka powrotu do ziemi (bez jednego dialogu, sam
czysty opis). Reklamowane jako "sławna książka sławnego autora o je-
go szczęśliwym życiu na fermie w Ohio".
  Ciekawe, że w wieku sztucznych satelitów i pocisków kosmicznych
- to jest amerykański bestseller.
  Zastanowiła mnie jedna uwaga Bromfielda: że wszyscy wielcy albo

  1 Sarah Newmeyer - Enjoying Modern Art, New York, I 957.
  2 A r n o 1 d S c h # n b e r g (1874-195 I), austriacki kompozytor, jeden z najwybit-
niejszych przedstawicieli awangardy muzycznej XX w. W zakresie muzyki był niemal
całkowitym samoukiem. Zaczynał w Berlinie jako dyrygent i aranżer muzyki lekkiej.
Po I wojnie światowej założył w Wiedniu Towarzystwo Prywatnych Wykonań Muzycz-
nych, które stało się bazą wykonawczą eksperymentów Sch#nberga i jego uczniów.
W twórczości przeszedł ewolucję od neoromantyzmu poprzez ekspresjonizm do nowej
dwunastodźwiękowej techniki serialnej, tzw. dodekafonu (pierwsze dzieło uważane za
całkowicie dodekafoniczne Klaviersuite op. 25,1925). W tymże roku otrzymał stanowi-
sko profesora mistrzowskiej klasy kompozycji w berlińskiej Akademii Sztuki. Po doj-
ściu Hitlera do władzy osiedlił się w USA, gdzie wykładał w konserwatorium w Bosto-
nie, następnie na uniwersystecie w Los Angeles. Stworzył wiele utworów orkiestro-
wych, kameralnych, fortepianowych, wokalnych, opery; m.in. kantatę Ocalały z War-
s#awy.
  3 B e 1 a B a r t ó k (1881-1945), węgierski kompozytor, pianista, etnograf, jedeń
z czołowych twórców XX w. Studiował w Akademu Muzycznej w Budapeszcie, od
1907 objął w niej klasę gry fortepianowej. Od 1905 prowadził badania etnograficzne na
Węgrzech i za granicą. W 1940 wyemigrował do USA, gdzie pracował w Archiwum
Muzyki Prymitywnej przy Columbia University. Odkrył i wykorzystał w swej twórczo-
ści autentyczny folklor węgierski, usunięty w cień przez muzykę cygańską. Jego harmo-
nika wyzwolonajest z więzów systemu funkcyjnego, uprzywilejowuje silnie dysponują-
ce interwały oraz żywiołowy motoryczny rytm. Pozostawił wiele kompozycji opero-
wych (Cudowny mandaryn) i koncertów. Zgromadził obszerne zbiory melodii ludo-
wych, ok. 2000 opracował.
  4 M i c h a ł S p i s a k (1914-1965), polski kompozytor stale mieszkający w Paryżu.
Ukończył konserwatorium w Katowicach, potem uczeń K. Sikorskiego w Warszawie
i N. Boulanger w Paryżu. Do 1937 występował jako skrzypek, później poświęcił się
działalności kompozytorskiej. Jego muzyka, w której przeważają tendencje neoklasycz-
ne, charakteryzuje się różnorodnością faktury instrumentalnej, kunsztowną polifonią
(Sonata na altówkę i fagot), bogactwem kolorystyki przy konwencjonalizmie harmoni-
cznym.
  5 M a u r i c e R a v e 1 (1875-1937), francuski kompozytor. Ukończył konsenvato-
rium w Paryżu. W 1922-32 odbył kilka podróży koncertowych po Europie i Ameryce
Płn., dyrygując swymi utworami. Klasyczna tradycja francuska znalazła u niego najczy-
stszą kontynuację (powściągliwość, zmysł logiki i ironii, wyrafinowana wrażliwość).
Nieobcy mu był impresjonizm (Jeux d'eau, Miroirs) i Schónbergowski atonalizm (3
Poemes de Mallarme#, przywoływał echa przeszłości, wciągał do muzyki jazz na wzór
Gershwina (Koncert G-dur), stwanał wyimaginowane folklory i egzotykę. Stworzył bli-
sko 60 utworów (opery, balety, utwory orkiestralne, kameralne, wokalno-instrumental-
ne).



39

Arnold Schónberg



  Warszawa. 26 II 1960. Piątek
  Anna zadzwoniła, że Juliusz i Helena Krajewscy' chcą koniecznie,
ażebym zobaczyła ostatni dzień ich wystawy w "Zachęcie", gdzie są je-
go szkice ilustracyjne do moich "Ludzi stamtąd". I że przyjadą po mnie
autem. [. . . ]
  Rysunki do "Ludzi stamtąd" nie wybiegają poza przeciętność. Jak na
tak entuzjastycznego amatora tej mojej książki zdradzają za mało in-
wencji, fantastyki.
  Krajewskajest znacznie bardziej interesująca od męża. Szuka, próbu-
je, eksperymentuje. Używa różnych technik. Kolor jest u niej bardzo
istotnym elementem obrazu - rzuca się w oczy, krzyczy, podbija. Może
dlatego w szarych reprodukcjach katalogu różnice na korzyść Kraje-
wskiej prawie zanikają. W czarno-szaro-białej reprodukcji Juliusz Kra-
jewski jest niemal równie dobry jak jego żona. Znaczy, że decyduje tu
kolor. Ale i rysunki tuszem Krajewskiej są bardzo interesujące.
  Ciekawe, że w latach 1948-1952, kiedy oboje mieli paskudną opinię
i wygłaszali socrealistyczne mowy na konferencjach plastycznych, ona
malowała kompozycje z wyraźnych wpływów francuskiego kubizmu
pochodzące. Nigdy nic naprawdę nie wiadomo o ludziach.

  ' J u 1 i u s z K r aj e w s k i (1905-1992), artysta malarz. Ukończył Wydział Prawa
UJ i ASP w Warszawie. Od 1932 do 1936 w ZNMS "Życie". Należał do grupy artysty-
cznej "Czapka Frygijska". W 1945 wstąpił do PPR; przewodniczył komisji programo-
wej Wyższego Szkolnictwa Artystycznego; 1944-49 wiceprezes, a 1949-52 prezes
ZPAP, główny rzecznik socrealizmu. Wiele wystaw indywidualnych. Znane obrazy:
Kamieniarze,1935, Ziemia chłopom,1952, Pogrzeb na wsi,1958, Żydówka,1972, cykl
pejzaży z Pienin, Świdra i Mielnika,1972-85, Nędza, 1986; ilustracje do Dzieci ulicy
E. Szelburg-Zarembiny,1938 i Ludzi stamtąd,1961 (nie publikowane).



  27111960. Sobota
  Dziś jest świętowany jubileusz Juliana Krzyżanowskiego. Już od
przedwczoraj prof. Libera przypomina mi o tym telefonem, żeby być
  "
i na rannych uroczystościach, i na bankiecie w "Bristolu. Oni, o nieba,
serio traktują ten mój "doktorat honoris causa", czysty symbol, do któ-
rego nie przywiązuję żadnej wagi. [...]
  Zrazu chciałam pójść tylko na wieczór do "Bristolu", ale gdy się do-
wiedziałam, że to kolacja na 20 osób, a więc prawie sami uczeni - po-
stanowiłam pójść na część rannego programu. I tak się kolebiąc w koń-
cu wciągnięta zostałam i najedno, i na drugie. [...]

  Potem z Anną jeszcze o tym niegodziwie złym przemówieniu Krzy-
żanowskiego, gdy mnie promowano na doktora h.c.' Powiedzieć, że po-
mimo niesympatycznej jędzy Barbary powieść się czyta z zajęciem, to
byłby skandal dla zwykłego czytelnika, a dla profesora literatury - to
skandal piętrowy.






























  Pomyśleć, że dla tej postaci, dla Barbary powieść głównie powstała.
Jakże nikt tego nie zrozumiał. Nikt, nikt! Poza paru wyjątkowymi cu-
dzoziemcami! A ile jeszcze jest do powiedzenia o Barbarze! Do zoba-
czenia w Barbarze. Toż to właściwie jedyna niedekadencka nonkonfor-
mistka "Nocy i dni". Jedyna, kwestionująca wszystko w otaczającym
nas bycie. Prototyp dzisiejszych angry young men. Nikt nie napisał jesz-
40 ' 41

Zdzisław Libera



cze żadnego studium o tej postaciz. Dwie postacie niekonformistyczne,
dekadenckie to jeszcze Janusz i Celina.
  No, mniejsza z tym. Zapomniałam dodać, że w czasie południowego
przyjęcia u rektora prof. Gieysztor zwrócił się do mnie z prośbą, abym
w moich "Dziennikach" poruszyła problem dalszych tomów "18 wie-
ków Kalisza", gdyż przy następnych tomach mają trudności z cenzurą,
że za dużo zabytków sakralnych. O głupoto, ajakież inne być mogły.

  1 Tekst drukowany we fragmentach w: "Świat" 1957, nr 12.
  2 Napisano wiele studiów bardzo rozmaicie i sprzecznie naświetlających tę postać,
m.in.: A. Grzymała-Siedlecki - Pani Barbara Niechcicowa, "Kurier Warszawski" 1932,
nr 22, A. Puganow (E. W. Chiriakowa) - Piered licom żizni, "Za swobodu" 1932, nr 1,
L. Fryde - Odwet kobiety, "Bluszcz" 1933, nr 45, K. hzykowski - Zagadnienie filister-
stwa w powieści Dąbrowskiej "Noce i dnie, "Polonista" 1933, t#r 4; a także po wojnie,
m.in. A. Tatarkiewicz -Pani Barbara, "Kultura" 1975, nr 50.


  28 II 1960. Niedziela
  Wczoraj z największym trudem zapewniłyśmy sobie bilety na występ
Wojciecha Siemiona w Studenckim Teatrze Satyryków' (Leszno 76).
  Siemionz wypełnia sobą cały program. Powiedzieć - recytuje, odgry-
wa, przechodząc niekiedy w nucenie, ogromny repertuar tekstów ludo-
wych - to jest nic nie powiedzieć. Siemion stwarza "ósmy cud folklo-
  " "
ru, wobec którego nawet "Mazowsze, które uważałam dot d za w-
jątkową na materii folkloru kreację - zdaje się banałem.
  Przede wszystkim - potraktowanie pieśni ludowej jako poezji ludo-
wej - to nowość, i świetna. Coś takiego próbowała robić kiedyś Sola-
rzowa z Gaci, ale to były zaledwie niedołężne przeczucia tej kreacji,
którą zabłysnął Siemion.
  Wydobył spod melodii właściwy sens pieśni ludowej - wiersz, po-
ezję. Wiersze są właściwie zawsze do śpiewania, lecz tam, gdzie zostały
"
zaśpiewane" do niepoznaki tekstów - trzeba je wydobyć spod melodii,
pokazać ich materię poetycką. Tę nieomylność metafor, porównań, prąd
humoru, tragizmu, te asonanse - to wszystko. - Choćbym pamiętała
i "nadpamiętała" - jakże to brzmi już po Norwidowsku.
  Siemion dał pierwszą autentyczną interpretację poezji plebejskiej, au-
tentyczną, bo nie realistyczną. Tak jak nie jest realistyczna ta poezja,
choć zbudowana z najbardziej realistycznych elementów pierwszych.
Tak samo nie realistyczna jest gestykulacja, mimika, a wszystko bez-
błędne, nieomylne, genialne. Trzeba koniecznie widzieć Siemiona.

  # Mowa o montażu tekstów ludowych pt. Wieża malowana, przygotowanym przez
E. Brylla i W. Siemiona.
  2 W o j c i e c h S i e m i o n (ur. 1928), aktor teatralny i filmowy, dyrektor teatru.
Ukończył wydział aktorski PWST. Debiutował w 1948 w teatrze lubelskim. Od 1951
występował w Warszawie, m.in. w teatrze "Komedia" (Magis w Jajku, Felek w Królo-
wej Przedmieścia, Korejko w Złotym cielcu), którego dyrektorem był w 1.1966-68 (reż.
Króla wlóczęgów). Od 1959 współpracował z STS (m.in. Wieża malowana, Widowisko




































o Rudolfie Hessie - wrogu ludzkości, 1960). W 1.1962-67, a następnie od 1972 w Te-
atrze Narodowym (Chrystus i Waluś w Slowie o Jakubie Szeli, Józef w Żywocie Józefa,
Chrystus w Historyi o chwalebnym zmartwychwstaniu Pariskim, Bohater w Kartotece,
Grabiec w Balladynie, Stara Kobieta w sztuce Różewicza). Od 1972 prowadzi teatr
w Starej Prochowni. Główne role filmowe: Kubala w Przygodzie na Mariensztacie per-
sonalny w Zezowatym szczęściu, Wojtek Naróg w serii filmów batalistycznych: Skąpani
w ogniu, Kierunek - Berlin, Ostatnie dni, Zwycięstwo.

42 43

Wojciech Siemion w Wieży malowanej



  I III 1960. Wtorek
  W południe z Anną w Muzeum Narodowym na "Czterech wiekach
drzeworytujapońskiego".
  W kolorowym drzeworycie japońskim bardzo ciekawy "skok w abs-
trakcję". Nie myślę, aby się zrodził w Japonii. Na pewno jest z wpły-
wów Europy, która odegrała tu taką rolę, jaką XIX-wieczny (czy
i wcześniejszy) kolorowy drzeworyt japoński odegrał w malarstwie pa-
ryskim, to znaczy europejskim. Wiadomo, że miał wpływ na fowistów,
kubistów i nawet na największe osobowości malarskie tego czasu.



























  3 III 1960. Czwartek
  Wieczorem z Anną po raz pierwszy na kólacji u Czajki. Jej niepo-
wściągliwy język, rubaszny hałaśliwy humor, autoreklama poprzez au-
toironię, obosieczny dowcip etc. mogą bawić jak dobry kabaret - pod
warunkiem, że się ją widzi i słyszy raz na kilka lat. Częściej widziana

jest nadto rozkrzyczaną staruchą, powtarza się, wiele znanych anegdot
bez ceremonii kładzie na swoje konto.
  Ostatnimi czasy dużo podróżuje po całym świecie, śladami swoich
dawnych kochanków i na ich zaproszenia. Pisze facecje pamiętnikar-
sko--reportażowe, pokazuje się w telewizji, gada w radiu, jest błaznem
posiedzeń partyjnych, o czym opowiada pikantnie - słowem, zyskała na
starość pewien specyficzny rozgłos. Pod "figurą" sędziwego enfant ter-
rible i starej naiwnej weredyczki mówi różnym ważnym personom im-
pertynencje, które nikomu innemu by nie uszły. A przynajmniej opo-
wiada, że mówi. Żyje na zasadzie "wariackich papierów" i kontuzjowa-
nia w głowę. Dziw bierze, z jaką łatwością załatwia sobie wszystkie po-
dróże. Premier usuwa wszystkie trudności paszportowe, w samolotach
zawsze jest dla niej miejsce, na statkach - kabiny, apartamenty etc.
  Koniec końców nie wiemy, kto to jest ta dawna Bela Hertz.


# 5 III 1960. Sobota
# W "Twórczości" ukazał się artykuł Berezy o "Szkicach o Conra-
  dzie"'. Rzecz przezabawna. Bereza kończy artykuł: "##Szkice o Conra-
! dzie,# są książką pierwszorzędnej wagi. Bez tej książki można by najfał-
  szywiej tłumaczyć sobie postawę Dąbrowskiej, bez tej książki można
  by posądzić ją o nieświadomość najtrudniejszych spraw współczesnego
  świata. Za jej motywami zgody na świat kryje się pełna wiedza o moty-
  wach niezgody. Conrad jest tym bogiem Dąbrowskiej, który jej ukazał
  wszystkie zakamarki piekła. Bez ##Szkiców o Conradzie" nie sposób
  właściwie zrozumieć dzieła Dąbrowskiej".
' ka ! Z
  Co za dziecinna pomył tego artykułu widać, do jakiego stopnia
  młodzi krytycy już mnie nie czytają, do jakiego stopnia wiedzą o mnie
  tylko to, co głosi tzw. "fama" utkana z fałszywych legend i wyobraźni.
  A gdyby tak skonfrontować te beztroskie sądy z "odczytaniem na no-
# wo" "Ludzi stamtąd", "Nocy i dni", "Znaków życia", dramatów! Nikt
  dotąd nie rozpoznał postaci Barbary. Nikt oprócz Nałkowskiej, która mi
  kiedyś powiedziała: "Barbara to postać całkiem ##na nowo" zobaczona
  i pokazana". Nie ma takiej drugiej w literaturze. To postać prekursor-
  ska. W samej rzeczy jest zapowiedzią wszystkich dzisiejszych niezado-
  wolonych i podejrzewających życie o same najgorsze rzeczy.
. Czyżby mnie trzeba było aż Conrada, żeby zobaczyć piekło życia?

  Czytałam wielu autorów mówiących o piekle życia, a poznałam je nie
  z książek, ale z rzeczywistości. Jest go dość w moich utworach, nie wie

44 45

Ohmae Hiroshi Dzieło, drzeworyt



o tym, kto ich nie czyta. Kiedyś powiedziano mi o "Ludziach stamtąd":
- "Ci ludzie na folwarku mieli złe życie, ale aż tak straszne nie było". I
powiedział mi ktoś o "Nocach i dniach": "Nie mogę wprost czytać tej
książki, tyle w niej nieszczęść i taka smutna".
  Nikt nigdy nie rozpoznał, że mój "optymizm" jest po prostu wielkim
wysiłkiem zachowania męstwa pomimo wszystko. To aż dziwne być
tak nie rozumianą. Gdybym jeszcze miała czas na tym świecie, zaczęła-
bym wreszcie sama pisać o sobie.
  Conrad nie jest dla mnie żadnym bogiem ani uświadomicielem stra-
sznych stron życia. Jest po prostu pisarzem, a tak wartościowym, że
warto było o nim napisać w ciągu życia książkę. I wartościowym mię-
dzy innymi dlatego, że widzi te straszne rzeczy, które widzę i ja.

1 H. Bereza - Conrad Marii Dąbrowskiej, "Twórczość" 1960, z. 2.


  Komorów. 7 III 1960. Poniedziałek
  Conrad zaczynając swoją ostatnią powieść "Suspense" pisał do
Andre Gide'a: "Mam wrażenie, że nigdy tego nie skończę. Ta myśl nie
jest mi niemiła. Znajdą się zawsze głupcy, którzy powiedzą: chciał
stworzyć tak wielkie dzieło, że zdechł. Piękne epitafium"'. Parandowski
w przedmowie do "Złotej strzały" mówi o "Suspense", że zachowana
część powieści kończy się sceną nocną w łodzi, której wioślarze rozma-
wiają o gwiazdach. "Każdy ma swoją gwiazdę, a gdy kto umiera, jego
gwiazda znika. W tej chwili spostrzegają, że jadący z nimi starzec
umarł. Milczą. Po chwili: ##I on miał swoją gwiazdę,# - mówi jeden.
##Tak - powiada drugi - ale kto zauważy jej brak na niebie?" Były to-
mówi Parandowski - ostatnie słowa, jakie Conrad w życiu napisał. Na-
zajutrz umarł nagle" z
  Ale Jean-Aubry powiada, że w ostatnich dniach życia Conrad zarzu-
cił pisanie "Suspense" ("W zawieszeniu") "dla napisania artykułu pod
tytułem ##Legendy,#. Artykuł ten miał wejść w skład nowego tomu
wspomnień żeglarskich... Tego dnia napisał kilka akapitów. Nazajutrz
rano, w niedzielę 3 siezpnia 1924, o godzinie 8.30 zsunął się z fotela,
już nie żył"3.
  Wracając do Berezy, to mój spokój płynie z przyjęcia, że życie jest
tragiczne już przez to samo, że rodzimy się, aby umrzeć. Ale z drugiej
strony równie ślepy jest dla mnie ten, co nie dostrzega "rzeczy strasz-
nych", jak ten, co nie dostrzega rzeczy wspaniałych, dla których warto
żyć. Ten drugi jest, być może, bardziej ślepy.

  # List J. Conrada do A. Gide'a, cyt. za: G. Jean-Aubry - Życie Conrada, przeł.
M. Korniłowiczowa,1958, s. 377.
  2 J. Parandowski - Sfowo wstępne w: J. Conrad - Zfota strzafa,1958, s.19.
  3 G. Jean-Aubry - Życie Conrada, jw., s. 387-8.


  9 III 1960. Środa
  O dziewiątej siadam do porcji "Dziennika" na wynos. Ledwo dziesią-
tą część tych notatek, i to obłaskawioną, mogę podać do druku, i to z ry-
zykiem, że nie przejdzie.


46

Henryk Bereza. Fot. D. Łomaczewska



  O wpół do pierwszej skończyłam pisać "Mały dziennik zimowy".
Nie wiemjeszcze, dokąd by to posłać?
  Wiatr nie ustaje, niebo bez chmurki. Duże już dnie - ale mróz trwa.
Śniegu ani śladu - ziemia twarda i dźwięcznajak gliniany garnek.


  Warszawa.10 I111960. Czwartek
  Po pohzdniu wedle umowy przyszedł Mycielski z panią Nadią Bou-
langer'. Ma już 72 lata - jeszcze wykłada i jeszcze koncertuje, bierze
udział w jury konkursów etc. Mycielski tytułuje ją Mademoiselle Bou-
langer. Francuzi zachowują ten tytuł, który u nas zwłaszcza u dam star-
szych odpada na rzecz "Pani". Tylko wielkie panny w rodzaju Sempoło-
wskiej albo Zagórskiej obstawały przy zachowaniu zwrotów: "Panna
Stefania", "Panna Aniela". Pani Boulanger, gdy weszła - zrobiła na
mnie wrażenie bardzo sędziwej, jakby osnutej siwą pajęczyną. Słowo
  Narayama" zadźwięczało we mnie, prawie zobaczyłam ją niesioną
"
w bambusowym krześle na górę śmierci. Zdawkowa rozmowa, której
tylko Anna, gdy do nas przyszła, dodała nieco dowcipu i ożywienia. Nie
byli długo, śpiesząc na przedostatnią epreuve2 Konkursu Chopinowskie-
go. P. Boul. mówi, że nie ma w tym konkursie indywidualności artysty-
cznych szczególnie się wybijających. Raczej pianiści niż artyści.

  1 N a d i a B o u 1 a n g e r (1887-1979), francuska kompozytorka, dyrygent, peda-
gog. Ukończyła z nagrodami konserwatorium w Paryżu. W 1908 zdobyła drugą lokatę
w konkursie Prix de Rome. W 1.1920-37 profesor Ecole Normal de la Musique w Pary-
żu. 1939-45 wykładała w Stanach Zjednoczonych, 1921-50 kierowała amerykańskim
konserwatorium w Fontainebleau pod Paryżem i wykładała w konserwatorium w Pary-
żu. Wykształciła wielu wybitnych muzyków (I. Markevitch, J. Fran#aix), również pol-
skich (G. Bacewiczówna, M. Kondracki, S. Skrowaczewski, W. Kilar i in.).
  z E p r e u v e (fr.) - próba, tu: przesłuchanie


  14 I111960. Poniedziafek
  Fizycznie czułam się cały czas tak, jakbym była np. po ciężkim pi-
jaństwie. Trudno to opisać, ale nigdy chyba jeszcze nie odczuwałam ta-
kiego stanu i byłam trochę przestraszona. Ale wciąż nie dawałam za
wygraną i postanowiłam pójść na jubileusz Ćwiklińskiej: 60 lat pracy
scenicznej, 80 lat życial'
  Jurek pojechał się przebrać, ja też ustroiłam się w moją taftową suk-
nię - i... jednak załamałam się w czasie przedstawienia. ,

  Nagle zrobiło mi się zimno i gorąco. Serce tak zaczęło nawalać, że
w małej przerwie między pierwszym i drugim obrazem trzeciego aktu
musieliśmy wyjść. Auto, które zamierzam sprzedać, okazało się w tym
wypadku zbawienne. W pięć minut byliśmy w domu, ale tak byłam sła-
ba, że nawet nie mogłam siedzieć. Zaraz się położyłam. Anna się tak
przestraszyła, że p. Hania wytelefonowała doktora z Lecznicy Minister-
stwa Zdrowia. Strasznie byłam zawstydzona, że ta 80-letnia Cwikła gra-
ła rozkręcając się - a mnie właśnie siły zawiodły.

  1 M i e c z y s ł a w a Ć w i k 1 i ń s k a (1880-1972), aktorka. Debiutowała w 1900.
W okresie międzywojennym głównie w teatrach warszawskich. Podczas wojny praco-
wała w kawiarni "U aktorek". W 1945 grała w teatrze im. Słowackiego Podstolinę
w Zemście i Lulu w Skizie, z tymi przedstawieniami objechała niemal całą Polskę. Po
powrocie do Warszawy pracowała w Teatrze Nowym i Polskim. Do jej najwybitniej-
szych kreacji należały role fredrowskie i molierowskie; ponadto Dulska w sztuce Zapol-
skiej i Julia Czerwieńska w Domu Kobiet. Największą popularność zdobyła sobie w
ostatnim okresie w roli Babki w Drzewa umierają stojąc, granej od 1958 prawie do
końca życia.








































4 - Dziennilu, t 4 49

Mieczysława Ćwiklińska w sztuce Drzewa umierają stojąc



  Komorów.15 III 1960. Wtorek
  Rano mogłam przytomniej zastanowić się nad wczorajszą Ćwikliń-
ską. Grane były drugi i trzeci akt (bo tylko w tych aktach "jubilatka"
występuje) sztuki "Drzewa umierają stojąc". Mierna sztuka, "bulwaro-
wa", jak się wyraził Jurek; bez pierwszego aktu trudno się było zrazu
połapać w "intrydze". Ale to majuż coś koło 300 przedstawień', ludzie
chodzą głównie dla Ćwiklińskiej. Gra w samej rzeczy wyśmienicie. Ju-
rek, który ją widział pierwszy raz, orzekł: "widać, że ma to wszystko w
małym palcu", ale rozentuzjazmowany nie był. Ja też nie. To znaczy-
Ćwikła jest na pewno w tej chwili najsławniejszą i najpopularniejszą
aktorką w Polsce. Jej vis comica i cały w ogóle kunszt aktorski są prze-
znakomite, a jej wygląd i "trzymanie się" w tak podeszłym wieku - to
po prostu fenomen. Ale właśnie dla mnie jest jak na sędziwą aktorkę za
młoda. Zanadto już gładziutka, biała i różowa, za wysoki, za dziewczę-
cy ma głos. Zbyt pokazowo zakonserwowana cudna babunia.
  Znacznie bardziej przekonywające były dla mnie w swej potężnie
twórczej starości Siemaszkowa i niezrównana Wysocka. Nawet Perza-
nowska2 bardziej mi w kreowaniu starych kobiet odpowiada. Jedynie,
także przecie fenomenalnie uzdolniona, Dulębianka miała innego rodza-
ju, ale podobnie intensywną minoderię, takie samo podkreślanie "wie-
cznej młodości", zamiast uwydatniania zwyciężającej wszelką młodość
i "kobiecość" imponującej starości. Gładka, zalotna "wieczna młodość"
Ćwiklińskiej zadziwia, ale nie imponuje, nie podbija możliwościami
starości. O ile bardziej wstrząsająca jest japońska aktorka grająca starą
matkę w filmie "Narayama".
  Ćwiklińska zanadto podkreśla swoją ładność, zyskaną zresztą podob-
no za pomocą operacji kosmetycznej, a więc jakby cokolwiek porcela-
nową.

  ' Alejandro Casoa - Drzewa umierają stojąc, przekład z hiszp. Maru Sten, gościnnie
występuje M. Ćwiklińska, Teatr Rozmaitości, prezruera IO XII 1958. Podczas przedsta-
wieńjubileuszowych pomijano akt I, w którym Ćwiklińska nie występowała.
  2 S t a n i s ł a w a P e r z a n o w s k a (1898-1982), aktorka, reżyserka. LTkończyła
Warszawską Szkołę Aplikacyjną. Od 1919 grała w teatrach krakowskich, wileńskich,
warszawskich. W 1. 1935-41 była reżyserką i aktorką Teatru Polskiego w Wilnie,
w 1941-44 warszawskiego jawnego teatru "Komedia". Po wojnie reżyserowała w łódz-
kim teatrze "Syrena". Od 1947 w Warszawie, w 1.1949-57 w Teatrze Narodowym (Bu-
łyczowa w sztuce Gorkiego, Walentowa w Karykaturach), później w Teatrze Współ-
czesnym (Babette w Biedermannie i podpalaczach, Anfisa w Trzech siostrach).

  161111960. Środa
  Po południu przyjeżdża Henryk. Zostawia mi swoje pamiętniki. Czy-
tałam to długo w noc i jakby trzęsienie ziemi pode mną zahuczało. Mało
mnie szlag nie trafił od tego czytania. To wstrząsająca rzecz, ale nie
w taki sposób, jakbym chciała, by jego rzeczy mną wstrząsały. Gdy się
ma do wyboru same złe rzeczy, mogę zrozumieć i usprawiedliwić wy-
bory zła mniejszego, a nieuniknionego. Ale nie jestem w stanie znieść
apoteozy wybranego zła. Można o tym mówić tylko w kategoriach tra-
giczności. Jakąś rozmowę z nim na te tematy z trudem sobie mogę wyob-
razić.


  18 III 1960. Piątek
  Największym, kosmicznym wydarzeniem chwili jest wystrzelenie
przez Amerykanów nowego "Explorera", który krąży dookoła słońca na
miliony kilometrów od ziemi. Nasza prasa wcale tego nie obwieściła
i podaje o tym nikłe, mętne wzmianki petitem. Ten satelita słońca nada-
je stamtąd sygnały i zdjęcia radiowe?!























50 51

Amerykański satelita "Explorer"



  A tu w Komorowie, 20 km od stolicy kraju, przeżywającego "najwię-
kszą epokę swej historu" - toniemy w błocie po kolana. Żadne auto nie
pokazuje się od dwu dni na terenie Komorowa. Ciężarówki z towarem
dla kiosków musiano wyciągać z błota końmi. Nawet chodzić po tym
błocie jest męczarnią. [...] Pogotowie odmawia przyjechać, bo nie mogą
dotrzeć przez bagno.
  Komorów jest upośledzony, jeśli idzie o najkonieczniejsze inwesty-
cje cywilizacyjne. Jest w zasadniczej niełasce, karany za to, że był kie-
dyś siedzibą zamożnych ludzi, a częściowo eks-ziemian.


  21 III 1960. Poniedziałek
  Przepisuję trochę dawnych dzienników (1956).
  Kiedyż skończę tę corvee! Marzę o tym, żeby przepisywaniem sta-
rych jzienników dogonić aktualne i robić potem od razu dwa egzempla-
rze - jeden na po śmierci, drugi do druku.


  22 III 1960. Wtorek
  Po południu od niechcenia rzuciłam okiem na program radiowy i zo-
baczyłam, że właśnie grają "Bolero" Ravela. Otworzyłam aparat, już je
zaczęli. Ale wysłuchałam niemal w całości w tym samym upojeniu, co
zawsze. Fascynacja tego utworu ma tak szeroką skalę, że gdy go słu-
cham, jest we mnie jednocześnie "Hosanna" i "Alleluja", "Requiem"
i "Dies irae".
  Oglądam ogród. Za mało mi wszystkiego. Za mało krokusów ma pą-
czki, za mało tulipanów wychodzi z ziemi. Za późno wschodzą byliny,
których jeszcze ani widu, ani słychu. Za żółta, za martwa mi jeszcze tra-
wa.



  Warszawa. 24 III 1960. Czwartek
  Z Anną w kinie "Moskwa" na premierze polskiego filmu "Miejsce na
ziemi"'. Niezły film, ale z trochę nużącymi dłużyznami. [...] Film prze-
mawia na korzyść dzielnych starszych ludzi, a raczej przeciw bez-
nadziejności i bezradności młodzieży. Toteż nie podobał się młodym,
których dużo było na sali. Wychodząc słyszałam, jak młode dziewczyny
mówiły międźy sobą: "Podobało ci się? Nie. Mnie t#ż wcale się nie po-
doba".

  Jest to film o "kluczowym" zagadnieniu młodego pokolenia: aliena-
cja i poczucie bezsensu życia. Charakterystyczna oszczędność dialogu,
który w ogóle w nowoczesnych filmach sprowadza się do półzdań i po-
jedynczych słów, co mi, zresztą, odpowiada.

# Miejsce na ziemi,1959, scen. K. Filipowicz i T. Różewicz, reż. St. Różewicz.


  30 III 1960. Środa
# Śniły mi się krokusy, powygraczane [sic!] przez Brzostkową. Trzy-
  małam całą ich wiązkę płacząc nad śmiercią tych młodzianków. Znów
' teraz miewam dużo snów. Sucha słoneczna pogoda trwa, lecz ciepło mi-
  ja.
  O wpół do pierwszej przyjechali Szypowscy. Przywieźli fotografie
  moich rysunków z pobytu na Rabie w 1936 roku. Aż zdziwiłam się, że
  tak dobrze to wyszło. 24 rysunki! Kosztowało 280 zł. Wzięli całą moją
  korespondencję z dwu lat, którą pani Marysia ma uporządkować.
  Wkrótce po obiedzie odjechali. O czwartej przybył Rykuńcio. Roz-
  mowa z nim o jego pamiętnikach. I jak to źle, że nie był cały czas za-
  granicą. Mógłby to teraz tam wydać. O dziwo, zachwycił się moimi ry-
  sunkami z Rabu. Nie chciał wierzyć, że ja to robiłam.- "Wziąłbym to za
  rysunki jakiegoś bardzo dobrego malarza".


  3 IV 1960. Niedziela
  Żółkiewski zwrócił mi fragment dziennikal. Nie chce drukować na-
wet mojego zastępczego tekstu (mój sen o sądzie nad książką). Więc
cenzor snów. Ile jest rzeczy, których ci ludzie muszą się tak wstydzić,
że nawet najbardziej okrężną drogą nie można o nich wspomnieć. Ode-
słał maszynopis z drugim potężnym listem, który będzie stanowił klej-
not (smutny) w moim "archiwum parszywizny".
  W telewizji oglądałyśmy film "Baza ludzi umarłych". Dobry film,
choć nie bez wad. Rzadko się zdarza, aby film zrobiony z opowiadania
("Następny do raju") tak przylegał do tekstu jak ten. A jednak nazwisko
Hłaski nigdzie w scenariuszu nie podane. Mówią, że sam Hłasko nie
zgodził się na podanie nazwiska, lecz film nie daje do takiej decyzji
żadnego powodu. Chyba, że nie zgodził się na zmianę tytułu; co jednak
zdarza się przy filmowaniu utworów literackich. A w samym scenariu-
szu słowa "następny do raju" parę razy się powtarzają.
  Pewno więc wszystko było inaczej.

52 53



  # Żółkiewski redagował wówczas "Nową Kulturę". W końcu Mały dziennik zimowy
wydrukowała pisarka w "Życiu Literackim" 1960, nr 16.


  Warszawa. 4 IV 1960. Poniedziałek
  Wiadomość o tym, że Lorentz dostał polecenie zakupienia do Muze-
um mnóstwa "Krajewskich" itp. malarzy socrealistów, a niekupowania
abstrakcjonistów.
  O ósmej oglądamy w telewizji inscenizację własną opowiadania
Manna: "Mario i czarodziej". Jedno z lepszych widowisk telewizyj-
nych. Świetny Kreczmar w roli Manna-nanatora i Holoubek w roli
demonicznego "czarodzieja"'.
  Sam utwór jest mimo małych rozmiarów wstrząsającą metaforą skie-
rowaną przeciwko faszyzmowi, a już w przeczuciu nadchodzącego hit-
leryzmu.
  Rzeczjest napisana w 1931 roku. Akcja - w małym włoskim kąpieli-
sku nadmorskim i Włochem jest "czarodziej" - pełen jadu i pogardy dla
ludzi, metodą somnambulizmu zmuszający widzów do ślepego posłu-
szeństwa, upokarzając ludzką godność każdego z zasugestionowanych.
Jeden z nich zabija prestidigatora-despotę wystrzałem z rewolweru.
Świetnie pokazane, jak w każdym wodzu despocie u podstaw leżą ja-
kieś kompleksy niższości. "Czarodziej" jest kulawy - podchwytuje
w sali każdy odruch krytyki czy buntu wobec jego złowrogich żartów,
i [za] każdą złośliwą uwagę o sobie "karze" buntującego się. Anna mó-
wi, że "cały Durrenmatt wyszedł z takich opowiadań Manna". W samej
rzeczy Mann powiedział już niemal wszystko, co było do powiedzenia.
  Przeczytałam w czasie tego pobytu "Przemianę" Michała Butora2.
Cała ta "antypowieść" - to podróż koleją z Paryża do Rzymu. Temat-
banalny trójkąt małżeński i jego nierozwiązalność. Absolutne milczenie,
zaledwie wzmianki, że w tym pociągu ktoś rozmawia. Poza tym tylko
nikły dialog wewnętrzny "bohatera" z obu kobietami. Obsesja przed-
miotów. Ludzie też jak przedmioty nasuwają się pod oczy wykonując
machinalne gesty właściwe podróżującym w pociągu. Obsesja ruchu
pociągu: świateł, ciemności, stacji, odpraw celnych i paszportowych.
Kilka innych podróży na trasie: Rzym - Paryż - Rzym - nakłada się bez
ustanku na siebie. W tej monotonii dźwięczących i obsesyjnych przeżyć
(faszerowanych snami) jest jednak jakiś rodzaj majsterstwa, że się to
czyta z zajęciem od początku do końca, choć i sarh przeżywający to
wszystko podróżnik, i obie kobiety kołaczące się w jego mózgu wśród

obsesji przedmiotów są najzupełniej nieinteresujące. Nie wiem, co my-
śleć o takim rodzaju twórczości i czy w ogóle cośkolwiek bym o niej
myślała, gdyby nie moda i sława "nouvelle vague"3, która ją do nas
przygnała.
  Całe nowatorstwo jest chyba w użyciu drugiej osoby zamiast pier-
wszej czy trzeciej. Cała powieść napisanajest w drugiej osobie i często
w czasie przyszłym w roli teraźniejszego: pójdziesz, uczujesz

  1 Tomasz Mann - Mario i czarodziej, thim. L. Staff, adapt. J. Wilczek, reż. St. Wohl,
scen. X. Zaniewska, TVP, premiera 14 llI 1960 (powtórzenie).
  2 G u s t a w H o 1 o u b e k (ur.1923), aktor, reżyser. Ukończył krakowską PWST.
Debiutował w 1947 w Słomkowym kapeluszu w Starym Teatrze. W 1.1949-57 był akto-
rem, a od 1954 i kierownikiem artystycznym Teatru im. Wyspiańskiego w Katowicach
(Łatka w Dożywociu, Król w Mazepie). Od 1958 w Teatrze Polskim (Cust w Trądzie
wpałacu sprawiedliwości). W I.1959-62 i 1968-82 był aktorem, od 1972 do 1983 dyre-
ktorem i kierownikiem artystycznym Teatru Dramatycznego, w 1.1963-68 aktorem Te-
atru Narodowego, 1983-89 Teatru Polskiego, a od 1989 w Ateneum; stworzył wiele
słynnych kreacji, m.in. Goetza w Diable i Panu Bogu, Edypa w Królu Edypie, Hamleta i
Ryszarda II, Przełęckiego w Przepióreczce, Gustawa i Konrada w Dziadach, Żebraka w
Elektrze, Skrzypka w Rzeźni, Stańczyka w Weselu, Prospera w Burzy. Grał też i reżyse-
rował w filmie i telewizji (Książę Homburgu w sztuce Kleista). Od 1972 wykładowca
warszawskiej PWST. W 1.1970-81 był prezesem SPATiF-u; w 1.1976-82 poseł na Sejm.
  z M. Butor - Przemiana,1960, przeł. I. Wieczorkiewicz.
  3Nouvellevague(fr.)-nowafala


  5 IV l960. Wtorek
  "Zezowate szczęście"'. Doskonały film o pechowcu przeprowadzo-
nym przez dwudziestolecie, wojnę i obecną Polskę. Należy trochę do
gatunku filmów Chaplinowskich. Tylko gdy u Chaplina jest konflikt bu-
dzącego żałość człowieka ze zmechanizowaną zbiorowością, tutaj Pisz-
czyk jest nie tylko ofermą i ofiarą schematycznie głupiej, a w końcu-
zbiurokratyzowanej społeczności, ale i sam każdą okoliczność, w jakiej
się znajdzie, stara się nabrać i oszukać. Mamy tu jakby szereg krótkich
spięć między dwoma rodzajami absurdu. Absurdalna jest zarówno zbio-
rowość, przedwojenna, powojenna czy okupacyjna i absurdalny jest pe-
chowiec Piszczyk. Filmjest właściwie głęboko pesymistyczny, kompro-
mituje zarówno jednostkę, jak zbiorowość. Absurdalność i sytuacji czło-
wieka, i sytuacji społeczeństwa pokazana jest z dużą komiczną siłą i sa-
la wciąż rechocze ze śmiechu. Uważny widz raczej się nad tą uprawnio-
ną, ale aż zastanawiającą swoją na wszystko rozciągniętą satyrą zamyśli
filozoficznie. Jednak i ja kilka razy nie mogłam się powstrzymać od

54 55



"
wyzwalającego" śmiechu. Świetne deformacje formalne. "Polska szko-
ła filmowa" - mimo szykan - nie daje za wygraną. Ogromna pomysło-
wość - trochę męcząca świadomość, że wszystkie perypetie Piszczyka
muszą się kończyć groteskową katastrofą.
  Wyborny w roli Piszczyka Bogumił Kobiela2 i równie dobry Siemion
w roli urzędasa "z awansu społecznego", który wtrąca Piszczyka do

  znaje "samokrytycznie" całą swoją biografię, a okazuje się, że ma być
  wyrzucony za nieprzyzwoity czterowiersz na "naczalstwo" wpisany do
  jego "Gazetki ściennej" przez zawistnego rywala w karierze.
  Satyra na Polskę przedwojenną jest chwytem umożliwiającym satyrę
  na dzisiejszą.
  Jurek wyjeżdża na trzy lata aż do Kalkuty3. Powiada, że w ostatniej
  chwili może to być utrącone przez intrygi zawistnych. Już ktoś w biurze
  powiedział, że słyszał, jakoby Szumski był Żydem! Bo tylko Żydzi wy-
# jeżdżają na placówki zagraniczne. Mój Boże! Zamiast cieszyć się, że
  wreszcie znalazł się Polak, który to osiągnął tylko wskutek tego, że jest
i bardzo zdolny.

  1 Zezowate szczęście, 1960, scen. według Sześciu wcieleń Jana Piszczyka Jerzy
  S. Stawiński, reż. Andrzej Munk.
  2 B o g u m i ł K o b i e 1 a (1931-1969), aktor filmowy i teatralny, przede wszy-
; stkim komediowy. Ukończył PWST w Krakowie. W 1.1953-55 grał w teatrze "Wybrze-
  że",1955-60 w kabarecie "Bim-Bom". Od 1963 aktor scen warszawskich. Przede wszy-
  stkim w filmach: Zołzikiewicz w Szkicach węglem, por. Dębecki w Eroice, Drewnowski
  w Popiele i diamencie, Piszczyk w Zezowatym szczęściu, Kawaler maltański w Rękopi-
  sie znalezionym w Saragossie, Bobek we Wszystko na sprzedaż. Zmarł wskutek obrażeń
  w wypadku samochodowym.
  3 J. Szumski, bratanek pisarki, w czerwcu 1960 oddelegowany został służbowo przez
  MHZ do pracy w Konsulacie Handlowym PRL w Kalkucie jako kierownik dziahi.
# W Indiach przebywał 4 lata.


  7 IV 1960. Czwartek
  W nocy czytam w "Preuves" (numer poświęcony Camusowi) Miło-
# sza rzecz o Camusiel. Świetnie napisane, ale nie zachwyca mnie, żeby
  nawet w takiej okazji pisać wyłącznie o sobie. Dla Miłosza wszystko
  jest okazją do wielkiego plaidoye# własnej sprawy. Camus jest dla nie-
  go wielki, bo jedyny z ówczesnych komunistów nie potępił go za "opu-
  szczenie socjalistycznej Polski". Zaznacza nawet mimochodem, że nie
  lubi jego stylu.

1 Cz. Miłosz - L'interlocuteurfraternel (Braterski rozmówca), "Preuves" 1960, nr 4.
zPlaidoyer(fr.)-obrona
więzienia, gdyż podejrzany wydaje mu się jego entuzjazm dla "spra-
wozdawczości" i dla "patosu dziejów", którym gorliwie służy. Znako-
micie podchwycona właściwość naszych specjalnie warunków, w któ-
rych człowiek nigdy nie wie, w czym zawinił i o co będzie podejrzany,
a wie, że musiał w czymś zawinić i musi być podejrzany. Piszczyk wy-
  12 IV 1960. Wtorek
  Na wystawę Henrykal. Bardzo akuratna wystawa, jak by powiedział
p. Jerzy. Bardzo silnie zaakcentowana odrębność malarska Henryka.

56

Bogumił Kobiela w Zezowatym szczęściu



ta podróż da? Ściśle mówiąc - mnie nic ona prócz zmęczenia nie da.
Nie ma tam w tym Paryżu ani jednego człowieka, któremu zależałoby
najakimkolwiek podaniu mojej osoby i twórczości tzw. światu!
  Ale, że pisarzowi w końcu wszystko się opłaci, więc może coś jesz-
cze dla swego pióra wyniosę.





















  Sporawo ludzi - przyjechali z Nieborowa Wegner i p. Rybicki. Była
Słonimska; tłumaczyła, że Antoni nie może wchodzić na drugie piętro.
Byli dwaj ponad 90-letni starcy: Czekan (93) i Cezio Popławski (97)-
obaj w fenomenalnej formie. Anna przyjechała na wystawę z konsulatu
francuskiego z wiadomością, że wizy będą dopiero jutro.

  1 Pierwsza indywidualna wystawa malarska Henryka Józewskiego w Galerii MDM
(33 płótna olejne, w tym 6 poświęconych Wiśle).
  W 1924 Józewski wydał u J. Mortkowicza cykl litografii pt. Widzenia; w tymże roku
projekty sceniczne do Hamleta, ocenione wysoko przez W. Horzycę.


  13 IV 1960. Środa
  Wydałam na tę podróż już 21 tysięcy, a jeszcze nie# wyjechałyśmy
i nie wiemy, kiedy wyjedziemy. A jeśli w końcu wyjedziemy - cóż nam

  Paryż.15 IV 1960. Wielki Piątek
# Co do mnie to dziwnie dobrze i zdrowo nawet znoszę tę podróż, któ-
  ra w gruncie rzeczy nie sprawia mi przyjemności. W Paryżu pełnia
! wiosny - kwitną bzy, kasztany i fikusy, będące tu potężnymi drzewami.
  Na skwerkach koło kościoła Notre-Dame-des-Champs gwizdał kos tak
  donośnie, że słychać go było poprzez wrzawę samochodów. Tula w Pa-
  ryżu jest znacznie przyjemniejsza niż w Warszawie albo Komorowie.
; Podobnie jak Anna jest typem zabawowym, ludique - i sobą jest tylko
  śród przyjemnych rozrywek.


  17 IV 1960. Niedziela Wielkanocna
! Jedziemy autobusem 75 pod Odeon, a stamtąd pieszo do Luksembur-
  skiego Ogrodu. Jakoś oglądam to jakby na nowo. Pamiętam dobrze tyl-
I ko miejsce przy studni "Medycejskiej", przy której stawaliśmy z Maria-
  nem oboje młodzi, weseli, szczęśliwi - a teraz staję ja, 70-letnia kobie-
  ta, gdy jego kości już spróchniały w ziemi, a ja wciąż jeszcze czuję się
  młoda w sobie. Przecudne gwizdanie kosa. Wychodzimy na Boul-Mich.
! Wjakiejś brasserie pijemy kawę z ekspresu.
  Anna mówi, że przygniata ją w Paryżu "ciężar wspomnień". A mnie
  uskrzydla - choć i ja tu przeżywałam kiedyś inne, silne wrażenia! !
  O pierwszej przychodzi do nas Wierzyński. Z nim jedziemy metrem
  na Place de la Nation. Kazio pokazuje nam gigantyczną Foire Wielka-
' nocną, na którą zjeżdżają (od wieków) kupcy z całej Francji, a także
  z Włoch, Szwajcarii, z Niemiec. Kazio jest upojony tym kiermaszem,
# patrzy na to oczyma szalonego poety. Ja takie kiermasze znam z Belgii,
  ale ten przerasta w istocie rozmiarami wszystko, co w tym rodzaju wi-
  działam. Cieszy mnie, że w Kaziu jest wciąż tyle świeżości uczuć.
  Z listów Kazia wyobrażałam sobie, że mieszkanie ich jest staro-
  świeckie i biedne. Tymczasem mieszkają w nowym bloku - ślicznie i
  nowocześnie.
  Filozofia (bardzo skromna), do której doszłam po tych 21 latach, jest,

59

Hiacynt i penicylina. Mal. H. Józewski



że światy rozdzielone rzekomo żelazną kurtyną różnią się w gruncie
rzeczy mniej ze sobą, niż to na pozór wygląda. I że inność cywilizacji,
kultury i polityki zaczęła się wszędzie jako proces nieuchronny po
I wojnie światowej.


  18 IV 1960. Poniedzialek Wielkanocny
  O 12.20 wyjeżdżamy z Gare St. Lazare do Maisons-Laff#itte.
  Razem z nami jedzie Barbara Majewskal. Giedroyc czeka u wejścia
na stację. Wszystko wydało mi się inaczej. Same nieznane osoby: Hertz-
owie2, Zarembowie (historyk)3, z gości warszawskich Basia Kwiatko-
wska ("Ewa chce spać", "Zezowate szczęście"), która kręci tu film fran-
cuski4. Bardzo po warszawsku nowoczesna - bez makijażu, potargana,
duże czarne oczy o przyjemnym spojrzeniu. Jej mąż i reżyser filmów
eksp"rymentalnych ("Dwaj ludzie z szafą") Polański5 - bardzo interesu-
jący, brzydki i pełen wdzięku. Reżyser filmu, w którym gra, podarował






























































5

#1




















jej szczeniaka-pudelkę. Są też dwa psy-spanielki: czarna Giedroycia i
"tycjanowska" żółto-biała Czapskich. Jest i kot, ale to nawet nie roz-
chmurza Tuli. Chce zaraz iść do lasu, chce zawsze czego innego.
  Śniadanie polskie z wódką, szynką, kiełbasą, majonezem i bigosem
(poematycznym). Nastrój przyjemny, swobodny i wesoły. Potem z pół-
torej godziny u Józiówb na ich pięterku. Prowadzą tam autonomiczne
życie, mają nawet własną służącą i własny telefon. Na śniadaniu też nie
byli, wyszli na obiad do bistro i przyszli pod koniec.
  Rozmowy nijakie - głównie o filmach i plastyce. Józio czyta ze swe-
go dziennika relację ze spotkania z Broniewskim. Z tym dialogi łatwe
są do zanotowania - i Józio świetnie to zrobił. O szóstej Giedroyc od-
prowadza nas na stację, ale spóźniliśmy się na pociąg i czekaliśmy tam
prawie godzinę.
  Po drodze cudna Francja: trzy razy Sekwana, śliczne kwiateczki
w wiosennych ogródkach.


60 61

Śniadanie wielkanocne w Maisons-Laffitte, 1960. Siedzą od lewej: Zygmunt Hertz,
Barbara Kwiatkowska, Jerzy Giedroyc, Maria Dąbrowska, Tula Kowalska, Anna Ko-
walska























Dom "Kultury". Rys. J. Czapski



  1 B a r b a r a M a j e w s k a (ur.1933), krytyk sztuki. Ukończyła historię sztuki na
UW; debiutuje jako krytyk w 1956. W 1. 1962-78 przebywa w Paryżu, żona malarza
Izaaka Celnikera; współpracuje z sekcją polską radia francuskiego, pisuje do prasy pol-
skiej i norweskiej. Po powrocie do Polski wydaje niezależne pismo "Szkice". W 1.1990-93
dyrektorka galeru Zachęta. Autorka książki Sztuka inna - sztuka ta sama,1974.
  2 Z y g m u n t H e r t z (1908-1979), prawnik. Przed wojną pracowal w zakła-
dach Solvay. Z o f i a H e r t z (ur.1911), z d. Neuding, prawnik-notariusz. Wywie-
zieni ze Lwowa na roboty przymusowe do Maryjskiej Republiki Autonomicznej. Wraz
z Arnuą gen. Andersa opuścili Sowiety i wojnę zakończyli we Włoszech. Oboje byli
wspóhwórcami Instytutu Literackiego, z nim przenieśli się do Francji i zamieszkali w
Maisons-Laffitte. Z. Hertzowa po dziś dzień pozostaje podporą redakcji "Kultury";
Z. Hertz pełnił jakby funkcję sekretarza Instytutu (por. Z. Hertza Listy do Cz. Miłosza,
1992; Byfa raz "Kuftura"! Rozmowy Z. Chruślińskiej z Z. Hertzową,1994).
  3 P a w e ł Z a r e m b a (1915-1979), historyk, dziennikarz. Pod koniec woj-
ny hiszpańskiej wysłany jako obserwator II Oddziału Sztabu Generalnego. Brał udział
w kampanii wrześniowej; do końca wojnyjeniec oflagu. Osiedlił się w Anglii, gdzie od-
dawał się pracy redaktorskiej i badawczej. Od 1967 w zespole kierowniczym Radia
Wolna Europa w Monachium. Wydał m.in.: Historię Stanów Zjednoczonych,1957, Hi-
storig Pofski, t. 1, 1961, Historig 15 Pułku Ufanów oraz zbiór pogadanek radiowych o
Historii Dwudziestolecia, t. 2,1981.
  4 B a r b a r a K w i a t k o w s k a-L a s s (1940-1995), aktorka filmowa. Ukończyła
Szkołę Baletową w Warszawie. Od 1960 występuje także w filmach francuskich i wło-
skich pod przybranym nazwiskiem Lass. Role: Ewa chce spać, l958, Zezowate szczg-
ście (Jola),1961, Mifość dwudziestolatków, wł.-fr. (Basia w części polskiej), Co za ra-
dość żyć, wł.-fr. (Włoszka Franca), Jowita (Agnieszka-Jowita).
  5 R o m a n P o 1 a ń s k i (ur. 1933), reżyser filmowy, aktor. Ukończył PWSTiF
w Łodzi. Uznanie zdobyły już jego prace szkolne: Dwaj ludzie z szafą,1958, Gdy spa-
dają aniofy, 1959. W 1962 debiut fabularny; po wyjeździe realizuje filmy we Francji,
Anglii, USA. Jako aktor występował w Pokofeniu (Mundek), Niewinnych czarodziejach
(Dudzio). Filmy własne: Nóż w wodzie, 1962, Najpigkniejsze oszustwa świata, 1964
(fr.-wł. jap.), Nieustraszeni zabójcy wampirów,1966 (USA), Chinatown,1974 (USA).
  6 U rodzeństwa Marii i Józefa Czapskich.
  M a r i a C z a p s k a (1894-1981), literatka, thimaczka, badaczka reformacji i
romantyzmu. Studia ukończyła na UJ ze stopniem doktora filozofii,1925. Od 1945 na
emigracji we Francji; współpracownica Instytutu Literackiego. Wydała m.in.: Ludwika
Śniadecka, 1938, Mifosierdzie na miarg kfgsk, 1954, Szkice Mickiewiczowskie, 1963,
Dwugfos wspomnień (z J. Czapskim), 1965, Europa w rodzinie, 1970, Gwiazda Dawi-
da,1974, Czas odmieniony,1978.
  Dąbrowska poznała rodzeństwo Czapskich w 1927 r. przez D. Fiłosofowa i od tego
czasu zaczęła się ich przyjaźń. Szkice malarskie Czapskiego wykorzystywała w pracy
nad Przygodami człowieka myśfącego.


  19 IV 1960. Wtorek
  Dzwonię rano do Jeleńskiego', aby mu podziękować ża piękne kwia-
ty, które nam przysłał do hotelu. Jedyne to było eleganckie powitanie,

jakie nas w Paryżu spotkało. Zapraszam go na chwilę rozmowy. Ledwo
przyszedł - zjawiły się i Anna z Tuleią. Anna w szubienicznym humo-
rze, bardzo dowcipna, Jeleński jest nią zachwycony. "Cóż to za urocza
osoba jest pani Kowalska" - woła wychodząc ze mną do restauracji






























Konstanty Jeleński,1966. Fot. B. Paczowski



Coupole, gdzie one już poszły przed nami. Siedzi jeszcze z nami w
Coupole. Rozmowy o Maisons-Laffitte. - "Bo wie pan - mówi Anna-
nieważne są wielkie różnice. Grają rolę małe - malusieńkie". "A tak-
myślę - niedawno czytałam o mężu, który się rozwiódł z żoną z powo-
du różnicy poglądu na zupę pomidorową".
  - Jest taka sytuacja, że ludzie są i nie ma ich. Zjawiają się, potem zni-
kają.

62 63



  - Pan się domyśla - pytam - do czego jest ta aluzja.
  On pytająco: Do "Kultury"?
  - Tak. Wymagało piekielnej dyplomacji z naszej strony, a niesamo-
witych krygów z tamtej, abyśmy mogły być i na dole, i na górze.
  - Nie ! Panie były na dole i na górze? No, to jest akt wielkiej odwagi !
  Jel. zapytuje mnie, czy pojadę na zjazd Tołstojowski do Wenecji, do-
kąd zapraszają mnie właśnie dzięki niemu. Powiedziałam, że nie poja-
dę. Nie zajmuję się Tołstojem. Wspomniałam o złym wrażeniu, jakie by
to wywołało w społeczeństwie, Jest zbyt silna alergia na Rosję.
  - A temu pani nie powinna ulegać. To pani powinna zwalczać nie
tylko w sobie, ale i w społeczeństwie.
  Doskonały sobie. Dlaczego sam jej nie zwalczy w takim stopniu, że-
by nie wracać [sic!] do Polski? Siedzi sobie w Paryżu i z tej immunizo-
wanej odległości "zwalcza w Polsce alergię do Rosji". Niektórzy enu-
granci postępują tak jak państwa Zachodu, które zrobiły Jałtę i Teheran,
i doradzały Polsce pogodzenie się z panowaniem Rosji. Aby potem wy-
szydzić ją i potępić za każdy przejaw przystosowania się do narzuco-
nych okoliczności.

  1 K o n s t a n t y A. J e 1 e ń s k i (1922-1987). W 1939 opuścił wraz z rodziną Pol-
skę. W 1940 wstąpił do anxui polskiej we Francji. W Anglii studiuje w Saint Andrews
i w Oxfordzie. Jako czołgista bierze udział w Pierwszej Dywizji Pancernej w walkach
o wyzwolenie Europy. W 1. 1949-51 pracuje w FAO w Rzymie (Międzynarodowa Or-
ganizacja dla Spraw Żywności i Rolnictwa). Od 1952 na stałe we Francji. W l.1952-73
w sekretariacie Kongresu Wolności Kultury, jako członek zespoh> redagował "Preu-
ves". W ostatnim okresie doradca Instytutu Badawczo-Doświadczalnego Francuskiego
Radia i Telewizji. Od 1950 współpracował z "Kulturą"; autor kilku książek, m.in. zbio-
ru szkiców literackich Zbiegi okoliczności, t.1-2,1981. Tłumaczył Gombrowicza i Mi-
łosza.


  21 IV 1960. Czwartek
  W "Paris-Hótel". Gdyby dano nam tego rodzaju pokój albo nawet
w najwspanialszym hotelu w tym stylu (wszak dawano) w Moskwie,
psioczylibyśmy i wyśmiewali się chyba z pół roku. Jaka jest potęga aso-
cjacyj - wszystko jest w nich. Widok na podwórze i "sur les toits de Pa-
ris"'. Te popielate żaluzje, jakieś kwiaty we "francuskich oknach". Ta
myśl nawet, że tu na tej ulicy mieszkał i umarł Juliusz Słowacki2, jakoś
na mnie robi wrażenie.
  Pokoje są jasne i dawną modą - duże. Jest w nich coś przyjemnego,
jakby na pięterku starych dworków. Ten styl pasuje do wracającego sty-
lu strojów sprzed 100 lat - do wąskich spodni, przypominających epokę
romantyczną.
  Tak czy owak, dopiero dziś poczułyśmy, że wreszcie przyjechałyśmy
do Paryża i że wreszcie mieszkamy.

  # S u r 1 e s t o i t s... (fr.) - na dachy Paryża, parafraza tytułu flmu Rene Claira
"Sous les toits..." z 1931 r.
  z Rue de Ponthieu (równoległa do Av. des Champs-Elysees).


  22 IV 1960. Piątek
  Po obiedzie telefon Hoszowskiego', że przyjedzie po nas, aby zawieźć
na herbatę z ambasadorem2. Jakoż przyjeżdża tym razem swoim autem.
Herbata na tarasie. Prócz Żuławskiego3 i Hoszowskiego jeszcze jeden
wesoły i dowcipny w rozmowie jegomość Ochęduszko4. Gajewski bardzo elegancki, przyjemny i przystojny. Dowcipy na temat Hemingwaya,
64 65
Hłaski - że w obu wypadkach użyto wielu wysiłków, aby osiągnąć wy-
niki antypropagandowe.

  # R y s z a r d H o s z o w s k i (ur.1931), pracownik MSZ, w 1.1956-62 attache kul-
turalny w ambasadzie polskiej w Paryżu, później radca w Egipcie.
  2 S t a n i s ł a w G aj e w s k i (1912-1995), dyplomata. Ukończył studia prawnicze
w Warszawie; przed wojną aplikant adwokacki. Po wyzwoleniu pracował w resorcie
sprawiedliwości. W 1945 rozpoczął służbę dyplomatyczną:1945-48 sekretarz Ambasa-
dy PRL w Pradze, 1948-53 dyrektor Departamentu Zachodnioeuropejskiego MSZ,
1953-54 delegat Polski do Międzynarodowej Komisji Państw Neutralnych w Korei,
1954-61 ambasador w Paryżu, 1961-62 dyrektor Departamentu Prawno-Traktatowego,
1962-72 doradca prezydium Sejmu do spraw międzynarodowych. Za działalność na po-
lu zbliżenia polsko-francuskiego prezydent Ch. de Gaulle odznaczył go stopniem Wiel-
kiego Oficera Legii Honorowej.
  Znał M. Dąbrowską sprzed wojny dzięki związkom rodziców z pisarką, datującym
sięjeszcze z czasu studiów w Belgii.
  3 M i r o s ł a w Ż u ł a w s k i (1913-1995), prozaik, reportażysta, dyplomata. Ukoń-
czył wydział prawa i studium dyplomatyczne UJK we Lwowie. Debiutował w 1934 na
łamach miesięcznika "Sygnały" jako poeta. W okresie okupacji pracował w Instytucie
Weigla, działacz podziemia kulturalnego, żołnierz AK. Po wyzwoleniu w Lublinie za-
stępca redaktora naczelnego dziennika "Rzeczpospolita". W 1.1945-49 na placówce dy-
plomatycznej w Paryżu, 1949-52 w Pradze, 1956-63 radca kulturalny w ambasadzie
w Paryżu, następnie wicedyrektor Departamentu Zachodnioeuropejskiego MSZ, 1973-77
ambasador w Republice Senegalu. W 1. 1952-55 członek zespohi redakcyjnego "Prze-
glądu Kulturalnego". Wydał m.in. opowiadania, powieści, reportaże: Ostatnia Europa,
1947, Rzeka Czerwona, 1953, Drzazgi bambusa, (reportaże z Wietnamu), 1956, Psia
gwiazda,1965, Opowieśćimojejżony,1970, UcieczkadoAfryki,1983.
  4 J a r o m i r O c h ę d u s z k o (1912-1987), dziennikarz, dyplomata. Ukończył
wydział prawa i nauk dyplomatycznych na UJK we Lwowie. Był współzałożycielem
"Sygnałów". Uczestnik kampanii wrześniowej; brał udział w powstaniu warszawskim,
pracował w radiu powstańczym. Po wyzwoleniu pracował w dzienniku "Rzeczpo-
spolita", następnie 1946-52 attache prasowy w Ankarze, w 1.1952-57 sekretarz redakcji
"Przeglądu Kulturalnego". W 1.1957-65 przebywał w ambasadzie w Pacyżu jako radca;
następnie był wicedyrektorem Departamentu Zachodnioeuropejskiego MSZ; 1968-73
ambasador w Bukareszcie. Po powrocie do 1982 kierował polskim ośrodkiem UNE-
SCO.


  24 IV 1960. Niedziela
  Siedzimy z Czapskimi na dworze, na "do nich należącym" kwadracie
ogródka. Ale że zimno - idziemy niebawem na górę. Usiłuję im prze-
czytać mój kawałek "Dziennika", ale mi ciągle przerywają. Właściwie
nic ich nie obchodzi literatura w Polsce. '
  Jakaś pani Chądzyńska' z Argentyny opowiada śyvi#tne kawały o
snobizmie i megalomanii Gombrowicza. Pokazuje swoją książkę, która

wyszła pod tytułem: "A 1'ombre qui passe" - i pod nazwiskiem: Sophie
Bogdan. Okazuje się, że wydawca jako warunek publikacji postawił, że-
by nie było polskiego nazwiska. Przyjęła więc jako nazwisko imię mę-
ża. Józio opowiada, że gdy miał wydać (bodaj "Ziemię nieludzką"), za





























warunek postawiono mu, żeby nie było za dużo o sprawach polskich,
które nikogo nie obchodzą. I żeby nie było zanadto antysowieckie.
  Wszystko to odczuwam jako wielkie upokorzenie, które dziw, że
znoszą ludzie, co tyle wydziwiają na naszą cenzurę. U nas w każdym
razie nikt nie żąda, aby nie pisać o sprawach polskich lub nie używać
polskiego nazwiska.
  Wieczorem przechodzimy na "inne wody terytorialne" i jemy kolację
z Giedroyciem i Hertzami.

66

Rodzeństwo Czapscy, Maria i Józef,1962



  Wracamy do Paryża autobusem i metrem o 10 wieczór. Tula naresz-
cie roześmiana, wygadana i kontenta z dnia, bo widziała i stajnię koni
wyścigowych - lokalną sławę Maisons-Laffitte.

  1 Z o f i a C h ą d z y ń s k a (ur. 1912), powieściopisarka, tłumaczka. Ukończyła
studia ekonomiczne na ANP w Warszawie. Od 1945 do 1961 przebywała poza Polską,
przeważnie w Argentynie; w 1. 1981-85 mieszkała w Anglii. Debiutowała w 1958
w "Twórczości" jako prozaik. Wydała m.in. Ślepi bez lasek,1959 (thim. franc. Comme
1'ombre qui passe pod pseud. Sophie Bogdan), Chemia,1962, Skrzydfa sowy,1967; po-
wieści dla xnłodzieży: Przez ciebie, Drabie!,1969, Życie za życie,1971, Wstggapawilo-
nu,1992. Tłumaczy z hiszpańskiego, m.in. Borgesa, Cortazara.


  25 IV 1960. Poniedziałek
  Zostałam z Kaziem w kawiarni. Rozmowa, z której właściwie nic nie
wychodzi. Każde z nas mówi o swoim. Te rzeczy nie trafiają na siebie.
Rozmawiamy jak somnambulicy.
  Zdaje się, że malentendu: niemożność porozunuenia się, niemożność
wydawania sądów, niemożność rozróżnienia - to istota naszych czasów.
Doskonale oddaje te rzeczy Sartre w małym zbiorze czterech nowel:
"
Le mur".
  Wieczorem Hoszowski przyjeżdża po nas swoim autem. Jedziemy do
"
Theatre des Nations" (Sarah Bernhardt) na przedstawienie sztuki Kru-
czkowskiego: "Pierwszy dzień wolności".
  Znów koszmar. Po Kruczkowskim niczego się nie należało spodzie-
wać, ale rozczarowała mnie gra. Francuzi nie są w stanie znieść takiego
tempa, takich "przestojów", pauz, ani takich papierowo-gadatliwych sy-
tuacji. Cybulski był o wiele poniżej poziomu "Popiołu i diamentu". Nic
nie potrafił wydobyć z drętwej postaci Jana. Dykcja, tempo i poziom
gry były doprawdy zawstydzające. Gajewski (byłyśmy w loży ambasa-
dora), jakby chcąc uprzedzić reakcję sali i ewentualne głosy pisarzy,
mówił o sztuce i grze najgorsze rzeczy...


  26 IV 1960. Wtorek
  Czytam co dzień "France-Soir" albo "Figaro". Co się napsioczymy
na nudę naszych gazet komunikujących tylko cykle produkcyjne. Ale
francuskie są prawie wyłącznie zajęte zbrodniami, samobójstwami i tra-
gicznyzni wypadkami - w ogóle okropnościami. To też pewna przesada,
choć człowieka w tym więcej niż w ciągłych relacjach z fabryk. Ale

mam wrażenie, że Grand Guignol' stał się dziś łagodnym barankiem
w porównaniu z tym, co dają kino i prasa.

1 Grand Guignol - nazwa teatru na Montmartre w Paryżu, słynącego z makabry


  29 IV 1960. Piątek
  O szóstej przychodzi Miłosz. Z nim na herbatę do kawiarni Ponthieu,
o wpół do dziewiątej żegnamy się.
  Szczególne zjawisko. Wszyscy emigranci namawiają nas na miłość
do Rosji: Giedroyc, Jeleński, nawet Miłosz. Ale żaden z nich nie wy-
prowadza stąd jedynej dla siebie konsekwencji: wrócić i szerzyć te kon-
cepcje w Polsce. Gdy im to doradzam - uśmiechają się jak z dowcipu,
milkną.


  30 IV 1960. Sobota
  O ósmej wychodzę z Anną do teatru de la Huchette, na ulicę tej sa-
mej nazwy wychodzącą na Place St-Michel. Pijemy czarną kawę w ma-
leńkim bistro. Stara uliczka, egzotyczne sklepy, greckie słodycze, turec-
kie kawiarnie. Teatrzyk dziura, comme une boite des allumettes - kilka-
dziesiąt miejsc. Już czwarty rok grają dwie jednoaktówki Ionesco: "La
cantatrice chauve" i "La le#on"1. Rozkoszne przedstawienie, genialna
po prostu gra. Jaki mi to dało apetyt na inne sztuki, inne teatry paryskie!
Siedziałyśmy w drugim rzędzie. Przed nazni - czworo młodzieży: trzej
chłopcy i dziewczyna - jak wyjęci z opowiadań Sartre'a, z powieści
Musila ("Les desarrois de 1'eleve T#rless"z), z filmów "Plein soleil3
i "A bout de souffle"'. Rozhałasowani i dość bezczelni. Co chwila po-
wtarzający słowo "deguellasse", jak u nas "gówno".
  Przed teatrem odwiedził nas Zygmunt Hertz, przyniósł konwalii.
Konwalie są symbolem 1 Maja. W wilię 1 Maja i w samym dniu wolno
sprzedawać konwalie bez licencji. Sprzedają je wszyscy, wszędzie, cały
Paryż zakonwaliowany. Dobrze to było zobaczyć.

# Eugene lonesco - Łysa śpiewaczka,1950, I.ekcja,1951.
2 Robert Musil - Niepokoje wychowanka Terlessa,1906.
3 Wpełnym słorcu (fr.-wł.),1960, scen. P.R. Highsmith, reż. Rene Clemont.
4 Do utraty tchu (fr.),1960, scen. Fr. Truffaut, reż. Jean-Luc Godard.

[Parę stron nieczytelnych]

69



  Te nieczytelne gryzmoły mówią dobitnie, w jakim stanie zdrowia i
sił byłam przez ostatni tydzień Paryża. Dopiero dzisiaj leżąc "na obser-
wacji" w klinice Ministerstwa Zdrowia, usiłuję zrekonstruować, co z te-
go ostatniego tygodnia zapamiętałam.
















, l#.ů # #.












=I.#, ,##j##













  .#-4#' r"# ,=X#"

  T#z #


  # ###~ '#




  "i,






  #`# ?Ć #








Zapiski z ostatnich dni w Paryżu. Repr. M. Sokołowski


  II V1960. Środa
# Wieczorem na sztuce "Les croulants se portent bien"1. Staroświecka
  komedia-farsa, ale na dobrze wyczute współczesne tematy. Młodzież
  dziś nazywa ludzi po czterdziestce "les croulants". Tymćzasem okazuje
  się, że ci "croulants" i sami popadają w przygody miłosne, i co zabaw-
niejsze - młodzi zakochują się w czterdziestolatkach. Lekki pienisty do-
wcip i bynajmniej nie kwaśny jak szampan, którego nie znoszę. No i gra
- przeczarowna.
  W tęż środę o piątej według umowy widziałam się z Giedroyciem
w Cafe de Rond Point des Champs Elysees. Tam wreszcie powiedzia-
łam mu, co miałam do powiedzenia. Wszedł zresztą ze mną na górę do
mego pokoju i tam dopełniliśmy reszty.

# L e s c r o u 1 a n t s... (fr.) - Wapniaki trzymają się dobrze.


  12 V1960. Czwartek
  Na Quai du Louvre, gdzie z prawdziwą satysfakcją oglądatn "menagerie"
- cały kilometr chyba sklepów z najdziwaczniejszymi egzotycznymi
ptakami, rybami, żółwiami itp. Także mnóstwo sklepów ogrodniczych,
w których kupuję trochę nasion do Komorowa. Zwłaszcza nie mogę się
powstrzymać od karłowatych nasturcji i cynii.
  Wieczorem u mnie p. Caillois' (zdawkowa wizyta na 10 minut z żoną
Czeszką) i tylko dlatego, że zaproszony na dziś na obiad do Żuławskich
nie mógł przyjść.
  Żuławscy2 mieszkają w dalekiej od nas dzielnicy, bodaj że Paris XV
w nowym bloku na VIII piętrze w jednym z czterech mieszkań zakupio-
nych przez Ambasadę. Prócz nas jest tylko para francuskich pisarzy
(nazwiska zapomniałam; kariera: katolicy - komuniści - rewizjoniści);
on interesujący i dowcipny.
  Ale najbardziej godny widzenia był z okien ich 8 piętra na wskroś
nowoczesny, rezedowozielony gmach des allocations familiales - coś w
rodzaju ich ubezpieczalni3, złożony jak teraz moda z parterowych gma-
chów w kształcie grzybów - i z wieżowca o oryginalnych wysmukło
rozpierzchających się liniach. To najładniejszy nowoczesny Paryż, jaki
widziałam4. Prócz tego jeszcze jasnoniebieskie bloki po drodze na lotni-
sko Bourget. Poza tym Paryż jest bardzo XIX-wieczny i secesyjny a
Champs Elysees są szczytem burżuazyjnego blichtru i szpetoty. Jedynie
drzewa ratują je od trywialności.
  Wracając widzimy feerycznie oświetlone "les monuments" - więc
wieżę Eiffla (właśnie w tej dzielnicy mieszka Żuławski), obelisk, Made-
laine, Łuk, fontanny na Rond Point.
  To wszystko na cześć już konferencji na szczycie, która zbliża się
w dusznej atmosferze przedburzowej.

70 71



  13 V 1960. Piątek
  Po wypoczynku na ten film "La douce vie"1, który jest sensacją festi-
walu w Cannes. Ohydny, ale świetnie zrobiony film. Nasza strona ko-
mentuje tojako kompromitację sfery arystokratyczno-burżuazyjnej. Ale
prawdę mówiąc tam jest skompromitowana nie tylko "złota młodzież",
rozwydrzona i orgiastyczna. Także np. tłumy plebejskie w świetnej sce-
nie cudu. Także świat "inteligencji pracującej" w formie pokazania
ohydnie cynicznej i niedyskretnej armii reporterów jak żuki-gnojniki
czy jak szakale atakujących bez skrupułów wszelką padlinę, wszelkie
nieszczęście, wszelkie wydarzenie ludzkiej doli.

i Słodkie życie (fr.-wł.),1960, scen. F.T. Tulio Pinelli, E. Flaiano, n#ż. Federico Fellini.















Nowoczesny Paryż lat 60.


  i R o g e r C a i I I o i s (1913-1978), pisarz francuski. Z wykształcenia etnolog, so-
cjolog i filozof. W 1938 współtwórca "College de sociologie". Podczas wojny wspierał
gen. de Gaulle'a w Londynie. Wiele zawdzięczał długoletniemu pobytowi w Ameryce
Płd. i działalności w IlNESCO. Wydawał międzynarodowe pismo fdozoficzne "Diogene"
i redagował serię literatury płd.-amerykańskiej u Gallimarda. Sympatyzując z nowo-
czesnością i z tym co nieufne wobec poznania (Le mythe et I`homme,1938, L'homme et
le sacre, 1939, I.esjeux et les hommes,1958), pozostaje obrońcą racjonalizmu i dyscy-
pliny językowej (Vocabulaire esthetique, `1946). Jego badania zmierzają ku sprawom
uniwersalnym (Esthetique generalisee, 1962, Approches de l' immaginaire, 1974).
PIW-owską serię "Biblioteki krytyki współczesnej" otworzył tom Caillois Odpowie-
dzialność i styl,1967.
  2 Mirosław Żuławski z żoną - Czesławą z d. Janiakówną.
  3 Rozwinięta częśE ubezpieczalni francuskiej, zajmująca się dodatkami rodzinnymi.
  4 Nowoczesna dzielnica Paryża przy Quai de Grenelle.

t Warszawa. Lecznica.19 V 1960. Czwartek
  Uległam naciskowi domu i lekarza i od wczoraj 6 wieczorem jestem
  w lecznicy przy Emilii Plater. Wyjednano mi osobny pokój, przynaj-
  mniej na razie. [...] Myślę, że krótko tu pobędę. Wejście do szpitala jest
  trochę jak wejście do więzienia. Wypytywanie lekarza przypomina śle-
  dztwo.
  Potworne wrażenie wyzwisk Chruszczowa, który (jakoby pod presją
  armii i Mao Tse tunga) zerwał konferencję na szczycie, przypisując wi-
  nę Amerykanom. Wstrętny grubiański język, którym się Chruszczow
  w swych enuncjacjach posługuje (a takim nie posługiwali się chyba na-
  wet Attyla i Dżyngis-chan), przypomina bardzo język Mołotowa z 1939
# i sprzed rozpoczęcia wojny Finlandzkiej. Finlandię także wówczas po-
# mawiano o imperializm, agresję i prowokację. [...) Trzecia światowa,
  zdaje się, niestety, wisieć na włosku.
  O wpół do piątej była Anna - a choć milczała przez cały prawie czas,
, jej obecność napełniała mnie rzewną błogością. Nareszcie ktoś bliski
  w tej strasznej obcości kliniki-więzienia.


  20 V 1960. Piątek
  Czas kliniczny jest zupełnie innym czasem niż czas na świecie, na-
wet jeśli się choruje np. w domu. Przy tym odróżniam czas kliniczny,
gdy się jest ciężko chorym, i czas kliniczny, gdy się jest jak ja teraz po
ostrym stadium choroby na obserwacji. W pierwszym wypadku ciężka
choroba i wielka gorączka absorbują czas, wchłaniają go w siebie, obra-
72 73



stają tak jak ośmiornica zamykająca się nad ofiarą albo jak perła obta-
czająca ziarenko piasku. Przy ciężkiej chorobie czas robi się malutki,
niknie, przestaje odgrywać rolę. Noce, dnie, tygodnie zlewają się w jed-
no. Czas się ani nie dłuży, ani nie "leci". Dlatego ja w 1942 mogłam
lekko wytrzymać trzy miesiące w szpitalu i klinice nie nudząc się i nie
przykrząc sobie tego. [...]
  Obecnie trudno mi jest wytrzymać w klinice dzień. Choroba nie jest
dość silna, by pożreć czas, i ciągle nadmiar czasu mnie pożera. Ileż to
dziś było czynności: elektrokardiogram. Śniadanie. Wizyta dr Wilkin.
Obiad. Zapowiedziany "obchód z profesorem" i wizyta prof. Fejgina.
Lekarstwa. Przybycie p. Hani (z tulipanami z Komorowa). Napisałam
trzy listy. Przeczytałam dużo pism. Okazuje się, że każda z tych czyn-
ności trwała 15-20 minut. Całe oceany godzin zostawały jeszcze puste,
pełne nieszczęsnego na coś czekania. Boże, więc ja w ciągu 15 ostat-
nich lat rozporządzałam co dzień taką niezmierną masą czasu i tak nic z
tego nie zrobiłam?
  Och, wyleczyć się, nabrać sił, zacząć znów tęgo pracować.


  22 V1960. Niedziela
  W "Nowej Kulturze" w tych morderczo nudnych Brandysa "Listach
do pani Z." wzmianka o Niemcewiczu (przy lekturze "Pamiętników"):
"Jako autorytet moralny był Marią Dąbrowską swojej epoki". Gwiżdżę
na wszelkie autorytety moralne, a ów rzekomy mój jest czystą fikcją
wyrosłą ze splotu fałszywych o mnie wyobrażeń. A w ustach Brandysa
to czyste szyderstwo. [...]


  24 V I 960. Wtorek
  Wczoraj wszedł młody lekarz zauważony przeze mnie jako jeden
z dyżurujących nocą. Przedstawił mi się jako Dlouhy' - przyniósł ukło-
ny od rodzicówz. Spędziliśmy z nim jako z uczniem i z jego rodzicami
miesiąc we Włodzimierzu Wołyńskim. P. Stempowska nazywała jego
ojca "Sowizdrzał".
  Uprzytomniłam sobie, że po śmierci St. nie mam już komu o tym
opowiedzieć i nikogo na świecie poza St. nie może obchodzić, że małe-
go Dlouhy'ego z Włodzimierza spotkałam tu jako doktora.

  i W o j c i e c h D 1 o u h y (ur.1922), lekarz kardiolog i intemista, doktor medycy-
ny. Ukończył studia na UW w 1949 (w 1946 studiował w Belgii). Pracował w Klinice

Chorób Wewnętrznych AM i Instytucie Doskonalenia Lekarzy; w 1.1960-65 - także w
Lecznicy Ministerstwa Zdrowia. Od 1978 w Maroku.
  2 J a n i n a z d. Świerczyńska (1894-1982) i W a c ł a w (1892-1972) D 1 o u h y.


  Komorów. 31 V1960. Wtorek
  Chcę uciec i przed Niepodległości. Męczy mnie aura Tuli i jej psa,
niezadowolenie Anny - nęci spokój i wiosna Komorowa, i to poczucie,
że to jest jednak jedyny jeszcze mój dom, miejsce, gdzie ja jestem
ośrodkiem dyspozycji. Mnie tego potrzeba. Niepodległości stało się od
dawna domem Anny, gdzie ja jestem tylko honorowym gościem, zupeł-
nie w tej samej roli co na Lindego we Wrocławiu.



































Komorów, aleja Brzozowa

74 75



  Lecznica. 8 VI 1960. Środa
  Jestem więc dziś o piątej znowu w tej przeklętej lecznicy. [...]
  Sam przyjazd tutaj już mnie zgryzł nerwowo. To jest lecznica na ni-
"y. Nie ma tu żadnego rytmu, który sam przez się jest elementem lecz-
niczym. Nie ma w nogach łóżka nawet karty z wykresem gorączki czy
ciśnienia. Lekarze przychodzą, kiedy chcą - nierzadko, gdy pacjent
właśnie je obiad. Żaden posiłek nie jest podawany o formalnie obowią-
zującej godzinie. Siostry przychodzą z termometrem, kiedy chcą (o ile
się nie ma własnego - pozostaje nawet u pacjenta słabe pojęcie o tym,
jaka jest temperatura). Jest to lecznica cercle towarzyski dla partyjnych
znajomych. Lekarze byli dobierani dawniej wyłącznie pod kątem partyj-
nym. Teraz jest dużo młodych, którzy odbywają tu swój stage. Zaden
lekarz nie jest specjalnie zainteresowany w tej lecznicy, a zwłaszcza jej
kilku profesorów. Każdy ma własne zajęcia w klinikach Akademii Me-
dycznej, specjalnych instytutach medycznych albo w Ubezpieczalni.
Nawet operacje odbywają się tu popołudniami, bo nie mają własnych
chirurgów.
  Toteż powrót tutaj to dla mnie koszmar i tortura i nie wiem, jak długo
wytrzymam.


  14 VI 1960. Wtorek
  Po pohzdniu Anna przyszła z Wandą'. Wstrząsnął mną bardzo starczy
wygląd Wandzi - aż się przeraziłam i to przygasiło radość z jej przyj-
ścia. Przyniosła mi róże i pewno nastawiła się na radosną scenę ich ofia-
rowania. - "Pamiętasz? - powiedziała - Tak samo..." To było przypo-
mnienie, jak 18 lat temu do Szpitala Dzieciątka Jezus przyniosła mi ta-
kie same róże, z tego samego ich ogrodu. Miałam wtedy 40 st. gorączki,
spałam. Zbudził mnie plusk wody. To Wanda nalewała z kranu wodę do
wazonika z różami. Była to jakaś intensywnie szczęśliwa chwila moje-
go życia i powinnam była jej to powiedzieć, ale nie powiedziałam. Za-
czynam miewać takie zahamowania i opory jak Anna. Może i obecność
Anny pomieszała i rozdwoiła m1 uczucia. Tyle miałam z nią do pomó-
wienia. Byłoby inaczej, gdyby Wanda przyszła sama - a lepiej, żeby tak
były przyszły każda oddzielnie.
  W jednym z "Monde'ów" jest opis szczegółowy zajść w Zielonej
Górze. Poszło o to, że lokal użytkowany przez organizacje katolickie
rząd chciał zająć na Filharmonię. Kobiety, a potem i robotnicy stoczyli
walkę z policją. Ale ten lokal czy gmach należał przed wojną do religij-
nych instytucji ewangelickich, nie katolickich. Otóż gmachy poewange-
lickie były wszędzie traktowane jako własnośE poniemiecka, zajmowa-
na przez państwo polskie. Prawnie w tym wypadku ono ma rację, tym
bardziej że Filharmonia - cel nie polityczny i godziwy. Ach, jakie to
wszystko złożone i trudne.
  W jeszcze innym numerze "Monde'u" jest artykuł Simone de Beau-
voir (na kolumnie algierskiej) opisujący krew mrożące w żyłach tortury
zadawane przez francuskie władze śledcze aresztowanej algierskiej
dziewczynie. Swoją drogą to jest jednak Francja, gdzie można właśnie
taki artykuł ogłosić. Czegoś takiego nie napisaliby o Niemcach nigdy
nawet komuniści z NRD.


i Wandą Dąbrowską


  17 VI 1960. Piątek
  Odjęty mi jest sen, odjęta mi jest zdolność spania. Jakie to straszne.
Już nawet na trzech tabletkach nasennych nie mogę zasnąć. Dotąd nigdy
nie brałam więcej jakjedną.
  Raz tylko czuły sen - w środę, pół godziny nad ranem. Śniło mi się,
że Kazio Wierz. przyjechał do Polski.
  I dzisiaj - o 11 wieczór - 5 minut zaśnięcia i znowu czuły sen. Dyl
mi się przyśnił. Jeszcze otworzywszy oczy czy też śniąc tylko, że się
budzę - widziałamjego łebek leżący mi na ręku.
  Dziwne. Dwie czułe istoty, o których myślę, a raczej które czuję with
a kindness of heart' - nieszczęśliwy poeta i pies.

1 W i t h a k i n d n e s s... (ang.) - tu: z czułością


  19 VI 1960. Niedziela
  Dziwne kombinacje cyfr. Pierwszy raz w klinice byłam od 18 V do
28 V. Drugi raz od 8 VI do 18 VI. Dziś minęło właśnie 18 lat od dnia,
kiedy po raz pierwszy zachorowałam tak ciężko na zapalenie miedni-
czek nerkowych.
  Niezwykle ożywiona była ta pierwsza niedziela w domu, ale teraz już
późno, a ja na phanodormie i meprobamacie ani rusz zasnąć nie mogę.
Anna wciąż dobra i czuła, ach, gdyby zawsze taka była, życie nabrałoby
jeszcze uroku.


76



  20 VI 1960. Poniedziałek
  Jeśli uda mi się pokonać ten zamęt i słabość w organizmie, będzie to
niezwykłe zwycięstwo nad szturmującą do mnie śmiercią. A jest mi ono
potrzebne !
  Czytam Tadeusza Brezy "Spiżową bramę"'. Niezwykła książka, pra-
wdopodobnie będzie thlmaczona na wiele języków. Co za zdolność zbiera-
nia informacji, znajdowania stosunków, wywiadywania się wszystkie-

























go. To jest genialnie napisana monografta wywiadowcza tych ostatnich
lat pontyfikatu Piusa XII Pacellego.[...] Przysłowiowy urok osobisty Ta-
dzia Brezy, przeszłość dominikańska, pasja do przedmiotu, dopełniona
świetnyzni lekturami paru (nie w#nienionych) książek oraz dotarciem
do najtajniejszych archiwów (urok osobisty) stworzyły z tej książki po-
zycję w literaturze polskiej z niczym nieporównywalną.

1 Tadeusz Breza - Spiżowa brama. Notatnik rzymski,1960.

  21 VI 1960. Wtorek
  Próbuję robić korektę "Wyboru opowiadań" do "Biblioteki Po-
wszechnej"', ale mnie to nudzi. Więc większość dnia czytam "Spiżową
bramę" Brezy. Książka sprawdza bezbłędnie to, co się wie o Brezie-
geniusz gromadzenia i przekazywania informacji. Dystans do opisywa-
nego przedmiotu właściwy tylko arystokratom. Jest w tym coś pokrew-
nego do "Leoparda" Lampedusy2 - tylko że tam ten dystans służy tylko
bezinteresownemu zafiksowaniu doświadczeń arystokraty zanurzonego
w epokę przewrotu. Ale jest coś pokrewnego - obie te książki są diag-
nozą kompromisu.

  # Wybór opowiadań Dąbrowskiej w Bibliotece Powszechnej ukazał się dopiero
w 1966 r.
  z Giuseppe Tomasi di Lampedusa - I.ampart (11 gattopardo), I 958.


  Komorów.12 VII 1960. Wtorek
  Charakterystyka książki Jocelyna Bainesa': Największą jej zaletą dla
Polaków jest najszersze chyba w angielskich conradianach wykorzysta-
nie materiałów, źródeł, a nawet opracowań polskich. Cytuje nawet "Pa-
miętniki" T. Bobrowskiego, które są białym krukiem (przypadkowo
przeze mnie posiadanym), gdyż jeden z tomów jest wielką kroniką
skandaliczną kresowego ziemiaństwa. Pamiętam, że zostały przez nie
wykupione i w znacznej części zniszczone. Cytuje także młodego Naj-
dera2, z czego się ucieszyłam. Drugą zaletą jest oczywiście potwierdze-
nie przez tekst książki wagi i trafności polskiego rodowodu Conrada, a
tym samym także potwierdzenie wartości mojej książeczki. Nic u Bai-
nesa nie przeczy polskim sądom o Conradzie, przeciwnie, znaczna
część twierdzeń Bainesa na polskich źródłach się opiera.
  Po Ujejskim, który dał raczej biografię literacką, i Aubrym z jego
biograftą sensu stricto - nareszcie mamy angielską biografię kombino-
waną, zarówno życiorysową, jak literacką.
  A mimo cały swój krytycyzm dzieło Bainesa jest - może a con-
tre--coeur - ale jest hołdem dla Conrada (to z listu). Wbrew twierdze-
niom głupiego snoba Grabowskiego3 doskonałą ta książka nie jest.

  ' Jocelyn Baines - Joseph Conrad. A Critical Biography, London, l960.
  z Z d z i s ł a w N a j d e r (ur.1930), krytyk literacki, działacz politycmy. Studiował
polonistykę i filozofię na UW i w Oxfordzie. Pracownik naukowy PAN i współpracow-
nik "Twórczości". Jeden z organizatorów Polskiego Porozumienia Narodowego (PPN).
W 1.1982-83 dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa; w 1983 zaocznie skaza-

78 79

Marian Wyrzykowski i Elżbieta Barszczewska z synem Juliuszem w Komorowie. Fot.
A. Lipka



ny przez sąd wojskowy PRL na karę śmierci. Po anulowaniu wyroku w 1990 powrócił
do kraju. Przewodniczący Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ
"Solidarność". Szef zespołu doradców w rządzie Jana Olszewskiego. Wydał m.in. Nad
Conradem, 1965, Ile jest dróg?, 1982 (wybór publicystyki dnxk. pod pseud. Socjusz,
Bronisław Lasocki, Marian Kowalski w mies. "Kultura"), Życie Conrada-Korzenio-
wskiego,1983, Wymiarypolskichspraw,1990.
  3 Z b i g n i e w G r a b o w s k i, anglista, doktoryzował się na UJ, po wojnie
w Londynie. W owym czasie w "Wiadomościach" bilansował dorobek conradystyki
(nr 611) i recenzował Szkice o Conradzie Dąbrowskiej. Być może, na apodyktyczność
powyżej zapisanej oceny miała również wpływ jego uporczywa kampania koresponden-
cyjna w "Kulturze" (1958-60) przeciw Gombrowiczowi, który wykorzystał ją zresztą
dla swoich celów i znęcał się nad nim niemiłosiernie.


  14 VII 1960. Czwartek
  Przyszli thzści państwo z Ursusa ze swą suczką do Dyla. Suczka z
początku go gryzła, potem zaczęły się zaloty.
  Właściciele jak dwie kluchy siedzieli na ławeczce. Ona żarła czereś-
nie (które jej podałam), choć uprzedziłam ją, że są z robakami. Obser-
wowałam psy z okna. Był to rodzaj zabawy czy pełnych wdzięku psich
tańców i miało to w sobie coś niesamowicie "ludzkiego". Kiedy się psie
wesele odbyło, a staruchowie z suczką odeszli, byłam pewna, że Dyl
będzie uspokojony najakiś czas.
  Tymczasem do wieczora tak szalał z tęsknoty za tą suczką, jakby się
w niej teraz dopiero zakochał. Bez końca stawał w prawym kącie ogro-
du, gdyż poszli w tamtą stronę - śpiewał, jęczał, myślałam, że siatkę
rozgryzie.


  15 VII 1960. Piątek
  Nad listem Żydów kaliskich z Tel-Awiwu. Boże, co za kompleksy!
Oni nie zadowoliliby się niczym mniej, jak żeby w Polsce w każdym
druku, przy każdej okazji mówiło się o zagładzie Żydów!1

  1 Konutet Redakcyjny Księgi o Żydac# Kaliskich, zapraszający pisarkę listem z 25 VI
1960 do udziahz w niej, zmierzał głównie do upamiętnienia zagłady środowiska żydo-
wskiego w tym mieście. W liście dano wyraz rozczarowaniu, że prospekt obchodów
1800-lecia Kalisza w ogóle tę sprawę pominął. W odpowiedzi z 20 VII 1960 Dąbro-
wska wspominała o pierwszym tomie Osiemnastu wieków Kalisza, gdzie znalazła się
rozprawa J. Sieradzkiego o Statucie Kaliskim z I 264 dla Żydów, oraz proponowała, by
Komitet zwrócił się w gnębiącej go sprawie do kompetentnych czynników.

  16 VII 1960. Sobota
  Myślę, że absolutna niekomunikatywność Tulci w stosunku do mnie
wynika między innymi z niemożności obrania przez nią formy, w jakiej
chce mówić. W jej rzadkich oburzeniach i protestach figuruje: Ależ,
Maryjko! - Ale poza to nie idzie. Nie chce mi mówić ani ty, ani pani.
Pozostałaby feudalna forma: Niech to zrobi, niech przyjdzie - ale tej nie
zna. Skąd jej ze mną konwersacja ogranicza się do zdań bezosobowych,
informujących o rzeczach trzecich. Czy można by sobie wybaczyć po-
dobne dziwactwo?
  Przeczytałam dwie zadziwiające książki: Tomasza Manna "Der Erwahl-
te" (czytałam to już raz po niemiecku). Przekład Ani L. jest mistrzo-
wski. Za ten przekład można jej wybaczyć, że jest wariatka, kłamczu-
cha, plotkara, niedyskretna do niemożliwości. Ale cóż to za powieść le-
genda! Może poza Sigridą Undset, która jest rozwlekła - chyba nikt tak
sugestywnie nie podał średniowiecznej legendy. Mann, jak w paru
utworach, patrzy tam z pogardą na największe odchylenia od normy
moralnej, a nawet zgoła na zbrodnie i przestępstwa. Coś w rodzaju po-
stawy artystycznej Hamsuna, tylko na górniejszych piętrach sztuki pisa-
nia. Ale w takim razie według jakich kryteriów nadludzko wyrozumia-
ły?
  [Kilka zdań nieczytelnych]

i Tomasz Mann - Wybraniec,1951, przeł. A. Linke,1960.


  17 VII 1960. Niedziela
  Jak w nocy piszę, wychodzą gryzmoły wariata. Jestem snadź mało
przytomna, nawet gdy nie śpię. Ostatnie zdania więc są:

  Druga książka, to Krleźy: "Filip Latinowcz"'. Cóż za rozkład wszel-
kiej rzeczywistości na elementy pierwsze, aż do obrzydliwości. Przypo-
mina to pewien wiersz Tuwima o oddzielnym wszystkiego widzeniu, o
niepowiązaniu niczego z niczym. Krleźa widzi oddzielnie już nie posta-
cie czy przedmioty. Widzi oddzielnie kiszki, wątroby, tkanki, odchody,
kupy tego wszystkiego...
  Pierwsza część książki to takie pogruchotane widzenie, w którym ni-
by w półabstrakcyjnym obrazie od czasu do czasu ukazują się sceny fi-
guratywne - jak wspomnienia owego stylu malarskiego, bo z reguły na-
leżące do przeszłości autora. Od połowy zaczyna być mniej w typie


80 81
  6 - Dzienniki, t. 4



antypowieści, przybiera postać normalnego opowiadania o słabo zwią-
zanym z główną postacią związku, lub może świadomie zacierające
główną postać. Tak czy owak - służy też wyrazowi bezsensu życia i
alienacji autora. Odkrywamy stopniowo coraz więcej prekursorów
"
antypowieści". Krleźa niewątpliwie do nich należy.
  Jego powieść wyszła pierwszy raz w 1932 ("Powrót Filipa Latinowi-
cza"). Jest to powieść jako tako interesująca, a jednak - mimo swego
prekursorstwa w pesymizmie i w rozbiciu tradycyjnej formy - ani rewe-
lacyjna, ani nawet wybitna. Gdzież to porównać z "Der Erwahlte" To-
masza Manna, które [sic!] jest rewelacyjne od pierwszego zdania do
ostatniego. Bardzo ciekawe, bo to jest w istocie swojej książka katoli-
cka, a w każdym razie genialnie zrobiona na katolicką. W ciągu tak
krótkiego czasu - trzecia (oprócz Brezy "Spiżowej bramy" były "Klu-
cze Piotrowe" Rogera Peyrefitte'az) książka o papieżu! Jest w niej sporo
ironii, ale to nie góruje nad jego pogardą wobec grzechu, byle pokuta
była na miarę grzechu.

  i Miroslav Krleźa - Powrót Filipa Latinowicza,1932; przeł. M. Krukowska, Z. Sto-
berski,1958.
  2 Roger Peyrefitte - Klucze Piotrowe,1952, przeł. H. Szumańska-Grossowa,1958.


  19 VII 1960. Wtorek
  Dzień niby bogaty, a dla mnie złowieszczo pusty. Nic nie robię
w sensie pisania. Mann największe rzeczy napisał między 70 a 80 ro-
kiem życia !


  20 VII 1960. Środa
  W "Świecie" jest recenzja Anny "Kandelabra"' - bardzo przyjemna.
Jak po śmierci męża Anna zaczęła się rozwijać na dobrą pisarkę, tak po
wyzbyciu się mnie z Niepodległości - rozkwitła w całej pełni. To są
Emersonowskie prawdy: trzeba się pozbywać ukochanych, bliskich-
tylko dalecy dają szansę. Ja tego' nigdy nie potrafiłam. Odejście nawet
najbardziej męczącej bliskości rozsypywało mnie w gruzy.
  Wynik - schodzę na coraz dalszy margines.
  P. Hania przywiozła lipcowo-sierpniowy numer "Kultury". Co za
frajdę sprawił mi Gombrowicz swoim dziennikiem o Beethovenie i li-
stem do redakcji, w którym miażdży Zbigniewa Grabowskiego. Ucało-
wałabym go za to, gdyby nie jego wstręt do takiej manifestacji uczuć ze
strony kobiety i to starej, choć pederaści lubią tylko starsze panie.

1 A. Międzyrzecki - Kandelabr efeski, "Świat" 1960, nr 29


  21 VI11960. Czwartek
  Cały dzień od świtu pada ulewny deszcz. Ustaje dopiero na sam wie-
czór. Skończyłam wspomnienie o Zydach kaliskich dla Księgi Pamiąt-
kowej Izraela. '

  # Prośbę Żydów kaliskich pisarka starała się spełnić. Przesłane do Izraela wspomnie-
nie nie znalazło się jednak w księgach pamiątkowych kaliszan: Seifer Kalish, Tel-
Awiw, Nowy Jork,1964, Seifer Kalish, Tel-Awiw, Nowy Jork 1967, The Kalish Book,
Londyn, 1968. Dopiero w końcu lat 80. udało mi się odnaleźć w Izraelu maszynopis
niewielkiego, pięciostronicowego wspomnienia Dąbrowskiej pt. To co pamiętam, w
którym pisarka przypomina środowisko żydowskie w Kaliskiem oraz w Nocach i
dniach, tłumacząc szczupłość i błahość swych wspomnień wczesnym rozstaniem z ro-
dzinną okolicą. Być może ów w pewnej mierze przyczynkarski charakter tekstu zdecy-
dował, że nie znalazł się on w kaliskich "pinkasach". W liście towarzyszącym przesyła-
nemu wspomnieniu, podejmując pewne wątki zaproszenia, Dąbrowska pisała ogólniej:
  "Bywała miłość i bywała nienawiść - z obu stron. Lub używając skromniejszych
słów - i sympatie, i animozje, uprzedzenia, fałszywe wyobrażenia bywały obustronne
i miały z obu stron różne uzasadnienia. Musimy chyba mówić o tym bez kompleksów-
myślę o całokształcie historii, nie zaś o bestialstwach hitleryzmu, które wykraczały poza
wszelkie złe czy dobre normy współżycia ludzi".


  22 VII 1960. Piątek
  Około szóstej przyjeżdżają Lipkowie z półtorarocznym Jasiem. Przy-
gotowałam się na to, że wizyta takiego małego dziecka będzie męcząca,
tymczasem dziecko jest czarujące, ujmujące, wesołe, komunikatywne
[...]. A to dzisiaj ważne, bo tak już mało jest miłych ludzi na świecie.
Zdradza też pewne przejawy inteligencji. Poznaje Jurka na pierwszy raz
widzianej fotografu. Na telefon, który widział tylko w czasie trzytygo-
dniowego pobytu w Nieborowie, woła: Hallo, hallo. Świetnie naśladuje
wszystkie zwierzęta, a najlepiej - gruchanie gołębi. Ma słuch, tańczy
(z czym się przed nami nie popisał) i nuci piosenki: "Wlazł kotek na
płotek" i "Karliku, Karliku" nie fałszując. Po bliższym przyjrzeniu mu
się znika podobieństwo do cioć lipkowskich. Budowa czaszki i czoła
zdumiewająco przypomina Bogusia, uśmiech i dołeczek #ak u mnie w


82 83



prawym policzku) - Jurka. Oczy tylko ma bardzo ciemne, zapewne bę-
dą czarne.
  Słowem, to dziecko chwyciło mnie za serce i może przywróci wiarę
w sympatyczne dzieci.


  25 VII 1960. Poniedziałek
  W numerze "Listenera" z 30 czerwca jest artykuł: "The Japanese and
Mr Eisenhower's Visit", który stara się osłabić wrażenie thzmnych ja-
pońskich manifestacji przeciw Eisenhowerowi i Stanom Zjednoczonym.
Przypisywanie głównej roli w rozruchach czynnikom ościennym - to
znamy, to zawsze wszyscy robią. W artykule jest tylko jedno zdanie do-
tyczące Hiroszimy: "Japan today is probably the most determinedly pa-
cif#ist country in the world, thanks largely to Hiroshima"'. Czy można
tutaj używać słowa: "thanks"? I czy nie bliższe prawdy byłoby: "Myśle-
liśmy, że Japończycy zapomnieli. Ale Japończycy nie zapomnieli i nie
wybaczyli Hiroszimy".
  W PKO wkłady oszczędnościowe wzrosły już do 13 miliardów.
Zwłaszcza wzrosły wkłady na książeczki "docelowe" i premiowane. Ale
niezależnie od tej okoliczności to jest jednak sprawdzian zarówno pew-
nej (mimo wszystko) stabilizacji i zaufania do ustroju. Pożyczyć Pań-
stwu 13 miliardów złotych to jest wielkie zaufanie, tak wielkie, że w za-
mian można społeczeństwu pozwolić trochę pokrytykować i ponazzekać.
  A oto jeden z kwiatków naszej ludowej administracji. Wszystkim na-
rożnym domom w Komorowie polecono wywiesić dwie tabliczki
z dwoma numerami. Np. mój dom na mieć tabliczkę: ul. Kraszewskie-
go 3 i ul. Słowackiego 7. To nonsens zakrawający na obłęd.

  1 J a p a n t o d a y... (ang.) - Japonia jest dzisiaj prawdopodobnie najbardziej pacy-
fstycznym krajem świata, w dużej mierze dzięki Hiroszimie.


  Warszawa. 27 VII 1960. Środa
  Z p. Hanią w kinie "Wars" (Nowe Miasto) na filmie Bergmana "Tam
gdzie rosną poziomki"'. Świetnie zrobiony film, daleko odbiegający od
beznadziejności "nouvelle vague" czy szkoły włoskiej. Nie pokazuje, że
wszystko nonsens i alienacja, lecz że obie te rzeczy wynikają z oschło-
ści serca i umysłu, z egoistycznego zamknięcia się na śamym sobie.
Wiele smutku i ponurości jest w tym filmie, dość też ironii i humoru,

aby go uważać za nowoczesny. Ale jest szukanie wyjścia z tego stanu. I
wyjście bardzo proste się znajduje. Film kończy się happy endem. Stary
78-letni profesor jadący na swój jubileusz (świetnie pokazana nadęta
uroczystość) do Lund, zanim stamtąd powrócił, odnajduje w sobie czu-
łość serca dla ludzi - dla matki, syna, synowej. [...) Urocza trójka mło-
dzieży "ultranowoczesnej" - urwisy i pozorni cynicy, którym jednak o
coś chodzi. Chłopcy biją się o to, czy należy wierzyć w Boga, czy nie.
W przeciwieństwie do pokazywanej dziś na filmach młodzieży - ci ma-
ją serca otwarte do ludzi, czułe, a o to właśnie chodzi. Właściwie ten
film mógłby być uważany za udane arcydzieło w duchu sztuki socreali-
stycznej.
  Choć jednocześnie to jest film o śmierci - jakby rachunek sumienia
w obliczu zbliżającej się śmierci. Koszmarne sny profesora - przezna-
komicie zrobione, jeden przypomina mi trochę sen Barbary po śmierci
matki.
  Sprawdzianem społecznej wartości filmu jest, że bardzo podobał się
p. Hani, która nie rządzi się kryteriami estetycznymi, lecz wyłącznie
moralnymi. Kiedyśmy wyszły, powiedziała: "Po tym filmie człowiek
wyrzuca sobie, że jest za mało dobry, i chciałby być lepszy". To nie jest
wcale takie do pogardzenia zadanie sztuki!

1 Tam gdzie rosną poziomki (szw.),1957, scen. i reż. Ingmar Bergman.


  Komorów. 29 VII 1960. Piątek
  Dziś nareszcie zaczęło się przejaśniać, dużo cieplej, wyjrzało słońce!
Pomyśleć! Koniec lipca i żyto jeszcze nie pokoszone - to niebywała
rzecz.
  Mimo "Lata w Nohant" (było tych "lat" sześć), dopiero z książki
Wierzyńskiego' uprzytomniłam sobie, ile na przyśpieszeniu śmierci
Chopina zaważyło zerwanie z nim George Sand. Tylko przez rok trwał
(wedle przytoczonych źródeł) ich stosunek miłosny: 7 pozostałych łą-
czył ich przyjacielski mariage blanc2. Ta dziwna kobieta była mu matką
i opiekunką. Pobyty w Nohant - powietrze, troskliwa pamięć o wszy-
stkim, czego dla zdrowia potrzebował - powstrzymywały proces rozwi-
jania się gruźlicy. Ale nienawidził go syn George Sand, bałwochwalczo
kochany przez matkę. Pod wpływem napięcia przez to wytwarzanego
Sandowa oskarżyła... Chopina, że nienawidzi jej dzieci, chce ją z nimi
poróżnić itp. I zerwali. A tym, który nieodzownie potrzebował ciepła tej

84 85



swojej przybranej rodziny, był Chopin. Choroba nasiliła się wśród cier-
pień tego nieporozumienia.
  Jakie to podobne do mojej sytuacji z moją przybraną rodziną. Tyle że
nie dojdzie do zerwania, bo mamy bardziej opanowane temperamenty
niż wybuchający trywialnymi scenami dom Sandowej.
  Przeraża mnie, że zaczynam prowadzić "dziennik lektury". Pisarz, co
stał się lektorem, przestaje być pisarzem. Wszystko, co napisałam najlep-
szego, powstało, kiedy mało czytałam.

I Kazimierz Wierzyński - Życie Chopina, wyd. ang.1949, wyd. pol.1953.
z M a r i a g e b 1 a n c (fr.) - białe małżeństwo


  3I VII 1960. Niedziela
  Ze snu zbudziło mnie szczekanie Dyla w ogrodzie i znajomy, trochę
tylko głuchy głos, mówiący: "Dyluś, Dyluś". Poznałam, że to Hubert

Stempowski, który listem z Otwocka na dziś się zapowiedział. Był dwie
godziny. Zaleczyli mu lewe płuco o tyle, że wraca do domu. Ma jakiś
żółtawy odcień, zwłaszcza na załamaniach rysów, bokach twarzy, jak
gdyby twarz miała żółtawą aureolę. Ale poza tym wygląda lepiej niż
przed chorobą. Ten człowiek, co nigdy sobie nie pozwolił na urlop i kil-
kanaśnie lat pracował niemal dzień i noc, tak że właściwie z przepraco-
wania zachorował - odpoczął nareszcie przez rok w sanatorium. To mu
dobrze zrobiło.
  Był dwie godziny. Żałowałam, że nie jestem teraz tak swobodna
w rozdawaniu pieniędzy, jak byłam dawniej, i że nie mogę mu od razu
dać na to spółdzielcze mieszkanie w Radomiu. Dawniej nie czekałby
ani minuty.


  Warszawa. I VIII 1960. Poniedziałek
  Po drodze parę drobnych przygód, jak koszmary z filmu "Tam gdzie
rosną poziomki". Na stacji siadłam na ławce naprzeciw zegara, żeby
wiedzieć, jak długo przyjdzie mi czekać. Spojrzałam: zegar był bez
wskazówek. Po przyjeździe na Grójecką wsiadłam do taksówki, kierow-
ca pyta: "Na Powązki?" Aż się wzdrygnęłam: "Czy tak wyglądam?"-
Szofer w śmiech: "Nie, wcale tak pani nie wygląda. A to mi się dopiero
powiedziało. Myślałem, że na 1 sierpnia, bo to pani nie wie, co się dziś
działo na Powązkach".
  W Komorowie zaczęłam czytać "La peau" Malapartego'. Z tego, co
o nim czytałam u Brezy i w "Encounter" - nie spodziewałam się nic
szczególnego. Tymczasem te pierwsze rozdziały cóż to za jadowita
świetność, jak tam wszystko do niczego dotąd napisanego niepodobne.
Jak tam pokazane niedola i upokorzenie "wyzwalanego" narodu. Jak ja-
dowicie, choć za pomocą samych komplimentów, pokazani wyzwalają-
cy Anglosasi, a zwłaszcza "dobrzy Amerykanie". Ten styl i to podejście
zrobiły na mnie wrażenie.

  # Curzio Malaparte - La Pelle, 1949, Skóra, zbiór reportaży o wyzwoleniu Włoch
przez aliantów.


  2 VIII 1960. Wtorek
  Wczoraj wieczór wzięłam "Spiżową bramę" Brezy, żeby odszukać
rozdziały, gdzie opisana śmierć Malapartego w 1957 roku. Jaka różnica

86

Hubert Stempowski z rodziną



między książką twórczą a choćby najgenialniej podaną informacją. Bre-
zy niepodobna czytać drugi raz. Już to nas nudzi.

  Ten pobyt w lecznicy jest dziwny na skutek jednoczesnego przeby-
wania tu Bronka Linkego, a wskutek tego i bezustannie Ani. Wskutek















9









Autoportret szpitalny. Rys. M. Dąbrowska


  Lecznica.16 VIII 1960. Wtorek
  Słychać deszcz i leniwą burzę. Noc w lecznicy! Trzeba by się chyba
upić, żeby zasnąć, żadne środki nasenne nie skutkują.
  Męką jest patrzeć na Bronka jak na skazańca, choć być może oboje
jesteśmy skazańcat#Zi.


  17 VIII 1960. Środa
  Którejś niedzieli Iwaszkiewicz rozeźlił się wściekle przeciw ogłasza-
niu (fragmentarycznemu) dzienników pisarzy za życia. Uznał to za wy-
raz pychy i egotyzmu'. Nie widzę, aby w ogóle ogłaszania utworów lite-
rackich za życia nie można było podciągnąć pod tę samą kategorię py-
chy i egotyzmu. Najskromniej jest unikać w ogóle. Ale czy pożytecz-
nie? Pojęcia nie mam, co tak Jarosława rozeźliło? Przecież jego własne
"
  Rozmowy o książkach" (często b. słabe) są wyrazem apodyktyzmu
i pychy najczęściej. I nadto - polskie przynajmniej dzienniki są mu z re-
guły życzliwe.

##.j,Q-#!i 6#'# # ' ##

















tego więcej towarzyskiego urozmaicenia i nowe z nimi zbliżenie, ale je-
go sprawa nie przedstawia się wesoło. [...)

# Jarosław Iwaszkiewcz - Dzienniki, "Życie Warszawy" 1960, nr 182


  19 VIII 1960. Piątek
  Coraz głupiej ze mną i nie wiem, w jakiej jestem sytuacji. Czy to
umieranie, czy to zdrowienie? [...]
  Albo wyzdrowieję, albo umrę - bez diagnozy. Choć nikt nie tylko
w moją śmierć, ale w moją chorobę nie chce wierzyć. Podobno popra-
wiam się na wyglądzie, przybyło mi 900 g. Ale łączność z życiem tak
już przerwana, że nie wiem, jak ją nawiążę. Niepodległości, Komorów
- zdają się leżeć w innej części świata. Na napisanie czegoś większego
już nigdy się nie zdobędę! Może ta zgryzotajest główną przyczyną mo-
jej choroby?
  W ciągu wczorajszego dnia i dzisiejszej nocy przeczytałam Conrada

88 89

Dom w Komorowie. Rys. M. Dąbrowska



,Suspense" po polsku. Ohydny przekład'. Sam tytuł: "Oczekiwanie" nie
ma nic wspólnego z "Suspense". I tradycyjnie przez polskich conrady-
stów używany był tytuł: "W zawieszeniu".
  Sam przekład ohydny roi się od różnych młodopolskich "grani",
"zrębów", "zewów", "pustaci" itp. Humorystyczna archaizacja, naduży-
wanie słowa "suponuję", komiczne "markizostwo", "yorkshireski".
  Sama rzecz mówi dobitnie, co Conrad byłby w stanie stworzyć, gdy-
by nie był tak ciężko chory i pożył jeszcze lat kilka. Niewątpliwe dla mnie,
że zabił go wysiłek nad tym potężnie zakrojonym dziełem.

i J. Conrad - Oczekiwanie, przeł. Jerzy Bohdan Rychliński,1960


  20 VIII 1960. Sobota
  Bronek odwiedził mnie dziś wróciwszy z Instytutu Onkologii, gdzie
go drugi raz naświetlano promieniami Roentgena. Był ubrany w brązo-
wą marynarkę i z humorem opowiadał o pielęgniarzu, który go zawozi
i przywozi z Wawelskiej. Mówi: "Pan się już tak dobrze poczuł, że te
naświetlania to romansik". Albo: "To taki stadion choroby".


  22 VIII 1960. Poniedziałek
  Wymierzyli mi podatek wyrównawczy w wysokości 28 268 zł. Mój
Boże, te pieniądze będą zmarnowane lub też przez kogoś ukradzione.
O ile wolałabym móc je włożyć np. w melioracje osiedla Komorów. Nie
tylko mojego domu, ale w ogóle Komorowa dotyczące.


  23 VIII 1960. Wtorek
  Kiedy ja będę nie już u siebie, ale sobą. Człowiek w położeniu pa-
cjenta bardzo mało jest sobą.
  Nieoczekiwanie przyszła pani Szymańska z korektą wspomnień
o Żeromskim'. To bardzo lichy kawałek, ale Szymańskiej się ucieszy-
łam. Miałam z nią zawsze do czynienia chyba od 1945 roku i zawsze
była dla mnie wyjątkowo uprzejma i dobra. Prócz tego uważam ją za
osobę b. dzielną, skuteczną, umiejącą dobrze planować i uczynną.

  i M. Dąbrowska - Wspomnienie o Żeromskim, pierwodruk "Gazeta Ludowa",1946,
nr 2; przedruk z niewielkimi zmianami w: Wspomnienia o Stefanie Żeromskim, 1961,
oraz w: PR, t. II.

  Komorów. 28 VIII 1960. Niedziela
  Wczoraj mimo wszystko nie udało mi się wyjechać do Komorowa.
Jakoś jeszcze zbyt wytrącona z równowagi, a nadto na piątą zapowie-
dział się Henryk.
  Henryk zjawił się nieco wcześniej, wyszedł po szóstej. Byłam rada,
że mogłam mu oddać pozostałe 1000 zł za obraz - f#iołkowo-szary olej,
prawie abstrakcyjny pejzaż znad Wisły. Jest w dobrej formie i bardzo
serdeczny. Wyrzucam sobie, że nie oddaję mu tej serdeczności z na-
wiązką, jak to było zawsze w moim zwyczaju wobec ludzi okazujących
mi serdeczność.
  Po obiedzie wyruszyłyśmy z p. Hanią kolejką do Komorowa. Anna
powitała mnie przepięknym bukietem gladiolusów. Stoi w moim pokoju
jak rozłożysta katedra różowo-biało-purpurowa; olbrzymie kwiaty, tęgie
grube łodygi.


  12 IX 1960. Wtorek
  W ciągu czasu do 10 IX napisałam dla "Polonii" 3-stronicowy kawa-
  łek pt. "Miejsca straceń w Warszawie" (skurtyzowany przez cenzurę,
# bo nic nie wolno powiedzieć przeciw Niemcom dzisiejszym zachodnim
  ani przeciw Ameryce)1, 5 stron "Młodzi w literaturze polskiej" dla wy-
# miennego z "Życiem Warszawy" numeru "Journal de Geneve" (pra-
  wdopodobnie nie przyjęty, bo dotąd nie ma stamtąd żadnego telefonu-
  Korotyński zawsze dziękował, kiedy mu coś przesłałam) - i 14 stron
  dziennika-reportażu z pobytu w Jugosławii w 1934 r.z To ostatnie było
# tylko przepisywaniem i kosmetyką. Ale idzie o wysiłek fizyczny, jakim
  jest pisanie. 22 strony na maszynie, prócz jeszcze kilku listów - to do-
  syć, że już pojawiła się temperatura 37 do 37,4 i abym dostała jakiegoś
  małego ataku serca w niedzielę w Komorowie.

# M. Dąbrowska - Miejsca straceń w Warszawie, "Polska" 1960, nr l 1.
z M. Dąbrowska - Dziennikpodróży do Jugosławii w 1934, PR, t. I,1964.


  I 7 IX 1960. Sobota
  To załamywanie się mojego pisania (i sensu, i znaków), gdy tylko
próbuję coś zanotować w łóżku - przeraża mnie. Zdaje się więcej mó-
wić o stanie mojego zdrowia niż wszystkie diagnozy.
  Charakterystyczne są moje zapomnienia. Dotyczą najczęściej moich

90 91



interesów pisarskich albo w ogóle spraw pisarskich, które tak mało
mnie obchodzą. Jak "chory z urojenia" jestem pisarzem mimo woli.


  Belgrad. 21 IX 1960. Środa
  W Belgradzie' - dla mnie to zawsze nieoczekiwane - czeka mnóstwo
osób z wydawnictw i z Societe des editeurs. Kwiaty, reporterzy, fotore-
porterzy, których flesze biorę zrazu za błyskawice nadciągającej burzy.
Zamiast do hotelu (co jest zawsze naszym ideałem) wiozą nas daleko za
miasto, w parkową dzielnicę, gdzie mają wille jakichś plutokratycznych
emigrantów jako domy rządowe dla przyjęcia wyjątkowych lub wysoko
postawionych gości. Willa w ogrodzie.

  1 Do Jugosławii Dąbrowska (wraz z Anną Kowalską) wyjechała prywatnie na wypo-
czynek. Pisarka dysponowała honorarium za Znaki życia i właśnie mający się ukazać w
Lublanie przekład Nocy i dni. Mimo to przyjazdjej i pobyt potraktowano niemal oficjal-
nie i z wielkimi honorami.


  22 IX 1960. Czwartek
  Po bankiecie odpoczywamy. Wieczorem do kina na tutejszy film
"
Kapitan Leczi". Kino b. źle urządzone: zaduch, palą, jedno wejście
i wyjście. Wszyscy się tłoczą niemożliwie; palą jeszcze bardziej. Publi-
czność ludowa, pachnąca niemytymi ciałami, niepranym odzieniem.
"
Waniliowa nóżka" jak mawiał St. A pomimo to zachowuje się cierpli-
wie, skromnie i przyzwoicie. Film popularny o temacie podobnym do
"
Popiołu i diamentu", z którym jednak nie może się w najmniejszym
stopniu równać. '
  Gruby, słabo zrobiony f#ilm o "bandach reakcyjnych" w ostatnim ro-
ku wojny. Jest parę dobrych kreacji; teren - najbardziej zachowawcza
część Jugosławii Czarnogorje (Skopje).
  Sytuacja "band" powojennych jest tu zupełnie inna niż u nas i cał-
kiem jednoznaczna. Bandy składają się z kolaborantów, wchodzili w nie
nawet Niemcy. U nas było odwrotnie. Walczący z Niemcami nie wyszli
z lasów, gdy wkroczył drugi okupant. U nas problem jest bardziej tragi-
czny i zawiły. Parę dobrych kreacji aktorskich, świetna rola komiczna
w rodzaju "dobrego wojaka Szwejka" - a to się zawsze udaje.
  Jugosławia ma aż sześć republik: Serbia, Chorwacja, Słowenia, Ma-
cedonia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogórze. Antagonizmy są zdaje się

bardzo ostre - mimo że ludzie dobrej woli robią co mogą, żeby je zała-
godzić.


  Dubrownik. 24 IX 1960. Sobota
  Miałam z tego Pile wspomnienie nieładu nowej dzielnicy. Tymcza-
sem od dwudziestu kilku lat zrobiło się ślicznie. Wrażenie południa
ogromne. Anna nie czuje się rozczarowana.
  Błoga słoneczna pogoda. Powietrze pachnie, cudownie pachnie. Czu-
ję się po raz pierwszy, jakbym nie była chora, toucheel, zagrożona.

lTouchee(fr.)-tu:tknięta


  28 IX 1960. Środa
  Znów cudna letnia pogoda. Wieczorami księżyc na morzu. Cudo. I ta
radość. Już dawno Anny nie widziałam w takim świetnym i dowcipnym
humorze.
  Ostatnimi nocami, nie mogąc dhzgo zasnąć, czytałam przywiezione-
go tu ze sobą "Pana Tadeusza" w kieszonkowym wydaniu. Po raz pier-
wszy w życiu czytałam to z bardzo mieszanymi uczuciami. Jan Nepo-
mucen Miller, który niegdyś krytycznym artykułem o "Panu Tadeuszu"
zabłysnął jako zapowiedź wielkiej w Polsce krytyki, zdołał to rozwinąć
w książkę "Zaraza w Grenadzie", ale skrzyczany przez wszystkich. Na-
wet i ja wzięłam wtedy udział w pełnym co prawda atencji dla Millera,
ale pro-Panatadeuszowym komentarzu. I dotąd te moje racje są dobre,
ale dalibóg żywe są i racje Millera, choć nie z tak ciasnego marksisto-
wskiego względu należało je podać. Nostalgia, tęsknota do "kraju lat
dziecinnych" - wszystko to dobre i śliczne. Epika - fajnie. Ale wszy-
stko to uważając "Pan Tadeusz" jest jednak trywialny. Cała metaforyka
utworu dziwnie kunsztowna i - mimo porzucenia akcesoriów mitologi-
cznych - pseudoklasyczna.


  29 IX 1960. Czwartek
  Gdyby Anna była naprawdę taką, jaką jest, kiedy gra rolę czarującej,
przedowcipnej, interesującej (wręcz świetny talent aktorski), życie z nią
byłoby przeurocze. Ale to tylko rola. Gdy się nią zmęczy i staje się cał-


92 93



kiem sobą prawdziwą - zionie złością jak witriolej ' - nienawiść i pogar-
da dominuje, nawetjej spojrzenia zabijają.
  Impertynencjajej odezwań się w takich szczerych momentach nie ma
sobie równej.
  Mnie to bardzo przygnębia i choć robię "bonne mine", jestem od razu
bardziej chora.

# W i t r i o 1 e j (śrdn. łac.) - kwas siarkowy


  Hvar. 2 X 1960. Niedziela
  O trzeciej w nocy budzę się z mocnego snu z uczuciem absolutnej
szczęśliwości. Rano słońce i cudowna pogoda. Za oknem morze już
uspokojone szerzy się i szeleści. W pokoju czarujący balkon, tylko żalu-
zje źle funkcjonują.
  Przed południem "odkrywamy" Hvar. Jest całkiem inny jak Dubrow-
nik czy Lokrum, ale też b. piękny. Pinie mają w tej porze roku dziwnie
świeżą, jasnozieloną barwę. Pachną. Całe powietrze pachnie tak, że na-
wet ja to czuję, co mam tak słabe powonienie.


  3 X 1960. Poniedziałek
  Dziś rano przeprowadzono mnie trzeci raz do pokoju nr 3, mającego
łazienkę wspólną z pokojem Anny. Ale dziwne. Wszystko, co nas ota-
cza i czym starają się tu nam dogodzić, powinno nas uszczęśliwiać.
I uszczęśliwia w takim stopniu, w jakim to jest dla mnie jeszcze, a dla
Anny w ogóle - móżliwe. Ale raz tylko w czasie tej podróży miałam
chwilę takiego błogiego rozweselenia, jak kiedyś za pierwszym przyby-
ciem do Jugosławii.
  Wmawiam w siebie, że mnie uleczy i jeszcze jakoś odmłodzi. Ale na
to trzeba tu siedzieć ze sześć tygodni, a zważywszy na program, jaki dla
nas obmyślono w Beogradzie, postanowiłyśmy już wyruszyć 25 X. To
jest tego samego dnia, którego ja w 1934 po raz pierwszy w życiu do
Jugosławii przyjechałam (do Dubrownika).


  5 X 1960. Środa
  Wbrew oczekiwaniom - ten słabnący i nasilający się na przemian
szum wody męczy mnie i drażni. Wszystko już drażni chore zmęczone

Wyspa Hvar

p 9 # #

















ciało, w którym wolny, wesoły duch (pomyślany jako nieśmiertelny)
czuje się niby zamknięty w łagrze.
  Nie wiem, czy powinnam się upierać przy życiu, co już tak mało jest
życiem. Ledwie ze dwa dni zdawało mi się, że wracam do zdrowia i do sił.


  7 X I 960. Piątek
  Dzisiaj są moje imieniny. Z inicjatywy Anny, a więc przez nią, zosta-
łam nieoczekiwanie obdarowana czarującym spacerem. [. . . ] Koło ruin
pałacu (zdaje się, XVI-wiecznego poety Hektorovicia') zaczęłyśmy się
piąć po schodach wiodących ku fortom Napoleona. Szłyśmy bardzo
wolno, bo to wysokość na dobre kilkanaście pięter. Nagle minęły nas
dwa konie idące w górę lekkim truchtem po tychże schodach. Na rogu
jednej z poprzecznych uliczek stały juki osła. Po prostu mieszkał tu

94



osioł na ósmym, powiedzmy, piętrze. Między miastem a Fortem Napo-
leona tarasami park urządzony przez miasto. Cisy, cyprysy, oliwki, aga-
wy, opuncje. Zakosami alei zaszłyśmy dosyć wysoko. Widok stamtąd
na miasto przecudny i na morze. Miasto jak malarska kompozycja hisz-
pańskiego kubisty. Morze pod chmurami zachodu fiołkowo-purpurowe
- jak w poezjach starożytnej Grecji. Morze koloru wina. Zielone na nim
wyspy. Wybrzeża śródziemnomorskie są groźne i patetyczne. Starożyt-
ność, bieda i skały. Hvar jest pod tym względem typowy. Wyjątek sta-
nowi może jeden Dubrownik, pełen wesołego, uśnuechniętego czaru.
  Po powrocie wciąż jeszcze rozśmieszała nas myśl o koniach idących
schodami w górę. W głębi wieczoru nostalgiczne szlochanie osłów. Ko-
biety z ciężarami na głowach, często nie podtrzymywanymi nawet ręką.
  Po kolacji gwiazdy - migotanie jakby reflektorów czy błyskawic na
morzu.
  Dziwnie w tym absolutnym nieróbstwie nie mam już na nic czasu.
Cokolwiek zamyślę zrobić, tak mi jest, jakbym to miała robić w pocią-
gu, w którym zaraz krzykną na mnie: "Wysiadać!" - i to będzie moja
stacja ostatnia.

  1 P e t a r H e k t o r o v i ć ( 1482-1572), jeden z pisarzy dalmatyńskiego Renesansu,
mieszkający na wyspie Hvar; autor poematu o rybakach.


  10 X 1960. Poniedziałek
  Wciąż wyje ten przerażający wiatr jugo. Nie przypuszczałam, że
przebywanie na Południu, na owym sławnym z piękności Południu, mo-
że być taką torturą. Wciąż zdaje zni się, to że nas szlag trafi przy tej wi-
churze i tych zmianach ciśnienia, to że nagle będzie trzęsienie ziemi.
Jak to uczy skromnego zadowolenia z tego, w czym urodzić się nam i
żyć przypadło. To właśnie dla nas jest dobre, jeśli tylko mamy w sobie
jakąś treść.


  11 X I 960. Wtorek
  Dziś wiatr się wreszcie uspokoił, ale morze jeszcze się rusza i ciężko
wzdycha. Rano rysuję klasztorek franciszkanów. O piątej idziemy zwie-
dzić "muzeum" klasztorku. Wychodzi w końcu stary, chudy zakonnik.
Mówi, że "muzeum" o tej porze roku otwiera się tylko rano. Pytamy,
dlaczego nie ma krzyża na kościele? Odpowiada, że piorun go strącił,
a postawienie nowego kosztowałoby 20 tysięcy dinarów. Nie wierzymy

96

w tę bajkę i podkreślamy, że w Hvarze na żadnym kościele nie ma krzy-
ża. [...] Kościół tu jest, zdaje się, prześladowany i bardzo biedny, a lu-
dzie obojętni religijnie. A może ta okoliczność jest przyczyną, że ko-
ścioły czynią tu wrażenie takiej biedy i opuszczenia, trochę też jakby
były z pierwszych wieków chrześcijaństwa.


  13 X 1960. Czwartek
  Anna bardzo dobra, ale piekielnie się tu nudzi. Zanotowała dziś po-
mysł opowiadania na temat klasztorku franciszkanów. I ja chciałam
o tym zrobić opowiadanie - więc to już odpada. Ja już nic nie napiszę.
We mnie pomału zagospodarowuje się śmierć.
  Ciekawe, że Anna pierwszy szkic utworu pisze po francusku.


  IS X 1960. Sobota
  Przyszły listy od Sawy Andjelkovicial. Przysłał listy od Tuli i p. Hani
na adres belgradzki przysłane i numer pisma "Knjiga i Svet". Niemal
cały poświęcony Annie i mnie. Jest artykuł Subotina, jego przekład "ga-
wędy o literaturze"z, a nade wszystko ku mojej radości dużo reprodukcji
moich rysunków z Rabu z 1936 r.

  # S a v a A n d j e 1 k o v i ć, podówczas pracownik Stowarzyszenia Wydawców,
które podejmowało Dąbrowską; później dziennikarz. Po powrocie pisarki z Jugosławii
parokrotnie do niej pisał o jej sprawach wydawniczych.
  z S t o j a n S u b o t i n (1921-1977), serbski badacz i tłumacz literatury polskiej.
Studiował slawistykę na uniwersytetach w Bernie i Krakowie. Od 1960 profesor uni-
wersytetu w Belgradzie. Autor książki o powieściach płd.-słowiańskich T. T. Jeża,
1966, i wielu studiów i artykułów o klasykach i współczesnych pisarzach polskich (od
Mickiewicza do Borowskiego). Przełożył kilkanaście książek polskich, także z zakresu
wiedzy o literaturze (Markiewicz, Janion); ponadto wybór nowel Sienkiewicza, antolo-
gię polskiej prozy fantastycznej i polskich baśni ludowych.


  22 X 1960. Sobota
  Boże, oddal ode mnie przynajmniej to poniżenie utraty władz umy-
słowych. Mimo ustania bólów leżę z powodu nie ustępującej już od
przedwczoraj tachikardu i tak wielkiego osłabienia, że ledwo trzymam
się na nogach.
  Ku mojemu osłupieniu jestem gorzej niż przy najgorszych wyjściach
z kliniki. Anna rano idzie zwiedzić klasztorek franciszkanów. Bardzo



7 - Dzienniki. t. 4



żałuję, że mi się tego nie udało zobaczyć. Anna opowiada z przejęciem
o tej wizycie. Oprowadzał pater Paulo, 85 lat, piękny, w typie (psychi-
cznym jakoby) p. Stanisława. Brat Kazimierz (który obecnie jest gwar-
dianem klasztorku) ma lat ponad 70 i jest właściwie rzeźbiarzem. Wedle
średniowiecznej tradycji rzeźbi w drzewie. Chciałabym kiedyś jeszcze
zawadzić o Hvar, żeby naprawdę poznać wyspę i ten klasztorek. Być
tylko, powiedzmy, tydzień.


  23 X 1960. Niedziela
  Doktor Vinko. Młody, przystojny, czarne oczy troszkę wypukłe, wy-
gląda bardzo na Włocha, oprócz kroackiego mówi też trochę jedynie po
włosku. Straszliwie narzeka na nieludzkie przemęczenie. Jest państwo-
wym lekarzem nie tylko na Hvar, lecz i na okoliczne wsie. Co dzień
motorówką dociera do jakiejś wsi. Wszyscy mają do niego pretensje.
Pacjenci, gdy zapisuje lekarstwa, których nie ma w hvarskiej aptece.
Państwo, kiedy zapisuje środki droższe zamiast tańszych (?). Opowia-
danie swoje (mówi po włosku do Anny) kończy słowami: Credo che de-
vo e basta'.

# C r e d o c h e... (wł.) - Sądzę, że muszę, i koniec.


  24 X 1960. Poniedziałek
  Jak dobrze teraz rozumiem i "Śmierć w Wenecji", i opis ostatniej po-
dróży matki Nielsa Lyhne z synem do Szwajcarii. Anna cudownie, ge-
nialnie zapakowuje mi walizkę. Boże, nie zrobić jej niechcący kawału
ani kłopotu.


  Rijeka. 26 X 1960. Środa
  Mimo gniewy Andzi na "mały statek" myślę, że "Partizanka" jest
wybornym, dużym okrętem. Płynęłyśmy 18 godzin. W nocy była silna
burza, w kabinie ledwie się to dało uczuć, nawet Annie podlegającej
morskim chorobom. Tyle, że się obudziła i wzięła paryską pigułkę con-
tre la maladie de mer.
  Podpływaliśmy wtedy do Rabu. Od strony okienka widać było ten
właśnie brzeg zatoczki, gdzieśmy mieszkali w 1936. Był po tej stronie
wtedy tylko hotelik "Continental". Teraz sznur latarń wzdłuż całej zato-
czki. W świetle błyskawic widać wyrosłe nowe gmachy.

98

  Przy trapie mały koszmar, nim rozpoznałam, a raczej zostałam roz-
poznana przez prof. France Vodnika, który wsadza nas do auta i wiezie
wprost do Lublany.
  Vodnik wzruszający. Ma za sobą 21 przekładów polskich książek.
Tłumaczy teraz "Noce i dnie". Studiował w Polsce w 1928-9 u Chrza-
nowskiego. Jest właściwie jedynym polonistą w Słowenii.'
  Ale wszystkie Vodnika przekłady umykają - pochłania nas oczaro-
wanie pejzażem. Co za prześliczny kraj !


  # F r a n c e V o d n i k (1903-1986), słoweński poeta, krytyk literacki i teatralny,
edytor oraz wybitny, choć nie jedyny - jak pisze Dąbrowska - znawca i thimacz litera-
tury polskiej w Słowenu. Po studiach w Lublanie, w 1. 1928-29 nadal studiował jako
stypendysta w Krakowie, słuchał wykładów m.in. profesorów I. Chrzanowskiego i K.
Nitscha. W młodości związany był z odnowieńczym ruchem katolickim, skupionym
wokół czasopisma "Krzyż na Górze", wydał antologię słoweńskiej liryki religijnej
(1928,1980), a w 1932 jedyny własny zbiorek poetycki Borilec z Bogom. W 1.1930-65
był nauczycielemjęzyka i literatury słoweńskiej, przez pewien czas wykładał w wyższej
szkole dramatycznej przy konserwatorium w Lublanie. Był redaktorem "Doma in sveta"
(1933-37) i "Dejanja" (1939-41). W 1942-43 więziony w obozie koncentracyjnym w
Gonars (Włochy). Po wojnie nadal rozwijał działalność krytyczną, wydał wiele zbiorów
szkiców literackich i teatralnych, m.in. Idea ijakość,1964, Od horyzontu do horyzontu,
1972, Dialektyka i metafizyka słoweriska, 1983. Przełożył z literatucy polskiej, m.in.
utwory H. Sienkiewicza, S. Żeromskiego, J. Korczaka, J. Kadena-Bandrowskiego, Z.
Nałkowskiej, M. Dąbrowskiej (Noce i dnie), J. Andrzejewskiego, I. Newerlego, S. Le-
ma. Ogłosił wiele artykułów o literaturze polskiej, wydał antologie polskiej noweli
(1937, 1951) oraz słownik polsko-słoweński (1977). Laureat rozmaitych nagród w Sło-
wenii, a także nagród polskiego Pen-Clubu (1964, 1970), ZAIKS-u (1980) i SEC
(1984).



  Lublana. 27X 1960. Czwartek
  O czwartej według umowy przychodzi do mnie p. France Vodnik.
Opowiada, jak ciężko chorował zeszłego roku na żołądek - już myślał
niekiedy, że umrze i że musi zaniechać dalszej pracy nad przekładem
"Nocy i dni". Ale jakoś w końcu wydobrzał, tyle że się wszystko
spóźniło. Ale dwa pierwsze tomy są już w druku. Przyniósł odbitki,
przeczytał mi część rozdziału o śmierci babci (I tom). Czytał z przeję-
ciem i wzmagającym natchnieniem. Widać, ile serca kładzie w tę pracę.
Zdaje mi się, że to jest dobra robota przekładowa. P. Vodnik jest tak
nerwowy i tyle ma mi do powiedzenia, że ja prawie nie mogę dojść do
słowa.
  Zaczął jako poeta, potem został eseistą i krytykiem teatralnym. Poka-

99



zuje przedwojenną francuską antologię poezji jugosłowiańskiej, gdzie
i jego wiersz pt. "Walka z Bogiem". Trochę kasprowiczowskie, ale
mniej pretensjonalne, prostsze, bardziej spontaniczne. Więcej mi się też
podobało niż - nawet w owych czasach - Kasprowicz.


  Belgrad. 30 X 1960. Niedziela
  Przy wspólnym śniadaniu w hotelu Sava Andjelković potwierdził, że
"novac obezbedjen"', to znaczy, że dostaniemy na Wiedeń szylingi,
i oznajmił... że jutro rano o wpół do dziewiątej będziemy z wizytą u...
Tita. Ze Towarzystwo Wydawców już poinformowało się w jego rezy-
dencji, że nas przyjmie. Trochę zdrętwiałyśmy i osłupiały wewnętrznie,
bo wszystko w nas było jak najdalsze od projektów takiej wizyty.
  Ale jakoś nie uchodziło zgorszyć się ani odmówić. Dałyśmy jednak
nieśnuało wyraz naszemu nieprzygotowaniu na taką inscenizację. Uspo-
kojono nas, że wizyta będzie czysto konwencjonalna i że taki tu zwy-
czaj, że Tito przyjmuje pisarzy i artystów goszczących w Belgradzie.
Anna zakończyła więc rzecz pointą swego niezawodnego humoru:
"A nie, tam gdziejajestem, nie ma mowy o niczym oficjalnym".

1 N o v a c o b e z b e d j e n (serb.-chorw.) - pieniądze zapewnione


  31 X 1960. Poniedzialek
  Zorica proponuje przejażdżkę do Topoli (82 km), gdzie jest cerkiew
z grobami królów dynastii Karadjordjeviciów.
  Nowe olśnienie. Serbiajestjeszcze dziksza, lecz w takim samym sto-
pniu zajmująco piękna co Słowenia, Kroacja, Dalmacja. Rozkołysany
pagórzysty krajobraz daje wrażenie ogromnej rozległości horyzontu.
Z każdej strony tyle rozmaitego świata mieści się pod nieboskłonem.
  A prawda. Rano o dziewiątej przyjechał po nas Sava Andjelković
i pokrążywszy trochę po mieście (przepiękna willowa dzielnica, głów-
nie dla korpusu dyplomatycznego), aby wycelować ściśle na wpół do
dziesiątej, zajeżdżamy przed rezydencję Tita.
  Biała bramka odsuwa się jak drzwi zautomatyzowanej windy i odsła-
nia dekorację, jak z kolorowego amerykańskiego filmu. Aż dziwne, że
to nie męczy mieszkać w takim domu jak lśniąca karta reklamowa ame-
rykańskiego periodyku. Cudownie podobierane i utrzymywane kwiaty.
Jacyś panowie witają się z nami, wreszcie wychodzi Tito, taki, jakiego

tu poznałyśmy z ciągle powtarzających się portretów na ścianach i w
prasie.
  Zaczynam coś mówić po francusku. "Kultywowana jednostka" prze-
rywa mi: - "It's better we speak English, please"'. Anna, która po dro-
dze z dziedzińca zobaczyła dwa psy, zaczyna rozmowę o "swej córce"





























wielbicielce psów, o tym, jak Tula zobaczyła w telewizji Gomułkę na
spacerze z dwoma psami i że dopiero od tej chwili stał się dla niej waż-
nym człowiekiem. Nawiązuje do zobaczonych psów i zapytuje, jakiej są
rasy. Tito zrazu mówi, że nie wie, ale potem wyjaśnia się, że są to ow-
czarki macedońskie z okolicy, która się nazywa Sarpanina, czy jakoś
tak2.
Cała wizyta trwa 20 minut. Sava Andjelković nie odezwał się ani sło-
100 101

Spotkanie z Josipem Broz-Tito



wem, patrzył tylko na nas rozanielonym wzrokiem. Żegnamy się, ży-
cząc sobie wzajemnie zdrowia i wszelkiej pomyślności.
  Anna ogląda się, mówi: "Miałam tu z sobą torbę". Torby jednak nig-
dzie nie widać. Domyślamy się, że pewno została w aucie. Nie, nie zo-
stała w aucie. Andzia zażenowana mówi: "Ależ na pewno miałam ją ze
sobą i położyłam za sobą na fotelu". Uprzytomniłam sobie od razu, co
się stało. Nasza Andziunia waży 102 kg. Kiedy położyła za sobą
w miękkim skórzanym fotelu torebkę, a potem siadła, siedzenie ugięło
się pod nią tak, że torebka wsunęła się w szparę nuędzy poręczą a sie-
dzeniem. Wśród nieprzepartego śmiechu objaśniłam to Andjelkovicio-
wi. Pobiegł, pobiegli sekretarze. Z triumfem przynieśli wydobytą z fote-
la torebkę. Element wizyty na wskroś chaplinowski.

1 I t's b e t t e r... (ang.) - może lepiej mówmy po angielsku.
z Śar-Planina


  I XI 1960. Wtorek
  Rano dzwoni Korzeniowski'. Zagabuje o to, czy jednak nie złożyły-
byśmy małej wizyty ambasadorowi. Stwierdzam, że dopiero po połud-
niu będę mogła powiedzieć mu, jaki dzień czy porę mamy wolne. Dziś
mamy spotkanie z wydawcami na Francuskiej 7 o szóstej.
  Nagle Korzeniowski zagabuje: "Czy ta wizyta, proszę pani, była
z pań inicjatywy, czy z ich". Zrazu nie uprzytamniam sobie, o co idzie.
  aka wizyta - pytam, i na le. "Ach, tak. Nie, no ocz wiście nie
z naszej inicjatwy. Oni, widzi pan, chcą nas uraczyć wszystkim, co
uważają za najlepsze". Korzeniowski nie wytrzymuje fasonu i pyta:
"
O czym była rozmowa?" - "O psach" - odpowiadam. W paru słowach
streszczam humorystycznie, jak dowiedziałyśmy się o rasie psów Cycu-
sia.


  # S t a n i s ł a w K o r z e n i o w s k i (ur. 1913), ukończył szkołę pedagogicz-
ną, przed wojną był nauczycielem. Po wojnie pracował w MSZ; dwukrotnie przebywał
na placówce dyplomatycznej w Belgradzie, po raz drugi w 1.1958-64, pełniąc funkcję I
sekretarza ambasady.


  2 XI 1960. Środa
  Męczące spotkanie, bo nic się o nikim nie wie. Prawie jak wybawie-
nie witamy Ivo Andricia', o którym dzięki dziennikarce z "Borby", któ-
ra mnie odwiedziła była w Warszawie, wiem, że jest uważany za naj-
większego, obok Krleźy, pisarza Jugosławu. I że niektórzy porównują
jego twórczość z moją. Anna zna dwie z jego książek, przełożonych na
polski: "Przeklęte podwórze" i "Most nad Driną". Przed wyjazdem do
Jugosławii zdążyłam przeczytać jedną z nich - "Przeklęte podwórze".































Ivo Andrić


To już zawsze pozwoliło mi wiedzieć, z kim rozmawiam. A trzeba do-
dać, że Andrić jest czarującym, delikatnym eleganckim starszym panem
wyglądającym nader młodo (trochę mi przypomina Giliczyńskiego2).
Z nim więc najwięcej nawiązuję rozmowę. Okazuje się, że przed pier-
wszą wojną światową studiował w Krakowie. Zna polski, czyta polską
literaturę, cytuje Słowackiego [...].

102 103



  Andrić w czasie obiadu wspomina, ile za jego studenckich lat nawet
znakomite osobistości Krakowa poświęcały czasu i uwagi studentom
obcej narodowości. Np. Marian Zdziechowski3, wówczas profesor
w Krakowie, zapraszał go i innych cudzoziemskich studentów codzien-
nie do ich domu na podwieczorek. "I gdyby nie to - kończy - że wybu-
chła pierwsza wojna europejska, może zostałbym w Polsce na zawsze".
Z takimi dziwnymi rzeczami się spotykamy.

  I I v o A n d r i ć (1892-1975), pisarz serbski, laureat Nagrody Nobla (1961). Nale-
żał do narodowo-rewolucyjnego ugrupowania młodzieżowego "Młoda Bośnia",
w 1. 1914-17 więziony przez Austriaków. Studiował m.in. na UJ w Krakowie; później
doktor h.c. tego uniwersytetu. Przed II wojną światową był dyplomatą Królestwa Jugo-
sławii. Debiutował przed I wojną światową jako poeta symbolista. W 1920 rozpoczął
cykl prozatorski o Starej Bośni, pisany przez całe życie, m.in. zbiór opowiadań Przeklę-
te podwórze, 1954, powieści: Most na Drinie, 1945, Konsulowie ich cesarskich mości,
1945, Panna,1945. W swej epickiej twórczości sięgał do starych kronik i dokumentów,
do źródeł ludowych oraz do żywiołu języka mówionego, stawiając w niej główne pyta-
nia ludzkie.
  zBolesław Kazimierz Giliczyński (1882-1939),mierniczy,zwierz-
chnik w Ministerstwie Rolnictwa Dąbrowskiej, z którym sympatyzowała; działacz PPS,
organizator urzędów ziemskich, a następnie kolonizacji polskiej w Brazylii.
  3 M a r i a n Z d z i e c h o w s k i (1861-1938), historyk kultur i literatur słowiań-
skich, krytyk literacki, publicysta. Studiował na uniwersytetach w Dorpacie i Petersbur-
gu. Silny wpływ na jego poglądy wywarł L.N. Tołstoj, jak i przedstawiciele myeli filo-
zoficzno-religijnej, W.S. Sołowjow, N.A. Bierdiajew i in. Od 1899 profesor UJ,
1919-32 uniwersytetu w Wilnie; od 1902 członek AU. Rozwijał badania nad "psycholo-
gią narodów słowiańskich" (m.in. Mesjaniści i słowianofile, 1888, Wpływy rosyjskie
na duszę polską, 1920). Położył duże zasługi w upowszechnianiu wiedzy o Sło-
wiańszczyźnie i kontaktach kulturalnych Polski z krajami słowiańskimi. Związany z no-
wszymi kierunkami w katolicyzmie (Pestis perniciosissima, 1905), wyznawca mistyki
romantycznej i słowianofil, uprawiał krytykę moralno-dydaktyczną; zajmował się m.in.
twórczością Z. Krasińskiego, St. Brzozowskiego; polemicznie odnosił się do modern-
izmu (Szkice literackie,1900). W szkicach publicystycznych (Widmoprzyszłości,1936,
W obliczu korica,1938) głosił katastrofizm.


  4 XI 1960. Piątek
  Pozostało nam 90 tysięcy dinarów, które Andjelković chce wpisać na
mój bankowy rachunek. Nie zgadzam się na to i za radą Zoricy (co do
celu) ofiarowuję to na "sieroty wojenne".

  Warszawa.14 XI 1960. Poniedziałek
  Niby czuję się lepiej. Wszystkie te straszne sensacje się uspokoiły
Dotknęłamjak Anteusz ziemi rodzinnej.


  Komorów. IS XI 1960. Wtorek
  W aucie czegoś robi się przyjemnie i wesoło. Już dawno nie byłam w
towarzystwie o tak sympatycznej atmosferze. Nakładają się liryczne ob-
razy moich podróży z Jurkiem naszą bladoniebieską Elżbietką-wartbur-
giem, który tak lubiłam. Liryczne i pełne humoru przejazdy z Jurkiem.
Ich z Elą zajazd przed garaż, kiedy wyglądali jak z amerykańskiej ilu-
stracji, a ich ojciec umierał. To wszystko było, to wszystko było moim
życiem, a wszystko inne nie było moim życiem, a tylko męką wśród
nieprzyjaznej obcości. Wchodzę do domu w Komorowie. Szczekanie
Dyla. Jakieś dziwne wzruszenie chwyta za gardło. To jest jednak po
Polnej - jedyny już mój dom. Tylko miejsce, gdzie nie ma ponurości,
niesamowitej obcości mogę odczuwać jako mój dom. [...]
  Otwieram radio. Ślicznie komentowana historia pieśni Chopina. Jak
rzewnie, jak lirycznie. Już od niezmiernie dawna nie czułam się tak do-
brze. Chyba od Lipek.


  22 XI 1960. Wtorek
  Ostrowski [...] z PIW-u zawiadomił mnie, że mimo wniesionych na
życzenie cenzury zmian w moim szkicu "Zagadnienia cenzury w ##Poto-
pie,# i ##Szkicach węglem,# Sienkiewicza" - ta rzecz nie przeszła. To by-
ło wygłoszone w maju 1956 roku w Towarzystwie im. Mickiewicza, a
potem zaraz drukowane w "Życiu Literackim".
  Muszę powiedzieć, że to jest chyba pierwszy tego rodzaju artykuł
o zagadnieniach cenzury jako zjawiska towarzyszącego od wieków lite-
raturze. Ten artykuł po raz pierwszy rozszyfrowuje perypetie Sienkie-
wicza (a więc pisarzy tego okresu) z cenzurą. Jest więc oryginalnym
twórczym przyczynkiem naukowym. PIW wydał książkę "Sienkiewicz"
z cyklem odczytów o Sienkiewiczu, wygłoszonych w kwietniu i maju
1956 roku. Wyrzucenie z tej książki mojego szkicu jest sfałszowaniem
książki i zamienieniemjej w wydawnicze oszustwo'. [...]
  Telefonował Korotyński, chce przyjechać i wytłumaczyć mi się z
konfiskaty zamówionego, a nawet wyżebranego przez "Życie Warsza-
wy" artykułu o "Młodych w polskiej literaturze"2. Odmówiłam.

104 , 105



  To jest już bodaj czwarta konfiskata moich już nie zdrowiem, ale ży-
ciem pisanych rzeczy. I dziwić się tu, że coraz więcej polskich pisarzy
pisze w prasie emigracyjnej, że "Cmentarze" Hłaski wyszły w paryskiej
Bibliotece "Kultury", że Swinarski świeżo wydał swoje dramaty w In-
stytucie Wydawniczym tejże "Kultury".
  Zdaje się, że nie ma innej drogi, aby pisarstwo polskie przeżyło.

  ' Książka zbiorowa Sienkiewicz (1960) zawierała cykl jubileuszowych odczytów,
zorganizowany przez Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza. Tekst pt. Przyczvnek
do mało znanej sprawy w nieco odmiennej wersji (w stosunku do drukowanego w "Ży-
ciu Literackim" 1956, nr 47) znalazł się w PR, t. II,1964.
  2 Po konfskacie zamówionego artykułu przez cenzurę lub przez instancje polityki
kulturalnej Dąbrowska starała się - przez Jerzego Stempowskiego - o jego publikację
(w nieco rozszerzonym rozmiarze) w tym samym szwajcarskim dzienniku bez oficjalne-
go pośrednictwa. Oczywiście, Szwajcarzy na to nie poszli. Po latach tekst ten, wydoby-
ty (przez Jana St. Witkiewicza) z archiwum Stempowskiego w Bernie, opublikowany
został przez "Wiadomości Kulturalne" (1994, nr 1).


  23 XI 1960. Środa
  Po południu zjawił się Henryk świetnie wyglądający i pełen radości
życia, chciwy na relację z naszej podróży, rozentuzjazmowany podarun-
kami, które mu przywiozłam: wełniany miękki szal ciemnowiśniowy
z czarnym, dobre tuszowe ołówki, żeby jego rysunki były wyraźniejsze,
i skatpety stretchery w kolorach, pożal się Boże, Virtuti Militari. Takie
jedynie nędzne Virtuti Militari mogę mu ofiarować zamiast tego, które
mu się słusznie po tej wojnie należy.
  W ciągu naszej tyloletniej znajomości, a potem przyjaźni ani przez
jedną minutę nie czułam do niego żadnych uczuć erotycznych (ani on
do mnie), ale ja odżywam i oddycham jedynie w towarzystwie męż-
czyzn. Całe życie przeżyłam z mężczyznami i to było szczęśliwe życie.
Może byłabym dotąd, jak wszyscy mi przepowiadali, radosna, młoda
i silna, gdyby tak pozostało. Klęską mojego życia i zdrowia jest, że koń-
czę je w towarzystwie kobiet. Ostatnia wojna miała dla mnie jeszcze ten
aspekt, że naszła na moje życie inwazja kobiet. [skreślenia]


  Warszawa. 28 XI 1960. Poniedziałek
  Tym razem bardzo mnie Dejmek rozczarował. Pamiętam przedsta-
wienie "Warszawianki" bodaj że Schillerowskie. W tej jednoaktówce
jest sporo młodopolskiego koturnu i nieznośnych jęków patriotycznych.

Ale ze wszystkich sztuk Wyspiańskiego poza "Weselem" i "Sędziami"
- ta jedna ma i akcenty energiczne, a nawet parodystyczno-satyryczne.
Przedstawienie, jakie widziałam w 20-leciu, było bardziej realistyczne
i odkoturnowane. Po prostu kilku generałów zamiast być na polu bitwy
kłóci się nieporadnie. Wysłaniec klęski kończy sztukę - stojąc z salutu-
jącą ręką w absolutnym milczeniu. W tym milczeniu jest cała wymowa
sztuki. Tutaj to wszystko znikło.
  Dejmek zrobił to dla telewizji. Pokazał tylko głowy w interesujących
zbliżeniach. Poprzeplatał to rysunkami Wyspiańskiego (i to do "Achil-
leis"', zdaje się). Wysłaniec - żołnierz z pola bitwy (zazwyczaj grali tę
milczącą scenę wielcy aktorzy) ukazuje się jako obszarpane nogi, prze-
chodzące w rysunek Wyspiańskiego - głowy do tej postaci. Sztukę koń-
czą żenujące lamenty kobiet, które w dodatku zimą, w źle na pewno
ogrzanym salonie i w czasie bitwy pod Olszynką Grochowską występu-
ją w balowych sukniach, obnażone do połowy biustu. W sumie wraże-
nie raczej nudne i śmieszne. Szkoda. Tę sztukę można było dużo lepiej
pokazać. Lepiej nawet, niż była napisana.

# Wyspiański nie ilustrował Achilleis; mowa o jego rysunkach do Iliady.


  29 XI 1960. Wtorek
  W nocy sięgnęłam na półkę za łóżkiem, trafiłam na dzieła Wyspiań-
skiego i przeczytałam "Warszawiankę". Nie, to jest jednak (i było za-
wsze na mój gust) bardzo koturnowe. I zabawne, jak pamięć przestawiła
mi obrazy. Przysięgłabym, że pojawienie się starego wiarusa salutujące-
go w wymownym znilczeniu kończy sztukę. Tymczasem pojawia się on
istotnie w jej środku - i to inscenizacja Schillera (?) zrobiła tę scenę tak
wymowną. U Wyspiańskiego sztuka kończy się jak u Dejmka żałobnie
patriotycznym szczebiotaniem dwu panien. Tylko w scenariuszu nic
o tym, że były w lutym, w małym podwarszawskim dworku tak obnażo-
ne. Nie, z tej sztuki tylko inscenizacja może zrobić rzecz dziś jeszcze
strawną. Ale w czasach tamtej rosyjskiej niewoli to musiało robić wra-
żenie, choć jest raczej demaskatorskie niż rekonfortujące.


  1 XII 1960. Czwartek
  Miarą wolności i demokracji jest też, ile wolno pisać przeciw własne-
mu krajowi. Przypadkiem wpadł mi w ręce ów polski dodatek "Journal

106 107



de Geneve" przy "Życiu Warszawy"'. Więc "Życie Warszawy" powa-
żyło się nie puścić mego kawałka o młodych pisarzach, pisanego na ko-
rzyść obecnej Polski, a bez zarumienienia się ze wstydu wydrukowało
dodatek szwajcarski, w którym każdy artykuł krytycznie omawia
Szwajcarię, a na czele numeru jest wiersz Darrenmatta: "Do mojej oj-
czyzny"z, w którym są takie oto ustępy:

  O Szwajcario, Don Kichocie narodów! Czemuż muszę Cię kochać!
  Jakże często wznoszę przeciwko Tobie, pobladły i z wykrzywionym
obliczem, pięść zaciśniętą!
  Niby kret chronisz skarby swoje. Zetleje, coś ukochała, i ostanie się
tylko to, czym pogardzasz.
  Kocham Cię inaczej, niźli chcesz, by Cię kochano.
  Nie podziwiam Ciebie. Nie popuszczę chwytu zębów moich niby
wilk, który się w Ciebie wgryza.
  Depcząc sytość Twoją, wyszydzam Ciebie w niegodziwościach Two-
ich.
  Nie wzruszam się przodkami Twymi, ziewam, skoro o nich posłyszę.
  Nie kocham Cię, jaką jesteś ani jaką byłaś, lecz możliwości Twoje
kocham. . . itp.

  Strasznie mnie przygnębia i deprymuje nachodzenie na Polskę nowe-
go okresu czarnej ciemnoty i umysłowej nocy.
  Shzsznie też p. Jerzy nazywa w liście ostatnim genewski dodatek
"Życia Warszawy" postnym i nudnym jak flaki z olejem, tak że nawet
Brandys ("list do Pani Z.") "wygląda w tym kontekście jak szynka
w Wielki Piątek".

1"Journal de Geneve - Supplement de ##Życie Warszawy,#",12 XI 1960
z W tłumaczeniu Witolda Wirpszy.


  3 XII 1960. Sobota
  O wpół do dziesiątej otworzyłam radio. Mówił Gomułka do górni-
ków. Od razu poznaje się go po złej gwarowej wymowie ("poznajom",
[słowo nieczytelne]). Ale przede wszystkim, co za straszliwie drętwa
mowa. Zupełny brak poczucia śmieszności. "Wyścig zbrojeń państw
kapitalistycznych jest nonsensem ekonomicznym i zbrodnią zagrażającą
światu wojną" - ale "bomby atomowe i pociski rakietowe Związku Ra-
dzieckiego są gwarancją pokoju". "Kraje kapitalistyczne osiągnęły wy-
soką stopę życiową za pomocą zdzierstwa, wyzysku i grabieży. Obóz
socjalistyczny zyskuje ją za pomocą sprawiedliwości, bez krzywdy" etc.
Boże, Rosja wylała morze krwi i łez i zamęczyła miliony ludzi!


  Komorów. 4 XII 1960. Niedziela
  Spotkał mnie najdziwniejszy wypadek mego życia. Wracałyśmy z
Anną ze spaceru po lesie. Anna mówiła: "Jednak błogosławić trzeba ten
Komorów. Przecież tu dopiero przyszłaś do siebie". - "Tak, od kilku
dni czuję, że zaczynam przychodzić do nadziei wyzdrowienia".
  W tejże chwili na rogu Konopnickiej i Sportowej wypadł skądciś
ogromny wilk, rzucił się na Dyla i zaczął nim tak szarpać, gryźć, dusić,
przygniatać... Dyl skowyczał i jęczał jak nigdy, a tak był oghzpiały, że
nie był w stanie on, taki chybki, mu uciec. Rzuciłam się do tych psów,
żeby Dyla spod kłów tego wilczura wydobyć. To trwało wszystko mi-
nutę. Zaatakowany przez nas laskami wilk znikł. Ja zobaczyłam, że
mam rękę zalaną krwią. Rozorał mi kłem całą rękę na przegubie.


  8 XII 1960. Czwartek
  Rano usiłuję pisać brulion kawałka "Święta we mgle", ale nie wy-
chodzi, wszystko wydaje mi się już raz na zawsze napisane i pisarsko
odkryte. Po południu wizyta Terleckiego i Grochowiaka. Grochowiakl
ma 26 lat i pięcioro dzieci. Jest też odpowiednio mizerny. Sympatyczna
twarz o cienkich rysach.
  Przyszli prosić mnie o coś do noworocznego numeru. [...] Nie byłam
z siebie zadowolona po tej wizycie. Za mało dowiedziałam się o ich ży-
ciu - tych młodych.

  ' S t a n i s ł a w G r o c h o w i a k (1934-1976), poeta, dramatopisarz, prozaik. De-
biutował w 1951 jako poeta w młodzieżowym dodatku do "Słowa Powszechnegó '. Stu-
diował polonistykę w Poznaniu i Wrocławiu. W 1958 wszedł w skład redakcji dwuty-
godnika "Współczesność", w 1959-60 był jego redaktorem naczelnym. W 1. 1961-70
w "Nowej Kulturze", a następnie w "Kulturze" prowadził dział poetycki. W 1973 zastę-
pca redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja". Wydał m.in. wiersze i poematy: Balla-
da n#cerska, 1956, Menuet z pogrzebaczem, 1958, Rozbieranie do snu, 1959, Kanon,
1965, Totentanz in Polen,1969, Polowanie na cietrzeivie, 1972, Allende,1974; utwory
dramatyczne: Rzeczy na głosy, 1966 (m.in. Partita na instrument drewnianv, Szachv,
Chłopcv, Król IV); opowiadania i powieści: I.nmentnice, 1958, Trismus 1963, Karabi-
ny,1965; współautor z J. Maciejewskim antologu Poezja polska, t.l-II,1973.

108 109



  14 XII 1960. Środa
  O piątej - wedle umowy - przyszedł Słonimski. Świetny popis jego
dowcipu. Mordercze opowiadanie o wizycie u Kazia Wierzyńskiego.
"
  On tak strasznie krzyczy: - Halino - woła - on mnie dokucza". Kazio
ma humor bez dowcipu. O poezji jego Sł. wyraża się z przekąsem: "Są
wszystkie akcesoria towarzyszące poezji bez zaistnienia takowej". Opo-
wiada, jak ofiarował Kaziowi książkę z dedykacją: "W dniu spotkania
na szczycie Skamandryta Skamandrycie". Kazio długo się namyślał
i naradzał z żoną, jak mu zadedykować "Tkankę ziemi". Wreszcie przy-
niósł z triumfem dedykację: "W dniu spotkania na szczycie Skamandry-
ta Skamandrycie". Obu nam z Anną przypomniało się opowiadanie St.
o Waciu Stempowskim, któremu kazano napisać przykład na zdanie
proste niezłożone - np. "Chłopiec poszedł do lasu". Długo namyślał się,
  y p "
wreszcie napisał: "Dziewcz nka oszła do lasu.
  Słonimski wspaniale naśladował Władysława Grabowskiego, opo-
wiadając o sławetnej pamięci zerwaniu przedstawienia "Wieczoru
Trzech Króli" - z powodu jego upicia się w sztok. Jak siedział na sce-
nie, bełkotał jak Chudogęba: "Teraz ja" albo "Tiepier ja". Potem jesz-
cze lepiej, wprost genialnie - Tadeusza Brezę. Okazuje się, że jest "nie-
wyżytym aktorem".
  Pożegnałam go słowami: "Dziękujemy za humor z dowcipem".


  17 XII I 960. Sobota
  Dnie są ciemne jak zmierzchy i całkiem nieruchome. Taka bezwie-
trzność u nas niezmiernie rzadka. Cały czas poram się z tym kawałkiem
"Święta we mgle".
  O jedenastej skończyłam'. Do dwunastej wciąż jeszcze to sceptycz-
nie czytałam, dziwiąc się, że tyle błędów maszyny. Odzwyczaiłam się
pisać na maszynie. Zasnęłam o wpół do drugiej - nie bez satysfakcji, że
jeszcze coś potrafię skończyć.

  # W związku z prośbą "Przeglądu Kulturalnego" o jakiś tekst do numeru świąteczne-
go Dąbrowska napisała (na podstawie dziennika okupacyjnego) nowy fragment od daw-
na nie ruszanej powieści. To właśnie Święta we mgle, opublikowane w "Przeglądzie..."
1961, nr 1 jako fragment powieści, sprowokowały redakcję do propozycji druku tej po-
wieści w odcinkach, a więc odegrały w końcowej fazie historu Przygód czfowieka my-
ślącego rolę rozstrzygającą.




110

  20 XII 1960. Wtorek
  Do powrotu p. Hani, pisząc całe przedpołudnie, skończyłam kawałek
do "Współczesności" zatytułowany "Conrad skandaliczny"' - co wpra-
wia mnie w dobry humor. Zwłaszcza że i ogólny stan zdrowia się nie
pogorszył. To wydaje mi się niemal cudem, ale moje zdrowie jest teraz
lepsze, niż było kiedykolwiek od półtora niemal roku.

  # M. Dąbrowska - Conrad skandaliczny, "Współczesność" 1961, nr 1; przedruk
w: Szkice o Conradzie, wyd. II uzupełnione,1974.


  27 XII 1960. Wtorek
  W drugie święto byłam o dziesiątej na mszy. Msza przy ołtarzu była
cicha - chór śpiewał kolędy, ale też trochę fałszował. Kościół wtórował
fałszywie tylko kolędom "Bóg się rodzi", "W żłobie leży" i "Przybieżeli
do Betlejem pasterze". Innych już nie znają. Kazanie wygłosił, zdaje
się, stary proboszcz, w tłoku nie widziałam. Mówił defetystycznie, wzy-
wał do aktywności religijnej, jakby komunista wzywał do aktywności
partyjnej. Ewangelia była o św. Szczepanie, pierwszym męczenniku
Kościoła. Ze mszy poszłam do Toli Pęskiej.


  28 XII 1960. Środa
  Święta minęły cicho, spokojnie, z wyjątkiem tych zakłóceń przynie-
sionych z zewnątrz: radio i światło.
  Trochę jakieś zrezygnowane święta, na nic specjalnie przyjemnego
nie nastawione. Anna mówi: "Przestałam czekać. Przestałam w ogóle na
cokolwiek czekać". Smutne tojakieś.
  I melancholijne listy do nas obu od Hernasa. Skończyła się dawna
uliczka Lindego. Już po ciemku z Anną trochę na spacer. Trochę mi do-
lega, że właśnie lepiej się czując spędzam dnie jedynie na czytaniu.


  29 XII 1960. Czwartek
  Mam dziwne demaskujące mnie zapomnienia. 27 grudnia wieczorem
zadzwoniła z Krakowa Hanka Olczakowa. Jej matka umarła tego dnia
po operacji raka. Podobno chciała leżeć w Warszawie. P. Hanka prosi,
żebym zatelefonowała do Iwaszkiewicza, aby wyjednał pogrzeb na Po-
wązkach Wojskowych (świecki cmentarz). 28 rano zadzwoniłam do Ja-


111



rosława. Już wiedział, dzwonił do Gisgesa i miał dzwonić do Kraśki
z KC'.
  I zaraz na śmierć o tym wszystkim zapomniałam, takjakby pani Jani-
na już dawno dla mnie nie żyła. Mam niewierne serce, które pogrzebało
już wszystkich przecież żyjących ludzi z mego dawnego czasu. Umarł
już i ten czas. A jednak jeszcze nie na tyle, żebym mogła zrobić z niego
tworzywo powieści.

  # W i n c e n t y K r a ś k o (1916-1976), działacz polityczny, dziennikarz. Ukończył
studia prawnicze na USB w Wilnie. Podczas wojny pracował jako robotnik rolny. Po
wyzwoleniu pracował w redakcji "Dziennika Bałtyckiego", następnie redaktor naczelny
"Kuriera Szczecińskiego", "Głosu Wielkopolskiego", "Słowa Ludu", "Gazety Poznań-
skiej". Od 1948 w PZPR, od 1959 członek KC. Od 1954 sekretarz propagandy, a w
końcu I sekretarz KW PZPR w Poznaniu. W 1. 1960-71 kierownik wydziahz kultury
KC PZPR. Następnie wicepremier, a od 1972 członek Rady Państwa. Od 1974 sekretarz
KC PZPR.



  30 XII 1960. Czwartek
  Zaczęłam wreszcie ponownie przepisywać "Dzienniki" (1956 rok).
Chcę opracować na nowo "Skórkę od słoniny". Ciągle ciemno a ciem-
no. Nabrałam zwyczaju czytywać nocą do 1-2 godziny. Przeczytałam
Faulknera "Światłość w sierpniu". Wciąż rotmistrz Blunt przychodzi na
pamięć. I ta "conradowska" obsesja wierności przegranej sprawie, wid-
mom przegranej sprawy.
  Czytam "Urząd" Brezy. Też świetna powieść. Co za szatańskie wy-
konanie. Przecież ten urząd sądu kardynalskiego działa ściśle jak nasza
partia, nasze UB. Świetny pensjonacik skwaszonych emigrantów. Cza-
sem popadam w półsen i wtedy tworzę dalsze zdania powieści. Otwie-
ram oczy i na próżno szukam ich na kartkach książki.


  31 XII 1960. Piątek
  Wysłałam list do prof. Zorina', kierownikajakiejś stacji doświadczal-
nej południowych owoców. Jest tam cytrusowe "drzewo przyjaźni", na
którym zaszczepiają gałązki coraz innych odmian na cześć coraz innych
ludzi. Uczestnik polskiej wycieczki przywiózł mi miniaturę noża ogrod-
niczego, którym zaszczepiono gałązkę imienia mojej siostry, Jadwigi
Szumskiej. Prof. Zorin czytał "Pielgrzymkę do Warszawy". To dziwnie

wzruszający wypadek, a jednak i on mętne jakieś znajduje w moim ser-
cu echo.
  Cóż stąd, gdy nie mogę już o tym Jadzi powiedzieć. Ale odpisałam
z największą serdecznością i podziwem. I cóż, prawdą jest, że w Polsce






















nikt niczym Jadzi nie uczcił. Tylko w tym dalekim Soczi - gdzie miesz-
kiwał Stalin - tak chciana uroczystość. Paradoks.
  Anna przywiozła wiadomość, że pogrzebu Mortkowiczowej w War-
szawie nie będzie, ale nie wie dlaczego. Dziwna i przykra jest sytuacja,
bo nawet nie wiadomo, kiedy będzie pogrzeb w Krakowie2.

  lFiodor Michajłowicz Zorin(1904-1967),uczonysadownik.Po
ukończeniu technikum rolniczego w Riazaniu trafił do ośrodka prowadzonego przez
I. W. Miczurina. W 1928 przeszedł jako specjalista sadownik do Urzędu Ziemskiego
w Kozłowsku, uczestniczył w kolektywizacji. W początku lat trzydziestych pracował
w Okręgowym Urzędzie PóhZocno-Osetyńskim i równocześnie studiował w Instytucie
Rolniczym w Gorsku. Od 1933 rozpoczął pracę w stacji doświadczalnej kultur poh>-
dniowych i subtropikalnych w Soczi jako kierownik selekcji; wyhodował nowe rodzaje
śliw, cytrusów, drzew figowych i orzechowych. Gdy stację doświadczalną objął Instytut
Badawczy, jako kandydat nauk, został w nim starszym pracownikiem naukowym. Napi-




8 - Dzienniki, t 4 1 13

Fiodor Michajłowicz Zorin, Soczi,1967



1961

































sał wiele prac naukowych oraz broszur i artykułów popularyzatorskich. Był deputowa-
nym do rady miejskiej Soczi i członkiem władz Krasnodarskiego Towarzystwa Nauko-
wego.
  W 1940 przyjął się zwyczaj, iż nowe szczepy na pierwszym wyhodowanym przez
F.M. Zorina cytrusie zaczęto poświęcać rozmaitym ludziom. Z czasem do Soczi płynąć
zaczęły ze świata różne pamiątki, a wokół spontanicznie powstałego muzeum posadzo-
no 36 drzew poświęconych pamięci całych narodów, m.in. polskiego. Gdy Dąbrowska
przypadkiem dowiedziała się, że jeden ze szczepów "drzewa przyjaźni" nosi imię jej
siostry napisała list do F.M. Zorina; między pisarką a uczonym sadownikiem wywiąza-
ła się korespondencja, przechowywana w muzeum w Soczi (por. reportaż Marka Jurko-
wicza - Gafązka mandarynki. Marii Dąbrowskiej listy do Soczi, "Trybuna Ludu" 1984,
nr 282).
  2 Janina Mortkowiczowa pochowana została w Krakowie na Cmentarzu Rakowic-
kim. Dąbrowska napisała o niej wspomnienie pośmiertne pt. Działalność bezjubileuszu,
"Życie Literackie" 1961, nr 6; przedruk w PR, t. I,1964.

  3 I 1961. Wtorek
  Potrzebuję snu i lubię spać, a jednak w nocy nie mam ochoty spać,
jakby za mało było przede mną życia, żeby zużywać je na sen. Czasem
zasypiam przy lampie i budzi mnie łoskot książki wypadającej mi z rąk
na podłogę. Często na dobre zasypiam koło trzeciej, czwartej. Nie bu-
dzę się teraz wcześnie, jak przez całe życie. Bywa, że budzę się o ós-
mej. Jestem przesycona barbituranami i gęsto, i często najawie majaczę
myślami lecącymi samopas.
  Już wiem, dlaczego ja tak niechętnie śpię w nocy. Podsypiam tylko
od czasu do czasu. Bo tylko wtedy jestem sama i wiem, że nikt nie wej-
dzie do mego pokoju. Wykorzystuję to błogie szczęście.


  7 I I 961. Sobota
  Skończyło się moje szczęście. Całą noc miałam 37,7". To znów ta ta-
jemnicza niby grypa, od której zacznie się pewno nowy cykl chorób.
  Już tyle było we mnie nadziei i nagle wszystko zaczyna się znów
przedstawiać jako sytuacja bez wyjścia. Nie dostanę tu nikogo do domu,
p. Hania się załamie. Nigdy już nie wyzdrowieję. Będę musiała sprze-
dać dom. Nie wiem, gdzie się na resztę lat podzieję?
  Zapomniałam odnotować jednej rzeczy, która bardzo zaważyła na
moim "komorowskim" samopoczuciu. Kiedy w okresie świąt poszły-
śmy z Anną naszą "klasyczną" drogą do lasu - nagle katastrofa.
  Najpiękniejsza część lasu, wspaniały starodrzew dębowy wycięty!
Leżą pnie, nawet krzewy powycinane. Pustynia po miejscu, które od-
kryłyśmy jako największy powab Komorowa, jako najpiękniejszą część
lasu. Jak to możliwe - gdy mowa o zadrzewianiu, zalesianiu - tak bar-
barzyńsko i całkowicie wyciąć wspaniały las. Tam najwięcej kosów
i wilg, i szpaków gwizdało. Jakże piękne były te dęby. One - nie dom-
były prawdziwą moją własnością w Komorowie. Skradziono mi, znisz-
czono ten cudny las - i to już na zawsze. Już nikt z nas nigdy nie zo-
baczy tych dębów. Płakać mi się chciało z bezsilnego gniewu i smut-
ku.




114 115

"Drzewo przyjaźni" w Soczi; szczep z tabliczką: "Ku
pamięci Jadwigi Szumskiej - bohaterki Podziemia War-
szawskiego. Poland 1959". Fot. M. Jurkowicz



  8 I 1961. Niedziela
  P. Marysia' przywiozła posegregowane przez nią pudło z moimi
dawnymi fotografiami, przy których trzeba było ustalić daty i miejsca.
Trwało to do czwartej i trochę mnie zmęczyło.
  Dałam p. Marysi czek na 1000 złotych na koszta fotografowania
Henryka i jego obrazów.

" Maria Szypowska







"# ł

  9 I 1961. Poniedzialek
  Dzisiaj uroczy Jurek Jodko' przyniósł radio. Tamten partacz, kuzyn
tutejszej fryzjerki, popsuł je tak akuratnie, że połamała się jakaś płytka
i pękła cewka. Niestety, młody Jodko nie mógł nigdzie dostać tych czę-
ści. Fabryki dająje tylko dla punktów obsługi radiotelewizyjnej, a te nie
chcą ich odprzedawać, gdyż to ich główny atut, że je mają. Młody Jod-
ko więc sam wszystko połatał, pokleił, polutował i radio gra teraz, jak
nigdy nie grało, nawet zaraz po kupieniu. Ale mówi, że to nie jest moc-
ne i trzeba się liczyć z tym, że zawsze może znowu nawalić.
  Kiedy zapytałam, ile mu jestem winna, powiedział: "Osiemdziesiąt
złotych". - "To niemożliwe. Pański poprzednik, od razu jak wszedł, po-
wiedział: To będzie kosztowało 180 zł". Roześmiał się, ale nie chciał
przyjąć więcej jak sto zł, czuję się, jakbym go oszukała.

' J e r z y J o d k o, elektronik, wówczas asystent Politechniki Warszawskiej


  I I I I 961. Środa
  Dziś skończyłam przepisywać i skracać "Dzienniki" za czas od maja
" do września 1956 r. W powojennej epoce mojego życia to był chyba
  najszczęśliwszy okres, a w każdym razie od śmierci St.
  P. Kowalska' przysłała mi książkę Jerry Allen o Conradzie pod pre-
  tensjonalnym tytułem: "The Thunder and the Sunshine"z. Autorka nazy-
  wa to "biografią Conrada", ale właściwie najbardziej rozbudowany jest
  okres marsylski. Zaletą książki jest szerokie pokazanie zaplecza, tła, czy
, bazy historycznej, literackiej, społecznej, wśród której powstaje twór-
  czość Conrada. Tego nie zrobił nikt, a najmniej Baines.
  Amerykańska autorka, chciałoby się rzec, używa tu niemal metody
  marksistowskiej, która w tym zakresie jest przydatna. Rozszerza, oświetla,
  pogłębia obraz działającej na tych "bazach" wielkiej osobistości, będą-
  cej ważką cząstką kulturalnej "nadbudowy". W szczególności szeroko i
  zajmująco został od tej strony pokazany okres marsylski, rozbudowany
  trochę aż za szeroko i rozpychający książkę, w której reszta biografii
  staje się niewielkim rozmiarami dodatkiem.
  Rozbudowa marsylskiego epizodu miała posłużyć pani Allen do udo-
  wodnienia rewelacyjnej rzekomo tezy, że Rita de Lastaola ze "Złotej
  strzały" - to śpiewaczka opery budapeszteńskiej Paola de Somoggyi,
  Węgierka chłopskiego pochodz#nia. W samej rzeczy - w biografu Con-
  radowskiej Rity są niektóre szczegóły wzięte z biografu Paoli de So-

116 117

Maria Dąbrowska i Dyluś. Fot. A. Szypowski



moggyi (prawdziwe nazwisko Horwath), kochanki i utrzymanki Don
Carlosa Burbona, pretendenta do tronu hiszpańskiego z lat 70. Ale teza,
że ta właśnie osoba była marsylskim romansem Conrada, nie wytrzy-
muje krytyki - już choćby ze względu na chronologię. Don Carlos po-
znał Paolę w listopadzie 1877 roku w czasie podróży na wschód Europy
(był wówczas na froncie wojny rosyjsko-tureckiej), kiedy ją przywiózł
do Europy, była jeszcze prostaczką nie znającą żadnego języka prócz
węgierskiego i odrobiny niemieckiego. Don Carlos zawiózł ją do Pary-
ża, a stamtąd do Anglii. Nie ma żadnych dowodów ani poszlak, aby kie-
dykolwiek była w Marsylii - a tym bardziej w roli wpływowej "karli-
stki"3, w jakiej przybywa tam kilkakrotnie Rita de Lastaola - już bardzo
światowa, na swój sposób wykształcona Dama, dziedziczka fortuny
Henryka Allegre - malarza, kolekcjonera.
  Albo więc Conrad opisał romans fikcyjny, do którego model wziął
z biografii Paoli (ówczesna prasa szeroko się o niej rozpisywała), albo
uderzony pewnym podobieństwem losów ozdobił swoją marsylską ko-
chankę świetnościami późniejszej Paoli.
  Szczegóły biograficzne dotyczące Rity, powtarzające się trzy razy
(w "The Mirror. . . ", "The Sisters" i "The Arrow of Gold") mówią jed-
nak o autentyzmie tej postaci w życiu Conrada. Niepodobna też aż tak
nie wierzyć jego wielokrotnym zapewnieniom, że wszystkie fakty
przedstawione w "Złotej strzale" są autentyczne. W samej rzeczy auten-
tyczne jest nawet nazwisko rotmistrza Blunta. Ale cały epizod marsyl-
ski rozegrał się w roku 1877-78, więc w czasie, gdy Paola dopiero poja-
  ę "P "
wiła si w życiu retendenta.
  Sprawa więc, kim była Rita, pozostaje nadal tajemnicą. Być może
była również przelotnie "I'amie du Roi". Tak samo jak tajemnicą pozo-
stanie sprawa pojedynku, który rzekomo Baines rozstrzygnął defmityw-
nie na rzecz próby samobójstwa.
  Dwie rzeczy szczególnie dziwią w nierozwiązalnej tajemniczości tej
historii.
  Beztroska, z jaką Jeny Allen mówi wciąż o Paoli jako kochance
Conrada w roku 1977-78 - choć dla każdegojasnejest, że z nie znającej
żadnego języka chórzystki nie mogła się już wtedy przeobrazić w świa-
tową damę kilkujęzyczną. I druga, jeszcze dziwniejsza, że fotografia
Paoli de Somoggyi, choć zeszpecona pretensjonalnym strojem i ucze-
saniem, ma rodzaj urody b. podobny do tego, którym obdarzył Conrad
Ritę.
  Możliwe, że jednak wykryje się, czy Paola bywała lub nie w Marsylii

  w owym czasie. Możliwe, że zdołała już wtedy nauczyć się po francu-
  sku, jeśli była tak zdolna i inteligentna.
  Możliwe, że Conrad nie ukształtowaną jeszcze dziewczynę, która by-
  ła pasją jego młodości i najżywszym wspomnieniem miłosnym przez
  całe życie - obdarzył w powieścijej późniejszą biograf#ią. Nałożył nieja-
  ko jej późniejszy portret na to, co poznał w Marsylii. Bo faktem jest, że
: śledził tę biografię bardzo dokładnie aż do śmierci Paoli. I że dopiero po
  jej śmierci odważył się ostatecznie napisać "Złotą strzałę".
# Na to jednak trzeba by znaleźć dowody, że Paola bywała w Marsylii.
  Książka pani Allen takich dowodów nie podaje. Przyjmuje to jako fakt
i oczywisty i równie dowolnie przesuwa fakt poznania Paoli przez Karola
  Burbona na rok 1876.

  # A n i e 1 a K o w a 1 s k a, profesor UŁ, wydała m.in. Człowiek i morze x, twórczo-
ści Conrada,1946, Conrad i Gombrowicz w walce o swoją wybitność,1986.
  2 Jeny Allen - The Thunder and the Sunshine. A biography ofJoseph Conrad, New
York,1958.
  3 Karlistka - tu: zwolenniczka monarchii Don Carlosa, walczącej od 1833 o tron hi-
szpański z partią liberałów, popierających królową regentkę Marię Krystynę. W 1873
ruch ten rozpowszechnił się w północnej i północno-zachodniej części Hiszpanii.


  12 I 1961. Czwartek
  O czwartej po południu ksiądz z kolędą. Wikary, młody i śliczny
  chłopiec - ksiądz Eugeniusz'. "Jak księdza tytułować?" - "Nazywają mnie
  prefektem". Już teraz prefekt "in partibus inf#idelium"2, bo szyto-kryto-
  nie wiadomo, jak i kiedy - lekcje religii w szkołach zostały skasowane.
# Co za nielojalność! Przecież w październiku 1956 zostały oficjalnym
  zarządzeniem wprowadzone.

  1 Ks. E u g e n i u s z R a c i b o r s k i, w 1.1959-62 wikary parafii Komorów, lubia-
ny przez młodzież; przeniesiony do Łowicza, a później na probostwo do Kiernozi.
  # I n p a r t i b u s i n f i d e I i u m (łac.) - przen. piastujący godność nominalną.


  21 I 1961. Sobota
  Anna i Tula przyjeżdżają wcześniej, niż ich oczekiwałam. Andzia
jest teraz dobra i słodka jak miód. Gdybyż zawsze taka być chciała. Tak
się mało teraz widujemy, że prawie mniej, niż kiedy mieszkała we
Wrocławiu. Ja chyba już ze dwa miesiące nie byłam w Warszawie.
Więc wesoła kolacja, ale już nie wychodzimy na spacer i wcześnie spać.

118 119



Na dworze mróz, troszkę śniegu, a na chodnikach przeważnie okropna
gołoledź.
  Gadamy o "Nine Stories" Salingera'. Anna twierdzi, że to jest ilustra-
cja do japońskiej filozofii "Zen"z, która jest teraz bardzo w modzie
w Europie Zachodniej i w Ameryce. Ja widzę tam tylko znakomicie po-
kazane formy obłędu "na co dzień" - w znacznej części spowodowane-
go wojną, towarzystwem okropnych ludzi i niesamowitością dzieci.
Może tylko mały dziewięcioletni Teddy z ostatniego opowiadania re-
prezentuje z przerażającą dojrzałością jakąś filozofię dość mało prze-
konywającą, i zresztą znaną (trochę jak Bradleya3). Najbardziej dziwne,
że przepowiada własną śmierć, a nawetjej rodzaj.

  1 Jerome David Salinger - Nine Stories,1953, (Dziewigć opowiadań, przeł. A. Glin-
czanka i K. Zarzecki,1964).
  z Z e n (jap.: medytacja) - sekta buddyzmu japońskiego, przeniesiona ok. 1191
z Chin do Japonii przez mnicha Eisai.
  3 F r a n c i s H e r b e r t B r a d 1 e y ( 1846-1924), filozof angielski, od I 876 profe-
sor uniwersytetu w Oxfordzie; wyznawca tzw. absolutnego idealizmu (jedyną prawdzi-
wą rzeczywistością, tj. absolutem, jest duch), nawiązujący polemicznie do heglizmu.
W pracach swoich zwalczał elementy sensualizmu, hedonizmu, utylitaryzmu w myśli
angielskiej, głównie u J. Benthama i J. S. Milla. Najważniejsze prace: Ethical Studies,
1874, Principles ofl,ogic,1883, Appearance and Reality,1893.


  22 I 1961. Niedziela
  W Czechowa "Opowieści nieznanego człowieka" jest ustęp przeciw
ironicznemu traktowaniu spraw życia. Właśnie najbardziej antypatyczne
jego postacie mówią o wszystkim z ironią, wszystko wyszydzają. Ironia
jest rodzajem alibi dla ich lenistwa i niezaangażowania się w nic. Żyją,
jak żyją - urzędasy-miernoty, bo życie i ludzie zasługują tylko na cyni-
czne szyderstwo, gruby żart i ironię.
  Uderzyło mnie to, bo dziś ironię wynosi się do najwyższej rangi za-
równo w życiu, jak w sztuce. U mnie w "Nocach i dniach" jest ustęp
trochę pokrewny. Młodszym dzieciom Niechciców wszystko wydaje się
śmieszne i warte jedynie żartu. W tym wypadku to jest alibi dla ich nie
dość realnej inteligencji, braku zainteresowań, lenistwa w poznawaniu
świata. Wszystko jest dla nich śmieszne, bo niezrozumiałe. Niezrozu-
miałe, a więc warte jedynie śmiechu i parodystycznego traktowania.
  Co nie znaczy, abym była przeciw ironii. Ironia jest także samoobro-
ną przed... inwazją, bywa też formą walki o coś.

  23 I 1961. Poniedziałek
  Cały ubiegły tydzień, aż dotąd prasajest pełna wracających z Kanady
  skarbów wawelskich, głównie "wotowanych" przez Zygmunta Augusta
  Rzplitej Polskiej arrasów. (Swego czasu, gdy kampania o zwrot tych ar-
  rasów się zaczynała, "Świat" ogłosił artykuł pod ogromnym tytułem:
  "Rzeczypospolitej polskiej watuję etc." - zamiast "wotuję". I pismo te-
  go nie sprostowało).
; Bardzo się cieszę, że skarby dawnej kultury wróciły do Polski, ale
# wyznaję, że mam zdrożną antypatię do arrasów. Wszelkie wschodnie
# dywany niefiguralne i nie tak zabójczo realistyczne mają większą war-
; tość estetyczną od tych scen realistycznie przedstawionych na arrasach.
  To tylko majstersztyk wielkiej zręczności tkackiej.
  Ale ubezpieczone były w 28 krajach na najwyższą sumę, jaka znana
  jest w dziejach ubezpieczeń. A więc na ponad 30 milionów dolarów.
  Podobno przedstawiają wartość 60 milionów dolarów. Kto te cholernie
  wysokie ubezpieczenia płacił przez cały czas? Przypuszczam, że miało
  to wpływ na bezpieczeństwc i ochronę arrasów, ale w razie ich znisz-
  czenia za żadną przecie sumę odszkodowania nie można by ich ani ku-
  pić, ani odtworzyć.
I Lorentz, zanim jeszcze wiozący arrasy statek "Krynica" przyciągnął
  je do Gdyni, udzielił wywiadu prasowego, w którym twierdzi, że wła-
# ściwie arrasy powinny być w Warszawie, a nie w Krakowie. Ten czło-
  wiek jest zachłanny! I zdaje się, wytargował krakowskim targiem, że
  połowa czy jakaś część ma zostać w Warszawie. Niby dlaczego wszy-
  stko ma być w Warszawie - a poza tym pustynia kulturalna? Tu będą
  w szpetnym muzeum, a w Krakowie - w pięknym zamku królewskim,
  do którego pasująjak ulał.


  26 I 1961. Czwartek
  W poniedziałek wieczorem o wpół do siódmej przyjechał fotorepor-
ter Jałosiński' z fotografiami. - Mój Boże, ci fotografowie uwzięli się
na mnie. Widzę fotografie ludzi równych mi wiekiem albo starszych - są
gładkie; mnie, o której wszyscy krzyczą, że nie wyglądam na swój wiek
- na fotografu podkreślają każdą fałdkę, że wyglądam na nich na sto lat.
  Wczoraj zgryzłam wreszcie resztę korespondencji, a i takjeszcze kil-
ka listów zostało na załatwienie w Warszawie. Stefan Gołębiowski=,
smutny (ułomny) nauczyciel z Bieżunia pod Żurominem, napisał: "W
klasie XI po feriach zaczną się ##Noce i dnie##. Tytuł na czasie z akcen-

120 121



tem czy pierwszeństwem nocy, gdyż od dni dłuższe. Nocne kontempla-
cje więcej powieści odpowiadają niż światło dnia słonecznego. W kraju
chorującym na niepokój Barbary jakże nam potrzeba Bogumiła, który
by umacniał w nas wiarę w życie".
  Zauważył Barbarę! Żaden z krytyków ani historyków nigdy nie zain-
teresował się Barbarą, na której przecie stoi cała powieść. Barbara to
matka naszych czasów, ludzi naszego czasu. To pierwiastek nocy
w "Nocach i dniach". To protoplasta wszystkich (czy jedna z nich) alie-
nowanych, kwestionujących i podejrzewających życie, jego sens, war-
tość i bezpieczeństwo. Jeśli ja sama traktuję ją z lekką nutą ironii i dys-
tansem, to samoobrona przed zbytnim solidaryzowaniem się z jej niepo-
kojem.

  # A 1 e k s a n d e r J a ł o s i ń s k i (ur.1931), fotoreporter, fotografik. Ukończył fi-
lozofię na UW. Pracował dla wielu pism, zwłaszcza "Sztandaru Młodych", "Kultury",
"Rzeczypospolitej" i "Polityki".
  Był sąsiadem Dąbrowskiej w domu przy A1. Niepodległości. W Komorowie robił fo-
toreportaż o Dąbrowskiej dla "Zwierciadła"; po jego publikacji pisarka odezwała się li-
stownie.
  2 S t e f a n G o ł ę b i o w s k i (1900-1991), nauczyciel, literat, thimacz, działacz
społeczny. Ukończył studia humanistyczne na UW. Z zawodu nauczyciel; po wyzwole-
niu dyrektor liceum ogólnokształcącego w rodzinnym Bieżuniu. W 1. 1957-65 poseł na
Sejm. Debiutował w 1936 na łamach "Skamandra" jako poeta. Wydał m.in. poezje:
Kłos śmierci,1937, Trud, 1953, Alter ego,1964, Bez opamiętania,1969, Mafe poematv,
1973; opowiadania: Stworzenie,1972. Tłumaczył m.in. Pieśni Horacego,1972.


  31 I 1961. Wtorek
  Po południu jadę na Łowicką 52 do pp. Robinsonów', którzy mnie
zaprosili na "Makbeta". Z wyjątkiem "Króla Leara" nie lubię innych hi-
storycznych tragedii Szekspira. A nie wyłączając "Hamleta" wszystkie
sztuki Szekspira wolę już czytać niż oglądać. Mówią, że teraz, kiedy
znów w całkiem nowej postaci zjawiło się zagadnienie władzy i walki
jednostek o władzę - "Makbet" znów nabrał rumieńców życia, i że to
znów gra, nawet w tym skrytykowanym przedstawieniu Korzeniewskie-
go. To dziwne, ale tak jest. Dziś znów jak za dawnych wieków, jak za
królów - idzie walka na śmierć i życie o władzę jednostki lub przeciw
władzy jednostki.
  Dzisiejsze lady Makbet nie uśmiercają przeciwników, ale pani Go-
mułkowa może zażądać uśmiercenia satyrycznego kabaretu "Koń" albo
satyrycznego programu w telewizji.

  Jakoś u nich jako tako mi się mówiło po angielsku. Anglicy dziwili
się, dlaczego wyprowadziłam się z Polnej, gdzie jest sławny Polna-mar-
ket, który oni nazywają supermarket. Pojechaliśmy w siedem osób jed-
nym autem do Teatru Narodowego. Po drodze p. Klinge# chwalił bar-
dzo mój przekład Pepysa, że taki adekwatny z oryginałem, aja wstydzi-
łam się jak piekło, że tak fatalnie mówię po angielsku. It's a disaster for
a writer not to be able to say all he will3.
  Przedstawienie bardzo dobre. Ale w miarę zmęczenia coraz gorzej
mówiłam po angielsku. To mnie deprymowało tak, że już nie miałam si-
ły jechać do ambasady na buffet supper.

  i Państwo Robinsonowie byli w owym okresie pracownikami British Institut w War-
szawie.
  2 K r z y s z t o f K 1 i n g e r (1924-1982), dziennikarz, thimacz. Studia psychologii
odbył w W. Brytanu. Pracował jako kierownik dziahi w "Polish Perspectives". Przethi-
maczył wiele powieści z angielskiego.
  3 I t's a d i s a s t e r... (ang.) - Jest wielkim nieszczęściem dla pisarza, gdy nie mo-
że powiedzieć tego, co chce.


  1 II l961. Środa
  Najprzyjemniejsza rzecz spotkała nas wieczorem. Poszłyśmy we trzy
z Tulą na film do "Stolicy" wiedząc tylko, że idziemy na sławnego
aktora Guinnessa.
  Okazało się, że film "The Horse's Mouth" - niewłaściwie przetłuma-
czony "Koński pysk"' - jest według powieści Joyce'a Cary'ego (którą
niedawno czytałam w polskim przekładzie pod równie niewłaściwym
tytułem "Z pierwszej ręki")z. Świetny film i znakomity aktor. Wolę to
od Szekspira...

  ' Koński pysk (ang.), 1958, scen. wedhig powieści J. Cary'ego Alec Guinness, reż.
Ronald Neame, główny aktor Alec Guinness.
  z Joyce Arthur Lunel Cary - The Horse's Mouth, 1944 (Z pierwszej ręki, przeł.
W. Komarnicka,1960).


  2 II 1961. Czwartek
  Rano w banku po pieniądze. Anna dostała z PIW-u 10 tysięcy i ofia-
rowała się przez ten miesiąc finansować dom na Niepodległości, co
mnie szalenie ujęło i rozczuliło. Swoją drogą zaraz kupiła mi jako pre-
zent fiołek alpejski i grzebień.

122 123



  P. Markowska dała nam do przeczytania książkę Czajki "Lecę
w świat"'. Ta starucha żyje na zasadzie "wariackich papierów" i na tej-
że zasadzie pisze. I koniec końców napisała książkę o emigrantach, ja-
kiej nikomu innemu by nie puszczono nawet w tak humorystycznym
tekście. Jedzie niby to bez pieniędzy - i nawet z ubogiego Józia Cza-
pskiego zdołała wydusić 2 tysiące złotych [?). Jedzie do Urugwaju do
rodzeństwa, które potem strasznie opieprza, utrzymywana przez daw-
nych kochanków i jakieś tłumy entuzjastów obsypujących ją zbytkow-
nymi darami. Czytam to do późna w noc. Bardzo zabawna lektura i bar-
dzo żydowska.

1 Izabela Czajka-Stachowicz - Lecę w świat,1956


  5 f11961. Niedzieła
  Czytam Manna "Jak powstał ##Doktor Faustus""'. On też w 70 roku
życia był ciężko chory - w depresji i upadku sił witalnych. Ale napisał
wtedy "Doktora Faustusa" !
  Zapomniałam zapisać, że w sobotę przed południem zdążyłam jesz-
cze być u Erazmów. Zawsze u nich czyściutko, schludnie i co to za nie-
zwykli starcy. Całkiem niezależnie od starości i od jakichkolwiek rze-
czy zewnętrznych. On ma 77 lat, ona grubo ponad osiemdziesiąt. Mają
emeryturę Erazma i ona 1000 zł pensji dla zasłużonych. Żyją w jednym
pokoju, w którym jest zawsze coś z artyzmu schludnej bohemy. Pogod-
ni. Jeszcze czasami chodzą do kina i teatru. Na wystawy. Zupełna zgoda
na obecną ich postać życia. Zawsze mają entuzjastycznych przyjaciół,
nawet młodych. I mimo wszystko - nawet już nie u Wacków, a zawsze
u nich wieje czymś z mojej młodości. Są niezniszczalni. Na stole "Roz-
mowy" Eckermanna, które Erazm sobie kupił. Wedle zapisów - od koń-
ca wojny kupił około 1000 książek. Ona pisze książkę popularną o ma-
larstwie. Wyszłam pod ożywczym wrażeniem.

  " p
  Mann w swoim: "Jak owstał ##Doktor Faustus" isze m.in.: "W
kraju (tj. w USA) panowała nienawiść do Żydów, Rosjan, Anglików-
tylko nie do Niemców, z którymi należało wojować" (str. 88).

  1 Tomasz Mann - Jak powstał "Doktor Faustus". Powieść o powieści, przeł. M.
Kurecka,1960.

  6111961. Poniedziałek
  Pani Jakubowska' funkcjonuje bardzo poprawnie. Siadam więc do
maszyny, pewna cichego przedpołudnia. Ale wciąż mi przerywają.
Przyszedł listonosz, który nigdy nie zamyka za sobą furtki, zaraz więc
uciekł Dyl. Przyszedł ogrodnik, że chce już przycinać drzewka. Telefo-
nował "Przegląd Kulturalny", że chce zapowiedzieć moją powieść, bo

  "
to dla nich "wielka reklama. Nie zabroniłam stanowczo, ale u rzedzi-



























łam, że to jeszcze nieprędkoz. Może to będzie ten bodziec, którego mi
potrzeba, żeby wreszcie coś zrobić z tą powieścią?
  Anna jest teraz tak ujmująca i dobra, że to wprost nie do wiary. I to
także mnie trwoży. Zaznawać jeszcze szczęścia domowego, wydaje mi
się czymś niebezpiecznym. Każda pomyślność losu zdaje mi się zagro-
żona czymś nieoczekiwanym i złym. Skąd zaczerpnąć odrobiny beztro-
ski?

124 125

Sekretarzyk, przy którym pisarka pracowała w Komorowie,1961. Fot. A. Jałosiński



  Czytam "Doktora Faustusa" po polsku. O ile dobrze pamiętam orygi-
nał - przekład nie jest bez usterek. Muszę to porównać z oryginałem,
przynajmniej jeden rozdział.
  Prześliczny dzień szafirowy i biały z małym przymrozkiem, ale by-
łam tylko na krótkim spacerze z Dylem-włóczęgą na smyczy.

  1 W ł a d y s ł a w a J a k u b o w s k a, w pierwszych latach mieszkania Dąbro-
wskiej w Komorowie jej codzienna dochodząca pomocnica domowa.
  2 Zapowiedzi wówczas nie dano. Pojawiła się ona dopiero na tydzień przed rozpo-
częciem druku powieści ("Przegląd Kulturalny" 1961, nr 41 z 12 X 1961).


  7 II 1961. Wtorek
  Rano poboliwa mnie głowa. Wstaję o ósmej. Mimo kiepski stan sia-
dam do maszyny i robię brulion nowej serii "Szkiców o Conradzie".
Tym razem o fatalnym przekładzie powieści "The Suspense"'.
  Czytam z pasją polski przekład "Doktora Faustusa". Ciekawe. Mimo
całego znaczenia, jakie miało dla mnie pisarstwo Conrada, nie byłabym
w stanie ulegać jego wpływowi - i zaledwie tylko jednemu rozdziałowi
"
  Nocy i dni" przypisuję ten wpływ. Ale jeszcze teraz w głębokiej staro-
ści byłabym w stanie ulec wpływom i czarowi Tomasza Manna. Bo mi-
mo wszystko nie ma wielu pokrewieństw między mną i Conradem, a są,
owszem, pokrewieństwa między mną a Tomaszem Mannem.

  # M. Dąbrowska -Pisane zprzykrością, pierwodruk "Życie Literackie" 1961, nr 10;
przedruk w: Szkice o Conradzie, wyd. II uzupełnione, I974.


  811 I961. Środa
  O wpół do dziesiątej siadam do przepisywania brulionu o przekładzie
Conradowskiego "Suspense". Do obiadu zaledwie wybrnęłam ze wstę-
pu. Po południu śpię trochę i czytam "Doktora Faustusa". Nie pamięta-
łam, że tam jest iście Gombrowiczowski ustęp o "potędze niedojrzało-
ści" (w dyskusjach studentów z Halle). Od piątej do ósmej popycham
krytykę przekładu "Suspense". Koniec końców zrobiłam dzisiaj trzy
stronice maszynopisu. Powinny dojść do tego jeszcze dwie. Jutro chyba
skończę.
  Wieczorem telefonowała Anna. Jest oburzona, że znowu zajmuję się
Conradem, a nie powieścią. "Znienawidzę tego Conrada, po co o nim
piszesz? Ty samajesteś Conradem".

  A ja jeśli porzucę te parę dawno przygotowanych tematów, to stracę
resztę zaufania do siebie.


  10 II 1961. Piątek
  Czytam "Doktora Faustusa" (polską wersję). Nie pamiętałam, że tam
cała treść "Wybrańca" jako temat do kompozycji muzycznej jest opo-
wiedziana.
  P. Hania przywozi korespondencję. "Who's Who?", międzynarodo-
wa encyklopedia angielska, przesyła mi wycinek o mnie do korekty, ew.
dopełnienia, gdyż z powodu jubileuszowego numeru (25-lecie) dają no-
we wydanie encyklopedii. Mój Boże, nasze encyklopedie w ogóle nie
przedstawiają tekstów żyjącym autorom.


  Warszawa.14 ( ?) II 1961. Wtorek
  Rano przeczytałam w "Życiu Warszawy", że teatr Skuszanki dziś
także daje przedstawienie "Radości z odzyskanego śmietnika" (według
"
  Generała Barcza" Kadena-Bandrowskiego)1, i nagle poczułam zu-
chwały jak na moje siły pomysł uzyskania biletów na to przedstawienie.
Czegoś wydało mi się, że powinnam to zobaczyć.
  Po raz pierwszy od czasu trapiących mnie chorób czułam się młodo,
wesoło i przedsiębiorczo. Po przyjeździe do domu p. Hania niebawem
wyruszyła po bilety i już dziesięć po siódmej byłyśmy w Teatrze Pol-
skim, tak że miałyśmy jeszcze czas przejrzeć program.
  Co za paradoks. Do programu dodano fotokopię numeru "Żołnierza
Polskiego" z dnia 15 grudnia 1918 roku. I oto cała widownia - przed
każdą twarzą arkusz - zaczytana w legionowy wariant Mazurka Dąbro-
wskiego z refrenem:

Marsz, marsz Piłsudski,
Prowadź na bój krwawy,
Pod twoim przewodem,
Tryumf naszej sprawy.

  Na drugiej stronie wydrukowano stronicę z "Polski Zbrojnej" ze sty-
cznia 1939 roku. Tu już dano dowolny fotomontaż dodając teksty pod
kątem satyry. [. . .]
  W przerwie Brzechwa powiedział krzywiąc się: "Bardzo myszką trą-

126 127



ci". Jest to oficjalna opinia o tym przedstawieniu, które, mimo całą saty-
ryczność wobec początków drugiej niepodległości, nie w smak jest sfe-
rom partyjnym.
  A przedstawienie było niezwykle interesujące. Może najbardziej "no-
woczesne" z tych, jakie ostatnio widziałam. B. dobra strona dekoracyj-
na Szajny, ciekawa ilustracja muzyczna. Jest to chyba owa muzyka kon-
kretna (Jerzego Kaszyckiego), złożona z szumów, szmerów, dudnień


























i zgrzytów - a przecież wywierająca silne wrażenie, nowego zupełnie
wykorzystania tonów, i świetnie współbrzmiąca z tekstem.
  Wychodzi się pod wrażeniem, że to jest pamflet na "prise de pouvoir"2.
Wiele elementów tego opanowania śmietnika i chaosu jest zadziwiająco
aktualne po dziś dzień, i to wszędzie. Major Pyć (istotna część każdej
państwowości) doskonale grany przez Pyrkosza3. Generałem Barczem
był Franciszek Pieczka, ten sam, co wspaniale grał w "Geniuszu siero-
cym" rolę Kisiela. Jest to aktor o tak nobliwej postaci, tak szlachetnym

geście i tak wspaniałej dykcji i pięknego głosu, że mimo elementów
groteski i deformacji pozostawia wrażenie raczej dodatnie, choć tragicz-
ne - co wprawia we wściekłość dzisiejszą recenzentkę "Życia Warsza-
wy"4. "Reżyser i adaptator - pisze - niepotrzebnie wdaje się z tymi ku-
kłami w dyskusje (tzn. przytacza dyskusje Kadenowskie). Każe im pre-
zentować ich racje, wyposaża je jak pełnowymiarowych ludzi". A jed-
nak racje te przebijają poprzez groteskę nieuchronnie, choć są to racje
mnie osobiście antypatyczne. Ale i dzisiaj aparat państwowy jest apara-
tem "brania ludzi za pysk", "tworzenia ścisłych, gładkich, nieubłaga-
nych ram".
  Zastanawiające tylko, jak już daleko odeszliśmy od takiego sposobu
tworzenia powieści. Ci czterej generałowie z Pyciem i Rasińskim u bo-
ku szamoczą się w próżni społecznej. Nie ma tutaj nawet w pobieżnym
naszkicowaniu tego narodu, o którego los idzie. Dziś już niemożliwa
jest powieść polityczna bez ukazania tej żywej "bazy" konfliktów per-
sonalnych. Kaden próbował to pokazać w "Czarnych skrzydłach" i w
"Mateuszu Bigdzie", ale poszło mu z tym o wiele gorzej niż z "Genera-
łem Barczem" - koniec końców najlepszą jego powieścią.
  Ja jednak patrzę na ten utwór poprzez realia mojej młodości. [...]
Przejmująca była dla mnie myśl, co by też [Kaden] powiedział widząc
po czterdziestu latach i w takim kontekście rzeczywistości swoją po-
wieść na scenie? O teatrze marzył zawsze i napisał sztukę "Karty w
tass" z czasu wojny 1919-1920, którą nam głośno czytał i która nam się
nie podobała. Doczekała się premiery w Łodzi i była bolesnym fia-
skiem. Padła po drugim przedstawieniu. Nie była nigdy drukowana i nie
wiem nawet, czy pozostał gdzie rękopis tej sztuki, a miała dosyć prekur-
sorską formę.

  1 Jerzy Krasowski - Radość z odzyskanego śmietnika według powieści J. Kadena-
-Bandrowskiego Generał Barcz, reż. J. Krasowski, scen. J. Szajna, muz. J. Kaszycki,
Teatr Nowej Huty, premiera 18 XII 1960, występ gościnny w Teatrze Polskim w Wac-
szawie.
  2 P r i s e d e p o u v o i r (fi.) - aluzja do tytułu powieści Cz. Miłosza po fiancusku.
  3 W i t o 1 d P y r k o s z (ur.1927), aktor. Ukończył krakowską PWST. Debiutował
w 1954 w Teatrze im. Żeromskiego w Kielcach. W 1.1955-64 gra w Teatrze Ludowym
w Nowej Hucie (m.in. Trynkula w Burzy), 1964-75 w Teatrze Polskim we Wrocławiu
(Cześnik w Zemście, Łatka w Dożywociu, Anzelm w Pier-wszym dniu wolności, Clo
w Końcówce). Od 1976 w Teatrze Polskim w Warszawie (Podkolesin w Ożenku).
  4 M. Kosińska - Rekwizyty przeszłości (Gościnne występy Teatru z Nowej Huty),
"Życie Warszawy" 1961, nr 40.



128 129
Komorów.15 II 1961. Środa
  Rano o wpół do dziewiątej pojechałyśmy z p. Hanią na stację EKD.
Było słońce i błękit, ale jakoś ciemnawo, pejzaż miasta jakby widziany
przez zaciemniające na liliowo okulary. Zobaczyłyśmy paru kolejarzy
z okopconymi szkiełkami patrzącymi w słońce. Przypomniało mi się, że
to miało dzisiaj być zaćmienie słońca widziane w Polsce prawie w dzie-
więćdziesięciu procentach. Kolejarze użyczyli nam szkiełka, zobaczyły-
śmy słońce w postaci sierpa niby księżycowego. I w tym półliliowym
niby świecie, choć już był biały dzień, przebyłyśmy podróż do Komoro-
wa. Ale nie zdawało mi się, aby ktokolwiek z mnóstwa na ulicach
i w kolejce ludzi interesował się tym zjawiskiem lub w ogóle je zauwa-
żył. Nie zauważyła go też Anna, z którą rozmawiałam telefonicznie
wieczorem.
  Prawda, wczoraj był zapustny wtorek, a jednak wracając o jedenastej
z teatru nie zauważyłyśmy żadnego śladu ostatków, żadnego zapustnego
rozbawienia. Boże, co się działo w ostatki za czasów mojej młodości
w Lozannie i Brukseli! Ludność miast szalała w korowodach ulicznych.
Radość i wesołość wymierają na świecie.


  16 II 1961. Czwartek
  Dziś jest 49 rocznica śmierci mojego Ojca. Nie wiem, dlaczego pa-
miętam ją co roku. A nigdy nie odnotowuję śmierci Matki (8 grudnia
minęła trzydziesta piąta). Choć z Matką żyłam o tyle bliżej i dłużej. Nie
odnotowuję też innych moich żałobnych rocznic. Ta jedna staje mi co
roku w pamięci. Pewno dlatego, że to było pierwsze tego rodzaju loso-
we nieszczęście w moim życiu.


  19 II 1961. Niedziela
  Anna i Tula nie przyjechały. Mimo ten nastrój pustej niedzieli #ak
"
puste noce" przy zmarłym) od wczoraj rozłożyłam wszystkie teki
z materiałami do powieści i siedzę nad tym i czytam nie bez przeraże-
nia. Olbrzymi materiał całkiem pierwszego brulionu, kilka drukowa-
nych fragmentów - morze nudy i banału. Kilka rozdziałów dobrych-
jeden z okresu 20-lecia, może ze dwa z powstania.
  Co z tym robić, na Boga, co z tym robić?

  20 II 1961. Poniedziałek
  Wieczorem Anna dzwoniła. Okazało się, że pół Polski wczoraj nie
miało światła o tej samej godzinie. I że o tym było obszernie w "Życiu
Warszawy". Taka jestem zaprzątnięta tym materiałem do powieści, że
to przegapiłam. Ale co to znów znaczy? Anna nie chciała objaśnić,
zniechęcona tym, że ja tego w "Życiu" nie zauważyłam.
  Ja też jestem zniechęcona do siebie. Ocean słów i wszystko nic nie-
warte. Nie mam koncepcji. Nie wiem, czy zrobić z tego trzy powieści,
czyjedną?
  Co z tym zrobić? Od czego zacząć, na czym skończyć? To jest więk-
sza mgławica, niż były "Noce i dnie", kiedy ich treść opowiadałam St.
w roku 1927. Schyłek życia - i od tego czasu nie mogę się zdobyć na
napisanie drugiej powieści. Nie dam sobie rady z tym materiałem, a je-
śli dam - to chyba nad tym zemrę.


  21 II 1961. Wtorek
  Na całe przedpołudnie miałam się zamknąć i przykładnie zacząć
,ostatnie dzieło mego życia". Nic z tego. Przyszli dekarze reperować
dach: przyszedł "ogrodnik" (ten rozgadany człowiek, wściekle zarozu-
miały i którego nie znoszę); przyszedł wreszcie Czesław', żeby powie-
dzieć, że jutro albo pojutrze przyjdzie rąbać drzewo.
  P. Hania i Jakubowska wniosły do mnie stół Anny, na którym poroz-
kładałam teki z tą masą pisanych przez tyle lat brulionów. Stoję nad tym
bezradnie, bez koncepcji, natchnienia, talentu, a tylko z jakimś poczu-
ciem nieuchronnej konieczności skonstruowania czegoś z tej kupy ce-
gieł, którą nagromadziłam. Dlaczego? Na co? Nie mam już pewnej ręki
ani pewnej głowy; nie mam już serca ani płci. Czym pisać? Tylko pa-
mięcią? Czy możliwe jest coś zbudować z tego nic, jakim się stałam. Je-
stem byłym człowiekiem, który ma pisać o rzeczach posępnie wrzą-
cych. - Boże, daj mi w tę wiosnę, wiosnę we mnie. Przywróć mi siły i
zaciekłość, wpraw mnie we wściekłość, w miłość, w czułość - w lodo-
wate zimno wiecznego widzenia.
  Nie mogę wyskoczyć z moich granic epicko-realistycznych, których
  y "
nie znoszę od skończenia "Noc i dni - od lat 26.
  Z czego zrezygnować, co zostawić, co odrzucić? Od czego zacząć?
Gdyby znaleźć pierwsze zdanie i zdanie ostatnie - potoczyłoby się.
Przychodzi mi na myśl, żeby okraść Henryka z tego zwrotu i dać tytuł
"
Kompozycja istnienia". Zapytam go o to. Dlaczego rozdzieliłam matkę

I30 131



na dwie matki i rodzeństwo na dwa cioteczne rodzeństwa? Dlaczego
upieram się znów przy historii rodziny?
  Męka nieopisana, tortura.

1 C z e s ł a w Ś 1 i w i ń s k i, zarobkował dorywczymi pracami


  26 II 1961. Niedziela
  Tak więc ku mojemu zdziwieniu zeszło do niedzieli na przepisywa-
niu 6 stron pierwszego rozdziału, i to takiego, który jest rodzajem wstę-
pu do powieści, mającego objąć czas około 50 lat. Czy nie szaleństwo
i czy to nie będzie znów podobne do "Nocy i dni"? Co ja robię, czy to
ma jakiś sens? I jak ja z tego wybrnę? I kiedy? Wciąż brak koncepcji.
Nie wiem właściwie, o czym będzie ta powieść czy też ta "historia kil-
korga ludzi"?
  Czytam ponownie Manna "Doktora Faustusa". Co za straszliwa
szczegółowość. [...] Gdy rozważam biografię artystyczną i ludzką
Leverkuhna, przypomina mi się mimo woli mowa Surkowa na jednym
ze Zjazdów ZLP. Surkow jest antypatyczny i ortodoksyjny, ale nie taki
głupi. Powiedział wtedy, że wszelkie ekstrawagancje pisarskie, nad-
mierny estetyzm - formy wyobcowujące się z wszelkiego nurtu życia
prowadzą do faszyzmu. A w gruncie rzeczy Mann dowodzi tego same-
go. W dziedzinie polityki przefajnowana inteligencja niemiecka docho-
dzi do zapowiadającego hitleryzm kultu rześkiego barbarzyństwa,
w sztuce nieludzkość, choć i genialna, Leverkuhna wynika z paktu
z szatanem, tym samym szatanem, szatanem tego samego opętania, któ-
re, jak wykłada Mann, przywiodło Niemcy do hitlerowskiej hańby
i zguby.
  Zrobiłyśmy spacer do lasu. Już pod koniec powrotnej drogi, jeszcze
w lesie wypadł jakiś kundlowaty szpic i przy pozorach zwykłego powi-
tania rzucił się na Dyla, od razu wtłoczył go pod siebie i zaczął gryźć.
Anna trzymała mnie za połę, żebym znów nie została pogryziona. [...]
  I tak dzień minął.



  28 II 1961. Wtorek
  Dalej w niepisanej męce nad pierwszym rozdziałem napisanym
w 1950 r. Nie wiem, czy nie pogrążam się w coś, co mnie zapędzi na

brzeg przepaści. Forma powieściowa mi zbrzydła, innej wymyślić nie
mogę, nikt nie wyskoczy ze siebie.


  61111961. Poniedziałek
  Dzisiejszy dzień był też dość wypełniony, bo rano o wpół do jedena-
stej miałam wizytę Poniatowskiego, z którym załatwiałam sprawę mo-
żliwości powrotu Gryziewiczówl z Addis Abeby. Prócz tego opowie-
dział mi, jak się u nas traktuje rzeczy udane. Po Październiku, kiedy
rozlatywały się wszystkie fikcyjne i deficytowe spółdzielnie produkcyj-
ne, Ochab zarządził, że PGR-y, których pracownicy wyrażą na to zgo-
dę, mogą być przez nich objęte jako gospodarstwa spółdzielcze. To
spotkało się z taką niechęcią w stalinowskim aparacie państwowym, że
mimo iż chętnych było na to wielu, powstało zaledwie około 10 takich
gospodarstw. Przy czym postawiono je od razu w warunki największe-
go obciążenia. Postawiono za warunek, że w ten sposób mogą być obej-
mowane tylko PGR-y deficytowe, zaznaczono, że deficyt pegeerowski
pokryje państwo, ale nie pokryje już deficytu gospodarstwa spółdziel-
czego, gdyby ono nawet dało go tylko w pierwszym roku i gdyby roko-
wało dobre nadzieje na przyszłość. Tak że zakładanie tego rodzaju spół-
dzielń, jako "nietypowych" dla systemu, wymagało nieomal bohater-
stwa. Mimo takie szykany jakieś pięć bodaj z tych gospodarstw spół-
dzielczych wytrwało i są teraz doskonale prowadzone. Otóż tego udane-
go eksperymentu nigdzie się nie pokazuje, ani się o nich ni słowem nie
wspomina; mimo że są jedynym przekładem udanej spółdzielczości w
rolnictwie. Poniatowski je właśnie odwiedzał.
  Po wizycie Poniatowskiego poszłam z p. Hanią na "Krzyżaków"2.
Nasi, a także zagraniczni krytycy, którym ten film się nie podobał, nie
rozróżniają kryteriów, wedhig jakich osądza się różne rodzaje sztuki.
Nie można tego filmu sądzić wedle najnowszych osiągnięć kinemato-
grafii eksperymentalnej ani też według norm sztuki ekskluzywnej.
  Bardzo rzadko zdarza się, aby sztuka popularna, przeznaczona dla
masowego odbioru, była dobra, a bodaj znośna także z punktu widzenia
wybredniejszego smaku. A to jest właśnie film popularny, nieomalże
doskonały. O wiele lepszy od tego, co o nim od pięknoduchów słysza-
łam. Nie jestem zblazowana i choć zajmują mnie eksperymenty artysty-
czne najbardziej wyszukane - przyznaję, że pzzez cały czas dławiło mnie
wzruszenie i łzy mi ciekły z oczu.


132 i 133



  To był straszliwy wysiłek pokazania karkołomnie trudnej rzeczy,
która z łatwością mogła być kiczem, a nie jest kiczem - jest filmem
atrakcyjnym i groźnie pięknym. [...)
  Słowem: wiwat Ford i wszyscy, co pracowali z nim nad tym filmem,
który jest nie tylko dziełem sztuki, ale i dziełem nieskłamanej populary-
zacji historii Polski. Zapotrzebowanie na historię Polski zadecydowało
też o jego wyjątkowym powodzeniu. Podobno kosztował 38 milionów,
a przyniósł już dochodu 100 milionów.

  lStanisław Gryziewicz,ekonomistaiMaria Gryziewiczowa
(z d. Małkowska, córka Jana Onufrego i Maryny z Nenckich), polonistka, bibliotekarka.
Po wybuchu wojny zagranicą, osiedli w Wielkiej Brytanii.
  z Krzyżacy,1960, scen. wedhig powieści Sienkiewicza J. S. Stawiński, reż. A. Ford,
zdjęcia M. Jahoda.


  7 III 1961. Wtorek
  Na ogół czuję się dosyć raźnie i nogi przestały mnie boleć przy cho-
dzeniu. Ale dziś zdołałam tylko załatwić zeznanie do podatku wyrów-
nawczego, któremu w tym roku nie podlegam, gdyż zarobiłam tylko
62 tysiące przez cały ubiegły chorowity rok.


  8 III 1961. Środa
  Czytam po raz drugi opowiadanie Iwaszkiewicza w "Twórczości"
"Kochankowie z Marony"1 (niby "Kochankowie z Werony"). Tym ra-
zem o wiele bardziej mi się podobało, może pod sugestią słów Kotta, że
to świetne opowiadanie. Zawiera 89 stron prawie wyłącznie dialogu, ale
dobrze oddaje nieporadność dzisiejszej młodzieży w sprawach miłości.
Także nieporadności rozmowy, którajest iście współczesnym bełkotem,
nic nie mogącym wyrazić.

1 J. Iwaszkiewcz - Kochankowie z Marony, pierwodruk: "Twórczość" 1961, z. 2.


  101111961. Piątek
  Zasnęłam przy lampie. Zbudziłam się o pierwszej z niesłychanej ja-
skrawości snem. Przez wielką salę pałacową szła ze mną moja siostra
Hela. Rzekła nagle: "Obetnij sobie prawą stopę". Pod wpływem niezro-
zumiałego impulsu wzięłam ostry nóż i odcięłam sobie prawą stopę.

Szło jak po maśle, jakby nie było żadnych kości. Ale nie oddzieliłam tej
stopy, trzymała się, odcięta w nałożonym bucie. Nagle rozpacz, co ja
też zrobiłam. Był przy mnie St. - żyjący. Okazało się, że jesteśmy w
szwajcarskim mieście Lacselitz [?) czy jakoś tak i za chwilę zobaczymy
się z Jerzym. St. telefonował do niego, a za chwilę był już z nami. Mó-
wił taką groźną chrypką jak Bronek, który ma raka. Ale obaj nie mogli
pojąć, jak mogłam coś podobnego zrobić. - "Teraz - mówił Jerzy - kie-
dy pani ma tyle możliwości podróży po całym świecie i na księżyc". I
powtarzali to obaj. Zaczęłam sama nie dowierzać i uchyliłam buta, żeby
zobaczyć. Nic, stopa była odklejona i z pięty zaczęła chlustać krew. Wi-
działam ją wszędzie, kapiącą na Iśniące posadzki, po których wciąż
chodziłam. Mówię: - "To czysta dostojewszczyzna". Ogarnął mnie na-
strój z "Biesów" Dostojewskiego. "Kochani, ale przecie czuję - powia-
dam - palce w bucie, mogę nimi poruszać. Więc może nie całkiem sto-
pa się oderwała. Może przyrośnie". Opatruje mnie jakiś doktor, ale tyl-
ko obmywa krew, stopa robi się biała. Pytam, dlaczego nie zrobi szwu
dookoła. - "Ta stopa - mówi lekarz -już się nie zrośnie".
  Czarna rozpacz. Powtarzam. - "To czysta dostojewszczyzna". Sen
był tak wyrazisty, że jeszcze chwilę po zbudzeniu myślałam, że nie
mam stopy. Dopiero po paru minutach ulga. - "Przecież to tylko sen".
  Czy to reminiscencja z męczeństwa Juranda ze Spychowa w f#ilmie
"Krzyżacy"? Parę zawiłych szczegółów tego snu znikło. Pamiętam, że
powtarzałam różnym ludziom: - "To moja siostra powiedziała: Obetnij
sobie stopę" - aż mi St. zwrócił uwagę, że nie trzeba tego tak powta-
rzać. "Może to się da ukryć".
  Zaraz zapisałam ten sen, ale znów nie śpię od dwu godzin. Trudno
spać, jak się we śnie obcięło sobie prawą stopę.


  20 III 1961. Poniedziałek
  Zaczęłam trzeci rozdział. Jakież to błahe i nieważne. Chcę w jednym
tomie przelecieć trzy epoki. Próbajakaś, nie wiadomojaka.


  25 III 1961. Sobota
  Czytam "Rozmowy" Eckermanna'. Cóż za naiwne gawędy - zale-
dwie gdzieniegdzie rodzynek żywej myśli. I cóż za monstrum skąpstwa
i egoizmu ten Goethe! Pożarł 9 lat życia biednego Eckermanna, wyko-
rzystał jego pracę do szpiku kości i nic mu nie płacił, zaledwie zapra-

134 , 135



szając od czasu do czasu na śniadanie, obiad czy przyjęcie. Eckermann
żył w nędzy - do życia miało mu wystarczyć obcowanie z Olimpijczy-
kiem. Zaledwie potem dobił się 300 talarów rocznie i umarł jako "lieber
Doktorchen" - tolerowany Hofrat-emeryt dworu weimarskiego. Goethe
nawet w testamencie nic mu nie pozostawił.
  Niemieccy wielcy ludzie są właśnie nieludzcy. Ten pierwiastek miał
w sobie i Tomasz Mann - Leverkahn. Twórczość pożera wszystko. Mo-
że dlatego ja nie jestem wielkim pisarzem. Gdyż teraz dopiero czuję to
zobojętnienie dla ludzi, które mogłoby mnie oddać bez zastrzeżeń twór-
czości. Może dlatego Mickiewicz w pięćdziesiątych latach życia złamał
pióro - ku wiecznej szkodzie literatury.
  Napisałam już większość czwartego rozdziału.

  ' Johann Peter Eckermann - Rozmowy z Goethem, t. I-II, przeł. K. Radziwiłł
i J. Zeltzer, posłowie i przypisy B. Płaczkowska,1960.


  26 III 1961. Niedziela
  Napisałam z wielkim trudem cztery strony IV rozdziału, chociaż to
łatwe, i zawdzięczając Bieńkowskiej, że nic się w jej powieści bezpo-
średnio nie dzieje, tylko wszystko jest opowiadane przez "bohaterów".
Sama oparłam dwa rozdziały na opowiadaniach Teodora. Ale u mnie to
opowiadanie (tak samo jak scena z Joasią i opowiadanie Teodora
o Warszawie-cmentarzu) są zapowiedzią przeżyć, których potem będą
uczestnikiem lub świadkiem.
  W dodatku całe opowiadanie oparłam na pamiętniku Jana Drabiko-
wskiego (II tom "Pamiętników chłopów")', jak i cała powieść będzie
kompilacją różnych wydanych i nie wydanych listów i pamiętników.
Nie wiem, co z tego wyjdzie, ale nic oryginalnego - to pewne.

  ' J a n D r a b i k o w s k i, ogrodnik z Kujaw, autor pamiętnika nr 3 w seru II Pa-
migtników Chfopów,1936. Z zawodu kowal. Za młodu poznaje Polskę; za pierwsze za-
pracowane pieniądze jedzie zobaczyć Gopło. W Łodzi kuma się z "towarzyszami spod
czerwonego sztandaru". Jako poborowy rosyjski poznaje Turkiestan i Mandżurię, rewo-
lucję przeżywa w Rosji, a później dwukrotnie jeździ na zarobek do Ameryki. Ale wciąż
wraca do swej kuźni, do swojej wsi, w których wprowadza wiele cywilizacyjnych no-
wości. Jest apolityczny, z konieczności wstępuje do PSL- "Wyzwolenie".
  Niegdyś, przed wojną, Dąbrowska, zachwycona pamiętnikiem J. Drabikowskiego,
proponowała, by go sfilmować. Pod koniec życia ów chłop-pamiętnikarz staje się mo-
delem postaci Teodora Popiołka-Todra w Przygodach czfowieka myślącego. W prologu
powieści wyrasta on na postaE symboliczną. Ale miał to być główny bohater całej po-

                     136



wieści. Zamiar ten jednak, przede wszystkim pod ciśnieniem wcześniej napisanych par-
tii z dalszych ogniw powieści, nie został zrealizowany.


   29 1111961. Środa
   Anna mi ofiarowała zeszyty z ładniejszym, bielszym papierem, ale to
tylko pozór lepszej jakości. Papier jest "przepuszczalny" i można na
nim, zwłaszcza ołówkiem tuszowym, pisać tylko na jednej stronie. Za-
częłam w nim kończyć notatki o książce Czapskiego "Oko"' i przezna-
czyłam go do pierwszego brulionu następnych rozdziałów powieści
(najtrudniejszych, bo nie mam do nich żadnego materiału).

  1 Józef Czapski - Oko, Paryż,1960.


  30 III 1961. Czwartek
  Skończyłam czytać Eckermanna "Rozmowy". Goethe wyssał z niego
wszystkie soki, ale być może bez niego byłby dziś zapomnianym, bar-
dzo miernym poetą, a dzięki Goethemu - mimo całą niebezpośredniość
tych rozmów - zyskał sławę, która aż dotąd jest aktualna.


 31 III 1961. Wielki Piątek
 Wieczorem niechcący trafiłam w radiu na odtworzenie koncertu
symfonicznego z Berlina. Najpierw był to Koncert fortepianowy
Dvoraka, którego wzięłam za Rachmaninowa, bo tego koncertu (g-moll
op. 33) nie pamiętałam. Bardzo wdzięczny. Ale potem (idzie dotąd)
symfonia "Manfred" Czajkowskiego, której, dalibóg, nie znałam. Za-
chwyca mnie ta muzyka i wydaje mi się lepsza ta symfonia nawet od
słynnej "Patetycznej" (daleko bardziej elegancka). Szczególnie pier-
wsza część "Lento lugubre". Może trochę przeładowana, za długa, ale
słyszę tam piękności !
  Przedtem słuchałam krótkich utworów orkiestralnych lub instrumen-
talnych starej i nowej muzyki. Można było pochwycić niektóre istotne
elementy różnic. Dawna muzyka niesie spokój, nawet gdy jej charakter
jest dramatyczny. Ten spokój płynie z porządkującej chaos istoty wszel-
kiej sztuki, z rewelacji, że tak oto można kształtować rzeczywistość.
Muzyka nowa budzi niepokój tego samego rodzaju co hałas, uczucie lę-
ku i niebezpieczeństwa, okropne poczucie niemożności odzyskania ja-
kiegokolwiek ładu rzeczy.
                     137



  5 IV 1961. Środa
  Piszę listy do Giedroycia, do p. Jerzego, do Kazia Wierz. i do p. Ha-
ni, ale na biurku stroszy się coraz wyżej stos zalegającej koresponden-
cji, którą trzeba jednak załatwić. Wreszcie wieczorem piszę ogromny
list do Józia Czapskiego, właściwie rodzaj szkicu o jego "Oku", który
ma mi się przydać do powieści.
  Mgnienia zgrozy na myśl, że St. jest już tylko szkieletem w spróch-
niałych resztkach odzienia.




























  7 IV 1961. Pi#tek
  O 10-tej na zebranie Zarządu Związku (plenarne). Zebranie było wy-
jątkowo antypatyczne. Była tam bowiem alergiczna sprawa ponownego
utworzenia czegoś w rodzaju Koła Młodych przy Związku. To jest żą-
danie partii, która znów chce wziąć młodych w kluby - ale o tym się,
oczywiście, nie mówi, tylko wysuwa się całkiem odmienne axgumenty,
rzekomo sprzyjające eksperymentowaniu młodej poezji.
  Przemówił Karpowicz', że sytuacja młodych poetów nie jest znów
taka alarmowa, żeby im pomagać za pomocą Koła Młodych. Ja go po-
parłam, w niedołężnych jak zwykle słowach. Mach, który sam należy
do Komisji, mającej owo Koło Młodych urządzać czy też mu patrono-
wać, udał naiwnego i zapytał, czym się właściwie owa Komisja ma zaj-
mować. Na to Iwaszk. "Czy ty oszalałeś!" - co wszyscy wzięli za do-
wcip i przyjęli śmiechem. Tymczasem Iwaszk. (który ostatnimi laty robi
się coraz bardziej zły) dalej krzyczał wymyślając Machowi ordynarnie
od złośliwców, etc. i rycząc prawie, że przecież wiadomo, bo dawno to
się omawia i projektuje etc. - i po to powstała owa Komisja (której bar-
dzo złą polszczyzną pisany i mętny w treści referat przeczytał Śpie-
wak2). Zgoła krzyczał, jak niegdyś Putrament, tylko że tamtem miewał
jeszcze dowcip i jakąś iskrę poczucia humoru, a to tylko brutalna złość i
nic więcej - ton, który całkiem nie przystoi prezesowi i przewodniczą-
cemu zebrania. Każdy inny musiałby być w takim wypadku "przywoła-
ny do porządku" za nieparlamentarne maniery.[...]
  W dodatku na zakończenie w wolnych wnioskach Iwaszk. z jadowi-
tym w moją stronę: "Nie shichaj, Mario" - oznajmił ku mojemu osłu-
pieniu, że IBL przygotowuje na początek przyszłego roku... nową sesję
poświęconą mojej twórczości! ! i proszą o delegowanie kogoś. Na jego
wniosek, milcząc i właściwie z obrzydzeniem tego słuchając, "delego-
wano", czy nie delegowano Przybosia - co już zakrawa na kpinę ze mnie,
bo Przyboś wszystko, co miał do powiedzenia o mnie, już powiedział i
nic więcej do powiedzenia nie ma. Mniejsza z tym, ale mnie już konie-
cznie chce się uważać za umarłą i wpycha się mnie w grób. Pierwszy
raz słyszę o tej sesji i mimo woli zaprotestowałam, na co Jarosław jesz-
cze jadowiciej i już na pewno fałszywie: "Trudno, Mario - jesteś wielką
pisarką" ! Przecież wiem, że nie ma mnie i nie może mieć za wielką pi-
sarkę, którą też prawdę mówiąc nie jestem. Dawniej uważałam się za
nowatorkę-odnowicielkę języka - dziś powiadomiono mnie już dokład-
nie, że jestem staroświecka, XIX-wieczna. Wyszłyśmy stamtąd, jak
zmyte (Anna zachowała przez cały czas kompletne milczenie), tym bar-
dziej, że Iwaszk. zrobił mi jeszcze jeden komplement, który brzmiał jak
obelga. Kiedy po jego krzykach zaznaczyłam, że to wszystko nie było
jasne w referacie, powiedział: "Tobie wolno o tym nie wiedzieć, bo ty
jesteś Maria Dąbrowska".

138 139



  Zawsze kompletnie głupieję i nie wiem, co odpowiedzieć na takie...
insynuacje, bo trzeba było odpalić: "Z tego nie wynika, żebym była
uważana za idiotkę".
  Ja już pomyślałam tylko: "Boże, co za szczęście, że jest dom, że jutro
wracam do Komorowa". Ale potem myślałam całkiem na odwrót: "Bo-
że, jakja zdziczałam, trzeba koniecznie więcej bywać w świecie, więcej
widywać się z ludźmi, być bardziej au courant, lepiej się w nich wszy-
stkich orientować". I takjestem miotana sprzecznymi uczuciami nie go-
rzej od owego Czycza z opowiadania "And" w "Twórczości"3.

  1 T y m o t e u s z K a r p o w i c z (ur. 1921), poeta, dramatopisarz. Debiutował
w "Prawdzie Wileńskiej" (1941) pod pseud. Lirmian; członek ZPP. Po wojnie w Szcze-
cinie. W 1.1949-54 studiował filologię polską na Uniwersytecie Wrocławskim i praco-
wał jako asystent. Prezes oddziału wrocławskiego ZLP, współredaktor czasopism "No-
we Sygnały", "Odra", "Poezja" (z-ca red. nacz.). Wykłada na uniwersytetach w RFN i
USA (Chicago). Wychodząc od założeń Awangardy Krakowskiej współtworzy nurt
tzw. poezji lingwistycznej. Podobne założenia fantastyki lingwistycznej przeniósł do
swego teatru. Wydał m.in. poezje: Kamienna muzyka,1958, Znaki równania, 1960, W
imię znaczenia, 1962, Trudny las, 1964, poemat Odwrócone światfo, 1972; sztuki te-
atralne: Zielone rękawice,1960, Charon od świtu do świtu,1972. Zajmuje się teorią po-
ezji (Poezja niemożliwa. Modele Leśmianowskiej wyobraźni 1975). Tłumaczy z wielu
języków.
  2 J a n Ś p i e w a k (1908-1964), poeta. Pochodził z Ukrainy. Studiował filologię
polską na UJK we Lwowie, ukończył w Warszawie. Debiutował w 1929 w "Kurierze
Literacko-Naukowym" jako poeta. W latach wojny zesłany w głąb ZSRR. Po wojnie w
Łodzi i w Warszawie; ożenił się z Anną Kamieńską; członek komitetu red. "Twórczo-
ści". Wydał m.in.: Wiersze stepowe,1938, Doświadczenia,1953, Zstąpienie do krateru,
1963, Anna,1967, oraz wspomnienia Przyjaźnie i animozje,1965.
  3 Stanisław Czycz -And, "Twórczość" 1964, z. 4, przedruk w: Ajol,1967.


  Warszawa. 8 IV 1971. Sobota
  Pracowicie próżnujący dzień. O 10 rano z Anną w kinie "Wiedza" na
filmie: "Bohaterowie są zmęczeni" produkcji francusko-meksykań-
skiejl. Dobry, interesujący i w pewien sposób śmiały fůilm. Sceneria:



Afryka dzika, folklorystyczna i odrażająca. Murzynki odstawiające eu-
ropejskie damy. Dwu eks-oficerów, eks-lotników - Francuz i Niemiec
(Yves Montand i Jurgens) usiłują zapomnieć o świecie wojny za pomo-
cą znalezionych przez Francuza w zestrzelonym samolocie brylantów.
Nie są już walczącymi wrogami, lecz "zmęczonymi bohaterami".
W końcu w nieco zbyt banalnie awanturniczych przygodach tracą i ko-
bietę, o którą jeszcze ze sobą walczą, i brylanty - i idą razem pojednani

w swoje zmęczenie. Montand, taki świetny piosenkarz, jest zaledwie
niezłym aktorem, ale się widać przy aktorstwie upiera.
  Po filmie idę do doktora Hoffmana. Niestety, ciśnienie znów jest 200
na 100 i spadam na wadze. Ważę 44 kilo - mniej niż w najgorszych
okresach zeszłorocznej choroby.

  1 Bohaterowie są zmęczeni,1955, według Clvistine Garnier, scen. Yves Ciampi, Jac-
ques-Laurent Bost, reż. Yves Ciampi, główni wykonawcy: Yves Montand, Kurt
Jurgens.


  10 IV 1961. Poniedziałek
  W "Kulturze" jest wiadomość, że Jerzy Stempowski dostał eseistycz-
ną nagrodę "Kultury", i zapowiedź wydania wyboru jego prac przed-
i powojennych pt. "Chimera jako zwierzę pociągowe". Bardzo się ucie-













r lr
  1 l









Jerzy Stempowski. Szkic Dieneke Tzaut, Berno,1967

140 141



szyłam, tylko tytuł niedobry. O wiele lepszy i bardziej obejmujący ca-
łość jego twórczości, a i oddający jej istotę byłby tytuł: "Notatnik nie-
spiesznego przechodnia". Więc drugi list gratulacyjny do p. Jerzego.


  12 IV 1961. Środa
  O dziesiątej otworzyłam radio, czekałam na zapowiedzianą panią
Krzycką [?), która chce robić film z opowiadania "Klara i Angelika".
W radiu jakaś muzyka, którą przerwano, aby ogłosić, że dziś rosyjski
major Jurij Gagarin obleciał ziemię i wylądował w "zachodniej części
Związku Radzieckiego". A więc prawdopodobnie na naszych dawnych
kresach'.
  Więc dzień epokowy. Jak może wyglądać takie wylądowanie prawie
pięciotonowego pocisku kosmicznego? Dla lądującego i dla tych, na ko-
go wylądował? Może na jakąś wieś czy miasteczko, dla których ten
triumf nauki był kosmiczną katastrofą.
  Zaraz potem telefon z Robotniczej Agencji Prasowej, żebym się wy-
powiedziała, co o tym sądzę. Dziwne pytanie. Co można sądzić o tak
niebywałym fakcie? I na co tu potrzebny czyjś sąd? Przecież i tak cały
świat już wie o tym człowieku. Dzień epokowy, ale co ta epoka będzie
znaczyć? Któż może powiedzieć...

  # J u r i j A. G a g a r i n (1934-1968), radziecki pilot kosmonauta, podpułkownik,
Bohater Związku Radzieckiego. 12 IV 1961 na statku kosmicznym "Wostok 1" (start z
kosmodromu "Bajkonur") dokonał pierwszego w świecie lotu po orbicie okołoziem-
skiej, lądując w okolicy wsi Smiełowka w obwodzie saratowskim; lot trwał 108 minut.


  Komorów.16 IV 1961. Niedziela
  W "Życiu Warszawy" sprawozdanie z wczorajszej konferencji praso-
wej z Gagarinem. Oczywiście zaprzecza on pogłosce, jakoby był księ-
ciem. Zaprzecza w słowach następujących: "Wyczytałem w gazetach,
że znaleźli się w Stanach Zjednoczonych niepoważni ludzie, jacyś dale-
cy krewni księcia Gagarina, którzy utrzymują, że jestem potomkiem te-
go księcia. Muszę ich rozczarować, postępują oni po prostu niesolidnie
i niepoważnie. Jestem zwykłym człowiekiem radzieckim". Oczywiście.
Ale to brzmi niezwykle delikatnie i elegancko w porównaniu z podo-
bnymi oświadczeniami "prostych ludzi radzieckich". Sposób mówienia
Gagarina wskazuje na dłuższą tradycję kulturalną, niż może ją dać
, awans społeczny" proletariusza i w pierwszym pokoleniu inteligenta.

Najbardziej przekonywające byłoby tu podać życiorys rodziców, lecz
o tym ani słowa. I w ogóle co za głupota! Jeśli Gagarin jest księciem,
była to sposobność do bardzo sympatycznego gestu propagandowego:
"Oto wnuk księcia - tak wywdzięczył się Związkowi Radzieckiemu za
wieki ucisku feudalnego sprawowanego przez jego rodzinę", czy coś































Jurij Gagarin


podobnego albo coś w tym rodzaju. Tylko prościuchy w rodzaju Chru-
szczowa nie rozumieją, jaka to by była dopiero propaganda na rzecz ko-
munizmu.
  Cała ich propaganda tego wielkiego osiągnięcia jest w złym smaku-
i mimo wszystko świadczy o jakiejś wewnętrznej słabości. Ani słowa na
cześć nauki. Tylko partia i rząd bez końca deklinowane przez wszystkie

142 143



przypadki. To robi fatalnie żenujące wrażenie. Biedny Gagarin - nie-
wątpliwie człowiek - a robią z niego Łajkę ludzką lub coś zbliżonego
do maszyn cybernetycznych. Zanotowałam jeszcze takie dwie rzeczy:
Po wydźwignięciu się pojazdu ponad gęste warstwy atmosfery, gdy
kosmonauta zobaczył ziemię, aparatura odbiorcza stacji naziemnej ode-
brała jego słowa: Jak pięknie. Tak reaguje człowiek o duszy artystycz-
nej - i raczej książę niż syn kołchoźnika.
  Wszystkie wypowiedzi Gagarina prócz tego, co mu kazano powie-
dzieć, mają w sobie delikatność i elegancję. W rozmowie telefonicznej
z Chruszczowem powiedział: "Niechaj teraz wszystkie kraje nas dościg-
ną"... Na co grubianin Chruszczow zaraz podkreślił: "Shisznie mówicie,
niechaj kraje kapitalistyczne dogonią nasz kraj" etc.
  Znamienne także jest, że jego namiętnością są: matematyka, muzyka,
literatura i sport. W jego domu "między książkami na etażerce dzienni-
karze dostrzegli tom Moliera, który niedawno (?) otrzymał Jurij Gagarin
od swych przyjaciół w dniu urodzin".


  I 7 IV 1961. Poniedziałek
  Wciąż załatwiam dalszy ciąg korespondencji. Pogoda marzenie nie-
winnego człowieka. Nasz "lud" nie wierzy w kosmiczną podróż Gagari-
na. Powiadają po prostu: "Mówi, co mu kazali, ja mogę też powiedzieć,
że spadłem z księżyca". Co zrobić z narodem, który wierzy we wszy-
stkie kłamstwa i zabobony, a nigdy nie wierzy w prawdę, zwłaszcza
groźną dla niego? [...]
  Telefonem uzyskuję bilety (i to zaproszeniowe) do "Ateneum" na
"
Ryszarda III" z Woszczerowiczeml. Nie zawiodłyśmy się. Przedsta-
wienie było przeznakomite. Od dawna już wolałam czytać Szekspira niż
oglądać go na scenie. Przekonałam się, że można go na scenie oglądać
z zachwytem, w napięciu.

  1 W. Szekspir - Ryszard III, oprac. tekstu, insc. i reż. J. Woszczerowicz, scen.
W. Sieciński, muz. T. Baird, "Ateneum", premiera 17 X 1960.


  19 IV I961. Środa
  Wedle telefoniczne o zamówienia biletów idziemy na Sartre a " Dia-
beł i Pan Bóg"'. Wbrew oczekiwaniom sztuka bardzo słaba. Holoubek
beaucoup trop juifz, a nadto przypomina zni gierki Węgierki3. Woszcze-

rowicz jest o wiele bardziej autentyczny, i to [słowo nieczytelne] dla do-
rosłych, świadomych spraw sztuki.


  1 J. P. Sartre - Diabeł i Pan Bóg, przekład. J. Kott, reż. L. Rene, muz. T. Baird, de-
kor. J. Kosiński, kostiumy A. Wojciechowska, Teatr Dramatyczny, premiera 28 V 1960.

  2Beaucouptropjuif(fr.)-owielezbytżydowski.

  3 A 1 e k s a n d e r W ę g i e r k o (1893-1941) aktor i reżyser. Debiutował w 1912
w Wilnie; zdobył rozgłos rolą tytułową w Orlątku E. Rostanda. W I.1913-39 grał w Te-
atrze Polskim w Warszawie (z przerwą 1917-23). Po wybuchu wojny kierował Pań-
stwowym Teatrem Polskim Białoruskiej SRR w Pińsku, Białymstoku, Mińsku; w 1941
aresztowany przez gestapo. Główne role: w Fantazym Higgins w Pigmalionie, Figaro
w Weselu Figara. Reżyserował m.in. sztuki Pirandella, Shawa, Giraudoux, Dickensa.


  Lecznica. 29-30 IV 1961. Noc z soboty na niedzielg

  Postanowiłam nie pisać, bo rzeczy zapisane w chorobie są absolutnie
nieczytelne. Ale oto dziś pierwszą noc nie śpię. Skończyły mi się domo-
we narkotyki, a te, co tutaj dają, są żałośnie niewystarczające. W tej ni-
by klinice, czy klinice na niby, nie mają pojęcia, co to jest bezsenność.
Nie wiem, jak na to zaradzić, już do rana nie będę spała.


  3 V I 961. Środa
  Zaczynam tu miewać fantastyczne sny, jakich już od lat nie miewam.
Raz zasnęłam po południu i śniło mi się, że moja krew w pęcherzyku
o kształcie małego koła ratunkowego wyrzucona została w przestrzeń
kosmiczną i krążyła około ziemi, aż nagle wróciła na ziemię i roztrza-
skała się.
  Moja krew - miliony czerwonych kropel latało w powietrzu.
  Dziś nad ranem przyśniło mi się, że do mojego pokoju wszedł ksiądz
młody i przyjemny. Wiedziałam, że to jest pacjent z tej lecznicy, i dzi-
wiłam się, że są tu pacjenci księża. Po długiej chwili milczenia rzekłam
  na wieki wieków" i dodałam: "Odpowiadam na słowa, które ksiądz na

" "
pewno wchodząc tutaj pomyślał.

  Po raz pierwszy mam pokusę paktu z diabłem. Gdyby Fejgin' był
diabłem, a już samo nazwisko brzmi diabelsko - zawarłabym z nim
pakt na trzy lata absolutnego zdrowia i sił. Potem niech się zapadnę.


  i M i e c z y s ł a w F e j g i n (1894-1975), doktor medycyny, profesor AM w War-
szawie; podówczas ordynator oddziału chorób wewnętrznych Lecznicy Ministerstwa
Zdrowia.


144
  145



_
1 1 1 ff 0 1 1
  5 V1961. Piątek
  Notatki z myśli nocnych (zużytkować w liście do Józia Cz.): Jak
wszyscy rewolucjoniści, tak i awangarda malarska - nie wchodzi do
Ziemi Obiecanej. A jeśli wchodzą do niej awangardziści plastycy i inni
- tak jak wszyscy rewolucjoniści - natychmiast stają się tyranami. Nie
rewolucje są niebezpieczeństwem, ale ich "prise de pouvoir", aby użyć
zwrotu Miłosza.


  Komorów. 6 V 1961. Sobota
  Śpieszyłam do Komorowa wbrew zaleceniom lekarzy, aby jeszcze
załapać resztę wiosny. Ale wszystko najpiękniejsze już się stało.
W ogrodzie gęsta, "dorosła" i letnia zieleń, tyle tylko, że jeszcze trochę
świeżobarwna. Lecz na brzozach już i kolor liści jak w lipcu. Jedynie
tulipany.
  Tulipany zakwitły jak nigdy. Pierwszy raz tak obficie - aż krzyknę-
łam z zachwytu, ale już o piątej położyłam się zmęczona do łóżka.

  7 V 1961. Niedziela
  Obudziłam się i do okna - spojrzeć na przepych tulipanów. Niestety,
w nocy złodziej zerwał je niemal wszystkie, powyrywał nawet niektóre
cebulki. Aż mi się serce zacisnęło - nie tylko z żalu po kwiatach, ale ze
zgryzotyjakiejś ogólniejszej natury.
  Zyjemy w niewoli barbarzyństwa, ciemnoty, brudu i złodziejstwa.
I tej niewoli nikt nie dostrzega, a więc jest najniebezpieczniejsza. Teraz
złodziej sprzedaje moje tulipany na św. Stanisława!

  10 V 1961. Środa
  Ciekawe, że Amerykanie zawsze uprzedzają o mających nastąpić do-
świadczeniach astronautycznych. Rosjanie ogłaszają tylko wyniki i tyl-
ko zawsze udane.
  Ciekawe, że Shepard' także wydostawszy się poza ziemską atmosferę
nadał pierwszy meldunek: "What a beautiful!" - więc tak samo jak Ga-
garin nadał pierwszy meldunek spoza atmosfery: "Kak priekrasno!"

  ' Allen B. Shepard (ur. 1923), amerykański kosmonauta, który 5 V 1961 od-
był pierwszy amerykański lot kosmiczny na statku "Mercury"; powtórnie prowadził
146


__

"Apolla 14" (13 I-7 II 1971). Przedtem marynarz US Navy, później lotnik; w latach
pięćdziesiątych był pilotem oblatywaczem.

  27 V I961. Sobota
  We środę był Henryk. Z jego wystawy w Łodzi Ministerstwo Kultury
i Sztuki kupiło jego płótno (tulipany) za trzy i pół tysiąca. Jeden obraz
kupił nadto jakiś Polak z Kanady.
  Henryk zostawił mi swoją rzecz o Piłsudskim. Niestety, tak źle, nie-
dołężnie, a nadto z pretensjonalną grandilokwencją pisaną, że nie byłam
w stanie doczytać tego do końca.
  We czwartek rano z p. Hanią do lecznicy na owe wszystkie badania
kontrolne, w piątek u dr. Hoffmana. Wyniki badań nieszczególne. [...]
  Ale to wszystko jest nic w porównaniu z wstrząsającym wrażeniem,
jakie na nas zrobiła czwartkowa wizyta u Bronka Linkego w lecznicy!
147



  5 V 1961. Piątek
  Notatki z myśli nocnych (zużytkować w liście do Józia Cz.): Jak
wszyscy rewolucjoniści, tak i awangarda malarska - nie wchodzi do
Ziemi Obiecanej. A jeśli wchodzą do niej awangardziści plastycy i inni
- tak jak wszyscy rewolucjoniści - natychmiast stają się tyranami. Nie
rewolucje są niebezpieczeństwem, ale ich "prise de pouvoir", aby użyć
zwrotu Miłosza.



  Komorów. 6 V1961. Sobota
  Śpieszyłam do Komorowa wbrew zaleceniom lekarzy, aby jeszcze
załapać resztę wiosny. Ale wszystko najpiękniejsze już się stało.
W ogrodzie gęsta, "dorosła" i letnia zieleń, tyle tylko, że jeszcze trochę
świeżobarwna. Lecz na brzozach już i kolor liści jak w lipcu. Jedynie
tulipany.
  Tulipany zakwitły jak nigdy. Pierwszy raz tak obficie - aż krzyknę-
łam z zachwytu, ale już o piątej położyłam się zmęczona do łóżka.


  7 V 196I. Niedziela
  Obudziłam się i do okna - spojrzeć na przepych tulipanów. Niestety,
w nocy złodziej zerwał je niemal wszystkie, powyrywał nawet niektóre
cebulki. Aż mi się serce zacisnęło - nie tylko z żalu po kwiatach, ale ze
zgryzotyjakiejś ogólniejszej natury.
  Zyjemy w niewoli barbarzyństwa, ciemnoty, brudu i złodziejstwa.
I tej niewoli nikt nie dostrzega, a więc jest najniebezpieczniejsza. Teraz
złodziej sprzedaje moje tulipany na św. Stanisława!


  10 V 1961. Środa
  Ciekawe, że Amerykanie zawsze uprzedzają o mających nastąpić do-
świadczeniach astronautycznych. Rosjanie ogłaszają tylko wyniki i tyl-
ko zawsze udane.
  Ciekawe, że Shepard' także wydostawszy się poza ziemską atmosferę
nadał pierwszy meldunek: "What a beautiful!" - więc tak samo jak Ga-
garin nadał pierwszy meldunek spoza atmosfery: "Kak priekrasno!"

  # A 11 e n B. S h e p a r d (ur. 1923), amerykański kosmonauta, który 5 V 1961 od-
był pierwszy amerykański lot kosmiczny na statku "Mercury"; powtórnie prowadził

Allen B. Shepard


  "Apolla 14" (13 I-7 II 1971). Przedtem marynarz US Navy, później lotnik; w latach
# pięćdziesiątych był pilotem oblatywaczem.


  27 V 1961. Sobota
  We środę był Henryk. Z jego wystawy w Łodzi Ministerstwo Kultury
' i Sztuki kupiło jego płótno (tulipany) za trzy i pół tysiąca. Jeden obraz
  kupił nadto jakiś Polak z Kanady.
  Henryk zostawił mi swoją rzecz o Piłsudskim. Niestety, tak źle, nie-
  dołężnie, a nadto z pretensjonalną grandilokwencją pisaną, że nie byłam
  w stanie doczytać tego do końca.
  We czwartek rano z p. Hanią do lecznicy na owe wszystkie badania
, kontrolne, w piątek u dr. Hoffmana. Wyniki badań nieszczególne. [...]
  Ale to wszystko jest nic w porównaniu z wstrząsającym wrażeniem,
  jakie na nas zrobiła czwartkowa wizyta u Bronka Linkego w lecznicy!

146 ' 147



Wyszłyśmy z windy, kiedy go właśnie do niej podwożono na wózku
w pozycji siedzącej. Wychudła, tragiczna, zirytowana twarz. Pierwszy
raz zobaczyłam w naturze to, co w malarstwie jest kubizmem. Był cały
w łamanych liniach. Powiedział grzecznie: "Na badania. Gardło".
  Dhzgo czekałyśmy na niego. Ani nie było. Wrócił - rzucił się na łóż-
ko w pantoflach. - "W gardle nic nie ma. Nigdzie nic nie ma. Tylko
oko. Ograniczone pole widzenia - mówił z gniewem. - Oślepnąć to dla
mnie koniec. To już koniec. Wprawdzie ma się te przywileje - miejsce
w tramwaju - ha ".
  Kiedy przyszła Ania i zapytała, jak wypadło badanie gardła - powie-
dział: "W dupie mam gardło. Tu idzie o oczy. To już koniec dowci-
pów".
  Wciąż śmieje się pokazując mnóstwo zębów - jak matka. I cóż tu ro-
bić, co mówić wobec takiego nieszczęścia.
  Z p. Hanią do Kordegardy na wystawę Marka Żuławskiego'. Szczę-
śliwym trafem spotkałam tam samego Żuławskiego. Wystawa różni się
znacznie od poprzedniej, którą widziałam bodaj w 1957 roku. Tamta
była w terakotowobrunatnych kolorach i o jakichś bardzo posępnych te-
matach. Akcent ponurości podkreślał autoportret, na którym zobaczy-
łam pięknego w 1947 roku młodego człowiekajako ascetycznego starca
z kudłatą brodą. Ale swoją drogą, kiedy potem zobaczyłam śpiącego
w ziemistych ruinach brunatnego robotnika - było to kubek w kubek jak
jedna z jego leżących postaci.
  Ta wystawa jest jakby mniej posępna i bardziej kolorowa. Mimo że
przeważają czernie, ale rozświetlone jakimiś blaskami żółci, zieleni
w różnych tonach. Czarne kompletnie morze - właściwie czarna płasz-
czyzna przekreślona wymownym rąbkiem białej piany. Nie wiem, dla-
czego przypomniała mi Hvar z moją chorobą i tym wrzaskiem wichru,
powiewów z morza. [...]
  Zauważam, że o ile dawniej malarz przez całe życie był sobą, tak że
obrazy z różnych epok życia można było zidentyfikować jako prace te-
go samego autora - teraz w okresie szybkich zmian we wszystkich dzie-
dzinach życia zarówno plastycy, jak pisarze próbują coraz to innych te-
chnik wyrazu jakby dla coraz nowych w sobie osób. Klasycznym wzo-
rem jest tu Picasso, który reprezentował po kolei wszystkie kierunki
XIX i XX wieku. Tylko kiedy się wie, można różne jego sprzeczne ze
sobą techniki przypisać jednemu autorowi. Tylko może w szkicowych
rysunkach istnieje zawsze ten sam Picasso.
  Czy to znaczy, że znajduje się wyraz dla kilku w sobie osobowośei,

czy że świadomie chce się zagubić osobowość wyznaczając prądy i kie-
runki? U nas taką kameleonową zmiennością postawy twórczej w pisar-
stwie odznacza się Andrzejewski. Czy aby utrzymać się przy sławie,
trzeba pokazać światu, że umie się malować każdym stylem, tak jak się
pływa różnymi stylami?

  1 M a r e k Ż u ł a w s k i (1908-1985), malarz, grafik, syn pisarza Jerzego, brat Ju-
liusza i Jerzego Wawrzyńca. Studiował malarstwo w ASP w Warszawie (u K. Tichego,
F.Sz. Kowarskiego i L. Pękalskiego) i w Paryżu. W 1937 osiadł w Londynie. W 1.1935-
-46 malarstwo jego pozostawało pod wpływem postimpresjonizmu; później wypraco-
wał własny styl z charakterystycznym uproszczeniem formy i zgaszonymi kolorami;
uprawiał malarstwo sztalugowe i ścienne. Wydał: Od Hogartha do Bacona,1973, Ro-
mantyzm, klasycyzm - i z powrotem,1976, Studium do autoportretu,1980.

148 149



trzebuje bardziej rzeczowej obrony przed paszkwilami komunistów, ale
potrzebuje też rzeczowej krytyki.
  Po odjeździe H. idziemy z Anną na spacer poprzez nowe łany wciąż
jeszcze kwitnących żarnowców, które zaległy teraz całą przestrzeń oko-
ło stawku "Kalisz" (z rechotem żab), brzegiem koło Hołyńskich (to je-
dyny kierunek, przy którym Dyl, o dziwo, nie ucieka). Perłowo-zielone
żyta, orgiastycznie żółte żarnowce, czerwono-czarne sosny, majowa
zieleń dębiny - wszędzie mnóstwo impresjonistów, Pissarrów i Sisley-
ów. Impresjoniści wyczerpali wszystkie możliwości pejzażu i stworzyli
sposób jego widzenia.
  Koło Hołyńskich skręciłyśmy do lasu i wciąż w tej majowej dębinie,
porozjaśnianej jeszcze słońcem. Aż śmiałyśmy się z zachwytu. Tylko
ten zupełny brak śpiewu (nawet o wschodzie i zachodzie) jest manka-
mentem podwarszawskich okolic.

  # Prawdopodobnie Dąbrowska pisze tu albo o Myślach o Józefie Pifsudśkim - wy-
odrębnionej części II tomu Opowieści o istnieniu, albo o całym właśnie ukończonym
drugim tomie, w którym pełno rozważań o J. Piłsudskim (H. Józewski - Zamiast pa-
miętnika, l.c.).






  31 V 1961. Środa
  Z Henrykiem ciężka rozmowa, bo mi się nie podobała jego rzecz
o Piłsudskim'. Trochę genialnych zdań, ale całość - zbyt wiele grandilo-
kwencji i "kultu jednostki". Wiekopomną zasługą Piłsudskiego jest, że
pchnął przynajmniej część Polaków do walki o niepodległość i że
w 1920 roku chciał zrealizować ideę Polski jako ośrodka federacji
środkowoeuropejskiej. Ale w tym drugim wypadku nie liczył się zupeł-
nie z rzeczywistymi możliwościami Polski. A i potem nie liczył się zu-
pełnie ze sprawami społecznymi i gospodarczymi, ulegał presji warstw
posiadających, nie miał żadnego czucia z masami; obchodziła go tylko
armia, ale i to wszystko, co zrobił dla jej organizacji, okazało się iluzo-
ryczne. Nie przeczuł wcale, jaki może być charakter wojny w XX wie-
ku. Nie przeczuł roli lotnictwa, oparł wszystko na mnóstwie dywizji ka-
waleryjskich, działał jak dowódca z czasów powstania 1863 roku.
  Ta wielka w swoim rodzaju, ale bardzo kontrowersyjna postać po-
  1 VI 1961. Czwartek. Boże Ciało
  Ponieważ koło nas jest ołtarz i Jakubowską p. Albinl prosił o upraso-
wanie czerwonej materu i o wodę do kwiatów - wyszłam o dwunastej
na procesję. Spotkałam Władysława Terleckiego ("Współczesność"!)
z żoną i dziećmi i przeszłam przez dwa ołtarze. Spiewano "U drzwi
Twoich stoję, Panie", co zawsze pamiętałam jako pieśń pogrzebową i
adwentową.
  Z trudem znoszę przebywanie, a zwłaszcza poruszanie się w tłumie.
A widok mnóstwa starych i szpetnych kobiet stawiał mi przed oczy na-
sze ostatnie dwie "pobożne", których oschłe zdrewniałe na wszystko
prócz księży serca obrzydziły mi bardzo naszą, w każdym razie polską
pobożność.

1 J ó z e f A 1 b i n, kierownik składu opałowego w Pruszkowie.


  10 VII I961. Poniedziałek
  Dziś po miesiącu z górą wróciłam z lecznicy prosto do Komorowa.
3 VII w poniedziałek prof. Fejgin skierował do mojego pokoju Annę na

I50 151



badania. To był najprzyjemniejszy tydzień w lecznicy. Nareszcie same
i odcięte od nękających kłopotów. Cieszyłyśmy się stwierdzając, jak
ijej, i mnie ten pobyt w lecznicy dobrze robi.
  Hemingway (62 lata) zabił się czyszcząc myśliwską broń. Niedawno
wyszedł powtórnie z kliniki, gdzie leczył się na nadciśnienie (jedno
z pism napomyka nawet o raku). Wypadek z bronią u tak doświadczo-
nego myśliwego zdaje się rzeczą dziwną. Przypuszczam, że restrykcje,
jakie nałożyła na niego medycyna, były dla tego rodzaju temperamentu
nie do zniesienia. Wolał zrezygnować z życia. Czemuż ja się tak przy
nim upieram?


  14 VII 1961. Piątek
  Artykuł Rogera Caillois "Les traces" o mimowolnych dziełach sztuki
rozrz#.zconych przez samą przyrodę, jakby bawiącą się kombinacjami
barw i kształtów #eu de nature). Artykuł zawiera mnóstwo uwag, które
ja zapisałam kilka miesięcy temu myśląc i pisząc o malarstwie abstrak-
cyjnym.
  Zdanie:..."Il n'est pas de composition de formes ou de couleurs
con#ue et executee par I'homme, si eloignee de la realite que 1'artiste
1'ait voulue, a laquelle on ne puisse decouvrir dans la nature un modele
ou un point de depart"' - jest powtórzeniem to samo twierdzących mo-
ich własnych sądów, zapisanych już dawno na kartkach tego notatnika,
a parę miesięcy temu napisanych także do Józia Czapskiego a propos je-
go teorii linii prostej jako jedynej nie istniejącej w naturze, a więc mo-
gącej być wziętą za punkt wyjścia do prawdziwej kreacji artystycznej.
Wszystko jednak istnieje w naturze, nawet linia prosta (nić pajęczyny).
Caillois zwraca także uwagę na rolę przypadku, o której po raz pier-
wszy mówiliśmy tej zimy z Henrykiem, że teraz przypadek gra rolę co-
raz większą w sztuce współczesnej. Caillois przytacza jednak jakiś
przykład malarza M. I. Gaffarela z XVII wieku, który nie mógł namalo-
wać piany cwałującego konia. W końcu zniecierpliwiony rzucił gąbką
w obraz, aby go zamazać. I ten przypadkowy rzut gąbką dał obraz piany
na koniu. Ale dziś przypadkowość jest nadużywana.

  # Nie ma kompozycji form lub kolorów pomyślanej i wykonanej przez człowieka,
tak oddalonej od realności, jak tego pragnąłby artysta, w której modelu czy punktu wyj-
ścia nie można by odkryć w naturze".
  Roger Caillois -Les traces (Tropy), "Preuves" 1961, z. 7, s. 26.

  15 VII 1961. Sobota
  Jeszcze w klinice, po przyjściu Anny - przeczytałam Hemigwaya:
  [tytuły nieczytelne].
  To mi odkryło innego Henungwaya, o wiele bliższego niż z wojen-
  nych powieści "Komu bije dzwon" i "Pożegnania z bronią".
, Czytałam przez cały miesiąc bez końca, bo co było robić w tej klinice?
  M.in. amerykańską powieść Nevila Shute'a "On the Beach"1. Akcja
  zaczyna się sielankowo, a okazuje się, że to jest koniec świata. Rok
  1963 - w półtora roku po trzeciej wojnie światowej. Wywołana została
  omyłkowo przez... Albanię, trwa miesiąc. Zagładzie życia wszelkiego
. uległa cała póhiocna półkula. Ludzie żyją jeszcze tylko w Australii
  i w Południowej Ameryce. Wśród nie znanych im dotąd trudności, bo
  np. brak środków napędnych do motorów, wskutek czego jeździ się
  końmi. Wszyscy wiedzą, że zostało im pół roku życia. Fale radioaktyw-
  ne toczą się z nieubłaganą i nieodwracalną koniecznością i wkrótce cały
  glob ziemski będzie radioaktywny w stopniu zabijającym dla życia.
  A jednak wszyscy żyją tak, jakby nie miało być końca świata - nawet
  wyścigi motocykli odbywają się wedhzg dorocznego programu, okazało
  się, że każdy na ten cel miał zapasik benzyny ukryty z chwilą rozpoczę-
# cia III wojny światowej.
  Zrobiło na mnie też wrażenie motto tej książki wzięte z Eliota. Re-
i fren strofy brzmi:

This is the way the world ends
This is the way the world ends
This is the way the world ends.
Not with a bang but a whimper.z

  Jest jeszcze inny wiersz o końcu świata napisany przez Czesława Mi-
łosza w czasie okupacji z powtarzającym się refrenem: "Innego końca
świata nie będzie"3. Strofę Miłoszowego wiersza też by tu można dać za
motto do tej pogodnie apokaliptycznej powieści.
  Z ponowną, a nawet jakby odnowioną aprecjacją' przeczytałam Faulk-
nera (po polsku) "Intruza" i "Niepokonane"5. Zakalec, bo zakalec, ale
warto się przedrzeć do wyrośniętego miąższu.
  Obie książki w pełni potwierdzają moje widzenie Faulknera jako
amerykańskiego Conrada - z obsesją przegranej sprawy i racji tych,
którzy nie mają racji. Znakomita babcia Rosa. I ci biedni zwycięscy Janke-
si, na każdym kroku nabierani i właściwie bici przez zwyciężonych. I ta

152 153



  16 VII 1961. Niedziela
  Nocą czytam Miłosza "Rodzinną Europę"'. Co za dziwne przeocze-
nie. Od paru lat ta książka stoi na półce i ani do niej nie zajrzałam, prze-
konana, że to są artykuły znane mi z "Kultury".
  Teraz czytam nie mogąc się oderwać. Po kilka razy wracam do stro-
nic już przeczytanych. Po raz pierwszy jestem urzeczona Miłoszem. To
jest jego autobiografia, aby tak rzec historiozoftczna i trochę apologety-
czna. Ale trudno o dalsze "odskoczenie od siebie" (mówiąc słowami
Flauberta), aby siebie znaleźć i wszystkie swoje kompleksy wytłuma-
czyć. Bo rzecz jest napisana dla rozwiązania kompleksów, a tych jest
mrowie. Ale jak to jest napisane. Nawet nie umiem wypowiedzieć, do
jakiego stopnia ta książka mi odpowiada. Ani sformułować, na czym
polega jej jedyność, a nawet jej swoista wielkość. To jest o wiele lepsze
i od "Doliny Issy", i od "Zniewolonego umysłu". To jest Miłosza arcy-
książka.












wieczna (w "Intruzie") kropla krwi białej w Murzynie, a czarnej w bia-
łym.

  i Nevil Shute (właśc. nazwisko Norway) - On the Beach (przekład polski Ostatni
brzeg,1973).

  2 I tak się właśnie kończy świat
  I tak się właśnie kończy świat
  I tak się właśnie kończy świat
  Nie hukiem, ale skomleniem.
  (T. S. Eliot - Wydrążeni ludzie, przeł. Cz. Miłosz w: Poezje,1978, s. 97).
  3 Czesław Miłosz - Piosenka o koricu,świata. Z cyklu: Głosy biednych ludzi (1943-44).
  4 A p r e c j a c j a (z łac.) - docenianie
  5 W. Faulkner - Intruz,1961, Niepokonane,1961, przeł. E. Życieńska.

1 Czesław Miłosz - Rodzinna Europa, Paryż,1959


  17 VII 1961. Poniedzialek
  Około piątej miałam małą zapaść sercową, którą udało mi się ukryć
przed Anną. Ale dotąd trochę wewnątrz siebie dygocę.
  Wczoraj miałam tak intensywne ujrzenie Russowa i ekstatycznego
doznawania świata w dzieciństwie, że to był istny spazm szczęścia,
a wszystko, co potem aż dotąd się dzieje, wydało mi się imitacją życia
i świata. Mimo niekomunikatywności i milkliwości Tuli - jej nieobe-
cność daje się odczuć z dużą siłą.
  Dziś po południu nagle żywy, dojmujący smutek. Tak rozpaczliwie
smucić się już dawno nie potraftę. To jeszcze także znaczy, że się żyje.
Zdolność doznania takiego smutku wydała mi się prawie że szczęściem.


  "
  Rodzinna Europa" to znakomita monografta jednostki wpisanej
w koło Historii. To niemal monografia każdego z nas. Jako wydarzenie
literackie to nowa "Zdrada klerków", tylko lepsza, bo tamto oskarża-
to wyjaśnia. Benda wywyższył się nad klerków. Miłosz stara się skrom-
nie, a wszechstronnie i przenikliwie mówić o jednym z nich - i nie wa-
ha się siebie samego stawić na cenzurowanym.




154 155

Czesław Miłosz



  19 VII 1961. Środa
  O 9 rano przyjechał p. Lorens'. Dziwne zdarzenie. Nie myślałam, że
kiedy jeszcze zobaczę tego eks-mojego wartburga, a cóż dopiero, że
nim pojadę nie z Jurkiem do Warszawy.
  Na korytarzach Hipoteki są zawsze tłumy. Ludzie wszelkiego wieku,
nawet przy matkach nieletnie dzieci. Ale przeważają typy z wczorajszej
epoki. Jakiś siwosz z białym zarostem a la Napoleon III. I rejent archai-
czny. Gdy czekałam na korytarzu, aż p. Lorens załatwi resztę formalno-
ści, podbiegła urzędniczka z tego pokoju wyrażając zachwyt nad "No-
cami i dniami" i z pretensją, dlaczego uśmierciłam Bogumiła. Że czyta-
ła "Noce i dnie" pięć razy, za każdym razem płacząc nad tą śmiercią.-
"Cóż - bąknęłam. - Los człowieka".

# Nabywca auta


  20 VII 1961. Czwartek
  Podobnie jak córki podsypują pod babcie wnuki - same wyruszając
w świat, tak Tula podsypała pod nas te dwa psy, które właściwie absor-
bują nas cały dzień, zwłaszcza ten olbrzym - Egon - Annę. W dodatku
Dyl, który tolerował świetnie Egona, gdy przywożono go tylko na krót-
ko (zdawał się przy tym wiedzieć, że ten wielki czarny należy do Tulci
i z nami nie ma nic wspóhiego), teraz, kiedy go ujrzał stale tutaj będą-
cym i wciąż koło nas się kręcącym, popada w szały zazdrości - istny
Otello. Wystarczy, że Egon zbliża się do mnie, a zwłaszcza do mego tap-
czanu, aby w gardle Dyla zaczęło się gotować straszliwe warczenie
i wszystkie zęby wyłażą na wierzch zupełnie inaczej, jak kiedy się
uśmiecha. A nawet obecność Egona gdzieś w pobliżu już wprawia Dyla
w stan napięcia, drży cały i oczy wprost wyłażą mu z orbit. Egon w
końcu też odpowiada warknięciami jak grzmot. A ile razy Dyl szczeka
na kogoś zbliżającego się do domu, on też szczeka, a głos ma w istocie
piękny jak organy.
  Oba psy znoszą się i nawet są sobie przyjazne jedynie na spacerze,
kiedy biegają po lesie.


  21 VII 1961. Piątek
  Przeczytałam na nowo "Dzikie palmy" Faulknera. Kiedyś przed laty
ta książka nasunęła mi myśl o wpływach Conrada na Faulknera. Nie-

156

dawno dowiedziałam się, że zauważyła to już krytyka angielska. U
mnie potem ta paralela poszła innymi torami - poprzez pisma wyłoniła się
pokrewność nie tyle pióra, ile raczej postawy. Obaj południowi kresow-
cy, przedstawiciele i w pewnym sensie piewcy przegranej sprawy. Tym
razem z wyjątkiem pierwszej strony już mi nawet wcale nie nasuwała
się myśl o Conradzie. Raczej, że dwaj wielcy pisarze amerykańscy He-
mingway i Faulkner dają obraz inteligenckiej bohemy (Steinbeck daje
raczej świat farmerów, lumpenproletariatu etc.). Bo dopiero co czytałam
Hemingwaya "The Sun Also Rises".
  Europa w zestawieniu z tymi dwiema książkami (obu z tzw. dwu-
dziestolecia) wydaje się strasznie zmieszczańszczona. U nas artysta mu-
siał żyć jak burżuj - tam nawet nieartysta uciekał od cywilizacji miesz-
czańskiej w bohemę, a nawet w dzikość. Tylko, że to także nie daje żad-
nej szansy zwycięstwa. Conrad mimo całego pesymizmu jest w jakiś
sposób krzepiący. Faulknerjest przygnębiający.


  22 V111961. Sobota
  Święto państwowe. Po południu przyjechał Juliusz Poniatowski. Nie-
podobna skłonić do czegokolwiek [jego] uwagi. Ma cały czas wykład
na pasjonujące go tematy rolniczo-wychowawczo-oświatowe. Idzie o
zatrzymanie inteligencji wiejskiej na wsi. Jego wykład jest właściwie
doskonały. Precyzja myśli i wyrazu, dobra, dyskretna i wymowna ge-
stykulacja, niekiedy świetny wysokiej klasy dowcip. Ale najdoskonal-
szy wykład w czasie wizyty męczy. Usiłowałyśmy przerwać lżejszymi
tematami. Grzecznie je podejmował i zaraz wracał do swego.


  24 VII 1961. Poniedziafek
  Idziemy na film angielski "Jak zabić starszą panią"' z Alekiem Guin-
nessem. To doprawdy prześwietny aktor, a i komedia doskonała. Znako-
mitą partnerką Guinnessa jest owa starsza pani - niestety, nie pamiętam
nazwiska, ale podobno za tę rolę dostała najwyższą nagrodę w Cannes.
Film jest jednak nie wytrzymany w konwencji. 3/4 taśmy zdaje się być
przewyborną komedią satyryczną na tzw. kryminały, trochę ośmieszają-
cą policję (poczciwa i naiwna), trochę samych przestępców (w gruncie
rzeczy niezdolni do zbrodni). Koniec natomiast robi się makabryczny.
W końcu wszyscy przestępcy giną mordując się wzajemnie, a starsza
pani odziedzicza ukradzione przez nich pieniądze. Ośmieszona jest tak-

157



że uczciwość dosłowna, którą reprezentuje dziwaczka - starsza pani.
Chodzi ona wciąż do policji, żeby zwrócić jej uwagę na to lub owo.
Tylko w Anglii możliwe są takie utwory, gdzie "chodzenie na policję" i
w ogóle współpraca z policją nie jest kompromitacją, a przeciwnie-
każdy może to zrobić z największym dla siebie aplauzem.

  1 Jak zabić starsz4 panią (ang.),1955, scen. William Rose, reż. Mackendrick; tytuło-
wa bohaterka Katie Johnson.



  5 VIII 1961. Sobota
  Podobno Tula do późna w noc przedwyjezdną czytała ostatni tom
"Nocy i dni". Kiedy Anna perswadowała jej, że powinna się wyspać
przed podróżą i że przecież mówiła, że tak dalece ją ta powieść nie zaj-
muje - Tula miała na to odpowiedzieć: "Wydoroślałam czytając".
  Okazuje się, że zauważyła Barbarę, a nawet pisała o niej do koleżan-
ki, a nawet mówiła o tym jeszcze w pociągu. Powstał dla niej problem
Barbary. Uważam to za niezwykły sukces "Nocy i dni".


  13 VIII 1961. Niedziela
  A oto w jaki sposób prasa fůigluje z faktami, wypacza prawdę. By
ocenić stopień tego procederu, wystarczy znać dane fakty.W którymś
numerze "Życia Warszawy" notatka: "Rudniki - największa cementow-
nia" - zaczynająca się od słów: "Gotowe są już projekty powstającej
w Rudnikach koło Częstochowy największej polskiej cementowni. No-
wa cementownia rozpocznie produkcję w r.1964" etc.
  Jest możliwe, że cementownia w Rudnikach rozbudowuje się do roz-
miarów największej w Polsce. Ale istniała ona już przed pierwszą woj-
ną światową. Pamiętam ją doskonale, bo pierwszy rok wojny spędziłam
w Sabinowie pod Częśtochową i jeżdżąc do Piotrkowa zawsze tuż przy
stacji Rudniki widziałam tę cementownię, robiącą wtedy na mnie wra-
żenie jakichś dziwacznych budowli z księżycowego jakby świata. Pa-
miętam ją też dlatego, że jej ówczesny właściciel, patriota polski żydo-
wskiego pochodzenia, był jednym z rzadkich wtedy ludzi, co się nie bali
okazywać sympatii Legionom, czyli raczej Strzelcom Piłsudskiego.

  Notatka nocna: Dopiero kiedy siły uczuć słabną, poznajemy, dowia-
dujemy się, jaką straszną siłą motoryczną jest nasz organizm; każdy je-
go ruch - każde drgnienie fizyczne czy psychiczne - to jak obrót koła
napędowego o miażdżącej sile.



  14 VIII 1961. Poniedzialek
  W 31 numerze "Przeglądu Kulturalnego" jest recenzja Putramenta
(a propos, są w tym numerze aż trzy jego pozycje) książki (kryminahz)
S. S. Van Dine'a: "Piosenka śmierci"'. Putrament zjechał tę powieść na-
zywając ją utworem bez ikry, schematycznym, o postawach "pozosta-
wiających czytelnika w stanie doskonałej obojętności"2. Ja jestem zda-
nia zupełnie przeciwnego [...]. Jest to najbardziej oryginalny, najlepszy
kryminał, jaki w ogóle czytałam. Jego niesamowitość polega na tym:1)
że zbrodniczy wujaszek zabijał "realizując teksty dziecinnych wierszy-
ków" - to jest moment zaskakującej rewelacji, że rzeczy tak niewinne
jak wiersze dla dzieci (oczywiście w Polsce takie wiersze nie są możli-
we - jesteśmy na to zbyt poczciwi) mogą być bodźcem (element zaba-
wowy wzięty dosłownie) do zbrodni; 2) przedstawia świat najwyższej
klasy naukowców matematyków, fizyków; 3) moment zaskoczenia i
niespodzianki jest jaskrawszy niż we wszystkich znanych mi powie-
ściach sensacyjnych i z "suspense".
  Do końca czytelnik nie przypuszcza ani na chwilę, że maniakiem-
-mordercą jest główna postać powieści - stary profesor safanduła;
wszystkie poszlaki wiodą do innych, właściwie powinno się to kończyć
przegraniem detektywa tak jak u Darrenmatta w "Obietnicy". Tylko, że
wtedy byłaby powieść psychologiczna, a nie kryminał.


1 S.S. Van Dine -Piosenka śmierci,1961, przeł. J. Sujkowska.
z J. Putrament - Piosenka co brzmi cienko, "Przegląd Kulturalny" 1961, nr 31


  15 VIII 1961. Wtorek
  Zapomniałam zapisać (choć może zapisałam), że 5 lub 6 sierpnia
"zmarł w Paryżu Andrzej Stawar, świetny krytyk marksistowski", jak
podały gazety. Szanowałam Stawara i jako człowieka, i jako pisarza-
-myśliciela. Ale prawda o jego śmierci była zupełnie inna. Już 9 sierp-
nia przyszedł ekspres od p. Jerzego, opisujący ostatnie chwile Stawara.
Był on we Francji od kilku miesięcy. W kwietniu przebywał u...Vincen-
za' w Grenoble, potem na wsi w Grasse, wreszcie 26 lipca przyjechał
do... Maisons-Laffůitte.




158 ' 159



  Lekceważył swoje "zaburzenia" wątroby i żołądka, okazało się, że
miał nowotwór wątroby wielkości sporego melona. Nastąpiła niedroż-
ność jelit - wypadek był nieoperacyjny. Stawar został karetką przewie-
ziony do szpitala w Saint-Germain-en-Laye i tam umarł. P. Jerzy od-
wiedzał go codziennie. Giedroyc zapłacił za niego szpital po 60 NF
dziennie. Zwłoki Stawara zostały sprowadzone do Kraju i pochowane
na Powązkach Wojskowych oficjalnie jako wybitnego krytyka-marksi-
styz.

  1 Zaprzyjaźniony z A. Stawarem od czasów wojny.
  2 Zapewne Dąbrowska nie znała podłoża opisywanych zdarzeń. Otóż po zdemasko-
waniu stalinizmu, gdy Stawarowi przywrócono prawo druku, uważał on za swój obo-
wiązek wznowienie własnej przedwojennej publicystyki antystalinowskiej, uzupełnio-
nej komentarzem współczesnym. Miała się ona ukazać w bibliotece "Po prostu", lecz
bibliotekę zlikwidowano wraz z pismem. Wówczas Stawar złożył zbiór swych artyku-
łów w "Książce i Wiedzy", która na podstawie recenzji J. Bermana oddaliła go. Wów-
czas, po wyjeździe do Francji, nie mając żadnych zhidzeń co do stanu swego zdrowia,
oddał do druku ów zbiór opatrzony napisanymi w ostatnich miesiącach życia Glosami.
Pisma ostatnie A. Stawara ze wstępem P. Hostowca (J. Stempowskiego) ukazały się po
jego śmierci (5 VIII 1961) w Instytucie Literackim w Paryżu (1961), lecz nie - jak w
ostatniej chwili zdecydował Giedroyc - jako zwykła pozycja Biblioteki "Kultury", lecz
w serii Dokumenty.


  20 VIII 1961. Niedziela
  Minęła nadzwyczaj przyjemnie, bo czułam się dobrze i byłyśmy sa-
  "
me tylko we dwie. Rozmow o "Panu Tadeuszu. Anna zwróciła mi
uwagę na ustęp ze spowiedzi Jacka Soplicy:

Moskwa mnie uważała gwałtem za stronnika,
Dano Soplicom znaczną część dóbr nieboszczyka,
Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić
Urzędem. - Gdybym wtenczas chciał się przemoskwicić !
Szatan radził -już byłem możny i bogaty;
Gdybym został Moskalem? najpierwsze magnaty
Szukałyby mych względów; nawet szlachta braty,
Nawet gmin, który swoim tak łacnie uwłacza,
Tym, którzy Moskwie służą, szczęśliwszym - przebacza!
Wiedziałem to, a przecież - nie mogłem.

Uciekłem z kraju!

  To mi od razu dało tak wiele do myślenia - cały w głowie esej po-
wstał o "Panu Tadeuszu", nowe odczytanie tej epopei narodowej, której
akcja odbywa się wśród monstrualnie złożonych i skomplikowanych
stosunków kresowych. W tym okresie podejrzanym w najwyższym sto-































pniu, kiedy Katarzyna II występowała jako gwarantka niepodległości,
a Targowica mieniła się stronnictwem rozumu patriotycznego i racji sta-
nu. Krótko streszczając "Pana Tadeusza" - Soplicowie dostali część
dóbr Horeszkowskich za to, że Jacek Soplica zabił Stolnika, który zbroj-
nie opierał się wojskom moskiewskim. Lecz bohaterem pozytywnym
poematu jest nie Stolnik - przeciwnik Targowicy, który był w istocie

160 11- Dzienniki t 4 161

Adam Mickiewicz, Paryż,1834, wedhig Karoliny Jaenisch



swojej pyszałkiem feudalnym bez serca, lecz zabójca, szaławiła Jacek
Soplica, który w niefortunnych okolicznościach zastrzelił cynicznego
magnata. Jacek Soplica to właściwie Mickiewicz sam - i ten sam
późniejszy Conradowski problem zdrady i zadośćuczynienia, wykupie-
nia się z grzechu. Asesor był zwolennikiem i sługą nowego porządku
rzeczy i do swego shzżącego Wasyla mówił po rusku. On też w czasie
zajazdu sprowadził zapewne Moskali, gdy szlachtę antydobrzyńską, li-
tewską, stojącą za Soplicami, sprowadził zapewne Jankiel. W "Panu Ta-
deuszu" pełno jest spraw dwuznacznych, mętnych, z czego autor świet-
nie sobie zdaje sprawę.
  Niekonsekwencje: nie wiadomo, dlaczego Gerwazy tylko w Hrabim
widzi "ostatniego z Horeszków choćby po kądzieli", gdy Zosia była au-
tentyczną, bezpośrednią wnuczką Stolnika Horeszki, a o niej Gerwazy
nigdy nie wspomina. Czyżby tego nie wiedział?
  Telimena jest niedwuznacznie zruszczoną damą - ideałem jej jest Pe-
tersburg i Rosja.
  Wszyscy ci szlachcice miotają się w zaistniałej sytuacji. Robak jest
katalizatorem tych fermentów i on to koniec końców sprawia, że za-
miast wyrzynać się wzajemnie szlachta bije się z Moskalami.
  Wersyfikacja Mickiewicza zdumiewająca, rosyjskie akcentowaniaje-
go czasowników zwrotnych', np.:

  Podchodził, wstrzymywał się, lornetkę przecierał
albo:
Miałożby to cudowne śliczne widowisko
Zginąć, zmienić się, gdy podejdę blisko?

  Odpowiednikiem "Pana Tadeusza" w naszej literaturze dzisiejszej
jest Miłosza "Rodzinna Europa" - ta zarazem najlepsza książka tego au-
tora.


  ' Mylne stwierdzenie. W staropolszczyźnie enklityki (tu: się) tworzyły jedność
akcentową z wyrazami samodzielnymi akcentowo, powodując przesunięcia akcentów
w tych ostatnich (np. stałQsię).


  23 VIII 1961. Środa
  Wstałam do obiadu, ale potem zaraz dostałam tachikardii. Byłam
przy tym czerwona i tak nienaturalnie wyglądałam, żem to już brała za
ostatnią godzinę. Ale jakoś przetrwałam i nie dałam p. Hani dzwonić do

Lecznicy. Głównie mi pomógł bellergal, a potem środki nasenne. Środ-
ki uspokajające, to jest to, czego potrzebuję.
  Był dr Czubalski, ale jego po wielu latach wizyta nic mi nie pomogła.
Nie miał nawet ze sobą stetoskopu. Stwierdził tylko, że nie ma żadnej
bolesności w nerkach, które wygniótł.
  Opowiedział natomiast b. ciekawe rzeczy o tym, jak po wyjściu
z więzienia miał największe przykrości nie od władz bezpieczeństwa,
lecz od kolegów lekarzy, którzy chcieli mu odebrać prawo praktyki
i wysiedlić go z Warszawy.
  Wie Pani, kto mi pomógł? Komuniści. Ale miałem kilka lat ciężkich
  "
w jednym pokoju we czworo. Po Październiku nagle dostałem trzypo-
kojowe mieszkanie na Noakowskiego 14 i zostałem dyrektorem szpita-
la. Ale na to zgodziłem się tylko na pół roku, bo mnie to nie interesuje.
Teraz jestem kierownikiem oddziału urologicznego w szpitalu św. Du-
cha na Woli. Największy to oddział urologiczny w Polsce. Ciężka pra-
ca, ciężkie operacje". Za nic nie chciał przyjąć honorarium. Kiedy mu
przekładałam, że wiem, w jak ciężkim położeniu są lekarze, machnął rę-
ką i powiedział: "Lekarzy nic nie uratuje".


  24 VIII 1961. Czwartek

  Dziś zrobiono mi w domu elektrokardiogram, który wypadł dobrze.
To zasługa Ancerewicza, który mi przepisał miostriatol.
  Potem był dr Hoffmann. Ciśnienie dziś było 140 na 70. Też chce
mnie wpakować do Lecznicy, a ja za nic. Czuję, że w końcu sama się
wyleczę.
  Jezus Maria. Ze mnie chcą zrobić przedmiot, którym się dowolnie
dysponuje. Odzyskać władzę nad moim życiem, odzyskać zdrowie. Oto
nakaz dla mojej woli. Na dworze zimno i niepogoda. Nie będzie już la-
ta.


  13 XII 1961. Czwartek
  Czy mam jeszcze podjąć przerwany od przeszło dwu miesięcy dzien-
nik?'
  Tyle się działo przez ten czas, co rzadko kiedy. I de publicis, i osobi-
ście. Najgorsze, że od półtora miesiąca wciąż choruję. Ataki gorączki
do blisko 40". I ta straszliwa samotność w chorobie - coś, co zaznaję
pierwszy raz w życiu.

162 I63



E1i'IaYi/ifi*i/Y
* # #* >f / iiitX 1.!r


# #ZlfII#/iI/D#







Zapowiedź w,Przeglądzie Kulturalnym" (12 X 1961) nowej powieści Dąbrowskiej
Repr. M. Sokołowski


  Une tristesse atroce2.
  Zabłysło szczęście. Helenka Jonkajtys i jej mąż mieli tu kupić do-
mek, blisko mnie. Ale to jest zbyt piękne, ażeby było prawdziwe, i pew-
nie nic z tego nie będzie.
  Jestem teraz urządzona. Mam Litwinkę Melanię Andruszkiewicz3 -
na stałe. Zdaje się, że zacny nabytek. Oby się trzymała na dłużej tego
domu !
  Dziś opowiadała mi (podobnie jak Frania mówi przypowieściami):
Otóż Pan Bóg stworzył człowieka i dał mu 30 lat życia. Człowiek dzi-
wił się, że tak mało. Stworzył wołu i dał mu także 30 lat życia. Wół
zdziwił się - na co mu tyle życia? - "Dobrze, to oddaj 20 lat człowieko-
wi". - "Zgoda!" Potem Pan Bóg stworzył psa - dał mu też 30 lat życia.
Pies rozpacza: - "Na co mi tyle życia?" - "Dobrze, oddaj 20 lat czło-
wiekowi". I odtąd człowiek ma 30 lat życia ludzkiego, 20 wołowego i
20 - pieskiego.
  Listopad i grudzień są tak ciemne, że cały dzień lampy trzeba palić.
Dawno nie pamiętam tak ciemnego dnia roku.
  A jednak zdaje zni się, że zbliża się ostatni okres jeszcze jednej
szczęśliwości. Nie wiem, skąd to przyjdzie, ale przyjdzie.

  Y Etlt 64t
  #/ j / ii#t!


  r # ##r t
y#tg*I*:;
#f %##f/* F 1 /

  1 Dąbrowska przerwała pisanie dziennika wskutek intensywnie od sierpnia prowa-
dzonej pracy nad powieścią. W październiku 1961"Przegląd Kulturalny" (nr 41) anon-
sował: "Przygody czfowieka myślącego - nowa powieść największej polskiej pisarki
Maru Dąbrowskiej po 27 latach od ukazania się Nocy i dni - druk rozpoczynamy w na-
stępnym numerze".19 X 1961 ukazał się pierwszy odcinek powieści zaopatrzony wstę-
pem, w którym pisarka nie kryła, że stan zaawansowania powieści jest nieznaczny, że
tytuł prowizoryczny etc. - i zagrzewała się słowami bojowej piosenki: "Naprzód wiara,
iść przytomnie..." Równocześnie z drukiem w "Przeglądzie..." powieść czytano w radio.
  zUnetristesseatroce(fr.)-smutekokrutny
  3Melania Andruszkiewicz(ur.1910),zwanaMelą.PochodzizWilna,
od 9 roku życia w shiżbie. W 1957 repatriowała się do siostry, do Białogardu. Powróci-
wszy do Warszawy trafiła do domu na Niepodległości. Od 1961 do końca życia Dąbro-
wskiej prowadziła dom w Komorowie, zaskarbiając sobie jej wdzięczność.



1962


[siedem wyciętych kartek]


  10 I I 962. Środa
  Jeszcze z małymi temperaturami siadłam piątego do maszyny i mając
  nóż na gardle (w radiu już zawaliłam program i musieli ogłosić prze-
; rwę) do wczoraj, czyli w cztery dni, napisałam od razu na maszynie i na
  czysto 15-stronicowy rozdział VII. I tylko dwie ostatnie stronice drugi
  raz wczoraj przepisałam, i to wprowadzając jedną minimalną zmianę.
  To mi się pierwszy raz w życiu zdarzyło! Okazuje się, że można coś do-
  brego zrobić pod terrorem, choćby pod terrorem terminu. Tylko czy coś
  dobrego?
  Obawiam się, że ten rozdział jest nic niewart. Miałam tylko pomysł
f zakończenia, całą resztę wymyśliłam na poczekaniu na podstawie daw-
  no zasłyszanego opowiadania. Choć mgliście wiedziałam, że ten temat
' właśnie wyzyskam.
  Powinnam już zasiąść do następnych rozdziałów, ale nie mam na to
  dość sił. Więc jutro jadę wypocząć do Warszawy!
  Jak tylko nie mam roboty (a żeby nie ta przekłęta powieść, miałabym
  ją i miłą - przepisywanie "Dzienników"), zaczyna się wręcz zrozpaczo-
  na samotność. To jednak katastrofa, że mi się nie uchował nikt bliski do

164 165



starości. Żadna głupia "sława", czy nawet domniemana sympatia publi-
czna, nie zastąpi osobistej bliskości.
  A ta powieść... Przecież ja ją z głupia frant improwizuję i absolutnie
nie wiem, co przez nią chcę powiedzieć. Nie rozumiem, dlaczego ludzie
ją chwalą, co w niej mogą widzieć dobrego, czemu zagraniczni wydaw-
cyjuż się o nią zwracają. To przecież śmieszne!
  Trzy razy słuchałam Kreczmara czytającego w radiu tę powieść.
Części opisowe czyta dobrze, ale dialogi zanadto gra po aktorsku, uda-
jąc nawet płacz (Nadzi) itp. To mi się nie podoba - wolę czytanie z dys-
tansem.
  Wysłuchałam dzisiejszego odcinka, części rozdziału VI - listy. Tak-
że słabo czytane; zanadto realistycznie akcentowane, a nie całkiem wła-
ściwie. Szkoda. "Na wsi wesele" czytywał znacznie lepiej, a nawet do-
skonale. Teraz jakby się spieszy i zbyt zapoznina, że to nie scena.


  II I 1962. Czwartek
  Po pohzdniu trochę rozmawiam z Anną, trochę leżę i śpię. Mówimy
głównie o Kornackim. Dostał rok z zaliczeniem czasu już przesiedzia-
nego. Dr Flatau (Sche-Flatau), psychiatra z Tworek', twierdzi, że to
psychopata, ale nie do granic nieodpowiedzialności prawnej.
  Psychiatrów zdumiewa złość i nienawiść do wszystkich ludzi, jaką
jest przepełniony. Ów jego sławny dziennik jest w połowie obsceniczny
(m.in. wszystkie akty seksualne z Heleną są w nim opisane), w połowie
notuje accusativime [?] wszystko, co ktokolwiek w jego obecności po-
wiedział (miał zdaje się pamięć taśmy magnetofonowej i to był jedyny
"talent", jakim rozporządzał). Na zapytanie dr Flatau, dlaczego notował
wszystko, co było mówione na Krzywym Kole (wskutek czego zagrożo-
ny jest m.in. los Jasienicy), mimo że tam na każdym zebraniu proszono,
aby nikt nie notował, odpowiedział: "Ja nie otrzymywałem zaproszeń,
tylko Helenka". Oto jaką zemstę wymyślił za to, że nie on, "genialny",
ale Boguszewska otrzymywała zaproszenia. I w jak paskudny sposób
zemścił się i na samym Krzywym Kole: "Nie przysyłacie zni zaproszeń,
a więc macie. Mnie nie zaproszonego intruza dyskrecja nie obowiązu-
je". To i inne miejsca w sławetnym dzienniku świadczą o ambiwalen-
tnym stosunku i do samej "Helutki". "Kocham Helutkę zmysłowo" - pi-
sał, a zarazem nienawidził jej za talent. Nie ma człowieka, o którym by
źle i ohydnie źle w tym dzienniku nie pisał. Jakoby najbardziej kompro-
mitujące politycznie partie jej właśnie dyktował. Był więc i potwornie

166

obłudny, bo do wszystkich gości czulił się z największą uprzejmością, a
potem do tych samych, o ile byli dygnitarzami, a jeszcze do tego Żyda-
mi, wysyłał nazajutrz wierszowane anonimy, często ze szczegółami ich
życia seksualnego, których się ze swą babią wścibską naturą podowia-
dywał. Podobno jest w tym dzienniku expressis verbis napisane, że
chciałby, aby to wpadło w ręce UB. Możliwe, że przez swoją b. daleko
posuniętą ograniczoność umysłową stał się narzędziem jakiegoś prowo-
katora, który go i na ten charakter dziennika i na całe to pisywanie ano-
nimów prowadzące nieuchronnie do aresztu - namówił. Obrońcy (m.in.
Krzysztof Bieńkowski) lękali się, że im uniemożliwi obronę (idącą
w kierunku zbagatelizowania sprawy), odstawiając Rejtana. Jednak dał
się jakoś namówić na milczenie i w czasie sprawy prawie się nie odzy-
wał. Wyrok jest zbagatelizowaniem sprawy, może z niechęci do wyta-
czania zbyt wielu spraw na podstawie dziennika, który wszak mógł być
i kłamliwy. Charakterystyczne jest, że odmówił widzenia z Heleną, mi-
mo że w drodze wyjątku uzyskała pozwolenie jeszcze w czasie śledz-
twa. W jadowitych ocenach dziennika nie oszczędził nawet zacnych
Beylinówien, które były im tak oddane, że spędzały u nich nawet wszy-
stkie "sylwestry".
  Dla jego znajomych i przyjaciół kłopot zacznie się po jego wypusz-
czeniu (a sądzę, że wypuszczony zostanie wcześniej). Takie chwile są
próbą przyjaźni i wszyscy, co u nich bywali, stanęli na wysokości tej
próby - wszyscy odwiedzali nieszczęsną blisko 80-letnią, głuchą w do-
  datku Boguszewską, nawet ja, będąc w tym okresie przeważnie obłoż-
  nie chora, napisałam do niej list, Anna zaś była u niej dwa razy.
  Ale teraz jak wyjdzie, kto do nich pójdzie ze świadomością, że on za-
  raz truchtem poleci zapisywać, co mówił, a przecież będzie to robił, i te-
  raz już zapewne bezpośrednio dla UB. I jak w ogóle okazywać mu
  choćby radość i współczucie, kiedy to jest sprawa obrzydliwa. Przecież
nie pisze się masowo anonimów, kiedy ma się taki dziennik w domu.
Pisanie anonimów do kogokolwiek bądź jest świństwem, a w tych oko-
licznościach zakrawa na obłęd lub prowokację. Wolałoby się już to
pierwsze. A on wróci, czekając na ogólnonarodowe hołdy. A moim zda-
niem na tyle sprytu ma, by potrafił zrobić ze siebie męczennika i boha-
tera. I ze swym zoologicznym antysemityzmem wyląduje zapewne w
PAX-ie, bo już przedtem coś dla ich prasy pisał. Jeśli nie w UB czy
wśród "eks-natolińczyków" - to tylko w PAX-ie jest dla niego miejsce.

  A może cała prasa będzie go wreszcie drukować (jeśli tylko cenzura
  pozwoli) i nareszcie rozładuje się jego kompleks zawiści i niższości.

167



  Przed tym wszystkim ma być jeszcze koniec świata, już w nocy 5 lu-
tego. W tym dniu wszystkie główne planety naszego systemu słonecz-
nego (Księżyc, Mars, Wenus, Jowisz etc.) mają się znaleźć najednej li-
nii, co podobno zdarzyło się 13 tysięcy lat temu i wtedy zginęła Atlan-
tyda. Tak i teraz oceany i lądy mają się gruntownie przemienić, a mały
"przylądek" Europy zniknąć w morskich falach i trzęsieniach ziemi. Na
razie było małe w Jugosławii.

  lHelena Kruszewska-Flatauowa,drmed.psychiatra,ordynatorwTwor-
kach, biegły sądowy.


  Warszawa.12 I 1962. Piątek
  Pierwszy to raz od lat byłam wczoraj na tzw. "proszonej kolacji".
Chociaż ważniejsze od jedzenia są: rozmowa i towarzystwo - tu obie
strony przyjęcia były godne uwagi. Tak smacznej kolacji nie jadłam od
czasów, gdy miałyśmy Bogucką, która była prawdziwą mistrzynią ku-
chni. [...]
  Słonimscy mają ślicznie i pomysłowo urządzone mieszkanie - trochę
antyków, a przecież nowoczesne. Takie mieszkania udają się zwłaszcza
u Polaków żydowskiego pochodzenia, i w dodatku artystów "antycyga-
neryjnych".
  Byli Kottowie, Międzyrzeccy' i Rudniccy (bo okazuje się, że Rudni-
cki ma też znów żonę, jakąś młodziutką Basię z cyganeru). Towarzy-
stwo więc oprócz mnie z Anną, chyba bez Julii Hartwig-Międzyrzeckiej
i może owej Basi, choć ona nie na pewno - raczej żydowskie, a więc
i zajmujące.
  Żydzi przestawszy się zajmować handlem, w której branży Polacy
ich nie bez powodzenia (zwłaszcza w "lewych" interesach) zastąpili-
wysunęli się od razu na czoło w sztuce, literaturze, towarzystwie. Cóż to
za uzdolniony naród, i to we wszystkim, czego się tknie, teraz więc na-
wet celuje w polskości i antyrosyjskości. Anna tym razem milczała, ja
grzecznie podejmowałam tematy dla nich zajmujące, albo je nawet dla
nich wszczynałam. Z nich nikt nie zainteresował się nawet przez mgnie-
nie ani naszą pracą czy bodaj zdrowiem. Sami toczyli jakby dalej prze-
rwane między sobą "w prasie i gdzie indziej" dyskusje, gęsto sobie wza-
jemnie a niby dla kawału przycinając. [...]

  1 J u 1 i a H a r t w i g (ur.1921), pisarka, thimaczka. Debiutowała w 1944 na łamach
lubelskiego "Odrodzenia" jako poetka. Studiowała flologię polską na tajnym UW, po

wojnie na UJ, oraz filologię romańską w Krakowie i w 1947-50 w Paryżu gdzie praco-
wała w dziale kulturalnym ambasady. W 1.1972-74 przebywała w USA. Wydała m.in.
poezje: Pożegnania,1956, Wolne ręce,1969, Dwoistość,1971 Czuwanie 1978, Chwila
postoju, 1980, Obcowanie, 1987; monografie literackie: Apollinaire, 1961, Gerard de
Nerval,1972 oraz Dziennik amerykański,1980; przekłady z poezji francuskiej i amery-
kańskiej. Wiele książek dla dzieci wespół z A. Międzyrzeckim. Wspólnie też opracowa-
li antologię poezji amerykańskiej Opiewam nowoczesnego człowieka,1992.
  A r t u r M i ę d z y r z e c k i (ur.1922), pisarz, thimacz. W okresie wojny w ZSRR,
od 1942 w Wojsku Polskim, brał udział w kampanii włoskiej. Debiutował w 1943 na ła-
mach prasy wojskowej jako poeta. W 1950 powrócił do Polski.1952-56 redaktor działu
literackiego tygodnika "Świat";1956-58 członek zespołu "Nowej Kultury";1965-68 za-
stępca redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja"; w 1. 1971-74 przebywał w USA.
Od 1978 wiceprezes, a od 1991 prezes polskiego Pen-Clubu i wiceprezes Swiatowej Fe-
deracji Pen-Clubów. Wydał m.in. poezje: Namiot z Kanady;1943, Szyby Auchel 1951,
Południe, 1956, Noc darowana, 1960, Zamówienia, 1968, Wojna ner-wów,1984, Ko-
niec gry, 1987, Między nami mówi4c, 1992; proza: Opowieści mieszkańca namiotów,
1957, Powrót do Sorrento,1958, Śmierć Robinsona,1963, Złota papuga,1970; szkice:
Wieczory muranowskie, 1954, Poezja dzisiaj,1964, Dialogi i sąsiedztwa,1970; thima-
czył m.in. G. Apollinaire'a, R. Chara i poetów amerykańskich.


  13 I 1962. Sobota
  Pochmurno, ale ciepło i nie pada. Przed południem z Anną w mie-
ście, kupuję dla Meli Biblię, bo mi wyjęła z półki pamiątkowy stuletni
egzemplarz St. z jego uwagami i ręcznymi wkładkami. Niech więc ma
własną, bardzo się cieszę z tego, że ją interesują książki. Nauczyła się
też co dzień czytać "Życie Warszawy" i wypytuje o różne przeczytane
sprawy - co to Katanga, Kongo, OAS itp. Tyle lat żyła w kraju po-
wszechnej oświaty i dopiero tu u mnie, jak sama powiada, pierwszy raz
w życiu czyta gazety. A umysł ma, owszem, pełen zainteresowań (wil-
nianka, 52 lata, mówi językiem z "Leśnika" Kuncewiczowej).
  Po południu Anna mówi, że chciałaby pójść zobaczyć rosyjski film
"Czyste niebo"1, który dostał nagrodę na międzynarodowym festiwalu
w Moskwie. I poszłyśmy na wpół do dziewiątej. To film "odwilżowy,
technika dość staroświecka, operują mechanicznym odsuwaniem i przy-
suwaniem postaci, kolor raczej ubogi, ale film w granicach ich możli-
wości bardzo dobry, stosunkowo "śmiały", dość zgrabnie unikający
większych wypaczeń prawdy, po makabrycznych filmach "nouvelle va-
gue" francuskich czy włoskich zachodnim jurorom ta "nouvelle vague"
rosyjska musiała się wydać ożywcza.

  Dwoje głównych aktorów gra doskonale. Sporo nie podrabianego hu-
moru. Koszmar wojny ukazany wyłącznie w przeżyciach osobistych;

168 ! 169



  i Czyste niebo (radz.),1961, scen. D. Chrabowicki, reż. G. Czuchraj, zdjęcia S. Połu-
janow; para głównych aktorów: N. Drobyszewa, E. Urnański.






















cała jej makabra w jednej znakomitej scenie - pociągu wojskowego,
którego pasażerowie dali znać swym kobietom, że będą wtedy a wtedy
przejeżdżać przez dworzec. Tłum zbiedzonych kobiet starych i mło-
dych, nerwowe oczekiwanie. Jedno jedyne krągłe lusterko podawane
z ręki do ręki, bo każda chce ludzko wyglądać dla ojca, męża, syna, bra-
ta czy kochanka. I ten straszny krzyk, te setki rozbieganych oczu, wytę-
żonych twarzy, gdy pociąg przejeżdża nie zwolniwszy nawet biegu. Mi-
ja i nastaje pustka. Nikt nikogo nie zdążył, nie zdołał zobaczyć lub mo-
że ktoś jeden, drugi zobaczył. Pustka.
  Jest nawet scena w łóżku, ale jakież to skromne w porównaniu ze
zwalaniem się kochanków w "A bout de souffle" - czy "En plein sole-
il". I chcąc nie chcąc trzeba przyznać, że tamte filmy stoją po stronie
śmierci, ten jednak po stronie życia i wiary w jakiś sens życia - a doza
pokazanego cierpienia jest niemała jak na to mocarstwo gargantuicz-
nych samochwałów.

  Komorów. IS I 1962. Poniedziałek
  " l y
  Jakiś czas temu rzecz tałam w "Encounter artykuł numer st cz-
niowy z 1962 r.) Dwighta Mc Donalda o Erneście Hemingwayu'. Nie
uwielbiam twórczości Hemingwaya i zawsze mnie dziwiły nieprzytom-
ne zachwyty nad nim, a zwłaszcza nad jego książką "Komu bije
dzwon", przez którą osobiście nie byłam w stanie przebrnąć nie z powo-
du zbyt gęstej materu, ale że tej materu tak mało.
  McDonald wyśmiewał go tak jadowicie i szyderczo, że dla pisarza
jest aż zasmucające czytać taką krytykę [...]. A jednak w końcu McDo-
nald przyznaje, że Hemingway jest innowatorem stylu (narzuconego ja-
koby przez Gertrudę Stein, która była, jak wiadomo, maniaczką "dosko-
nałego banału"), który jednak b. wcześnie przerodził się w manieryzm
i którego wirtuozeria już dziś nie budzi żadnego uczuciowego rezonansu.
  I na końcu autor zdobywa się na genialną, moim zdaniem, uwagę.
Przeciwstawia Hemingwayowi takich pisarzy, jak Stendhal i Tołstoj,
którzy są absolutnie pozbawieni efektownego stylu, a dotąd czytani są z
przejęciem. I dodaje: "Nie ma potrzeby odnawiania takich stylów, ale
im bardziej styl jest oryginalny i zaskakujący, tym oczywistsza jest po-
trzeba odnawiać taki styl. Innowatorzy jak Joyce i Picasso wymyślają,
wykorzystują i porzucają tuziny stylów; Hemingway miał tylko jeden
styl (nowatorski) i to nie wystarczyło". Pisał więc wciąż naśladując sa-
mego siebie.
  Aby tego dowieść, nie potrzeba było być aż tak insynuatorsko złośli-
wym (choć dowcip artykułu sprawia przyjemność), to było raczej tragi-
czne. Mocny człowiek uwikłany w jakąś immanentną niemoc. Ostatecz-
nie przecież nie popełnia się samobójstwa bez samowiedzy jakiejś
okrutnie poniesionej klęski. Tragiczne poczucie poniesionej klęski
u szczytu przecie powodzenia i sławy raczej wywyższa Hemingwaya,
także jako pisarza, co pragnął rzeczy dla siebie niemożliwej, i wiedział,
żejużjej nie doczeka. [...]
  Zataiłam przed Anną, że w sobotę miałam prawie 38" gorączki - tego
dnia, co byli Linkowie.

# Przedruk polski w: Hemingway w oczach krytyki światowej,1968.



170 ' 171

Czyste niebo, N. Drobyszewa i E. Urnański



  17 I 1962. Środa
  Wstąpiłam do Toli Pęskiej. Dziwną grę prowadzi ta wciąż jeszcze
piękna kobieta ze śmiercią. Od czterech lat wciąż mówi o tym, że "od-
chodzi z pełną świadomością", i tak odbywa się to Beckettowskie
przedstawienie, aż się raz w istocie zakończy śmiercią, choć nie wiado-
mo, czy np. ja ją przeżyję, a nie ona mnie. Zaczynam widzieć ją, jak

  g "
ow Winnie z drukowanej w ostatnim "Dialo u dwuaktówki Becketta
, Radosna śmierć", coraz głębiej wkopującą się w ziemię (choć przy
czytaniu rzecz wydawała mi się idiotyczna).


  21 I 1962. Niedziela
  Trzy dni minęły bez notatki - a tak prędko! Otwierając zeszyt byłam
pewna, że nie notowałam najwyżej przez jeden dzień. Do czwartku mę-
czące przebijanie się przez próżnię do VII rozdziału powieści. Szukanie
materiałów. Ten przed ostatnią wojną napisany rozdział, owszem, przy-
da się, ale trzeba w nim dużo zmienić, wiele skasować, niektóre rzeczy
przenieść do dalszych rozdziałów. Nieoczekiwaną pomocą okazał mi
się dziennik Bogusia', który przed kilku laty oceniłam jako banalny.
Owszem, z wyjątkiem kilku zdań grandilokwencji patriotycznej okazał
się b. dobry.
  W końcu zaczęłam pisać we czwartek wieczór i napisałam półtorej




  1 Pamigtnik Bogumiła Szumskiego, szeregowca ułanów 1 Brygady Strzelców Piłsud-
skiego, oryginał częściowo w zbiorach rodzinnych, częściowo w Archiwum M. Dąbro-
wskiej w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza; obejmuje lata 1915-1920; niegdyś
Dąbrowska namówiła brata na prowadzenie zapisków.


  25 I 1962. Czwartek
  Dziś o siódmej wieczór skończyłam rozdział, 15 stron z ogonkiem.
I jak po każdym będę musiała tydzień odpocząć. Jeśli zdołam to zakoń-
czyć w 40 rozdziałach pisząc mniej więcej dwa na miesiąc, to praca mu-
siałaby trwać jeszcze I6 miesięcy, a więc do maja 1963. Trzeba więc
będzie przyśpieszyć tempo. To musi być skończone w tym roku. A tu
jeszcze te stogi zalegającej korespondencji!

  26 I 1962. Piątek
  Tula była z klasą na filmie "Czyste niebo". Podobał jej się, ale cieka-
we, że wszystkie te dziewczęta zaśmiewały się z tego, że ci dwoje tak
się kochają.
  Miłość śmieszy młodych, ale jak dalece to jest poza, świadczy, że
wszyscy się żenią, wychodzą za mąż i może właśnie w świecie inteli-
gencji odradza się jeszcze tzw. życie rodzinne (dla mnie np. rzecz zu-
pełnie zbędna - jestem bardzo nierodzinnym człowiekiem - aż dziwne,
że mimo to i moja druga powieść wychodzi na "rodzinną").





































Autobus do socjałizmu. Mal. B. W. Linke. Muzeum Narodowe


172 ' 173



  I II 1962. Czwartek
  Wszyscy mówią o niezwykłej koniunkcji planet i o końcu świata. Lu-
dzie, widać, chcą końca świata, że tak wciąż go głoszą. Na pewno zie-
mia stanie się w końcu zastygłą wymarłą planetą, bo wszystko, co żyje
- umiera. Ale myślę, że znany nam z historii etap życia globu ziemskie-
go jest jeszcze bardzo młody i potrwa długo. Krótsze jest natomiast ży-
cie narodów, cywilizacji, państw. Czasem wystarczy jednego życia lu-
dzkiego, żeby zobaczyć parę takich końców jakiegoś świata.


  Warszawa. 4 II 1962. Niedziela
  O dwunastej pojechałyśmy [...] do Linków. Ta wizyta czegoś zrobiła
na mnie ogromne wrażenie. Oni są jednak wspaniali ludzie. W tej sytu-
acji tak się trzymać. Bronek pokazywał swoje obrazy. Jego olej "Auto-
bus do socjalizmu" jest po Boschowsku wstrząsający. Oczywiście tylko
pierwsze słowo tytułu jest oficjalnie aktualne. Zainteresowała mnie też
jego czerwona głowa (akwarela, a raczej tempera) porośnięta lasem.
Wydaje mi się jakby próbą trochę nowej techniki, choć Bronek temu za-
przecza - nieshzsznie.


  6 II 1962. Wtorek
  Bardzo fatalnie się czuję - i temperatura około 38. Serce bębni tachi-
kardiowo. Mimo to gdy zawiadomiono mnie z Teatru Współczesnego,
że są dla mnie zarezerwowane trzy bilety na Brechta - nie miałam siły
odmówić. I nie żałowałam Ta "Kariera Artura Ui czytana w "Dialo-
gu" była po prostu szmirą ponurą wedle schematu marksistowskiego,
niemal socjal-realistycznego [sic!] avant la lettre - w teatrze zagrałajak
sto diabłów. Brecht to szatan sceny! Czegokolwiek się tknie, w jakiej-
kolwiek konwencji to ujmie, jakikolwiek schemat ideologiczny temu
narzuci - rzecz jest diabelsko udana, teatralna do n-tej potęgi. To chyba
po Szekspirze pierwszy geniusz teatru, nie genialny pisarz teatralny, ale
właśnie geniusz teatru !

  1 Bertolt Brecht - Kariera Artura Ui, przeł. R. Szydłowski i W. Wirpsza, insc. i reż.
Erwin Axer, scen. Ewa Starowieyska i Konrad Swinarski, muz. Zbigniew Turski, Teatr
Współczesny, premiera 6 I 1962.

  Komorów.16 II 1962. Piątek
  Po południu przyjechali autem Wyka i Korzeniewska. Na gwałt for-
sują wbrew mojej chęci i woli to "Pięćdziesięciolecie twórczości"1,
w które żaden wydawca nie chce wydać żadnej mojej książki! Ładny ju-
bileusz mojej twórczości.

  # Mowa o przygotowaniach do sesji naukowej Instytutu Badań Literackich PAN, po-
święconej twórczości Dąbrowskiej.


  I I111962. Piątek
  Od 10 I napisałam dotąd, od razu na czysto, cztery (nie dwa, jak mi
się zdawało) rozdziały. Zaczęłam XI. Piszę jak poprzednio od razu od
ręki na czysto, ale ten idzie mi jak z kamienia.

  Wprawdzie 5 stron jest gotowych, ale to do luftu - ten rozdział nie mo-
że się udać. Jest piekielnie trudny i nie mam do niego żadnej koncepcji'.

1 Rozdział XI. Ewa odkryta blask.























174 175

Scena z przedstawienia Artura Ui; w roli tytułowej Tadeusz Łomnicki



  Warszawa.16 I111962. Piątek
  Jestem od 10 dni w Warszawie. I tyle tylko, że nie gorączkuję i serce
znacznie się uspokoiło. Przepisałam tu wszystkie moje sny za czas od
1918 do 1939 roku, zapisane w dziennikach, a którymi mam zamiar ob-
dzielić moje postacie z "Kompozycji istnienia"'.

  # Jeszcze w trakcie druku powieści w "Przeglądzie..." autorka używa oboczniejej in-
nego tytułu. Co do snów, częściowo zostały one w powieści wykorzystane. Po śmierci
pisarki A. Kowalska część tego wyboru pisarki osobno opublikowała pt. Sny, we
"Współczesności" 1966, nr 10.


  Komorów. 261111962. Poniedziałek
  Film "Wojna i pokój". Też amerykańskil - wszyscy się nim zachwy-
cają, a raczej wszystkie nasze snoby (choć to śmieszna rzecz snobować
się na bezsnobliwe Stany Zjednoczone) z tzw. elity intelektualnej, z któ-
  y ", p
  ch nikt nie poszedł na "Krz żaków bo olskie to szmira. T mcza-
sem "Wojna i pokój" to jest o wiele gorsze od "Krzyżaków". To jest
w porównaniu z "Krzyżakami" taniutkie artystycznie jak barszcz. [...)
  Przyjemna jest aktorka grająca Nataszę2. Przez uprzejmość dla Tuli
nie powiedziałam, co o niej myślę - ale to żadna Natasza.

# Wojna ipokój (am.),1956, scen. wedhig powieści L. Tołstoja, reż. King Vidor
2 Audrey Hepburn


  1 VII 1962. Niedziela
  Od marca do drugiej połowy maja miałam dwa razy ciężką grypę,
dwa zapalenia środkowego ucha (jednego i drugiego), podróż do Buda-
pesztu i ową Sesję Naukową w Warszawie i Kaliszul. Zawaliłam po-
wieść - "Przegląd" zrobił przerwę miesięczną. Przez marzec napisałam
tylko jeden rozdział 24-stronicowy. Teraz piszę rozdział XV, idzie mi
jak z kamienia; mam napisane 5 stron, a do skończenia rozdziału zale-
dwie cztery dni !
  Umieram z przerażenia myśląc, co będzie dalej. Zwłaszcza że sił ma-
ło i zdrowie niby lepsze, jak było w minionych dwu latach, ale nietęgie.
Piszę przez siłę, niemal kosztem życia.
  Z Kalkuty przyjechał Jurek z żoną Hinduską2 na dwumiesięczny ur-
lop. Zaraz nazajutrz byli u mnie na podwieczorku. To niebanalna, a na-
wet niesamowita historia, którą może zdołam osobno zanotować.

  Przez te trzy miesiące dużo się działo, a właśnie nic nie pisałam, choć
jedyne, co mnie jeszcze zajmuje, to pisanie dziennika.


  i Sesja naukowa w pięćdziesięciolecie pisarstwa M. Dąbrowskiej (choć daty tej nie
ustalono ściśle) odbyła się 15-17 maja 1962 w Warszawie oraz 19 maja w Kaliszu. Se-
sję zorganizował Instytut Badań Literackich przy wspóhidziale Związku Literatów; uro-
czystości kaliskie przygotowała Miejska Rada Narodowa. Poza pisarzami i badaczami
polskimi wzięło w sesji udział wielu historyków literatury i thimaczy z zagranicy. Ucze-
stniczyła w niej też pisarka, na koniec części warszawskiej wygłosiła przemówienie.


  Z okazji sesji osiedlu przy ul. Górnośląskiej ("za Raciborską Rogatką", gdzie powie-
ściowy Anzelm przewidywał rozwój miasta) Rada Narodowa Kalisza nadała nazwę Ka-
liniec, a głównąjego ulicę nazwała imionami Bogumiła i Barbary.

  Dorobek sesji opublikowano w księdze Pięćdziesiąt lat twórczości Marii Dąbro-
wskiej. Referaty i materiafy sesji naukowej pod red. E. Korzeniewskiej,1963. Zarówno
przygotowania do sesji, jak i sesja dały impuls do podjęcia rozmaitych prac porządko-
wych i materiałowych.
  2Jayanti Szumska zd.Hazra;córka:Dominika Maria(ur.1963.W
1964 powrócili do kraju, w 1968 rozwiedli się. 2o voto Żyżun, 3o voto de Virion.



L2 - Dzienniki, t. 4

Sesja o twórczości M. Dąbrowskiej w Pałacu Staszica w Warszawie. Od lewej siedzą
(m. in.) w pierwszym rzędzie: prof. J. Krzyżanowski, M. Dąbrowska, doc. E. Korzenio-
wska, min. T. Galiński, prof. S. Żółkiewski; w drugim - J. Stryjkowski, J. Przyboś J.
Zawieyski; w trzecim - H. Mortkowicz-Olczakowa, dyr. S. Baliński. Fot. A. Szypowski



  Zdaje się, że ten wieczór był dosyć udany, choć miałam do pokona-
nia zmęczenie. Ale jakoś coraz lepiej udaje mi się je pokonywać.


















  Warszawa. 21 VII 1962. Sobota
  We środę o 17.30 przyjechał po mnie Jurek z Jayanti. Zjedliśmy
mnóstwo malin, które Jayanti zna, bo jako dziecko żyła w Nepalu, gdzie
są maliny. (Ten rok jest malinowy - wielki urodzaj na maliny, zresztą
wszystko, co nie przepadło od tych deszczów - zboża, owoce i jarzyny
- jest wspaniałe!). Wstąpili do nas na Niepodległości. Jurek po drodze
zabrał z ich mieszkania płytę longplay z nagraniem koncertu szwagra
Jayanti sitarzysty (sławnego także poza Indiami). Sitar to ciekawy in-
strument szarpany (takim trójkącikiem) o kilkunastu strunach. Zacho-
wując w muzyce wschodni prymitywny folklor - daje zarazem szcze-
gólne wrażenie bogactwa jakby orkiestralnego, struny niskie doskonale
dają efekt bębnów, bębenków, przy skrócie struny - innych instrumen-
tów perkusyjnych. Jayanti opowiadała o bogini Kali i w ogóle o mitolo-
gii braminizmu - kończąc zdaniem jakby "ścierającym z tablicy" po-
przedni tekst: "w gruncie rzeczy te rzeczy są mi dość dalekie" lub coś w
tym rodzaju.
  Coraz bardziej zauważam subtelność jej inteligencji - i jej dużą kul-
turę osobistą. W porównaniu z dziewczętami Wschodu nasze wydają się
hożymi wulgarnymi barbarzyńcami (moje takie samo wspomnienie
młodych Chinek).

  Komorów. 29 VII 1962. Niedziela
  Przeczytałam bardzo dobre opowiadanie Mirosława Żuławskiego
  w "Twórczości" pt. "Godzina tygrysów"'. Ciekawe, jak powszechnie
! realizuje się przepowiednia Sienkiewicza, że przyszłą formą powieści

  będzie pamiętnik. Powieść gardząca tradycyjną konwencją - antypo-
  wieść czy inne eksperymenty; prawie się nie spotyka prozy artystycznej
# nie pisanej w pierwszym zaimku osobowym. U nas może Andrzejewski
# jest pod tym względem wyjątkiem. Wynika to między innymi z rezyg-
# nacji z wszechwiedzy autora. Moim zdaniem - rezygnacji niesłusznej.

  Któż ma być wszechwiedzący jak nie ten, co stwarza nowy świat-
! autonomiczny świat sztuki?
  Pogoda w lipcu wcale dobra, zwłaszcza w drugiej połowie. Anna
  uważa te kilka dni spędzonych ze mną za bardzo przyjemne, ale ja my-
  ślę, że to tylko jej grzecznościowy frazes. W gruncie rzeczy wspaniale
  się ze mną nudziła. Za dużo już między nami przemilczeń, aby mogła
  być mowa o przyjemności obcowania. Najwyżej wspólny zachwyt nad
  jakąś liliowo kwitnącą trawą albo nad aleją Komorowa, który, jak po-
! wiada, bardzo lubi. Chyba dlatego, że mnie tu wyparła z mieszkania na

  Niepodległości. Coraz rzadziej i krócej tam bywam, a jak bywam, ogar-
  nia mnie żałość, że to już takie utracone, takie nie moje. Ale nie jest
  sztuką żyć w harmonu, sztuką jest żyć w dysharmonii, która jest we
, wszystkich sprawach istnienia. Posiadłam w końcu tę wiedzę (częścio-
  wo właśnie dzięki Annie), ale nie zdążyłam (i już nie zdążę) posiąść
  umiejętności sensownego życia wśród dysharmonii.

  Toteż jestem w pełni świadoma, że i ja ponoszę odpowiedzialność za
  niezbieżności współżycia z Anną. Nie tylko "niezawiniona" odpowie-
# dzialność za to, co Anna uważa za mój grzech pierworodny - niemoż-
  ność odpowiedzenia w pełni na jej specyficzne uczucia.

  Wieczorem
  Przeczytałam w "Twórczości" Leszka Kołakowskiego "Etyka bez
  kodeksu"z. Trochę się to wywodzi od Guyau: "Moralność bez sankcji
, i zobowiązań"3 - trochę z Petrażyckiego, choć może to przypadkowa
  (lub raczej nieunikniona) pokrewność. Temat "roszczenia i powinności"
  daleko przejrzyściej i genialniej ujęty jest przez Petrażyckiego (jakie to

178 179

Sesja w Kaliszu. Przewodniczy H. Sutarzewicz, przemawia K. Wyka



dziwne, że jego pisma zostały tak zapomniane). Styl Kołakowskiego
niestety z każdą nową pracą zamiast uzyskiwać przejrzystość, traci ją na
rzecz stylizacji przeładowanej nadmiarem definicjowania i ciężkiej.
Użył wyrażenia "do wyborniejszych przyjemności życia".
  Nic nie można mieć przeciw temu, ale to dziwne - przymiotnik "wy-
borny" - zdaje się być superlatywem nie domagającym się stopniowa-
nia - może dlatego że (zgodnie zresztą z tezą Kołakowskiego o niemoż-
ności częściowego wykonywania pewnych czynności czy aprobowania
pewnych faktów) nie można czegoś mniej albo bardziej wybrać. A już
przymiotniki "świetny" czy "doskonały", wprawdzie nie domagają się
stopniowania, ale dobrze je znoszą.
  Dobre zdanie o "odpowiedzialności za zło w naszych dobryćh wybo-
rach". Nieadekwatny jest natomiast jego zwrot (dwa razy użyty) "z pun-
ktu widzenia kosmosu". Raczej by tu należało powiedzieć - "pod kątem
naszego pojęcia kosmosu", czy coś takiego.

  O siódmej, kiedy siadałam do herbaty, nieoczekiwanie zjawił się
ksiądz, którego widuję niekiedy na ulicy. Nazywa się Feliks Leśnie-
wski, spędza urlop czy odbywa (jak mówił) kurację u siostry mającej
domek w Komorowie. Wysoki, szczupły, wygląda bardzo młodo, zdu-
miałam się, gdy powiedział, że ma już pod siedemdziesiątkę. Bardzo
sympatyczny - jest bez parafii, co trochę zagadkowe. - "Ach, mam już
dosyć tego wszystkiego - powiedział - ale staram się o parafię i pewno
coś dostanę, bo przecież trzeba z czegoś żyć". Był proboszczem w oko-
licach Włodawy, narzekał, że to taki zabity ciemny kąt. Ale nową para-
fię może dostać tylko w diecezji siedleckiej, bo do tej diecezji należy.
  Chodzi w kremowym "prochowiaku" nakładanym na sutannę i tym
zwrócił moją uwagę, bo rzadko widuje się księży w jasnym okryciu.
Tak tu jestem przeraźliwie samotna, że każda czyjaś o mnie pamięć
i bezinteresowna wizyta robi mi wielką przyjemność - byle w porę,
a przyjście w czasie posiłku jest właśnie bardzo w porę. Poczęstowałam
go migdałowym tortem i herbatą i porozmawialiśmy bardzo mile. By-
łam mu wdzięczna za przerwanie tej straszliwej niedzielnej pustki.
























180 181

Leszek Kołakowski




















Jean Marie Guyau. Leon Petrażycki



  I Mirosław Żuławski - Godzina tygrysów, pierwodruk "Twórczość" 1962, z. 7; prze-
druk w: Psia gwiazda,1965.
  z Leszek Kołakowski - Etyka bez kodeksu, "Twórczość" 1962, z.7.
  3 M a r i e J e a n G u y a u (1853-1888), fiancuski pisarz, filozof, uczeń A. Fouille'a.
Zajmował się głównie etyką, #tyką religu, estetyką. Sztuka i moralność według Guyau
są najwyższymi przejawami życia. Rzecznik ewolucjonistycznej etyki "bez powinności
i bez sankcji"; za naczelną zasadę moralną uważał dążenie do uintensywnienia życia
(Zarys moralności bez powinności i sankcji,1885, wyd. pol.1910). We Francji i na Za-
chodzie uznawany za jednego z głównym twórców laickiej moralności typu indywi-
dualistycznego i romantycznego. W latach 30. Dąbrowska w swych pracach estetycz-
nych i etycznych (Zawód literacki jako sfużba społeczna, Na marginesie niedrukowa-
nej polemiki, Czy piękno zobowiązuje ?) oraz w przedwojennych i powojennych szki-
cach Conradowskich czerpie wiele inspiracji z myśli Guyau.


  31 VII1962. Wtorek
  " j p
  W czerwcowym numerze "Twórczości est o owiadanie Marka No-
wakowskiego pt. "Kocioł"'. Pisane mocno pod Gombrowicza, ale dobrą
techniką, jaką już teraz wszyscy sprawnie się posługują. [. . .]
  Rzecz jest pisana z pikanterią szczegółów, jakby przez starca usiłują-
cego się podniecić obrazami. A żadnej tragedii nie było, tylko niechluj-
ne świństwo głupich próżniaków, unurzanych w pijaństwie i niepoczy-
talnej rozpuście.

  i Marek Nowakowski - Kociof, "Twórczość" 1962, z. 6; przedruk w: Silna gorą-
czka,1963.


  7 VIII 1962. Wtorek
  Wczoraj po południu zasnęłam i znów śnił mi się koszmar - że przy-
bywam (znów z Budapesztu) do Komorowa i zastaję całe mieszkanie
zajęte przez dzikich lokatorów. Na wszystkich tapczanach leżą obcy lu-
dzie, nawet na łóżku składanym i jeszcze na innych wstawionych. Pa-
trzą na mnie złym okiem mężczyźni o wygłądzie zbójów. Wołam, bła-
gam: "Na Boga, przecież ja tu muszę pracować. Muszę tu pracować".
Smieją się na to. "Panowie jesteście dzikimi lokatorami". "Tak - odpo-
wiadają - jesteśmy dzikimi łokatorami". Ach, móc się uwolnić od tych
obsesji ciągłego przez coś zagrożenia.
  Kornacki wyszedł z więzienia i zachowuje się ściśle tak, jak to Anna
przewidywała. Jako tryumfator, bohater narodowy oczekujący hołdów.
Takjakby pod sugestią snu spirytystycznego mówi ściśłe według recep-
ty Anny. "Pytałem tych, którym pokazywano dzienniki. Wszyscy mówi-
li, że to oszałamiająca lektural. Gdyby nie aresztowanie, musiałbym
czekać na tę opinię do po śmierci". A więc prawdąjest, że sprowokował
aresztowanie, byle zyskać sławę bodaj wśród ubiaków.
  Jest to wypadek niebezpiecznego obłędu. Nie mógł znieść braku sła-
wy i że była tylko pisarka Boguszewska. Ludzie czasem się mylili mó-
wiąc: Boguszewscy. Dla czczej sławy unieszczęśliwił, a nawet ponie-
kąd zhańbił starą kobietę. Anna #nówi (była u nich wczoraj), że ona wy-
gląda, jakby miała niedługo umrzeć.

  ' Po wyjściu z więzienia na prośbę o zwrotjego skonfiskowanych obszernych dzien-
ników prywatnych zabranych jako "dowód rzeczowy" Kornacki otrzymał oficjalne pro-
kuratorskie poświadczenie ich urzędowego zniszczenia. Przeciw temu szczególnemu
aktowi bezprawia zaprotestowano w prasie (J.J. Lipski - "Zapis" 1978, nr 5, "Więź"
1992, z.10; H. Kirchner - "Odra" 1992 z. 9,10). Po opublikowaniu fragmentu zapisków
Dąbrowskiej dotyczących sprawy Kornackiego ("Polityka" 1993, nr 35, dodatek "Kul-
tura") wyszło na jaw, że jego dzienniki w archiwach L1B na szczęście ocalały i po śmierci
pisarza po cichu zwrócone zostały rodzinie. Niechętne reakcje na propozycje druku,
padające z różnych stron, wskazywałyby jednak, że rodzina nie kwapi się z ich publikacją.


  22 VIl11962. Środa
  Dziś po południu zasnęłam i co za cudowny miałam sen. Siedziałam
przy stole z Matką i jakimiś dziećmi czy rodzeństwem. Nagle Matka
wyszła; okazało się, że Ojciec przyjechał. Ojciec wrócił do nas! Ale
okazało się, że nie on nas rzucił, ale Matka spowodowała to rozstanie.
Czekałam w czułym napięciu, że zaraz wejdą razem. Nie! Matka wróci-
ła sama. "Jak to - wołam bardzo rozżalona - więc Ojciec nie próbował
zostać?" "Tak, chciał, ale ma inną żonę, dzieci". "A to przecież Mamu-
sia zabrała nas od niego! - krzyczę. - Ja muszę go zatrzymać, muszę go
zobaczyć! Czy przyjechał konno?" "Tak, konno". Wybiegam. Widzę
Ojca, jak wsiada na konia. Jest piękny, podobny do fotografii z czasu,
gdy żenił się z moją Matką. Budzę się z uczuciem tak wielkiej radości,
jakby mnie spotkało coś niezwykle dobrego - rzeczywiste szczęście. Co
za rekonfortujący sen. Jeden ze snów o powrocie mężczyzny do domu.
Dom bez mężczyzny jest miejscem kaźni, karykaturą domu.
  Ale sny o powrotach Mariana były zawsze przeraźliwie bolesne, bo
nigdy nie chciał się ze mną zobaczyć. Tu także Ojciec się ze mną nie
zobaczył, ale ujrzałam go młodego, pięknego, a jednocześnie teraźniej-
szego. Obudził mnie łopot uszu Dyla.
  Sen o powrocie Ojca pasował do przyjazdu Wandy, która ma pier-
wszy raz nocować w Komorowie. Ona należy do świata szczęśliwej

182 183



dawności, a jednocześnie rozumie czasy dzisiejsze, tak jak ja je rozu-
miem. Nagadałyśmy się z Wandą i do samego pójścia spać byłam po-
godna aż do dna - a nadto nabrałam znów pewności, że potrafię dalej
snuć powieść. Dobry piękny dzień mimo złej pogody.
  Przerażająca wiadomość (o produkowanych) przez przemysł chemi-
czny NRF tabletkach uspokajających Thalidomid, które okazały się
złowrogie dla matek w ciąży. Te, które w Niemczech, Francji i Anglu
zażywały owe tabletki, zaczęły rodzić potwory bez rąk i nóg (albo z
  prawą ręką wyrastającą z brzucha), a za to ze znamionami niespospoli-
  tej inteligencji. Importowi tych tabletek do USA (gdzie środki uspakaja-
jące spożywane są tonami) przeszkodziła kobieta (nazwiska zapomnia-
  łam), kierująca kontrolą leków i żywności. Niemiecka firma wszczęła
przeciwko niej oszczerczą kampanię, pomawiając ją o ignorancję itp. O
mało nie utraciła swego odpowiedzialnego stanowiska. Kiedy dowodnie
okazało się, że tabletki są złowrogie - wyróżniono ją najwyższym od-
znaczeniem za "ocalenie narodu amerykańskiego". Tabletki (i ich po-
chodne) zostały wycofane z obiegu, ale nie słychać, aby tej "ludobój-
czej" f#irnue wytoczono proces. [...)
  Prowadzi się alarmujące badania nad lekarstwami w ogóle. Przeda-
wkowanie ludzkości lekarstwami prowadzi do nieoczekiwanych, nawet
śmiertelnych chorób.
  Lekarz do niedawnego czasu był ściśle związany z medykamentami.
Za mego pobytu w 1913-14 w Anglii jeszcze byli lekarze, sami w swej
przygabinetowej apteczce przyrządzający lekarstwa.
  Bodaj że 13 sierpnia Rosjanie wypuścili dwa statki kosmiczne z dwu
kosmonautami - Nikołajewem i Popowiczem. Drugi w dobę po pier-
wszym. Nikołajew leciał cztery doby okrążając ziemię coś około 90 ra-
zy. Popowicz trzy doby'. Obaj pomyślnie wylądowali w Kazachstanie
j ,
  eden w 6 minut po dzugim. - Pomyśleć, że to wszystko dzieje się na
przestrzeni mojego życia pamiętającegojeszcze... konne tramwaje, dyli-
żanse i pierwsze loty aeroplanów !
  Takie latanie w kosmosie może w imperium sowieckim grać rolę
unowocześnionego zbawienia wiecznego. Wiele mankamentów życia
na ziemi można wycierpieć z dumy nad tym życiem podniebnym, z
nadziei na błogie niespodzianki czekające nędzarzy z kołchozów na in-
nych planetach. Okrzyk Leśmiana: "Czemuż innego nie ma świata!" do-
chodzi do realizacji.

  # "Wostok Ill" z Andrijanem G. Nikołajewem wystanował 11 VIII i dokonał 64 okrą-
żeń dokoła Ziemi; "Wostok IV", prowadzony przez Pawieła R. Popowicza, wystartował
12 VIII i okrążył Ziemię 48 razy.


  28 VIl11962. Wtorek
  January Grzędziński, postać zawsze dla mnie antypatyczna', zaczął
w "Świecie" drukować część swoich "Pamiętników" z 20-lecia2. W chwili
kiedy nawet paszkwilant Arski - dowolnie interpretując prawdę - zdo-
bywa się przecie (lub sprawnie wykonywa instrukcję) na pewną obie-
ktywność nawet wobec "Pierwszej Brygady"3 - Grzędziński pisze pa-
szkwil. O ile wyżej stawiam pracę Jabłońskiego o początkach państwo-
wości w 1918 r. i następnych4. Ten komunista też przykrawa prawdę hi-
storyczną do swojej ideologii - ale o wiele lepszy poziom i to jest jed-
nak krytyka (której 20-lecie bardzo potrzebuje).
  Grzędziński jest "demaskatorski" dla efektu, a może i dla pieniędzy.
Przy tym, jak zawsze, gdy tylko zna się dany fakt, zaraz odzywa się
w tego rodzaju publicystyce fałsz. Tak np. [...) kłamstwemjest, że Wła-
dysław Zambrzycki z rodziną "założył w r. 1932 pismo rewolwerowe

184 185

Popow i Nikołajew niedługo po wylądowaniu



##Merkuryusz Polski Ordynaryjny#,. Oryginalny i czarujący pisarz Zam-
brzycki5 niedawno zmarły i nie mogący się bronić - nie miał żadnej ro-
dziny - był czymś tam w "Merkuryuszu" zapewne w podobny sposób
jak pisał "horoskopy" w "Ekspresie". Znając jego twórczość, a więc i
postawę życiową - można sobie doskonale wyobrazić, jak nie przywią-























zywał żadnej wagi do tego, co robił zawodowo i dla zarobków. Z litera-
tury przecież nie mógł wyżyć.
  Był zresztą i cenzorem - ale czym nie bywali pisarze. Ich biografie
są przeważnie mało budujące. Rzadko któzy #ak Parandowski) dopaso-
wuje je do swojej "chwały pisarskiej".

  i J a n u a r y G r z ę d z i ń s k i (1891-1975), wojskowy, dziennikarz, literat. Ukoń-
czył studia inżynieryjno-lotnicze we Francji. Shiżył w Legionach, m.in. w adiutanturze
J. Piłsudskiego. Był jednym z twórców polskiego lotnictwa, założył pismo "Lot" i Ae-
roklub Polski, następnie LOPP. Ok.1927 przeniesiony do piechoty, m.in. jako dowódca
pułku. W 1937 założył antysanacyjny tygodnik "Czarno na Białem", za co zwolniono
go z wojska. Współzałożyciel Stronnictwa Demokratycznego. Podczas II wojny walczył
we Francji, po kapitulacji internowany w Maroku. W 1957 powrócił do kraju i zajmo-
wał się pracą dziennikarską i literacką. Wydał m. in. Maj 1926, Kartki z pamigtnika,
1936,1965, szkice Maroko, kraj kontrastów, 1957, Algieria i z daleka i z bliska,1960;
powieść Pasterz z gór Atlasu,1959, oraz prace o tematyce lotniczej.

  Dąbrowska poznała go w czasach studenckich w Brukseli, a całą rodzinę podczas
I wojny światowej w Piotrkowie; bliższe stosunki utrzymywała jedynie z siostrą "Jarka"
- Nelly Strugową.
  z January Grzędziński - Obóz pod Kockiem, "Świat" 1962, nr 34.
  3 Stefan Arski - My, Pienvsza Brygada,1962.
  4 Henryk Jabłoński -Narodziny drugiej Rzeczypospolitej (1918-1919),1962.
  5 W ł a d y s ł a w Z a m b r z y c k i (1891-1962), powieściopisarz, dziennikarz.
Ukończył Ecole Superieure des Textiles w Verviers. Podczas wojny wstąpił do wojska
polskiego; od 1920 w Warszawie.1930-36 należy do redakcji Ekspressu Porannego",
1933-35 red. odpowiedzialny "Merkuryusza Polskiego Ordynaryjnego", 1938-39
współwydawca "Nowych Wiadomości Ekonoxnicznych i Naukowych". Po wojnie przez
wiele lat w "Ekspresie Wieczornym" prowadził rubrykę "Kto chce, niech czyta".
  Debiutował jako prozaik w 1908 w prasie belgijskiej. Poczytność zdobył tomem hu-
moresek Wigksza z kropelkami (1929), oraz powieścią Nasza Pani Radosna, czyli Dziw-
ne przygody pulkownika armii belgijskiej Gastona Bodinau (1931), wznowionej po
wojnie (1959); Warszawę sprzed utworzenia Księstwa Warszawskiego ukazuje Pamigt-
nik Filipka (1956), zaś Kwatera bożych pomylericów (1959) czas powstania warsza-
wskiego.


  29 VIII 1962. Środa
  Jestem do śmierci uwięziona w Komorowie. Nie ma już celu ani na-
rzekać, ani coś chcieć urządzić, przeobrazić. Pod koniec długiej drogi
jest się zmęczonym i trzeba tylko cierpliwie doczekać końca podróży.
Ostatnie 18 lat były ciężkie, ale i one miały chwile złudzeń i ulgi.
Wszystkie poprzednie znaczone były nieszczęściami jak piorunami, ale
na ogół miały potężny ładunek szczęścia. Aż za dosyć na jedną osobę.
  Wczoraj przyrządziłam do druku moje przemówienie na zakończenie
majowej sesji w Warszawie'. Co zdążę zrobić dzisiaj?

  1 M. Dąbrowska - Z magnetofonowej taśmy w: Pigćdziesiąt lat twórczości..., jw.
Opracowując spontaniczne przemówienie, pisarka świadomie zachowała wszelkie ce-
chy "stylu mówionego".


  I IX 1962. Sobota
  Anna i pani Korzeniewska przyjechały już o jedenastej. Choć wsta-
łam b. wcześnie, ledwo zdążyłam uporządkować wszystko zalegające
papiery, uprzątnąć trochę pokój. Tak oceniam trudy, jakie dla moich pi-
sanin podejmuje, a tak się strasznie męczę, gdy zaczyna trmie nudzić

186 lg#

Władysław Zambrzycki



o fotografie, o różne szczegóły. Wie już o mnie więcej niż ja sama. Cze-
go nie wyszperała! [...]
  Wieczorem długa do jedenastej rozmowa z Anną o "Gąszczu"', który
ponownie czytam. To o wiele lepsza powieść, niż ktokolwiek zdał sobie
z tego sprawę. Ale też bardziej ponura, niż ktokolwiek zdołał to zauwa-


























żyć. Powieść o nieszczerości przenikającej wszystko, nawet miłość, na-
wet miłość do samego siebie.
  Powiedziałam Annie, że sama skazała się na życie w miłościach nie-
szczęśliwych, bo nikt nie był i nie mógł być w stanie sprostać cudowi,
którego zawsze wyczekiwała. Cudów się nie czeka - cuda się czyni, al-
bo ich nie ma. Rozmowa była burzliwa, ale w jakiś sposób chyba po-
chlebiła Annie - tak to wyczułam, że jakoś czuła się w mojej interpreta-
cji kimś niezwykłym. Nie rozpoznała potępienia.

  I Anna i Jerzy Kowalscy - Gąszcz, powieść,1961; rozpoczęta w 1935; rękopis oca-
lał po powstaniu wywieziony przez prof. St. Lorentza wraz z papierami Dąbrowskiej
z piwnicy na Polnej; opracowana ostatecznie przez A. Kowalską.


  I I IX 1962. Wtorek
  Piszę XVII rozdział z oporem, katorżna robota. Z wewnętrzną nie-
  cierpliwością.
  Grzędziński w "Świecie" (rozdział "Bracia od kielni"1) nałgał nie-
  godnie głupstw, które mu pewno ta obłąkana Nelly nagadała. Że Strug
  był założycielem masonerii, gdy był nim Józek Dąbrowski (a raczej od-
  nowicielem)2, który już w 1914 roku pozyskał dla tej idei ziemianina
  ("postępowego") Krzyżanowskiego, a potem Kiersnowskiego z Majko-
  wa (zdaje się, że mylę nazwisko). Że Strug wyrzucił sanacyjnych puł-
  kowników z masonerii, kiedy zrobił to St. Stemp. na mocy udzielenia
  mu w tym celu specjalnych pełnomocnictw. To się działo przecież na
  moich oczach na Polnej i było jedyną rzeczą z "klapustra", z której St.
  mi się zwierzył, bo to było takie dla niego ciężkie przeżycie. Pamiętam,
  jak przychodził do St. Pieracki, groził mu "konsekwencjami", jeśli tej
  decyzji nie cofnie. Ja wtedy wyprosiłam od wyrzucenia Medarda Dow-
# narowicza i Kadena-Bandrowskiego, którzy zresztą nie brali, zdaje się,
i w tym żadnego czynnego udziału, ale wylanie z masoneru było wtedy
# uważane za despekt.
  Poza tym nie miałam nigdy nic wspólnego z masonerią, choć wszy-
  scy moi znajomi i bliscy - łącznie z Marianem (a oprócz Wacka) byli
  masonami. Uważałam to za niewinne alibi moralne starszych panów.
# Ale i to wiem, że tych wszystkich pułkowników jako piłsudczyków
  (którym jeszcze sam był) przyjął do masonerii właśnie Strug, który był
  Wielkim Mistrzem w latach dwudziestych (już po śmierci Józka, który
  by tego nie dopuścił, bo był wrogiem masonerii [sic!]).
, Jak piszę, to już nie mam wiele do zanotowania.

  # January Grzędziński - Bracia od kielni, "Świat" 1962, nr 35.
  2 J ó z e f D ą b r o w s k i, pseud. Grabiec (1876-1926), działacz społeczny, publi-
  cysta, pułkownik; szwagier M. Dąbrowskiej. Jako uczeń wydalony z gimnazjum za nie-
  prawomyślność; w 1897 wstąpił do PPS. Ukończył studia historyczne w Krakowie, pra-
  wnicze w Warszawie; w latach studenckich współorganizator "Spójni". Działalność
  PPS-owską rozwija w Warszawie, w Zagłębiu Dąbrowskim, w Okręgu Łódzkim; na tle
f rozbieżności politycznych występuje z PPS w początku 1905. W 1908 osiada w Kali-
  szu, gdzie prowadzi kancelarię adwokacką i rozwija działalność oświatową. Współdzia-
  ła z radykalnym ruchem ludowym, skupiającym się w Kongresówce wokół tygodnika

lgg 189

Maria Dąbrowska i Anna Kowalska na Niepodległości



"Zaranie", staje się jego ideologiem (O ludowcach, idei ludowej i polityce narodowej
ludowców, 1913). Należy do odnowicieli masonerii w Polsce. W latach wojny bliższy
orientacji Wł. Sikorskiego; zakłada efemeryczną inteligencką Ligę Państwowości Pol-
skiej. W 1917 wstępuje do Legionów, zostaje kapitanem audytorem. Jesienią 1918 orga-
nizuje sądownictwo wojskowe, od 19l6 sędzia Najwyższego Sądu Wojskowego. Przez
cały czas uprawia publicystykę; wydał m.in. Rok 1963 (1913), książkę o Wielopolskim
Ostami szlachcic (1924), Czer-wona Warszawa przed ćwierćwieczem (1925). J. Dąbro-
wski wprowadził Dąbrowską do działalności w ruchu zaraniarskim, gdzie zwano ją
"bratową Grabca"; jako młoda działaczka i publicystka często zasięgała u niego rad.


  Warszawa.19 IX 1962. Środa
  Jednak przerabiam tu ten nieszczęsny XVII rozdział i może go jakoś
dociągnę. Piszę wieczorami IO-12 i rano dojedenastej. Cojest cenne na
Niepodległości, to rozkład mieszkania. Tu możemy obie jednocześnie
pracować nie słysząc się wzajemnie.
  Instytut Literacki w Paryżu (tj. Giedroyc) przysłał mi "Zeszyty Hi-
storyczne" 2 (nie pamiętam, żebym dostała pierwsze, ale Anna twierdzi,
że są w Komorowie) zawierające szczegóły powrotu do kraju i śmierci
Rydza-Śmigłego' (nastąpiła na serce w kilka tygodni po powrocie - mó-
wią o tym dwuznacznie, jakby został zgładzony) i 30 nie znanych listów
Józefa Piłsudskiego - z wyjątkiem paru - wszystkie pisane do Leonardy
Lewandowskiej, jego pierwszej miłości poważniejszej. Listy pisane są
z zesłania z Syberii, Irkucka, Kireńska, Torunkiz. To bezcenny i history-
czny, i ludzki dokument, jak listy Sobieskiego do Marysieńki. Tylko że
to listy młodzieńca: co za czułość, bezpośrednia serdeczność, jaka - po-
wiedziałabym - niewinność serca. Jakie szczere zaabsorbowanie tylko
życiem po prostu (choć co prawda warunki zesłańca nie usposabiały do
wynurzeń innego rodzaju) i jaki - tak uważałam, póki nie doczytałam li-
stów do końca - najzupełniejszy brak bodaj przeczucia, czym będzie
w przyszłości. Ale przecież w jednym z ostatnich listów znalazłam całe-
go przyszłego władcę in nuce. W kontekście z tym listem inaczej od-
czytuje się pozostałe. Spośród sławnych zesłańców przeszłości są dwa
typy: jedni o umysłach i duszach twórczych, adaptowali się do zesłania,
zżyli z ludnością miejscową i zaczęli badania naukowe czy przynaj-
mniej opis zaznanego świata. Polskim zesłańcom Syberia zawdzięcza
wiele odkryć i badań naukowych jej flory, gleby, fauny i ludności. My
zawdzięczamy Sieroszewskiemu "Dwanaście lat w kraju Jakutów" i ca-
łą jego twórczość. Czekanowski3 i Dybowski' nie tylko dokonali tam
mnóstwa prac badawczych, ale tak się rozkochali w Syberii, że po
amnestiach dobrowolnie do niej wracali.

Leonarda Lewandowska. Józef Piłsudski na zesłaniu


  I drugi typ, którego "honorowym" przedstawicielem jest Piłsudski, to
tzw. ludzie czynu, a eo ipso - ludzie władzy. Ci nie adaptują się do śro-
dowiska, nudzą się nim i czekają tylko na swoją chwilę, swoją wielką
szansę po powrocie z zesłania.
  Osobiście sympatyzuję z pierwszym typem, ale rozumiem i drugi,
a te listy Piłsudskiego rozbrajają nadto wielkim urokiem duchowym,
którym ten "dyktator" na pewno różni się od wszystkich innych współ-
czesnych.

  # Bazyli Rogowski - Wspomnienia o Marszałku Śmigłym; E. Rydz-Śmigły - Czy
Polska mogla uniknąć wojny ?, "Zeszyty Historyczne" 1962, z. 2.
  z Józef Piłsudski - Listv, oprac. Wł. Pobóg-Malinowski, jw. Gdy Leon Wasilewski
i Wł. Pobóg Malinowski - jak stwierdza ten ostatni - w 1935, w ostatnich tygodniach
życia Marszałka Piłsudskiego zaczęli publikować w "Niepodległości" (organie Instytutu
Najnowszej Historu Polski) jego listy z lat 1893-98, wówczas "od nie znanej starszej
pani z Żoliborza" otrzymali 35 listów, które ukazały się dopiero po 27 latach.
  3Aleksander Piotr Czekanowski(1833-1876),geologigeograf.Ze-
słany za udział w powstaniu 1863 na Syberię, prowadził badania geograficzne i geologi-
czne w regionie jeziora Bajkał. W wyprawach do Mongolu, nad brzegi Morza Arktycz-

190 I91



nego, nad rzekę Oleniok i do delty rzeki Leny przebył 25 tys. km po częściowo nie zna-
nych okolicach i zgromadził ogromne zbiory przyrodnicze. Zmarł śmiercią samobójczą.
Jego imię nosi m.in. jedno z pasm gór w Syberu Wschodniej.
  4Tadeusz Benedykt Dybowski(1833-1930),zoologilekarz,członek
PAU i AN ZSRR. Studiował w Dorpacie, we Wrocławiu i Berlinie. W 1882 profesor
Szkoły Głównej w Warszawie; za działalność konspiracyjną aresztowany w 1864 i ska-
zany na cięikie roboty na Syberii, gdzie przebywał do 1877. W porozumieniu z Towa-
rzystwem Geograficznym w hkucku i AN w Petersburgu prowadził - wcaz z współpra-
cownikami, wśród których znajdowali się też polscy zesłańcy: J. Czerski, A. Czekano-
wski, W. Godlewski - kompleksowe badania naukowe. Zwłaszcza badania reliktowego
jeziora Bajkał postawiły go w rzędzie zoologów świata. Po odbyciu wyroku, nie mogąc
sobie znaleźć w kraju warsztatu pracy, powrócił na Kamczatkę na 3 lata jako lekarz ob-
wodowy, kontynuując swe prace. Jego wspomnienia (m.in. Wyspy Komandorskie,1884,
O Syberii i Kamczatce,1900, Pamięmik od roku 1862 pocz4wszy do roku 1878,1930)
zawarły wszechstronny materiał. W 1. 1883-1906 profesor zoologii uniwersytetu we
Lwowie; popularyzator darwinizmu, zwolennik E. Abramowskiego. Napisał ok. 350
prac i artykułów dotyczących zoogeografii, systematyki zwierząt, anatomii porównaw-
czej oraz z dziedziny historycznej, społecznej, politycznej.


  21 IX 1962. Piątek
  W poniedziałek będąc u dr. Hoffmana spotkałam nieoczekiwanie
Krysię Światłową-Dąbrowską'. W ciągu 22 ostatnich lat raz tylko była
u mnie (I940), kiedy wróciliśmy ze Lwowa. Była wtedy b. nieprzyjem-
na, "pryncypialna", dogmatycznie i agresywnie komunistyczna, zupeł-
nie obca.[...] Potem raz jeden spotkałam ją i Olenę (córki Grabca) na
Powązkach we Wszystkich Św. u naszego grobu. Wydały mi się wtedy
tak postarzałe i zwiędłe, aż zasmuciłam się, mając uczucie, że sama wy-
glądam nieprzyzwoicie młodo.
  Teraz w pierwszej chwili jej nie poznałam, tak odmłodniała, prawie
dziewczęca, nieoczekiwanie łagodna, serdeczna i sympatyczna. Powie-
działam jej o tym wrażeniu sprzed 22 lat: - "Prawie się ciebie bałam, ta-
ka byłaś wtedy pryncypialna". - "Tak, potem dostałam tak mocno po
głowie, że przestałam być pryncypialna" [...]. Jakże miała będąc komu-
nistką wyjść za mąż inaczej jak za robotnika. Potem partia wykształciła
go i ma z niego aparatczyka. Pokazywała mi fotografię córki, b. ładnej
14-letniej dziewczyny z VIII klasy - podobno trudnej i posępnej. Zośka
(wdowa po Józku, która całe życie była "umierająco chora") żyje, ma
już z 80 lat. Mieszkają każda w oddzielnym mieszkanku na Żoliborzu.
Powiedziałam, żegnając ją, żeby kiedy zadzwoniła - zdjęta nagłą chęcią
do bliższego poznania tej komunistycznej rodziny Józka. Zwłaszcza

uderzyło mnie przyjemne podobieństwo Krysi do młodzieńczych foto-
grafii Mariana.
  We wtorek byłyśmy z Anną na Dejmkowskim przedstawieniu "O
Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim" (tekst Mikołaja z Wilkowie-
cka, XVI wiek; rubaszne intermedia z wieku XVIIz). To doskonałe





























przedstawienie - i o ile aktualniejsze, współcześniejsze są te teksty od
wielu dzisiejszych rzeczy silących się na nowoczesność. I treść, i język!
Powiedziałam do Anny: "Trzeba ciągle czytać pomniki starej polszczy-
zny, żeby odświeżać język". W samej rzeczy - nasz obecny język wy-
daje się stary i strupieszały wobec tej rzeczywistej kreacyjności, wiele



192 13 - Dzienniki, t 4 193

Historvja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu. . . , Teatr Narodowy w Warszawie



rzeczy po raz pierwszy odkrywczo nazywającej. I jak już wszystko ten
antyczny Mikołaj Wilkowiecki nazwał !
  Ja znam te teksty. Studiowałam je do odczytu o teatrze staropolskim,
który miałam na podziemnym PIST-cie z inicjatywy Bogdana Korze-
niewskiego. Ale chciałabym do nich wrócić. Mira Ziznińska miała pełną
bibliotekę teatralną, którajej się spaliła w 1944 r. Z niej korzystałam.
  Znakomitym pomysłem było podawanie przez aktorów tekstu razem
z odautorskim komentarzem inscenizacyjnym: "I obróci się ku mnie
i rzecze albo fuknie tupnąwszy nogą" itp. Inicjatorem tego był chyba
Gałczyński w "Zielonej gęsi", gdzie uwagi inscenizatorskie aż się pro-
szą, by je "grać" razem z tekstem.
  Oczywiście trudno sobie wyobrazić to przedstawienie bez Siemiona,
który zrobił arcydzieło ze zmartwychwstałego Chrystusa (zrobiony na
Chrystusika Frasobliwego). Siemion gra też dwie farsowe role w inter-
mediach. Te intermedia były dla Dejmka bardzo kuszące, bo mówią do-
bitnie, jaka silna była społeczna mys1 satyryczna, ale w widowisku XVI-wie-
cznym brzmią też trochę anachronicznie, kiedy bity i prześladowany
chłop (Siemion) zapowiada, że ucieka na Zaporoże przed uciskiem pańsz-
czyzny (przytoczyłam ten tekst w moim odczycie, jest to już bardzo XVII-
-wieczne, bo w XVI wieku właściwie pańszczyzna dopiero się zaczynała).
  Jedyne zastrzeżenie budzi dykcja większości aktorów. Zamysł reży-
serski chwycili świetnie, ale dykcja jeszcze szwankuje. Także za mało
wyróżniony ton kwestii "granych" od mówionych komentarzy insceni-
zacyjnych.
  Na widowni była ogromna ilość młodych ludzi - dawno już nie wi-
działam tak młodej widowni. Ciekawa jestem, czy tzw. szersza publicz-
ność jest w stanie ocenić wszystkie smaki tego przedstawienia, a zwła-
szcza jego język.
  We czwartek Anna była na sesji rodziców w szkole Tuli, a ja kupi-
wszy w ulicznym kiosku kwiatowym koło nas 10 prześlicznych róż za
80 zł (za celofan, który w Paryżu dają darmo, dopłaca się 3 zł) pojecha-
łam odwiedzić Bronka Linkego, który od przedwczoraj leży w Leczni-
cy. SZan jest b. groźny [...]. Ania przy nim nocuje, gdyż tylko pod tym
warunkiem #ak ona powiada) zgodził się pójść do Lecznicy. Zrazu
wytelefonowana przez woźnego zeszła do mnie, mówiąc z wielkim zhi-
steryzowaniem, że boi się dla mnie wstrząsu, jakim będzie zobaczyć
Bronka, gdyżjest taki zmieniony. [...]
  lTbrano mnie więc w szpitalny fartuch i pojechałyśmy na górę. Osłu-
piałam: Bronek siedział przy stoliku i jadł kolację. Wyszłyśmy na kory-

194

tarz, żeby mu nie przeszkadzać. Gadałyśmy, a raczej ona mówiła, aż na-
gle krzyknie: Bronek! Wyszedł sam na próg pokoju, żeby nam dać znać,
że skończył. Bardzo wychudł, miał gorączkę 38" z kreskami, ale przez
to może miał żywą cerę i błyszczące oczy. Położył się w szlafroku na
łóżku i zapalił fajkę. Mój Boże, nawet z umierającym Bronkiem rozmo-
wajest zajmująca.
  Anna lubi Linków, ale zwłaszcza do Ani odnosi się z jadowitą ironią
- a ja nawet na jej lep idę. Dla mnie to jedni z najbardziej zajmujących
przyjaciół. W ilu ciężkich momentach życia działali jak bodziec ożyw-
czy. Nigdy żywą pamięcią nie zapomnę, jak w tym strasznym, najecha-
nym przez bolszewików Łucku, kiedy byliśmy tacy zrozpaczeni i sami,
Ania rzuciła mi się na ulicy na szyję, a potem ich poznanie, ich wszy-
stkich czworga ozłociło ten pobyt, jakim byli dla nas wsparciem wszy-
scy czworo. Starzy Zajdenmanowiejeszcze byli młodzi i uroczy; onaja-
ka dowcipna. Myśleliśmy wszyscy to samo. Dzięki Bronkom koszmar
Łucka był pełen chwil szczęśliwych i wesołych. Ach, jaką mam chęć

























195

Ernestyna Zajdenmanowa, Maria Dąbrowska, Maurycy Zajdenman; stoi Anna Linke



tym starym dwojgu Żydom i tej młodej parze wystawić pomnik w koń-
cowej partii powieści, ale to mi ją znowu rozedmie i czyż potrafię.
  A potem w ten straszny ranek śmierci St., kiedy zawiadomieni przez
Kowalewa przybiegli do mnie na Polną pierwsi. [...)
  Jakbym chciała, żeby on nie umierał przede mną !

  1 K r y s t y n a Ś w i a t ł o z d. Dąbrowska (ur.1919), córka Józefa Dąbrowskiego.
Ukończyła psychologię na UW, należała do ZNMS; podczas okupacji wstąpiła do PPR
i AL; w powstaniu warszawskim walczyła w oddziale AL na Żoliborzu. Po wojnie dzia-
łała w ZWM; wyszła za mąż za Adama Światłę, działacza politycznego, doktora peda-
gogiki. Ukończyła INS; pracowała na UW, następnie w Studium Nauczycielskim.
  2 Mikołaj z Wilkowiecka - Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pariskim,
opr. dram. i reż. K. Dejmek, scen. A. Stopka, Teatr Narodowy, premiera 7 IV 1962.


  24 IX 1962. Poniedziałek
  Ranek był ciemny jak noc, o czwartej po pohzdniu spadła potopowa
ulewa. Wieczorem trochę się wypogodziło; barometr idzie na pogodę.
  Raptem uprzytomniłam sobie, że ostatni tom "Nocy i dni" ukazał się
równo w I00 lat po napisaniu "Pana Tadeusza". Gdybym była zarozu-
miała, mogłabym myśleć, że mnie zapowiadały słowa "Epilogu": "Nim
się te usta znajdą, wiek przeminie". A mnie bawią tylko takie koincy-
dencje cyfr: Mój Ojciec urodził się w roku I 844. Moja Matka w listopa-
dzie 1855, na dwa tygodnie przed śmiercią Mickiewicza.
  A co ja mam wspólnego z Mickiewiczem?
  Chyba to tylko, że też parałam się społecznikowaniem i jak on za
wcześnie "złamał pióro" - tak ja za późno wzięłam je w sensie właści-
wym do ręki. Przez co muszę jeszcze tak ciężko pracować - i tak długo
żyć, gdy już powinnam odpocząć żywa albo już w grobie.
  Smutne to wszystko.


  27 IX 1962. Czwartek
  Mela wysyła listy do Jurka i do p. Błaszczyka, który przysłał mi swój
szkic o odkryciu "zagrody wybranieckiej w Russowie"1: zachował się
stary spichrz "sołek" i charakterystyczny dom mieszkalny z podziałem
bezsłupowym. A szczególnie wzruszające, że ta właśnie historyczna za-
groda należała od wieków do rodziny Witczaków-Wolnych, których
znaliśmy jako dzieci, a ich przyjaźń z moimi rodzicami musiała być
dość zażyła, skoro mój Ojciec podawał do chrztu jednego z synów sta-
rego Witczaka, o ile pamięć mnie nie myli - Wojciecha. Otóż właśnie
Wojciech Witczak był głównym informatorem Stanisława Błaszczyka.
Stary Witczak figuruje w "Nocach i dniach" jako Alojzy Witczak, sołtys i
pszczelarz. Ich zagroda tak mi się wraziła w pamięć, że ją miałam na
myśli opisując zagrodę Boguszów w "Łucji z Pokucic", a także opisując
zagrodę Kolańskich, w której odbywa się wesele Wikty Kolańszczanki
z rządcą Serbinowa Olczakiem. To wesele jest już fikcją powieściową,
ale Wojtek Witczak jest drugim konkurentem do ręki owej Wikty, co
zresztą także jest ftkcją. Z odbitki (z "Materiałów do historii Wielkopol-
ski") Błaszczyka dowiedziałam się nie znanego mi szczegółu, że w ro-
dzinie Witczaków spadkobierstwo było po linii żeńskiej. Pamiętam z
dzieciństwa legendę często opowiadaną, że jakoby któryś z ostatnich
królów polskich miał przejeżdżać szosą koło Russowa, było gorąco,
chciało mu się pić i piękna dziewczyna z rodziny Witczaków podała mu
od żniwa dzban wody. Król miał jakoby ofiarować jej sznur korali, a po-
196 197



__
tem przysłał rodzinie Witczaków jakieś nadania czy przywilejez. Łączo-
no to z tym, że Witczakowie nigdy nie robili pańszczyzny (stąd przydo-
mek Wolny), jednak wątpię, czy w takich okolicznościach mogło się
odbyć zwolnienie od pańszczyzny, od której Witczakowie jako osada
wybraniecka musieli już być wolni w XVI wieku. Czy jednak ta legen-
da nie łączy się właśnie ze spadkobierstwem ziemi po linii żeńskiej? O
przynależności Witczaków do piechoty wybranieckiej nie słyszałam w
dzieciństwie, nie znałam również nazwy "sołek". Architekturą zabytko-
wą tej zagrody nie interesowałam się wtedy, ale że z dzieciństwa zapa-
miętuje się również rzeczy zasłyszane tak plastycznie jak przeżyte real-
nie, pamiętam lub wydaje mi się, że pamiętam, jak mi pokazywano ów
królewski bicz korali.
  Ucieszyłam się bardzo, że mój rodzinny Russów stał się odkryciem
zabytku architektury chłopskiej, i to należącego do tak mi pamiętnej ro-
dziny Witczaków. To nadało mojej wsi rodzinnej nowe i ważne znacze-
nie.

  i Stanisław Błaszczyk (1906-1989), etnograf. Ukończył przed wojną stu-
dia polonistyczne, a po wojnie etnograficzne na Uniwersytecie Poznańskim ze stopniem
doktora. Od 1950 kierował oddziałem etnograficznym Muzeum Narodowego w Pozna-
niu. Od 1966 na Uniwersytecie w Poznaniu, a w 1974-78 także we Wrocławiu prowa-
dził wykłady o sztuce ludowej. Autor ok. 150 publikacji, m.in. książek: Staropolski
przeklad Sylwa Maireta,1933, Ludowaplastyka kultowa w Wielkopolsce,1975.
  St. Błaszczyk przesłał Dąbrowskiej odbitkę swej rozprawy Zagroda wybraniecka.
O najstarszym zabytku architektury chłopskiej w Russowie. Studia i Materialy do Dzie-
jów Wielkopolski i Pomorza ( 13), t. VII, z 1,1962 (przedtem wspominał o wybraniec-
twie w Russowie w artykule Kultura ludowa ziemi kuliskiej w świetle badań terenowych
w: Osiemnaście wieków Kalisza, t. II, 1961). Dąbrowska zareagowała listem z 25 IX
1962 ze wspomnieniami o rodzinnej wsi i uwagami co do sposobu ich wykorzystania w
twórczości (które budzą zresztą pewne zastrzeżenia fachowe adresata). Znalezisko opi-
sane przez St. Błaszczyka uległo, niestety, zagładzie: w dwóch kolejnych pożarach za-
groda wybraniecka w Russowie spłonęła, pozostałjedynie sołek (spichlerzyk).
  2 Tej legendzie poświęciła Dąbrowska jedno z wczesnych opowiadań (Królewskie
korale w: Notatnik z opowiadaniami, Muzeum Literatury), którego fragmenty opubliko-
wał E. Polanowski w broszurze M. Dąbrowska w Russowie i o Russowie,1976.

  3 X 1962. Środa
  Od owego ataku w sobotę czuję się tak słaba, że mam lęk przed wyj-
ściem z domu, a nawet w domu poruszam się niechętnie. Mowy nie ma
o XVIII rozdziale. Zresztą jeżeli jakimś słowem miałabym wyrazić mój
198



istotny stosunek do jakiegokolwiek pisania (poza dziennikiem), słowem
tym byłby - wstręt. [...]
  Dziś zdobyłam się na pójście do fryzjerki, ale szłam noga za nogą-
i tak słaba, że nawet rozmowność przy zabiegu mnie opuściła. Ponie-
waż znaczną część tego stanu przypisuję nerwom, zadzwoniłam dziś do
dr. Ancerewicza prosząc, żeby mi skontrolował ciśnienie. Wszystko
znalazł świetnym - ciśnienie 150-90, serce "jak zegarek", słowem, kie-
dy tak dobrze, dlaczego jest tak źle?
  Ale w istocie znacznie mnie to uspokoiło - i nawet jakbym nabrała
ochoty do pisania.

  6 X 1962. Sobota
  Wojtek zadzwonił z wiadomością, że Bronek umarł dziś o 6 rano.
Natychmiast pojechałam do Lecznicy - kupiwszy po drodze na targu
przy Polnej, gdzie Anna wysiadła, róż. Kiedy się rozbierałam w szatni,
podszedł Mostowicz (redaktor "Szpilek")' i powiedział: "Właśnie go
znoszą". Jakoż za chwilkę zniesiono po schodach szczupły kształt owi-
nięty w prześcieradło. Potem Ania, zgarbiona, wyglądająca na sto lat.
I dwie panie - Kobylińska (żona Szymona) i Sapieżanka (córka Eusta-
chego), adoptowana przez jakichś bogatych Szwajcarów w Bernie, któ-
ra się z Linkami tak w Bernie zaprzyjaźniła, że teraz przyjechała i była
z Anią do ostatniej chwili Bronka. [...]
  Po powrocie do domu odbieram parę depesz. Jedna z nich jest z Fał-
kowa, a więc od Hubów. Jeszcze otwierając byłam pewna, że jak co ro-
ku przysyłają mi życzenia imieniniowe, choć zazwyczaj robili to w li-
ście. Otwieram - depesza brzmiała "Hubert umarł. Pogrzeb poniedzia-
łek godzina 15.00. Zuzanna Stempowska".
  Tego to się już najzupełniej nie spodziewałam.
  Oczywiście nic i nikogo już nie można było odwoływać - i dzień po-
toczył się wedle planu. Goście przyszli mniej więcej punktualnie o siód-
mej - było wszystkich 27 osób - z nieoczekiwaną trójosobową delega-
cją z Kalisza i z nami 33 osoby. Ale zostało zjedzone wszystko co do
okruszyny, bo też wszystko było arcydoskonałe, a zwłaszcza torty pani
Harna2.

Arnold Mostowicz (ur. 1914), dziennikarz, popularyzator nauki. Studia
medyczne ukończył w Tuluzie. Podczas oblężenia Warszawy był lekarzem w Szpitalu
Dzieciątka Jezus, później - w łódzkim getcie. Zesłany do Oświęcimia. Po wojnie z po-
199



wodu choroby phzc odstąpił od pracy lekarskiej; w 1946 rozpoczął pracę dziennikarską
w "Trybunie Dolnośląskiej". W 1. 1949-55 założyciel i redaktor naczelny "Gazety Kra-
kowskiej"; 1955-69 redaktor naczelny "Szpilek", gdzie prowadził stały felieton jako
Teofil. Od 1992 przewodniczący Stowarzyszenia Żydów Kombatantów i Poszkodowa-
nych II wojny światowej. Po przejściu na emeryturę zajął się pracą popularyzatorską z
zakresu biologii i medycyny (Biologia zmienia czfowiekn, 1978, Biologia zmienia me-
dycynę,1982, My z kosmosu,1978); ponadto prace edytorskie i tłumaczeniowe.
  z W a 1 e r i a n o w a H a r n o w a, b. restauratorka ze Lwowa, w Komorowie pro-
wadziła wraz z mężem prywatną jadłodajnię i wypiek ciast; obydwoje nie żyją.



  9 X 1962. Wtorek


taxt pogrzee świecxt. #om pogrzeuowy - #aK stacy#xa xoiei czy pocze-
kalnia dentysty. Mechaniczna muzyka, dźwięki marszów żałobnych
rozlegające się gnuśnie z megafonów po całym cmentarzu. Pierwszą
osobą, na którą natknęłam się, był Galiński. [...]
  Dla ludzi urodzonych w tradycji obrzędów katolickich, będących naj-
piękniejszą i najbliższą sztuce ludowej obrzędowością, taki świecki po-
grzeb jest niesłychanie oschły i postny. Wyobrażam go sobie doskonale
namalowany w makabrycznym stylu Bronka. Ten pogrzeb to był temat
dla niego. [. . .]
  Był to najkrótszy pogrzeb ze wszystkich, na jakichkolwiek byłam-
to dobrze, bo dzień był zimny, bezwietrzny - bardzo szary i jakiś maje-
statycznie cichy.
  Ignacy Witz (parszywiec, denuncjował Henryka po jego wystawie)
sfałszował życiorys Bronka pisząc: "Okres wojny spędził w ZSRR".
Spędził - ale na srogim zesłaniu. Wrócił nienawidząc Rosji i rosyjskie-
go systemu. Takim pozostał mimo współpracy rysunkowej z "Trybuną
Ludu" (niedzielny dodatek). Przypuszczam, że nikt inny współpracy mu
nie ofiarował.
  Tak samo fałszowaniem biografii był ten pogrzeb w Alei Zasłużo-
nych (tuż obok mauzoleum Bieruta). Bronek był cały czas antyrosyjski
i antykomunistyczny, ponieważ był przeciw totalizmowi. Był także za-
wsze antyamerykański, stąd jego antyamerykańskie karykatury mogły
mylić. Ale wszystkie jego wielkie obrazy miały podwójne tytuły - pry-
watne były anty. Np. ostatni wielki obraz namalowany już po operacji
miał tytuł: "Autobus do socjalizmu", oficjalnie nazywał się "Autobus w
niebyt".

  18 X 1962. Czwartek
  Październik, ten mój miesiąc, biegnie z niezmierną chyżością, z nie-
zwykłą wprost chyżością. Oto już druga jego połowa, a ja nie mam na-
wet napisanego rozdziału i w dodatku będę musiała jeszcze raz go prze-
pisywać. Niezdrowie z ostatniego tygodnia bardzo mi przeszkodziło, nie
tylko z powodu nagłego znów upadku sił. Mam ich tylko tyle, żeby się
bawić autobiografią Marka Twaina', która jest najrozkoszniejszą lektu-
rą, jaką można sobie wyobrazić. Chętnie przetłumaczyłabym to, i bawi-
łabym się tym z równą przyjemnością, jak przekładem Pepysa.

















  Mark Twain - jego humor - porusza się na granicy trywialności, któ-
rej unika ze zręcznością akrobaty - i to popadając od razu w wielkość.
Ostatnie rozdziały biografii są właściwie małymi esejami. Autobiografi-
czność jest w nich właściwie pretekstem dla pokazania kilku, jak się
okazuje, niemal odwiecznych problemów życia pisarskiego. Niektóre
z nich przetłumaczyłabym same w sobie, bodaj dla "Współczesności".

  1 The Autobiography ofMark Twain, Including chapters now publishedfor thefirst
time, New York,1959; przekład polski Piotr Skurowski,1993.


  28 X 1962. Niedziela
  Od tygodnia konflikt Rosja - USA zaostrzył się tak, że właściwie
wojna światowa, a właściwie globowa - bo to już idzie o istnienie globu
ziemskiego - wisi na włoskul.

200 201



ny i bogaty (za bogaty), ale bojący się tych rozwydrzonych staruchów.
  Poszło o Kubę. [...)
  Ze względu na zbliżającą się wojnę atomową, a z nią koniec świata,
zrobiłyśmy sobie dziś z Anną (a raczej Mela zrobiła) królewski obiad:
barszczyk (domowego kiszenia) z kruchymi słonymi krążkami, wybor-
ną kaczkę z jabłkami i czerwonym winem i na deser migdałowy tort.
  Maksymą tego obiadu były słowa babki Brillat-Savarina, która,
umierając w czasie obiadu, zawołała: "Je vais passer - vite le dessert!"
























  Na lament ludzkości zgodzono się na jakieś rozmowy. Ludzie mówią
"
koniec świata odłożony na trzy tygodnie" - i trochę zelżało w skle-
pach, z których wykupywano już wszystko. To zdanie "koniec świata
odłożony" brzmi jak żart, ale nie jest żartem. Bandy gangsterów nigdy
nie rozstrzygają swoich konfliktów inaczej jak krwawo. A tym są rządy
wielkich mocarstw. W dodatku, że straszni starcy z nieludzką obojętno-
ścią gotowi są zniszczyć ten świat, tak piękny, taki warty istnienia. I
wśród nich miotający się Kennedy, młody, ale już ciężko chory, ambit-

  i Tzw. kryzys w strefie Morza Karaibskiego. W związku z rosnącym i różnorodnym
zagrożeniem Kuby ZSRR zainstalował wyrzutnie rakietowe na Kubie. USA odpowie-
działy blokadą morską Kuby. Kryzys zakończył się - dzięki porozumieniu między pre-
mierem i pierwszym sekretarzem N.S. Chruszczowem a prezydentem J.F. Kennedym-
kompromisem: ZSRR wycofał broń rakietową, a Stany Zjednoczone oficjalnie wyrze-
kły się inwazji.


  29 X 1962. Poniedziałek
  Rano list od pana Jerzego. Napisał najbardziej nieludzki list. Mimo
słów, jestem zatroskany" itd. jest [to) najbardziej arcyobojętny list, jaki
kiedykolwiek brat napisał na wiadomość o śmierci brata. Ta obojętność
graniczy już z Mannowskim "nieludzkim chłodem", a więc niemal
z szataństwem. [...]
  Andrzej Kijowski napisał esej: "Jakim językiem piszemy, mówimy,
myślimy"'. "Zaszczycił" mnie kilkudziesięciu cytatami z "Nocy i dni",
mającymi dowieść niepoprawności mego języka. Trudno zrozumieć,
czy chciał tę niepoprawność pochwalić, czy zganić. Ale w obu wypad-
kach powinien był chwilę zastanowić się, zanim wprowadził nawiasy
podające rzekomo poprawne odpowiedniki moich zwrotów. W tych bo-
wiem nawiasach kryje się cała jego niewiedza i niepoprawność języko-
wa. Na wypadek, gdyby chciał ten swój artykuł drukować w zbiorze
esejów - należałoby podać drukiem (także ze względu na wprowadzo-
nych w błąd czytelników) te jego błędy2.
  A więc: "postąpić zasług" - nie znaczy "wypłacić zaliczkę", ale "pod-
nieść zapłatę".
  Powodować sobą w znaczeniu "kierować sobą" śp. Zawodziński wy-
tknął mi był nie jako zwrot dziś nieprawidłowy, ale jako zwrot w tym
przenośnym znaczeniu jeszcze niezrozumiały w czasach młodości Bo-
gumiła i Barbary.
  "Kurierka" to nie "poczta specjalna", ale stale kursująca między mia-
202 203
stami karetka pocztowa, czyli po prostu dyliżans. Jeszcze za mego dzie-
ciństwa, a cóż dopiero za młodości Barbary, między Łodzią, Turkiem,
Koninem i Kołem chodziły takie dyliżanse. Była nawet piosenka na nu-
tę trąbki pocztyliona (tak nazywano wówczas dyliżans): "Kurierka od-
chodzi z Kalisza do ł odzi, siadajcie kpy-y-y". Nie wiem, dlaczego pasa-
żerowie jadący do Łodzi byli w niej tak źle potraktowani.
















;.Z #alisza do #odzi-gurjerka oiich#dzi!.... "









  "
  Korcić" kogoś nie znaczy budzić czyjąś sympatię - lecz znaczy
mieć na coś chętkę - równie dobrze może kogoś korcić do spłatania ko-
muś złośliwego figla. Nie pamiętając kontekstu (nie czytam przecie już
własnych dawnych książek), nie wiem, co w danym przypadku oznacza
moje "korci".


  "
  Dajcie znać telegramą" - użyte jest u mnie w liście Teresy Kociełło-
wej pisanym w początkach lat 90. zeszłego wieku. Wówczas tak mó-
wiono. Ale już Agnieszka Niechcicówna "nadaje" czy "wysyła depe-
szę". U mnie narratorzy zmieniają się nie tylko zależnie od osób (świet-
na uwaga o wielu językach "Nocy i dni", dziękuję za nią), ale i zależnie
od czasu, który został skasowany i udziwniony, ale jednak tak istnieje.
  "Nieupamiętany" nie znaczy nieushzchany, lecz nieopamiętany. Słow-
nik Karłowicza podaje to hasło i dodaje synonimy: "nieumiarkowany,

niepowściągliwy, niepohamowany" i wiele innych. Jako synonimy sło-
wa "korcić" Słownik Karłowicza podaje: "nie dawać spokoju", "trapić",
"gryźć", "kusić", "pobudzać"; "korci go" - "bierze go chętka".
  "Kim drugim się zająć" - czytelnicy "Byków i byczków" zarzucili
mi, że użyłam gdzieś "drudzy" zamiast inni. To nieprawda, drudzy jest
równie dobre jak inni, choć teraz wyszło z użycia. Za mojego dzieciń-
stwa używane często w języku masowym, zarazem chłopskim jak szla-
checkim. W kolędzie "Hej w dzień Narodzenia" jest zwrotka: "Już zaś
pierwsi wyszli, ale drudzy przyszli". U mnie oczywiście użycie tej for-
my musi odpowiadać osobie, o której się myśli lub mówi - ale nie pa-
miętam, z jakiego to jest kontekstu.
  "Tańcować" obok "tańczyć", używane dotąd zwłaszcza na prowincji:
"Tańcowała ryba z rakiem". "Podawać do chrztu" używa się dotąd obok
"trzymać do chrztu" zgodnie z dwoistością funkcji: dziecko się trzyma
na ręku i podaje się je księdzu do ochrzczenia. [...]
  "Pokażę ci karmnika". Mój język nie jest poprawny i jestem co do te-
go w dobrym towarzystwie, ale nie powiem w jakim. Ale do tego sto-
pnia złym język ten nie jest, żebym w chlewku, gdzie karmią trzodę, po-
wiedziała inaczej jak: pokażę ci karmnika. O tym znaczeniu słowa "kar-
mnik" dowiedziałam się zajrzawszy do słownika Kalisza. W Wielkopol-
sce, do której językowo przynależą "Noce i dnie", słowo "karmnik" oz-
nacza tylko "tuczonego wieprza" - istotę żywą (do czasu), którą "poka-
zuje się" w drugim przypadku.
  "Postanowiła do ząbków ani zajrzeć" - "postanowiła nie zaglądać do
ząbków" - to mi przypomina odsyłacz prof. Kallenbacha do Słowackie-
go. W dodatku "ani zajrzeć" i "nie zaglądać" to trochę co innego. Ja
użyłam tu umownego skrótu. Kijowski proponuje rozwlekłą staroświec-
kość.


  "
  Uchyliła jednego oka" - dlaczego miałoby tu być jedno oko - prze-
cież to byłby błąd już wyraźnie gramatyczny. Słowo uchylić ma bardzo
dużo form składniowych - zarówno w przenośnym, jak w dosłownym
znaczeniu. Można uchylić czegoś, uchylić coś, uchylić się czemuś,
uchylić się przed czymś i uchylić się od czegoś. Ale najpopularniejszą i
najtrwalszą jest składnia - uchylić czegoś. Uchylić oka, uchylić okna
lub okno - zależnie od kontekstu, uchylić kapelusza, uchylić rąbka pra-
wdy, tajemnicy etc. Mickiewicz pisze "Bałwanowi wschodnieniu świat
uchylił czoła" i "Niechaj oręż rozstrzygnie, kto karku uchyli".
  "Bo się pouduszacie" to trochę co innego jak: bo się podusicie. Słow-
nik Karłowicza podaje analogiczne: pouciszać, poudzierać, pouciekać-

204 205



w znaczeniu jedno po drugim - uciekać kolejno jeden po drugim. I u mnie
"
  pouduszacie" ma takie samo znaczenie - i jest poprawne.


  "
  Po troszeczku" - co prawda nie znam słowa "troszeczek" - znam
przyimek "potroszeczku" i tak piszę, tylko mi potem adiustatorzy roz-
dzielają wedhzg jedynej rzeczy przejętej z zapałem z tak pogardzanych
czasów sanacyjnych - ortograf#ii, bardzo wątpliwej, która nastręczała
słów dziwolągów, słów kadhibków, w rodzaju "spod", "znad", rozdzie-
lają pospołu, pomału itp. Ale to osobny temat. Nie znam za to i nie zna-
lazłam w żadnym słowniku słowa "potroszkę", które Kijowski uważa za
poprawne - ale może to błąd zecerski i miało być "potrosze".
  "Pastuch od ludzkich krów" - to nie znaczy chłopskich - ludzka obo-
ra, ludzkie krowy, ludzka kuchnia - to w epoce Barbary i Bogumiła o-
znaczało zawsze i w całej Polsce - rzeczy przynależne do służby dwor-
skiej czy folwarcznej. Andrzej Kijowski już nie musi tego wiedzieć, ale
mógłby, skoro pisze o języku.
  Zgadzam się, że każda nauczycielka poprawi zdanie zaczynające się
od słów "Gdyż" albo od "I". Ale czy będzie miała rację? Przeczytawszy
przykład Kijowskiego: "Gdyż wiele zła składało się wtedy na ich obe-
cność", w głowę zachodziłam, gdzie ja mogłam takie idiotyczne i nie-
zrozumiałe zdanie napisać. Na szczęście w tym jednym wypadku Kijo-
wski podał stronicę i znalazłam kontekst, który brzmi: "Wszystkie te
kłopoty nie malały, lecz rosły, tak że ciężkie dnie z Lalickimi wydawały
się wśród nich ledwo kroplą goryczy, a nawet może i nie goryczy wca-
le. Gdyż wiele zła składało się wtedy na ich (Lalickich - nawias mój)
obecność, a teraz nie było i tej wymówki". Zdanie to jest częścią po-
przedniego. Zaznaczyłam kropką, która miała oznaczać pewne zawie-
szenie myśli przed dojściem do tej konkluzji. A tak nie lubię kropek, że
w ręcznym piśmie wszystkie moje zdania kończą się kreską3. Dawniej
tłumaczyłam adiustatorom, że interpunkcja nie należy do ortografii, lecz
do stylu. Ale teraz nastał styl antyinterpunkcyjny. Może w przyszłości
stanie się on tak obowiązujący, że ukaże się jeszcze (lub nie ukaże) wy-
danie "Nocy i dni" bez interpunkcji w ogóle - a może wtedy uwierzą
"
nowocześni", że ich styl nie jest staroświecki ani przestarzały.
  Zdanie "I każdy czuł się właśnie tym stojącym przy pompie" należy
do fragmentu pisanego umyślnie złym i pompatycznym stylem, do frag-
mentu przenoszącego styl epoki. Andrzej Kijowski tego nie zauważył.
Ale muszę dodać, że według mnie zdanie może się zaczynać od każdej
części mowy i od każdego słowa, jeśli ono się wiąże z kontekstem. Pewne
restrykcje mogły tu istnieć dla zdania zaczynającego utwór, rozdział,

czy tzw. za moich czasów szkolnych "okres". Ale dziś już i te restrykcje
nie istnieją. Przeglądając "Pana Tadeusza" znalazłam zdania (po kropce
albo nawet i na początku księgi czy fragmentu), zaczynające się od
"Bo", od "Choć", od "Gdy", od "Jakoś", od "Kto z nas", od "A" [słowo
nieczytelne], od "Owe", od "Kiedyśmy" itp. oraz mnóstwo zdań (zwła-
szcza co prawda ściągniętych lub do dialogu użytych), od "Lecz", od
"J akowy ś", od "Ale", od "Już".

I miał rozum - zawołał Tadeusz z zapałem. . .
I owe odpowiedzi tak wiejskie, tak gminne. . .
I szły pary po parach hucznie i wesoło. . .
I znowu cichość w dole. . .
I cóż brat myśli o tym?. . .

  Nie wiem, czy Andrzej Kijowski chciał moją niepoprawność języka
  zganić, pochwalić czy po prostu stwierdzić. To pewna jednak, że pozo-
  stał daleko w tyle za pierwszymi nieumiejętnymi jeszcze adiustatorami
  przyrządzającymi "do produkcji" pierwsze powojenne wydanie "Nocy
  i dni". Ci proponowali mi zmiany językowe na każdej stronicy tekstu.
' Zadałam sobie wiele trudu (podjęłam wielki trud), żeby ich przekonać,
  nie że mój język jest najlepszy, ale [że] "Noce i dnie" stracą na tych
  zmianach, bo tylko właściwym mojemu pisaniu językiem się trzymają.
  Dali, a raczej dały się o tym przekonać. A może miały trochę racji? Bo
  jeśli słownik ich był ubogi, a bogactwo różnych składni je raziło - to
  choć ja lubię to bogactwo, przyznaję, że języki wysoko rozwinięte mają
  mniej form składniowych niż język polski, bardzo bogaty w różnora-
  kość odmian (rosyjski jest jeszcze pod tym względem bogatszy) - to
  świadczy to o jego młodości; języki stare dążą do form uproszczonych
  i precyzyjność osiągają innymi sposobami jak nasza jeszcze młoda mo-
  wa polska.


  # A. Kijowski - Jaką polszczyzną mówimy, piszemy, myślimy, "Przegląd Kulturalny"
1962, nry 42, 43; O Nocach i dniach w drugiej części.
  2 Powyższy tekst przedrukowany został pod tym samym tytułem w: Andrzej Kijo-
wski - Arcydzieło nieznane,1964.
  3 Zwyczaj ten dominował w rękopisach najwcześniejszych utworów Dąbrowskiej,
dla których charakterystyczny był pewien nalot młodopolski. Ciekawe, że odżywa on
również w pewnych późniejszych partiach dziennika. Ponieważ pisarka w tekstach dru-
kowanych trzebiła pierwotny nadmiar myślników (np. w książkowej wersji Uśmiechu
dzieciństwa), w podobny sposób postępowałem z kreskami w tekście dziennika.

206 207



  Warszawa. 9 XI 1962. Piątek
  Minęło 10 dni "bez znaku". We środę wieczorem przyjechał po mnie
Wacek autem i przez drogę do Warszawy raczył mnie swoją malowni-
czą rozmownością. Nigdy nie jestem w stanie odtworzyć tego stylu,
który byłby smacznym kęskiem. Mówi co chwila "dosłownie" i "ina-
czej mówiąc". Wygłosił cały speech przeciwko wojnie atomowej.-
"Pani ma rację, to jest szatańska pokusa, żeby zniszczyć świat. I co? Ja
miałbym iść się bić? Za kogo? Z kim? Po co? Mam 35 lat, co ja użyłem
życia. W wojsku to stracony czas, a potem na ćwiczenia. Ledwo czło-
wiek zaczął żyć, chciałby spokojnie pożyć. I co taki Chruszczow, taki
Kennedy sobie myślą? Że oni ocaleją? Mnie to nic nie obchodzi, ja na
to gwiżdżę koncertowo. A tak jak ja myślą wszyscy. I co, my jak bydło
mamy ginąć, dlatego że tym panom zachciało się wojny?"
  Kiedyśmy wjeżdżali w obręb Warszawy: - "No niech pani dosłownie
powie, jak ta Warszawa jest oświetlona. Ulica ma ze trzy kilometry
i dwie latarnie. Wjeżdża się dosłownie jak w puszczę. I co to inaczej
mówiąc za takie rzeczy".
  Bardzo lubię Wacka.
  Wymyślili bibliotekę dla nauczycieli - serię książek o pisarzach, któ-
rych utwory wchodzą do lektur szkolnych. [...) Jak dotychczas obrabiali
w ten sposób zmarłych: Sienkiewicz, Prus etc. Raptem wpadli na świet-
ny pomysł zoperować i mnie, zbyt niecierpliwi, aby doczekać się mojej
śmierci, przynajmniej wtedy obojętna byłabym na to, co ze mną wyra-
biają. Libera zwrócił się do mnie, abym to przejrzała. Zwlekałam i klu-
czyłam, żeby się z tego wycofać, ale przyparł do muru - w końcu przy-
słał opasły rękopis', którego sama objętość mnie przeraziła, a przeczyta-
nie tego z największym oporem i zasypianiem z nudy zajęło znaczną
część pobytu w Warszawie. [...]
  Powiedziałam: Pan mnie zanadto upoczciwia, robi pan ze mnie
moralizującą starą ciotkę, niech pan mnie trochę odpoczciwi.
  - Cóż, demonizować trudno - odpowiedział - i to było najinteligen-
tniejsze, co usłyszałam od tego profesora. [. . .]
  Od powrotu nic jeszcze w sensie pisania powieści nie zrobiłam, zała-
twiam tylko korespondencję. Jak ja mam dalej pisać tę zbędną powieść,
którą nie wiem po prostu, jak dalej pisać?
  Czarna rozpacz. Chyba nie lepiej się z tym czuję, jak Tula w szkole.
  # Mowa o maszynopisie przygotowywanej wówczas książki: Maria Dąbrowska.
Wstęp, wybór materiałów i przypisy Zdzisfaw Libera, która ukazała się w 1963 (wyd. II
zmienione 1975) w ramach Biblioteki "Polonistyki".

  Komorów.10 XI 1962. Sobota
  Przez niespełna tydzień mojej nieobecności opadły wszystkie liście
oprócz liści oliwki, która - paradoksalna - ogałaca się najpóźniej,
oprócz jaśminów, które nigdy nie żółkną i opadają zielone - i oprócz
berberysu, którego krzak świeci bardzo jaskrawym karminem na tle
mocno jeszcze zielonych trawników. Jak wyjeżdżałam, było jeszcze
bardzo kolorowo - czemu mi tego żal? Czy jeszcze zobaczę wiosnę?
Straszne jest to uczucie dojeżdżania do ostatniej stacji i chyba tej nie-
wiedzy - czy ona tuż-tuż - czy jeszcze trochę dalej. Właściwie obcho-
dzi mnie już tylko - jak umrę. Dużo ludzi czeka na moją śmierć. I z
czym jeszcze zdążę - choć po co z czymś jeszcze zdążyć? Dawno prze-
żyłam samą siebie i nie mam już nic nikomu do powiedzenia. A tu trze-
ba układać papiery, czasopisma - po co? Zważywszy na ilość fałszy-
wych interpretacji i mojego życia, i mojej twórczości, powinnam jesz-
cze napisać moją autobiografię pisarską.


  l I XI 1962. Niedziela
  Rocznica odzyskania niepodległości. Święto smutne, skonfiskowane.
Pierwszy śnieg, wiatr, zimno. Dziś w nocy nieoczekiwanie miałam 38o
gorączki. Nie wiem, skąd się to wzięło. Anna cudownie spała i wstała
w świetnym humorze. Dobrze, że ta moja przeraźliwa komorowska sa-
motnia choć dla niej jest wytchnieniem i dobrym wypoczynkiem.
  Męczy mnie, że Anna wciąż czegoś niezwykłego ode mnie oczekuje
i wciąż jest rozczarowana. A ja już przecież tylko powoli umieram. An-
ny to mi żal. W niej prócz okrucieństwa, ostrej jak brzytwa złośliwości,
popędliwego gniewu -jest też coś bardzo ludzkiego, dobrego i czułego.
Ale jej wymagania i siła jej pasji są tak gigantyczne, że nikt nie jest
w stanie temu sprostać. Poza efemerydami krótkich efektownych sukce-
sów może przeżywać tylko rozczarowania.
  Biedna Andzia, ale i ja z nimi biedna. Utrzymać pozory harmonii
współżycia - a one są wzorowo utrzymywane - przy tak kompletnym
niedopasowaniu się wzajemnym - jakiż to ciężki wysiłek. To jeszcze
prawie cięższe jak dokończenie tej powieści. Jak ja to wszystko resztka-
mi sił udźwignę.
  Obrazu dysharmonii dopełnia Lonia. Także une alienee - tylko że
w prymitywnym wydaniu.





14 - Dzienniki, t 4 209



  12 XI 1962. Poniedziałek
  Znów ten ciągle powracający obsesyjny sen o powrocie skądciś do
Komorowa i zastaniu go zajętym przez gromadę obcych ludzi. Tym ra-
zem po prostu mnie wyrzucają, nie dają mi wejść. Ściany pomalowane
w okropne desenie przez szablony, w jakieś szlaki. Jakieś na pół mi
znane osoby, w każdej cząstka jakby kogoś znajomego, a zwłaszcza ja-
kiejś służącej. I coś z Brzostkowej, i coś z Jasi, i coś z Loni. Ta z jakąś
szczyptą Loni wydaje mi się szczególnie groźna.
  Wreszcie opuszczam ten dom, tym razem towarzyszy temu szalona
żałość, okrutna nostalgia, że już nigdy więcej nie zobaczę tych drzew,
tego pejzażu (a są to zarazem trochę drzewa Russowa). Podobne uczu-
cie, o podobnym natężeniu tęsknoty miałam kiedyś w snach o wrocła-
wskim ogrodzie Anny.
  Powinnam była zanotować ten sen natychmiast, bo już po paru go-
dzinach najistotniejsze szczegóły mi się zatarły.


  13 XI 1962. Wtorek
  Tej nocy próbowałam spać bez phanodormu czy luminalu. O jedena-
stej zaczęłam drzemać tak powierzchownie, że co chwila otwierałam
oczy. Było bardzo jasno, bo pełnia, ale widać pochmurno, bo przez kre-
tonowe zasłonki nie było widać księżyca. Wreszcie zasnęłam i przyśnił
mi się pierwszy sen o starości i bezsilności. Byłam dokądś zaproszona,
czymś wieziona po nocy przez obce Miasto, które było jednak Warsza-
wą.Tak bardzo nie chciałam jechać na to przyjęcie, tak bardzo wiedzia-
łam, że nie powinnam już jechać na żadne przyjęcie i tak bardzo się
wściekałam, że znów uległam głupim i słabym, żerującym na mojej by-
łej sile. Gniew był głównym elementem tego snu. Było to niby starożyt-
ne miasto, a jednak mnóstwo zrujnowanych dzielnic, albo tak wygląda-
jących jak cała Ameryka w Mailera "Nadzy i martwi"1 (reminiscencja),
tak że musiałam schodzić z wehikułu (a jaki to był, nie wiem) i schodzić
na dolny poziom ulicy schodkami wąskimi, skrzypiącymi, spróchniały-
mi. Wszystko bez kolorów - wyjątkowo czarno-szary sen. Stąpnęłam
najakąś blachę i raptem poruszyli [?) się dwaj i zaraz podnieśli mnie na
tej blasze - miała dwa drążki (według 2 nossów u Mailera) - w górę.
Był tam bodaj Wańkowicz i jeszcze ktoś z polskich literatów.
  Je me debattez, proszę: "Proszę, zostawcie mnie, co to za podłość, co
za nikczemność", a oni mnie noszą jak na procesji feretron. Wreszcie ja-
kiś element architektury znajomy mi. Przysięgłabym, że z któregoś z
domów Starego Miasta, coś w rodzaju wykusza z dachówką [?, trzy sło-
wa nieczytelne]. Nagle rozpacz, że jestem w zielonej w kratę sukience
i szalu, że mam nieostrzyżone brudne włosy, a to ma być przyjęcie u
Bronisławy Orłowskiej, która strojna, wita gości.
  Raptem fragment przyjęcia. Siedzą Muszałówna i Korotyński. Ona
mówi. Na razie mówimy o machinacjach Żydów. Redaktor opowiada.-
Kiedy - mówię - ja lubię Żydów. Żydzi są zawsze zajmujący.
  Tu sen się kończy jakimś znowu wstydem i czarną rozpaczą.
  Zbudziłam się zdziwiona. Dochodziła dwunasta. Nie spałam nawet
godziny.
  Jeszcze trochę pomęczyłam się i wzięłam phanodorm.


  13 XI 1962. Wtorek #powtórnie)
  Moje poczucie obcości w stosunku do A. i T. płynie stąd, że one na-
  leżą do świata żywych, a ja już do świata umierających. Zobaczyłam to
  z całą pewnością wyszedłszy przed zmierzchem na mały spacer, z któ-
  rego zaraz zawróciłam, bo chwycił mnie znajomy ból w sercu. Ale ja-
# koś minął bez nitrogliceryny.
  Anna na pewno włożyła w naszą przyjaźń siebie całą. Można powie-
# dzieć banalnie, ale prawdomównie - złożyła b. wiele na tym ołtarzu
  przyjaźni i ja jej wiele zawdzięczam. O moim rozkładzie wewnętrznym
  świadczy, że "dziennik" tak całkiem zmienia charakter - zaczynam się
  przed samą sobą wywnętrzać, czym tak pogardzam. Ale to rodzi się
, stąd, że tak bardzo zobojętniały mi, zbrzydły całkiem wszystkie sprawy
  publiczne i ogólne. Nie umiem też żyć w małym świecie, kończącym
  się dla [?] mnie. To bezustanne doznawanie własnego coraz gorzej fun-
  kcjonującego organizmu. Bardzo jestem przywiązana do Anny - poza
  nią nie mam już nikogo na świecie.
  Może jeszcze Henryk. Ale z nim nic nie przeżyłam prócz właśnie
  spraw publicznych. Gdyby widział, biedak, jak dla mnie nie ma już żad-
  nego znaczenia ta cała w czasie okupacji współpraca z "Polska Wal-
  czy". Takie małe alibi - wobec kogo, czego? Wobec siebie?
  Dziś o jedenastej przyjechała Ewa Korzeniewska z panną z IBL-u.
  W jednym pokoju ta panna odnotowywała przekłady moich książek,
  w drugim Korzeniewska nękała mnie o jakieś zdania, zwroty, słowa
  w tej publicystyce3. Jakie to obrzydliwe to grzebanie się w mojej biogra-


210 211



fii, w mojej dawnej grafomanii. Jak przeklinam wszystkie lata młodości
i tego "społecznikowania" - to wszystko nic niewarte, a teraz dyskontu-
ją i wydymają to do nie wiem jakich rozmiarów.







  pisma rozproszone

#LO
  # oni
# O # I6
  #P s#8ů
  ůż e o # #













  #. #
  a sZoe 'r:#~
roszo a



  ty #1

  'd a ó

  IR N

A R t A LT # B R C! s i; A

jeśli w ogóle literatura mogłaby mieć jakieś bezpośrednie wpływy na
życie, to same tylko utwory o drugiej wojnie uniemożliwiłyby trzecią
wojnę światową. Ale literatura nie ma żadnego wpływu na życie.

  1 Norman Mailer - Nadzy i marhvi, przeł. J. Zakrzewski,1957.
  2 J e m e d e b a t t e (fr.) - bronię się.
  3 Prawdopodobnie w związku z przygotowywaniem M. Dąbrowskiej Pism rozpro-
szonych (pierwsze wydanie książkowe pod redakcją i z przypisami E. Korzeniewskiej),
t. I-II, Wydawnictwo Literackie,1964.


PISMA ROZPROSZOI#IE ' 19X11962. Poniedziałek

  rI,Ma##t x,lrarlr I;slnz,llw# Do soboty napisałam z największym wysiłkiem trzy stronice XIII
  PI,II Mtl,%#I)A I Y #Mt,rl!IrHt rozdziału. Skandal i czarna rozpacz. Niczego na świecie tak przerażają-
  t:R'Y #t?HZEh)!:wSAIE)
  ;U" ) co nie chcę jak dalszego pisania tej powieści.
  Ciekawe, że dopiero marksistowska interpretacja historii przekonała
  Tulę do tego znienawidzonego przedmiotu. Na wiadomość, że wynale-
  zienie i zastosowanie pługa było głównym powodem zjednoczenia Pol-
  ski po epoce podziałów Bolesława Krzywoustego, powiedziała: "Wre-
  szcie widzę, że historia majakiś sens". Jest w sposób naturalny marksi-
  ! stką.
  Inne ciekawe zjawisko dotyczy Meli. Jest ona antykomunistyczna


wvunw# )i #rwn i.)rr r)ni ), ) e
  cH#Aow),ro.



Okładka i karta tytułowa Pism rozproszonych M. Dąbrowskiej. Repr. M. Sokołowski



  Zajęło mnie studium o Mailerze w "Encounter" i przeczytałam "Na-
dzy i martwi". W czasie czytania rozpoznałam, że już raz to czytałam, a
całkiem zapomniałam. Teraz już nie zapomnę. I rozpoznałam, że tzw.
literatura demaskatorska ma istotnie wpływ rozkładowy na psychikę na-
wet tak wytrawnego "speca" jak ja. Życie traci wartość, gdy czytać na
każdej stronie po kilkanaście razy gówno, dupa, pieprzyć, włazić - i in-
ne równie śmierdzące synonimy na spółkowanie. Książka bez wstydu
pisana a przecież nieprawdziwa: Ameryka nie jest tylko rozkładającym
się łajnem. [...]
  Druga wojna światowa tak została spreparowana przez literaturę, że

! z powodów religijnych, ale jednocześnie mówi, że jakby tylko dostała
  ,wyzow", to natychmiast wróciłaby do Wilna, bo tam kobiety już mając
  55 lat dostają rentę starczą, więc miałaby ją już za dwa lata, a tu dopiero
  za siedem. Z drugiej strony krzywi się na Sobór Watykański i na papie-
, ża: "Mnie się to nie podoba, że papież mówi o Odrze i Nysie".
  Gdy jej tłumaczę, że wszyscy Polacy chcą mieć ziemie zachodnie,
  mówi: "Niech oddadzą ruscy, co zabrali". Nie dowierza, gdy jej mówię,
  że żadna Rosja nie oddałaby nam tych ziem. Myśli, jak większość Pola-
  ków, że jakby tylko upadł bolszewizm - zaraz wszyscy stamtąd wrócili-
  by do Wilna, Lwowa etc. I jak taki naród ma tworzyć politykę i histo-
  rię?
  Ja raczej ubolewam nad tym, że tyle historii naszej działo się na tam-
  tych ziemiach i nad naszą do nich nieszczęśliwą miłością, którą podzie-
  lam. Jak każda nieszczęśliwa miłość - i ta jest upokarzającą katastrofą
  wewnętrzną.




212 213



  23 XI 1962. Piątek
  Najciekawsze wypadki tygodnia to decyzja papieska zawieszenia
dyskusji dogmatycznej i wybrania nowej komisji do tych spraw'. Uwa-
żane to jest za zwycięstwo, a w każdym razie szansę biskupów "rewi-
zjonistów".
  Druga rzecz to wyrok w procesie w Leodium, uniewinnienie matki,
która za zgodą ojca udusiła swoją córkę, niemowlę urodzone (po zaży-
waniu przez matkę thalidomidu) bez rąk i nóg. To fakt świadczący o
głębokich jakichś przemianach w światowym poczuciu moralności. By-
ły i są we Francji procesy uniewinniające morderstwa popełnione w afe-
kcie, ale żaden nie miał rozgłosu światowego. Ciekawe, że przeciw te-
mu wyrokowi zaprotestowała prasa Watykanu i... uczeni radzieccy (Ki-
sielew).

  1 Na pierwszej sesji II Soboru Watykańskiego komisja teologiczna (jeszcze przedso-
borowa, zachowawcza) pod przewodnictwem kardynała Ottavianiego opracowała jeden
z węzłowych "schematów" (czyli projektów dokumentów soborowych) pt. O #ródfach
objawienia, który wzbudził krytykę i w głosowaniu wstępnym nie uzyskał 2/3 głosów
poparcia. Ponieważ jednak głosów przeciw też nie było 2/3, więc formalnie "schemat"
nie powinien być odrzucony. Wszelako dalsze debaty nad nim groziły ugrzęźnięciem w
impasie, a może i zerwaniem Soboru. W tej sytuacji Jan XXIII zdecydował się na roz-
cięcie "węzła gordyjskiego" i powołał nową komisję specjalną, w zmienionym składzie,
pod przewodnictwem kardynałów Ottavianiego i Bea (lider przeciwnego obozu, zasłu-
żony dla ekumenizmu, późniejszy przewodniczący Sekretariatu do Spraw Jedności
Chrześcijan). Ten krok papieża był poparciem dla obozu reformatorów.


  27 XI 1962. Środa
  Zmierzono dno Pacyfiku w jakimś miejscu. Największa znana dotąd
głębokość -11000 m. Nie ma gór tak wysokich, jak są głębokie głębie.


  Warszawa. 3 XII 1962. Poniedziałek
  O szóstej na wieczorze autorskim Iłłakowiczówny. Coś niepraw-
dopodobnie żałosnego. Starzy ludzie nie powinni występować publicz-
nie. To, co daje się jeszcze jakoś zamaskować kameralnie - na sali wy-
chodzi ohydnie, więc starość, zmiętość sylwetki, wysilony, nędzny -jak
przy mutacji - na przemian piejący i schrypnięty głos, ten jakiś przypła-
szczony kapelusik, to byle jakie starcze ubranie (starość nie może sqbie
pozwolić na nieświetne ubranie).
  I siła tej staruchy! Ona po prostu zmusiła wszystkich do przyjścia,

wysłała sto kart pocztowych i drugie tyle telefonów. Wszyscy witali ją
i dziękowali za zaproszenia. Właściwie to był wieczór - za jej zaprosze-
niami. Tekst dała niezły: mieszaninę wspomnień i wierszy, wszystko
bardzo już staroświeckie. Najlepsza była wstawka o tym, dlaczego wróg
jest godny miłości. Cała jej natura w tym. Wróg jest konieczny dla na-































szego dobrego samopoczucia. Tylko wrogów my coś obchodzimy, tylko
wróg nami się naprawdę interesuje i podżega nas twórczo do przekro-
czenia samych siebie. To było dobre, bo to była cała ona. Całe życie ho-
duje sobie con amore wrogów i sama żyje nienawiścią do wszystkich.
  Moja natura jest diametralnie inna. Mnie świadomość istnienia wro-
214 215

Kazimiera Iłłakowiczówna. Fot. D. Łomaczewska



gów przygnębia. Mogę żyć tylko w przyjaznej atmosferze, a od szeregu
lat żyję tylko w nieprzyjaznej i wściekłej. Sama oczywiście straciłam
w tym resztki śladów dobrego humoru i jakiejkolwiek sympatyczności.


  4 XII 1962. Wtorek
  Przyszedł list od Jurka, tak zdawkowy i nudny, że niepodobna mi go
doczytać do końca. Co się z tym chłopcem zrobiło po ożenku z tą okrop-
ną Hinduską, którą się wszyscy zachwycają. Jego listy, na które dawniej
czekałamjak na fascynującą lekturę, stały się obojętne, zdawkowe, nud-
ne, żadne.
  Na siódmą do Teatru Współczesnego na "Temat z wariacjami"1, to
jest trzy jednoaktówki: Durrenmatta - "Nocna rozmowa z człowiekiem,
którym się gardzi", Harolda Pintera (Anglia) "Samoobsługa" i Edwarda
Albee (Ameryka): "Opowiadanie z ZOO". Wszystkie na jeden temat:
dwu mężczyzn, z których jeden zabija drugiego. Darrenmatt modnie re-
toryczny. Pinter - najbardziej zbliżone do "kryminału", w dialogach
mocno Beckettowsko-Ionescowskie, niezłe. Albee - motyw beatnika,
który doprowadza niedzielnego burżuja do tego, że ów zabija go jego
własnym nożem. Anna nazwała to genialnym - jako problem samotnej
młodości, która na próżno szuka porozumienia ze światem: "bo wszy-
stkojest lepszejak obojętność". Oczywiście przełożyła to sobie na Tulę [...].
  Gra była "koncertowa" zwłaszcza drugiej (Kondratz i Czechowicz3)
i trzeciej (Łomnicki i Fijewski - dwu Tadeuszów). W Darrenmatcie
Bardini i Borowski byli raczej przeciętni - mieli też słabsze role do za-
grania. Czechowicza pierwszy raz widziałam - to bardzo dobry aktor
charakterystyczny. Łomnicki4 to chyba aktor genialny. Oprócz paru sta-
rych mamy sporo świetnych młodych aktorów, ale nie ma wcale do-
brych młodych aktorek. Może Szaflarska i ta, co grała w "Kochanym
kłamcy" (listy G.B.S.) Gordon... - zapomniałam jej podwójnego nazwi-
ska5, ale pamiętam grę.
  A wśród młodych aktorów - Gogolewski i Jasiukiewicz jakoś prędko
wygaśli, ale Łomnicki i Siemion są prawdziwymi gwiazdami pierwszej
wielkości. Holoubek (ideał pensjonarek) jest za to gwiazdorem w zna-
czeniu vedette, rodzajem męskiej primadonny - bardzo pretensjonalny i
raczej nie lubię jego efekciarskiej gry.

  1 Temat z wariacjami, 3 jednoaktówki: Fr. Durrenmatt - Nocna rozmowa z czfowie-
  kiem, którym się gardzi, przeł. M. Jastrun; H. Pinter - Samoobsfuga, przeł. A. Tarn;
  E. Albee - Opowiadanie z ZOO, przeł. K. Jurasz-Dąmbska, Teatr Współczesny, reż. Je-
  rzy Kreczmar, scen. J. Kosiński, premiera 17 X 1962.
  2 T a d e u s z K o n d r a t (1908-1994), aktor. Debiutował w 1928. Do 1939 wystę-
  pował w teatrach poznańskich i krakowskich. Po wojnie wpierw w Teatrze im. Wy-
  spiańskiego w Katowicach, później w Starym Teatrze w Krakowie. Od 1951 w Teatrze
  Polskim w Warszawie. Główne role: Nos w Wesefu, Dudek-Tyzba w Śnie nocv fetniej,
# Peters w Niemcach, Rzecki w Lafce, Afroditow w Płaszczu, Lambeto Laudiro w Tak
  jest jak sig pańsnvu zdaje, Fortynbras w Krófu IV Grochowiaka.
  3Mieczysław Czechowicz(1930-1991),aktor.Debiutowałwl954wroli
, telegrafisty w Czfowieku z karabinem w Teatrze Narodowym. Od 1958 w Teatrze
  Współczesnym, gra m.in. Schmidta w Biedermanie i podpalaczach, Parobka B w Zaba-
# wie, Edka w Tangu, Malcolma w Makbecie, XX w Emigrantach. Był współautorem ka-
# baretu "Koń", występował w Kabarecie Starszych Panów.
) 4 T a d e u s z L o m n i c k i (1927-1992), aktor i reżyser, dyrektor teatru. Ukończyt
  Studio Teatralne przy Starym Teatrze i wydział reżyserski PWST. Debiut w 1945 epizo-
; dyczną rolą w Mgżu doskonafvm. Pracował na zmianę w Teatrze im. Wyspiańskiego
# w Katowicach i w Starym Teatrze w Krakowie. Od 1950 w Warszawie we Współczes-
  nym i Narodowym. Od 1969 prorektor i rektor warszawskiej PWST. W 1976 objął dy-
  rekcję Teatru na Woli. Pamiętne role: Puka w Śnie nocy letniej, Kordiana, Orestesa
  w Mucltach, Artura Ui Brechta, Edgara w Pfay Strindberg, Prisypkina w Pfuskwie,
  Goyi w Gdv rozum śpi i w in. Pisał własne sztuki i reżyserował. Zmarł w trakcie przed-
# stawienia Krófa Leara.
  5 A n t o n i n a G o r d o n-G ó r e c k a (1914-1993), aktorka. Uczęszczała na tajny
  PIST. Debiutowała w 1945 w teatrze Wojska Polskiego w Łodzi; następnie grała w Ka-
# towicach, Krakowie, Łodzi i Warszawie. Od 1958 należała do zespołu Teatru Współ-
  czesnego, gdzie grała m.in. Pośredniczkę matrymonialną w sztuce Wildera, Martę w
  Kto się boi Wirginii Wooff? Albee'go, Helenę w Lekkomyśfnej siostrze, Paulę w Prze-
  budzeniu wiosny Wedekinda.


  5 XII 1962. Środa
  Zatelefonowała wczoraj czy przedwczoraj Małyniczówna przerażona
  wiadomością przeczytaną w "Tygodniku Powszechnym", że "w Lozan-
' nie zmarł w połowie października znany eseista Jerzy Stempowski pi-
  szący pod pseudonimem Paweł Hostowiec". Kiedy dowiedziałyśmy się,
  że autorem tej makabrycznej wieści jest Kisiel, od razu wiedziałyśmy,
  że to nieodpowiedzialna plotka. [...]
  Za to w grudniowej "Kulturze" jest wiadomość o śmierci Władysła-
  wa Pobóg-Malinowskiego, historyka dwudziestolecia i biografa Piłsud-
, skiego. W tymże numerze artykuł tegoż Pobóg-Malinowskiego w
  związku z książką Miłosza: "Człowiek wśród skorpionów" (o Brzozo-
  wskim).1 Malinowski powołuje się na nie znane Miłoszowi źródła

216 217



stwierdzające kontakty (zapewne wymuszone i wyszantażowane) z
Ochraną. Słusznie zarzuca Miłoszowi nietrafność w obwinianiu całego
społeczeństwa o nagonkę na Brzozowskiego. W samej rzeczy społe-
czeństwo (może tu być tylko mowa o jego intelekturalnych kręgach, po-
za którymi Brzozowski był nie znany) broniło raczej dobrej sławy Brzo-
zowskiego. Nawet ci, co go obwiniali, znajdowali dla niego okoliczno-
ści łagodzące ze względu na fascynację jego pióra.

# Wł. Pobóg-Malinowski - Sprawa Brzozowskiego, "Kultura", Paryż,1962, z.12.


  7 XII I 962. Piątek
  O dziesiątej idziemy na Zjazd ZLP. Bardzo dobre przemówienie Iwa-
szkiewicza. Mówił wyjątkowo jak na niego śmiało o złym stanie spraw
wydawniczych, o nieufności czynników rządowych do pisarzy, o nie-
możności uzyskania żadnej rozmowy o sprawach życiowych pisarzy
z ministrem kultury i sztuki, o krzywdzącej prowizji itd.
  Po południu jużeśmy nie poszły na Zjazd.


  8 XII 1962. Sobota
  W "Życiu Warszawy" urzędowe sprawozdanie PAP-u ze Zjazdu tak
oto przedstawiło mowę Iwaszkiewicza. [...]. Wywrócono, jak to czyni
zawsze prasa, kota do góry ogonem i zamiast względnie śmiałego prze-
mówienia zrobiono serwilistyczne. Miałam chęć podnieść to jako przy-
kład dezinformacji prasowej, ale przy wejściu na drugi dzień obrad
spotkałyśmy Iwaszkiewicza, który wyraźnie był kontent z takiego spra-
wozdania. Jego przemówienie było snadź obliczone na zdobycie głosów
do powtórnej kadencji prezesowskiej, które też zdobył. Został ponownie
prezesem.
  Cały ten Zjazd był jakiś bardzo smutny i jakby sparaliżowany. Dziw-
ne zachowanie się Stryjkowskiego, który naraz "kaja się" przede mną i
Anną, że "był taki ghzpi" w czasie podróży z nami do Moskwy w 1953
i "że co my musiałyśmy o nim myśleć" itp.


  9 XII 1962. Niedziela
  Wczoraj po odejściu Juliusza czytałyśmy cały wieczór ogromny arty-
kuł nowego emigranta Witolda Jedlickiego w "Kulturze" paryskiej, pt.

  "Żydy i Chamy" - o kulisach października. Podano jego życiorys: jako-
  by był członkiem ostatniego Zarządu "Klubu Krzywego Koła", jest ży-
  dowskiego pochodzenia, wyemigrował do Izraela i przyjął obywatel-
  stwo izraelskie. O ile to wszystko nie jest mistyfikacją i o ile to nie są
  zużytkowane przez redakcję "Kultury" materiały wydobyte z kraju'.
  Użyte w tekście słowo "trend" świadczyłoby o tym.

y Artykuł jest wstrząsającą bombą odsłaniającą kulisy "października"
r 1956 r. Są w nimjednak niejasności i sprzeczności a także parę nietraf-
  nych chyba rozróżnień. Z tego, że tam wtedy nade wszystko chodziło
; o rozgrywki partyjne w walce o władzę, zdawałam sobie sprawę za-
f wsze, ale nie że aż tak cynicznie to wyglądało. Po dwukrotnym przeczy-
# taniu tej rzeczy ogarnęło mnie wielkie przygnębienie. Jacyż jesteśmy
  naiwni, żyjąc wśród samych zbrodniarzy bez skrupułów. Po co piszę tę
  moją przeklętą powieść - trzeba się ograniczyć do życia prywatnego i
# prywatnego pisania.
  Telefonował Tarn2, że przed paru dniami wrócił z Paryża, a 9 listopa-
  da był w Bernie i widział się z Jerzym Stempowskim.

  ' W i t o 1 d J e d 1 i c k i (1929-1995). Ukończył filozofię na uniwersytetach w Ło-
# dzi i Warszawie, był asystentem socjologii UW. Wyjechał z Polski w 1962; po 4 latach

  w Ameryce zamieszkał w Jerozolimie. Tekst Żydy i chumy drukowany w "Kulturze" był
  wstępnym rozdziałem książki pt. Klub Krzywego Kota,1963.
  z A d a m T a r n (1902-1975), dramatopisarz, redaktor. Dzieciństwo spędził w
  Szwajcaru. Studiował na Wolnej Wszechnicy w Warszawie i zagranicą; w 1926 dokto-
  rat nauk ekonomicznych w Lille; w 1939 doktoryzował się w zakresie filozofii w Gene-
  wie. W latach 1936-37 był współpracownikiem "Dziennika Popularnego". Wojna zasta-
  ła go we Francji, gdzie wstąpił do wojska polskiego; w 1940 wyjechał do Stanów Zjed-
i noczonych: pracował w Office of Warsaw Information, następnie w ONZ. Po powrocie
  do Polski pracował w MSZ w 1. 1949-50. Następnie kierownik literacki Teatru Po-
  wszechnego i "Ateneum". W 1956 założył miesięcznik "Dialog", którym kierował do
  1968. Wskutek szykan emigrował do Stanów.

  Napisał m.in. powieść Obraz ojca w czterech ramach,1934, sztuki teatralne: Zwykta
# sprawa,1950, Ortegu,1952, Stajnia Augiasza,1954. Tłumaczył A. Maltza, W. Saroya-
  na i in.


  Komorów. IOXII 1962. Poniedziałek
  Porządkuję papiery, szukam zgubionych rzeczy. Bardzo słabo czuję
  się z sercem. Coraz częściej ulegam straszliwemu przeświadczeniu, że
# nie będę w stanie dokończyć powieści, a nade wszystko nie zdołam już

  przepisać i opracować dzienników od 1956 roku. To mnie napełnia bez-
  dennym po prostu smutkiem. I ta ironia losu: na Zjeździe wszyscy bez

218 219



wyjątku witali mnie słowami: "Jak pani świetnie wygląda!" Skąd u li-
cha bierze mi się ten dobzy wygląd przy tak rozpaczliwym samopoczu-
ciu. To przeraźliwa rozbieżność między stanem zupełnej jasności umy-
słu, dobrym wyglądem a stanem serca, które już słyszę i czuję bez
ustanku wszędzie, w każdej cząsteczce organizmu. I tylko czekam, czy-
ham z rozpaczą, kiedy się raptem zatrzyma - gdy tyle nie zrobionego,
nie załatwionego, nie przeżytego we mnie.
  Ach, gdyby jeszcze choć ze dwa lata normalnego czucia się, funkcjo-
nowania fizycznego niezauważalnego, zdrowego !


  14 XII 1962. Piątek
  Mela dokonała dziś mnóstwa rzeczy z godną podziwu energią. [...]
  Weszła z okrzykiem: - "Trzy rzeczy załatwiłam! Więcej mam szczęścia
jak rnzumu". A ja mam teraz mnóstwo węgla i odrobinę koksu. Jednak
  wieczorem p. Szczypior' zatelefonował, że i koks, ten urzędowy, na-
  dejdzie zapewne w tych dniach. Wśród tego całego bałaganu przemogłam
  się jakoś i napisałam pierwsze dwie strony XX rozdziału. Widzę jego
ton i koloryt, ale jak to osiągnąć - jeszcze nie wiem. Mela opowiada,
jak ów jej lekarz-dentysta odczytał personelowi Komisji mój do niego
list, proszący o możliwie szybkie zrobienie jej protez, bo przechodziła
owrzodzenie dwunastnicy i brak uzębienia źle się odbija na jej zdro-
wiu. I jak te członkinie-kobiety powiedziały: "Widzi (styl Meli), jak my
jesteśmy pokrzywdzeni (tak!), pan doktór dostał list od pani Dąbro-
wskiej, będzie miał taką pamiątkę, a nas tu jest czworo, i my też chcieli
mieć choć podpis pani Dąbrowskiej". - "Nie wiem - dodaje - czy tak
żartowali, czy poważnie mówili". Ale widziałam, że mój "prestiż" znów
urósł wjej pojęciu.
  W "Monde" z 7 grudnia ciekawe sprawozdanie z kongresów partii
komunistycznych. To jest coś niesłychanie zabawnego. Wszyscy pioru-
nują na Albanię. Na zjeździe partii czechosłowackiej wręcz schizmą na-
zywano anty-Chruszczowowskie stanowisko Albanii2. Tylko Pajetta na
zjeździe włoskiej PK powiedział: "My nie potrzebujemy mówić Alba-
nia, kiedy chcemy powiedzieć Chiny". Wszędzie chińscy delegaci opo-
nują, za to potępienie "bratniej partii albańskiej", za "sianie niezgody
między bratnimi partiami". I sami sieją niezgodę napadając na partię ju-
gosłowiańską za "zdradę zasad marksistowsko-leninowskich". [...] Sło-
wem, nie daje się już ukryć, że są zasadnicze poważne rozbieżności
w rzekomym monolicie "obozu" socjalistycznego.

  Jeśliby marksizm, który w rosyjskiej wersji stał się ostoją konserwa-
tyzmu i cezaryzmu, dbającego tylko o utrzymanie się przy władzy, ru-
szył od tych schizmatyckich zapędów z miejsca i stał się zdolny do
względnego rozwoju - toby było dobrze. Całe nieszczęście socjalizmu
polega na tym, że teorię sprzed z górą stu lat zrobiono nietykalnym do-
gmatem.
  Ale przedziwne to jest widowisko.

  # C z e s ł a w S z c z y p i o r (ur.1910), zawiadowca ruchu i łączności Elektrycznej
Kolei Dojazdowej, obecnie WKD. Żołnierz AK. Członek Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej w Pruszkowie, przewodniczący Komitetu FJN i Samorządu Osiedlowego
w Komorowie. W wielu praktycznych sprawach dopomagał pisarce.
  z W 1961 Albańska Partia Pracy wystąpiła przeciw podstawowym uchwałom XXII
Zjazdu KPZR, potępiającym "kult jednostki" oraz głoszącym konieczność współistnie-
nia państw o różnych ustrojach. Był to pierwszy objaw konfliktu znacznie poważniej-
szego: różnicy stanowisk między ZSRR a Chinami, która wkrótce doprowadzi do rozła-
mu.


  16 XII 1962. Sobota
  Wbrew zapowiedziom meteorologów ciągle pada śnieg i temperatura
trzyma się około zera. Przed południem idziemy z psami do lasu. Jest
tak pięknie - popielato-biało-rdzawo-złotawo-szaro-buro - jak na naj-
piękniejszych zimowych rysunkach czy szaro-białych akwarelach chiń-
skich z XII wieku. Gdybyż ten śnieg chciał potrwać! Pejzaż zimowy
bez śniegu jest w naszym klimacie przygnębiający jak wielka niesto-
sowność natury.



1963


  2 I 1963. Środa
  Słuchając któregoś wieczoru audycji "tanecznej" usłyszałam zapo-
wiedź: - "A teraz relaks - stary walc". I w samej rzeczy "popłynęły" ła-
godne, uspokajające tony. Potem znów jazz, intensywny: napięcie, su-
spense, niepokój, hałas. Zobaczyłam jaskrawo, do jakiego stopnia te ce-
chy właściwe naszym czasom są cechami barbarzyńskiej dzikości, na-
pełnionej głosami dżungli. Zawsze mnie nęka ta myśl, że wysokie stany

220 221



w niej inwencji, dowcipu, humoru, elegancji, radości. Osobliwość tej
opery jest, że śpiewają same soprany i basy z jednym tylko barytonem
(Almavival). Ciekawe, że w tych dawnych operach powierzając role
młodzików kobietom nie używano w takich wypadkach altów czy
kontraltów. To mi się wydaje błędem.
























cywilizacji stykają się z niskimi zamykając jakiś cykl - pierścień cywi-
lizacyjny.


  3 I 1963. Czwartek
  Wieczorem shichałam w bardzo dobrym nagraniu opery-buffo Mo-
zarta "Wesele Figara" - i słuchałam z rozkoszą. Ostatni raz widziałam i
słyszałam to w inscenizacji Schillera jako komedię z niektórymi tylko
partiami muzyki Mozarta, która mnie i wtedy, i gdy słuchiwałam jej
cząsteczek w różnych audycjach radiowych (jak np. słynna aria Figara
do Cherubina) zachwyca, choć już wtedy była to muzyka "stara", a ja
byłam osobą młodą. Bo też taka muzyka będzie zawsze młoda - ileż

# Książę Almaviva - szlachcic z Andaluzji, jedyny baryton w Weselu Figara Mozarta.


  5 I 1963. Sobota
  Po południu przyjechał Wołosiukl, który wczoraj telefonem zapowie-
dział się, że chce o czymś porozmawiać. To mnie też przyprawiło
o wczorajszą tachikardię i zdenerwowanie, bo się bałam jakichś gryma-
sów cenzury. Tymczasem szło o ich kłopoty finansowe. Zredukowano
im personel i obcięto budżety. Nie chcą mi zniżać stawki tygodniowej,
ale niepokoją się, czy nie będą musieli mnie drukować jeszcze przez ca-
ły rok. Choć to dla mnie niekorzystne, ucieszyłam się, że nie chodzi o
cenzurę. Obiecałam się namyślić, jak z tego wybrnąć. Zaproponowa-
łam, że zastosuję dla celów pisma skróty i że postaram się zmieścić ca-
łość w czterech miesiącach roku, ale wątpię, czy mi się to uda.
  Obłąkane wzięłam na siebie zadanie. Co tu robić?
  Ach - żeby to serce pozwoliło mi choćby na regularną codzienną pracę.

  # J a n W o ł o s i u k (ur. 1922), dziennikarz, pracuje w dziennikarstwie od 1957.
W l. 1960-63 był sekretarzem redakcji "Przeglądu Kulturalnego", następnie "Kultury"
i "Literatury". Należał do założycieli "Miesięcznika Literackiego", z którym współpra-
cował dojego likwidacji.


  10 I 1963. Czwartek
  Rano przed dziesiątą przyjechał prof. Carlo Verdiani. Powiedział mi
rzecz nie do wiary, że "Ludzie stamtąd" mają mieć u Feltrinellego dru-
gie wydanie. To byłby pierwszy mój sukces na Zachodzie.


  II I 1963. Piątek
  Tak niby mi się zdaje, że nic nie upisuję, a tymczasem okazało się, że
mam już 12 stron rozdziału. Jedenasta rocznica śmierci Stacha, więc jak
co roku telefonuje Helenka. Siedziałam dziś do wpół do pierwszej w
nocy i... skończyłam XX rozdział.

222 223

Stary rybak, akwarela chińska z XIII w.



  Napisałam dziś do każdej strony ad hoc notatki - 8 stron. To mi się
już od wielu miesięcy nie zdarzyło.


  Warszawa. 29 I 1963. Wtorek
  Dziennik traci pomału rytm i sens. Tak jak i moje życie. "Pocie-
szanie" się, że ma ono jeszcze pełną wartość - jest idiotyzmem. Nie
ma. [...]
  W pełni poznaję prawdę smutnego powiedzenia: "Tragedią starości
niejest starzenie się, ale to, że czujemy się młodzi!" Ja czuję w sobieje-
szcze nieograniczone możliwości bycia młodą. Byle trafić na kogoś, kto
by to rozdmuchał, dodał klimatu, w którym to rozkwitnie. To paradoks,
ale czasem czuję coś z dawnej siebie, gdy pobędę z Erazmami albo
z Wandą, chociaż oni są tacy sędziwi! Jest w nich ta czuła serdeczność
obcowania, która towarzyszyła zawsze mojemu życiu, w której rozkwi-
tam.
  W moim pokoju jest korytko pełne winobluszczów. To jest jeszcze
ostatnia żywa resztka Polnej, to z tamtej hodowli pochodzą te rośliny.
Nie wiem, dlaczego Polną - znieszkanie widzę zawsze w głębi. Tak jak-
bym z wysokiego brzegu patrzyła w głąb jeziora. Na te ukochane poko-
je patrzę z góry - błyszczy się wszystko. Może to w ten sposób powsta-
ją legendy o zatopionych miastach - szczęśliwych i wspaniałych.
  Bo tam byłam szczęśliwa - mimo wszystkie nieszczęścia, co mnie
spotkały.
  We czwartek bodaj przyszedł na moją propozycję Wołosiuk, któremu
oznajmiłam, że przerywam dalszy druk powieści. Niby to się zmartwił,
ale wiem, że w gruncie rzeczy są kontenci'. A ja nie mogę tak gonić
z numeru na numer. To się stało niebezpieczne dla życia, a więc dla
ukończenia powieści, a chcęjąjeszcze ukończyć.
  W sobotę byłam w kinie "Moskwa" na polskim filmie "Jak być ko-
chaną" (reż. Has, scenariusz według opowiadania Brandysa). Bardzo
dobry film, świetne teksty, b. inteligentna gra Krafftówny2, ale według
mnie także Zbyszka Cybulskiego, o którym nikt w recenzji nie wspomi-
na, a dla mnie on jest zawsze pełen uroku mimo zbędnego utycia, oku-
larów etc.
  Jedno tylko w tym ftlmie jest potknięcie. Człowiekiem, którego Kraff-
tówna przez pięć i pół lat przechowywała w krakowskim mieszkaniu-
w wyobraźni Brandysa, a zdaje się, że i w tekście jego opowiadania-
był Zyd. W filmie to niczym nie jest nigdzie zaznaczone, w filmie to

224

jest polski chłopak. Otóż Polak może popełnić wszelkie łajdactwa, mógł
zachować się tak paskudnie wobec kobiety jak ten ocalony przez nią
w filmie. Ale żaden Polak, zły czy dobry, nie wytrzymałby siedzenia
przez 5 lat w kryjówce - urwałby się i rzucił w przygodę - dobrą lub
złą.
  To nie znaczy, żeby i Żyd nie mógł się trafić taki, co się urwie
w przygodę, ale tylko Zyd mógł wytrzymać przez 5 lat w kryjówce bez

























wychodzenia. To jest jedyny psychologiczny mankament tego filmu, ale
owszem duży, bo sytuacja nie tylko nieprawdziwa, ale nieprawdopo-
dobna. Krafftówna jest kreacją.


  1 Przygody czfowieka myślącego Dąbrowska drukowała w odcinkach,Przeglądu
Kulturalnego" - z dwiema niewielkimi przerwanu - od października 1961 do stycznia
1963. Dzięki Przygodom... nakład pisma wzrósł o 10 tys. egz. Opinie o powieści były
podzielone - pisarka to czuła.
  2 B a r b a r a K r a f f t ó w n a (ur.1928), aktorka. Ukończyła Studium Dramatycz-

15 - Dzienniki, t 4 225

Wacław i Wanda Dąbrowscy, ok.1960



ne Iwo Galla w Krakowie. Debiutowała w 1946 w teatrze "Wybrzeże"; pracowała ko-
lejno w Gdańsku, Łodzi, Wrocławiu i Warszawie; w 1. I 957-64 w Teatrze Dramatycz-
nym (grając m.in. Iwonę w sztuce Gombrowicza, Zerzabellę w Paradach, Słowiczkę w
Ptakach, Laurę w Indyku). l965-69 w Teatrze Narodowym (Kurka Wodna, Lektorowi-
c2ówna we Wściekliey, Achiza w Żywocie Józefa), od 1969 w Teatrze Współczesnym
(Alicja w Play Strindberg, Dorota w Matce St. I. Witkiewicza). Główne role filmowe:
Felicja w Jak być kochaną,1962, Camilla w Rękopisie znalezionym w Saragossie,1964,
Honorata w Czterejpancerni ipies,1968. Od 1983 mieszka w USA.



  2 II I963. Sobota
  Katastrofa z opałem trwa. Nie wiem, kiedy wrócę do Komorowa, za
czym bardzo tęsknię. Wymyślono sputniki, Bóg wie nie co, a nie wy-
myślono nic, aby stale odmrażano zwrotnice. [...]
  Do wszystkich tych kłopotów wczoraj doszła przetelefonowana mi
przez Melę z Komorowa wiadomość o śmierci mojego szwagra'. Jedno-
cześnie na adres warszawski przyszedł od Heli list, że Stach jest w sta-
nie agonalnym. Wysłałam depeszę, 1000 zł i list ekspres. O żadnej
jeździe na pogrzeb przy moim stanie serca i przy tych mrozach nie ma
mowy.
  Wczoraj miałyśmy bilety na Frischa "Andorrę"z, więc poszłyśmy,
choć ja byłam przygnębiona. Zresztą to sztuka, której tekst bardzo się
nadaje na czas pogrzebowy. "Ateneum" - tam nawet bez mrozów jest
bardzo zimno. Tym razem było więc lodowato, wiało mrozem ze wszy-
stkich stron. Tak że wyszłyśmy po pierwszym akcie, zwłaszcza że sztu-
ka zapowiadała się słabo. Tematy retoryczne, a these - bardzo znów te-
raz modne i to jest w świecie kapitalistycznym zwycięstwo rosyjskiej
koncepcji socrealistycznej.
  Przedwczoraj byłam sama na filmie Antonioniego "Przygoda"3, który
dawali tuż obok nas w "Stolicy". Krytyka, i także Anna i Tula, orzekli:
arcydzieło, nowa fala, nowa konwencja. Owszem, jeśli idzie o gubienie
wątków, "nieważkość" głównych postaci, ekspozycje murów, miast, lu-
dzi, tłumów jako atmosfery koszmarnego snu - jest w tym coś przykro
nowego. Ale "nieważni" bohaterowie natrętnie narzucają się scenami
staroświeckimi, wulgarnie melodramatycznie sentymentalnymi scenami
histerycznymi. Natomiast nie wyczuwa się wcale dramatu peehowego
architekta, jakim jest ów dziwkarz Sandro, o czym napomykać mają
ciągle wizje pięknej starej architektury, ale o czym też dowiadujemy się
z jednego późnego i krótkiego dialogu.

  W sumie zostaje wrażenie jakiejś niesamowitości, ale to nie całkiem
wychodzi.

  # Stanisław Hepke
  2 Max Frisch - Andorra, przeł. I. Krzywicka i J. Garewicz, reż. J. Warmiński, dek.
A. Sadowski, muz. T. Baird, premiera 2 V 1962.
  3Przygoda (wł.-fr.), 1959-60, scen. M. Antonioni, E. Bartolini, T. Guerra, reż.
M. Antonioni.


  Komorów. 5 II 1963. Wtorek
  Całe życie jeśli czekałam na coś lub na kogoś (obojętne czy to miało
być dobre albo przykre), nie mogłam już tego dnia wziąć się do żadnej
roboty. Tak teraz wiedząc, że czekam na nieuchronną śmierć, nie mogę
wziąć się do żadnej roboty. Za krótkie terminy mam przed sobą.


  18 II 1963. Poniedziałek
  Ponieważ dwie tony w żaden sposób mi nie wystarczą przy wciąż
trwającej wielkiej zimie, skorzystałam więc nieoczekiwanie z dostaw
"na lewo". Pewnego dnia o czwartej po południu zajechał raptem przed
furtkę olbrzymi furgon pocztowy z napisem "Łączność" - ciężarówka
jak kamienica. Weszło dwu drabów. "Pani zamawiała koks". Wystra-
szyłam się tak, że dostałam bólów anginalnych i tętna ponad sto. "Ależ
panowie - kto zajeżdża takim wozem olbrzymim? Przecież tu ludzie się
zbiegną. Ja się boję brać tego koksu". "Co pani wygaduje, my co dzień
z koksem jeździmy, a pani się boi. My mamy kwity, wszystko w po-
rządku, czego pani się tak trzęsie?"
  "To dla mnie straszny kłopot". "Żeby pani tylko takie kłopoty miała.
Niech pani siądzie przy oknie i liczy kosze, będzie 40 koszy po 50 kilo".
Było tam prócz szofera czterech mężczyzn, jeden wyjął okno, trzech nosi-
ło, zwijali się jak diabły, w pół godziny znieśli wszystko, przyszedł ów
przedsiębiorca, człowiek cichy, niemal anielski, zabrał 2200 (po 1100
tona) zł i jeszcze wieczorem przyszedł, żeby pomóc Meli zgarnąć to,
czego wskutek zawalenia okienka nie zdołali wsypać, i zamknąć okno.

  Ale naliczyłam tylko 36 koszy - możliwe, że przerwał mi ów do-
stawca. Wszedł do pokoju - myślałam, że to ktoś obcy, znów się zlę-
kłam i na chwilę odeszłam od okna, a to szło piorunem.
  Myślałam, że w ciągu tego czasu trupem padnę - ta walka świado-


226 227



mości, że jednak muszę kupić ten koks, bo inaczej nie przetrzymam zi-
my - z rozpaczą, że oto korzystam z opału kradzionego. Dotknęłam go-
spodarczego podziemia, a przecież nie miałam innego wyjścia. Ta że-
branina u władz też była upokarzająca.
  Ale tylko pierwszy krok do zła jest trudny. Odtąd nie będę już nudzić
i męczyć państwowych przedsiębiorstw opałowych ani niechętnego mi
Albina. Będę się zaopatrywać w koks jak się da. Oficjalnie przyznane
mi 3 i pół tony nie starcza nawet na łagodniejszą zimę. Ostatecznie pań-
stwo zmusza do takich rzeczy, skoro nie jest w stanie obsłużyć ludności
artykułami pierwszej potrzeby.



  21 II 1963. Czwartek
  Wciąż jeszcze jestem pod wrażeniem znakomitego funkcjonowania
tej nieoficjalnej dostawy koksu. Przecież w porównaniu z tym dostawy
państwowe są niedołężne, prastaroświeckie. [...] Tak znakomicie fun-
kcjonowałoby wszystko, gdyby dopuszczono inicjatywę prywatną przy-
najmniej do dystrybucji artykułów pierwszej potrzeby.
  I jeszcze jeden oshzpiający dziwoląg. Zadzwoniła Kazia prosząc, że-
bym zadzwoniła do Tarłowskiej i podziękowała jej za koks. Myślałam,
że wystarczy, kiedy złożyłam podziękowanie na ręce Kazi, ale: "Każdy
ma, wiesz, swoją miłość własną i chciałby od ciebie usłyszeć, że wszy-
stko w porządku". Dobrze. Choć wszystko jest w największym niepo-
rządku = zadzwoniłam do Tarłowskiej. Ku mojemu osłupieniu usłysza-
łam: "To był nasz obowiązek, ale mam do Pani jedną maleńką prośbę.
Niech pani zadzwoni do ministra Lesza, jemu będzie tak przyjemnie,
jak od pani usłyszy" etc. Zupełnie ceremoniał dalekiego Wschodu,
gdzie trzeba wezyrom czy mandarynom na wszelkich stopniach władzy
kłaniać się i dziękować. Dwa dni nie mogłam zdobyć się na ten żenują-
cy telefon. W moim pojęciu praworządności ów minister winien był m-
nie przeprosić, że na tak wyjątkowej drodze zmuszona jestem otrzymy-
wać coś, co należy do podstaw życia w naszym klimacie. W końcu za-
  " j
dzwoniłam drżąc, że "minister Lesz każe mi eszcze komuś dzi kować
- może Cyrankiewiczowi czy innym Wielkim Wezyrom. Na szczęście,
międzymiastowa przerwała naszą rozmowę i skończyło się na banal-
nym: "Dziękuję panu Ministrowi za uratowanie mnie od zimna". Boże,
tyle komedii o dwie tony koksu, gdy jednocześnie rzuca się w błoto mi-
liony przez nieumiejętność, nieprzezorność, złe planowanie.

228

  22 II 1963. Pi#tek
  Wczoraj zdołałam jednak zacząć XXI rozdział i dzisiaj upisałam
cztery stronice. Mała ulga. Tylko nie wiem, co zrobić z postacią Marii
Ersztynowej, skoro z tego samego modelu Stryjkowski zrobił bohaterkę
swojej powieści "Czarna róża"'.

  1 Julian Stryjkowski - Czarna róża,1962. Modelem bohaterki Przygód... była Stani-
sława Blumenfeld - Stryjkowski twierdził, że jej w ogóle nie znał.



  24 II 1963. Niedziela
  W ostatnim "Tygodniku Powszechnym" zastanowiła mnie ogromna
ilość życzliwych informacji niekatolickich wyznań chrześcijańskich. To
jest zupełne novum wynikłe "z ducha Soboru". Także felieton Kisiela
broniący "Mazowsza" (i "Śląska") przed zarzutami, że jest fałszywym
a nie autentycznym folklorem, gdyż - wedle Kisiela - nie ma on być
folklorem, lecz przejawem polskiej "kultury masowej". Zgoda, lecz Ki-
siel też coś przeoczył, zwłaszcza mówiąc jednym tchem o "Mazowszu"
i "Śląsku". "Śląsk" jest banalną chałturą, a "Mazowsze" jest kreacją ar-
tystyczną, mimo że wbrew Kisielewskiemu obok tańców i pieśni nic
z autentycznym folklorem nie mających wspólnego, ma całe partie au-
tentycznego folkloru. Mira posługuje się Kolbergiem, który nic prócz
autentycznego folkloru nie zawiera. Ale dzięki genialnej instrumentacji
Sygietyńskiego i niemniej pomysłowej kostiumologii (także na podma-
lowanych rysunkach z Kolberga opartej) przekształciła ten autentyczny
folklor w jedyną może udaną kreację sztuki masowej.
  Wielkopolskie pieśni o "świniarzu" i "nodze bolącej w biodrze" były
najdosłowniej tak samo śpiewane i tańczone w Russowie w czasach
mojego dzieciństwa i są autentyćznym folklorem, choć może nie ściśle
polskim, gdyż śpiewane są i od dawna były na melodię "sztajerka"
przybyłą do nas prawdopodobnie z Niemiec lub z Czech. A tak samo
jest z wielu innymi numerami " Mazowsza" - prócz tych, które z folklo-
rem autentycznym nie mają nic wspólnego, jak choćby słynny i ulubio-
ny "Woźnica" napisany przez Ficowskiego, a śpiewany na znaną melo-
dię nieznanego pochodzenia.
  W "Listenerze" z 31 stycznia jest ciekawy artykuł Comptona Mac-
kenzie, 81-letniego autora czterdziestu, jak sam powiada, powieści
o sztuce pamięci - "The Art of Memory". [...] Z tym pamiętaniem rze-
czy, gdy się miało osiem miesięcy, to to jest jednak złudzenie. Zawsze

229



nakłada się tu coś później zasłyszanego. Ja np. pamiętam na pewno róż-
ne pojedyncze rzeczy z okresu, gdy miałam dwa i trzy lata, lecz jedną
rzecz pamiętam z okresu, gdy miałam najwyżej rok i parę miesięcy.
Mianowicie pamiętam, jak wieziono mnie wózkiem niemowlęcym do-
koła klombu przed domem (zajazd), a przed wózkiem biegł mały chło-
paczek w czerwonym ubranku. Mógł to być mój trzyletni brat Janek',
który umarł na dyfteryt, gdy miałam półtora roku. Ale o Janku mówiono
(Matka) nam, późniejszym dzieciom tak dużo. Wózek mój niemowlęcy
znałam z czasu, gdy jeszcze shzżył mojej siostrze Heli (był pleciony, łu-
biany i malowany na szaro z błękitnym odcieniem), młodszej ode mnie
o półtora roku. Także czerwone ubranko Janka widziałam nieco później
mając może 6 lat, gdy Matka likwidowała pamiątki po tym chłopcu roz-
dając je "ludziom" - tak że nie mam pewności, czy ten obraz chłopczy-
ka biegnącego przed wózkiem był pamięcią autentyczną, czy też po-
wstał na skutek późniejszych skojarzeń. W każdym razie nie twierdziła-
bym tego z taką pewnością, jak to uczynił Mackenzie w 81 roku życia.
Bo dlaczegóż bym w takim razie nie pamiętała nic z choroby i śmierci
mojego starszego brata, wydarzeń na pewno dla rodziny epokowych.

  # Jemu poświęciła Dąbrowska jedno ze swych pierwszych opowiadań, które aprobo-
wała: Janek, pierwodruk "Prawda" 1914, nr 23, przedruk w: Uśmiech dzieciństwa,
1923.


  25 II I 963. Poniedziałek
  Ciekawa jestem, czy Anna zdaje sobie sprawę, że cała zabawna stro-
na wizyty Lednickiego, jeśli o tym pisałam do Kazia (bo dalibóg nie pa-
miętam), jest zasugerowana przez jej świetną, ale właśnie bardzo humo-
rystyczną i nawet satyryczną charakterystykę gościa. I jeśli o nim pisa-
łam z humorem, to popełniłam plagiat cytując bez podania źródła jej
własne słowa. Pamiętam też, z jaką niechęcią mówiła o Lednickim po
bytności na jego odczycie. Z moją banalną naturą zgodniejsze jest za-
chwycać się każdą wizytą, a zwłaszcza kiedy gość mówi mi kompli-
menty, tak jak Lednicki. To prawda że jestem już bardzo sfatygowana
życiem i że nawet mili goście często mię nużą i męczą. Ale ironicznego
i ostrzejszego spojrzenia na ludzi nabrałam od Anny, co jest zresztą dla
mnie korzystne; "moje uniwersytety"' to są partnerzy mego życia. I nie
bez racji są ci, co mówią, że moje utwory powstają pod ich wpływem,
a w każdym razie, że widać w nich te wpływy. Tylko "Ludzie stamtąd"
są utworem absolutnie wolnym od jakichkolwiek literackich czy życio-
wych wpływów, absolutnie oryginalnym. No, może trochę przesadzam,
bo właściwie tylko "Szkiełko" w "Znakach życia" jest napisane z opo-
wiadania St.

1 Aluzja do tytułu powieści M. M. Gorkiego z jego autobiograficznego cyklu


  28 111963. Czwartek
  Radio i telewizja wszędzie na świecie są przedsięwzięciami docho-
dowymi. U nas są deficytowe. A że oszczędności państwowe idą głów-
nie w kierunku obcinania budżetów na kulturę i zdrowie - więc z osłu-
pieniem obejrzałam dziś tygodnik "Radio i Telewizja". Nie tylko obję-
tość zmniejszona tak, że program włazi na program, ale są to programy
zmarłych. Dla oszczędności radio z żywych pisarzy nadaje tylko daw-
niejsze nagrania na taśmę, a poza tym nadaje głównie nagrania umar-
łych. Tak więc "Pan Tadeusz" będzie nadany w "dawnych nagraniach"
(Leszczyński, Zelwerowicz etc.). W odcinku pomienionym, w którym
nadawano także dawniej nagrane moje dwa opowiadania z "Ludzi stam-
tąd", zapowiada się Żeromski: "Syzyfowe prace", czyta A. Zelwero-
wiCz.
  To samo zjawisko na poszczególnym odcinku życia kulturalnego, co
na ogólnym - upaństwowionego. To państwo funkcjonowałoby dosko-
nale bez obywateli. Wydawcy, radio i telewizja przynosiłyby większe
dochody (przynoszą tylko... 5 miliardów), gdyby nie było żyjących pi-
sarzy, którym trzeba płacić honoraria. Państwo trupów i cieni. Państwo
trumienne.



  8 I11 I 963. Piątek
  Wielka, można powiedzieć elephantiasistyczna' dyskusja nad książką
Załuskiego "Polskie siedem grzechów głównych"2 jest właściwie pozo-
rowaną dyskusją - tak jak książka jest pozorem. Powstała w dobie
szczególnego nasilenia zimnej wojny, kiedy z natchnienia władz należa-
ło wychwalać Somosierrę i inne bohaterstwa "walk narodowowyzwo-
leńczych". A swoją drogą za tę książkę ludzie dziś płacą po 500 zł, taki
jest głód apologii przeszłości. Tak samo poszukiwana jest książka pa-
szkwilanta Arskiego "My, Pierwsza Brygada". Sam tytuł wzbudza żą-
dzę jej posiadania, choć to też książka kłamliwa, trochę już tylko zręcz-
niejszajak poprzednie paszkwile.

230 ; 23 I



1 E 1 e p h a n t i a s i s (gr., med.) - słoniowacizna
2 Zbigniew Zahiski - Siedem polskich grzechów głównych,1962.


  12 III 1963. Wtorek
  Obiad wypadł zajmująco i kolorowo. Rozmowę podtrzymywał Za-
wieyski opowiadając b. zajmująco o... sobie. Więc o przyjęciu przez pa-
pieżal, i że [papież] powoływał się na rozmowę z nim nazywając go
bardzo miłym człowiekiem - a jemu radził poznać się z obserwatorami
prawosławnymi zachwycając się liturgią prawosławną, zwłaszcza ich
chórami cerkiewnymi i refrenem "Hospody, pomiłuj". Sam poznał te
rzeczy będąc nuncjuszem w Bułgarii.

  Potem opowiadał b. dobrze swój w grudniu powrót samolotem z Pa-
ryża, który trwał trzy dni z dwukrotnym defektem silników, z niemoż-
nością wystartowania w Zurychu, z zawracaniem od Bratysławy do
Wiednia, a wszystko w gronie 70 pasażerów Polaków i w czasie gdy
właśnie w Warszawie nastąpiła ta wielka katastrofa świeżo zakupionego
w Anglii samolotu - o czym dowiedzieli się w Wiedniu. A wreszcie lą-
dowanie w Warszawie, wyczekiwanie rodzin i gremialny płacz radości
na lotnisku. On sam, jak powiada, rozpłakał się wysiadłszy na Okęciu.
Brzmiało to jak scenariusz filmu, a dziwnym przypadkiem jechał z re-
żyserem filmowym Kawalerowiczem2 i jakimś jeszcze antreprenerem
filmowym Hagerem3, który zresztą, jak to jest świetną cechą żydowską,
walnie przyczynił się do umożliwienia wystraszonym pasażerom dalszej
podróży, powołując się wszędzie na Zawieyskiego jako członka Rady
Państwa, a jego prosząc, żeby wszędzie mówił, że musi lecieć z nim
i z Kawalerowiczem. A owi siedemdziesięciu też patrzyli na Zawiey-
skiego jak na deskę ratunku i szli za nim, i tak przypadła mu rola ojca
ojczyzny.
  Zawieyski trochę mi przypomina Pepysa. To samo amatorstwo życia,
radość ze swego losu, kariery, zadowolenie z siebie - ta sama łatwość
łączenia służby publicznej w komunizmie z prywatną na boku inną kon-
cepcją życia, z prywatnym dla siebie kzytycyzmem. Nie jestem pewna,
czy też nie wymyślił szyfrowanego dziennika.

  1 Papież Jan XXIII przyjął 20 XI 1962 Jerzego Zawieyskiego jako jednego z pier-
wszych "cywilnych" Polaków, zapewne z racji sprawowanego przez niego urzędu.
  2 J e r z y K a w a 1 e r o w i c z (ur. ł922), reżyser, scenarzysta filmowy. Ukończył
ASP i Instytut Filmowy w Krakowie. Wieloletni kierownik artystyczny zespohi filmo-
wego "Kadr"; pierwszy prezes SFP, obecnie prezes honorowy; wykładowca szkoły fll-
mowej. Zrealizował filmy, m.in.: Cełułoza,1953, Pod gwiazd4fi)'BiJską,1954, Poci#g,
1959, Matka Joanna od Aniołów,1961, Faraon, ł965, Śmierćprezydenta,1971, Auste-
ria,1982.
  3 L u d w i k H a g e r, producent filmowy i wieloletni kierownik produkcji. Przed
wojną członek grupy filmowej "Start". W 1.1959-68 szef produkcji zespohi filmowego
"Kadr". Emigrował z Polski; zginął śmiercią tragiczną 7 V 1985.


  18 III 1963. Poniedziałek, 6 rano
  Refleksje na temat wczoraj przeczytanej relacji z mowy Chruszczo-
wa w świetle listu, który z pocztą moją przywiozła Anna. Jest to klasy-
czny list tzw. masowej czytelniczki wyrażający jej potrzeby "artystycz-
ne". A są to potrzeby milionów.

232 233

Maria Dąbrowska i Jerzy Zawieyski,1962. Fot. D. Łomaczewska



  Pisze ta pani, że nie może się zgodzić z końcem "Nocy i dni", z ich
smutnym zakończeniem. Kiedy przy trzeciej lekturze "ta myśl" zaczęła
ją nurtować, zdecydowała się napisać do mnie.
  Postawiła szereg zapytań:
  "1. Dlaczego tak za wcześnie ##uśmierciła" Pani Bogumiła, on wszy-
stkiego nie dokonał, co był powinien.
  2. Dlaczego tak żałośnie dla p. Barbary zakończyła Pani tę powieść?
  3. Dlaczego nie pozwoliła nam Pani przeżyć wraz z p. Barbarą spot-
kania z dziećmi, wszak ona żyła z tymi dziećmi?
  4. Dlaczego pani nie pozwoliła spotkać się jej w końcowym etapie
z Toliboskim, który tak niezatarte wspomnienie pozostawił u p. Barba-
ry? Jakby to było dobrze, żeby się spotkali, nawiązali do wspomnień, on
jest wdowcem, ona też, itd."
  Wciąż myślę o długich ciągnących się przez kilka pokoleń historiach
powieściowych, angielskich czy amerykańskich, choćby znana powieść
angielska ciągnąca się i prowadzona przez angielskie radio przez 25 lat!
Itd.
  Otóż mowa Nikity Chruszczowa jest wyrazicielką dążeń kultural-
nych takich czytelników, których na świeciejest najwięcej. Takjak naj-
więcej istnieje odbiorców kultury plastycznej, dla których ideałem jest
sarenka czy jeleń w lesie "jak żywym"; i w tym sensie wszystko, co jest
o sztuce w powieści Parandowskiego "Powrót do życia"1 powinno być
przedrukowane złotymi literami i przesłane Nikicie Chruszczowowi w
safianowej czerwonej oprawie jako dowód, że najwięksi pisarze Polski
tak właśnie rozumieją sztukę jak Nikita Chruszczow. Nikita Chrusz-
czow przemawiał tu rzeczywiście jako przedstawiciel smaku najszer-
szych mas, cześć mu za to i chwała.
  Mówiąc serio - Nikita Chruszczow jest tu wyrazicielem najgorszego
smaku drobnomieszczaństwa. To już tak jest. Klasa, która za pomocą
rewolucji zdobywa władzę - wzoruje się w rzeczach smaku i kultury
najchętniej na obalonej klasie społecznej. Tak było za czasów Pepysa,
kiedy nowi mieszczanie i dygnitarze rekrutujący się z dołów społecz-
nych naśladowali odepchniętą szlachtę i panów, doczepiali sobie herby
etc. Tak było po rewolucji francuskiej, kiedy kapral stał się cesarzem,
a prości żołnierze marszałkami, królami i książętami. Tak jest i po wiel-
kiej proletariackiej rewolucji rosyjskiej. Przy czym - to jest już chyba
prawo jak przy monecie - nowa rządząca klasa wzoruje się nie na najle-
pszych, lecz na najgorszych gustach klasy pokonanej. Już Flaubert, któ-
ry nienawidził burżujów, przewidywał z rozpaczą (w czasie Komuny),

że zwycięski proletariat będzie się żywił najgorszego gatunku miesz-
czańską prasą i mieszczańskimi gustami. I tak się stało.

1 Jan Parandowski - Powrót do życia,1961


  25 III 1963. Poniedziałek
  W sobotę byli u mnie Terleccy. Ona znalazła b. ładne teczki z blasz-
ką do przytrzymywania listów. On przyniósł mi wydaną przez pismo
"Kraj Rad" mowę Chruszczowa na przepięknym papierze oddzielnie
zbroszurowaną z fotografią gęby Chruszczowa'. Jak czytać tę mowę in
extenso, to można boki zrywać! Nigdy jeszcze na świecie nikt nie sły-
szał, żeby ktoś publicznie wygłosił taki pean na rzecz kiczu i szmiry. To
jest dopiero propaganda mieszczaństwa i chałtury. Jak on się nie wsty-
dzi? O ile bardziej pasuje do niego, kiedy zdejmuje but i wali nim
w stół. Cóż za żer dla najwspanialszej satyry.
  Ale, niestety, za tym straszliwym głupstwem stoją rosyjskie tanki,
stoi możność pozbawienia artystów chleba przez niedrukowanie i nie-
wystawianie niczego, co nie podpada pod straszliwe głupstwo Nikity.
A jeśli Rosja rozleje się na świat, a to jest bardzo możliwe - przewiduję
czas dla literatury i sztuki tragiczny. [...]
  Zeszłej środy odwiedził mnie mój bratanek S. Zupełny, nieinteligen-
tny, o tępej twarzy robotnik - jest nim też w Ursusie. Ci chłopcy Stasia,
którzy jako dzieci zapowiadali się bardzo dobrze, mając otwartą drogę
do wszelkiego wykształcenia, pożenili się z robotnicami (S., zdaje się, z
pielęgniarką czy salową, M. z tkaczką). Zdeklasowali się kompletnie.
Tak że odbywa się i proces odwrotny. Tylko żeby osiągnąć wysoki sto-
pień kultury - złożyć się na to musi całe pokolenie; żeby zdeklasować
się kulturalnie, wystarczy kilkanaście lat. Inteligentne, żywe, subtelne
twarze prostaczeją, tępieją i schodzą od razu na najniższy stopień wy-
glądu i zachowania się w klasie, którą wybrali lub do której zeszli. Wie-
lu robotników z dziada-pradziada wygląda lepiej jak ten S. - Żal mi
tych chłopców, bo oni się cofnęli w rozwoju. A cóż ja mogłam na to po-
radzić? Nie mogę za wszystkich żyć.

  # Nikita S. Chruszczow - Wysoka ideowość i mistrzostwo artystyczne wielkQ silą ra-
dzieckiej literaturv i sztuki. Przemówienie na spotkaniu pr#wódców partii i rzQdu
z działaczami literatury i sztuki 81111963, wyd. specjalne tyg. "Kraj Rad",1963.



234 235



  271111963. Środa
  Wracając jeszcze do Nikity to on, biedak, występując także przeciw
jazzowi (jako oczywiście muzyce amerykańskiej), nie wie o tym, że jazz
jest sztuką murzyńską, na wskroś ludową, trochę tylko popsutą przez
ducha złej muzyki "rozrywkowej". Nie dziwiłabym się wcale, gdyby na
podstawie tej muzyki, ale autentycznej w jej murzyńskości, powstał ja-
kiś "Chopin jazzu", co by te elementy muzyczne przekształcił w wielką
muzykę.
  Od jazzu kabaretowo-knajpowego wolę oczywiście autentyczną mu-
zykę murzyńską (którą słyszałam w czasie festiwalu młodzieży).
  Czytam książkę Georga F. Kennana "Russia and the West"'. Cała na-
sza wiedza o polityce czasu obu wojen i międzywojennego dwudziesto-
lecia jest mglistym a peu pres w świetle faktów podanych w tej książe-
czce, którą każdy powinien kilka razy przeczytać. Jeszcze do niej wró-
cę.

1 Georg Frost Kennan - Russia, the Atom and the West, London 1958.


  30 ( ?) III 1963. Sobota
  Piątkowe dzienniki zostały szybko i całkowicie wykupione z powodu
mowy Cyrankiewicza z ogłoszoną podwyżką cen gazu, elektryczności,
czynszów i opału! Tak wynagrodzona została ludność za straszliwe
cierpienia marznięcia przez tę zimę! W "Życiu" ukazał się komentarz
do tych drakońskich postanowień pt. "Konieczna oszczędność"1, świad-
czący o kompletnej utracie przytomności i przyzwoitości. Mówi się tam
wyraźnie, że podniesienie cen gazu, węgla, elektryczności ma na celu
skłonić do oszczędnej gospodarki tymi artykułami, przy czym daje się
takie przykłady oszczędności: np. nie otwierać na kilka minut piecyka
gazowego dla nabrania szklanki wody do mycia zębów.
  Polsce w to graj, żeby oszczędzać gaz na umyciu zębów i w ogóle na
myciu.

1 Z. K. - Konieczna oszczędność, "Życie Warszawy" 1963, nr 77


  2 IV 1963. Wtorek
  W domu kaloryfery ledwo letnie, do wpół do trzeciej fatalnie doku-
czało mi serce i nie mogłam się dogrzać. W końcu wstałam (z niechęcią

wstaję, gdy mam takie stany przedzawałowe), nałożyłam podwójne
skarpety, kurtkę od piżamy i jakoś po 2 i pół tabletkach phanodormu za-
snęłam. Ale serce mi tak dokuczało, że na czystej odwrotnej stronie li-
stu od Kazi napisałam ołówkiem szkic mojej ostatniej woli'. Przewidu-
ję, że umrę na udar (o ile nie od końca świata), tak że właściwie powin-
nam być bez ustanku gotowa. Rano dopiero koło południa [sic!] zrobiło
mi się lepiej i od razu odzyskałam dobry humor. Pogoda ciemna,
mroźna, zapowiadają śnieg.

i Był to pierwszy, lecz nie ostatni testament pisarki (por. zapis 13 VI 1963).


  5 IV 1963. Piątek
  Intensywny (drugi taki) piątek zakończył się wizytą Greka Jana Tho-
  mopulosa, będącego w Paryżu greckim przedstawicielem UNESCO, a
  teraz od stycznia przebywającym w Polsce na stypendium naszego rzą-
t du. To naprawdę była pierwsza od dłuższego czasu zajmująca, a nawet
  pasjonująca wizyta. Lotna inteligencja, błyskawiczne reakcje - czuje się
  to zaplecze wieków największej kultury świata. Jest filologiem klasycz-
  nym, ale, widać, fenomenalnie zdolny, bo już niezgorzej mówi po pol-
  sku, a prócz teraźniejszych trzech miesięcy był jeszcze tylko przez mie-
  siąc w Polsce przed wojną.
  Opowiadanie o dwu wysepkach u wylotu Cieśniny Dardanelskiej, za-
  ludnionych [...] przez Greków prawosławnych. Wysepki po drugiej
  wojnie światowej przypadły Turkom, którzy natychmiast przerobili
  Greków na Turków i mahometan. Sekretnie jednak pozostali Grekami,
, w podziemiach, jak niegdyś nasi unici, odprawiają nabożeństwa prawo-
  sławne i odprawiającymi te msze są rzekomo mułłowie meczetów, w tej
  roli występujący jawnie. Co więcej, odwiedzają te wysepki Ameryka-
  nie, którzy są w istocie rzeczy synami i wnukami mieszkańców i tak jak
  oni rodowitymi Grekami - emigrantami zarobkowymi do USA. Nazy-
  wa się jednak, że to do Turków przybywają Amerykanie. Rzadko moż-
, na podać w takiej kondensacji, na malutkiej przestrzeni przykład-sym-
  bol naszej epoki, w której nic nie znaczy tego, co znaczy. Ten biedny
  Thomopulos zbiera informacje o literaturze polskiej u Parandowskiego,
  Libery i Jakubowskiego.
  Anna była prawdziwie tą wizytą ufetowana.



236 237



  6 IV 1963. Sobota
  Fenomen ta Nela! Ma co najmniej lat 88, jeśli nie więcej. Debiutowa-
ła przed kilku laty książeczką dla młodzieży: "Jak patrzeć na obrazy"
która miała już dwa wydania. A teraz ma już w korektach książkę "Hi-
storia form malarskich"' - 300 stron tekstu i 300 reprodukcji. Ma wyjść
w 20 tysiącach egzemplarzy, a Dom Książki ma już zamówienia na 17
tysięcy egz. ! To się nazywa sukces niebywały i "unikalny", jak się dziś
mówi. I sprawdzający słowa, które wezoraj powiedział mi Kodejszko
cytując jakiegoś niemieckiego naukowca: "Zycie zaczyna się po osiem-
dziesiątce". Mój Boże, do czego doszłaby Jadzia, gdyby długo żyła!

  1 Nela Samotyhowa - Patrzymy na obrazy,1956; Malarstwo zachodnioeuropejskie
Popularny zarys rozwojuform malarskich od katakumb do polowy XX wieku,1964.


  13 IV 1964. Wielka Sobota
  Przed południem, kiedy dziewczynki poszły do lasu - my z Anną
w charakterze dzieci wzięłyśmy maleńki koszyczek z jajami, kawałkiem
kiełbasy, chlebem i bukszpanem - poszłyśmy do kościoła na święcenie
jadła. Mela bowiem była obrażona, że w zeszłym roku poszła "ze świę-
conem" na rezurekcję i "tylko wstydu się najadła", "nie wiedziała, gdzie
ukryć ten koszyczek", bo ksiądz nie święcił. W Wilnie, jak twierdzi,
święci się przy rezurekcji. W każdej rzeczy uważa odstępstwo od wileń-
skich zwyczajów niemal za zdradę narodu i jest obrażona, gdy mówi-
my, że w całej Polsce święci się jadło w Wielką Sobotę. Nie chciała
pójść: "Już ja i w tym roku nie będę miała święconego jadła" - powta-
rzała zawzięcie. Więc poszłyśmy za nią. W kościele były rzeczywiście
same dzieci i na prowizorycznym stole ich koszyki. Było chłodno i cze-
kało się na księdza tak dhzgo, że w końcu Anna została.


  15 IV 1963. Poniedziałek Wielkanocny
  Wczoraj w pół do piątej rano zaczęła się wielka strzelanina rezure-
kcyjna. Dalibóg, pierwszy raz taką w Komorowie słyszałam. Obudziło
nas to, a Dyl tak się przeraził, że dał istne przedstawienie psiej paniki.
Przez cały czas trwania strzałów dygotał, ziajał, krył się za moją podu-
szkę, oczy wyszły mu na wierzch, nie wiedział, gdzie się podziać, ogon,
a raczej szczątek ogona wtulił tak pod siebie, że był jak przyrośnięty do
zadka. Kiedy poszłam go wypuścić, bojąc się, aby się nie posikał ze

strachu, zrazu poskoczył ochoczo, snadź pewny, że w ten sposób ujdzie
spod huku, ale gdy na schodkach już usłyszał huknięcie, zawrócił prze-
rażony do domu i jeszcze do godziny 10 bał się wyjść z domu. Ale za-
chował się przez cały czas przyzwoicie, żadnych fizjologicznych skut-
ków jego przerażenia nie było. Pierwszy raz coś podobnego widziałam,
tulił się do nas jak człowiek.





























  19 IV 1963. Piątek
  Ciekawe opowiadanie Kazi o godnym zachowaniu się dr. Rutkiewi-
cza wobec słynnej już manifestacji pielęgniarek, kiedy tysiąc pielęgnia-
rek wkroczyło na podwórze Ministerstwa Zdrowia. Żądały widzenia się
ze Sztachelskim (którego nie było wtedy w Warszawie). Wyszli do nich
wiceministrowie Widy-Wirski' i Rutkiewicz. Ten pierwszy wystąpił z

238 239

W Komorowie. Od lewej siedzą: H. Józewski, M. Dąbrowska, A. Kowalska, M. Andru-
szkiewicz; stoją: J. Wyrzykowski, E. Barszczewska i M. Kowalska



bestialskim kazaniem zalecając manifestantkom, żeby brały przykład
z bezinteresownej of#iarnej pracy podziemnej pielęgniarek za okupacji,
dzięki której mogą teraz żyć i pracować w Polsce Ludowej. Odpowie-
działo temu tupanie, okrzyki zrozpaczonego gniewu i walenie krzesła-
mi, a mało brakowało do poshlżenia się nimi. Wtedy Rutkiewicz od-
ciągnął Widy-Wirskiego, sam wszedł na mównicę i powiedział jakoby
mniej więcej: "Minister Sztachelski będzie tu za dwa dni. Przyrzekam
paniom, że powiadomię panie o jego obecności i powiadomię wszystkie
szpitale i ośrodki zdrowia o dniu, w którym delegacja pielęgniarek bę-
dzie mogła z nim rozmawiać, skoro jemu życzycie sobie przedstawić te
wasze żądania. Przyrzekam też, że jeśli okoliczności sprawią, że nie bę-
dę mógł wypełnić tego przyrzeczenia, nie przestąpię więcej tego pro-
gu". Więc jednak dr Rutkiewicz stanął na wysokości zadania.
  Są plotki, że w czasie ogłoszenia sławnych kwietniowych zarządzeń
o represyjnej podwyżce cen Jędrychowski i Ochab wyszli z sali sejmo-
wej i że jakoby do końca sprzeciwiali się temu posunięciu, za co Go-
mułka jakoby nazwał ich tchórzami. W tej wersji Gomułka jest jakoby
autorem całej tej niecnie ghipiej imprezy i upierał się przy niej. Ciekawa
jestem, kiedy Gomułka uzna za akt najwyższej komunistycznej odwagi
strzelanie do robotników. Niejestjuż od tego daleki.
  Inna wersja mówi na odwrót, że cała ta troska o "niezapalanie piecy-
ków gazowych dla nagrzania szklanki wody do zębów" jest autorstwa
Jędrychowskiego, a sprzeciwiali się Oskar Lange i Michał Kalecki.

  1 F e 1 i k s W i d y-W i r s k i (1907-1982), działacz polityczny, lekarz, publicysta.
Początkowo działacz ZPMD, od 1931 NPR-Lewicy; podczas okupacji członek Zarządu
Głównego, później prezes SP; od 1958 w PZPR. W 1945 wojewoda poznański, 1946
kierownik Ministerstwa Informacji i Propagandy, a następnie wiceminister kultury
i sztuki, wiceminister żeglugi. 1952-55 bezpodstawnie oskarżony i więziony, po czym
zrehabilitowany. Od 1961 wiceminister zdrowia i opieki społecznej. Od 1965 kierownik
Ośrodka Naukowego PAN w Paryżu. Poseł na Sejm wielu kadencji.


  20 IV 1963. Sobota
  W "Le Monde" ukazał się skrót XVIII encykliki papieża "Pacem in
terns". Ciekawe, zawiera mnóstwo rzeczy, których nie było w bardzo
małym skrócie "Tygodnika Powszechnego"1. Interesujące, że "Tygo-
dnik" nie zamieścił całości encykliki.
  W "Le Monde" niemalże całość jest zupełnie inna jak w "Tygodni-
ku". Są tam całe ustępy o władzy i stosunkach między ludźmi a władza-
mi publicznymi. Jest rozdział "o potrzebie autorytetu". Jest ustęp o
"refugies politiques"z. Jest zdanie: "Personne ne veut etre soumis a des
pouvoirs politiques etrangers a sa communaute ou a son groupe ethni-
que"3. Zbyt optymistycznie Jan XXIII zaznacza, że "on assiste chez
beaucoup a la disparition du complexe d'inferiorite qui a regne pendant
des siecles et des millenaires; chez d'autres s'attenue et tend a dispa-
raitne, au contaire, le complexe de superiorite, issu de privileges econo-
miques et sociaux, du sexe ou de la situation politique"4. Na przeszło
szóstej części globu ziemskiego licząc z "demokracjami ludowymi"-
panująjeszcze obydwa te kompleksy.
  Ale jest też zdanie: "On ne peut, certes, admettre la theorie selon la-
quelle la seule volonte des hommes - individus ou groupes sociaux-
serait la source unique et premiere d'ou naitraient droits et devoirs des
citoyens, d'ou deriveraient la force obligatoire des constitutions et
1'autorite des pouvoirs publics"5 - które daje do myślenia.

  Jest dezyderat "d'une autorite publique de competence universelle"b.
  Anna dziś niechcący podsłuchała telefon Loni. Trudno nie słyszeć
go, bo nieszczęsna, ale też ghzpia i bez godności, nie może się po-
wstrzymać i już przy nas telefonuje.
  Użerała się, oczywiście, ze swym stolarzem o spotkanie, którego on
nie chce i wiecznie tak samo odmawia. Ona myśli, że wzbudzi miłość
podarunkami dla niego lub jego dziecka, bo ma synka, rozszedł się z żo-
ną, ale chce do niej wrócić. Anna słyszała: "To ja jestem nachalna? To
ty jesteś nachalny" - co za niezorientowanie się w sytuacji ! ! Potem za-
pytuje Anny: "Co to znaczy, kiedy mężczyzna etc." Kiedyś zapytała:
Proszę pani, co to znaczy, jak pięcioletni chłopiec powie do kogoś: "Jak
cię kopnę, to polecisz na strych". To naturalnie jego chłopiec tak do niej
mówi. Zastanowiła mnie odpowiedź Anny: "To znaczy, że chłopiec jest
bardzo nieszczęśliwy". Taka odpowiedź nie była, oczywiście, ad usum
Loni. Mogła ją tylko podżec do chęci uszczęśliwiania chłopca i tym
zdobycia przychylności ojca. I Anna jest za dobrym psychologiem, by
tego nie wiedziała.

  1"Le Monde",11 IV 1963, nr 5671, Tygodnik Powszechny" 1963 nr 16.
  z Ustęp o Pomocy dla uchodźców politycznych i emigrantów (103-8). Przekład pol-
ski przytoczonych urywków podaję za: Pacem in terris, Społ. Inst. Wyd. "Znak", Kca-
ków (Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa) - choć różni się on
istotnie od tekstu francuskiego i od interpretacji nadawanej mu przez autorkę (oba tek-
sty są, oczywiście, tłumaczeniami z łacińskiego oryginału).
  3 "Żadna też społeczność nie chce już pozostawać pod obcym panowaniem" (43).


Ib - Dzienniki, t 4 24 I



  " "W naszych bowiem czasach zdezaktualizowały się poglądy głoszone przez tyle
stuleci jakoby jednym warstwom społecznym przysługiwało niższe miejsce, innym zaś
należało się pierwszeństwo, czy to ze względów gospodarczych i społecznych, czy też z
racji płci, czy też wreszcie z powodu stanowiska, jakie zajmowały w społeczności" (43).
  5 "Nie można przyjąć zapatrywania tych, którzy twierdzą, że z woli czy to poszcze-
gólnych ludzi, czy też niektórych społeczności, jako ze swego pierwszego i jedynego
źródła, rodzą się prawa i obowiązki obywateli, wypływa moc obowiązująca konstytucji,
a rządzący otrzymują władzę rozkazywania" (78).
  b Dezyderat "powszechnej władzy publicznej" ( 136-9).



  21 IV1963. Niedziela
  Po wspaniałej encyklice Jana XXIII, która zrobiła ogromne wrażenie
na całym chrześcijańskim i niechrześcijańskim, a nawet komunistycz-
nym świecie - zbrodnie idą swoją koleją. Zapowiadane są coraz nowe
zbrojeniajądro-atomowe, coraz nowe z nimi doświadczenia.
  Najnowocześniejszy amerykański statek podwodny poszedł na dno
  Atlantyku, zginęła cała załoga plus kilkunastu uczonych i konstrukto-
rów. Inne takie statki wyruszają na Morze Śródziemne, wszystkie z kil-
kunastu "Polarisami"'. Franco bestialsko zamordował Juliana Grimaua,
hiszpańskiego komunistę za... udział w wojnie domowej sprzed 27 lat.
Co prawda trudno wymagać ludzkości i sprawiedliwości od faszysto-
wskiego dyktatora, kiedy w "pierwszym państwie komunistycznym"
przy takich samych parodystycznych sądach, "sądach krzywoprzysię-
głych" skazywano na śmierć nie burżujów i jawnych wrogów, ale ty-
siące wypróbowanych komunistów. Niemniej zbrodnia pozostaje zbrod-
nią straszliwą, dwugodzinny "sąd" był urągającą człowieczeństwu paro-
dią. A stało się to w państwie katolickim, a wydał ten wyrok władca ka-
tolicki uznający autorytet papieża. Nie dość na tym. Mordują się w Je-
menie, Laosie, Wietnamie - a bezpośrednio po tej encyklice, na którą
pozytywnie zareagował nawet świat muzułmański, w Algierze jakiś sza-
lony czegoś fanatyk, eks-student arabski, dokonał zamachu na Moha-
meda Khemisti, Ben-Belliz ministra spraw zagranicznych, najmłodszego
ministra świata.
  Zamachowiec strzelił w twarz, kula uwięzła w mózgu, nastąpił kom-
pletny paraliż. "Umarły-żywy" utrzymywany jest przy pozorach życia
(możejuż umarł) przez sztuczne oddychanie i masaż serca. Żaden z chi-
rurgów, wzywani byli i paryscy, nie podjął się w tych warunkach opero-
wać mózgu.
  To wszystko dzieje się po encyklice "Pacem in terris" - zaświadcza-
jąc, jak bezsilne są słowa będące nawet tak wstrząsającym wydarzeniem
jak słowa wielkiego Jana XXIII.

  ' Polaris - rakiety-pociski dalekiego zasięgu
  2 A h m e d B e n B e 11 a (ur.1909), polityk algierski; jeden z przywódców zbroj-
nego powstania antyfrancuskiego (1954) i Frontu Wyzwolenia Narodowego, pierwszy
premier (1962-65) i prezydent (1963-65) niepodległej Algierii; obalony w wyniku woj-
skowego zamachu stanu i uwięziony.


  25 IV 1963. Czwartek
  Około 11 wieczorem kończę XXII rozdział ze smutną świadomością,
że muszę to jeszcze raz przepisać. Ale wyciągnąć ten rozdział z mate-
riału rozciągniętego w około 100 stronach brulionu z różnych epok nie
było łatwo.


  26 IV 1963. Piątek
  Aktualna anegdotka: Jaka jest miara nudy? Gomuło-godzina.
  Wieczorem idziemy z Anną do kina "Stolicy". Film "Jak zdobyć mę-
" ża?" - i amerykański, i kolorowy, i panoramiczny - i bardzo banalny,
  mydlany, bez wartości. Kronika też zła.
Y W miarę powiększania się cenzury jałowieje prasa, radio i filmy.
  Krótkometrażowe dodatki są teraz prawie wyłącznie o wojsku.


  28 IV 1963. Niedziela
  Przed południem - Ewa Korzeniewska. Cenzura robi mi mnóstwo
  skreśleń nawet w przedwojennych artykułach. Merde! Utłuc w moź-
  dzierzu i rozrzucić na pustyni wszystkich cenzorów! I czym wytłuma-
  czyć to śmierdzące tchórzostwo tak potężnego zwierza? Czyżby słowo
' miało istotnie taką potęgę, że nawet stare i zwietrzałe jest groźne dla
  USSR (Usrać się - w samej rzeczy!).


  8 V 1963. Środa
  Dziś znowu miałam uderzenie krwi do głowy, a potem tachikardię-
tak że kiedy przyjechał Henryk, leżałam w łóżku. Mimo to był prawie
do siódmej i opowiadał mi właściwie rzeczy wstrząsające o zamachu na
jego życie w I943. W śledztwie nie kryto wcale tego, że zamachu doko-

242 243



nali komuniści, a ten, który rzucił granat, żyje i jest na wysokim stano-
wisku (chyba, jak myślę, w UB albo wojsku).


  9 V 1963. Czwartek
  W radiu pojawiło się ohydne słowo "aranżacja". "Nowa aranżacja
piosenki". Nie było żadnej potrzeby, bo jest na to słowo "układ". Nie je-
stem przeciwniczką słów obcego pochodzenia i sama chętnie ich uży-
wam. Ale to jest wyjątkowo zbędnie, sztucznie i sprzecznie z duchem
języka "przyswojone". Na "cja" kończą się słowa, które w danym ob-
cym języku mają formę "tion". Nie ma francuskiego słowa "arranga-
tion" - jest "arrangement", więc mogłoby być tylko "aranżament", tak
jak testament czy sakrament. Ale po co?


  10 V 1963. Piątek
  Psuje się telefon z powodu zarastających druty gałęzi [...].
  Zakładając osiedle ogrodowe, gdzie przy każdym domu jest pełno
zieleni, nie należało już sadzić drzew po obu stronach dosyć wąskich
uliczek. Zwłaszcza w kraju tak biednym i źle zagospodarowanym, że
nie stać go na kable telefoniczne podziemne. (W Brukseli już za moich
studenckich czasów, a więc przed przeszło 50 laty, tramwaje chodziły
na trakcji podziemnej, prąd szedł rowkiem w szynach). Te komoro-
wskie drzewa przyuliczne są wiecznie obcinanymi kalekami, a prócz
zaplątywania się w druty zaciemniają niepotrzebnie ogrody.


  II V1963. Sobota
  Przepisałam zaledwie 5 stron XXII rozdziału. Nic nie daje się skró-
cić. Żeby mieć atom chęci na cokolwiek. Jedną molekułę woli do cze-
gokolwiek. Świat odpłynął ode mnie, a nie mam już chęci, aby za nim
podążyć, ani go przywołać. Miałam wszystko i wszystko straciłam.
  We "Współczesności" ukazał się świetny artykuł Słojewskiego o
Chrystusa "szaleństwie Krzyża" i znaczeniu chrześcijaństwa dla kultury
europejskiej pt. "Mała złota szubienica"'. Cała prasa go przemilczała.
Jedynie "Tygodnik Powszechny" dał obszerne streszczenie.

  # Hadrian (J. Z. Słojewski) - Malerika złota szubienica (w cyklu: Komentarze Ha-
driana), "Współczesność" 1963, nr 9, przedruk w: Maleńka złota szubienica,1969.

  20 V 1963. Poniedziałek
  Minął tydzień bardzo pięknej pogody, choć z przelotnymi burzami
  i deszczami. Od lat nie pamiętam równie pięknego maja, a pierwszy raz,
  odkąd jestem w Komorowie, śpiewają tu namiętnie i masowo słowiki.
  To dla mnie bardzo wielkie przeżycie, że nocą nie mam ochoty zasnąć,
  bo wolę słuchać słowików. Jaka natura jest tajemnicza - niechże to wy-
  jaśnią naukowcy opętani zakłócaniem ładu w kosmosie, dlaczego przez
  sześć lat nie było tu słowików lub dawały się słyszeć wyjątkowo, dla-
  czego nie było ich w zeszłym roku, kiedy tak długo i tyle wody było w
  Komorowie - a w tę stosunkowo mało mokrą wiosnę śpiewają dzień i
  noc na każdej niemal działce. Tylko w moim ogródku ich nie ma.

# Przeczytałam u Sokołowskiego, że słowiki nie lubią zbyt czysto utrzy-
  manych ogrodów. Lubią ogrody, gdzie nie sprząta się ściółki jesiennej-
  która pozwala im słyszeć najlżejszy szelest zbliżającego się napastnika
# (a głównym ich wrogiem są koty, których też za to nie jestem w stanie
  darzyć nawet śladem sympatii).
  Cały ten tydzień zajęta byłam przepisywaniem rozdziału XXII, ale
























244 245

Komorów, ul. Kraszewskiego



w końcu wypadł nie tak źle, jak się zapowiadał. Ponure jest, że tego ro-
ku napisałam tylko dwa rozdziały! Ale zbliżyłam się już do drukowa-
nych tekstów i mam nadzieję, że przynajmniej kilka rozdziałów potoczy
się dość szybko.
  Wśród pism tylko "Monde" i prasa emigracyjna piszą nowsze, ży-
wsze i ciekawsze rzeczy. Bardzo ożywiły się londyńskie "Wiadomo-
ści". Zeszły wreszcie z pozycji "cmentarza wspominków". Dają wielki
dodatek tekstów radiowych "Wolnej Europy", gdzie już nie ordynarna
antypropaganda, ale obiektywna dyskusja z opiniami Kraju. W ostatnim
tym dodatku "Na antenie" wstrząsające szczegóły zamykania wszy-
stkich zakładów wychowawczych i eharytatywnych prowadzonych
przez klasztory.


  22 V 1963. Środa
  Po południu Henryk. Zetknął się wreszcie z książkami o cybernetyce
i jest szalenie tym przejęty. To go zmusza, zdaje się, do pewnych kore-
ktur w jego f#ilozof#icznej "Księdze o istnieniu". Jest jednak do tego sto-
pnia zadufany w sobie, że twierdzi, jakoby nowe dziedziny wiedzy szły
ku temu, o czym on właśnie pisze. Gdyby znał języki, rozszerzył swoje
lektury - doszedłby na pewno do poważnych wyników nie tylko w ma-
larstwie, ale i w filozofowaniu. Ale jest zbyt Rejowski, zbyt wierzący
w wagę swojej "domorosłości".
  Wieczorem jeszcze piszę, ale tymi dniami kiepsko się czuję z ser-
cem. Co napiszę stronicę, to muszę się kłaść na pół godziny i tak ciągle
jestem spóźniona.


  29 V 1963. Środa
  Wiadomości o Erazmie od Neli są raczej dobre. Nie tylko mówi, ale
rozmawia i żartuje, silnie jakoby ściska dłoń na pożegnanie, je, a naj-
ważniejsze, że zaburzenia wzroku już się cofnęły. Ich przyjaciele kursu-
ją między szpitalem i Nelą po kilka razy dziennie. Samotyhowie osiąg-
nęli to, co w starości jest skarbem największym i szczęściem najwię-
kszym. Otoczeni są gronem przyjaciół, którzy są gotowi shzżyć im
wszystkim - we dnie i w nocy. Kiedyś myślałam, że ja będę miała taką
starość. Miałam zawsze takie szczęście do ludzi! Ale moje życie skręci-
ło na inny tor, który zupełnie zmienił mi charakter i usposobienie.
  Cieszę się dla nich, że odejdą w słońcu dobrych uczuć.

  31 V 1963. Piątek
  Dziś rano zdobyłam się wreszcie na wizytę u tutejszego proboszcza,
ks. kanonika Józefa Jakóbczyka. I nie żałuję tego. Dowiedziałam się
trochę o kapucynach i podziwiałam mnóstwo winogron już z owocami.


  Warszawa.1 VI 1963. Sobota
  O 11.15 przyjechali Irena Szymańska i Kasiński. Ta wizyta była mi
przyjemna i wszystkie rozmowy z nimi prowadzone były mi przyjemne.
Tak samo jak przyjemna mi była wczoraj długa rozmowa z Terleckim,
bo łaknę życzliwości, kontaktu z ludźmi niezakoszmarzonymi. Wstąpili-
śmy do Antoszewskiego po maszynę', byłam wesoła, jak dawno nie by-
wałam. Po drodze mnóstwo bardzo kwitnących akacji. To już czerwiec.
  Nad wieczorem zatelefonowała Nela z kliniki. W stanie Erazma na-
stąpiło pogorszenie, ujawniły się komplikacje od strony serca i nerek [...].
  Jednocześnie wiadomość o agonii papieża, to mnie bardzo przejmuje.

# # W ł a d y s ł a w A n t o s z e w s k i (zm.1978), z wykształcenia prawnik. Przed
E wojną przedstawiciel na Polskę firmy "Royal". Po wojnie prowadził zakład naprawy
  maszyn do pisania przy ul. Marszałkowskiej 66, róg Wilczej, który później prowadziła
# wdowa, Barbara Antoszewska. Z jego usług korzystało wielu znanych pisarzy.


  2 VI 1963. Niedziela
  O 9 rano telefonuje Janek Miłkowski'. Erazm umarł dziś rano. Potem
  cały dzień telefony. Koszmar. Najpierw radzą się mnie, czy ma być po-
  grzeb świecki, czy z księdzem? Byłam zdumiona, że mogło powstać ta-
' kie zagadnienie. Świeckim cmentarzem jest cmentarz komunalny i Po-
  wązki Wojskowe. O ile wiem, na Powązkach z kościołem Karola Boro-
  meusza odbywają się tylko pogrzeby tradycyjne.
  Dla mnie Erazm był mistykiem, a w ogóle był siostrzeńcem czy bra-
  tankiem proboszcza, który go wychował. Powiedziałam jednak: "Te
  rzeczy rodzina musi już sama decydować. Ja w każdym razie każę się
  pochować po katolicku, już choćby dla uczczenia Jana XXIII".
  Umieranie Jana XXIII rozdziera serce i chyba serce świata. Najwię-
  kszy papież w dziejach, mobilizator dobroci w tych wilczych czasach.

  i J a n M i ł k o w s k i (ur.1904), syn Jana, nauczyciel i urzędnik. Ukończył studia
, prawno-ekonomiczne w Warszawie i Poznaniu. Przed wojną pracował jako urzędnik
  w Ministerstwie Komunikacji. Podczas okupacji, za skierowaniem Dąbrowskiej, zaczął
  pracować w "Społem" w różnych miejscowościach, najdłużej w Jarosławiu. Po wojnie

246 247



zajął się organizacją placówek gospodarczych "Społem" na Ziemiach Odzyskanych.
Później dyrektor zespołu szkół ekonomicznych CRS "Samopomoc Chłopska", a nastę-
pnie nauczyciel tegoż zespołu w Nałęczowie.
  J. Miłkowski od 6 klasy gimnazjalnej wychowywał się w domu swoich wujostwa
Samotyhów, u których mieszkał do 1927. Dzięki temu znał całe wspólne środowisko
Samotyhów i Dąbrowskich (zwłaszcza z kręgu Edwarda Abramowskiego). Datujące się
z tego czasu bliskie stosunki z Dąbrowską zachowały się do końca jej życia (odwiedzał
ją jeszcze w klinice); pisarka broniła też go przy rozmaitych konfliktach zawodowych
po wojnie.



  3 VI I963. Poniedziałek
  Zapomniałam wspomnieć, że w niedzielę po południu pojechałyśmy
z Anną do Neli. To była w jakimś sensie wzruszająca wizyta. Nela
przejrzysta, nie tylko nie postarzała, ale poprzez warstwy sędziwości
stała się nagle dziewczęca. W zielonym jasnym sweterku i białej bluzce
wyglądała wprost pięknie. Bardzo miła ta ich sąsiadka p. Cesia, jakaś
cała w dobrym gatunku. Janek Miłkowski i jego zawsze patetyczna hi-
storia pozytywnego bohatera prześladowanego.
  Wieczorem widziałam jakiś program piosenkarski w TV. Wszystkie
"gwiazdy" do niczego, w złym guście, każda (każdy) tylko tym zajęta,
czy ma dość sex appealu, a raczej czy jest dosyć sexbombą, aby ją wzię-
li do filmu. Jeden tylko Bohdan Łazukal zachwycił mnie w parodysty-
cznej piosence o "Ali Beju". I tekst dobry (reszta i teksty, i muzyka-
nic!). Tak że w ciągu tych osiemnastu lat tylko dwa razy z satysfakcją
słuchałam w Polsce dwu piosenek: tej - Bogdana Łazuki, przy czym i
sam wykonawca mnie zachwycił - i raz kiedyś w radiu piosenkę uliczną
z refrenem: "A ja sobie, a ja sobie kiwam giczołami". Świetny tekst,
b. dobra muzyka, doskonała wykonawczyni, a nawet jej nie widziałam,
bo aparat otwarłam, jak już śpiewała i nie wiem nawet, kto to śpiewał
ani czyj tekst czy muzykaz.

  1 B o g d a n Ł a z u k a (ur. 1938), piosenkarz i aktor. Uczeń L. Sempolińskiego,
ukończył wydział aktorski warszawskiej PWST; już na przedstawieniu dyplomowym
zwrócił uwagę wykonaniem lekkich piosenek ironicznych, satyrycznych lub grotesko-
wych. Wkrótce stał się "gwiazdorem"; pierwszy ze świata polskiej piosenki miał własny
recital w Sali Kongresowej w Warszawie. Jego przeboje to: Bal na Gnojnej, Dzisiaj, ju-
tro, zawsze, Bogdan, trzymaj się i in. Gdy jego rodzaj interpretacji nieco się opatrzył-
zaczął grać w teatrach warszawskich ("Komedia", "Syrena"), a także w filmach i TV.
  2 A ja sobie, a ja sobie kiwam giczofami - piosenka kabaretowa niemiecka, autor-
stwa Klabunda, tłum. J. Pomianowski, muzyka J. Abratowski; w kabarecie "Szpak"
śpiewała tę piosenkę B. Rylska.

  5 VI 1963. Środa
  Leżę z tak złym sercem, że choć opornie to idzie, proszę Kodejszkę
o wizytę w domu. Przyszedł i jeszcze bardziej postraszył, że w EKG
jest niedotlenienie tylnej ściany z możliwością małej neurosis. Za to
wszystkie inne badania wypadły na "piątkę z plusem". [...) Ale obstaje
przy leżeniu dwa tygodnie.
  Anna wytelefonowała Zbyszka Illga na przedstawienie Sofoklesa,
Eurypidesa i Arystofanesa'. Jakże żałuję, że nie mogłam na to iść. Też
hiperbolizowali, że to są pełnospektaklowe przedstawienia i że wieczór
będzie trwał "cztery godziny co najmniej, a wrócimy z niego po dwuna-
stej". Ja jednak i z wyboru Arystofanesa i z "Chmur" w "Dialogu"
i z dawnej pamięci tragików wiem, że to są przedstawienia jak duże jed-
noaktówki. Jakoż (Tula) wróciła już około wpół do jedenastej, a na mo-
je zdumienie, że tak prędko, oznajmiła: "Bo z ##Żab" wyrzucono cały
ustęp o emigrantach". Oczywiście nie dlatego. Już cięcia reżyserskie
Dejmka miały na celu "ustawić" w czasie te trzy rzeczy dla publiczno-
ści. Nawet Zbyszek, naukowiec-chemik czy fizyk, o b. ograniczonych
horyzontach powiedział: "Nie przypuszczałem, abym sztuki ze starożyt-
ności mógł słuchać z takim wzruszeniem i przejęciem". Ale to ciekawe!
Autor sprzed 2500 lat jest dziś w tym śmierdzącym wychodku niecen-
zuralny. Nie wiem, co tu bardziej podziwiać - bezgraniczną tępotę? czy
bezgraniczną słabość i śmierdzące tchórzostwo?

  # Aischylos - Agamemnon, tłum. St. Srebrny, Eurypides - Elektra i Arystofanes-
Żaby, tłum. A. Sandauer, reż. K. Dejmek, scen. Zenobiusz Strzelecki, muz. St. Kisiele-
wski, Teatr Narodowy, premiera 5 VI 1963.


  6 VI 1963. Czwartek
  Wstałam i pojechałyśmy na pogrzeb Erazma. Nela zgodziła się w
końcu na pogrzeb kościelny, ale w klepsydrze nie dała śp., choć do ni-
kogo słowa "świętej pamięci" tak dosłownie nie pasowały jak do Era-
zma. Nie dała też klepsydr na kościele, tak że przez chwilę miałam wąt-
pliwości, czy nie pomyliłam dnia. Widziałam mnóstwo starców i staru-
szekjakby z czasów pozytywizmu warszawskiego. Był Kotarbiński, był
Juliusz Poniatowski, Zygmunt Poniatowski i pani Futa (on bardzo ciągle
przystojny).
  Rodzina Erazma z Nelą na czele nie umieli się zachować w czasie
mszy, nawet w czasie podniesienia siedzieli jak kołki. To robiło nie-
przyjemne wrażenie.

248 249



  Nela w nowym kostiumie [dwa lub trzy słowa nieczytelne] i... bia-
łych płóciennych pantoflach bardzo dobrze i godnie wyglądała. Ale to
czerstwe serce, a Erazm to był miód anielski.


  Komorów. I3 VI 1963. Czwartek. Boże Ciato
  Przebywanie w Komorowie bez pracy jest koszmarem osamotnienia.
Z tego samego można umrzeć na serce. Słuchając dziś preludium 24
d-moll prawie wypłakałam się. Nie lubię niczego wspominać, ale od
tych tonów tyle cudownego życia stanęło nagle w pamięci'. Jakże udane
było to życie, mimo wszystkie nieszczęścia, od 1943 roku, kiedy zaczę-
ło się moje wielkie f#iasko.
  Czytam ponownie "Dialog" (jaki to świetny miesięcznik). Arystofa-
nesa "Chmury" w przekładzie Sandauera i ze cztery interesujące ko-
mentarze do Arystofanesa2, którego nagły renesans - trochę przez
Darrenmatta, u nas przez Dejmka.
  Przyznaję rację Sandauerowi, że Arystofanesa nie można archaizo-
wać, że należy go tłumaczyć językiem współczesnym; godzę się na
wszystkie inne licencje przekładowe Sandauera i na ich uzasadnienie.
Ale jeśli Sandauer wyobraża sobie, że przełożył "Chmury" na język
współczesny, to się ze śmiertelną powagą i absolutnie myli. To jest ję-
zyk Słowackiego ("Balladyny" niemal), podźwiękująey co najwyżej
Wincentym Polem albo Wyspiańskim. Nic tu nie pomoże szafowanie
"pedziami" itp. Nikt z dzisiejszego pokolenia nie znajuż słów takichjak
"cny" ani zwrotów,jakich S. używa.

  # Tego dnia (13 VI 1963) Dąbrowska napisała definitywny tekst testamentu, złożony
u bratanicy, w którym m.in. napisała:
  "Proszę, aby mnie pochowano wedle obrządku religii rzymsko-katolickiej, skrom-
nie, na koszt ZAIKS-u, gdzie mam fundusz pogrzebowy. Nie w żadnej Alei Zasłużo-
nych, lecz w grobie na ten cel nabytym, o ile można, w pobliżu moich ś.p. Matki, Ludo-
miry z Gałczyńskich, Siostry Jadwigi i Brata Bogumiła (kwatera 238). Pogrzeb religijny
nie jest manifestacją przeciw obecnemu ustrojowi, któremu życzę tylko więcej rozumu i
serca, lecz jest hołdem dla piękności obrzędów katolickich, w których się wychowałam,
dla tysiącletniej chrześcijańskiej tradycji mego narodu, pokornym wreszcie hołdem dla
pamięci Jana XXIII, największego człowieka naszych czasów, który potrafił to co nikt,
ożywił i zmobilizował ludzką dobroć".
  Ponadto Dąbrowska rozporządziła swym mieniem oraz dorobkiem pisarskim. Posta-
nowienia co do publikacji niniejszego dziennika i korespondencji przytoczyłem we
wstępie. Czuwanie nad spuścizną powierzyła pisarka imiennie powołanej przez nią ra-
dzie.
  W parę miesięcy po śmierci znaleziono jeszcze ołówkowy testament z 21 XII 1963 r.,

  /3. Yi 6#
III"!a #"#f~#




  '% #'# ~:#
  lc #
# ~# z ###


  #' #ć # #
  4
  / 4
  #%~## #z ##,


#k###8.###t
  ' Y 'a#-# "#


  #'# 4
  / #Y#
  ` #Ju;# #, % #

  # ##4






  # ##'#/r#




  # z y.#L# # #

  #i#.f



który różnił się co do składu rady, co w dodatkowym postępowaniu sądowym zostało
uwzględnione.
  z Arystofanes - Chmury (Nefelai), przeł. A. Sandauer; komentarze: A. Sandauec-
Źle o poprzednikach, K. Wolicki - Arystofanes - propozycja dla ceatru, G. Sinko - Ko-
media świata, J. Koenig - Od Arystofanesa do STS-u, "Dialog",1963, z. 5.


  30 VI 1963. Niedziela
  W piątek wieczór skończyłam XXIV rozdział (z opowiadania "A te-
raz wypijmy..."). Wczoraj jeszcze go poprawiłam i z wielkim trudem
napisałam list do Geisenheynera' w sprawie wypłaty naszych honora-
riów w Bernie.



250 251



  # E r n s t W. G e i s e n h e y n e r, właściciel firmy Geisenheyner & Crone, mię-
dzynarodowej Agencji Literackiej z siedzibą w Stuttgarcie (NRF), która reprezentowała
na Zachodzie interesy wielu polskich pisarzy, m.in. Dąbrowskiej.


  4 VII 1963. Czwartek
  Zapomniałam wspomnieć, że w zeszły czwartek czy piątek conclave
wybrało na papieża kardynała Montiniego, który przybrał imię Paw-
ła VI'. Montini był kandydatem Jana XXIII. Stara inteligencja katolicka
antyfaszystowska. Ma bodaj trzy doktoraty, z czego jeden świecki z fi-
lologii. Ciekawe, że obaj ostatni papieże przybrali imiona papieży z naj-
trudniejszego okresu papieskiego średniowiecza, z okresu wrzenia, nie-
pokoju i antypapieży. Był już papież Jan XXIII jako antypapież w Awi-
nionie.
  Nadeszły z Krakowa pierwsze arkusze korekty publicystykiz. Mnó-
stwo w związku z tym wątpliwości.

  1 Paweł VI, Giovanni Batista Montini (1897-1978), wybrany
na papieża 21 VI 1963; syn dziennikarza, deputowanego Włoskiej Partii Ludowej.
Ukończył studia w zakresie filozofii, prawa kanonicznego, literatury i dyplomacji. W
1923 pracował w nuncjaturze warszawskiej. Od 1924 pracownik Sekretariatu Stanu, od
1937 podsekretarz, a od 1952 prosekretarz stanu (Pius XII nie mianował sekretarza sta-
nu); od 1954 biskup, od 1955 arcybiskup Mediolanu, od 1958 kardynał. Kontynuował i
zakończył (grudzień 1965) obrady Soboru Watykańskiego II, z którym związała się je-
go encyklika Ecclesiam suam, 1964. Powołał 1964 Sekretariat do Spraw Religu Nie-
chrześcijańskich,1965 Sekretariat do Spraw Niewierzących. Odbył podróże do Palesty-
ny i Bombaju. W encyklice Mense Maio (1965) i w przemówieniu w ONZ wezwał
świat do zachowania pokoju.
  z Tak nazywa Dąbrowska przygotowywane przez krakowskie "Wydawnictwo Lite-
rackie" Pisma rozproszone, które częściowo objęły również publicystykę.


  16 VII 1963. Wtorek
  Zeszłego wtorku wyjechałyśmy z Melą wedle umowy, żeby nazajutrz
odwiedzić Zawieyskiego w kupionej przez niego wiejskiej rezydencji.
We środę o wpół do dwunastej w południe sam przyjechał po nas au-
tem. Nawet nie wiadomo było, gdzie nas wiezie. Belwederska, piękna
wilanowska szosa, rozległy lipcowy pejzaż dużych przestrzeni rolnych.
Koniec końców okazało się, że to jest tzw. Królewska Góra (gdzie ro-
dzice Ani Linke mieli willę) między Konstancinem a Skolimowem.
Przepiękny (jak na okolice Warszawy) pejzaż mocno lesisty. Domek
biały z trzema pokojami, z lokalną kanalizacją, ale... bez łazienki. Trzy
pokoiki nieduże, przyjemne, ładnie "cepeliowo" urządzone, na górze
dwa malusieńkie i ciemne, ale strych za to porządnie wykończony, nie
tak nędzna nie wykończona przestrzeń jak u mnie, do niczego nie mo-
gąca shzżyć...
  Całość robi wrażenie "rezydencji" wiejskiej i tym góruje nad Komo-
rowem, który ma nielubiany przeze mnie charakter podmiejskiego
osiedla. Zawieyski był bardzo niespokojny i zdenerwowany, ponieważ
źle się czuje [...].
  W poniedziałek wykupiono w pięć minut "Trybunę Ludu". Na tę

252 253

Papież Paweł VI



telefoniczną wiadomość Anny Mela we wtorek znalazła mi ten numer
u kogoś z paru osób kupujących "Trybunę" w kiosku. Podany w niej na
czterech kolumnach petitu tekst odpowiedzi KPZR na sławny list chiń-
ski' zarzucający Rosji (a właściwie Chruszczowowi) zdradę marksizmu
i rewolucji i domagający się ni mniej, ni więcej, tylko żeby nie Mosk-
wa, ale Pekin przewodniczył na przyszłość światowemu komunizmowi.

  1 Skrót listu KC KP Chin do KC KPZR z 14 VI 1963 i List otwarty KC KPZR do or-
ganizacji partyjnych i do wszystkich komunislów w ZSRR, "Trybuna Ludu", 1963,
nr 194. W tych dokumentach na czoło wysuwają się rozbieżności w sprawie wojny i po-
koju oraz w sprawie walki z następstwami kultu jednostki. Chińczycy zarzucali przy
tym KPZR przyjęcie "linu nierewolucyjnej", przekształcenie partii w "partię reformisty-
czną".


  22 VII 1963. Poniedziałek
  O dwunastej przychodzi Maja Komorowska'. Należała do Teatru
13 Rzędów w Opolu. Ten teatr się rozprzęga, będzie pewno zamknięty
ze względu na nową politykę kulturalną, politykę szmiry. Została bez
miejsca, ma pięciomiesięcznego synka - jej mąż przepadł na końco-
wych egzaminach z prawa (krakowskie studia zaoczne) [. . . ]. Ona skoń-
czyła szkołę teatralną w Krakowie, ale wydział teatrów lalkowych. Do
eksperymentalnych "13 Rzędów" ją przyjęto, ale Warszawa wymaga
dla przyjęcia na scenę dyplomu aktorskiego.
  W związku z tym telefonuję do Kreczmara - niestety, na czwarty rok
w PIST-cie nie przyjmują; radzi, żeby zdawała jako ekstern, daje wska-
zówki, gdzie się z tym zwrócić. Już po telefonie pani Maja mówi, że
wedle tego, co jej powiedziano, jako eksterni mają prawo zdawać tylko
ci, co po trzecim roku PIST-u mają poprawki. Przewodniczącym Komi-
sji Egzaminacyjnej eksternów jest Bohdan Korzeniewski, dzwonię więc
do niego, ale nikt się nie odzywa. Słowem, klops.

  i M a j a K o m o r o w s k a-T y s z k i e w i c z (ur.1937), aktorka teatralna i fil-
mowa. Ukończyła wydział lalkarski krakowskiej PWST. Debiutowała w 1960 w Te-
atrze Aktora i Lalki w Krakowie. W 1. 1961-68 należała do zespohi Teatru 13 Rzędów
w Opolu i Teatru Laboratorium we Wrocławiu (grała m.in. Agłaję w Idiocie, Violettę w
Kordianie, w Ksigciu Niezłomnym). Następnie w teatrach wrocławskich: Współczesnym
(m.in. Krasawica, Śmierć i Echo w Boleslawie Śmialym Wyspiańskiego, Starą Kobietę
w sztuce Różewicza, Gwiazdę w Paternoster Kajzara) i Polskim (Antygona Sofoklesa,
Hamm w Koricówce Becketta). Od 1972 pracuje w Teatrze Współczesnym w Warsza-
wie (m.in. Kordelia w Learze, Laura w Kordianie, główna rola w Letycja i lubczy,k).
Wiele głośnych ról ftlmowych m.in.: Za ścianą, Życie rodzinne, Wesele, Panny z Wilka,

254

Ocalenie, Spirala, a także zagranicznych (m.in. Rok spokojnego slorica). Od 1991 pro-
fesor PWST. W czasie stanu wojennego czynna w Komitecie Pomocy Internowanym.
Rozwija szeroką działalność społeczną, ostatnio wokół budowy Hospicjum.
  Starania M. Komorowskiej o zdobycie pełnych uprawnień aktorskich wiązały się nie
tyle z przejściowymi wtedy kłopotami teatru Grotowskiego (do którego po urodzeniu
syna powróciła), co przede wszystkim z ambicjami osobistymi. Dzięki pomocy Dąbro-
wskiej złożyła wówczas egzamin eksternistyczny.































  25 VII 1963. Czwartek
  Wczoraj wpadła na chwilę Maja Komorowska ze swoim synem Pa-
włem'. Co za urocze niemowlę. Na ogół nie lubię dzieci, podziwiam, że
ludzie chcą je rodzić, ale takie dziecko jak ten Paweł to każdy chciałby

255

Maja Komorowska, Komorów,1963



mieć. Skrzeczy, wyciąga ręce do każdego i bez ustanku do każdego
prześlicznie się uśmiecha. Już od razu w niemowlęciu widać, jaką bę-
dzie miało w przyszłości postawę wobec świata i ludzi.

  I P a w e ł T y s z k i e w i c z (ur. 1963), ukończył filozofię na ATK w Warsza-
wie. Od 1991 wicekonsul w Los Angeles, później konsul w Montrealu. Ożenił się z Ma-
rzeną Kraszewską, mają czworo dzieci.


  26 VII 1963. Piątek
  Imieniny Anny. Przyjechała już rano ugotowana z dusznego upału.
Byli tylko: Maja Komorowska z matką', Terleccy2 i mieli być Lipkowie,
ale on wyjechał shzżbowo, a Ela zjawiła się (wskutek prac popołudnio-



















Irena Komorowska. Maja Komorowska z synem Pawłem, ok.1966


wych) dopiero około siódmej. Tak że zapowiadający się ładnie "pod-
wieczorek młodych" (mieli być jeszcze Bogdańscy, ale jej wypadł
"ostry dyżur") był trochę kusy, ale mimo to przyjemny i nienudny.

  1 I r e n a K o m o r o w s k a (1913-1975); bliska sąsiadka, matka Mai i Magdy.
  2 L u c y n a T e r 1 e c k a z d. Basaj (ur. 1930), żona pisarza Władysława. Studia
polonistyczne ukończyła na KLTL. Pracowała w redakcji WTK we Wrocławiu. Od 1956
wraz z mężem zamieszkała w Komorowie; w 1.1956-59 pracowała w PAX-ie; od 1964
w Wydawnictwie Spółdzielczym.
  Od 1959 nawiązał się bliższy kontakt między Dąbrowską a W. i L. Terleckimi.

W 1. 1962-63 L. Terlecka porządkowała archiwum korespondencji M. Dąbrowskiej,
w czym pisarka żywo uczestniczyła.


  12 VIII 1963. Poniedziałek
  W ciągu tygodnia od czwartku do czwartku ku własnemu zdumieniu
napisałam rozdział XXIV z dawnego fragmentu pt. "Miało się ku świta-
niu". Z 52 stronnic skróciłam na 26. Trochę zaostrzyłam pointy psycho-
logiczne, zdaje się, że terazjest lepiej.
  Notatki z książki Antoniny Valentin o Leonardzie da Vinci'. Już Bot-
ticelli utrzymywał, "że szkoda... tracić czas na obserwowanie przyrody,
skoro wystarczy rzucić o ścianę gąbką umaczaną w farbie, aby w po-
wstających w ten sposób plamach dojrzeć najpiękniejszy krajobraz".
  Dziwne zawsze interpretacje homoseksualizmu. Autorka wspomina-
jąc o zajściu z policją obyczajową prześladującą oskarżonych, a m.in.
Leonarda o homoseksualizm - pisze: "Czy można by przypuszczać, że
jakieś nieczyste pragnienia ukrywały się za tym głodem piękna, który
skierował Leonarda ku młodym ludziom o z lekka niewieścim wdzię-
ku?" Że brutalne i cyniczne wtargnięcie policji w sprawy intymnie oso-
biste może człowiekiem wstrząsnąć na całe życie, to pewne. Ale dlacze-
go homoseksualizm nazywać "nieczystym pragnieniem", "brudem" itp.
Taka sama miłość jak inne - może być "czysta" lub "nieczysta", zależ-
nie od wzajemności - może być rozpustą albo wielkim szczęściem.
  A wszyscy autorzy rozpatrujący takie postacie jak Leonardo czy Mi-
chał Anioł (Staf#) oburzają się tylko faryzejsko za "podłość posądzania
ich o homoseksualizm". Nic w takim domniemaniu uwłaczającego nie
ma, a dopiero uwłaczające jest ściganie "posądzonych".


# Antonina Valentin - Leonardo da Vinci, przeł. S. Sielski,1951
2 Leopold Staff-Michaf Aniof,1934.


  22 XII 1963. Niedzielal
  Dziś w południowym koncercie radiowym Beethoven i Mozart-
symfonia Es-dur. Zawsze z rozkoszą słucham i Beethovena, i Mozarta.
A jednak to brzmi już coraz bardziej jak muzyka z gwiazd, jak wzrusza-
jąca praprzeszłość. Niemożliwe już dziś tak tworzyć, choć może to był
muzyki wiek złoty.
  Od tego ponurego pobytu w Warszawie przed dwoma czy trzema


256 I 7 - Dzienniki, t 4 257



była temu winna, że ona ma takiego pecha do spraw z ludźmi, do ludzi.
O mało szlag mnie na miejscu nie trafił i dwukrotnie w ciągu nocy i na-
stępnego dnia był atak wysokiego ciśnienia. Nie jestem już w stanie ni-
czego znieść, ale to tylko dowód, że postronki życia całkiem się już wy-
tarły, i pyłku nie mogę udźwignąć, a tu trzeba dźwigać takiego kolosa.


  # Ponad 4-miesięczna luka w dzienniku wynikła w znacznej części z powodu nie no-
towanej podróży do Szwajcarii i Włoch (od ok. 20 VIII do połowy października), ostat-
niej podróży za granicę.



1964














tygodniami miewam po dwa razy na dobę ataki takiego ciśnienia z sen-
sacjami w głowie nigdy dotąd w życiu nie doznawanymi. Jednej nocy
tak mi było źle, że Mela wezwała pogotowie. Potem był Ancerewicz.
Dawali mi largactil, jaki daje się wariatom. Następne ataki wytrzymy-
wałam już nikogo nie wzywając, ale dziś w nocy napisałam moją ostat-
nią wolę.
  Już byłam w lepszej formie - i nawet wychodziłam na spacer, kiedy
przedwczoraj wieczór Anna powiadomiła mnie, że musi iść na Wita
Stwosza do milicji wymeldować Lonię, której gach, ów stolarz, zatele-
fonował, że dokonała dwa razy włamania do jego domu, że przychwyci-
ła ją milicja, spisała protokół etc. Mówiła to wszystko właściwym sobie
stylem i tonem, krzycząc na mnie za każde odezwanie się, jakbym ja

258

  31 I I964. Piątek
  Kręcę się tylko po samym Komorowie, wciąż w kółko. Zabieram na-
wet Dyla, ale mnie męczy, bo rzuca się gryźć małe psy i warczy na
dzieci. To brzydka cecha charakteru w tym tak łagodnym, przyjaznym,
bojaźliwym piesku. Muszę go wziąć chyba na smycz. Puszczam go ze
smyczą luźno wiszącą. Kiedy zacznie biegać galopem, potrafi się smycz
splątać na kilka węzłów. Na szczęście jest na tyle posłuszny, że na
gwizdek wraca, nawet od spotkanego psa, już obchodzonego na sztyw-
nych nogach z bojowym warczeniem. Tzudniej, gdy sięjuż gryzie.
  Miewam dziwaczne albo przerażające sny. Raz mi się śniło, że na ja-
kiś dźwięk z kuchni Dyl z ludzkim okrzykiem: "Co tu dają, kompot!?"
- zerwał się z fotelika i ukośnym, sztywnym susem, jak psy na wazach
etruskich, skoczył przez pokój.

  Notatka do powieści: "Nie dziw się, że słyszysz obelgi. To nie ja je-
stem ich źródłem. To ty jesteś ich źródłem. Zawsze będziesz przerażać
każdego, kto cię kocha, budzić zgrozę w każdym, kto chce zaspokoić
jakiekolwiek twoje życzenie, marzenie, bo twoje ambicje w każdej dzie-
dzinie są tak monstrualnie wielkie, że niczym nigdy nie zaspokajalne.
  Okłamujesz się mówiąc, że ##potrzeba ci tak mało do szczęścia#,.-
Na to, żeby potrzeba mało, trzeba w sposób naturalny cieszyć się dru-
gim człowiekiem.
  W tobie to nie istnieje".

259

Z ostatniej podróży za granicę: Włochy - A. Kowalska, M. Kowalska, I. Szymańska i
M. Dąbrowska w Ostii. Fot. R. Matuszewski



  Parę tygodni temu odbyło się tzw. "plenum" (znów wraca nudna tra-
dycja tych plenów) poświęcone krytyce literackiej 20-lecia. Zebranie
było burzliwe i pełne wspaniałych podobno przemówień. Zwłaszcza za-
błysnął stary "rojalista" Cat-Mackiewicz, który mówił jak "człowiek
wolny", prócz niego Jasienica, Kisielewski, Paweł Hertz, Wańkowicz-
słowem, o wolność słowa i poziom literatury czy krytyki upominali się
wielcy starcy z przewagą wilnian. "Buntowi starców" nie sekundowali
młodzi'.
  Przemówienia ich były anemiczne i "przystosowane", upominali się
jedynie o sprawy konwencji i zgodnie z "odgórnymi życzeniami" chwa-
lili osiągnięcia. To nieszczęśliwe pokolenie, zaledwie z dzieciństwa pa-
miętające wieczorną zorzę wolności, której potem już nie zaznało, dziś
trochę duchowo zwałaszone, trochę życiowo cyniczne, bardzo zdolne,
ale któremu nigdy nie dane było, i być może nie będzie, wypowiedzieć
się vr świetle swobody. Tak że nawet stary reakcjonista Cat-Mackie-
wicz, który nawet po udarze wygląda sam jak zdetronizowany król-
góruje nad nimi i aparycją (ci młodzi wyglądają przy nim jak pajączki
czy oskubane pobite ptaki), bo był dwa razy wolny - raz w Polsce, dru-
gi raz w Anglii, choć w Polsce przeszedł Berezę. Ale cóż to było wobec
piekła obozów niemieckich i rosyjskich (choć każde z tych piekieł było
inne - z godności odzierano w nich ludzi jednakowo).
  Galiński i Kliszko czy Kraśko - siedzieli na tej sesji cały czas jak ka-
mienie, nie wyszli po inauguracji jak zawsze bywało. Cóż - potem za-
pewne orzekli, że "bunt starców" z natury rzeczy krótko już będzie
trwał - przecież niebawem pomrą.
  Zebranie to niektórzy pisarze nazywają historycznym, ale wieść o
nim nie przeniknęła do narodu. W "Życiu Warszawy" ukazało się spra-
wozdanie, że wszystko cacy, odbyło się "w serdecznej atmosferze". Po-
tem - po raz pierwszy ogłoszenie w "Życiu", że odbędzie się zebranie
POP-u Oddziału Warszawskiego z przedstawicielami KC partu. Wieść
o tych obradach nie przeniknęła także do publicznej wiadomości, choć
także mogło być burzliwe. Na owym "plenum" nawet Brandys podobno
świetnie i "rewolucyjnie" czy przynajmniej ewolucyjnie przemawiał.
  Czytam ponownie (już chyba po raz setny) "Pana Tadeusza" i znowu
znajduję nowe rzeczy. Pokorny Litwin, nienawidzący cywilizacji za-
chodniej, napisał tę "epopeję narodową" przeciw emigracji, przeciw Za-
chodowi, nawet przeciw powstańczym ambicjom uchodźstwa. Przecież
bohaterami zrobił ród Sopliców powiązany zbiegiem przypadków z Tar-
gowicą, zrobił ludzi przystosowanych już do nowego reżimu, jakby na

złość wszystkim chciał wykazać, że w tej postawie można znaleźć ludzi
szlachetnych, ba, nawet na przekór wszelkim pozorom (czy wszelkiej
oczywistości) bohaterskich. To coś jakby się usprawiedliwiało przysto-
sowanych do okupacji czy do dzisiejszego reżimu. Jedna z najsympaty-
czniejszych postaci, ów Maciek nad Maćkami, jest nawet przeciw Le-
gionom i Napoleonowi, a wszyscy, już urzeczeni "Peterburkiem"2, oka-
zują się w gruncie rzeczy niepodległościowcami.
  Przy tym - to coś j ak Meli nieomylność pattern of culture3 litewskiej
prastarej. Ona tak samo rzewnie wspomina wiejskie łaźnie i opowiada o
obyczajach swojej wsi, takich samych jak za "Pana Tadeusza", mówi
tonem i stylem epopei narodowej.

  # Zamiast przypadającego na rok 1963 walnego zjazdu ZLP, który postanowiono po-
łączyć z dwudziestoleciem Polski Ludowej (odbył się we wrześniu 1964),17-18 I 1964
ZG zwołał rozszerzone plename zebranie, którego punktem programu był referat prof.
J. Z. Jakubowskiego o literaturze powojennej. I to właśnie naruszenie statutu stało się
okazją do ataku, jaki przypuszczono w dalszej części plenum (prócz wymienionych po-
wyżej przemawiali w tym duchu A. Słonimski i M. Jastrun). Przedmiotem ostrej krytyki
stały się: spadek produkcji literatury pięknej (po raz pierwszy Słonimski stwierdził, iż w
produkcji książki Polska spadła na ostatnie miejsce w bloku socjalistycznym), likwida-
cja w ubiegłym roku dwu pism: "Nowej Kultury" i "Przeglądu Kulturalnego", i powsta-
nie na to miejsce "Kultury" oraz kłopoty literatury współczesnej z cenzurą. Na zarzuty
odpowiadali m.in. J. Iwaszkiewicz, J. Putrament, T. Hohij, H. Zatorska i in. (por. steno-
gram zebrania, archiwum ZLP).
  2 Tak Telimena zwie Petersburg (ks. II, w. 599).
  3Patternofculture(ang.)-wzorzeckultury


  3 II 1964. Poniedziałek
  Najważniejsze stają się teraz sprawy Kościoła. Dzięki Janowi XXIII
potoczyły się one w całkiem nowym kierunku. Paweł VI zdaje się być
bardziej sophisticated', niemniej jak tamtego słowa (pierwsze prawdzi-
we słowa publiczne od czasu wojny), tak tego uczynki mają wagę, mó-
wią całemu światu, że w świecie ducha zaczyna się dziać coś nowego.
Bez biur propagandy, bez urzędów bezpieczeństwa, popierających fał-
szywą grandilokwencję, bez sił orężnych autorytet Watykanu rośnie na
całym świecie niebywale, niestety głównie wśród niewierzących (a
przynajmniej nie praktykujących) i wśród "innowierców". Ciemne ma-
sy katolickie (w każdym razie w Polsce) i świeckie, i duchowne (księża)
w ogromnej części nie są w stanie zrozumieć dwu papieży nowatorów,
a nawet ich nienawidzą. Czy Watykan zdoła wygrać walkę "o nowe" z
własną swoją owczarnią?

260 261



  Co gorsza, nasz Wyszyński, tak gorąco przyjmowany przez wielkie-
go Jana, jest podobno "le dur"2 i sprzeciwia się wszelkim próbom kon-
kordatu, który jest jednak koniecznością w dziele tej ewolucji Kościoła.
Podobno watykańskim kandydatem na Prymasa Polski jest nowy arcy-
biskup Wojtyła3, człowiek nowego ducha. Ale prymasostwo jest doży-
wotnie. Ciekawe, jak odżywa odwieczny konflikt "Stanisława i Bogu-

























miła" - arcybiskupów krakowskiego i gnieźnieńskiego. Tylko jeśli pra-
wda, co mówią o Wojtyle - dzisiaj Kraków może być nosicielem nowe-
go.
  Nowe wiadomości o Piusie XII. Był nie tylko prohitlerowcem, ale
i antysemitą. Podobno w czasie wojny odmówił właśnie późniejszemu
Janowi XXIII sprowadzenia do Włoch i uratowania grupy dzieci żydo-
wskich. Papież chrześcijański! Stąd Jan XXIll - pierwsza rzecz - usunął z
tekstów mszy słowa o perfidnych Żydach, a nawet przerwał mszę,
w której ksiądz wbrew jego zarządzeniom wygłosił te słowa, i kazał po-
wtórzyć tekst liturgiczny bez tych słów. Zrobił to przeciw antychrze-
ścijańskiemu duchowi Piusa Xll. Polska jest i tu w okropnym położeniu.
Jej katolicyzm nie ma i nie miał nigdy żadnego ruchu intelektualnego.
Intelektualizm reprezentowali zawsze katolicy żydowskiego pochodze-
nia.


  1 S o p h i s t i c a t e d (ang.) - tu: intelektualny
  2 L e d u r (fr.) - twardy
  # K a r o 1 W o j t y ł a (ur.1920), od 1978 papież Jan Paweł II, podówczas arcybi-
skup metropolita krakowski, kardynał, członek watykańskich kongregacji.


  4 II 1964. Wtorek
  Przy pomocy niezawodnego zawsze Jana Bogumiła Sokołowskiego
ustaliłam, że dziwne ptaki oglądane w niedzielę na jabłonce to synogar-
lice zwykłe (Steptopelia roseogrisea). W istocie są one piaskowego ko-
loru wpadającego w różowy. Na karku mają czarną półobróżkę. Zawsze
myślałam, że synogarlica i turkawka to jedno, przed czym właśnie So-
kołowski przestrzega. Synogarlica woła właśnie "cu-kru" - ja jednak
znam tylko głos turkawki.
  Był młody człowiek z "Tygodnika Powszechnego" wyglądający na
20 lat mimo blond bródki, ale majuż trzydzieści', żonę i córkę siedmio-
miesięczną. Chaotyczna rozmowa, której wyniki ma on przesłać. O
trzeciej po południu ostatni zastrzyk depot padutinu. Potem pomału za-
czynam się przygotowywać do pojutrzejszego wyjazdu. Chcę być w
Warszawie 10 dni - to wszystko ucieczka od powieści.

  i W i e s ł a w P a w e ł S z y m a ń s k i (ur. 1932), krytyk i historyk litera-
tury. Studiował w Wyższej Szkole Administracyjno-Handlowej w Częstochowie oraz
polonistykę na KUL-u. Debiutował jako krytyk w 1953. Po przeniesieniu do Krakowa
pracował jako redaktor działu kult. kolejno w "Tygodniku Powszechnym", "Kierun-
kach" i "Za i przeciw". Od 1969 pracuje na UJ, obecnie profesor; członek zespołu mie-
sięcznika "Arka". Wydał m.in. Świadomość estetyczna pofskiej aw,angardv, 1971, Neo-
symbolizm, 1973, Outsiderzy i sfowiarze, 1973, Uroki dworu (tu: pamflet na Dąbro-
wską),1994.Ponadtopowieść:Niedźwiedźwkatedrze,t.1-3,1981.


  5 II 1964. Środa
  Wczoraj młody człowiek opowiadał m.in., że w czasie drugiej sesji
Soboru Watykańskiego rozrzucono nuędzy Ojcami łacińską ulotkę prze-
ciw prymasowi Wyszyńskiemu i że ktoś puścił plotkę, że to Turowicz,

262 263

Prymas Stefan Wyszyński i arcybiskup Karol Wojtyła



redaktor "Tygodnika Powszechnego", napisał tę ulotkę. "Co jest-
stwierdził - oburzającym nonsensem".
  Pomyślałam, że ktokolwiek to napisał, potwierdza to pogłoski o
"
twardości" Wyszyńskiego wobec jakoby wysuwanych prób konkorda-
towych. Osobiście chciałabym, żeby był konkordat i żeby nuncjusz pa-
pieski wrócił do swego pałacyku w A1. Szucha. Może spełniłyby się
marzenia Jasia Parandowskiego i zostałby wreszcie ambasadorem przy
Watykanie? Już widzę, jak się do tego przygotowuje. Choć z drugiej
strony - nuncjusz w państwie komunistycznym, to mi się wydaje nie-
możliwe.



  Warszawa.151111964. Niedziela
  Młody Lipski (ten z "Krzywego Koła")1 przyniósł jakiś króciutki
tekst zwracający się do Rządu o rozszerzenie wolności słowa zawaro-
wanej Konstytucją2. Było tam już dużo podpisów uczonych i pisarzy o
bardzo sławnych nazwiskach. Nie palę się do takich "petycji", bo to nic
nie da, ale tak wciąż wszystkiego odmawiam, że zawsze w końcu zda-
rzy się coś, czemu po prostu na zasadzie prawa liczb czy prawdopodo-
bieństwa nie odmówię. Bez dyskusji więc chciałam podpisać w przypa-
dającej na mnie kolejności. Lipski na to: "Chciałem prosić - bo tu pod
prof. Infeldem zrobił się taki odstęp - żeby to miejsce wypełnić, r#oże
tu pani podpisze" (Infelda podpis był pierwszy). Podpisałam bezmyśl-
nie. Bezmyślność to moja największa wada. Bo to był b. naiwny ma-
newr, żeby uzyskać mój podpis na tzw. "czołowym" nuejscu. Powin-
nam była powiedzieć: "Nie, proszę pana, to jest niedobry manewr. Ad-
resaci pomyślą od razu, że inni podpisali, widząc mój podpis. Tymcza-
sem rzecz się miała odwrotnie. Ja podpisałam widząc tyle podpisów".
  Iłła odmówiła podpisu, uważając to za "gest", a jest przeciwna ge-
stom. Tak to uzasadniła w liście do Anny.
  Żałuję, że nie mogłam być na promowaniu prezydenta Finlandii Ur-
ho Kekkonena na doktora honoris causa UW. Byłam wtedy chora i wy-
słałam depeszę. Mam taką czułość do Finlandii, że zachowała niepodle-
głość i tak się wspaniale broniła w 1939-40. Co prawda ten cud stał się
za przyczyną Szwecji i jej łożysk kulkowych dostarczanych Rosji. Fin-
landia to jedyny kraj wchodzący (z uzurpacji) w orbitę interesów rosyj-
skich, którego Zachód nie sprzedał, którego niepodległość raczej kupił.
Ale czy na długo? Prezydent Kekkonen był u nas przyjmowany z takimi
splendorazni jak żadna "Głowa Państwa", choć już parę takich u nas go-
264

ściło. W naszych tak straszliwie doświadczonych umysłach rodzi to na-
tychmiast trwożne podejrzenie, że kryje się za tym coś złego. Czy nie
oznacza to przyłączenia Finlandii do Zw. Radz. albo przyrzeczenia wej-
ściajej w socjalistyczny obóz satelitów?

  1 J a n J ó z e f L i p s k i (1926-1991), krytyk i historyk literatury, działacz społe-
czno-polityczny. Podczas okupacji w Szarych Szeregach i AK, walczył w powstaniu
warszawskim. Ukończył studia polonistyczne na UW. Debiutował w 1948 w " Nowi-
nach Literackich"jako krytyk. W 1953-60 pracował w PIW-ie. W 1957 kierownik dzia-
łu kulturalnego "Po prostu"; jeden z organizatorów Klubu Krcywego Koła. W 1. 1961-81
pracownik IBL. 1976-81 członek KOR, z powodu tej działalności więziony. Wielki
Mistrz wznowionej masoneru. Lider odrodzonej PPS; z jej ramienia senator. Wydał
m.in. Twórczość Jana Kasprowicza, t. I-II, 1967, 1975, Dwie ojczyzny i inne szkice,
1985, oraz wiele prac edytorskich, m.in. antologię felietonu Warszawscy "Pustelnicy" i
"Bywalcy", t. I-II,1973.
  2 Tzw. List 34; cytuję jego tekst wedhig przemówienia M. Dąbrowskiej (stenogram
Walnego Zebrania członków Oddziału Warszawskiego ZLP 12 VI 1964, archiwum
ZLP):
  "Ograniczenia przydziahi papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cen-
zuzy stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uzna-
jąc istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i czetelnej infor-
macji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się
zmiany polityki kulturałnej w duchu praw zagwarantowanych przez Konstytucję Pań-
stwa i zgodnym z dobrem narodu".
  List podpisany przez 34 osoby (podaję alfabetycznie: J. Andrzejewski, M. Dąbro-
wska, St. Dygat, K. Estreicher, M. Falski, A. Gieysztor, K. Górski, P. Hertz, L. Infełd,
P. Jasienica, M. Jastrun, S. Kisielewski, Z. Kossak, T. Kotarbiński, J. Kott, A. Kowal-
ska, J. Krzyżanowski, K. Kumaniecki, E. Lipiński, St. Mackiewicz, M. Ossowska, J. Pa-
randowski, St. Pigoń, A. Rudnicki, A. Sandauer, W. Sierpiński, A. Słonimski, J. Szcze-
pański, Wł. Tatarkiewicz, J. Turowicz, M. Wańkowicz, A. Ważyk, K. Wyka, J. Zagór-
ski) złożony został 14 II 1964 do kancelarii premiera J. Cycankiewicza.


  Komorów.19 III 1964. Czwartek
  Imieniny mojego Ojca. Z dzieciństwaje pamiętamjako ciepło i wios-
nę. Rzodkiewki wyjmowane z pulchnej ziemi w inspektach.
  Dzień raczej niepomyślny. W "Tygodniku Powszechnym" ukazała
się rozmowa z owym Szymańskim' bez fotografii, snadź ta przeczernio-
na Nasierowskiej nie dała się reprodukować. A samą rozmowę pohara-
tano, zwłaszcza pytania reportera. Z mojego tekstu dwa zdania o "wiel-
kiej metaforze" i o Herlingu-Grudzińskim z powodu jego artykułu o
"
Nocach i dniach" jeszcze sprzed wojny (i o którym pierwszy raz się
dowiedziałam). Zdania były niewinne i zabawne - skreślono je chyba

265



dla satysfakcji samego cenzora, bo tylko mały procent czytelników
"Tygodnika" znajego nazwisko i wie, że to pisarz emigracyjny.
  Zatelefonowała Ela, że Agnieszka ma świnkę i co gorsza, że Jurek
prawdopodobnie nie zostanie w tym roku odwołany do kraju na skutek
oszczędności dewizowych. Nie chcą płacić sprowadzenia jednej rodzi-
ny, wyprawienia i zainstalowania drugiej. Tym to się strasznie zmartwi-
łam. W moim wieku rok to epoka. Może nie zobaczę już Jurka.

  # Wiesław P. Szymański - Wywiad z Marią Dąbrowską, "Tygodnik Powszechny"
1964, nr 12.



  2 7 III 1964. Piątek
  Anna, Tula i pies przyjechali zgodnie z obietnicą około południa.
Warszawskie nowiny. Słonimski okazał się dżentelmenem doskonałym.
W związku ze złożeniem owej skromnej petycji o zwiększenie przy-
działów papieru aresztowany został Lipski, który zbierał podpisy. Sło-
nimski nie tylko ową petycję złożył osobiście w prezydium Rady Mini-
strów, podając swój adres, ale po aresztowaniu Lipskiego od razu zor-
ganizował delegację w składzie: Słonimski, Ossowska, Kisielewski; po-
szli do prokuratora m.st. Warszawy i stanęli w obronie Lipskiego (przy
czym Słonimski znowu wziął odpowiedzialność na siebie), że po 24 go-
dzinach go wypuszczono - zauważając z przekąsem, że "zatrzymany"
był nie w tej sprawie.
  W domu jego zrobiono rewizję. Zabrano mu listy Jerzego Stemp. i
jakieś pojedyncze egzemplarze "Kultury", zabrano całą bibliotekę mniej
więcej taką, jaką ma każdy z nas. Nie darmo Wacek (nasz kierowca)
mówi o Słonimskim: "To świetny gość, dumny facet".


  281111964. Sobota
  Rano zbudziłyśmy się jak w Boże Narodzenie. Widocznie śnieg pa-
dał całą noc. Ale ta głęboka biel topniała tak szybko jak śnieg na serwi-
sie Wojskiego. We dnie już 3" ciepła. Niestety, ponuro. Mimo to wszy-
stko - już koło domu rozkwitło około 50 krokusów. Tak rozmnożyły się
te dziesięć przywiezione przez Annę z Norwegii. Komorów jest jedną
topielą - nie odważyłam się wyjść z domu.
  P. Harna przyniósł tort i babkę parzoną. Oświadczył nam, że słyszał
w "Wolnej Europie" ów list do Cyrankiewicza - i pod nim także nasze

podpisy. Był tym wyraźnie przejęty i podniecony, choć traktuje sprawę
z diametralnie odmiennej niż my pozycji. My chcemy ustrój ożywić,
uzdrowić, uwielkodusznić, unowocześnić - on chciałby powrotu do
dawności.



  29 III I964. Niedziela Wielkanocna
  Rano już o wpół do czwartej zaczęła się kalichlorikumowa rezurek-
cyjna kanonada potężniejsza niż kiedykolwiek. Podobnie jak w zeszłym
roku Dyl zaraz przybiegł do mnie w panice. Ziajał jak szalony, serce mu
łomotało, cały dygotał i chował się do mnie na poduszkę. Ponieważ ka-

266 267

Jan Józef Lipski



nonada trwała długo jeszcze po rezurekcji i huki były coraz bliższe, bo-
jąc się, aby po prostu nie padł z przerażenia, dałam mu tabletkę mepro-
bamatu (skoro doktor Migdalska' daje go swojemu foksterierowi). Ale i
to niewiele pomogło, dopiero koło dziewiątej usnął i spał całe przedpo-
łudnie! O wpół do pierwszej przyjechali Lipkowie z dziećmi. Miałam
trochę tremę, jak "wypadną" te dzieci, ale dzieci okazały się przeurocze
zarówno Janek, jak Agnieszka, może zwłaszcza 3-letnia Agnieszka2.
Najprzyjemniejsze dla mnie było, że w ogóle nie chciały wyjeżdżać.
"My tu zostaniemy" - wołały. Dzieci są szczere i jeśli im się gdzieś nie
podoba, potrafią nudzić: "Mamo, jedźmy już, mamo, ja chcę do domu"
itp. Bardzo też ładnie zachowywały się przy stole. I w ogóle są nie tylko
miłe, ale i ładne.

  1 Z o f i a M i g d a 1 s k a (zm. 1995), doktor medycyny, docent w Klinice Neu-
rologicznej AM w Warszawie. Mieszkałajakiś czas w Komorowie.
  2 A g n i e s z k a D z i e w a n n a L i p k a, obecnie Lipka-Forslind, córka Gabrieli
z Szumskich i Andrzeja Lipków. Zajmowała się tkactwem artystycznym. Wyemigrowa-
ła do Szwecji.


  30 I111964. Poniedziałek
  Pogoda okropna, dokoła woda i błoto - szara opona chmur - ani mi-
nuty - nie już słońca, ale choćby "przejaśnienia". Czuję, że Anna jest
znudzona i zasępiona. Mówię: "Może zaprosimy Terleckich?" Chara-
kterystyczna odpowiedź: "Poproś. Przynajmniej będzie pozór życia".
Natychmiast zatelefonowałam - i nie ma to jak młodzi. Telefon o jede-
nastej - już o pierwszej byli u nas na świątecznym śniadaniu. I było
z nimi przyjemnie. Terlecki, Odojewski i inni młodzi pracują w radiu.
Otóż z KC przyszła do Radia instrukcja, aby pisarze, którzy podpisali
list do Cyrankiewicza, nie byli czytani w Radiu, aby skreślić ich słucho-
wiska, występy etc. Na razie wyłączeni z tej listy "proskrypcyjnej" są
Parandowski, i... Dygat,.

  1 Na te pierwsze represje, jak dziś wiemy (por. wstęp A. Garlickiego do tekstu prze-
mówienia Dąbrowskiej, jw.), Iwaszkiewicz zareagował pismem do min. kultury i sztuki
z 29 III 1964, w którym krytycznie odnosząc się do "Listu 34" przypomniał obietnicę
"w najwyższym miejscu", że nie wywoła on represji wobec podpisanych, oraz pośred-
nio zagroził swoim odejściem (Archiwum Akt Nowych,1354-220-5).

  6 IV 1964. Poniedziałek
  Kiedy byli u nas Lipkowie z dziećmi (pięć lat i trzy), położyło się je
po południu u Anny w pokoju ("pani Anna nas już uspokoiła"). Tula za-
bawiała je pokazując stare dziecinne książki, m.in. francuską książkę
z obrazkami i historiami z Biblu. Okazuje się, że oboje nigdy w życiu
nie słyszeli o Adamie, Ewie, Raju itp. Czegoś straszliwie postne i oschłe
wydało mi się wychowanie dzieci bez śladu znajomości największych,
powiedzmy, Legend Świata, całkiem bez pierwiastka religijnego. Jak to
niezmiernie zuboży choćby ich język. Język wszystkich narodów jest,
i długo jeszcze będzie, przerośnięty cytatami z Biblii. Przy tym dzieci
wychowane w tradycji religijnej zawsze w końcu dochodzą same w
miarę kształcenia się do krytycyzmu. Ale pozostaje w nich przynaj-
mniej pewien osad treści kulturalnych i ważnych dla kultury.
  Fanatycy religijni mogą tylko pochodzić z ciemnych w ogóle sfer al-
bo właśnie z ludzi później "nawróconych". Ale jednak na siłę wycho-
wuje się na ogromnym obszarze świata pokolenie "bezbożnicze". Dla
tych pokoleń najprostszy nawet język mojego pokolenia będzie już cał-
kiem niezrozumiały.


  7 IV 1964. Wtorek
  Dziwne to, że w starości można uzyskać jakąś nową wrażliwość.
Wrażliwość (dosyć przykrą) na zmiany pogody. Do niedawna i w ciągu
całego życia moje samopoczucie fizyczne nie było w sposób widoczny
wrażliwe na tę ciągłą przecie u nas zmienność warunków atmosferycz-
nych.
  Widziałam dzisiaj na szybie pierwszą w tym roku biedronkę.
  Jutro muszę jechać do Warszawy. Jak odzew na hasło porannej wia-
domości od Terleckich zadzwoniono z Urzędu Rady Ministrów: "Pan
Premier prosi panią na rozmowę jutro o 1 w południe". Zaraz zadzwoni-
łam do Związku, była pani Stolarkowa', dadzą mi auto. Potem do Anny.
Ona też dostała takie zaproszenie, więc może jednak wszyscy. Anna
mówi, że to będzie podwójne millenium, bo wszyscy obecni razem
wzięci będą mieli dwa tysiące lat.

  # H a 1 i n a S t o 1 a r k o w a z d. Kublik (ur. 1926). Ukończyła studia polonisty-
czne na UW. W 1.1952-83 sekretarka Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich.




268 269



  8 IV 1964. Środa
  O dwunastej zatelefonowała nie znana mi pani Radolińska z Cegla-
nej 12 (to za torem kolejki), przed której domem właśnie Wacek utknął
w błocie i która pomagała mu, czym mogła, wyciągnąć wóz. I nawet za-
dzwoniła do Rady Gromadzkiej prosząc o traktor dla wyciągnięcia wo-
zu. Rozmawiałam też z Wackiem, był bardzo zdenerwowany. Więc
znów do Anny, żeby na mnie nie czekała, bo to może trwać do dwu go-
dzin, gdyż traktora nie ma akurat pod ręką. O pierwszej znowu do
p. Radolińskiej z prośbą, żeby Wacek, jeśli go wyciągną, dojechał jed-
nak do mnie wypocząć i choć herbaty się napić. Rozmówiła się z nim
i dała znać, że jednak nie dojedzie. Jest bardzo zmęczony i zdenerwo-
wany i boi się ryzykować. Wróci wprost do Warszawy.
  Ileż gorzkiego humoru w tym, że z podstołecznego osiedla nie mo-
głam pojechać na "rozmowę z premierem państwa" - z powodu błota.
  O piątej zadzwoniła Anna, że w tej chwili wróciła z narady i jeszcze
nie zdjęła płaszcza. Że było bardzo interesująco i że Premier stanął na
wysokości zadania - mówił lepiej niż wszyscy pisarze. Nie wszyscy by-
li zaproszeni, obecni byli głównie naukowcy.


  9 IV 1964. Czwartek
  Tekst skreślonego przez cenzurę pytania Szymańskiego w wywiadzie
ze mną dla "Tygodnika Powsz.": "Niedawno czytałem ##Zawód literacki
a służba społeczna,# i pamiętam pytanie Pani w nim zawarte: Czy pań-
stwo posiada w ogóle jakieś odpowiednie kryteria do sądzenia, na ile
dzieło literatury służy społeczeństwu? Odpowiedź, którą Pani dała, była
jednoznaczna, analogiczna do tej, jaką znalazłem w niedawno wydanej
u nas powieści Brocha pt. ##Śmierć Wergilego". W słynnej polemice
z cezarem Augustem Wergiliusz stwierdza, że sztuce żadnych obowiąz-
ków narzucać nie można, ani służebnych wobec państwa, ani jakichkol-
wiek innych, uczyniono by z niej w ten sposób antysztukę".
  Z Terl. mówiliśmy o artykule J. Szeląga w ostatniej "Kulturze"'. Jest
to w samej rzeczy najnikczemniejszy chyba artykuł, jaki w publicystyce
polskiej ostatnich lat czytałam. Prawie równie nikczemny jest artykuł
Wilhelmiego z poprzedniego numeru pt. "Granice wolności"z. Pierwszy
nie tylko apoteozuje cenzurę, ale dowodzi, że jest ona istotą i esencją
życia. Właściwie nie ma zjawisk nie cenzurowanych. Drugi - że właści-
wie nic nie jest wolnością, ponieważ każda wolność jest ograniczona na
wiele sposobów.

' Jan Szeląg (właśc. Zb. Mitzner) - Tak i nie, "Kultura" 1964, nr 15.
` Janusz Wilhelmi - Zakres wolności, "Kultura" 1964, tu 14.


  19 IV 1964. Poniedziałek
  Dwa głosy (Czeszki' i Koziełła) usiłujące przeciwstawić się tak ha-
niebnemu biegowi rzeczy, są tak zakamuflowane, że zaledwie kilkana-
ście osób jest w stanie domyślić się, o co tym dwu na pewno uczciwym,
ale niezdolnym przedrzeć się przez żelazną kurtynę cenzury ludziom
idzie. A przecież całą sprawę wyjaśnić i rozwikłać mogłaby tylko publi-
czna dyskusja. Dyskusja zarówno z żerującą na owym liście emigracją,
jak z naszą tu "polityką kulturalną". Lecz w naszej prasie ani mru mru o
sprawie, o której mówi już cały kraj. Tak samo przemilczane zostały
dwa wiece studenckie tym sprawom poświęcone.
  I pomyśleć, że w żadnej instytucji (Radio i Telewizja), w żadnym pi-
śmie czy wydawnictwie, którym polecono dyskryminować pisarzy, nie
znalazł się bodaj jeden człowiek, który by ujął się za pisarzami pozba-
wionymi w trybie administracyjnym możności zarobkowania.
  Wczorajsza niedziela była przyjemna. Anna przyjechała w sobotę już
przed południem, a w niedzielę po południu przyjechał Dag Halvorsen
  #,
który już dobrze mówi, a wszystko rozumie po polsku. Jego zdaniem,
które jest również zdaniem Anny i moim, Zachód nie ruszy palcem, na-
wet gdyby ludność Polski została zamknięta w obozach koncentracyj-
nych. Większość społeczeństwa, które nigdy nie zostało zepchnięte w
taką reakcję jak obecnie, ale co gorsza wszystkie władze rządu i partii
nie wiedzą nic o oczywistym fakcie, że Zachód woli Gomułkę niż Gie-
droycia.

  ' Bohdan Czeszko - O troskę r#etelną, "Kultura" 1964, nr.16
  2 D a g H a 1 v o r s e n (ur. 1934), norweski dziennikarz. Ukończył studia filo-
logiczne na uniwerstytecie w Oslo i na UJ. Przyjechał do Polski jako stypendysta; w l.
1965-68 został akredytowanym korespondentem norweskiej socjaldemokratycznej ga-
zety "Arbeiterbladet"; później był korespondentem w Wiedniu, lecz od 1982 znów objął
zasięgiem swej obsługi dziennikarskiej Polskę. Napisał szkic o polityce kulturalnej w
pierwszym dziesięcioleciu PRL; wydał: Europa Wschodnia, 1979, Polskie dialogi,
1980.
  Bodajże dzięki znajomości jego ojca z A. Kowalską od 1958 bywał w domu na Nie-
podległości, a także w Komorowie.




270 271



  2 7 IV 1964. Poniedziałek
  Dostałam list od Korotyńskiego z wiadomością, że czytelnicy dono-
szą mu o racji mojego przypuszczenia, że pomnik ks. Józefa został zni-
szczony przez Niemców w czasie powstania. Na końcu listu podzięko-
wanie raz jeszcze za artykuł i prośba o pamięć o piśmie, czyli o nastę-
pne artykuły. Odpowiedziałam listem, którego kopię zachowuję w tecz-
ce z odpisami ważnych dla tego czasu listów. Krótko mówiąc oznajmi-

























łam jak najuprzejmiej, że jak dhzgo pisarze, co podpisali list do Premie-
ra, podlegają dyskryminacji - i ja nie czuję się w prawie do drukowania
czegokolwiek i pobierania jakichkolwiek honorariów, proszę więc
o niewypłacanie honorarium za artykuł "Nie to i nie tak"'.
  Nazajutrz zadzwonił, że jest bardzo moim listem zgryziony i czy mo-
że jutro rano przyjechać. [...] Siedział do pierwszej. Rozmowa była oży-
wiona i z pozorami szczerości, choć kto tam wie, co ten człowiek w za-
nadrzu chował. Moja "teza" była taka, że rozgłosowi zagranicznemu
w prasie i w eterze winne są te czynniki, które w odpowiedzi na list do

272

  premiera natychmiast zastosowały represje. Wedle mnie prasa powmna
  była podać zawiadomienie o "Liście 34" i otworzyć nad nim publiczną
  dyskusję. Wtedy prasa zagraniczna czy "Wolna Europa" mogłyby jedy-
  nie przedrukować czy transmitować wypowiedzi krajowe. Powiedzia-
  łam, że zastosowane represje2 są więcej szkodliwe dla interesów pań-
  stwa, gdyż rozdmuchują tę sprawę do niepożądanych rozmiarów. Zda-
  wał się ze mną zgadzać, że przedsięwzięte kroki nie były dość przemy-
  ślane, ale usiłował bagatelizować represje. Właściwie nie ma żadnych,
' po prostu zalecenie, by "do wyjaśnienia sprawy" nie zwracać się czas
  jakiś do tych a tych pisarzy. Ale w gruncie rzeczy przyjechał, by mi po-
F kazać listy, jakie większość uczonych i jeden pisarz - Jan Parandowski,
  oczywiście, napisali do premiera, ubolewając nad "nie wiadomo jak"
  spowodowanym rozgłosem sprawy za granicą. Był zdaje się pewny, że
  te listy mnie "skruszą" i zyskają moją aprobatę lub skłonność do przyłą-
  czenia się do nich. Tymczasem ja przeczytawszy te oświadczenia wręcz
! osłupiałam nad nędzą naszego świata nauki. Żałuję, że przeczytałam te
i listy pod koniec wizyty Korot., bo zdążyłam mu tylko powiedzieć: pro-
  szę pana, ci profesorowie zachowali się nie jak profesorowie, ale jak ża-
  ki albo zgoła malcy ze szkoły podstawowej, co podnoszą palee i wołają:
  "Proszę pani to nie ja, ja nie widziałem, ja nic nie wiem, naprawdę".
; Pamiętam tylko, że pewną godność zachowali tylko Wyka i Estrei-
  cher (wspólny list), a także zdaje mi się Szczepański i Lipiński, którzy
# zaznaczyli przynajmniej konieczność czy słuszność takiego wystąpie-
  nia. Wszyscy jednak bez wyjątku biadali tylko nad zagranicznym roz-
  głosem zapewniając tylko, że nie są mu winni. A żaden - ale to żaden
' nie pokusił się nawet o istotną diagnozę incydentu. [...]
  Zastosowanie w trybie administracyjnym represji wobec większości
  pisarzy w postaci instrukcji z KC do radia, TV, prasy i wydawnictw na-
  kazujących dyskryminację tych pisarzy, a tym, co mieli wyjechać za
  granicę (Kott i Sandauer), cofnięto paszporty - to dopiero stało się że-
  rem dla antypolskiej propagandy i rozdmuchało całą sprawę. [...]
  A rzecz jest w tym, że Zachód lubi sensacje na temat Wschodu, tak
# samo jak Wschód - na temat Zachodu. U nas przecie też wszelkie wie-
  ści niekorzystne dla europejskiego czy amerykańskiego Zachodu radio,
  TV i prasa rozdmuchują natychmiast do niebywałych rozmiarów. [...)
  W niedzielę o czwartej przyjechali Bohdan i Ewa Korzeniewscy. I tu
  znów teatr nie tyle ogromny, co absurdalny. Już o 6 wieczorem Dyl za-
  czął poszczekiwać. Ktoś wszedł - myślałam, że to Mela, lecz zapukano
  mocno do drzwi pokoju Anny. Otwieram - we drzwiach stoi Putrament



I 8 - Dzienniki, t. 4

Henryk Korotyński



  Co znaczyła ta wizyta? Czy myślał, że jestem sama, chciał mnie za-
agitować do podpisania "kontrlistu", który z Koźniewskim fabrykują.
Czy przyniósł "pojednawczego kabana"?

  1 M. Dąbrowska - Nie to i nie tak, "Życie Warszawy" 1964, nr 89.
  2 Władze ostro zareagowały na ten list uczonych i pisarzy: zakazano wielu sygnata-
riuszom na czas nieograniczony występowania w radiu i TV, publikacji w prasie, cof-
nięto paszporty. Dąbrowska do represjonowanych nie należała.
  # To samo zdarzenie, które Dąbrowska przedstawia jako niejasny przypadek, J. Pu-
trament w Pół rvieku (Natasza,1978) oświetla następująco:
  "Czemu się śmiała? Obejrzałem się na podwórzu, nie, wszystko było pozapinane,
nic nie oderwane, nie naddarte. Speszony wróciłem do domu. Czułem mętnie, że - jak
mi kilkakrotnie się zdarzyło - znów wpadłemjak Piłat w credo.

  Na temat mej wizyty zrazu chodziły kawały, puszczone przez Słonimskiego, że pró-
bowałem złapać Dąbrowską na ##martwą rybkę##. Ładna mi rybka, ponad cztery i pół kilo.
  Ale potem mi ktoś szepnął. To jeszcze był dalszy ciąg tych trzydziestu czterech
jeźdźców Apokalipsy. Dąbrowska napisała list do Gomułki z prośbą o rozmowę. Czeka-
ła właśnie na odpowiedź. Na mój widok była pewna, że niosę odpowiedź. A ja niosłem
tylko bolenia. Miała prawo się śmiać".









trzymając olbrzymią blisko na metr rybę. Czerwony na twarzy coś bąka,
że oto przywiózł mi rybę. Mówię: "A to dobrze, "bo właśnie są Anny
urodziny". "To pani Anna tu jest?" - Wchodzimy do mojego pokoju.
Putrament kręci się, coś mówi, że wpadł na chwilę, bo właśnie jedziemy
do Iwaszkiewicza, wrócił wcześniej z Włoch i jest chory". Coś zakręci-
ło się - nie wiem nawet, czy kto się z kim przywitał. "Cóż to za taka ry-
ba?" - mówię. - "To taki drapieżnik rap (czy rapa). Najlepiej zaniosę to
##na kuchnię"" - i nie wiem, jak znaleźliśmy się w kuchni, gdzie złożył
to szybko w misie zlewu i wyszedł3. Towarzyszyłam mu do drzwi bal-
konu, skąd zobaczyłam auto Związku, Gisgesa w zielonkawym paletku,
które znam od lat, i Wacka. Przywitałam ich z daleka, wróciłam do mo-
ich gości i nagle zanieśliśmy się od śmiechu. Nie wiem, czy wszystko to
trwało dwie minuty - najdłużej chyba trwał nasz śmiech, bo nie mogli-
śmy się uspokoić.

  4 V 1964. Poniedziałek
# I ten ubiegły tydzień obfitował w niespodzianki. Po owej niedzieli
  z Orłowską, Korzeniewskimi i pojawieniem się Putramenta - zaraz
! w poniedziałek zadzwoniono do mnie z KC. Starewicz': "Słyszałem od
  Terleckiego, że pani zgodziłaby się mówić z I Sekretarzem KC PZPR.
  Otóż jest taka możliwość"2. "To mnie raczej robiono takie sugestie-
  mówię. - Ale naturalnie chętnie będę rozmawiać z Władysławem Go-
, mułką, tylko w tej chwili nie jestem dobrze ze zdrowiem". "Właśnie
  słyszeliśmy, że Pani choruje, ale w każdej chwili, kiedy Pani będzie się
  czuła na tyle dobrze, żeby być w Warszawie, to proszę dać znać, aby-
  śmy mogli umówić dzień i godzinę". "Dobrze, postaram się zadzwonić
  w przyszłym tygodniu". Zapisuję jego telefon, ale jestem też całkiem
# speszona tym telefonem.
  Wieczorem, też przez telefon, Anna mówi raptem wśród obojętnego
' kontekstu: "Wielkie wrażenie zrobił na mnie Odojewski: zimny, bardzo
  rzeczowy, trochę podobny do Kubackiego". Nic nie śmiem pytać, nie
  rozumiem, skąd się wziął Odojewski.
  We wtorek rano dzwonię do Anny - powiada, że czeka w tej chwili
, na Mela. Było koło 9 rano. "Czy mogłabyś jutro o jedenastej przyjąć

  5 osób kawą i tym torcikiem z niedzieli albo czymś takim?" "Dobrze"-
  mówię, bo się już niczemu nie dziwię, chociaż się dziwię.

274 275

Jerzy Putrament



  We środę rano Anna telefonuje: Przyjedziemy autem koło dwunastej.
Ale przyjechali już o jedenastej. Anna weszła pierwsza: "Kto przyje-
chał?" - pytam. - "Znasz wszystkich" - mówi niedbale. Jakoż przyje-
chali: Wańkowicz, Słonimski i Jasienica - z Anną cztery osoby. Antoni
poprosił o mleko do kawy, drżałam, czy się nie zwarzy - stało od czwartej
rano, ale na szczęście dzień był chłodny.
  Okazało się, że już "wszyscy" wiedzą o projekcie "wizyty". Przyje-
chali, żeby mnie poinformować o rozmiarach i naturze zastosowanych
represji - jakbym już wszystkiego nie wiedziała. Jedynie nowe dla
mnie: zdjęcie z prasy wywiadów z Kottem, Andrzejewskim, Ważykiem,
niepublikowanie w prasie komunikatu o Nagrodzie Wydawców dla Ja-
sienicy za "Polskę Jagiellonów", rozwiązanie przez RSW Prasę umowy
o książkę z Wańkowiczem. Najwięcej mówił (a nawet ględził) Melo.
Antoni tryumfował i dowcipkował. Jasienica i Anna milczeli. Melo za-
strzegał uprzejmie, żebym w "tej rozmowie" nie była zbyt twarda, prze-
ciwnie, trzeba mówić pojednawczo, że chcieliśmy przez nasze wystą-
pienie pomóc Polsce Ludowej, że chcemy zacząć nowe dwudziestolecie
od porozumienia etc. Mój Boże, ja nawet nie wiem, czy "ta rozmowa"
w ogóle się odbędzie i gdzie ta moja twardość w czymkolwiek. Zanadto
ustępuję wszystkim i wszystkiemu z drogi.
  Najlepsze z tego wszystkiego było Mela białoruskie: "I ja nie ja,
i chata nie moja".
  Tak właśnie we wszystkim wygląda "Polska Rzeczpospolita Ludo-
wa" - kompletna dezinformacja albo głuche milczenie o wszystkim, co
obchodzi naród.
  A potem, kiedy już wyjeżdżali, przedstawiłam Wańkowiczowi Melę
i to była scena do zapisania na taśmie, kiedy się na chwilę rozgadali
o swoich stronach rodzinnych, a Melo przeszedł na tamtejszą gwarę, ja-
ką mówi Mela.
  We czwartek rano zadzwonił Iwaszkiewicz, czy może do mnie pod-
jechać. [...] Przyjechał tegoż dnia o czwartej, by mi oznajmić, że Prezy-
dium Zarządu ZLP będzie miało w poniedziałek rozmowę z Władysła-
wem Gomułką. - "I ty zapewne będziesz z nim rozmawiać" - dorzucił.
Zreferował, co ma zamiar wysunąć w tej oficjalnej rozmowie #akbym
była jakąś instancj ą). [. . .)
  Kiedy coś napomykał o rzekomych "przyjaciołach i nieprzyjacio-
łach" - powiedziałam na pożegnanie: "Ty nie masz przyjaciół albo nie-
przyjaciół, tylko członków Zarządu, którego jesteś prezesem. I o tym
musisz pamiętać". Z tym rozstaliśmy się. Dziwna wizyta.

276

  W dwie godziny po jego odjeździe pojawiła się Anna sama. Tula wy-
biera się na jakąś wycieczkę. Dopiero wtedy dowiedziałam się, co zna-
czył Odojewski. Terlecki z Odojewskim zjawili się u niej, by powie-
dzieć, że o rozmowę moją z Gomułką zabiegają jacyś dwaj sekretarze
Gomułki wysuwając projekt przyjazdu Gomułki do Komorowa. Stare-























wicz ich ubiegł, działa "konkurencyjnie" czy na własną rękę. Byli wia-
domością o jego telefonie zaskoczeni. A więc jakiejś rozgrywki "w ło-
nie władzy".

  1 A r t u r S t a r e w i c z (ur. 1917), działacz polityczny. Od młodości w ZMS
i ZNMS "Życie", trzykrotnie przed wojną aresztowany. Studiował na UW i Wolnej
Wszechnicy; w 1.1938-39 we Francji. Podczas wojny w ZSRR ukończył wyższe studia
techniczne i pracował jako inżynier chemik. Do PPR wstąpił w 1944, od tego czasu peł-
niąc wiele funkcji partyjnych: w komitetach wojewódzkich w Rzeszowie i Krakowie;
zostaje pierwszym sekretarzem KW we Wrocławiu; następnie m.in. w 1. 1956-63 kie-
rownik Biura Prasy KC,1963-71 sekretarz KC, w 1.1971-78 ambasador w Londynie.

  z A. Garlicki we wprowadzeniu do drukowanego przemówienia Dąbrowskiej (l.c.)
podaje bezpośredni dowód osobistego zainteresowania się Gomułką Listem 34" - no-
tatkę Kraśki dla Gomułki z końca kwietnia bądź początku maja 1964. Według niej re-

277

Paweł Jasienica



presje zarządzone były "po wspólnym uzgodnieniu sprawy między Biurem Prasy i Wy-
dziahi Kultury w ustnej rozmowie tow. Olszowskiego z tow. Bidą dnia 26 III 1964. Na
tej podstawie powstał zapis cenzorski nr 45, wstrzymujący wszelkie publikacje 12 spo-
śród 34 (po kilku dniach wycofano sankcje wobec trzech). Ponadto wspomina się o roz-
mowach w tej sprawie z tow. Sokorskim, Korotyńskim i innymi.


  8 V 1964. Piątek
  Imieniny St., przed którymi całe życie uciekał, nie lubiąc swego pa-
trona, aż "poddał się" w czasie okupacji niemieckiej, kiedy wszelka in-
tymność i domowa uroczystość znaczyły - Polska. Po wojnie, gdy tylko
uprzemysłowienie, mass-culture, rozruchy i rurociągi przyjaźni oraz sa-
tyra na Zachód i Amerykę stały się jedynie chrzcielne [?) - zamierający
już zwyczaj obchodzenia imienin wezbrał i rozpowszechnił się tak, że
nawet wielu niewierzących i bezpartyjnych obchodzi wiecznie imieni-
ny. St. zresztą nigdy nie mógł się w ten dzień opędzić od gości.
  Nie mogąc być na Powązkach, przesłałam pieniądze i zlecenie li-
stownie prosząc, żeby na 8 maja wszystko było gotowe. Odtelefonowali
na trzeci dzień zapewniając z niezwykłą uprzejmością, że wszystko zo-
stanie zrobione wedle mego życzenia i na porę. Pierwszy raz doznałam
takiej grzeczności ze strony kancelarii Cmentarza Powązkowskiego. Za-
wsze byli oschli, zdawkowi i raczej mało grzeczni. Zmianę tonu przypi-
suję, niestety, huczkowi zrobionemu w "Wolnej Europie" w związku
z moim (choć był jednym z wielu) podpisem w liście do Premiera.
  W zawiłej obecnie sytuacji powtarzam często słowa Epikteta z
"Dziennika" Pepysa: "Niektóre rzeczy są w naszej mocy, inne zaś-
nie".


  9 V 1964. Sobota
  Na Zjeździe Pisarzy Zachodniej i Północnej Polski Kliszko wygłosił
ohydną mowę pomawiając sygnatariuszy listu do Premiera o "nieczyste
intencje"' itp.
  W czyim interesie jest to paskudne jątrzenie sprawy? Ciągle grają tu
rolę tajemnicze czynniki partii. Komuś zależy na tym, żeby poróżnić
między sobą pisarzy, żeby wywołać chaos i zamęt.

  ' W przemówieniu na VII Zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych Zenon
Kliszko mówił o sprawie "Listu 34":
  "Tym dwóm czy trzem organizatorom sprawy listu nie chodziło o przedyskutowanie

tych czy innych postulatów. Im chodziło o demonstrację, do której, nadużywając ich za-
ufania i dobrej woli, wciągnęli kilkudziesięciu pisarzy i naukowców.
  Tych kilku inicjatorów akcji, powodowanych niezbyt czystymi intencjami i zawie-
dzionymi ambicjami, kierowało list w istocie rzeczy nie do władz państwowych nasze-
go kraju, lecz do ośrodków zagranicznych, przy czym drogę do nich znaleźli wcześniej
aniżeli do oficjalnego adresata". "Życie Warszawy" 1964, nr 112.
  W komentarzu warszawskiej "Kultury" (1964, nr 20) ostatnie zdanie od słów "przy
czym. . ." pominięto.


  13 V I 964. Środa
  Bardzo intensywny, za intensywny dzień. Rano pani Ostrowska
  z Mielca. Małe tragedie wielkiej prowincji. Przyjechała z córeczką zna-
# jomej do Instytutu Chirurgii Kostnej prof. Grucy. Dziewczynce krzywi
# się kręgosłup. Wyznaczono jej przyjęcie... na grudzień, mówiąc: "Pro-
I szę pani, tutaj czekają po cztery lata". Znów cienie i blaski państwo-
# wych monopolów w każdej dziedzinie. Bez wątpienia miliony takich
  co się nie leczyli, są leczeni. Ale potrzeby rosną - obsługa nie wystar-
  cza. Myślę, że nawet ubodzy rodzice daliby nie wiem co, żeby ich
  dziecko nie miało krzywego kręgosłupa. [...]
i Zadzwonił umówiony telefonicznie prof. Folejewski z Wisconsin





















278 279

Zbigniew Folejewski,1959



University'. Krótka i drobna twarzyczka, bladawa, sympatyczna. Siwa
czupryna. Nieskazitelnie schludny, czysty. Wilnianin. Jest w Ameryce
od 1934 r. [sic!). Wraca z Krakowa. Zachwycony pięknem uroczysto-
ści, gorącym przyjęciem pochodu przez tłumy, zamożnością i zelektry-
fikowaniem wsi oglądanych po drodze. Przytakuję. Prof. Zbigniew Fo-
lejewski pisał o mnie w periodyku "Books Abroad" szkic, który mnie
zastanowił, a tym bardziej to, co mówił dzisiaj. Nie godzi się z krytyka-
mi wiążącymi mnie z tradycją XIX w. Nazywa moją twórczość "re-
alizm unowocześniony". Mówi o zastosowaniu dwu różnych technik w
budowie głównych postaci. Biografia i cały dramat życia Barbary zary-
sowany jest w pierwszych rozdziałach. Bogumił wchodzi do powieści
jako postać manifestująca się tylko swoim zachowaniem. O jego we-
wnętrznych i zewnętrznych dziejach do czasu pojawienia się - dowia-
dujemy się stopniowo aż niemal do dniajego śmierci. "Otóż takiej tech-
niki przedstawiania postaci nie użyłby żaden realista XIX ani nawet po-
czątków XX wieku". (Nie wiem, czy to jest ścisłe: wszystkie techniki
już były w XIX wieku. Mnie się zdaje, że mojej "nowoczesności" jesz-
cze nikt nie odkrył).

  # Z b i g n i e w F o 1 e j e w s k i (ur. I 910), poeta, historyk literatury, językoznaw-
ca. Studiował polonistykę i historię na USB w Wilnie. Debiutował w 1930 na łamach
prasy jako prozaik. Przez wiele lat był lektorem: wpierw w Charbinie, 1937-47 w
Sztokholmie,1947-51 w Uppsali, uzyskując równocześnie habilitację. W 1950-51 kon-
tynuował studia lingwistyczne w Londynie i Paryżu. W I.1951-65 profesor slawistyki, a
od 1960 kierownik wydziahi slawistyki na uniwersytecie stanu Wisconsin (USA), wy-
kładał też na innych uniwersytetach. W 1967 przeniósł się do Kanady na uniwersytet w
Vancouver; przewodniczył kanadyjskiemu Komitetowi Slawistów. W 1973 otrzymał
doktorat h.c. UW. Wydał m.in. wiersze Dom w Gorcach, 1937; prace naukowe: La
fonction des elements dialectaux dans les oeuvres lltteraires, 1949, Studies in Modern
Slavic Poetry, 1955, Maria Dąbrowska, 1967, Futurism and its Place in Modern Po-
etry,1980, ponadto wiele studiów, tekstów encyklopedycznych i opracowań.
  Na temat stosunku do Dąbrowskiej w liście do mnie 8 V 1984 pisał: "Moja znajo-
mość z nią, a raczej z jej utworami, datuje się od lat szkolnych. W domu Orkana (który
był drugim mężem mojej matki) i gdzie spędzałem wszystkie lata, spotykając tam jako
chłopiec naszych wielkich: Reymonta, Żeromskiego, Staffa, Kasprowicza, były nowele
Dąbrowskiej i dyskusje o nich, zwłaszcza o Ludziach stamtąd, interesujących autora
Komorników. Gdy zaczęły się ukazywać Noce i dnle, mieliśmy gorące dyskusje w Kole
Polonistów na uniwersytecie w Wilnie. Nasi awangardyści krzywili się nieco, ale ja
akurat byłem w kręgu kronik rodzinnych T. Manna, Galsworthy'ego, Tołstoja i in. i
epickość Nocy i dni odczuwałem właśnie w tych wymiarach (potem - w Szwecji - zro-
zumiałem pokrewieństwa z sagami skandynawskimi: S. Undset, S. Lagerl#f, J. P. Ja-
cobsen). Właśnie w Szwecji zrodziła się pierwsza myśl o potrzebie pisania o Dąbro-
wskiej na Zachodzie".

  Poza książką o Dąbrowskiej w seru literatury światowej Twayne'a (tom XVI) napi-
sał: M. Dąbrowska's Place in European Literature ("Books Abroad", Winter 1964),
M. Dąbrowska i russkaja literatura (kwart. "Nowyj Żurnał", NY,1967), referat na sesji
UNESCO w Warszawie Dąbrowska i jej prawda o człowieku, 1972, i in. Jak wspo-
mniałem, w 1958 był referentemjej kandydatury do Nagrody Nobla.


  14 V 1964. Czwartek
  Ogłoszono list-protest przeciwko "Wolnej Europie". Zaprasza do te-
go błagalnie Egzekutywa POP przy ZLP'. List, co podobnie jak list pro-
fesorów do "Timesa"2, rozdmucha na nowo kampanię przeciwpolską.

  i W związku z rezonansem "Listu 34" za granicą POP PZPR literatów rozesłała do
  członków ZLP apel o podpisywane oświadczenia protestującego przeciw "uprawianej
  na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni ##Wolnej Europy## zor-
  ganizowanej kampanii oczerniającej Polskę Ludową". Tekst Protestu..., podpisany
t przez ponad 150 literatów, opublikowało "Życie Warszawy" 1964, nr 113. Dalsze listy
  podpisów (w sumie ponad 600) przynosiła prasa.
  z W tymże numerze "Życia Warszawy" ukazał się List do redaktora " Times 'a ", wy-
  stosowany przez część sygnatariuszy "Listu 34" (wkrótce zamieszczony w londyńskiej
  gazecie). W liście, będącym reakcją na korespondencję "Times'a" z Warszawy oraz
  oświadczenie 21 brytyjskich intelektualistów, pisano m.in.: "Ubolewamy nad tym, iż
  sprawa ta dała okazję do zorganizowania kampanii przeciw naszemu krajowi opartej na
  nieprawdziwych informacjach, ukazujących się zwłaszcza w prasie zachodnioniemiec-
  kiej oraz głoszonych przez radio ##Wolna Europa##". Stwierdzamy, że nie jest nam wia-
  domo, aby którakolwiek z osób, które podpisały list do Premiera, była obecnie pozba-
  wiona prawa wykładania czy publikowania swych książek". List podpisali profesoro-
  wie: A. Gieysztor, K Górski, L. Infeld, K. Kumaniecki, J. Krzyżanowski, E. Lipiński, J.
  Szczepański, W. Sierpiński, Wł. Tatarkiewicz, K. Wyka.


  18 V 1964. Niedziela
  Dzień schodzi na niczym prócz smutku. O wpół do 9 wieczorem
  oglądam "Klarę i Angelikę" w Teatrze Telewizji'. Szok. Nic z wizji
' przedstawionej mi przez Kanickiego2 w styczniu, którą zaaprobowałam.
  Wszyscy wielcy aktorzy odmówili grać, o czym zawiadomiono mnie na
  tydzień przed widowiskiem. Przypadkowy, b. zły zespół, Jaroszewska3,
  prowincjonalna, ponura twarz bez uśmiechu. Jeden tylko "Leon" Jawor-
  ski' grał jak aktor z prawdziwego zdarzenia, zresztą epizod dopisany
  przez Terleckiego. - Przepadły wątki metaforyczne [?], dramat jubileu-
. szu - Tytus-Pachulska.
  Wszystko było nędznie prowincjonalne, naturalistyczne, głęboko
  prowincjonalne. Sceny z reporterami, które miały być całe na fleszach i

280 281



ukazujących się kreacjach [?) - zwykłe, bez tempa, żadne. Słowem, po-
niosłam klęskę i nie z winy tekstu, który jest raczej samograjem dla TV.
Zawiedli adaptator, reżyser, aktorzy, dekoracje, "dokrętki" - wszystko.
  Głęboko rozgoryczona, długo w noc nie śpię. Liczyłam na to przed-
stawienie jak na jedyną pociechę wśród osaczających mnie mroków i
trosk.

  # Adaptacja opowiadania Dąbrowskiej, dokonana przez W. Terleckiego i wystawio-
na przez I. Kanickiego w warszawskim Teatrze Telewizji. Główne role: Zofia Jarosze-
wska, Maria Klejdysz, Stanisław Jaworski.
  2 I r e n e u s z K a n i c k i (1929-1982), aktor, reżyser, dyrektor teatrów. De-
biutował na początku lat pięćdziesiątych, grał m.in. w Kaliszu i Poznaniu. W 1.1964-71
był dyrektorem teatrów warszawskich: Klasycznego, "Rozmaitości", "Widziadła". Jako
reżyser odniósł największy sukces montażem piosenek partyzanckich Dziś do ciebie
przyjść nie mogę (ok. 800 przedstawień w Warszawie i za granicą). Zmarł tragicznie.
  3 Z o f i a J a r o s z e w s k a (1902-1985), wybitna aktorka. Ukończyła Oddział
Dramatyczny przy Konserwatorium Warszawskim. W I. 1922-39 występowała w te-
atrach warszawskich, wileńskich i krakowskich. Po wojnie również związana z Teatrem
im. Słowackiego w Krakowie; prócz 1. 1954-61, kiedy grała w Starym Teatrze. Główne
role: Pani Soerensen w prapremierze Niemców, Lubow Jarowaja w sztuce Treniewa,
Raniewska w Wiśniowym sadzie, George Sand w I,ecie w Nohant, Siostra Angelika w
Port Royal, Julia w Cocktail-party.
  A. Braun w felietonie telewizyjnym w "Życiu Warszawy" był zgoła przeciwnego niż
autorka zdania na temat gry Z. Jaroszewskiej w Klarze i Angelice twierdząc, że "jej kre-
acja nie da się już oderwać od tego utworu".
  4 S t a n i s ł a w J a w o r s k i (1895-1970), ceniony aktor charakterystyczny z Te-
atru Dramatycznego w Warszawie. Przez lata występował jako Klemens Kolasiński w
powieści radiowej Matysiakowie.


  20 V 1964. Środa
  Którejś nocy miałam sen. Było powstanie na polanie leśnej, dokoła
szklane ściany. Biegaliśmy, tłumy, całkiem bez broni. Walczyliśmy tyl-
ko tym ruchem. Ja usiłowałam powstrzymać to szaleństwo. Był tam
i H., miotał się o lasce na jednej nodze, tę chorą unosząc w powietrzu.
Wołałam: "Przestańcie. Nie mamy broni! Wybiją nas. Patrzcie na har-
maty!" Ze wszystkich stron biły działa o paszczach olbrzymichjak kra-
tery. Biły z hukiem, nie thzkły szklanych ścian, ale ludzie padali poko-
tem.
  Zbudziłam się strasznie zmęczona - nigdy zresztą nie budzę się wy-
poczęta.
  Wiadomość o egzaminach maturalnych. Tematy z literatury polskiej:


282

1) Jaką wartość dla współczesnego czytelnika ma postępowa myśl dzieł
pisarzy polskiego Oświecenia. 2) Realizacja ideałów Stefana Żerom-
skiego w osiągnięciach dwudziestu lat Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
wej. 3) Jak kształtują się postawy społeczne i moralne bohaterów litera-
tury Polski Ludowej (na przykładzie wybranych autorów).
  Oczywiście większość wybrała temat drugi (Żeromski), ale nie o to
idzie. - Tylko że to nie są tematy literackie! To są tematy społeczno-po-
lityczne, których młodzież ma zadość w innych przedmiotach, jak na-
uka o współczesnej Polsce, historia itp. Jak młodzież, której daje się ta-
kie tematy, może kształcić w sobie smak artystyczny, jak ma w ogóle i
skąd wiedzieć, co to jest w ogóle literatura? Odpowiedzi mogą być tyl-
ko sztampą i drętwą mową. [...]


  Noc na 21 V 1964
  Przed 20 laty rzekła owa Istota: "Zawładnę resztą twojego życia tak,
że nie będziesz mogła tchnąć". I zawładnęła, lecz sama spłonęła prze-
stawszy być sobą jak smok, co pożarł barana wypchanego siarką. Bo ja
nim byłam na wszelkie zło, choć nie wiedziałam o tym.
  Wszystko, co myślę, piszę, jest bez znaczenia, skoro nie mogę tego
powierzyć nikomu i nic z tego nikomu.
  O, Marksie, Marksie, przyjdź i pogrom tych, co cię tak spustoszyli,
zmniejszyli robiąc z twojej teorii mit i religię, z twoich, pożal się Boże,
realizatorów - bożków.
  W pochodzie majowym Warszawa zaportretowana Gomułką - Beo-
grad - Titem. Chruszczowa kult jednostki na miejsce kultu Stalina.
  Cóż warta jest teoria, której nie dają się zmieniać. Cóż warta jest jej
zmumifikowana obecność, gdy świat rozwija się poza nią, wchłonąwszy
jej płodność w siebie. Tylko świat socjalistyczny (oby) jej nie wchłonął,
ale ją skazał na więzienie, na loch i katorgę myśli. Może zatryumfować
imperializm Rosji, ale nie jej skłamany socjalizm, który jest martwy.
Pozostaną nam pzzestrzenie kosmiczne. [Dalszy ciąg niezrozumiały].
  Każde moje słowo jest niecenzuralne - choć każdym chcę pomóc
światu.
  Ale chcąc wyjść w świat, działać w nim, trzeba by zacząć od popeł-
niania zbrodni - od przepędzenia faryzeuszy i oszustów. Czy świat mo-
że się posuwać naprzód, w głąb, wzwyż bez zbrodni?
  Wiedzieli to już anachoreci średniowieczni - usuwając się od świata.
283
Wiedzieli, że bez zbawienia jednostki nie ma zbawienia społeczno-
ści, która jest abstrakcją. I że świat - społeczność, a raczej stado - nigdy
nie pozwoli na zbawienie jednostki. Zawsze ją zniszczy.
  Gracia Kerenyi mówiła o kieszonkowych magnetofonach japońskich
tranzystorowych, na których można zapisywać, mówiąc je - nocne my-
śli.


  2I V1964. Czwartek
  Przeczytałam "Burzę" Szekspira - dwa razy. Jakaż to posępna "sie-
lanka". Dlaczego mówią przez wieki o filozoficznej pogodzie tej kome-
dii? Wszyscy w niej siebie warci - potencjalni mordercy.
  Antonio wydarł księstwo Prosperowi. Prospero mu je odbiera z po-
mocą magu i jest wspaniałomyślny, jak bywają tyrani. W tym "świetle"
inaczej wychodzi Kaliban. On też uważa, że Prospero wydarł mu wy-
spę, a Prospero znęca się nad nim niemal jak gestapowiec - i ma dla
niego pogardę niemal taką samą jak wszyscy prześladowcy do prześla-
dowanych. I nie darmo Prospero mówi: "Ja z jednej z nimi ulepiony gli-
ny, jak oni ludzkich świadom namiętności". Nie darmo mówi w epilo-
gu: "Jak sami chcecie grzechów odmienienia, tak mi przebaczcie moje
przewinienia". Jak płytko i fałszywie mówi się o tym utworze "utopia
idylliczna o życiu panującym nad naturą tylko". Prosper panuje z pasją
nad Kalibanem w taki sposób, że nasuwa się myśl o dalekim prekursor-
stwie "Jądra ciemności".
  "Burza" wcale nie jest pogodna, dzieje się tam mnóstwo okropnych
rzeczy, a filozofia Prospera jest raczej pesymistyczna. Jest to wywołany
czarnoksięskimi sposobami sen o szlachetnej zemście, ale sen minie i
wszystko wróci do realnej nienawiści Kalibana, pogody Prospera, tra-
ktującego nawet ukochaną córkę jak niewolnicę, operującego wobec
wszystkich groźbami represji, a wobec Kalibana stosującego je nawet w
magicznych torturach. Antonio będzie nadal marzył o zgładzeniu Alon-
sa, Kaliban o zgładzeniu Prospera, a minie sen niewinnej miłości Mi-
randy i Ferdynanda, Prospero powie wręcz:

Jasne pałace, i wieże w chmur wieńcu,
Święte kościoły, wielka ziemi kula,
Tak wszystko kiedyś na nic się rozpłynie,
Jednego pyłku na ślad nie zostawi,
Jak moich duchów powietrzne zjawisko.

284

Sen i my z jednych złożeni pierwiastków,
Żywot nasz krótki w senjest owinięty...l

  A kiedy w epilogu wyrzeka się operowania "snem", to mówi: "I roz-
pacz tylko czeka na mnie wszędzie".
  Ariel też nie jest szczęśliwym duszkiem poetyckim - lecz "duchem-
-wyrobnikiem" spełniającym rozkazy Prospera jako daninę za uwolnie-
nie z "uwięzienia w sosnę" na 12 lat przez matkę Kalibana - czarowni-
cę. Jedynym przedstawicielem "szczęśliwej utopii" jest stary radca
dworu, zacny pijak #edyny dobry) Gonzalo, kiedy roi: "Wszystko bym
w mojej rzeczypospolitej na wspak urządził" etc. Roztacza obraz ponie-
kąd "komunistycznego raju", "nieznanego ludu".
  Jestem w dalszym ciągu wewnętrznie sparaliżowana. Utraciłam to,
co było moją siłą - swobodę bycia sobą.
  Podbechtałam Melę, żeby sprzątnęła piwnice i wysadziła do ogrodu
pelargonie. [...] Mam podejrzenie, że tylko takie bezpośrednie widome
przedsięwzięcia mogłyby mi jeszcze sprawiać przyjemność.


  1 Przekład Leona Ulricha w: W. Szekspir - Dzieła dramatyczne,1964, Komedie, t. I,
s. 217.



  29 V 1964. Piątek
  Znudziło mi się pisanie. Po raz nie wiem już który nudzi mnie i ten
  dziennik. Doszłam do wniosku, że wrocławska maszynka wypowiada
  już służbę [...]. Kupiłam więc kosę za... 150 złotych! Mela tryumfuje
# z racji tego powrotu do dawności, która okazała się praktyczniejsza
  (Mela nigdy nie chciała tknąć maszynki - nie cierpiała#jej). A mnie
  przeszkadza jej hałas - kosa tnie cicho. Koniec końców jednak wskutek
  upadku sił uzależniam się coraz bardziej od Kalibana.
i Wszyscy powtarzają absurdalną plotkę, że Gomułka z Gomułkową
  byli u mnie w Komorowie. Kiedy zaprzeczam tej oczywistej niepraw-
, dzie, patrzą na mnie z niedowierzaniem. Jastrunowie też się sami wczo-
  raj telefonicznie zaprosili. Teraz wszyscy ciągle chcą się z kimś wi-
  dzieć. Każdy myśli, że ma coś do powiedzenia, lub czeka, że od kogoś
  usłyszy zbawcze słowo. A co można powiedzieć albo usłyszeć wobec
  monstrualnych głupstw popełnianych przez partię, czego nie można po-
# wiedzieć, bo się ją podżegnie do jeszcze większych głupstw.


285



  2 VI 1964. Wtorek
  Umarł Nehru'. Trzech zdarzyło się w naszej epoce wielkich ludzi
niosących światu nadzieję - wszyscy odeszli: Jan XXIII za późno wy-
brany; Jan Kennedy, zabity w sile męskiej młodości; Nehru, przed-






.# ##%












, #!v.




















Jawaharlal Nehru z córką Indirą


wcześnie zmarł. Być może świat ten śmierdzący kłamstwem i zepsu-
ciem nie był ich wart. Został Chruszczow - fałszywy anioł pokoju.
  Panowie z "Listu 34" chcą2, żebym ja na zebraniu Warszawskiego
Oddziału przedstawiła tę sprawę. Sama myśl o tym pogrążyła mnie w
osłupienie i pogorszyła mój stan f#izyczny tak, że wczoraj cały niemal
dzień przeleżałam. Zebrałam resztki sił, żeby uporządkować materiały

286

dotyczące sprawy, co niepotrzebnie zatruła mi, sparaliżowała przeszło
dwa miesiące czasu, ujęła zdrowia i życia, którego tak mało.
  Dziś muszę zacząć pisać. To męka - gdy napiszę dwa listy, jestem
już kompletnie bez sił. Co z tego będzie?

  # J a w a h a r 1 a 1 N e h r u (1889-1964), przywódcapolityczny Indii, długoletni
premier. Ukończył studia przyrodnicze i prawne w Anglu. Od 1915 jako adwokat i
członek partii Indyjskiego Kongresu Narodowego zaangażował się w związku z rozru-
chami chłopskimi w działalność polityczną. Mimo różnic zdań uważał Gandhiego za
swego mistrza i jak on był przeciwnikiem stosowania przemocy. Ok. 10 lat więziony
przez Brytyjczyków. W 1929 po raz pierwszy wybrany przewodniczącym Kongresu,
zdeklarował się jako socjalista. Zajmując niedwuznaczne stanowisko wobec faszyzmu,
żądał równocześnie od Anglii przyznania Indiom wolności. Od odzyskania niepodległo-
ści Indu w 1947 do końca życia premier i minister spraw zagranicznych. W polityce
wewnętrznej zwolennik fabiańskiego socjalizmu i gospodarki planowej, w polityce za-
granicznej - niezaangażowania i współistnienia (skonkretyzował je w odniesieniu do
Azji wespół z Czou En-laiem w deklaracji Pańcza Sila); stał się autorytetem w skali
światowej.




! 14 VI 1964. Niedziela
  Znowu zamiast dziennika pamiętnik.
# Według mojej koncepcji to nie powinno być krótkie oświadczenie,
  które nabrałoby charakteru jakiejś manifestacji, ale możliwie obiektyw-
  ne, trzeźwe i spokojne przedstawienie historii "Listu 34" i reakcji na ten
  list. Niestety, wyszło to zbyt obszernie, bo sama materia dokumentarna
. jest ogromna, a wydaje mi się, że niepodobna jej pominąć. Pewno to
  wszystko źle zrobiłam, a pewna byłam, że źle będzie przyjęte, gdyż
  więk-szość podpisała kontrlist sześciuset, a tym samym, aby usprawied-
  liwić ten krok musi być przeciw nam. Ja też zresztą jestem częściowo
  przeciw nam, bo towarzystwo Cat-Mackiewicza jest rzeczą okropną i
! bardzo utrudnia sytuację. Nigdy nie poszłabym z nim do żadnej walki i
  bardzo mi jest niedogodne, że on figuruje na "Liście 34". Ale uwikła-
# łam się już w tę sytuację i muszę zachować wobec niej lojalność do
  końca. Kto wlepił tam tego Mackiewicza, nie mam pojęcia.
  Nie mówiąc o tym, że to mój osobisty wróg i był nim zawsze od cza-
  sów "Rozdroża" - zniesławił mnie wtedy nie mniej jak ci, co nas dziś
  zniesławiają. Ale trudno. We wtorek 9 czerwca - Zawieyski i Anna
  przyjechali do mnie na obiad. Miałam 5 stron rękopisu już zrobionych
  na czysto. Przeczytałam im, pytając, czy to jest do czegoś podobne. Ku

' 287



mojemu zdziwieniu zaaprobowali w pełni, nawet zachwycili się. [...)
Potem aż do środy do 1 w nocy pisałam resztę. Miałam za mało czasu,
żeby tojeszcze skrócić ijeszcze spokojniej ułożyć.
  Cały ten tydzień miałam okropne noce prawie nie spane, z tachikar-
dią, z atakami wysokiego ciśnienia. Często myślałam, że to już ostatnia






























noc, i prawie chciałam umrzeć, zanim przyjdzie ta chwila, której się ba-
łam strasznie, bo już myślałam, że nigdy nie będę musiała występować
publicznie, zwłaszcza w tak trudnej, tak poplątanej sprawie.
  Ale nie umarłam i w miarę męczenia się jakby mi sił przybywało.
  Zapomniałam dodać, że we środę część sygnatariuszy Listu była u
Anny - stanęło na tym, że nikt już po mnie głosu nie będzie zabierał,

żeby nie jątrzyć sprawy. Słonimski na szczęście wyjeżdżał do Sopot, ale
okazało się potem, że i moje przedstawienie sprawy było jątrzące.


  IS VI 1964. Poniedziałek
  Dzisiaj dopiero kończę te "wspomnienia z teraźniejszości"'..
  Więc czytałamz starając się tak jakby mówić, bo moje teksty umiem
zawsze niemal na pamięć. Zrazu siedziałam, ale już po kilku zdaniach
zobaczyłam, że siedząc trudniej głos wydobywać, a i tak mnie zawodził.
Mój Boże, gdzie mój świetny głos, którym zawsze mogłam bez wysiłku
mówić w największej, najmniej akustycznej sali.
  Czytając namyślałam się, co opuszczać [...]. Ale sala, dotąd hałaśliwa
i niesforna, tak cicho bez szmeru słuchała, że niejako samotokiem prze-
czytałam wszystko z opuszczeniem jednego tylko ustępu. Parę razy
przerywały mi oklaski, co mnie czegoś nie cieszyło, a raczej żenowało.
Kiedy skończyłam, były długie i wielkie oklaski. Potem dowiedziałam
się, że sala wstała, ja tego nie zauważyłam, czułam się mało przytom-
nie, już żałowałam, że w ogóle było to przemówienie, że nie powiedzia-
łam więcej tzw. "ciepłych słów", a tylko na zakończenie, że nie opuści-
łam więcej. Ostateczną zgrozę wywołało we mnie, gdy zabrał głos Mac-
kiewicz. Zobowiązał się i przyrzekł, że nie będzie mówił. Wychwalił
pod niebiosy, o Boże, strzeż nas od "sprzymierzeńców". Wolę tysiąc ra-
zy przeciwników. Zapomniałam dodać, że pierwszy po mnie przema-
wiał Putrament. Mówił b. dobrze, lojalnie, nie można mu ani słowa za-
rzucić.
  Potem zabrał głos Iwaszkiewicz. To jest niestety, "szatan sentymen-
talny". Strasznie się litował nad sobą i wypraszał sobie brak szacunku
dla jego trudów. Dawał do zrozumienia, że nie mamy prawa nic kryty-
kować, skoro - tu wymienił kilka nazwisk naszych - nie przychodzili-
śmy na zebrania Zarządu, a potem zrzekaliśmy się w nich udziału. Tu
padło to insynuacyjne i prawie donosicielskie zdanie: "O, patrzcie, jak
się zrzekali kandydować, żeby nie jechać do Lublina". Powiedział
m.in.: "Nie to mnie zabolało, że pani Dąbrowska źle o mnie mówiła, je-
stem do tego przyzwyczajony" - chociaż ja nigdy przedtem źle o nim
nie mówiłam, najwyżej z Anną charakteryzowałyśmy jego szatańską,
ale zawiłą i być może b. nieszczęśliwą psychikę [...].
  Właściwie powinnam była wyjść, kiedy zaczął mówić Mackiewicz,
któremu przerywano najbardziej wrogimi okrzykami. Ale zrobiło mi się
jakoś bardzo słabo, bałam się, że mnie nogi nie wyniosą.


2gg #9 - nz;e##;w, # 4 289

U Dąbrowskiej w Komorowie. Stoją od lewej: P. Jasienica, A. Kowalska i M. Wańko-
wicz. Fot. M. Wańkowicz



  Dopiero kiedy Koźniewski wleciał na mównicę i zaczął wołać: "Ja
widziałem, kto klaskał i wstawał po przemówieniu pani Dąbrowskiej, ja
nie klaskałem i nie wstawałem, ale ja widziałem. Klaskali i wstawali ci,
co prywatnie wypowiadali się przeciw ##Listowi 34"" - tak mi się przy-
pomniały identyczne delatorskie przemówienia z najgorszych czasów
stalinowskich, że znalazłam siłę, żeby wyjść. Anna wyszła ze mną za-
niepokojona, czy nie dostanę ataku wysokiego ciśnienia.
  Ale nie, siły mi dopisały.
  Muszę jeszcze dodać, że Iwaszkiewicz dostał taką samą owację jak
ja3.
  Psychicznie czuję się fatalnie. Z okropnym dyzgustem do siebie i
wszystkiego, co robię, do tej przeklętej "Wolnej Europy", do wszy-
stkich moich "współsygnatariuszy", do życia i do śmierci.
  Ten stan ducha pogłębia jeszcze czytanie dramatów czy kronik histo-
rycznych Szekspira. Nic tak dobrze nie uświadamia, że świat władzy
jest i musi być zbrodniczy. To najczarniejsza literatura ze wszystkich za
taką okrzyczanych. A jednak teatr i publiczność czasów Elżbietańskich
znosiły to.

  1 Określenie K. Brandysa, podtytuł kilku jego książek.
  z Dąbrowska wspomina swoje przemówienie na walnym zebraniu Oddziału Warsza-
wskiego ZLP w dniu 12 VI 1964 (wybory delegatów na zjazd w Lublinie). W dyskusji
Dąbrowska zabrała głos i przedstawiła - po publicznych oskarżeniach Z. Kliszki - spra-
wę "Listu 34" i konfliktu wokół niego. Był to ostatni w życiu występ pisarki. Tekst
przemówienia opublikowany został dopiero po 30 latach w: "Polityka" 1994, nr 10; do
druku podał i opatrzył wstępem A. Garlicki.
  3 W swym obszernym przemówieniu Dąbrowska przedstawiła treść, przebieg i kuli-
sy sprawy listu, a także - choć zaznaczyła, iż przemawia z upoważnienia kolegów-
swoje własne stanowisko. Dąbrowska zaprotestowała przeciw piętnowaniu anonimo-
wych organizatorów listu (,.jeśli nasze władze to wiedzą - mówiła - niech jawnie, głoś-
no powiedzą, kto to zrobił, i niech przedstawią dowody"). Uznała, że podstawę i argu-
mentację listu stanowiło plenum ZLP z 17-18 I 1964. Dałoby się uniknąć -jej zdaniem
- rozgłosu zagranicznego, gdyby sprawę traktowano jawnie. Zaatakowała wywiad pre-
zesa J. Iwaszkiewicza w "Życiu Warszawy" (1964, nr 119), który "nie skorzystał z
szansy, by uśmierzyć powstały zamęt". Podtrzymując meritum zarzutów w "Liście 34" i
swój podpis, ubolewała nad nieporozumieniami i wyraziła nadzieję, że "zakończymy
mniej kłótliwie to polskie drugie trudne dwudziestolecie". Prosiła także o zniesienie
wszelkich represji i dyskryminacji.
  Prócz rzeczowych polemik, zarówno J. Iwaszkiewicza (który uznał, iż Dąbrowska
nie docenia jego trudów w działalności związkowej) i J. Putramenta (który mówił
o skomplikowanej sytuacji władzy popaździernikowej), zebranie stało się areną wieco-
wych spięć podczas przemówień Cata-Mackiewicza i J. Grzędzińskiego.

  16 VI 1964. Wtorek
  Teraz powinnam na nic się nie oglądając zrobić coś z moją nie-
szczęsną powieścią. Ale na to potrzeba spokoju ducha, a ja spostrzegam
ze wstydem, że się boję. Boję się dnia i nocy, jakbym się spodziewała
czasów wielkiego terroru. Boję się rewizji, nawet aresztowania. Czemuż
by nie miały nastać Szekspirowskie czasy owych Henryków i Ryszar-
dów, kiedy co chwila rozlegało się owo użyte potem w "Alicji w krainie
czarów": - "Precz z jego głową" ("Off with his head"). Jak w drama-
tach historycznych Szekspira bezwzględnie i straszliwie pokazana
względność wszystkich intencji, uczynków.
  Boję się, podle się boję, jak zwierzę, co się wychyliło z dziupli na
świat, pełny czyhających okrutnych sił. A to jest stan niedobry, ściąga-
jący burzę.


  19 VI 1964. Piątek
  Z sprawozdań IV Zjazdul. Wszyscy niemal mówcy od Gomułki po-
cząwszy mówili o Chinach. Gomułka scharakteryzował nawet całą tę
sprawę świetnie i wypowiedział kilka b. dorzecznych zdań, pod którymi
każdy się może podpisać. Np.: "Prawda życia jest zawsze głębsza, mą-
drzejsza i bardziej wielostronna od teoru dnia wczorajszego". Albo:
"Nic nie przemawia za tym, aby w naszej epoce przejścia od kapitali-
zmu do socjalizmu życie musiało zawsze stosować się do powtarzanego
przez KPCh schematu, że ##gwałtowna rewolucja proletariatu i dyktatura
proletariatu#, jest niezbędnym i koniecznym warunkiem marszu ku so-
cjalizmowi". Albo: "Jest wysoce prawdopodobne, zwłaszcza w wielu
krajach nowo wyzwolonych, których przywódcy początkowo nie sta-
wiali przed rewolucją narodową socjalistycznych celów, że samo życie
pchać będzie siły patriotyczne do zespalania odrodzenia narodowego z
przeobrażeniami socjalistycznymi w nowych, nie znanych dotąd for-
mach".
  Dobre też jest sformułowanie kompleksu Chin na punkcie uzyskania
mocarstwowego stanowiska, co Gomułka uważa za straszne, ale do cze-
go, jak słusznie zauważa, nie można dążyć wszystkimi środkami aż do
zniszczenia jedności ruchu komunistycznego. Z jego przemówienia do-
wiedziałam się, że Związek Radziecki odmówił Chinom pomocy przy
rozbudowie ich siły nuklearnej.
  Wprawdzie zrobił to we własnym interesie - Chińczycy mogą, w tym
usposobieniu, w jakim są, zaatakować zarówno Syberię, jak Stany Zjed-
290 291



noczone - ale to było mądre posunięcie. Szkoda, że Ameryka nie bierze
z tego przykładu i [nie] usiłuje wstrzymać Niemcom Zachodnim broń
termojądrową [sic!]. [...] Co mnie zaskoczyło, to, że wszyscy reprezen-
tacyjni mówcy mówili o "Liście 34" w tym samym oskarżającym i
uwłaczającym tonie, jaki ma cała prasowa kampania przeciw niemu.
Megalomanią byłoby przypuszczać, że moje przemówienie mogłoby
coś zmienić. Ale jeszcze raz przekonałam się, jak nic nie może słowo
pisarza, jak dalece należy w tych okolicznościach znilczeć. [...]
  Ciekawe, że najlepszą, jedynie w pełni żywą była część mowy Go-
mułki o Chinach. Jest coś w naturze człowieka, że najlepiej mówi, gdy
krytykuje.
  Czytam kroniki historyczne i tragedie Szekspira. Mimo wszystkie
zbrodnie i "błędy", które zostały popełnione, nasze czasy wydają się ła-
godne i niemal rajskie w porównaniu z tym arcyokrutnym widzeniem
życia i świata, i historii.


  # W dniach 15-20 VI 1964 obradował IV Zjazd PZPR, który głównie zajął się - poza
wyborami władz - oceną mijającego dwudziestolecia, wytyczeniem perspektyw, zmia-
nami w statucie partii. Referat W. Gomułki na IV Zjeździe opublikowały "Nowe Drogi"
1964, nr 7.



  23 VI 1964. Wtorek
  W sobotę po pohidniu przyszedł raptem młody wikary. Jest tutaj rok
i właśnie opuszcza Komorów przenosząc się do Skierniewic. Wikarzy
zmieniają się tak często, że poznaję już chyba czwartego, a paru w ogó-
le nie poznałam. Ten twierdzi, że "ludzie tu jacyś obcy, niedobrzy", a
podobno z naszym proboszczem współżycie nie jest łatwe. Nazywa się
Zdzisław Zdanowicz, jest z Białegostoku. Przyniósł trzy pierwsze tomy
"Nocy i dni" z prośbą o dedykację. Powiedział: - "Podobno jest nowe
wydanie w twardej oprawie, bardzo ładne, ale ja nie wiedziałem i kupi-
łem to". "Tak - mówię - ale tamto jest bardzo drogie, kosztuje 150 zł
a to - 60". "Ach - powiada - kupiłbym i takie drogie". Jedno kupił dla
siebie, dwa dla swoich przyjaciół - księży. Nie wiem, czemu zawdzię-
czam, że księża zaczęli kupować "Noce i dnie". Pewno wywiadowi pra-
sowemu w "Tygodniku Powszechnym".
  Oto minęły najdłuższe dnie. Od jutra czy pojutrza dnia już zaczy-
na ubywać. Pół roku przetoczyło mi się na niczym prócz przykrych pe-
rypetii.

  Czy jeśt możliwe, żebym zrobiła coś jeszcze z tą nieszczęsną powie-
ścią?
  Znowu kładę się spać z poczuciem kompletnej bezużyteczności mo-
jego życia.



























Dwa pośmiertne wydania nie skończonych Przygód. . . : w formie powieściowej i w for-
mie nowelistycznej. Repr. M. Sokołowski


  2 VII 1964. Czwartek
  Zasnęłam wcześnie przy lampie, której bliskość podnosi widać ciś-
nienie, bo zbudziłam się o dwunastej ze straszliwego snu. Wędrowałam
podziemiami wielkiego miasta, niby podziemiami metra paryskiego, ale
pieszo i to była Warszawa. Na każdej stacji zatrzymywała mnie groma-
da urzędników żądając ode mnie takiego mnóstwa dokumentów, za-
świadczeń, wypełniania formularzy - a dokądś bardzo się śpieszyłam-
że w końcu w poczuciu, że tracę ostatnią jakąś wielką szansę życia, za-
częłam przeraźliwie krzyczeć, wołać pomocy, choć jednocześnie wie-
działam, że jestem sama na tym świecie i nikt nigdy już mi w niczym
nie dopomoże. Nie ma już wybawienia z tego kręgu piekieł urzędniczej

292 I 293

, ,. e.



obcości. Zbudziłam się ze strasznym biciem serca, ale bez krzyku (na
szczęście, bo w pokoju Tuli nocuje M-me La Paille'), tylko huk, ucisk
i łoskot tętna w głowie.
  Przeczytałam z przyjemnością Iwaszkiewicza "Księgę moich wspo-
mnień"z, z której, jak się okazuje, pierwotnie znałam tylko fragmenty.
To jest pamiętnikarska autobiografia w autonomicznie skomponowa-
nych rozdziałach, bardzo lirycznych i rzewnych - ładnych w całym zna-
czeniu tego słowa. Zbędne tylko i już na benefis naszych czasów doda-
ne uszczypliwe epitety czy definicje na temat 20-lecia, m.in. Legionów,
Skamandrytów ("światopogląd, którego nie mieli") - i zadziwia często
powtarzane o sobie: "naiwny jak przez całe życie", "moja wrodzona na-
iwność i nieśmiałość". [...] Tak dalece inni jesteśmy w oczach innych
i we własnym widzeniu.W jakim prawdziwi? Być może na granicy tych
dwóch widzeń rozgrywa się nasza prawdziwość.
  Przypisywanie wszystkim snobizmu - niedostrzeganie go u siebie.
Podobnie jak Żeromski spędził całą młodość na korepetycjach i kondy-
cjach, niby przypadkiem w domach hrabiowskich i książęcych. Jak Że-
romski miał kompleks arystokracji - tylko bez kontrkompleksu socjal-
no-czerwonego. [. . .]
  Jedno jest pewne, że ma życie bogate i bujne, i pełne rozmaitości, jak
rzadko kto. Najpiękniejszy jest, naprawdę wzruszający rozdział o jego
zespoleniu z nową ojczyzną, Mazowszem, o Byszewach. I jest na swój
sposób arcyznakomitym pisarzem, co jedno będzie mu na przyszłość
pamiętanym. Na przekór jego do mnie i do Anny antypatii, obie mamy
do niego - mimo wszystko - sympatię i słabość, choć Anna mawia żar-
  "P
tobliwie, że akt z diabłem to on ma".

i Tak nazywano Wacławę Słomkiewicz, gosposię u A. Kowalsluej w Warszawie.
2 Jarosław Iwaszkiewicz - Książka moich wspomnieri,1957.



  4 VII 1964. Sobota
  Kiedy szłam do kolejki w ubiegłą sobotę, zaczepił mnie hydraulik
Płaszyński, który kiedyś z powodu pijaństwa wziąwszy ode mnie 150 zł
zaliczki, nie wykonał umówionej pracy, przepił pieniądze, pojawił się
dopiero po miesiącu i żądał ich na nowo. Trochę się na niego wtedy roz-
gniewałam, a on przez dłuższy czas nie kłaniał mi się przy spotkaniu.
W tym roku zaczął kłaniać się, a teraz wręcz przyłączył się i nuż gadać.
Był w b. ładnej zielonej koszuli, ale tak pijany, że i język, i nogi mu się

plątały. "Tak młodo pan wygląda, że pana nie poznałam" - mówię.
"Mam już te 45 lat i marnie żyję". "Dlaczego? Jest pan przecież hydrau-
likiem, wszyscy mówią, że dobrym, teraz latem tyle się tu buduje, to
chyba pracy panu nie brak". "Nie pracuję teraz jako hydraulik, tylko
przy nórach (czy czymś takim). Za jakie dwa miesiące zacznę znów
pracować jako hydraulik". "A to dlaczego? Co się stało?" A tak, wie pa-
ni, garbate życie, garb mi wyrósł". "Co pan opowiada, prosty pan jest
jak świeca". "Na duszy garb mi wyrósł, duchowo jestem garbaty i tak z
tym garbem żyję". Pytam go o dzieci - ma ich sześcioro, starsze już
kończą szkoły. Coś mówi o tym bełkotliwie, nagle pochyla się i pyta:
"Gniewa się pani jeszcze?" "Wcale się nie gniewam, to pan się na mnie
obraził, a niesłusznie". Gdy mijaliśmy sklepik zwany "U Szymańskiej"
(choć dawna właścicielka Szymańska już nie żyje), nagle pożegnał się
całując mnie w rękę. "Bardzo panią przepraszam, ale ja tu wstąpię i na-
piję się piwa" - a już wódka od niego buchała. "To się nazywa przestał
pić" - pomyślałam, bo słyszałam od wielu, że Płaszyński teraz nie pije.
  Dag przywiózł mi dla mnie przepisane moje przemówienie na dru-
gim Zjeździe ZLP w Łodzi w grudniu 1946. Przeczytałam je nie bez
przerażenia. W ciągu 20 lat "wygłosiłam" więc dwa przemówienia poli-
tyczne (przy czym to łódzkie było mówione - nie czytane) i napisałam
dwa artykuły polityczne - o Froncie Jedności Narodowej w latach I 9401
i o wyborach do Sejmu w 1957 (styczeń). Przemówienia były krytycz-
ne, artykuły apologetyczne w stosunku do nowej rzeczywistości, więc
równanie zamknięte. Ale i tak było o te cztery pozycje za dużo. Po co
się wtrącam w nie swoje rzeczy, na których się nie znam? Wszystkie te
cztery wystąpienia były zrobione pod naciskiem środowiska, żadne z
mojej inicjatywy. Tak więc zawsze ulega się jakiemuś naciskowi.

  1 Pomyłka: Dąbrowska wyraźnie ma na myśli artykuł W trzynastą rocznicę najazdu
z roku I 952 ("Nowa Kultura", nr 36).



  7 VII 1964. Wtorek
  W sobotę Wańkowiczowie przyjechali w ulewny deszcz. On wyjąt-
kowo zdurniał w stosunku do tego, czym się zdawał być zaraz po po-
wrocie z Ameryki. Nie może np. zrozumieć, że dla każdego, bez różni-
cy poglądów od czerwonych do najbielszych, rażące jest, że powróci-
wszy do Polski na stałe - nie zrzekł się obywatelstwa amerykańskiego.
Wprawdzie Anna twierdzi, że obywatelstwo amerykańskie to jest jak ci-

294 295



vis Romanus, wartość, której nigdy zrzekać się nie należy, mogę się
z tym zgodzić (choć jest to w przeciwieństwie do rzymskiego obywatel-
stwa najłatwiejsze do uzyskania), ale w takim razie nie należało wracać
na dobre do Polski, a tylko ją odwiedzać. W istniejącej sytuacji obywa-
telstwo amerykańskie stwarza uprzywilejowaną sytuację, co musi draż-
nić. Melo zarobkuje w kraju, a ostatecznie kraje zachodniej Europy ob-
cym obywatelom nawet w razie krótkiego pobytu każą składać deklara-
cje, że nie będą zarobkowali ani obciążali danego państwa utrzymywa-
niem ich. Wobec Mela nie zastosowano takiej klauzuli, wskutek czego
korzysta on z przywileju zarobkowania (i świetnego) w Polsce - i pozo-
stawania obywatelem Stanów Zjednoczonych, czyli nietykalności. To
cokolwiek za wygodne.
  Wyjechaliśmy z nimi do Warszawy około ósmej. Wstąpił na Niepod-
ległości, by nam przeczytać list zrzekający się członkostwa Związku
(w obawie, aby go zmieniwszy odpowiednio statut nie wyrzucili). List
agresywny i arogancki, ani jedno zdanie nie potrzebne. A i w ogóle na
jego miejscu nie występowałabym ze ZLP i zrzekłabym się obywatel-
stwa amerykańskiego.
  W niedzielę rano wyszłyśmy na spacer z Egonem, wieczorem były-
śmy na zaproszenie Skuszanki w Teatrze Polskim na dwuaktówce Boh-
dana Drozdowskiego: "Ballada polska" (powstanie 1944)1. Dużo dobrej
intencji, stosunkowo mało wypaczenia prawdy. Stosunkowo! Dopiero
jak przyjrzeć się bliżej temu, co nie razi jako fałsz, widać, ile w tym je-
szcze zaślepionej nieprawdy. Jakie hałdy tej nieprawdy są w utworach,
co rażą! Już sama proporcja jest komicznie sfałszowana. W czasie sier-
pień-wrzesień 1944 nie do pomyślenia była sytuacja, gdzie by na dzie-
sięciu powiedzmy komunistów (a zwłaszcza AL-owców) w grę wcho-
dził jeden AK-owiec czy dwu, licząc doktora. Sytuacja była zawsze od-
wrócona. Na IO dekujących się w piwnicy AK-owców byłoby I00 ran-
nych "Jurcysiów" i tyleż zdrowych. Komiczne jest również postępowa-
nie w pierwszym dniu powstania rozhisteryzowanych lekarza i żołnie-
rza AK. Postawa lekarzy była do końca wzorowa - a tak samo żołnie-
rzy. Załamania się w tym środowisku (choć więcej wśród ludności cy-
wilnej) mogły się zdarzać w najbardziej nieludzkich momentach na Wo-
li, na Starówce, przy przechodzeniu kanałami.
  Trzeba przyznać że i AL-owcy Drozdowskiego są zhisteryzowani.
To już prędzej można zrozumieć. Wiedzieć, że całe miasto walczy z
okupantami i czekać bezczynnie rozkazu od Rosji, marzyć o przedosta-
niu się na drugi brzeg Wisły, gdzie się nie biją, wszystko to może zhi-
steryzować. Trzeba przyznać, że w końcu ten "oddziałek" AL decyduje
się wyjść z piwnicy i dostać się na Wolę (zgodnie z prawdą). [...)
  Obaj AK-owcy 1 sierpnia popadają w histerię i płaczą. Ale obaj są
ranni od niemieckiej kuli, AL-owiec Groźny natknął się na sęk i boi się
tężca. Mój Boże, ten biedny Drozdowski nawet wyobrazić sobie nie
może, jak cierpieli, jak się zachowywali, w jakich warunkach leżeli ran-
ni w powstaniu 1944, ile spokoju, pogody, nawet humoru było w tragi-
cznym umieraniu Jadzi !

  1 Bohdan Drozdowski - Ballada polska, reż. A. Dobrowolski, scen. J. Golk, Teatr
im. Żeromskiego, Kielce, premiera, 5 VII 1964.



  14 VII 1964. Wtorek
  Przeczytałam nadesłane mi przez "Tygodnik Kulturalny" dzienniki
pt. "Miesiąc mojego życia"1. Trudno mieć o tym jakiekolwiek zdanie
skoro na prawie 2000 prac nadesłanych wybrano 28 do druku. W bar-
dzo nudnej przedmowie Chałasińskiego nie podano, według jakich kry-
teriów wybrano tych 28, czym się one różnią lub co mają wspólnego z
pozostałymi 2 tysiącami nie wybranych do druku? Tak że żadnych do-
rzecznych wniosków obiektywnych z tego materiału wyprowadzić nie
można. Czytając to można by dojść do wniosku, że wszyscy pracujący
w Polsce od lekarza, pielęgniarki poprzez "inseminatora krów", rolnika
do górnika są 100-procentowymi, choć nie bezkrytycznymi entuzjasta-
mi ustroju, wszyscy samymi bezinteresownymi "bohaterami pozytyw-
nymi" pracy, "czynów społecznych" itd. i że cała pracująca Polska jest
zlaicyzowana (tylko jeden z piszących wspomina o "wypełnianiu ob-
rządków religijnych" w niedzielę), że cała czyta mnóstwo prasy i litera-
tury, a przede wszystkim, że cała jest obyczajna, grzeczna, pełna dobrej
woli, najlepszej wiary i wiedzy, a przecież tak nie jest. W Krzywickiego
"Pamiętnikach chłopów, bezrobotnych i emigrantów" starano się druko-
wać rzeczy reprezentatywne dla wszystkich najbardziej sprzecznych po-
staw społecznych, politycznych, etycznych. Nie unikano pamiętników
drastycznych obyczajowo, dlatego też tamten materiał jest bardziej mia-
rodajny dla pojęcia o tym, jak wyglądało życie ludzi pracy w Polsce
przedwojennej.
  Ale czyta się to bardzo dobrze, choć aby pisać o tym "na 20-lecie
Polski Ludowej", jak chciał redaktor "Tygodnika", za mało znalazłoby
się materii na optymizm. Tych najlojalniejszych, "najlepszych" obywa-
296 2g#



teli Polski Ludowej cechuje straszliwe przemęczenie pracą (praca zawo-
dowa, sprawozdawczość, konferencje, prace zlecone [?]), raczej bieda z
trudem wiążąca koniec z końcem, psychicznie - nowa drobnomiesz-
czańskość w pragnieniach małych dóbr ziemskich (telewizor, pralka,
motocykl), w gustach i upodobaniach. To wszystko wielbiciele "Maty-
siaków", "Podwieczorku przy mikrofonie" i "Kobry". Zaczytują się po-
wieściami, o których w środowiskach literackich nic się nie wie, z rzad-
ka - zaledwie połowa po jednym razie - sięga do książek ambitniejszej
rangi. Cokolwiek szersze i trafniejsze są upodobania filmowe. Jeden
ocenia entuzjastycznie film "Zezowate szczęście" nie zdając sobie jed-
nak sprawy z jego istotnych walorów. Wszyscy bez wyjątku są z awan-
su społecznego. Jednak jest to awans, jaki w krajach zachodniej Europy
dokonał się już w XVII i XVIII, najpóźniej XIX wieku (mimo wszy-
stkie wyzyski i uciski), a jaki po II wojnie światowej - mając już o tyle
dawniejszą solidną bazę - rozszerzył się tam w o wiele bardziej zawrot-
nym tempie i zakresie niż u nas.

  I Miesiąc mojego życia. Wybór pamiętników z konkursu Polskiego Radia i "Tygo-
dnika Kulturalnego", wstęp J. Chałasiński,1964.


  15 VII 1964. Środa
  Nad ranem dziwny sen. Telefon. Nie poznaję głosu, aż raptem okazu-
je się, że to Iwaszkiewicz. Mówi o czymś, ale wiem, że dzwoni z pole-
cenia Jarosława. Raptem on sam realizuje się tuż koło mnie. Jedziemy
dokądś bryką, niby to w tkliwej chęci powiedzenia sobie czegoś ważne-
go i... dobrego. Las, błotnista droga w lesie, wysiadamy, widzę nie wy-
kończony kwadratowy dom w rodzaju mojego. Oglądam nie wyprawio-
ne pokoje bez podłóg. Dowiaduję się w jakiś sposób, że zrzekł się Sta-
wiska i kupił ten domek. I w dodatku bardzo blisko mnie, niby to nie
w Komorowie, a przecież w Komorowie. Cały sen owiany milczącą ra-
dością, że się będziemy teraz częściej widywali, okazuje się wreszcie,
że nie jest prawdą, jakoby mnie tak nie lubił i działał na moją szkodę.
Jarosław jest jakiś wewnętrznie promieniejący, łagodny, zupełnie bez
tej opryskliwej chropowatości, która mnie przejmuje zawsze strachem.
Dziwny sen, ale zgodny z moją naturą, która lubi tylko jedno. Żyć z
ludźmi w porozumieniu i zgodzie.

  16 VII 1964. Czwartek
  Sen pt. "Przegrana". Była to jakaś wielka klęska objawiająca się
krzykiem, tym szpetnym krzykiem z brzydkiego szkicu Muncha'
i wyraźnie, jak utwór nosząca tytuł "Przegrana!" Ale czy to była prze-
grana moja, czy Miasta (jakby powstanie), czy Kraju, czy Ameryki (ja-
koby miało nią być zwycięstwo Goldwatera2) - nie wiem. Jakieś tablice
z wyrytymi na nich napisami. Krzyk.

  ' E d w a r d M u n c h (1863-1944), norweski malarz i grafk. Studiował w Oslo
i w Paryżu, gdzie uległ wpływowi postimpresjonistów; wiele lat spędził w Niemczech,
Francji, Włoszech; przyjaźnił się ze St. Przybyszewskim; był związany z symbolistami
z kręgu S. Mallarmego i ze szkołą z Pont-Aven. Po ciężkiej chorobie nerwowej osiadł
1909 w Norwegii. Tworzył symboliczne kompozycje figuralne zbliżone atmosferą do
dzieł J. A. Strindberga, wyrażające obsesje erotyczne (Na drugi dzieri, Zazdrość, Podlo-
tek), samotność i lęki (Krzyk, 1895, Taniec życia, Dziewczgta na moście). W swych
dziełach stosował silny kontur, płynną secesyjną linię oraz zróżnicowany koloryt, z któ-
rym wiązał treści symboliczne. W ostatnim okresie stworzył wiele cennych portretów i
pejzaży. Mająca silny wpływ sztuka Muncha stała się jednym ze źródeł ekspresjonizmu;
w Polsce wpływ ten zaznaczył się w sztuce Młodej Polski.
  2 B a r r y M o r r i s G o 1 d w a t e r (ur. 1909), polityk amerykański, od 1953
senator, od 1955 związany z ugrupowaniami ultraprawicowymi, uczestniczył z ramienia
partii republikańskiej w wyborach prezydenckich 1964.


  17 VII 1964. Piątek
  Zgodnie z umową telefoniczną o piątej po południu przyjechali kolej-
ką Słonimscy. On powiedział: "W tym kapeluszu i z tym pieskiem wy-
gląda pani jak postać z Czechowa". Sam wydał mi się też bardzo po-
czciwie staroświecki. Wyszłam po nich na stację, żeby się nie błąkali,
ale niestety bardzo bolały mnie nogi i jakaś byłam rozbita. Oni oboje,
także Antoni, o wiele lepiej ode mnie chodzą.
  Odjechali po siódmej. Ta wizyta zostawiła mi smugę dziwnie przyje-
mnego wrażenia. Antoni jest właściwie ociekający zaciekłością [?],
wcale nie tak naiwny, nie tak znów wyłącznie zajęty sobą, jakim przed-
stawiła mi go Anna, która zawsze przeważnie przesadza na niekorzyść
ludzi, o których mówi. Zabrali trochę czereśni.


  20 VII 1964. Poniedziałek
  Wieczorem przyszli Terleccy zabrać czereśnie, z którymi nie wiado-
mo było, co robić. Bardzo lubię, jak oni przychodzą - mam wtedy roz-
koszne wrażenie, że żyję i żywi są ze mną.

298 299



było się źle zrozumianym. A to poczucie miałam z konieczności sły-
sząc, co mówiono o "Liście 34" na IV Zjeździe Partii.
  Dziś po południu zasnęłam - i przepięknie kolorowy sen. Niby to wi-
dziane z aeroplanu, ale o cudownych wyraźnych barwach brunatne, zło-
te, zielone, kompletnie jak na obrazach kubistów lasy sosnowe o szkar-
łatnych pniach - jeziora - niezwykłe kwiaty. Usiłowałam komuś - mo-
że Annie - zwrócić uwagę na to mijane piękno, ale nadaremnie. Rzadko
już miewam takie piękne sny.


  26 VII 1964. Niedziela
  Imieniny Anny. Tym razem Komorów obesłał ją kwiatami. Pani
Słomkiewicz już wcześnie rano ofiarowała jej róże, p. Harna, który
przyszedł z torcikiem malinowym z pianką, przyniósł też róże, nawet ci
mili sąsiedzi "spod kościoła" pp. Kasprowiczowie', przynosząc zamó-
wione maliny i poziomki w wielkiej obfitości, przynieśli (ściślej mó-
wiąc ona - b. miła) także róże, a potem ni stąd, ni zowąd Tola Pęska
przysłała czarnych, arcydojrzałych, słodkich czereśni i parę kwiatów
(rumianków i cynii) z ich zapuszczonego ogrodu.
  O piątej po południu zaczęli się pojawiać goście: Terleccy, Lipkowie.
Zbyszek Illg, Kazia M. i wreszcie Teslarowie, którzy spędzają lato
w Leśnej Podkowie. Ci ludzie są fenomenem. Umierają i zmartwy-
chwstają coraz pełniejsi życia. [...] W sumie te imieniny były pod jakąś
dobrą gwiazdą - darów, możliwości, możliwości zmartwychwstań.

  21 VII 1964. Wtorek
  Dziś tylko o czwartej miałam 37,2a, potem bardzo spotniałam i spad-
ło. Nic nie robię, trawię to lato na niczym - to jest chyba ta moja "Prze-
grana" !
  W czasie wizyty Terleckich zatelefonowała p. Korzeniewska, że i
ona, i jej mąż, każde z innego, pewnego źródła dowiedzieli się, że Go-
mułka dopiero teraz dostał do przeczytania moje przemówienie, że zro-
biło na nim wrażenie i że zażądał ponownie całego nasłuchu radiowego
w tej sprawie. To samo mówił mi był Antoni, dodając, że Gomułka ja-
koby powiedział: "Chyba Dąbrowska nie kłamie, a więc ja byłem źle
informowany". Ale nie przypisywałam temu wielkiego znaczenia, my-
śląc, że to plotka. Tymczasem to się potwierdza.
  Nie mogę powiedzieć, żeby mi ta wiadomość nie sprawiła przyje-
mności - tak przykro jest mieć poczucie, że się mówiło w próżnię albo

! ' J a k u b K a s p r o w i c z ( 1909-1975 ), artysta malarz z żoną A n i e 1 ą [ur
# 1933).


  Warszawa. 31 VII 1964. Piątek
  Kiedyśmy kwadrans po trzeciej (tak dhzgo trwa to "Dolce vita", wy-
' szły z kina, zbaraniałam z zachwytu: tak szafirowe było niebo, tak wło-
  skie jaśniejsze słońce, tak pięknie w przeczystym powietrzu grała archi-
  tektura. Kościół Sakramentek, stare domy Nowego Rynku, z których
  narożny (gdzie niegdyś u dr. Adamskiego' pielęgnowałam Stachna po
  ataku - i wtedy ostatecznie zakochaliśmy się w sobie) dostał nowy tynk
  o iście neapolitańskiej ciemnej czerwieni.
  Film "Dolce vita" oglądałyśmy 4 lata temu w Paryżu. Zresztą każdy
  film tych wielkich reżyserów dobrze jest obejrzeć dwa razy.


300 301

Lucyna i Władysław Terleccy



  Film jest przykry - stanowi już zbyt beznadziejnie okrutną karykatu-
rę życia "sfer wyższych", i to zarówno "inteligencji pracującej", jak
burżuazji, jak arystokracji. Zbytjuż może przeładowany wciąż na nowo
powstającymi obrazazni nudy życia, bezsensu życia. Jednak wszystkie
te nadmiary i szczegóły są do końca zamierzone, przemyślane artysty-
cznie. Także jak w "Otto e mezzo"2 i w "Prywatnym życiu"3 obsesja
hordy fotoreporterów, filmowców i dziennikarzy jak stado psów myśli-
wskich żerujące na wszystkim - czy to będzie śmietnik, padlina czy nie-
szczęście ludzkie. Najbardziej przerażające są sceny z ojcem Marcella,
choć z pozoru nic takiego złego prócz dość poczciwej trywialności w
nich nie pokazano. Bezsilny protest Steinera, cichego marzyciela o le-
pszym życiu, który zabija siebie i dzieci; kompletny rozkład duchowy
Marcella, ukazany w orgiastycznej "zabawie" świata "kultury i sztuki".
Samo zakończenie wreszcie, gdzie rybacy ("świat pracy") przed oczy-
ma "złotej gawiedzi" wyciągają z morza nie normalny połów, lecz apo-
kaliptyczną rybę-potwora. Cały ten film zdaje się mówić: oto jak wyko-
rzystuje się możliwości ludzkiego istnienia, oto "słodkie życie", które
nie jest nawet gorzkie, ale jest śmierdzącym absurdem.
  U nas nazywa się to oficjalnie satyrą na świat kapitalistyczny. Ale
gdyby ktoś chciał pokazać prawdziwą miażdżącą satyrę na nasz świat-
może nie wyglądałby on lepiej. Choć i to nie byłoby o nim całą prawdą,
tak jak nie jest całą prawdą o życiu we Włoszech ftlm Felliniego - ani
nawet o życiu klas posiadających.
  Wieczorem na "rzece nieba" nad naszą ulicą ukazały się rozmazane
białe pierzaki zwiastujące zmianę tej cudownej pogody.


  ' J a n W ł a d y s ł a w A d a m s k i (1882-1958), wybitny lekarz społecznik,
członek masonerii; prezes Polskiego Związku Przeciwgruźliczego, wiceprezes Polskie-
go Towarzystwa Medycyny Społecznej, wieloletni dyrektor departamentu początkowo
w Ministerstwie Zdrowia, następnie w Ministerstwie Opieki Społecznej; autor wielu
prac m.in. dotyczących stanu sanitarnego (Mieszkania suterenowe, Higiena mieszkanio-
wa w ustawodawstwie polskim).
  2 Osiem i pół (wł.),1962, scen. F. T. Pinelli, E. Flaiano, B. Rondi, reż. F. Fellini.
  3 Życieprywatne (fr.),1962, scen. L. Malle i J. P. Rappeneau, reż. L. Malle.



  Komorów.1 VIII 1964. Sobota
  Jakże ożywczo działa na mnie pobyt w mieście, jak wielki błąd zrobi-
łam zamieszkawszy na resztę życia w pustynnym Komorowie, jak bar-
dzo mnie to zamęczyło i sparaliżowało psychicznie. A odrobić tego-
niestety - nie miałabymjuż siły. [...]
  Wczoraj po pohidniu amerykańska rakieta Ranger 7 uderzyła w po-
wierzchnię księżyca nadając przedtem zdjęcia jego powierzchni. Trzy
wojenne okręty USA o napędzie atomowym wyruszyły z Gibraltaru
w podróż dokoła świata. Będzie to pierwszy rejs okrętów o napędzie
atomowym, nie odnawiających przez całą trasę paliwa.
  Lecz wszystko to nie brzmi zapowiedzią pokoju.


  3 VIII 1964. Poniedziałek
  Wszystko bym jakoś znosiła, żeby nie ten huk w głowie i w uchu, nie
to przyspieszone tętno, nie ta świadomość, że tak daleko posunięta skle-
roza to taki sam wyrok śmierci jak rak. Nieuchronnym jej końcem jest
śmierć, na którą powinnam być przygotowana, bo przecież przeszłam
już wszystkie ternziny śmierci mojej rodziny, w której nikt nie dożył 74 lat.
  I żeby nie ta zupełna utrata chęci i możności pracy! Te siedem lat
Komorowa zostały w sensie pracy zmarnowane.


  4 VIII I 964. Wtorek
  Zapomniałam odnotować, że podobało mi się przemówienie Zenona
Kliszki w 20 rocznicę Powstania'. Starał się być w miarę możności
obiektywny i przekazał pozdrowienia żołnierskie dowódcy AK, pod
którym walczył jego oddział AL-owski.
  We wczorajszym czy przedwczorajszym numerze "Życia Warsza-
wy" Putrament w swym morderczo nudnym "Za granicą" (programowo
nudnym, żeby uwierzono, że świat zachodni jest taki nieinteresujący)
napisał: "Zagrzeb. Stoimy pół godziny. Wybiegam i stwierdzam, że ko-
ło dworca podobne to bardzo do Czech, Galicji, Węgier, słowem do c.k.
Austrii. Nie tylko domy i kościoły, w ludziach także coś takiego... Mia-
sto zresztą, zwłaszcza kościoły, bardzo ładne..."2 Co prawda Putrament
nie znał c.k. Austrii, ale nawet nie wie, jak znamienną napisał prawdę.
  Państwo nawet nie autokratyczne i nie totalne jest potężną machiną
i wpływa bardzo silnie na styl życia i typ człowieka. Zabór austriacki
był podobny do Austru, zabór pruski - do Niemiec, zabór rosyjski był
zacofany gospodarczo, brudny, niechlujny jak carska Rosja; miasta i
miasteczka im dalej na wschód od Warszawy, tym były podobniejsze do


302 303



rosyjskich, tych opisywanych przez Czechowa. W pewnym stopniu te
wpływy państw zaborczych dają się do dziś odczuwać, tylko że dziś ca-
ła Polska staje się podobna do Związku Radzieckiego. Tenże Putrament
powiedział przed jakimiś 10 czy 11 laty namawiając mnie na podróż do
Rosji: "Trzeba się przypatrzyć tamtejszym ludziom, bo ten typ człowie-
ka za pięć, sześć lat zapanuje i w tym kraju".
  Tak się też stało albo staje - bez względu na pozytywny czy nega-
tywny stosunek do Rosji czy komunizmu. Korekta wprowadzona przez
"polskość" jest raczej nikła.
  W Sabinowie pod Częstochową, gdzie u Jełowickich (mojej ciotecz-
nej siostry dużo starszej) spędziłam pierwszą jesień i zimę wojny, po-
wstała przed 10 laty - dziś "jedna z największych w Europie" - fabryka
wzmacniania rud żelaznych, która we wrześniu montuje piąty piec pra-
żalniczy i buduje wielką płuczkę rud. Dostarcza już 800 tysięcy wzbo-
gaconej rudy żelaza Nowej Hucie i hutom śląskim. Ma produkować 1
milion ton wzbogaconej rudy rocznie.

  Ten mały, cichy, tak bardzo sielski folwarczek przekazany, o ile pa-
miętam, przez Marysię Jełowicką po śmierci męża Ubezpieczalni na sa-
natorium dla dzieci - zamienił się w wielkie zakłady przemysłowe. Oto
dla mnie najbardziej widomy znak osiągnięć XX-lecia powojennego.
Czy mam jeszcze i gdzie rysunki i malunki tam robione? Sabinów był o
4 km od częstochowskiego przedmieścia Stradom i o kilometr od wsi
Dźbów, o której jest wzmianka w "Potopie". Chłop ze Dźbowa przy-
wiózł do Jasnogórskiego klasztoru saniami ryb na wilię i wiadomość, że
Szwedzi odstąpili od oblężenia3. Co też teraz jest w Dźbowie?
  O 4 godzinie zgodnie z zapowiedzią telefoniczną przyjechał Juliusz
Poniatowski. Ma już blisko 80 lat, ale jest jeszcze b. sprawny, chociaż
miał w zeszłym roku zawał serca. Jest b. nisko ciśnieniowy (80-90, naj-
wyżej 100 ma w górnej granicy). I bardzo optymistyczny.
  W rozmowie o apokaliptycznych perspektywach naszej epoki powie-
dział: "Każda epoka ma swoją miarę strachu. Nasz strach jest na miarę
naszej epoki". To mi się podobało i w jakiś sposób dodało mi otuchy.









































304 20 - Dzienniki, t. 4

Sabinów,1915. Rys. M. Dąbrowska
Sabinów współcześnie



  Jest przekonany, że ludzkość da sobie świetnie radę i z grożącym
brakiem wyżywienia, i z brakiem wody, i z "wyżami demograficzny-
mi", i ze złowrogimi wynalazkami. Ale przecież znane jest powszechnie
wyginięcie mnóstwa gatunkow zwierząt i roślin. Dlaczegóż by człowiek
miał być wieczny? Może zginąć i on, i jego ziemia.

  i Z. Kliszko - W dwudziestą rocznicę powstania warszawskiego, referat na akademii
w Warszawie, "Trybuna Ludu" 1964, nr 211.
  z J. Putrament - Pół wieku. Rok 1947 - za granicą, odc. 54, "Życie Warszawy":
1964, nr 185.
  3 H. Sienkiewicz - Potop,1963, t. II, s. 335. Działo się to wprawdzie później, w no-
cy po świętym Szczepanie, i dotyczyło zwierzyny, lecz istotnie chłop ze "Dźbowa" przy-
niósł tę niezwykłą wiadomość.


  7 VIII 1964. Piątek
  Czesław przyszedł o 9-tej (pracuje w tym tygodniu "na noc"), wy-
strzygł trawę między bylinami, chciałam jeszcze coś mu dać do roboty,
ale był tylko do wpół do pierwszej. Powiedział: "Ta nocna zmiana to
jest najgorsza. Człowiek we dnie nigdy się nie wyśpi". Bardzo się spie-
szył, może miał coś jeszcze - jakieś nieporozumienie w domu? Bo za-
wsze po nocnej pracy przychodzi dopiero koło południa. Dziś więc coś
go wcześniej z domu wygnało.
  Od blisko dwu tygodni Komorów tonie nocą w absolutnych ciemno-
ściach. Żadne reklamacje Rady Gromadzkiej nie pomagają. Popsuły się
liczniki i elektryfikacja wysiadła. W całym Komorowie nie pali się ani
jedna lampa. Jak to jest możliwe, żeby taka rzecz nie była natychmiast
naprawiona? Żeby to trwało już prawie dwa tygodnie, a poszczególne
lampy (m.in. ta z rogu Kraszewskiego i Słowackiego) to nie palą się już
od pół roku. Otóż takie rzeczy są nie do pomyślenia w ustroju kapitali-
stycznym - a nie muszą być naprawiane w ustroju socjalistycznym. By-
le chciał on się nastawić nie na węgiel, stal, ale na interesy człowieka.


  Warszawa.12 VIII 1964. Środa
  Rano pojechałam oddać mocz do analizy w spółdzielni na Waryń-
skiego i maszynę do Antoszewskiego. Tula wspaniałomyślnie ofiarowa-
ła mi się towarzyszyć, a była b. potrzebna, bo musiałabym nosić maszynę.
  Wieczorem słuchałyśmy Festiwalu Piosenek z Sopot. Śpiewało 26
cudzoziemców. Wszystko razem do luftu. To nie były piosenki, tylko

morderczo nudne liryczno-sentymentalne melodramatyczne pieśni bar-
dzo staromodne, mające coś wspólnego z "Modlitwą dziewicy" raczej
niż z pojęciem "piosenki". Piosenka - rodzaj sztuki wywodzący się z
XIX-wiecznego kabaretu francuskiego, jest cocktailem złożonym z liry-
zmu, patosu, humoru, goryczy, temperamentu, przymrużenia oka, ironii,
świetnego tekstu i pasjonującej muzyki plus na wskroś aktorska indywi-
dualność piosenkarzy. Tu nie było bodaj żadnego z tych elementów.



  13 VIII 1964. Czwartek
  Na 17.30 poszłyśmy do "Feminy" na film według powieści Mauria-
  ca: "Teresa Desqueyroux"1. Film bardzo ładny (zdjęcia okolic Bor-
  deaux), aktorka (Rivaz) b. dobra. Ujęcie dość staroświeckie - zgodne
  zresztą z czasem powstania powieści. I zgodnie z Mauriakiem - świat
  ludzi ponurych. Ale "tragizm losu" Teresy nie budzi ani przez chwilę
  współczucia, ani nawet nie jest dosyć przekonywający. Pewną umiarko-
  waną sympatię budzi raczej jej nie dotruty mąż. Możliwe, że za mało
  został wyeksponowany rzeczywisty dramat Teresy, która najoczywi-
  ściej kocha się w Annie, siostrze swojego męża. Ta pasja pcha ją do tru-
' cia męża nadmiernymi dawkami wzmacnianych przez fałszowane re-
  cepty kropel nasercowych i do usuwania z jej drogi młodego chłopaka-
  narzeczonego. Tragedia jest w absolutnej bezowocności tych zdrożnych
  wysiłków, ile że Annie nawet się nie śni miłość homoseksualna - zwy-
  kły bolesny los homoseksualistów kochających się zawsze w partnerach
  niehomoseksualnych (zauważył to już bodaj Proust).
; Po powrocie słuchamy drugiego koncertu festiwalowego z Sopotu,
  a właściwie słuchają Anna i Tula. Mnie wywołały dopiero, kiedy śpie-
  wała Ewa Demarczyk3. Ta jedna jedyna musiała bisować swój numer
  i rzeczywiście zachwyciła mnie (jak zresztą już raz w audycji niedziel-
  nej "Rewia piosenek"). Miała znakomity tekst - urywek z "Kwiatów
' polskich" Tuwima, "Valse brillante". I jest przepyszną indywidualno-
  ścią piosenkarską - z dobrym głosem, pełną ekspresji twarzą, bezbłędną
# gestykulacją. Słuchało się jej z pasją i z pasją też śpiewała. To jest pio-
  senkarka na miarę Edith Piaf - i nie pojmuję, dlaczego dostała drugą,
  a nie pierwszą nagrodę na tegorocznym sopockim festiwalu (pierwszą
  dostała German4).

  # Teresa Desqueyroux (fr.),1962, scen. według powieści Mauriaka (1927), Fr. Mau-
riac, C1. Mauriac, G. Franju, reż. G. Franju.

306 307



  2 E m m a n u e 11 e R i v a (ur.1927), aktorka francuska.
  3 E w a D e m a r c z y k (ur.1941), wybitna piosenkarka. Rozpoczynała w kabare-
cie "Cyrulik". Rozgłos zdobyła dzięki występom w "Piwnicy" krakowskiej. W 1966
ukończyła wydział aktorski krakowskiej PWST. Wprowadziła modę na poezję śpiewa-
ną; śpiewała umuzycznione wiersze Baczyńskiego, Białoszewskiego, Leśmiana, Rilke-
go, Tuwima i in. Wśród jej najpopularniejszych piosenek były m.in.: Madonny, Grande
valse brillante, Tomaszów, Narodziny Bolesława Krzywoustego wedle Anonima Galla.
Wielokrotnie występowała za granicą.
  4 A n n a G e r m a n (1936-1982), piosenkarka o wybitnych możliwościach gło-
su, popularna w latach sześćdziesiątych; śpiewała głównie piosenki poetyckie, np. Tari-
czące Eurydyki, Bal u Posejdona, Zakwitłam róż4. Po ciężkim wypadku samochodo-
wym na kilka lat znikła z estrady; po powrocie komponowała własne, intymne, kame-
ralne piosenki, które miały znacznie mniejsze powodzenie.


  14 VIII 1964. Piątek
  Zamiast Festiwalu dawano z teatru "Rozmaitości ' sztukę Czechowa
"
Iwanow"1. Nie widziałam początku i były przerwy na pożegnanie Tuli
etc. Anna przyszła dopiero po wyjeździe Tuli na ostatni akt sztuki. Ale
jakże zasłużony jest dzisiejszy renesans Czechowa i jak dalece jest on
prekursorem dzisiejszej sztuki - nie mówiąc o tym, że i Mann niejedno
mu zawdzięcza.
  Co do mnie, to już tłumacząc przed 12 laty opowiadania Czechowa
zauważyłam tak wielkie jego pokrewieństwa ze mną, że gdybym go by-
ła znała, zanim powstała cała niemal moja twórczość - być może nie
odważyłabym się na pisanie. I tak dla współczesnych rozszerza się jego
teatr! Do niedawna znane były jedynie: "Trzy siostry" (i to nie docenio-
ne), "Diadia Wania" i "Wiśniowy sad".

  i Antoni Czechow - Iwanow, przeł. A. Sandauer, reż. A. Ziębiński, scen. W. Krako-
wski, transmisja telewizyjna z teatru "Rozmaitości", premiera 15 X11963.


  Komorów.16 VIl11964. Niedziela
  Mimo złe popołudnie - sporo dziś zrobiłam. Kończę wreszcie przepi-
sywać XXII zeszyt dziennika (1957-58 rok). Jutro już z tym ostateczny
koniec. Jeśli załatwię zalegającą korespondencję, może od września za-
atakuję tę cholerną "powieść" - choć mam chęć raczej na wszystko niż na
to.
  Siezpień jest mało słoneczny i raczej chłodny. Chyba już nie wróci
się do całkiem letnich sukien.

Ewa Demarczyk


  17 VIl11964. Poniedziałek
  Na skraju nocy około dwunastej zasnęłam przy świetle. Koszmarny
  sen: chcę dojść do telefonu i zaplątuję się w sieć miedzianych drutów.
# Nie sposób się wyplątać. W końcu wyciągam z samej siebie miedziane
  druty, a potem niby ze starego "fokowego" futra, które mam na sobie,
  wyciągam zmięte różne rzeczy, m.in. błam szarego futerka. Zgroza.
  Skąd się to we mnie wzięło? Czy to ukradłam. Chcę rzucić ten błam fu-
  tra w ogień. Anna mi nie daje. Anna, która zresztą nie wygląda jak An-
  na, ale jak new-yorski posąg wolności - twarda, zimna i potężna, tylko
  uśmiech ma żywy, ale nieprzyjemnie znaczący. Usihzje mnie objąć i po-
  całować, widząc, że jestem w takiej rozterce i dekompozycji. Każde jej
  dotknięcie sprawia mi nieznośny ból. Boli mnie dotkliwie wszystko, na-
  wet broda, której dotyka palcem. Krzyczę przerażona: "Mnie boli. Mnie
  wszystko tak straszliwie boli!" Budzę się, ale bez krzyku - z atakiem
  wysokiego ciśnienia.
  Przed zaśnięciem czytam jeszcze trzy zaległe numery "Tygodnika

308 309



Powszechnego". Niesłychanie ciekawa historia oddziału powstańczego
na Ochociel, który - zdziesiątkowany, bez możności porozumienia się z
dowództwem okręgu - wychodzi torem EKD z Warszawy. Po drodze
stacza dwie potyczki z posterunkami niemieckimi, 2 sierpnia toczy
krwawą bitwę pod Pęcicami, gdzie poniesiono duże straty. Jego resztka
powraca okólną drogą do Warszawy i bierze udział w powstańczej o-
bronie Mokotowa. Ile jest jeszcze nieznanych szczegółów w bezprzy-
kładnym bohaterstwie powstańców !

  1 Janusz Chyczewski (kpt. "Pawlak") - Godzina " W" na Ochocie, "Tygodnik Po-
wszechny" 1964, nr 33.


  22 VIII 1964. Sobota
  Wczoraj wieczorem napisałam po 7-miesięcznej przerwie długi list
do p. Jerzego, który się wreszcie odezwał pisząc przez ostrożność do
Anny i zapytując, czy nie byłoby właściwe "zacząć z panną Tulą kore-
spondencję po francusku".
  Donosi o swojej przewlekłej chorobie - niedomagania podobne do
moich - które, jak i u mnie, lekarze nazywają przewlekłą grypą. W isto-
cie rzeczy są to pierwsze ataki Czarnej Damy-Kostuchy. Można się te-
mu oprzeć i funkcjonować jeszcze na nieco gorszym poziomie.
  Przedwczoraj posłałam 1000 zł Henrykowi, od którego przyszła wia-
domość, że mieszka w Rozewiu na strychu bez okna. A także I000 zł
Heli.



  29 VIl1 I964. Sobota
  Nie mogłam się Anny doczekać, a nie chciałam się przebierać. Wło-
żyłam więc stary, możliwie najdłuższy płaszcz, spod którego niewiele
tych spodni było widać - i wyszłam jej naprzeciw. Kiedy zbliżałam się,
żeby usiąść na ławce, która jest naprzeciw kościoła, przyjechało na ro-
werach dwu młokosów. Jeden zawołał ujrzawszy moje spodnie: "Zwa-
riowała baba na stare lata". Nic się tym nie przejęłam. Czysto rodzimy,
b. prowincjonalny chuliganizm. Na Zachodzie widzi się stare, siwe ko-
biety w spodniach, blezerach, i to na ulicach wielkich miast.
  Po chwili od strony kościoła nadeszła Anna. - "Przed chwilą - rzekła
- widziałam następującą scenę. Jechało na rowerach dwu 18-latków. Je-
den powiedział: ##Wiesz, kto była ta pani, co usiadła na ławce pod ko-
ściołem? Maria Dąbrowska". Drugi: ##O, cholera, i czemużeś mi tego
wcześniej nie powiedział,#".


# I IX, 4 IX (skreślone) 22 X 1964. Środa. (według tekstu 8 X)
; Pięć tygodni przeleżałam w Lecznicy walcząc z zapaleniem ropnym
' miedniczek, a potem z kompletnym klopsem serca. Raczej walczyli le-
# karze, najpierw dr Leśniewskal, która 2 X wyjechała z Orkiestrą Filhar-
  monii do USA, potem pani dr Zofia Wilkin2 znana mi już dawniej. Do-
  stałam 25 milionów jednostek colimycyny, którą fatalnie znosiłam, czu-
  łam się w stanie agonalnym. Ale w końcu minęło ponad przepisowe
  10 dni bez temperatury i bez bólów podmostkowych, nie miałam już
  cierpliwości, parłam do wyjścia, choć opad był jeszcze o wiele za wyso-
  ki: 95 w pierwszej minucie. "Ten opad mi się nie podoba" - i nie była
  za moim wyjściem. 5 X w wilię mojej 75 rocznicy urodzin Jurek - bo
  w międzyczasie wrócił do Polski Jurek z Jayanti i Dominiką3 - odwiózł
  mnie do Komorowa.
  Ku mojemu osłupieniu zjawili się w Komorowie: przedstawiciele
  Ministerstwa Kultury i Sztuki z olbrzymim bukietem czerwonych róż,
  szofer z "Życia Warszawy" z takimż bukietem żółtych róż i wreszcie
# najmilsza pani Stolarkowa z największym bukietem różnobarwnych róż
  od Iwaszkiewicza i jego osobistym b. serdecznym listem, co mnie ucie-
  szyło. Pani Stolarkowa przywiozła mi pierwszą entuzjastyczną relację o
  wczorajszym (właśnie gdy jechałam do Komorowa) otwartym zebraniu,
, na którym Kliszko odpowiadał na moje przemówienie.
  W dzień moich imienin wstałam w dobrej formie, bez temperatury,
  dzień był ciepły, słoneczny i minął wyjątkowo przyjemnie.
  Będąc w stanie bardzo jeszcze ostrożnej rekonwalescencji nikogo nie
  zapraszałam - wynik był ten: że goście przybywali cały dzień [...)

  # B a r b a r a L e ś n i e w s k a, lekarka internistka.
  z Z o f i a W i 1 k i n, lekarka internistka. Podczas okupacji pracowała w Szpitalu
Ujazdowskim; później m.in. w 1. 1952-67 w Lecznicy Ministerstwa Zdrowia, a nastę-
pnie w Ośrodku Medycyny Pracy Budowlanych.
  3Dominika Maria Szumska,zmężaJakubowska,ukoń-
czyła filologię angielską na UW. Ma córkę, Z o f i ę (ur. 1990); pracuje w redakcji
pisma "Mamo, to ja".



310 311



  9 X 1964. Czwartek
  Całe rano przespałam, o dwunastej zaczęły się dreszcze. Trzęsło
mnie z górą dwie godziny, tak że tapczan dygotał. Czekałam końca dre-
szczów, żeby zmierzyć temperaturę. Było 40,3 kreski. Trochę nie wie-
działam, co robić. [...]


  Warszawa.10 X 1964. Piątek
  Dr Wilkin przyszła urzędowo w białym kitlu między trzecią i czwar-
tą. Miałam wtedy 39,8. Zbadała mnie i orzekła: "Natychmiast do Lecz-
nicy". W jakąś godzinę potem zatelefonowali, że już karetka wyjeż-
dża. To też była karetka luksusowa, nie dla "proletów". Było w niej tyl-
ko dwu młodych ludzi, którzy dla zabawy i że już było po godzinach
pracy - puszczali sygnał alarmowy - tak że w 5 minut byliśmy w Lecz-
nicy.
  Dostałam pokój 206, też pojedynkę. W karetce było mnóstwo miej-
  sca, tak że Anna w specjalnym fotelu siedziała. Mimo soboty i wieczoru
I zastosowano do mnie ostry dyżur. Pobrano wszystkie analizy i krwi, i
#, moczu i miano je tego samego wieczora jeszcze zrobić. O dziesiątej da-
  no mi lekarstwa - a przede wszystkim chlorometycynę.
! Zasnęłam w błogim i grzesznym poczuciu, że dobrze być uprzywile-
  jowanym, zwłaszcza gdy się ma 75 lat.
  Od tego dnia leczono mnie na wszystkie możliwe sposoby, a zain-
  teresowanie stanem mojego zdrowia było tak wielkie jak nigdy jeszcze.
  W życiu chyba nie dostałam tylu kwiatów (głównie cudownych róż), co
  przez te pięć tygodni. Co najdziwniejsze dyrektor Lecznicy ajednocześ-
  nie ordynator interny wciąż zgłaszał mi zainteresowania telefoniczne
  moim zdrowiem od takich osób jak Putrament, dyrektor M.K. i St. Neu-
  mark', minister Wieczorek2 itp.
  Nie miałam pojęcia, co to znaczy - aż dopiero po tym otwartym ze-
  braniu POP z dnia 5 X - domyśliłam się przyczyn. Partia postanowiła
  się rozprawić z argumentami mojej wypowiedzi z dnia 12 czerwca3.
  Dygnitarze byli więc w najwyższym stopniu zainteresowani, w jakim
  stanie dzień tej rozprawy mnie zastanie. Czy będę umierająca albo może
  umarła, czy zdrowiejąca i jaki w danych okolicznościach ton będzie
' można przybrać.
  Pierwsze relacje miałam właśnie od pani Stolarkowej, która szóstego
i weszła do pokoju w Komorowie ze słowami: "Jak to, pani nie wie
  o wczorajszym zebraniu, o porażce Kliszki, owacji dla Słonimskiego
  i dla pani?" Potem przyszły inne dokładniejsze relacje.
  Zebranie było najidiotyczniejszym pomysłem, moje argumenty, ope-
  rujące tylko suchą obiektywną prawdą, dowodziły, że partia rozegrała
# całą historię "Listu 34" w sposób dla siebie szkodliwy. Fatalnym pomy-
  słem było zaczęcie zebrania od odczytania mojej wypowiedzi. Podobno
  Dziarnowska przeczytała to z większym niż ja przejęciem, a sala wysłu-
  chała w absolutnej ciszy.
# Potem Kliszko zaczął: "Maria Dąbrowska powiada w tym a tym
  miejscu, że "resztajest matnią"... Sala woła: "Głośniej!" - Kliszko po-
  wtarza "Maria Dąbrowska mówi tu i tu, że reszta jest matnią". Sala
  krzyczy "głośniej! Nie słychać!" Nieszczęsny powtarza to po raz trzeci
  - wreszcie woła: "10 tysięcy razy przemawiałem, pierwszy raz mi się
  zdarza, żeby mnie nie słyszano". Czajka wyrwała się: "Mów, synku, do
  mikrofonu, sala cię prosi". Podobno już wtedy sali zaczynało być żal
  Kliszki. Jego główne argumenty były, że czytał dwa razy "Noce i dnie",
  raz w więzieniu sanacyjnym, drugi raz w więzieniu stalinowskim. "My-

312 313

Zenon Kliszko i Władysław Gomułka na zjeździe ZLP w Lublinie 18 X 1964 r. Fot.
D. Łomaczewska



ślę, że na sali jest wielu takich, co czytali dwa razy ##Noce i dnie"". Sala
odpowiedziała nieartykułowanym wyrazem oburzenia, na co Kliszko:
"
  Ale nie w takich warunkach".
  Kliszko był jakoby żałosny, jego argumenty rozśmieszały, m.in. gdy
odczytał list Konrada Górskiego do Premiera (o którym powiedziałam
była: "Danym mi było czytać listy profesorów napisane do premiera,
wszystkie były godne i ubolewały nad reakcją Wolnej Europy na ##List
34##, ale wycofał podpis tylko jeden. Biedak nie doczekał się tej nawet
satysfakcji, żeby ktośkolwiek publicznie się tym wycofanym podpisem
pochwalił (to nie był Galileusz)"4. Andrzejewski parsknął głośnym
śmiechem.
  Słonimski powiedział: Za mną nie stoi ani rząd, ani partia, ani woj-
sko, ani UB. Ja mam tylko swoje gołe słowo, któremu możecie wierzyć
lub nie. Żadnego listu w sprawie 34 na Zachód nie wysyłałem, nato-
miast w lutym telefonowałem do mojego przyjaciela Bormana, któremu
powiedziałem: "Słuchajcie, przestańcie o nas pyskować, bo nam tylko
szkodzicie" - o czym p. Zenon Kliszko na pewno wie, bo to było prze-
cież nagrane na taśmę UB.
  W jakimś kontekście dodał: "Jeśli p. Zenon Kliszko ma choć trochę
poczucia humoru..." - na co odpowiadając na dyskusję Kliszko miał po-
wiedzieć: "Nie wiem, czy ja mam poczucie humoru, ale chyba nie, bo
mnie nazywają ponurakiem".
  Biedny Kliszko zrobił też dwa dziwne posunięcia jak na męża stanu i
polityka. Przyznał, że kontrolowana jest zagraniczna korespondencja
[kilka wtrąconych słów niezrozumiałych] i że cenzura prasowa skreśliła
Iwaszkiewiczowi cały ustęp o cenzurze (przeciw). Kliszko wyświadczył
tym olbrzymią przysługę Jarosławowi - i to na Zachodzie, bo to prze-
cież zaraz dotrze na Zachód. W dyskusji podobno bardzo przyzwoicie i
dobrze przemawiał Iwaszkiewicz. Treść była taka: "Pan Zenon Kliszko
mi wybaczy, jeśli powiem, że całe to zebranie było niepotrzebne. Roz-
dmuchało sprawę zbędnie wyolbrzymioną i stworzyło dla Wolnej Euro-
py nowy pretekst do występowania przeciw Polsce Ludowej. Osobiście
nie kwestionuję dobrej woli żadnego z 34 i uważam tę sprawę za zakoń-
czoną i zlikwidowaną". Złośliwi twierdzą, że Jarosław "robi sobie twarz
na Zachód" dla otrzymania Nagrody Nobla. Ja sądzę, że jest on miesza-
niną anielstwa i paktu z diabłem i że w danym wypadku był szczery.
  Najgorsze było, że zebranie się przeciągało, a o szóstej miał być wie-
czór autorski Brandysa. Tłumy stały na schodach - tupały, śmiały się

i hałasowały albo wręcz wołały: "To Kliszko odpowiada Maru Dąbro-
wskiej".
  W czasie [skreślone: mojej choroby] odwiedziło mnie takie mnóstwo
ludzi, że chyba ich nie zliczę [...].


  1 S t a n i s ł a w N e u m a r k, dyrektor gabinetu ministra kultury i sztuki.
  2 J a n u s z W i e c z o r e k (1910-1980); pracował niezmiennie w Urzędzie Rady
Ministrów, w 1.1956-80 szeftego Urzędu w stopniu ministra.
  3 Domysły Dąbrowskiej znajdują potwierdzenie w dokumentach. Po przemówieniu
Dąbrowskiej wygłoszonym na walnym zebraniu Warszawskiego Oddziału ZLP posta-
nowiono zwoływać otwarte zebrania organizacji partyjnych oddziałów ZLP w całej Pol-
sce, by zapoznawać z tekstem Dąbrowskiej i odpowiedzią partu. Na zebraniu w War-
szawie rozpoczynającym tę akcję przemawiał Zenon Kliszko. Według Jerzego Eislera
(List 34, 1993, s. 107) nie było to jednak przemówienie Kliszki, lecz tekst napisany
przez samego Gomułkę. Wręczając mu Gomułka miał powiedzieć: "Zenon idź i po-
wiedz im to jako swoje przemówienie". W innych oddziałach oba teksty mieli odczyty-
wać "towarzysze posiadający dobrą dykcję".
  ' Cytaty z własnego przemówienia tutaj przytoczone niewiernie, raczej streszczające.


  Lecznica. 24 X 1964. Piątek
# Mój drugi pobyt w klinice zaczął się od ostrego dyżuru.
  Odtąd leczą mnie z największą intensywnością i staraniem. Doktor
# Wilkin jest naprawdę kochana. Pomału oswajam się i z dyrektorem
  Krzymienieml. Siostry są wszystkie urocze, salowe bez zarzutu. Gdy-
  byż całość Polski Ludowej tak funkcjonowała!
  Na czwartym piętrze leży Jarosław. Jest też Brzechwa, odwiedzał
# mnie trzy razy, jest chodzący, ale straszliwie wychudzony. Zdaje się,
  niestety, że ma tę chorobę co Mikulski.
  Sartre dostał Nagrodę Nobla i nie przyjął jej. Na mnie to zrobiło złe
  wrażenie. Jest to afront wyrządzony Królowi Szwedzkiemu i całej Aka-
  demii Szwedzkiej mającej jak najlepsze i starającej się mieć najpostępo-
  wsze intencje. Jest to również akt skrajnej pychy: - Ja - Sartre - jestem
  tak wielki, że niczym mnie już wywyższyć niepodobna. Możliwe, że
# jest dość bogaty, aby nie potrzebować tej nagrody. Ale ileż jest celów,
  na które mógłby ją przeznaczyć?! Nawet w wypadku Pasternaka miało
  to przyzwoitszy przebieg. Jakkolwiek idiotyczne głupstwo Rosja wtedy
  zrobiła, pozwolono Borysowi Paternakowi zadepeszować do Szwecji
  dziękując i przepraszając, że wskutek niezależnych od niego okoliczno-
  ści nagrody przyjąć nie może.


314 315



  Sartre uzasadnił to podobno listem, że nie przyjmuje żadnych wyróż-
nień. Ja też nie lubię wyróżnień. Ale nie odmawia się ich, aby nie obra-
żać tych, co wyświadczają nam w swoim rozumieniu zaszczyt i przyjem-
ność. Chyba gdyby konieczna była manifestacja protestacyjna, gdyby
np. fundatorem nagrody była frankistowska Hiszpania albo Unia Połu-
dniowo-Afrykańska czy Dominikana! To jeszcze rozumiem, ale tak-
czysty gest pychy i pozy na oryginalność.
  Wracam jeszcze do zebrania POP-u z 5 X. Otóż Kliszko najostrzej
występował przeciw Słonimskiemu, tak że wszyscy mieli o niego pietra.
Ale wspomniał i o Wańkowiczu w odpowiedzi na moje pytanie z 12 IX
"Jeśli są jakieś zarzuty, to niech zostaną podane imienne fakty, prosimy
o to". Podał więc fakt: że wszczęte zostało śledztwo przeciw Wańkowi-
czowi.
  Podobno szło o jakiś memoriał, napisany przez Mela, a jaki miał być
wygłoszony przez Andzię. Tymczasem poszedł za granicę. Ale podob-
no jest jakiś kruczek prawniczy pozwalający otwierać korespondencję
osób, będących "pod śledztwem", a zawsze można powiedzieć, że dana
osoba była "pod śledztwem", gdy otwierało się jej korespondencję. Tak
czy owak Melo wystawił nas, a w szczególności mnie, do wiatru. Podję-
łam się bowiem zreferować sprawę "Listu 34" w przekonaniu, że nikt
niczego za granicę nie wysyłał.

1 H e n r y k K r z y m i e ń, lekarz, w owym okresie dyrektor Lecznicy


  28 X 1964. Środa
  Jadąc na dworzec Anna podrzuciła do Lecznicy Tulcię, która była
bardzo miła, siedziała aż do podania kolacji i nie zdawała się nudzić.
Wkrótce zresztą przyszedł paryski eks-ambasador Gajewski ze swoją
drugą żoną Chądzyńską. Nie znam chyba drugiego człowieka o równie
jaskrawo turkusowych oczach.


  4 XI 1964. Środa
  Dano mi dziś ten albumin w kroplówce, ale mnie się zdaje, że to był
zbyteczny zabieg. Do mojego organizmu nie potrzeba już nic wstrzyki-
wać czy wkraplać. Jest przedozowany lekarstwami. Trzeba go zostawić
w spokoju, by pod kontrolą kliniki przychodził do siebie.

  5 XI 1964. Czwartek
  Oto jak wygląda moje pismo kliniczne. Niewyraźne znaki i łańcuszek
  z kresek, więc powtarzam nie dokończone zdanie pisane wczoraj
  późnym wieczorem. Nie rozumiem, co to jest za metoda, że Anna wma-
  wia we mnie często rzeczy sprzeczne z oczywistością i szyderczo wma-
  wia we mnie brak pamięci. Mamjąjednak zawsze doskonałą i nieomyl-
  ną i jeśli czegoś zapomniałam, mówię po prostu, że zapomniałam.
' Toczy się proces M. Wańkowicza o przekazywanie "szkalujących
I Polskę" wiadomości za granicę.
  Stempowscy zawsze mnie ostrzegali przed Melem, że nie jest czło-
, wiekiem honoru ani gentlemanem. I jeśli rzeczywiście coś przekazywał
  za granicę (bo nasza "sprawiedliwość", gdy dla manewru politycznego
  tego potrzeba z łatwością dowiedzie, że ja np. jestem matko- czy ojco-
  bójcą), to wobec mnie okazał się wyjątkowo nielojalny. Wiedział prze-
  cież, że zgodziłam się zabrać głos tylko w przekonaniu, że nikt z nich
  nic za granicę nie przesyłał.
  Były dziś u mnie Anna i Helenka. Mimo całego dziwactwa tej pary-
  ja Helenkę odczuwam jako autentyczną i uroczą. Nie rozumiem, dlacze-
  go Anna przeważnie mówi jej impertynencje. Dlaczego w ogóle Anna
i tak lubi mówić wszystkim impertynencje? Dlaczego uważa, że życie
  tylko wtedy jest interesujące, kiedy się mówi impertynencje i -jako pie-
I szczota - grube słowa ("Ten łajdak Maryjka, ta bura suka").
  Anna ma skłonność do mówienia źle o każdym, kto mi jest sympaty-
  czny lub o kim bodaj mówię dobrze. Przecież niemożliwe, żeby tu jesz-
  cze grała rolę zazdrość?


  6 XI 1964. Piątek
  Przyszedł Słonimski z dużym tomem swoich wierszy zebranych-
  dwoma egzemplarzami dla nas obu.
# Był w "kuluarach" procesu Wańkowicza, uchylono się od wpuszcze-
  nia go na rozprawę pod pozorem, "że nie ma miejsc siedzących". Koro-
# tyński miotał się, że Wańkowicz to faszysta.
  Nie jest on już tak młody, żeby nie pamiętał, że Melo Wańk. cokol-
  wiek by złego można o nim powiedzieć, nigdy faszystą nie był. I że gros
  polskich faszystów należy szukać w szeregach partii i Paxu. Wiersz Mi-
  łosza: "A spadkobiercą Oeneru partia"' - pozostanie wierszem wieko-
  pomnym. Aja miałam Korotyńskiego za przyzwoitego człowieka!
  Proces Wańkowicza - tak jak wszystko, co zrobiono dla rozdmucha-

316 317



nia sprawy "Listu 34" - obraca się całym swym ostrzem przeciw partii,
szkodzi jej interesom, wzmaga, a nie zmniejsza, niechęć jeśli nie do
ustroju, to do rządu i partii. A chyba chodzi im o coś przeciwnego. Oka-
zuje się, że piątego w czasie tego zebrania Wańk. już był aresztowany.
Prawdopodobnie Kliszko miał zamiar to powiedzieć, ale kiedy zoba-
czył, jaki jest nastrój sali, ograniczył się do ogólników.
  A szkoda, że nie powiedział! W nastroju, jaki był -jedyną odpowie-
dzią byłby okrzyk: "Hańba!" i tupanie.
  Nie mogę uwierzyć, aby w grę tu wchodziło cokolwiek prócz kore-
spondencji z wnuczką, której zięć jest, niestety, pracownikiem radia
amerykańskiego.
  Myślę, że na Melu się nie skończy. Będą chcieli "skompromitować" i
innych sygnatariuszy. W systemie policyjnym każdemu można dowieść

318

wszystko. Ponawia się czas z anegdotki o uciekających z ZSRR "kobył-
kach". "Dlaczego uciekacie?" "Bo mają zabijać żyrafy!" - "Ale prze-
cież wy nie jesteście żyrafami! "Nie jesteśmy. Ale kto tego dowiedzie".

i Dokładnie: "Jest ONR-u spadkobiercą Partia" (z Traktatupoetyckiego,1957).


# 7 XI 1964. Sobota
# Po prof. Doroszewskim jestem chyba największym liberałem języko-
# wym, ale niektóre rzeczy nie przestają mnie razić jako błędy języka.
' Np. w przeczytanym właśnie "Erazmie" Huizingil w przekładzie Kurec-
  kiej na str. 197 jest zdane: "Czemuż tak niemiłosiernie prześladujemy
# innych za błędy, skoro każdy z nas nie jest wolny od pomyłek". Jasne,
  że zamiast "każdy" powinno tu być "żaden z nas" albo "nikt z nas".
# W polskim języku w przeciwieństwie do wielu innych zachowujemy
  dwa przeczące określenia.
  Ale to tak wadliwie użyte "każdy" zamiast "nikt" albo "żaden" po-
  wtarza się coraz częściej w całej prasie, a nawet wśród pisarzy. Może
  więc i to z czasem przyjmie się jako reguła, od której wyjątkiem było
, "ani", po którym w dawnej polszczyźnie już nie następowało drugie
  przeczenie. Ale teraz i ja już używam "ani" z drugim przeczeniem, choć
# gdzie można, staram się zachować dawną formę - np. "ani go widać,
  ani słychać". Ale ja powiem: "Ani go nie widuję, ani go nawet nie
  znam" (choć dobrze byłoby: "ani go znam"). Chyba zacznę pisywać li-
  sty do prof. Doroszewskiego. Może on moje uwagi w swoim poradniku
  językowym uwzględni. Jeśli nie obraził się na mnie za umieszczenie
# krytyki jego "Słownika" w moich "Pismach rozproszonych".
  Erazm z Rotterdamu jest tak podobny do mnie i do różnych ludzi
  mego gatunku, że nic dziwnego, jeśli od tak dawna (od przeczytania je-
  go "Pochwały głupoty") uważam go za swego patrona.
I Cytaty z Huizingi: "Stałe jego nieopowiadanie się po czyjejkolwiek
  stronie - wywodzi się z imperatywnej potrzeby absolutnej niezależno-
, ści". "Zawsze chciałem być sam i nienawidziłem zaciekle stronniczych
  ludzi. Erazm jest jednym z tych, którzy czują się osłabieni z powodu
  zetknięcia się z ludźmi". "Natury podobne do Erazma, które każde zetk-
  nięcie się z ludźmi wyprowadza z równowagi..."
  "Erazm mówi o swojej epoce: ##najbardziej zbrodnicze stulecie, naj-
  nieszczęśliwszy i najbardziej zepsuty wiek, jaki tylko można sobie wy-
  obrazić !,#

319

Anna Kowalska z córką w mieszkaniu na Niepodległości,1965. Fot. A. Szypowski



  Należał on do tych, co wyprowadzają ##z niewoli egipskiej,#, ale nie
chcą wejść ##do ziemi obiecanej,#".

  # Johan Huizinga - Erazm, przeł. M. Kurecka, wstęp M. Cytowska, konsultacja na-
ukowa L. Kołakowski,1964.


  8 XI 1964. Niedziela
  Drażni mnie do szaleństwa to załgiwanie w prasie na wszystkie stro-
ny dwudziestolecia Niepodległości. Wszystkie interpretacje wszystkich
faktów są fałszywe, pełne złej wiary i złej woli. Tamto dwudziestolecie
- choć i ja to teraz dopiero wiem - było dopasowywaniem się do szan-
sy, która nastąpiła dopiero po Drugiej Wojnie Światowej - do szansy
niebycia 17 Republiką Rosji. Gdyby utrzymał się rząd lubelski 19 I 8,
gdybyśmy nie poszli na Kijów, a potem nie odparli bolszewików pod
Warszawą, gdybyśmy w pakcie nieagresji zgodzili się na "przemarsz
Rosjan przez Polskę" - bylibyśmy w 1918, w 1920 - a może nawet
1938 czy 1939 -17 Republiką ZSRR.
  Błędy, któreśmy popełnili, pozwoliłyby nam dotrwać do sytuacji,
gdy powstała koncepcja państw satelitów Rosji. A innej alternatywy nie
było i chyba nigdy nie będzie.
  Przed obiadem zasnęłam i przyśnił mi się jakiś nowy kłopot z Komo-
rowem. Znowu ktoś tam mieszkał obcy, kto założył księgarnię.
  Te nękające sny o Komorowie są świadectwem, jak wielkim kłopo-
tem dla mnie jest Komorów. Nawet jeśli wyjdę z Lecznicy żywa, nigdy
już nie będę miała sił "zarządzać Komorowem". Miejscem w dodatku
nie lubianym w tej szpetnej podwarszawskiej okolicy i w jedynym to-
warzystwie tej wcale nie łatwej, nieapetycznej Meli.
  Trzy pokoje w cichej dzielnicy w Warszawie we dwoje - oto co je-
dynie uczyniłoby moje życie znośnym. Gdyby nie to, że już nie jestem
w stanie przyzwyczaić się do żadnych nowych miejsc, może najchętniej
zamieszkałabym w Krakowie.
  Wszyscy mówią, że tak się poprawiłam na wyglądzie. Nie tylko go-
ście, ale nawet lekarka dyżurująca.
  Dlaczego w takim razie ja tak u diabła od czterech, a nawet od sied-
miu lat choruję? Obawiam się, że przyczyna mojej choroby jest psychi-
czna, i to nie publicznej, ale na wskroś prywatnej natury.

  9 XI 1964. Poniedziałek
  Martwi mnie tak strasznie jałowość naszych książek, prasy. Wszyscy
piszą o niczym, przeżuwają trociny, a "bieżąca Polska" toczy się cał-
kiem obok. Np. opowiadanie naocznego świadka o pewnym PGR-ze
w Opolszczyźnie. Jest to jeden z tych dobrych PGR-ów, czyli przynosi
dochód. Kierownik zna się na rzeczy, gopodarczo prowadzi obiekt do-
brze. Zdawałoby się, duży plus, osiągnięcie do pochwalenia.
  Ale zaraz minusy, które są po prostu straszne. Ten kierownik wszy-
stkim mówi "ty", nawet inżynierom, rządzi jak feudalny ekonom na fol-
warku. Ajednocześnie ta wybitnajednostka obdarzona dużą władzą nie
może kupić kilograma gwoździ. Nie ma prawa (musiałby się chyba
ustrój zmienić), żeby mógł kupić kilo gwoździ.
  To jeszcze nic, PGR obrabiają dwa rodzaje robotników: stali
i w okresie żniw czy wykopek bandosi z... Kielecczyzny #ak w "Lu-
dziach stamtąd" - Słupecki). Bandosy mieszkają w barakach po 8 w iz-
bie (są to przeważnie dziewczyny, a nawet stare kobiety). Mają jedną
miskę na 8 osób, więc właściwie nie myją się...


  10 XI 1964. Wtorek
  Oto co znów zrobiło się z notatek pisanych po 11 w nocy i już po
wzięciu środka nasennego. Miałam jednak dość przytomności, żeby za-
mknąć zeszyt i zgasić lampę.
  To wszystko jeszcze nic. Ten PGR ma walące się budynki, wszędzie
gruzy, brud i rozwalone płoty! Ohyda! Obok PGR-u, jak to zwykle koło
majątków, jest wieś chłopska z tzw. autochtonów, którzy optowali na
rzecz Polski. I może byliby już dziś Polakami, gdyby polityka kochanej
Polski Ludowej nie sprawiła, że stali się z powrotem Niemcami. Dzieci
chodzą do polskiej szkoły, ale w domu mówią tylko po niemiecku. Ta
wieś jest czysta, schludna, ludność jej nie pije, świetnie gospodaruje,
mają łazienki, patrzą na ten skandaliczny "dochodowy" PGR i przecze-
kują!
  Najbardziej bolesne jest, że takie rzeczy się widzi, o takich rzeczach
się wie, ale nic na to nie można poradzić, bo słowa drukiem nie puszczą,
a za mówienie mogą najwyżej proces wytoczyć o szkalowanie ustroju.
Tak fenomenalnie głupi ludzie nami rządzą.
  Mimo pewność, że w takiej Lecznicy jak ta musi być podsłuch w
każdym pokoju, rozmawiamy swobodnie o sprawie Mela Wańkowicza.
  Dziś ogłoszono wyrok w tym niepoważnym, kompromitującym inte-


320 2I - Dzienniki, t 4 32 I



resy Polski Ludowej procesie. Nikt na świecie nie uwierzy, że Wańko-
wicz przesyłał za granicę szkalujące Polskę materiały. A zresztą co
w ogóle znaczy taki zarzut? Gdybym była aparatczykiem partii i chciała
"zniszczyć" któregoś z redaktorów - zebrałabym wycinki z "Trybuny
Ludu" i "Życia Warszawy". Tylko na podstawie drukowanych tam arty-
kułów o nadużyciach, brakoróbstwie i wszelkich innych postaciach zła
nękającego Polskę - artykułów dostępnych wszak całemu światu-
można by z największą łatwością sformułować oskarżenie o szkalowa-
nie Polski.
  Wańkowicza zasądzili na trzy lata z zastosowaniem amnestii skraca-
jącej to do połowy, tj. na półtora roku. Stronom przysługuje prawo ape-
lacji. Wskutek "m.in. podeszłego wieku i stanu zdrowia oskarżony
zwolniony został z aresztu tymczasowego". Nie wiem, co to znaczy, czy
na czas terminów apelacji?'
  Wańkowicz jest jednym z najpopularniejszych pisarzy. Wiadomość
o jego procesie i wyroku obiegła od razu całą Polskę i świat. Jest dziś
po tym wyroku jednym z najsławniejszych ludzi. Co więcej, ci, co nic
dotąd nie wiedzą o "Liście 34" i nie shichają "Wolnej Europy" - powta-
rzają sfałszowaną (tym razem przez społeczeństwo) wersję: "Podobno
to była jakaś większa sprawa, w którą zamieszanych było dużo pisarzy,
ale wszyscy wyplątali się z niej sprytem, a tylko Wańkowicz wpadł". Ot
i masz prawdę historyczną!

  # M. Wańkowicza aresztowano 5 X 1964 i oskarżono o "przekazywanie dla rozpo-
wszechnienia materiału oczerniającego Polskę Ludową" (za dowód poshiżył fakt, że
"Wolna Europa" nadała m.in. fragmenty nie wygłoszonej mowy Wańkowicza w odpo-
wiedzi Z. Kliszce, tekstu przesłanego córce do USA w prywatnym liście pocztą dyplo-
matyczną). Rozprawa odbyła się przed sądem w Warszawie w dniach 26 X i 3-5 XI
1964. Wyrokiem ogłoszonym 9 XI 1964 Wańkowicz skazany został na 3 lata, zmruej-
szone dzięki amnestu do półtora roku, czego też nie odsiadywał (Por. wspomnienia M.
Moczara Czy M. Wańkowicz chciał siedzieć ?, "Życie Literackie" 1983, nry 49, 50). 8 I
1965 przyjęty został na audiencji przez Wł. Gomułkę.
  Na tym kończą się bezpośrednie reperkusje "Listu 34".


  14 XI 1964. Sobota
  Dziś rano byłam ważona. Przybyło mnie trochę ponad 2 kg, ważę
46,200. - Hura!
  Cieszę się, że słońce zaczyna trochę przebijać się przez mgły i że An-
na będzie miała może ładną pogodę na swój weekend.

  Czasem zapominam jakichś słów, to mnie doprowadza do rozpaczy,
ale jak dotąd nie ma wypadku, żebym sobie ich nie przypomniała, gdy
tylko zacznę wysiłek przypominania, samo podpływa. Tak np. któregoś
wieczora usiłowałam sobie przypomnieć, jaki był herb nazwiska mojej
matki - Gałczyńskiej (dla celów pamiętnikowych), i dopiero po upływie
kilku dni przypomniałam sobie: Sokola. Dziś zapomniałam raptem sło-
wa "kminek", ale przypomniałamje sobie pojakichś dwu godzinach.
  Sny mam mniej koszmarne, ale dziwne.
  Śniło mi się np., że Jadczak, dozorca w naszej kamienicy, okazał się
być szefem jakiejś wielkiej firmy dostarczającej smołę na cały świat.
Znak tej fumy widziałam wszędzie na murach - czarną smołą w kształ-
cie koła wypisane słowa: Sołdek - Smoła - Morze.
  Drugi sen, że usprawiedliwiałam się przed Nałkowską, że nie prze-
czytałam jej książki "Niecierpliwi". Nałkowska słuchała ze zwieszoną
głową, a ja czułam się coraz bardziej winna, że nie doczytałam nigdy jej
książki "Niecierpliwi".
  Jeśli wyzdrowieję, będzie to jakby zmartwychwstanie. A nawet
Chrystus po zmartwyćhwstaniu żył tylko niewiele dni.


  16X11964. Poniedziałek. ll wieczór
  Słyszę, że leje deszcz, zdaje się, że zerwał się (i zmienił kierunek)
wiatr - i że się ochłodziło.
  Z tego jak nic mogą przyjść śniegi i mrozy. Mela nic w ogrodzie nie
zrobiła ani kazała zrobić. Szkoda, zmarnuje się ogródek!


  18 XI 1964. Środa
  Była rewizja u J. N. Millera, będzie miał proces o drukowanie w lon-
dyńskich "Wiadomościach" pod pseudonimem Nieznira. J. Grzędziński
będzie miał proces, bo napisał do swojej byłej żony w Casablance list,
opisujący czerwcowe zebranie Związku. Karol Modzelewskil został za-
trzymany i będzie miał proces o rzekome przygotowywanie jakiegoś
memoriału do władz ZMS. Karol M. to "wierzący" komunista. Tylko
"wierzący" (co najmniej w ustrój) piszą petycje i memoriały - jak ktoś
dowcipnie powiedział.

  1 K a r o 1 M o d z e 1 e w s k i (ur.1937), historyk, działacz polityczny. Ukończył
Wydział Histocyczny UW; zwolniony z asystentury po opublikowaniu razem z J. Kuro-


322 323



niem listu otwartego do członków PZPR. Współorganizator "Solidarności", ezłonek Za-
rządu Regionu Dolny Śląsk i Komisji Krajowej, wielekroć aresztowany i więziony.
  Senator RP I kadencji, czynny w wielu koxnisjach. Dawniej jeden z liderów Unii
Pracy, obecniejej honorowy przewodniczący. Profesor w Instytucie Historu PAN.
  Autor wielu rozpraw i książek: m.in. Społeczeństwo i gospodarka wczesnośred-
niowiecznych Wfoch,1978, Chfopi w monarchii wczesnopiastowskiej,1987.


  19 XI 1964. Czwartek
  Nowa nomenklatura prawna: "Sporządzenie materiału". Na podsta-
wie tej definicji można wytoczyć proces każdemu. Pisanie czegokol-
wiekjest sporządzeniem materiału. Żyjąc "sporządzamy materiał"!


  20 XI 1964. Piątek
  Wśród mnóstwa przeczytanych tu książek przeczytałam Marquanda
(USA) dwie powieści. Jedna, której tematem (oryginalnie ujętym) jest
immanentna niejako "grzeszność" pisarza (Manna: "Każdy pisarz jest
zbrodniarzem"), który niejako krwią swoich bliźnich karmi swoje ima-
ginacyjne postacie. (Paradoks - kochanka, na którą w jej mniemaniu na-
pisał paszkwil, uznana zostaje za "doskonałą kobietę", za pierwszą lu-
dzką i ze współczuciem opisaną postać autora - taki jest też tytuł powie-
ści "A Perfect Woman"). I drugą - tego samego autora: "The Late
George Apley"'. To historia trzech pokoleń wyższej burżuazji. Krytyka
nazywa to "a wicked satire"z, ale trzeba być bardzo inteligentnym, by z
pozorów śmiertelnej powagi epickiej wyłuskać tę satyrę, humor i do-
wcip.

  1 John Phillips Marquand - 7he Late George Apley (a novel in theform ofmemoir),
Boston 1937.
  z A w i c k e d s a t i r e (ang.) - złośliwa satyra


  Warszawa. 23 XI 1964. Poniedziałek
  I cokolwiekjest teraz -jakie to szczęście, że był Marian, St. - że tyle
lat minęło w harmonii i w radości.
  Gdybym była zdrowa, kochałabym i ten świat, co jest, jakikolwiek
jest. Bardziej niż takie czy inne ustroje martwi mnie szaleństwo uprze-
mysławiania. Rzeki całego świata są już zatrute, powietrze całego świa-
ta jest już zatrute. Środki owadobójcze wyniszczą wkrótce kwiaty i
owoce. Znikną lasy wyparte przez zakłady fabryczne i przez poszuki-
waczy kopalń. Wymrą ptaki, gdy powietrzem i kosmosem zawładną la-
tające maszyny. I tak ludzkość z bombą czy bez bomby atomowej zgo-
tuje pomału koniec życia na ziemi, walcząc jednocześnie o przedłużenie
życia i o zniknięcie epidemii. O paradoksie !


  25 XI 1964. Środa
  Zatelefonowałam z czystej przyzwoitości do Mela, który "zważy-
  wszy na mój wiek i chorobę" "ofiarował się" przyjść dla zobaczenia się
  z nami. Bardzo zdziwiła mnie jego pretensja, że przez cały czas jego
  procesu Anna ani razu do niego nie zatelefonowała. Śmieszny człowiek.
  Anna jest ostatnią osobą, którą można by posądzać o to, że się czego
  bądź boi. Anna uważa słusznie, że wysyłając swój elaborat do córki w
  Ameryce Wańkowicz postąpił nielojalnie wobec mnie, która 12 czerwca
  zapewniłam w najlepszej wierze i woli, że nikt niczego za granicę nie
  wysyłał. Wprawdzie nie świadczy o wolności, potędze i sile państwa,
  gdy "autorytety moralne" (he, he) muszą składać takie oświadczenia
  (normalnie powinno się móc pisać o własnym kraju wszystko i wszę-
  dzie - z wyjątkiem czasu wojny. Przykład, choćby wiersz Durrenmatta
  o Szwajcarii) i wprawdzie Melo wysłał swój elaborat już po 12 czerw-
! ca, ale niemniej postąpił nielojalnie i przyczynił się do skompromitowa-
  nia sprawy "Listu 34", o co sferom partyjnym chodziło. Wańk. nie po-
  winien był wysyłać elaboratu o stosunkach kulturalnych w Polsce, a
  państwo nie powinno było wytaczać mu procesu, zwłaszcza opartego na
I wykradzeniu (pod pozorem wypożyczenia) rzeczonego elaboratu przez
  II sekretarza ambasady polskiej w USA (którego fotokopia była dowo-
! dem "przestępstwa").


' 29 XI 1964. Niedziela
  Na kolacji byli: Henryk i Jurkowie. Po raz pierwszy występowałam
  ubrana i wręczałam Jayanti złoty naszyjnik, b. skromny, ale gustowny,
  który natychmiast nałożyła. Jurek powiedział, że według zwyczajów
  hinduskich dopiero teraz dokonał się akt "acknowledgement"1 przez ro-
  dzinę męża. Henryk był bardzo przejęty widokiem tej rzeczy. Anna wy-
  stąpiła ze znakomicie przyrządzonym karmazynem po grecku.

#Acknowledgement(ang.)-uznanie


324 325



  Komorów. 9 XII 1964. Środa
  Terlecki zachwycił się opowiadaniem, które Anna dała do "Współ-
czesności"1. Strasznie zmartwiło mnie, że Anna jest przez tylu ludzi nie
lubiana, a w tzw. "sferach" nazywana "złym duchem Maru Dąbrowskiej".
Źródło antypatii i [słowo nieczytelne] duchowego do niej jest to samo
co źródło antypatii do Słonimskiego: ostrość i dowcip jej języka. Ale
przecież mało znam ludzi, którzy by równie silnie jak ona chcieli, żeby
Polska teraźniejsza się udała.
  Przed przyjściem Leszków słuchałam audycji Odojewskiego "Coraz
dalej, dalej..." Dwie osoby - pierwszorzędna obsada: Holoubek i Gor-
don-Górecka. Ze zdziwieniem stwierdziłam, że tekst tego tak wysoko
przeze mnie stawianego pisarza nie stoi powyżej moich możliwości. [...]

1 Zapewne mowa o opowiadaniu: O róży, o sfowiku, "Współczesność" 1965, nr 4.


  10 XII 1964. Czwartek
  Dopiero wróciwszy po trzech i pół miesiącach do domu zrozumiałam
w pełni przysłowie: "Pańskie oko konia tuczy". Ale to też męczy przy-
kro: mieć dom - to jest być koniecznie zawsze obecnym. Człowiek już
nie jest wolny. Ileż rodzajów niewolniczej zależności jest jego przezna-
czeniem.
  Jurkowie przyjechali o szóstej - na five o'clock za późno, na kolację
za wcześnie. Gdy okazali apetyt na specjalność Meli - twarożek z
kminkiem - Mela podała także karmazyna po grecku, nie gorszego niż
u Anny. Zjedli z przyjemnością, potem było ciasto, herbata, wyborne
konfitury z wiśni. Wizyta była przeurocza i jakoś mi się niezgorzej roz-
mawiało po angielsku. Coraz więcej lubię Jayanti - ta para czyni moje
znędzniałe życie miłym, tacy mi są życzliwi, tacy mną zainteresowani,
tak mi z nimi swobodnie i dobrze jak z nikim.
  Niestety, dziś 3 razy musiałam brać nitroglicerynę.

1965


  5 I 1965. Wtorek
  Dorzeczne byłoby na 1964 skończyć dziennikowanie i zabrać się wy-
łącznie do przepisywania reszty lat i do zrobienia wyboru z dzienników
przedwojennych.
  Ale nałóg jest czymś, na co nie ma rady. Coraz gorzej znoszę prze-
rwy w pisaniu, chociaż bywają coraz dłuższe. Myśli coraz mniej, fakty
coraz uboższe, jak to niemożebne uwierzyć, że wiecznie młoda Maryjka
zmienia się w staruszkę grającą w ciuciubabkę ze śmiercią.
  Był u nas na obiedzie Jan Kott, który czegoś do szaleństwa rozdrażnił
Annę. Wrócił dopiero z Paryża (Festiwal Szekspirowski) i ze Szwajca-
rii, gdzie spędził czas z córką, 17--letnią Teresą, umieszczoną tam w
specjalnej szkole, gdyż tu nikt z nią nie mógł dać sobie rady. Przywiózł
piękne swojej roboty fotografie p. Jerzego i mnóstwo tej córki - i w sa-
mej rzeczy o niczym innym jak o sobie i o tej córce nie mówił. My mo-
głyśmy doskonale dla niego nie istnieć. Anna uważa to za akt straszli-
wej pychy i złego wychowania. Dla mnie jednak to zafascynowanie "złą
córką" było interesujące.
  W sobotę przyjechała niespodziewanie pani Stefanowa O[...] - świę-
ta kobieta, uosobienie dobroci. [...] Przy kolacji opowiedziała nam
rzecz, z której grozy nie zdaje sobie sprawy. St. O[...] jest dzieckiem
wielkiej przygody. Bratanek generała, syn wielkiego rodu ziemiańskie-
go, wychowanek korpusu paziów w Petersburgu. Po rewolucji przedarł
się do Polski (bił się od dziecka, jak mówi Anna), został lotnikiem,
w drugiej wojnie brał udział w "Bitwie o Anglię", wrócił w 1947 roku,
przecierpiał śmierć żony, więzienie i katowanie przez l1B. Po wyjściu
z więzienia (po Październiku) zrehabilitował się [sic!] w oczach wszy-
stkich grając w amatorskim teatrze w M. [...] Jest urzędnikiem w fabry-
ce odrzutowców: nie dopuszczono go do latania - uciekł w urojony
świat teatru. Pani O. cierpi niewymownie, że się rozbałamucił, że "pew-
na osoba" co dzień dostaje od niego kwiaty, że wraca do domu po pół-
nocy. Koniec końców postawiła ultimatum: albo ja i dzieci, albo teatr.
I St. O. przyrzekł, że teatr opuści. Anna powiedziała jej od razu: "W ta-
kim razie St. umrze" - a ja też pomyślałam, że nie należy nigdy stawiać
spraw: albo - albo.
  Pozbawiony teatru, skazany wyłącznie na żonę, która będzie mówiła,
że sprzedali siano i ile za nie wzięli, albo jabłka itp. - rozpije się (bo mu

326 327



  Komorów. 9 XII 1964. Środa
  Terlecki zachwycił się opowiadaniem, które Anna dała do "Współ-
czesności"1. Strasznie zmartwiło mnie, że Anna jest przez tylu ludzi nie
lubiana, a w tzw. "sferach" nazywana "złym duchem Marii Dąbrowskiej".
Źródło antypatii i [słowo nieczytelne] duchowego do niej jest to samo
co źródło antypatii do Słonimskiego: ostrość i dowcip jej języka. Ale
przecież mało znam ludzi, którzy by równie silnie jak ona chcieli, żeby
Polska teraźniejsza się udała.
  Przed przyjściem Leszków słuchałam audycji Odojewskiego "Coraz
dalej, dalej..." Dwie osoby - pierwszorzędna obsada: Holoubek i Gor-
don-Górecka. Ze zdziwieniem stwierdziłam, że tekst tego tak wysoko
przeze mnie stawianego pisarza nie stoi powyżej moich możliwości. [...]

# Zapewne mowa o opowiadaniu: O róży, o sfowiku, "Współczesność" 1965, nr 4.


  10 XII 1964. Czwartek
  Dopiero wróciwszy po trzech i pół miesiącach do domu zrozumiałam
w pełni przysłowie: "Pańskie oko konia tuczy". Ale to też męczy przy-
kro: mieć dom - to jest być koniecznie zawsze obecnym. Człowiek już
nie jest wolny. Ileż rodzajów niewolniczej zależności jest jego przezna-
czeniem.
  Jurkowie przyjechali o szóstej - na five o'clock za późno, na kolację
za wcześnie. Gdy okazali apetyt na specjalność Meli - twarożek z
kminkiem - Mela podała także karmazyna po grecku, nie gorszego niż
u Anny. Zjedli z przyjemnością, potem było ciasto, herbata, wyborne
konfitury z wiśni. Wizyta była przeurocza i jakoś mi się niezgorzej roz-
mawiało po angielsku. Coraz więcej lubię Jayanti - ta para czyni moje
znędzniałe życie miłym, tacy mi są życzliwi, tacy mną zainteresowani,
tak mi z nimi swobodnie i dobrze jak z nikim.
  Niestety, dziś 3 razy musiałam brać nitroglicerynę.

1965


  5 I 1965. Wtorek
  Dorzeczne byłoby na 1964 skończyć dziennikowanie i zabrać się wy-
łącznie do przepisywania reszty lat i do zrobienia wyboru z dzienników
przedwojennych.
  Ale nałóg jest czymś, na co nie ma rady. Coraz gorzej znoszę prze-
rwy w pisaniu, chociaż bywają coraz dłuższe. Myśli coraz mniej, fakty
coraz uboższe, jak to niemożebne uwierzyć, że wiecznie młoda Maryjka
zmienia się w staruszkę grającą w ciuciubabkę ze śmiercią.
  Był u nas na obiedzie Jan Kott, który czegoś do szaleństwa rozdrażnił
Annę. Wrócił dopiero z Paryża (Festiwal Szekspirowski) i ze Szwajca-
rii, gdzie spędził czas z córką, 17-letnią Teresą, umieszczoną tam w
specjalnej szkole, gdyż tu nikt z nią nie mógł dać sobie rady. Przywiózł
piękne swojej roboty fotografie p. Jerzego i mnóstwo tej córki - i w sa-
mej rzeczy o niczym innym jak o sobie i o tej córce nie mówił. My mo-
głyśmy doskonale dla niego nie istnieć. Anna uważa to za akt straszli-
wej pychy i złego wychowania. Dla mnie jednak to zafascynowanie "złą
córką" było interesujące.
  W sobotę przyjechała niespodziewanie pani Stefanowa O[...] - świę-
ta kobieta, uosobienie dobroci. [...] Przy kolacji opowiedziała nam
rzecz, z której grozy nie zdaje sobie sprawy. St. O[...] jest dzieckiem
wielkiej przygody. Bratanek generała, syn wielkiego rodu ziemiańskie-
go, wychowanek korpusu paziów w Petersburgu. Po rewolucji przedarł
się do Polski (bił się od dziecka, jak mówi Anna), został lotnikiem,
w drugiej wojnie brał udział w "Bitwie o Anglię", wrócił w I947 roku,
przecierpiał śmierć żony, więzienie i katowanie przez LTB. Po wyjściu
z więzienia (po Październiku) zrehabilitował się [sic!] w oczach wszy-
stkich grając w amatorskim teatrze w M. [...] Jest urzędnikiem w fabry-
ce odrzutowców: nie dopuszczono go do latania - uciekł w urojony
świat teatru. Pani O. cierpi niewymownie, że się rozbałamucił, że "pew-
na osoba" co dzień dostaje od niego kwiaty, że wraca do domu po pół-
nocy. Koniec końców postawiła ultimatum: albo ja i dzieci, albo teatr.
I St. O. przyrzekł, że teatr opuści. Anna powiedziała jej od razu: "W ta-
kim razie St. umrze" - a ja też pomyślałam, że nie należy nigdy stawiać
spraw: albo - albo.
  Pozbawiony teatru, skazany wyłącznie na żonę, która będzie mówiła,
że sprzedali siano i ile za nie wzięli, albo jabłka itp. - rozpije się (bo mu

326 327



to już po więzieniu groziło i teatr go uratował), stanie się dla domowni-
ków przykry, obcy, a był zawsze dobry i cichy. On ma 63 lata, w tym
wieku nie można już zabraniać tego, co trzyma przy życiu i odmładza.
  Mam chęć napisać do pani O., ale nie wiem, czyby mnie zrozumiała.




























  (powtórnieJ 5 I 1965. Wtorek
  Zrobiłam tylko te notatki i napisałam trzy listy, w tym do Szpitala
Wolskiego o zmarłym nagle doktorze Stefanie Czubalskiml. W roku
1942 uratował mi życie, wyciągnął ze stanu przedagonalnego w tym sa-
mym co teraz ropnym zapaleniu miedniczek bakterią coli.
  Pogoda dziś bardzo zmienna, nie sprzyjająca memu sercu.


328

  # Wspomniany list Dąbrowska przesłała do ordynatora oddziału urologicznego (na-
stępcy dr. S. Czubalskiego) do Szpitala Miejskiego nr 1, Kasprzaka 17, gdzie pisała
m.in.:
  "Poruszona do głębi śmiercią doktora Stefana Czubalskiego przesyłam na Pańskie
ręce wyrazy żalu i współczucia dla Jego Rodziny, dla Lekarzy i Personelu Oddziału
Urologu w Szpitalu Wolskim.
  Doktor Czubalski uratował mi życie, kiedy w roku 1942, w ciężkich wanxnkach oku-
pacji, chorowałam niebezpiecznie na ropne zapalenie miedniczek nerkowych bakterią
coli. Wypadek był wyjątkowo złośliwy i po póhoramiesięcznym pobycie w klinice uni-
werstyteckiej (dawny Szpital Dzieciątka Jezus) lekarze tamtejsi, zresztą doskonali,
zwątpili w możliwość utrzymania mnie przy życiu. [...] Doktor Czubalski wyraził wów-
czas gotowość dalszego leczenia mnie w Omedze. Koszta kuracji pokryło ##Społem##.
On sam zadowolił się, jak mi opowiadano, połową przewidzianego w takich okoliczno-
ściach honorarium. I wyleczył mnie zacząwszy od czterokrotnej transfuzji krrvi, zabiegu
wówczas nie tak pospolitego jak dzisiaj, a następnie stosując bakteriofagi dr Kryńskiej
oraz Jego własne metody likwidowania zapaleń bakterią coli. Choroba trwała cztery
miesiące [...].
  Poznałam Go wtedy takim, jakim przedstawia Go, zbyt pobieżne, wspomnienie za-
mieszczone w ##Życiu Warszawy#,. Był nie tylko świetnym lekarzem, ale najczulszym,
najtroskliwszym człowiekiem. Pazniętam, że w ostrym okresie choroby odwiedzał mnie
dodatkowo co dzień późnym wieczorem darząc mnie poczuciem opiekuńczej czujno-
ści".


  8 I 1965. Piątek
  Środę i czwartek przeleżałam nękana atakami bolesnymi serca nie-
mal przy każdym ruchu. Trudno przy tym opisać, jak w tym Komoro-
wie jest smutno i samotnie. To przechodzi ludzkie pojęcie. Anna nie
wytrzymałaby tej pustki, śmiertelnej ciszy i samotności bez żadnych
bodźców z zewnątrz ani przez tydzień.
  Anna śpieszyła też przyjechać, bo miała "pasztet" od Mela. Zadzwo-
nił, jak byłyśmy tu wszystkie na święta, czy zastanie kogoś w domu i
sam to przyniósł. To znaczy teczkę, w której oprawne, na ślicznym
amerykańskim papierze teksty jego obrony w sądzie i jego ostatniego
słowa. Ta kilkudziesięciostronicowa obrona, choć jest w niej wiele rze-
czy drastycznie prawdziwych i słusznych, robi żałosne i niesmaczne
wrażenie. Potwierdza zresztą moją tezę, że rząd zrobił nie tylko kapital-
ne głupstwo, ale głupstwo bez precedensu wytaczając proces najwię-
kszemu swemu entuzjaście. Wańkowicz nie tylko wyznaje swoją miłość
do Polski Ludowej, ale łka, że to miłość niewzajemna, a nadto spowiada
się z całego swojego życia, z czego wynika jak na dłoni, że całą swoją
działalnością pisarską, wydawniczą, nawet reklamówką ("cukier krze-
pi") przygotowywał dzisiejszy sojusz z Rosją i Polskę Komunistyczną.

329

Maria Dąbrowska i Jan Kott



Jest w tym niesłychana megalomania. Melo uważa się za największego
pisarza i kraju, i emigracji. Bardzo dobrze. Ale po drodze jest nielojalny
i to imiennie wobec wielu pisarzy -jadowicie mówi o Czapskim, o Mi-
łoszu (a b. brzydko opisawszy emigrację powinien już o niej milczeć),
insynuacyjnie o mnie (że niby mówiłam o braku odpowiedzi premiera
na moje listy interwencyjne spokojnie, bez emocji, jakbym uważała to

zmu i aby nie widział jego zasadniczych błędów. Tak obrany z rozumu
chyba nie jest.
  Lepsze jest jego ostatnie słowo, krótsze i bardziej cięte. Snadź mowa
prokuratora (wyobrażam sobie, co to było za kretyństwo) zdopingowała
jego sklerotyczny umysł. Dobrym też (nawet moralnie) posunięciem by-
ła odmowa apelowania. W ten sposób Melo wprawił w kłopot durniów,
co cały ten sąd urządzili. Bo jakiż pożytek Polsce Ludowej może mieć
[sic!] trzymanie w więzieniu starego bardzo popularnego pisarza, w do-
datku ciężko chorego (tak, jak ja). A nuż im umrze w celi. To przecież
nie rząd, ale Melo stanie się świętym i bohaterem narodowym w cza-
sach, w których rząd jest mimo wszystko o wiele mniej popularny jak
Wańkowicz.



  9 I 1965. Sobota
  Przed południem Anna wyjechała. Od jej przyjazdu do dziś 3 razy
brałam nitro, to znaczy co najmniej o połowę rzadziej niż poprzednimi
dniami.
  Wracając do Mela - to prawdziwie imponujące jest, że w warunkach
tego sądu, będąc pod aresztem i stale pilnowany przez dwu milicjantów
(swoich wielbicieli), był w stanie tak obszerną obronę przygotować.


  10 I 1965. Niedziela
  Ze znalezionej kartki zanotowuję tu refren kolędy, którą tego roku
słyszałam w radiu, a którą czasu okupacji tak ślicznie śpiewali jako
dzieci Jurek i Ela:

Jak miła ta nowina,
Mów, gdzie jest ta Dziecina,
Byśmy tam pobieżeli
i ujrzeli.

za normę). Jest przy tym w tej całej mowie jakaś naiwna perfidia. Naiw-
ne jest przypuszczać, że podobne oświadczyny zrobią na kimkolwiek z
tych sędziów wrażenie. Perfidią jest aż takie łkające przedstawianie sie-
bie jako tzw. "poputczika", bo mimo że istotnie, jak pamiętam "Rój",
wydawał całą (wtedy świetną) literaturę sowiecką - trudno mi uwierzyć,
aby Melo był aż takim zwolennikiem aktualnego rosyjskiego komuni-
  Dziś w południe śpiewali piosenki Demarczyk ("Valse brillante"),
Łazuka ("Tylko ja") i Jędrusik'. Zapowiedziano "Strażacki walczyk"z.
Pod tym niewinnym tytułem jest znakomity tekst, który dwa razy zda-
rzyło mi się słyszeć w grudniu. Ta piosenka dostała największą ilość
głosów w konkursie na grudniową "piosenkę miesiąca". Ucieszyłam się,


330 331

Melchior Wańkowicz



że znów to usłyszę. Niestety, cały tekst prawdopodobnie skonfiskowano
- śpiewana była tylko ostatnia zwrotka o tańczeniu walca - bez znacze-
nia. Pierwszą zwrotkę, ale tylko pierwszą, podał jeszcze przedostatni

  "
riumer "Radia i Telewizji. Brzmi ona:

Gdy we wsi jest spokój i cisza,
To nuda nas dręczy i spleen
I każdy wygląda, czy widać gdzie dym
I wzdycha, by pożar już był.

A kiedy wreszcie pożarjest,
Orkiestra gra strażacki walc,
Pożar, pożar, coś wreszcie pali się.
Pożar, pożar, pędzą strażaki
Dzielne junaki, pompy w dłonie,
Kwiat na skronie-
Coś nareszcie pali się,
Co za piękny dzień.

  W takie tematy ucieka się, żeby pozuszyć tę martwotę, w której sły-
szy się tylko o rozruchach pieców i rurociągach przyjaźni. Ale i to tro-
chę życia policja zwęszyła zostawiając liczman ostatniej zwrotki.
  Ale Osiecka3 to fajna dziewczyna. Skądkolwiek ją wygonią, znajdzie
sposób, żeby swoje powiedzieć. Jakoż gdzieś, ale gdzie? - w "Podwie-
czorku przy mikrofonie" przemyciła rosyjską piosenkę "Murka"-
świetnie przełożoną przez Agnieszkę, a równie dobrze zaśpiewaną
przez Sławę Przybylską4.

  1 K a I i n a J ę d r u s i k (1931-1991), aktorka. Ukończyła krakowską PWST. De-
biutowała w 1953 w teatrze "Wybrzeże". Kolejno występowała w Teatrze Narodowym
w Warszawie (m.in. Zofa w Ostrym dyżurze), Współczesnym (Polly w Operze za trzy
grosze, Luzzi w Pierwszym dniu wolności, Ofelia w Zamku w Szwecji), teatrze "Zwier-
ciadło" i "Rozmaitości". Stale występowała w Kabarecie Starszych Panów.
  z Strażacki walczyk, słowa A. Osiecka, muzyka E. Pałłasz i St. Młynarczyk.
  3 A g n i e s z k a O s i e c k a (ur. 1936), poetka autorka tekstów piosenek, sztuk
i musicali. Ukończyła wydział dziennikarski UW oraz Szkołę Filmową w Łodzi. Debiu-
towała w 1954 na łamach prasy jako reporterka; w 1. 1955-56 należała do zespołów "Po
prostu" i "Sztandaru Młodych". Od 1955 związana z STS-em w 1.1963-69 redaktorka
Radiowego Studia Piosenki Literackiej. Napisała m.in. Kolory. Piosenki estradowe,
1962, musicale: Niech no tylko zaksvimą jabłonie, 1964, Apetyt na czereśnie, 1968,
wspomnienia Szpetni czterdziestoletni,1984, oraz wiele innych tekstów dla sceny, radia
i TV.

  4 S ł a w a P r z y b y I s k a (ur.1934), piosenkarka. Jako studentka SGPiS wystę-
powała w kabarecie studenckim "Stodoła", także STS. W 1958 wygrała konkurs piosen-
karski PR, co otworzyło jej karierę profesjonalną. Największe sukcesy odnosiła w stylu
ballady romantycznej.
























  12 I 1965. Wtorek
  Dzisiaj aż 6 stron "Dziennika" z 1958 r. przepisałam. Przy moim
obecnym niedołęstwie wydaje mi się to dużym wyczynem. Wprawdzie
trzy razy chwytały mnie bóle i brałam nitro, ale teraz występują one ja-
koś "autonomicznie" i gdy miną, jestem na ogół silniejsza czy mniej
słaba niż dotąd.


  Warszawa.15 I 1965. Piątek
  Około dwunastej autem Związku do Warszawy i tego samego wie-
czora o szóstej na Festiwalu Filmów Festiwalowych. Chodzę na szóstą,
bo tak mi kupiła bilet Ania Linke.

332 333

Agnieszka Osiecka,1957. Fot. M. Hłasko



  Była tego dnia "Czerwona pustynia" Antonioniego'. Miała być ostat-
nia - przesunięto ją na bliższy termin, ponieważ Włochy zażądały szyb-
szego zwrotu. Jest to film co do treści taki sam, jak wszystkie Antonio-
niego: zagubienie się w życiu, wskutek tego bezsens - frustracja - alie-
nacja - obłęd, bo właściwie główna bohaterka jest już dokładnie obłąka-
na. Prawdziwe novum stanowi kolor. Jeszcze nikt nigdy tak w filmie
koloru nie używał. Tu idzie o to, że kolor jest komponentem filmu. Nie
odtwarzany, ale świadomie "wytwarzany". Antonioni musi być świet-
nym plastykiem.
  Na sugestię Anny umówiłam się, że przyjedzie po mnie Jurek. Ale
choć zrobił to, jak zawsze, w sposób czarująco miły - nie będę więcej
z tego korzystała. On jest zbyt przemęczony i zajęty.


  # Czerwona pustynia (wł.), scen. M. Antonioni i T. Guena, reż. M. Antonioni, zdję-
cia C. de Palma.



  I 111965. Poniedziałek
  Nasza prasa w ogóle nazywa ten Festiwal Festiwali Filmowych naj-
ważniejszym ze wszystkich. Anna, która chodziła na większość filmów,
nie jest nim aż tak zachwycona.
  Obie za to przeżyłyśmy wstrząsające wrażenie oglądając w sobotę
o 10.45 rano bezpośrednio z TV BBC - pogrzeb Churchilla'. To się pa-
trzyło jakby na pogrzeb całej epoki, pogrzeb Imperium - a zarazem słu-
chało się jak spisu osób ze sztuki Szekspira: Królowa Matka, Książę
i Księżna Gloucester, Książę i Księżna Kentu, Księżniczka Małgorzata
i Lord Snowdon, Królowa Brytyjska Elżbieta II, następca tronu, Karol
ks. Walii, Filip, Książę Mountbatten etc.
  Lord Mayor Londynu w średniowiecznym stroju, Arcybiskup Can-
terbury w stroju odwiecznym, bardzo podobnym do naszych arcybisku-
pich.
  Powóz jak z Lampedusy, wiozący lady Churchill. Lśniące limuzyny
Królowej i świty były jedynym nowoczesnym akcentem w tej uroczy-
stości, no i stroje trójki królewskiej. Zgodnie z życzeniem Churchilla-
szły przedstawicielstwa wszystkich ulubionych jego pułków i innych
jednostek wojsk lotniczych, lądowych i marynarki - wszystko w parad-
nych strojach - i szło to jak jakiś zmechanizowany balet. Ale jakie to
musiało być w kolorach ! !

  De Gaulle przewyższający wszystkich głową; król duński, król bel-
gijski, królowa holenderska i jeszcze różne głowy panujące.
  Wojsko według odwiecznych zapewne zwyczajów broń trzymające
odwróconą lufami nie tylko na dół, ale i do tyłu. Tak samo oficerowie
cały czas nieśli dobyte szable ostrzami do dołu i do tyłu.
  Mnóstwo historycznych ubiorów. Przy ordynarnej chamskości na-
szych czasów i przy ciągłej zmienności wszystkiego - ta śmiałość w po-
kazaniu przeżytych gdzie indziej form dawała także wrażenie pięknej
epoki.


334 335

Pogrzeb Winstona Churchilla



  Drugim silnym wrażeniem był "Fantazy" w Teatrze Telewizji2. Ho-
loubek miał nareszcie godną siebie rolę do zagrania. Prócz niego świet-
ny był Gogolewski jako Jan. Wszyscy inni byli mierni, ale tekst poda-
wali świetnie, a to jest tekst znakomity. Gdyby Polska miała większe
znaczenie jako państwo albo chociaż w kulturze - to "Fantazy" byłby
dotąd grany na całym świecie. I jakie to dzisiejsze zarówno w finezyj-
nym dowcipie, precyzji intelektualnej, jak w tragizmie.
  Moja "teza", i tojuż od przedstawienia, w którymjako Dianę widzia-
łam Elżunię Barsz. (ona rzeczywiście zachowywała się i wyglądała jak
hrabianka - dzisiejsze zdolne, ale wulgarne dziewczyny nie były hra-
biankami), a jako Majora Zelwerowicza - jest, że Słowacki nie wydru-
kowałby tego dramatu za życia ani nie wystawił, nawet gdyby mógł. Je-
go współcześni chyba by nie znieśli tak jadowitego potraktowania roda-
ków, i tak pięknie przeciwstawionego im Majora rosyjskiego (choć zła-
godzonego wyznaniem, że jest Czerkiesem i grekokatolikiem). Dosko-
nałym Janem, stokroć lepszym od oglądanego przeze mnie kiedyś Mi-
leckiego - był Gogolewski.
  Trzecią ważną rzeczą dzisiejszego dnia był list od p. Jerzego, b. dłu-
gi, aż 4 strony maszynopisu - list o rosnącym osamotnieniu, bezuży-
teczności. List smutny i jakiś ludzki, a przy tym arcyciekavby pisarsko.


  # Winston Leonard Spencer Churchill (1874-1965), brytyjski
mąż stanu, pisarz, dhigoletni przywódca Partu Konserwatywnej, zmierzający do zacho-
waniajedności imperium brytyjskiego i utrzymania równowagi sił w Europie. W 1895
ukończył szkołę wojskową, uczestniczył w walkach na Kubie, w Indiach, Sudanie; jako
korespondent także w wojnie burskiej. Działalność polityczną rozpoczął w 1900 jako
deputowany do Izby Gmin. Wpierw z ramienia liberałów, a następnie już Partii Konser-
watywnej wchodzi do rządu. Sprzeciwia się ugodowej polityce wobec Hitlera. W 1.
1940-45 premier rządu; wespół z Rooseveltem i Stalinem stworzył koalicję antyhitlero-
wską; uczestnik konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. W I. 1951-55 ponownie
premier rządu; ma znaczny udział w utworzeniu bloku atlantyckiego i remilitaryzacji
Niemiec. I później wywierał znaczny wpływ na politykę brytyjską. Autor licznych prac
wojskowych i politycznych, m.in. The World Crisis, The Second World War, Pamiętnik,
t. I-VI, A History of the English-Speaking Peoples, t. I-IV. Laureat literackiej Nagrody
Nobla. Honorowy obywatel USA.
  z Juliusz Słowacki - Fantazy, reż. J. Antczak, scen. A. Kilian, Teatr TV,1 II 1965.


  Komorów. 6 II 1965. Sobota
  Powinnam umieć znieść samotny los i samotną śmierć w kraju.
I wszystko by się zniosło, żeby tu nie było panowania Rosji. Nie jestem

w stanie żyć ani pisać pod panowaniem Rosji. Jaka męka była pisać
w niewoli za młodu. Wyszło się z tego - znów się pod to weszło, pod to
moskiewskie jarzmo.
  Mój Boże, rozpadło się cesarstwo austriackie, jedyne, które miało
w sobie zalążki na przyszłe Stany Zjednoczone Europy, jedyne mające
naród sympatycznych Niemców. A panoszy się Rosja, która nawet z so-
cjalizmu zrobiła tylko nowe wcielenie dawnego imperium rosyjskiego.
Mój Boże! Gdybym była w stanie uwierzyć w jakąkolwiek możliwość
odrodzenia się Rosji, nie byłabym tak strasznie nieszczęśliwa, nie zmar-
nowałabym tak okropnie tych dwudziestu lat przeżytych pod okiem ba-
zyliszka.


  12 II 1965. Piątek
  Na obiad Anna samochodem z Szypowskimi. Marysia Szypowska
powiedziała, że Towarzystwo im. Maru Konopnickiej zgłosiło do PIW-u
protest przeciw jej książce, jako "szarpiącej święte imię poetki". To jest
Polska !
  Na to ja: "Ach, mam dwa takie straszne Towarzystwa, które nie dają
mi żyć - Towarzystwo im. Konopnickiej i Towarzystwo Przyjaciół
Zwierząt. To ostatnie zwróciło się do mnie m.in. o podpisanie listu do
Soboru Watykańskiego w sprawie złego traktowania zwierząt!"
  Zdaje się, że najbardziej zaszkodziła mi broszura Kijowskiegol-
bryk napisany na zamówienie "Wiedzy Powszechnej", wydany w 20 ty-
siącach egzemplarzy [...]. Poprzekręcał, poprzemieniał fakty o moich
utworach. M.in trzy strony poświęca "Gutanowi" Michalszczakowi z
"Tryumfu Dionizego", traktując go jak Żyda obco czującego się we wsi.
Pomieszał tu obłąkanego Żyda Szaję, którego podwozi mleczarz Dioni-
zy, z Józefem Michalskim, "synem oprządki i ponojakiegoś nietutejsze-
go pana", którego Dionizy zabiera innym razem i przywozi do jego ro-
dzinnej wsi - Rusocina.
  Bogumiłowi Kijowski każe "całować ziemię", bo Boryna w "Chło-
pach" całuje ziemię. Kijowski nie może nie wiedzieć, że ja nie znoszę
"
Chłopów" i w żadnym z moich utworów nie ma i nie może być żadnej
analogii do "Chłopów". W "Nocach i dniach" nie ma też żadnej sceny
"całowania ziemi" przez kogokolwiek. I to mnie, chemicznie wyczysz-
czoną z wszelkiego sentymentalizmu, pomawiać o taką tanią czułostko-
wość! Kłamliwie! Bogumił nazwany jest półanalfabetą kulturalnym.
Kłamstwo! W Barbarze widzi tylko osobę, która nie wie, czego chce.


336 ; 22 - Dzienniki, t. 4 337



Nie rozumie i nie dostrzega mnóstwa ważnych wątków. Nic nie zrozu-
miał z Janusza i Celiny. Jest to stek dezinformacji. [...]

' Andrzej Kijowski - Maria Dgbrowska,1964.


  Lecznica. 21 II 1965. Niedziela
  Anna wyjechała we środę po południu, a ja wieczorem poczułam się
tak infarktycznie i źle, że po raz pierwszy spałam z drzwiami otwartymi
do hallu i do Meli. Rano nie lepiej.
  Około 4.30 zjawia się Wacek i w towarzystwie Helenki ledwo żywa,
łykając po drodze nitroglicerynę -jadę znów do kliniki.
  Kapitulacja! Stan tętna był taki, że dr Leśniewska, którą jak wtedy
w sierpniu spotykam na dyżurze - kazała mi wstawić do pokoju balon
z tlenem - i nim dwa razy po 10 minut oddychać.
  Ale dziś po 3 dobach klinicznego traktowania bolesne ataki znikły,
czuję się tak dobrze, że już bym chciała wstać. Choć dr Leśniewska
wbiegła w sobotę z moim elektrokardiogramem wołając: "Tak złego
elektrokardiogramu jeszcze u pani nie widziałam". "To dzwonek ostrze-
gawczy". "Trzeba leżeć bez ruchu" itp.
  Leżę więc. Wszyscy są tu dla mnie anielsko dobrzy i na to nic nie po-
radzę. Nie było tu radia, bo poprzednia pacjentka roztrzaskała aparat.
Kiedy powiedziałam, że chcę słuchać koncertu inauguracyjnego Kon-
kursu Chopinowskiego (VII) - zaraz mi z pierwszego opuszczonego po-
koju dali nieźle funkcjonujące radio i słuchałam dziś tego koncertu.
Głównie chciałam usłyszeć "Mszę żałobną" Lutosławskiego zapowie-
dzianą w prasie - ale jej właśnie nie było.
  Były "Freski symfoniczne" Kaziznierza Serockiego' odzwierciedlają-
ce b. charakterystyczne hałasy świata. Słychać było w planowy nieład
ułożone wszystkie dźwięki, zgrzyty, szelesty, huki, piski etc., które tak
przeszkadzają żyć. Słusznie ta muzyka nazywa się konkretną, gdyż od-
twarza konkretne dźwięki produkowane głównie przez cywilizację me-
chaniczną. Taka muzyka bywa świetnajako ilustracja do takiego np. fil-
mu jak Munka "Spacerkiem po Starym Mieście"z.
  Drugim utworem był "Tryptyk muzyczny" Witolda Szalonka czy
Szalanka3 do słów wiersza Iłłakowiczówny z chórem, orkiestrą kameral-
ną i recytacją Siemiona. Tu muszę powiedzieć, że równie przejmujące-
go całokształtu artystycznego dawno, a może nigdy nie słyszałam. I Sie-
mion, i Iłła, i chór, i cała muzyka tego Szalanka czy Szalonka grała ze

sobą - kongenialnie i genialnie. Tytuł tego tryptyku wzięty chyba z Iłła-
kowiczówny był "Wyznania".
  Trzecim utworem były zdaje się "Ekspresje" Bairda. Po przerwie da-
no "Harnasie" Szymanowskiego. Bardzo lubię "Harnasie", ale to jednak
da się doskonale porównać z tym, co zrobił Sygietyński z muzyką ludo-
wą w "Mazowszu".

  1 K a z i m i e r z S e r o c k i (ur. 1922), kompozytor, pianista, uczeń S. Szpinal-
skiego i K. Sikorskiego w Łodzi, N. Boulanger i L. Levy'ego w Paryżu. Wkrótce po-
święca się wyłącznie kompozycji i tworzy wraz z J. Krenzem i T. Bairdem "Grupę 49".
Jego twórczość jest wynikiem ciągłych poszukiwań; po ekspresjonistycznej I Symfonii
zwraca się (Suita preludiów) ku technice dodekafonicznej, później punktualistycznej
(Oczypowietrza, Segmenti). Freski symfoniczne powstały w 1964.
  2 Spacerek staromiejski, 1956, scen. i reż. A. Munk, zdjęcia Kurt Weber, muzyka
Andrzej Markowski.
  # W i t o 1 d S z a 1 o n e k (ur. 1927), kompozytor, pianista, uczeń W. Chmielo-
wskiej i B. Wojtowicza w Katowicach. Ważniejsze kompozycje: Pastorale, Ballada lu-
dowa, Suita kurpiowska, Satyra symfoniczna, Les Sons, pieśni i opracowania pieśni lu-
dowych, muzyka teatralna. Wyznania - to tryptyk na głos recytujący, chór i orkiestrę
kameralną,1959.



  19 I111965. Piątek
  Od kiedy notowałam - prawie miesiąc agonii we wszystkich sensach
cierpienia i umierania.
  Od dwu dni dopiero zaczynam wierzyć, że jeszcze i tym razem nie
umrę, ale od razu góra wymagań; odrobić największe zapóźnienia w stu
innych zapóźnieniach (jak jajko chińskie w stu innych). I dziś porażają-
ca wiadomość: Człowiek wyszedł z pojazdu kosmicznego i złączony
z nawą linką ratunkową 20 minut przebywał w pustce kosmicznej foto-
grafując.
  Oczywiście to także jajko w jajku. Jego wystrój był małą kabiną kos-
miczną umieszczoną w większej. Oczywiście - Rosjanie. I nawet nie ta-
cy młodzi. Bielajew 40, Leonow 30 lat (ten, co wyszedł). Lot jeszcze
nie skończony'.
  Miałam w tym potępieńczym ostatnim tygodniu colimycynowym
najdziwniejsze w moim życiu zdarzenie. Śniło mi się, że w tropikalnej
dżungli muszę uciekać przed stadem słoni. Pokój był jakimś bungalow i
zarazem pokojem w Lecznicy, a jednocześnie pokojem w Komorowie.
Chcę również ocalić Annę. Otwieram okienniczkę w miniaturowym
okienku w ścianie nad łóżkiem, którego okienka nie ma ani w Komoro-

338 339

wie, ani tu w Lecznicy, lecz ponieważ w Komorowie nasze pokoje przy-
tykają do siebie i Anna nieraz mówi, że zrobimy w ścianie okienko, że-
byśmy mogły rano ze sobą rozmawiać - bo i śpimy tam właśnie po obu
stronach jednej ściany; więc w tym śnie takie okienko się zrealizowało i
stukam w nie, ale nikt nie odpowiada. Widzę z daleka, jak dżunglą prze-
myka się Anna okryta szlafrokiem komorowskim. Przypominam sobie,
że mam też szlafrok w szafie, otwieram szafę, kładę szlafrok i wycho-
dzę.
  W sąsiednim pokoju, który ma być pokojem doktora dyżurnego, a
jest pokojem Anny - więc Anny nie ma albo śpi. Obok otwierają się
drzwi na jakieś abstrakcyjne kształty, których trójkątne i graniaste zary-
sy są silnie oświetlone.
  - Anna się nie przebudziła?
  - To Anna się nawet nie przebudziła? - mówię dwukrotnie, raz z nie-
pokojem, drugi z żalem, zdziwieniem, ale i ulgą.
  Nagle otwieram oczy. Leżę w łóżku, światło się pali, na fotelu siedzi
siostra.
  - Coś się ze mną stało? - pytam uprzytamniając sobie niejasno, że
się coś dziwnego dzieje.
  - Nic, nic - mówi siostra. - Czy panią nic nie boli? Nic pani nie potrze-
ba?
  - Nic. Niech pani się nie męczy ze mną - mówię - niech pani idzie
spać. Miałam zły sen.
  Nagle oczy moje widzą, że na krześle leży mój szlafrok i że ja na-
prawdę wyszłam z pokoju w nocy.
  Ta lunatyczna noc była nocą przesilenia się pogody z mrozu na
wiosnę.
  Na Niepodległości Egon2 zachorował. W Komorowie kładą nową
blachę na dach.

  1 I 8 III 1965 Paweł J. Bielajew i Aleksiej A. Leonow na statku "Woschod II" doko-
nali 17 okrążeń Ziemi w ciągu 26h02'. A. A. Leonow był pierwszym cztowiekiem któ-
ry wyszedł w przestrzeń kosmiczną. Wkrótce, 3 VI 1965, dokonał tego również Edward
White z amerykańskiego statku "Gemini 4", prowadzonego przez Jamesa McDivitta.
  2 Egon, owczarek niemiecki, pies Tuli Kowalskiej.


  22 III 1965. Poniedziałek
  W pismach była wiadomość o wykonaniu wyroku na tym jakimś
Wawrzeckim z afery mięsnej.
  Co za błąd! Taki błąd jak skazanie ks. Enghien. Czy ci "marksiści"
wiedzą, że Marks był bezwarunkowo przeciwko karze śmierci? Czy kto
z nich czytał kiedy niecenzurowanego w Moskwie Marksa? Prawdziwą
przyshigę socjalizmowi wyświadczyłby, kto by na Zachodzie zaczął
ogłaszać prawdziwego nie okrawanego Marksa, a nawet Engelsa. Obaj

340 341



są tu znani tylko w wersjach skażonych. Czy kto zna tu prawdziwy ży-
ciorys Herzena?
  Nie mam już gorączki.
  Wyrywam się ze szpitala, gonię uciekającą smugę życia - smugę
światła. Wiem, że mi jest jeszcze przeznaczone. Jakiś szczęśliwy przy-
padek musi położyć kres temu, żeby tak duże jeszcze moje siły żywotne
szły na walkę z bakterią coli i ze skutkiem jej leczenia! A na to idą bez
reszty.


  20 IV 1965. Wtorek powielkanocny
  Opowiadanie salowej p. Kazi o krawcu-strażaku, miłośniku pier-
ścionków.
  Pani Kazia mówi: Znam sama jednego strażaka, bo to i mój mąż jest
strażak, więc ze środowiska. Ale tamten jest krawcem w straży. Córki
wykształcił, jedna jest lekarzem. Żonę pochował i dopiero zaczął osz-
czędzać: miał krowę, bo to tak u nas na przedmieściu - to wszystko
spod niej sprzedał, a sobie tylko litr mleka zostawiał. A tłuste było mle-
ko, bardzo dobre. To do tego mleka dolał pół wody, i tym mlekiem żył.
A miał tylko jedno zakochanie - a tym były pierścionki. To już tych
pierścionków miał z pięć kupionych, aż w sklepie u jubilera zobaczył
taki, co mu się więcej podobał od wszystkich. To jak zaczął szyć, to
prywatnej roboty sobie dobierał i szył całymi dniami i nocami, żeby ze-
brać na ten pierścionek. A co dzień biegł zobaczyć na wystawę do tego
jubilera, żeby zobaczyć, czy on aby jest. Aż milicja zwróciła na to uwa-
gę i zaczęli go śledzić, co on tak tę wystawę u jubilera ogląda.
  Aż wreszcie zebrał tyle, ile [?) mu potrzeba było na ten pierścionek,
poleciał i kupił. I taki szczęśliwy, że ma, czego upragnął - aż tu przy-
chodzi milicja, zrobili rewizję, znaleźli pierścionki, aresztowali go. I
choć wszyscy za nim świadczyli, że uczciwy, tylko tę jedną manię ma,
pierścionki kupuje, strawy sobie od gęby odejmie, a kupi. - Ale nie.-
Siedział 7 miesięcy jako spekulant.
  - Ale pierścionki mu zwrócili?
  - A - a - nie. Skąd by mieli zwracać. Zabrali sobie - taka gratka!

  8 V 1965. Sobota
  Imieniny St. Jestem ciągle w Lecznicy.
  Dziś trzeci (czwarty) zastrzyk autoszczepionki, możliwie zniesiony
bez temperatury (37o) i bez mdłości.
  Po południu głęboki spokojny sen, bez koszmarów. Sen o obfitości, a
obfitością tą był wskrzeszony Russów.
  Russów tamtych czasów - jakby przez fantastę powtórnie wymalo-





























  #'
  :#z















  :##





  ^# zt e ż v # #
. '!x Ct #


  # r
; * # i, i;C #'##







  #,# r # #. _
  ; ' t







  i# d

  # #'z :
  #' z # #r


  # "zwt-
  ' L





Facsimile przedostatniej strony dziennika. Repr. M. Sokołowski


342 343



wany, pojawiło się nieistniejące już miejsce, część domku, brałam mia-
rę na okiennicę w pokoju babci, gdzie miała zamieszkać nasza gosposia
  C j ) y",
Teonia rodza Jasi. Kto byli ci "m co mieli tam zamieszkać - nie
wiem dokładnie, ale ktoś był ze mną arcybliski - wszechobecny, a nie-
odczuwalny jak powietrze. I wszystkie drzewa dzieciństwa stanęły na
swoim miejscu - wszystkie jaskółki, a nadto wielka obfitość gęsi, bydła,
owiec, świniaków różowych, czochrających się, czystych i pachnących


















  #" ## 6L

  #1 eH ### ##


#. 4,#

/ D- #l
  /a"#"# Cv d



















Facsimile końcowej strony dziennika: ostatnie słowa zapisane
najedenaście dni przed śmiercią. Repr. M. Sokołowski

nie chlewikiem, ale smażonym boczkiem. W ogóle pachniały wszystkie
cudowne potrawy, za którymi tak tęsknię krztusząc się tą mdłą strawą
szpitalną.
  Była to najbardziej Russowska Russowość, ale chyba i Australijskość
(reminiscencja Ewy z Macha wybierającej się emigrować do Australii,
tej nostalgii mojego dzieciństwal).
  Mdły - czy może być bardziej pejoratywne słowo? Otóż w naszym
życiu tak z pozoru bujnym jest za dużo pierwiastka mdłego. Podobnie
zresztąjak w dzienniku [?).

  1 Mowa o powieści W. Macha Agnieszka, córka Kolumba,1964. Australią zwały też
dzieci "nieprzyjemną i cudzoziemską", lecz pociągającą część parku russowskiego
w Uśmiechu dzieciristwa.





























344



Spis ilustracji




s. 2
Maria Dąbrowska,1961. Fot. A. Jałosiński


s.11
Halina Sutarzewicz (ze zbiorów H. Sutarzewicz)


s.12
Łucja i Emil Fuldowie (ze zbiorów H. Walczakowej)


s.13
Jubileusz XVIII wieków Kalisza. Akademii przewodniczy Piotr Jaroszewicz, za stołem
prezydialnym m.in. M. Dąbrowska i T. Kulisiewicz (Archiwum M. Dąbrowskiej w
Muzeum Literatury)


s.14
Pierwsi honorowi obywatele Kalisza: M. Dąbrowska i T. Kulisiewicz (CAF)


s.17
Prymas Stefan Wyszyński i Jerzy Zawieyski w warszawskim Klubie Inteligencji
Katolickiej (ze zbiorów B. Wita)


s.18
Tadeusz Pniewski, Kalisz,1958 (ze zbiorów T. Pniewskiego)


s. 21
Psia ferma Hołyńskich (ze zbiorów Biblioteki im. Marii Dąbrowskiej w Komorowie)


  s. 22
i W Prezydium Rady Ministrów w Londynie. Od lewej: sekretarz Adam Kułakowski,
  Karol Popiel, gen. Władysław Sikorski, Józef Hieronim Retinger (ze zbiorów
  O. Terleckiego)


s. 30
Kadr z fllmu Ballada o Narayamie (ze zbiorów Filmoteki Polskiej)


s. 32
W kopalni uranu. Fot. T. Kizny (z Archiwum Ośrodka "Karta")

s. 33
Helena i Konrad Jakubowscy, Baghlan w Afganistanie,1960 (ze zbiorów rodzinnych)

347



s. 35
Pejzaż roztopów. Fot. Kwiatkowski (CAF)


s. 37
Maria Dąbrowska. Fot. Z. Nasierowska (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum
Literatury)


s. 38
Arnold Schónberg (Archiwum Dokumentacji Mechanicznej)


s. 41
Zdzisław Libera (ze zbiorów rodzinnych)


s. 43
Wojciech Siemion w Wieży malowanej (CAF)


s. 44
Ohmae Hiroshi Dzieło, drzeworyt (ze zbiorów Muzeum Narodowego)


s. 47
Henryk Bereza. Fot. D. Łomaczewska (ze zbiorów ZLP)


s. 49
Mieczysława Ćwiklińska w sztuce Drzewa umierają stojąc (CAF)


s. 51
Amerykański satelita "Explorer" (jw.)


s. 56
Bogumił Kobiela w Zezowatym szczęściu (jw.)


s. 58
Hiacynt i penicylina. Mal. H. Józewski (ze zbiorów Muzeum Narodowego)
s. 60
Dom "Kultury", rys. Józef Czapski (z pocztówki służącej jako zamówienie pisma
i książek Instytutu Literackiego,1956)


s. 61
Śniadanie wielkanocne w Maisons-Laffitte, 1960; siedzą od lewej: Zygmunt Hertz,
Barbara Kwiatkowska, Jerzy Giedroyc, Maria Dąbrowska, Tula Kowalska, Anna
Kowalska (z archiwum "Kultury")

s. 63
Konstanty Jeleński,1966. Fot. B. Paczkowski


s. 65
Stanisław Gajewski w swym gabinecie w Paryżu. Photo Louvion (ze zbiorów St.
Gajewskiego)

s. 67
Rodzeństwo Czapscy, Maria i Józef, 1962 (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum
Literatury)


s. 70
Zapiski z ostatnich dni w Paryżu (Repr. M. Sokołowski z dziennika, z. 74)
s. 72
Nowoczesny Paryż lat 60. (CAF)


s. 75
Komorów, aleja Brzozowa (ze zbiorów Biblioteki im. M. Dąbrowskiej)
s. 78
Marian Wyrzykowski i Elżbieta Barszczewska z synem Juliuszem w Komorowie. Fot.
A. Lipka


s. 86
Hubert Stempowski z rodziną (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)
s. 88
Dom w Komorowie. Rys. M. Dąbrowska (Repr. M. Sokołowski z dziennika, z. 24)
s. 89
Autoportret szpitalny. Rys. M. Dąbrowska (repr. M. Sokołowski z dziennika, z. 72)
s. 95
Wyspa Hvar (CAF)


s.101
Spotkanie z Josipem Broz-Tito (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)
s.103
Ivo Andrić (CAF)


s.113
Fiodor Michajłowicz Zorin, Soczi, 1967 (z naukowo-badawczego Instytutu Sado-
wnictwa, Oddział Kultur Subtropikalnych)


s.114
"Drzewo przyjaźni" w Soczi; szczep z tabliczką: "Ku pamięci Jadwigi Szumskiej-
bohaterki Podziemia Warszawskiego. Poland 1959". Fot. M. Jurkowicz (ze zbiorów
"Trybuny Ludu")

s.116
Maria Dąbrowska i Dyluś. Fot. A. Szypowski (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum
Literatury)


348 349



s.125
Sekretarzyk, przy którym pisarka pracowała w Komorowie, 1961. Fot. A. Jałosiński
(Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)


s.128
Scena z przedstawienia Radości z odzyskanego śmiemika; od lewej: Krywult - Tadeusz
Szaniecki, Barcz - Franciszek Pieczka (z archiwum Teatru Ludowego Nowa Huta)
s.138
Józef Czapski - Autoportret (CAF)


s.141
Jerzy Stempowski. Szkic Dieneke Tzaut, Berno,1967 (ze zbiorów M. Gawryś)
s.143
Jurij Gagarin (CAF)


s.147
Allen B. Shepard (jw.)


s.149
Marek Żuławski. Fot. B. Kołodziejski (archiwum "Zachęty")


s.150
Marek Żuławski - Morze 1 (archiwum Muzeum Narodowego)


s.154
Czesław Miłosz (ze zbiorów IBL)


s.161
Adam Mickiewicz, Paryż, 1834, według Karoliny Jaenisch (Muzeum Narodowe w
Krakowie)


s.164
Zapowiedź w "Przeglądzie Kulturalnym" (12 X 1961) nowej powieści Dąbrowskiej.
Repr. M. Sokołowski


s.170
Czyste niebo, N. Drobyszewa i E. Urnański (ze zbiorów Filmoteki Polskiej)
s.173
Autobus do socjalizmu. Mal. B. W. Linke. Muzeum Narodowe (klisza ze zbiorów A.
Linke)
s.175
Scena z przedstawienia Artura Ui; w roli tytułowej Tadeusz Łomnicki

s. 177
Sesja o twórczości M. Dąbrowskiej w Pałacu Staszica w Warszawie. Od lewej siedzą
(m. in.) w pierwszym rzędzie: prof. J. Krzyżanowski, M. Dąbrowska, doc. E. Korzenie-
wska, min. T. Galiński, prof. S. Żółkiewski; w drugim - J. Stryjkowski, J. Przyboś,
J. Zawieyski; w trzecim - H. Mortkowicz-Olczakowa, dyr. S. Baliński. Fot. A. Szypo-
wski (ze zbiorów IBL)


s.178
Sesja w Kaliszu. Przewodniczy H. Sutarzewicz, przemawia K. Wyka (ze zbiorów H.
Walczakowej)

s.180
Leszek Kołakowski

s.181
Jean Marie Guyau (z archiwum Muzeum Literatury). Leon Petrażycki (CAF)
s.185
Popow i Nikołajew niedługo po wylądowaniu (jw.)

s.186
Władysław Zambrzycki (z archiwum "Nowych Książek")

s. I 88
Maria Dąbrowska i Anna Kowalska na Niepodległości (Archiwum M. Dąbrowskiej w
Muzeum Literatury)

s.191
Leonarda Lewandowska (z Instytutu Historu)

s.191
Józef Piłsudski na zesłaniu (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)
s.193
Historyja o Chwalebnym Zmarnvychwstaniu. . . , Teatr Narodowy w Warszawie
s.195
Ernestyna Zajdenmanowa, Maria Dąbrowska, Maurycy Zajdenman; stoi Anna Linke
(Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)

s. 197
Zabytki architektury chłopskiej w Russowie: Zagroda wybraniecka Witczaków-Wolnych
(spłonęła); Sołek, czyli spichlerz w głębi. Fot. S. Błaszczyk (z książki Oslemnaścre
wieków Kalisza, t. II)


s. 201
Z Fizjologii smaku

s. 202
Nikita Chruszczow i John Kennedy w Wiedniu,1961 (CAF)

350 ' 351



s. 204
"Kurjerka" (ze zbiorów IBL)

s.212
Okładka i karta tytułowa Pism rozproszonych M. Dąbrowskiej. Repr. M. Sokołowski
(Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)


s.215
Kazimiera Iłłakowiczówna. Fot. D. Łomaczewska (ze zbiorów Domu Literatury)
s. 222
Stary rybak, akwarela chińska z XIII w. (archiwum Muzeum Narodowego)
s. 225
Wacław i Wanda Dąbrowscy, ok. 1960 (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum
Literatury)

232
Maria Dąbrowska i Jerzy Zawieyski, 1962. Fot. D. Łomaczewska (ze zbiorów Domu
Literatury)


s. 239
W Komorowie. Od lewej siedzą: H. Józewski, M. Dąbrowska, A. Kowalska, M.
Andruszkiewicz; stoją: J. Wyrzykowski, E. Barszczewska i M. Kowalska (Archiwum
M. Dąbrowskiej w Muzeum Literatury)


s. 245
Komorów, ul. Kraszewskiego (ze zbiorów Biblioteki im. M. Dąbrowskiej w Ko-
morowie)


s. 251
"Moja ostatnia wola". Testament M. Dąbrowskiej w posiadaniu Jerzego Szumskiego
s. 252
Papież Paweł VI (CAF)


s. 255
Maja Komorowska, Komorów 1963 (ze zbiorów M. Komorowskiej)


s. 256
hena Komorowska. Maja Komorowska z synem Pawłem, ok.1966 (jw.)
s. 258
Z ostatniej podróży za granicę: Włochy - A. Kowalska, M. Kowalska, I. Szymańska i
M. Dąbrowska w Ostu. Fot. R. Matuszewski (jw.)


s. 262
Prymas Stefan Wyszyński i arcybiskup Karol Wojtyła (CAF)

s. 267
Jan Józef Lipski (z archiwum "Nowych Książek")


s. 272
Henryk Korotyński (CAF)


s. 274
Jerzy Putrament (ze zbiorów J. Putramenta)


s. 277
Paweł Jasienica (ze zbiorów rodzinnych)


s. 279
Zbigniew Folejewski,1959 (ze zbiorów Z. Folejewskiego)


s. 286
Jawaharlal Nehru z córką Indirą (CAF)


s. 288
U Dąbrowskiej w Komorowie. Stoją od lewej: P. Jasienica, A. Kowalska i M.
Wańkowicz. Fot. M. Wańkowicz (ze zbiorów Aleksandry Ziółkowskiej)


s. 293
Dwa pośmiertne wydania nie skończonych Przygód. . . : w formie powieściowej i w
formie nowelistycznej. Repr. M. Sokołowski (Archiwum M. Dąbrowskiej w Muzeum
Literatury)


s. 300
Lucyna i Władysław Terleccy (ze zbiorów rodzinnych)


s. 304
Sabinów,1915. Rys. M. Dąbrowska


s. 305
Sabinów współcześnie (CAF)


s. 309
Ewa Demarczyk (jw.)


s. 312
Zenon Kliszko i Władysław Gomułka na zjeździe ZLP w Lublinie 18 X 1964 r. Fot.
D. Łomaczewska (ze zbiorów Domu Literatury)


s.318
Anna Kowalska z córką w mieszkaniu na Niepodległości,1965. Fot. A. Szypowski (ze
zbiorów M. Gawryś)


s. 328
Maria Dąbrowska i Jan Kott (CAF)



23 - Dzienniki, t. 4



s. 330
Melchior Wańkowicz (CAF)


s. 333
Agnieszka Osiecka,1957. Fot. M. Hłasko (ze zbiorów A. Osieckiej)


s. 335
Pogrzeb Winstona Churchilla (CAF)


s. 340
Wyjście A. Leonowa w kosmos (jw.)


s. 343
Facsimile przedostatniej strony dziennika. Repr. M. Sokołowski z dziennika, z. 72
s. 344
Facsimile końcowej strony dziennika: ostatnie słowa zapisane na jedenaście dni przed
śmiercią. Repr. M. Sokołowski z dziennika, z. 72



Ilustracje przygotowali: Danuta Orlik
  Marian Sokołowski

Opis całości materiałów źródłowych


I. Rękopisy

A. W Muzeum Literatury

1. "Dziennik czasów wojennych" (9,5x7cm), k. 96, zapisanych 86
  31 VII 1914 - 26 IX 1917
2. "Raptularzyk 1915" (9,5x6,5 cm), k. 37
  7 III 1915 -17 VI 1915
3. "Raptularzyk 1915" (13,5x10 cm), k. 31
  18 VI 1915 -13 XII 1915
4. Zeszyt (15x9,5 cm), k. 94
  11 V 1915 - 6 XII 1915
5. Zeszyt (1 lx9 cm), k. 62
  6 VIII 1915 - 9 XI 1917
6. Zeszyt ( 11 x8,5 cm), k. 90
  26 XI 1916 -10 XI 1917
7. Zeszyt (12,5x10 cm), k. 95
  11 XI 1917 -13 X 1918
8. Zeszyt (13x9,5 cm), k. 47
  3 X 1918 - 30 X 1919
9. Zeszyt (1 lx9 cm), k. 94
  10 XI 1917 - 20 VI 1920; 8 I 1921; 8 IX 1922
10. Zeszyt (l0,5x8 cm), k. 62
  21 XII 1919 - 21 VII 1921; 3 I 1922
11. "Tematy do opracowania" (1 lx7 cm), k. 64
  3 X 1917 -18 I 1918; 9 XII 1925 -1 VII 1926
12. Zeszyt (14,5x11 cm), k. 29
  wcześniej niż 8 II 1922 - 25 XII 1924; 28 VII 1926;12 I 1927
13. Zeszyt (22xl7 cm), k.126, k. 30 -101 czyste
  15 X 1922 - 6 XII 1922; 2 II 1923
14. Zeszyt (11,5x10,5 cm), k. 38, zapisanych 16
  17 VIII 1926 - 22 IX 1926; 30 III 1927
15. "Mały informator 1927" (13,5x7 cm), k. 71, k. 49-51, k. 55-71 czyste
  20 III 1927 - 31 XII 1927


355



16. Zeszyt (17,5x10,5 cm), k. 75
  1 I 1928 - 31 XII 1928
17. Zeszyt (18x7,5 cm), k. 77
  111929-lXIIl933
18. Zeszyt (20x16 cm), k. 81
  6 XII 1933 -1 VIII 1935
19. Zeszyt (17x12,5 cm), k. 99
  26 IX 1934 - 31 I 1936
20. Zeszyt (14,5x14,5 cm), k. 79
  6 II 1936 -1 IX 1936
21. Zeszyt (15x13 cm), k. 98
  2 IX 1936 - 5 VIII 1937
22. Zeszyt (15x12,5 cm), k. 92
  14 VIII 1937 - 5 XI 1938
23. Zeszyt (15x13,5 cm), k. 98
  8 XI 1838 - 24 VIII 1939
24. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 45
  13 VI 1940 -18 XI 1940
25. Zeszyt (IS,5x10 cm), k. 28
  19 XI 1940 - 4 III 1941
26. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 24
  5 III 1941-19 V 1941
27. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 28
  20V1941-lfX1941
28. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 24
  1 IX 1941- 29 XII 1941
29. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 24
  30 XII 194 I - 24 IV 1942
30. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 24
  25 IV 1942 - 4 XI 1942
31. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 24
  5 XI 1942 -1 IV 1943
32. Zeszyt (15,5x10 cm), k. 31
  2 IV 1943 -1 IX 1943
33. Zeszyt (19,5x13 cm), k.139
  2 IX 1943 - 5 X 1945
34. Zeszyt (22x9,5 cm), k. 57 (luźne kartki)
  4 X 1945 - 21 III 1946
35. Zeszyt (21x14,5), k. 21
  18 XI 1946 - 31 I 1947
36. Zeszyt (21x14,5 cm), k. 20
  6 II 1947 -16 VI 1947

37. Zeszyt (21x14,5 cm), k. 20, zapisanych 11
  przed 17 VI 1947 -13 VII I 947
38. Zeszyt (26,5x20,5 cm), k. 67
  26 XII 1947 - 21 VII 1948
39. Zeszyt (26,5x20,5 cm), k. 85
  21 VII 1948 - 23 XI 1948
40. Kołonotatnik (26,5x20,5 cm), k. 72
  30 XI 1948 - 3 III 1949
41. Kołonotatnik (26,5x20,5 cm), k. 71
  3 III 1949 - 5 X 1949
42. Kołonotatnik (30x21 cm), k. 75
  5 X 1949 - 22 I 1950
43. Kołonotatnik (30x21 cm), k. 75
  22 I 1950 -14 V 1950
44. Kołonotatnik (30x21 cm), k. 74
  14 V 1950 - 7 VII 1950
45. Kołonotatnik (30x21 cm), k. 73
  7 VII 1950 - 21 X 1950
46. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k.100
  25 X 1950 - 8 I 1951
47. Zeszyt granatowy (2 Ix15 cm), k. 98
  2011951-13V11951
48. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 99
  14 VI 1951- 24 IX 1951
49. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 99
  5 X 1951- 3 VII 1952
50. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 85
  3 VII 1952 - 28 XI 1952
51. Zeszyt granatowy (21 x 15 cm), k. 96
  28 XI 1952 - 30 III 1953
52. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 98
  9 IV 1953 - 21 VII 1953
53. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 91
  22 VII 1953 -16 VII 1954
54. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 99
  17 VII 1954 - 28 XI 1954
55. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 94
  28 XI 1954 - 24 VI 1955
56. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 96
  25 XI 1955 - 5 XII 1955
57. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k.100
  8 XII 1955 - 22 V 1956


356 357



58. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 98
  22 V 1956 -15 IX 1956
59. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 94
  16 IX 1956 -14 XI 1956
60. Zeszyt granatowy (21 x I 5 cm), k.100
  14 XI 1956 -11 III 1957
61. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k. 96
  21 III 1957 -1 IX 1957
62. Zeszyt granatowy (21x15 cm), k.100
  2 IX 1957 -12 I111958

B. W Oddziale Rękopisów Biblioteki Uniwerstytetu Warszawskiego
  1. Zeszyt (14,5x20,5 cm), k. 32
  2 IV 1956 - lipiec 1956 (Sztokholm, kongres Pen-Clubu)
  2. Zeszyt (21x15 cm), k. 69
  13 III 1958 - 28 VII 1958
  3. Zeszyt (21x15 cm), k. 68
  28 VII 1958 - 30 XI 1958
  4. Zeszyt (21x15 cm), k. 65
  1 XII 1958 - 29 IV 1959
  5. Zeszyt (21x15 cm), k. 30
  13 I 1959 - 23 I 1959 (Moskwa)
6. Zeszyt (21 x 15 cm), k. 98
  30 IV 1959 -15 XI 1959
7. Zeszyt (21x15 cm), k. 97
  17 XI 1959 - 2 I111960
8. Zeszyt (21x15 cm), k.100
  2 III 1960 -19 VIII 1960
9. Zeszyt (21x15 cm), k. 43
  11 IV 1960 -13 V 1960
10. Zeszyt (21x15 cm), k.101
  20 VIII 1960 - I 4 XI 1960
11. Zeszyt (21x15 cm), k. 99
  16 XI 1960 - 28 III I 961
12. Zeszyt (21x15 cm), k.101
  29 1111961-13 XII 1961
13. Zeszyt (21 x 15 cm), k. 28
  29 III 1961 (notatki z książki Czapskiego i Eckermanna)
14. Zeszyt (21x15 cm), k. 92
  10 I 1962 - 9 XI 1962
15. Zeszyt (21x15 cm), k.101
  10 XI 1962 - 30 VI I 963

16. Zeszyt (21x15 cm), k.100
  1 VII 1963 - 21 V 1964
17. Zeszyt (21x15cm), k.100
  21 V 1964 -16 XI 1964
18. Zeszyt (21x15 cm), k. 48
  17 XI 1964 - 8 V 1965
19. Blok listowy - notatki z lektur, bruliony 2 listów, zapiski medyczne, k. 6


II. Maszynopisy autorskie

  W Muzeum Literatury

1. "Raptularzyk z r.1914 -1915", k.1-9*, 3a
2. "Dodatek do raptularzyka. Sierpień 1914 - marzec 1915", k.1-8
3. "Raptularzyk 1915 (od czerwca do połowy grudnia)", k.1-22
4. "Rok 1916 (styczeń - listopad)", k.1-25, 4a 18a,19a
5. "Raptularzyk 26 XI 1916 -10 XI 1917", k.1-32
6. "Listopad 1917 - październik 1918", k.1-28
7. "13 X 1918 - 30 X 1919", k.1-16
8. "21 XII 1919 - 23 XII 1925", k.1-26
9. "Uzupełnienia notatek z ola-esu od 30 X 1919 do 1 I 1927", k.1-27,15a, 21a
10. "3 I 1926 - 31 XII 1927", k.1-34
11. "Raptularzyk za rok 1928", k.1-34,19a, 20a
12. "Raptularzyk za lata 1929-1933", k.1-50
13. "Od 6 grudnia 1933 do 31 sierpnia 1935" k.1-11
14. "Raptularzyk od 26 IX 1934 do 30 I 1936", k.1-44, 24a, 37a
15. "Dziennik. Rok 1936", k.1-45
16. "Rok 1937", k.1-41
17. "Rok 1938", k.1-39
18. "Rok 1939", k.1-32
19. "Dziennik 1947-1948" (26 XII 1947 - 8 I 1948), k.1-7
20. "Dziennik z lat 1947-1948", k.1-130
21. "Rok 1949", k.131-245
22. "Rok 1950" (od 5 X 1949 "V zeszyt, szary, krakowski na drucikach"; od
  24 I "Zeszyt VI, szary, krakowski na drucikach"; od 14 V "Zeszyt VII,
  szary krakowski na drucikach"; od 7 VII "Zeszyt VIII, krakowski, szary na
  drucikach"; od 25 X "Zeszyt I, warszawski, mały w sztywnej, czarnej
  okładce"), k. 246-412, 329a, 377a


  * Tekst pisany przeważnie z małym odstępem między wierszami. W wielu miejscach odręczne
uzupełnienia.
  a Liczba kart wg zachowanej fołiacji autorskiej.

358 359



23. "Rok 1951" (od 18 I zeszyt poprzedni; od 20 I "Zeszyt II, sztywny grana-
  towy brulion, forxn. zeszytowy"; od 14 VI "Zeszyt III, granatowa ósemka
  w tekturze"; od 5 X "7eszyt IV, sztywny brulion granatowy"), k. 413-517,
  413a
24. "Rok 1952" (do 3 VII zeszyt poprzedni; od 3 VII "Zeszyt V granatowy w
  sztywnej oprawie..."; od 28 XI "Zeszyt VI, sztywny, granatowy..."), k.
  518-587
25. "Rok 1953" (do 30 III zeszyt poprzedni; od 9 IV "Zeszyt VII, sztywny,
  granatowy..."; od 22 VII "Zeszyt VIl1, granatowy, sztywny"), k. 588-660
26. "Rok 1954" (do 16 VII zeszyt poprzedni; od 17 VII "Zeszyt IX, granato-
  wy, w sztywnej oprawie"; od 28 XI "Zeszyt X, sztywny, granatowy..."), k.
  661-713
27. "Rok 1955" (do 24 VI zeszyt poprzedni; od 25 VI "Zeszyt XI, granatowy
  w sztywnej oprawie"; od 8 XII, "Zeszyt XII, sztywny, granatowy"), k.
  714-770
28. "Rok 1956" (do 22 V zeszyt poprzedni; od 20 V ##sic!## "Zeszyt XIII..."; od
  16 IX "Zeszyt XIV..."; od 15 XI "Zeszyt XV..."), k. 771-884
29. "Rok 1957" (do 11 III zeszyt poprzedni; od 21 III "Zeszyt XVI, granat.,
  twardy"; od 2 IX "Zeszyt XVII..."), k. 885-959
30. "Rok 1958" (do 27 V); (do 12 III zeszyt poprzedni; od 13 III "Zeszyt
  XVIII, beżowy, cienki, miękki karton"), k. 960-990
31. "Dopełnienie raptularzyka za lata 1917-1918, tj. do końca pierwszej woj-
  ny światowej" (na końcu data: "Warszawa,11 lipiec 1943"), k.1-17
  "Dopełnienie raptularzyka za okres 1926-1928" (na końcu data: "1943"),
  1-14 "Sny", k.1-14
  "Uzupełnienie raptularzyków za łata 1929-1935" (niedokończone), k.1-12


III. Urywki publikowane przez diarystkę

1. Urywek wspomnieri (z Uzupełnień do dziennika, pisanych w 1943), pier-
  wodruk "Zeszyty Wrocławskie",1947, z 4; przedruk w: Pisma rozproszo-
  ne, t. I, s. 200-214
2. Urywki z dziennika z lat 1933-34 (6 XII 1933 - 25 III 1934), pierwodruk
  "Kurier Codzienny",1947, nr 350; przedruk w: Pisma rozproszone, t. I, s.
  215-225
3. Mały dziennik wakacyjny. Potrzeba lata w zimie (1 VIII -18 VIII 1959),
  pierwodruk "Przegląd Kulturalny",1959, nr 51/52
4. Mały dziennik na zawołanie (17 IX - 9 X 1959), pierwodruk "Życie War-
  szawy" 1959, nr 247
5. Mały dziennik zimowy (25 XI - 21 XII 1959), pierwodruk "Życie Literac-
  kie",1960, nr 16

6. Dziennik podróży do Jugosławii w 1934 roku (25 X -18 -19 XI 1934),
  pierwodruk w: Pisma rozproszone, t. I, s. 374-396

Opracowała: Wiesława Kordaczuk





































360



  Echa prasowe
pierwszego wydania Dzienników


  Elżbieta Sawicka - Nasza prababka, "Tygodnik Polski" 1988/41; Zygmunt
Lichniak - Czytając cudze ż)'cie, "Kierunki" 1988/40, 41; Jan Walc - Pisać,
"Tygodnik Kulturalny" 1988/40; Bogusław Sławomir Kunda - Fresk M. Dą-
browskiej, "Dziennik Polski" 1988/198; Kazimierz Koźniewski - Dwie dusze,
"Polityka" 1988/341; Ryszard Matuszewski - Nad dziennikami M. Dąbro-
wskiej, "Życie Literackie" 1988/35; A.M. (Anna Mieszkowska) - Dzienniki M.
Dąbrowskiej, "Odrodzenie" 1988/311; Janusz Węgiełek - "Dziennik" M. Dą-
browskiej, "Powściągliwość i praca" 1988/12; O "Dziennikach" M. Dąbro-
wskiej - Władysław Terlecki - Zapis totalny; Hanna Kirchner - Nieznane
arcydzieło; Zdzisław Libera - Portret duchowy; Zofia Kucówna - Skromna i
pyszna, "Kultura i Życie" dodatek do "Życia Warszawy" 1988/16; Witold Na-
wrocki - "Drogo moja, wyjaśnij mi się... ", "Kultura" 1988/27; Krzysztof Na-
rutowicz - M. Dąbrowska. Życie osobiste, "Kierunki" 1988/40; Jerzy Kraw-
czyk - Sukces i porażka (M. Dąbrowska i K. Iłłakowiezówna), "Z reporterskie-
go notesu" 1988/7; Adam Zagajewski - International book of the year, "The
Times Literary Supplement" 1988/4470; Andrzej Mencwel - Rdzeri, "Polity-
ka" 1988/50; Krzysztof Pysiak - Wydarzenie, "Życie Warszawy" 1988/147;
Michał Radgowski - Ta niezwy'kła pani Maria, "Kobieta i życie" 1988I32; Elż-
bieta Sawicka - Odcienie kobiecości: J. M. N. Śp. inteligencja polska, "Tygo-
dnik Polski" 1988/37; Stanisław Żak - Pisać o sobie, glossa do "Dzienników"
M. Dąbrowskiej, "Przegląd Katolicki" 1988/48; Zdzisław Otałęga - Przygody
kobiety myślącej, "Gazeta Krakowska, 1988/125; Maciej M. Kozłowski-
"Dzienniki" M. Dąbrowskiej' Dwiepowieści; Prawdziwie wielka rzeka, "Zie-
mia Kaliska" 1988/48, 49; Tadeusz Sobolewski - Dąbrowska sama w sobie,
"Res Publica" 1988/11; Krzysztof Pysiak - Świadectwo, "Konfrontacje"
1988/9; Jan Chmielewski - Nad dziennikami M. Dąbrowskiej, "Za i przeciw"
1988/41; Ryszard M. Groński - Sny M. Dąbrowskiej, "Polityka" 1988/3 I ; Ry-
szard Wojna - Przewidywalność historii, "Rzeczpospolita" 1988/159, 27;
Zbigniew Bieńkowski - Dziennik pisarza, "Tygodnik Kulturalny" 1988/44;
Maria Kędzierska - Wydarzenie, "Gazeta Poznańska" 1988/192; Ryszacd Cie-
miński - M. Dąbrowska na Pomorzu, "Fakty" 1988/37; Wojciech Roszewski-
Wypisz, wymaluj, "Sprawy i ludzie" 1988/33; Teresa Krzemień - Mdfy, mdłe,
mdla, "Odrodzenie" 1988/34; Marek Baster - Pisz# według sumienia, "Tak i
nie" 1988/36; FZK - Co M. Dąbrowska sądziła o ł,azuce, "Szpilki" 1988/36;

363



Zygmunt Greń - Sen, "Życie Literackie" 1988/38; M. W. - Jakaś wielka cisza
zalegla wśród ludzi, "Żołnierz Wolności" 1988/267; Barbara Majewska - Pier-
wszyporyw serca, "Razem" 1988/12; J. Korkozowicz - M. Dąbrowska ijej nie
wydane dzienniki w tegoż: Od Paska do Przybyszewskiej,1988.
  Henryk Markiewicz - Prawdziwe przygody człowieka myślącego, "Nowe
Książki" 1989/1; Przygoda z dziennikami - z T. Drewnowskim rozmawia E.
Sawicka; Marta Wyka - Kompozycja istnienia, "Odra" 1989/4; Ryszard H. Mi-
chalski - Odkrycie, "Tygodnik Demokratyczny" 1989/2; Ewa Piasecka-
Dzienniki pań sławnych, "Nowa Wieś" 1989/8; Bożena Chodynecka - 7.a co
kochamy dzienniki, Kurier Polski 1989/18; Renata Gorczyńska - Marsz, marsz
D., "Kultura" 1989/3; Helena Zaworska - Don Kichot na siwce z Wojsławic,
"Literatura" 1989/5; Autentyzm jest w cenie - z. T. Drewnowskim rozmawia
Anna Okulicz (Anna Mazurkiewicz), "Filipinka" 1989/3; Dyskusja nad
"Dziennikami " (udział biorą: Krzysztof Pomian, Wojciech Karpiński, Renata
Gorczyńska, Krzysztof Rutkowski), "Zeszyty Literackie" 1989; Cecylia Błoń-
ska - Poufny zapisjej dni i nocy, "Profile" 1989/4; Dziennik intymny i malow-
niczy - z T. Drewnowskim rozmawia Bożena Szal, "Ziemia Kaliska" 1989/9;
Krzysztof Biedrzycki - Inna Dąbrowska, "Znak" 1989/4; Zenona Macużanka
- Przygody człowieka czującego, "Nowe Drogi" 1989/9; Zofia Sieradzka-
Małżeńskie noce i dnie, On był mi tarczą, W stronę kobiet, "Argumenty"
1989/30, 32, 34; Leszek Bugajski - Teatr dzienników, "Twórczość" 1989/4;
Grażyna Nowicka - M. Dąbrowskiej przypadki, "Gazeta Pomorska" 1989/297;
M. Dąbrowskiej "Dzienniki", Czesław Miłosz; Jan Kott, "Zeszyty Literackie"
1989/26; Jeannine Luczak-Wild - Briefe an das zukunftige Ich, "Neue Zuricher
Zeitung" 1989/261.
  Zdzisław Libera - "Dzienniki" M. Dąbrowskiej, "Kronika Warszawy"
1990; Tadeusz Drewnowski - Jak wydawalem "Dzienniki " Dąbrowskiej, "Edi-
tor" 1990/3; Marta Kijowska - Nichts beweise wollen, "Suddeutsche Zeitung"
18 IV 1990; Tadeusz Nowakowski - Am Abend wird leise abgerechnet, "Die"
1990; Andrzej Szczypiorski - "Dzienniki" M. Dąbrowskiej, "Dialog" (niem.)
1990; Tadeusz Z. Bednarski - Krakowskie Impresje M. Dąbrowskiej
(w ćwierćwiecze śmierci), "Dziennik Polski" 1990/126; II Rzeczpospolita
w "Dziennikach" Dąbrowskiej, oprac. T. Słocińska "Gazeta Pomorska"
1990/278.
  Andrzej Józef Dąbrowski - Dąbrowska, Gombrowicz i muzyka, "Przegląd
Polski" 1991/12; Tadeusz Drewnowski - Dzienniki "czasów oniemialych",
"Przegląd Humanistyczny",1991/2 Jerzy Waksmański - Prawda o M. Dąbro-
wskiej, "Trybuna Śląska" 1991/75.
  Anna Żukowska-Maziarska - Polna 40 m 31, "Nowy Świat" 1992/103.
Magdalena Legendz - Podglądanie Dąbrowskiej, "Twórczość" 1992/10; Wie-
sław P. Szymański - M. Dąbrowska - Uroki dworu, "Arka" 1992/42.
  Polemiki: Bronisław Mamoń - Po prostu głupia baba; Krystyna Heske-
-Kwaśniewska, "Tygodnik Powszechny" 1993/4; Wiesław P. Szymański - List

do Br. Mamonia, jw. 5; Jan Marx - Dąbrowska w katolickim sosie, "Tygodnik
Popularny",1993/7; Elżbieta Sawicka - Czy Dąbrowska była podła ?, "Rzecz-
pospolita" 1993/19; Olga Niecikowska-Płotek - Ludzie stamtąd (Czy M. Dą-
browska była antysemitką?, "Polityka", dod. kult. 1993/5; Bohdan Korzenie-
wski - O kolaboracji. Przemówienie na Niezależnym Forum Kultury, "Dialog"
1993/8.
  Jan Bratkowski - Zagadka reżyserska, "Teatr",1994/4; Danuta Wilhelmi-
-Machalica - "Po co ja w ogóle wyjeżdżałam?", "Życie Warszawy",
1994/129; Wokół "Dzienników", podał do druku i skomentował Jan St. Witkie-
wicz, "Wiadomości Kulturalne", 1994/9; Grażyna Nowicka - Pani stamtąd,
"Gazeta Pomorska",1994/272.































364



Od wydawcy


  Zamykając pierwsze wydanie Dzienników przed ośmiu laty sporządziłem
długą listę podziękowań - poczynając od komitetu opiekującego się spuścizną
Dąbrowskiej, który powierzył mi dokonanie pierwszego wyboru, i tych osób w
"Czytelniku", dzięki którym po kilkunastoletnich zakazach doszło do jego wy-
dania, aż po spis 44 osób, które w realizacji tego przedsięwzięcia uczestniczy-
ły. Nie sposób tę listę powtarzać, choć moja wdzięczność dla nich z latami nie
zwietrzała.
  Przy obecnym wydaniu moje zadłużenia jeszcze wzrosły. Nie licząc wielu
uwag wydawniczych w opiniach drukowanych (zestawienie ich znajduje się
obok) - w związku z moim apelem do czytelników o nadsyłanie sprostowań,
dopełnień i nowych informacji otrzymałem ponad 60 listów, niektóre bardzo
szczegółowe i fachowe. Ze względu na ograniczony do dzienników powojen-
nych charakter niniejszego wydania skorzystałem z tej korespondencji tylko
częściowo. Pragnę podziękować imiennie: Maru Bilewiczowej, Tomaszowi
Burkowi, Marii Dunin-Wąsowicz, Adamowi Galisowi, Marii Gamdzyk-
-Kluźniakowej, Irenie Giżyckiej, Romanowi Goetlowi, Elżbiecie Goetel-Dą-
browskiej, Helenie Jonkajtys, Irenie Kanabusowej, Jackowi Kolbuszewskiemu,
Lidii Kottowej, Marii Kowalskiej-Gawryś, Maru Krasickiej, Andrzejowi Kru-
czkowskiemu, Joannie Landy-Tołwińskiej, Antoniemu Marianowiczowi, Hen-
rykowi Markiewiczowi, Jerzemu Plebańskiemu, Anieli Kmita-Piorunowej, Ja-
dwidze Raczyńskiej, Wandzie Sokołowskiej, Michałowi Szczyglińskiemu, Je-
rzemu Szumskiemu, Jerzemu Timoszewiczowi, Romanowi Taborskiemu, Ire-
nie Tur, Jerzemu Waldorffowi, Czesławowi Żylińskiemu (niestety, kilkoro
spośród wymienionych nie ma między nami). W toku przygotowań do rozsze-
rzonej edycji dopomogli mi: Barbara Baczyńska, Maria Dernałowicz, Stani-
sław Drewniak, Stefan Frankiewicz, Anna Micińska i in. Dzięki pomocy Bar-
bary Krasnodębskiej, prowadzącej wspaniałe archiwum ZASP, mogłem opa-
trzyć przypisami, co było jednym ze zgłoszonych postulatów, również kronikę
teatralną, jaką zawierają dzienniki.
  Ponadto winienem wdzięczność tym, którzy wiernie towarzyszą tej pracy
od początku: Irenie Szymańskiej i Władysławowi Terleckiemu za przejrzenie
nowego wydania, Wiesławie Kordaczuk za pomoc przy kontroli tekstów, Da-
nucie Orlik za ofiarną pracę nad materiałem ilustracyjnym. Ale przede wszy-


367



stkim za wytrwałość i wyrozumiałość dziękuję redaktorce pierwszego i obe-
cnego wydania - Wandzie Starskiej-Żakowskiej.
  Wydaje mi się, że przy opracowywaniu tego rodzaju i kalibru świadectw jak
dzienniki Marii Dąbrowskiej, duże znaczenie ma, w miarę możności, współ-
udział świadków i zainteresowanych. Moje przeświadczenie w tej sprawie po-
twierdziło pierwsze wydanie. Zwracam się więc ponownie do Czytelników z
prośbą o nadsyłanie wszelkich uściśleń, poprawek i uzupełnień, dotyczących
zarówno tekstu, jak komentarzy i ikonografii (mój adres: ul. Ignacego Krasic-
kiego 27 m 1, 02-611 Warszawa). Wprawdzie nie noszę sięjuż z zamiarem po-
dejmowania następnych wydań, lecz wszystkie materiały zostaną przekazane
we właściwe ręce.


27 czerwca 1995

Tadeusz Drewnowski

Indeks nazwisk*


Abkina M. E. III 258, 259
Abramowski Edward I 19, 22, 348; II
  340; III 287, 313, 424; IV 192, 248
Achmatowa Anna A. (właśc. A. A. Go-
  rienko) I 157
Ackermann, krawiec z Łodzi II 259
Adalberg Samuel III 143,144
Adamczewski Stanisław I 78; II 180,182,
  189
Adamski Jan Władysław IV 301, 302
Adnet Vitis Carmen I 470
Adwentowicz Karol I 189; II 414, 415;
  III 23, 315
Agapkina Tamara P. III 258
Ajschylos III 168,187
Albee Edward Franklin IV 216, 217
Albert, brat zakonny II 263
Albert I, król Belgów III 11-13
Albin Józef IV 151, 228
Albrecht Jerzy II 147,151,153
Aleksander III Wielki, król macedoński I
  81, 345
Aleksandrow Gieorgij F. II 424
Alfea, szarytka I 174,175
Allegre Henryk IV 118
Allen Jerry IV 117-119
Alster Antoni I 278
Amiel Henri-Frederic I 13
Amis Kingsley III 361, 363
Ancerewicz Mieczysław III 392; IV 163,
  258
Anders Władysław I 394; II 115; IV 62
Andersen Hans Christian I 95, 393
Andjelković Sava IV 97,100-102,104
Andrić Ivo III 399; IV 102,103, l04
Andruszkiewicz Melania (Mela) I 25,131,
  134, 135; III 268; IV 164, l65, 169,
  196, 203, 213, 220, 226, 227, 238, 239,

  253, 254, 258, 261, 273, 275, 276, 285,
  320, 323, 326, 338
Andrycz Nina I 330, 331, 425; II 148; III
  189, 299
Andrzejewska Agnieszka I 298
Andrzejewska Jadwiga I 188,189
Andrzejewska Maria I 290, 296-298, 300
Andrzejewski Jerzy I 15, 106, 260-262,
  290, 291, 294, 296, 297, 300, 302, 304,
  305; II 22, 23, 32, 96, 343, 344, 424,
  427, 455; III 37, 38, 109, 160, 161,
  167, 216, 254, 264, 272, 276, 337, 42fi;
  IV 99,149,179, 265, 276, 314
Andrzejewski Marcin I 298
Andrzejowie zob. Lipka Gabriela Maria i
  Lipka Andrzej
Aneleres Dominique In 201
Angelico Fra ( właśc. Giovanni da Fieso-
  le) I 343; II 452
Anouilh Jean I 92; III 160,161,189, 426
Antczak Jerzy IV 336
Antczak Zygmunt II 48, 70, 71, 83, 85
Antoine, fryzjer I 359
Antoni, listonosz I 157; II 283
Antoniewicz Włodzimierz II 280
Antonioni Michelangelo IV 227, 334
Antonowicz Stanisław II 337, 340
Antoszewska Barbara IV 247
Antoszewski Władysław IV 247, 306
Apollinaire Guillaume (właśc. Wilhelm
  Apolinary Kostrowicki) I 231; IV 169
Appuleius II 246
Aragon Louis I 92,176; II 9; In 274
Arciszewski Tomasz I 148
Arct Eugeniusz I 212, 2l3
Arctowa hena II 472, 473
Arkawin Helena I 362, 363
Aron Raymond III 165,167

  * Cyframi rzymskimi oznaczono numery tomów; strony, na których znajdują się bio-
gramy, podano kursywą.



24 - Dzienniki, t. 4

369



Arski Stefan III 185,187, 231
Arystofanes III 168; IV 249-251
Askenazy Szymon II 117,118
Assorodobraj Nina I 502
Aszkenazi Władimir III 11,12
Attlee Clement Richard II 135,136, 227
Attyla IV 73
August II Mocny, król polski II 68, 411;
  III 63
August III, król polski II 68
Autant-Lara Claude III 52
Awerczenko Arkadij T. II 177,178
Axer Erwin I 254; II 322; III 27; IV 174
Axer Maurycy III 105
Axer Otto I 509, 510; II 8, 36, 322; III
  383, 427, 445
Axerowa Maria Fryderyka III 101,105

B., działkowiczka II 458, 459, 463; III
  38, 39, 58
Bacewiczówna Grażyna I 318, 3l9; IV 48
Bach Johann Sebastian I 98, 280, 282,
  486; II 42, 219
Bach Zelewski Erick von dem II 338
Baczyńska Barbara IV 367
Baczyński Krzysztof Kamil II 215; IV
  308
Bahr Adam I 68
Baines Jocelyn IV 79,117,118
Baird Tadeusz II 313, 314; III 60; IV
  144,145, 227, 339
Bajon Filip III 402
Balicki Stanisław Witold I 68; II 416
Balzac Honore de II 230
Banach Stefan I 247
Bandrowska-Turska Ewa I 368, 369; II
  148
Bandrowski Kaden Juliusz I 22,116, 314;
  III 111, 341, 349, 380; IV 99, 127,
  129,189
Bang Herman III 290
Bańkowski Sebastian II 47
Barbusse Henri I 176
Barcikowska, żona Wacława II 413; IlI
  115
Barcikowski Wacław I 353; II 383, 384,
  385, 386; III 115
Bardecki Andrzej, ks. In 254

Bardini Aleksander III 60; IV 216
Bardot Brigitte IV 29, 30
Barlicki Norbert III 80
Barrault Jean Louis IV 29, 30
Barszczewska Elżbieta I 80,165, 215, 248,
  251, 369, 371, 425, 431; II 147, 148,
  197,198, 297, 343, 366, 414; III 23, 266,
  299, 300, 427, 428; IV 78, 239, 336
Bartel Kazimierz I 97; II 117
Bartelska Maria Halina II 468, 469; III 18
Bartelski Lesław M. II 133, 243, 468, 469;
  In 18,188, 300, 360, 361, 380, 381, 397
Bartók Bela IV 38, 39
Bartolini E. IV 227
Bartoszewicz Julian I 125
Baster Marek IV 363
Baudouin I, król Belgów III 13
Bayerstetter Ludmiła I 277
Bączkowscy II 463
Bąk Wojciech II 96
Bea Augustin IV 214
Beaumarchais Pierre Augustin de I 474
Beauvoir Simone de IV 77
Beck Józef II 404
Beckett Samuel III 223, 224; IV 172, 254
Bednarski Tadeusz Z. IV 364
Beethoven Ludwig van I 98, 216, 280,
  282, 345, 433, 503; II 219; III 56, 57,
  202, 233, 348; IV 82, 257
Bekwarek Balint III 160
Belina-Prażmowski Władysław zob. Praż-
  mowski-Belina Władysław
Ben Bella Ahmed IV 242, 243
Benda Julien I 32; IV 155
Bendix Reinhard III 197
Bennett Arnold IV 21, 22
Bentham Jeremy IV 120
Berent Wacław I 359
Bereska Henryk III 56, 58,123
Bereza Henryk III 430; IV 45-47
Berezowska Maria (Maja) II 459, 460
Bergman Ingmar IV 84, 85
Beria Ławrientij P. II 355, 375, 398, 400,
  402; III 92,100,104
Berman Jakub I 246, 330, 353, 354; II 30,
  32, 148,151, 187, 272, 275-277, 292,
  338, 340, 376; III 70, 90, 95; IV 160
Bernadotte Folke I 284, 285

370

f Bernanos Georges II 7, 90
  Bernarda, gospodyni z Kuźnicy na Helu
  III4l3
  Bernhardt Sarah IV 68
  Bevin Ernest I 328, 329
# Beylin Karolina (ps. Maria Maliszewska)
  I 161,165,166,167
  Bębenek Stanisław I 6
  Bialer Seweryn III 130, l31
  Białogrzywiec Michał II 64
' Białopiotrowiczowa Konstancja z Gie-
  droyciów II 103
  Białoszewski Miron I 15 ; III 441; IV 308
# Białostocki Jan I 408
  Bibrowski Mieczysław I 64, 65, 66
  Bickowa Hanna zob. Nałkowska-Bickowa
  Hanna
  Biczycki Jan III 299
' Bida IV 278
  Bidault Georges I 329
  Biedrzycki Krzysztof IV 364
  Biegun Franciszek I 245
  Bielajew Paweł J. IV 339, 341
  Bielecki, kolega Zygmunta F. Lipki III
  144
  Bielicki Grzegorz IV 7
  Bielicki Marian III 195
  Bieliński Stanisław III 444
  Bieliński Wissarion G. II 292
  Bieńkiewiczówna I 80
  Bieńkowska Danuta z d. Strzeszewska I
, 475, 500, 501; II 300; III 213, 291,
  384, 417; IV 136
  Bieńkowska Flora ll 19
  Bieńkowski Łada Krzysztof I 500; II 24,
  25, 26, 74-77, 165, 300, 467; III 291;
  IV I 67
  Bieńkowski Władysław I 278; II 19; III
  81,125,186, 272
  Bieńkowski Zbigniew II 233, 234; III
  272; IV 363
  Bierdiajew Nikołaj A. III 323
  Bierdiajew Walerian I 215, 318
  Bierut Bolesław I 24, 71, 99, 128, 129,
  148, 224, 246, 251, 277, 278, 353-357,
  404, 406, 407, 419, 435, 446, 484-487,
  492; II 83, 98, 146, 159, 187, 197,
  295-298, 301, 327, 337-340, 344, 348,

  397, 424-426; III 31-33, 88-91, 93,
  109, 398; IV 200
Biggers Earl Derr III 444, 445
Bilewiczowa Maria IV 367
Biliński Bronisław I 169, 174, l75, 178,
  185, 229
Billig Wilhelm I 434
Bismarck Otto von II 27
Bizet Georges I 397
Blumenfeld Izydor I 295, 495; II 154; III
  358
Blumenfeld Jan I 193
Blumenfeldowa Stanisława z d. Adolf, I v.
  Bałabanowa I 24, 294, 295, 494, 495;
  II 121,154; III 76, 348, 358; IV 229
Błaszczyk Stanisław IV 196,197,198
Błok Aleksandr A. I 275
Błońska Cecylia IV 364
Błoński Jan III 381, 439
Bobińska Celina I 499
Bobińska Helena I 498, 499; II 1?7
Bobiński Stanisław Feliks I 499; II 177,
  l 78
Bobkowski Andrzej I 158,159
Bobola Andrzej, św. III 241, 326
Bobrowski Czesław I 446, 448; III 252
Bobrowski Tadeusz IV 379
Boccaccio Giovanni II 396
Bocheński Aleksander II 53,128; III 341
Bodnicki Władysław II 111
Bogdańska Janina III 18
Bogdańska Zofia z d. Teodorowicz I 452,
  453; II 25
Bogdański Aleksander II 25, 26; III 57
Bogdański Leszek III 17, 56, 58
Bogucka, pomoc domowa II 432, 444,
  453; III 13, 45; IV 168
Bogusiak Mateusz III 308
Bogusiowie zob. Szumska Łucja i Szum-
  ski Bogumił Józef
Bogusławski Wojciech I 455, 456, 499
Boguszewska Helena I 66, 68, 103, 104,
  140-142, 164, 233, 262, 264-267,
  285-287, 358, 383, 466, 497-499; II
  19, 30, 38, 48, 50, 54, 101, 108-I10,
  177, 214, 392; III 21, 109, 166, 185,
  193, 380; IV 166,167,183
Bohdziewicz Antoni I 463; III 70, 77, 78

371



Bohdziewicz-Demkowska Ariadna I 431;
  III 68, 70, 77, 78
Bohowiczowa Enułia I 191
Boiłeau-Despreaux Nicołas II 177
Bolesław Chrobry, krół połski I 77, 125;
  II 303; III 282
Bolesław Krzywousty, krół polski I 57,
  68, 121, 125, 133, 134, 302, 304; II
  155, 303; III 403; IV 213
Bołesław Pobożny, książę polski III 147,
  148
Bołesław Śmiały, król polski I 57, 71,125
Bolkowska, straganiarka III 17
B#11 Heinrich II 17, 209
Bołtuć Irena II 246
Bonejsza Jerzy I 47, 48, 71, 114, 152,167,
  168, l97,198, 202, 203, 223, 224, 227-229,
  235, 242, 243, 262, 265, 267, 312, 317,
  318, 352-354, 367, 368, 372, 373, 384,
  407, 411, 496; II 20, 30, 371, 380, 405
Borges Jorge Luis IV 68
Borkowicz Leonard I 200, 300, 301, 302;
  II 200
Borkowski Dunin Piotr (Pinio) I 110, 309
Born Max III 118
Borowski Henryk IV 216
Borowski Tadeusz I 260, 262, 291, 359; II
  29, 32, 89, 90,197, 240, 241, 444; IV 97
Borowski Wacław I 372
Borowy Wacław I 165; II 179,180, 181,
  189, 220, 280
Borudzka Wanda I 140,141
Borycka, pielęgniarka II 283
Borysiewicz, sąsiad Wandy i Wacława
  DąbrowskichlI 125,127
Borysow Wiktor M. III 365, 366, 368
Bost Jacques-Laurent IV 141
Botticelłi Sandro I 151; IV 257
Boułanger Nadia I 319; III 13; IV 39, 48,
  339
Boulier Jean I 274, 276
Bourrilły Jean III 422, 423
Boy zob. Żełeński Tadeusz
Boyer Lucienne III 207, 208
Bradley Francis Herbert IV 120
Brahmer Mieczysław II 180
Brandstaetter Roman III 239
Brandys Kazimierz I 15; II 32, 60, 63,

  125, 175, 289; III 374; IV 74, 108,
  224, 260, 290, 314
Brandys Marian II 362, 363, 385, 386
Branicka Ełiza I 254
Branicki Franciszek Ksawery I 53, 56
Bratkowski Jan IV 365
Bratny Roman (właśc. Roman Mularczyk)
  III 272
Braun Andrzej II 23; III 353, 355; IV 282
Braun Jerzy Bronisław I 287
Breał, żona R. Rołanda III 217
Brecht Barbara III 281
Brecht Bertolt II 393; III 28, 67, 153,
  281, 347; IV 15,174, 217
Breyer Tadeusz II 142
Breza Achiłłes I 337
Breza Tadeusz I 106, 168, 260, 337, 473;
  II 98, 103-105, 175-177, 196, 344,
  352-354, 423; III 327, 454; IV 78, 79,
  82, 87, 88,110,112
Brezowa Zofia II 98
Brik Lila II 9
Briłlat-Savarin Anthełme I 287, 288, 309
Broch Hermann IV 270
Brodowicz Eugeniusz III 392, 393
Brodowska Maria I 136
Brokmanowa I 90
Brokmanowie I 92
Bromfiełd Louis IV 38
Broniewska Janina z d. Kunig I 144, 490;
  II 243, 424, 427, 444; III 48,100,103,
  104, 254
Broniewska Maryna II 211
Broniewska-Kozicka Anna I 144; II 444
Broniewska-Pijanowska Maria I 373, 375
Broniewski Władysław I 15, 141, 144,
  324, 325, 375; II 115,118, 444; III 3 ł,
  34,104,115,116,195, 391; IV 61
Broniszówna Seweryna ( właśc. Seweryna
  Chwatówna) III 59, 60
Bronkowie zob. Linke Anna Maria i Lin-
  ke Bronisław Wojciech
Broszkiewicz Jerzy II 103,111,175, 243;
  III 48, 51, 84
Brown Christine II 395; III 350
Bróda Andras II 90
Bruckner Aleksander I 231, 233
Brucz Stanisław I 217

372

# Bruegel Pieter st. I 343ů II 452
  Brunetiere Ferdinand i 33
  Bruniewska Stanisława I 452, 453
' Brun Bronowicz Julian I 499
  Brus Włodzimierz III 252
# Bryant Arthur I 161
  Brydziński Wojciech I 507
  Bryłl Ernest III 439, 440, 441; IV 43
  Bryła Stefan Władysław I 257, 260, 283
  Brystiger Jułia z d. Preiss III 31, 32
  Brzechwa Jan (właśc. Jan Lesman) I 431;
  III 215, 2l6, 455; IV 127, 315
  Brzostkowa Kazimiera III 253, 270, 285,
' 379, 392, 393, 397, 407, 416; IV 6, 53,
  210
  Brzoza Jan II 62
  Brzozowski Stanisław I 22; IV 104, 217,
  218
  Brzóska Stanisław III 127
  Buchner Georg II 209
  Buczkowski Leonard I 124
  Buczkowski Leopołd I 87, 150-153, 154;
  III 68, 70, 78, 421
i Buczkówna-Jastrunowa Mieczysława II
  356; III 166, 328; IV 285
  Budzyk Kazimierz II 275, 277
  Buga Stanisław II 54
  Bugajski Leszek IV 364
  Buhłer Josef I 239
  Bukowiecka Barbara Maria IV 5, 6
  Bukowiecki Franciszek Ksawery IV 5, 6
, Bukowski Ryszard II 211
  Buganin Nikołaj A. II 375, 378; III 7, 37
  Bunin Iwan A. I 345
  Burbon Conde d'Enghien Louis Antoine
  Henri de III 312; IV 341
  Burbon Don Carłos IV 118,119
  Burbonowie, dynastia III 312
  Burdecki Fełiks I 68
  Burek Tomasz III 355; IV 367
  Burian Frantiśek III 271
  Burin des Roziers Etienne III 376
  Burin des Roziers Etienne, żona Etienne'a
  III 376
  Burska, krawcowa III 55, I 12
  Busch Ernst III 284
  Butłer Samueł III 9
  Butor Michał IV 54, 55

Buynowa Zofia z d. Plater-Zyberek II 209
Byłczyński Janusz II 217, 218
Byrnes James Francis I 118
Byron George Gordon II 452
Bystroń Jan Stanisław IV 24
Bystrzycka Zofia I 48

Caiłłois Roger IV 71, 72, ł52
Camus Ałbert I 195; III 274, 399; IV 26,
  27, 57
Capote Truman (właśc. T. Streckfus Per-
  sons) II 461
Carpine Giovanni da Pian deł I 206
Cary Joyce Arthur Lunel IV 26, 28,123
Cosona Ałejandro II 364; IV 50
Cat-Mackiewicz Stanisław zob. Mackie-
  wicz Stanisław
Cather Willa Sibert III 70
Cecił Gerard I 164
Cełine Louis Ferdinand (właśc. Louis Fer-
  dinand Destauches) II 90
Cełniker Izaak IV 62
Cervantes Saavedra Migueł II 230, 396
Cesia, sąsiadka N. i E. Samotyhów IV
  248
Chachłica Edward II 361
Chaczaturian Aram I 506; II 343
Chałasiński Józef IV 297, 298
Chamson Andre III 186,188
Chanow, aktor I 426
Chaplin Charlie I 382; IV 55
Char Rene IV 169
Chądzyńska Zofia IV 66, 68
Chimanienko Krystyna III 299; IV 316
Chirjakow Eugenia z d. Weber (ps. An-
  drej Puganow) I 439; IV 42
Chirjakow Hełena I 438, 439
Chmielewski Jan IV 363
Chmielewski Czesław I 289, 294, 299
Chmiełowska Wanda IV 339
Chmurkowski Fełiks III 330, 331
Chodynecka Bożena IV 364
Choiński Bogusław Ill 299
Chojnacki Józef III 307
Chomicz Zbigniew II 295, 336, 34ł; III
  186,188
Chopin (Szopen) Fryderyk I 215, 287,
  288, 367, 395, 396, 403, 4ł0, 414, 440,

373



  455; II 104, 111, 174, 192, 299, 317;
  III 309, 371, 391; IV 85, 86,105
Choromański Michał I 254
Chrabowicki D. IV 171
Christian-Jacque III 52
Christie Agatha III 444
Croft, prof. II 450
Chruszczow Nikita S. I 498; II 375, 378;
  III 37, 90, 92-95, 170, 173, 178, 179,
  181, 188, 190, 238, 320, 409, 419; IV
  73, 143, 144, 202, 203, 208, 233-236,
  283, 286
Chruściel Antoni (ps. Monter) III 168
Chruślińska Z. IV 62
Chrzanowska Maria II 156,157, 242, 245,
  246, 251, 303, 307, 308, 380, 396, 415;
  III 156
Chrzanowski Adam II 95, 97, 303, 383;
  III 156
Chrzanowski Ignacy IV 99
Chrzanowski Ludwik I 277
Chrzanowski Tadeusz III 403
Chrzanowski Wiesław I 287
Chrzanowski Wojciech III 156
Chudek Józef Marian I 35
Chudzik, chłop III 142
Chudzikowa, chłopka III 143
Churchill Clementine IV 334
Churchill Winston Leonard Spencer I 419;
  II 135,136, 277, 387; IV 334, 335, 336
Chwalewik Witold II 180,181
Chychła Zygmunt II 387
Chyczewski Janusz IV 310
Ciampi Yves IV 141
Cicha, woźna II 206
Cidre Georges III 376, 377
Ciecierski Jan III 197,199
Ciemiński Ryszard IV 363
Cierniak Jędrzej I 57, 380
Ciołkosz Adam I 148
Ciołkoszowa Lidia I 180
Clair Rene III 51, 52; IV 65
Clemont Rene IV 69
Cohn Ludwik I 332, 334
Collins, wydawca I 161
Comte Auguste I 32
Condillac Etienne Bonnot de I 13
Conrad Joseph (właśc. Józef Teodor Kon-
  rad Korzeniowski) I 64, 86, 151, 168,
  236, 273, 318, 398, 421, 451; II 15,
  110, 182, 416; III 195, 261, 266, 267,
  335, 351, 366, 375, 376, 379, 389, 414,
  447, 448, 450, 453; IV 9, 21, 22, 23,
  45, 46, 47, 79, 89, 90, 117-119, 126,
  153,156,157
Constant de Rebecque Benjamin Henri I
  13
Corneille Pierre I 168; III 51
Conazar Julio IV 68
Coster Charles T. H. de I 87, 236, 237
Coty Rene III 241
Croce Benedetto I 195
Csokor Franz Theodor I 368
Csorba Helena III 199, 200
Csorba Tibor III 199
Cybis Jan I 14, I5; II 378
Cybulski Zbigniew III 336, 337; IV 68,
  224
Cyrankiewicz Józef I 18, 330, 331, 353-
  355, 425; II 148, 238, 292, 320, 344,
  376, 389, 390, 401, 423; III 93, 95.
  108,172,181,183, 215, 216, 299, 313,
  406, 407; IV 228, 265, 266, 268
Cytowska Maria IV 320
Czachorowski Stanisław Swen III 439,
  441
Czachowski Kazimierz Stanisław I 88
Czajka zob. Czajka-Stachowicz Izabela
Czajka-Stachowicz Izabela (Czajka) I v.
  Hertz, II v. Gelbard I 202, 203, 342; II
  433; III 71,113; IV 44, 45,124, 313
Czajkowski Piotr I. I 215, 318, 419; III
  205;IV 137
Czakowski Aleksandr B. III 360, 362
Czanerle Maria III 400
Czang Kai-szek I 83, 339, 341
Czapczyński Tadeusz I 124, 125, 126,
  150,193; II 9
Ćapek Karel III 445
Czapska Elżbieta I 265
Czapska Maria I 43, 265, 267, 276; IV 61,
  62, 66, 67
Czapski Józef (właśc. J. Hutten-Czapski) I
  157, 158,159, 265; III 107, 108, 201;
  IV 61, 62, 66, 67, 124, 137, 138, 146,
  152, 330

374

Czarniecki Stefan II 315; III 269
Czartoryska, księżna II 251
Czechow Anton P. I 87, 168, 169, 275,
  395, 417, 426, 437; II 9, 20, 162-164,
  167,168,174,179,182,184,186,191,
  198, 199, 200, 203, 205, 209, 220,
  233-235, 238, 244, 262, 366; III 17,
  222, 358, 387, 395, 414, 443, 444; IV
  26, 27,120, 299, 304, 308
Czechowicz Mieczysław IV 216, 217
Czeczot Jan II 384
Czekalski Eustachy I 197,199
Czekan zob. Czekanowski Stanisław
Czekanowski Aleksander Piotr IV 190,
  191,192
Czekanowski Jan 11293
Czekanowski Jerzy II 378; IV 5, 6
Czekanowski Stanisław (Czekan) I 24,
  292-294, 299, 406, 464; II 23, 25, 59,
  122, 208, 290, 311, 377, 378; III 128,
  211, 259, 320, 321; IV 5, 6
Czekańska-Heymanowa Róża I 368
Czepiejewska, działaczka II 204
Czernecki, administrator majątku I 308
Czernicka Paulina I 288
Czerny Anna Ludwika II 193,194,196
Czerny Zygmunt II 196
Czerny-Stefańska Halina I 469, 470
Czernyszewski Nikołaj G. II 277
Czerski Jan IV 192
Czerwiński A. IV 8
Czeszko Bohdan II 444; IV 271
Czop Jerzy II 289, 292
Czou En-lai IV 287
Czubalski Stefan I 227; IV 163, 328, 329
Czuchraj Grigorij N. IV 171
Czuprynówna Maria II 370
Czycz Stanisław IV 140
Czyż Henryk I 216

Ćwierczakiewiczowa Lucyna z d. Bach-
  man I 283, 284, 310
Ćwiklińska Mieczysława (Ćwikła) I 373;
  IV 48, 49, 50
Ćwiklińska Wisława I 474

Dahl (Dal) Władimir I. (ps. Kazak Ługan-
  slci) II 431

Dalbor Tadeusz Maksymilian I 254
Dalborowa Romana z d. Kwiatkowska I
  251, 254
Dali Salvatore III 332
Danielewicz, lekarz II 127
Danielewiczowa Maria L. III 134
Daniłowski Gustaw II 367
Danysz Marian III 118
Dante Alighieri I 337
Daszewski Władysław I 472; III 224
Daszyński Ignacy I 163, 363
Dandet Alphonse I 164
Davies Garry I 344
Dawidowicz Bella I 469, 470
Dawidowiczowa, właścicielka pensjonatu
  w Truskawcu III 289
Dąbrowscy, rodzina I 428; II 470
Dąbrowska Olena zob. Haubold Olena
Dąbrowska Wanda z d. Kociełł I 183,
  208, 214, 320-323, 364, 383, 413; II 8,
  125,127,137,138, 288, 290, 298, 318,
  365, 373, 403, 404, 467; III 38, 105,
  225, 354, 373, 375, 386, 438; IV 76,
  77,124,183,184, 224, 225
Dąbrowska Zofia z d. Żerańska IV 192
Dąbrowski Bronisław I 458; II 148
Dąbrowski Andrzej Józef IV 364
Dąbrowski Ignacy IV 27, 28
Dąbrowski Jerzy I 219, 220
Dąbrowski Józef (ps. Grabiec) I 22, 218;
  II 341, 470; IV 189,190,192,196
Dąbrowski Konstanty II 32l
Dąbrowski Krzysztof IV 15
Dąbrowski Marian I 19, 22, 23, 85, 97,
  116,163,178, 221, 316, 352, 414, 427,
  504; II 70, 318, 333, 346, 415, 465,
  470; III 16, 43, 67,138,155,194, 276,
  329, 348, 377, 386; IV 23, 59, 183,
  189,193, 324
Dąbrowski Wacław I 183, 320-323, 383;
  II 125, 127, 128, 130, 137, 138, 367,
  403, 404, 467, 470; III 386, 432; IV
  I 24,189, 225
Debussy Claude Achille IV 37
Decowa, żona szewca I 466
Degas (właśc. Edgar de Gas Hilaire) I 455
Dejmek Kazimierz II 269; III 167, 168;
  IV 106,194,196, 249, 250

375



Delacroix Eugene I 13
Demarczyk Ewa III 401, 402; IV 307,
  308, 309, 331
Dembińska Zofia I 48,110,111,113, 224,
  388, 468, 485; II 152
Dembiński Henryk I 111; III 377
Dembowski Edward I 56, 472
Dembowski Jan II 388, 391
Dembowski Leon I 472
Demkowska Ariadna zob. Bohdziewicz-
  -Demkowska Ariadna
Demkowski, aktor I 471
Dernałowicz Maria IV 367
Dernburg Heinrich III 163
Dery Tibor III 4 I 6
Desnoyers, sekretarz Marii Ludwiki III
  197
Dettloff Szczęsny II 124
Devechy Helena II 405
Diagilew Siergiej P. I 275, 346
Diakowa I 427
Dickens Charles I 171, 237; II 33, 69; III
  9, 232, 350; IV 145
Dieckmann Eberhard III 123, 132, 133,
  203, 281, 283, 395, 396
Dimitriu Petru III 214, 416-418
Dlouhy Janina z d. Świerczyńska IV 75,
  76
Dlouhy Wacław IV 75, 76
Dlouhy Wojciech IV 74
Długosz Jan I 476
Długoszowski Wieniawa Bolesław I 221,
  361, 362
Dłuski Ostap (właśc. Adolf Langer) II
  422; III 100,101,104
Dmiterko Lubomir D. II 89, 90
Dmowski Roman (ps. K. Wybranowski)
  II 197; III 234
Dobczyńska, sprzątaczka na Powązkach I
  222
Dobkiewicz A. I 410
Doboszyński Adam I 445, 446; III 71
Dobraczyń$ki Jan I 294, 296; II 147,171
Dobrowolska Zofia I 276
Dobrowolski A. IV 297
Dobrowolski Stanisław Ryszard I 217,
  353-355, 356, 438; II 172, 309; IZI
  166,167,195, 241

Dobrowolski Szczęsny (właśc. Szczęsny
  Feliks Zamieński) III 157,159
Dobrowolski Tadeusz II 124
Dołmatowski Jewgienij A. III 364
Donatello (właśc. Donato di Betto Bardi)
  III 121
Dorantowa I 208
Doroszewski Witold II 124, 180, 183,
  184, 273-276; III 75; IV 319
Dorys Benedykt Jerzy I 209, 211; II 176,
  363; III 106
Dostojewski Fiodor M. I 144, 168, 340,
  356, 437; II 7, 200, 205, 236, 364, 448;
  III 103, 263, 327; IV 26, 28,135
Downarowicz Medard I 353; II 184; IV
  189
Drabik Wincenty III 360
Drabikowski Jan I 35; IV 136
Dratwa, pianista II 299
Dreszerowa z d. Fulde III 303
Drewniak Stanisław IV 367
Drewniakówna Maria III 57
Drewnowski Jerzy II 166
Drewnowski Tadeusz I 9, 39, 116; III
  339; IV 364, 368
Drobner Bolesław III 181
Drobyszewa N. IV 170,171
Drozdowski Bohdan IV 296, 297
Drożniak, dyrektor Banku Narodowego I
  54
Drucka Natalia I 445
Drucki-Lubecki Franciszek Ksawery III
  269
Drzewiecki Zbigniew I 215, 216, 395,
  396, 411; II 466; III 12
Drzewińska Ewa z d. Ostromęcka II 23, 24
Drzewiński Stanisław I 23
Dubois Stanisław III 80
Dudek Antoni III 351
Duhamel Georges I 17
Dukalik, chłop III 142
Dukas Paul In 13
Dulęba Maria I 251; II 257, 258; III 68,
  328, 383
Dumas Alexandre, st. I 171
Dungern Emil van I 138
Dunikowski Xawery I 358-361, 362, 363;
  III 367, 436

376

Dunin Teodor II 367
Dunin-Wąsowicz Maria II 360; IV 367
Durmaj Stefan II 196,197; III 241
Durrenmatt Friedrich II 209; III 67, 331,
  387; IV 54, 108, 159, 216, 217, 250,
  325
Dusza Józef II 461
Duszyński Jerzy I 123
Dutkiewicz Józef II 124
Duttlinger Klara I 293, 294, 299
Dvorak Antonin IV 137
Dworakowski Władysław I 278
Dybowski Stefan I 127,129, 506; II 342,
  437
Dybowski Tadeusz Benedykt IV 190,192
Dydyński I 483
Dygat Stanisław I 337; II 388, 390; IV
  265, 268
Dymsza Adolf (właśc. A. Bagiński) I 395
Dziarnowska Janina IV 313
Dzida Kazinuerz I 388
Dzierżyński Feliks II 83,169,170,173; II
  95, 363
Dziewoński, z fabryki "Parowóz" II 56,
  70
Dziewulska Estella (Stella) I 347; II 381
Dziewulski Andrzej I 508; II 381
Dziewulski Leon I 347; II 381
Dziewulski Wojciech I 346, 347; II 381
Dzięgielewski Józef I 332, 334
Dzikówna Jadwiga II 312, 313, 314
Dzioba Andrzej I 245
Dzwonkowski Aleksander III 330, 331
Dżyngis-chan IV 73

Eckermann Johann Peter IV 124,135-137
Ehrenberg Gustaw II 234
Ehrlich Mela III 44
Eibisch Eugeniusz III 11,13, 367
Eichlerówna hena III 27,135,136, 264
Einstein Albert II 27, 28; III 117,118
Eisai, mnich IV 120
Eisenhower Dwight David III 184, 320;
  IV 84
Eisler Jerzy IV 315
Ekier Jan I 395, 396, 439
Ekspedyt, syn Bernardy III 413
Ela zob. Lipka Gabriela Maria

377

Eliot Thomas Stearns IV 154
Elsner Józef Ksawery I 410
Eluard Paul II 9
Elżbieta, królowa Belgów III 11,12,13
Elżbieta II, królowa angielska IV 334
Elżunia zob. Barszczewska Elżbieta
Emerson Ralph Waldo I 13; III 446; IV
  82
Emeryk Władysław III 435
Emmanuel Pierre III 260, 261
Engels Friedrich I 357; II 74, 83, 277; III
  16, 95; IV 341
Erazm z Rotterdamu II 278, 279; IV 319
Erdmann, działacz ludowy II 183
Erenburg Ilja G. I 158, 273, 274, 276,
  340, 478, 480; IIZ 20, 99
Ertly Jerzy II 66
Estreicher Karol IV 265, 273
Eurypides III 168; IV 249
Eyck Jan van I 151
Ezop I 262, 357

Fabry Władysław I 236, 237
Fadiejew Aleksandr A. I 274, 276, 307
Fallada Hans (właśc. Rudolf Ditzen) I
  187; II 17
Falski Marian IV 265
Fangor Wojciech II 42, 43
Faulkner William III 264, 399; IV 9, 10,
  112,153,154,156,157
Fedecki Ziemowit II 205 ; III 340
Fejgin Mieczysław II 32; IV 74,145,151
Feldman, operator III 364
Feliński Alojzy III 444
Fellini Federico IV 30, 73, 302
Feltrinelli Giangiacomo III 340; IV 223
Fernandel (właśc. Fernand Joseph Desire
  Contandin) III 34, 35; IV 29
Ferrero Guglielmo III 445
Fethke Jan I 375
Feuchtwanger Lion III 374
Fevrier J. III 12
Fibiger Arnold I 191
Fibiger Gustaw III 303
Fibiger Łucja zob. Fuldowa Lucja
Fibigerowie, rodzina I 192; III 303, 307;
  IV 12
Fibigerówna Elwira IV 12



Ficowski Jerzy III 381; IV 229
Fielding Henry I 318; III 252
Fijewski Tadeusz I 200, 373; II 315; IV
  216
Fikus Dariusz III 107,108
Filip II, król hiszpański I 87,183
Filip IV, król hiszpański I 180
Filipkowska Wanda I 445
Filipowicz Kornel II 110, l 11; III 16; IV
  53
Filkowski (Fiut), ogrodnik III 258, 261
Fiłosofow Dymitr W. I 24, 273, 275, 276,
  340; II 21, 315, 316; IV 62
Fitelberg Grzegorz I 280, 282
Fitzgerald Francis Scott Key II 26; III
  70
Fiut zob. Filkowski
Fiutov#ski Walenty III 65, 85, 201
Flaiano E. IV 73, 302
Flaszen Ludwik II 309
Flaubert Gustave I 69,112; II 90; IV 25,
  155, 234
Flier J. I 470
Florczak, zakonnik II 15
Flukowski Stefan I 358, 359, 363; II 153
Folejewski Zbigniew III 399; IV 279, 280
Fontane Theodor II 17
Forbert Władysław III 433
Ford Aleksander I 373, 375; IV 134
Fouillee Alfred IV 182
Fran#aix Jean IV 48
France Anatole I 92; II 50
Frania zob. Szczur Franciszka
Franju G. IV 307
Frankiewicz Stefan IV 367
Fredro Aleksander I 126, 471, 483, 492;
  11415
Friedman, muzyk I 483
Friml Rudolfl 210
Frisch Max IV 227
Fritsche LudwikllI 190, l92
Fromm Erich II 26
Fruhling Bolesław Jan III 301
Frycz Karol I 313; III 68
Frycz-Modrzewski Andrzej zob. Modrze-
  wski Frycz Andrzej
Fulde Emil IV 11,12
Fulde Henryk IV 12

Fuldowa Łucja z d. Fibiger I 191,192; III
  303, 304, 307; IV 10,12,15
Fuldowie, rodzina III 303
Futa zob. Poniatowska Stefania

Gaffarelo M. I. IV 152
Gaga Grześ III 140
Gagałowa, z fabryki "Parowóz" II 72, 73,
  83
Gagarin Jurij A. IV 142,143,144, I46
Gagowie, ród III 142
Gajcy Tadeusz III 44
Gajewicz, córka Bohdana III 232
Gajewicz Bohdan III 232
Gajewski Stanisław IV 65, 66, 68, 316
Galiński Tadeusz III 352, 354, 372, 386;
  IV 200, 260
Galis Adam IV 367
Gall Anonim II 68
Gall Iwo IV 226
Galsworthy John III 289; IV 280
Gałązka, z fabryki "Parowóz" II 56, 70
Gałczyńscy, wujostwo I 90
Gałczyńska Maria z d. Chrzanowska II
  381
Gałczyński Bronisław II 381; III 57
Gałczyński Henryk II 381
Gałczyński Konstanty Ildefons I 291, 302,
  337, 391, 392, 393; II 60, 61,179, 417;
  III 197,198; IV 194
Gałkowski Jan III 299
Gamdzyk-Kluźniakowa Maria IV 367
Gandhi Indira IV 286
Gandhi Mohandas Karamchand IV 287
Gantz Stanisław III 163,164
Garcia Lorca Federico III 383
Garczyński Stefan I 231
Garewicz J. IV 227
Garlicka Aleksandra II 44 I
Garlicka Zofia I 210, 235, 237; II 81, 82
Garlicki Andrzej IV 268, 277, 290
Garnier Christine IV 14I
Gamgue Tomaś I 207
Gaulle Charles de III 242, 376; IV 34, 66,
  72, 335
Gautier Theophile I 69
Gazzo Michael III 337
Gebethner Gustaw I 431

378

Geer Anna M. de III 434
Geer Ludwik de III 434
Geisenheyner Ernst W. IV 251, 252
Gerbault Alaine II 435
German Anna IV 307, 308
Gerould Daniel C. I 250
Gershwin George III 73, 75, 76, 77; IV
  39
I Gęsiunia zob. Oryng Janina
# Ghirlandajo Domenico I 151
# Gibson William III 337
  Gide Andre I 13, 176, 230; II 448; III
  446; IV 26, 46, 47
  Gieburtowski Wacław II 312, 313
  Giedroyc Jerzy I 157, 158, 195; II 432;
  III 43, 46, 47, 54,107, 292; IV 60, 61,
  67, 69, 71,138,160,190
  Gierkowska Wanda II 50
  Gierymski Aleksander II 255; nI 114,115
  Gierymski Maksymilian II 255
  Gieseking Walter I 470
  Gieysztor Aleksander I 316; IV 15, 42,
  265, 281
I Giliczyński Bolesław Kazimierz IV 103,
  104
  Giotto Bondone di II 452
# Gippius Zinaida I 275
  Girard Alain I 12-14, 36
  Giraudoux Jean I 459; II 259; III 136,
  327, 328; IV 145
  Gisges Jan Maria III 432, 433; IV 112,
  274
  Giżycka Irena IV 367
  Glinczanka Agnieszka IV 120
  Gliński Mateusz I 288
  Gliński Wieńczysław II 217
i Gloger Zygmunt III 145,148
  Glucksman Rafał I 160,161; II 123,124,
  129
i Głowacka, żona Edwarda II 203
  Głowacka Henryka zob. Kossakowska

  Łucja
  Głowacki Edward II 203, 204
  Głowiński Michał I 12
  Głuchowska Hanna (ps. Hanna Zapolska)
  III 45, 48, 53, 67, 95, 111, 112, 125,
  133,138,140,141,143-145,164,169,
  202, 211, 219, 240, 241, 245, 250, 253,

  256, 261, 265, 267, 268, 271, 274, 285,
  290, 291, 295, 301, 312, 317, 327, 345,
  350, 369, 379, 384, 386, 407, 419; IV
  49, 74, 82, 84, 85, 91, 97, 111, 115,
  127,130,131,133,138,147,148,162
Gnedienko Boris W. III 285
Gniatczyński, generał I 376
Godard Jean-Luc IV 69
Godik Władysław I 373, 385
Godlewski Marian I 474
Godlewski Stefan I 368
Godlewski Wiktor IV 192
Goetel Ferdynand I 66, 68; II 214, 215
Goetel Roman IV 367
Goetel-Dąbrowska Elżbieta IV 367
Goethe Johann Wolfgang II 209; III 19,
  25,180, 281, 416; IV 136,137
Gogol Nikołaj W. I 144, 437, 454, 458; II
  9, 291, 293, 315, 317; nI 135, 443, 444
Gogolewski Ignacy In 59, 60; IV 216, 336
Gojawiczyńska Pola I 193; II 135,137
Goldwater Bany Morris IV 299
Golikowa, sprzątaczka z Powązek I 222,
  316, 427, 428; II 302
Golk J. IV 296
Gołębiowski StefanlV 121,122
Gohibiew Antoni I 154; II 132; III 377
Gombrowicz Witold I 10, 14, 15, 158,
  231, 337; II 390, 391, 398-400; III 47,
  254, 255, 290, 444; IV 64, 66, 80, 82,
  182, 226
Gomulicki Juliusz Wiktor I 234, 316, 348,
  349
Gomulicki Wiktor (ps. Fantazy) I 349
Gomułka Władysław I 28, 99, 255, 257,
  278, 330, 354-357, 485, 491, 492; II
  249, 267, 311, 312, 460; III 105, 110,
  134, 172-174, 179, 181, 183, 186-188,
  190,191,193,198, 202, 206, 210, 211,
  220, 229, 235, 248, 256, 292, 313, 372;
  IV 17, 19, 101, 108, 240, 276, 277,
  283, 285, 291, 292, 300, 312, 315, 322
Gomułkowa Zofia IV 285
Goncourt Edmond de I 13,17, 69, 70, 84,
  111;II347
Goncourt Jules de I 13,17, 69, 70, 84; II
  347
Gonzaga de Nevers, ród III 197

379



Gorbatow Boris L. II 277
Gorczyńska Renata IV 364
Gordon-Górecka Antonina IV 216, 217,
  326
Gorki Maksym M. (właśc. Aleksiej M.
  Pieszkow) I 43, 216, 217, 270, 271,
  395, 431, 432;117, 93, 354, 355, 364,
  416, 417, 431; IV 50, 231
Goryszewska Genowefa II 469, 470, 472
Gorzelany Wiktor I 245
Gostomska Zofia I 245
Goszczyńska, matka B. II 463
Gottesman Gustaw III 169
Goya y Lucientes Francisco de I 306
Goytisolo Juan II 364
Góralski Władysław III 33, 34
Górecki Piotr II 184
Górska Anusia II 24
Górska Julia z ks. Golicynów I 120
Górska Marta II 193
Górska Stefania I 188,189
Górska-Damięcka Irena I 460, 46l
Górska-Szokalska Janina II 368
Górski Artur II 28 I
Górski Konrad I 402; II 193, l95; III
  272; IV 265, 281, 314
Górski Konstanty I 120
Górzyński Zdzisław I 506
Grabiec zob. Dąbrowski Józef
Grabowska Dzitka I 508
Grabowski Adam Stanisław II 66, 68
Grabowski Jerzy I 92, 93
Grabowski Władysław IV 110
Grabowski Zbigniew IV 79, 80, 82
Grabowski Witold I 244, 247
Grabski Władysław I 123; II 166
Grabski Władysław Jan I 123, 124, 176;
  II 133,134
Gracian y Morales Baltasar I 176,180; II
  160; III 232
Gramsci Antonio I 358
Grass Ganter II 393
Greco E1 (właśc. Dominikos Theotokopu-
  los) II 403
Greene Graham II I 10, 11 I ; III 69, 70,
  380, 414
Greenwood Robert II 353, 354

Grenier Jean I 434
Greń Zygmunt I 431, 432; IV 364
Grifin, kardynał I 140
Griffiths Bede O. S. B. III 301
Grimau Julian IV 242
Grochowiak Stanisław I 492; III 439,
  440; IV 109, 217
Grochowska Adela III 273
Grochowski, inżynier II 86
Grodzicki August II 80, 81, 257
Gróll Michał III 64
Gronkówna, pielęgniarka III 290
Gronowski St., sędzia III 192
Gronowski Tadeusz I 200; II 221
Groński Ryszard Marek IV 363
Groszowa hena III 62
Grotowski Jerzy IV 255
Grottger Artur II 361
Grousset Rene I 331, 339, 345
Grubas zob. Rudzki Przemysław
Gruca Adam IV 279
Gruszczyński, chłop II 263
Gruszczyński Krzysztof II 197
Grydzewski Mieczysław (właśc. Mieczy-
  sław J. Grycendler) I 157; II 189
Gryziewicz Jan Onufry IV I 34
Gryziewicz Stanisław IV 133,134
Gryziewiczowa Maria z d. Małkowska I
  461; IV 133,134
Gryziewiczowa Maryna z d. Nencka IV
  134
Grzegorowa, żona Franciszka III 87, 88
Grzegory Franciszek III 65, 66, 85, 87,
  88,199
Grzegorz VII (Hildebrand), papież III 334
Grześczak Marian III 134
Grzędziński January IV 185, l86, 187,
  189, 290, 323
Grzyb Roman III 122
Grzymała-Siedlecki Adam I 191, 458; IV
  42
Guerra T. IV 227, 334
Guilbert Yvette III 207, 208
Guinness Alec IV 123,157
Gunther John III 382, 383, 447
Gustaw ll Adolf, król szwedzki III 280
Gustaw V, król szwedzki I 285


380

Gutt Romuald I 325, 327
Guyau Jean Marie IV 179,181,182
Guze Joanna III 27
Guzek Czesław I I 86,187
Guzikowska Irena I I 71, I 72, I 78

  Hadziewicz Rafał II 255
  Hager Ludwik IV 233
  Hales John I 162
! Haller Józef de Hellenburg I 364
# Halvorsen Dag IV 271, 295
# Hamera Bogdan II 172
# Hamsun Knut (właśc. Knut Pedersen) II
  416; IV 25, 81
  Handelsman Marceli I 60, 202
  Hanicka Kazimiera I I 77
  Hanusz Karol III 166
  Hańcza Władysław III 23, 25, 58, 190,
  426, 431
  Harasiewicz Adam III I 1,12, 309
  Harasymowicz Jerzy III 421
  Harich Wolfgang III 281, 284
  Harna Waleaan IV 266, 301
# Harnowa, żona Waleriana IV 199, 200
  Hartwig Julia IV 168
  Has Wojciech Jerzy IV 224
! Haubold Karol I 414
  Haubold Olena z d. Dąbrowska I 414; IV
  192
  Hauptmann Gerhart I 59, 60
  Hay Gyula II 35
i Haydn Joseph I 164, 281, 282
  Hedley Arthur I 288
  Hegel Georg I 206
  Heidegger Martin III 287
  Heine Heinrich II 209; III 25
  Hektorović Petar IV 95, 96
  Hela zob. Hepke Helena
  Helsztyński Stanisław III 375, 376, 427
; Hemingway Ernest II 461; III 399, 449;
  IV 65,152,153,171
  Hempel Jan II 281
  Henryk zob. Józewski Henryk
  Henryk II Święty, cesarz niemiecki I 124,
  125
  Hepburn Audrey IV 176
  Hepke Danuta zob. Kelch Danuta


381

Hepke Helena (Hela) z d. Szumska I 47,
  48, 82, 371, 376, 377, 381, 382, 432,
  433; II 12, 263, 381, 432, 433; III 83,
  112; IV 134, 226, 230, 310
Hepke Stanisław I 375, 377, 380, 433; ll
  432, 433; IV 226, 227
Hepkowie, rodzina I 83
Herbert Edward I 172
Herbert Zbigniew III 216
Herbertowa [?] II 206
Herbst Stanisław I 316, 318
Hercen Aleksandr I. II 361
Herling-Grudziński Gustaw I 158, 393,
  394;IV 265
Herman Franciszek I 249
Hernas Antoni Czesław I I1, 494; II 32,
  242, 243, 244, 246, 305, 325-327, 365,
  418; III 220, 354, 421; IV 1 I I
Hernasowa Maria II 325, 326, 327, 418;
  III 354
Hertz Aleksander I 203
Hertz Paweł I 106, 394; II 276, 384, 433,
  435, 466, 467; III 264, 272; IV 260,
  265
Hertz Zofia z d. Neuding IV 60, 62, 67
Hertz Zygmunt II 60, 61, 62, 67, 69
Herzen IV 342
Heske-Kwaśniewska Krystyna IV 364
Hesse-Bukowska Barbara I 469
Hewelke Paulina III 65, 211, 212
Heym Stefan III 393
Hierowski Zdzistaw III 374, 375
Highsmith Patricia R. IV 69
Himler Heinrich I 285
Hirszfeld Hanna I 138
Hirszfeld Ludwik I I 37,138, 398, 399; II
  120
Hitler Adolf I 102, 244, 364, 479; II 27;
  III 147, 314; IV 336
Hlond August I 313, 319, 320
Hłasko Marek III 235, 266, 272, 273,
  286, 292, 293, 295-297, 301, 335, 365,
  375, 376, 381, 382, 397, 399, 416, 430,
  439; IV 26, 27, 53, 66,106, 333
Hochfeld Julian I 154; II 118, l19, 123,
  129; III 100
Hochuth Rolf III 284



Hoene-Wroński Józef Maria I 288
Hoffman, lekarz IV 141,147,163,192
Hoffman Paweł I 375; II 187, 277, 376;
  # 48, 49, 50, 254
Hoffmanowa Klementyna z Tańskich II
  63
Hoffmanowa Wanda z d. Czerwieńska I
  110,138, 393, 395, 409, 461; II 252
Hofmanowa Zofia z d. Łuczek I 373, 374,
  375
Hofmokl-Ostrowski Zygmunt I 156
H#lderlin Friedrich III 25,180
Holoubek Gustaw IV 54, 55, 144, 216,
  326, 336
Holzmann, karczmarz III 146
Holzmann Ićko III 146
Holzmann Lejzor III 146
Holzapfel Rudolf Maria I 295


# v# #,u##,
  454; IV 261
Hołyńska hena z d. Lissowska IZZ 245-247,
  248, 268, 274, 294, 295, 323, 341, 348,
  355, 384, 397; IV 5, 20, 21,151
Hołyński Józef III 247, 248, 268, 280,
  294, 295, 341, 348, 355, 384, 397; IV
  5, 20, 21,151
Hołyński Stefan III 248
Homer I 452; III 187
Hoover Herbert Clark I 140
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) I 130,
  232; II 177; III 51,187
Horecka Krystyna III 431
Horecki Jerzy III 406
Horodyński Dominik II 376, 378
Horzyca Wilam I 250; II 415; III 264,
  376; IV 58
Horzycowa Stanisława I 249, 250; II 262;
  III 376
Hostowiec Paweł zob. Stempowski Jerzy
Hoszowski Ryszard IV 65, 66, 68
Hrabec Stefan II 196
Hrabyk Klaudiusz III 113
Hryniewiecka Alina z d. Stanisławska I
  388, 390
Hryniewiecki Jerzy I 388, 390
Huberman Bronisław I 319
Hubowie zob. Stempowska Zuzanna i
  Stempowski Hubert

Hugo Victor I 92; III 51
Huizinga Johan I 347, 348, 434; IV 319,
  320
Hulewicz Jan I 98
Hurzeler Johannes III 320, 321
Husserl Edmund II 352
Huszcza Jan I 48
Huxley Aldous Leonard I 145
Huxley Julian Sorell I 143,145, 240, 275
Huxley Thomas Henry I 145

Ibsen Henrik I 461; III 299-301
Igumnow K. I 470
Ikonomow Dymitr III 317
Illg Leszek II 437; III 34,170
Illg Stanisław I 178; II 406, 407, 472
Illg Zbyszek II 428, 437; III 34, 419; IV
  249, 301
  407, 472
Iłła zob. Iłłakowiczówna Kazimiera
Iłłakowiczówna Barbara II 209
Iłłakowiczówna Kazimiera (Iłła) I 24; II
  206, 207, 209, 224, 225, 325, 326; III
  16, 53; IV 214, 215, 264, 338, 339, 363
Iłowajski Dmitrij I. I 478
Imamura Skodrei IV 20
Infeld Leopold II 423; III 98-100, 107,
  117,118,122,126; IV 264, 265, 281
Ingarden Roman II 352; III 20
Innocenty IV, papież I 206
lonesco Eugene III 67; IV 69
Iwa zob. Suchecka-Rosińska Danuta Iwo-
  na
Irzykowski Karol I 14,15; IV 42
Iwan IV Groźny, car rosyjski II 177
Iwaniec Nadzieja IV 5
Iwanow Wiczo III 317
Iwanowa-Perczyńska Nina III 73, 75, 75
Iwańska Julia z d. Kaczmarek I 25, 257,
  258, 283, 432, 483; III 80, I 12
IwańskiAugust, jr. I 79,123,124, 491; II
  10, 21, 216
Iwański August, st. I 124
Iwaszkiewicz Jarosław I 70, 71, 72, 86,
  105,113,115,124,154,155,162,177,
  260, 262, 264, 274, 275, 355, 506; II
  96, 98,147, 152,173,188, 189, 231,

382

  262, 295-298, 344, 376, 402, 417,
  421-423, 455, 460; III 11, 12, 103,
  148,166,195, 216, 244, 272, 280, 387,
  391, 431, 433, 449, 455; IV 9, 88, 89,
  111,112,134,139, 218, 261, 276, 289,
  290, 294, 298, 311, 315
Iwaszkiewiczowa Anna II 98; III 11
Izbicki R. III 415
Izokrates II 141

  Jabłonowski Roman II 364
  Jabłoński Bolesław III 416, 418
  Jabłoński Henryk IV 187
  Jacobsen Jens Peter II 104; III 242, 249;
  IV 280
  Jadczak Wacław III 152, 162, 184, 218;
  490
  Jadzia, wnuczka Kadajowej z Lipek III
  14t
  Jaenisch Karolina IV 161
i Jagiellonowie, dynastia I 476
# Jahoda Mieczysław IV 134
  Jakimowicz Andrzej II 42, 43
# Jakimowicz Mieczysław II 42, 43
  Jakowska Anna I 474
  Jakóbczyk Józef III 246; IV 247
  Jakub II, król Anglii, Irlandu i Szkocji II
  118
# Jakubas Władysława (Wawa) I 175, 240,
  286, 473, 480, 482; III 39, 101, 202,
  251, 290, 291, 306, 397
  Jakubowicz Tadeusz III 383
  Jakubowska Wanda I 210
  Jakubowska Władysława IV 125, 126,
I 131,151
  Jakubowska Zofia IV 311
  Jakubowski Jan Zygmunt III 221; IV 237,
  261
  Jakubowski Jerzy III 78, 79, 80
  Jakubowski Konrad III 388; IV 31, 32, 33
  Jałosiński Aleksander IV 121,122,125
  Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli),
  papież III 342, 382; IV 233, 241-243,
  247, 250, 252, 253, 261, 262, 286
  Jan B. II 464

Jan II Kazimierz, król polski III 197
Jan od Krzyża, św. I I 82
Jan Paweł II (Karol Wojtyła), papież IV
  262, 263
Jan III Sobieski, król polski I 284; IV 10,
  190
Jan z Lublina III 312
Janaćek Leoś 1II 281, 284
Janicki Jerzy IV 8
Janion Maria IV 97
Janka Walter III 284
Jankowska Hanna z d. Woyzbun II 82
Jankowska Magdalena II 82
Jankowska Zofia z d. Garlicka I 210; II 82
Jankowski Jan Stanisław I 55
Jankowski Janusz Paweł II 59
Jankowski Jerzy I 380
Jankowski Stanisław Michał II 82, 228
Januszewska, aktorka I 371
Jaracz Stefan I 48,164; II 93; III 210
Jarczakowa, nauczycielka z Russowa III
  308, 309
Jaremko Zofia I v. Żytyńska, II v. Pyto-
  wska I l 76
Jarociński Stefan I 347, 348
Jarossy Fryderyk I 306; III 208
Jaroszewicz Piotr IV 13,14,15
Jaroszewska Zofia IV 281, 282
Jaroszewski, pracownik ZBUP II 51-53,
  56, 70
Jarry Alfred III 396
Jasia, pomoc domowa z AI. Niepodległo-
  ści III 111, 112, 137, 138, 140, 144,
  164, 235, 242, 268, 269, 295, 312; IV
  210, 344
Jasienica Paweł (właśc. Leon Lech Bey-
  nar) III 109, 110, 449, 454, 455; IV
  166, 260, 265, 276, 277, 287, 288
Jasieńczyk Janusz III 414
Jasieński Bruno 11364
Jasińska, żona Józefa I 414
Jasińska Hanna I 4 I 5
Jasińska-Nowicka A. III 397, 398, 419
Jasiński Józef I 414, 417
Jasiński Michał I 415
  Jasiukiewicz Stanisław III 60; IV 216
  Jaspers Karl III 287

383



Jastrun Mieczysław I 25, 442, 444; III
  22,103, 246, 247, 356; Ill 17,19,126,
  131,166,177,178,187,194,196, 215,
  264, 282, 328, 353; IV 217, 261, 265,
  285
Jastrunowie zob. Buczkówna-Jastrunowa
  Mieczysława i Jastrun Mieczysław
Jastrzębowski Wojciech III 311
Jastrzębski, lekarz II 261
Jaszuński Grzegorz III 383
Jaśkiewicz Stanisław III 301
Jaworowski Jerzy I 308
Jaworski Roman I 254
Jaworski Stanisław IV 281, 282
Jaźwińska, żona Apolinarego III 190,
  192, 240
Jaźwiński Apolinary Lucjan III 192, 206,
  233, 240, 247, 416, 418
Jean-Aubry Gerard (właśc. Jean Aubry)
  III 334; IV 46, 47, 79
Jedlicki Witold IV 218, 219
Jeleński Konstanty A. IV 62, 63, 64, 69
Jełowiccy, rodzinal 15; IV 304
Jełowicka Maria z d. Leszczyńska I 233;
  II 405 ; IV 304, 305
Jełowicki Stanisław II 405
Jesienin Siergiej A. I 144
Jeż Teodor Tomasz (właśc. Zygmunt Mił-
  kowski) IV 97
Jędrusik Kalina IV 331, 332
Jędrychowski Stefan IV 240
Jędrzejewiczowa Cezaria III 269
Jędrzejewski Aleksander II 246
Jętkiewicz-Rządkowska Teresa II 16,17
Jochweds Beniamin II 132
Jodko Jerzy IV 117
Johann Ernst III 417
Johnson Katie IV 158
Joliot-Curie Frederic Jean I 128, 129;
  II 146
Jones James II 461
Jonkajtys Bronisław I 307, 308
Jonkajtys Grażyna I 307, 308; II 216
Jonkajtys Hieronim I 307, 308
Jonkajtys Jan I 307, 308
Jonkajtys Marian I 307, 308
Jonkajtys Teresa I 307, 308
Jonkajtys Zofia I 307, 308

Jonkajtys-Jakubowska Helena I 225, 226,
  306-308, 501, 502; II 290, 385; III
  211, 388; IV 31, 33, 164, 223, 317,
  338
Jonkajtysowa Maria z d. Januszkiewicz I
  307, 308
Jouvet Louis I 330; In 327, 328
Joyce James I 473; III 196; IV 25,171
Józefa, pomoc domowa III 389
Józek, krewny F. Szczur II 37
Józewska Helena III 128,130
Józewski Henryk I 24, 409; II 115, ll7,
  295, 298, 327, 336, 340, 347; In 8, 45,
  128,186-188, 205, 206, 210, 211, 213,
  221, 223, 227, 257, 259, 261, 264-266,
  269, 279, 287, 312, 316, 318, 320, 324,
  325, 341, 343, 351, 352, 386, 387, 395,
  428; IV 7, 28, 29, 31, 36, 51, 53, 57,
  58, 91, 106, 116, 131, 147, 150-152,
  200, 211, 239, 243, 246, 282, 310,
  325
Jóźkiewicz Stanisław I 245
Jóźwiak Franciszek I 278
Jurasz-Dąmbska Krystyna IV 217
Jurga, ormowiec I 377, 378
Jurgens Kurt IV 140,141
Jurgielewiczowa hena z d. Drozdowicz II
  267, 268
Jurkowa Janina I 44, 45
Jurkowicz Marek IV 114

K., ks. II 463, 464; III 38-41, 58
K., pani III 39-41, 58
Kaczmarek Józef I 257
Kaczorowska Zofia III 82, 83, 85
Kaczorowski Michał III 82, 85
Kaczorowski Wacław III 227, 230; IV
  266, 270, 274, 338
Kaczurba Adam III 442
Kaczurbina, córka Cecylu Zdziechowskiej
  III 246
Kaczyński Zygmunt I 288
Kadajowa, z Lipek III 141
Kadar Janos III 185
Kaden-Bandrowski Juliusz zob. Bandro-
  wski Kaden Juliusz
Kadhibek Wincenty zob. Wincenty zwany
  Kadhibkiem

384

Kaika Franz I 13; II 192; III 365; IV 25,
  27, 28, 30
Kaim, dr III 395
Kajzar Helmut IV 254
Kalecki Michał III 101,104; IV 240
Kaliska, prawniczka II 34, 35,165
Kallenbach Józef IV 205
Kałużyński Zygmunt III 288
Kamieńska Anna IV 140
Kamińska K. III 25
Kamiński Stanisław I 245
Kanabus Irena IV 367
Kandinsky Wassily II 43
Kanicki Ireneusz IV 281, 282
Kaniewska Maria III 437
Kański, dyrektor I 294, 295
Kański Tadeusz II 7
Kapliński J. III 60
Kapuściński Witold Juliusz I 171,172
Karabanik Edward I 208, 210, 385-387; II
  323; III 14,15, 23
Karadjordjevicie, dynastia IV 100
Karbowska hena z d. Micińska II 121
Karbowska-Pcentki Maria II 120,121; III
  46
Karbowski Wacław II 121
Karczewska, żona St. III 212
Kacczewska-Markiewicz Zofia III 444,
  445
Karczewski St., prof. geologii III 212
Karfik, prof. medycyny III 271
Karłowicz Jan Aleksander II 431; IV 204,
  205
Karłowicz Mieczysław I 433
Karmazyn zob. Wiech Stanisław
Karmen Roman III 364
Karniol Maurycy I 375
Karniol Piotr I 374, 375
Karny Alfons I 367; II 100,101, 243; III
  82
Karol, książę Walu IV 334
Karol I, król Anglii, hlandu i Szkocji II
  118
Karol I, książę mantuański III 197
Karpińska-Kreczmarowa Justyna I 492; II
  86
Karpiński Wojciech III 288; IV 364
Karpiński Światopełk I 337



25 - Dzienniki, t. 4

Karpowicz Tymoteusz IV 139,140
Karski Gabriel I 90, 91,140, 417; III 19,
  195, 416
Karst Roman III 19
Karuś zob. Pasławski Karol
Kasiński Ludwik I 280; II 16, 455, 456;
  III 163,192, 420; IV 19, 247
Kasprowicz Aniela IV 301
Kasprowicz Jakub IV 301
Kasprowicz Jan I 60; IV 100, 280
Kasprowiczowa Maria z d. Bunin I 496
Kasprzycki Tadeusz Zbigniew I 445, 448
Kastner Erich II 277
Kaszycki Jerzy IV 128,129
Katajew Walentin P. II 91
Katarzyna II, cesarzowa rosyjska I 53, 54,
  56, 331, 357; II 93,147; IV 161
Katarzyna lotaryńska III 197
Katz-Suchy Juliusz III 36
Kautsky Karl I 43
Kawalerowicz Jerzy IV 233
Kawierin Wenianun A. (właśc. Weniamin
  A. Zilber) II 91
Kazia zob. Muszałówna Kazimiera Teodora
Kazia, salowa IV 342
Kazimierz, franciszkanin IV 98
Kazimierz, fryzjer II 448; III 112
Kazimierz I Odnowiciel, książę polski I
  121
Kazimierz III Wielki, król polski I 121,
  443, 490; II 303; III 148
Kazuro Stanisław II 59
Keesom Willem Hendrik I 80
Kekkonen Urho Kaleva IV 264
Kelch Danuta z d. Hepke I 82, 376, 377;
  II 70, 432, 433; III 309, 310
Kelch Jan III 3l0
Kelles-Krauz Kazimierz (Luśnia) I 22, 84;
  III 388
Kelles-Krauz Stanisław Maciej I 84, 85-87,
  352
Kelles-Krauzowa Maria Helena z d. Nyn-
  kowska I 84, 85-87; In 242
Kennan Georg Frost IV 236
Kennedy John Fitzgerald IV 202, 203,
  208, 286
Kennedy Margaret II 395
Kerenyi Gracia # 253; IV 284

385



Kędra Władysław I 410
Kędzierska Maria IV 363
Kiełpiński Andrzej I 185, 502, 503
Kiepura Jan III 381
Kierczyńska Melania I 75; II 90, 91,128,
  228
Kierkegaard S#ren Aabye I 13; III 287
Kiernik Władysław I 64
Kiersnowski z Majkowa IV 189
Kierst Jerzy I 185
Kiesewetter Tymon III 167
Kijowska Marta IV 364
Kijowski Andrzej III 274, 353, 354; IV
  203, 205-207, 337, 338
Kilar Wojciech IV 48
Kilian Adam IV 336
Kinoshita Keisuke IV 20
Kipa Emil II 440, 441
Kirchmayer Jerzy II 249
Kirchner Hanna I 116; IV 183, 363
Kisch Egon Erwin I 187
Kisiel zob. Kisielewski Stefan
Kisielew, uczony IV 214
Kisielewski Stefan (ps. Kisiel, Tomasz
  Staliński) I 106;111 352, 354, 448; IV
  217, 229, 249, 260, 265, 266
Kiślańska, sąsiadka I 249
Kiubasy zob. Suchecka-Rosińska Danuta
  Iwona (Iwa) i Suchecka-Ussorowska
  Hanna (Susanne)
Kizny T. IV 32
Klara, św. II 326
Kleiner Juliuszl 252, 260, 261, 418
Kleist Heinrich von III 25, 51,180; IV 55
Klejdysz Maria IV 282
Klemensiewicz Zenon II 466
Klimaszewski Jan III 204, 242, 286, 295
Klimowiez, zbieg II 450
Klinger Krzysztof IV 123
Kliszko Zenon I 357, 362, 491, 492; III
  259; IV 260, 278, 290, 303, 306,
  311-316, 318, 322
Klonowski Stefan In 85
Kłosiewicz Wiktor II 338; III 170,175
Kmita-Piorunowa Aniela IV 367
Knot Antoni I 245
Knothe Jan II 228
Knothe Maria III 428

Kobiela Bogumił III 336; IV 56, 57
Kobylińska Danuta IV 199
Kobyliński Szymon IV 199
Koch Erich III 343, 344, 345
Kochanowski Jan I 232, 499; II 121,158,
  278, 312, 322; III 58, 84, 160, 200,
  389, 423
Kochanowski Jerzy II 81-83
Kocwa Eugenia II 291, 292
Kodejszko Eugeniusz I 80, 369; II 125-
  127,164; IV 238
Kodejszko Helena I 369; II 125-127,164,
  185, 346
Kodejszko Jarosław II 126
Kodejszko Maciej I 369, 370
Kodejszko Witold I 369, 370
Koenig Jerzy IV 251
Koerner, pianista 11343
Koestler Arthur I 204, 205, 206; II 25
Kolberg Oskar II 217; IV 229
Kolbuszewski Jacek IV 367
Kołaczkowski Jerzy II 312, 313
Kołaczkowski Stefan I 78
Kołakowski Leszek III 235, 381, 382,
  438, 439; IV 179,180,182, 320
Kołłątaj Hugo I 126
Kołodziejska Hanna I 145,146,147, 227,
  282; II 332, 421
Kołodziejski Henryk I 147,148, 224, 227
Kołodziejski Jan I 147
Kołoniecki Roman III 222
KomarWacławIII 173,175,188
Komarnicka Wacława IV 123
Komorowska Irena IV 256
Komorowska Magda III 245, 253, 268,
  294; IV 256
Komorowska-Tyszkiewicz Maja IV 254,
  255, 256
Komorowski Tadeusz (ps. Bór) III 168
Komorski, zdun I 468
Kon Feliks III 363
Kondeusze, ród książęcy III 3 I 2
Kondracki Michał IV 48
Koniew Iwan S. III 173
Koniński Karol Ludwik I 129
Konopnicka Maria I 60, 126; II l 14; III
  198, 435
Konopnicka-Pytlińska Laura III 433, 435

386

Kondrat Tadeusz IV 216, 217
Konstanty, wielki książę I 501
Konwicki Tadeusz I 15; II 197; III 329,
  330, 336, 435; IV 7
Kopecka Zofia II 325, 327
Kopecki Stefan II 327
Kopernik Mikołaj II 390, 401, 402
Koprowski Jan II 89
Korbut Gabriel I 349
Korcelli Kazimierz I 102; I11437
Korczak Janusz (właśc. Henryk Gold-
  szmit) I 337, 451; IV 99
Kordaczuk Wiesława IV 361, 367
Korkozowicz J. IV 364
Kormanowa Żanna II 234, 236
Kornaccy zob. Boguszewska Helena i
  Kornacki Jerzy
Kornacki Aleksy I 264, 265, 497, 498
Kornacki Jerzy I 66, 68, 104, 264, 265,
  285-287, 358, 383, 466, 497-499; II 30,
  38, 48, 50, 54, 108, 177, 214, 392; III
  21, 109, 166, 185, 193, 361, 380; IV
  166,182,183
Kornijczuk Ołeksandr II 148; III 99,103,
  105
Korniłowicz Władysław II 281
Korniłowiczowa Maria I 317, 318; III
  334; IV 47
Korolenko Władymir G. II 369, 371
Korombel Bogumił III 402, 406
Korotyński Henryk II 376; III 152, 157,
  158; IV 91, 105, 211, 272, 273, 278,
  317
Korsak Władysław I 64
Korsakówna, dr I 202
Koryznowie, ogrodnicy II 95
Korzeniewska Ewa I 37, 116, 234, 237,
  401; II 32, 227, 228; III 234, 287, 409;
  IV 175, 187, 211, 213, 243, 273, 275,
  300
Korzeniewski Bohdan I 70, 72, 94, 167,
  186,187, 418, 437, 438, 459, 492, 493,
  501; II 86, 87, 93, 216-218, 243, 257,
  315, 317, 369; III 192, 327, 328; IV
  122,194, 243, 273, 275, 365
Korzeniowska Czesława z d. Oknińska I
  80, 249, 250, 255, 259, 264
Korzeniowski Stanisław IV 102

Korzon, mąż Marii I 44, 45
Korzonowa Maria I 45, 80
Kos J. zob. Kosiński Jan
Kosecki, rybak I 303
Kosińska Maria z d. Łodyńska IlI 66, 67
Kosińska Maria IV 129
Kosiński Jan II 317; III 27, 67, 264, 372;
  IV 145
Kosko Allan I 230, 231, 261, 309; III 211
Kossak Zofia I v. Szczucka, II v. Szatko-
  wska I 105, 115, 230, 317; II 50; III
  168, 216, 217, 272, 292, 293; IV 265
Kossakowska Łucja III 264
Kossakowski Szymon I 56
Kostanecki Stanisław II 144
Kostrzewa Jan II 44, 48
Koszarowski Tadeusz Tomasz II 421, 422
Kościuszko Tadeusz I 420; III 95
Kot Stanisław I 64; II 252
Kotański Wiesław III 395
Kotarbiński Józef I 467
Kotarbiński Miłosz I 102, 368, 490; IV 15
Kotarbiński Tadeusz I 129; IV 249, 265
Kotlarczyk Mieczysław III 402
Kotoński Henryk III 257, 258
Kotowicz Mieczysław II 56, 59, 74, 85
Kott Jan I 74, 87,186,193, 260, 262, 421,
  471, 472; II 88, 90,153,196, 243, 281,
  392, 393, 410, 438; III 35, 36, 52,175,
  181,183,188, 205, 220, 241, 264, 272,
  273, 285, 299, 301, 354, 391, 427; IV
  134,145,168, 265, 273, 276, 327, 328,
  364
Kottowa Lidia z d. Steinhaus I 193; III
  52, 220, 264, 285; IV 168, 367
Kottówna Teresa II 308; III 285; IV 327
Kowalczewska, właścicielka posesji I
  122,137, 279; II 205
Kowalczyk II 423
Kowalczyk Andrzej Stanisław I 180
Kowalczykowa Ałina z d. Lorentz I 59,
  60, 407, 408, 415; III 82, 85
Kowalew Sergiusz I 47, 158, l59, 264,
  327; II 222, 224, 287, 288, 290, 352,
  382, 391, 450; III 5; IV 196
Kowalik Michał II 36 I
Kowalkowski Alfred II 191,192
Kowalska, żona elektromontera I 329, 330

387



Kowalska, żona Władysława I 442
Kowalska Aniela IV 117,119
Kowalska Anna z d. Chrzanowska I 10,
  15, 21, 24, 25, 36, 42, 44, 45, 46, 47,
  49, 52, 54, 55, 57, 58, 62, 67, 70, 72-74,
  77-79, 85-87, 93, 96, 98,100,102-108,
  110-112,117,130,131,133-137,141,
  143, 148-150, 154-155, 158-160, 163-
  165,168-175,178-180,184,185,195,
  205-209, 211, 215-217, 220, 223, 228-
  230, 232, 233, 237-238, 240-242, 244,
  246, 247, 259, 260, 264, 270, 272,
  274-277, 280-282, 284, 286, 303, 304,
  314, 315, 319, 322, 334, 336, 349, 350,
  358, 362, 264, 366, 371, 381, 384, 385,
  387, 397, 409-411, 413, 414, 421, 431,
  444, 451-453, 458-459, 462, 465, 466,
  468, 469, 473, 475, 477, 480-483, 492,
  494, 497; II 8, 9, 11, 12, 20, 24-32,
  37-41, 54, 59, 60, 70, 73, 74, 77, 88,
  89, 93-95, 98,100,101,104,106,109,
  110, 122, 133, 135, 137, 139-140,
  143-145,148,155-159,167-169,171-173,
  186,191,193,194, 200, 202, 203, 209,
  210, 219, 220, 230, 238, 242-246, 249,
  252, 253, 255, 257, 262, 266, 269, 270,
  279, 284, 288-291, 293, 294, 298, 300,
  302, 303, 305-309, 311, 315, 322-326,
  328, 332, 335, 336, 343, 345, 346, 348,
  352, 356, 357, 360, 362, 365, 368, 369,
  371, 372, 379, 380, 382, 383, 386, 387,
  392, 395, 3%, 398, 401, 403, 404, 409-411,
  414, 415, 417, 421, 423, 424, 426, 429,
  430, 434-437, 440-449, 452-454, 457,
  461, 462, 468, 472, 473; III 6, 9-11,
  17, 18, 20, 27-29, 34, 35, 37, 38, 41,
  42, 44, 45, 47, 52-56, 60, 63-65, 67-69,
  75, 80, 83, 88, 90, 92, 94, 95, 98,100,
  102, 103, 105, 110-113, 115, 123-125,
  127,132,134,136,141,144,145,148,
  152,155-160,162,163,166,167,169,
  172,175,176,179,183-185,189,190,
  193,1%,197, 201, 203-205, 215, 217-222,
  225-227, 231, 233, 236, 240-245, 249,
  250, 252, 254-256, 264, 265, 268-272,
  274, 275, 278, 281, 283, 285-287, 291,
  295-299, 307-309, 312-318, 320, 329,
  332, 336-338, 347, 348, 352, 356, 357,

  369, 372-374, 376, 377, 380, 381, 383,
  386, 394, 395, 397, 399, 405, 408, 417,
  418, 428-431, 436-439, 443, 444, 449,
  453-456; IV 7, 16, 19, 20, 29, 40, 41,
  44, 48, 49, 52, 54, 58, 59, 61, 63, 69,
  73, 75-77, 82, 91-95, 97, 98, 101-103,
  108,110,111,113,119,120,123,125,
  126,130-132,137,139,140,151,153,
  155,156,158,160,166-169,171,176,
  179,182,183,187-190,193-195, 199,
  203, 209-211, 216, 218, 226, 230, 233,
  237-239, 241, 243, 248, 249, 254, 256,
  258, 264-266, 268-271, 273, 275-277,
  287, 288, 290, 294, 295, 299, 301,
  307-310, 313, 316-318, 322, 325-327,
  329, 331, 334, 337-341
Kowalska Stefania I 54
Kowalska-Gawryś Maaa (Tula, Tulcia) I
  172-174, 175, 286, 411, 421, 444, 473,
  480-482; II 8, 24, 39-41, 70, 97, 101,
  202, 237, 249, 290, 291, 302, 303, 307,
  308, 328, 335, 336, 348, 349, 352, 365,
  379, 408, 409, 421, 428, 434, 444, 445,
  447, 450, 452-454, 459, 467, 471, 472;
  III 10, 11, 23, 25, 26, 29, 36, 45, 47,
  48, 52, 53, 55, 67, 87, 95, 123, 132,
  138,140,144,151,152,167, 218, 219,
  235, 242-246, 250, 251, 253, 254, 268-
  270, 285, 286, 291, 295, 338, 341, 348,
  355, 372, 373, 383, 395, 397, 411, 419,
  428, 429, 438, 444, 455, 456; IV 6, 7,
  20, 59, 61, 63, 68, 75, 81, 97,101,119,
  123,130,155,156,158,173,176,194,
  208, 211, 226, 239, 249, 258, 266, 269,
  277, 294, 306-308, 310, 316, 318, 341,
  367
Kowalski, elektromonter I 329, 491; II
  283
Kowalski Jerzy I 24, 42, 46, 54, 55, 77,
  104, 131, 132, 135, 155, 160, 169,
  171-175,178,179,185, 284, 453; II 9,
  407, 437; IV 189
Kowalski Władysław I 442; II 101, 214
Kowarski Felicjan Szczęsny I 327; IV
  149
Kownacka Maria I 285; II 243
Kozak Włodzimierz I 245
Kozanka-LipkaHipolitllI 145,148

388

Kozik Michał III 144
Kozikowski Edward I 68, 467; II 182
Kozłowska Teresa II 327
Kozłowska Tesia II 325
Kozłowski Maciej M. IV 363
Kozłowski Władysław III 258
Kozubski, inżynier II 55
Koźniewski Kazimierz II 165, 166, 388;
  IV 275, 290, 363
Kraczkiewicz Zygmunt II 144
Krafftówna Barbara IV 224, 225
Krajewska Helena z d. Malarewicz II 42,
  43; IV 40
Krajewski Juliusz IV 40
Krasicka Anna II 354
Krasicka Maria z d. Zdziechowska II 354,
  360; IV 367
Krasicki Ignacy II 66, 68, 259
Krasicki Maciej II 354
Krasicki Szymon II 354
Krasicki Władysław II 354
Krasiński Maciej I 390
Krasiński Zygmunt I 183, 248, 249, 252,
  254, 257, 418, 504; II 116, 183, 240;
  III 51, 423; IV 104
Krasnodębska Barbara IV 367
Krasnowiecki Władysław I 54, 2l7, 506;
  III 444
Krasowski Jerzy III 345, 346, 347, 373,
  399; IV 129
Krassowska Eugenia III 425, 426
Kraszewski Józef Ignacy (ps. B. Bolesła-
  wita) I 337, 407; II 392
Kraśko Wincenty IV 112, 260, 277
Kraśnik Zdzisław I 439
Krawczyk Jerzy IV 363
Krawczyk Piotr III 226
Krawczyk W. I 334
Krawczykowski Zbigniew II 211
Krąkowska, sekretarka III 425
Krąkowska Wanda I 148, 149, 400; II
  129,130
Kreczmar Jan I 251, 506; II 148, 152,
  343, 414, 415; III 8, 23, 266, 433; IV
  54,166, 254
Kreczmar Jeczy II 322; III 224
Krenz Jan I 200; IV 339
Kretowa Janina III 88

Kretowie III 65, 66, 68
Kridl Manfred II 334
Krleźa Mirosław I 114, 116; IV 81, 82,
  103
Kropotkin Piotr A. I 43
Królik Jakub II 122
Królikowa Władysława z d. Śleszyńska I
  25, 430; II 70,121,122, 370, 449
Królikówna Irena II 123
Królikówna Weronika II 121, 122, 123,
  449, 45 I
Kruczkowski Andrzej I 504, 505; IV 367
Kruczkowski Leon I 154, 442, 443, 465,
  506; II 19, 139, 163, 169, 170, 187,
  214-216, 218, 256, 257, 279, 281, 293,
  297, 354, 414, 422, 423, 454; III 33,
  48-50,162, 216, 374; IV 68
Krukowska Maria IV 82
Krukowski Kazimierz (Lopek) III 166
Krupska Nadieżda K. II 221
Kruszewska-Flatauowa Helena IV 166,
  168
Krymow Jucij S. I 187; II 91
Kryńska, lekarz IV 329
Krystyna, królowa szwedzka II 280
Krzeczkowska Romana z d. Lewando-
  wska I 145,146
Krzeczkowski Konstanty I 147,197
Krzemień Teresa IV 363
Krzycka IV 142
Kczymień Henryk IV 315, 316
Krzywicka hena I 138, 417, 418; III 161,
  195,196; IV 227
Krzywicki Ludwik I 22, 23, 138, 139,
  147, 250, 398; II 234, 341; III 388; IV
  297
Krzyżanowska Michalina (Mysza) z d.
  Piotruszewska I 197; III 8, 128, 130,
  186, 215, 216, 351, 352, 395
Krzyżanowska Zofia z d. Świdwińska I
  504; II 360
Krzyżanowski, ziemianin IV 189
Krzyżanowski JulianI 131,132,171,198,
  260, 504; II 180, 202, 273, 280, 352,
  360; III 221, 225, 226; IV 40, 41, 265,
  281
Krzyżanowski Juliusz I 206
Krzyżanowski Konrad III 128,130

389



Kubacki Wacław I 154, 198; II 301; IV
  275
Kubala Ludwik III 374
Kubik Edward I 245
Kucharska Maria I 371
Kucharski Jan Edward In 163
Kucówna Zofia IV 363
Kucza-Bogusiak Józef III 307
Kuczyński Henryk I 126, 245; II 148
Kudliński Tadeusz III 402
Kulczycka-Saloni Janina I 504, 505
Kulczyńska, żona Stanisława I 475; II
  322, 323
Kulczyński Stanisław I 178, 179, 240,
  244-247, 481, 482; II 59, 312; III 46
Kulisiewicz Tadeusz II 457; III 71, 367;
  IV 13,14, IS
Kułakowski Adam IV 22
Kumaniecki Kazimierz Feliks III 186,
  187; IV 265, 281
Kuna Madzia I 368
Kuncewiczowa Maria III 280; IV 169
Kunda Bogusław Sławomir IV 363
Kuprin Aleksandr I. II 205
Kurecka-Wirpszowa Maria I 302, 348; III
  18; IV 124, 319, 320
Kurek Jalu (właśc. imię Franciszek) II 133
Kurenko Maria II 10
Kurnakowicz Jan I 455, 458; II 315
Kuroczko, prezes ZNP II 376
Kuroń Jacek III 97; IV 323, 324
Kuryluk Karol I 48, 154, 220, 275, 276,
  284, 354, 424, 429, 436, 452, 468, 497,
  506; II 30, 38, 39,101,110, 123, 124,
  129,152,165, 372, 423; III 112,195
Kurylukowa Maria I 275, 276, 284; II 48,
  54,101,110,424
Kusza Marian III 406, 407
Kuśmierek Józef Il 291, 292, 293
Kuthan Eugeniusz I 204
Kuthan Zbigniew I 203, 204
Kutschera Franz I 430
Kutuzow Michaił I. I 420
Kwiatkowska-Lass Barbara IV 60, 61, 62
Kwiatkowski, fotografik IV 35

L. II 385, 386, 390, 413, 414, 418
Labiche Eugene I 199, 200

Lafargue Paul I 43
Laffitte J. III 99
Lagerlóf Selma II 358; IV 280
Lagosz Kazimierz II 324; III 56
Lampe Wiktor II 144
Lampedusa Giuseppe Tomasi di IV 79
Landau Anastazy II 130,132
Landy-Tołwińska Joanna IV 367
Lange Oskar IV 240
Lasiński Leo II 371, 390; III 280, 283
Laskowska Irena III 330
Laskowski Jan III 330
Laskowski Kazimierz I 341
Laskowski Mieczysław III 271, 315
Lasota Eligiusz III 108
Lasota Grzegorz III 177,180
Lastaola Rita de IV 117,118
Latzarus Louis III 98
Laxness Halldór Kiljan III 331, 332
Lebiediew Wiktor III 166
Lebiedzińscy, ród III 142
Lebiedzińska Maria z d. Jaźwińska III
  143,144
Lebiedziński Cyprian III 143,144
Lec Stanisław Jerzy III 239, 240
Lechoń Jan I 14, 15, 177, 337, 341; II
  188, 390, 391; III 131,132,134-136
Lednicki Aleksander III 366, 368
Lednicki Wacław II 219, 220, 448; III
  135, 368; IV 230
Lefeld J. II 162
Legendz Magdalena IV 364
Leger, kardynał III 370
Leleu Michele I 13
Lelewel Joachim I 115,116
Lelito Józef II 361
Lem Stanisław IV 99
Lenartowicz Stanisław III 435
Lenin Włodzimierz I. (właśc. Władimir I.
  Uljanow) I 280, 357, 360, 484; II 5,
  14, 17, 27, 74, 83, 177, 178, 221, 419,
  420; III 95
Lenz Siegfried II 17
Leon, z pensjonatu "Paulinum" I 388, 390
Leonardo da Vinci I 12, 457, 458; II 312;
  IV 257
Leoncavallo Ruggiero II 162
Leonidze Gieorgi II 17

390

Leonow Aleksiej A. IV 339-341
Leopold III, król Belgów II 96
Lesage Alain Rene III 252
Leski [?], poseł I 405
Leskow Nikołaj S. II 142
Lesz, minister IV 228
Leszczyńska Julia z d. Gałczyńska I 233
Leszczyński Jerzy I 373; II 343, 414, 415;
  IV 231
Leszek Czarny, książę polski III 145
Leśmian Bolesław (właśc. Bolesław Les-
  man) IV 308
Leśniewska Barbara IV 311, 338
Leśniewska Maria II 17
Leśniewski Feliks IV 181
Leśnodorski Bogusław I 165,166
Leśnodorski ZygmuntI 165,166
Levy, wydawca niemiecki III 282, 283,
  365
Levy Lazare IV 339
Lewak Adam III 24
LewandowskaLeonarda IV 190,191
Lewański Julian I 107,108
Lewin Leopold II 20, 21, 22; III 195
Lewińscy II 328
Leykam Marek I 390
Libera Zdzisław III 221, 222, 225, 226;
  IV 40, 41, 208, 237, 363, 364
Lichniak Zygmunt II 180, 182; III 180;
  IV 363
Liebknecht Karl II 404
Liebknecht Wilhelm II 404
Likszyna II 68
Linke Anna Maria z d. Zajdenman I 101,
  102, I11,113,154,196, 201, 210, 212,
  264, 265, 306, 308, 324, 383, 412, 508,
  510, 511; II 17, 22, 42, 161, 270,
  288-290, 301, 302, 343, 410; III 77,
  211, 313, 332, 355, 428; IV 81, 89,
  148, 171, 174, 194, 195, 199, 253,
  333
Linke Bronisław Wojciech I 101, 102,
  109,113,114,154,196, 210, 212, 213,
  264, 265, 306, 324, 367, 383, 508, 511;
  II 17, 22,161, 282, 288-290, 301, 302,
  410; III 66, 211, 313, 332, 346, 355,
  356, 411, 428; IV 88, 89, 135, 147,
  171,173,174,194,195,199, 200

Lipiński Edward IV 265, 273, 281
Lipiński Wacław I I 17, ll8
Lipka Adam III 345
Lipka Agnieszka Dziewanna II 33; III
  378; IV 266, 268
Lipka Andrzej III 9, 34, 119, 120, 123,
  124,136,137,143,146,149, 205, 215,
  226, 231, 323, 344, 345, 369, 379, 428;
  IV 78, 83, 256, 268, 269, 301
Lipka Asa z d. Falck III 345
Lipka Bogumiła Józefa III 123,126,127,
  146
Lipka Bronisława z d. Panikłowicz III
  126,127
Lipka Bronisława Zygmunta (Lola) III
  124, l27,145,146,148,150
Lipka Gabriela Maria (Ela) z d. Szumska I
  46, 48, 64, 80,161,183,184, 248, 258,
  508, 511; II 13, 33, 35, 40, 41, 141,
  160,161,176, 202, 244, 246, 263, 28&,
  290, 301, 323, 324, 421, 429, 437; III
  7, 9, 34, I 19, 120,123, 137, 152, 205,
  215, 226, 231, 314, 315, 323, 345, 369,
  378, 379, 428; IV 83, 105, 256, 266,
  268, 269, 301, 331
Lipka Jan Bogumił II 33; III 344, 345,
  378; IV 83
Lipka Jan Tadeusz III 126,127
Lipka Maria z d. Włodarska III 127
Lipka Maria Ludomira III 126,127,146
Lipka Tilde Magda III 345
Lipka-Witek Wacław III 148,149,150
Lipka Zygmunt Franciszek III 126, 127,
  144
Lipki-Auguściki, ród III 142
Lipki-Bartosiki, ród III 142
Lipki-Cheluchniowie, ród III 142
Lipki-Chudzikowie, ród III 140-142,144,
  151,229
Lipki-Dukaliki (Dukałowie), ród III 140
Lipki-Kadajowie, ród I11142
Lipki-Kocanki zob. Lipki-Kozanki
Lipki-Kozanki, ród III 142
Lipki-Talarkowie, ród III 142
Lipki-Witkowie, ród III 142,150, 227
Lipki-Wszołczyki, ród III 142
Lipki-Zanoziki, ród III 142
Lipski Jan Aleksander II 68

391



Lipski Jan Józef IV 183, 264, 265, 266,
  267
Lisiecki Arkadiusz Marian I 358, 359, 363
Lisowscy, rodzina II 409
Lissa Zofia III 24, 25
Li Syng Man II 305
Litauer Stefan III 252
Liżewski Bronisław I 180,181
Locke John I 13
Lola zob. Lipka Bronisława Zygmunta
Lombroso-Ferrero Gina I 365; III 445
Long Marguerite III 12
Longos II 53
Lonia, pomoc domowa IV 241
Lorens, nabywca auta IV 156
Lorentz Alina zob. Kowalczykowa Ali-
  na
Lorentz hena I 59, 60, 90, 112, 403, 407,
  415; II 152; III 82, 85
Lorentz Stattisław I 59, 60, 90, 1 I 1,112,
  266-269, 351, 366, 402-407, 415, 503;
  II 151, 152; III 82, 85, 118; IV 54,
  121,189
Loyola Ignacy I 393
Lubecki-Drucki Franciszek Ksawery zob.
  Drucki-Lubecki Franciszek Ksawery
Lucia zob. Szumska Łucja
Lucjanowie zob. Niemyska Barbara i Nie-
  myski Lucjan
Luczak-Wild Jeannine IV 364
Lukian z Samosaty II 279, 396, 397
Luther Martin III 282
Lutosławska Anna In 400
Lutosławski Wincenty II 99
Lutosławski Witold I 166, 215, 253, 461;
  II 162, 322, 414; III 11, 23, 25, 309;
  IV 338
Lutyk I 54

Łada-Bieńkowski Krzysztof zob. Bieńko-
  wski Łada Krzysztof
Ładosz Henryk I 113
Łapot Stanisław III 175
Łaszowska I 435, 461
Łazariew Wictor N. II 26
Łazuka Bohdan IV 331
Łążyński Marian II 229
Łobodowski Józef I 421

Łomaczewska Danuta B. II 467, 468; IV
  47, 215, 232, 312
Łomnicki Tadeusz IV 175, 216, 217
Łukasiewicz Jan IV 24
Łysakowski II 241
Łysenko Trofim D. I 482; II 144

Mac Carthy I 210
Mach Wilhelm II 213, 214, 262, 275; III
  50, 51, 317, 443; IV 139, 345
Machiavelli Niccoló III 279
Machulski Jan III 330
Maciejewski Maciej III 431
Mackendrick Aleksander IV 158
Mackenzie Compton IV 229, 230
Mackiewicz Kamil II 42
Mackiewicz Konstanty II 42, 43, 59
Mackiewicz Stanisław (ps. Cat) III 131,
  234; IV 260, 265, 287, 289, 290
Macużanka Zenona IV 364
Maczek Stanisław I 62, 415; II 13, 121;
  III 33, 249
Mailer Norman IV 210, 212, 213
Maine de Brian I 13
Majakowski Władimir W. I 275; II 9, 22,
  115
Majewska Barbara III 361, 366; IV 60,
  62, 364
Makarenko Anton S. II 267, 268, 269
Maklakiewicz Tadeusz III 264
Makowiecki Tadeusz I 401, 402; II 180
Makowiecki Witold I 402
Makowski Tadeusz I 14,15
Makuszyński Kornel In 437
Malaparte Curzio IV 87
Malawski Artur I 216
Malczewski Antoni I 231-233; III 307
Malczewski Jacek III 13
Maleczyńska Ewa I 475, 476, 477, 488,
  490; II 323
Maleczyński Karol I 133,134, 245, 477;
  II 323
Malenkow Georgij M. II 375, 378; ZII 7, 8
Malewska Hanna I 154; III 377
Malicka Maria I 299, 302; III 190
Malinowski, lekarz III 90
Malinowski Pobóg Władysław IV 191,
  217, 218

392

Maliszewska Maria zob. Beylin Karolina
Maliszewski Aleksander I 80,165, 392; II
  162,198, 243, 317, 322
Mallarme Stephane IV 299
Malle Louis IV 302
Malraux Andre I 204
Maltz Albert IV 219
Małaniuk Jewhen II 292, 347, 405
Małcużyński Witold III 370, 371
Małgorzata, księżniczka angielska IV 334
Małgosia, koleżanka Tuli III 444
Małkowski Stanisław II 280, 281
Małynicz Zofia I 164, 369, 418, 426, 439,
  492, 501; II 8, 10, 146, 179, 216-218,
  231, 243, 333, 366; III 23, 59, 241,
  299, 327, 328, 383, 427, 428; IV 217
Mamak Wiktor I 245
Mamoń Bronisław IV 364
Mandalian Andrzej II 23
Maniuś I 510
Mann Klaus III 52
Mann Thomas I 220; II 7,17, 209; III 17,
  18, 20, 21, 38, 42, 43, 56, 69, 70, 248,
  252, 371, 414; IV 54, 55, 81, 82, 124,
  126,132,136, 280, 308, 324
Manteuffel-Szoege Edward zob. Szoege-
  -Manteuffel Edward
Manteuffel-Szoege Jerzy zob. Szoege-
  -Manteuffel Jerzy
Manteuffel-Szoege Leon zob. Szoege-
  -Manteuffel Leon
Manteuffel-Szoege Tadeusz zob. Szoege-
  -Manteuffel Tadeusz
Mańka Irena II 32
Mao Tse-tung I 341, 471; IV 73
Marchlewski Julian II 83
Marconi Leandro I I 44
Marek Aureliusz (Marcus Aurelius Anto-
  ninus) III 233
Marek Krystyna I 180
Maria, pielęgniarka I 228
Maria Kazimiera (Marysieńka), królowa
  polska IV 190
Maria Krystyna, królowa hiszpańska IV
  119
Maria Ludwika, królowa polska III 197
Marianowicz Antoni IV 367
Markevitch Igor IV 48

Markiewicz Henryk III 427; IV 97, 364,
  367
Markowska Wanda III 137, 176, 177,
  179,180, 207, 231; IV 124
Markowska-Minkiewicz Maria III 358
Markowski Andrzej IV 339
Marks Karl Heinrich I 357, 366, 472; II
  74, 83, 398, 438; III 50, 84, 95, 323;
  IV 283, 341
Marquand John Phillips IV 324
Marshall Bruce II 171
Marshall George Catlett I Il8
Martin du Gard Roger I 176; II 50; III
  328
Martinowa II 127
Martyka Stefan Wacław I 418, 420; II
  265, 267, 269
Marszałek Tadeusz II 449, 451
Marx Jan IV 365
Masaryk Jan I 207
Masina Giulietta IV 29, 30
Maskiewicz Samuel I 14
Maszyński Mariusz II 315
Matejko Jan I 59, 300; II 152, 196; III
  269
Matuszewska, właścicielka sklepu I 466
Matuszewski Ryszard I 193; II 281, 344;
  III 355; IV 258, 363
Matuszewski Tadeusz I 461, 464, 502; II
  286, 287, 288
Mauersberger Adam I 336, 337; II 274,
  276; III 222
Maugham William Somerset II 357, 358
Maupassant Guy de I 161; II 262
Mauriac Claude IV 307
Mauriac Fran#ois I 92, 176; III 399; IV
  307
Maurois Andre (właśc. Emile Herzog) II 90
Maver Giovanni III 298
May, lekarz III 231
Mayenowa Maria Renata II 274, 275, 276
Mazur, robotnik II 79
Mazur J., ks. III 231
Mazurkiewicz III 68, 69,169
Mc Donald Dwight II 136; IV 171
McDivitt James IV 341
Mehoffer Józef III 311
Meissner Alfred II 123

393



Mela zob. Andruszkiewicz Melania
Melcer Henryk II 299
Melcer Wanda I 75, 86, 87,143; II 19
Melina Michał III 2 7
Meller Marian I 75, 75
Memling Hans I 151
Mendes France Pierre IIZ 7
Mencwel Andrzej IV 363
Meredith George lIl 70
Mereżkowscy zob. Gippius Zinaida i Me-
  reżkowski Dymitr S.
Mereżkowski Dymitr S. I 275, 345
Merimee Prosper III 27
Merkina Regina III 364, 368
Meysztowicz Walerian III 154
Męczkowska TeodoralI 60, 61, 63
Michajłow II 361
Michalak Antoni II 59
Michalina, pomoc domowa dra Rudzkiego
  I 56
Michalska Marta I 459
Michalski Ryszard H. IV 364
Michałowicz Mieczysław I 96
Michałowska Janina I 50
Michałowski Aleksander I 411
Michałowski Kazimierz III 11,13, 215
Michelet Jules I 13
Micińscy, rodzina I 159
Micińska Anna III 46, 47; IV 367
Micińska Aniela Alicja zob. Ulatowska
  Aniela Alicja
Micińska Irena I v. Karbowska II 121
Micińska Maria Izabela z Andryczów II
  120,121,187, 216, 301, 398, 430
Miciński Bolesław I 158,159; II 120,121
Miciński Kazimierz II 121
Mickiewicz Adam I 2I, 55, 73, 78, 118,
  227, 231, 252, 287, 324, 332, 337, 357,
  369, 379, 402, 418, 455, 479; II 18, 60,
  83, 113, 149, 151, 180, 181, 217, 225,
  343, 346, 387, 390, 398, 399; III 43,
  58, 60, 106, 108, 132, 187, 198, 265,
  346, 389, 395, 422, 423; IV 97, 136,
  161,162,196, 205
Miczurin Iwan W. I 482; IV 113
Mieczychowski, adwokat III 192,193
Mielczarkowa, sprzątaczka na Powązkach
  I 222

Mieroszewski Juliusz III 259, 349
Mierżanow Wiktor I 469, 470
Mieszko I, książę polski I 304
Mieszkowska Anna IV 363
Międzyrzeccy zob. Hartwig Julia i Mię-
  dzyrzecki Artur
Międzyrzecki Artur III 433; IV 83, 168,
  169
Migdalska Zofia IV 268
Mijal Kazimierz III 175
Mikojan Anastas III 170,173, 357
Mikołaj II, car rosyjski I 485
Mikołaj z Wilkowiecka IV 193,194,196
Mikołajczyk Stanisław I 55, 56, 62-64,
  99,117,122,129, 355
Mikołajska Halina II 231, 232, 293, 328
Mikulska Zofia I 207, 475; II 97, 249,
  392, 415; III 68, 354
Mikulski Tadeusz I 105, 185, 198, 207,
  282, 475; II 59, 60, 73, 97, 243, 249,
  280, 356, 392, 415; III 68, 220, 221;
  IV315
Mikułko Anatol I 48
Milecki Mieczysław (właśc. Mieczysław
  Loretz) I 251, 254, 403; III 300, 336;
  IV 336
Milhaud Darius III 77
Mill John Stuart IV 120
Miller Arthur III 67,160
Miller Jan Nepomucen I 75, 81, 82, 90,
  99,100,101,106,177,199; II 89,182,
  183; IV 93, 323
Miller Jolanta II 182
Miller Romuald III 311
Milska Anna III 19, 24, 25, 26, 48, 77,
  94, 105,112,113,176, 177,180,189,
  207, 231, 390
Miłkowski Jan IV 247
Miłkowski Jan, jr. IV 247, 248
Miłobędzki Jerzy Adam III 65
Miłobędzki Tadeusz Benon III 65
Miłosz Czesław I 89, 90, 94, 158; II 7,
  27, 162, 168, 169, 187, 211, 265, 266,
  424, 427; III 94, 183, 216, 234, 296;
  IV 57, 64, 69,129,146,153-155,162,
  217, 218, 317, 330, 364
Miłoszowa Janina z d. Dhiska, I v. Cękal-
  ska II 427


394

Minc Hilary I 227, 246, 278, 353, 354,
  413
Mindszenty József III 209
Minkiewicz Henryk III 358
Minkiewiczowie zob. Markowska-Min-
  kiewicz Maria i Minkiewicz Henryk
Minkowski Aleksander IV 24, 25, 27
Miriam zob. Przesmycki Zenon
Misiorowski P. I 334
Mitzner Zbigniew (ps. Jan Szeląg) I 336;
  II 41; IV 270, 271
Młynarczyk St. IV 332
Mniszkówna Helena I 181
Mochnacka hena I 244, 246, 247
Mochnacki Maurycy I 231
Moczarski Kazimierz III 97
Modrzejewska Helena I 455, 458
Modrzewski Frycz Andrzej II 303; III 10,
  187
Modzelewska Maria III 207, 208
Modzelewska Natalia II 151, 152, l53,
  162-164,174,175,179,184-188,198-201,
  205, 220, 234, 235, 238, 288-290, 295-297,
  320, 355, 429; III 30, 62, 179, 222,
  266, 357
Modzelewski Karol III 97; IV 323
Modzelewski Zygmunt I 24, 246, 274; II
  175,187, 201, 235, 236, 296, 297, 320,
  423, 424, 432, 433; III 30
Moliere (właśc. Jean Baptiste Poquelin) I
  186,187, 492; II 50, 86, 87; IV 144
Mołczanow, kompozytor III 364
Mołotow Wiaczesław M. (właśc. Wiacze-
  sław M. Skriabin) I 91, 243, 248; II
  355, 375; III 8, t70,173; IV 73
Mongirdowa Maria III 340
Moniuszko Stanisław I 459; ll 162, 334
Montand Yves III 207; IV 140,141
Monteskiusz zob. Montesquieu Charles
  Louis Secondat de
Montesquieu Charles Louis Secondat de I
  12
Montgomery Bernard Law I 487
Montherlant Henry Millon de III 426, 427
Moore Henry Spencer III 436; IV 34
Moraczewski Jędrzej II 166
Morawska Felicja I 423
Morawski Jerzy I11262, 297

Morcinek Gustaw I 294, 295, 379; II 133,
  243, 377; III 195, 43 I
Morgan Miehele I 176
Morgan Thomas Hunt II 356
Morozowicz Rufin II 261
Morozowicz-Szczepkowska Maria II 261;
  III 167,168,196
Morstin Ludwik Hieronim I 98, 331, 371,
  372, 492; II 341; III 208, 239
Mortkowicz Jakub II 104; IV 58
Mortkowicz-Olczakowa Hanna I 138, 249,
  451; II 111, 112, 349, 350; III 353,
  399, 402, 407; IV 1 I 1
Mortkowiczowa Janina I 237, 371, 453; II
  112,1 I 3, 349, 433; IV 112-114
Mostowicz Arnold IV l99
Mossor Stefan II 249
Mościcki Ignacy (Pobratyński) I 376, 435;
  III 421
Mozart Wolfgang Amadeus II 299, 343;
  III 56, 233; IV 222, 223, 257
Moździerz Jadwiga II 32
Mrozowska Zofia I 251, 254
Mrozowski Stanisław III 310, 311, 392
Mrożek Sławomir III 136,168, 216, 266,
  330, 331
Mrożewski Stefan II 252
Mrugalski Antoni III 215, 216
Mularczyk Adam III 136
Multanowa Stanisława III 65, 88
Munch Edward IV 299
Munk Andrzej IV 57, 339
Munthe Axel I 187
Murchland Bernard G. III 301
Musil Robert II 17; III 441-443; IV 69
Musset Alfred de III 22, 25, 52
Mussolini Benito I 102; II 27
Muszałówna Kazimiera Teodora (Kazia) I
  86, 122, 137, 145, 249, 350; II 145,
  328, 332, 373, 374; III 68, 112, 125,
  136, 210, 286; IV 211, 228, 230, 237,
  239, 301
Mycielski Zygmunt I 372; III 1 l,13; IV
  48
Mysłowski, dyrektor II 67
Mysza zob. Krzyżanowska Michalina
Myszkowski M. III 300
Myśliwski Wiesław III 168

395



N. II 107
Nabokov Władimir W. (ps. Sirin) IZI 70
Nadzia In 348, 397
Nadzin Stanisław I 193; II 135
Naganowski Egon III 195,196
Nagy Imre In 184,185, 312, 313
Nahorski Stanisław II 284, 288
Najder Zdzisław IV 79
Nalepińska Cecylia z d. Trzaska I 251,
  253
Nalepiński Tadeusz I 253
Nałkowska Zofia I 14-16, 23, 24, 31,106,
  114,115,116,128,137, 260-262, 275,
  276, 323, 399, 400, 500; II 20, 50, 89,
  103,104,125,128,175, 234, 342-344,
  417, 461, 469-473; III 68, 80, 114,
  383; IV 45, 99, 323
Nałkowska-Bickowa Hanna II v. Stefano-
  wicz II 470, 471
Nałkowski Wacław III 388
Nana, pomoc domowa I 172, 208, 242; II
  403
Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzów
  II 325; IZI 312; IV 95, 96, 261
Naruszewicz I 423
Naruszewicz Adam I 349
Narutowicz Gabriel I 128, 356, 364, 435
Narutowicz Krzysztof IV 363
Nasierowska Zofia IV 37, 265
Naszkowska, żona Mariana III 115
Naszkowski Marian III I15
Nawrocki, pośrednik III 169
Nawrocki Witold IV 363
Neame Ronald IV 123
Nehru Jawaharlal IV 286, 287
Nela zob. Samotyhowa Aniela
Nenni Pietro II 148,151
Neuhaus H. I 470
Neumark Stanisław IV 313, 315
Newerly Igor (właśc. Igor Abramow) II
  50; III 58; IV 99
Newmeyer Sarah IV 36, 39
Niczowa Wanda I 151,152
Niecikowska-Płotek Olga IV 365
Niedziałkowska Zofia I 44, 45
Niekrasow Wiktor P. I 50
Niemcewicz Julian Ursyn I 14; IV 74
Niemyska Barbara I 59, 60, 201; III 87

Niemyska Janina I 200, 202, 281, 282,
  303, 318; III4S
Niemyski Leon I 60, 282
Niemyski Lucjan I 59, 60, 200-202, 281,
  282, 303; III 45, 87
Niepokólczycki Franciszek III 259
Niewiarowicz Roman I 395
Nikodemski Zdzisław Henryk I 113,114,
  161
Nikołajew Andrijan G. IV 184,185
Nitsch Kazimierz IV 99
Nkrumah Kwame III 436
Noakowski Stanisław I 368
Nobel Alfred III 399
Norbert, arcybiskup magdeburski I 125
Norblin Marcin III 122
Norwid Cyprian Kamil I 165, 287, 349,
  402; II 247; III 187, 287, 423
Nowaczyński Adolf (przydomek Neu-
  .wert) I 221
Nowak, sekretarz prezesa Rady Państwa
  III 126,128
Nowak Zenon III 220
Nowakowska Krystyna II 171-173
Nowakowski Marek IV 182
Nowakowski Tadeusz IV 364
Nowicka Grażyna IV 364, 365
Nowicka hena III 27, 60
Nowicki Romuald In 444
Nowowiejska Maria I 396, 401

O. Stefanowa IV 327, 328
Oborin Lew N. III 12
O'Brien, pracownica BOS I 92
O'Brien Lacy de I 445
Ochab Edward I 278; II 320, 321, 376;
  III 93, 173, 174, 176, 179, 188; IV
  133, 240
Ochęduszko Jaromir IV 64, 65
Ochlewski Tadeusz II 314
Ociepa Stanisław II 58
Ociepka Teofil I 343, 344
Odier Jeanne II 452
Odojewski Włodzimierz IV 24, 27, 28,
  268, 275, 277, 326
Offenbach Jacques III 208
Okulicki Leopold I 55
Okulicz Anna IV 364

396

  Olczak, mąż Hanny Mortkowicz-Olcza-
# kowej II 349
  Olczakowa Hanna zob. Mortkowicz-O1-
  czakowa Hanna
  Olczakówna Joanna I v. Zimmerer, II v.
' Ronikier II 348, 349, 350, 352
  Olkuśnik, krawcowa II 182
  Olszewski Jan IV 80
  Olszewski Krystyn II 91
  Olszowski Stefan IV 278
  Opletin, z Komisji Zagranicznej Związku
  Pisarzy Radzieckich III 365
  Oraczewski Czesław, ks. II 98, 99
  Ordonówna Hanka (właśc. Anna z Pietru-
  szyńskich Tyszkiewicz) III 207, 208
  Ordyński Ryszard I 369, 370; II 185
  Orkan Władysław (właśc. Franciszek
  Smreczyński) I 57; IV 280
, Orlik Danuta IV 367
  Orłowska Bronisława III 6, 7, 327, 396;
  IV 23, 211, 275
  Ortega y Gasset Jose III 276, 289
  Orwell George (właśc. Eric Arthur Blair) I
  195; III 31, 234
  Oryng Janina (Gęsiunia) z d. Jankowska I
  379, 380; III 316
  Orzechowska, sekretarka ZLP I 460
  Orzeszkowa Eliza I 57, 117; II 50, 284,
  285, 288; III 289, 363; IV 8
  Osborne John IV 26
  Osiecka Agnieszka IV 332, 333
  Osmańczyk Edmund I 236, 237, 262; II
  158
  Osóbka-Morawski Edward I 127, 354,
  498
  Ossendowski Ferdynand Antoni III 239,
  240
  Ossowska Maria z d. Niedźwiedzka IV
  265, 266
  Ossowski Stanisław III 107; IV 23, 24
  Osterwa Juliusz (właśc. Julian Andrzej
  Maluszek) II 185, 217, 316; III 210
  Ostrowska Barbara I 277
  Ostrowska Zofia z d. Chrzanowska I 277;
  II 143; IV 279
  Ostrowski Adam III 266, 273, 432; IV
  105
  Ostrowski Aleksandr N. I 302, 437

Ostrowski Stanisław II 172,173
Ostrowski Stefan II 144,168, 249
Ostrowski Wojciech I 270; II 403, 404;
  III 38
Otałęga Zdzisław IV 363
Ottaviani Alfredo IV 214
Ould Herman I 368
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) IZI 180
Owiński Tadeusz I 245
Owsiannikow Antonia I 485
Oxenstierna Axel III 279, 280
Ozga-Michalski Józef II 376; III 30, 31,
  32, 33, 45

Pacie M. III 13
Paczowski B. IV 63
Paderewski Ignacy I 396; III 371
Pajdak Antoni I 55
Pajetta Gian Carlo IV 220
Palma de C. IV 334
Pałłasz Edward IV 332
Pancewicz-Leszczyńska Leokadia II 216,
  218, 231
Pankiewicz Michał In 284, 285
Pankowski Marian III 134
Panufnik Andrzej I 176; II 162, 433, 434,
  440, 445
Pański Jerzy I 383, 384, 385; II 170,171
Papiewska Wanda II 297, 298
Papiewski, mąż Wandy II 297
Parandowska hena z d. Helcel I 98, 194,
  500; II 9, 98, 99, 148, 150, 152, 177,
  315; III 45, 72, 217, 267, 286
Parandowska Romana Julia zob. Szczep-
  kowska Romana Julia
Parandowski Jan J. I 98, 127, 149, 150,
  155,177,194, 220, 265, 266, 276, 315,
  324, 325, 368, 431, 465, 500; II 9, 50,
  53, 89, 98, 99,128,144,148,150,152,
  177,188,189,196, 200-202, 225, 299,
  315, 416, 417; III 11, 22, 131, 135,
  186, 217, 239, 267, 286, 353, 389-391,
  433, 454; IV 46, 47, 186, 234, 235,
  237, 264, 265, 268, 273
Parandowski Piotr I 388; II 150, 202, 307,
  328, 352, 354
Parnas Jakub Karol I 244, 246, 247
Parnicki Teodor I 15; IZZ 69, 70

397



Parysówna-Sokołowska Wanda zob. So-
  kołowska Wanda
Paschalis II, papież I 126
Pasek Jan Chryzostom I 14
Pasławska Aleksandra I 396-398, 401
Pasławska Magdalena I 396, 397
Pasławski Karol (Karuś) I 397
Pasławski Stefan I 396, 397
Pasternak Boris L. III 39, 340, 362, 365,
  399; IV 315
Paulo, franciszkanin IV 98
Paulus Friedrich II 21
Paweł VI (Giovanni Batista Montini), pa-
  pież IV 252, 253, 261
Pawlikowski Adam III 330
Pawłow Iwan P. II 177,178
Pelagia, niania I 102,104
Pełczyńska, żona Tadeusza Walentego III
  269
Pełczyński Tadeusz Walenty (ps. Grze-
  gorz) I 445, 447; III 269
Pepys Samuel I 9, 13, 14, 17, 149,150,
  157, 160,162,184,185,194-196, 212,
  215, 224, 281, 422, 423, 425, 427, 434,
  436, 437, 444, 462; II 38, I 10, 118,
  119,165,186,191, 241, 293, 299, 305,
  318, 334, 347, 393-396, 309, 410, 435,
  452; lII 31, 200, 268, 316, 446; IV
  123, 201, 233, 234, 278
Perczyńska Anna III 75
Perczyński Aleksanderl Il 75
Perczyński Maciej III 73, 74, 75
Perczyński Piotr III 75
Perkowski Piotr II 314; III 445
Perzanowska Stanisława I 200; IV 50
Perzyk Adam III 357
Perzyński Włodzimierz II 259
Peszyńska Janina I 80, 487, 488, 490
Petain Philippe II 243
Petelska Ewa III 293
Petelski Czesław III 293
Petersowa Zofia I 186,187,189,192-194
Petlura Semen I 43; II 117, 347
Petrażycki Leon I 323; II 310; III 162,
  163; IV 179,181
Peyrefitte Roger IV 82
Peyret-Chappuis C. de II 231
Pękalski Leonard I 51; IV 149

Pęska Antonina (Tola) III 246, 247, 271,
  274, 315; IV 111,172, 301
Pęska-Laskowska Mirosława III 271
Philipe Gerard III 51; IV 29
Piaf Edith IV 307
Piasecka Ewa IV 364
Piasecki Bohdan III 351, 385
Piasecki Bolesław II 338; III 31, 32,180,
  350, 351, 385
Piasecki Sergiusz III 239
Piastowie, dynastia I 476, 479; II 325
Piątkiewicz Marian II 191,192
Picasso Pablo I 290, 342; III 281; IV 148,
  171
Piechowska Wanda III 44
Pieczka Franciszek IV 128
Piekarska Małgorzata III 437
Piekarski Ryszard III 431
Piekiewiczowa, znajoma St. Stempowskie-
  goI2l6
Pieniążek Szczepan Aleksander III 86, 87
Pieńkowska Wanda z d. Garlicka II 82
Pieńkowski Kazimierz III 299
Pieńkowski St. I 364
Pieracki Bronisław IV 189
Pierzchała Andrzej III 283
Pierzchała Jan II 444, 445; III 83, 84,
  201, 264, 283, 345, 349
Pierzchałowa, żona Jana III 283
Pietrasiewicz Stanisław III 205
Pietrkiewicz Jerzy II 214, 215
Pietrzak Włodzimierz I 193; II 281
Piętak Stanisław III 161
Pigoń Stanisław II 218; IV 265
Pilarski Władysław I 188,192
Pilniak Boris A. I 144
Piłsudski Józef I 23, 26, 43, 88, 226, 313,
  325, 357, 363, 420, 455, 479; II 107,
  117,137,140, 209, 295, 298, 299, 347,
  404, 410, 424; III 31, 93, 233, 234,
  249, 311, 343; IV 147, 150, 151, 158,
  186,190,191, 217
Pinelli F. T. Tulio IV 73, 302
Pinter Harold IV 216, 217
Piotr I Wielki, car rosyjski III 187
Piórkowski Jerzy III 234, 297
Piprek Jan I 245
Pirandello Luigi IV 145

398

Pirożyński Marian II 324
Pius XI (Achille Ambrogio Damiano Rat-
  ti), papież III 334
Pius XII (Eugenio Pacelli), papież I 451;
  III 241, 334, 335, 33?; IV 78, 253,
  263
Piwowarczyk Jan, ks. I 445, 446, 447
Plater-Zyberkowa Cecylia III 248
Platerowa z d. Grocholska III 322
Platon (właśc. Arystokles) I 82
Plaut (Titus Maccius Plautus) I 472; III
  231
Plebański Jerzy III 118; IV 367
Plechanow Gieorgij W. IIZ 16
Plichta Anna II 32
Plievier Theodor II 277
Płaczkowska Barbara IV 136
Płaszyński, hydraulik III 285; IV 294,
  295
Płomieński Jerzy Eugeniusz I 127,129
Płoński Michał III 122
Płoski Stanisław I 325, 327
Płoszewski Leon I 402; II 118, 133,180,
  181
Pniewscy, rodzina III 107
Pniewski Bohdan II 224
Pniewski Jerzy III 117, Il8,119
Pniewski Tadeusz IV 18
Początek Józef I 299
Pobóg Malinowski Władysław zob. Mali-
  nowski Pobóg Władysław
Pobratyński zob. Mościcki Ignacy
Podhorska-Okołów Stefania II 152
Pogorzelska Zula (Zofia) I v. Runowiecka
  I 188; III 207, 208
Poklewska-Koziełł Emilia Stella I 500; II
  64, 283
Poklewski-Koziełł Józef I 500; II 63-65,
  66
Pol Wincenty III 97; IV 250
Polak Benedykt I 206
Polanowski Edward IV 198
Polański Roman IV 60, 62
Polewka Adam I 275
Polewoj Borys N. (właśc. Boris N. Kam-
  pow) I 398
Pollak Roman II 120
Pollak Seweryn III 340, 353, 355

Połtorzycka-Stampf'1 Dżennet II 13; III
  53; IV 8
Pohcjanow Siergiej S. IV 171
Ponuan Krzysztofl 5; III 47; IV 364
Pomianowska Wanda II 183,184
Pomianowski Gustaw II 183,184
Pomirowska Maria z d. Głowacka I 460
Pomirowski Leon (właśc. Leon Pomper)
  II 427
Poncet Fran#ois I 327
Poniatowska Barbara I 58, 88
Poniatowska Stefania (Futa) z d. Myszkie-
  wicz II 427; IV 249
Poniatowska Zofia I 58
Poniatowski Józef II 325
Poniatowski Juliusz I 58, 88, 446; II 427;
  III 265, 269, 278, 279, 312, 318,
  325, 343, 423; IV 133, 157, 218, 249,
  305
Poniatowski Zygmunt II 427; IV 249
Ponomarenko Pantelejmon K. I 356; III
  210
Popiel Karol IV 22
Popowicz Pawieł R. IV 184, I 85
Porazińska Janina III 130
Posner Stanisław (Poncz) I 24; In 388
Potiebnia Andrij II 361
Potiomkin Grigocij A. II 147
Potoccy,rodzinal 111
Potocka Delfina I 287, 288
Potocki Ignacy III 269
Potocki Stanisław Szczęsny I 56
Potocki z Parzymiechów III 343, 344
Potuliccy, rodzina I 285
Potworowski, dyrektor I 376
Poussin Nicolas I 253, 254
Pragier Adam III 208
Prażmowski-Belina Władysław II 77
Prentki Jacek II 120,121; III 46
Promiński Marian III 447
Pronaszko Andczej I 458, 461; III 328
Proust Marcel I 455; II 148, 201; III 414,
  443; IV 26
Prus Bolesław (właśc. Aleksander Głowa-
  cki) I 171,198, 294, 337, 455, 505; II
  50, 357, 367, 430, 431; III 216, 289,
  311, 436; IV 208
Pruszkowski Tadeusz I 51,102, 213
399
Pruszyński Ksawery I 73, 113, 115, 116,
  154, 262; II 262; III 234
Prutkowski Józef II 233
Przeradzka Jadwiga I 474; II 366
Przesmycki Zenon (ps. Miriam) I 349
Przetakiewicz Zygmunt IZZ 31, 33
Przewłocka hena II 171,173
Przybosiowa Bronisława III 94
Przyboś Julian I 78, 141-143, 144, 183,
  237, 492; II 104, 111, 324, 344, 349,
  431, 432; III 92, 94, 105, 165, 169,
  194, 216, 272, 313, 349, 350, 422; IV
  139
Przybylska Sława IV 332, 333
Przybyłko-Potocka Maria III 68
Przybyszewska Dagny z d. Juel III 427,
  433, 434, 435
Przybyszewska Iwa III 427, 435
Przybyszewski Stanisław I 461; III 375,
  427, 433-435; IV 299
Przybyszewski Westrup Zenon III 433,
  434, 435
Przypkowski Tadeusz II 407, 409
Pstrowski Wincenty I 214
Ptolomeusz Klaudiusz IV 15,16
Puccini Giacomo II 162
Puszkin Aleksandr S. III 51, 60
Putowska Jadwiga z d. Garlicka, I v. Na-
  gabczyńska I 237; II 81, 82
Putrament Jerzy I 48, 153, 154, 353; II
  89, 133-135, 139, 140, 143, 152, 167,
  169,173,187,188, 214, 233, 238, 240,
  297, 309, 327, 386, 424, 444; III 48,
  131,162,177, 292, 374, 382, 448, 454,
  455; IV 139, 159, 261, 273-275, 289,
  290, 303, 304, 306, 313
Puzyna Konstanty III 387
Pużak Kazimierz I 148, 332-334
Pyrkosz Witold IV 128,129
Pysiak Krzysztof IV 363
Pytel Grzegorz III 351
Pytlakowski Jerzy III 195

R. I. 83
Rabelais Fran#ois III 427
Rabska Zuzanna I 368
Rachmaninow Sergiusz W. II 343; IV 137
Rachoń Stefan II 312, 314

Rachwalski Józef II 269; III 167
Raciborski Eugeniusz IV 119
Racine Jean Baptiste III 264
Raczyńska Jadwiga IV 367
Raczyński Edward III 197
Raczyński Roger III 47
Radgowski Michał IV 363
Radkiewicz Stanisław I 354, 407; II 338
Radkiewiczowa Ruta I 373, 375, 384
Radliński Ignacy I 104; III 388
Radolińska, znajoma z Komorowa IV 270
Radwan Władysław II 28 I
Radziwiłł Albrycht II 119
Radziwiłł Edmund I 250
Radziwiłł Janusz I 246, 247, 250
Radziwiłł Karol I 250
Radziwiłł Krzysztof III 442; IV 136
Radziwiłł Michał III 64
Radziwiłłowa Anna z d. Lubomirska III
  91
Radziwiłłowa Izabella, żona Karola I 250
Radziwiłłowa Izabella z d. Radziwiłł I
  246, 249, 250; II 129
Radziwiłłowicz Rafał I 22
Radziwiłłowie z Nieborowa III 65
Rafałowska Balbina II 174
Rain P. III 351
Rajewski Czesław I 390
Rajk Laszló I 491, 492; II 460
Rakowiecka, urzędniczka Zarządu Miasta
  II 55
Rancewicz Józef III 291
Rapacki Adam I 354; III 172
Rapaport Natan II 142
Rappeneau J. P. IV 302
Raszewski Zbigniew I 94
Ravel Maurice I 56, 434; III 77; IV 38,
  39, 52
Rączaszkowa Czesława z d. Niemyska II
  461
Read Carol III 380
Redlich Włodzimierz I 401
Reicher Eleonora I 375
Reindl T. III 377
Rejtan Tadeusz I 324, 357
Rembieliński Rajmund I 501
Rembrandt (właśc. Rembrandt Harmensz
  van Rijn) III 207, 225

400

Renan Emile I 32
Rene Ludwik IV 145
Renoir Auguste I 455
Restif de la Bretonne Nicolas-Edme IZZ
  275, 276; IV 27
Retinger Józef Hieronim (ps. Jussuf) IV
  21, 22, 23
Retingerowie, rodzina IV 23
Rettinger Halina I 293, 294
Rettinger Mieczysław I 293, 294
Rettinger Roman I 293, 294
Rettingerowa Ludwika (Wichuna) I 294,
  319
Reymont Władysław Stanisław IV 280
Rilke Rainer Maria III 25,180; IV 308
Rimski-Korsakow Nikołaj A. II 299
Ringeissen Bernard III 11,12
Ripka Hubert II 365
Rittner Tadeusz (ps. Tomasz Czaszka) I
  454, 455, 458; II 259
Riva Emmanuelle IV 307, 308
Robinsonowie, pracownicy British Institu-
  te w Warszawie IV 122,123
Rodziewiczówna Maria I 181, 337, 338,
  341; II 171
Rogalski Aleksander II 206, 207, 208
Rogge, minister skarbu Stanów Zjedno-
  czonych II 150
Rogowicz Wacław II 87, 88, 89, 224, 225
Rogowski Bazyli IV 191
Rogoziński Julian III 224
Rojczyk, współpracownik H. Stempowskie-
  goI3l0
Rojewski Jan I 105,106
Rokossowska Ada I 485
Rokossowska Helena I 485
Rokossowski Konstanty I 484, 485, 486,
  487; II 83, 338, 340, 427; III 173,177,
  179,182, 203, 392
Rokossowski Ksawery Wojciech I 485
Rolicz-Lieder Wacław I 349
Rolland Romain I 318; III 217
Romains Jules (właśc. Louis Farigoule) I
  189
Romaniukowie, rodzina III 23, 47
Romaniukowa III 25
Romaniukówna Barbara III 25
Romaniukówna Małgorzata III 25, 26



26 - Dzienniki, t. 4

Romanow-Horecka Eugenia III 406
Romanowski Andrzej III 427
Romanówna Janina I 492; III 328, 431
Romer Witold Q 97, 98
Romerowa, żona Witolda II 97
Rondi B. IV 302
Ronthaler Edward I 78
Roos Hans III 233
Roosevelt Franklin Delano I 419; II 387;
  IV 336
Rose William IV 158
Rosińska Danuta Iwona zob. Suchecka-
  -Rosińska Danuta Iwona (Iwa)
Rosiński Jacek I 52, 284
Rossini Gioacchino II 162
Rostand Edmund III 279; IV 145
Rostworowski Stanisław I 362, 363
Roszewski Wojciech IV 363
Roszkowska Teresa I 165,166,187, 212,
  251, 253, 426;1187, 209-211, 414; III
  22,190,192
Rothertowa Zofia I 504, 505; II 204
Rousseau Jean Jacques I 13; In 97, 98,
  447
Roździeński Walenty II 119, 120, 190,
  191
Różański Józef (Jacek) II 440, 460
Różewicz Stanisław IV 53
Różewicz Tadeusz I 231; II 58, 67, 216,
  438; IV 43, 53, 254
Różycki Antoni II 366
Różycki, inżynier z Wrocławia I 241, 242
Rubinowicz Wojciech III I 18
Rubinstein Artur I 403
Rucińscy, sprzedawcy III 17
Rudnicka Barbara IV 168
Rudnicka Halina II 243
Rudnicki Adolf I 15, 262; II 30, 32, 62,
  344, 433; III 276, 349; IV 168, 265
Rudnicki Lucjan I 262; II 62, 68, 69
Rudzki Kazimierz I 188,189, 364
Rudzki Przemysław (Grubas) I 24, 56,
  446
Rulikowski Mieczysław I 215
Rusinek Michał I 213, 431, 465; II 98,
  115, 116, 128, 152, 188; III 166, 186,
  194, 215, 217, 286, 429, 430, 449
Rusinkowa Józefa 1198; III 166

401



Russell Bertrand Arthur W. III 28
Russell Ken 11231
Ruszkowski Ryszard III 208
Rutstad Stanisław III 90
Rutkiewicz Jan II l32
Rutkiewicz Jan, jr. I 93; II 130-132, 165,
  287, 288, 290, 422, 471; III 312, 313;
  IV 239, 240
Rutkowski Bronisław I 403
Rutkowski KrzysztoflV 364
Rybicki, z Nieborowa IV 58
Rybka Eugeniusz II 401, 402
Rybnikow Sergiusz III 40, 41
Rychliński Jerzy Bohdan IV 90
Rychterówna Kazimiera I 85
Rydz-Śmigły Edward zob. Śmigły-Rydz
  Edward
Ryklin, operator III 364
Rykuńcio zob. Józewski Henryk
Rylski Maksym II 20, 21
Rytel Piotr II 314
Rzepecki Jan I 117,118; III 168
Rzeszewski Jerzy III 208
Rzeuska Maria Aleksandra II 333, 334
Rzewuski Seweryn I 56

Sachs Nelly III 180
Sadowska Maria z Brzezinów (ps. Zbig-
  niew) I 349
Sadowski Andrzej IV 227
Sahankowa z d. Rylska II 176, 269
Saint-Exupery Antoine de I 43, 236
Salacrou Armand I 201, 203, 204
Salinger Jerome David IV 120
Samotyha Erazm I 22, 50, 116, 249, 281,
  367, 368, 421, 461, 483, 487; II 8, 74,
  203, 288, 289, 336, 345, 352, 453; III
  5, 8, 171, 223, 312, 319, 396; IV 124,
  224, 246-250
Samotyhowa Aniela (Nela) z d. Miłko-
  wska I 22, 50, 249, 367, 368, 421, 483;
  II 42, 203, 335, 367; III 171, 223, 312,
  319, 396; IV 124, 224, 238, 246-250
Sand George (właśc. Aurore Dudevant) I
  117,118; IV 85
Sandauer Artur I 186, 187; II 366; III
  275, 290, 292, 293, 296; IV 249-251,
  265, 273, 308

Sapieha Adam Stefan II 243
Sapieha Eustachy Kajetan IV 199
Sapieżanka Elżbieta IV 199
Sarnecka, żona Tadeusza I 464
Samecki Tadeusz I 343, 344, 464; II 142,
  373
Samówna, znajoma z Brukseli I 504
Saroyan William IV 219
Sarraute Nathalie IV 26, 27, 28
Sartre Jean Paul III 28, 29,100,114-116,
  185,186, 287, 426; IV 28, 68, 69,144,
  145, 315
Sari Ada (właśc. Jadwiga Szajer) III 55,
  56
Satyros z Kallatis III 187
Sawan Zbigniew I 302
Sawicka, żona Jerzego I 463
Sawicka Elżbieta IV 363-365
Sawicki, nauczyciel polonista II 222
Sawicki Jerzy (ps. Lex) I 381, 384, 463
Sazonow Siergiej D. III 366, 368
Sąsiedzka, sympatia St. Stempowskiego I
  216
Schayer, polonista z NRD III 123
Scheler Max III 20
Schiller Leon I 95, 167, 474; II 35, 43,
  148; III 167,168; IV 107, 222
Schiller Friedrich II 192; III 18, 20, 22,
  25, 28, 42, 53,180
Schneider Gerda I 210
Sch#nberg Amold IV 37, 38, 39
Schulz Bruno III 381
Schumann Robert II 33 ; III 276
Schweitzer Albert I 187
Scott Walter I 171
Sebyła Władysław I 8 I
Seghers Anna (właśc. Netty Radvanyi) II
  393; III 21,196
Semadeni Tadeusz I 503
Semadeniowa Helena I 503 ; III 307
Semerau-Siemianowski Mściwój Maria
  Tadeusz II 164,165
Sempołowska Stefania I 22, 234; III 97;
  IV 48
Seneka, młodszy III 199, 223
Serafimowicz Aleksandr S. (właśc. Alek-
  sandr S. Popow) I 187
Serocki Kazimierz IV 338, 339

402

  Sęp Szarzyński Mikołaj II 121; III 423
# Shakespeare William (Szekspir) I 171,
  393; II I82, 209-211, 452; III 51,194,
  208, 239, 344; IV 122, 144, 284, 285,
  290, 292, 334
  Shaw George Bemard I 102, 331; III 25,
  100,189,190,192; IV 145
  Shepard Allen B. IV 146,147
  Sheybal Władysław II 231, 232; III 136
  Shute Nevil (właśc. Nevil Norway) IV
i 153,154
  Sieciński W. III 161; IV 144
  Sieczkowski A. III 445
# Siedlecki Janusz Nel II 91
  Siekierska JadwigalI 128,129,177, 206
  Sielski Stanisław III 383
  Siemaszkowa Wanda z d. Sierpińska I
  467; III 299; IV 50
i Siemion Wojciech IV 42, 43, 56, 2I6, 338
  Siemiradzki Henryk I 453, 455, 456, 458
  Sienkiewicz Henryk I 171,181, 294, 317,
  318, 338; II 50, 125, 171, 197, 200,
  202, 272, 273, 335, 398; III 68, 77,
  109, 200, 216, 248; IV 9, 10, 97, 99,
  105,134,179, 208, 306
  Sienkiewicz Henryk Józef I 317
  Sienkiewicz Jerzy I 406, 408
  Sienkiewicz-Oszyk Henryk II 327
  Sienkiewiczowa, żona Henryka Józefa I
  317,318
  Sieradzka Zofia IV 364
  Sieradzki Józef IV 80
  Sieramski Władysław I 462, 467, 473,
  493; II 16, 27
  Sieroszewski Stanisław II 24
  Sieroszewski Wacław (ps. Wacław Sirko)
  I 24; II 24, 25; IV 190
' Sierpiński Wacław II 280; IV 265, 281
  Sigalin Józef I 48; II 228, 320, 321
  Sikorscy, rodzina III 142
  Sikorska Helena z d. Freilich II 448
  Sikorski Kazimierz II 314, 448, 465, 466;
  IV 39, 339
  Sikorski Tomasz II 465, 466
  Sikorski Władysław Eugeniusz I 446; IV
' 22,190
  Simon-Pietkiewicz Jadwiga I 50, 51
  Simonow Konstantin M. III 32

Singer Bernard (ps. Regnis) I 290, 292
Sinko Grzegorz IV 251
Sipayłło Janusz II 114,115, Il7, 295; III
  395
Skarżanka Hanna II 216, 217, 218, 328
Skibiński Franciszek III 251
Skierski Kazimierz Zenon II 133
Skimborowicz Hipolit I 362
Skiwski Jan Emil I 66, 67, 68,106
Składkowski Felicjan Sławoj I 187, 188;
  II 265, 266
Skłodowska-Curie hena I 129
Skłodowska-Curie Maria II 344, 390
Skłodowska-Szalay Helena II 343, 344
Skoczylas Władysław IV I 5
Skoniecki Czesław III 262
Skowroński Zdzisław I 199
Skriabin Aleksandr N. I 318
Skrowaczewski Stanisław IV 48
Skrzeszewski Stanisław II 187; III 34
Skrzynecki Piotr III 401, 402
Skurowski Piotr IV 201
Skuszanka Krystyna I 124; III 345-347,
  373, 399, 407; IV 127, 296
Slansky Rudolf (właśc. Rudolf Salzmann)
  II 460
Sławiński Kazimierz III 366, 368
Sławoj-Składkowski Felicjan zob. Skład-
  kowski Felicjan Sławoj
Słocińska T. IV 364
Słojewski Jan Zbigniew (ps. Hamilto#,
  Hadrian, Karakalla) III 379, 380, 382;
  IV 244
Słomkiewicz Wacława IV 294, 301
Słoniewska, znajoma A. Kowalskiej ze
  Lwowa II 352
Słonimska Janina z d. Konarska I 149; III
  158; IV 20, 58,168, 299
Słonimski Antoni I 25, 27, 64, 98, 99,
  102,141-143, l44,149, 272, 356, 397;
  II 342, 388, 423, 427, 437; III 26, 48,
  50, 54, 60, 62,131,135,158,159,194,
  203, 215, 314, 352, 353, 374, 388-391,
  428, 429, 432, 433, 436, 438, 448, 454;
  IV 58, 110, 168, 261, 265, 266, 275,
  276, 287, 289, 299, 300, 313, 314, 316,
  317, 326
Słotwiński Józef I 197,199, 202

403



Słowacki Juliusz I 82,135,165, 232, 248,
  249, 252, 253, 324, 331, 332, 403, 418,
  479, 492, 504; II 107, 177, 181, 183,
  246, 247, 343, 356, 369, 398, 399, 414,
  415, 463; III 53, 60, 132, 187, 198,
  422, 423; IV 64,103, 205, 250, 336
Smendzianka Regina I 410, 41l; In 309
Smith John A. I 150
Smoleński, gość "Paulinum" I 388
Smoleński Dionizy I 245
SmoleP Jan Arnośt I 77
Smoter Jerzy Maria I 288
Smolka Stanisław III 374
Snowdon, lord IV 334
Sobańska Maria z d. Górska I 119,120; II
  105, 205, 209
Sobański Kazimierz I 120
Sobolewski, mąż Elżbiety Szemplińskiej I
  228
Sobolewski Tadeusz IV 363
Sofokles IV 249, 254
Sokolnicki Michał III 233, 234
Sokołowska Wanda (Dusia) z d. Parys II
  180,182; In 45; IV 367
Sokołowski Jan Bogumił III 150,151; IV
  245, 263
Sokołowski Marian I 79; II 302; IV 70,
  164, 212, 293, 343, 344
Sokorski Włodzimierz I 217-219, 220,
  404, 434, 435, 506; II 42, 197, 272,
  309, 413, 422, 440, 441; III 26, 398;
  IV 278
Solarzowa Zofia I 57; IV 42
Solska Irena (właśc. hena Karolina Flora
  Poświk, ps. Górska, Pomian) I v. Sos-
  nowska, II v. Grosserowa I 455
Solska hena, żona P. Jaroszewicza IV 15
Solski Ludwik (właśc. Ludwik Napoleon
  Karol Sosnowski) I 31 I, 313, 368
Sołtyk Kajetan I 54, 56
Sołtykow-Szczedrin Michał I 87, 94
Sołtys Adam II 313
Samoggyi Paola de (właśc. Paola Hor-
  wath) IV 117-119
Sowiński Adolf II 276; III 20, 239
Spaak Paul-Henri III 202, 203
Spasowicz Włodzimierz I 505
Spisak Michał IV 38, 39

Spokomi, rodzina I 362, 364
Spokomy Maurycy I 364
Spychalska Barbara z d. Skrzypczyk 11I
  46
Spychalski Marian I 99, 353, 354, 491,
  492; II 247-249, 250;11146, 88,177
Spytko z Melsztyna I 489
Stachanow Aleksiej G. I 214
Staff Leopold I 213, 234, 348, 442, 496;
  II 112, 243; III 19, 241, 421, 423; IV
  55, 257, 280
Stalin Józef W. (właśc. Josif W. Dżugasz-
  wili) I 56, 91,103,139,193, 246, 248,
  278, 291, 324, 353, 354, 356-358, 419,
  420, 483-487, 498, 504-507; II 5-7,14,
  17, 27, 44, 60, 68, 74, 83, 98,146, 206,
  221, 250, 275, 277, 327, 339, 355,
  372-378, 393, 400, 401, 469; III 83,
  90, 92, 93, 95,104,106,113, 221, 340;
  IV 113, 283, 336
Stampf'1 Stanisław II 113; III 53; IV 8
Stande Stanisław Ryszard I 144
Stanisław August Poniatowski, król polski
  I 53, 56; III 234
Stanisław (zw. Szczepanowskim), św. I
  125
Stanisławski Jan I 359, 362, 363; III 311
Stanisławski Jan, aktor I 164; III 299
Staniszewski, kierowca II 175
Staniszewski Władysław III 210
Staniukowicz Andriej K. III 360; IV 7
Staniukowicz Jadwiga z d. Kozłowska III
  73, 258, 259-363, 366-368, 389, 392,
  394
Staniukowicz Kirył P. III 360-362, 363,
  366, 367, 394
Staniukowicz Piotr A. III 362
Staniukowicz Sofia Z. III 360, 362
Stanuch Stanisław IV 24, 26, 27
Stańczak Marian III 301
Stapleton Olaf I 274, 276, 280
Starewicz Artur III 172; IV 275, 277
Starorypińska Maria (Mańcia) 1 193; III

Starowieyska Ewa IV 174
Starska-Żakowska Wanda IV 368
Starski Ludwik I 124, 375
Starzewski Czesław II 246

404

  Starzyński Juliusz I 408- II 42
# Staszewski Stefan II 376, 378; III 70, 71,
  175
  Staszic Stanisław III 269
  Stawar Andrzej (właśc. Edward Janus) II
  87, 88, 362, 363, 364; IQ 387; IV 159,
  160
  Stawiński Jerzy S. IV 57,134
  Stefanowski Bohdan II 280, 281
  Stefczyk Jan (ps. Władysław Kopaliński)
, I 392, 393, 394; II 16, 152, 455, 457;
  III 273
  Stehlik Mirosław II 269
# Stein Gertruda IV 171
  Steinbeck John II 265, 374, 416; III 323,
  325
  Steinhaus Hugo Dyonizy I 244, 247; II
  243, 280, 393-395; III 82, 205, 285
i Steinhaus Stefania z d. Smosz I 244
  Steinsberg Emil III 97
  Steinsbergowa Aniela z d. Berlinerblau III
  96, 97,125
  Stempowscy, rodzina I 159, 509; II 64,
  302; III 154, 387
  Stempowska Jadwiga z Bieńkiewiczów II
  223
  Stempowska Maria z d. Stempowska II
  64, 283-285, 370; III 358; IV 74
  Stempowska Zuzanna z d. KopeE I 508,
  509; II 158, 161, 162, 165, 283, 289,
  290, 409; IV 199
  Stempowski Hubert, syn I 508
  Stempowski Hubert, ojciec I 284, 285,
  310, 435, 500, 508, 509; II 158, 162,
  165, 273, 283, 285, 286, 288-290, 409,
  412, 430; IV 86, 87,199
  Stempowski Hubert, ojciec St. Stempo-
  wskiego II 223
  Stempowski Hubert Stanisław II 412
  Stempowski Jarema I 508
  Stempowski Jerzy (ps. Paweł Hostowiec)
  I 25, 52, 96, 97, 143, 152, 157, 158,
  179-181,186,195,199, 224, 227, 235,
  236, 253, 254, 311, 312, 345, 348, 357,
  435, 436, 463, 509; II 23, 107, 121,
  204, 283, 289, 292, 431, 432; III 17,
  22, 35, 36, 42, 43, 45, 46, 54, 92, 132,
  195, 205, 215, 217, 218, 232, 233, 241,

  287, 288, 292, 296, 297, 300, 318, 326,
  336, 340, 351, 389, 399, 420, 421; IV
  19, 57, 106, 108, 135, 138, 141, 142,
  160, 203, 217, 219, 266, 310, 327, 336
Stempowski Paweł I 221, 316, 427
Stempowski Stanisław I 16, 20, 23, 24,
  30, 42, 43-45, 49, 52, 56, 57, 60, 62,
  64, 66, 74, 80, 86, 90, 94, 96, 98,102,
  110,123,124,137,138,148,155,158,
  159,168,173,176,177,180,185,196,
  200-202, 208, 215, 216, 222, 223, 225,
  226, 228-230, 237, 238, 240, 250, 251,
  264, 267, 275, 276, 281, 282, 285, 287,
  294, 320, 342, 343, 345, 348, 351, 369,
  371, 379, 395, 401, 409, 417, 420, 422,
  423, 425, 426, 430, 431, 433-436, 442,
  444, 448, 461-463, 466, 474, 488, 491,
  493, 494, 500, 502, 505, 508-511; II 8,
  10, 14, 16, 17, 22, 27, 32, 37, 41, 59,
  70, 80, 82, 90, 93, 95, 99, 101, 109,
  110,112,117,118,121,123,125,127,
  130,137,139,142,143,152,153,155,
  157,158,163,169,186,187,195, 204,
  215, 216, 220, 222-224, 229, 233, 238,
  242, 244, 249, 250, 252, 253, 267,
  281-290, 295, 300-302, 309, 317, 327,
  336, 343, 345-347, 351, 357, 368, 382,
  386, 398, 404, 410, 411, 415, 416, 427,
  431, 437, 439, 451, 465; III 98, 101,
  155,159,171,194, 206, 211, 219, 245,
  257, 260, 276, 288, 300, 301, 348, 358,
  387, 388; IV 74, 92, 98,110,117,131,
  135,138,169,189,196, 223, 231, 278,
  301, 317, 324, 343
Stempowski Wacław IV I 10
Sten Maria Gustawa II 362, 364; IV 50
Stendhal (właśc. Henri Beyle) I 13; III
  52; IV 171
Stem Anatol I 442
Steme Laurence II 182
Stevenson Robert Louis I 415, 417
Stępiński Zygmunt II 228
Stępowski Tadeusz II 63-65, 66
Stępowski Janusz II 64
Stief Carl III 423, 424, 425
Stieglitzowie, rodzina I 361
Stoberski Zygmunt IV 82
Stofko Kamil I 245

405



Stolarkowa Halina z d. Kublik IV 269,
  311,313
Stomma Stanisław III 376, 377
Stopka Andrzej I 458; IV 196
Strawiński Igor F. I 345; III 67, 77; IV 38
Strindberg Johan August IV 299
Strug Andrzej (właśc. Tadeusz Gałecki) I
  22, 24, 254; III 388; IV 189
Strugowa Nelly (Eleonora) z d. Grzędziń-
  ska I 66, 96,186, 250; III 72; IV 187,
  189
Strumph-Wojtkiewicz Stanisław II 125,
  133
Stryjkowski Julian II 375, 386, 410, 411;
  III 374; IV 218, 229
Strzelecki Zenobiusz I 438, 492; II 218;
  III 68; IV 249
Studencki Władysław II 305
Studentowicz Kazimierz I 286, 287
Stuligrosz Stefan II 312, 313
Stwosz Wit (właśc. Stosz, Stvos) I 457; II
  124; III 241
Styron William II 461
Subotin Stojan IV 97
Suchecka-Rosińska Danuta Iwona (Iwa) I
  50, 51, 52, 284, 392, 508; II 68, 187,
  288-290, 301
Suchecka-Ussorowska Hanna (Susanne) I
  50, 51, 52, 176, 257, 393, 434, 435,
  508; II 68, 289, 290, 301
Suchodolski Bogdan # 216, 297
Suchorzewska Ewa II 332
Suchorzewska hena II 259, 261, 328, 331,
  332
Suchorzewska Simone II 260, 261
Suchorzewski Stanisław II 259, 260, 261,
  328, 331
Suchorzewski Tadeusz II 261
Suchowo-Kobylin Aleksandr W. I 94,
  437, 438
Sujkowska Janina IV 159
Sulima Helena I 455
Sumac Yma (właśc. Amy Camus) III 3l 7
Sumińska Hanna I 196
Surkow Aleksiej A. II 88, 89, 90; IV 132
Sutarzewicz Halina IV 10,11,15,178
Suworow Aleksandr W. I 420
Suzin Leon Marek II 142

Swinarska, sąsiadka z Komorowa III 345
Swinarski Artur Marya III 156, 239; IV
  106
Swinarski Konrad IV 174
Sygietyński Tadeusz I 46; IV 229, 339
Szablowski Jerzy II 124
Szaflarska Danuta III 443, 444; IV 216
Szafnicki, ks. II 164
Szaja Stefan I 210; III 102,104
Szajna Józef III4OO, 407; IV 128,129
Szajnocha Karol I 476; III 374
Szal Bożena IV 364
Szalai Andras I 492
Szalapin Fiodor I. II 33
Szalonek Witold IV 338, 339
Szałowski Antoni I 215
Szaniawski Jerzy III 200, 208
Szaniawski Klemens (ps. Klemens Juno-
  sza) I 337, 341, 371; III 200
Szaykowska Berta II 155,157
Szczawiej Jan I 75, 90, 97, 99, 101, 140,
  502
Szczepan, król węgierski, św. I 125
Szczepański Jan IV 265, 273, 281
Szczepański Jan Józef III 272, 273, 449,
  454
Szczepkowska Romana Julia z d. Paran-
  dowska II 135, 203, 328
Szczepkowski Andrzej II 203, 293, 328;
  III 136, 428
Szczepkowski Jan I 454-456, 458
Szczerbakow Siergiej II 387
Szczur Franciszka (Frania) I 25, 57, 74,
  78, 80, 110, 156, 163, 175, 194, 212,
  249, 312, 313, 356, 371, 386, 395, 401,
  410-414, 423, 427, 442, 443, 462-464,
  491, 497, 509; II 12, 32, 35-37, 40, 69,
  82, 109,139, 186, 197, 202, 233, 264,
  266, 269, 286, 287, 290, 303, 317, 319,
  365, 366, 380, 381, 395, 401, 410, 418,
  432; III 5, 7,13,14, 338; IV 164
Szczyglińska Maria z d. Moszyńska I 363
Szczygliński Franciszek I 363
Szczygliński Henryk I 359, 361, 362, 363,
  364
Szczygliński Maciej I 362
Szczygliński Michał IV 367
Szczypior Czesław IV 220, 221

406

# Szczypiorski Andrzej IV 364
Szekspir William zob. Shakespeare Wil-
liam
Szela Jakub I 482
' Szeląg Jan zob.Mitzner Zbigniew
Szelburg-Zarembina Ewa I 53,431; II
133; IV 40
Szemplińska-Sobolewska Elżbieta I   57,
58,72,228,229
i Szeptycki Stanisław Maria I 53
Szeptycki Władysław I 474
Szerer Mieczysław II 165,166
# Szeski Jerzy I 217
Szletyński Henryk I 472; III 427
Szleyenowa Zofia III 196
Szmaglewska Seweryna II 133; III 50,
51
# Szmydtowa Zofia I 504; II 180, 225, 278,
  279
  Szoege-Manteuffel Edward II 423
  Szoege-Manteuffel Jerzy II 280
  Szoege-Manteuffel Leon II 421, 423, 438
  Szoege-Manteuffel Tadeusz II 423
  Szokalska Wanda II 366, 367
  Szokalski Kazimierz II 386, 367, 368
  Szolc-Rogoziński Stefan III 18, 303
  Szołochow Michaił A. II 16, 87, 90, 364;
  III 340
  Szónyi Tibor I 492
  Szostakowicz Dmitrij D. II 343
  Szpakowicz Czesław III 161,192
  Szpakiewicz Mieczysław I 420
  Szpalski Karol I 367
  Szpilczyński Stanisław I 245
  Szpinalski Stanisław IV 339
  Szrojt Eugeniusz II 3l8
  Szron, pracownik w majątku Piaski I 433
  Szronowa I 433
  Sztachelski Jerzy I 497, 499; IV 239, 240
  Sztompka Henryk I 367, 395, 396, 411
  Szturm de Sztrem Tadeusz I 138, 139,
  146,197, 324, 332-334
  Szuchowa III 41
  Szumańska-Grossowa H. IV 82
  Szumscy, rodzina I 79
  Szumska Barbara z d. Karwacka II 90
  Szumska Dominika Maria z męża Jakubo-
  wska II 90; IV 177, 311

Szumska Florentyna z d. Sułkowska II
  198
Szumska Gabriela Maaa zob. Lipka Ga-
  briela Maria
Szumska Helena zob. Hepke Helena
Szumska Jadwiga (Jadzia) I 22, 47, 58,
  69, 79, 84, 90-92, 117, 151, 221, 316,
  319, 396, 400, 427, 432, 469; II 35, 37,
  38, 155, 157, 203, 222, 252, 302, 357,
  381, 405, 449; III 138, 207, 212, 249,
  425; IV 112,113, 238, 250
Szumska Jayanti z d. Hazra, II v. Żyżun,
  III v. de Virion IV 176,177,178, 311,
  325,326
Szumska Ludomira z d. Gałczyńska I 22,
  233, 234, 316, 427; II 381, 457; IV
  130,183,196, 230, 250, 323
Szumska Łucja (Lucia) z d. Sahanek I 46,
  47, 48, 62; II 35, 161, 287, 429, 458;
  III 251
Szumska Władysława z d. Bugajska I
  258, 259, 260
Szumska-Barszczewska Maria (Mania) II
  197,198,199
Szumski Bogumił Józef (Boguś) I 48, 62,
  71, 96, 153, 199, 203, 248, 258, 264,
  286, 413, 434, 464, 473, 486, 502,
  509-511; II 13,14, 23, 33, 35, 40, 77,
  87, 90, 121, 141, 160, 174, 197, 198,
  202, 233, 263, 267, 269, 287, 301, 310,
  312, 321, 366, 381, 421, 429, 437, 458;
  lII 13, 22, 52, 80, 94, 111, 114, 141,
  183,192, 202, 214, 215, 220, 230, 231,
  236, 244, 249, 251, 425; IV 83, 172,
  250
Szumski Franciszek II 198
Szumski Janek IV 230
Szumski Jerzy Stefan (Jurek) I 49, 57, 74,
  76-79, 82, 83, 92-94, 98,123,137,151,
  153,160,161, 214, 216, 217, 227, 248,
  270, 282, 320, 464, 486; II 8,13, 39-41,
  82, 87, 90, 121, 126, 161, 176, 186,
  202, 247, 263, 267, 288, 290, 322, 328,
  332, 379, 410, 421, 422, 437, 458; III
  6, 25, 72, 73,141,156,164,165, 173,
  174,189,197, 205, 207, 210, 213, 215,
  217, 218, 220, 222, 223, 225, 227, 236,
  244, 249, 280, 281, 283, 291, 299, 312,

407



  313, 317, 330, 348, 351, 352, 356-360,
  363, 364, 366-369, 383, 388, 396, 425;
  IV 16, 50, 57, 83, 84, 105, 156, 176,
  178,196, 216, 266, 311, 325, 326, 331,
  334, 367
Szumski Józef I 23; II 381; IV 130,183,
  196, 265
Szumski Ludomir Józef (Mirek) I 258,
  259, 260, 263; IV 235
Szumski Maciej II 90
Szumski Sławomir (Sławek) I 258, 260;
  IV 235
Szumski Stanisław I 258-260, 263, 270; II
  381; IV 235
Szuster, historyk rosyjski I 243
Szwalbe Stanisław I 154, 354; II 165,
  166
Szwankowski Eugeniusz I 316, 317,
  318
Szweigert Bolesław II 47
Szweykowski Zygmunt I 265; II 427
Szydłowski Roman IV 174
Szydłowski Stanisław I 290, 29l, 298,
  299, 301; III 111,112
Szyfman Arnold I 70, 71, 72, 86, 95,
  251-253, 258, 371, 418, 420; II 424;
  III 22, 222
Szymanowska Anna (Nula) I 95,100
Szymanowski Antoni III 399
Szymanowski Karol I 95, 124, 216, 282;
  IV 339
Szymanowski Wacław I 455
Szymańska Irena I 113, 317, 318, 379,
  468, 485; II 16, 152, 416; III 26, 37,
  38, 70, 272, 273, 432; IV 19, 90, 247,
  258, 367
Szymański Wiesław Paweł IV 263, 265,
  266, 270, 364
Szymański Zygmunt III 38, 70
Szymonowicz Zbigniew II 423
Szypowska Maria z d. Ostrowska III 302,
  303, 307, 308, 335, 419; IV 53, 116,
  337
Szypowski Andrzej I 166; II 353; III 178,
  237, 275, 294, 302, 303, 304-308, 324,
  385, 419, 432, 454; IV 53, 116, 318,
  337
Szyszkow Wiaczesław J. II 93

Ścibor-Rylski Aleksander II 175, 177,
  243; III 104,177, 435
Ścisłowski Włodzimierz I 138
Ślesińska Alina II 425, 436
Śliwińska Ewa I 325, 327; II 59
Śliwiński Czesław IV 131,132, 306
Śmigły-Rydz Edward III 93 ; IV 190,191
Śniadecki Jan II 144
Śniadecki Jędrzej II 144
Śniegocki Władysław II 305
Śpiewak Jan IV 139,140
Światło Adam IV 196
Światło Krystyna z d. Dąbrowska IV 192,
  193,196
Świderski, aplikant sędziowski I 66, 67
Świderski Jan I 123; III 330, 338
Świerczewski Karol II 101
Świerczyński Rudolf I 390
Świętochowski Aleksander I 81; II 218
Świętosławski Wojciech Alojzy II 280
Świtalski Kazimierz II 107

Taborski Roman IV 367
Tacyt (Marcus Claudius Tacitus) I 480; II
  118, 225
Tagliaferro M. I 410
Tanaka Kinyo IV 19, 20
Tańska-Hoffmanowa Klementyna I 14
Targowski Józef I 257, 258, 283
Tarłowska hena IV 228
Tarn Adam IV 2l9
Tarnowski Aleksander II 410
Tarnowski Stanisław I 231
Tatar Stanisław II 249
Tatarkiewicz Anna IV 42
Tatarkiewicz Władysław I 212, 387; II
  261; III 216; IV 24, 265, 281
Taylor A. J. I 275, 276
Tazbir Stanisław I 386
Telakowska Wanda 111376, 377
Tenczynowa, żona Jana III 247, 322, 384,
  416, 418
Teonia, pomoc domowa IV 344
Teoplitz Jerzy I 373, 375
Teresa, św. I 393; II 326
Teresa z Avila, św. I 182
Terlecka Lucyna z d. Basaj IV 235, 256,
  257, 268, 269, 299-301, 326

408

  Terlecki Władysław Lech III 439, 440,
  441; IV 24, 109, 151, 235, 247, 256,
  268-270, 275, 277, 281, 282, 299-301,
  326, 363, 367
  Terlikowska, stryjeczna siostra J. Terliko-
' wskiego III 227
  Terlikowski Jan III 227, 228, 230
  Teslar Tadeusz II 305, 438; III 236, 408;
  IV 301
  Teslarowa Antonina z Boguszów II 302,
, 303, 304, 322; nl 227, 236, 408; IV 301
  Teslarówna Ewa II 322, 323, 403, 437,
  438, 448; III 5, 227, 236, 408
# Tetmajer Przerwa Kazimierz III 412
  Thackeray William Makepeace II 241
  Thomopulos Jan IV 237
  Thugutt Stanisław II 165,166
  Tichonow Nikołaj S. II 20
; Tichy Karol IV 149
  Timofiejew Grzegorz I 170,171
  Timoszewicz Jerzy I 95; III 168, 288, IV
  367
  Tito Josip Broz I 100, 247, 248; III 105,
  181; IV 100,101, 283
  Togliatti Palmiro (ps. Ercole Ercoli) I 284;
  II 358
  Tołstoj Aleksiej N. I 144,157
  Tołstoj Lew N. I 13, 43, 170, 186, 187,
  439; II 7, 90,152, 219, 220, 225, 335;
  III 153, 383; IV 64,104,171,176, 280
  Tołwiński Stanisław I 468
  Tomassi Maria z d. Stefanowicz III 138
# Tomassi Ludomir III 138
  Tomassi Witold III 138
  Tomasz a Kempis, św. I 150, 393; III 248
  Tomasz z Akwinu, św. I 149, 150, 393;
  In 248
  Tomaszewski Henryk I 189; II 246
  Tomaszewski Mieczysław II 191,192
  Topolski Feliks I 337
  Trakl Georg III 180
  Trąmpczyński Wojciech I 53
  Trembecki Stanisław I 349; II 108
  Trębaczkiewicz Stanisław IV 16,18
  Treniew Konstantin A. IV 282
  Triolet Elsa II 9
  Truchanowski Kazimierz I 138, 465, 503;
  II 80; III 442

Truffaut Fran#ois IV 69
Truman Harry I 118, 338, 341, 364; II 91,
  107, 250
Tula zob. Kowalska-Gawryś Maria
Tur hena IV 367
Tur Jadwiga I 265, 267
Tur Leonard I 267
Turczyński Józef I 396; III 371
Turgieniew Iwan S. I 426
Turowa Helena z d. Wędziagolska I 265,
  267
Turowicz Jerzy I 68, 445, 447;11 133; IV
  263, 265
Turowski, ojciec Józefa II 108
Tucowski Józef II 108
Turski Stanisław III 225, 226, 425
Turski Zbigniew In 27; IV 174
Turwid Marian II 190,192,193
Turzyński, ks. I 377
Tuszkiewiczowa Janina I 244, 245, 247
Tuwim Julian I 75, 189, 199, 200, 210,
  221, 234, 261, 272, 344, 349, 353-355,
  496; II 243, 317, 417; III 45, 53, 208;
  IV 81, 307, 308
Tuwimowa Stefania In 45
Twain Mark (właśc. Samuel Langhorne
  Clemens) I 34; IV 201, 281
Tynianow Jurij N. II 205
Tyrmand Leopold In 76, 77,169
Tyszkiewicz Beata Maria Helena I 388,
  389, 390
Tyszkiewicz Krzysztof I 390
Tyszkiewicz Krzysztof Jan Benedykt I
  388, 389, 390
Tyszkiewicz Paweł IV 255, 256
Tyszkiewiczowa Barbara z d. Rechowicz
  I 387-389, 390
Tzaut Dieneke II 289, 292; III 92; IV
  141
Tzaut Henri II 292; III 92

Uhse Bodo II 17
Ujejski Józef I 402; III 180; IV 79
Ujejski Stanisław II 405
Ulatowska Aniela Alicja z d. Micińska I
  159, 442; II 121
Ulatowski Jan I 159; II 365; III 350
Ulrich Leon IV 285

409



Ulrych Juliusz I 446
Umeda Ryochu Stanisław III 395
Umińska Eugenia II 423
Unamuno Miguel de II 364
Undset Sigrid II 334, 335; IV 81, 280
Uniechowski Antoni I 87
Uniłowski Zbigniew IV 28
Updike John III 70
Urbańczyk Stanisław II 466, 467
Urbański Siergiej IV 170,171
Usiejewicz Helena F. III 363
Ussorowska Elżbieta I 52
Ussorowska Hanna (Susanne) zob. Suche-
  cka-Ussorowska Hanna (Susanne)
Ussorowski Michał I 52

Valentin Antonina IV 257
Valery Paul I 195
Vandenberg Ernest I I 40
Van Dine S. S. IV 159
Vega Carpio Lope Felix de II 244, 246
Vercors (właśc. Jean Bruller) I 92, 176;
  III 160, 206, 236
Verdi Giuseppe II I 62
Verdiani Barbara z d. Adamska III 428,
  429
Verdiani Carlo III 420, 421; IV 223
Vergano Aldo II 7
Verhaeren Emile I 112
Verlaine Paul I 231
Vermeer van Delft Jan (właśc. van der
  Meer) II 452; III 22
Vidor King IV 176
Vigny Alfred de I 19
Villaume Józef II 470, 472
Villaume-Zahrtowa Zofia II 470, 471,
  472
Villemain Abel Fran#ois I 112
Villon Fran#ois I 210; IV 27
Vincenz Andrzej II 120,121
Vincenz Stanisław I 295; II 121; IV 159
Vinko, lekarz IV 98
Vodnik France IV 99
Vogler Henryk III 448
Voltaire (właśc. Fran#ois Marie Arouet,
  Wolter) II 403
Voynich Ethel Lilian III 15,16
VujićiE Petar III 215, 216

W.I371
Wacek zob. Kaczorowski Wacław
Wackowie zob. Dąbrowska Wanda i Dą-
  browski Wacław
Wagner Richard I 236
Wajda Andrzej II 178, 231, 350; III 336,
  428
Wajnkiper Zofia III 44
Waksman Selman A. I 499
Waksmański Jerzy IV 364
Walc Jan, dziadek I 281, 282
Walc Jan, ojciec I 281, 282
Walc Jan, syn I 282; III 45; IV 363
Walc Róża z d. Nowotna I 281, 282
Walcowa Wanda z d. Niemyska I 282
Walden Jerzy I 474
Waldorff Jerzy IV 367
Walicki Michał I 406, 408; II 43; III
  82
Wandurski Witold I 114,144
Wańkowicz Melchior I 25; III 153,154,
  155,157,158,160,184,185, 374, 380,
  381, 391, 415, 431; IV 210, 260, 265,
  276, 287, 288, 295, 295, 316-318, 321,
  322, 325, 329-331
Wańkowiczowa Zofia IV 295
Warmiński Janusz IV 227
Wamecki Janusz I 372
Waryń, pracownik banku I 403
Waryński Ludwik, wnuk III 396
Waryński Ludwik, dziadek II 83
Waryński Tadeusz III 396
Wasilewska Wanda I 58; II 148, 214; III
  99,101-104,105, 394
Wasilewski Leon III 105; IV 191
Wasilewski Zbigniew II 214, 215
Wasowski Jerzy I 254
Wat Aleksander (właśc. Aleksander Chwat)
  I 149, 150, 177, 355, 465; II 5-7, 128,
  133,134,175,189, 274, 276, 356, 417;
  III 46, 60
Wat Paulina (Ola) II 5, 7,189; III 46
Wawa zob. Jakubas Władysława
Wawrzecki IV 341
Ważyk Adam II 60, 174, 309; III 48, 49,
  50, 52, 264, 405; IV 265, 276
Weber Kurt IV 339
Wedekind Frank IV 2 I 7

410

# Wegner Jan I 56; III 63, 64, 67, 85, 90,
  107,108, 333; IV 58
  Wegnerowa Jadwiga I 56
  Wehrowie, rodzina In 87
l Weintraub Wiktor I 180; III 389
  Weiss Wojciech III 13
  Weissmann August II 356
  Wendorfowie, rodzina II 77, 78
  Werfel Franz III 406
, Werfel Roman II 171,172, l73, 238
  Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) II
  355; III 180,187; IV 270
i Wermińska Wanda II 334; III 360
  Weronicz Maksymilian I 88
  Wertheim Bronisław I 147
  Westrup Wilhelm IlI 434
  Węgiełek Janusz IV 363
  Węgierko-Juno Aleksander II 87; IV 144,
  145
  Węgierski Tomasz Kajetan I 349
  Węglewska, właścicielka domu w Rejen-
  tówce II 108-110
  White Edward IV 341
  Whiteman Paul III 77
  Wichuna zob. Rettingerowa Ludwika
# Widy-Wirski Feliks IV 239, 240
  Wiech (właśc. Stefan Wiechecki) I 324; II 42
  Wiech Stanisław (Karmazyn) II 153-155
  Wieczorek Janusz IV 313, 315
  Wieczorkiewicz Irena IV 55
  Wielądek Wojciech III 64
  Wielopolscy, rodzina I 285
  Wielopolska Jehanne I 23
  Wielopolska Ludwika Marianna D'arqu-
  ien I 284
  Wielopolski Aleksander III 234
  Wielowieyska Helena II 111
  Wieniawa-Długoszowski Bolesław zob.
  Długoszowski Wieniawa Bolesław
  Wieniewicz Józef II 187
  Wierbłowski Stefan III 62
  Wiercińska Maria II 244, 246, 366; III
  68, 301, 383, 445
  Wierciński Edmund I 165,166,167, 253;
  II 209-211, 243, 414; III 25
  Wierzyński Kazimierz I 24; III 153, 199,
  267, 412, 452, 453; IV 5, 59, 68, 77,
  85, 86,110,138

Wiktor Jan I 379, 380
Wilczek Jan IV 55
Wilczkowa Helena II 429, 430; III 6,10,
  273, 420
Wilder Thornton IV 217
Wiles Peter III 208, 209
Wilhelmi Janusz IV 270, 271
Wilhelmi-Machalica Danuta IV 365
Wilkin Zofia IV 74, 311, 312, 315
Willers Uno III 399
Williams Tennessee I 461
Wilson Angus (właśc. Frank Johnstone)
  III 361, 362; IV 26, 28
Winawer Władysław III 97
Wincenty zwany Kadhibkiem II 68
Winckler Henci III 445
Winczakiewicz Jan III 383
Winter Krzysztofll 191,192
Wirpsza Witold I 302, 348; III 18; IV
  108,174
Wirpszowie zob. Kurecka-Wirpsza Maria
  i Wirpsza Witold
Wirski Juliusz III 196
Wiszniewski Wsiewołod W. I 194
Witaszewski Kazimierz III 175,17?, 203
Witczak Wojciech IV 197
Witczakowie-Wolni, rodzina IV 196-198
Witkacy zob. Witkiewicz Stanisław Igna-
  cy
Witkiewicz Jan St. IV 106, 365
Witkiewicz Stanisław Ignacy (ps. Witka-
  cy) I 94, 129, 250, 254, 342; II 232,
  316; III 58, 136, 216, 374, 388, 421;
  IV 226
Witkiewicz Tadeusz I 250
Witold, wielki książę litewski I 372, 475,
  476
Witos Wincenty I 64
Wittlin Józef III 98,134,199
Wittlinowa, żona Józefa III 98
Wittlin-Winnicka Wiktoria III 98, 100,
  104,107
Witz Ignacy IV 200
Władysław II Jagiełło, król polski I 372,
  443, 475-477, 489, 490
Władysław IV Waza, król polski III 197
Władysław Węgierski, król węgierski I
  125

411



Władzia, usługująca w Piaskach I 376
Wnuk Marian II 437
Wodiczko Bohdan I 216
Wohl Stanisław IV 55
Wojciechowska Aniela IV 145
Wojciechowski Stanisław I 435
Wojdowski Bohdan III 58
Wojna Ryszard IV 363
Wojtowicz Bolesław I 414; IV 339
Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II
Wolak Antoni I 474
Wolf Christa III 281, 284
Wolf Erwin II 454, 455; III 33, 44
Woltlce Mieczysław I 80, 88,137
Wolica Andrzej I 58
Wolicki Krzysztof IV 251
Wolpe Henryk I 224, 225, 227, 319, 397,
  398
Wolter zob. Voltaire
Wołczacki Witold I 363
Wołłejko Czesław II 86, 87, 217, 297,
  328; III 23,190
Wołosiuk Jan IV 223, 224
Wołoszynowscy zob. Dulęba Maria i Wo-
  łoszynowski Julian
Wołoszynowski Julian I 25 1; II 257,
  258
Wołowski Jacek I 156; II 19
Wołyniak, pamiętnikarz I 225
Woolf Virginia III 3 I 5
Woroszylski Wiktor II 22, 23, 32, 89,
  197; III 189,194, 235
Woroszyłow Kliment J. II 375, 378
Woszczerowicz Jacek I 54,186,187, 437,
  459; II 86,148,153, 216, 218; IV 144,
  145
Woynicz M. III I5,16
Woytowicz Bolesław II 314
Woźna Zofia II 362, 364
Woźniakowie I 433
Wójcicki Bronisław Piotr Paweł II 44-46,
  48, 52, 70
Wójcik Zdzisław III 33, 34
Wróblewski Andrzej (#is) II 428
Wrześniewska Maria I 505
Wsiechswiatska Justa S. III 366, 367, 368
Wsiechswiatskij Siergiej K. III 366, 368
Wycech Czesław I 64

Wyglądała Aleksandra I 50, 509; II 34,
  37,139, 267
Wyglądała Felicja I 50
Wyglądała Ryszard I 50
Wyglądała Szczepan I 50,164, 413, 509;
  II 34, 37,139, 290, 418; III 218
Wygodzki Stanisław II 22, 362, 364
Wyka Jan III 105,196
Wyka Kazimierz I 68, 69, 70, 260, 319,
  359, 362, 363, 467, 486, 492, 502; II
  59, 60, 89,116-118, 228, 358; III 354;
  IV 28,175,178, 265, 273, 281
Wyka Marta I 69; IV 364
Wyrozembski Jan Zygmunt III 115
Wyrzykowie zob. Barszczewska Elżbieta i
  Wyrzykowski Marian
Wyrzykowski Juliusz IV 78
Wyrzykowski Marian I 78, 80, 352-354,
  506; II 148, 197,198, 297, 322, 343;
  III 59, 108, 210, 241, 300; IV 78,
  239
Wysocka Stanisława Maria z d. Dzięgiele-
  wska II 258, 314; IV 50
Wysocka Tacjanna I 189
Wysocka-Ochlewska Janina 11312, 314
Wyspiański Stanisław I 165, 166, 202,
  267, 337, 456, 505; II 116-118, 181,
  358, 377, 398; III 58, 67, 117, 187,
  188, 311, 382; IV 107, 250, 254
Wyszomirska Lucylla I 42, 45, 54, 56; II
  113; III 265
Wyszomirski Jerzy III 19, 20, 444
Wyśzomirski Kazimierz I 42, 54, 56, 290;
  II 113; III 45, 265
Wyszyński Stefan, prymas Polski I 450;
  III 162, 182, 202, 209, 241, 279, 370,
  377, 385; IV 16,17,19, 262-264

Z. II 383, 386, 390
Z. K. IV 236
Zabijewska I 110
Zabłudowski Tadeusz II 274-276, 277,
  416, 431
Zagajewski Adam IV 363
Zagórska Aniela I 391, 393; II 26; IV 48
Zagórska Karola I 391, 393
Zagórski Jerzy II 349; III 167, 299; IV
  265

412

# Zahorska Stefania z d. Lesser (ps. Pando-
  ra) III 134, 208 ,
  Zahorski Lech III 81, 82
i Zahrt Gustaw II 472
  Zajdenman Maurycy I 102, 306, 308, 501;
  0290, 301, 302; IV 195
! Zajdenmanowa Ernestyna I 102, 306, 308,
  510; II 290, 301, 302; IV I95
  Zakrzewski Jan IV 213
  Zaleski M. III 445
  Zalewski Witold II 197
  Zahiski Zbigniew IV 231, 232
# Zambrowski Roman I 254, 255, 353, 354;
  II 17, 338
  Zambrzycki Władysław IV 185,186,187
  Zamkow Lidia III 331
  Zamoyski Andrzej III 179
i Zamoyski Konstanty 1 144
  Zamoyski Władysław IV 22
  Zan Klemens II 209
  Zan Tomasz II 209
  Zaniewska Xymena IV 55
  Zapolska Gabriela II 231
  Zapolska Hanna zob. Ghichowska Hanna
  Zaremba Józef M. I 52, 53; II 152
  Zaremba Paweł IV 60 62
# Zarembina, żona Pawła IV 60
  Zarębińska Maria I 373, 375
  Zaruba Jerzy I 189, III 23
  Zarzecki Krzysztof IV 120
  Zarzycka hena I 64, 65
  Zarzycki Janusz III 157,158
  Zarzycki Kazimierz III 210
  Zatorska Helena z d. Felsenhardt Skalska
  II 309; III 374, 375; IV 261
  Zatorski Aleksander III 375
  Zawadzka Franciszka III 91
  Zawadzka-Żeromska Anna zob. Żeromska
  Anna
  Zawadzki Aleksander I 354; II 338; III
  60,125,126,128,130,174, 313
  Zawieyski Jerzy I 15, 57, 177, 272, 315,
  325, 379, 380, 460; II 5,128,133,134,
  148, 152, 153; III 166, 168, 177, 186,
  239, 286, 353, 369, 371, 376, 448, 453-
  455; IV 16,17, 232, 233, 253, 287
  Zawodziński Karol Wiktor I 135, 136,
  23 I, 504 ; IV 203

Zaworska Helena III 276; IV 364
Zbigniew, książę polski I 121
Zborowska, hr. II 23
Zdanowicz Zdzisław IV 292
Zdunikówna Maria z męża Grzybowa III
  87,121,122, 201
Zdziechowska Amelia z d. Lebowska II
  354
Zdziechowska Cecylia III 246, 247
Zdziechowski Kazimierz II 354
Zdziechowski Marian II 420; IV 104
Zdziechowski Tadeusz III 247
Zechenter Witold I 68
Zeltzer Janina QI 442; IV 136
Zelwerowicz Aleksander I 113,164, 311,
  313; II 196, 216, 218, 231; IV 231,
  336
Zieja Jan, ks. III 202, 369, 370, 371
Zielińska Janina III 45
Zieliński Bronisław II 461
Zieliński Przemysław I 124
Zieliński Tadeusz I 365; III 180
Ziemann Sonia III 273
Ziembiński Wodzisław I 458
Zienkowska Józefa III 85, 211, 212,
  213
Zienkowska Zofia III 212
Zienkowski Franciszek III 85, 211, 212,
  213
Ziębiński Andrzej IV 308
Zimand Roman III 235
Zimińska-Sygietyńska Mira I 45, 46; II
  393; III 207; IV 194, 229
Ziółkowska Aleksandra II 266
Złotnicki Jurek I 374, 375
Zmorski Roman I 77
Znaniecki Florian I 34, 348; II 420
Zola Emile I 92,154,155
Zonn W. III 444
Zorica IV 100
Zorin Fiodor M. IV 112, ll3,114
Zweig Arnold I 176
Zweig Stefan I 187; III 180
Zwoliński Józef III 85
Zygmunt ll August, król polski III 160;
  IV 121
Zygmunt Luksemburski, cesarz niemiecki
  I 476

413



Żabczyńska Maria II 23l
Żabczyński Aleksander II 231
Żak Stanisław IV 363
Żamecki Stanisław III 308
Żaryn Stanisław III 78
Żdanow Andriej A. II 354
Żelazowski Roman III 192
Żeleńska Zofia z d. Pareńska I 418; II 26
Żeleński Stanisław II 312
Żeleński Tadeusz (ps. Boy) I 27,186,187,
  254, 418, 474; II 10, 26; III 25, 98,
  264, 433
Żerkowski, sąsiad z Polnej I 249
Żeromska Anna I 114; II 179, 256, 259
Żeromska Monika I 496; II 152,178,179,
  189, 255, 256, 259, 261, 331, 461
Żeromska Olga III 414
Żeromski Stefan I 14,15, 22, 23, 80,170,
  208, 407, 428, 467, 496, 505; II 10, 43,
  50, 61, 114, 152, 178, 179, 188, 189,
  198, 200, 201, 216-218, 220, 255-257,
  281, 367; III 32, 77, 136, 210, 239,
  412; IV 90, 99, 231, 280, 283
Żeromski Tadeusz III 328
Żesławski Władysław IV 8
Żmichowska Narcyza II 63
Żmudziński Tadeusz I 469, 470
Żółkiewski Stefan I 105, 106, 176, 177,

  192, 260; II 88, 89, 179, 180; III 26,
  272, 448, 454, 455; IV 53, 54
Żukow Georgij K. II 375, 378; III 173,
  263
Żukowska-Maziarska Anna IV 364
Żukrowska Katarzyna I 475; lI 307, 444
Żukrowska Maria z d. Woltersdorf I 475;
  II 158, 160, 301, 407, 444; III 173,
  428
Żukrowski Wojciech I l07,108,111,167,
  168, 178, 349, 350, 379, 393, 475; II
  115,133,158,160,168,169,182, 301,
  315, 342, 343, 407, 409, 427, 428, 450;
  III 48, 49, 60, 65, 173, 313, 357,
  379-381, 428, 449; IV 199
Żuławska Czesława z d. Janiak IV 71, 72
Żuławski Jerzy I 177; IV 149
Żuławski Jerzy Wawrzyniec IV 149
Żuławski Juliusz I 176, l77; II 289; III
  262, 264; IV 149
Żuławski Marek I 393; IV 148, l49,150
Żuławski Mirosław IV 65, 66, 71, 72,
  179,182
Żurawlew Jerzy I 410, 41l
Życieńska Ewa IV 154
Żyliński Czesław IV 367
Żymierski Michał (ps. Rola) I 64, 353,
  486; II 462


Wanda Starska-7akowska

Spis treści


Rok1960.....
Rok 1961
Rok 1962

115
165
Rok1963... . ....221
Rok 1964 . . . . 259
Rok1965..... ....327


Spis ilustracji. . . . . 347
Opis całości materiałów źródłowych. . . . . 355
Echa prasowe pierwszego wydania Dzienników. . 363
Od wydawcy. . . . . . 367
Indeks nazwisk . . . . 369



Sprzedaż wysyłkową książek SW "Czytelnik"
prowadzi Księgarnia Wysyłkowa "Faktor"
02-792 Warszawa 78, skrytka pocztowa 60








































  "Czytelnik", Warszawa 1996

  Wydanie I w tym wyborze