1499 INTERATOMINSTRUMENT 344 wijania produkcji urządzeń dla energetyki ato-» mowej. T. MIECIK „Interatomtnerso", Zespolenie wysiłków, w: Trybuna Ludu 911974. — 1499 INTERATOMINSTRUMENT, nazwa Międzynarodowego Zjednoczenia Gospodarczego Aparatury Jądrowej, ' powstałego z inicjatywy Wydziału RWPG d/s Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej; porozumienie zostało podp. 22 II 1972 w Warszawie przez przedstawicieli rządów Bułgarii, Czechosłowacji. NRD, Polski, Węgier i ZSRR. Członkami założycielami jest 11 Organizacji Krajów Sygnatariuszy Porozumienia: Państwowe Zjednoczenie Gospodarcze „RESPROM" Sofia (Bułgaria); Kombinat „GAMMA", Budapeszt; Przedsiębiorstwo Handlowe Aparatury i Techniki Organizacyjnej, Węgry, „IMIGERT", Budapeszt (Węgry); FEB RFT Messelelektronik „Otto Schon", Drezno (NRD); Przedsiębiorstwo Handlu Zagranicznego, „ELEKTROTECHNIK EXPORT-IMPÓRT", Berlin (NRD); Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego i Zagranicznego „ISOCOM-MERZ", Berlin (NRD); Zjednoczone Zakłady Urządzeń Jądrowych „POLON", Warszawa (Polska); Ogólnozwiązkowe Zjednoczenie „IZOTOP" Państwowego Komitetu do Spraw Wykorzystania Energii Atomowej ZSRR, Moskwa (ZSRR); „TESLA" Przedsiębiorstwo Elektroniki i Teleelektrycznej Techniki, Praga (Czechosłowacja); Zjednoczenie Handlu Zagranicznego „KOVO", Praga (Czechosłowacja); Ogólnozwiązkowa Eksportowo-Importówa Centrala „TECH-SNAB-EXPORT", Moskwa (ZSRR). Podstawowym zadaniem zjednoczenia jest zabez-, pieczenie potrzeb sygnatariuszy Porozumienia na aparaturę i urządzenia techniki jądrowej wysokiej jakości, odpowiadającej świat, poziomowi nauki i techniki, w zakresie jądrowej aparatury dozo-metrycznej i radiometrycznej z wielokanałowymi i wieloparametrycznymi systemami pomiarowymi włącznie, przeznaczonymi do badań jądrowych, aparatury i urządzeń dla medycyny jądrowej, aparatury defektoskopowej, detektorów promieniowania jonizującego, urządzeń specjalnych dla laboratoriów izotopowych oraz innych określonych przez Radę Zjednoczenia. Dla wykonania tego zadania Zjednoczenie: — prowadzi działalność naukowo-badawczą, doświadczalną, projektowo-konstrukcyjną i produkcyjną w dziedzinie techniki jądrowej; — organizuje współpracę naukowo-techn., produkcyjną i handl. między przedsiębiorstwami sygnatariuszy Porozumienia w danej dziedzinie; — współdziała w rozszerzeniu handlu z innymi krajami. Zgodnie z dokumentami erekcyjnymi—Porozumieniem i Statutem—Zjednoczenie posiada osobowość prawną, działa na zasadzie pełnego nie- ograniczonego rozrachunku gosp. w oparciu o tworzony z udziałów czł. fundusz statutowy, przeznaczony na finansowanie bieżącej działalności gosp. i działalności inwestycyjnej. Zjednoczenie może otwierać własne biura projektowo-konstrukcyjne, zakłady produkcyjne, przedsiębiorstwa serwisu techn. oraz inne komórki i oddziały Zjednoczenia w krajach sygnatariuszy Porozumienia, jak również w krajach trzecich przy zachowaniu obowiązującego tam ustawodawstwa. Najwyższym organem kierowniczym Zjednoczenia jest Rada, składająca się z przedstawicieli, wyznaczonych przez czł. Zjednoczenia. Zjednoczenie I. jest organizacją otwartą. Istnieje możliwość przystąpienia innych org. działających w tej dziedzinie, zarówno z krajów sygnatariuszy Porozumienia, jak i również z innych krajów. Handel Zagr. m 7, 1972. g. 266-267; Z. TWAWOOŃ Na odcinku aparatury jądrowej, w: Problemy m 2, 1973, i. 35-36. • 1500 INTERCHIM, nazwa Międzynar. Organizacji Branżowej Współpracy w zakresie Małotonażowej Produkcji Chemicznej, powstałej w ramach RWPG, na mocy porozumienia rządów Bułgarii, CSRS, NRD, PRL, WRL i ZSRR, podp. 17 VII 1969 wraz z Statutem I. w Moskwie. Depozytariuszem Porozumienia jest NRD. Podstawowe dokumenty RWPG t organizacji wyspecjalizowanych, red.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 448-462. • 1501 INTERCONTAINER, nazwa międzynar. porozumienia, zawartego 1968 przez stocznie 12 państw o przyjęciu standardowych pomiarów dla skrzyń stalowych 20-tonowych transportowych pojemników, zw. -»• kontenerami, dopuszczalnych do transportu międzynarodowego. • 1502 INTERELEKTRO, międzynar. organizacja współpracy gosp. i nauk. 7 państw RWPG w dziedzinie przemysłu elektrotechnicznego, zał. 131X1973 w Moskwie przez Bułgarię, Czechosłowację, NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Do zadań organizacji należy wspólne, skoordynowane prognozowanie rozwoju, zapotrzebowania oraz produkcji i zbytu, koordynacja planów produkcyjnych, wspólne planowanie produkcji poszczególnych rodzajów wyrobów. W ramach „Interelektro" odbywa się także perspektywiczna i bieżąca koordynacja inwestycji, łozwijana jest współpraca nauko-wo-techniczna, dokonuje się prac unifikacyjnych i normalizacyjnych. Siedziba: Moskwa. Kromka, 1973. • 1503 INTERHANDEL, nazwa skrótowa przyjęta przez Międzynar. Tow. d/s Przemysłowych i Handlowych, Societe internationale pour participations industrielles et commerciales S.A. zał. 1928, z siedzibą w Bazylei, reprezentujące interesy ->• I.G. Farbenindustrie AG, rzekomo do 1940, kiedy przejęte być miało w 90°/» przez amer. firmę So-neral Anilinę and Film Corporation. W 1943 po przystąpieniu USA do wojny majątek firmy I. został obłożony aresztem na podstawie ustawy amer. o handlu z nieprzyjacielem (Trading with the Ene-my Act). Po wojnie I. podjął sądowne kroki o zwolnienie majątku w wys. ok. 100 min dolarów z aresztu, na terenie USA bezskutecznie. Natomiast MTS odrzucił 21 III 1959 skargę, ponieważ sprawa pozostawała nadal w gestii sądów USA (ICJ Reports 1959). O. PERRIN L'affalre de 1'Interhandel, w. Schwdwisches Jahr-buch fur tnt. Recht 1958; The tnterhandel Case. Proceedings of the Amerlcan Society of lut. Law at tts Flfty-Second An-nuat Meeting. 1958; CH. DE VISCHER .L'affaire de 1'lnlerhan-del devant ta Cour Jnt. de lusilce, w: Revue senerol de droll ir.t. et de legislation comparee ar 63, 1959. 345 Internacjonalizm 1512 • 1504 INTERKONTYNENT (ang. Intercontinent, franc. Intercontinent, hiszp. Intercontinente, roś. Mież-kontinient), nazwa przyjęta w prasie świat, na obszary międzykontynentalne tworzące jednolitą zintegrowaną w swoich specyficznych ustrojowych formach militamie czy gospodarczo całość, np. Euro-Ameryka państw NATO, lub Euroazja państw Warszawskiego Układu. E. OSMAŃCZYK Nasza Europa. Warszawa 1971, s. 75-79. • 1505 INTERKOSMOS (ang. franc. hiszp. Intercosmos, roś. Interkosmos), nazwa programu międzynar. badań kosmosu przez państwa socjalist. Warszawskiego Układu; zinstytucjonalizowany 1963, w związku ze zdominiowaniem —r Intelsat przez amer. prywatne konsorcjum -»• COMSAT. Organem gł. jest Rada, która inicjuje wspólną budowę badawczych sztucznych satelitów Ziemi o nazwie I.; oraz koordynuje badania naziemne. 1.1 wystartował 14 X 1969 i prowadził badania krótkofalowe rentgenowskiego i ultrafioletowego promieniowania Końca i górnych warstw atmosfery ziemskiej. I. II wystartował 25X111969 i przeprowadzał przez 50 dni i nocy eksperymenty w jono-sferze. I. Ul wystartował 7 VIII 1970 celem prowadzenia badań w zewn. jonosferze. Aparatura badawczych sputników jest wynikiem kooperacji przemysłów szeregu krajów socjalist, przede wszystkim ZSRR, NRD i Czechosłowacji. • 1506 INTERKOSMOS—KOPERNIK 500, sztuczny satelita Ziemi, wystrzelony 19 IV 1973, zgodnie z programem współpracy krajów socjalist. w dziedzinie badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej w. celach pokojowych. Zmontowana na pokładzie satelity aparatura nauk. przeznaczona była do badań promieniowania radiowego Słońca w paśmie częstotliwości .0,6-6,0 megaherea i charakterystycznych cech jonosfery Ziemi. Satelita L—K. 500 wprowadzony został na orbitę, której minimalna odległość od powierzchni Ziemi (peri-geum) wyniosła 202 km; maksymalna odległość od powierzchni Ziemi (apogeum) 1551 km; pochylenie orbity 48,5°; okres pełnego obrotu 102,2 min. W skład aparatury nauk. satelity weszły radiospektrograf zaprojektowany i zbudowany w PRL oraz niskoczęstotliwościowe i wysokoczęsto-tliwościowe 'sondy jonosferyczne opracowane i zbudowane w ZSRR. Trybuna Ludu, 20 IV 1973. • 1507 INTERLATYNOAMERYKANIZM (ang. Inter. Latin-Americanism, franc. Inter-Latino-america-nisme, hiszp. Interlatinoamericanismo, roś. Inter-latinoamierikanizm), termin międzynar.—określenie dążenia państw Ameryki Łacińskiej do solidarnej współpracy polit, gosp. i kulturalnej, celem oswobodzenia się w XIX i pierwszej pół. XX w. od wpływów mocarstw kolonialnych, następnie gł. z zależności od USA. Zob. też pan- amerykanizm i paniatynoamerykanizm. • 1508 INTERLINGUE Pac.; 'międzyjęzyk'], nazwa jednego ze sztucznych międzynar. języków; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodo- wej. Olg. zarej. w ONZ: Interlingue Insdtutc, zał. 1928 z siedziba w Cheseaux (Szwajcaria), który powołał do życia org. międzynar. nazwana początkowo Occidental Union, od 1949 p.n. Interlingue Union, z siedzib* w gmachu Instytutu; ł»czy krajowe stowarzyszenia oraz indywidualne osoby z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski: publ. Cosmoglolla. Yearbook of Int. Orgaluuitlons, 1973. •l 1509 INTERMETAL, nazwa Organizacji Współpracy d/s Hutnictwa Żelaza i Stali państw członkowskich RWPG, z siedzibą w Budapeszcie, powstała na podstawie Porozumienia podp. 15 VI 1964 w Moskwie; ttzł.; Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Węgry i ZSRR; ma za zadanie organizowanie wzajemnych dostaw wyrobów walcowanych, rur, produktów przemysłu metalowego oraz użytkowanie nie wykorzystanych mocy produkcyjnych. W uchwalonym na XXV Sesji RWPG Kompleksowym Programie RWPG założono na następną dekadę rozwój I.: „... przede wszystkim w kierunku opracowywania i realizacji przedsięwzięć w zakresie wymiany wyrobów hutniczych, a także specjalizacji i kooperacji produkcji wyrobów walcowanych, rur i normałiów na istniejących urządzeniach w celu pełniejszego i racjonalnego wykorzystania zdolności produkcyjnych a-gregatów hutniczych". Zbiór Umów Miedzynar. PRL. 1964, s. 252-270; Kompleksowy Program.... Warszawa 1971, l. 87-88. • 1510 BNTERNACJONALISTA (ang. Internationalist, franc. Intemationaliste, hiszp. Intemacionalista, roś. Intemacyonalist), termin międzynar. o zna- czeniu dwojakim: l. człowiek, którego światopogląd określa —> internacjonalizm; 2. uczony, znawca prawa międzynar. i stosunków międzynar. Pierwsze pojęcie i. powstało w XIX w. i związane jest z —> robotniczym ruchem międzynar.; drugie wprowadzili do ONZ latynosi. • 1511 INTERNACJONALIZACJA (ang. Intemationali-zation, franc. Intemationalisation, hiszp. Inter-nacionalización, roś. Internacyonalizacyja), termin międzynar. — umiędzynarodowienie obszaru lądowego lub mor. rzek, kanałów, czy cieśnin; przedmiot międzynar. konwencji. W. J. M. EYSINOA Les fleuves et lei canwa Int.. Paris 1924; A. MARAZZI l territort intemaztonaltzzatl, Roma 1959; M. Ynrr InternattonoHud Terrhories. London 1961. • 1512 INTERNACJONALIZM (ang. Internationalism, franc. Intemationalisme, hiszp. Intemacionalismo, roś. Internacyonalizm), termin międzynar.— postawa społ.-polit. i ideologia wyrażająca się w dążeniu do równouprawnienia, współpracy i przyjaźni wszystkich narodów; i. potępia tezę o istnieniu „wyższych" i „niższych", „lepszych" i „gorszych" narodów, żąda, aby każdemu narodowi stworzono warunki swobodnego rozwoju, by mniejszym i słabiej rozwiniętym narodom udzielać pomocy i poparcia; przedmiot prawa międzynar., mający swe odbicie w zasadach Karty NZ. W międzynar. ruchu roboto, odgrywa wiodącą >rolę i. proletariacki, sformułowany po raz pierwszy w Manifeście Komunistycznym, 1848, hasłem „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się". Po II wojnie świat, i. proletariacki jest podstawą nie tylko stosunków między partiami komunist. i ro- 1513 Internacjonalizm religijny 346 botn., ale także między państwami socjalistycznymi. A. SCHOM Btstoire de 1'lnternattonalisme ]usąu'a la l Guerre Mondlat. vol. l, Odo 1919, vol. 2 1954, vol. 3 1963; S. WROŃSKI O internacjontSiunSe. Wanzawa 1972. • 1513 INTERNACJONALIZM RELIGIJNY (ang. Re-ligious Intemationalism, franc. Intemationalisme religieux, hiszp. Intemacionalismo religioso, roś. Rieligioznyj internacyonalizm), termin między-nar. — występujące w dziejach w ruchach rei., jak. chrześcijaństwo czy islam, tendencje organizowania społeczności różnonarodowej na identycznych zasadach moralno-prawnych; przedmiot badań również historyków prawa międzynarodowego. N. BENTWITCH The Religiom Foundations of Internationa-tism. A Study In Int. Relations through the Ages, London 1933; AUGUSTYN, Sw. Państwo Bołe (De clyitate Dri>, Poznań 1937; O. F. BENKERT The Tomistic Conception of on Int, Society. Washington DC 1942. • 1514 INTERNOWANIE (ang. Internment, franc. Inter-nement, hiszp. Internamiento, roś. Intemirowa-nije), termin międzynar.—przymusowe osadze- nie obywateli obcych w obozie lub w określonym ściśle regionie kraju; przedmiot konwencji międzynar. W 1907 Haskie Konwencje, V i XIV zobowiązały państwa neutralne do i. obcych wojsk chroniących się na ich terytoriach oraz obcych okrętów w portach, a obcych samolotów bojo- wych lądujących na lotniskach tych państw. Zasady traktowania-internowanych określa Konwencja genewska z 12 VIII 1949 o traktowaniu jeń- ców wojennych oraz o ochronie osób cywilnych podczas wojny. Dz.U. 1956, zał. do nr 38, póz. 171-174. • 1515 INTERPOL, ang. International Criminal Police Organization (franc. Organisation Interaationale de la Police Criminelle, hiszp. Organización Inter-nacional de la Policia Criminal, roś. Mieżduna-rodnaja organizacyja ugołownoj policyi). Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej, żal. 1923 w Wiedniu, z zadaniem organizowania i koordynowania wzajemnej pomocy w ściganiu przestępców kryminalnych; 1972 łączyła krajowe organizacje policji kryminalnej 111 państw świata. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC; w stałej łączności z Komisją WHO d/s Narkotyków, z ICAO i rrU; publ.: Int. Criminal Police Reyiew oraz Counterfeites and Forgeries. Yearbook of Int. Organtstttons, 1973. • 1516 INTERPORT, gospodarcza, integracyjna instytucja międzyportowa, powołana przez rządy Polski i NRD 111974 z zadaniem wspólnego, maksy- malnego wykorzystania możliwości przeładunkowych Rostocku, Stralsundu i Wismaru oraz Szczecina, Gdyni i Gdańska. Siedziba: Szczecin. Członkami' „INTERPORTU" są poi. Zjednoczenie Portów Morskich oraz niem. kombinat Seeverkehr und Hafenwirtschart. Kronika, 1974. INTERPRESS, Polska Agencja -r Agencje Prasowe. • 1517 INTERPRETACJA pac. interpretatio 'wyjaśnienie'], (ang. Interpretation, franc. Interpretation, hiszp. Interpretación, roś. Interprietacyja), w pra- wie międzynar.—komentowanie układów czy deklaracji międzynar., w celu wyjaśnienia co było istotnym zamiarem stron przy zawieraniu umowy, względnie „stwierdzeniem prawdziwej woli stron". L. EHRLICH Prawo międzynar.. Warszawa 1958, l. 273-301. • 1518 INTERSPUTNIK, nazwa międzynar. org. telekomunikacji kosmicznej państw socjalist., powstałej w ramach -»• RWPG, 15X11971, konwencją podp. przez Bułgarię, Czechosłowację, Kubę, Mongolię, NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR, z zadaniem zapewnienia państwom członkowskim międzynar. łączności telefonicznej, telegraficznej i fototelegraficznej oraz wymiany programów TV i TVC, a także rozwijanie w tych dziedzinach zarówno współpracy wzajemnej, jak i współdziałania z innymi systemami łączności kosmicznej. System I. obejmuje: l) kompleks kosmiczny składający się z satelitów łączności i naziemnych elementów sterowania (elementy tego kompleksu są bądź własnością org., bądź też dzierżawione są od krajów wchodzących w jej skład); 2) stacje naziemne utrzymujące łączność za pośrednictwem satelitów, budowane przez poszczególne kraje członkowskie na swych terytoriach z własnych środków wg ujednoliconych normatywów tech- nicznych. Naczelną instancją I. jest Rada, w której skład wchodzi po jednym przedstawicielu z każdego kraju członkowskiego. Dąży ona do tego, by jej decyzje były jednomyślne, jednak do ich podjęcia wystarczające są 2/3 głosów. Decyzje Rady nie obowiązują tych czł., którzy nie głosowali za ich przyjęciem. Organem wykonawczym i adm. Rady jest dyrekcja z dyr. generalnym na czele, wybieranym na okres 4-letni. Wkład finansowy poszczególnych państw członkowskich jest proporcjonalny do stopnia wykorzystania przez nie kanałów łączności na satelitach. Organizacja I. jest otwarta również dla innych krajów (->• Mołnija). W Polsce stacja satelitarna została zlokalizowana w rejonie Gór Świętokrzyskich i zbudowana 1973-74 jako pierwsza poi. stacja łączności sate- litarnej l.; oparta w całości na wyposażeniu techn. ZSRR. Początkowo stacja korzystała z satelitów krążących wokół Ziemi na wydłużonych orbitach eliptycznych, następnie z wprowadzonych na orbitę w systemie I. tzw. sputników geostacjonar-nych, wiszących pozornie nieruchomo nad Ziemią na wys. ok. 36 tyś. km. Trzy tego typu przekaźniki zapewniają całodobową łączność telefoniczną, dalekopisową, radiową i telewizyjną z całym światem. Kronika. Dokumentacja prasowa 1972, 1973. • 1519 INTERSZYPNIK, Organizacja Współpracy Przemysłu Łożyskowego RWPG, zał. 25 IV 1964 porozumieniem międzyrz. Bułgarii, Czechosłowa- cji, NRD, Polski i Węgier, do którego 1965 przystąpił ZSRR i w 1971 Rumunia. • 1520 INTERTEKSTILMASZ, wspólna org. państw RWPG powstała w grudniu 1973 z zadaniem rozwijania przemysłu maszyn tekstylnych. • 1521 INTERWENCJA [łac. interyenire 'mieszać się w coś'], (ang. Intervention, franc. Intervention, 347 Interwencja 1521 hiszp. Intervención, roś. Interwiencyja), termin międzynar. — sprzeczne z prawem międzynar. różnorodne formy władczego mieszania się jednego lub kilku państw w sprawy należące do kompetencji innego państwa w celu realizacji własnych interesów. Zakaz i. sprecyzowany jest w Karcie NZ (art. 2 ust. 7) i jest powszechnie uznaną zasadą prawa międzynarodowego. Nie jest i. dopuszczona przez Kartę NZ samoobrona indywi- dualna lub zbiorowa; państwa, które zostosują środki w wykonaniu swego prawa do samoobrony mają obowiązek zawiadomienia o tym R. Bezp. ONZ. I. jako instrument polityki zagr., była szeroko stosowana w starożytności, a zwłaszcza przez Rzym. W średniowieczu i. była nadal stosowana w związku z rywalizacją władzy cesarskiej z papieską. W XIX w. prawo międzynar. uznało zasadę i. jako zasadę ogólnoeuropejską. Zasada i. znalazła swój najpełniejszy wyraz w traktacie -> Świętego Przymierza; miała być stosowana przeciwko rewol. rządom w Europie w obronie le- galnych rządów lub ustrojów—„pour conserver ce qui est legalement etablit" (nota lublańska Austrii, Prus i Rosji z 12 V 1821). Na mocy tej zasady na.in. nastąpiły: i. Austrii w Neapolu 1821, i. Francji w Hiszpanii 1823, i. mocarstw zach. w wojnie Turcji z Rosją 1853-56, i. Francji na rzecz papieża 1867; zastrzegania w umowach „prawa do i.", jak w postanowieniach Traktatu Berlińskiego 1878 zezwalającego mocarstwom eur. na wtrącanie się w sprawy wewn. Turcji, nie mówiąc o Afryce. W końcu XIX w. nastąpiło pod wpływem Ameryki Łacińskiej — zagrożonej nie tylko polityką i. mocarstw eur., ale i USA—odchodzenie od zasady i. na rzecz zasady -> nieinterwencji. Niemniej w dalszym ciągu liczne były wypadki stosowania i., jak np. postanowienie traktatu USA z Kubą i Panamą 1903, uprawniające Stany Zjedn. do i. Klasyczną i. była i. Ententy w Rosji Radzieckiej 1919-20. Po II wojnie świat. reakcyjna zasada i., przeciwstawiająca się wszelkim ruchom postępowym została sformułowana w -»• doktrynie Trumana (1947), co wzmogło w ONZ walkę na rzecz nieinterwencji i niemie-szania się w wewnętrzne sprawy państw. Praktyka życia międzynar. zanotowała różne formy i.: I. militarna wyrażająca się próbą okupowania lub okupowaniem części lub całości terytorium obcego kraju celem wymuszenia zapłaty -> dług&w zagranicznych, lub zawarcia układów korzystnych tylko dla strony okupującej; i. militarna jest następstwem logicznym i. dyplomat., stosowana powszechnie przez mocarstwa imperialistyczne również w 2 pół. XX w., czego przykładami były i. Francji, Izraela i W. Brytanii w regionie —> Sueskiego Kanału 1956; próba i. USA na Kubie w Zatoce -> Świń 1961; i. USA w Wietnamie przygotowywana od 1954, realizowana od 1960. I. militarną należy odróżnić od wojny, gdyż prowadzona jest w czasie pokoju i w zasadzie nie atakuje wszystkich dóbr prawnych nieprzyjaciela. I. dyplomat., wyrażająca się dwojako: w bezpośrednich naciskach drogą dyplomat. lub w zmowach dyplomat., prezentujących nacisk grupy państw. Jedną z form i. dyplomat. 'stosowaną do I wojny świat, powszechnie przez USA i mocarstwa eur. było domaganie się ->• immunitetów i przywilejów dyplomatycznych dla swych prywatnych byznesmenów i ich przedsiębiorstw za granicą. Przeciwko temu obyczajowi wypowiedziała się I Międzynar. Amer. Konferencja 1889/ 1890, stwierdzająca w zaleceniu o reklamacjach i i. dyplomat., iż prawa cudzoziemców nie mogą być inne niż prawa obywateli kraju. Przeciwko tej rezolucji wypowiedziały się USA. I. ekonomiczna, wyrażająca się -> bojkotem, podniesieniem —> celnych barier i prowadzeniem -> celnej wojny, odmową wykonania zobowiązań wynikających z umowy, embargiem ekon., -* blokadą ekon., zmową dyplomatyczną polegającą na utrudnianiu państwu bojkotowanemu prowadzenia transakcji finansowych i handl. za granicą — stosowana przez mocarstwa imperialistyczne gł. przeciwko ZSRR i krajom socjalist., ale także państwom Trzeciego Świata przy próbach uzyskania niezależności ekonomicznej. I. „z pobudek humanitarnych", wyrażająca się w nacisku dyplomat., czy grożeniu i. ekon. celem spowodowania zaprzestania przez określony kraj polityki dyskryminacji rasowej, rei. czy polit. w stosunku do określonej grupy ludności (np. w przypadku Rep. Pd. Afryki w związku z jej polityką —• apartheidu). Ta i. jest przedmiotem kontrowersji między teoretykami prawa międzynar., z których jedni uznają, iż istnieją zbrodnie przeciw ludzkości, jak —> ludobójstwo, czy rasowe lub inne ->• dyskryminacje uważają jednak, iż żadna interwencja, poza jedyną legalną uznaną przez —> Norymberskie Zasady, nie może być samowolnie stosowana; natomiast drudzy stoją na stanowisku, że „od dawna uważa się, iż częścią prawa międzynar. jest prawo do i. w obronie praw człowieka, gwałconych przez dane państwo w sposób szokujący dla uczuć ludzkości", jak to ujął przedstawiciel W. Brytanii na ->• Norymberskim Procesie, H. Shawcross. W praktyce międzynar. mocarstwa imperialistyczne podejmowały wielokrotnie i. tego typu w celu np. „ochrony życia 'swych obywateli", jak np. USA w Libanie 1958, czy w Dominikanie 1965, co de facto wy- łącznie było pretekstem do i. militarnej. I. „w obronie demokracji" jest formułą używaną przez USA dla uzasadnienia swych i. militarnych na kontynencie amer. zgodnie z —^ doktryną Larrety 1945, rozwiniętą w -*- doktrynę antykomunistyczną OPA 1961, stanowiącą, że jest nie do pogodzenia z systemem międzyamer. inny ustrój niż demokracji burżuazyjnej. l. propagandowa, wyrażająca się ->- wojną psychologiczną, prowadzoną środkami masowego przekazu, jak radio, prasa, TV lub środkami dywer- syjnymi, jak np. —- balonowe akcje; była stosowana w stosunku do sąsiadów Niemiec przez rząd III Rzeszy, a po II wojnie świat, w stosunku do państw socjalist. przez rząd USA, lub przez finansowane przezeń instytucje dywersyjne, jak „Free Europę", „Radio Svoboda" etc. W —>- Deklaracji ONZ o niedopuszczalności interwencji, z 21 XII 1965, Zgr. Og. ONZ stwierdziło dobitnie, że „zbrojna interwencja jest równoznaczna z agresją". E. C. STOWELL Interyention in Int. Law, Washington DC 1921; P. H. WINFIELD The History of Interyentlons in Int. Law. w: The Brilish Year Book of Int. Law 1922/23; W. M. FARAOC L'intervention deyant la Cour Permanente de Justice 1522 Interwencja ONZ 348 IrU„ Paris 1927; K. SntUPP Die lnterventwn In Finansfragen. Berlin 1928; M. KRÓL Interwencje, w: Encyklopedii nauk politycznych, t. 2, Warszawa 1937; PAU Conferenciaa Inl. Amertconos 1889-1936. Waschington DC 1938; CH. G. FEN-WICK Interyention: lndtviduol and Collectiye, w. American Journal of Inl. Law nr 39, 1945; J. DE GALINDEZ Le Nomeau prtncipe de l'Intervention collective, w: Rerue general de droit int. pubtic nr 55, 1951; T. KOMARNICKI L'intervention en droit int, modernę, w: Revue sentral de idrolt Int. public nr 60, 1956; A. VAN WYNEN, A. J. THOMAS (Jr.) La No-ln-teryención, Buenos Aires 1959; B. SEPĆLYEDA Las Naciones Unidas, et Tratado det Rio y la OEA, w: Foro Int. nr 1/2, 1966. • 1522 INTERWENCJA ONZ (ang. UN Interyention, franc. Intervention de 1'ONU, hiszp. Interyención de la ONU, roś. Interwiencyja OON), termin używany na określenie wspólnego działania ONZ „koniecznego dla utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa" poprzez udzielenie przez Radę Bezpieczeństwa zaleceń lub podjęcie obowiązujących wszystkich czł. decyzji, zgodnie z art. 39 i następnymi Karty NZ, postanowione uchwałą R. Bezp. ONZ, która dysponuje różnymi środkami nacisku,, łącznie z użyciem Sił Zbrojnych ONZ. W sposób bezprawny pod flagą ONZ odbyła się interwencja zbrojna wojsk USA W.Korei 1950-54, której reliktem jest strefa zdemilitaryzowana i Komisje międzynar. w —>• Phanmundzom. Wysoce kontrowersyjne było wprowadzenie Sił Zbrojnych NZ w Kongu, ONUC 1960-64. Natomiast i.ONZ w innych kryzysach, jak w arab.-izrael. -> Obserwatorzy ONZ w 1949, Doraźne Siły Zbrojne ONZ, UNEF w 1956 f 1973-74, czy Siły Zbrojne ONZ na Cyprze UNFICYP, przyczyniły się niewątpliwie do osłabienia na jakiś czas napięcia w tym rejonie. Szereg stanowczych decyzji podejmowała ONZ w sprawie konfliktów związanych z walką wyzwoleńczą przeciw kolonializ-mowi, chociaż nie doszło w tych wypadkach do zbrojnej i.ONZ. Za prowadzenie polityki —>• apartheidu i zaanektowanie Namibii Zgr. Og. ONZ uchwaliło 1962 sankcje polit. wobec Rep. Pd. Afryki, wzywając czł. ONZ do zerwania stosunków dyplomat. i ekon. z tym państwem, a również zakazując dostaw uzbrojenia, co zbojkotowały państwa NATO i od nich zależne. Sankcje polit. i ekon. uchwaliło Zgr. Og. NZ 1965 wobec Portugalii za politykę w koloniach, również zboj- kotowane przez te same państwa; podobnie jak decyzja R. Bezp. ONZ zobowiązała 1968 wszystkie państwa do zastosowania blokady ekon. w stosunku do rasistowskiej Rodezji. W 1970 R. Bezp. ONZ potępiła Portugalię za inwazję w Gwinei i wezwała Portugalię do wypłacenia odszko- dowania za dokonane zniszczenia. J. PROKOFCZUK Interwencja ONZ w Kongo, w; Sprawy Międzynar. nr 2, 1961; J. CASTARTSDA Conflictos de Competencta entre la ONU y la OBA, w: Foro Inl.. nr 22/23, 1965/66; W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone. Zamierzenia i rzeczywistość. Warszawa 1970. INTERWENCJA ZBIOROWA -> Doktryna Lar-rety. • 1523 INTERWENCJE USA (ang. US Interventions, franc. Interventions des Ćtats Unis, hiszp. Inter-venciones de los Estados Unidos, roś. Interwien- cyi SSzA), termin międzynar., przyjęty dla określenia praktyki stosowanej przez USA w XIX i XX w. wymuszania korzyści dla siebie od innych państw drogą interwencji dyplomat., ekon., militarnych, „w obronie demokracji", propagan-dowo-dywersyjnych i in., prowadzonych z morza, powietrza i lądu, z -*• baz wojskowych USA, z pomocą •-> balonowych akcji. I.USA na zach. półkuli uzasadniane były —»• doktryną Monroe 1823; w innych regionach świata -> doktryną Trumana 1947. I.USA w wewn. sprawy państw Ameryki Lać. zgodnie z —>• doktryną „grubej pałki" stały się regułą (z wyjątkiem okresu rooseveltowskiej poli- tyki -> dobrego sąsiedztwa 1933-45). S. Bolivar pisał 5 VIII 1829 na temat i.USA: „Los Estados Unidos parecen baber sido colocados por la fatalidad para plagar a America de miserias en nombre dc la Libertad" (Stanom Zjednoczonym wydaje się, że to im zrządzeniem losu przypadła rola prześladowania Ameryki nędzą w imię Wolności). I.USA poza zach. półkulą rozwinęły się szczególnie po II wojnie świat, w system północnoamer, polityki zagr. poprzez bazy wojenne, narzucone wielu państwom Europy, Afryki i Azji Pd. a także poprzez rozbudowę wszelkiego typu akcji dywersyjnych prowadzonych z pomocą -* CIA, powołanej Ustawą o bezpieczeństwie państwa (National Security Act, 25 VII 1947). Amerykańscy historycy zajmujący się CIA stwierdzają aktywny udział CIA w prowokowaniu i. USA w Grecji 1947, w Gwatemali 1954, w Wietnamie Pd. 1955, w Libanie 1958, na Kubie 1961, w Dominikanie 1965 i w innych krajach. W lutym 1967 miesięcznik p.n. amer. Rampart i dziennik New York Times ujawniły i.USA w organizacjach międzynar., publikując listę tych organizacji, które finansowane przez CIA prowadziły dywersję w życiu międzynarodowym. Podobny charakter miały tzw. Pentagon Papers, zawierające m.in. raport sekr. obrony McNamary, opublikowane 13VI-12VII1971 przez dziennik New York limes, ujawniające, że rozszerzenie i.USA w Wietnamie 1967-68 było zamierzone i zdecydowane przez rząd USA wbrew ówczesnym oficjalnym deklaracjom. G. D. MORO IntemenUon and Dollar Diplomacy In the Car-ribean 1900-1921. Princctown 1964; D. WISE, T. B. Ross The Imisthle Government, New York 1964; J. MAJEWSKI Utycie sil zbrojnych USA (w Świetle konstytucji l praktyki mtedzynar.), Warszawa 1972, s. 355. • 1524 INTERWENCJONIZM (ang. Interventionism, franc. Interventionisme, hiszp. Intervencionismo, roś. Interwiencyonizm), termin międzynar.— ingerencja państwa w życie gosp. w kapitalist. systemie wolnej, prywatnej przedsiębiorczości; środkami są: nacjonalizacja przedsiębiorstw, a nawet gałęzi gospodarki, zakładanie przedsiębiorstw państw.; uruchamianie interwencyjnych funduszy walutowych, pobudzanie inwestycji prywatnych, dokonywanie inwestycji państw., stosowanie polityki taniego pieniądza (tj. niskiej stopy procentowej); oficjalnie proklamowanymi celami współcz. polityki i. między wojnami było „osiągnięcie pełnego zatrudnienia oraz zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego. I. na wielką skalę stal się koniecznym warunkiem dalszego istnienia gospodarki kapitalistycznej. Uzasadnienie teoretyczne polityki i. opracował ang. ekonomista,.!. M. Keynes. Po II wojnie świat, współudział państwa w zarządzaniu i planowaniu gospodarką i polityką finansową w systemie kapitalist. stał się tak oczywisty, Inżynierowie i technicy 1531 ee termin i. wychodzi z użycia potocznego, nato-niast pozostał w pracach teoretycznych. L HEYDEL Interwencjonizm, w: Encyklopedii nauk politycznych, Warszawa 1937, s. 714-720; J. SWIDERSKI Interwencyjne fundusze Walutowe, Warszawa 1971. l 1525 [NTERWIZJA (ang. Intervision, franc. Intervision, Uszp. Intervision, roś. Interwidienije), nazwa in-itytucji międzyrząd. Bułgarii, Czechosłowacji, Fin-andii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR, iowołanej do życia 2811960 w Budapeszcie przez -»• OIRT, z zadaniem organizowania wymiany wogramów telewizyjnych między państwami czt., i także wymiany z •-»• Eurowizją oraz z innymi rontynentami za pomocą —- telekomunikacji sa-:elitarnej. l 1526 [NTERZONENHANDEL [niem.; 'handel między-itrefowy'], termin przyjęty po II wojnie świat. ila wymiany gosp. między strefami okupacyjny- ni Niemiec; do 1948 obejmujący wszystkie 4 strefy okupacyjne; po utworzeniu ->• Bizonii, a na-itępnie -> Trizonii, już tylko między Niemcami Zachodnimi a Wschodnimi; termin utrzymywany selowo po powstaniu NRF 6 DC 1949 i NRD 7 X [949 przez prasę zachodnioniem., dla podkreślę-lia, że podział Niemiec ma charakter podziału na .strefy" a nie na dwa ustrojowo odrębne su-verenne państwa i w związku z tym, mimo ze WF należy do EWG a NRD do RWPG wy-niana gosp. międzypaństw. NRD-NRF odbywa ię na warunkach specjalnych, nie uwzględniają-;ych barier celnych NRF stosowanych do pozo-itatych państw socjalistycznych. W handlu zagr. agresji. • 1529 INWESTYCJE ZAGRANICZNE (ang. Foreign iiwestments, franc. Inyestissement en territoires ćtrangers, hiszp. Inversiones extranjeras, roś. Za-granicznyje inwiesticyi), termin międzynar.—różne inwestycje państw, lub prywatne, lokowane za granicą, przedmiot umów międzynar. bilateralnych i wielostronnych (-»• inwestycyjne spory). Org. międzynar. zarej. w ONZ (poza bankami inwestycyjnymi): Europejska Federacja Inwestycyjna, European Iiwestments Casters Federation, zał. 1955, z siedzibą w Hadze. Świat. Federacja Klubów Inwestycyjnych, Worid Federation ot Inyestment CIubs, zat. 1966, z siedzibą w Hadze; łączy krajowe stowarzyszenia z 11 państw. Stowarzyszenie Międzynar. d/s Rozwoju i Ochrony Prywatnych Inwestycji Zagr., Int. Assoc. for the Promotion and Protection of Private Foreign Investments, Assoc. int. pour la promotion et la protection des investissements prives en territoires etrangers, APPI, zał. 1958, z siedzibą w Genewie. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i UNIDO; publ. APPI Bulletin. Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. • 1530 INWESTYCYJNE SPORY, MIĘDZYNARODOWY OŚRODEK D/S (ang. International Center for Settiement of Inyestment Disputes, ICSID, franc. Centre international pour le reglement des differends relatifs aux investissements, CIRDI, hiszp. Centro Intemacional de Arreglo de Dife-rencias Relativas a Inversiones, CIADI, roś. Mież-dunarodnyj centr ułażywanija inwiesticyonnych sporów, MCUIS), organizacja międzynar. powstała jako organ konwencji międzynar. podp. 14 X 1966 w Waszyngtonie przez państwa czł. Banku Światowego IBRD, z zadaniem rozstrzygania sporów inwestycyjnych wynikłych między państwami kontraktującymi a obywatelami innych państw. Przewodniczącymi Rady Administracyjnej ICSID jest ex oficio prezydent IBRD. IBRD Conwenthm for the Settiement of Inveslment Disputes between Stałeś and Nationals of Other States, Washingtoo DC 1966 (w ang., franc. i hiszp.); Yearbook of Int. Orga-nizaHons, 1973. • 1531 INŻYNIEROWIE I TECHNICY (ang. Engineers and Technicians, franc. Ingenieurs et techniciens, hiszp. Ingenieros y tecnicos, roś. Inżeniery i tiech- niki). Org. międzynar., zarej. w ONZ; Europejska Federacja Krajowych Stowarzyszeń Inżynierów, European Federation of National Associations of Engineers, zał. 1951, z siedzibą w Paryżu. Europejska Federacja Stowarzyszeń Inżynierów i Szefów Bez- 1532 IRA 350 pieczeństwa i Higieny Pracy, European Fcderation of Asso-ciations of Enginecrs and Heads of Industrial Safety Seryiccs, zat. 1952, z siedzibą w Brukseli. Federacja Inżynierów Przemysłowych Pacyfiku i Azji, Pacific Asian Federation of Industrial Enginners, żal. 1970, z siedziba w Delhi. Konfederacja Stowarzyszeń Inżynierskich Bryt. Wspólnoty, •Conference of Enginccring Institutiona of thc British Com- monwealth, zat. 1946, z siedzib* w Londynie. Konferencja Stowarzyszeń Inżynierskich Europy Zach. i USA, •Conference of Enginccring Societics of Western Europę and the USA, żal. 1948, z siedzib; w Zurychu, Szwajcaria. Miedzynar. Federacja Doktorów Inżynierów i Inżynierów Doktorów Nauk, Int. Federation of Doctors in Engineering and Engineers-Doctors of Seiencc, zat. 1963, z siedzib* w Paryżu. Miedzynar. Federacja Inżynierów Doradczych, Int. Federation of Consulting Engineera, za}. 1913, z siedzibą w Hadze. Miedzynar. Federacja Inżynierów Komunalnych, Int. Federation of Municipal Enginecrs. za). 1960 z siedzibą w Vin-cennes (Francja), Miedzynar. Federacja Stowarzyszeń Inżynierów i Techników Samochodowych, Int. Federation of Automobile Engineers* and Technicians Associations, za). 1947, z siedzibą w Paryżu. Miedzynar. Konfederacja Inżynierów Agronomów, Confe-deration int. des ingenieurs d'agronomie, zat. 1930, z siedzibą w Rzymie. Panamerykańska Organizacja Stowarzyszeń Inżynierskich, Pan-Amcrican Federation ot Engineering Socleties, żal. 1951, z siedzibą w Montevideo. Worid Federation of Engineering Organizations, żal. 1968, s. siedzibą w Londynie; posiada status doradczy (B) UNESCO, UNIDO i ECOSOC; łączy krajowe organizacje większości państw świata, m.in. Polski, jeżyki oficjalne: ang., franc., hiszp. i rosyjski. Zjednoczona Rada Inżynierów, Engineers Joint Councii, żal. 1945, » siedzibą w N. Jorku. Statut doradczy (R) ECOSOC; publ. kwartalnik Engineer oraz Thesaunss o f Engineering and Sdentlfic Terms. Poza tym przy. EWG istnieją Komisje doradcze z różnych specjalności. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 1532 IRA, ang. Irish Republican Anny, Irlandzka Armia Republikańska, zał. 1919 podziemna organizacja wojskowa nacjonalistów irl., domagających się przyłączenia Irlandii Pn. (Uisteru), która nie weszła do utworzonego 1921 Wolnego Państwa Irlandzkiego. P. COOGAN The IRA, London 1970, s. 405. • 1533 IRAK (ang. Iraq, franc. Irak, hiszp. Irak, roś. Irak), Republika Iracka, AI-Dżumhurijja al-Ira-kijja, państwo w zach. Azji nad Zat Perską. Czł. ONZ. Pow. 444,4 tyś. km«, 9750 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1957—6339 tyś., 1965—8097 tyś.). Stolica—Bagdad (ok. 2 min mieszk.—1971). Graniczy z Turcją, Iranem, Kuwejtem, Arabią Saudyjską, Jordanią i Syrią. Język oficjalny: arab., w Kurdystanie Irackim—kurd. i arabski. Waluta: dinar L = 1000 filsów. Święto nar.: 14Vn, rocznica proklamowania rep. 1958. Stosunki międzynar.: od początku XVI w. do 1917 pod dominacją Turcji, następnie (w czasie I wojny świat.) pod okupacją bryt. (od 1920 mandat LN pod administracją W. Brytanii, która 1921 proklamowała w I. monarchię; 1924-25 graniczny spór z Turcją o ->• Mosul był przedmiotem obrad Rady LN. W 1932-58 formalnie niezależna monarchia w sojuszu wojsk, z W. Brytanią (bazy wojenne i inne przywileje). Czł. LN 1932-39. W czasie II wojny świat. 1941-45 okupowana przez wojska bryt. Czł. pierwotny ONZ 24 X 1945 oraz czł. wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. Król Fajsal H złożył wizytę w siedzibie ONZ 12 Vm 1952. Członek Ligi Państw Arabskich od 1945, czł. ->• Paktu Bag-dadzkiego od 1955-58, z którego wystąpił 1959, po proklamowaniu rep. (l 4 VII 1958). W 1963 spór graniczny ż Kuwejtem. Od początków lat dwudziestych do 1972 konflikty wewn. z Kurdami. Federacja Iracko-Jordańska proklamowana 14 II 1958 została zlikwidowana w lipcu tego roku w wyniku republikańskiego przewrotu w I., a Unia Prezydencka Egiptu (ŻRĄ) z I. istniała od 25 V 1964 do lipca 1968, kiedy w L doszedł do władzy rząd przeciwny tej unii. I., który zgłaszał roszczenia do terytorium Kuwejtu, przeciwstawiał się przyznaniu niepodległości Kuwejtowi twierdząc, że to W. Brytania wyodrębniła kilka złóż naftowych i nazwała je państwem. 20 III 1973 doszło do zbrojnych starć wojsk I. ze strażą graniczną Kuwejtu w rejonie Zat. Perskiej, gdzie' dostęp I. do morza wynosi zaledwie 60 km i gdzie I. rozbudowuje swój gł. port nad Zat Perską — Umm Kasr. I. domaga się od Kuwejtu pasa przybrzeżnego w pobliżu Umm Kasr oraz wysp Warb i Bubijan. 7X1973, tj. w dzień po wybuchu wojny na Bliskim Wschodzie, I. znacjona-lizował amer. kompanie Standard Oil of New Jersey i Mobil Oil; 21 X 1973 brytyjsko-hol. kompanię Royal Duteh Shell. W 1974 w sporach granicznych z Iranem. Pn. część kraju, zamieszkała przez ok. 2 min Kurdów (Kurdystan Iracki), o-trzymata 11 III 1974 autonomię, uznaną przez Kurdów za niewystarczającą. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Arabia Saudyjska, Austria, Bahrajn, Belgia, Bułgaria, Cejlon, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irlandia, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kanada, Kuwejt, KRL-D, Liban, Libia, Maroko, Meksyk, Nigeria, Norwegia, NRD, NRP (zerw. 7 VI 1967, wznów. 27 H 1974), Pakistan, Polska, Portugalia, Rumunia, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, USA (zcrw. 7 VI 1967), Watykan, Węgry, Włochy, Wenezuela, Wietnam Rep. Dcm., W. Brytania (zerw. l Xn 1971). ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Umowy polsko-irac-kie: handl. 6 m 1932 (Di.U. 1937, póz. 280, 416); o współpracy kulturalnej z 2 IV 1959 (.Dz.U. 1960. póz. 75, 76). K. M. LANGLEY The Industrialisation of Irak, Boston 1961; E. WIRTH Agrargeographie des Irak, Hamburg 1962; B. VER-NIER L'lrak d'auiourd'hul, Paris 1963, s. 495; Sowriemiennyi Irak, Moskwa 1966, 8. 228; The Europa Year Book 1972. A Worid Swvey, vol. 2, London 1972, s. 690-704; Kronika, 1974. • 1534 IRAN (ang. Iran, franc. Iran, hiszp. Iran, roś. Iran), Cesarstwo Iranu, Keszwar-e Szahanszahi-je Iran, państwo w pd.-zach. Azji, położone nad M. Kaspijskim oraz Zat Perską i Zat. Omańską. Czł. ONZ. Pow. 1621,9 tyś. km". Ludność 29780 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1956—18954 tyś., 1966—25781 tyś.). Stolica: Teheran (3350 tyś. mieszk.—zespół miejski, 1971; 1966—2979 tyś.). lraq Petroleum Company 1535 3raniczy z ZSRR, Afganistanem, Pakistanem, [rakiem i Turcją. Język oficjalny: perski. Waluta: rial I. = 100 dinarów. Święto nar.: 26 X, dzień urodzin cesarza 1919. Stosunki międzynar.: państwo o bogatej historii, nęgającej czasów p.n.e.; w 2 poi. XIX półkolonia państw eur., 1907 podzielona przez Rosję i W. Brytanię na dwie strefy wpływów, w czasie I wojny świat, po stronie aliantów. Czł. LN 1919-39. W 1935 zmiana hist. nazwy—Persja na I. W czasie II wojny świat, monarcha Reza Szah Pa-hiawi, mimo formalnego proklamowania neutralności I., faktycznie współpracował z ni Rzeszą, co spowodowało wkroczenie do kraju wojsk radź. i bryt, abdykację szacha i przejęcie władzy monarszej 181X1941 przez jego syna Mohammada Rezy Pahiawiego (koronował się cesarzem Iranu 26X1967). We wrześniu 1943 I. wypowiedział wojnę Niemcom i zawarł porozumienie z gł. aliantami co do wykorzystania przez nich terytorium kraju. Na konferencji w Teheranie (28 XI-1 XII 1943) szefowie rządów USA, W. Brytanii i ZSRR uznali zasługi I. w wojnie NZ z państwami osi i wyraziły gotowość gwarantowania jego niepodległości, suwerenności i terytorialnej integralności (-»• Deklaracja Teherańska). Wojska W. Brytanii i ZSRR wycofały się 1945-46 z I., który został 24X1945 czł. pierwotnym ONZ i wszystkich org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem GATT. W 1951 rząd I. przeprowadził nacjonalizację -> Anglo-Iranian Oil Company Ltd., co było tematem obrad R. Bezp. ONZ we wrześnhi-pażdzierniku 1951. 24 X 1968 I. podp. z Arabią Saudyjską rozdział szelfu w Zat. Perskiej. W 1969 zainicjował rozmowy z Irakiem co do spornych problemów granicznych. W 1971 doszło do sporu ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi o 3 wyspy w cieśninie Ormuz bogate w złoża naftowe: Abu Musa oraz Wielki i Mały Tumb; spór rozstrzygnięto układem, że dochody ze złóż naftowych na wyspie Abu Musa będą dzielone w połowie między Iran i szejkat Szardża. Cesarz I. 30 VIII 1971 wypowiedział się za utworzeniem strefy bezatomowej na całym Bliskim Wschodzie. W październiku 1971 I. obchodził uroczyście 2500-lecie istnienia monarchii pers., przy udziale delegacji wielu państw, m.in. Polski. W 1951 rząd I. upaństwowił złoża naftowe, ale nie mając sił fachowych ich eksploatacje powierzył zach. konsorcjom. 21 III 1973 rząd I. przejął pełną kontrolę nad majątkiem konsorcjum zach. kompanii naftowych—Iranian Oil Participants. Zgodnie z nową umową zawartą z konsorcjum rozwiązało się ono 20 III 1973 i utworzone zostało nowe towarzystwo z tymi samymi czł., którym zagwarantowano na 20-25 lat statut „uprzywilejowanych klientów". Kontrolę nad eksploatacją nafty przejęło państw, przedsiębiorstwo NationaT Iranian Oil Co., NIOC. Po nacjonalizacji naftowych kompanii 21 Ul 1973 zach. konsorcja naftowe podp. 24 V 1973 w Teheranie porozumienie, zgodnie z którym wszystkie obiekty naftowe w kraju—w tym największa w świecie rafineria. ropy i największy w świecie port załadunku zbiornikowców—przeszły na własność państwa irańskiego. Równocześnie I. przejął od konsorcjum zarządzanie przemysłem naftowym. Stało się to w 101 lat po przyznaniu Anglikom pierwszej koncesji naftowej przez szacha perskiego. Stosunki dyplomat. (l IV 1973): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Indie, Indonezja, Islandia, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., Kuwejt, Liban (zerw. 1969-71), Malezja, Maroko, Meksyk, Nepal, NRD, NRF, Norwegia, Pakistan, Portugalia, Polska, Rumunia, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), Włochy, ZSRR. Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. Umowy polsko-iran-sicie: handl. z 19 ni 1927 wraz z układem dodatkowym z 4Xn 1930. t protokołem z 22 V 1934 (Dt.U. 1928, póz. 25; Dz.U. 1930, póz. 582, 583; Dz.U. 1931, póz. 117, 478, 479; DI.U. 1935, póz. 150); kulturalna z 13 V 1968 (Dz.t/. 1969, póz. 44. 45). Sowriemiennyj Iran, red.: R. N. Zakoder, Moskwa 1957; Iran, Moskwa 1963; J. MARLOYE Iran. A Short Politicat Gutde, New York 1963; R. K. RAWZANI The Foretgn Policy o f Iran 1500-1941. A Dewloping fatlon in Worid Affairs, New York 1966; F. KAZEMZADEH Russia and Britatn in Persia 1864-1914, New Hacycn 1967; O. HANDLEY- TAYLOR Bibtio-sraphy of tran, London 1968; S. L. AOAJEW Iran. Wntest-ntaja potitika t problemy ntezawisimostt I925-I941, Moskwa 1971, s. 358; The Cambridge Btstory of Iran, Vol. 8, Cambridge 1968-1973; tran. Une monarchie de yingt-cing siecles, „Le Mondc" 10 X 1971 s. 11-18; F. BEMONT L'lran depuis 1962. Une revolutton pacifiaue, Paris 1971; The Europa Year-book 1972. A Worid Survey, vol. 2, London 1972, s. 671- 689. • 1535 IRAQ PETROLEUM COMPANY (IPC), najstarsze towarzystwo naftowe na Płw. Arabskim, zał. 1925 jako spadkobierca Turkish Petroleum Company działającej w rejonie Zat. Perskiej i na Cyprze (zał. w 1912); w latach 1931, 1932, 1938 o-trzymała koncesję do 2000 r. od rządu Iraku, które objęły całe terytorium Iraku, zapewniając IPC monopol eksploatacyjny, a także transportu ropy dwoma rurociągami poprzez terytorium Syrii do portu Banijas i libańskiego Trypolisu nad M. Śródziemnym oraz naftociągiem do Al-Fau nad Zat. Perską, l VI 1972 Rada Rewolucyjna Iraku znacjonalizowata IPC, dekretem stwierdzającym że „odzyskanie bogactw naturalnych ma na celu osiągnięcie prawdziwej niezależności narodowej". Równocześnie rząd Syrii znacjonalizował mienie IPC w tym kraju. Dekret Rady Rewolucyjnej Iraku poprzedzony został utworzeniem 1967 państwowego towarzystwa naftowego INOC i przyznaniem mu prawa eksploatacji 89°/o złóż wykrytych przez IPC; ograniczeniem obszaru eksploatacji IPC i jej filii Basra and Mosul Petroleum Co. do 1902 km8; wreszcie rokowaniami rządu Iraku z udziałowcami IPC (po 23,75% —> British Petroleum, •-> Royal Dutch) Shell Group i -»-Compagnie Francaise des Petroles; po 11 875'% -f- Standard Oil of New Jersey i —r Socony Mobil Oil; oraz 5% Gulbenkian Group) o uregulowanie zaległych podatków na sumę 240 min dół., o 1536 Irian Zachodni 352 zwiększenie zahamowanego poważnie od 1967 wydobycia nafty oraz o przeniesienie siedziby IPC z Londynu do Bagdadu. Wobec odmowy IPC, Dekret z l VI 1972 zarządził przejęcie operacji naftowych IPC przez INOC, jak również wszelkich instalacji wydobywczych, wiertniczych i transportowych, a także naftociągów. W myśl Art. m dekretu: „Państwo irackie zgadza lic zapewnić odszkodowanie IPC. Zostanie ono pokryte po uregulowaniu przez towarzystwo należności winnych państwu irackiemu (opłat podatkowych, zadłużenia itp."). Ze względu „na pozytywne stanowisko Francji wobec sprawy arabskiej" rząd Iraku przeprowadził odrębne rozmowy z Compagnie Francaise de Petroles, która umową podp. 17 VI 1972 w Paryżu zachowała na dalsze lat 20 swe prawa do 23,75*/o produkcji. Nie rozstrzygnięty został los rurociągu i rafinerii nafty IPC w libańskim Try-polisie, a także instalacji IPC na Cyprze. "19 VI 1972 •->• OPEC opublikował uchwałę swej Konferencji, popierając w całej rozciągłości decyzję Iraku, jako „prawny akt suwerenności i obrony swych uzasadnionych interesów". H. O'CONNOR Zmierzch Naftowego Imperium, Warszawa 1964, a. 461-465; Kronika. Dokumentacja prasowa, 1972; The Middle East and Nart Afrtca 1972-73, London 1972. • 1536 IRIAN ZACHODNI (ang. West Irian, franc. Irian Occidental, hiszp. Irian Occidental, roś. Zapadnyj Irian), prowincja Indonezji (pow. 412,8 tyś. km1, ok. 800 tyś. mieszk.—1965); przedmiot sporu indonez.-hol. 1945-69; od XVIII w. do 1942 kolonia Holandii (Nowa Gwinea Holenderska), następnie do 1945 pod okupacją Japonii, ponownie okupowana przez siły zbrojne Holandii do 1962 przy proteście rządu Indonezji, rozpatrywanym przez ONZ 1949 i 1954-62, kiedy Holandia wycofała się z I.Z. i terytorium to było administrowane od 15 VIII 1962 (daty zawarcia układu holendersko-indonez., akceptowanego przez Zgr. Og. NZ) do l V 1963 przez organa ONZ (UN Temporary Executive Authority); przejęte przez administrację Indonezji pod warunkiem, że ludność wypowie się za integracją z Indonezją lub niepodległością; w kwietniu przybył do I.Z. oficjalny obserwator ONZ d/s plebiscytu; w maju 1969 wybuchło powstanie ludności papuaskiej, reprezentującej ruch separatystyczny. ^Przeprowadzony 14VII-5Vini969 plebiscyt mimo protestów przywódców organizacji „Wolna Papua" został uznany za jednomyślną opcję na rzecz Indonezji (plebiscyt był dwustopniowy i absolutna większość delegatów ludności I.Z. głosowała za integracją z Indonezją). R .L. BONĘ The Dynamtcs o f the Western New Guinea (Irian Barat) Problems. Ithaea 1958, s. 170; Dokumentacja prasowa 1962, s. 657A, s. 751B; The UN In West New Gwinea. Ań Unprecedent Story, UN New York 1963, s. 32. D. W. WAINHOUSE Int. Peace Ohseryation, Baltimore 1966, s. 414-421; Dokumentacja prasowa, 1962, s. 657A, s. 751B; 1969 s. 843A. • 1537 IRLANDIA (ang. Ireland, franc. Iriande, hiszp. Irlanda, roś. Irłandija), Republika Irlandii, irl. Poblacht na h'Eireann<'ang. Republic ot Ireland, państwo w pn.-zach. Europie na wyspie I., nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 70,3 tyś. km2, 2971 tyś. mieszk. (1971; wg spisów: 1960—2818 tyś.). Stolica—Dublin (568 tyś. mieszk.—1971). Graniczy z I. Pn., częścią W. Brytanii na wyspie I. Języki oficjalne: irl. i angielski. Waluta: funt I. = 100 pensów. Święto nar.: 17 III dzień św. Pa-tryka, patrona I. Stosunki międzynar.: 1542-1916 pod władzą W. Brytanii. We wrześniu 1914 parlament bryt. przyznał I. autonomię, odraczając jej wprowadzenie w życie do zakończenia I wojny świat., ale wzrastający ruch niepodległościowy doprowadził 24 IV 1916 do wybuchu powstania w Dublinie, stłumionego krwawo przez W. Brytanię. W wyborach powszechnych do Izby Gmin 1918 w I. większość zdobyli zwolennicy niepodległej rep. I., którzy proklamowali 2111919 jej utworzenie ze stoi. w Dublinie. Bryt. represje militarne spowodowały konflikt zbrojny trwający do maja 1921; w lipcu 1921 podpisany został rozejm. Wolne Państwo Irlandzkie (Saorstat Ćireann) powstało 6X111921 ze statusem dominium w bryt. Wspólnocie'Narodów. W myśl układu podp. tegoż dnia a ratyfikowanego przez parlamenty I. i W. Brytanię 6 XII 1922, w skład I. nie weszła I. Pn. Wywołało to rozłam w irl. ruchu niepodległościowym, którego radykalne skrzydło od 1922 prowadzi walkę polit. i okresami zbrojną o wyzwolenie I. Pn.; jego tajną organizacją jest Irlandzka Armia Republikańska (-*• IRA). Rząd I. prowadząc politykę uniezależniania się od W. Brytanii, wprowadził 29X111937 konstytucję, na podstawie której I. stała się suwerenną rep. p.n. Eire, pozostającą czł. bryt. Wspólnoty Narodów. W n wojnie świat. I. pozostała neutralna i odmówiła prawa bryt. flocie wojennej korzystania z jej portów. Po wojnie, w styczniu 1949 odmówiła przystąpienia do NATO. Na podstawie nowej konstytucji I. 21 XII 1949 zmieniła nazwę na Republika I. (Poblacht na h'Eireann) i wystąpiła z Wspólnoty Narodów. Stosunki I. z W. Brytanią zaostrzyły się 1968-74 na skutek krwawych walk ludności protestanckiej pochodzenia ang. z irl. katolikami w I. Pn. przy interwencji wojsk, brytyjskiej. Idea zjednoczenia I. z I. Pn. ma poparcie wszystkich ugrupowań I., łącznie z Komunistyczną Partią I., która wypowiedziała się za „budową wolnej, zjednoczonej socjalistycznej Irlandii". Bryt. Labour Party ogłosiła w styczniu 1972 tzw. Plan H. Wilsona zjed- noczenia I. w ciągu 15 lat pod warunkiem, że Rep. I. będzie czt. bryt. Wspólnoty Narodów i wojska bryt pozostaną w zreunifikowanej I. przez 15-25 lat. Spór irlandzko-bryt. pozostał 1973 nierozwiązany. I. była czł. LN 1926-39. Od 14X11 1955 jest czł. ONZ i wszystkich org. wyspecjal. NZ. W lipcu 1962 Sekr. Gen. ONZ U Thant złożył wizytę w Dublinie. Premier I. S. F. Lemass 25X1963 przemawiał przed Zgr. Og. ONZ. I. Islandia 1543 )dp. 2211972 przystąpienie od 1973 do EWG; i II 1972 wprowadziła system metryczny. cnunki dyplomat. (l TV 1974); Argentyna, Australia, Aus-a, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, dia, Islandia, Japonia, Kanada, Malezja, Nigeria, Norwc-i, N. Zelandia, NRP, Pakistan, Portugalia, Szwajcaria, arecja, Turcja. USA, Watykan, Wiochy, W. Brytania. Polską I. po n wojnie Świat, nie wznowiła stosunków dy-omat., do l IV 1974 jedynie handlowe. , A. JACKSON Walka Irlandii o wolność. Warszawa 1955; , BIDWELL Irlandia, Warszawa 1970; E. NORMAN A Hislory '• Modern Wand, London 1971; F. S. L. LYONS Ireland K-t Ihe Pominę, London 1971; C. BOURNIOUEL Irlande, Parii 72; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. l, Milion 1972, s. 872-894; Świat w Przekroju 1972, Warszawa 72. ILANDIA PÓŁNOCNA (ang. Northem Ireland, anc. Irlande du Nord, hiszp. Irlanda del Norte, a. Siewiernaja Irłandija), część Zjednoczonego rólestwa W. Brytanii i Irlandii Pn., obejmuje hrabstw w pn.-wsch. Irlandii (większa część ist. dzielnicy Uister, pow. 14146 km2, ludność g spisu: 1971—1525 tyś.; 1966—1484 tyś.), labstwa obecnej I.P. opowiedziały się za odłą-leniein od Wolnego Państwa Irlandzkiego, u-rorzonego 6 XII 1921, i weszły rok później, 6 XII >22 w skład W. Brytanii jako autonomiczna pro-incja z własnym parlamentem (Stormont) ze ol. w Belfaście. Przedmiot sporów między Ir-ndią a W. Brytanią oraz miejsce ostrych kon-iktów polit. i rei. na tle społ. (dyskryminowanie niejszości katol.), które 1968 przybrały formę izruchów i demonstracji w Londondęrry i w Bel-ście wybuchłych ponownie w kwietniu 1970; w erpniu 1970 wprowadzone zostały do I.P. woj-a bryt., przeciwko którym akcję zbrojną skie-iwała podziemna Irlandzka Armia RepuMikań-a (-» IRA). W 1971-74 I.P. stała się terenem ajny domowej między zbrojnymi ugrupowania-i katolików i protestantów przy wzmagającej się ;cji zbrojnej wojsk brytyjskich. 30 III 1972 rząd '. Brytanii przejął formalnie bezpośrednią wła-!ę nad I.P. Zob. też Irlandia. PAT COOGAN The IRA, London 1971, s. 520; J. DE BAILLY frolfue et tenźhreuse IRA. Paris 1972, s. 220; W. GRUSZKA 'ster burzy się. Warszawa 1972. s. 177; The Europa Year-mk 1971. A Worid Survey. vol. l, London 1972, a. 1390-D2; Uister — by the Sunday Times Insight Team, London n. tLANDZKA ARMIA REPUBLIKAŃSKA -> IA. 10 -* Uchodźcy. ROŃ CURTAIN" -»- żelazna kurtyna. 1S39 SON HOOP [ang.; 'stalowa obręcz'], termin mię-ynar.—nazwa przyjęta przez W. Brytanię w k po II wojnie świat, dla koncepcji polityki odęcia ZSRR z pomocą USA od wpływów na Blis-ai i Środkowym Wschodzie, w Azji Pd., na Da-um Wschodzie i w Europie Zach. 1560 iREDENTA [wł.; 'nie wyzwolone'], termin mię-ynar.—dążenie ludności autochtonnej, pozo-ijącej poza granicami swego macierzystego pań-va do połączenia się z nim; termin powstały id wpływem zjednoczeniowego ruchu wł. p.n. ilia irredenta, 1878. VIVENTE Irredentismo adriatico. Roma 1912; A. SANDONA 'rredentismo nelle lotto politiche e mile contese dtploma-he italo-austriache, Vol. 3, Roma 1932-1938. • 1541 IRYGACJE (ang. Irrigations, franc. Imgations, hiszp. Irrigaciones, roś. Irrigacyi), termin mię-dzynar.—nawadnianie pól uprawnych i łąk; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Komisja Irygacji i Drenażu, Int. Commission on Irrigation and Drainage, ICLD, żal. 1950 z siedzibą w Delhi, łączy krajowe komitety kilkudziesięciu państw, m.in. Polski; współpracuje z FAO; pub). 1CID Bultetin, Bibtiography on Irrigation. Drainase Flood Central and River Traiwng, Mulił-tingual Technical Dictionary on Irrigation and Drainage. W lipcu 1972 Sekr. Gen. ONZ K. Waldheim zaprotestował przeciwko bombardowaniu przez lotnictwo USA systemu i. Wietnamskiej Rep. Dem., wywołując nieprzyjazną reakcję pręż. USA. R. Nixona. N. D. G. GULHATI Inigation In the Wortd. A Global Re-vlew, New Delhi .1962; A. MOLENAK Water-lifting for irri-gation, Rome. 1956; Inl. Commtsion on Irrigation and Drainage: Mullilingual Technical Dictionary on Irrigation and Drainase, Dictionnaire Techniaue Muttiiingue des irri-gations et du drainage. English-french. Anglals-francais, New Delhi 1967, 8. 805; A. F. PILLSBURY Sprinkler Irrigation., Rome, 1968, s. 179; Yearbook of Int. Organizatfons. 1968-1969. • 1542 ISLAM (ang. Islam, franc. Islam, hiszp. Islam, roś. Islam), mahometanizm [arab. asiama 'poddać się (woli AHaha)'], jedna z trzech wielkich religii świata obok -*• buddyzmu i chrześcijaństwa, powstała w VII w. n.e. z nauk Mahometa (Mu-hammad ibn Abd Allah)' zawartych w Koranie; wyznawców i. po arab. nazywa się musiimun, stąd po polsku muzułmanie. Współcześnie odgrywa rolę szczególnej więzi dla arab. państw w ich konflikcie z Izraelem (-> Muzułmańskie państwa). W Lejdzie (Holandia), ukazuje się w ang., franc. i niem. kwartalnik The Worid of Islam, Le Mon-de d'Islam, Die Welt des Islam; międzynar. czasopismo d/s historii rozwojowej i., szczególnie współczesnej. W. C. SMITH Islam In Modem History, Princeton 1957; Do-kumienty wnieszniel poltttki SSSR, t. l, Moskwa 1957; Prawo Międzynar. i Historia Dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 1-3, Warszawa 1958; J. D. PEARSON ed. lndex Islamicum, Cambridge 1967; M. CHAFIK CHECHATO Droil Musulman, Paris 1970; P. M. HOLT, A. K. S. LAMETOM, B. LEVIS cds. The Cambridge History of Islam, vol. l The Central Islamie Land, vol. 2 The Further Islamie Land So-cięty and Civilizatton, Cambridge 1970-71; A. MROZEK-DU-MANOWSKI Wpływ islamu na politykę krajów arabskich. Warszawa 1972; A. MROZEK Islam a naród. Somali, Sudan, Libia. Warszawa 1973; J. BIEŁAWSKI Islam, religia państwa l prawa, Warszawa 1973. • 1543 ISLANDIA (ang. Iceland, franc. Islande, biszp. Islandia, roś. Isłandija), Republika Islandii, L^d-hveldidh tsland, państwo eur. na wyspie I. w pn. części O. Atlantyckiego. Czł. ONZ. Pow. 102,9 tyś. km2, 210 tyś. mieszk.(1971 wg spisów: 1950— 144 tyś., 1970—204 tyś.). Stolica Reykjavik (82 tyś. mieszk.—1971). Język oficjalny: islandzki. Waluta: korona I. = 100 aurarów. Święto nar.: 17 VI, rocznica proklamowania rep. 1944. Stosunki międzynar.: podporządkowana królom Danii 1380-1918; 1918-1944 państwo suwerenne w unii z Koroną Duńską; w czasie II wojny od 1940 świat, baza wojenna W. Brytanii, następnie również USA. W wyniku plebiscytu ludności I. 17 VI 1944 wypowiedziała swe związki z Koroną Duńską i proklamowała się Republiką. Czł. ONZ od 19X11946 oraz wszystkich org. wyspecjal. 1543 Islandia 354 ONZ. Sekretarz generalny ONZ U Thant odwiedził I. 7 VII 1967. Prezydent I.—A. Asgeirson złożył wizytę w siedzibie ONZ 20 VH 1967. I., mi- mo że nie posiada własnych sił zbrojnych jest czł. NATO. Układem z USA z 1951 w I. rozbudowane zostały bazy wojenne (lotn. i mor.) USA oraz baza gł. NATO w Keflayik. W 1971 I. wypowiedziała układ z 1951, domagając się całkowitego wycofania wojsk i baz USA do 1975 oraz zapowiedziała likwidację w tym samym czasie bazy NATO. Osobnym przedmiotem sporu mię-dzynar. islandzko-bryt. stała się tzw. „dorszowa wojna" mająca swe źródło w XIX w., kiedy Dania administrująca wyspą zawężała stopniowo strefę przybrzeżną rybołówstwa Islandczyków (podstawy gospodarki I.) z 32 do 24, następnie do 16, wreszcie do 4 mil morskich. W 1901 Dania zawarła układ z W. Brytanią o zwężenie strefy ochronnej morza terytorialnego I. do 3 mil. W 1951 I. anulowała ten układ, przywracając pas 4-milowy, 1958 zaś 12-milowy, co wywołało pierwszą „wojnę dorszową", wygraną przez I. w 1961, kiedy W. Brytania, NRF i USA uznały nowe granice isl. strefy rybołówczej. Druga „wojna dorszowa" rozpoczęła się l IV 1972 wypowiedzeniem przez rząd I. porozumienia z 1961 i zapowiedzią wprowadzenia frygacie gruntów ornych i upraw trwałych w wybranych krojach Pow. gruntów ornych Pow, smntów ornych i upraw trwałych % i upraw trwałych % Kraj w tyś. ba gruntów nawad Kraj w tyś. ha gruntów nawad ogółem nawad- nianych nianych ogółem nawad- nianych nianych Europa Izrael 411 159 38,69 Albania . 501 227 45,00 Japonia 5684 3171 55,79 Bułgaria 4558 973 21,20 Kambodża 2984 100 3,35 Czechosłowacja 5353 160 2,99 Korea Południowa 2319 753 32,47 Grecja 3851 711 18,50 Laos 800 15 1,88 Hiszpania 20482 2238 10,93 Liban 316 68 21,52 Jugosławia 8246 135 1,60 Malezja NRD 4985 124 2.49 Sabah 244 12 4,92 NRF 8193 270 3,29 Zachodnia Malezja 2624 236 8,99 Polska 15494 410 2,65 Nepal 2266 181 8,00 Portugalia 4370 639 14,62 Pakistan 28214 12043 42,68 Rumunia 10360 530 5,02 Syjam 11415 1830 15,90 Węgły Wielka Brytania 5613 7382 312 106 5,56 1,44 Syria Tajwan 5861 900 546 553 9,30 61,44 Wiochy 15195 2444 16,08 Turcja 26602 1549 5,82 ZSRR 224300 10060 4,48 Wietnam Południowy 2837 613 21,61 Ameryka Północna Kuwejt 0,5 0,5 100,0 Dominikana 1067 110 10,31 Gwatemala Haiti 1498 370 32 42 2,14 11,35 Afryka Algieria 6787 270 3,98 Honduras 823 66 8,02 Botswana 428 2 0,47 Jamajka Kostaryka Kuba 241 622 2044 24 26 493 9,96 4,18 24,12 Burundi Egipt Etiopia 1008 2801 12525 20 2801 ' 30 2,78 100,00 0,24 Meksyk Nikaragua Puerto Rico Stany Zjednoczone 23817 873 244 176440 3515 29 39 12770 14,76 3,32 15,98 7,24 Ghana Kenia Libia Malgaska Rep. Maroko 2835 1670 2511 2856 7900 12 14 105 620 265 0,42 0,84 6,57 21,71 3,35 Ameryka Południowa Argentyna 33007 1555 4,70 Mauretania Namibia 263 642 3 4 1,14 0,62 Chile Ekwador Gujana Peru 4511 2596 195 2625 1103 463 109 1078 24,45 17.84 55,90 41,07 Nigeria Rep. Pd. Afryki Rodezja Rwanda 21795 12058 1837 995 13 808 46 7 0,06 6,70 2,50 0,70 Surinam 45 15 33.33 Senegal 5722 76 1,33 Azja Somalia 957 165 17,24 Arabia Saudyjska 462 135 29,20 Suazi (Ngwane) 254 28 11,02 Birma 16087 753 4,68 Sudan 7100 711 10,01 Cejlon 1980 390 19,70 Tanzania 11556 40 0,35 ChRL 109354 74000 67,67 Togo 2160 3 0,14 Cypr 432 102 23,61 Tunezja 4510 80 1,77 Filipiny 8546 960 11,23 Wybrzeże Kości India 163 720 27520 16.81 Słoniowej 8859 14 0,16 Indonezja 12697 3668 28.89 Oceania Irak 7496 3675 49,03 Australia 41461 1344 3,24 Iran 11593 4651 40,12 Nowa Zelandia 782 90 11,50 Uwaga. Jedynym krajem w świecie w 100% opierającym swe uprawy ziemi na sztucznym nawadnianiu jest Egipt; w ponad 2|s ChRL; w ponad połowie — Gujana i Japonia oraz prawie w połowic Irak. W Europie 45% ,ziem uprawnych nawadnia Albania. Źródło. FAO Production Yearbook 1969 i 1970; S. Rola-Kunach Nawadnianie na kult ziemskie), w. Poznał Świat 1972. 355 ITT 1548 l K 1972 strefy 50-milowej. MTS na wniosek NRF i W. Brytanii wydał 17 VIII 1972 tymczasową decyzję (ostateczną odkładając do 15 VIII 1973) zakazującą I. (14 -głosami przeciw l—sędziego meksyk.) rozszerzania przybrzeżnej strefy. Rząd L 18 VIII 1972 postanowił zignorować orzeczenie MTS i utrzymać rozszerzenie strefy wód przybrzeżnych z 12 do 50 mil mor., wprowadzając ód 11X1972 patrolowanie tej strefy; powołał się przy tym na decyzje 10 państw Ameryki Lać., które rozszerzyły swe strefy do 200 mil, co wywołało tzw. „tuńczykową wojnę" USA z Ekwadorem. Rząd I. otrzymał od rządów latynoamer. zapewnienia solidarności. I., mimo że konflikt ten dotyczył państw EWG, przystąpiła 22 VII 1972 do brukselskich układów o wolnej wymianie z tymi państwami. Eksport ryb i ich przetworów stanowił 83% całego eksportu I. w 1971. 30 V 1973 I. i W. Brytania przedłożyły oddzielnie swe memoranda w sprawie „wojny dorszowej" przewodniczącemu Rady. Bezpieczeństwa. I. oskarżyła W. Brytanię o „agresję zbrojną bryt. okrętów wojennych na wódach islandzkich"; W. Brytania zaś L o „wysoce niebezpieczną politykę w sto- •unku do brytyjskich łodzi rybackich". Rząd I. 13 VI 1973 powiadomił oficjalnie państwa NATO, że zwrócił się do USA o ewakuowanie swych wojsk i urządzeń z Keflaviku. '„Wojna dorszowa" z W. Brytanią zakończona została w grudniu 1973 porozumieniem, które zezwala jednostkom bryt. na prowadzenie połowów wewnątrz 50-milowej szerokości pasa wód, zastrzeżonych przez I. jako strefa jej połowów, lecz o-granicza o 50 tyś. t ilość łowionych ryb—tj. do 130 tyś. t rocznie. Stosunki dyplomat. (111974): Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Olile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia. Francja, Grecja. Hiszpania, Ho-lindia, Iran, Irlandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., Kuba, Luksemburg, Meksyk, Niger, Nigeria, Norwegia, NRF, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Snrecja, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Węgry, W. Bry-Unia, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. Polskę reprezentuje w I. ambasador PRL w Norwegii. Umowy pol-iko-isl.: Konwencja dot. pomiaru tonażu statków bandl. t 19 X 1934 (Dt.U. 1935, póz. 270, 271); Traktat handt. i nawigacyjny z 22 XII 1926 l protokół dodatkowy z 26 IV 1928 (DI.U. 1927, póz. 549, 747, 748; Dt.U. 1929, póz. 58, 246, 297). D. H. N. JOHNSON Icelandic Fishery Umits, „Intcrnational Law Quarterly" nr I, 1952; The Iceland Fishery Question. Rejkyayfk 1958; R. OOY L'affaire ileś pecheries tslandaises. w: Journal du Droit Intemational m 87, 1960; H. W. HANSBN Idami, von der Ylkinserzeit bis w Gegenwart, Frankfurt am M., 1965, s. 244; The Europan Year-Book 1972. A Wortd S«rvey, vol. I, London 1972, s. 858-871; Kronika 1972 nr »72, s. 755B, nr 987, 8. 1122C. • 1544 BMUN, ang. Intemational Student Movement for the United Nations (franc. Mouvement intema-tional des etudiants pour les Nations Unieś), Międzynarodowy Ruch Studentów na rzecz ONZ, organizacja zał. 1948 przez Kongres Świat. Federacji Stowarzyszeń na rzecz ONZ, WFUNA, z siedzibą w Genewie; łączy stowarzyszenia 42 państw, m.in. Polski. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i ILO; publ. kwartalnik ISMUN Bulletin. Yearbook of Int. Organizallons, 1973. • 1545 ISTRIA (ang. Istna, franc. Istne, hiszp. Istna, roś. Istrija, serbskochorw. Istra), półwysep nad M. Adriatyckim na pograniczu Jugosławii i Włoch, przedmiot sporu między Jugosławią i Włochami; Wiochy w wojnie z Austrią zajęły I. 4X11918 i rościły sobie prawa sukcesyjne po Austrii do całej prowincji I. z miastami Triest, Rijeka (wł. Fiume), Pula, Koper i Opatija. Zawarty 12X1 1920 w Rapallo traktat jugosł.-wł. przyznawał I. Włochom, Rijekę zaś uczynił Wolnym Miastem. 2711924 układem podp. w Rzymie, Jugosławia zgodziła się na przyłączenie również Rijeki do Włoch. W czasie II wojny świat, partyzanckie siły Jugosławii wyzwoliły I. w kwietniu, Triest i Pulę 2 i 3 V 1945. I.—z wyjątkiem -> Triestu, który otrzymał statut Wolnego Miasta—przypadła Ju- gosławii art. 11 i 12 Traktatu Pokoju z Włochami, podp. l O II 1947 w Paryżu. Wiosną 1974 nowe roszczenia Włoch spowodowały napięcie w stosunkach włosko-jugosłowiańskich. M. ROJNIĆ Nacionalno pilonie u Istrt 1848-1949, Zagreb 1949; P. ĆULiNOTit Rijefka drtam od Londonskos pakla l Da-nuncijaae do Rapalla i aneksije llaliji, Zagreb 1953, s. 260. • 1546 ITAIPU, miejscowość w stanie Parana w Brazylii, nad rzeką Parana, graniczną z Paragwajem, w odległości 20 km od granicy z Argentyną. W 1970 rząd Brazylii zaprojektował zbudowanie tam do 1980 największej w świecie zapory wodnej o mocy 12000 MW, co stało się przedmiotem międzynar. sporu Brazylii z Argentyną, która zaprotestowała przeciwko wykorzystywaniu bez jej zgody wód „rzeki wielonarodowej" (rio multinacional) brąz.— paragwajsko-argentyńskiej. W październiku 1972 rządy Argentyny i Brazylii podpisały umowę o wymianie wzajemnych informacji techn. o wszystkich projektach dotyczących rz. Parana. W marcu 1973 rząd Ą^gentyny powiadomił oficjalną notą rząd Brazylii, iż zgoda na wymianę informacji o projektach nie oznacza zgody na same projekty. Mimo to 26 TV 1973 podp. został w m. Brasilia przez min. spraw zagr. Brazylii i Paragwaju Traktat Itaipu o budowie zapory wys. ok. 170 m w ciągu 8-10 lat. Le Monde 3 IV 1973. • 1547 ITO, ang. Intemational Trade Organization (franc. Organisation Internationale de Commerce, hiszp. Organización Intemational de Comercio, roś. Mieżdunarodnaja torgowaja organizacyja). Międzynarodowa Organizacja Handlu, nazwa ustanowionej -»• Kartą Hawańską 1948 świat org. handlu, która nie została powołana do życia na skutek zasadniczych różnic interpretacyjnych wśród sygnatariuszy Karty. Częściowe jej funkcje przejął ->• GATT. Yearbook of the United Nations 1947^8. New York 1949; H. S. PlOUET The Havana Charter for an Int. Trade Organization. Argument! Pro and Con, London 1950: W. DIEBOLD The End of Int. Trade Organtwtions. New York 1952. • 1548 nr, ang. Intemational Telephone and Telegraph Corporation (franc. Corporation Internationale de Telephones et Telegraphes, hiszp. Corporación Internacional de Telefonos y Telegrafes, roś. Mieżdunarodnoje obszczestwo tielefonow i tiele-grafow), wielki końcem przemysłu telekomunika- cyjnego USA, z centralą w Nowym Jorku, posiadający filie w kilkudziesięciu krajach. W marcu 1972 zostało ujawnione, że Koncern w ścisłej współpracy z -> CIA prowadził akcję wywrotową w Chile przeciwko rządowi tego kraju, po- 1549 ITU 356 wstałemu w wyniku zwycięstwa sił lud. w wyborach 1970. Los Documentos Secretos de la TTT y la Republica de Chile. Fotocopias-de los Documentos OriginaSes y Traducción Com-pleta del ingtes. Santiago 29 dc marżo 1972; A. SAMFSON The Sovereign State: The Secret Bistory of ITT, New. York 1973. • 1549 ITU (ang. Intemational Telecommnnication Union ITU (franc. Union intemationale des tóle-communications, UIT; hiszp. Union Intemacional de Telecomunicaciones, UIT; roś. Mieżduna-rodnyj sojuz elektro-swiazi, MSE), Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna, od 15X11947 przyjęty w ONZ ang. skrót nazwy jednej Z gł. -»- org. wy-specjal. ONZ. ITU jest sukcesorką, zał. 17 V 1865 w Paryżu Mię-dzynar. Unii Telegraficznej, powstałej jako organ I Międzynar. Konwencji Telegraficznej, zw. Paryską oraz organu Madryckiej Międzynar. Konwencji Telekomunikacyjnej 1932. Obecny statut ITU opiera się na Genewskich Regułach Telegrafu i Telefonu z 29X1 1958, na Genewskich Regułach Radiowych z 21 XII 1959, oraz na Międzynar. Konwencji Telekomunikacyjnej, podp. 12X11965 w Montreux, która weszła w życie 111967. W myśl art. 3 Konwencji siedzibą ITU jest Genewa. Cele Unii o-kreśla art. 4: ,,1. Związek ma na celu: a) utrzymanie i rozwijanie współpracy międzynarodowej dla ulepszenia i racjonalnego wykorzystania wszelkiego rodzaju telekomunikacji; b) Popieranie rozwoju urządzeń technicznych i ich najbardziej wydajnej eksploatacji, w celu podniesienia sprawności usług telekomunikacji, zwiększenia jej użyteczności i jak najszerszego udostępnienia jej publiczności; c) uzgadnianie działalności krajów, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wspólnych celów. 2. W tym celu Związek będzie w szczególności: a) przydzielał częstotliwości radiowe i rejestrował przydziały częstotliwości, w sposób pozwalający na uniknięcie szkodliwych zakłóceń między stacjami radiokomunikacyjnymi poszczególnych krajów; b) koordynował działalność mającą na celu likwidację szkodliwych zakłóceń między stacjami radio-kumunikacyjnymi poszczególnych krajów oraz polepszenie wykorzystania widma; c) popierał współpracę swoich członków i członków stowarzyszonych, mających na celu ustalenie opłat na możliwie najniższym poziomie, dającym się jednocześnie pogodzić, z wysoką jakością służb i zdrową, samo- wystarczalną gospodarką finansową telekomunikacji; d) inicjował tworzenie, rozwój i doskonalenie urząCzeń oraz sieci telekomunikacji w nowych lub rozwijających się krajach, wy-koraystując wszystkie będące w jego dyspozycji środki, w szczególności poprzez swój udział w odpowiednich programach Organizacji Narodów Zjednoczonych; e) popierał stosowanie środków zwiększających bezpieczeństwo życia ludzkiego przez współdziałanie służb telekomunikacji; f) przeprowadzał badania, opracowywał zalecenia i opinie, gromadził i ogłaszał informacje, dotyczące telekomunikacji, dla dobra wszystkich członków i członków stowarzyszonych". Organizację Unii określa art. 5. „Organizacja Związku opiera się na: l. Konferencji Pełnomocników, najwyższym organie Związku; 2. Konferencjach administracyjnych; 3. Radzie Administracyjnej; 4. organach stałych Związku,, którymi są: a) Sekretariat Generalny; b) Międzynar. Izba Rejestracji Częstotliwości (IFRB); c) Międzynarodowy Doradczy Komitet Radiokomunikacyjny (CCTR); d) Międzynar. Doradczy Komitet Telegraficzny i Telefoniczny (CCnT)". Państwa czł. obrazuje wspólna tablica —> org. wyspecjal. ONZ. Publ.: Journal Telegraphique 1869-1933, Joumal de Telecommunication 1934- 1947, TelScommunications Journal od 1948 (w ang., franc. i hiszp.). Zbiór Statutów i Regulaminów Organizacji Międzynar. red.: S. Hubert, t. 2, cz. 2, PISM, Warszawa 1967, s. 801-900; G. A. CODDINO The TTU. Ań Experiment in tnt. Cooperation, Łeyden 1952, s. 505; J. KARAŚ Międzynar. Organizacje Łąct-nofci WIT-UPU), w: Sprawy Międzynar., nr 11, 1963; From Semaphore to Satelitę, ITU Geneva 1965. • 1550 lUNCTIM [lać.; 'razem', 'łącznie'], termin mię-dzynar. -•— uzależnienie rozstrzygnięcia czy u-względnienia jednej sprawy od załatwienia dru- giej; np. 1970-71 ratyfikacja Układu Moskiewskiego ZSRR-NRF w intencjach rządu NRF miała być uzależniona od rozwiązania przez Cztery Mocarstwa problemu statusu Berlina Ząch. • 1551 IUS AD BELLUM [łac.; 'prawo wypowiadania i prowadzenia wojny'], termin międzynar.—uznawane do I wojny powszechnie rozstrzyganie sporów międzypaństw. siłą w sposób normowany zwyczajami oraz w ograniczonym stopniu pierwszymi konwencjami międzynar. 1856-1907. Prawo do wojny zostało potępione po raz pierwszy pryncypialnie ->• Dekretem o pokoju 1917. W Traktacie Wersalskim, w Preambule LN państwa-sygna-tariusze zobowiązały się „do nieuciekama się do wojny". Pierwszym formalnym układem międzynar., którego sygnatariusze potępili „uciekanie się do wojny w celu załatwienia sporów międzynar." i wyrzekli się jej „jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach", był -> Pakt Brianda-Kelloga, podp. w Paryżu 17 VIII 1928. Po II wojnie świat., zasady te znalazły swe odbicie w Karcie NZ, które postawiły sobie za cel „uchronić przyszłe pokolenia od klęsk wojen" i zobowiązały wszystkich czł. ONZ do „powstrzymywania się w swych stosunkach międzynar. od groźby użycia siły lub jej użycia w jakikolwiek sposób niezgodny z celami ONZ". Zob. też prawo wojenne oraz ->• Uchwały Konferenc}i Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. P. BORDWELL The Law of War Between BelUgerentes, Chicago 1908; Oxford Manual of Laws of War on Land. Reso-lutions of the Institute of Int. Law, ed.: by J. B. Scott, New York 1916; A. YANDERPOL La Doctrine Scholastiaue du Droil de Guerre. Paris 1919; Y. DB LA BRIERE Le Droil de Juste Guerre: Tradition Theologioue. Adaptation Contemporaines, Paris 1938: M. GREENSPAN The Modem Law of Land Warfare, New York 1959; A. KLAFKOWSKI Międzynar. prawo publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, a. 343-345. IUS ANGAMAE -^ Angaria. • 1552 IUS CIRCA SACRA [łac.; 'prawo większe niż religia'], zasada wyższości prawa państw, nad kościelnym, przyznająca państwu szereg praw o- graniczających władzę kościoła na rzecz państwa, głoszona przez reformacje Lutra, a następnie przez rządy wielu państw nowoczesnych, stając się przyczyną konfliktów międzynar. Po —>- rozdziale kościoła od państwa w większości państw zachowały się niektóre elementy i.c.s; Osiem praw szczegółowych wynikało z i.c.s.: ius domini in bona ecciesiastica, czyli możliwości kontrolowania i ewentualnej sekularyzacji majątku kościelnego; ius cavendi, czyli zakaz dla kościoła działalności sprzecznej z interesami państwa; ius inspectionis, czyli prawo inwigilacji nie tylko działalności hierarchii, ale i jej związków ze Stolicą Apostolską; ius placeti regli, czyli potrzeba zezwolenia rządu na publikowanie, czy ogłaszanie z kazalnic ja- Izby Handlowe 1560 kichkolwiek papieskich pism; ius exclusivae, czyli prawo nie wyrażania zgody na kandydatów na biskupów; ius appelationis tamąuam ab abusu, czyli prawo apelacji do władz świeckich każdego obywatela nie zgadzającego się z orzeczeniem władz kościelnych; ius advocatiae, czyli prawo występowania przez państwo w obronie kościoła w charakterze patrona; ius reformandi, czyli prawo uznawania innych wyznań i wpływania na reformy ustroju kościoła. K, PIWARSKI Prawdy i heretje. Warszawa 1930. • 1553 IUS COGENS [łac.; 'prawo nieodmienne'], termin międzynar.—zasada, że istnieją podstawowe normy prawa międzynar., które bezwzględnie o- bowiązują i nie mogą być zmieniane lub uchylane wolą poszczególnych państw, np. zakaz —> ludobójstwa. Komisja Prawa Międzynar. ONZ wobec rozbieżności poglądów zrezygnowała ze skatalogowania norm objętych i.c. Natomiast Wiedeńska konwencja o -> prawie traktatowym, 1969 w art. 59 ustaliła, że formuła" i.c. jest przyjęta i uznana przez międzynar. społeczność państw za normę, od której nie jest dopuszczalne jakiekolwiek od-rtępstwo a jej modyfikacja może nastąpić jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynar. o tym samym charakterze. I.c. jest w prawie międzynar. przeciwieństwem —> ius dis-positivum. W —> Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów Międzynarodowych art. 53 definiuje „umowy sprzeczne z imperatywną normą powszechnego prawa międzynar. (ius cogens}", oraz art. 64 ustalił, iż „z chwilą pojawienia się nowej imperatywnej normy powszechnego prawa międzynar. (ius cogens), każda istniejąca umowa, która jest z nią sprzeczna, traci ważność i wygasa". H. MOSLER las Cogens Im Yoikerrecht, w: Annuaire suisse de iiroit im., vol. 25, 1968, Zurich 1970, s. 9-40; S. E. NAHŁIK Konwencja wiedeńska o prawie umów międzynar., PISM Warszawa 1971, s. 42 i 46. • 1554 IUS DISPOSmVUM [łac.; 'prawo dyspozycji'], termin międzynar. oznaczający wg definicji poi. „przepis prawny względnie obowiązujący, który ma zastosowanie, jeżeli strony nie uregulują kwestii wg swej woli". Przeciwieństwo —> ius cogens, które wg definicji poi. oznacza „przepis prawny względnie obowiązujący, który nie dopuszcza odmiennego uregulowania w oparciu o wolę stron, kwestii nim unormowane)". Mola Encyklopedia Prawa, Warszawa 1959. • 1555 IUS IN BELLO pac.; 'wojenne normy prawne'], termin międzynar. na zwyczajowe i objęte konwencjami międzynar., przede wszystkim —>• Ge- newskimi i —>• Haskimi, prawa i obowiązki stron prowadzących działania wojenne, a także na akta prawne określające stosunki między państwami neutralnymi a stronami walczącymi. I.i.b. rozwijało się od XVI w. gł. poprzez bilateralne umowy stron walczących; od 22 VIII 1864, daty I Ge-aewskiej Konwencji poprzez konwencje wielo--stronne, z których szczególne znaczenie posiadają ikta prawne N.Z. w czasie n wojny świat, oraz Konwencje ONZ. Zob. Prawo wojenne. d. KLAFKOWSKI Międzynar. Prawo Publiczne, wyd. 4, War-izawa 1972, s. 342-355. • 1556 lUSTTnA DENEGATA [łac.; 'odmowa ochrony prawnej'], (ang. Denial of justice, franc. Deni de justice, hiszp. Denegación de justicia, roś. Otkaz juridiczeskoj zaszczity), termin międzynar.—nie-udzielenie lub odmowa udzielenia ochrony prawnej, przysługującej powszechnie obywatelom obcym w przypadku pokrzywdzenia cyw. lub kryminalnego. Klasycznym przykładem, rozpatrywanym przez -> Górnośląską Komisję Mieszaną w 1929, było pobicie przez niem. tłum artystów poi. z Katowic w Opolu (wówczas pod zaborem prus.) przy całkowitej bierności policji niem. odpowiedzialnej za porządek prawny w mieście, również w sensie międzynar., ponieważ Opole było objęte Konwencją -*• Górnośląską (1922-37). CH. DURAND Le responsabilite int. des 6tals pour deni de justice, w: Revue genźral de droit int. public nr 38, 1931; G. G. FlTZMAumcE The Meamng of the Term ,,Denial of Justice", w. The British Year Book of int. Law, 1932; CH. DE VISSCHER Le deni de justice en droit int., w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. nr 52, 1935. • 1557 „lUSTITIA ET PAX" Rac.; 'sprawiedliwość i pokój'], nazwa Komisji Pontyfikalnej powołanej przez papieża Jana XXIII d/s •międzynar. sto- sunków społ. i politycznych. • 1558 IZBA MORSKA (ang. Maritime Chamber, franc. Chambre maritime, hiszp. dinara Maritima, roś. Morskaja pałała), instytucja orzekająca w spra- wach -> awarii morskich statków swego kraju i obcych na wodach terytorialnych lub wodach wewn., zgodnie z zasadami —>- prawa morskiego. Polska ustawa o I. M. weszła w życie 111962 (Dz.U. z 1961, nr 58, póz. 320). W Polsce istnieją I.M. przy Sądach Wojewódzkich w Szczecinie i Gdańsku i prowadzą m.in. rejestr statków. W Gdyni jest Odwoławcza I.M. S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 56-59; Z. BKODECKI Status prawny Izb Morskich, w: Państwo i Prawo nr 12, 1972; E. JABŁOŃSKI Izby morskie. Zadania, organizacja, postępowanie, Gdańsk 1973, s. 270. • 1559 IZBA ROZRACHUNKOWA ŚRODKOWEJ AMERYKI (ang. Compensation Chamber for Central Ameriea, franc. Chambre de Liquidation d'Amerique centrale, hiszp. Camara de Compen-sación Centroamericana, roś. Centralnoamierikan^ skaja rasczotnaja pałata), założona 1961 przez •> Bank Środkowoamerykański Integracji Gospodarczej jako autonomiczna jednostka z zadaniem ułatwiania płatności i operacji finansowych związanych z inwestycjami w ramach integracji gosp. regionu. Przelewy odbywają się w dół. amer., ponieważ waluty państw środk. Ameryki są w relacji do dół. jak 1:1 i podlegają ścisłemu nadzorowi ->• First National City Bank w N. Jorku. Bank ten finansuje część projektów w granicach 6Wi> sum potrzebnych do ich wykonania. Pożyczki są oprocentowane od 6,25 do 7,25'/o rocznie i udzielane na 2-10 lat. W 1963 członkowie Izby podp. z Meksykiem Konwencję w sprawie rozrachunków i wzajemnych kredytów (Convenio de Compensación y Creditos Reciprocos). J. ZAJDĄ. Międzynar. organizacje finansowe. Warszawa 1971. • 1560 IZBY HANDLOWE (ang. Chambers of Com- merce, franc. Chambres de commerce, hiszp. Ca- 1561 Izby Handlu Zagranicznego 358 maras de comercio, roś. Torgowyje palaty), termin międzynar.—instytucje mające na celu o-chronę interesów firm prowadzących wymianę handl. oraz jej rozwój na międzynar. płaszczyźnie. W państwach socjalist. działają ->• Izby Handlu Zagr. W czerwcu 1933 odbył się I Międzynar. Kongres I.H. Organiz. międzynar. zarej. w ONZ: Izba Handlowa USA, Chamber of Commerce ot thc USA, żal. 1912, z siedzib; w Waszyngtonie; ma statut doradczy (B) ECOSOC; wydaje: Washinfton Report i Nalion's Business. Federacja Izb Handlowych Wspólnoty (Brytyjskiej), Federa-tion of Coromonwealth Chambcrs of Commcrcc, zat. 1911 jako British Imperiał Councii of Commerce; obecna nazwa od 1963; z siedzibą w Londynie; publ. Ań Economic Geo-Sraphy of the Commonweatth. Generalna Unia Izb Handlowych, Przemysłowych i Rolniczych Krajów Arabskich, Generał Union ot Chambers of Commerce, Industry and Agriculture for Arab Countries, za). 19S1, z siedzibą w Bejrucie; publ. The Arab Economic Report. Grupa Bur. Izb Handlowych d/s Handlu z Ameryką Łacińską, European Chambers of Commerce Group for Trade with Latin America, zat. 1962, z siedzibą w Brukseli; jest instytucją EWG. Międzynar. Izba Handlowa, Int. Chamber of Commerce, ICC, żal. 1920 na mocy uchwały międzynar. Konferencji Handlu, Int. Trade Conference, która odbyła sit w 1919 w Atlantic City; ma statut doradczy (A) ECOSOC, FAO, ICAO, ITU, IMCO, IAEA, OECD i (O UNESCO; jej instytucjami są Międzynar. Trybunał Handlowego Arbitrażu, Court of Int. Arbitration, Międzynar. Rada Praktyki Ogłoszeniowej, Int. Councii on Advertlsing Practice, Międzynar. Biuro Informacji o I.H., Int. Information Bureau of Chambers of Commerce, oraz Komisja ICC d/s Azji i Dalekiego Wschodu, ICC Commision on Asian and Far-Eastern Affairs, z siedzibą w Paryżu, ma filie w Genewie i Bangkoku, wydaje roczniki: The ICC ot Work i miesięcznik „ICC News", poza tym wiele informatorów w rodzaju Gnidę to ICC Arbitration, Double Tmcation in the Atlantic Community, Towards Maxl-mum Efficiency in Transport itp. Yearbook of Int. Orsanizations, 1973. • 1561 IZBY HANDLU ZAGRANICZNEGO (ang. Foreign Trade Chambers, franc. Chambres de commerce exterieur, hiszp. Camaras de comercio exterior, roś. Palaty wnieszniej torgowli), termin międzynar.—instytucje państw socjalist, reprezentujące na zewnątrz uspołecznione przedsiębior- stwa oraz instytucje usługowe handlu zagr., jak banki, ubezpieczenia, spedycje, żegluga, transport. W krajach kapitalist. niektóre te funkcje spełniają •>• Izby Handlowe. • 1562 IZBY ROZRACHUNKOWE (ang. Clearing Hou-ses, franc. Chambres de compensation, hiszp. Camaras de compensación, roś. Rasczotnyje pataty), termin międzynar. — bankowe instytucje spełniające wyłącznie funkcje rozliczeniowe między bankami z tytułu wszelkiego rodzaju płatności. Każdy należący do I.r. bank ma w niej swych pełnomocników. Operacje przelewowe dokonywane przez i.r. ułatwiają i usprawniają obroty bezgotówkowe. Pierwsze i.r. zorganizowano w Londynie już w pół. XVIII w. • 1563 IZOLACIONIZM USA (ang. USA Isolationism, franc. Isolationisme des Ćtats" Unis, hiszp. Aisla-cionismo de los EE.UU., roś. „Izolacyonizm" SSzA), termin międzynar. — tendencja polit. w Stanach Zjedn. separowania się od polityki świat., manifestująca się silnie w XIX w., a okresowo w XX w., odcinaniem się od międzynar. konfliktów, przede wszystkim eur., zgodnie z założeniami ->• Doktryny Monroe 1823. W XX w. najsilniej wystąpił izolacjonizm w USA po I wojnie świat., kiedy Senat USA, 19 III 1920, odmówił ratyfikacji -»• Paktu Ligi Narodów, zredagowanego z inicjatywy i przy udziale pręż. USA, W. W. Wilsona; a następnie w 1935, kiedy Kongres, obawiając się wmieszania się USA w rosnące konflikty w Europie i Azji uchwalił ustawę o neutralności, co miało swe polit. reperkusje po wybuchu n wojny świat. 1939-41. W Ameryce Lać. i USA oceniany jest dużo bardziej pozytywnie, niż ->• inter- wencje USA. J. F. RIPPY, A. DEBO The Btstorical Background of the Ame-rican Policy of tsolation. New York 1924; W. LIPPMANN Isolation and Alllances, New York 1952; W. A. WILLIAMS The Shaptng of American Diplomacy, New York 1956; J. CASTANEDA Panamericanism and Regionalism. A Mexican Vlev, w. Int. Organization, Vol. 10, August 1956; S. ADLER The Isolation Impulse. lis Twentles Cenimy ReacHon. New York 1957, s. 538; M. JONES Isolationism in America 191S-1941, New York 1966, s. 312. • 1564 IZRAEL (ang. Israel, franc. Israel, hiszp. Israel, roś. Izrail), Państwo Izrael, Medinat Israel, państwo w pd.-zach. Azji, nad M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Pow. 20,7 tyś. km«. Ludność 3010 tyś, mieszk. (1971; wg spisów: 1961 —2183 tyś.). Stolica (od 1949) formalnie Tel Awiw z 382 tyś. mieszk. w 1971, faktycznie wbrew postanowieniom ONZ —>• Jerozolima. Izrael graniczy z Libanem, Syrią, Jordanią i Egiptem. Język: hebrajski. Waluta: funt I. == 100 agorotów. Święto nar.—ruchome (w kwietniu lub maju), dzień niepodległości 1948. Stosunki międzynar.: idea odbudowy „kolebki narodu żydowskiego" jako państwa I. na hist. terytorium ->• Palestyny została proklamowana 1897 przez I. Kongres Syjonistyczny (w Bazylei, Szwajcaria); idea ta była poparta oficjalnie 2X1 1918 tzw. ->- Deklaracją Balfoura przez rząd W. Brytanii, której aliancka Rada Najwyższa 1920 powierzyła mandat nad Palestyną; zatwierdzony 24 VII 1922 przez LN; W. Brytania 1921 utworzyła ze wsch. części Palestyny emirat —r Transjor-danii. Napływ imigrantów żyd. z całego świata do Palestyny spotkał się ze sprzeciwem ludności arab., który przerodził się w konflikt zbrojny 1936-39. Po II wojnie świat. Komisja Specjalna NZ d/s Palestyny (UNISCOP), opracowała projekt podziału Palestyny na dwa państwa: arab. i żyd., połączone unią gosp. oraz nadania Jerozolimie charakteru terytorium umiędzynarodo- wionego wyodrębnionego z obu państw. Projekt ten, przewidujący oddanie Żydom prawie polowy Palestyny (około 14 tyś. km2), został zatwier- dzony 29X11947 przez Zgr. Og. NZ przeciw głosom państw arabskich. W. Brytania zrzekła 359 „Izraelska rezolucja" 1565 • się mandatu i wycofała 14 VI 948 swe wojska i administrację. W tym samym dniu w Tel Awi-wie nastąpiło proklamowanie Państwa I. Natych- miast po uchwale ONZ z listopada 1947 rozpoczęła się wojna państw arab. (Egiptu, Iraku, Libanu, Syrii, Transjordanii i Arabii Saudyjskiej) z I., zakończona na skutek mediacji ONZ 1949 zawieszeniem broni: z Egiptem 24 II, z Libanem 23 III, z Transjordanią 3 IV, z Syrią 20 VII (Irak i Arabia Saudyjska nie prowadziły rokowań z I.). Ustalone zawieszeniem broni linie demarkacyjne poszerzyły terytorium I. do 20,7 tyś. km2. Do zawarcia układu pokojowego nie doszło. I. okupował również część Jerozolimy, (Nowe Miasto) i 2311951, ignorując postanowienia ONZ o inter- nacjonalizacji „Świętego Miasta", ogłosił je stolicą kraju. 22 X 1956 L wraz z Francją i W. Brytanią podp. w Sevres k. Paryża tajny układ o wszczęciu wspólnych kroków wojennych przeciw Egiptowi w związku z nacjonalizacją przez Egipt Kanału Sueskiego. Działania wojenne zainicjowały 29 X 1956 wojska L, które okupowały Strefę Gazy i płw. Synaj. Wobec ultimatum ZSRR, negatywnego stanowiska USA i uchwały Zgr. Og. ONZ działania 6X1 zostały przerwane, a wojska agresorów musiały się w następnych miesiącach wycofać na linie rozejmu 1949; nienaruszalności tej linii strzegły -> Siły Zbrojne ONZ (UNEF) do początków czerwca 1967, kiedy zostały wycofane. Dnia 5 VI 1967 I. rozpoczął nowe działania wojenne przeciw Egiptowi, Jordanii i Syrii, w których wyniku okupował terytorium Egiptu po Kanał Sueski, Jordanii— po rzekę Jordan oraz Syrii—tzw. region Golan oraz całą Jerozolimę, R. Bezp. 7X11967, Rez. 242 tzw. -> „Izraelską Rezolucją", potwierdzoną uchwałami Zgr. Og. ONZ w grudniu 1971 i 1972, uznała zabór ziem arab. za niedopuszczalny i zażądała wycofania się Państwa I. z okupowanych w czerwcu 1967 terytoriów. Z ramienia ONZ misję mediacyjną prowadził 1970-72 ambasador Szwecji w Moskwie G. Jarring, który 8 n 1971 przedłożył rządom I. i Egiptu memorandum, na które pozytywnie odpowiedział tylko Egipt. W 1973 zostały wznowione misje mediacyjne ONZ. W październiku 1973 doszło do nowych działań wojennych między Egiptem i Syrią a I. Trwały one od 6 do 23 X i przyjęto dla nich w państwie I. nazwę „wojny Jom Kippur" (w państwach arabskich „wojny Ramada-nu"), zakończonej częściowym odsunięciem wojsk izrael. od Kanału Sueskiego. Na wezwanie R. Bezp. ONZ w wyniku wspólnych akcji USA i ZSRR doszło do zawieszenia broni 22-24X1974 i zwołania -> Konferencji Bliskowschodniej 1973/ /74. Roszczenia I. do terytoriów przezeń okupowanych (półwysep Synaj i Kanał Sueski, Szarm-asz Szejch i Strefa Gazy; z Jordanią: zach. brzeg Jordanu, Jerozolimy i wzgórza Golan) zostały odrzucone przez wszystkie państwa arab., popierane solidarnie przez kraje socjalistyczne. Dla zabezpieczenia rozejmu z Egiptem powołane zostały Doraźne Siły Zbrojne ONZ na Bliskim Wschodzie, które zakończyły rozdzielanie wojsk na płw. Synaj 3 m 1974, odsuwając wojska I. 20 km na wschód od Kanału Sueskiego. Natomiast nie o-siągnięto porozumienia co do rozdzielenia wojsk na froncie syryjskim (wzgórze Golan), co spowodowało tam w kwietniu 1974 nowe działania artyleryjskie i lotn., będące przedmiotem specjalnych sesji R. Bezp. ONZ. „Wojna Jom Kipur" wywołała poważną izolację I. na forum ONZ, zerwanie z nim stosunków przez większość państw afryk., a także rezygnację z otwartej proizrael. polityki przez szereg państw zachodnioeur. i Japonię pod naciskiem arab. eksporterów nafty. Od 11 VI 949 I. jest czł. ONZ oraz-wszystkich org. wyspecjal.; nie należy natomiast do żadnych org. regionalnych, aczkolwiek korzysta z preferencyjnych warunków w handlu z państwami EWG. Również los —> uchodźców palestyńskich spowo- dował wzrost nastrojów antyizraelskich w związku z eskalacją od 1970 do 1974 zbrojnych presji i represji, obejmujących zarówno palestyńskie terytoria pod okupacją Izraela jak i poza Izraelem. Stosunki dyplomat. (I I 1974); Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Botswana (zerw. XI 1973), Brazylia, Bułgaria (zerw. 1967), Chile, Cypr, Czechosłowacja (zcrw. 1967), Dahomej (zerw. X 1973), Dania, Dominikana, Ekwador, Etiopia (zerw. X 1973), Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon (zerw. X 1973), Gambia (zerw. X 1973), Ghana (zerw. X 1973), Grecja, Górna Wolta (zerw. X 1973), Gwatemala, Gwinea, Gwinea Równikowa (zcrw. 1973), Haiti, Holandia, Honduras, Islandia, Jamajka, Japonia, Jugosławia (zerw. 1967), Kamerun (zerw. 1973), Kanada, Kenia (zerw. XI 1973), Kolumbia, Korea Pd„ Kostaryka, Kuba, Laos, Liberia (zerw. XI 1973), Luksemburg, Malta, Meksyk, Nepal, Nigeria (zerw. X 1973), Nikaragua, Nowa Zelandia, Norwegia, NRP, Panama, Paragwaj, Peru, Polska (zerw. 1967), Rep. Malgaaka (zcrw. XI 1973), Rep. Pd. Afryki (zerw. X 1973). Rep. środkowoafrykańska (zerw. X 1973), Rumunia, Rwanda (zerw. 1973), Salwador, Senegal (zerw. X 1973), Sierra Leone (zerw. X 1973), Singapur, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania (zerw. X 1973), Trynidad i Tobago, Turcja, USA, Urugwaj, Wenezuela, Węgry (zcrw. 1967), Wiochy, W. Brytania, Wybrzeże Kości Słoniowej (zerw. XI 1973), Zair, Zambia (zerw. X 1973), ZSRR (zerw. 1967). Sekr. gen. ONZ Trygve Lie odwiedził I. w kwietniu 1951. L podp. z NRF 1955 tzw. układ luksemburski o „odszkodowania wojenne" ocenione na sumę 1241 min dół., z czego NRF wypłaciła I. '/3 (834 min dół.), oświadczając, że 1/3 (417 min dół.) winna zapłacić NRD. Rząd NRD uznał u- kład luksemburski jako „transakcję między kapitalistami zachodnioniemieckimi a izraelskimi" i odmówił wszelkich praw I. do jakichkolwiek roszczeń w stosunku do Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Rząd I. publikuje od 1948/49 Israel Yearbook, od 1949/50 Statistical -Abstract of Israel. Royal Institute of Int, Affaires. Great Britain and Palestim 1915-1945, London 1946; K. IWANÓW, Z. SZEJNIS Państwo lyael, Warszawa 1960; M. A. LILIENTHAL The other Side of the Cotn: Ań American Perspectiw of the Arab-lsraeli Con-flict, New York 1965; D. Honowrrz The Economtcs of Israd, New York 1967; J. SABRI The Arabs in Israel, Bcirut 1968; M. LANDAU The Arabs in Israel, London 1969; G. S. NIKITINA Państwo Izrael, Warszawa 1970; The Mtddle East and North Africa 1972-1973. London 1972, «. 363-438. • 1565 „IZRAELSKA REZOLUCJA" (ang. „Israel Re-solution", franc. „Resolution d'Israel", hiszp. „Re-solución sobre Israel", roś. „Izrailskaja riezolu-cyja"), nazwa przyjęta w prasie świat, na jednomyślną Rez. R. Bezp. ONZ nr 242 z 22X11967, w sprawie wycofania izrael. sił zbrojnych z terytoriów arab., okupowanych w czerwcu 1967. Rezolucja ta ma istotne znaczenie dla rozwoju prawa międzynar., ponieważ zarówno wielkie mocarstwa jak inne państwa członkowskie Rady, potwierdziły jednomyślnie zasadę „niedopuszczalności zdobywania terytoriów w drodze wojny". Tekst Rez. jest następujący: „Rada Bezpieczeństwa — wyrażając niepokój, jaki stale jej sprawia poważna sytuacja na Bliskim Wschodzie, 1566 Jakobicki Kościół 360 — podkreślając niedopuszczalność zdobywania terytoriów w drodze wojny oraz konieczność działania na rzecz sprawiedliwego i trwałego pokoju, pozwalającego każdemu państwu tej strefy żyć w warunkach łiezpieczeństwa, — podkreślając ponadto, że wszystkie kraje członkowskie, akceptując Kartę NZ zobowiązały się działać zgodnie z artykułem 2 tej Karty. l. Stwierdza, że wykonanie postanowień Karty wymaga ustanowienia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie w oparciu o następujące dwie zasady: a) wycofanie izraelskich sił zbrojnych z terytoriów okupowanych podczas ostatniego konfliktu; b) położenie kresu wszelkim wyzwaniom do wojny i wszelkim stanom wojennym oraz poszanowanie i uznanie suwerenności, integralności terytorialnej i niezależności każdego państwa tej strefy, jak również ich prawa do życia w spokoju, wewnątrz bezpiecznych i uznanych granic, nie będąc narażonym na groźby i akty przemocy. 2. Stwierdza popadło konieczność: a) zagwarantowania swobody żeglugi na międzynarodowych drogach wodnych tego regionu; b) osiągnięcie sprawiedliwego rozwiązania .problemu uchodźców; c) zagwarantowanie nienaruszalności terytorialnej' i niezawisłości politycznej każdego państwa tego regionu przy użyciu odpowiednich środków, a w szczególności utworzenia stref żdemilitaryzowanych. 3. Prosi Sekr. Gen. o wyznaczenie specjalnego przedstawiciela, który uda się na Bliski Wschód, aby nawiązać i podtrzymać kontakty z zainteresowanymi państwami w celu ułatwienia porozumienia i dopomożenia wysiłkom na rzecz osiągnięcia pokojowego rozwiązania zgodnego z postanowieniami niniejszej rezolucji. 4. Wzywa Sekr. Gen. do przedstawienia Radzie Bezpieczeństwa możliwie jak najszybciej sprawozdania na temat działalności specjalnego przedstawiciela". Zgr. Og. ONZ 8X111972 potwierdziło w pełni ważność I.R., uchwalając Rez. w sprawie Bliskie- J JAGLICA ->• Trachoma. • 1566 JAKOBICKI KOŚCIÓŁ (ang. Jacobite Church, franc. Ćglise jacobite, hiszp. Iglesia de los jacobi-tas, roś. Monofizitskaja cerkow'), zw. kościołem syryjsko-jakobickim, jeden z chrzęść, kościołów wschodnich, wyodrębniony w V w.; podstawę doktrynalną stanowi monofizytyzm; język liturgiczny—starosyryjski i perski; na czele stoi patriarcha, z siedzibą w klasztorze św. Marka w Jerozolimie (poprzednio w klasztorze Zafran k. Bagdadu); od XVII w. część wyznawców k.j. pozo-stala w unii z Rzymem; k.j. stanowi nar. kościół syryjski. D. ATTWATER T hę Christian Chwches o f ihe East, London 1948. • 1567 JAKOŚCI GWARANCJA (ang. Guarantee of Ouality, franc. Garantie de qualite, hiszp. Garan-tia de la calidad, roś. Garantija kaczestwa), ter- min międzynar.—klauzula przyjęta w handlu zagr., pozwalająca nabywcy odrzucić przyjęcie towaru nie mającego odpowiedniej, określonej umową jakości. Okres gwarancji waha się od 6 do 15 miesięcy, w RWPG od 9 do 15 miesięcy. • 1568 JAKOŚCI ZNAK (ang. Ouality Mark, franc. Mar-que de qualitó, hiszp. Marca de la calidad, roś. Znak kaczestwa), w handlu międzynar. została przyjęta litera Q (od ang. Ouality 'jakość'). JAKUCJA ->- ZSRR. • 1569 JAMAJKA (ang. Jamaica, franc. Jamał'que, hiszp. Jamaica, roś. Jamajka), państwo w Ameryce go Wschodu, której preambuła i pierwsze 4 punkty brzmią jak następuje: „Zgr. Og., rozpatrzywszy punkt porządku zatytułowany ,,sytuacja na Bliskim Wschodzie"; zapoznawszy się z raportem Sekr. Gen. z 15 września br. na temat działalności specjalnego wysłannika Sekretarza na Bliski Wschód; stwierdziwszy, że rezolucja R. Beżp. nr 242 z 22 listopada 1967 r. musi być w pełni wykonana; głęboko zaniepokojona, ze rezolucja R. Bezp. nr 242 z 22 listopada 1967 r. oraz rezolucja Zgr. Og. nr 2799 z grudnia 1971 r. nie zostały wcielone w życie, co w konsekwencji uniemożliwiło osiągnięcie trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie; głęboko zaniepokojona faktem, że Izrael nadal okupuje terytoria arabskie i ta okupacja trwa od 5 czerwca 1967 r. potwierdzając zasadę, że terytorium jakiegokolwiek państwa nie może być okupowane lub zagarnięte siłą przez inne państwo; potwierdzając zasadę, że dokonywanie jakichkolwiek zmian na terytorium okupowanym, w tym zmian natury demograficznej, jest sprzeczne zarówno z zasadami Karty NZ, jak i z przyjętymi zasadami stosunków międzynarodowych; przekonane, ze nadal utrzymująca się napięta sytuacja na Bliskim Wschodzie stanowi zagrożenie dla międzynar. pokoju i bezpieczeństwa; potwierdzając odpowiedzialność ONZ za przywrócenie w najbliższej przyszłości pokoju i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie. l. Potwierdza swą rezolucję nr 2799 z 13 XII 1971 r. 2. Wyraża ubolewanie, że Izrael nie podporządkował się rezolucji Zgr. Og. nr 2799, w której wzywano w szczególności, by Izrael pozytywnie ustosunkował się do pokojowej inicjatywy specjalnego wysłannika Sekr. Gen. na Bliski Wschód. 3. Wyraża pełne poparcie dla wysiłków Sekr. Gen. i jego specjalnego wysłannika. 4. Ogłasza raz jeszcze, że niedopuszczalne jest okupowanie siłą obcych terytoriów, a więc zatem zajęte w ten sposób ziemie muszą być zwrócone. Zbiór dokumentów, nr l, 1968; nr l, 1973. Środk. na wyspie J. na M. Karaibskim. Czł. ONZ. Pow. 11,4 tyś. km", 1900 tyś. mieszk. (1971). Stoi.: Kingston—555 tyś. mieszk., zespół miej ski (1970). Język oficjalny: angielski. Waluta: dolar J. = 100 centów. Święto nar.: pierwszy poniedziałek sierpnia, rocznica uzyskania niepodległości 6 VIII 1962. Stosunki międzynar.: 1509-1655 kolonia hiszp., 1670-1958 kolonia bryt. (od 1944 z własnym samorządem); 1958-61 czł. Federacji -> Indii Za- chodnich. W. Brytania Traktatem londyńskim 9 II 1962 przyznała J. niepodległość z dniem 6VTII 1962 w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. Czł. ONZ od 181X1962 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IDĄ i IMCO. Uczestniczy w ->• Traktacie Tlatelolco, Czł. OPA od 1969 oraz Wspólnego Rynku Karaibskiego. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Bahama, Barbados, Belgia, Brazylia, Chile, ChRL, Dania, Dominikana, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gujana, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, 361 Japonia 1571 Izrael, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Liban, Liberia, Meksyk, Nikaragua, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Turcja, USA, Wenezuela. W. Brytania, Wiochy. Od 1886 ukazuje się w Kingston urzędowy rocznik pt. Handbook of lamaica. Bibliography of lamaica 1900-1913. Kingston 1963; M. M. CAitLEY lamaica, London 1963; R. DBLATTRE A Gnidę to lamaica Reference Matertal, Kingston 1965; The Europa year Book 1972. A Wortd Surwy, vol. 2, London 1972, ». 746-756; The Statesman's Year-Bwk 1972-1973. London 1972, s. 392-396. • 1570 JANGCY (ang. Yang-tze, f ranę. Yang-Tseu-Kiang (Pleuve BIeu), hiszp. Yang-Tse-Kiang (Rio Azul), roś. Janc-zy, Janc-zyc-zian), rzeka w Chinach (najdłuższa w Azji), dt. 5701 km, pow. dorzecza 1726 tyś. km2; żeglowna na dł. 2800 km, dostępna dla statków oceanicznych do Wuhanu, przedmiot układów międzynar. od 1858, daty uzyskania przez W. Brytanię prawa żeglugi po J.; następnie prawa te otrzymały również w końcu XIX w. Francja, Japonia, Rzesza Niem., Rosja i USA. Uprawnienia te wygasły ostatecznie z chwilą powstania ChRL. MAC MURRAY Trealies and Agreements wilh mul conceming China. vol. 2, London 1921/22; State Departmeat ed. US Retations wilh China, Washington DC 1949. • 1571 JAPONIA (ang. Japan, franc. Japon, hiszp. Ja-pón, roś. Japonija, jap. Nippon, Nihon), Cesarstwo Japońskie, Nihon Teikoku, państwo na Da lekim Wschodzie, w Azji, na Wyspach Japońskich; czł. ONZ. Pow. 369662 km2, 104,5 min mieszk. (1971). Stoi.: Tokio—11,5 mm mieszk., zespół Ludność Japonii Rok Liczba mieszk. w min Rok Liczba mieszk. w min 1702 1750 1800 1850 1875 1900 25 25 28 30 34 43 1910 1920 1930 1940 1950 1960 49 55 63 71 83 93 niejski (1972). Język oficjalny: japoński. Waluta: -*• jen ^ 100 senów. Święto nar.: 29 kwietnia, Izień urodzin cesarza. itosunki międzynar.: cesarstwo w stosunkach landl. z Europą w XVI w., następnie w XVII XVIII w. w samoizolacji; w 2 pot. XIX w. USA, Francja, W. Brytania, Rosja, Holandia wymusiły otwarcie portów jap. dla okrętów i statków amer.; w 1904/5 w wojnie z carską Rosją, zakończoną zwycięstwem J., która pokojem w Portsmouth5IX1905 uzyskała pd. część kolei mandżurskiej, pd. część Sachalinu oraz prawa dzierżawne w rejonie Kuangtung w Chinach i prawo przejęcia protektoratu nad Koreą. W I wojnie świat, po stronie Ententy; czł. założyciel LN 1919, z której wystąpiła 1933; w okresie międzywojennym jedno z W. 'Mocarstw. W 1931 J. okupowała Mandżurię, w 1937, rozpoczęła agresję na Chiny. Rok wcześniej, 1936 zawarła sojusz antykomintemowski z III Rzeszą i Włochami (oś Rzym-Berlin-Tokio), z którymi 271X1940 za- warła pakt wojskowy. W styczniu 1941 za zgodą rządu ->• Vichy wojska jap. wkroczyły do franc. Indochin i rozpoczęły likwidację eur. kolonial- nych władz ang., franc. i hol. w pd. Azji, wprowadzając jap. reżim kolonialny, równocześnie powodując aktywizację ruchów narodowowyzwoleń- czych ludności tych obszarów. Z ZSRR zawarła 13 IV 1941 pakt o nieagresji, gwałcony następnie zatapianiem radź. statków handl. i koncentrowaniem wojsk w Mandżurii. Rozpoczęła wojnę z USA 7 XII 1941 lotn. atakiem na -r Peari Harbor; od 9 VIII 1945 w wojnie z ZSRR. W imieniu cesarza Hirohito 21X1945 podp. została -f kapitulacja bezwarunkowa Japonii po poprzednich w sierpniu 1945 eksplozjach amer. bomb atomo-mowych w -»- Hirosimie i Nagasaki. Cesarz J. 111946 w przemówieniu radiowym do narodu jap. oświadczył, że nie jest „boską istotą", a Japończycy nie są „narodem wybranym". Winni zbrodni wojny politycy i wojskowi J. stanęli przed ->• Międzynar. Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu, zostali osądzeni, część z nich powieszono, większość amnestionowano 1948. W czasie wojny koreańskiej 81X1951 Stany Zjedn. i ich sojusznicy zawarły separatystyczny Traktat pokojowy w San Francisco, nie uznany przez ChRL, Indię i ZSRR. Traktat wszedł-w życie 28 IV 1952. W Traktacie J. zrzekła się praw do pd. Sachalinu i Wysp KurylskicH, jednak bez oświadczenia, że terytoria te scedowane zostały przez Japonię 1946 na rzecz ZSRR. Brak tego oświadczenia m.in. spowodował, że ZSRR nie podpisał 1951 Traktatu San Francisco, z kolei w 20 lat później J. wysunęła roszczenia do Wysp Kurylskich proponując ZSRR rozmowy w sprawie podpisania japońsko-radz. traktatu pokojowego. J. jest czł. ONZ od 18 III 956 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ oraz OECD; nie jest natomiast czł. żadnego wojsk, paktu, ale na jej terytorium znajdują się bazy militarne USA, zarówno lądowe, jak mor. i powietrzne ze składnicami broni termojądrowych. zgodnie z Traktatem o wzajemnej współpracy i bezpieczeństwie z USA, Japan-USA Treaty of Mutuał Co-operation and Security, z 1911960. Ekonomicznie J., która do 1985 zamierza przekroczyć produkt spot. brutto Bene-luxu, Francji, NRF i Włoch razem wziętych, związana jest najsilniej z kontynentem amerykańskim. Z USA wymiana handl. 1970 była 6-krotnie wyższa niż z państwami EWG. Równocześnie w Ameryce Lać. wysunęła się 1970 na drucie miejsce po USA zarówno w wymianie handl., jak inwestycjach przed W. Brytanią i NRP. 1572 Jaworzyna 362 W 1971 obroty z Ameryką Lać. przekroczyły 3 mld dół., inwestycje ok. 600 min. W 1972 odwiedzili J. z Ameryki Lać.: w marcu pręż. Meksyku, L. Echeyerria, w kwietniu pręż. Paragwaju, A. Stroessner. Największą wymianę handl. prowadzi J. z Brazylią (458 min dół. 1971), gdzie też kooperuje z amer. Hanna Mining Company, eksploatującą brazyl. rudy żelazne. W oparciu o swą dynamikę gosp. J. od 1967 sonduje w ONZ możliwość uzyskania stałego miejsca w R. Bezp.; od 1970 ewentualnie równocześnie z Indią. Pod względem militarnym możliwości J. zostały formalnie ograniczone art 9 konstytucji J. z 1946 (zredagowanym wg źródeł oficjalnych amer. przez głównodowodzącego sil zbrojnych USA w J. gen. D. Mac Arthura): „Naród japoński szczerze dążąc do międzynar. pokoju, opartego o sprawiedliwość i lad, na zawsze wyrzeka się wojny jako suwerennego prawa narodu, a także użycia siły w rozwiązywaniu międzynar. problemów. Celem wypełnienia powyższych założeń nigdy nie będą utrzymywane siły zbrojne lądowe, morskie i lotnicze, ani jakikolwiek inny potencjał wojenny. Prawo do prowadzenia wojny przez państwa nie będzie uznawane". W 1971 armia lądowa J. liczyła 180 tyś. ludzi, marynarka 35 tyś., lotnictwo 45 tyś. W 1972 sprzęt wojenny był w 2/3 jap., w 1/3 USA. W II 1970 J. podp. —> Układ o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnych, ale do VII 1974 nie ratyfikowała go. Zob. —> Militaryzm J. Po raz pierwszy szefowie rządów USA i J. spotkali się 31 VIII-! IX 1972 na Hawajach (pręż. Nixon i premier K. Tanaka), 1968 USA zwróciły J. wyspę Bonin (Ogasawara-gunt5), w maju 1972 wyspy Riukiu z ->• Okinawą, przy zachowaniu praw do baz wojskowych. Na XVII i XVIII Sesji Zgr. Og. NZ USA w debacie generalnej wypowiedziały się za przyznaniem J. stałego miejsca w Radzie Bezp. ONZ. Stosunki dyplomat. (l V 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Dcsz, Belgia, Birma. Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Ghana, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, bak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kolumbia, Korea Pd„ Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Libia, Liberia, Luksemburg, Malezja, Malgaska Rep., Maroko, Meksyk, Mongolia, Nepal, NRD, NRF, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, Nowa Zelandia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Salwador, Senegal, Singapur, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, USA, Urugwaj, Watykan, Wenezuela, Węgry, Wietnam Rep. Dcm., Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), Zair, ZSRR. (Stosunki dyplomat. z ZSRR nawiązane w 1956, zostały pogłębione wizytą premiera Japonii K. Tanaki w Moskwie 7-10 X 1973. 22 IV 1974 J. podp. umowę kredytową z ZSRR na sumę ponad l nrid dół.). Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. Umowy polsko-jap.: Traktat handl. podp. 26 IV 1958 (Di.U. 1959, póz. 120, 121); Układ o przywróceniu normalnych stosunków z 8 H 1957 (.Dz.U. 1957, póz. 233, 234); porozumienie o współpracy kulturalnej i naukowo-tcchn. z 4 X 1971.W czerwcu 1972 ukonstytuował się w Izbie Handlu i Przemysłu w Tokio Komitet Japonia-Polska, mający na celu popieranie rozwoju stosunków gosp. z Polską. W miesiąc później przy PIHZ w Warszawie powstał Komitet Gospodarczy Polska-Ja-ponia. M. RAMMIMO Hrsg. Japan Bandbuch, NachscUagwerk der Japankunde. Berlin 1941, s. 740: Conference for the Con-ciusion mul Signature of the Treaty of Peace with Japan, Department of Stale Publ. 4392. 4392a, Washington DC 1951; E. J. LEWE VAN ADUAKD Japan. From Surrender to Peace. London 1953; I. Kuosi i In. Istorifa sowrtemiennol Japonii, Moskwa' 1955; J. LOBMAN Japonia na rozstajach, Warszawa 1966; C. MONNIER Les Americalns et są fitajeste 1'Emperew. • IStude du confllt cultural de la Conslitulion japonaise de 1946, Genevc 1967, s. 222; W. SCHARNAGL Japan — Die Komentrier-le Aggression, MUnchen 1970, s. 275; A. M. SZARIKOW la- ponija l SSzA — analiz sowriemiennych ekonomicwskich ot-noszenij, Moskwa 1971; H. KAHN The Emerging Japanese Superstate, New York 1971, s. 285; A. WOLNY Wojna na Pacyfiku. Agresja japońska w latach 1931-1945, Warszawa 1971. l. 396; l. H. BOYLE China and Japan at War 1937-45, London 1972, s. 430; R. GUILLAIN Japonia. Trzecie mocarstwo, Warszawa 1972, s. 502; Japoński] mititarizm. Wojen-no-istoriczesidje isstedowanija, Moskwa 1972, s. 376; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumey. vol. 2, London 1972. s. 757-799. JAPOŃSKO-AMERYKAŃSKI UKŁAD 1854 ->• Układ Jokohamski 1854. JAPOŃSKO-AMERYKAŃSKI UKŁAD 1858 -r Układ Yedo 1858. JAPOŃSKO-CHIŃSKI KONFLIKT 1915 -> Ultimatum Japonii wobec Chin 1915. JAPOŃSKO-CHIŃSKI UKŁAD W SPRAWIE KOREI 1895 -> Układ Shimonoseki 1895. JAPOŃSKO-RADZIECKI PAKT 1941 ->• Pakt neutralności japońsko-radz. 1941. • 1572 JAWORZYNA (ang. Javorzyna, franc. Javorzina, hiszp. Javorzina, roś. Jawożyna, słów. Javorina), Jaworzyna Spiska, miejscowość w Czechosłowacji na Spiszu po pn. stronie Tatr Wysokich, u wylotu Doliny Jaworowej; przedmiot sporu między Polską a Czechosłowacją 1920-24, w związku z delimitacją -> Spiszu, w myśl Decyzji Konferencji Ambasadorów z 28 VII 1920. Sprawa J. została przekazana Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej. Na podstawie jego opinii Rada LN 12 III 1924 wytyczyła granicę ostateczną (pozostawiając J. w granicach Czechosłowacji), uznaną przez obie strony Protokołem podp. w Krakowie 6 V 1924, aprobowaną przez Konferencję Ambasadorów 5 IX 1924. Przeprowadzona 30X11938 rewizja na korzyść Polski, nowym Protokołem Deliminacyjnym, podp. w Zakopanem, została anulowana po II wojnie światowej. Di.U. 1925, póz. 952; Recueil des documents diplomatiaues concernant la Question de Jaworzyna. Decembre 1918-wut 1924, Varsovie 1925; Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów mtedzynar. 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potu-licki. Warszawa 1939. • 1573 JEDNOMYŚLNOŚĆ WIELKICH MOCARSTW W ONZ (ang. Unanimity of the Big Powers in the UN, franc. Unanimite des Grandes Puissan-ces & 1'ONU, hiszp. Unanimidad de las Grandes Potencias en la ONU, roś. Jedinomyslije wielikich dierżaw w OON), fundamentalna zasada działalności ONZ na rzecz utrzymania pokoju i bez- pieczeństwa w oparciu o zgodność poglądów w sprawach istotnych dla pokoju pięciu stałych członków R. Bezp. ONZ; ujęta w art. 27 Karty NZ. De facto to postanowienie Karty NZ dało każdemu z 5 mocarstw prawo ->- veta, co było atakowane na -> Konferencji NZ w San Francisco, w kwietniu 1945 przez szereg państw, gł. Ameryki Lać., bezskutecznie wobec solidarnej postawy USA i ZSRR. Ówczesny Sekr. Stanu USA C. Huli kontrargumentował, że jeśli „co najmniej Wielkie Mocarstwa nie będą jednomyślne nie utrzymamy pokoju". W czasie zimnej wojny były czynione bezskuteczne zresztą próby zastąpienia j.w.m. w ONZ mechaniczną absolutną większością ^3 głosów Zgr. Og. NZ, w owym czasie zdominowanego przez państwa Ameryki i Europy Zach., 363 Jemen Południowy 1578 jakby pokój mógł opierać się na większości gto-tów państw świata, a nie na zgodności poglądów i dobrej woli tych, którzy posiadają środki do zabezpieczenia pokoju, jak i jego zniszczenia. Po dekolonizacji i uzyskaniu w ONZ większości przez państwa Trzeciego Świata, w USA porzucono wszelkie spekulacje co do zmiany systemu -> głosowania w ONZ i z powrotem stanowisko USA jest takie samo jak w Sań Francisco. Stanowisko ZSRR nie ulegało żadnym wahaniom. CH. DUPUIS Le droit de gens et les Rapport des Grandes Puissances avec les autres Stats, Paris 1921; W. T. T. Pox Las Superpotencias: Eslados Unidos, Instalerra y la Uaion Soyietica. Su Rfsponsabilidad anie la Paź, Mcxico DF 1944, s. 244; M. LACHS Zagadnienie jednomyślności Wielkich Mocarstw (aspekty prawne), w: Mysi Współczesna nr 12, 1947; O. M. UBERTAZZI // princtpio di unanimita negli orsani colle-fiali imernauonali, Koma 1953; M. LACHS Zasada jednomyślności Wielkich Mocarstw — podstawa pokojowego współistnienia narodów, w: Sprawy Mlfdzynar. nr 6, 1963. • 1574 JEDNOMYŚLNOŚĆ W LIDZE NARODÓW (ang. Unanimity in the League of Nations, franc. Un-animite dans la Socićtś -des Nations, hiszp. Unani-midad en la Sociedad de Naciones, roś. Jedino-myslije w Ligie nacyj), zasada obowiązująca we wszystkich merytorycznych decyzjach zarówno w Zgromadzeniu, jak i w Radzie LN, zgodnie z art. 5 Paktu LN. Zasada bezwzględnej j. broniona m.in. przez Polskę (161X1938) jako „najpewniejsza gwarancja słusznych interesów Członków Ligi Narodów, która powinna zostać organizacją państw suwerennych i wolnych- w swoich decyzjach"; została odrzucona przez twórców ONZ, którzy zachowali tylko obowiązek j. państw określonych w Pakcie LN jako Mocarstwo Główne. A. C. RICHES The Unanimity Rule and the League of Na-lions, London 1933. • 1575 JEDNOSTKI 81 (ang. ST Units, franc. Unites ST, hiszp. Unidades SI, roś. Mieżdunarodnaja sistiema jedinic ST), termin międzynar.—jednostki miar i wag, objęte Międzynar. Układem Jednostek Miar •>• SI. • 1576 JEDWAB (ang. Silk, franc. Soie, hiszp. Seda, roś. Szolk), jeden z gl. surowców odzieżowych, przedmiot międzynar. kooperacji. Gł. eksporterzy: Japonia (w 1*)30 j. stanowił wartość ok. 50°/o całego eksportu jap.: 42.6 tyś. t), ChRL. Włochy i Hongkong; gł. importerzy: USA, Francja, Szwajcaria, Włochy, Hongkong, W. Brytania, NRF, India. W Polsce pierwsza Sp. Akc. Jedwabnicza powstała 1853; produkcja W XX w. wahała się od l do 3 t. W okresie nrędzywoiennym istniała Międzynar. Federacja Jedwabiu, Fedćration internationale de la soie. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Jedwabiu, Int. Silk Association (ISA), Association int. de la soie (AIS), powołana do życia 1949 przez I Międzynar Kongres Jedwabiu. First Int. Silk Congress, który odhyl się 1948 w Lyonie i Paryżu, z siedzib; w Lyonie; z zadaniem popierania rozwoju jedwabnictwa, prowadzenia badań marketingu i koordynowania wysiłków stowarzyszeń krajowych Aintrii, Belgii. Danii, Egiptu, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii. Hongkongu, Indii, Japonii, Kanady, Korei Pd., Libanu, Meksyku, Norwegii, NRF. Portugalii, Syjamu, Szwajcarii. Turcji, USA i W. Brytanii; publ. ISA Book ot Siandarils i ISA Bullelln. W. KOWALSKI. F. WIŚLICKI Jedwab l przemysł iedwabniczy. w: Encyklopedia nauk politycznych. Warszawa 1938, s. 830-838. • 1577 JEMEN (ang. Yemen, franc. Yemen, hiszp. Yemen, roś. Jemien), Jemenska Republika Arabska, AI-Dżumhurijja al-Arabijja al-Jamanijja, pań stwo w pd.-zach. Azji, na Płw. Arabskim; czł. ONZ. Pow. 195 tyś. km2, 5,7 min mieszk. (1970; w 1963—ok. 4,5 min). Stoi.: Sana—lOO tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Arabią Saudyjską i Jemenem Pd. Język oficjalny: arabski. Waluta: rial J. = 40 baksza. Święto nar.: 26 IX, rocznica proklamowania republiki 1962. Stosunki międzynar.: w XVI-XIX w. w imperium osmańskim; w czasie I wojny świat, w wojnie przeciw Turcji po stronie Aliantów; do 1934 w sporach granicznych z Arabią Saudyjską; 1934 układ z W. Brytanią. W czasie II wojny świat. neutralny; w sporze z W. Brytanią 1945-67 o Je- »men Pd.; 1958-61 w symbolicznej unii z Egiptem (-»• Zjednoczone Państwa Arabskie). Czł. założyciel Ligi Arabskiej 1945. Czł. ONU od 20 IX 1947 oraz wszystkich organizacji wyspecjal. ONZ z wyjątkiem: IAEA, IMCO i GATT. Od 261X1962 republika; 1963 J. oskarżył Arabię Saudyjską i Egipt o antyrepubl. dywersję i spowodował wysłanie 13 VI 1963 Misji Obserwacyjnej przez ONZ, UNYOM, która ustanowiła strefę zdemilitaryzo-waną; pozostała w J. do 4 IX 1964. W 1972 pertraktacje z Jemenem Pd. w sprawie normalizacji stosunków między obu państwami. Arabska Rep. J. jako pierwsze państwo Ligi Arabskiej wznowiła 3 VII 1972 stosunki dyplomat. z USA, zerwane 6 VI 1967 w związku z agresją Izraela. Poprzednio w lipcu 1969 J. wznowiła stosunki z NRF", zerwane też 6 VI 1967. W. lipcu 1970 nawiązała też z powrotem stosunki z Arabią Saudyjską, Francją i W. Brytanią, zerw. 1963. Stosunki dyplomatyczne (l IV I974): Afganistan, Algieria. Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bułgaria, ChRL. Czad. Czechosłowacja, Egipt. Etiopia. Francja, Holandia, Indie. Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, Korea RLO. Kuwejt. Liban, Libia. Maroko, NRD, NRF. Pakistan, Polska, Rumunia, Somalia, Syria, Szwecja. Tunezja, Turcja, Węgry, W. Brytania. Wietnam Rep. Demokr., ZSRR. Z Polska stosunki dyplomat. od 1958 na szczeblu poselstw, od 1963 ambasad. Polskę reprezentuje w Sana ambasada PRL w Kairze A. PARDUC.HY Introdlirina Yemen, New York 1947; E. Chił.u-BOWSKAJA Jemien, Moskwa 1965, s. 181; Synnpses of (W Cases, New Ynrk 1966. s. 57-58; M. W. WEMER Modern Yemen 1918- 1966, Baltimore 1967. s. 257; The Europa Year Book 1972. A Worid Surwy, London 1972, vol. 2, s. 1720-1725. • 1578 JEMEN POŁUDNIOWY (ang. Southern Yemen, franc. Yćmen du Sud, hiszp. Yemen del Sur, roś. Jużny Jemien). Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu, Dżumhurijjat al-Jaman ad-Dimukratijja 1579 Jen 364 asz-Szalbijja, People's Democratic Republic of Jemen, państwo w pd.-zach. Azji, na Płw. Arabskim; czł. ONZ. Pow. 278683 km2, ok. 1,5 min mieszkańców (1972). Stoi.: Asz-Sza'b — ok. 100 tyś. Graniczy z Jemenem, Arabią Saudyjską i Oma- nem. Języki oficjalne: arabski i ang. Waluta: dinar J.P. = 1000 filsów. Święto nar.: 30X1, proklamowanie niepodległości 1967. Stosunki międzynar.: terytorium J.P., złożone z —> Adenu i 22 szejkatów było w części Adenu kolonią bryt. od 1839, szejkaty zaś od 1882 do 1914 przyjęły protektorat bryt.; większość z nich weszła 1959 do Federacji Arabii Pd. W 1967 po wycofaniu się wojsk bryt. Aden wraz z szejkatami ogłosił 26X11967 niepodległość. Próby połączenia J.P. z Jemenem nie powiodły się; w czerwcu 1969 przejęła władzę rada rewol., która w listopadzie 1970 nową konstytucją zmieniła nazwę Rep. J.P. na Ludowo-Demokratyczną Rep. J. W 1969 w konflikcie granicznym z Arabią Saudyjską. W 1971-73 w sporze ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, Bahrajnem i Katarem. Czł. ONZ od 1967 i wszystkich org. wyspecjal. z wyjątkiem IAEA, JFC, IMCO i GATT. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Belgia, Bułgaria, ChRL, Dania, Egipt, Etiopia, Francja, Holandia, India, Irak, Jugosławia, Korea RLD, Mongolia, Norwegia, NRD, Pakistan, Polska, Somalia, Szwecja, W. Brytania, ZSRR. Z Polska stosunki dyplomat. od 1970 na szczeblu ambasad. Polskę reprezentuje w Asz-Sza'b ambasada PRL w Kairze. W. THESIGER Arabian Sands, London 1959; Świat w przekroju 1972, Warszawa 1972, s. 172-174; The Europa Year Book 1972. A Wortd Survey, London 1972, vol. 2, s. 1726-1733. JEMEŃSKA REPUBLIKA ARABSKA -> Jemen. • 1579 JEN (ang., franc., hiszp. Yen, roś. Ijena), jedna z walut kluczowych, utworzona 1897 po przejściu Japonii na złotą walutę. Złoty j. wartości 2 fun = 750 mg czystego złota został wprowadzony w monetach 5-, 10- i 20-jenowych oraz srebrnych 1-jenowych i bilon (l jen =100 sen) w niklu i brązie. Banknoty l-, 5-, 10-, 20-, 50-, 100- i 200-jenowe. Od 1VII 1932 emisyjny Bank Japonii został zobowiązany do posiadania rezerw razem w złocie i srebrze (3:1) w wysokości co najmniej 25-/0 wartości emitowanych banknotów. W sierpniu 1937 nastąpiła dewaluacja j. na 290 mg czys- tego złota. 25 X 1939 j. został związany z dolarem kursem 100 j. = 23^/ie dół. amer. Po n wojnie świat, wprowadzony został przez amer. władze okupacyjne nowy kurs, obowiązujący tylko w rozliczeniach wojsk, do 1949. Do tego czasu j. przeszedł 3 dewaluacje; czwarta 25 IV 1949 ustanowiła kurs l dół. amer. == 360 j. (w miejsce 270) i kurs ten utrzymał się do 27 VIII 1971, kiedy po zawieszeniu Wymienialności dolara na złoto 15 VIII 1971, musiał stać się walutą płynną, przy wartości 2,469 mg czystego złota. J. jest walutą wymienialną, ale na transfer za granicą wymagana jest zgoda państw Banku Japonii. Sapań Handbuch, Berlin 1941; F. PICK 7968 Pick's Currency Yearbook, New York 1968, s. 305-310. • 1580 JEŃCY I RANNI (ang. War Prisoners and Wo-unded, franc. Prisonniers de guerre et blesses, hiszp. Prisonieros y heridos de guerra, roś. Wo- jennoplennyje i ranienyje), od 1864, daty powstania Czerwonego Krzyża, humanitarne reguły traktowania j. i r. są przedmiotem międzynar. kon- wencji. Pierwsze zasady zostały oprać. 1874 przez Konferencję Brukselską, a następnie 1899 i 1907 zostały sformułowane w tzw. —>- Haskich Konwencjach. Po I. wojnie świat, zwołana przez LN do Genewy w lipcu 1929 Konferencja 47 państw oprać. Konwencję, zw. Genewską (krytykowana z powodu rasistowskiego art. 9 części III, zalecającego stronom wojującym „unikania umieszczania w tym samym obozie jeńców różnej rasy lub narodowości". Art. ten posłużył III Rzeszy do uzasadniania wobec Międzynar. Czerwonego Krzyża wprowadzenia rasowej segregacji żołnierzy tego samego kraju w niem. obozach jenieckich). W 1946 ECOSOC powołała Specjalną Komisję d/s jeńców wojennych z dwoma zadaniami: stałego badania problemów j. i r. i przedkładania corocznych raportów oraz wypracowania na bazie poprzednim regulaminów 1907, 1909 i 1929 oraz doświadczeń II wojny świat, nowych konwencji, co zostało dokonane w sierpniu 1949. Te Konwencje —>• Genewskie o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, a także osobno sił zbrojnych na morzu, o traktowaniu jeńców wojennych oraz czwarta o ochronie osób cywilnych podczas wojny, wprowadziły nową zasadę, że natychmiast po zakończeniu wojny jeńcy winni być zwalniani; poza tym wszystkie konwencje dotyczą nie tylko konfliktów międzypaństw., ale także innego charakteru, jak np. powstania, i obejmują nie tylko osoby regularnych sił zbrojnych, ale również powstańców, czł. ruchu oporu, przedstawicieli władz, nie uznawanych przez drugą stronę, i osoby nie walczące, jak korespondenci wojenni, kapelani, załogi statków handl. itd. Ponieważ nie wszystkie państwa przystąpiły do Konwencji 1949, dla pozostałych obowiązują postanowienia Konwencji 1929. Poza tym pozostają w mocy art. 4-20 Regulaminu Haskiego, 1907. Polska uczestniczy w Konwencjach (Dz.U. 1924 póz. 393 i 395, 1927 póz. 158 i 159, 1956 póz. 171-174). • Org. międzynar. zarej. w ONZ (poza ->• Czerwonym Krzyżem): Komitet Doradczy d/s Ułatwiania Czytelnictwa Jeńcom Wojennym oraz Internowanym, Consultatiye Committee for Re-ading Facilities for Prisoners of War and Intemees, Comitź consultatif pour la lecture des prisoniers et internes de gusrre, żal. 1940, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Konfederacja b. Jeńców Wojennych, Int. Con-federation of Fonner Prisoners of War (ICFPW) Confede-ration int. des anciens prisonniers de guerre (CTAPS), zał. 1949, z siedziba w Brukseli. Międzynar. Stów. Pomocy Jeńcom, Int. Prisoners Aid Assoc. (IPPA), żal. 1950, z siedzibą w Milwaukee, Wisc. USA; posiada status doradczy ECOSOC. G. SAUSER-HALL Des belligerantes internes cBez les neutres en cos de guerre terrestre, Paris 1910; A. ROLIN Le Droit Modernę de la Guerre, Brmtelles 1921; S. CAHER Les pri-sonnier de guerre (1914-1919), Paris 1929; Actes de la Con- Jezuici 1582 Srence dipłomatique reunie ó Geneve du ł-er au 27 Juillet 929, Geneve 1930; G. RASSMDSSEN Code des prisónniers de wre. Commentaire de la Colwention du 27 Juillet 1929 re-itive au traitement des prisónniers de suerre. Avec le texte. t la Colwention et un extratt du reglement de la Haye, teneve 1931; Actes de la Conference diplomatigue de Geneve e 1949, vol. 1-2, Section A, B III, Geneve 1950; J. PICTET es Conventtons de Geneve du 12 aout 1949. Genin 1950; S. PICTET The New Geneya Conventions for the Protection f War YicUmes, w: American Journat of Int. Law 1949; . ŁATYSZEW Żeniewskije konwiencyi 1949, w: Sowletskoie •>sudarstwo i prawo nr 7, Moskwa 1954; A. J. BAKKER Be- •\nd Sarber Wire, London 1974, s. 242. EROZOLIMA (ang. Jerusalem, franc. Jerusalem, iszp. Jerusalen, roś. Ijerusalim, hebr. Jeruszalaim, rab. Al-Kuds), hist. stolica —> Palestyny, „Mia-o święte" trzech religii: wyznawców Mojżesza, hrystusa i Mahometa (siedziba Żydowskiej Rady arszej. Patriarchatów Chrześcijańskich: ortodok-jnego, katol., łac. i armeńskiego oraz Rady Mu-ihnańskiej); przedmiot konfliktów międzynar. w edniowieczu; od 1517 do 1917 pod władzą im-irium osmańskiego; 1917 okupowana przez W. rytanię, której LN, 1920, powierzyła mandat id J., a w 1922 nad całą Palestyną, tak, że J. iła się centrum mandatowym bryt. władz Pa-styny; po 1948, kiedy W. Brytania zrzekła się andatu i przekazała do decyzji R. Bezp. ONZ sy zarówno J., jak i Palestyny, zgodnie z żaleniem Zgr. Og. ONZ z 29X11947. kwietniu 1949 Rada Administracji Powierniczej t wypracowała projekt międzynar. statutu J. pod miniśtracją ONZ, gwarantującego wyznawcom ach religii dojście do miejsc kultów i bezpie-sństwo. 9X111949 Zgromadzenie postanowiło Tac. międzynar. statut J. Izrael i Jordania nie »kceptowały jednak żadnego projektu z wyjąt-sm podziału prowizorycznego, wynikającego z i układów o zawieszeniu broni. Statut ten przo- dujący, że J. będzie neutralna i nienaruszalna s mógł wejść w życie na skutek walk izraelsko-ib., które objęły również J., a zawieszenie broni ią frontu określiło podział J. między Jordanię Izrael. Staraniem ONZ powstała jedynie strefa smilitaryzowana 4 IV 1950, pozwalająca na swo-dny ruch pielgrzymów. Debata w Zgr. Og. łZ w grudniu 1950 na temat międzynar. Sta-u J. nie doprowadziła do żadnej decyzji. W ?1 Izrael ogłosił jednostronnie, że Tel Awiw Izie tylko siedzibą rządu, natomiast J. stolicą aela, co wywołało protest państw arab. w ONZ, ira nie uznała decyzji Izraela. W czerwcu 1967 jska Izraela okupowały całą J. i jej sprawa po-óciła do ONZ, gdzie 4 VII 1967 Zgr. Og. NZ Sesji Nadzwyczajnej, 99 głosami za (w tym tncja, W. Brytania i ZSRR), żadnym przeciw O wstrzymującymi się (w nich USA) uchwaliło olucję, stwierdzającą „nieważność środków za-sowanych przez Izrael celem zmienienia Stali J." 5VII1967 Zgromadzenie identycznymi sami uznało aneksję J. przez Izrael za nieważ- i wypowiedziało się za „umiędzynarodowieni Miejsc Świętych". Izrael w obu głosowa-ch nie brał udziału, z uzasadnieniem, że pro-m J. jest zdaniem rządu Izraela „poza kom-encją prawną Zgr. Og. ONZ". Tegoż dnia Wa-an, jako reprezentant interesów katolików, o-sił, iż nie uznaje aneksji i wypowiada się za iędzynarodowieniem J. V 1968 R. Bezp., 13 głosami za i2 wstrzymującymi się (USA i Kanady), zwróciła się do Izraela z żądaniem, aby anulował wszystkie zarządzenia naruszające międzynar. status J. Żądanie to przypominały Rezolucje Zgr. Og. ONZ, dotyczące konfliktu izrael. w latach następnych. W styczniu 1973 premier Golda Meir złożyła wizytę papieżowi Pawłowi VI, której celem było pierwsze oficjalne nawiązanie rozmów' między Izraelem a Watykanem w sprawie J. II Konferencja na szczycie państw muzułmańskich w Lahaur (Pakistan) w lutym 1974 ogłosiła deklarację w sprawie Je- rozolimy, zwanej po arabsku Al-Kuds. ,,Al-Kuds jest jedynym w swoim rodzaju symbolem stapiania się Islamu ze Świętymi boskimi religiami. Przez, z górą 1300 lat Jerozolima była pod powiernictwem muzułmańskim, dostępna dla wszystkich, którzy ją czczą. Tylko muzułmanie mogą być jej miłującymi i bezstronnymi strażnikami, z tej prostej przyczyny, że tylko muzułmanie wierzą we wszystkie trzy prorocze religie zakorzenione w Jerozolimie. Żadne porozumienie, protokół czy uzgodnienie postulujące kontynuację o-kupacji izraelskiej w Świętym mieście Jerozolimie lub przekazanie go pod jakąkolwiek suwerenną władzę niearabską, bądź też uczynienie ze sprawy Jerozolimy przedmiotu przetargów, bądź koncesji, nie będzie możliwe do przyjęcia dla krajów Islamu. Wycofanie się Izraela z Jerozolimy jest najważniejszym i niezmiennym warunkiem wstępnym ustanowienia stałego pokoju na Bliskim Wschodzie. Na uznanie zasługują konstruktywne wysiłki podjęte przez Kościoły chrześcijańskie na całym Świecie oraz w krajach arabskich, a zwłaszcza w Libanie, Egipcie, Jordanii i Syrii, w celu wyjaśnienia sprawy palestyńskiej międzynarodowej opinii publicznej i Światowym konferencjom religijnym oraz w cciii pozyskania ich poparcia dla suwerenności arabskiej nad Jerozolimą i innymi Świętymi miejscami w Palestynie. Każdy krok podjęty przez Izrael w celu zmiany charakteru okupowanych terytoriów arabskich, a zwłaszcza Świętego miasta Jerozolimy, jest jaskrawym pogwałceniem prawa międzynarodowego i obraza uczucia państw-członków konferencji islamskiej i całego Świata islamskiego w ogóle". H. KENDALL Jerusalem City Plan. Preservation and Deyelop-ment 1914-1948, Jerusalem H.M.S.O. 1948; J. DE REYNIER A Jerusalem un Drapeau Flottait sur la Ligne de Feu. Neu-chatel 1950, s. 224; Jerusalem before UN, UN New York 1950. s. 40; G. POLKĘ BERNADOTTE To Jerusalem, London 1951. s. 280; R. FALAISE Le Statut de Jerusalem, w: Reyue general de droit Int. public nr 62, 1958; H. E. Boyis Jerusalem Question. 1917-1968, Stanford, Calif. 1971, s. 175; Kronika, Dokumentacja Prasowa, 1973. • 1582 JEZUICI (ang. Jesuits, franc. Jesuites, hiszp. Je-suitas, roś. Ijezuity), członkowie zakonu p.n. Towarzystwo Jezusowe (TJ), łac. Societas Jesu (SJ); jeden obok •—> Opus Dei z najbardziej polit. i aktywnych międzynar. katol. zakonów, zał. 1534 przez I. Loyolę w Paryżu, zatwierdzony bullą Regimini Militantis Pawła III 271X1540; rozwiązany 21 VII 1773 mocą breve Dominus ac Redemptor Klemensa XIV; wskrzeszony 7 VIII 1814 bullą Sollicitudo omnium Piusa VII. Współcześnie Jezuitą był P. Teilhard de Chardin 1881-1955), którego idee odegrały dużą rolę w zbliżeniu Kościoła Katolickiego do —>• ekumenicznego ruchu, a także w przystosowaniu się tego Kościoła do nowej epoki. Przez swe ośr. naukowe, głów- nie w USA i Włoszech, J. biorą żywy udział w międzynar. organizacjach nauk., związanych z UNESCO. W 1946 TJ zał. w Brukseli Międzynar. Ośrodek Badawczy Wychowania Religijnego, In-ternational Centre for Studies in Religious Edu-cation, Centre Int. d'etudes de la formation re- ligieuse, zarej. w Sekretariacie ONZ; czł. watykańskiej Konferencji Międzynar. Organizacji Katolickich; publ. Lumen Vitae. Z. COMPBEL The Jesuils, London 1925; Ł.. KURDYBACHA Humanizm i Jezuici. Warszawa 1949; H. BECHER Die Jesuiten, Miinchen 1951; E. RIDEAU La pensee de Pere Teilhard de Chardin, Paris 1965. 1583 Jęczmień 366 • 1583 JĘCZMIEŃ (ang. Bariey, franc. Orge, hiszp. Ce-bada, roś. Jaczmień), jeden z gt. produktów rolnych, objętych statystyką międzynar. ONZ. Światowa produkcja przekroczyła 150,4 min t 1972. Główni producenci: ZSRR, USA, Francja i W. Brytania. FAO od 1951 ogłasza co roku dane o zasobach świat, j. wg jego gatunków pt. Wortd Catalogue of Genetic Stocks: Bariey. Rocznik statystyki międzynar. 1970, Warszawa 1970, s. 202. • 1584 JĘZYK GESTÓW MIĘDZYNARODOWY (ang. International Deaf-Mutes Language, franc. Langue internationale des gestes, hiszp. Idioma interna-cional de los gestos, roś. Mieżdunarodnyj jazyk żestow), termin UNESCO—język głuchoniemych używany na Światowych Zjazdach Głuchoniemych, Worid Congress of Deaf-Mutes, odbywających się od 1951, co 4 lata, organizowanych przez —>• Światową Federację Głuchych; w przeciwieństwie do czytania z ust czy języka palców m.j.g. ma charakter międzynar., co pozwala na odbywanie zjazdów bez tłumaczy. W 1971 pod patronatem UNESCO rozpoczęte zostały prace nad Słownikiem międz.ynar. gestów, Dictionnaire int. de Gestes. JĘZYKI MASZYN CYFROWYCH ->• ALGOL; •> FORTRAN. • 1585 JĘZYKI OFICJALNE (ang. Official languages, franc. Langues officielles, hiszp. Lenguas oficiales, roś. Oficyalnyje jazyki), termin międzynar.—język lub języki, obowiązujące w urzędach państw., w org. międzynar. (-»• języki ONZ), na konferencjach międzynar. W państwach jednonar. j.o. jest identyczny z językiem nar."; w wielonarodowościowych, obok jednego, dwu lub kilku j.o. równoprawnych w urzędach krajowych i w stosunkach międzynar. mogą być dopuszczone w określonych okręgach do używania w urzędach języki zamieszkałych w danym okręgu mniejszości etnicznych; język taki nazywany jest nieraz „drugim językiem urzędowym". O j.o. decydują konstytucje państw., statuty organizacji, regulaminy konferencji międzynar. oraz w szczególnych przypadkach traktaty pokoju czy umowy bilateralne, jak np. „Mały" Traktat Wersalski z 28 VI 1919 czy Konwencja Genewska (górnośląska) polsko-nie-miecka z 15 VI 922. W. DUBDIENIEWSKU Rownoprawifc jarykow w sowlelskom stroić, Moskwa 1927; L. ZIELENIEWSKI Ustawodawstwo lewkowe Rzerzypospolitel Polskie!. Warszawa 1930; J. ZIELENIEWSKI Ustawodawstwo językowe Belpl, Czechosłowacji, Finlandii l Szwajcarii, w: Sprawy Międzynar. 1930. • 1586 JĘZYKI ONZ (ang. UN languages, franc. Langues de 1'ONU, hiszp. Idiomas de la ONU, roś. Jazyki OON), termin międzynar. — języki oficjalne wszystkich organów ONZ, z wyjątkiem Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości; jest ich pięć: angielski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Dla ułatwienia prac w komitetach przyjęto jako języki robocze tylko dwa: ang. i franc., w Zgr. Og. ONZ oraz ECOSOC dopuszczono trzeci: hiszpański. Zgr. Og. ONZ 21 XII 1968, Rez. 2479/XXITI postanowiło włączyć język roś. do swych języków roboczych oraz uznało za pożądane włączenie języka roś. i hiszp. do języków roboczych R. Bezp. ONZ. Rząd ChRL zażądał w lipcu 1973 zaliczenia języka chińskiego do języków roboczych ONZ zarówno w Zgr. Og. ONZ, jak R. Bezp. ONZ. Sprawę rozstrzygnęła XXVIII Sesja pozytywnie jesienią 1973. W grudniu 1973 Komitet Administracyjno-Budżetowy Zgr. Og. ONZ wyraził zgodę na przyznanie językowi arabskiemu statutu szóstego języka roboczego ONZ pod warunkiem, że państwa arab. będą pokrywać koszta z tym związane. Mowy wygłaszane w jednym z języków oficjalnych nie będących językami roboczymi, tłumaczone są na języki robocze. Jeśli ktoś wygłasza przemówienie w jakimkolwiek innym języku niż oficjalny, obowiązany jest dostarczyć tłumaczenie na jeden z języków roboczych. Funkcjonariusze i pracownicy ONZ muszą posiadać biegłą znajomość co najmniej jednego roboczego języka ONZ. Regulamin językowy, uchwa- lony 1968 przez Zgr. Og. ONZ Rez. 2480B/XXITI wprowadził dla pracowników ONZ obowiązek posiadania Świadectwa Językowej Biegłości, Language Proficiency Certificate, Certificat d'apti-tudes 1inguistiques. UN Bullelia. m l, 1949, s. 18-20 i nr 11, 1949, s. 532; Zbiór dokumentów m 12, 1968, póz. 247. • 1587 JĘZYKI UNIWERSALNE (ang. Universal languages, franc. Langues universelles, hiszp. Lenguas universales, roś. Uniwiersalnyje jazyki), pierwsze próby tworzenia j.u. wystąpiły w starożytności w formie języków ideograficznych; natomiast wstępne opracowania fonetycznych j.u—w XVII w. (Characteristica Uniyersalis 1666). .Najwięcej zwolenników zyskało sobie -> esperanto (1887), które propaguje 27 org. międzynar., zarej. w ONZ. Inne j.u.: YolapUk 1879, Interlingua (Latino sine flexione) 1905, Ido 1907. Occidental 1922, nie zyskały rozpowszechnienia. W 1960 UNESCO zainicjowało prace nad ideograficznym pismem międzynar., zrozumiałym powszechnie. L. COUTOURAT, L. LEAN Histoire de la langue uniyerselle, Para 1903; J. BĄUDOUIN DE COURTENAT Żur Krilik kunstlichen Weitsprachen. Berlin 1907. JĘZYK PAŃSTWOWY I URZĘDOWY -> Języki oficjalne. • 1588 JOHN BULL, potoczny termin międzynar.—żartobliwe określenie narodu ang., przyjęte w XVIII w. pod wpływem satyrycznego pamfietu, napisanego przez szkockiego matematyka i fizyka Johna Arbuthnota (1667-1735). J. ARBOTHNOT The History of John Buli. London 1712; G. A. An-iEN The Llfe and Worka of J. Arbuthnoi, London 1892 (wznowienie 1968). • 1589 JORDAN (ang. Jordan, franc. Jourdain, hiszp. Jordan, roś. lordan), rzeka na Bliskim Wschodzie, gl. w Jordanii i Izraelu; dł. 252 km; przedmiot sporu między obu państwami od 1948 o proporcjonalne wykorzystanie wód J. i jego dopływów. Propozycja USA z 1953, aby óO^o wód otrzymy- wała Jordania, a 40% Izrael nie została przyjęta. „Wodna wojna" wyraziła się w budowie kanałów lub stacji pomp, wprowadzających zakłócenia. • 1590 JORDANIA (ang. Jordan, franc. Jordanie, hiszp. Jordania, roś. lordanija), Haszymidzkie Królestwo Jugosławia 1593 Jordanii, Al-Mamlaka al-Urdnnijja al-Haszunijja, monarchia konstytucyjna w zach. Azji. Czł. ONZ. Pow. 96610 km*. 2350 tyś. mieszk. (1971; wg spisu 1961—1706 tyś.). Stoi.: Ainman—585 tyś. mieszk. (1971). Graniczy z Arabią Saudyjską, Irakiem, Syrią i Izraelem, który w czerwcu 1967 o-kupował tzw. Cisjordanię, zamieszkaną przez ok. połowę liczby mieszkańców J. Język oficjalny: arabski. Waluta: dinar J. = 1000 filsów. Święta nar.: 25 maja, rocznica proklamowania niepodległości 1946, oraz 14 listopada, dzień urodzin króla. Stosunki międzynar.: w XVI-XIX w. podległa imperium osmańskiemu. W 1920-46 kraj mandatowy LN pod administracją bryt, p.n. Trans- jordania. Niepodległa od 25 V 1946 na podstawie traktatu z W. Brytanią, podp. 22 m 1946 w Londynie. Nazwa obecna od 1949. Czł. ONZ od 14X111955 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. Król Husajn 3 X 1960 przemawiał w Zgr. Og. ONZ. Czł. Ligi A- rabskiej. W kwietniu 1958 J. oskarżyła Egipt o działalność wywrotową i wezwała W. Brytanię o pomoc zbrojną (wojska bryŁ wylądowały w J. 17 VIII 1958, lecz pod naciskiem ONZ w wykonaniu Rez. 1237/ES III Nadzwyczajnej sesji Zgr. Og. ONZ wycofały się 2X11958). W wojnie z Izraelem od 5 VI 1967; 1970/71 w otwartym konflikcie z palestyńskim ruchem narodowowyzwoleńczym (->• „Czarny Wrzesień") i popierającymi ruch państwami arabskimi. Osobny problem stanowią w J. -»• uchodźcy palestyńscy, nękani terrorystycznymi rajdami lotnictwa Izraela. Stosunki dyplomat. (I TV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia. Chile, Cypr, Dania, Etiopia, Finlandia, Francja. Grecja. Hiszpania, Holandia, India, Irak, Iran, Japonia, Jemen. Kanada, Korea M., Kuwejt. Liban, Maroko, Nigeria. NRP, NRD, Pakistan; Polska, Rumunia, Sudan, Syria (zerwane 12 VIII 1971), Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tunezja, Turcja, USA, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgonska adm.). Wiochy, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Polska reprezentowana jest w Ammanie przez ambasadę PRL w Libanie. The Constitution of the Bashemite Kingdom of Jordan, Amman 1957; R. PATAC The Kingdom of Jordan. London 1958; Sowriemiennaja lordanHa. Moskwa 1964, s. 191; A. H. HASAN ABKM.I Jordan: A Polilical Sludy. I948-19S7, New York 1965, s. 251; The Statesman's Year-Book 1972/73. London 1972, s. 1110- 1116; The Europa Year Book 1972. A Wortd Survey. London 1°72, vol. 2, 800-812. IOAN (ang. Yuan, franc. Yuan, hiszp. Yuan, roś. luań), oficjalna nazwa waluty ChRL od l m 1955, kiedy przeprowadzona została generalna reforma walutowa, wymieniająca 10000 Jen Min Piao na l nowego j. i ustanowiono relację do dolara: l dół. amer.=2,46 j., przy parytecie złota 361 248 mg czystego złota. Waluta niewymienialna na złoto, jej wywóz za granicę, jak i przywóz jest zakazany. F. PICK Pick's Currency Yearbook. New Yoik 1968, s. 124-128. • 1592 JUDAIZM (ang. Judaism, franc. Judaisme, hiszp. Judaismo, roś. ludaizm), zw. też mozaizmem, religia wyznawana przez Żydów, powstała w II tysiącleciu p.n.e., nie posiadająca żadnej organizacji hierarchicznej, poza gminami, których urzędnikiem jest rabin. W XX w. więzi rei. j. wykorzystywane są politycznie przez —r syjonizm oraz -> Izrael. Prawie wszystkie żyd. org. międzynar. zarej. w ONZ podkreślają swoją więź zarówno z j., jak i z Izraelem. A. CHOURAQUI Hisioire de Judaisme, Paris 1957. • 1593 JUGOSŁAWIA (ang. Yugoslayia, franc. Yougo-slavie, hiszp. Yugoslayia, roś. Jugosławija), Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii, Soci- jałisticka Federatiyna Republika Jugoslavija, państwo w Europie Pd. nad M. Adriatyckim. Czł. ONZ. Pow 255804 km«, 20,5 min mieszk. (1971; wg spisów: 1961—18 549 tyś., 1970—20527 tyś.). Stoi.: Belgrad—1204 tyś. mieszk., zespół miejski (1971). Struktura narodowościowa Jugosławii wg spisu z kwietnia 1971: Serbowie 8137 tyś. (39,7%); Chorwaci 4519 tyś. (22%); Słoweńcy 1704 tyś. (8,3%), Muzułmanie—w rozumieniu przynależności nar., a nie rei. (jest to etnicznie ludność słów., która w czasach tur. niewoli przyjęła islam)—1727 tyś. (8,4%); Macedończycy 1194 tyś. (5,8B/o); Czarnogórcy 514 tyś. (2,5%); Albańczycy 1915 tyś. (6,4%); Węgrzy 504 tyś. (2,3%); Jugosłowianie (nieokreśleni) 270 tyś. (1,3%). Graniczy z Włochami, Austrią, Węgrami, Rumunią, Buł-' garią, Grecją, i Albanią. Języki oficjalne: serbsko-chorwacki, słoweński i macedoński. Waluta: -> dinar jugosł. = 100 para. Święto nar.: 29X1, rocznica utworzenia Narodowego Komitetu Wyzwolenia J. 1943. Stosunki międzynar.: proces integracji J. rozpoczął się w XIX w. 1X111918 zostało proklamowane zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, którego granice ustaliły traktaty pokojowe Saint-Germain 1919, Neuilly-sur-Seine 1920, Trianon 1920, z wyjątkiem granicy w rejo- nie Triestu mimo układu Rapallo 1920 z Włochami. W 1929 nastąpiła zmiana nazwy państwa na Królestwo Jugosławii. 1919-39 czł. LN, od 1593 Jugosławia 368 1920 czł. Małej Ententy, od 1934^ałkańskiej En-tenty. W czasie II wojny świat. V in 1941 regent* J. przystąpił do paktu „państw osi"; zamach stanu zmienił orientację J.; 5 IV 1941 podp. układ o przyjaźni i nieagresji z ZSRR, następnego dnia Niemcy hitlerowskie zaatakowały J., której wojska skapitulowały 17 IV 1941. Król Piotr II udał się na emigrację do Londynu, w kraju na apel KPJ z 22 VI 1941 rozpoczął się masowy lud. ruch oporu, dysponujący 1943 ok. 300 tyś. partyzantów Wojska Narodowowyzwoleńczego, przemianowanego na'początku 1945, kiedy liczba żołnierzy wzrosła do 800 tyś., na Armię Jugosłowiańską. Belgrad został wyzwolony z pomocą Armii Radź. 20X1944, cała J. była wolna 15 VI 945. Przywódca KPJ i Armii Jugosłowiańskiej J. Broz Tito został wybrany pręż. proklamowanej 29X11945 Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii (FNRJ). Wcześniej 11 IV 1945 J. zawarła z ZSRR układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i powojen- . nej współpracy; anulowany 1948 w wyniku kryzysu w stosunkach radziecko-jugosł,, spowodowanego ingerencją J. Stalina w politykę wewn. i zagr. FNRJ, następnie bojkotem gosp. i polit. ze strony ZSRR i innych krajów demokracji ludowej. W maju 1955 przybył do J. z oficjalną wizytą I Sekretarz KPZR, premier ZSRR N. S. Chruszczow, w wyniku której podpisano tzw. Deklarację Belgradzką o normalizacji stosunków. W 1956 przewodn. Związku Komunistów J. i prezydent FNRJ J. B. Tito złożył wizytę w ZSRR. Dalsze stosunki z ZSRR odzwierciadlają wspólne oświadczenia 1963, 1965 i 1971. Polityka zagr. J. odegrała poważną rolę w utworzeniu się dużej grupy państw niezaangażowanych, gł. Trzeciego Świata. Nowa konstytucja z 7 IV 1963 zmieniła nazwę J. na Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii (SFRJ). Czł. ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. Czł. stowarzyszony RWPG, statut obserwatora w EWG. Prezydent J. B. Tito przemawiał w Zgr. Og. ONZ w Nowym Jorku 221X1960 i 22X1963. Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie złożył wizytę w J. 1951, U Thant .1963, K. Waldheim 1973. Komisja polit. ONZ 26X1-1X11 1951 obradowała na wniosek J. nad kryzysem w stosunkach PŃRJ-ZSRR i z innymi państwami demokracji lud.: 14 XII 1951 Zgr. Og. ONZ u-chwaliło w tej sprawie rezolucję, zalecającą uregulowanie sporu w duchu Karty NZ, co nastąpiło 1955. Czł. Paktu Bałkańskiego z 28 II 1953, Bałkańskiego Sojuszu z 9 VIII 1954, Bałkańskiego Zgromadzenia Konsultacyjnego z 2 III 1955. J. była inicjatorem Konferencji Państw Niezaangażowanych 1964 oraz Apelu Szefów 17 państw Niezaangażowanych do W. Mocarstw o przywrócenie pokoju w Wietnamie (Afganistan, Algieria, Cejlon, Cypr, Egipt, Ghana, Gwinea, India, Irak, Jugosławia, Kenia, Nepal, Syria, Tunezja, Uganda i Zambia). J. wielokrotnie inicjowała akcje dyplo-mat. na rzecz przywrócenia pokoju w Wietnamie oraz od 1967 na Bliskim Wschodzie. W 1973 kandydatura Prezydenta B. Tito została wysunięta do Pokojowej Nagrody Nobla, przy poparciu krajów socjalist. i Trzeciego Świata. J. rozwija poważne stosunki gosp. z państwami RWPG. Obroty J. z tymi państwami wzrosty 1971 do 1,7 mld dół., co stanowiło ok. 25% ogólnych obrotów handlu zagr. J., wynoszących 6,5 mld dół. Spośród państw RWPG gł. partnerem handl. J. jest ZSRR zajmujący 3 miejsce po Włoszech i NRF w jugosł. handlu zagr. Wartość obrotów z Polską 1971 wyniosła 170 min dół. Od 1964 J. bierze aktywny udział w pracach stałej Komisji i innych organów RWPG. Podstawą tego jest umowa zawarta między rządem jugosł. i RWPG 1964. Na podstawie tej umowy J. współpracuje z RWPG w dziedzinie handlu zagr., stosunków finansowych, przemysłu maszynowego, metalurgii, chemii, budowy statków oraz badań naukowo-technicznych. Chociaż J. nie jest czł. RWPG, posiada ona możliwości stawiania na porządku dziennym wraz z czł. Rady—wielu aktualnych problemów, a jej przedstawiciele mogą uczest- niczyć w posiedzeniach różnych organów, aby się zapoznać z zagadnieniami współpracy ekon. i na-ukowo-technicznej. Stała jugosł. misja przy Radzie stale rozszerza swoją działalność (1969 J. włączyła się w 155 przedsięwzięć RWPG, kierując do organów Rady 528 swoich specjalistów; 1970 liczba ich wzrosła do 660). J. zawarła w czerwcu 1973 na lat 5 układ handl. z EWG. Stosunki dyplomatyczne (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwinea, Gujana, Hiszpańska Republika (rząd emigracyjny), Holandia, Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Islandia, Izrael (zcrw. 1967), Jamajka, Japonia, Jemen, Jemen Pd„ Jordania, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea RLD. Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Mongolia, Nepal, Nigeria, NRD. NRF (zerwane 1961-67), Norwegia, N. Zelandia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Rep. Afryki Srodk.,. Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan (zerwane 1952-66), Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewolucyjny), Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair i ZSRR. Z Polską przyjazne stosunki na szczeblu ambasad. Umowy polsko-jugosłowiańskie: Konwencja konsularna z 17 XI 1958 Wz.U. 1959, póz. 311, 312): o współpracy kulturalnej z 6 VII 1956 (Dz.U. 1957, póz. 99, 100), o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych z 6 n 1960 (Dz.U. 1963, póz. 162, 163); konwencja w sprawie współpracy w zakresie ochrony roślin z 10 XII 1965 (Dz.U. 1966, póz. 183, 184); o ubezpieczeniu społ. z 16 I 1958 (Dz.U. 1959, póz. 114, 115); o współpracy w dziedzinie polityki społ. z 161 1958 (Dz.U. 1959, póz. 116, 117); o współpracy w dziedzinie weterynarii z 5 V 1960 (.Di.U. 1960, póz. 294, 295). Wydawnictwem informacyjno-dokumentącyjnym od 1955 jest Iugoslovenski pregled, Informativno-dokumentarne sveske; MSZ publikuje zbiory dokumentów pt. Dokumentacja Drzavnog sekreta-rijata za inostranne poslove oraz Dokumentacija Scweznog sekretarijata za inostrane poslove; poza tym Institut za medjunarodnu politiku i priv-redu w Belgradzie publ. kwartalnik Medjunarod-ni probierni i wiele studiów. E. KARDEU Put nove Jugoslayile, Beograd 1946; J. B. Trro Borba za oslobodjenfe Jugostauije 1941-45, Beograd 1947; SocijalistiSki savez. Zbomik dokumenata 1945-1969, Beograd 1969, s. 343; A. Z. RUBINSTEIN Yugoslavia and the nonaligned wortd, Princeton 1970, s. 353; A. KLAWE Handel zagraniczny Jugoslawll 1955-1970. Warszawa 1971; O. WIECZOBKIEWICZ Polsko-jugoslowianska współpraca gospodarcza: dorobek i aktualne tendencje, w: Sprawy Miedzynar. nr 7-8, 1972, R. C. AMACHER Jugostavia's Trade, London 1972, s. 202; Umowa miedzy RWPG a Rządem SFRJ odnoSnie udzialu SFRJ w pracy organów RWPG, w: Podstawowe dokumenty RWPG, Warszawa 1972, s; 185-190; The Europa Year Book 1972. A Wortd Sumy. Vol. l, London 1972, s. 1420-1423; A. WlEczniRKTE-wicz Polska-Jugoslawia. Gospodarka, wspólpraca. Warszawa 1972; R. VUKADINOVIC Jugosłowiańska koncepcja bezpieczeństwa i współpracy w Europie, w: Sprawy Miedzynar. 1973. 369 Kabotaż 1601 • 1594 JUMBO JET, ang. nazwa, amer. samolotu komunikacyjnego o średnim zasięgu, mieszczącego 250 i więcej osób, wyprodukowanego po raz pierwszy przez firmę —>• Boeing (B 747); jego odpowiednikiem w Europie Zach. jest —>• aerobus. Z. BKODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo, Warszawa 1970. • 1595 JUNKERS, jedna z gŁ fabryk samolotów cywilnych i wojsk. Rzeszy, 1917-45, zał. przez niem. konstruktora H. Junkersa (1859-1935), twórcę m.in. trzysilnikowego samolotu komunikacyjnego JU-52/3m„ 1932. W Junkers Werke w Dessau zbudowany został 1938 bombowiec nurkujący (Sturzkampffiugzeug, w skrócie Stuka) JU-87. wypróbowany w Polsce we wrześniu 1939 przez hitlerowską Luftwaffe. Zakłady w Dessau, zostały po śmierci Junkersa upaństwowione i przejęte p.n. J. Flugzeug- und Motorenwerke AG przez państw. Bank der Deutschen Luftfahrt AG; zdemontowane 1945. Firma reprywatyzowana 1956. Stukas aber Polen. Berlin 1939. • 1596 JUNTA MILITAR, hiszp. rada wojsk., termin iberyjsko-amer. powstały na pocz. XIX w. — władza republ. ustanowiona przez spisek wojsk, w wyzwalających się spod władzy hiszp. monarchii państwach Ameryki Lać.; w XX w.—władza dyktatorska dowództwa sił zbrojnych. • 1597 JURYSDYKCJA pac. iurisdictio 'sądzenie'], (ang. Jurisdiction, franc. Juridiction, hiszp. Jurisdicción, • 1600 KABLE I RUROCIĄGI PODMORSKIE (ang. Submarine cables and Pipe-lines, franc. Cables st otóoducs sous-marins, hiszp. Cables y oleduc- tos submarinos, roś. Morskije kabieli swiazi i tru-boprowoda), termin międzynar. — urządzenia łącznościowe (kable), telegraficzne, telefoniczne, wysokiego napięcia oraz -> nafto- i gazociągi instalowane na dnie mor.; przedmiot konwencji międzynar. Pierwsza konwencja o ochronie kabli podmor. została podp. przez 24 państwa Europy i Ameryki w Paryżu 14 III 1884. Pierwszy podmor. kabel telegraficzny zał. 1851 między Calais i Dover; 1858-61 zbudowano kabel podmor. między Europą i Ameryką Pn.; dopiero w pół. XX w. zaczęto zakładać kable telefoniczne na dnie mo- rza, m.in. między W. Brytanią i USA zakończone 1956 oraz USA i Hawajami; w Europie między Francją a Anglią, między Polską a Skandynawią (Koszalin-Bornholm 1960); podmor. kable wysokiego napięcia 1960 na dnie kanału La Manche, łączące systemy energetyczne Francji i W. Bry- tanii; również rurociągi podmor. zaczęto zakładać dopiero po TT wojnie świat. Konwencja paryska 1884 została potwierdzona przez Traktaty Pokojowe po I wojnie świat. Niszczenie kabli podmor. w czasie wojny między krajem okupowanym a roś. Jurisdikcyja), termin międzynar.—określenie różnorakich formalnych uprawnień, pozwalających rozstrzygnąć daną sprawę; w prawie międzynar. synonim —> kompetencji o różnorakich cechach, jak j. międzynar. (sądownictwo arbitrażowe), j. konsularna (Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych 22 IV 1963) i inne. Diclionnaire de ta terminologie du droit int„ Paris 1960. • 1598 „JUSTICIAUSMO" [hiszp.], termin latyno-amer.—program socjalny sprawiedliwości społ., sformułowany 24 II 1947 przez prezydenta Argentyny gen. J. Peróna w tzw. Deklaracji o Prawach Pracującego, propagowany następnie bez powodzenia w innych krajach Ameryki Lać., jako idea panamerykańska. Declaración de los Derechos del Trabajador, Buenos Aires 1947, s. 8; J. PERON El Concepto Justtcialista, Madrid 1968. • 1599 JUTA (ang. Jutę, franc. Jutę, hiszp. Yute, roś. Dżut), jeden z ważnych surowców w handlu świat., przedmiot międzynar. kooperacji. Główni producenci: Pakistan (ok. 46°/o), India (ok. 43°/e). Org. międzynar. zarej. w ONZ; Komitet Przemyślu Jutowego EWG, Common Market Jutę Industrics Committec, zał. 1958, z siedzibą w Paryżu. Stowarzyszenie Eur. Przemysłu Juty, Association of European ' Jutę Industries, żal. 1954, z siedzib; w Paryżu; łączy stowarzyszenia krajowe zach. Europy; Łączność z FAO; publ. Sta-tistique de production. Jutę. A sursey of market, manufactwing and production, FAO Roma 1957; Oxford Economic Atlas of the Worid, 1972; Yearbook of Int. Organizations, 1972. K państwem neutralnym zostało zakazane art. 54 Haskiego Regulaminu Praw i Zwyczajów Wojny Lądowej (stanowiącego załącznik do IV Konwencji Haskiej 1907), ale z klauzulą osłabiającą zakaz: „O ile nie zachodzi bezwzględna konieczność". II Konwencja Genewska o --> morzu o-twartym z 29 TV 1958 po raz pierwszy objęła ochroną nie tylko kable podmor., ale i rurociągi podmor. Art. XXV Konwencji ustanowił zasadę, że „każde państwo ma prawo układania kabli i rurociągów podmorskich na dnie morza otwartego". Art. XXVII i XXVIII ustanawiają sankcje karne za uszkodzenie kabli lub rurociągów podmor. oraz obowiązek naprawy szkód. Państwo nadbrzeżne nie może przeszkadzać zakładaniu k. i r.p., ale zakładający obowiązany jest uwzględniać prawo państwa nadbrzeżnego do eksploatacji swego -»-• szelfu kontynentalnego. Polska uczestniczyła w Konwencji 1884 (Dz.U. 1919, póz. 385) i uczestniczy w Konwencji 1958. A. P. HIGOINS Submarine cables and Int. Law, w: The Brt-tish Year Book of Int. Law, 1921; Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna międzynar. prawa publicznego, t. l. Warszawa 1936, s. 213- 216; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. IV, Warszawa 1971, s. 283-285. • 1601 KABOTAŻ (ang. Cabotage, franc. Cabotage, hiszp. Cabotaje, roś. Kabotaż), termin, międzynar. — przybrzeżna żegluga, a także żegluga handl. 24 ESMiO 1602 Kajmany. Turks i Caicos 370 międy portami jednego morza, tzw. k. maty, lub wielu mórz—k. wielki. U. SCHEUHER Daa tnt. Recht der Rheinschiffahrt mul der int. Binnenyerkehr (Cabotase), Koln 1954. • 1602 KAJMANY, TURKS I CAICOS (ang. Cayman, Turks and Caicos Islands, franc. Calmans ou Cayman, Turks et Caicos, hiszp. Caimanes, Turks y Caicos, roś. Kajmanowy Ostrowa, Tiorks i Kaj-kos), grupa 3 wysp: Wielki Kajman (Grand Cayman), Mały Kajman (Littie Cayman) i Cayman Brać, położona na M. Karaibskim, na pn.-zach. od Jamajki—pow. 260 km2, 10 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1960—7,6 tyś.), oraz 30 wysp i wysepek Turks i Caicos—pow. 430 km8, 6 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1960—5,7 tyś.). Tworzyły wraz z Jamajką od 1670 do 1962 wspólną bryt. jednostkę kolonialną; po uzyskaniu niepodległości przez Jamajkę, wyspy Kajmany podlegają bezpo- średnio Bryt. Urzędowi Kolonialnemu (British Colonial Orfice), natomiast Turks i Caicos od 1965 gubernatorowi Bahamów. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się przyznania pełnej autonomii ludności miejscowej. The Statesrmm's Year-Book 197211973, London 1972, s. 286-287. • 1603 KAKAO (ang. Cocoa, franc. Cacao, hiszp. Cacao, roś. Kakao), nazwa ziarna owoców drzewa The-obroma cacao; gł. surowiec masy czekoladowej (indiańskie czokolatl "spieniona woda', nazwa napoju Indian z ziaren k.), wykorzystywany również w przemyśle farm. i kosmetycznym; przedmiot konwencji międzynar. Gł. regiony: Afryka 75% i Ameryka Lać. 25<»/o produkcji świat. (1972: 1470 tyś. t). Gł. producenci: Ghana, Brazylia, Nigeria, Wybrzeże Kości Słoniowej, Kamerun, Dominikana, Ekwador, Gwinea. Obiekty stałych studiów FAO. We wrześniu 1963 odbyła się w Genewie Świat. Konferencja ONZ d/s Kakao, UN Worid Cocoa Conference, która powołała grupę roboczą mającą oprać. Międzynar. Porozumienie Kakaowe, Int. Cocoa Agreement, powołujące do życia Świat. Organizację Kakao, Worid Cocoa Organization, na wzór Międzynar. Organizacji Kawy. Od 1965 prace te przejęła UNCTAD, ale projekty 1966, 1967 i 1968 nie uzyskały aprobaty, dopiero w maju 1971 sesja UNCTAD rozpatrzyła przychylnie projekt porozumienia, co było też wynikiem poważnej zniżki cen. W październiku 1972 Kon- ferencja UNCTAD d/s Kakao w Genewie 55 kra-krajów eksportujących i importujących k. oprać. ostateczny tekst porozumienia, które weszło w życie 30 IV 1973, po ratyfikowaniu przez kraje reprezentujące 80°/o eksportu i kraje reprezentujące 70% importu. Mechanizm tej umowy opiera się na systemie cen minimalnych i maksymalnych, kwotach eksportowych oraz zapasach buforowych. Minimalna cena ziarna kakaowego ustalona została z dużymi oporami ze strony importerów i przy absolutnym sprzeciwie USA, na poziomie 23 centów za funt, maksymalna zaś na poziomie 32 centów za funt. Łączna podstawowa kwota eksportowa dla krajów członkowskich ustalona została na poziomie 1580 tyś. t, w tym dla: Ghany—580,9 tyś. t, Nigerii — 307,8 tyś. t, Wybrzeża Kości Słoniowej—224 tyś. t, Brazylii— 200,6 tyś. t, Kamerunu—126,0 tyś. t, Domini- kany—47 tyś. t. Gwinei—38,7 tyś. t, Togo— 28 tyś. t, Meksyku—27 tyś. t. Równocześnie u-stalono wysokość zapasów, buforowych na pozio-. mię 250 tyś. t. W przypadku gdy ceny kształtować się będą na poziomie 24 centów za funt, kwoty eksportowe odpowiadać mają 90% podstawo- wej kwoty eksportowej. Przy poziomie cen 24-26 centów za funt kwoty eksportowe wzrastają do 95% kwoty podstawowej, przy cenach zaś 26- 27,5 centa za funt kwoty eksportowe stanowić będą 100% kwoty podstawowej. W przypadku dalszego wzrostu cen z 27,5 centa do 30 centów za funt, kwoty eksportowe zostają zwiększone do 105% kwoty podstawowej. W przypadku zwyżki cen powyżej 30 centów za funt znosi się wszelkie ograniczenia eksportu. Sprzedaż ziarna kakaowego z zapasów buforowych rozpoczyna się przy cenie 31 centów za funt. Umowa ta, mająca za- pewnić stabilizację cen ziarna kakaowego, jest instrumentem zabezpieczającym interesy eksporterów i importerów w przypadku nadprodukcji lub niedostatecznej produkcji. To ostatnie zjawisko wystąpiło w dekadzie 1962-72, kiedy ceny przekroczyły 31 centów za funt. Organem konwencji jest Międzynar. Rada Kakao. Produkcja k. po II wojnie świat, na ogół była niższa od zapotrzebowania, co utrzymywało do 1969 ceny na giełdzie nowojorskiej na poziomie powyżej 0,4 dół. za funt. Od 1970 wystąpiło szybko rosnące zapotrzebowanie świat, na k. z 1,16 min t do 1,44 w 1971 i 1,53 min t w 1972, tzn. bliskie świat, produkcji (1,6 min t w sezonie 1970/71). Org. międzynar. zarej. w ONZ: Sojusz Producentów Kakao, Cocoa Producers' Alliancc, żal. w maju 1962 przy ratyfikacji układu podp. w styczniu 1962 w Abidżanic przez Brazylię, Ghanę, Kamerun, Nigerię, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej; ustala kwoty eksportowe państw członkowskich; siedziba w Lagos (Nigeria). Międzynar. Federacja Handlu Kakao, Int. Cocoa Trade Pe-deration, żal. 1962, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Biuro Kakao i Czekolady, Int. Office of Cocoa and Chocolate, żal. 1930, z siedzib; w Brukseli. Od 1958 FAO wydaje kwartalnik Cocoa Statis-tics. Międzyameryk. Instytut Nauk Rolniczych, Interam. Institute of Agricultural Sciences w San Jose (Kostaryka) publ. Cocoa Bulletin i bibliografie prac o k. C. A. KKUO, E. OUARTEY-PAPAPIO Worid Cocoa Surwey, Roma 1964, s. 242; Rocznik statystyki międzynarodowej 1970, Warszawa 1970, s. 215; Le Monde 6 IV 1971; Rynki Zagr. 26 X 1972; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1606 KALENDARZ ASTRONOMICZNY (ang. Astronomie calendar, franc. Calendrier astronomique, hiszp. Calendario astronómico, roś. Astronomi-czeskij kalendar'), opracowywany we współpracy międzynar., koordynowanej przez Federację Służb Astronomicznych i Geofizycznych, Federation of Astronomical and Geophysical Seryices, pod patronatem Międzynar. Unii Astronomicznej; ustala na następne dekady dane o położeniu planet i gwiazd, istotne dla badań nauk. kosmosu i wypraw pojazdów kosmicznych. • 1605 KALENDARZ ŚWIATOWY (ang. Worid calendar, franc. Calendrier mondial, hiszp. Calendario mundial, roś. Wsiemimyj kalendar'), termin międzynar., przyjęty od 1937, kiedy LN zainicjowała prace nad reformą kalendarza gregoriańskiego i wprowadzeniem K.S., jednak sprzeciw Watykanu, mimo poparcia idei reformy przez większość 371 Kambodża 1607 cri. LN, zahamował badania międzynar. tego problemu. W 1964 pracę z inicjatywy Zgr. Og. NZ podjęła na nowo ECOSOC, opierając się na pro- jekcie przedłożonym przez Międzynar. Stów. Kalendarza Światowego. Założenia reformy: każdy rok rozpoczyna się w niedzielę i 'każdy kwartał liczy 91 dni: 31+30+30; poza tym każdy rok liczy 364 dni. W celu wyrównania różnicy dzień między 30 grudnia a l stycznia ma być Dniem Świata; a co 4 lata dzień między 30 czerwca i l lipca Dniem Universum. Proponuje się zarazem, aby wszystkie święta rei. wypadały na sobotę, niedzielę lub poniedziałek. Rok 1978 wg projektu winien zainicjować nową erę kalendarzową, ponieważ rozpoczyna się w niedzielę. Sobór Wa- tykański II, 1963, zaakceptował w zasadzie reformę kalendarza gregoriańskiego pod patronatem ONZ. Zwolennicy świat, unifikacji kalendarza przypominają, że kalendarz gregoriański również był dziełem międzynar. komisji astronomów, powołanej 1576 przez papieża Grzegorza XIII w celu przeprowadzenia reformy kalendarza juliań-skiego, ustanowionego przez Juliusza Cezara 46 p.n.e. Kalendarz gregoriański obowiązuje od 1582. Inspiracją tej reformy było dzieło Polaka, Marcina z Olkusza (ur. 7-1540), zw. Młodszym, rektora U.J. w Krakowie, pt. Nova Calendarii Roman! Reformatio, napisane 1535 dla papieża Leona X. Główne zasady proponowanej przez Marcina z Olkusza reformy zostały uwzględnione przez Komisję Grzegorza XIII. Organizacja zarcj. w ONZ: Międzynar. Stów. Kalendarza Światowego, Int. Association of Worid Calendar, Association pour le calcndrier mondial, żal. 1930 p.n. Worid Calendar Association; pod obecna nazwa od 1947. z siedziba w Ottawic oraz ze stałym przed-Itawicielcm w siedzibie ONZ w Nowym Jorku; łączy komitety krajowe wielu państw; posiada statut doradczy (R) ECOSOC; publ. Worid Calendar Digest oraz memoriały w jeż. ang, i franc. Yearbook ol Intern.. Organizations, 1973 • 1606 KALIFORNIJSKIE FUNDACJE KOŚCIELNE (ang. Californian Church Poundations, franc. Fondations ecclżsiastiques de Californie, hiszp. Fundaciones edesiasticas de Califomia, roś. Kali- fomijskije cerkownyje uczrieżdienija), termin amer. — dobra kościelne o charakterze fundacji w Kalifornii, zarządzane 1767-1821 przez Hisz- panię, a następnie przez Meksyk; 1870 przedmiot roszczeń utworzonego 1853 arcybiskupstwa w San Francisco do udziału w dochodach z fundacji; dwukrotnie rozpatrywany przez Trybunat Arbitrażowy 11X11875 i 14X1902. w obu wypadkach rozstrzygnięty przeciw Meksykowi, który musiał wypłacić arcybiskupsfwu odszkodowanie: za lata 1848-69 w wysokości 904 tyś. dół. oraz za lata 1870-1902 w tej samej wysokości, na czym «pór zakończono. E. DESFAMP //.i Innilartons railfomlennes et la ouestion de ttt chose Iwff m drnit Inl., Paris 1902; H. J HALLIER Kalt-forniseher KIrchensUter-Strett, w. Strupp-Schlorlinuer WSrter-buch des fSIkerrechts. Bd. 2, Berlin 1961, s. 181-182. KAŁMUCJA ->• ZSRR: • 1607 KAMBODŻA (ang. Cambodia, franc. Cambodge, hiszp. Camboya. roś. Kambodża) Republika Khmerska, khmerskie Salhcaranak Rat Khmer, państwo w pd.-wsch. Azji na Plw. Indochińskim. Czł. ONZ. Pow.181 035 km2, 7 mm mieszkańców (1971, wg spisu 1962—5729 tyś.). Stoi.: Phnom Penh—ok. 750 tyś. mieszk. (wg spisu 1962— 394 tyś.). Graniczy z Syjamem, Laosem i Wiet namem. Język oficjalny: khmerski, drugim językiem jest francuski. Waluta: riel == 100 senów, Święto nar.: 9,XI, dzień niepodległości 1953. Stosunki międzynar.: niezależna monarchia kam. bodżańska do pół. XIX w„ kiedy to znalazła się pod wpływem kolonizacji franc., formalnie 1863-1942 pod protektoratem Francji; 1943-45 okupowana przez Japonię; 6 V 1947 proklamowana monarchią konstytucyjną w zależności od Francji, jako czl. Unii Prane.. od 1949 jako „państwo stowarzyszone" Unii Francuskiej. Niepodległość K. zagwarantowała Konferencja Genewska d/s Indo-chin 22 VII 1954, która powołała Międzynar. Komisję Nadzoru i Kontroli, złożoną z przedstawicieli Indii, Kanady i Polski. Po całkowitym wycofaniu się wojsk franc. z K. Zgromadzenie K. u-chwaliło 251X1955 wystąpienie z Unii Franc. i zmianę konstytucji. Czł. ONZ od 14X111955 i org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem IFC. W marcu 1955 król Norodom Sihanouk, zrezygnował na rzecz swego ojca Norodoma Suramarita, od którego śmierci 17 IV 1960 tron pozostał nie obsadzony; funkcje szefa państwa objął z powrotem Sihanouk, ale z tytułem księcia (w Zgr. Og. ONZ przemawiał 291X1960). K. wzięła udział w Genewskiej Konferencji Indochińskiej 16 V 1961-21 VII 1962. W czerwcu 1962 Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w sporze K. z Syjamem o świątynie ->• Preah Vihear przyznał rację K. Interwencja USA w Wietnamie od 1964 coraz częściej naruszała suwerenność K. przez loty zwiadowcze i bombardowania pogranicza kambodżań-sko-wietn. przez lotnictwo USA. Rząd K. 7 V 1968 zaprotestował w R. Bezp. ONZ przeciwko projektowi USA umieszczenia na orbicie ziemi „satelity-lustra o średnicy 600 m, które odbijając światło słoneczne oświetlałoby w nocy obszar 100 km1 w Wietnamie z siłą podwójnie większą niż światło księżyca". Satelita tego rodzaju miałby wysoce szkodliwe skutki na życie ludzkie i zbiory krajów sąsiednich, przede wszystkim K. Wobec wzrastającej z eskalacją w Wietnamie interwencji lotnictwa bombardującego USA rząd K. 4 VII 1968 zwrócił się do ONZ. by położony został kres „morderstwom dokonywanym seryjnie przez US Air Force". Rząd królewski K., kierowany przez księcia Norodoma Sihanouka, prowadzącego politykę neutralności, w czerwcu 1969 uznał Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Wietnamu Pd., a w sierpniu 1969 W7nowił zerwane 1965 stosunki z USA. W lutym 1970 proamer. gen. Łon Nol do- 24* 1608 Kamerun 372 konał zamachu stanu i ogłosił K. Republiką Khmerską. Królewski rząd Sihanouka przeniósł się do Pekinu. Stosunki z Wietnam. Rep. Dem. i Tymcz. Rządem Rewol. Wietnamu Pd. zostały zerwane; gen. Łon Nol złożył 2111971 oficjalną wizytę Sajgońskiej adm. Wietnamu Pd: W pn. części kraju 3 V 1970 pod przewodnictwem Sihanouka powstał Zjednoczony Front Narodu Kambodżańskiego, Front Unie National du Kam- puchea (FUNK), który objął kierownictwo polit. nad Armią Wyzwolenia. W maju 19.72 PUNK i jednostki armii kontrolowały 85*/o terytorium K. W lutym 1973 Sihanouk złożył oficjalną wizytę w Wietnam. Rep. Demokr. Walki wyzwoleńcze od wiosny 1973 toczyły się wokół stoi. Phnpm Penh. Bombardowania jawne terytoriów K. administrowanych przez siły patriotyczne rozpoczęły USA 26 III 1973 i trwały do 15 VIII 1973, kiedy pod naciskiem Kongresu USA l VII 1973 pręż. R. Nix-on zakończył bombardowanie w pół. sierpnia 1973. Książę Sihanouk od momentu przeniesienia się do Pekinu zajął jawne stanowisko antyradz. i odmówił przyjmowania radź. pomocy militarnej dla Armii Wyzwolenia, o czym poinformował opinię świat, w wywiadzie udzielonym wychodzącemu w Hongkongu tygodnikowi „Far Eastern Economic Review" z 1211972: (»,Ostatnio Rosjanie ofiarowali nani pomoc militarną i chcieli uznać nasz Front. Nasza odpowiedź brzmiała ,,Nie"... Od Chin otrzymujemy wszystko czego potrzebujemy. Otrzymujemy więcej niż potrzeba"). Do VII 1974 ataki FUNK na stolicę Phnom Penh nie dały rezultatu. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Australia, Belgia, Birma, Bułgaria, Czechosłowacja, Filipiny, Francja, Hiszpania, Indie, Indonezja, Izrael, Japonia, Korea Pd„ Malezja, NRD, NRF, Polska, Singapur, Syjam, USA, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), ZSRR. Z Polska stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. L. P. BRIGS The Ancient Khmer Empire, Philadelphia 1951; M. F. HERZ A. Short History of Cambodia from the days of Angkor to the Present, London 1958; Cambodia, its Pe-ople, its Society, its Culture, ed.: T. Fitzsimonis, New Ha-ven Conn, 1959; R. MIOOT Les Khmers, Paris 1960; CI] Af-faire ilu tempie de Preah Yihear. Arrtt du 15 VI 1962, La Haye 1962; Report of the Int. Controt Commission of the Acts of Agression by the US and South Wietnamese Forces against Cambodia, 6 X 1964, Phnom Penh 1964; C. C. COUR tnstitutions ConstitutioneUes et politiaue du Cambodge, Paris 1965; R. M. SOUNTH Cambodiafs Foreign Policy, Ithaca N.Y. 1965; G. O. KADYMOW Put' kniezawisimosti. Antiimpieriati-sticzeskaja bór'ba narodów Wjetnama, Łaosa l Kambodży, 1945-1965, Moskwa 1966; D. W. WATOHOUSE Int. Peace Ot- servation, Baltimore 1966, s. 512-525; M. LED?ER Cambodia: The Search for Security. London 1967; W. E. WH.LMOTT The Chiaese in Cambodia, Vancouvcr 1967; The Far East and Australasia 1972, London, s. 473-488. • 1608 KAMERUN (ang. Cameroun, franc. Cameroun, hiszp. Camerun, roś. Kamierun), Zjednoczona Republika Kamerunu, Republique Unifie du Cameroun, United Republic of Cameroon, państwo w zach. Afryce nad O. Atlantyckim; cżt. ONZ. Pow. 475442 km* (z czego 432 tyś. km» w K. Wsch., 43,4 tyś. w K. Zach.), ok. 5,876 tyś. mieszkańców (1970, z czego 4394 w K. Wsch. i 1442 tyś. w K. Zach.). Stoi.—Jaunde. Graniczy z Gwineą Równikową, Gabonem, Kongiem, Rep. Środkowoafrykańską, Czadem i Nigerią. Języki oficjalne: franc. i ang. Waluta: Frank CFA =100 centymów. Święta nar.: 11, rocznica proklamowania niepodległości 1960, oraz l X, rocznica zjednoczenia kraju 1961. Stosunki międzynar.: kraj podbity przez Niemców w XIX w., 1884-1916 kolonia Rzeszy Niem.; w czasie I wojny świat, okupowany przez Francję i W. Brytanię; 1920 podzielony między te 2 mocarstwa na terytoria mandatowe LN. Po II wojnie świat. ONZ 13X11946 przekształciło je w terytoria powiernicze tychże mocarstw. K. Wsch. administrowany przez Francję uzyskał niepodległość 111960; K. Zach. bryt. wypowiedział się 17 II 1961 w plebiscycie powszechnym za zjednoczeniem z K. Wsch. (60-/0 uprawnionych), co na- stąpiło formalnie l X 1961. CzŁ ONZ od 20 IX 1960 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem IPC. Sekr. Gen ONZ Dag Hammarskjold był obecny przy proklamacji niepodległości w Jaunde l II 1960. 6 III 1962 pręż. Ahmadou Ahidjo złożył wizytę w siedzibie ONZ oraz 17X1963 przemawiał przed Zgr. Og. ONZ. Czt. OJA, OCAM, Unii Celnej i Gosp. Afryki Srodk. -oraz czł. stowarzyszony EWG. W 1960 K. zawarł z Francją Traktat o Wzajemnej Obronie, gwarantujący siłom zbrojnym K. wyszkolenie i ekwipunek francuski; Stosunki dyplomat. (l Vt 1974): Algieria; Arabia Saudyjska, Austria, Belgia. ChRL (od X 1971, przedtem Tajwan), Czad, Dania, Egipt, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Ghana, Grecja, Gwinea, Gwinea Równikowa, Hiszpania, Holandia, India, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., Liban, Liberia, Libia, Mali, Maroko, Mauretania, Monako, Nigeria, NRF, Norwegia, Pakistan, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Tunezja, USA, Watykan, W. Brytania, Zair. ZSRR. Stosunki dyplomat. z Polską od 1972 na szczeblu ambasad. IW Bulletin nr 4 i nr 8, 1949; CW Review nr 3, 1961; E. MWENO Histoire du Cameroun, Paris 1963, s. 533; D. E. CABJimiER Cameroon: VN Challenge to French Policy, New York 1963, s. 142; V. T. LE Vn»E The Cameroons: From Mandate to Independence, Los Angeles 1964, s. 329; A. BOCKEL L'administration camerounaise, Paris 1971, s. 62. • 1609 KANADA' (ang. Canada, franc. Canada, hiszp. Canada, roś. Kanada). Dominium Kanady, Domi- nion ot Canada, państwo w pn. Ameryce między O. Atlantyckim i M. Arktycznym i O. Spokojnym. Pow. 9 976 169 km2; ok. 21 830 tyś. mieszk. Kanały międzynarodowe 1611 (1972). Stoi. Ottawa—536 tyś. mieszk. (1970). Spis z 1961 podał narodowość kraju pochodzenia: Ludność Kanady 1851-1972 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1851 1861 1871 1881 1891 2436 3229 3689 4324 4833 1901 1911 1921 1931 1941 5371 7206 8787 10376 11506 1951 1961 1971 1972 14000 18238 21568 21830 Źródło. The Statesmai/s Year-Book 1973-74, London 1973 1.239. bryt.—7996 tyś., frane. 5540 tyś., niem.—1049 tyś., ukr.—.473 tyś., wt.—450 tyś., hol.—429 tyś., poi. — 323 tyś., Indianie i Eskimosi — 220 tyś., żyd.—173 tyś., norw.—148 tyś., węg.— 106 tyś., duń.—85 tyś., czes. i stów.—73 tyś., jugosŁ—68 tyś., belg.—60 tyś., fiń.—59 tyś., chin.— 58 tyś., gr.—56 tyś., rum.—43 tyś., murz.—32 tyś., isl.—30 tyś., jap.—29 tyś., litew.—27 tyś.", niepodający żadnych danych— 210 tyś. (1969 liczba Indian wyniosła 244 tyś., Eskimosów 17 tyś.). Gl. miasta wg spisu 1966: Montreal —1222 tyś. (city), 2436 tyś. (metropolia); Toronto—664 tyś., 2158 tyś.; Vancouver— 410 tyś., 892 tyś. Graniczy na pn. i pn.-zach. z USA. Języki oficjalne: ang. i franc. Waluta: dolar kań. =100 centów. Święto nar.: l VII, rocznica proklamowania konfederacji 1867. Stosunki międzynar.: kolonia franc. 1605-1763; angielska 1763-1867 i dominium W. Brytanii 1867-1953; od 1953 suwerenne królestwo w bryt. Wspólnocie Narodów, w unii personalnej mo- narchy W. Brytanii, monarchy Kanady i głowy Wspólnoty (The Queen of the United Kingdom, tnę Queen of Canada and the Head pf the Com- monwealth); Królestwo konstytucyjne z pełną władzą ustawodawczą (parlament) i wykonawczą (rząd z premierem wybieranym przez parlament), t własną polityką wewnętrzną i zagraniczną. W czasie I wojny świat, po stronie aliantów. Czł. założyciel LN 1919-39. W czasie n wojny świat. po stronie NZ. Czł. założyciel ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Premier J. Die-fenbaker złożył wizytę w siedzibie ONZ i prze- mawiał przed Zgr. Og. ONZ 261X1960. Czł. NATO i OECD. Traktat o wspólnej obronie z USA podp. 12 VI 953 na lat 20. W prowincji -» Quebec ruch separatystyczny. K. zaproszona 1948 do udziału w Organizacji Państw Amer. do końca 1973 nie przystąpiła do niej. K. bierze udział w Międzynar. -—r Komisjach Nadzoru i Kontroli. W 1973-74 wzięła udział wraz z USA w Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Ustalenie granicy między K. a USA na odcinku Atlantyk-Rzeka Sw. Wawrzyńca byto przedmiotem sporów w XIX w. związanych z zawie- szeniem przez W. Brytanię 1812 prac powołanej przez Układ Jaya z 1794 mieszanej Komisji Deli-mitacyjnej. Nowe komisje powołane zgodnie z Gandawskim Traktatem Pokojowym 1814 częściowo tylko ustaliły bieg granicy. Dalsze odcinki u-staliły nowe układy z 22 VII 1892 i 21 V 1910. Ostatecznym zamknięciem sporów granicznych K. z USA był układ waszyngtoński z 24 II 1925, który powołał Stałą Mieszaną Komisję Graniczną. Kanada 10X11972 z pomocą USA wystrzeliła w kosmos pierwszego swego stacjonarnego satelitę telekomunikacyjnego „ANiKI", pozwalający na łączność teleksowo-radiowo-telewizyjną wszystkim punktom obszaru K. Stosunki dyplomat. (l VI 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Barbados, Belgia, Birma, Boliwia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile, ChRL, Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomej. Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Fidżi, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Gambia, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gujana, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Holandia, Haiti, Honduras, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kenia, Kolumbia, Kongo, Korea Pd„ Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malezja, Malgaska Rep,, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Mauritius, Meksyk, Nepal, Niger, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, NRF, N. Zelandia, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Suazi, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja. Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, Węgry, Wenezuela, W. Brytania, Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia i ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad w Ottawie i w Warszawie; konsulat PRL w Montrealu. Konwencja handl. z 3 Vm 1935 (Dz.U. 1936, póz. 135, 446, 447). Stała łączność morska. •F. X. GABNEAU Histotre du Canada Franfais, vol. 1-2, Paris 1928; G. IRELAND Boundaries, Possestons and Conflicts in Central and North America and the Carihbean, New York 1941; G. P. GLAZEBROOK A History of Canadlan External Relations, Toronto 1950; C. bE BONNAULT Hisloire du Canada Francais, Paris 1950; B. HUTCHINSON Canada Tomorrow's Gigant. New York 1957; T. H. HOWARD, Z. Mc Irons Canada and the UFt. New York 1957; J. B. BREBNER North Atlantic Triansle: The Interplay of Canada, the United States and Great Britain. New York 1958; V. S. LANCTOT Histoire du Canada. Des origines au regime royal, Montreal 1960; M. A. JAROCHOWSKA Kanada, kraj i ludzie, Poznań 1961, s. 203; G. W. WILSON Canada: Ań Appratsal o f Its Needs and Resowces, New York 1965, s. 453; C. 'CLARK Canada: The Uneasy Neighbour, New York 1965, s. 433; Canada and the UN 1945-1965, Ottawa 1966. s. 108; Encyclopedia Canadiana. vol. 10, Ottawa 1967; Canada One Hundred 1867-1967, Ottawa 1967, s. 504; P. E. TWJDEAU Federatism and the Canadians, Ottawa 1968, s. 212; I. LUMSDEN The Americanization of Canada, Toronto 1970; R. OOOK French-Canadtan Nationa-Usm, Toronto 1970; Canada Year Book 1970-71, Ottawa 1971, s. 1408; D. C. THOMPSON, R. F. SWANSON Canadlan Foreign Policy: Options and Perspectlyes, Toronto 1971, s. 170; H. BEKNHARD, E. WINKLER Kanada miedzy przeszłością a przyszloicia, Warszawa 1972, s. 171; The Statesman's Year-Book 197211973, London 1972, s. 228-285. • 1610 KANAGAWA (ang. Kanagava, franc. Kanagava, hiszp. Kanagava, roś. Kanagawa), port jap., od 1858 włączony do Jokohamy; miejsce podp. 31 III 1854 nierównoprawnego Traktatu pokoju, przyjaźni i handlu między USA i cesarstwem Japonii, zw. Traktatem K. (jap. Kanagawa-joyaku), inicjującym politykę „otwartych drzwi" na Dalekim Wschodzie; ustalającym art. 2, że „port Limoda w księstwie Idzu oraz port Hakodate w księ- stwie Matsati uznane są przez Japonię jako porty otwarte dla statków amerykańskich, które będą w nich mogły zaopatrywać się w drewno, wodę, zapasy i węgiel oraz inne potrzebne im artykuły, o ile Japończycy je posiadają". W. MALLOY Treaties, comentions, acts, protocots and agree- ments between the USA and other Powers 1776-1909, Wa-shington 1910; Japan Handbuch, Berlin 1941, s. 280; Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. oprać.: L. Gelberg, t. l. Warszawa 1954, s. 48-50. KANAŁY ATLANTYK-PACYFIK, PROJEKTOWANE -> Atlantyk-Pacyfik, kanały projektowane. • 1611 KANAŁY MIĘDZYNARODOWE (ang. Intema- tional canals, franc. Canaux intemationaux, 1612 Kapelani wojskowi 374 hiszp. Canales intemacionales, roś. Mieżdunarod-nyje kanały), nie istnieje dotąd międzynar. kodeks określający jednolicie statut k.m., -»• cieśnin i -> rzek międzynarodowych. Umiędzynarodowienie lub też neutralizowanie kanałów rozpoczęło się 29X1888 Stambulską Konwencją o statucie Kanału Sueskiego; następnie Deklaracją Rządu Grecji o statucie Kanału Korynckiego 1893; Deklaracją rządu USA o statucie Kanału Panamskiego; art. 380-386 Traktatu Wersalskiego, 1919, określających ustrój Kanału Kilońskiego. W praktyce międzynar. „prawo nieszkodliwego przepływu" przez kanały jest ograniczone tylko w czasie wojny. V. BOHMERT KanSle, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des YSIkerrechts. Bd. 2, Berlin 1961, s. 187-190; P. D. BARA-BOLU, L. A. IWANASZCZENKO, D. N. KOLESNIK Mieidunarod-no- prawowof rtezym ważniejszych proliwow i kanałów, Mo-«kwa 1965, s. 150; Rios y Canales Nayegables Int. Aspectos ftnancieros, juridicos e instiiucionales de su desarrollo. In-jorme sohre et Simposio reatizado Genewskimi Konwencjami o traktowaniu jeńców wojennych. KAPERSKIE LISTY -r Korsarstwo. • 1613 KAPITALIZM (ang. Capitalism, franc. Capita-lisme; hiszp. Capitalismo, roś. Kapitalizm), termin międzynar. określający ustrój społeczno-gosp. o systemie władzy, zapewniającym dominacje i najwyższe zyski klasie kapitalistów kosztem interesów pozostałych klas; przedmiot międzynar. badań, zainicjowanych w ruchu robotn. przez K. Marksa; w ekonomii burz. przez W. Sombarta. W 2 pot. XX w. kapitalizm przestał być domi- nującym ustrojem społeczno-gosp. wobec przechodzenia coraz większej ilości krajów na drogę budowania socjalizmu, ustroju przeciwstawnego k. W. SOMBART Rer modernę Kapitallsrnus, Berlin 1924-27; J. M. KEYNES The Generał Theory of Employment, Interes! and Money, London 1936; P. SWEEZY The Theory ot Capitalist Development, New York 1942; W.' I. LENIN Imperializm lako na/wyższe stadium kapitalizmu, w: Dzieła wybrane, t. 22, Warszawa 1950; K. MAKKS Kapitał, t. 1-4. Warszawa 1951-64; A. A BhRLE The 20th Century Capilollsl Revotutwn, New York 1954; J, K, GALBRAITH Atfliient Socleiy, New York 1953; P SWEEZY Teoria rozwoju kapitalizmu. Warszawa 1960; „Kapilat** Karola Marksa a zagadnienia współczesnego kapitalizmu, red.: N. Cagolow. W Kirów, Warszawa 1972, s. 490; N. N. INOZIEMCOW Sowrirmiennyj kapitalizm: nowyle lawlenija l protiworleczlia. Moskwa 1972, s. 159. • 1614 KAPITAŁÓW UCIECZKA Z KRAJÓW ROZWIJAJĄCYCH SIĘ (ang. Fljght of capital from developing countries, franc. Fuites des capitaux des pays en developpement, hiszp. Fuga de capi-tales de los paises en via de desarrollo, roś. Utieczka kapitałów iż razwiwajuszczichsia stran), ujemne zjawisko świata kapitalist., zaobserwowane przez org. wyspecjal. i regionalne ONZ. a także. 1963, przez Podkomitet Stosunków Gosp. Międzynar. Wspólnego Komitetu Ekon. Kongresu USA. Mówiąc o Ameryce Lać. jeden z czł. Pod-komitetu stwierdził, że „w ciągu ostatnich lat ocenia się odpływ kapitałów z Ameryki Lać. za granicę na sumę 9-15 mld dolarów". Zdaniem eksperta Międzyamer. Banku Rozwoju „uważa się, że latynoamerykańscy bogacze mają ok. 10 mld dół. w depozycie w bankach Szwajcarii i innych krajów, a prawdopodobnie l mld dolarów co roku ucieka za granicę". P. HOST MATZEN Qual es la Magnitud de la Fuga de Capi-talos de los Paises en Desarrollo, w: BID Finanzas y De-sarrotlo m l, Washington 1965, s. 29-38. • 1615 KAPITULACJA [łac. capilulare 'dzielić na rozdziały'], (ang. Capitulation, franc. Capitulation, hiszp. Capitulación, roś. Kapitulacyja), termin międzynar. — układ między dwiema wojującymi stronami, z których jedna uznaje się za pokonaną i ustala warunki swego poddania lub zdaje się na łaskę i niełaskę nieprzyjaciela (kapitulacja bezwarunkowa). Art. XXXV Haskiego Regulaminu praw i zwyczajów wojny lądowej, stanowiący załącznik do IV Haskiej Konwencji 1907 zastrzega, że: ,,W kapitulacjach zdecydowanych miedzy układającymi sif stronami należy brać pod uwagę przepisy o hunorze wojskowym. Zawarte kapitulacje mają być SciSle przestrzegane przez obie strony". P. BEAUYAIS Essai sur les capitulalions, Paris 1903; Dz.U., 1927, pot. 161; F. O. MIKSCHE The U nconditional Surrender, London 1952; J. L. CHASE U nconditional Surrender Recon-sidered, w: PoHlicat Scienre Quarierly 1955; K. F. ZŁMANEK U nconditional Surrender and Int. Ław, w: Annual Journal of the Assoc, of Attenuers and Alumni of the Hague Academy ot Int. Law m 26, 1956; L. EHRLICH Prawo międzynar., wyd. 4, Warszawa 1958. • 1616 KAPITULACJA BEZWARUNKOWA JAPONII (ang. Japan's unconditional Capitulation, franc. Capitulation inconditionnelle du Japon, hiszp. Capitulación incoruJicional de Japón, roś. biezogo- worocznaja kapitulacyja Japonii), nastąpiła 2 IX 1945 w Zatoce Tokijskiej, na amer. okręcie wojennym, „Missouri", po przekazaniu za pośrednic- twem rządu Szwajcarii 14 VIII 1945 rządowi USA przez rząd Japonii zgody na kapitulację bezwarunkową, aktem kapitulacji podp. przez min. spraw zagr. M. Shigcmitsu i szefa Cesarskiego Sztabu Generalnego gen. Y. Umetsu, treści następującej: ,,Działając z rozkazu i w imieniu cesarza, rządu japońskiego i cesarskiego sztabu generalnego przyjmujemy niniejszym warunki wymienione w deklaracji wydanej przez szefów Stanów Zjednoczonych Ameryki. Chin i Wielkiej Brytanii w Poczdamie dnia 26 lipca 1945 r., do której następnie przyłączył sit Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Te cztery mocarstwa będą w dalszym ciągu określone jako mocarstwa sprzymierzone. Niniejszym ogłaszamy bezwarunkowe poddanie się mocarstwom sprzymierzonym japońskiego cesarskiego sztabu generalnego* wszystkich japońskich sil zbrojnych i wszystkich sil zbrojnych będących pod wpływem japońskim, gdziekolwiek by się znajdowały. Niniejszym rozkazujemy wszystkim japońskim siłom zbrojnym, gdziekolwiek by się znajdowały oraz ludowi japońskiemu zaprzestać natychmiast działań wojennych, ochronić i uratować od jakichkolwiek szkód wszystkie okręty, samoloty orał własność wojskową i cywilną i zastosować się do wszystkich żądań, które mógłby /głosić Naczelny Wódz sojuszniczych sil zbrojnych, albo organa rządu japońskiego, działające z jego rozkazu. Niniejszym rozkazujemy japońskiemu cesarskiemu sztabowi generalnemu nakazać natychmiast dowódcom wszystkich japońskich sil zbrojnych i wszystkim sitom zbrojnym będącym pod wpływem japońskim gdziekolwiek by się znajdowały poddać się bezwarunkowo wraz ze wszystkimi siłami zbrojnymi, podległymi im. Niniejszym rozkazujemy wszystkim funkcjonariuszom cywilnym. wojskowym l morskim, zęby byli posłuszni i wykonywali wszystkie obwieszczenia, rozkazy i instrukcje, które Naczelny Wódz sojuszniczych sil zbrojnych uznałby za potrzebne do Karaibski Instytut Żywności i Odżywiania 1621 zrealizowania warunków tej kapitulacji i które by zostały wydane przez niego, albo w jego imieniu: rozkazujemy tym Eunkcjonariuszom pozostać na swych stanowiskach l w dal-eym ciągu wykonywać swoje obowiązki nie wojenne, chyba te zostaną od tego wyraźnie zwolnieni przez niego, albo z jego rozkazu. Zobowiązujemy się niniejszym, w imieniu cesarza, rządu japońskiego i tych wszystkich, którzy po nich nastąpią, wykonywać z dobrą wiarą postanowienia deklaracji poczdamskiej uraz wydać wszelkie rozkazy i poczynić wszelkie zarządzenia, których Naczelny Wódz sojuszniczych sil zbrojnych albo wszelki inny upoważniony przedstawiciel mocarstw sprzymierzonych mógłby zażądać w celu wprowadzenia w tycie tej deklaracji. Niniejszym rozkazujemy cesarskiemu rządowi japońskiemu i cesarskiemu japońskiemu sztabowi generalnemu wypuścić natychmiast na wolność wszystkich sojuszniczych jeńców wojennych i osoby cywilne internowane, które obecnie są w rękach japońskich, a także otaczać ich opieką i dbać o ich utrzymanie, wyżywienie i natychmiastowe przywiezienie do wskazanych miejscowości. O ile chodzi o zarząd państwem, to władza cesarza rządu japońskiego będzie uzależniona od Naczelnego Wodza mocarstw sprzymierzonych, który poczyni wszelkie zarządzenia, uznane przez siebie za wskazane, do wprowadzenia w życie warunków kapitulacji". Documents on American Foreign Relallons, ml. 8, Washing-ton 1945, s. 109; Prawo mtedzynar. t historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, T. 3, Warszawa 1960. • 1617 KAPITULACJA BEZWARUNKOWA NIEMIEC 1945 (ang. Unconditional capitulation of Germany 1945, franc. Capitulation inconditionnelle de 1'Allemagne 1945, hiszp. Capitulación incondicio-nal de Alemania 1945, roś. Biezogoworocznaja kapitulacyja Giermanii 1945), w wyniku n wojny świat. O północy z 8 na 9 V 1945 upoważnieni przez admirała K. Donitza naczelnego dowódcę sił zbrojnych Rzeszy: feldmarszałek W. Keitel, gen. Stumpf i admirał H. von Priedeburg, podp. w Berlinie, w dzielnicy Karishorst (w budynku kasyna niem. oficerskiej szkoły inżynieryjnej) dokument, zaczynający się od zdania: „My niżej podpisani, działając w imieniu naczelnego dowództwa niemieckiego, zgadzamy si« na bezwarunkową kapitulacje przed Naczelnym Dowództwem Armii Czerwonej l równocześnie przed Naczelnym Dowództwem Sojuszniczych Sit Ekspedycyjnych wszystkich naszych sit zbrojnych na lądzie, na morzu i w powietrza, a także wszystkich sil znajdujących si« w chwili obecnej pod dowództwem niemieckim". Dalsza czcSć dokumentu zawiera szczegółowe warunki bezwarunkowej kapitulacji. Akt b.k.N. przyjęli: ze strony ZSRR—marszałek G. K. Żuków, W. Brytanii—marszałek A. Ted-der, USA — marszałek lotnictwa C. Spaatz i Francji — gen. J. de Lattre de Tassigny. Żądanie b.k.N. pierwszy wysunął publicznie 241 1943 pręż. USA F. D. Roosevelt z okazji spotkania z premierem W. Brytanii W. S. Churchillem i gen. Ch. de Gaullem w Casablance, stwierdzając, że „pokój może zapanować na świecie tylko w drodze całkowitej likwidacji niemieckiej i japońskiej siły wojennej, co pociąga za sobą określenie celu tej wojny formułą o bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, Japonii...". Premier ZSRR J. W. Stalin l V 1943 określił cel wojny jako „całkowite rozgromienie armii hitlerowskich". Formalnie b.k.N. zaleciła Narodom Zjednoczonym Bur. Komisja Doradcza działająca od stycznia 1944 w Londynie. Akt b.k.N. poprzedziły kapitulacje części wojsk hitlerowskich przed aliantami zach.: 9 IV 1945 w pn. Włoszech i zach. Austrii, 4 V 1945 w Holandii, pn.-zach. Niemczech i Danii, oraz wstępny akt b.k.N. podpisany w Reims 7 V 1945 przez gen. A. Jodła. Różnice w czasie w stosunku do ->• GMT spowodowały, że w Europie Zach. Oraz USA obchodzi się 8 V 1945 jako Dzień Zwycięstwa, w ZSRR 9 V 1945. Konsekwencją b.k.N. była ->- Deklaracja o klęsce Niemiec 5 VI 1945 i objęcie władzy najwyższej w Niemczech przez rządy 4 Mocarstw. E. OSMANCZYK Niemcy 1945-1950. Warszawa 1951; A. AKU. STRONO Unconditione! Surrender. The Impact of the Casablanca Policy upon Wortd War Two, New Brunswick NJ. 1961; O. K. ŻUKÓW Wspomnienia i refleksje. Warszawa 1970; J. KOKOT Kwestia niemiecka w ćwierć wieku po bezwarunkowej kapitulacji III Rseszy. wyd. 2, Wrocław 1970. • 1618 KAPITULACJE (ang. Capitulations, franc. Capi-tulations, hiszp. Capitulaciones, roś. Kapitulacyi), termin międzynar., oznaczający układy zezwalające na sprawowanie sądownictwa konsularnego w obcym kraju przez konsula (zw. jurysdykcyjnym) w stosunku do obywateli jego państwa lub państw trzecich; zapoczątkowane 1535 przez Turcję z Francją, a następnie z innymi państwami eur.; wypowiedziane przez Turcję 1914, zniesione formalnie w Lozańskim Traktacie Pokoju 1923; stosowane także przez państwa eur. i USA w Egipcie i na Dalekim Wschodzie. • 1619 KARAIBSKA ORGANIZACJA (ang. Caribbean Organization, franc. Organisation des Caraibes, hiszp. Organización Caribe, roś. Karibskaja orga-nizacyja), działała 1961-65 jako sukcesorka Karaibskiego Komitetu, Caribbean Committee (1946-61). Powstała mocą konwencji podp. 21 VI 1960 w Waszyngtonie przez rządy Francji, Holandii, USA i W. Brytanii o współpracy ekon., socjalnej i kulturalnej wszystkich terytoriów w regionie Karaibów, administrowanych przez pań-stwa-sygnatariuszy; w życie weszła 6 DC 1961. W czerwcu 1965 formalnie zawiesiła działalność. Siedzibą Sekretariatu O.K. był San Juan (Puerto Rico), publ. czasopisma The Caribbean oraz Cur-rent Caribbean Bibliography. Yearbook o) Int. Organisations, 1973. KARAIBSKA STREFA WOLNEGO HANDLU •>- Stowarzyszenie Karaibskie Wolnego Handlu. • 1620 KARAIBSKIE WYSPY SPORNE (ang. Disputed Caribbean Islands, franc. Ileś Caraibes en litige, hiszp. Islas Caribes en litigio, roś. Spomyje Ka-ribskije Ostrowa), wyspy na M. Karaibskim, będące przedmiotem sporów międzynar.; USA zajmuje wyspy Swan (Great Swan, Littie Swan), w pobliżu Hondurasu, który rości sobie do nich pretensje; USA zajmuje również wyspy Córa (Great Córa i Littie Córa) u wybrzeży Nikaragui, która 1914 była zmuszona wydzierżawić wyspy te USA na 99 lat W rejonie między Nikaraguą i Jamajką położone są 4 rafy koralowe: Quita Sueno Bank, Roncador Bank, Serrana Bank i Seranilla Bank, do których rości pretensje Kolumbia oraz (do dwóch pierwszych) Honduras. W rejonie między Jamajką i Haiti leży wyspa Navassa, na której USA zastrzegły sobie prawo zbudowania latarni morskiej. The 1970 Wortd Almanac, New York 1970. • 1621 KARAIBSKI INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ODŻYWIANIA (ang. Caribbean Food and Nutrition Institute, franc. Institut des Caraibes pour 1'ali- mentation et la nutrition, hiszp. Instituto Caribe para la Alimentación y Nutrición, roś. Karibskij 1622 Karaib/ 376 institut prodowolstwija i pitanija), zat. 1967 pod egidą FAO jako org. międzyrz. 16 krajów regionu karaibskiego z ludnością mówiącą po ang.; z siedzibą w Kingston (Jamajka); wydaje dwutygodnik Cajanus. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 1622 KARAIBY (ang. The Caribbean, franc. Caraibes, hiszp. Caribes, roś. Karibija), nazwa polityczna regionu M. Karaibskiego obejmującego wyspy: Wielkie Antyle (Kuba, Haiti, Puerto Rico, Jamajka), Matę Antyle (Gwadelupa, Dominika, Martynika, Saint Lucia, Saint Yincent, Grenada, Bar- bados), Antyle Hol., Trynidad i Tobago; przedmiot kontrowersji i konfliktów zbrojnych w XIX w. między Francją, Hiszpanią, Holandią, W. Brytanią i USA. W czasie II wojny świat. USA i W. Brytania utworzyły 1942 Komisję Karaibską, Caribbean Committee, w skład której 1946 weszły Francja i Holandia. Celem Komisji była wspólna polityka militarna w czasie wojny, a następnie wspólna polityka w ONZ w Komisji Terytoriów Nieautonomicznych; rozwiązana 1959 w związku z procesem usamodzielnienia się większości gł. wysp. W regionie K. niepodległość uzyskiwały kolejno: Haiti 1804, Dominikana 1821, Kuba 1891 (1902), Jamajka oraz Trynidad i Tobago 1962 i Barbados 1966. Sprawa utrzymywania przez USA w zależności od siebie Puerto Rico była debatowana wiele razy w ONZ. Sześć terytoriów stowarzyszonych z W. Brytanią: An-tigua, Dominika, Grenada, Saint Christopher-Ne-vis-Anguilla, Saint Lucia i Saint Vincent noszą oficjalną nazwę w ONZ „Six Caribbean Terri-tories"; 23 III 1967 Komitet Specjalny ONZ d/s Dekolonizacji uchwalił Rez. 1514/XV 18 głosami przeciwko 3 (Australii, W. Brytanii i USA) stwierdzającą, że również do tych 6 terytoriów K. odnosi się Deklaracja ONZ o Przyznawaniu Niepodległości Obszarom Nieautonomicznym. Trwająca stulecia dominacja angloamer. w rejonie K. została złamana w dekadzie 1960-70 powstaniem socjalist. Kuby oraz w ocenie amer. uczonych, stałą obecnością floty radź. na M. Karaibskim, co zadało definitywny cios Doktrynie Monroe. Komisja Karaibska publ. 1942-59: The Caribbean, Caribbean Economic Reyiew, Yearbook of Caribbean Research oraz Reports of the West Indian Conferences. W USA University of Florida publ. od 1951 rocznik pt. Caribbean Conference. F. M. ANDIC, T. S. MATHEWS The Carihhean In TransUion. Puerto Rico 1965. s. 353; The Carihhean Who, What. Why7. London 1965. s. 844; L. COMITAS Cnrihheana 1900-1965. A Topiral Bihiiosrnphy. Washington DC 1968, s. 930; R. D. CRASSWELLER The Carihhean Commumly. Chanalna Sorieles and VS Pniiry. New York 1972. a. 410; The Soviei Sea Power in Carihhecin. PoHtiral and Strategirat Imptirations, Ed.: J. D. Theberg, Washington' 1972; Informe sohre Estados Vm-aos y et Carihe, w: Comercto Exterior, Menco DF Didcmbre de 1973, s. 1188-1190. • 1623 KARA ŚMIERCI (ang. Capital punishment, franc. Peine capitale, hiszp. Pena de muerte, roś. Smier-tnaja kazńł. przedmiot kontrowersji międzynar. i akcji m'ędzvnar. na rzecz zniesienia k.ś. w czasach pokojowych. Pierwsze ruchy -abolicjonistycz-ne domagające się zniesienia k.ś. wystąpiły w Europie w XVIII w. Pierwsze dwa państwa, które zniosły czasowo k.ś. Toskania i Austria 1786. Abolicjonizm popart K. Marks 1853 w artykule w „New York Herald Tribune". W XIX w. zniosły k.ś. Grecja—1862, Kolumbia—1869, San Marino, Rumunia i Wenezuela—1864, Holandia— 1870, Szwajcaria—1874, Włochy i Brazylia-1899. W XX w. wiele państw znosiło i przywra- cało k.ś. (np. Austria—1919 i 1950). W ONZ debata nad tą sprawą rozpoczęła się 1946 w czasie redagowania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, kiedy Jugosławia, Polska i ZSRR wypowiedziały się za powszechnym zniesieniem k.ś. w okresie pokoju. Większość państw głosowała przeciw poprawce radzieckiej. Międzynar. Pakt Praw Cywilnych i Politycznych z 1966 w części III art. 6 postanawia w sprawie k.ś., ze w tych państwach, gdzie nie została zniesiona, winna być stosowana jedynie za najcięższe zbrodnie, zgodnie z prawem obowiązującym w czasie popełnienia zbrodni, z przepisami Paktu oraz Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. K.5. może być wykonana na skutek prawomocnego wyroku wydanego przez właściwy sąd; nie można jej orzec wobec osoby, która nie ukończyła 18 lat i nie można Jej wykonać na kobiecie brzemiennej. Prawo do życia, które głosi Deklaracja, jak i Pakty Praw Człowieka, nie jest skonstruowane w tych dokumentach w taki sposób, aby oznaczało konieczność zniesienia k.ś. Sprawa k.ś. pozostaje przedmiotem badań KPM-ONZ, która okresowo (1956, 1967 i 1973) ogłasza zebrane opinie rządów państw członkowskich i instytucji prawniczych. W 1970 wg raportu KPM-ONZ 11 państw Ameryki Lać. nie stosowało k.ś., w Europie: Austria, Dania, Finlandia, Holandia, Norwegia, NRF, Portugalia, San Marino, Szwajcaria, Szwecja, W. Brytania (z wyłączeniem Irlandii Pn.). W USA Sąd Najwyższy w czerwcu 1972 uzna} ^nielegalność k.ś. na całym obszarze stanów, bez względu na prawa stanowe. W Australii podobnie jak w Meksyku niektóre stany zawiesiły k.ś., inne ją utrzymały. Z reguły zawieszenie k.ś. miało charakter społ. wewnątrzkrajowy w uznaniu, iż jej stosowanie nie prowadzi bynajmniej do obniżenia przestępczości i poszukiwania innych środków w tym celu. W jednym przypadku zakaz k.ś. miał aspekt wyłącznie polit. i to międzynar.: w NRF, gdzie chodziło o ratowanie od k.ś. hitlerowskich przestępców odpowiedzialnych za —> zbrodnie wojenne w stosunku do różnych narodowości. Władze NRF odmawiały z reguły ekstradycji hitlerowskich zbrodniarzy wojennych krajom, w których obowiązuje k.ś., natomiast występowały o przekazanie sądom NRF hitlerowskich zbrodniarzy wojennych sądzonych w krajach, które utrzymały k.ś., np. w ->• Eichmanna sprawie. Przekazany Radzie ECOSOC w marcu 1973 trzeci raport ONZ zanotował tendencję przywracania k.ś., za którą wypowiada się większość narodów i rządów państw członkowskich ONZ. Wg raportu: ,,Doświadczenia wskazują, że kara śmierci jest zazwyczaj sto' sowana w takich wypadkach, kiedy wyłaniają się pewne szczególne zagadnienia budzące przerażenie opinii publicznej, albo w czasach, kiedy dany rząd pragnie zdławić opozycję polityczną. Używano jej, i nadal się używa, w szeregu .krajów dla zwalczania napadów z bronią w ręku. fali morderstw i nawet za przestępstwa natury ekonomicznej. Pewne kraje musiały też uciec się do stosowania kary śmierci, aby zwalczać handel narkotykami, lub karać porywaczy samolotów". Capital Punishmenl. CW. New York 1967. s. 134; F. A. ALLEN Capital Punishment. w: Int. Encyclopedia of the Sorlal Srlen-ce 196S; I. Z. ANASZYM Smlertnaja katn w kapitaitsticwskich stronach, Mosfcwa 1971; J. MALARSKI Raport w sprawie kary Śmierci, w: Polityka nr 13, 1973. Karnet TIR 1631 l 1624 LARAT [gr. keration 'wysuszone nasienie drzewa', aratonia siliąua 'używane dla ważenia kosztow-ości'; wl. carratus 'niewielka miara masy'], (ang. ;arat, franc. Carat, hiszp. Quilate, roś. Karat), amin międzynar. dwojaki: l) zawartość złota f stopie metalu; przy wadze czystego złota 24 k. wybija się w mennicach oznaczenie złota pierw-zej próby 23 k., drugiej 18 k. i trzeciej 13 k.; 2) ibilerska jednostka masy kamieni szlachetnych unifikowana 1907 przez Międzynar. Biuro Miar Wag metrycznym systemem na 0,2 g. Tylko w V. Brytanii do 1971—0,205 g. t 1625 ŁARBID (ang. Carbide, franc. Carbure, hiszp, 'arburo de calcio, roś. Karbid), jeden z ważnych i przemyśle produktów chem., będący dwuskład- ikowym połączeniem węgla z pierwiastkami me-ilicznymi lub niektórymi niemetalicznymi; przed-liot międzynar. statystyki. Główni producenci 968: Japonia 1,7 min Ł, NAD 1,4 min t, NRF 21 tyś. t„ ZSRR 769 tyś. t., Polska 522 tyś. t '.ocznik statystyki miedzynar. 1970, GUS Warszawa 1970, , 164. l 1626. KARDIOLOGIA [gr. kardios 'serce', logos 'słowo, auka'], (ang. Cardiology, franc. Cardiologie, iszp. Cardiologia, roś. Kardiołogija), nauka o serii, przedmiot zorganizowanej współpracy między-ar. trganizacje zarej. w ONZ: Btdzynar. Tow. Kardiologii, Int. Society of Cardiology, >t. 1946 pn. Int. Piwisional Councii of C.; ob. nazwa od )50, z siedzibą w Genewie; łączy 3 org. regionalne: Inter-Jnerican S. of C., zał. 1946, z siedziba w Meksyku; Asian-acific S. of C., żal. 1956, z siedzibą w Tel Awiwic i Euro-BŁH S. of C., żal. 1950, z siedzibą w Brukseli; łączy stowa-yszenia krajowe z 47 krajów, m.in. Polski. Organizuje co lata światowe Kongresy. uropejskie Stów. Kardiologów Pediatrów, Assoc. of Eu-ipcan Pediatrie Cardiologists, żal. 1964, z siedzibą w Leu-en (Belgia). .wiecień 1972 ogłoszony został przez WHO Mię-eynar. Miesiącem Serca pod hasłem „Twoje Ser-i—Twoje Zdrowie". earbook o f Int. Orsaniwtions, 1973. 1627 ARELIA (ang. Carelia, franc. Carelie, hiszp. arelia, roś. Karielija), Karelska Autonomiczna wjalistyczna Republika Radziecka, republika au- momiczna w ZSRR, przy granicy z Finlandią; ist. terytorium K. było przedmiotem sporów iiędzynar.: między Szwecją i carską Rosją (po-sielona Pokojem Stołbowskim 1617, przekazana całości Rosji Pokojem w Nystad 1721) oraz tędzy Finlandią i Rosją Radź. (podzielona 1918, ;ęść pn. z Wyborgiem przypadła Finlandii, a :ęść pd. utworzyła Karelska SRR 25 Vn 1923); rzekazana w całości ZSRR w wyniku wojny ra-iiecko-fiń., Układem Pokojowym 12 III 1940 (u-rorzyła 20 m 1940 Karelofińską SRR), potwier- ionym układem granicznym z Finlandią 27 X >45. Od 16 VIII 956 przemianowana na Karelią ASRR (Karelia) w ramach Roś. FSRR. Pow. 72,4 tyś. km2. Ludność 714 tyś. wg spisu z 1970, czego ludność miejska 69%. Stolica Petroza-odzk. Przez K. przechodzi Kanał Białomorsko-altycki. vre Rouge. Documents et correspondence diplomaiique rus--finlandaise concernant la Carelie Orientdie, Moscou 1922; l. KALUAKVI The Question of East Carelia, w: American Journal of Int. Law nr 18, 1924; H. FORTUIN La question carelienne. Un differend modernę de droit int., Paris 1925; East Carelia. A swvey of the Country and its Population and a revtew o f the Carelian Question, Helsinki 1934; Związek Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka. PWN, Warszawa 1972, s. 142-168. • 1628 KARLSHORST, przedmieście Berlina; w K. 8 V 1945 w gmachu wojsk, szkoły inżynierskiej, stanowiącym wówczas gł. kwaterę głównodowodzącego wojsk radź. w Niemczech, marszałka G. K. Żu-kowa, podpisany został przez dowódców wojsk hitlerowskich sił zbrojnych akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. W 1945-49 K. było siedzibą Radź. Administracji Wojskowej w Niemczech. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-50. Daty, fakty, komentarze. Warszawa 1951. • 1629 KARNET ATA (ang. ATA Book, franc. Carnet ATA, hiszp. Camet ATA, roś. Zapisnaja kniżka razrieszenij na ustawnyj wwoź), oficjalny skrót wspólny franc.-ang.-hiszp. Admission Temporaire-Temporary Admission-Temporal Admission ['czasowy przywóz'], termin międzynar.— ujednolicone brukselską Konferencją Celną o Odprawie Warunkowej Towarów (zw. Konwencją ATA) z 6X111961 formularze upraszczające bezcłowy import próbek handl. i materiału reklamowego (zgodnie z genewską Konwencją w tej sprawie z 7X11952) oraz bezcłowe przewożenie tranzytem towarów. Wiele państw uczestników Konwencji ATA nie uznaje k. ATA w obrocie pocztowym. Polska jest czł. Konwencji ATA. W Dz.U. zostały ogłoszone wymiary i wzory karnetów ATA. Dz.U.. 1969, nr 30, póz. 242. 243. • 1630 KARNET PRZEPUSTEK CELNYCH (ang. Cu-stom Permit Book, franc. Carnet de passage en douane, hiszp. Carnet de pasos aduaneros, roś. Zapisnaja kniżka tamożennych propuskow), termin międzynar. — dokument wystawiony przez u-poważnione międzynar. stowarzyszenie dla pojazdów mechanicznych i przyczep w celu ułatwienia międzynar. przewozów drogowych na podstawie zezwoleń na czasowy bezcłowy przywóz handl. pojazdów drogowych, zgodnie z genewską Konwencją celną w sprawie czasowego przywozu handl. środków transportowych z 18 VI 956, w której m.in. uczestniczy Polska. Regulamin k.p.c. ustala, że językiem międzynar. k. jest franc., lecz do dokumentu może być dołączone tłumaczenie k.p.c. na język kraju wystawiającego. Dz.U.. 1959, nr 60, póz. 357. • 1631 KARNET TIR (ang. TIR Book, franc. Camet TIR, hiszp. Camet TIR, roś. Zapisnaja kniżka TIR), franc. Transport Intemationaux Routiers ['międzynar, transport drogowy'], termin międzynar. — ujednolicony Genewską Konwencją celną w sprawie międzynar. przewozów towarów przy zastosowaniu k. TIR z 1511959 formularz u-praszczający formalności celne przy imporcie, eksporcie i tranzycie towarów. Szczegółowy regulamin k. TIR ustala, że językiem międzynar. karnetu jest franc., lecz do dokumentu może być dołączone tłumaczenie k. TIR na język kraju wystawiającego. Wzory i wymiary karnetu ogłoszone zostały w Polsce w Dz.U. Dz.U.. 1962, żal. do nr 22, póz. 96. 1632 Karoliny 378 • 1632 KAROLINY (ang. Caroline Islands, franc. Ileś Carolines, hiszp. Islas Carolinas, roś. Karolin-skije Ostrowa), największy archipelag Mikronezji na O. Spokojnym; odkryte w XVI w.; przedmiot sporów międzynar. w XIX w., kiedy 1875 do K. stanowiących hiszp. posiadłość kolonialną zgłosiły roszczenia W. Brytania i Rzesza Niem.; ta ostatnia odwołała się do arbitrażu Leona XIII, który wydał orzeczenie pojednawcze 22X1885, co stało się podstawą do ugody hiszp.-niem. z 17X111885. W. Brytania też odstąpiła od swych roszczeń układem z 811886. W 13 lat później Hiszpania po przegranej wojnie z USA odstąpiła Rzeszy Niem. K. 30 VI 1899 za odszkodowaniem pieniężnym. Rzesza z kolei artykułem 119 Traktatu Wersalskiego zrzekła się praw do K.; stały się one -»• mandatem Ligi Narodów przyznanym Japonii, która do 1938 składała sprawozdanie Lidze. Po II wojnie świat. USA przeforsowały w ONZ przyznanie im K. ze względu na strategiczną ważność wysp, 2 IV 1947, jako ->• terytorium powiernicze; ze szczególnymi uprawnieniami dla obywateli USA. A. SELOSSE L'affaire des Carolines, Paris 1886; VAN MAA-NEN-HELMER The Mandates System In Relation to Afrlca and The Pacific Islands, London 1929; H. N. Gorz Karolinen-Strett. w: Sinipp-Schlochauer WSrterbuch des V8lkerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, a. 203-205. • 1633 KARTA AFRYKI 1961 (ang. African Charter 1961, franc. Charte d'Afrique 1961, hiszp. Carta de Africa 1961, roś. Chartija Afriki 1961), zw. też Kartą Casablanki, uchwalona przez rządy Egiptu, Ghany, Gwinei, Mali i Maroka oraz rząd tymczasowy Rep. Algierii, na zakończenie konfe- rencji ówczesnych niezależnych państw afryk. w Casablance, 4-711961; proklamowała „determinację w walce o zwycięstwo wolności w całej Afryce i o jej jedność": ,,Ogłaszamy nasza wolę wyzwolenia afrykańskich terytoriów ciągle jeszcze podległych obcej dominacji... Ogłaszamy naszą wolę zachowania naszej jedności poglądów i działania na forum międzynarodowym celem ochraniania niepodległości, suwerenności i nienaruszalności terytorialnej naszych państw oraz umacniania pokoju na świecie realizując politykę.— , .non-alignment''. K.A. zapowiedziała utworzenie Afryk. Zgromadzenia Doradczego z 4 organami: Komitetem Politycznym złożonym z szefów rządów i Komite- tami: Ekonomicznym, Kulturalnym i Wojskowym oraz z Biurem Łączności. K.A. była pierwszym dokumentem solidarności panafrykańskiej trzech państw arabskich (Algieria, Egipt i Maroko) oraz 3 murzyńskich (Ghana, Gwinea i Mali), który przygotował -> Kartę Organizacji Jedności Afrykańskiej 1963. Dokumentacja prasowa. Warszawa 1961, I. 17A; Int. Or-ganization, Vol. XVI 1962; M. LiOTłS Constitucionalismo y Democracia en el Africa Recien Independizada, Mcrico 1964, s. 161-162. • 1634 KARTA ALGIERU 1967 (ang. Algiers Charter, 1967, franc. Charte d'Alger 1967, hiszp. Carta de Argel 1967, roś. Ałżyrskaja chartija 1967), nazwa oficjalna dokumentu, przyjętego 24X1967 w stoi. Algierii, przez Naradę Ministrów gospodarki państw rozwijających się, tzw. ->- Grupy 77, zalecającego wspólną politykę na II Konferencji UNCTAD. Podstawą wyjściową dla K.A. były zalecenia 1961, wyrażone w Deklaracji Algierskiej państw Afryki, w Deklaracji Bangkoku państw Azji i w -> Karcie Tequendama państw Ameryki Łacińskiej. Oto Preambuła K.A. charakteryzująca tekst Karty: ,.Los ponad jednego miliarda mieszkańców państw rozwijających nadal się pogarsza na skutek tendencji występujących w gospodarczej wymianie międzynarodowej. Wskaźnik wzrostu ekonomicznego świata rozwijającego się uległ zmniejszeniu i dystans między tym światem a światem bogatych rośnie dalej. W czasie kiedy kraje rozwinięte uzyskują rocznie wzrost dochodów na głowę mieszkańca ok. 60 dolarów, to kraje rozwijające się niecałe 2 dolary. Między 1953 i 1966 udział państw rozwijających się w ogólnym eksporcie światowym spadł z 27"/. do 19.3«/«. W pierwszej połowic dekady 1961-1970, eksport ten wzrastał przeciętnie rocznic o 7,8'/«, ale w krajach rozwijających się, jeśli nie liczyć nafty, tylko o 41/1. W czasie kiedy wartość eksportu fabrycznego krajów uprzemysłowionych wzrosła o 65 mld między 1953/54 a 1965/66 oraz o 10 mld państw socjalistycznych, to krajów rozwijających się zaledwie o 3 mld. Siła eksportowa krajów rozwijających zmniejszała się stale w dekadzie 1960-70, tak ze kraje te musiały zmniejszyć już w połowie tej dekady o 10'/» swój import. Straty ponoszone przez to doszły do 2,5 mld dolarów rocznie, co stanowi prawie połowę bieżących zasobów finansowych publicznych pochodzących z zagranicy, którymi dysponują kraje rozwijające się oraz prawie całość wszystkich pomocy zagranicznych. Fakt ten pogorszył problem rosnącego zadłużenia państw rozwijających się. Tak więc tylko zadłużenie publiczne za granicą wzrosło z 10 mld dolarów w 1955 do 40 mld w 1966. Obsługa długów, która w dekadzie 1950-60 wynosiła przeciętnie 500 min dół., wzrosła do 4 mld i wszystko wskazuje na to, że pochłaniać będzie wkrótce wszystkie pomoce finansowe zagranicy. Mimo że' nowoczesna technologia otwiera krajom rozwijającym się ogromne możliwości powiększania swego rozwoju ekonomicznego, kraje te muszą rezygnować z dużej części tych dobrodziejstw na skutek braku kapitałów i wymaganych specjalistów. Stagnacja w produkcji żywności w krajach rozwijających się. w przeciwieństwie do szybkiego wzrostu demograficznego, pogorszyła chroniczną sytuację niedożywienia i złego odżywiania, co przy deformacjach struktury produkcji handlu grozi poważnym kryzysem... Międzynarodowa wspólnota ma obowiązek skorygowania tych niekorzystnych tendencji i stworzenia warunków, w których wszystkie narody mogą korzystać z dobrodziejstw ekonomicznych i socjalnych, dysponować Środkami koniecznymi dla rozwoju swych zasobów, aby wszystkie ludy mogły żyć w wolności od niedostatku i nędzy. W Świecie rosnącej niezależności pokój, postęp i wolność są wartościami wspólnymi i nicrozdzielnymi". Po tym wstępie zostały przedstawione szczegółowe problemy: surowców, eksportu fabrykatów i półfabrykatów, finansowanie rozwoju, handlu „niewidocznego", transportu mor., polityki handl., rozwoju handlu i integracji ekon. państw rozwijających się oraz problem środków specjalnych, które winny stosować państwa rozwinięte wobec krajów rozwijających się. Chronienie de Politlaue Etrangere, 1967; El Mercado de Va-lores, Merieo DF 46/1967, s. 919-W1; W Monthly Chronicie nr l, 1968. • 1635 KARTA ALTA GRACIA 1964 (ang. Charter of Alta Gracia 1964, franc. Charte de Alta Gracia 1964, hiszp. Carta de Alta Gracia 1964, roś. Chartija Alta Grasija 1964), nazwa oficjalna dokumentu, przyjętego przez Międzyamer. Radę Go-spodarczo-Spoteczną (CIES), na jej II Sesji Do- rocznej, 2611-6 m 1964, w uzdrowisku Alta Gracia w prowincji Cordoba, w Argentynie. Ministrowie rządów latynoamer., czl. CIES, w obecności obserwatora rządu USA, uchwalili K.A.G., jako stanowisko swych rządów na pierwszą sesję UNCTAD. Karta została przygotowana przez 4 sesje ekspertów 1963: w Mar dcl Pląta, Santiago (Chile), SSo Paulo i Brasilii. Główne tezy Karty: „Obecna struktura międzynarodowego handlu zwiększa stale odstęp dzielący poziom życia Narodów wysoko rozwiniętych i na dorobku... To powszechne w Świecie zjawisko charakteryzuje szczególnie ostro Amerykę Łacińską... Konferencja winna ustanowić nową strukturę międzynarodowego handlu... Nowa struktura winna stwarzać generalną ekspansję Światowej 379 Karta ekonomicznych praw i obowiązków państw 1972 1639 wymiany, faworyzując jej integracje poprzez zastosowanie mechanizmów i norm adekwatnych do handlu miedzy krajami o tym samym stopniu rozwoju i różnymi systemami organizacji gospodarczej". Kartę zamknęło stwierdzenie, że „nic nie zostało postulowane wyłącznie dla Ameryki Łacińskiej. Wszystko co rozważano w Alta Gracia odnosi się również do krajów rozwijających się Europy, Afryki, Azji i Oceanii". Carla ile Alta Gracia, w: Comerdo Exierlor, Mexico marżo 1964; G. CONNEU.-SMITH The Interamerican System, London 1966. • 1636 KARTA ATLANTYCKA 1941 (ang. Atlantic Charter 1941, franc. Charte de l'Atlantique 1941, hiszp. Carta del Atlantico 1941, roś. Atłanticzes- kaja chartija 1941), podp. 14 VIII 1941 na pancerniku „Prince of Wales" na Atlantyku w pobliżu Nowej Fundlandii przez pręż. USA F. D. Roosevelta i premiera W. Brytanii W. S. Chur-chilla; miała brzmienie następujące: „Deklaracja wspólna Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Roosevelta i Premiera Churchilla. reprezentującego Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie, którzy spotkawszy się, uważają za słuszne ogłosić pewne wspólne zasady, na których opierają oni w zakresie polityki narodowej ich obu krajów swe nadzieje lepszej przyszłości dla Świata. Po pierwsze, ich kraje nie dała do żadnej ekspansji terytorialnej lub innej; po wtóre, nie zgodzą sit oni na żadne zmiany terytorialne, które by nie odpowiadały swobodnie wyrażonym życzeniom ludów zainteresowanych; po trzecie, szanują oni prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy rządu, pod jakim chcą żyć, i pragną oni, żeby przywrócono prawo suwerenne i autonomie tym, którym je odebrano siłą; po czwarte, bez uszczerbku dla swych obecnych zobowiązań, będą oni usiłowali ułatwić wszystkim państwom, wielkim i małym, zwycięzcom i zwyciężonym, korzystanie z dostępu, na stopie równości, do handlu i surowców świata, koniecznych dla ich pomyślności gospodarczej; po piąte, pragną oni doprowadzić do skutku jak najściślejszą współpracę pomiędzy wszystkimi narodami w dziedzinie gospodarczej w celu zapewnienia wszystkim lepszych warunków pracy, postępu gospodarczego i bezpieczeństwa społecznego; po szóste, spodziewają się oni, ze po ostatecznym zniszczeniu tyranii nazistowskiej zapanuje pokój, który da wszystkim narodom możność przebywania bezpiecznie w swych własnych granicach i który da rękojmię, ze wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli pędzić swe życie wolni od strachu i niedostatku; po siódme, pokój taki powinien umożliwić wszystkim pływanie bez przeszkód przez morza i oceany; po ósme, wierzą oni, że wszystkie narody świata, ze względów zarówno rzeczowych, jak i duchowych, musza dojść do wyrzeczenia się stosowania przemocy. A ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może być utrzymany, o ile narody, które grożą lub mogą grozić agresją poza swymi granicami, będą w dalszym ciągu miały do dyspozycji uzbrojenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą oni, że zanim nie zostanie zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szerszą skalę, rozbrojenie takich narodów jest sprawą zasadniczą. Będą oni również popierali i zachęcali do wprowadzenia wszelkich innych praktycznych Środków, mogących zmniejszyć brzemię zbrojeń, ciążących na ludach miłujących pokój." Do K.A. zgłosił swój akces ZSRR, 241X1941 na Międzysojuszniczej Konferencji w Londynie, w której brały udział Belgia, Czechosłowacja, Grecja, Holandia, Jugosławia, Luksemburg, Norwegia, Polska, ZSRR i Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Formalnie do K.A. przy- łączyło się ogółem 47 państw, sygnatariuszy -> Deklaracji Narodów Zjednoczonych 1942. American Journal of Int. Law, 1941; Sbomik diefstwujusz-csich dogoworow, sogfaszenif t konwencyj saktucKonnych SSSR s inostrannymt gosudarstwaml, sierija XI;'C. H. GAR-CIA-VALDĆS Aspectos Juridtcos de ta Carta del Atlantico, Me-rico DF 1945; H. V. MORTON Atlantic Meeting, New York 1945. • 1637 KARTA ATLANTYCKA NOWA 1973 (ang. New Atlantic Charter, 1973, franc. Nouvelle Charte de l'Atlantique de 1973, hiszp. Nueva Carta del Atlantico 1973, roś. Nowa ja Atłanticzeskaja chartija 1973), zapowiedziana przez doradcę pręż. USA, H. Kissingera, 23 IV 1973: „Stany Zjednoczone proponują swym partnerom atlantyckim, abyśmy przez wizytę Prezydenta Miliona w Europie w końcu bieżącego roku opracowali nową Kartę Atlantycką formułującą cele na przyszłość." , Państwa Paktu Atlantyckiego NATO zgodnie z inicjatywą USA podjęły rozmowy dyplomat. nad ustaleniem tekstu. Prace nad redakcją Nowej Karty, prowadzone w Brukseli przez 15 ambasado-. rów państw NATO zostały zahamowane jesienią 1973 -> kryzysem energetycznym oraz pogłębieniem się -> walutowego kryzysu; wiosną zaś 1974 otwartym kryzysem w stosunkach USA-EWG. Dopiero 19 VI 1974 Rada NATO na swym posiedzeniu w Ottawie opracowała zastępczy dokument, nie mający charakteru wiążącej sygnatariuszy konwencji, p.t. Deklaracja w sprawie stosunków atlantyckich, którą w prasie nazwano -*• Ottawską Kartą Atlantycką 1974. Le Monde 25 IV 1973 i 27 K 1973, New York Times 9 XI 1973, Europa Archiv 10 m 1974, Kronika 1974. • 1638 KARTA EKONOMICZNA AMERYK 1945 (ang. Economic Charter of the Americas 1945, franc. Charte economique des Ameriques 1945, hiszp. Carta Económica de las Americas 1945, roś. Eko-nomiczeskaja chartija Amierik 1945), nazwa u-chwały Międzyamer. Konferencji o Problemach Wojny i Pokoju (->• Konferencja Chapultepec) z 8 Ul 1945, proklamująca absolutną „wolność ekonomiczną" na terytorium całej półkuli zachodniej dla inicjatywy prywatnych kapitałów, zarówno krajowych, jak i zagr., którym winno przysługiwać „traktowanie sprawiedliwe i równe" z kapitałami miejscowymi, przy „eliminowaniu wszelkich wybujałości ekonomicznego nacjonalizmu", oraz „równouprawnienia w dostępie do surowców podstawowych" i poszanowanie prywatnych układów regulujących międzynarodowy handel itd.; Karta kończyła się stwierdzeniem, że jest to „program gospodarczy, który pozwoli ludom he-misfery zachodniej i ich satelitom osiągnąć naj- wyższy poziom życia". W praktyce ten program gosp. wzbogacił USA, zubożył Amerykę Lać. i pogłębił konflikty socjalne państw tego konty- nentu. A. G. ROBLES Et Mundo de la Poslimerra. t. 2. Mexico 1946; Principales Resoluciones de Indole Económica de la Conferencia Interamericana sobre problemas de la Guerra y de la Pat, w: Trimestre Sconómtco, Mexico 1945. • 1639 KARTA EKONOMICZNYCH PRAW I OBOWIĄZKÓW PAŃSTW 1972 (ang. Charter of Economic Rights and Duties of States 1972, franc. Charte des Devoirs et Droits Ćconomiques des Ćtats 1972, hiszp. Carta de Derechos y Deberes Económicos de los Estados 1972, roś. Chartija ekonomiczeskich praw i obiazatielstw gosudarstw 1972), nazwa uchwały III sesji UNCTAD w Santiago (Chile) 20 IV 1972. Jej projekt zgłoszony został przez Meksyk, którego pręż., L. Echeverria 17 IV 1972 uzasadniając na plenum UNCTAD postanowienia Karty, ujął je w 10 gł. punktach: ,,1. Każdy kraj ma prawo swobodnego rozporządzania swymi bogactwami naturalnymi. 2. Nieograniczone poszanowanie prawa, iż każdy naród wybiera sobie strukturę ekonomiczną jaka mu odpowiada i określa cechy własności prywatnej zgodnie z wymaganiami swego interesu publicznego. 3. Stosowanie presji ekonomicznej jako instrument ograniczania suwerenności politycznej drugiego państwa jest niedopuszczalne. 4. Kapitał zagraniczny podporządkowany jest wyłącznie prawom kraju, w którym jest zainwestowany. 5. Korporacjom wielonarodowym zakazane jest interweniowanie w wewnętrzne 1640 Karta ekon. praw i obowiązków państw czł. ONZ 380 sprawy państw. 6. Wszelkie praktyki handlowe dyskryminujące eksport państw nieuprzemystowionyćh winny być wykluczone. 7. Korzyści gospodarcze winny być dostosowane do poziomu rozwoju. 8. Traktaty winny gwarantować state i sprawiedliwe ceny na produkty podstawowe. 9. Państwom opóźnionym w rozwoju winien być zapewniony najmniejszym kosztem szeroki i adekwatny dopływ informacji technologicznych i naukowych rozwoju. 10. Państwom tym winno też być zapewnione największe uprzywilejowanie przy finansowaniu rozwoju, długoterminowe, z minimalnym oprocentowaniem i bez obciążeń." Projekt wniesiony został pod obrady XXVIII sesji Zgr. Og. NZ jesienią 1973, w czasie której kraje rozwijające się wysunęły postulat stworzenia świat. systemu zbiorowego bezpieczeństwa ekon., uzupełniający system bezpieczeństwa polit. Projekt Karty spotkał się z zastrzeżeniem ze strony USA i prace nad nim do 1974 nie zostały zakończone Sprawa Karty postawiona została także na VI Specjalnej Sesji Zgr. Og. NZ w p. 6 Deklaracji o —> Nowym Międzynar. Ładzie Ekonomicznym. W Meksyku wprowadzono oficjalnie nazwę dla Karty: .La Carta Echeveria. Mexico de Hoy. Organa de la Secretaria de Relaciones Ex-leriores, Ahril-Mayo 1972: Suptemento: La Carta Echeveria; Willowe zagadnienia XXVIII Sesji Zgr. Os. NZ. PISM, Warszawa 1974„ s. 71-81. • 1640 KARTA EKONOMICZNYCH PRAW I OBOWIĄZKÓW PAŃSTW CZŁONKOWSKICH ONZ (ang. Charter of Economic Rights and Duties of UN Members, franc. Charte des Droits et obli-gations economiques des Ćtats—membres de 1'ONU, hiszp. Carta de Derechos y Deberes Eco-nómicos de los Estados-miembros de la ONU, roś; Chartija ekonomiczeskich praw i obiazatielstw gosudarstw-czlenow OON), nazwa podstawowego prawnomiędzynar. dokumentu —f UNCTAD, którego opracowywanie rozpoczął w lutym 1973 w Genewie, na zalecenie Zgr. Og. NZ, specjalny komitet d/s Karty, złożony z przedstawicieli 40 krajów. Do 31 VI 1974 prace nie zostały zakończone. • 1641 KARTAGINA (ang. Carthage, franc. Carthage, hiszp. Cartagena, roś. Kartachena, fenickie Kart Hadaszt, łac. Carthago), starożytne miasto-pań- stwo, którego ruiny, położone na terytorium ob. Tunezji, ok. 16 km na pn.-wsch. od m. Tunis, stały się przedmiotem międzynar. badań archeolo- gicznych w XIX i XX w. Rząd Tunezji wspólnie z UNESCO proklamował 19 VI 972 międzynar. kampanię ratowania zabytków archeologicznych K. na wzór podobnej kampanii zorganizowanej przez UNESCO w Nubii dla ratowania —>• Abu Simbel. W ratowaniu zabytków K. bierze aktywny udział zespół poi. archeologów. J. KOLENDO Wkład Polski w akcie UNESCO ratowania zabytków Kartaginy, w: Biuletyn P. K. d/s UNESCO nr l (156), 1973, s. 15-17. • 1642 KARTA HAWAŃSKA 1948 (ang. Havana Charter 1948, franc. Charte de La Havane de 1948, hiszp. Carta de la Habana 1948, roś. Gawanskaja chartija 1948), konstytucja Międzynar. Organizacji Handlu, Intemational Trade Organization, złożona • z 9 rozdziałów, 106 artykułów i 16 za- łączników. Rozdziały: I. Zadania i cele. n. Zatrudnienie i działalność gosp. III. Rozwój gosp. i odbudowa. IV. Polityka handl. V. Praktyka przedsiębiorstw. VI. Międzynar. układy towarowe. VII: Międzynar. organizacja handlu. VIII. Załatwianie sporów. IX. Ogólne przepisy. Karta została oprać, przez Konferencję ONZ d/s Handlu Międzynar., która obradowała w stoi. Kuby—Hawanie, od 21X11947 do 24 III 1948; podp. 24 III 1948 przez Afganistan, Australię, Belgię, Brazylię, Birmę, Boliwię, Cejlon, Chile, Chiny, Czechosłowację, Danię, Dominikanę, Ek- wador, Filipiny, Francję, Grecję, Gwatemalę, Haiti, Holandię, Indię, Indonezję, Irak, Iran, Kanadę, Kostarykę, Kubę, Liberię, Luksemburg, Meksyk, N. Zelandię, Nikaraguę, Norwegię, Pakistan, Panamę, Peru, Portugalię, Salwador, Syrię, Szwajcarię, Szwecję, Transjordanię, W. Brytanię, Urugwaj, USA, Wenezuelę, Włochy i Związek Pd. Afryki. Trzy państwa uczestniczące w Konferencji nie podpisały Karty: Argentyna, Polska i Turcja. Odmówiły udziału w Konferencji: Białoruś. SRR, Bułgaria, Finlandia, Jugosławia, Rumunia, Ukr. SRR, Węgry i ZSRR. K.H. nie została ratyfikowana przez większość sygnatariuszy i nie weszła w życie. Główne Idee K.H. zostały przejęte przez ->• GATT. IW Bulletin, 15 IV 1948; Conference on Trade and Bmploy-ment heid ot Havana, Cuba from Nov. 21. 1947 to Moich 24, 1948; Final Act and Relattng Documents, UN Publ. 1948, n. D. 4; yearbook of the UN 1947-48, New York 1949, s. 973-975; H. S. PIOUET The Havana Charter for an Int. Trade Organiwtion. Arguments Pro and Con, London 1950; W. DIEBOŁD (Jr.) The End of the TTO, w: Essays in Int, Finance, Princeton October 1952; R. VERMON OrganWng for WorU Trade, w: Int. Conciliatton, New York 1955. KARTA KOLOŃSKA Mieszkalnictwo. KARTA KSIĄŻKI -»- Książka. • 1643 KARTA MIĘDZYAMERYKAŃSKA GWARANCJI SOCJALNYCH 1948 (ang. Interamerican Social Guarantees Charter 1948, franc. Charte interamericaine des garanties sociales 1948, hiszp. Carta Interamericana de.Garantias Sociales 1948, roś. Mieżamierikanskaja chartija socyalnych ga-rantij 1948), uchwalona przez DC Międzynar. Konferencję Amer., w Bogocie 2 V 1948, zawiera podstawowe gwarancje socjalne: równość kobiet i mężczyzn, powszechne prawo do umowy o pracę, do wynagrodzenia minimum, do ośmiogodzinnego dnia pracy i 48 tygodni w roku, zakaz pracy młodocianych, prawo do zrzeszania się w związkach zaw., do strajku i do zabezpieczeń socjalnych. Art. 38 stwierdza, że pracujący na roli mają prawo do zabezpieczenia im poprawy „warunków życia". Ostatni art. 39 przyznaje Indianom opiekę państwa. Karta nie została podp. przez USA i nie została ratyfikowana przez większość rep. amer., tak że nie weszła w życie, pozostając dokumentem intencji. Noyena Conferencia Int. Americana. Actas y Documentos, vol. 6, Bogota 1953, s. 139-246. • 1644 KARTA MIĘDZYAMERYKAŃSKA KOBIETY I DZIECKA 1945 (ang. Interamerican Charter of Woman and Child 1945, franc. Charte interamericaine de la femme et de 1'enfant 1945, hiszp. Carta Interamericana de la Mujer y del Nino 1945, roś. Mieżamierikanskaja chartija żenszcziny i riebionka 1945), uchwalona 8 III 1945 przez Międzyamer. Konferencję d/s Wojny i Pokoju (-»• Konferencja Chapultepec). Karta zadeklarowała generalnie pełnię -»• praw kobiety i dziecka oraz stwierdziła, że większość rep. amer. nie ratyfikowało i nie wypełnia ani zasad Deklaracji 381 Karta Narodów Zjednoczonych 1945 1645 Praw Kobiety, przyjętej 1938 w Limie, ani Deklaracji Generalnej Praw Kobiety z 1939, ani konwencji i zaleceń zarówno ILO, jak i Panamer. Kongresu .Dziecka. Karta zaleciła „ratyfikowanie i wprowadzenie w życie powyższych deklaracji i konwencji w jak najszybszym czasie". Do 1973 zalecenie to dla większości państw amer. pozostało na papierze. A. G. ROBLES El Mundo de la postguerra, vol. 2, Merico DF 1946, s. 404-405. • 1645 KARTA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH 1945 (ang. United Nations Charter 1945, franc. Charte des Nations Unieś de 1945, hiszp. Carta de las Naciones Unidas 1945, roś. Ustaw Organizacyi Objedinionnych Nacyj 1945), opracowana przez ~> Konferencję NZ w San Francisco, podp. 25/26 VI 1945; weszła w życie dnia 24X1945, który obchodzony jest odtąd jako Dzień ONZ. Zgr. Og. NZ 21 XI 1955 Rez. 992/X powołało do życia Komitet Przygotowujący zwołanie w od- powiednim terminie Konferencji z zadaniem ->• rewizji Karty NZ. Komitet, w skład którego wchodzą wszystkie państwa członkowskie ONZ, ogłasza co roku raport o funkcjonowaniu organów ONZ i swych pracach przygotowawczych. Co roku Zgr. Og. NZ przedłuża działalność Komi- tetu. Ze względu na humanitarny, antyfaszystowski charakter K.NZ, wiele państw integrowało w swych konstytucjach jej zasady, a w układach międzynar. przyjęło się powoływanie na K. NZ, zazwyczaj na jej art. 2, 51, 53 i 107. Poniżej tekst K.NZ, z uwzględnieniem uchwalonych 17X111963 przez Zgr. Og. poprawek do art. 24 (zwiększającej liczbę czł. R. Bezp. z 11 do 15), art. 27 (zwiększającej liczbę czł. ECOSOC z 18 do 27), które weszły w życie 31 VIII 1965: „Rozdział I. Cde i zasady Art. l* Cele organizacji Narodów Zjednoczonych są następujące: l. Utrzymywać międzynar. pokój i bezpieczeństwo, a w tym celu stosować skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i usuwania ich, załatwiać lub rozstrzygać międzynarodowe spory lub sytuacje, które mogą doprowadzić do zakłócenia pokoju, w drodze pokojowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynar. 2. Rozwijać przyjazne stosunki pomiędzy narodami oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów oraz stosować inne odpowiednie środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju. 3. Rozwiązywać, w drodze współpracy międzynarodowej zagadnienia międzynar. o. charakterze gosp., spot. i kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać i zachęcać do poszanowania Draw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania. 4. Stanowić ośrodek harmonizowania działalności narodów, zmierzającej do osiągnięcia tych wspólnych celów. Art. 2. Dla osiągnięcia celów wymienionych w art. l Organizacja i -jej członkowie powinni postępować według następujących zasad: l. Organizacja opiera się na zasadzie równości suwerennej wszystkich jej członków. 2. W celu zapewnienia wszystkim członkom praw i korzyści, wynikających z przynależności do Organizacji wszyscy oni powinni w dobrej wierze wykonywać zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą. 3. Wszyscy członkowie powinni załatwiać swe spory międzynar. środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości. 4. Wszyscy członkowie powinni powstrzymywać się w swych stosunkach międzynarod. od groźby użycia siły lub* jej użycia zarówno przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa, jak i w inny sposób, niezgodny z celami ONZ. 5. Wszyscy członkowie Organizacji powinni okazywać jej wszelką pomoc w każdej akcji podjętej zgodnie z niniejszą Kartą i powstrzymywać się od udzielania pomocy jakiemukolwiek państwu, prze-ciwo któremu Organizacja zastosowała środki prewencyjne lub środki przymusu. 6. Organizacja zapewni, by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi za-" sadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 7. Żadne postanowienie niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z- istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa i nie zobowiązuje członków, aby przekazywali takie sprawy do załatwienia w trybie przewidzianym niniejszą Kartą. Jednakże powyższa zasada nie dotyczy środków przymusu przewidzianych w rozdziale VII. Rodziat n. Członkowie Art. 3. Członkami pierwotnymi Organizacji Narodów Zjednoczonych są państwa, które bądź uczestniczyły w Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco w sprawie utworzenia Organizacji Międzynar., bądź uprzednio podpisały Deklarację Narodów Zjednocznych z dnia l stycznia 1942 r., następnie zaś podpisały Kartę i ratyfikowały ją zgodnie z jej art. 110. Art. 4. l. W poczet członków Organizacji Narodów Zjednoczonych może być przyjęte każde państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowiązania zawarte w niniejszej Karcie i, zdaniem Organizacji, zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać. 2. Przyjęcie każdego takiego państwa do ONZ, przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Art. 4. Zgr. Og. może, na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. zawiesić w korzystaniu z praw i przywilejów członka Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki prewencyjne lub środki przymusu. Rada Bezpieczeństwa może korzystanie z tych praw i przywilejów przywrócić. Art. 6. Zgromadzenie Ogólne może, na zlecenie Rady Bezpieczeństwa, wykluczyć z Organizacji członka Narodów Zjednoczonych, który uporczywie łamie zasady niniejszej Karty.-Rozdział m. Organy Art. 7. l. Jako główne organy Organizacji Narodów Zjednoczonych tworzy się: Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa, Radę Gospodarczo-Społeczną, Radę Powierniczą, Międzynar. Trybunat Sprawiedliwości i Sekretariat. 2. Można tworzyć zgodnie z niniejszą Kartą organy pomocnicze, jakie okażą się konieczne. ' Art. 8. Wszelkie stanowiska w głównych i pomocniczych organach Narodów Zjednoczonych dostępne będą dla mężczyzn i kobiet bez żadnych ograniczeń na równych warunkach. Rozdział IV. Zgromadzenie Ogólne Skład Art. 9. l. Zgromadzenie Ogólne składa się z wszystkich członków Organizacji Narodów Zjednoczonych. 2. Każdy członek może mieć najwyżej pięciu przedstawicieli w Zgromadzeniu Ogólnym. Funkcje i uprawnienia Art. 10. Zgromadzenie Ogólne może omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy wchodzące w zakres niniejszej Karty albo dotyczące uprawnień i funkcji któregokolowiek organu przewidzianego w niniejszej Karcie, jak również może ono, z zastrzeżeniem postanowień art. 12, udzielać w związku z takimi zagadnieniami i sprawami zaleceń członkom Narodów Zjednoczonych albo Radzie Bezpieczeństwa, albo też członkom Narodów Zjednoczonych i Radzie Bezpieczeństwa. Art. 11. l. Zgromadzenie Ogólne może rozważać ogólne zasady współpracy nad utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, włączając w to zasady rozbrojenia i regulowania zbrojeń oraz w związku z tymi zasadami może udzielać zaleceń członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych i Radzie Bezpieczeństwa. 2. Zgromadzenie Ogólne może omawiać każdą sprawę dotyczącą utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa wniesioną przez członka Organizacji albo przez Radę Bezpieczeństwa, albo też, zgodnie z art. 35, przez państwo nie będące członkiem Organizacji; może ono, z zastrzeżeniem przewidzianym w art. 12, udzielać w tych sprawach zaleceń zainteresowanemu państwu lub państwom albo Radzie Bezpieczeństwa, albo jednym i drugim. Każdą taką sprawę, w związku z którą konieczne jest przeprowadzenie akcji. Zgromadzenie Ogólne przekaże Radzie Bezpieczeństwa przed lub po dyskusji nad nią. 3. Zgromadzenie Ogólne może zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa na sytuacje, które mogłyby zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. 4. Uprawnienia Zgromadzenia Ogólnego, określone w niniejszym artykule, nie powinny ograniczać ogólnego zakresu art. 10. Art. 12. l. Gdy Rada Bezpieczeństwa wykonuje w związku z, jakimś sporem lub sytuacją funkcje powierzone jej przez niniejszą Kartę, Zgr. Og. nie może udzielać ładnych zaleceń dotyczących danego sporu lub sytuacji, chyba że Rada Bezpieczeństwa tego zażąda. 2. Sekretarz Generalny za zgodą Rady Bezpieczeństwa zawiadomi Zgromadzenie Ogólne na każdej jego sesj; o wszystkich sprawach, dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, którymi zajmuje się Rada Bezpieczeństwa; Sekretarz Generalny zawiadomi również niezwłocznie Zgr. Og., a w przerwach między jego sesjami — czł. Organizacji, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa przestanie zajmować się tymi sprawami. Art. 13. l. Zgromadzenie Ogólne inicjuje badania i udziela zaleceń w celu: a) rozwijania współpracy międzynarodowej w dziedzinie politycznej i popierania postępowego rozwoju prą- 1645 Karta Narodów Zjednoczonych 1945 382 wa międzynarodowego i jego kodyfikacji: b) popierania współpracy miedzynar. w dziedzinie gosp., społ.. kultury, oświaty i ochrony zdrowia 'oraz ułatwienia, by wszyscy bez różnicy rasy, pici, jeżyka i wyznania korzystali z praw człowieka i podstawowych wolności. 2. Dalsze obowiązki, funkcje l u-prawnienia Zgromadzenia Ogólnego odnośnie spraw wymienionych powyżej w p. l b) określone są w rozdziałach IX i X. Art. 14. Zgr. Og. może z zachowaniem postanowień art. 12 zalecać sposoby pokojowego załatwienia wszelkich sytuacji, bez względu na źródło ich powstania, które zdaniem Zgr. mogą zaszkodzić dobru powszechnemu lub przyjaznym stosunkom miedzy narodami, nie wyłączając sytuacji, które wynikają z naruszenia postanowień niniejszej Karty, określających cele i zasady ONZ. Art. 15. l. Zgr. Og. otrzymuje i bada roczne i specjalne sprawozdania Rady Bezpieczeństwa, sprawozdania te powinny zawierać zestawienie Środków, jakie Rada Bezpieczeństwa postanowiła zastosować lub zastosowała w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 2. Zgr. Og. otrzymuje i bada sprawozdania innych organów Narodów Zjednoczonych. Art. li. W zakresie międzynarodowego systemu powiernictwa Zgr. Og. wykonuje funkcje powierzone mu w rozdziałach XII i XIIT, miedzy innymi zatwierdza ono układy powiernicze dla obszarów nie uznanych za strategiczne. Art. 17. l. Zgr. Og. rozpatruje i zatwierdza budżet Organi- zacji. 2. Członkowie Org. pokrywała jej wydatki w stosunku ustalonym przez Zgr. Og. 3. Zgr. Og. rozpatruje i zatwierdza wszelkie układy finansowe i budżetowe t instytucjami wyspecjalizowanymi wymienionymi w art. 57 oraz bada budżety administracyjne tych instytucji w celu udzielania Im zaleceń. dołowanie Art. 18. l. Każdy czt. Zgr. Og. posiada jeden głos. 2. U-chwały Zgr. Og. w ważnych sprawach zapadają większością dwóch trzecich głosów członków obecnych i głosujących. Do takich spraw należą: zalecenia dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wybór niestałych członków R. Bezp., wybór członków Rady Oosp.-Społ., wybór członków Rady Powierniczej w myśl art. 86, ust. l. c), przyjęcie nowych czł, do Org., zawieszenie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich, wykluczenie czł. z Org., sprawy dotyczące funkcjonowania systemu powiernictwa oraz sprawy budżetowe. 3. Uchwały w innych sprawach, włączając w to ustalenie dodatkowych kategorii spraw, dla rozstrzygnięcia których wymaga sit większości dwóch trzecich głosów, zapadają zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. Art. 19. Członek ONZ, który zalega z opłatą składek na rzecz Organizacji, nie nią prawa głosowania w Zgr. Og., jeżeli zaległość wynosi lub przekracza sumę składek należnych za dwa oełnc ubiegłe lata. Zgr. Og. może jednak zezwolić takiemu członkowi na głosowanie, jeżeli uzna, ze zaległość została spowodowana okolicznościami od danego członka niezależnymi. Procedura Art. 20. Zgr. Og. odbywa doroczne sesje zwyczajne, a sesje nadzwyczajne — o ile okoliczności tego wymagają. Sekr. Gen. zwolnię sesie nadzwyczajne na żądanie R. Bezp. lub na żądanie większości członków Org. * Art. 21. Zgr. Og. ustala swój regulamin l wybiera Przewod- niczącego na każdą sesję. Art. 22. Zgr. Og. może tworzyć organy pomocnicze, jakie uzna za niezbędne do pełnienia swych funkcji. Rozdział V. Rada Bezpieczeństwa Skład Art. 23. l. Rada Bezpieczeństwa składa się z piętnastu czt. ONZ: ChRL. Francia, ZSRR. Zjednoczone Królestwo W. Brytanii i Pn. Irlandii oraz Stany Ziedn. Ameryki są stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa. Zgr. Og. wybiera dziesięciu innych członków Organizacji w charakterze niestałych członków R. Bezp., mając specjalnie na uwadze przede wszystkim wkład poszczególnych członków do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz realizacji innych celów Organizacji, jak również sprawiedliwy podział geograficzny. 2. Niestałych "członków R. Bezp. wybiera się na okres dwóch lat. Członek ustępujący nie mote być ponownie wybrany na następuiące bezpośrednio dwulecie. 3. Każdy członek R. Bezp. ma w Radzie jednego przedstawiciela. Funitcit i uprawnienia Art. 24. l. W celu zapewnienia szybkiego i skutecznego działania ONZ członkowie jej nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, ze przy wykonywaniu swych obowiązków wynikających z tej odpowiedzialności R. Bezp. działa we wspólnym ich imieniu. 2. Przy wykonywaniu tych obowiązków R. Bezp. kieruje się celami l zasadami Narodów Zjednoczonych. Szczególne uprawnienia przyznane Radzie Bezpieczeństwa dla wykonywania tych obowiązków wy- mienione są w rozdziałach VI. VII. VTTT i XTI. 3. R. Bezp. składa Zgr. Og. do rozważania sprawozdanie roczne, a w razie potrzeby również sprawozdania specjalne. Art. 25. Zgodnie z niniejszą Kartą członkowie ONZ zgadzają się na przyjmowanie i wykonywanie decyzji R. Bezp. Art. 26. Aby przyczynić się do ustanowienia i utrzymywania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z jak najmniejszym zużyciem światowych zasobów ludzkich i gospodarczych na zbrojenia, R. Bezp. ponosi odpowiedzialność za opracowanie, z pomocą przewidzianego w art. 47 Wojskowego Komitetu Sztabowego, planów systemu regulowania zbrojeń, które przedłożone będą członkom ONZ. Głosowanie Art. 21. l. Każdy czt. R. Bezp. posiada jeden głos. 2. Uchwały R, Bezp. w sprawach proceduralnych zapadają większością siedmiu głosów czł. Rady. 3. Uchwały R. Bezp. we wszystkich innych sprawach zapadają większością dziewięciu głosów członków Rady, włączając w to zgodne głosy wszystkich członków stałych. Przy podejmowaniu uchwał w sprawach objętych rozdziałem VT i ustępem 3 art. 52 strona uczestnicząca w sporze wstrzymuje się od głosowania. Procedura Art. 28. l. R. Bezp. powinna-być tak zorganizowana, by mogła pełnić swe funkcje bez przerwy. W tym celu każdy członek Rady Bezpieczeństwa powinien być stale reprezentowany w siedzibie Organizacji. 2. R. Bezp. odbywa periodyczne posiedzenia, na których każdy jej członek może być stosownie do życzenia, reprezentowany bądź przez członka swojego rządu, bądź przez specjalnie wyznaczonego przedstawiciela. 3. R. Bezp. może odbywać posiedzenia również poza siedzibą Organizacji, jeżeli uzna, że może to bardziej ułatwić jej pracę. Art. 29. R. Bezp. może tworzyć organy pomocnicze, jakie uzna za niezbędne dla wykonywania swych funkcji. Art. 30. R. Bezp. ustala swój regulamin, który określa również sposób wyboru przewodniczącego. Art. 31. Każdy członek ONZ, nie będący członkiem R. Bezp. może bez prawa głosowania brać udział w dyskusji nad każdą sprawą wniesioną do R. Bezp., jeżeli Rada uzna, że sprawa ta dotyczy szczególnie jego interesów. Art. 32. R. Bezp. zaprosi członka ONZ nie będącego członkiem R. Bezp. lub państwo nie będące członkiem Org., o ile jest stroną w sporze rozpoznawanym przez R. Bezp., do wzięcia udziału w dyskusji nad tym sporem bez prawa głosowania. Rada bezpieczeństwa określi warunki, jakie uzna za słuszne dla dopuszczenia do udziału w dyskusji państwa nie będącego czt. Org. Rozdział VI. Pokojowe załatwianie sporów Art. 33. l. Strony w sporze, którego dalsze trwanie może zagrażać utrzymaniu miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa, powinny przede wszystkim dążyć do jego rozwiązania w drodze rokowań, badań, pośrednictwa, pojednania, arbitrażu, postę- powania sądowego, odwołania się do organów lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych we" dług własnego wyboru. 2. R, Bezp., o ile uzna to za konieczne, wezwie strony do załatwienia sporu takimi środkami. Art. 34. R. Bezp. może badać każdy spór lub każdą sytuację, która mogłaby doprowadzić do nieporozumień miedzynar. lub wywołać spór, a to celem ustalenia, czy dalsze trwanie sporu lub sytuacji zagrała utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. 35. l. Każdy członek ONZ może zwrócić uwagę R. Bezp. lub Zgr. Og. na wszelkie spory lub sytuacje wymienione w art. 34. 2. Państwo nie będące czł. ONZ może zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa lub Zgr. Og. na każdy spór, w którym jest stroną, o ile w sprawie tego sporu przyjmie uprzednio zobowiązania o pokojowym załatwianiu sporów, przewidziane w niniejszej Karcie. 3. Postępowanie przed Zgr. Og. w sprawach, na które zwrócono jego uwagę w myśl niniejszego artykułu, podlega przepisom art. 11 i 12. Art. 36. l. W każdym stadium sporu o charakterze określonym w art. 33 lub w sytuacji podobnego rodzaju R. Bezp. może zalecić odpowiednią procedurę lub sposób załatwienia. 2. R. Bezp. weźmie pod uwagę procedurę już przejętą przez strony dla załatwienia tego sporu. 3. Przy udzielaniu zaleceń na podstawie ninieiszego artykułu R. Bezp. uwzględni również, że spory o charakterze prawnym strony powinny z reguły przekazywać Miedzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości, zgodnie z postanowieniami jego Statutu. Art. 37. l. Jeżeli strony uczestniczące w sporze, należącym do kategorii określonej w art. 33, nie zdołały go załatwić za pomocą środków wymienionych w tym artykule, powinny one przekazać go Radzie Bezpieczeństwa. 2. leżeli R, Bezp. uzna, że dalsze trwanie sporu może rzeczywiście zagrozić utrzymaniu miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa, zdecyduje ona czy należy zastosować środki przewidziane w art. 36, czy też zalecić takie warunki załatwienia sporu, jakie uzna ona za stosowne. Art. 38. Niezależnie od postanowień art. 33-37 R. Bezp. może na żądanie wszystkich stron uczestniczących w sporze udzielać im zaleceń w celu pokojowego załatwienia sporu. Rozdział VII. Ahcia w razie zagrożenia pokoju, narDszeab pokoju l aktów agresji Art. 39. R. Bezp. stwierdza istnienie zagrożenia lub naruszenia pokoju bądź aktu agresji oraz udziału zaleceń lub decyduje jakie środki należy zastosować zgodnie z art. 41 i 42 w 383 Karta Narodów Zjednoczonych 1945 1645 celu utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Alt. 40. Aby zapobiec zaostrzeniu się sytuacji, R. Bezp. może przed udzieleniem zaleceń lub wydaniem decyzji o zastosowaniu środków przewidzianych w art. 39, wezwać strony zainteresowane, aby zastosowały sit do zarządzeń tymczasowych, jakie uzna ona za konieczne lub pożądane. Takie środki tymczasowe nie przesądzają praw, roszczeń lub stanowiska stron zainteresowanych. R. Bezp. wyciągnie odpowiednie wnioski z niezastosowania sit do takich środków tymczasowych. Art. 41. R. Bezp, może określić jakie środki, nie pociągające za sobą utycia siły zbrojnej, należy zastosować dla wykonania jej decyzji oraz może zażądać od czł. ONZ zastosowania takich Środków. Środki te mogą obejmować zupełne lub częściowe przerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych. Art. 42. Jeśli R. Bezp. uzna, ze Środki przewidziane w art. 41 mogą okazać się niewystarczające lub okazały się takimi, może ona przeprowadzić akcję przy pomocy sił lotniczych, morskich i lądowych, jaka okaże sit konieczna dla utrzymania lub przywrócenia miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może obejmować demonstracje, blokadę i inne operacje sil zbrojnych lotniczych, morskich lub lądowych czł. NZ. Art. 43. l. Aby przyczynić się do utrzymania miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa, wszyscy czł. ONZ zobowiązują się postawić do dyspozycji R. Bezp., na jej żądanie i stosownie do specjalnego układu lub specjalnych układów, konieczne dla utrzymania miedzynar. pokoju i bezpieczeństwa siły zbrojne, pomoc i ułatwienia, włączając w to prawo przemarszu. 2. Taki układ lub układy określą liczb? i rodzaj sił zbrojnych, stopień ich pogotowia i ogólne rozmieszczenie oraz rodzaj ułatwień i pomocy, jakich należy udzielić. 3. Rokowania o zawarciu układu lub układów zostaną podjęte możliwie najprędzej z inicjatywy R. Bezp. Będą one zawarte między R. Bezp. a członkami Organizacji lub między R. Bezp. a grupami członków i będą podlegały ratyfikacji przez państwa-sygna-tariuszy w trybie przewidzianym w ich konstytucjach. Art. 44. Gdy R. Bezp. postanowiła użyć sity, to przed żądaniem od członka nie reprezentowanego w Radzie dostarczenia sił zbrojnych w wykonaniu zobowiązań zaciągniętych przez niego na podstawie art. 43, zaprosi tego członka, jeżeli on będzie sobie tego życzył, do wzięcia udziału w decyzjach Rady dotyczących użycia kontyngentów jego "sił zbrojnych. Art. 45. Aby umożliwić ONZ wykonywanie nie cierpiących zwłoki zarządzeń wojskowych, członkowie Organizacji utrzymywać będą w stanie gotowości do natychmiastowego użycia kontyngenty narodowych sił lotniczych przeznaczone dla zastosowania wspólnych międzynarodowych Środków przymusu. R. Bezp., przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego, ustala w granicach układu lub układów specjalnych, wymie- nionych w art. 43, ilość, stopień gotowości oraz plany użycia tych kontyngentów we wspólnej akcji. Art. 46. R. Bezp. sporządza przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego plany użycia sit zbrojnych. Art. 47. l. Tworzy się Wojskowy Komitet Sztabowy, którego zadaniem jest służyć Radzie Bezpieczeństwa radą i pomocą we wszystkich sprawach, dotyczących wojskowych potrzeb Rady w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz użycia i dowództwa oddanych do jej dyspozycji sit zbrojnych, tudzież regulowania zbrojeń i możliwego rozbrojenia, 2. Wojskowy Komitet Sztabowy składa się z sze- fów sztabów stałych członków Rady Bezpieczeństwa albo ich przedstawicieli. Czł. ONZ, którzy nie mają stałych przedstawicieli w Komitecie, zapraszani są przez Komitet do współpracy, o ile skuteczne wykonanie przez Komitet jego zadań wymaga udziału danego członka w pracach Komitetu. Art. 48. l. Akcję, konieczną dla wykonania decyzji R. Bezp. w sprawie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, podejmują wszyscy czł. ONZ lub niektórzy z nich według uznania Rady. 2. Decyzje takie czł. ONZ wykonują bezpośrednio lub przez swą działalność w odpowiednich organizacjach międzynarodowych, których są oni członkami. Art. 49. Członkowie Organizacji jednoczą się w okazywaniu sobie wzajemnej pomocy przy stosowaniu środków uchwalonych przez Radę Bezpieczeństwa. Art. 50. Jeżeli R. Bezp. podejmie w stosunku do jakiegoś państwa Środki prewencyjne lub Środki przymusu, każde inne państwo niezależnie od tego, czy jest ono czł. ONZ, które na skutek podjęcia wspomnianych Środków znajdzie się w obliczu-spccjalnych problemów gospodarczych ma prawo zwrócić się do Rady Bezpieczeństwa o radę co do sposobu rozwiązania tych problemów. Art. 51. Postanowienia niniejszej Karty w żaden sposób nie godzą w nienaruszalne prawo każdego członka Organizacji, który stanie się ofiarą zbrojnej napaści, do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie Środków koniecznych dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Cżt. ONZ zawiadomią bezzwłocznie R. Bezp. o Środkach zastosowanych celem wykonania prawa do samoobrony, środki te w żaden sposób nie powinny naruszać wynikających z niniejszej Karty uprawnień i odpowiedzialności R. Bezp. do podejmowania w każdym czasie akcji, jaką uzna ona za niezbędną dla utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju l bezpieczeństwa. Rozdział VIII. Układy regionalne Art. S2. l. Postanowienia niniejszej Karty nie wykluczają istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu regulowanie spraw, które dotyczą międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i nadają się do akcji regionalnej, pod warunkiem, że takie układy lub organizacje i ich działalność zgodne są z celami i zasadami ONZ. 2. Członkowie Organizacji, którzy zawarli takie układy lub należą do takich organizacji, dołożą wszelkich starań, by spory o charakterze lokalnym załatwiać w drodze pokojowej na podstawie tych układów regionalnych lub przy pomocy tych organizacji regionalnych, zanim spory takie przekażą Radzie Bezpieczeństwa. 3. R. Bezp. będzie popierała rozwój instytucji pokojowego załatwiania Sporów lokalnych na podstawie układów regionalnych lub za pomocą organizacji regionalnych bądź z inicjatywy państw zainteresowanych, bądź też na skutek własnej inicjatywy Rady. 4. Postanowienia niniejszego artykułu w niczym nie przeszkadzają stosowaniu art. 34 i 35. Art. 53. l. R. Bezp. będzie w odpowiednich wypadkach posługiwać się takimi układami lub organizacjami regionalnymi celem zastosowania pod jej kierownictwem Środków przymusu. Jednakże żadne Środki przymusu nie będą stosowane na podstawie układów 'regionalnych lub przez organizacje regionalne bez upoważnienia R. Bezp., z wyjątkiem Środków przewidzianych w art. 107, skierowanych przeciwko powrotowi takiego państwa do polityki agresji, dopóki Organizacja nie będzie mogła, na żądanie zainteresowanych państw, wziąć na siebie odpowiedzialności za niedopuszczenie do dalszej agresji ze strony takiego państwa. 2. Określenie ,,państwo nieprzyjacielskie" w rozumieniu ust. l niniejszego artykułu stosuje się do każdego państwa, które podczas drugiej wojny Światowej było nieprzyjacielem któregokolwiek sygnatariusza niniejszej Karty. Art. 54. R. Bezp. będzie stale i dokładnie informowana o działaniach podjętych lub zamierzonych na podstawie układów regionalnych lub przez organizacje regionalne w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Rozdział IX. Międzynarodowa współpraca gospodarcza i społeczna Art. 55. W celu stworzenia warunków stabilizacji i dobrobytu, koniecznych dla utrzymania między narodami pokojowych i przyjaznych stosunków, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, ONZ popiera: a) podniesienie stopy życiowej, pełne zatrudnienie oraz warunki dla postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego; b) rozwiązywanie międzynarodowych problemów gospo- darczych, społecznych, ochrony zdrowia i podobnych problemów, jak również współpracę międzynarodową na polu kultury i oświaty; c) powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania. Art. 56. Wszyscy członkowie zobowiązują się współpracować z Organizacją indywidualnie i zbiorowo dla osiągnięcia celów wymienionych w art. 55. Art. 57. l. Różnego rodzaju instytucje wyspecjalizowane, u-tworzone na podstawie porozumień zawartych między rządami i wyposażone na mocy swych statutów w rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, ochrony zdrowia i innych dziedzinach pokrewnych, będą związane z Organizacją zgodnie z postanowieniem art. 63. 2. Instytucje związane w ten sposób z ONZ będą w dalszych postanowieniach niniejszej Karty nazywane ,,instytucjami wyspecjalizowanymi". Art. 58. Organizacja będzie udzielała zaleceń w celu skoordynowania polityki i działalności instytucji wyspecjalizowanych. Art. 59. W razie potrzeby Organizacja wystąpi z inicjatywą podjęcia rokowań między państwami zainteresowanymi w sprawie utworzenia nowych instytucji wyspecjalizowanych, koniecznych dla osiągnięcia celów wymienionych w art. 55. Art. 60. Za wykonanie funkcji ONZ, wymienionych w niniej- szym rozdziale, ponosi odpowiedzialność Zgr. Og. i pod jego kierownictwem Rada Gospodarczo-Spoleczna, której w tym celu przysługiwać będą uprawnienia przewidziane w rozdzia- Rozdział X. Rada Gospodarczo-Społeczna Skład Art. 61. l. Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z dwudziestu siedmiu członków Organizacji, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne. 2. Z zastrzeżeniem postanowień punktu 3 dziewięciu członków Rady Gospodarczo-Społccznej wybiera się corocznie na okres trzech lat. Członek ustępujący może być niezwłocznie ponownie wybrany. 3. Każdy członek Rady Gospodarczo-Społccznej ma jednego przedstawiciela. Funkcje l uprawnienia Art. 62. l. Rada Gospodarczo-Społeczna może przeprowadzać badania nad zagadnieniami gospodarczymi, kulturalnymi, oświatowymi, ochrony zdrowia i zagadnieniami pokrew- 1645 Karta Narodów Zjednoczonych 1945 384 nymi oraz opracowywać sprawozdania w tym zakresie, inicjować takie badania i sprawozdania oraz udzielać we wszystkich tego rodzaju sprawach zaleceń Zgr. Og., członkom Organizacji i zainteresowanym instytucjom wyspecjalizowanym. 2. Może ona również udzielać zaleceń w celu zapewnienia poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. 3. Rada Gospodarczo-Spoleczna może w sprawach należących do jej kompetencji przygotowywać projekty konwencji w celu przedłożenia ich Zgromadzeniu' Ogólnemu. 4. W sprawach należących do jej kompetencji może ona zwoływać konferencje międzynarodowe w trybie ustalonym przez. Organizację. Art. 63. l. Rada Gospodarczo-Społeczna może zawierać z instytucjami wymienionymi w art. 57 porozumienia określające warunki, na jakich odnośna instytucja ma być związana z ONZ. Takie porozumienia podlegają zatwierdzeniu przez Zgr. Og. 2. Może ona koordynować działalność instytucji wyspecjalizowanych w drodze konsultacji z nimi i udzielania im zaleceń, jak również w drodze udzielania zaleceń Zgr. Og. i czł. ONZ. Art. 64. l. Rada Gospodarczo-Spoleczna może poczynić odpowiednie kroki w celu stałego otrzymywania sprawozdań od instytucji wyspecjalizowanych. W sprawach należących do jej kompetencji może ona porozumiewać się z czł. ONZ i instytucjami wyspecjalizowanymi co do otrzymywania sprawozdań o czynnościach podjętych w wykonaniu jej własnych zaleceń, jak również zaleceń Zgr. Og. 2. Może ona podawać do wiadomości swoje uwagi o tych sprawozdaniach Zgr. Og. Art. 65. Rada Gospodarczo-Spoleczna może udzielać Radzie Bezpieczeństwa informacji, a na żądanie Rady Bezpieczeństwa służyć jej będzie pomocą. Art. 66. l. Rada Gospodarczo-Społeczna pełni wszelkie funkcje należące do jej kompetencji w związku z wykonywaniem zaleceń Zgr. Og. 2. Może ono za zgodą Zgromadzenia Ogólnego wykonywać prace, o które zwrócą się do niej członkowie Organizacji lub instytucje wyspecjalizowane. 3. Pełni ona inne funkcje, wymienione w innych częściach niniejszej Karty lub zlecone jej przez Zgr. Og. Art. 67. l. Każdy członek Rady Gospodarczo-Spolecznej posiada jeden głos. 2. Uchwały Rady Gospodarczo-Spolecznej zapadają większością głosów obecnych i głosujących. Procedura. Art. 68. Rada Gospodarczo-Spoleczna wyłoni komisje do spraw gospodarczych, społecznych oraz dla popierania praw człowieka, tudzież wszelkie inne komisje dla wykonywania jej funkcji. Art. 69. Rada Gospodarczo-Spoleczna zaprasza czt. ONZ, którego dana sprawa szczególnie dotyczy, do udziału w o-bradach nad tą sprawą bez prawa głosowania. Art. 70. Rada Gospodarczo-Spoleczna może wydawać zarządzenia w sprawie udziału przedstawicieli instytucji wyspecjalizowanych w obradach Rady i utworzonych przez nią komisjach bez prawa głosowania oraz co do udziału przedstawicieli Rady w obradach instytucji wyspecjalizowanych. Art. 71. Rada Gospodarezo-Społeczna może wydawać odpowiednie zarządzenia w sprawie zasięgania opinii organizacji nierządowych, które zajmują się sprawami wchodzącymi w zakres jej kompetencji. Takie zarządzenia mogą dotyczyć organizacji międzynarodowych, a w razie potrzeby, po porozumieniu się z zainteresowanym czl. ONZ, również organizacji krajowych. Art. 72. l. Rada Gospodarczo-Spoleczna ustala swój regulamin, który określa również sposób wyboru Przewodniczącego. 2. Rada Gospodarczo- Spoleczna odbywa sesje w miarę potrzeby zgodnie ze swym regulaminem, który zawierał postanowienia o zwoływaniu sesji Rady na żądanie większości jej członków. Rozdział XI. Deklaracja w sprawie obszarów nie rządzących się samodzielnie Art. 73. Czt. ONZ ponoszący lub biorący na siebie odpowiedzialność za administrację obszarów, których ludność nie osiągnęła jeszcze pełnego samorządu, uznają zasadę, że interesy ludności tych obszarów stoją na pierwszym miejscu, i jako święte posłannictwo przyjmują obowiązek popierania w najwyższym stopniu dobrobytu ludności tych obszarów w ramach systemu międzynarodowego, pokoju i bezpieczeństwa, ustalonego przez niniejszą Kartę i w tym celu zobowiązują się: a) zapewnić tym ludom, szanując w sposób należyty ich kulturę, postęp w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej, sprawiedliwe ich traktowanie i ochronę przed nadużyciami; b) rozwijać samorząd, uwzględniać należycie dążenia polityczne tych ludów i pomagać im w postępowym rozwoju ich wolnych instytucji politycznych, odpowiednio do szczególnych warunków każdego obszaru i jego ludów oraz do różnych stopni ich rozwoju; c) umacniać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo; d) popierać konstruktywne metody rozwoju, zachęcać do badań naukowych, współpracować między sobą, a w odpowiednich przypadkach z międzynarodowymi instytucjami wyspecjalizowanymi, nad zrealizowaniem w praktyce celów społecznych, gospodarczych i naukowych, określonych w niniejszym artykule; c) regularnie podawać Sekr. Gen. do wiadomości, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających ze względów bezpieczeństwa i konstytucyjnych, informacje statystyczne i inne o charakterze technicznym, dotyczące gospodarczych, społecznych i oświatowych warunków na obszarach, za które ponoszą oni odpowiedzialność, a do których nie stosują się rozdziały XII i XIII. Ań. 74. Czl. Organizacji zgadzają się również, że ich polityka w dziedzinie społecznej, gospodarczej i handlowej na ob- szarach, do których stosuje się mniejszy rozdział, powinna tak samo jak na obszarach metropolitalnych opierać się na ogólnej zasadzie dobrego sąsiedztwa przy należytym uwzględnieniu interesów dobrobytu, reszty świata. Rozdział Xli. Międzynarodowy system powiernictwa Art. 75. ONZ tworzy pod swoim kierownictwem międzynar. system powiernictwa w celu administracji i kontroli obszarów, które mogą być tym systemem objęte na mocy późniejszych układów indywidualnych. Obszary te będą w dalszym ciągu nazywane ,,obszarami powierniczymi". Art. 76. Zgodnie z celami ONZ wskazanymi w art. l, międzynar. System powiernictwa ma następujące podstawowe zadania: a) umacniać międzynar. pokój i bezpieczeństwo; b) popierać postęp ludności obszarów powierniczych w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej oraz stopniowy rozwój ludności w kierunku samorządu lub niepodległości z uwzględnieniem szczególnych warunków każdego obszaru i jego ludów, ich swobodnie wyrażonych życzeń oraz zgodnie z postanowieniami poszczególnych układów powierniczych; c) popierać poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania oraz rozwijać świadomość współzależności ludów świata; d) zapewnić, że szkody dla wykonania wyżej wskazanych zadań i z zastrzeżeniem postanowień art. 80, równe traktowanie wszystkich czł. Org. i ich obywateli w dziedzinie społecznej, gospodarczej i handlowej oraz równe traktowanie tych ostatnich w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Art. 77. l. System powierniczy stosuje się do obszarów następujących kategorii, które mogą być nim objęte na podstawie układów powierniczych: a) obecne obszary mandatowe; b) obszary, jakie mogą być odłączone od państw nieprzyjacielskich w wyniku drugiej wojny światowej;'c) obszary dobrowolnie włączone do tego systemu przez państwa odpowiedzialne za ich administrację, 2. Późniejszy układ ustali, które obszary należące do wymienionych kategorii zostaną włączone do systemu powiernictwa i na -jakich warunkach, Art. 78. System powiernictwa nie stosuje się do krajów, które stały się czl. Org. i których wzajemny stosunek powinien o-pierać się na poszanowaniu zasady suwerennej równości. Art. 79. Warunki powiernictwa dla każdego obszaru, który ma być objęty tym systemem, jak również wszelkie ich zmiany i poprawki będą uzgodnione przez państwa bezpośrednio zainteresowane wspólnie ' z państwem mandatowym, jeżeli obszar ten znajduje się pod mandatem czl. Org., i wymagają zatwierdzenia zgodnie z art. 83 i 85. Art. 80. l. Z wyjątkiem przypadków uzgodnionych w indywidualnych układach powierniczych, zawartych na podstawie art. 77, 79 i 81, włączających poszczególne obszary do systemu powiernictwa i do czasu zawarcia takich układów żadne postanowienie niniejszego rozdziału nie może być tłumaczone jako zmieniające w czymkolwiek prawa jakichkolwiek państw i ludów lub warunki obowiązujących aktów międzynar., w których stronami są czt. Org. 2. Ustęp l niniejszego artykułu nie powinien być interpretowany jako podstawa do zwłoki lub odroczenia rokowań i zawarcia układów w sprawie włączenia obszarów mandatowych i innych do systemu powiernictwa, jak przewidziano w art. 77. Art, 81. Każdy układ powierniczy powinien zawierać warunki administracji obszaru powierniczego oraz określić władzę, która ma w nim sprawować administrację. Taką władzą, która w dalszym ciągu będzie nazywana władzą administrującą, może być jedno lub więcej państw lub sama Organizacja. Art. 82. Każdy układ powierniczy może wyznaczyć okręg lub okręgi strategiczne, obejmujące całość lub część obszaru powierniczego, którego ten układ dotyczy, co nie narusza postanowień żadnego specjalnego układu lub specjalnych układów, zawartych w wykonaniu art. 43. Art. 83. l. Wszystkie funkcje ONZ w stosunku do okręgów strategicznych, łącznie z zatwierdzeniem warunków układów powierniczych oraz ich zmian i poprawek, wykonuje R. Bezp. 2. Podstawowe zadania, określone w art. 76, dotyczą ludności każdego okręgu strategicznego. 3. Z zastrzeżeniem postanowień zawartych w układach powierniczych i bez uszczerbku dla względów bezpieczeństwa, R. Bezp. korzysta z pomocy Rady Powierniczej przy wypełnianiu funkcji ONZ w takrcsie systemu powiernictwa, dotyczących spraw z dziedziny politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej w okręgach strategicznych. Art. 84. Władza administrująca obowiązana jest dbać 6 to, by obszar powierniczy wnosił swój wkład do sprawy utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. W tym celu władza administrująca może korzystać z dostarczanych przez obszar powierniczy ochotniczych sił zbrojnych, ułatwień i pomocy, zarówno dla wykonania zobowiązań zaciągniętych 385 Karta Narodów Zjednoczonych 1945 1645 pod tym względem przez władze administrującą w stosunku do Rady Bezpieczeństwa, jak również do obrony lokalnej obszaru powierniczego i zapewnienia poszanowania w jego obrębie praw i porządku. Art. 85. l. Zgr. Og. wykonuje funkcje ONZ odnośnie do ukła-dów powierniczych dotyczących wszystkich okręgów nie uznanych za strategiczne, wtaczając w to zatwierdzanie warunków układów powierniczych oraz ich zmian lub poprawek. 2. Rada Powiernicza, działając pod kierownictwem Zgr. Og. pomaga Zgr. Og. w wykonywaniu tych funkcji. Rozdział XIII. Rada powiernicza Skład Art. 86. l. Rada Powiernicza składa się z następujących czt. ONZ: a) członków administrujących obszarami powierniczymi; b) tych spośród członków imiennie wyliczonych w art. 23, którzy nie administrują obszarami powierniczymi; c) tylu innych członków, wybranych przez Zgr. Og. na okres trzech lat, ilu potrzeba, aby ogólna liczba członków Rady Powierniczej składała się po połowie z członków Organizacji, którzy administrują obszarami powierniczymi, i członków, którzy takimi obszarami nie administrują. 2. Każdy członek Rady Powierniczej wyznaczy jedną osobę, posiadającą szczególne kwalifikacje, jako swojego przedstawiciela w Radzie Powierniczej. Funkcje i uprawnienia Art. 87. W wykonaniu swych funkcji Zgr. Og. i pod jego kierownictwem Rada Powiernicza mogą: a) badać sprawozdania składane przez władzę administrującą; b) przyjmować petycje i badać je porozumiewając się z władzą administrującą; c) urządzać periodyczne wizytacje obszarów powierniczych w terminach uzgodnionych z władzą administrującą; d) podejmować wyżej wymienione oraz inne czynności zgodnie z warunkami układów powierniczych. Art. 88. Rada Powiernicza ułoży kwestionariusz dotyczący postępów osiągniętych przez ludność każdego obszaru powierniczego w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej, władza zaś administrująca każdego obszaru powierniczego podlegającego kompetencji • Zgromadzenia 0-gólnego składać mu będzie na podstawie tego kwestionariusza roczne sprawozdania. Głosowanie Art. 89. l. Każdy członek Rady Powierniczej posiada jeden głos. 2. Uchwały Rady Powierniczej zapadają większością głosów członków obecnych i głosujących. Procedura Art. 90. l. Rada Powiernicza ustala swój regulamin, który określa również sposób wyboru przewodniczącego. 2. Rada Powiernicza odbywa sesje w miarę potrzeby zgodnie ze swym regulaminem, który ma również zawierać postanowienia o zwoływaniu sesji na żądanie większości członków. Art. 91. Rada Powiernicza korzysta w razie potrzeby z pomocy Rady Gospodarczo-Społecznej oraz instytucji wyspecjalizowanych w sprawach wchodzących w zakres ich właściwości. Rozdział XIV. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Art. 92. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości jest głównym organem sądowym ONZ. Trybunat działa według załączonego Statutu, który opiera się na Statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i stanowi integralną część niniejszej Karty. Art. 93. l. Wszyscy czi. ONZ są ipso facto stronami w Statucie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. 2. Państwo nie będące czt. ONZ może przystąpić do Statutu Międzynarodowego Trybunatu Sprawiedliwości na warunkach, które w każdym przypadku ustali Zgr. Og. na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Art. 94. l. Każdy czł. ONZ zobowiązuje się wykonywać wyroki Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości we wszystkich sprawach, w których jest stroną. 2. Jeżeli strona w sporze nie wykona obowiązków nałożonych na nią z mocy wyroku Trybunału, druga strona może odwołać się do Rady Bezpieczeństwa, która, o ile uzna za konieczne, zaleci lub postanowi, jakie środki należy zastosować w celu wykonania wyroku. Art. 95. Nic w niniejszej Karcie nie stoi na przeszkodzie, by członkowie Organizacji oddawali swe spory do rozstrzygnięcia innym sądom na mocy układów, które już istnieją lub mogą być zawarte w przyszłości. Art. 96. l. Zgr. Og. lub R. Bezp. mogą zwrócić się do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej. 2. Inne organy ONZ oraz instytucje wyspecjalizowane, którym Zgr. Og. może w każdym czasie udzielić do tego upoważnienia, mogą również zwracać się do Trybunatu o wydanie opinii doradczych w kwestiach prawnych, wyłaniających się w toku ich działalności. Rozdział XV. Sekretariat Art. 97. Sekretariat składa się z Seta. Gen. i personelu, jaki może być Organizacji potrzebny. Seta. Gen. mianuje Zgr. Og. na zalecenie R. Bezp. Jest on najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym Organizacji. Art. 98. Seta, Gen. działa w tym charakterze na wszystkich posiedzeniach Zgr. Og., R. Bezp., Rady Gospodarczo-Spo-'tcczncj i Rady Powierniczej oraz pełni inne funkcje zlecone mu przez te organy. Seta. Gen. składa Zgr. Og. roczne sprawozdanie z działalności Organizacji. Art. 99. Seta. Gen. ma prawo zwrócić uwagę R. Bezp. na każdą sprawę, która jego zdaniem może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. 100. l. Przy wykonywaniu swych obowiązków Sekr. Gen. i personel Sekretariatu nie powinni żądać ani otrzymywać instrukcji od żadnego rządu, ani żadnej innej władzy poza Organizacją. Powstrzymują się oni od wszelkich czynności niezgodnych z ich stanowiskiem funkcjonariuszy międzynarodowych, odpowiedzialnych tylko przed Organizacją. 2. Członkowie Organizacji zobowiązują się szanować ściśle międzynarodowy charakter funkcji Seta. Gen. i personelu Sekretariatu oraz nie starać się o wywieranie na nich wpływu w związku z wykonywaniem przez nich swych obowiązków. Art. 101. l. Seta. Gen. mianuje personel Sekretariatu na podstawie regulaminu uchwalonego przez Zgr. Og. 2. Odpowiedni personel będzie na stałe przydzielony do Rady Gospodarczo- Społecznej, Rady Powierniczej i, w razie potrzeby, do innych organów Organizacji. Personel ten wchodzi w skład Sekretariatu. 3. Przy mianowaniu personelu i ustalaniu warunków należy przede wszystkim liczyć się z koniecznością zapewnienia najwyższego poziomu kwalifikacji zawodowych i nieskazitelności. Powinno się przywiązywać należytą uwagę, by przy doborze personelu uwzględniać możliwie najszerszą bazę geograficzną. Rozdział XVI. Różne postanowienia Art. 102. l. Każdy traktat i każdy układ międzynarodowy, zawarty przez członka Organizacji po wejściu w życie niniejszej Karty, będzie możliwie najprędzej zarejestrowany w Sekretariacie i przezeń ogłoszony. 2. Jeżeli traktat lub układ międzynarodowy nic został zarejestrowany zgodnie z punktem l artykułu niniejszego, żadna ze stron, które taki traktat lub układ zawarły, nic może się nań powoływać wobec jakiegokolwiek organu ONZ. Art. 193. W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo. Art. 104. Organizacja posiada na terytorium każdego z jej członków zdolność prawną, konieczną dla wykonywania jej funkcji i osiągnięcia jej celów. Art. 105. l. Organizacji .przysługują na terytorium każdego z jej członków przywileje i immunitety, konieczne dla osiągnięcia jej celów. 2. Przedstawicielom członków ONZ i funkcjonariuszom Organizacji również przysługują przywileje i immunitety, konieczne dla niezależnego wykonywania ich funkcji związanych z działalnością Organizacji. 3. Zgr. Og. może udzielać zaleceń w celu określenia szczegółów zastosowania punktu l i 2 niniejszego artykułu lub proponować członkom Organizacji zawieranie w tym celu konwencji. Rozdział XVII. Postanowienia przejściowe w sprawie bezpieczeństwa Art. 106. Zanim wejdą w życie specjalne układy wymienione w art. 43, które zdaniem Rady Bezpieczeństwa umożliwiają jej rozpoczęcie wykonywania obowiązków przewidzianych w art. 42, strony Deklaracji Czterech Mocarstw, podpisanej w Moskwie dnia 30 października 1943 r., oraz Francja będą zgodnie z postanowieniami paragrafu 5 tej Deklaracji porozumiewały się z sobą, a w razie potrzeby również z innymi członkami ONZ, w celu podejmowania w imieniu Organizacji wspólnych działań, jakie mogłyby być konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. 107. Nic w niniejszej Karcie nie pozbawia mocy prawnej ani nie przeszkadza podejmowaniu w stosunku do jakiegokolwiek państwa, które podczas drugiej wojny światowej było nieprzyjacielem któregokolwiek sygnatariusza niniejszej Karty, działań, podjętych lub sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rządy, które za te działania odpowiadają, Rozdział XVIII. Zmiany Art. 108. Zmiany niniejszej Karty uzyskują moc prawną w stosunku do wszystkich członków ONZ, jeżeli zostały uchwalone większością dwóch trzecich członków Zgr. Og. i ratyfikowane w trybie przewidzianym w ich konstytucjach przez dwie trzecie członków Organizacji, włączając w to wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Art. 109. l. Ogólna konferencja członków Organizacji w celu rewizji niniejszej Karty może się odbyć w miejscu i czasie, jakie będą wyznaczone uchwałą dwóch trzecich członków Zgr. Og. oraz uchwałą którychkolwiek siedmiu członków R. Bezp. Każdy członek Organizacji będzie posiadał na konferencji jeden głos. 2. Każda zmiana niniejszej Karty, zalecona przez konferencję większością dwóch trzecich głosów, uzyska moc prawną, jeżeli będzie ratyfikowana w trybie przewidzianym w ich konstytucjach przez dwie trzecie członków Organizacji, włączając w to wszystkich stałych członków R. Bezp. 3. Jeżeli taka konferencja nie odbędzie się przed dziesiątą doroczną sesją Zgr. Og., licząc od wejścia w życie niniejszej Karty, 25 ESMiO 1646 Karta OCAM 1966 386 wniosek o zwołanie takiej konferencji zamieszczony będzie na porządku dziennym tej sesji Zgr. Og. i konferencja odbę-i dzie się na mocy uchwaly zwyklej większości członków Zgr.' Og. oraz. uchwały którychkolwiek siedmiu członków R. Bezp. Rozdział XIX. Ratyfikacja i podpisanie Art. 110. l. Niniejsza Karta będzie ratyfikowana przez państwa, które ją podpisały, w trybie przewidzianym w ich konstytucjach. 2. Dokumenty ratyfikacyjne będą złożone Rządowi Stanów Zjedn. Ameryki, który o każdym złożeniu za- wiadomi wszystkich sygnatariuszy oraz Sekr. Gen. Organizacji, kiedy będzie on ząmianowany. 3. Niniejsza Karta wchodzi w życic po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez ChRL, Francję, ZSRR, Zjednoczone Królestwo W. Brytanii i Pn. Irlandii i Stany Zjednoczone Ameryki oraz większość innych sygnatariuszy. Protokół o złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych sporządzony będzie przez Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki, który odpisy tego protokołu prześle wszystkim sygnatariuszom. 4. Sygnatariusze niniejszej Karty, którzy ją ratyfikowali po jej wejściu w życic, stają się pierwotnymi członkami ONZ w dniu złożenia przez każdego z nich dokumentu ratyfikacyjnego. Art. 111. Niniejsza Karta, której teksty chiński, francuski, rosyjski, angielski i hiszpański są jednakowo autentyczne, będzie przechowywana w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Rząd ten prześle należycie uwierzytelnione odpisy rządom innych sygnatariuszy. W dowód czego przedstawiciele Rządów Narodów Zjednoczonych podpisali niniejszą Kartę". Conference on Int. Organization. San Francisco, Documents, Vol. 1-3, UN London 1945; Charter of the United Nations. UN New York 1945, s. 96; L. OPPENHETMER A Commentary of the Charter of the UN. London 1945; L. EHRUCH Karta NZ wraz ze Statutem MTS, Uwagi wstępne, teksty, komentarze. Kraków 1946; L. M. GoODMCH, E. HAMBRO Charter of the UN, London 1946; tndex to the Charter of the UN ona the Statut of the Int. Court of lustice, UN New York 1947, s. 37; S. B. KRIŁOW Materiały po Istorii OON, Moskwa 1948; H. KELSEN The Law of the UN, New York 1950; A. M. PAL-LAZOS Carta y Estructwa de las NU. Esguema del Estalulo Mundial, Ouito 1953; A Bibtiography o f the Charter o f the UN, UN New York 1955, s. 128; K. KOCOT Sposoby interpretacji Karty NZ. Warszawa 1957; E. l. DE ARCHAGA Derecho Constitucional de las NU, Madrid 1958; S. DĄBROWA Karta NZ i praktyka stosunk6w miedynar., w: Sprawy Międzynarodowe nr 5, 1963. • 1646 KARTA OCAM 1966 (ang. OCAM Charter 1966, franc. Charte de 1'OCAM de 1966, hiszp. Carta de la OCAM 1966, roś. Chartija OKAM 1966), uchwalona 28 VI 1966 w Tananariwie konstytucja Afró-Malgaskiej i Maurycjańskiej Organizacji Wspólnoty, -r OCAM Art. I. ustanowił, że OCAM jest otwartą dla wszystkich niepodległych i suwerennych państw Afryki... Wybór nowego członka wymaga jednomyślności. Art. II. OCAM działa w duchu zasad -*• Organizacji Jedności Afryki. Art. III. OCAM ma na celu popieranie rozwoju współpracy państw członkowskich w dziedzinach gospodarki, techniki i kultury. Art. IV. Instytucjami OCAM są: Konferencja Szefów Państw i Rządów, której funkcje precyzują art. 5-9; Rada Ministrów (art. 10-14) oraz Generalny Sekretariat Administracyjny (art. 15-19). Art. XX. Ustalił formy uchwalania budżetu. Pozostałe art. 21-28 dot. formalności ratyfikacyjnych, rejestracyjnych i procedury rewizji karty. The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, Vol. l, London 1972, s. 323-325. • 1647 KARTA ODECA 1962 (ang. ODECA Charter 1962, franc. Charte de 1'ODECA de 1962, hiszp. Carta de la ODECA 1962, roś. Chartija OCAG 1962), nazwa statutu -> Organizacji Państw Ameryki Środkowej, Organización de los Estados Cen-tro-Americanos (ODECA), żal. 14X1951 jako instytucja subregionalnej współpracy gospodarczej (-»- Karta San Salvador) w stoi. Salwadoru przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru; podp. przez te same rządy 12X111962 w stoi. Panamy; ratyfikowana dopiero 1965, nadała Organizacji charakter aliansu poli- tyczno-militamo-gospodarczo-kulturalnego. Karta została zarej. w Sekretariacie ONZ. R. GAUARDO Las Constituciones de la Republica Federal de Centro-America, vol. 2, Madrid 1958, s. 1232-1258; ODECA Documentos de la Union Centro-americana, 1962/63; F. VlL-LAORAN- KRAMEK Intergroclón Centroamericana, Guatemala 1967. • 1648 KARTA OPA 1948 I PROTOKÓŁ 1967 (ang. OAS Charter of 1948 and Protocol of 1967, franc. Charte de la OBA de 1948 et Protocole de 1967, hiszp. Carta de la OEA de 1948 y Proto-colo de 1967, roś. Chartija OAG 1948 i Protokół 1967), konstytucja Organizacji Państw Amerykań- skich (OPA), opracowana przez IX Między-nar. Konferencję Państw Amerykańskich w Bogo-cie (30III-2V1948) oraz Protokół dodatkowy podp. 27 in 1967 w Buenos Aires; karta opierała się na projekcie „paktu organicznego", przygotowanego przez Radę Wykonawczą —r Unii Panamerykańskiej i przesłanego rządom rep. amer. 10 IV 1946; uchwalona 30 IV 1948, weszła w życie 13 XII 1951 po ratyfikowaniu przez wszystkie 21 państw uczestniczących w konferencji, przy czym Gwatemala, Peru i USA wniosły zastrzeżenia: Gwatemala — że Karta nie narusza jej prawa do —>• Belize, Peru—że uważa nadal ~> Akt Chapultepec 1945 za obowiązujący, USA—że Karta nie narusza żadnych przepisów konstytucji federalnej Stanów. Do założycieli OPA należały następujące państwa: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Urugwaj, USA i Wenezuela. W 1962 pod naciskiem USA rewol.. rząd Kuby został wykluczony od udziału w naradach OPA; w grudniu 1966 został do niej przyjęty Barbados, w lutym 1967—Trynidad i Tobago, a w czerwcu 1969—Jamajka. W latach 60-ych wystąpił konflikt między większością państw amer., a USA co do interpretacji Karty; USA które wykorzystują OPA do reali- zowania ich polityki na terenie Ameryki Lać. chciały nadać OPA charakter policyjno-militar-nego aliansu, latynoskie zaś państwa dążyły do uczynienia z niej instrumentu współpracy gospo-darczo-naukowo-techn. i pomocy w reformach socjalnych. Na n Międzyamer. Konferencji Nad- zwyczajnej w listopadzie 1965 w Rio de Janeiro obie strony uznały potrzebę reformy Karty. Zgodnie z art. 36 i 111 Karty, 15-27 II 1967 odbyła się w Buenos Aires m Międzyamer. Konferencja Nadzwyczajna w tej sprawie, zakończona uchwaleniem kilkudziesięciu poprawek, dot. pewnych zmian organizacyjnych i kompetencyjnych organów OPA, ale w większości poświęconym eko-nomiczno-socjalnym zadaniom OPA. Dokument podp. 27 II 1967, nazwany oficjalnie Protokołem Buenos Aires 1967 (hiszp. Protocolo de Buenos Aires sobre Reformas a la Carta de la OEA), wszedł w życie 27 II 1970 i został zarejestrowany w Sekretariacie Generalnym ONZ. Poniżej główne fragmenty Karty OPA z 30 IV 1948 z poprawkami wprowadzonym Protokołem Buenos Aires 27 n 1967: ,,W imieniu swoich narodów, państwa reprezentowane na Dziewiątej Międzynar. Konferencji Państw Amerykańskich, przeświadczone, ze historyczną misją Ameryki jest ofiarowa- 387 Karta OPA 1948 i Protokół 1967 1648 nie człowiekowi kraju wolności i warunków sprzyjających rozwijaniu jego osobowości i urzeczywistnianiu jego słusznych dążeń, Świadome, że misja ta spowodowała już zawarcie wielu porozumień, których istotna wartość leży w pragnieniu narodów amerykańskich, ażeby wspólnie żyć w pokoju i poprzez wzajemne zrozumienie oraz poszanowanie suwerenności każdego z nich przyczyniać się do polepszenia bytu wszystkich w warunkach niepodległości, równości i praworządności, pewne, że .prawdziwa solidarność amerykańska i dobre współżycie sąsiedzkie oznaczać może jedynie utrwalenie na tym kontynencie w ramach demokratycznych instytucji, systemu osobistej wolności i społecznej sprawiedliwości opartej na poszanowaniu zasadniczych praw człowieka, przekonane, że ich dobrobyt oraz ich wkład w postęp i cywilizację Świata będą coraz bardziej wymagały intensywnego współdziałania w obrębie kontynentu, zdecydowane wytrwać w szlachetnym przedsięwzięciu powierzonym przez ludzkość Narodom Zjednoczonym, których zasady i cele raz jeszcze uroczyście potwierdzają, przeświadczone, że organizacja prawna jest koniecznym warunkiem bezpieczeństwa i pokoju opartego na porządku moralnym i na sprawiedliwości, zgodnie z rezolucją międzyamerykańskiej Konferencji w sprawie problemów wojny i pokoju odbytej w mieście Meksyku, uzgodniły co następuje: Czcić I. Rozdział I. Istota l cele Alt. l. Państwa amerykańskie ustanawiają niniejszą Kartą międzynarodową organizację, którą rozwinęły dla zapewnienia porządku opartego na pokoju i sprawiedliwości, popierania swojej solidarności, umacniania współpracy i obrony suwerenności, integralności terytorialnej oraz niepodległości. Organizacja Państw Ameryk, jest organizacją regionalną w ramach Narodów Zjednoczonych. Art. 2. Organizacja Państw. Ameryk, w celu wprowadzenia zasad w życie, na których- jest oparta oraz wypełniania swoich regionalnych zobowiązań zgodnie z Kartą NZ, proklamuje następujące zasadnicze cele: a) umacnianie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie; b) zapobieganie przyczynom ewentualnych trudności i zapewnienie pokojowego załatwienia sporów, jakie powstać mogą pomiędzy państwami członkowskimi; c) podejmowanie wspólnej akcji ze strony państwa w razie agresji; d) dążenie do rozwiązywania problemów politycznych, prawnych i gosp., jakie mogą powstać w stosunkach między nimi oraz e) popieranie, w drodze wspólnej akcji, swojego rozwoju gosp., społ. i kulturalnego. Rozdział U. Zasady Art. 2. Państwa ameryk, potwierdzają następujące zasady: a) prawo międzynar. jest zasadą postępowania państw w ich wzajemnych stosunkach; b) porządek międzynar. polega przede wszystkim na poszanowaniu osobowości, suwerenności l niepodległości państw oraz na rzetelnym wypełnianiu zobowiązań wynikających z traktatów i innych źródeł prawa międzynar.; c) dobra wiara rządzić powinna stosunkami pomiędzy państwami; d) solidarność państw ameryk, i szczytne cele, którym ma ona służyć, wymagają politycznej organizacji tych państw opartej na efektywnej realizacji demokracji przedstawicielskiej; e) państwa ameryk, potępiają wojnę napastniczą; zwycięstwo nie tworzy praw; f) każdy akt agresji przeciwko jednemu państwu ameryk, jest aktem agresji przeciwko wszystkim innym państwom amer.; g) spory o charakterze międzynar. wynikłe pomiędzy dwoma lub więcej państwami ameryk, winny być załatwiane pokojowymi sposobami; h) sprawiedliwość społeczna i bezpieczeństwo są podstawą trwałego pokoju; O współdziałanie gospodarcze ma zasadnicze znaczenie dla powszechnego dobrobytu i pomyślności narodów kontynentu; j) państwa, ameryk, proklamują podstawowe prawa jednostki bez różnicy ze względu na rasę, narodowość, wiarę lub płeć; k) duchowa jedność Półkuli opiera się na poszanowaniu wartości kulturalnych krajów ameryk. i wymaga ścisłego ich współdziałania dla szczytnych celów cywilizacji; l) wychowanie narodów powinno mieć jako cel sprawiedliwość, wolność ł pokój. Rozdział m. Członkowie Art. 4. Członkami Organizacji są wszystkie państwa ameryk., które ratyfikują niniejszą Kartę. Art. 5. Każda nowa jednostka polityczna powstała z połączenia poszczególnych państw członkowskich, która, jako taka, ratyfikuje niniejszą Kartę, stanie się członkiem Organizacji. Wstąpienie do Organizacji nowej jednostki politycznej spowoduje utratę członkostwa każdego z tworzących ją państw. Art. 6. Każde inne niepodległe państwo ameryk, pragnące stać się członkiem Organizacji winno powiadomić o tym na piśmie skierowanym do Sekr. Gen., zawierającym oświadczenie, że pragnie ono podpisać i ratyfikować Kartę Organizacji, i przyjąć wszystkie zobowiązania wynikające z członkostwa, a w szczególności te, które dotyczą zbiorowego bezpieczeństwa, wyraźnie wymienionych w artykułach 27 i 28 Karty. Art. 7. Zgr. Og., na zlecenie Stałej Organizacji ustali czy jest rzeczą właściwą, ażeby Sęki. Gen. zosta} upoważniony do zwolnienia państwu ubiegającemu się o przyjęcie na podpisanie Karty oraz do przyjęcia na przechowanie jego dokumentu ratyfikacyjnego. Zarówno zalecenie Stałej Rady, jak i decyzja Zgr. Og. wymagają pozytywnej uchwały dwóch trzecich państw członkowskich. Art. 8* Stała Rada nie będzie mogła uchwalić zalecenia, a Zgr. Og. nic będzie mogło podjąć decyzji w odniesieniu do prośby o przyjęcie ze strony jednostki politycznej, której terytorium przed 18 grudnia 1964 roku, jako datą ustaloną przez Pierwszą Specjalną Konferencję Międzyameryk., stało się w całości lub w części przedmiotem sporu czy roszczeń pomiędzy jakimś krajem pozakontynentalnym a jednym lub kilku spośród państw członkowskich Organizacji — dopóki spór nie zostanie zakończony sposobami pokojowymi. Rozdział IV. Podstawa prawna i obowiązki państw Art. 9. Państwa są równe pod względem prawnym, korzystają z równych praw i jednakowej zdolności do wykonywania tych praw oraz posiadają równe obowiązki. Prawa każdego pań- stwa zależą nie od jego potęgi umożliwiającej mu ich wykonywanie, ale jedynie od faktu, że istnieje ono jako osoba prawa międzynar. Art. 10. Każde państwo ameryk, ma obowiązek szanować prawa przysługujące każdemu innemu państwu zgodnie z prawem międzynar. Art. 11, Prawa zasadnicze państw nie mogą być w jakikolwiek sposób naruszane. Art, 12. Polityczne istnienie państwa nie zależy od uznania przez inne państwa. Zanim nawet zostanie uznane, państwo ma prawo bronić swojej integralności i niepodległości, dbać o swoje istnienie i pomyślność, a co za tym idzie organizować się w sposób, jaki uzna za stosowny, ustanawiać prawa dotyczące swoich interesów, tworzyć swoją administrację i określać jurysdykcję oraz właściwość swoich sądów. Wykonywanie tych praw ograniczane jest jedynie przez wykonywanie praw innych państw zgodnie z prawem międzynar. Art. 13. Uznanie oznacza, że udzielające je państwo godzi się z osobowością nowego państwa wraz z wszystkimi prawami i obowiązkami, jakie dla obu państw wynikają z prawa międzynar- Art. 14. Prawo każdego państwa do ochrony własnej i do życia własnym życiem nie upoważnia go do popełniania aktów bezprawia wobec innego państwa. Art. 15. Jurysdykcja państw w granicach ich terytorium państwowego rozciąga się w równym stopniu na wszystkich mieszkańców, tak własnych obywateli, jak i cudzoziemców. Art. l- Sojusz dla Postępu 17 VIII 1961 w Punta del Este (Urugwaj) przez wszystkie państwa członkowskie OPA, z wyjątkiem Kuby, na zakończenie konferencji Międzyamer. Rady Gospodarczo-Społecznej OPA (5-17 Vm 1961). Delegat rewol. rządu Kuby „Che" Guevara uznał program Sojuszu dla Postępu, zawarty w Karcie, za instrument dywersji USA, sprzeczny z interesami Ameryki Łacińskiej. Special Meeting of Inter-American Economic and Social Coun-cii at Ihe Ministerial Leyel, OAS Punta del Este, Urugway, August 1961; Documents on American Foreign Relations, Washington DC 1961. • 1651 KARTA OUITO 1948 (ang. Ouito Charter 1948, franc. Charte de Ouito de 1948, hiszp. Carta de Quito 1948, roś. Chartija Kito 1948), nazwa układu między Kolumbią, Ekwadorem, Panamą i Wenezuelą, zawartego 8 V 1948 w stoi. Ekwadoru, o utworzeniu Wielkokolumbijskiej Unii Gospodarczej, Union Economica Grancolombiana; nawiązującej do jedności gosp. historycznego terytorium Wielkiej Kolumbii, obejmującej ww. państwa. Karta w art. 2 zakładała stopniowe doprowadzenie do unii celnej oraz do koordynacji produkcji i w tym celu powoływała (art. 3) Radę d/s celnych. Radę d/s produkcji. Radę d/s handlu i komunikacji oraz Radę d/s finansów. Wobec nie-ratyfikowania układu pod naciskiem USA przez żadne z państw sygnatariuszy K.Q. nie weszła w życie. Jej idee przejęta -^ Andyjska Korporacja Rozwoju. l. M. CoRDERO-TOMtES Textos Basicos de la Organizadón lnt„ Madrid 1955. • 1652 KARTA SAN SALYADOR 1951 (ang. San Sal-vador Charter 1951, franc. Charte de San Salva-dor de 1951, hiszp. Carta de San Salvador 1951, roś. Chartija San Salwador 1951), nazwa układu zawartego 14X1951 w stoi. Salwadoru, przez szefów rządów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru, celem zainicjowania integracji gosp., socjalnej i kulturalnej regionu, której organem została powołana do życia przez Kartę —>• Organizacji Państw Ameryki Środkowej, ODECA. K.S.S. zastąpiła -> Karta ODECA 1962. J. M. CORDERO-TOMIES Textos Basicos de la Orgamzactón Int.. Madrid 1955, s. 131-139. • 1653 KARTA SOCJALNA EUROPY 1961 (ang. Social Charter of Europę 1961, franc. Charte sociale de 1'Europe de 1961, hiszp. Carta Social de Europa 1961, roś. Socyalnaja chartija Jewropy 1961), podp. 18X1961 w Turynie przez rządy Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Włoch, czł. Rady Europejskiej, zgodnie z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Wolności Podstawowych, podp. 4X11950, w Rzymie oraz Protokołem Dodatkowym podp. 20 III 1952 w Rzymie. Część I Karty formułuje zasady opieki społecznej. Część II o-kreśla prawa: do pracy; do sprawiedliwych warunków w pracy; do bezpieczeństwa i higieny w pracy; do sprawiedliwej zapłaty; do wolności zrzeszania się w związkach zawodowych; do zbiorowych rokowań; do ochrony w pracy młodocianych; do ochrony zdrowia; do szkolenia zawodowego; do pomocy społ. i leczniczej; do korzystania z usług społ.; do ochrony społ., prawnej i ekon. rodziny; do ochrony społ. i ekon. matki; do pracy na terytorium innych państw-stron Karty. European Year Book, 1961, s. 246-277. • 1654 KARTA TEQUENDAMA 1967 (ang. Tequendama Charter 1967, franc. Charte de Tequendama de 1967, hiszp. Carta de Tequendama 1967, roś. Chartija Tekendama 1967), oficjalna nazwa deklaracji zasad i postulatów polityki państw Ameryki Lać. w handlu międzynar., oprać, i uchwalonej jednomyślnie przez Komisję Specjalną d/s Koordynacji Latynoamer., Comissión Especial de Coor-dinación Latinoamericana (CECLA), 25-30 IX 1967, w stoi. Kolumbii, Bogocie, w Hotelu Tequendama, jako wytyczna na I sesję UNCTAD. Główne punkty K.T.: l. Dla krajów rozwijających się jest rzeczą istotną, aby został przyznany najwyższy priorytet i najlepsze warunki dostępu surowców podstawowych do krajów wysoce rozwiniętych oraz^do rynków z gospodarką planowaną. 2. Celem popierania eksportu fabrykatów i półfabrykatów, jako dynamicznego Środka poprawy finansów i technologii krajów rozwijających się, należy uzyskać najwyższy priorytet dla: ustanowienia systemu preferencyjnego dla pro- duktów eksportowanych przez kraje rozwijające się; oraz otwarcia rynków krajów rozwiniętych dla produkcji fabrycznej krajów rozwijających się. Rozwinięciem tez K.T., w oparciu o materiały 389 Karta Tequendama 1967 1654 dego państwa członkowskiego przekazywana będzie Administracyjnemu Sekr. Gen., który po otrzymaniu wymaganej większości głosów powiadomi o decyzji zainteresowane państwo. Różne Art. XXIX. Językami roboczymi Organizacji oraz wszystkich jej instytucji będą, w miarę możności, jeżyki afryk., ang. i franc. Art. XXX. Administracyjny Sekr. Gen. przyjmować może w imieniu Organizacji dary, zapisy i inne darowizny czynione na rzecz Organizacji pod warunkiem, że wyrazi na to zgodę Rada Ministrów. Art, XXXI. Rada Ministrów postanowi o tym. jakie przywileje i immunitety przyznane zostaną personelowi Sekretariatu na terytoriach ooszczególnych państw członkowskich. Ustanie członkostwa Art. XXXII. Każde państwo, które pragnie zrzec się członkostwa, winno przesłać pisemne zawiadomienie Administracyjnemu Sekr. Gen. Z upływem jednego roku od daty takiego zawiadomienia, jeżeli nie zostanie ono odwołane. Karta przestanie stosować się do państwa zrzekającego się, które przestanie tym samym należeć do Organizacji. Poprawki Karty Art. XXXIII. Niniejsza Karta może być poprawiana albo rewidowana, jeżeli którekolwiek państwo członkowskie zwróci się w tej sprawie z pisemnym żądaniem do Administracyjnego Sekr. Gen., z tym jednak zastrzeżeniem, że proponowana poprawka nie będzie poddawana Zgromadzeniu do rozpatrzenia przed należytym powiadomieniem o niej wszystkich państw członkowskich i przed upływem jednego roku. Poprawka taka nie nabieże skuteczności dopóki nie zostanie zatwierdzona przez co najmniej dwie trzecie wszystkich państw członkowskich. W dowód czego. My, Szefowie Państw i Rządów Afrykańskich, podpisaliśmy niniejszą Kartę. W mieście Addis Abeba, Etiopia, dnia dwudziestego piątego maja 1963 roku". IW Treaty Series. vol. 479; Zbiór dokumentów 1963; Inl. Legat Materlats, Washington 1963, s. 766-775; BOOTROS.GHALI The Addis Abeba Charter. A Commentary, New York 1964. KARTA ORGANIZACJI PAŃSTW AMERYKI ŚRODKOWEJ -> Karta ODECA 1962. KARTA PACYFIKU -^ Pakt Manili i Karta Pacyfiku. • 1650 KARTA PUNTA DEL ESTE 1961 (ang. Funta del Este Charter 1961, franc. Charte de Punta del Este 1961, hiszp. Carta de Punta del Este 1961, roś. Chartija Punta-del-Este 1961), nazwa dokumentu zawierającego program rozwoju gosp. i społ. Ameryki Lać., wysunięty przez pręż. USA J. F. Kennedy'ego, pod nazwą -> Sojusz dla Postępu 17 VIII 1961 w Punta del Este (Urugwaj) przez wszystkie państwa członkowskie OPA, z wyjątkiem Kuby, na zakończenie konferencji Międzyamer. Rady Gospodarczo-Społecznej OPA (5-17 Vm 1961). Delegat rewol. rządu Kuby „Che" Guevara uznał program Sojuszu dla Postępu, zawarty w Karcie, za instrument dywersji USA, sprzeczny z interesami Ameryki Łacińskiej. Special Meeling of Inter-American Economic and Social Coun-cii at the Ministerial Leyel, OAS Punta del Este, Urogway, August 1961; Documents on American Foreign Relations, Washington DC 1961. • 1651 KARTA OUITO 1948 (ang. Ouito Charter 1948, franc. Charte de Ouito de 1948, hiszp. Carta de Quito 1948, roś. Chartija Kito 1948), nazwa układu między Kolumbią, Ekwadorem, Panamą i Wenezuelą, zawartego 8 V 1948 w stoi. Ekwadoru, o utworzeniu Wielkokolumbijskiej Unii Gospodarczej, Union Economica Grancolombiana; nawiązującej do jedności gosp. historycznego terytorium Wielkiej Kolumbii, obejmującej ww. państwa. Karta w art. 2 zakładała stopniowe doprowadzenie do unii celnej oraz do koordynacji produkcji i w tym celu powoływała (art. 3) Radę d/s celnych. Radę d/s produkcji. Radę d/s handlu i komunikacji oraz Radę d/s finansów. Wobec nie-ratyfikowania układu pod naciskiem USA przez żadne z państw sygnatariuszy K.Q. nie weszła w życie. Jej idee przejęła —>- Andyjska Korporacja Rozwoju. J. M. CoRDERo-TowtES Textos Basicos de la Organiiactdn IM.. Madrid 1955. • 1652 KARTA SAN SALYADOR 1951 (ang. San Sal-vador Charter 1951, franc. Charte de San Salva-dor de 1951, hiszp. Carta de San Salvador 1951, roś. Chartija San Salwador 1951), nazwa układu zawartego 14 X 1951 w stoi. Salwadoru, przez szefów rządów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru, celem zainicjowania integracji gosp., socjalnej i kulturalnej regionu, której organem została powołana do życia przez Kartę -> Organizacji Państw Ameryki Środkowej, ODECA. K.S.S. zastąpiła -> Karta ODECA 1962. J. M. CORDERO-TORRES Textos Basicos de la Orgammción Int.. Madrid 1955, s. 131-139. • 1653 KARTA SOCJALNA EUROPY 1961 (ang. Social Charter of Europę 1961, franc. Charte sociale de 1'Europe de 1961, hiszp. Carta Social de Europa 1961, roś. Socyalnaja chartija Jewropy 1961), podp. 18X1961 w Turynie przez rządy Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRP i Włoch, czł. Rady Europejskiej, zgodnie z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Wolności Podstawowych, podp. 4X11950, w Rzymie oraz Protokołem Dodatkowym podp. 20 III 1952 w Rzymie. Część I Karty formułuje zasady opieki społecznej. Część II o-kreśla prawa: do pracy; do sprawiedliwych warunków w pracy; do bezpieczeństwa i higieny w pracy; do sprawiedliwej zapłaty; do wolności zrzeszania się w związkach zawodowych; do zbiorowych rokowań; do ochrony w pracy młodocianych; do ochrony zdrowia; do szkolenia zawodowego; do pomocy społ. i leczniczej; do korzystania z usług społ.; do ochrony społ., prawnej i ekon. rodziny; do ochrony społ. i ekon. matki; do pracy na terytorium innych państw-stron Karty. Ewopean Year Book, 1961, s. 246-277. • 1654 KARTA TEQUENDAMA 1967 (ang. Tequendama Charter 1967, franc. Charte de Tequendama de 1967, hiszp. Carta de Tequendama 1967, roś. Chartija Tekendama 1967), oficjalna nazwa deklaracji zasad i postulatów polityki państw Ameryki Lać. w handlu międzynar., oprać, i uchwalonej jednomyślnie przez Komisję Specjalną d/s Koordynacji Latynoamer., Comissión Especial de Coor-dinación Latinoamericana (CECLA), 25-30 IX 1967, w stoi. Kolumbii, Bogocie, w Hotelu Tequendama, jako wytyczna na I sesję UNCTAD. Główne punkty K.T.: l. Dla krajów rozwijających się jest rzeczą istotną, aby został przyznany najwyższy priorytet i najlepsze warunki dostępu surowców podstawowych do krajów wysoce rozwiniętych oraz^do rynków z gospodarką planowaną. 2. Celem popierania eksportu fabrykatów i półfabrykatów, jako dynamicznego środka poprawy finansów i technologii krajów rozwijających się, należy uzyskać najwyższy priorytet dla: ustanowienia systemu preferencyjnego dla pro- duktów eksponowanych przez kraje rozwijające się; oraz otwarcia rynków krajów rozwiniętych dla produkcji fabrycznej krajów rozwijających się. Rozwinięciem tez K.T., w oparciu o materiały 1655 Karta Trypolitańska 1969 390 sesji UNCTAD i nowe elementy sytuacji gosp. Ameryki Lać. jest —• Karta Vina del Mar. Carta de Teąuendama, w; BoUetin de CEMLA nr 10, Mexico DF 1967, s. 553-560. • 1655 KARTA TRYPOLITAŃSKA 1969 (ang. Tripoli-tanian Charter 1969, franc. Charte Tripolitaine de 1969, hiszp. Carta de Tripoli 1969, roś. Tri- politanskaja chartija 1969), nazwa oficjalna układu podp. 27 XII 1969 przez Egipt, Sudan i Libię o u-tworzeniu Federacji Republik Arab., do której 27 XI 1970 przystąpiła Syria, co potwierdziła Konferencja ww. państw w Bengazi 14—17 IV 1971. • 1656 KARTA UNII AFRYKAŃSKICH PAŃSTW 1961 (ang. Charter for the Union of African States 1961, franc. Charte de 1'Union des Etats africains de 1961, hiszp. Carta de la Unión de Estados Africanos 1961, roś. Chartija assocyacyi afrikan-skich gosudarstw 1961), podp. 29 IV 1961 przez rządy Ghany, Gwinei i Mali w Akrze, celem ustanowienia „zalążka Stanów Zjednoczonych Afryki"; wypracowania dla polityki wewn. „wspólnej orientacji"; dla polityki zagr. „szerokiej współpracy"; zaplanowania gospodarki prowadzącej do „całkowitej dekolonizacji przez zmianę struktur odziedziczonych po reżymie kolonialnym i zorganizo- wania eksploatacji narodowych zasobów z korzyścią dla ludności"; zrehabilitowania i rozwinięcia kultury afryk.; zorganizowania wspólnej obro- ny. Najwyższym organem Unii ustanowiono Konferencję Szefów Państw. Unia rozwiązała się 1965, po zmianie rządu w Ghanie. Charter for the Union of American States and a Joint Com-muniąue łssued Later after a Summit Conference between the Leaders of the Union, Acera, Ghana 1961; tnt. Organtza-tion, vol. XVI, 1962; M. LIONS Constitucionalismo y De-mocracia en la Africa Recien Independiwta, Merico DF 1964, s. 162-165. • 1657 KARTA UNn AFRYKI I REPUBLIKI MAL-GASKIEJ 1961 (ang. Charter of African and Malgasy Union 1961, franc. Charte de 1'Union Africaine et Malgache de 1961, hiszp. Carta de la Unión de Africa y de Madagascar 1961, roś. Chartija Afrikano-Malgaszskogo sojuza 1961), podp. 12 IX 1961 w Tananariwie przez rządy Czadu, Dahomeju, Gabonu, Górnej Wolty, Kamerunu, Demokr. Rep. Konga (obecnie Zair), Maurem tanii, Nigru, Rep. Malgaskiej, Rep. Środkowoafrykańskiej, Senegalu i Wybrzeża Kości Słoniowej, należących do — Grupy Brazzaville państw frankofońskich. Do Karty 1962 przystąpiły: Gwinea, Rwanda i Togo. Główne punkty Karty: „Unia Afryki i Republiki Malgaskiej jest związkiem niepodległych i suwerennych państw, otwartym dla wszystkich niezależnych państw Afryki. Opierając się na solidarności zadaniem UAM jest organizowanie współpracy swych członków na wszystkich szczeblach polityki zagranicznej zmierzającej do umacniania solidarności, gwarantowania zbiorowego bezpieczeństwa, popierania rozwoju i podtrzymywania pokoju w Afryce, na Madagaskarze i w Świecie". W art. 3-6 Karta ustanowiła jako organy UAM: Konferencję Szefów Państw i Rządów, narady resortowe ministrów. Sekretariat UAM przy ONZ, Sekretariat Generalny w Cotonou (Dahomej), Organizację Afrykańsko-Malgaską dla Współpracy Gospodarczej, Organizację Paktu Obronnego oraz Unię Pocztowo-Telekomunikacyjną. Journal Officiel de la Repubłiaue Malgache. 16 Oecembre 1961; Int. Organizations. vol. XVI, 1962. • 1658 KARTA VINA DEL MAR 1969 (ang. Vina del Mar Charter 1969, franc. Charte de Vina del Mar de 1969, hiszp. Carta de Vina del Mar 1969, roś. Chartija Winja del Mar 1969), oficjalna nazwa dokumentu oprać, i uchwalonego jednomyślnie w chilijskim nądmor. uzdrowisku Vina del Mar. 17-29 V 1969, przez Komisję Specjalną d/s Koordynacji Latynoamer., Comisión Especial de Coor-dinación Latinoamericana (CECLA); przekazanego następnie l O VI 1969, przez min. spraw zagr. Chile, G. Valdesa, jako Memorandum rządów Ameryki Lać. prezydentowi USA, R. Nixonowi. Była to odpowiedź na sugestie republ. rządu USA, aby państwa latynoskie wypracowały swój program gosp.-socjalny oraz swe postulaty pod adresem USA, nie związany z programem —• Sojuszu dla Postępu, oprać, przez demokr. prezydenta USA. Oto w skrócie tekst Karty nie wspominającej bezpośrednio ani słowem o programie Sojuszu dla Postępu, a stanowiącej na przełomie 1969/70 przedmiot rokowań Ameryki Lać. z USA: „Rządy Ameryki Lać. oraz rząd USA w Deklaracji Narodów Ameryki, w Karcie Punta del Este, w Deklaracji Gosp.-Spo-tocznej Rio de Janeiro i w Deklaracji Prezydentów Ameryki, określili zobowiązania i programy wspólnego działania, zawierające dążenia krajów latynoamerykańskich do ożywienia rozwoju i postępu regionu. Te zobowiązania i programy nie zostały dotychczas należycie wykonane. Rządy krajów członkowskich CECLA potwierdzają ważność zasad i celów zawartych w wymienionych dokumentach oraz potrzebę pełnego wykonania porozumień. Ponadto popierają postulaty zawarte w Karcie Alta Gracia i w Karcie Tequendama, przyjęcie których przez USA oraz poparcie przez inne kraje uprzemysłowione będzie stanowić pozytywny wkład do wysiłków krajów latynoamerykańskich mających na celu osiągnięcie sprawiedliwszego traktowania we współżyciu międzynar. Chociaż rozwiązanie problemów rozwoju stanowi dominujące zainteresowanie społeczności międzynar., to jednak decyzje, zalecenia, zasady i programy działania, zastosowane dotychczas — mimo, iż stanowią wartościowy wkład — nie są wystarczające. Z tego względu kraje członkowskie CECLA uznają za konieczne ustalić skuteczniejsze formy współpracy międzyameryk. i międzynar. Koncepcje mieszczące się w podanych niżej punktach, nie mają charakteru ani anta-gonistycznego ani negatywnego; stanowią logiczną konsekwencję historycznego procesu reafirmacji własnych wartości Ameryki Lać. oraz świadomości wspólnoty interesów. Charakter i istota kooperacji międzyamer. i międzynarodowej. l. Kraje członkowskie CECLA potwierdzają własną osobowość Ameryki Lać. Proces rozwoju regionu oraz przemiany zachodzące w każdym kraju, wiążące się ze zmianami zachodzącymi w świecie, narzucają potrzebę wprowadzenia zasadniczych zmian w sposobach rozwijania stosunków Ameryki Lać. z pozostałymi członkami społeczności międzynar. Z tych względów nieuniknione jest dążenie krajów latynoamer. do rozwiązań wypracowanych pod kątem ich interesów, wyrażających ich autentyczność narodową. 2. Zdecydowane na likwidację zacofania potwierdzają swoje przekonanie, iż za wzrost gospodarczy i postęp społeczny są odpowiedzialne same kraje... 3. Osiągnięcie wymienionych celów zależy w dużej mierze od tego czy społeczeństwo międzynar., a zwłaszcza kraje, które najbardziej się liczą w decyzjach światowych, uznają i przyjmą na siebie właściwą im odpowiedzialność... 4. W ostatniej dekadzie współpraca międzyamer. i miedzynar. dla rozwoju Ameryki Lać. znacznie odbiegały od zaspokojenia aspiracji krajów regionu, uzgodnionych podczas ważnych spotkań i w dokumentach międzyamer. oraz świat. ... S. Przy końcu obecnej dekady różnice w rozwoju gosp. i naukowo-technicznych między krajami rozwijającymi się a krajami rozwiniętymi znacznie się pogłębiły i nadal się powiększają; wzrastają również trudności zewnętrzne, które hamują szybki rozwój gospodarczy krajów latynoamer. Utrzymywanie się tych trudności występuje ze szczególnym nasileniem np. w ogranicze- niach celnych i nie tylko celnych, i utrudniających dostęp do wielkich rynków światowych na jednakowo korzystnych warunkach dla podstawowych surowców, półproduktów i gotowych towarów pochodzących z krajów latynoamer.; w stale pogarszającym się wolumenie eksportu, warunkach i wielkości międzynar. pomocy finansowej, praktycznie równoważnej wielkości obsługi zadłużeń zagranicznych, poważnym zmniejszaniu zdolności importowej krajów latynoamer., zakłóceniach pochodzących z funkcjonowania międzynar. systemu mone- 391 Kartografia ONZ 1663 tarnego, warunkach transportu morskiego, które utrudniają oraz podraża]; handel zagraniczny Ameryki Lać. i w trudnościach przekazywania nowoczesnej technologii krajom regionu, co hamuje jej wykorzystanie i przyswajanie, tam gdzie jej potrzeba, jak i w unowocześnianiu metod produkcji. 6. Przedstawiona sytuacja wymaga... opracowania nowego programu współpracy międzynar. i nuedzyamer. w celu realizacji dążeń krajów latyno-amer. ... 28. Miedzyamer. współpraca finansowa... winna kierować się następującymi kryteriami: wprowadzić realny transfer... Kraje udzielające kredytów i międzynar. przedsiębiorstwa finansowe winny opierać swoją współpracę na zasadach gospodarczych i społecznych, uwzględniających założenia rozwoju kraju przyjmującego... 19. Należy koniecznie całkowicie odseparować zagraniczne kredyty od warunków wpływających ujemnie na ekonomikę Ameryki Lać., jak... przymusowe korzystanie z określonych linii okrętowych, czy realizacja zakupów na podstawie list o określonej kompozycji, które oznaczają podniesienie kosztów i zakłócają handel w regionie. ... 30. Należy koniecznie wprowadzić zasadę, że... udzielenie kredytu nie będzie powiązane z określonymi warunkami. 38. Należy nalegać, aby rozwój gospodarczy prowadził do rzeczywistych przemian społecznych..." Karta była przedmiotem rokowań między USA a państwami Ameryki Lać., 14-23 VI 1969, w Port of Spain na wyspie Trynidad, w czasie VI sesji Miedzyamer. Rady Gospodarczo-Społ. OPA. Carta de Vina del Mar, CECLA Santiago de Chile 29 V 1969; Dokumentacja prasowa. Warszawa 1969. s. 669-670. • 1659 KARTA WSPÓŁPRACY AFRYKAŃSKIEJ 1973 (ang. African Co-operation Charter 1973, franc. Charte de Cooperation africaine de 1973, hiszp. Carta de Cooperación Africana 1973, roś. Chartija afrikanskoj koopieracyi 1973), uchwalona w maju 1973 w Abidżanie przez Konferencję Ministrów Gospodarki i Finansów; proklamowała rozszerzenie współpracy wewnątrzafryk. w dziedzinach przemysłu, rolnictwa, transportu, łączności i o-światy oraz postulowała likwidację odrębnych stref walutowych, nadal wiążących niepodległe państwa Afryki z ich byłymi metropoliami i ograniczających możliwości prowadzenia przez te państwa samodzielnej polityki ekonomicznej. Kronika 1973. • 1660 KARTEL (ang. Cartel, franc. Cartel, hiszp. Car-tel, roś. Kartel), powszechnie przyjęta międzynar. nazwa na porozumienia monopolistyczne przedsiębiorstw kapitalist. tej samej gałęzi produkcji, mające na. celu opanowanie rynku i narzucenie cen; w wielu państwach porozumienia takie są zakazane (m.in. w USA). Pierwszy międzynar. kartel powstał 1867 na mocy porozumienia franc. i niem. koncernów soli. Przedsiębiorstwa należące do k. mają wspólne biuro sprzedaży (Cartel Sel-ling Office). Po II wojnie świat, okupowane Niemcy Zach., gdzie nie nastąpiła nacjonalizacja wielkiego przemysłu jak w Niemczech Wsch., zarządzeniem władz okupacyjnych przeszły przez okres dekartelizacji 1947-49, co uratowało w formie rozdzielonej wielkie koncerny i k., które w NRF stopniowo wróciły do dawnej koncentracji kapitałów i wpływów. Przyjęta przez Bundestag ustawa anty kartelowa z 27 VII 1957 (Ge-setz gegen Wettbewerbsbeschrankungen, BGB1, 1957 I. s. 1081), która weszła w życie 111958, została tak sformułowana, że nie hamuje tworzenia się k. de facto. H. LEW Monopottes, Cartets ona. Trusts In the Brilish Indu-stry, London 1927; CB. DEL MARMOL Les ententes industriet-les en droit compare, Paris 1950. • 1661 KARTELE MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter- national cartels, franc. Cartels internationaux, hiszp. Carteles internacionales, roś. Mieżdunarod-nyje karteli), stowarzyszenia . kapitalist. przedsiębiorstw różnych krajów, stworzone celem zdominowania rynków międzynar.; rozwinęły się w XIX w. w Europie, w XX w. również w Ameryce, wpływając niekorzystnie na rozwój krajowych przemysłów w państwach słabiej rozwiniętych. Tworzenie k.m. jest zakazane formalnie w państwach EWG. W lipcu 1972 Trybunał Sprawiedliwości państw EWG w Luksemburgu wymierzył grzywny w wysokości pół min dół. dziewięciu zachodnioeur. producentom farb za naruszenie postanowień antykartelowych Traktatu Rzymskiego EWG (art. 85 i 86). E. HEXNER The Int. Steel Cartel. New York 1943; E. S. MASON Controllins Worid Trade, Cartets and Commodlty Agree-menis, New York 1946; S. KOPPER The Int. Regutation of Cartels, Current Proposal, w: Yirginia Law Revlew nr 40, 1955; M. DOMKE The UN Draft Convention on Restrictive Business Practices, w: Int. Law Quarterty m 4, 1955; H. K. BOCK, H. KORSCH Kartellauflomng und Konternentflechtung in der westdeutschen Wirtschaft sett 1945, w: Wirtschaft und Weltbewerb nr 7, 1957; A. WILLEMSEH Wettbewerbstheorie-Wetthewerbspolitik und iie Kattelirechtiichen Bestimmungen des EWG-Vertrages, uad des EFTA-Yertrages. Bern 1971. • 1662 KARTOGRAFIA [łac. charta 'papier', gr. grapho 'piszę'], (ang. Cartography, franc. Cartographic, hiszp. Cartografia, roś. Kartografija), nauka o mapach, przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar., której od 1950 patronuje Biuro Kartografii ONZ. Org. międzynar. zarcj. w ONZ: Międzynar. Stów. Kartograficzne, International Cartographic Association, zał. 1959, z siedzibą w Hilvcrsum (Holandia); 1973 łączyło towarzystwa nauk. 43 państw, m.in. Polski. Organizuje co 2 lata Kongresy; publ. od 1961 Int. Ycarbook of Cartography. Poza tym Komisje Kartografii mają Międzynar. Unie Geograficzne i -> Instytut Geografii i Historii, Panamerykański. Od 1949 pod egidą UNESCO ukazuje się Bibliographie cartographi-ąue internationale. W Polsce początki k. sięgają XV w., kiedy w sporze terytorialnym z Krzyżakami, 1421, Polska dochodziła swych praw w oparciu o mapy. W okresie międzywojennym Wojskowy Instytut Geograficzny oprać, mapy Polski w skalach l : 25 000, l : 100000, l : 300000 i l : l 000000, co pozwoliło Polsce figurować w Międzynar. Mapie świata opartej na tej skali. W 1962-68 Służba Topograficzna Wojska Polskiego i PWN wydały Atlas Świata w skali l : 5 000 000. W. RISTOW A Guide to Hislorical Cartography, London 1954; J. SZAPLARSKI Zarys kartografii. Warszawa 1955; K. A. SALISZCZEW Osnowy kartowiedienija, t. 1-2, Moskwa 1959-62; R. ROBINSON Etements of Cartography, New York 1960; B. KACZMAKSKI Mapa polityczna świata w lalach 1871-1914. Warszawa 1972; Yearbook of Int. Organisatlons, 1973. KARTOGRAFIA LOTNICZA -> CINA. • 1663 KARTOGRAFIA ONZ (ang. UN Cartography, franc. Cartographie de 1'ONU, hiszp. Cartografia de la ONU, roś. Kartografija OON), jedna z dziedzin prac ECOSOC. W 1948 ECOSOC powołał grupę ekspertów d/s kartografii. Pierwsze studium ekspertów kartografii ECOSOC zostało przedłożone 21 III 1949 na Konferencji Kartograficznej NZ w Lakę Succes (USA). Stwierdzało ono co następuje: „Dla postępu cywilizacyjnego Świata stają się coraz bardziej konieczne wielkie źródła energii i żywności oraz lepsze Środki 1664 Karyntia 392 łączności. Osiągniecie tego może następować w różnych formach, ale w każdym przypadku mole być przyśpieszone i po-tanione z pomocą adekwatnych map... W rzeczywistości dzi§ bardzo mato wiemy o naszym świecie. Interesy Narodów Zjednoczonych obejmują cały świat: ale niemożliwe jest rozumne rozwiązywanie problemów Światowych, jeśli nie istnieją dokładne informacje o trzech czwartych powierzchni ziemi... Mniej niż 2«/« powierzchni ziemskiej ma swe odzwierciedlenie w mapach o skali 1:25 000, gdyż takie właśnie mapy są istotne dla wykreślenia projektów rozwOJOwych i ich administracji. Wątpliwe jest czy więcej niż 25*/» powieraehm naszego globu ujęte zostało już przez mapy o skali 1:300 000 lub 1:250 000, czy większej, skompilowanych na bazie fotografii lotniczych czy systematycznych studiów w terenie. Z wyjątkiem niektórych państw europejskich i stref bardzo ograniczonych innych państw, obecny poziom studiów i map geograficznych jest bardzo odległy od tego, który umożliwia pełny rozwój i wykorzystanie gospodarcze zasobów naturalnych". W 1950 zostało zorganizowane w siedzibie- ONZ Biuro Kartograficzne, UN Cartographic Orfice, z zadaniem przygotowania mapy świata w skali 1:1000000. ONZ opublikowała po raz pierwszy 1955 mapę pt. The Int. Map of the Worid on the Million Scalę (Doc. 57.1.9) i odtąd co roku pub- likuje ją z aktualnymi granicami polit. państw i terytoriów zależnych. Wszystkie te edycje o-patrzone są uwagą: „Granice znajdujące się na tej mapie nie we wszystkich przypadkach mają charakter ostateczny, toteż ich reprodukcja nie oznacza, że ONZ je popiera lub akceptuje". Od 1951 ONZ publikuje w tomach pt. Worid Cartography — Cartographie Mondiale, sprawozdania z Regionalnych Konferencji Kartograficz- nych: Ameryki Lać. 1958; Azji i Dalekiego Wschodu 1955, 1958, 1961, 1964 i 1970;-Afryki 1965, Europy 1962. We wrześniu 1967 odbyła się w Genewie I Konferencja w sprawie Ujednolicenia Nazw Geograficznych w Kartografii Świat. Biuro K. ONZ oprać, na zlecenie Komisji Gosp. ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu geologiczne mapy tego regionu, minerałów oraz nafty i gazu naturalnego. Publications des Nations Unieś. New York 1969, s. 17-19. • 1664 KARYNTIA (ang. Carinthia, franc. Carinthie, hiszp. Carintia, roś. Karintija, niem. Kamten), kraj związkowy w Austrii, graniczący z Jugosławią i Włochami; przedmiot sporu międzynar. na Konferencji Wersalskiej 1919, rozstrzygniętego plebiscytem 10X1920 na korzyść Austrii, która uzyskała 591>/o głosów ludności, co potwierdziła Konferencja Ambasadorów 26 ID: 1921. Mniejszość słoweńska K. należała 1924-39 do Związku Mniejszości Nar. w Europie. Jesienią 1972 wprowadzono dwujęzyczne napisy w 205 miejscowościach o ludności w większości słoweńskiej (spośród 2900 miejscowości K.), co wywołało protesty i akcje antysłoweńskie nacjonalistycznych organizacji austr., przeciwko czemu wystąpił z demarche rząd Jugosławii. P. KOYAĆIĆ La guestion de Prekomurje, de la Styrie et de la Carinthie, Paris 1919; GUHNTHIACUS The Position of the Slo-venes under Austria compared with that of the German Mino-rity in the Serh-Croat-Slovenic Kingdom, Ljubijana 1925; B. SCHEICHELBAUER Die Nationalpolitfsche Entwicklung in Kamten. Klagenfurt 1930; S. WAMBAWSH PIehiscUes sińce the Worid War. WUh a Collection of Officlal Documents. Vol. 2, Washington 1933. • 1665 „KASHMIR PMNCESS", nazwa samolotu Air India, czarterowanego przez rząd ChRL w kwietniu 1955 celem przewiezienia delegacji chin. do Indonezji na Konferencję Bandungu; samolot ten pd' międzylądowaniu w Hongkongu rozerwał się w powietrzu w obrębie indonezyjskich wód terytorialnych. W 1971 rząd ujawnił wyniki śledztwa: przyczyną katastrofy była bomba zegarowa u-mieszczona na lotnisku Hongkongu przez pracownika obsługi techn., przekupionego przez wywiad reżimu tajwańskiego. Autorzy zamachu zbiegli nfi Tajwan samolotem amerykańskim. Władze tajwańskie odmówiły ich ekstradycji. Wraz z kilkudziesięcioma delegatami i dziennikarzami chin. zginął korespondent Trybuny Ludu, J. Starce. Dokumentacja Prasowa, 1955, 1971. KASY OSZCZĘDNOŚCIOWE -> Bankowe organizacje międzynarodowe. • 1666 KASZMIR (ang. Kashmir, franc. Cachemire, hiszp. Cachemira, roś. Kaszmir), terytorium na pograniczu Indii i Pakistanu. Pow. 222,8 tyś. km2, 4615 tyś. mieszk. (wg spisu 1971 —bez części pakistańskiej). Stoi. Srinagar. Przedmiot sporu i konfliktów zbrojnych między Pakistanem a Indią od 1947, tj. od uzyskania niepodległości przez te państwa i decyzji z 28X1947, jaką podjął maharadża K. Gulab Singh przyłączenia K. do Indii pod warunkiem, że decyzję tę potwierdzi ludność w plebiscycie. 30X1947 rząd Pakistanu ogłosił, że „nie uznaje aneksji K." ze względu na przewagę muzułmańskiej ludności w K. i wezwał państwa muzułmańskie do udzielania poparcia walce Pakistanu o K. 9X11947 India przejęła administrację K. i utworzyła stan Dżammu i K. (Jam-mu and Kashmir Siatę). 111948 India oskarżyła Pakistan przed R. Bezp. ONZ o agresję zbrojną w K. Rada, 2011948 powołała Komisję ONZ dla Indii i Pakistanu (UN Commission for India and Pakistan, UNCIP), złożoną z Czechosłowacji, mianowanej przez Indię, Argentyny—przez Pakistan, oraz USA—przez przewodn. R. Bezp. ONZ; od kwietnia 1948 także Belgii i Kolumbii. 21 IV 1948 Rada zaleciła Pakistanowi wycofanie swych wojsk a Indii zredukowanie sit zbrojnych i zorganizowanie plebiscytu. 111949 nastąpiło zawieszenie broni, a 27 VII 1949 ustalono linię zawieszenia broni; 30 III 1950 wyznaczono strefę zdemilitaryzowaną przy udziale grupy wojsk, obserwatorów ONZ (UN Military Observer Group for India and Pakistan, UNMOGIP), mającej siedzibę zimową przez 6 miesięcy w roku w Rawal-pindi (Pakistan) i letnią w Srinagar (India). Roczny koszt utrzymania UNMOGIP wynosił 1952-67 ok. 400 tyś. dolarów. Termin plebiscytu, rozważany 19-24 VII 1950 w Delhi przez premierów Indii i Pakistanu J. Nehru i Liakat Ali Khana, nie został zdecydowany wobec tego, że India odmówiła całkowitej demilita-ryzacji obszaru plebiscytowego. Sprawa ta rozpatrywana była wielokrotnie 1951-65 przez R. Bezp. ONZ. 5 VIII 1965 wybuchł nowy konflikt zbrojny, rozpatrywany przez R. Bezp. ONZ (Rez. 209, 210, 211, 214 i 227 z września 1965). Konflikt został zażegnany dzięki mediacji ZSRR, który zaprosił do Taszkentu pręż. Pakistanu i premiera Indii na konferencję ugodową pod przewodnictwem pre- miera ZSRR. Podp. 1011966 Deklaracja Tasz-kencka stała się podstawą do wycofania wojsk obu stron 25 II 1966 poza strefę zdemilitaryzowaną. Krótkotrwały konflikt zbrojny wybuchł na nowo, 1972, w czasie interwencji zbrojnej Pakistanu przeciwko Bangla Desz. Zawarte następnie 393 Katolickie doktryny społeczne 1671 w sprawie K. w Simii" porozumienie pakistańsko-indyjskie zobowiązało obie strony, że nie będą dążyć do zmiany „w sposób jednostronny" linii demarkacyjnych w K.; równocześnie wykluczyło udział ONZ w rozwiązaniu problemów K. Kashmir Meetings and Corespondence between the Prime Minislers of India and Pakistan, July 1953-October 1954, New Delhi 1954; Negotiations between the Prime Minister of Pakistan and India regarding the Kashmir Dispute, June 1953-,September 1954, Karach; 1954; P. N. BAZAZ The Bl-story of Struggie for Freedom in Kashmir, Delhi 1954, s. 744; S. LdURiŁ The CW Military Observer Group in India and Pakistan. ,,Int. Organization" nr 9, 1955; LORD BIRDWOOD Two Nations and Kashmir, London 1956; J. B. DAS GUPTA Indo-Pakistan Kelations 1947-1955, Amsterdam 1958, s. 254; B. L. SHARMA The Kashmir Story. New York 1967, s. 271; P. B. GAJENDRAGATKAR Kashmir-Retrospect and Prospect, Bombay 1967, s. 147. • 1667 KATALONIA (ang. Catalonia, franc. Catalogne, hiszp. Cataluna, roś. Katałonija), kraina hist. Hiszpanii; przedmiot sporów międzynar. między Hiszpanią i Francją (w średniowieczu, następnie 1640-59, 1694-97 i 1808-13) oraz wewnątrzhiszp. w związku z buntami ludności, żądającej auto- nomii, a nawet odłączenia od Hiszpanii, 1919-22. We wrześniu 1932 Rep. Hiszp. przyznała autonomię; w październiku 1934 K. ogłosiła się nieza- leżną rep.; 20X111934 rząd Hiszpanii anulował autonomiczny statut K.; po okresie wojny domowej 1936-39 nastąpiła całkowita likwidacja sa- morządu K., powodując nowe ruchy separatystyczne w K. po II wojnie światowej. J. TRUETA RASFALŁ The Spirit of Catalonia, New York 1946; J. W. EŁLIOTT The Reyolt of the Catalans, London 1963; C. SEMPRUN-MAURA Revolution et Contre-Revolutlon en Catalogne. Paris 1974, s. 302. • 1668 KATANGA (ang., franc., hiszp. roś. Katanga), eden z najbogatszych w kopaliny rejon Afryki, gł. łrzedmiot kryzysu międzynar. 1960-64 na obsza-ze Konga (ob. -r Zair). Po ogłoszeniu niepodleg-ości Konga 10 VII 1.960 separatyści K. finansowani irzez belg. spółkę Union Miniere de Haute Ka-inga ogłosili K. niezależnym państwem, na czele tórego 1919-69 stanął agent spółki, Kongijczyk I. Czombe. Wobec wybuchu wojny domowej 51X1961 do K. wkroczyły wojska ONZ, które azostały tam do czerwca 1964, kiedy zakończyła g separacja K. przejęciem władzy nad całym ongiem przez M. Czombe (pozbawiony następ-e władzy opuścił kraj, skazany zaocznie na lierć, zmarł w więzieniu w Algierii). Od 1973 icjalna nazwa K. — Shaba. 1669 tTAR (ang. Qatar, franc. Qatar (Al-) ou Katar, zp. Oatar, roś. Katar), Państwo Kataru, Daulat itor, Stałe of Qatar, państwo położone na Płw, abskim, w zach. części Zat. Perskiej; czł. ONZ. iv. 22014 km", ok. 130 tyś. mieszkańców (1971). l.: Ad-Dauha ok. 50 tyś. mieszkańców (1971). iniczy z Arabią Saudyjską i Federacją Zjedn. iratów Arabskich. Język oficjalny: arabski; gi język używany: angielski. Waluta: rial-(Qa-Dubai Riyal, ODR)—100 dirhamów. Święto : l IX, dzień proklamowania niepodległości iunki międzynar.: szejkat arab. w imperium ańskim od 3X11916 pod protektoratem bryt. 1949 eksploatacja ropy naftowej na coraz :szą skalę. W 1962 pod presją ONZ oficjalnie zostało zakazane niewolnictwo. Wobec decyzji W. Brytanii wycofania swych sił zbrojnych z rejonu Zatoki 11X1971 w Genewie szejk Ahmad ibn Ali at-Thani podp. z W. Brytanią Traktat Przyjaźni, mocą którego K. uzyskał pełną suwerenność; od 211X1971 czł. ONZ; czł. Ligi Arab.; czł. OAPEC i OPEC, czł. FAO, IBRD, ICAO, ILO, IMP, UNESCO, UPU i WHO. Podstawą ekon, K. są dochody z eksploatacji nafty przez kompanie zagr.: Qatar Petroleum Co. (filia Iraq Petroleum Co.), Qatar Oil Co. (Japonia), South East Asia Oil and Gaś Co. oraz Shell Co. of Qatar (filia Royal Dutch Shell). Główny port mor., do którego prowadzą naftociągi: Musj'id (Umm Said); międzynar. port lotn.: Ad-Dauha. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Egipt, Francja, Irak, Iran, Kuwejt, W. Brytania. The Europa Year Book 1972. A Warta Surmy, Vol. 2, London 1972, s. 1264-1267. • 1670 KATASTROFY NATURALNE (ang. Natural disasters, franc. Catastrophes naturelles, hiszp. Desastres naturales, roś. Stichijnyje biedstwija), termin międzynar.—żywiołowe klęski, jak: powodzie, huragany, trzęsienia ziemi i morza, posuchy, pożary, szarańcza itp.; przedmiot konwencji międzynar. 1921 o pomocy dla krajów dotkniętych klęskami żywiołowymi; uczestnicy: Albania, Belgia, Bułgaria, Chiny, Ekwador, Finlandia, Francja, Irak, Monako, NRF, Polska, San Marino, Sudan, Szwajcaria, Turcja i Wenezuela. W 1937 w Paryżu Odbyła się I Konferencja Mię- dzynar. d/s Badania Klęsk Żywiołowych, Confe-rence intemational pour 1'etude des calamites. Po II wojnie świat, pod egidą ONZ podejmowane są akcje dla tworzenia Funduszu Doraźnego d/s Klęsk Żywiołowych, Emergency Fond for Disasters, Fonds d'urgence pour les catastrophes. Od 1923 ukazuje się w Genewie czasopismo p.t. Ma-teriaux pour fetude des calamites. Org. zarej. w ONZ: Unia Międzynar. Pomocy, Int. Relief Union (IRU), Union int. de secours (UIS), powołana 12 VII 1927 przez Konferencje Dyplomat. w Genewie, jako organ podp. tego dnia ww. Konwencji. Prowadzi ośrodek dokumentacji i badań nad zapobieganiem kieskom żywiołowym; publ. Revue de l'UJS. Dz.U., 1933, póz. 35 i 36; Yearbook of Int. Orgamwions, 1973. • 1671 KATOLICKIE DOKTRYNY SPOŁECZNE (ang. Catholic social doctrines, franc. Doctrines sociales catholiques, hiszp. Doctrinas sociales catółicas, roś. Katoliczeskije obszczestwiennyje doktriny), poglądy Kościoła Katol. dotyczące. kwestii społ., zwłaszcza zaś problematyki ustroju społeczno-ekon.; rozwój k.d.s.—jakkolwiek ich zalążki za- 1672 Katolickie organizacje międzynarodowe 396 warte są już w koncepcjach wcześniejszych katol. filozofów i myślicieli, zwt. Tomasza z Akwinu— nastąpił w pocz. XIX w. w związku z zaostrzeniem się walki klasowej w warunkach dokonującej się w krajach eur. rewolucji przem. i industrializacji. Pierwszy systematyczny wykład oficjalnych poglądów Kościoła Katol. w kwestiach społ. zawarty został w encyklice papieża Leona XIII Rerum novarum (1891), a następnie w en- cyklice papieża Piusa XI Quadragesimo anno (1931). Pierwsza groziła katolikom ekskomuniką za wyznawanie idei socjalist. i należenie do organizacji soejalist.; druga potwierdzała iż „...socjalizm nie jest do pogodzenia z dogmatami Kościoła Katolickiego" i orzekła, iż „... nie można być równocześnie dobrym katolikiem i dobrym socjalistą"; a także przestrzegała katolików przed jakąkolwiek formą współpracy z wyznawcami idei socjalist.; co ,potwierdził Pius XII, potępiając w orędziu wielkanocnym 1942 marksim i komunizm, a 1949 inspirując instrukcje Świętego Oficjum zabraniającą katolikom pod groźbą ekskomuniki wszelkiej współpracy z marksistami, nie wyłączając Ruchu w Obronie -f Pokoju. Prezentowane w tych dokumentach k.d.s. zawierały aprobatę kapitalist. ustroju społeczno-ekon., opartą na zasadzie nienaruszalnego prawa prywatnej własności, nawołując jedynie do złagodzenia nędzy społ. w imię założeń solidaryzmu społecznego. Proces stopniowego odchodzenia Kościoła Katol. od tych konserwatywnych założeń społ. datuje- się od pontyfikatu papieża Jana XXIII (1958-63). Opracowane w nowych warunkach, stworzonych przez powstanie świat, systemu socjalist., współczesne modyfikacje k.d.s. zawarte są w takich dokumentach kość. jak encykliki lana XXIII Mater et Magistra (1961) i Pucem in terris (1963) oraz Pawła VI Populorum progressio (1967); zmierzają one w kierunku uznania prawa społeczeństwa do regulowania ustroju własności w imię walki z niesprawiedliwościami społeczno-ekonomicznymi. Podobnie koncyliacyjne stanowisko zajęła Konstytucja Soboru Watykan II p.n. Gaudium et spes, głoszącą iż ,,wszyscy ludzie wierzący i niewierzący powinni dokładać sil do właściwego budowania Świata, w którym wspólnie żyją, co oczywiście jest niemożliwe bez szerszego i roztropnego dialogu*'. Z kolei encyklika Pawła VI Octagesima adveniens 1971, poszła krok dalej zalecając dialog z wszystkimi ludźmi dobrej woli w poszukiwaniu programu „przemian społecznych, politycznych i ekono-, micznych w wielu przypadkach pilnie potrzebnych", co zostało powszechnie zrozumiane, jako otwarte stanowisko Kościoła wobec socjalizmu. Symbolem tego procesu wydaje się 10 punktów „definicji na temat problemów sprawiedliwości w świecie", uchwalonych przez plenarną konferencję episkopatu Brazylii w lipcu 1971 w Rio de Janeiro: ..Sytuacja niesprawiedliwości w świecie wynika z faktu istnienia imperializmu i kolonializmu. Sytuacja ludności znajdującej się na marginesie życia społecznego, zwłaszcza chłopów i biednych, bliska jest sytuacji niewolnictwa. Polityka w stosunku do ludzi znajdujących się na marginesie życia społecznego, wyrażająca się w ograniczeniu lub zniesieniu ich praw ludzkich, wymaga przeciwdziałania dla dobra narodu. Niepokój społeczny w krajach zacofanych wynika z dominacji uprzywilejowanej elity, z krzywdą mas. Potęga wielkich koncernów międzynarodowych prowadzi do wyzysku krajów społecznie i gospodarczo zacofanych. Rodzi się postawa fatalistyczna u człowieka pozbawionego możności leczenia się, zdobywania wiedzy i nie mającego pomocy, by sytuacji tej przeciwdziałać. Niesprawiedliwość jest również wynikiem szybkiej modernizacji przemysłu, pociągającej za sobą bezrobocie. Wypaczenie modeli ekonomicznych nastąpiło w taki sposób, że klasy najbardziej upośledzone ponoszą cały ciężar rozwoju i obniżenia swych uposażeń. Fakt istnienia niesprawiedliwych struktur utrzymuje nierówność prawa do kultury. Systematycznie likwiduje się wielkie ruchy reprezentowane przez związki zawodowe i inne stowarzyszenia". Wyrazem znamiennej dla katolicyzmu pd.-amer. ewolucji poglądów społ.-ekon., nierzadko wykraczających poza ramy oficjalnych k.d.s., są kon- cepcje arcybiskupa brazyl. diecezji Olinda i Re-cife Dom Heldera Camary: „Kiedy zastanawiam się, studiuję naszą sytuację w Ameryce Łacińskiej, w Trzecim Świecie, w krajach na drodze rozwoju, widzę coraz jaśniej, że rozwiązań dla naszych problemów nie znajdziemy na drodze rozwoju kapitalistycznego czy neokapi-talistycznego. To jest moje przekonanie. Jestem przekonany, że rozwiązań tych trzeba szukać na drodze socjalizacji. Nie obawiam się tego słowa, powiem nawet, że rozwiązań tych trzeba szukać na drodze socjalizmu." Ada Apostolicae Sedis 1891, 1931, 1963, 1966; Octagesima adveniens, w: Osservatore Romana 15 V 1971 (tłumaczenie poi. w Kierunkach nr 24 i 25 1971); Stówo Powszechne l IX 1971; Tygodnik Powszechny 29 VIII 1971. • 1672 KATOLICKIE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Catholic Organi-zations, franc. Organisations catholiques interna-tionales, hiszp. Organizaciones catółicas interna-cionales, roś. Mieżdunarodnyje katoliczeskije or-ganizacyi). Naczelną organizacją katol. z ramienia Stolicy Apostolskiej jest —»• Konferencja Międzynarodowych Organizacji Katolickich. Szczególną rolę w życiu międzynar. odgrywają 3 org.: —r Caritas Internationalis, ->- Pax Christi i -»• Pax Romana, a w Ameryce Lać. —• Rada Episkopatu Ameryki Lać. CELAM. W 1946-70 w ONZ zostały zarej. następujące k.o.m., w układzie alfabetycznym: Europejskie Stów. Katol. Oświaty dla Dorosłych, European Assoc. for Catholic Adult Education, zał. 1963, z siedzibą w Bonn (NRP). Konferencja Międzynar. Katol. Organizacji, Conference of Int. Catholie Organizations, zał. 1927, z siedzibą w Fryburgu (Szwajcaria). Latynoamer. Federacja Katol. Szkól Dziennikarskich, Latin American Federation of Catholic Schools of Journalism, zał. 1962, z siedzibą w Limie. Międzyamer. Konfederacja Katol. Oświaty, Inter-American Confederation of Catholic Education, zał. 1945, z siedzibą w Santiago (Chile). Międzynar. Federacja Związków Katol. Lekarzy, Int. Federa-Uon of Assoc. of Catholic Doctors, zał. 1936, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Katol. Uniwersytetów, Int. Federation of Catholic Universities, zał. 1948, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Dyrektorów Katol. Publikacji, Int. Federation of Directors of Catholic Publications, żal- 1928, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Katol. Komisja Migracji, Int. Catholic Migration Commission, żal. 1951, z siedzibą w Genewie; statut doradczy (B) ECOSOC, UNICEP. Międzynar. Katol. Liga Trzeźwości, Int. Catholic League Sobrietas, żal. 1897, z siedzibą w Lucernie (Szwajcaria). Międzynar. Katol. Młodzież Studencka, Int. Young Catholic Students, żal. 1946, z siedzibą w Paryżu; statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Katol. Związek Wiejski, Int. Catholic Rural Assoc., żal. 1964, z siedzibą w Rzymie; statut specjalny FAO. Międzynar. Katol. Unia Klas średnich, Int. Catholic Union of the Middłe Ciasses, żal. 1956, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Katol. Centrum Współpracy, Int. Catholic Co-operative Centre, żal. 1958, z siedzibą w Ciney (Belgia). Międzynar. Komisja CV-AV Katol. Ruchu Opieki nad Dzieckiem, Int. Commission CV-AV Catholic Movement for Child-ren, żal. 1962, z siedzibą w Paryżu. Mtędzynar. Komitet Katol. Pielęgniarek, Int. Committee of Catholic Nurscs, żal. 1933, z siedzibą w Brukseli; statut doradczy WHO i UNICEP. Międzynar. Konfederacja Katol. Szpitali, Int. Catholic Con-' 395 Kawa 1676 federation of Hospitals, żal. 1951, z siedzibą w Nijmegen (Holandia). Międzynar. Konfederacja Katol. Skautów, Int. Conferencc of Catholic Scouting, zat. 1948, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Rada Katol. Mężczyzn, Int. Councii of Catholic Men, zał. 1948, z siedzibą w Rzymie. Międzynar. Unia Katol. Esperantystów, Int. Union of Catholic Espcrantists, zat. 1910, z siedzibą w Zurchersmuhle (Szwajcaria). Międzynar. Unia Katol. Prasy, Int. Catholie Press Union, zat. 1936, z siedzibą w Paryżu; statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Międzynar. Katol. Biuro d/s Dzieci, Int. Catholic Child Bureau, zat. 1948, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria); statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO, UNICEF. Międzynar. Katol. Stów. Radia i TV, Int. Catholic Assoc. for Radio et TV, zat. 1928, z siedzibą we Fryburgu (Szwajcaria); statut doradczy (B) UNESCO. Międzynar. Stów. Katol. Dziewcząt, Int. Catholic Girls So-ciety, zat. 1897, z siedzibą we Fryburgu (Szwajcaria). Międzynar. Katol. Urząd Filmowy, Int. Catholic Film Office, zat. 1928, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Ruch Katol. na rzecz Pokoju, Pax Christi Int., Mouyement Catholiquc Int. pour la Paix, zat. 1945, z siedzibą w Hadze. Międzynar. Ruch Katol. Młodzieży Rolniczej i Wiejskiej, Int. Moyement of Catholic Agricultural and Rural Youth. żal. 1954, z siedzibą w Brukseli; statut doradczy (B) UNESCO, FAO, ILO. Międzynar. Ośrodek Badawczy Nauki i Religii, Int. Centre for Studies in Religious Education, zat. 1935, z siedzibą w Brukseli (->• Jezuici). Międzynar. Sekretariat Katol. Technologów, Agronomów i Ekonomistów, Int. Secretariat of Catholic Technologista, Agriculturalists and Economists, żal. 1951, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Sojusz św. Joanny d'Arc, St. Joan's Int. Alliance, zat. 1911, z siedzibą w Londynie; kobieca org. spol. do zwalczania prostytucji, nierównych praw itd., łączy stowarzyszenia 24 krajów; publ. The Cathotic Citizen. Organizacja Katol. Uniwersytetów w Ameryce Łacińskiej, Or-ganization of Catholic Univcrsities in Latin America, zał. 1953, z siedzibą w Buenos Aires. Stały Komitet d/s Mię'lzynar. Kongresów Apostolatów Świeckich, Permanent Committee for Int. Congresses of the Apo-stolate of the Laity, zat. 1952 w Rzymie, jako instytucja kościoła; publ. Lay Apostolate. Stów. Sw. Wincentego a Paulo, Societź de St. Vincente de Pauł, zał. 1933, z siedzibą w Paryżu. Świat. Federacja Katol. Młodzieży, Worid Federation ot Catholic Youth, zał. 1968, z siedzibą w Brukseli. Statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO, UNICEF. Świat. Federacja Kongregacji Mariańskich, Worid Federation of the Sodalities ot Our Lady, żal. 1953, z siedzibą w Rzymie. Świat. Unia Katol. Nauczycieli, Worid Union of Catholic Tcachers, zał. 1910, z siedzibą w Rzymie; statut doradczy (B) UNESCO. Świat. Unia Katol. Stowarzyszeń Filozoficznych, Worid Union of Catholic Philosophical Socicties, za}. 1948, z siedzibą w Salzburgu (Austria). Świat. Unia Organizacji Katol. Kobiet, Worid Union ot Catholic Women's Organizations, zał. 1910, z siedzibą w Paryżu. Unia Latynoamer. Katol. Prasy, Latin-American Catholic Press Union, zał. 1959, z siedzibą w Montevideo. Zakon — Różokrzyżowców, Rosicrucian Order, zał. 1964, z siedzibą w San Jose (Kalifornia), USA. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1673 KATOLICYZM [z gr. katholikos 'ogólny', 'powszechny'], (ang. Catholicism, franc. Catholicisme, hiszp. Catolicismo, TOS. Katolicyzm), chrześcijańska doktryna rei., obowiązująca w -> Kościele Rzymskokatolickim, oprać, przez —r Sobory ekumeniczne. M. ŻYWCZYŃSKI KoSciól i rewolucja francuska. Warszawa 1951; K. ADAM Das Wesen des Katholizismus, wyd. 12, Diis-seldorf 1957; H. DE LUBAC Katolicyzm, Warszawa 1961; Y. M. J. CONGAR Sainte estise, Paris 1963. KATTEGAT -r Duńskie cieśniny. • 1674 KAUCZUK (ang. Rubber, franc. Caoutchouc, hiszp. Caucho, roś. Kauczuk), nazwa od indiańskiego caa 'drzewo' i ochu 'płakać, ciec', jeden z podstawowych surowców Azji Pd. i do II wojny świat. Ameryki Lać.; przedmiot konwencji międzynar. Główni producenci: Indonezja • herbaty i światowe zapotrzebowanie na k., co stało się przyczyną wielu świat, kryzysów k., które rozpoczęły się na pocz. XX w. W 1906 w Brazylii zastosowano system „waloryzacji kawy", „valorizacao de cafe", tzw. konwencję Taubate, „convenio de Taubate" 3 stanów Brazylii: Sao Paulo, Rio de Janeiro i Minas Gerais, wprowadzający stałą cenę minimalną oraz określoną premię eksportową, gwarantowane przez najbogatszy stan Sao Paulo. Od 1922 gwarancje przejęły Stany Zjedn. Brazylii, równocześnie system ten przejęły inne państwa Ameryki Lać., co spowodowało nadprodukcję, która przypadła na lata kryzysu świat, i wywołała masowe niszczenie kawy w Ameryce Lać. przez palenie w lokomotywach lub topienie w oceanie; 1930-44 zniszczono tam w ten sposób ponad 40 min cetnarów k. Ceny hurtowe spadły z 455 zł za 100 kg w 1928 gatunku Santos, loco Londyn na 94 zł w 1935. W 1936, w Bogocie, odbyła się I Amer. Konferencja Kawy, La I Conferencia Americana del Cafe, która powołała Biuro Panamer. Kawy, Panamerican Coffee Office, Oficina Panamericana del Cafe. W 1940 podp. został międzyamer. układ k., w związku z rosnącym na potrzeby wojenne popytem na k., a także pojawieniem się choroby krzewów k., zw. „swollen shoot", która powodowała utratę do 15 min krzewów rocznie. W 1945 powstała w San Salvador Federacja Kawowa Ameryki, La Fede- raión Cafetelera de Amśrica (PEDECAME), zarej. w ONZ. Równocześnie ONZ zainicjowała studia nad świat, problemami k. poprzez powołanie do życia Specjalnej Komisji d/s Kawy przy ECOSOC. W 1950 kraje Ameryki Lać. i Afryki podp. I Międzynar. Konwencję Kawową, I Int. Coffee Agreement; a 1958 Międzynar. Grupa Ekspertów oprać, w Waszyngtonie Międzynar. Pakt Kawowy, Int. Coffee Pact, podp. przez gł. i mniejszych producentów k., który wszedł w życie na 5 lat l VII 1963 i został przedłużony 19 II 1968 na czas do 30 IX 1973, z dodatkowym punktem, zakazującym państwom członkowskim przy eksporcie k. środków dyskryminujących na rzecz ekstraktów kawowych typu „nesca". Pakt objął • 90°/o handlu świat, k. i powołał Międzynar. Organizację Kawy, Int. Coffee Organization (ICO), łączącą 37 państw produkujących k. i 22 impor- tujących; z siedzibą w Londynie. ICO każdego roku k., rozpoczynającego się l października, u-stala kwoty eksportowe. W 1945-65 produkcja świat, k. wzrastała co roku i przewyższała o ok. 20% zapotrzebowanie świat., które wzrastało o 2,5-3% rocznie. Ceny za k. wykazywały prawie permanentną tendencję zniżkową, powodując, że kiedy 1967 spadły do 0,38 dół. za funt k. 100, uważając, że grozi to katastrofą dla producentów, oprać. 5-letni plan ograniczenia plantacji k. 1968-72 i powołał Międzynar. Fundusz Kawy, Int. Coffee Fund, celem wspomagania zagrożonych plantacji. Fundusz tworzą wpłaty obowiązkowe w wysokości 0,6 dół., za każdy worek k. eksportowany powyżej 100 tyś. worków przez ten sam kraj. W 1960 powstała Międzyafryk. Organizacja Kawy, Inter-African Coffee Organization, Organi-sation inter-africaine du cafe (OIAC), z siedzibą w Paryżu, oraz Afryk.-Malgaska Organizacja Kawy,. African and Malagasy Coffee Organization, Organisation africaine et malgache du cafe (OAMCAF), również z siedzibą w Paryżu. W lipcu 1968 w Tegucigalpie (Honduras), została powołana Srodkowoamer. Organizacja Kawy, Or- ganismo Centroamericano del Cafe, jako organ doradczy 5 rządów: Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru, we wszystkich sprawach dot. produkcji, handlu i eksportu k. Od 1959 przy EWG istnieje Zachodnioeur. Biuro Kawy, European Coffee Office, z siedzibą w Brukseli. Kraje, które były 1970 największymi konsumentami k.: Szwecja—10,35 kg. Dania— 9,61 kg, Finlandia—8,4 kg, Norwegia—8,08 kg i USA — 7,38 kg na głowę mieszkańca. Annual Coffee Statistics of the Panamerican Coffee Office, ICO Bulletin: CEPAL El Cafe en America Latina, Proble-mas de la Productividad y Perspectivas, t. 2, Santiago de Chile 1958-60; C. A. KRUG, R. A. DE POERCK Worid Coffee Suryey, Roma 1968, s. 476; Rocznik statystyki miedzynar. 1970, GUS Warszawa 1970; Yearbook of Int. Organizations, 1973. / • 1677 KAZACHSTAN (ang. Kazakhstan, franc. Kazakh-stan ou Kazakhie, hiszp. Kazakst&n, roś. Kazachstan), Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka, Kazachskaja Sowietskaja Socyalisticzes-kaja Riespublika, republika związkowa w pd.-zach. azjat. części ZSRR, nad M. Kaspijskim. Ludność Kazachstanu 1913-70 Ludność 1913 1926 1939 1959 1966 1971 Ogółem w tyś. 5565 6037 5990 9154 11893 13113 w tym: miejska wiejska 10% 90% 9% 8% 28% 72% 44% 56% 48% 52% 51% 49% Źródło. Zwlipek Radziecki, Warszawa 1972, s. 217. Pow. 2715 tyś. km2, 13113 tyś. mieszkańców (1971). Stoi.: Ałma-Ata—ok. 730 tyś. mieszk. (1970). Narodowości (1970): Rosjanie—42,8%, Kazachowie—32,4%, Ukraińcy—22%, pozostali: Tatarzy, Białorusini, Koreańczycy, Ujgurzy, Polacy (0,6%). K. graniczy z ChRL, Roś. FSRR, Turkm. SRR, Uzb. SRR i Kirg. SRR. Język urzędowy: roś. i kazachski. Waluta: rubel ZSRR. Święto nar.: 7 XI, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Stosunki międzynar.: W XVII-XVin w. chanaty kazachskie zorganizowane w plemienne ordy. W 1731 Mała Orda przyjęła protektorat Rosji, w 1740 średnia, w 1819 nominalnie Wielka Orda; w 1868 K. został integrowany całkowicie przez Rosję. W 1916 w K. wybuchło powstanie przeciw caratowi, 1917 proklamowano władzę rad; 1918-20 wojna domowa. W październiku 1920 proklamowanie Kirg. ASRR, której nazwę zmienił V Zjazd Rad K. w kwietniu 1925 na Kazach. ASRR, przekształconą w rep. związkową 1936. W 397 Kerguelena Wyspy 1681 czasie II wojny świat, w K. przebywało wielu Polaków. S. D. ASFENDIAROW Istorija Kazachstanu, Alma-Ata-Lcnin- grad 1935; W. K. SAWOfiKo Prieobrazpwanije Kazachskoj Awtonomnoj SSR w Soluumfu riespubllkli, Alma-Ata 1951; Narody Sriedmej Aw i Kazachstanu, t. 1-2, Moskwa 1963; Związek Radziecki. Przyroda. Człowiek, Gospodarka, Warszawa 1972, s. 215-277. • 1678 KEMAUZM (ang. Kemalism, franc. Kemalisme, hiszp. Kemalismo, roś. Kemalizm), termin mię-dzynar.—doktryny polit. odnowiciela Turcji Ke-mala Ataturka (1880-1938), ogłoszone na Kongresie Republikańskiej Partii Ludowej Turcji 13 V 1935. T. ALP Le Kemalisme, Paris 1937; H. BATOWSKI Kamalian, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3. Warszawa 1938, a. 7. • 1679 KENIA (ang. Kenya, franc. Kenya, hiszp. Kenia, roś. Kenija), Republika Kenii, suahili Jamhuri ya Kenya, ang. Republic of Kenya, państwo we wsch. Afryce nad O. Indyjskim. Czi. ONZ. Pow. 582646 km2, 10942 tyś. mieszk. (wg spisu 1969). w tym 10771 tyś. Afrykańczyków, 137 tyś. Azjatów, 41 tyś. Europejczyków i 27 tyś. Arabów. Stoi.: Nairobi—509 tyś. mieszk. (1969). K. graniczy z Etiopią, Somalią, Tanzanią, Ugandą i Sudanem. Języki oficjalne od 1963: ang. i suahili; od 1973 suahili. Waluta: szyling K. = 100 centów. Święto nar.: 12X11, dzień proklamowania niepodległości 1963. Stosunki międzynar.: 1895-1920 protektorat W Brytanii, następnie jej kolonia do 1963. Wojna narodowowyzwoleńcza prowadzona przez tajną or- ganizację Mau-Mau pod przywództwem Jomo Kenyatty od 1952 spowodowała presję ONZ na W. Brytanię. W styczniu 1960 Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjold wizytował Kenię. Proklamacja Rep. K. nastąpiła 12 Xn 1963; w 5 dni później przyjęta do ONZ i do wszystkich org. wyspecjal., z wyjątkiem IMCO. Czł. OJA. Prowadzi politykę niezaangażowania. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Australia, Austria, Belgia, Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Cejlon, ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Irak, Irlandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd„ Kuwejt, Lesoto, Liberia, Malawi, Malezja, Mali, Maroko, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rep. Malgaska, Rumunia, Rwanda, Senegal, Somali, Sudan, Suazi, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, USA, Watykan, Węgry, W. Brytania, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, ZSRR. Z Polsk; stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. IBRD The Economic Developmenl of Kenya, Baltimore 1963, s. 395; J. KENYATTA HARAMBLE The Prtme Minister of Kenya Speaches. 1963-64, New York 1964. s. 114; R. Cox Kenyatta's Country. New York 1966, a. 206; A. M. MACPHAE Kenya. New York 1968, s. 238; K. BOLTON Baramhte Country: A Guide to Kenya, London 1970; The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey. vol. 2, London 1972. s. 813-S29. KENNEDVEGO PRZYLĄDEK -» Canaveral. • 1680 KENNEDYEGO RUNDA (ang. Kennedy Round. franc. Round de Kennedy, hiszp. Rueda Kennedy, roś. „Raund" Kennedi), powszechnie przyjęta nazwa na szóstą (od 1947) „rundę" obrad GATT nad kolejnym problemem celnych taryf, przeprowadzoną 1962-67. Zainicjował ją pręż. USA, J. F. Kennedy, podpisując ustawę o rozszerzeniu handlu, Trade Expansion Act, pozwalającą rządowi USA na obniżenie taryf celnych stppniowo w ciągu 5 kolejnych lat do 50%, ale tylko ,pod warunkiem wzajemności. Po długich rokowaniach państw członkowskich GATT, w ostatnim dniu ważności amer. ustawy, 30 VI 1967 podp. zosta) w Genewie układ handl. przez: Australię, Austrię. Belgię, Cejlon, Chile, Czechosłowację, Danię, Dominikanę, Egipt, Finlandię, Francję, Grecję, Holandię, Hiszpanię, Indię, Indonezję, Irlandię, Islandię, Izrael, Jamajkę, Japonię, Jugosławię, Kanadę, Koreę Pd., Malawi, Nikaraguę, Nigerię. NRF, Nową Zelandię, Norwegię, Pakistan, Peru, Polskę, Portugalię, Sierra Leone, Szwajcarię, Szwecję, Trynidad i Tobago, Turcję, Urugwaj, USA, W. Brytanię. Układ przewiduje niższą, bo ok. 35"/o redukcję taryf celnych, dotyczącą w większości towarów prżem., których nie produkują lub produkują w niskiej jakości kraje rozwijające się, nie osiągnięto porozumienia co do produktów tropikalnych. .Wg oceny UNCTAD z 40 000 min dół., które globalnie powinny dać koncesje, tylko 1000 min dół. przypada na kraje rozwijające się. Londyński The Economist ocenił, że „Runda Kennedy'ego była dobrym interesem dla członków Klubu Bogatych". Przewodniczący Rady Wykonawczej GATT uznał, że „wyniki Rundy Ken-nedy'ego są nadal nieodczuwalne dla krajów rozwijających się"; komentarz New York Time^a brzmiał: „państwa bogate wzbogacą się jeszcze bardziej i zwiększą przedział dzielący je od krajów biednych". Ówczesny Sekr. Gen. UNCTAD, R. Prebisch, w raporcie z 7 IX 1967 oskarżył kraje zamożne, że R.K. zmniejszyła udział krajów rozwijających się w handlu świat. Zachodnioeur. sygnatariusze układów R.K. oraz USA, Izrael i Japonia obniżyli stopniowo 1968-72 taryfy celne na ustalone produkty (każdego l stycznia po 1/5 zaplanowanej obniżki), tak że 111972 weszły w życie w całości. The Foreign Policy Aspects of the Kennedy Round. Bearings before the Subcommittee on Foretgn Affairs, W" Congress, Washington DC 1967, s. 201; Ftnanclal Tlmes Tearbook 1970/71, London 1969; J. EVANS The Kennedy Round In Amertcan Trade Policy: The twiltghl of GATT?, London 1972. KENNEDY SPACE CENTER -»• Canaveral. • 1681 KERGUELENA WYSPY (ang. Kerguelen Islands, franc. Ileś Kerguelen, hiszp. Islas Kerguelen, roś. Kergelen), archipelag ok. 300 wysp wulkanicznych w pd. części O. Indyjskiego; pow. ok. 7 tyś. km2; niezamieszkane poza obsługą stacji naukowo-ba-dawczych (ok. 70 osób); terytorium zamor. Francji. KERKIRA, wyspa gr. na M. Jońskim, -»• Korfu. 1682 Kidnaper, kidnaping 398 KIAUCZAU 1915. Ultimatum Japonii wobec Chin Ludność Kirgizji 1913-66 • 1682 KIDNAPER, KIDNAPING [ang., amer.; -porywacz' (dziecka); 'porywanie' (dzieci)], kidnaper-stwo, terminy międzynar. na przestępcę i prze- stępstwo, związane z porwaniem zazwyczaj dziecka lub też osoby doroślej celem uzyskania okupu lub innych korzyści, np. przez wymianę osoby porwanej na osobę, czy osoby uwięzione przez o-kreślone państwo; przedmiot umów międzyrząd. o wzajemnej pomocy w zwalczaniu k. W 1972 USA wystąpiły z sugestią opracowania konwencji międzynar. o zwalczaniu kidnaperstwa w ramach zwalczania międzynar. -> terroryzmu. • 1683 KILOGRAM [gr. chillioi 'tysiąc' i franc. gramme 'gram'], (ang. Kilogram, franc. Kilogramme, hiszp. Kilogramo, roś. Kitogramm), w skrócie kg, termin międzynar. stanowiący integralną część —>• metrycznego systemu, wprowadzonego 10X111799 przez Zgr. Og. Rep. Francuskiej; uznany przez ' •> metryczną konwencję międzynar. 20 V 1875, jako jednostka gł. masy międzynar. —> etalonu. Prototyp wykonany 1899 ze stopu platyny i irydu, przechowywany jest w —> Międzynar. Biurze Miar i Wag, w pawilonie Breteuil w Sevres pod Paryżem. K. został 1960 integrowany przez Międzynar. Układ Jednostek Miar —r SI. • 1684 KILOŃSKI KANAŁ (ang. Kieł Canal, franc. Ca-nal de Kieł, hiszp. Canal de Kieł, roś. Kilskij kanał, niem. Nordostseekanal, Kieler Kanał), ka- nał mor. w NRP, jeden z gł. w Europie kanałów międzynar.; zbudowany 1887-95 w prowincji Szlezwik-Holsztyn, stanowi najkrótszą drogę wod- ną (dł. 99 km), między ujściem Łaby do M. Północnego i Zat. Kilońską M. Bałtyckiego; do 1918 zamknięty dla żeglugi międzynar.; umiędzynaro- dowiony kilońską klauzulą Traktatu Wersalskiego z 28 VII 1919 art. 380-386: Art. 380 ustalił, że „K.K. i dostępy do niego bgdą zawsze wolne i otwarte na stopie zupełnej równości dla okrętów wojennych i statków handlowych wszystkich państw, będących w pokoju z Niemcami". Dalsze artykuły określiły warunki przepływu, obowiązki niem. gospodarza K.K. oraz jurysdykcję LN w sprawach spornych. Pierwsza sprawę w imieniu Ligi rozpatrywał 17 IV 1923 Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. w sporze między W. Brytania i Rzeszą, o tzw. Wimbledon Case. K.K. był okupowany przez wojska franc. i ang. od listopada 1918 do grudnia 1925. 16X11936 III Rzesza wypowiedziała art. 38&-386 Traktatu Wersalskiego. Żegluga międzynar. uległa zawieszeniu do 8 V 1945, kiedy została przywrócona po bezwarunkowej kapitulacji ni Rzeszy. Dz.U., 1920, póz. 200; C.P. de J.l„ Serie A, No. l, 1923; Keesing Archiv der Gegenwart 1936, s. 2811-12; V. BOH-MERT Żur Volkerrechtlichen Lagę des Kieler Kanals, w: Int. Recht ufld Diplomatle 1958. • 1685 KIRGIZJA (ang. Kirgizia, franc. Kirghizie, hiszp. Kirguizia, roś. Kirgizija), Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka, Kirgizskaja Sowietskaja Socyalisticzeskaja Riespublika, republika związkowa w pd.-zach. azjat. części ZSRR. Graniczy z ChRL, Kazach. SRR, Uzb. SRR i Tadż. SRR. Pow. 198,5 tyś. km2; 2933 tyś. mieszk. (1970). Stoi.: Frunze—431 tyś. mieszk. 1970. Narodowości (1970): Kirgizi—43,8%, Rosjanie i Ludność 1913 1926 1939 1959 1956 Ogółem w tyś. w tym: miejska wiejska 864 12% 88% 1002 12% 88% 1458 19% 81% 2066 34% 66% 1652 38% 62% Źródło. Związek Radziecki, Warszawa 1972, s. 279. Ukraińcy— 31,ff>h, Uzbecy — l Wo, poza tym Tatarzy, Ujgurzy, Tadżycy, Kazachowie, Dunganie, Niemcy. Język oficjalny: roś. Waluta: rubel ZSRR. Święto nar.: 7X1, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej 1917. Stosunki międzynar.: K. w pot. XVIII w. została podbita przez Chiny, w pot. XIX przyjęła zwierzchność Rosji, której polityka kolonizatór-ska spowodowała bunty 1905 i 1916. W pół. 1918 zwyciężyła władza radź., w walce z kontn-ewol. siłami do 1922. Początkowo K. należała do Tur- kiestańskiej ASRR, od 1925 Kirg. Okręg Autonomiczny, od 1926 Kirg. ASRR, a od 5X111936 rep. związkową. Istorija Kirgisskoj SSR, t. 1-2, Frunze 1963; Związek Radziecki. Przyroda. Czlowiek, Gospodarka, Warszawa 1972, s. 277-286. • 1686 KIWANIS CLUBS, międzynar. kluby z zadaniem „budowania lepszego współżycia międzynar. na bazie duchowej wspólnoty"; org. zarej. w ONZ, łączy kilka tysięcy klubów w Ameryce Pn., Europie Zach. i Japonii p.n. Kiwanis Int., zał. 1915, z siedzibą w Chicago; publ. The Kiwanis Ma-gazine. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1687 KLAROWANIE STATKU (ang. Clearance, franc. Consignation d'un navire, hiszp. Despacho de aduanas del buque, roś. Oczistka formalnośti po wchodu i wychodu sudna iż porta), termin międzynar. — czynności związane z odprawą celną i formalnościami portowymi przy przyjściu lub odejściu statku lub przy przejściu statku przez międzynar. kanał; zasadą jest, że opłaty za klarowanie pobierane są od ilości metrów sześciennych pojemności statku. • 1688 KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA UNIWERSALNA (ang. Universal Decimal Ciassification, UDC, franc. Ciassification Decimale Universelle, CDU, hiszp. Ciasificación Decimal Universal, roś. Uni-wiersalnaja diesiaticznaja kłassifikacyja), międzynar. system dziesiętnego podziału w znakowaniu książek w bibliotekach publicznych, zainicjowany 1876 pracą amer. bibliotekarza M. Deveya pt. Decimal Closifićation, przejęty i rozwinięty w system uniwersalnej klasyfikacji 1905-33 przez Międzynar. Inst. Bibliografii w Brukseli, powszechnie odtąd stosowany, również w Polsce. Wg Encyklopedii wiedzy o książce: ,, Zasada U.K.D. polega na tym, ze całość klasyfikowanego piśmiennictwa dzieli się na 10 działów głównych oznaczonych symbolami od O do 9. Przez dodanie do symboli działu głównego dalszych cyfr od O do 9 otrzymuje się poddziały drugiego stopnia, oznaczone symbolami dwucyfrowymi armatorów, •->• stoczniowego przemysłu, —> ubezpieczeniowych towarzystw oraz ->- izb handlowych. T.K. są instytucjami międzynar. Najstarszymi t.k. są: ang. Lioyds Register of Shipping, XVII w. w Londynie, z kolei: franc. Bureau Veritas, 1838 w Antwerpii, obecnie w Paryżu; wł. Registro Ita-liaho Navale, 1860 w Genui; amer. The American Bureau of Shipping, 1862 w Nowym Jorku; skand. Det Norske Veritas, 1864 w Oslo; niem. Germa-nischer Lioyd, 1867 w Hamburgu; jap. Teikoku (Nipon) Kaiji Kyokai, 1899 w Tokio; w krajach socjalist.: Morskoj riegistr SSSR w Leningradzie 1923 (od 1953 p.n. Riegistr Sojuza SSR); Polski Rejestr Statków (PRS), powstał 1946 jako spółka z o.o., od 1960 przedsiębiorstwo państw., z siedzibą w Gdańsku. C. B. GOŁDING, D. KINO Page Uoyds, London 1952; Zasady Klasyfikacji i zakres dzialalnoSci PRS 1956. Gdańsk 1956; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 81-90. • 1692 KLAUZULA [tac. ciausula 'zakończenie', 'zamknięcie'], (ang. Ciause, franc. Ciause, hiszp. Ciausula, roś. Ogoworka, Kłauzuła), termin między- nar. prawniczy—zastrzeżenie w umowie lub w układzie międzynarodowym. • 1693 KLAUZULA BELGIJSKA (ang. Belgian Ciause, franc. Ciause belge, hiszp. Ciausula belga, roś. Bielgijskaja ogoworka o pokuszeni!), termin międzynar.—zasada prawa międzynar., że azyl dla uchodźców polit. nie dotyczy osób, które doko- nały zamachu morderczego na głowę obcego państwa; termin powstał stąd, że pierwsza Belgia wprowadziła do swego ustawodawstwa tego ro- dzaju klauzulę, 22 III 1856, przejętą następnie przez większość państw europejskich. H. GRUTZNER Attentatsklausel, w: Strupp-Schlochauer Worter-buch des Yoikerrechts. Bd. l, Berlin 1960, s. 109-120. • 1694 KLAUZULA BERLIŃSKA (ang. Berlin Ciause, franc. Ciause de Berlin, hiszp. Ciausula de Berlin, roś. Bierlinskaja ogoworka), termin między- nar. — zawarte w porozumieniu 4 mocarstw z 3 IX 1971 w sprawie Berlina Zach. określanie praw NRF do „utrzymywania i rozwijania" powiązań z Berlinem Zach. przez obowiązek u-względniania, iż „te sektory Berlina jak dotychczas nie są żadną częścią składową NRF i również nadal nie będą przez nią rządzone". Klauzula ta interpretowana jest przez NRF i rząd USA, iż NRF ma prawo „utrzymywania i rozwijania" . swoich powiązań z Berlinem Zach. i zdaniem Departamentu Stanu (oświadczenie zastępcy sekretarza stanu z 13 III 1973) rząd federalny i władze zachodnioberiińskie winny wykorzystać możliwości zacieśnienia więzów, jakie daje czterostronne porozumienie. Natomiast ZSRR kładzie nacisk na to, by „zacieśnianie więzów" nie nabrało charakteru integracji Berlina Zach. przez władze NRF sprzecznej z porozumieniem mocarstw. Zostało to przypomniane w komunikacie oficjalnym wydanym w Berlinie 12 V 1973 przez rządy NRD i ZSRR z okazji wizyty I Sekretarza KC KPZR L. I. Breżniewa w stolicy NRD. Zob. też Berlin Zachodni. KLAUZULA CALVO •-> Doktryna Calvo 1868. • 1695 KLAUZULA FEDERALNA I KOLONIALNA (ang. Federal and Colonial Ciauses, franc. Cia-use federale et coloniale, hiszp. Ciausulas fede- rai y colonial, roś. Piedieralnaja i kołonialnaja ogoworka), termin międzynar.—zapisy specjalne w zawieranych umowach międzypaństwowych stwierdzające, że umowa dotyczy wszystkich państw związkowych (klauzula federalna); oraz, że państwo posiadające kolonie czy terytoria po- wiernicze rozciąga ważność umowy także na te terytoria (klauzula kolonialna). Po II wojnie świat, w związku z procesem dekolonizacji formuła zapisu utraciła charakter wyraźnie „kolonialny" przez zastępowanie słowa „kolonia" następującym zwrotem: „territories for the conduct of whose foreign relations that contracting party is responsible". Ciause federale et ciause coloniale. Rapport du Secretaire genźral, UN Doc. E/1721. 19 •VI 1950; Ciause d'applicalion MUX etats federaux et a certains territoires. Projet de Con-vention relatiy au statut des Refugies. Memorandum pre-par{ par le Departement ]widique, UN Doc. A. (Conf. 2/21. 3 VII 1951); Bandbook o f final ciauses. Prepared by the Treaty Section of the Office of Leaal Affairs, UN Secre-tariat. ST/LES/6. 5 VIII 1957; YUEN Ll-LlANO Colonial Ciauses and Federal Ciauses in UN Muttiiaterat Instruments, w: American Journat of Int. Law nr 45, 1951. • 1696 KLAUZULA MARTENSA (ang. Martens Ciause, franc. Ciause de Martens, hiszp. Ciausula de Martens, roś. Ogoworka Martensa), przyjęta po- 1697 Klauzula największego uprzywilejowania 400 wszechnic nazwa normy prawa międzynar., włączonej do IV Konwencji Haskiej, dot. praw i zwyczajów wojny lądowej (->• Haski Regulamin), zredagowana przez F. F. Martensa, prof. prawa międzynar. Uniwersytetu Petersburskiego, głosiła m.in.: „Zanim zostanie opracowany szerszy kodeks praw wojny, Wysokie Umawiające sit Strony pragną stwierdzić, że w przypadkach nie objętych przepisami obowiązującymi przez nie przyjętymi, ludność i strony wojujące pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa narodów, które wynikają ze zwyczajów przyjętych miedzy narodami cywilizowanymi, z praw ludzkości oraz z wymagań sumienia publicznego". F. F. MARTENS Sownemiennoje miezdunar. prawo cywilizowanych narodów. 1.1, Peterburg 1904-06; Hague Peace Con-ference 1907, t. 3, New York 1920-1924; Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, red.: L. Gel-betg, t. l. Warszawa 1964, s. 254. • 1697 KLAUZULA NAJWIĘKSZEGO UPRZYWILEJOWANIA (ang. Most Favoured Nation Ciause, franc. Ciause de la nation la plus fayorisee, hiszp. Ciausula de nación mas favorecida, roś. Princyp naibolszego błagoprijatstwowanija), powszechnie przyjęta międzynar. formuła umownego zobowiązania do przyznawania sobie nawzajem przez stro-ny umawiające się najlepszych warunków, jakie komukolwiek przyznała którakolwiek ze stron. Odmianą k.n.u. jest klauzula jednostronna nie o-parta na wzajemności, lecz wymuszona, np. Niemcy w Traktacie Wersalskim przyznały aliantom k.n.u. jednostronną. Poza tym rozróżniamy: bezwarunkową k.n.u., automatyczne przyznanie partnerowi udogodnień, przyznanych trzeciemu państwu, oraz warunkową k.n.u. (amerykańska), tj. przyznanie udogodnień jest uzależnione od otrzymania korzyści równoważnych tym, jakie były przyznane trzeciemu państwu. Państwa socjalist. stosują k.n.u. zgodnie z regulaminem —>• GATT. Analogiczną do k.n.u. jest „zasada głównego dostawcy", wszelkie uzgodnienia odnoszące się do określonych towarów, wynegocjowane w rokowaniach między gł. dostawcami i odbiorcami, rozciągają się automatycznie na innych sygnatariuszy. USA wypowiedziały 1951 układ handl. z Polską z 1931, i tym samym k.n.u. Została ona przywrócona w grudniu 1960, w końcu 1962 znów cofnięta i 1964 ponownie przyznana. G. BASDEVANT La ciause de la nation la plus fayortsee, Paris 1929; W. S. CULBERTSON Reciprocity, London 1937; T. SEI-FERT Klauzula największego uprzywilejowania, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 142-146; R. C. SNYDER The Most-Fayored-Nation Ciause. Ań Analysis wtth particular Reference to Recent Treaty Practice and Ta-riffs, London 1948; B. KNAPP Le systeme preferentiel et les 6tats tiers. Paris 1959; G. ZIEC.ER Dte rechilicne Bedeutung der Meistbegiinstigungsklausel im Ost-West Handel, w: Euro-pa-Archiv nr 13, 1958; T. SZURSKI Zasada największego uprzywilejowania w ukladzie ogólnym w sprawie Taryf Celnych l Handlu (GATT), Warszawa 1970; TU. A. WOLF Effects of US Granting of Most Favoured Nations Treatment to Imports from Eastem Europę: The Polish Experience, w: The ACES Sulletin 10/1973. • 1698 KLAUZULA NARODOWA (ang. National Ciause, franc. Ciause nationale, hiszp. Ciausula nacio-nal, roś. Nacyonalnaja ogoworka), termin międzynar. — formuła w układach bilateralnych lub wielostronnych, zobowiązująca do traktowania statków, towarów, osób prawnych i obywateli państwa lub państw uczestników układu identycznie jak własnych. Układ Ogólny w sprawie Ceł i Taryf, GATT, obejmuje k.n. w odniesieniu do towarów. J. WIECZOREK Klauzula narodowa, w: Mola encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974. • 1699 KLAUZULA NOTYFIKACYJNA (ang. Notify-ing ciause, franc. Ciause de notification, hiszp. Ciausula de notificación, roś. Ogoworka notifi- kacyi), termin międzynar. — związany z —>• konosamentem—obowiązek armatora powiadomienia adresata ładunku o terminie przybycia statku do określonego portu. • 1700 KLAUZULA O PAŃSTWACH NIEPRZYJACIELSKICH W KARCIE NZ (ang. Ciause on Enemy States in UN Charter, franc. Ciause des etats-ennemis dans la Charte de 1'ONU, hiszp. Ciausula de Estados enemigos en la Carta de la ONU, roś. Ogoworka o wrażdiebnych gosudar- stwach w Ustawie OON), termin międzynar.— klauzula, mająca swe skutki prawnomiędzynar. w stosunku do b. -> państw Osi i ich satelitów, za- warta w art. 53 i 107 —>• Karty Narodów Zjednoczonych. A. D. ROTFELD NRF a klauzula o państwach nieprzyjacielskich w karcie NZ (art. 53 t 107). PISM Warszawa 1970. KLAUZULA O PRZYWILEJU „PRZYJAZNEGO PRZELOTU" ->• Prawo międzynar. lotnicze. • 1701 KLAUZULA PORZĄDKU PUBLICZNEGO (ang. Public Order Ciause, franc. Ciause de 1'ordre public, hiszp. Ciausula de orden publice, roś. Ogoworka ob obszczestwiennom poriadkie), ter- min międzynar. — zasada, która w wyjątkowych przypadkach wyklucza stosowanie obcego prawa, ze względu na obyczaje przyjęte, aczkolwiek jest ono uznane przez własne ~> prawo międzynar. prywatne (np. prawo wielożeństwa uznawane w niektórych państwach nie jest respektowane w państwach legalizujących wyłącznie monogamię). P. LAGARDE Recherches sur 1'ordre public en Droil Int. Prive, Paris 1959; O. BEITZKE Ordre Public, w: Strupp-Schlochauer WBrterbuch des yelkerrechts. Berlin 1961, s. 665-667. • 1702 KLAUZULA SKANDYNAWSKA (ang. Scandi-navian Ciause, franc. Ciause scandinave, hiszp. Ciausula escandinaya, roś. Skandinawskaja ogoworka), termin międzynar. — zastrzeżenie w u-mowie handl., wprowadzane do umów przez państwa skand., unieważniające —>• klauzulę największego uprzywilejowania w przypadku uprzywilejowania państw skand, w stopniu nie stosowanym do państw trzecich. F. BLEIBER HandwSrterbuch der Diplomatle und Aussenpotl-tik, Dannstadt 1959. • 1703 KLAUZULA SOLIDARNOŚCIOWA (ang. Generał Participation Ciause, franc. Ciause de soli-darite, hiszp. Ciausula de solidaridad, roś. Ogo- worka solidamosti), termin międzynar.—uzależnienie stosowania się do normy umownej od u-czestnictwa w umowie wszystkich państw, których umowa dotyczy. Przykładem jest art. 2 IV Konwencji Haskiej, dot. praw i zwyczajów wojny lądowej z 18X1907: „Postanowienia zawarte... w niniejszej konwencji obowiązują tylko w stosunku między umawiającymi się mocarstwami i tylko jeśli wszystkie państwa wojujące należą do konwencji". Druga część powyższego zdania uzależnia stosowanie się do normy konwencyjnej od udzialu w konwencji wszystkich państw uczestniczących w konflikcie. 401 Klub Rzymski 1709 K.s. została wprowadzona również do Londyńskiej Deklaracji Morskiej 1909. Po I wojnie świat. nastąpiło odejście od k.s. w Genewskim Proto- kole 1924, o gazach trujących oraz w Genewskich Układach 1929. Całkowite odejście nastąpiło po II wojnie świat, w Genewskich Układach 1949 oraz Haskiej Konwencji 1954 o ochronie dóbr kulturalnych, gdzie art. 18 punkt 3 zakłada, ze „Mocarstwa będące stronami niniejszej konwencji pozostaną w swoich wzajemnych stosunkach nawet jeśli jedno z mocarstw biorących udział w konflikcie nie jest stroną". Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, red.: L. Gelberg, t. l. Warszawa 1954, s. 254; Dt.U., 1957, póz. 212, 213. KLAUZULA ZASTAWOWA -> Demurrage. • 1704 KLAUZULA ZŁOTA (ang. Gold Ciause, franc. Ciause or, hiszp. Ciausula del oro, roś. Ogowor-ka zolota), XIX-wieczny termin miedzynar.— rezerwacja w miedzynar. umowach handl., że podstawą rozliczeń jest wartość aktualna złota, względnie określona waluta bita w monetach złotych. M.in. brukselskie morskie konwencje sprzed I wojny świat, i z okresu międzywojennego ustalały, że zobowiązania finansowe armatorów, właścicieli statków i przewoźników mor. winny być regulowane w funtach szterlingach, nie papierowych, lecz bitych w złocie. W praktyce po II wojnie świat, wystąpiło prawie powszechne odejście od k.z. w żegludze miedzynar., z wyjątkiem nielicznych państw, wśród nich Polski. J. T. HOŁOWIŃSKI Integracja gospodarcza państw KWPG w unifikacji ich prawa morskiego, w: Handel Zagr. nr 9, 1972. KLAUZULE ARBITRAŻOWE -> Arbitraż handlowy międzynarodowy. • 1705 KLERYKALIZM I ANTYKLERYKAŁEM (ang. Clericalism and Anti-clericalism, franc. Clerica-lisme et anticlericalisme, hiszp. Clericalismo y an-ticlericalismo, roś. Klerikalizm i antiklerikalizm), terminy miedzynar. — dążenia: l) duchownych religii panującej do zajmowania lub opanowywania pośrednio lub bezpośrednio kluczowych stanowisk władzy świeckiej; 2) ludu lub rządzącej klasy do wyeliminowania z aparatu władzy duchownych; stąd klerykalizm manifestował się zawsze w krajach reakcyjnych, gdy antykleryka-lizm w ruchach rewol. i ustrojach postępowych. Klerykalizm najsilniej zaznaczył się w różnych epokach we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Polsce; natomiast antyklerykalizm, jako regionalny ruch narodowowyzwoleńczy, w Ameryce Lać.: w Argentynie, Brazylii, Chile, Ekwadorze, Kolumbii, Kubie, Meksyku i Wenezueli. N. A. RIESZETNIKOW KterIkaUzm, Moskwa 1965. KLĘSKI ŻYWIOŁOWE -^ Katastrofy naturalne. KLIMATOTERAPIA -> Balneologia. • 1706 KLIMATYZACJA (ang. Air conditioning, franc. Climatisation, hiszp. Aire acondicionado, roś. Kli-matizacyja, Kondicyonirowanije wozducha), termin miedzynar. — proces technologiczny utrzymywania pożądanych warunków klimatycznych w pomieszczeniach zamkniętych, przedmiot zorganizowanej współpracy miedzynar. Org. zarej. w ONZ: Europejski Komitet Producentów Urządzeń Klimatyzacji, Europcan Committee of Manufacturera of Air Handling Equipmcnt, żal. 1959, z siedzibą w Paryżu. Miedzynar. Unia Instalatorów Ogrzewaczy, Union im. des installateurs de chauffage, żal. 1935 przekształcona 1953 w Miedzynar. Unie Stowarzyszeń d/s Ogrzewania, Wentylacji i Klimatyzacji, Int. Union ot thc Associations of Hcating, Vcntilating and Air Conditioning Contraetors—Union int. des associations d'installateurs de Chauffage, vcntilation et conditionncment d'air, z siedziba w Paryżu; łączy krajowe organizacje Europy Zach. Poza tym przy EWG działa Komitet Producentów Aparatury Klimatyzacji. Miedzynar. Wystawy urządzeń ogrzewczych i klimatyzacyjnych odbywają się co roku w Zagrzebiu (Jugosławia); co 2 lata (1973) w Lyonie (Francja) i w Utrechcie (Holandia). Yearbook of Int. Orgamwitions, 1973. • 1707 KLUB NBENUKLEARNYCH PAŃSTW (ang. Non-nuclear states Ciub, franc. Ciub des Ćtats non-nucleaires, hiszp. Ciub de los Estados no nucleares, roś. Kłub niejadiemych gosudarstw), termin miedzynar.—przyjęta w ONZ 1961 nazwa dla zespołu państw nie posiadających i nie prag- nących mieć broni jądrowych, w związku z przedłożeniem przez rząd Szwecji Zgr. Og. ONZ projektu -> nierozprzestrzeniania broni atomowych w formie dobrowolnego przystępowania państw członkowskich ONZ do sui generis Klubu. Zgr. Og. ONZ 4X111961, Rez. 1664/XVl zaaprobowało projekt Szwecji 58 głosami przy 10 przeciwnych (między nimi Francji, USA i W. Brytanii) i 23 wstrzymujących się. Sekr. Gen. 4 IV 1962 poinformował Komisję Rozbrojeniową, że otrzymał w tej sprawie odpowiedź 44 państw, spośród których 22 wyraziło gotowość przystąpienia do Klubu; inne zaś bądź żądały utworzenia ->• bez-atomowych stref, bądź ->• rozbrojenia powszechnego. Zgromadzenie 17X11966, Rez. 2153 B/XXI, oraz 19 XII 1967, Rez. 2346 B/XXII, postanowiło zwołać konferencję państw nienukleamych, która odbyła się w Genewie 29VIII-28IX1968; uchwaliła Deklarację Genewską o Nierozprzestrzenia-niu Broni Jądrowych oraz 14 zaleceń. Yearbook of the Uniled tiations, 1961, 1962, 1966, 1967, 1968. • 1708 KLUB PARYSKI (ang. Ciub of Paris, franc. Ciub de Paris, hiszp. dub de Paris, roś. Pariżskij kłub), przyjęta w prasie świat, nazwa dla miedzy- nar. komisji finansowej 13 czołowych państw ka-pitalist. (USA oraz Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Kanada, NRF, Norwegia, Szwajcaria, Szwecja, W. Brytania i Włochy), Zbie- •rającej się okresowo w Paryżu w celu zawierania miedzynar. porozumień finansowych lub negocjowania z krajami wysoce zadłużonymi moratoriów (np. 25 III 1974 Klub przyznał moratorium juncie chilijskiej na spłatę blisko 4 mld kredytów zaciągniętych głównie przez rząd chadecki E. Freya, 1964-70; przyznanie nastąpiło po wyrażeniu zgody przez juntę na wypłacenie odszkodowań firmom ameryk, za znacjonalizowane kopalnie miedzi oraz denacjonalizację szeregu przedsiębiorstw .i instytucji finansowych, należących do 1970 do firm ameryk, lub zach.eur.). Le Monde 21 IV 1972 i 26 m 1974. • 1709 KLUB RZYMSKI (ang. Ciub of Rome, franc. Ciub de Rome, hiszp. Ciub de Roma, roś. Rim- 26 ESMiO 1710 Klub sztuki ONZ 402 skij klub), międzynar. organizacja d/s badań rozwoju ekonomiczno-społ. ludzkości, złożona z ok. 60 ekonomistów, socjologów, politologów i przemysłowców Europy Zach., USA i Japonii; org. zarej. w ONZ p.n. The Ciub of Rome—Le ciub de Rome; żal. 1968 w Rzymie; zarej. w Szwajcarii z siedzibą biura w Institut Batelle w Genewie. Publ. miesięcznik Prosthetics Int. Nazwa powstała stąd, że w kwietniu 1968 z inicjatywy wł. przemysłowca reprezentującego koncerny Fiat i Olivetti dr A. Paccei odbyło się w Academia dei Lincei w Rzymie sympozjum na temat rozwoju cywilizacji przem. współczesnego świata przy u-dziale 30 zaproszonych uczonych i ekonomistów z Europy Zach., USA i Japonii, którzy postanowili utworzyć stałą grupę pod nazwą Klub Rzymski, z ograniczeniem, że liczba jego czł. nie może przekraczać stu. W 1970 z inicjatywy Klubu przy finansowym poparciu Fundacji Volkswagena u-cżeni zachodnioeur. oraz amer. Massachussetts In-stitutc of Technology rozpoczęli prace nad prognozą rozwoju ludzkości do 2100 r. Wyniki tych studiów zostały opublikowane wiosną 1972 w raporcie pt. Granice wzrostu (liczby ludności na świecie). Zdaniem autorów raportu ob. wzorzec przyrostu demograficznego i rozwoju przemysłu nie doprowadzi do równości wszystkich ludzi, lecz przeciwnie, pogłębi przepaść między bogatymi i biednymi. J. DELAUNAY Halte & la croissance. Eniluite sur le Ciub de Rome, Paris 1972, s. 309; D. H. MEADOWS, D. L. MEAOOWS, J. RANDERS, W. W. BEHBENS in The Limits of Growth. A Report for the Ctub of Rome's Profect on fhe Predica-ment of Mankind, New York 1972, a. 205; wyd. poi.: Granica wzrostu, tłum. i wsttp: S. Rączkowski. Warszawa 1973; Yearbook of Int. Organizatlons 1973; H. COLE, C. FREEMAN, M. JAHOOLA L'AnH-Matthus, Paris 1974, s, 360. • 1710 KLUB SZTUKI ONZ (ang. United Nations Art Ciub, franc. Ciub de 1'Art de 1'ONU, hiszp. Ciub de Arte de la ONU, roś. Kłub iskusstwa OON), nazwa, zał. 1949 przez personel Sekretariatu ONZ organizacji, urządzającej co roku Wystawy Grafiki i Rzeźby artystów z całego świata, z której dochód przeznaczany jest na UNICEF. . • 1711 KLUB WIEDEŃSKI (ang. Nttenna Ciub, franc. Ciub de Vienne, hiszp. Ciub de Viena, roś. Wien-skij kłub), nazwa instytucji bankowych Europy Zach., biorących udział w Międzynar. Konferencjach Technicznych Racjonalizacji Stosunków Międzybankowych, Int. Conferences on Technical Interbancariars Raiionalization, odbywających się od 1957 co roku w Wiedniu. • 1712 KŁAJPEDA (ang. Klaipeda, franc. Klaipeda, hiszp. Klaipeda, roś. Kłajpieda), m. w Litewskiej SRR; 1919-39 przedmiot sporu z Rzeszą Niem., położona nad zalewem Kurońskim, obejmujące port K. oraz przylegający obszar o łącznej pow. 2656 km2, zamieszkany wówczas przez ludność litew. i niem.; przedmiot decyzji Głównych Mocarstw, które art. 99 Traktatu Wersalskiego wyłączyły gcf z granic Rzeszy, podporządkowując początkowo wojsk, administracji franc.; 11X11921 Konstytuanta Litwy inkorporowała K. de iure; de facto nastąpiło to 1011923 po wkroczeniu wojsk litew. i zaakceptowaniu przez Konferencję Ambasadorów tego stanu rzeczy, z zastrzeżeniem ujętym w Konwencję o K., podp. 8 V 1924 w Paryżu, że K. „tworzyć będzie pod zwierzchnictwem Litwy, jednostkę korzystającą z autonomii ustawodawczej, administracyjnej i skarbowej", której ramy określił Statut terytorium K. ustanowiony przez Rep. Litew. (stanowiący załącznik do Konwencji). W myśl Statutu K. była rządzona przez gubernatora, mianowanego przez pręż. Litwy oraz autonomiczny parlament i dyrektoriat K. Rząd Rzeszy 20 III 1938 postawił ultimatum rządowi Litwy, domagając się K., grożąc użyciem siły zbrojnej; 22 III 1938 podp. został w Berlinie układ o włączeniu K. do Rzeszy. Układ anulowany został oswobodzeniem K. 2811945 przez wojska radź., powrotem do Litwy oraz Układem Poczdamskim, ustalającym nowe granice Niemiec. M. SWIECHOWSKI Kłajpeda na tle litewskiej racji stanu, Wilno 1922; Monthly Summary. League o f Nations nr 12, 1923; T. NAGORSKI Kłajpeda, Wilno 1932; Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynar. 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki. Warszawa 1939; A. OAIOALAITE Klai-pedos KraSto uigrohimas 1939 metais. Yilnius 1959; A. SKRZYPEK Kłajpeda jako zagadnienie międzynar. (1918-1939), w: Dzieje Najnowsze nr 3, 1971, s. 55-78. • 1713 KNESEBECKA GRANICA (ang. Knesebeck frontier, franc. Frontiere de Knesebeck, hiszp. Prontera de Knesebeek, roś. Granica Knezebeka, niem. Knesebeck's Grenze), projekt granicy nie-miecko-ros. na ziemiach poi. przedłożony carowi Aleksandrowi w lutym 1813 przez wysłannika króla Prus, Fryderyka Wilhelma III, gen. barona K. F. von dem Knesebecka; granica ta miała przebiegać wzdłuż linii rz. Przemszy, Pilicy, Wisły (od ujścia Pilicy do okolic Warszawy), Bugu, Nurca, Narwi, Biebrzy i dalej wzdłuż Niemna. Car odrzucił ten projekt; zgodził się jedynie na połączenie Prus Wsch. i Śląska z Poznańskiem, co zostało potwierdzone przez Traktat Wiedeński 1815. Prusy kilkakrotnie ponawiały wobec Rosji żądanie g.K. (1830-31, 1864, 1875, 1880 i 1906), a w czasie I i II wojny świat, realizowały je siłą. Realizacji tego projektu służyła też koncepcja -»• polskiego pasa granicznego. A. ZAŁESKI La politlgue d'Allemagne enyers la Polegnę pendant la Grandę Guerre, Varsovie 1933; H. MOŚCICKI Knesebecka granica. Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 153-154. • 1714 KNOW-HOW [ang.; 'wiedzieć jak'], termin międzynar.—wiedza techniczna lub technologiczna, przedmiot handlu międzynar. i transferu techno- logii. W nomenklaturze franc. w ONZ odpowiednikiem franc. jest „savoir-faire". Zgr. Og. NZ Rez. 2821/XXVI z 16X111971 wypowiedziało się za upowszechnieniem „transferu technologii, łącznie z know-how i patentami". Zbiór dokumentów nr 12, 1971, póz. 188. • 1715 KOALICJA (ang. Coalition, franc. Coalition, hiszp. Coalición, roś. Koalicyja), termin międzynar. — przymierze kilku państw; termin identyfi- kowany w czasie I wojny świat z -> ententą; w czasie II wojny świat, ogół państw walczących przeciwko Niemcom i ich sojusznikom nazywano k. antyhitlerowską, od 1942 „Wielką K.". J. PAIEWSKI Koalicja, Encyklopedia nauk politycznych. Warszawa 1938, s. 155-160; W. KOWALSKI Wielka Koalicja, t. l, 1941-43, Warszawa 1972. 403 Kodeks przestępstw przeciw pokojowi i bezp. ludzkości 1720 • 1716 KOBIECE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODO. WE (ang. International Women Organization, franc. Organisations internationales des fenunes, hiszp. Organizaciones internacionales de mujeres, roś. Mieżdunarodnyje organizacyi żenszczin), pierwsze tworzyły się w XIX w. w ramach ruchu na rzecz emancypacji. W 1973 org. zarej. w ONZ było kilkadziesiąt, spośród których 15 posiadało statut doradczy -> organizacji wyspecjalizowanych ONZ: Demokratyczna Federacja Międzynar. Kobiet, Women'8 Int. Democratic Federation, żal. 1945, z siedzibą w Berlinie (NRD); statut doradczy (B) ECOSOC i (O UNESCO; publ. Women of the Whote World. Federacja Miedzynar. Adwokatck, Int. Federation of Women Lawyers, żal. 1944, z siedzibą w Teheranie; statut doradczy (B) ECOSOC i (O UNESCO. Federacja Miedzynar. Kobiet Pracujących, Int. Federation of Business and Professional Women, żal. 1930, z siedzibą w Londynie; statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Federacja Świat. Katol. Młodzieży, World Pcdcration of Catholic Youth, żal. 1926, z siedzibą w Brukseli (Holandia); statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEF. (Do 1968 istniała pod nazwą World Fed. of Cath. Joung Women and Girls). Komitet Łączności Miedzynar. Organizacji Kobiecych, Liai-son Committee of Women's Int. Organizations, żal. 1925, z siedzibą w Watford (W. Brytania); statut doradczy (B) ECOSOC i (O UNESCO. Konferencja Pan-Indyjska Kobiet. Ali India Women'» Con-ference, żal. 1926, z siedzibą w Delhi; statut doradczy (B) ECOSOC. Liga Miedzynar. Kobiet za Pokojem i Wolnością, Women's Int. League for Peace and Freedom, zat. 1915, z siedzibą w Genewie; statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Międzynarodówka Otwartych Drzwi dla Pracujących Kobiet, Open Door Int. (for the Economic Emancipation of the Women Worker). żal. 1929, t siedzibą w Brukseli; statut doradczy (B) ECOSOC. Rada Miedzynar. Kobiet Socjal-Demokratycznych, Int. Coun-dl ot Social Democratie Women, żal. 1955, z siedzibą w Londynie; statut doradczy (B) UNESCO. Ruch Światowy Matek, World Moyement of Mothers, zat. 1947, z siedzibą w Paryżu; statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEP, FAO. Sojusz Miedzynar. Kobiet za Równymi Prawami t Równą Odpowiedzialnością, Int. Alliance ot Women—Equal Rights — Equal Responsabilities, za!. 1904, z siedziba w Londynie; statut doradczy (B) ECOSOC i .UNESCO, UNICEP. Stowarzyszenie Chrześcijańskie Młodych Kobiet, World Young Women's Christian Assoc., YWCA, zat. 1894, z siedzibą w Genewie; statut doradczy (B) ECOSOC, UNESCO, FAO, UNICEF. Stowarzyszenie Miedzynar. Soroptymistyczne, Soroptimist Int. A»soc., zat. 1928, z siedzibą w Londynie'(W. Brytania); statut doradczy (B) UNESCO. Stowarzyszenie Pan-Pakistańskie Kobiet, Ali Pakistan Women^ Assoc., żal. 1949, z siedzibą w Karaczi; statut doradczy (B) ECOSOC. Yearbook o f Int. Orgamwtions, 1973. • 1717 KOCHINCHINA (ang. Cochin China, franc. Co-chinchine, hiszp. Cochinchina, roś. Kochinchina), portug. nazwa z XVI w. wschodniego wybrzeża Indochin, przejęta w XIX w. przez kolonialną administrację franc. dla obszaru ob. Wietnamu; używana oficjalnie przez Francję 1867-1949. J. VIAL Les premieres annees de la Cochinchine, colonie francaise. Paris 1874. • 1718 KODEKS BAŁTYCKI (ang. Baltic Code, franc. Code de la Baltique, hiszp. Código del Baltico, roś. Bałtijskij Kodeks), zespół norm międzynar. opracowywanych przez 7 państw przybrzeżnych M. Bałtyckiego (Dania, Finlandia, NRD, NRF, Polska, Szwecja i ZSRR) w celu stworzenia kom- pleksowej ochrony tego środowiska mors. i ustalenia ścisłych reguł użytkowania Bałtyku. Pierwszym aktem normatywnym K.B. są -»- Konwen- cje Bałtyckie. Pierwsza zwana Gdańską 1973 dot. ochrony rybołówstwa i zasobów żywych Bałtyku; druga zwana Helsińską 1974, podp. 22 m 1974, o ochronie środowiska morskiego w rejonie M. Bałtyckiego, Conyention on the Protection of the Marinę Environment of the Baltic Sea Area (-*• zanieczyszczenie mórz). Organem Konwencji Hel-sinskiej jest stała komisja ochrony środowiska M. Bałtyckiego z sekretariatem w Helsinkach. W planach prac Konferencji Dyplomatycznej d/s Bałtyku 7 państw nadbałtyckich nad rozszerzaniem K.B. przewidziane zostało opracowanie 1975-80 konwencji o eksploatacji dna mors. Bałtyku, o nawigacji i ratownictwie na M. Bałtyckim oraz o ochronie walorów rekreacyjnych wybrzeża Bałtyckiego. Bibliografie prawno-miedzynar. dot. Bałtyku podają haila: f Bałtyckie państwa, Bałtyk — Morze Pokoju. Kromka 1974. • 1719 KODEKS BUSTAMENTE 1928 (ang. Bustamen-te Code 1928. franc. Code de Bustamente 1928, hiszp. Código de Bustamente 1928, roś. Bustamente kodeks 1928), nazwa powszechnie przyjęta dla kodeksu międzynar. prawa prywatnego państw amer., którego projekt oprać, kubański uczony A. Sanchez de Bustamente, późniejszy pręż. Stałego Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Projekt ten opublikowany w lutym 1926 przez Unię Panamer., zatwierdzony w maju 1927 przez jej Komisję Prawną, uchwalony został 13 II 1928 przez VI Międzynar. Konferencję Państw Amer., przy zasadniczych zastrzeżeniach USA. Kodeks w tymże roku nazwany oficjalnie K.B. przez Stałą Komisję Kodyfikacyjną Międzynar. Prawa Prywatnego w Montevideo, został ratyfikowany przez następujące państwa amer.: Boliwię 1932, Brazylię 1929, Chile 1933, Dominikanę 1929, Ekwador 1933, Gwatemalę 1929, Haiti 1930, Honduras 1930, Kostarykę 1930, Kubę 1928, Nikaraguę 1930, Panamę 1929, Peru 1929, Salwador 1931 i Wenezuelę 1932. Kongres USA odmówił ratyfikacji. Int. Conferewes of American States I8S9-192S, Washington 1931; Int. Lesislation, ed.: M. O. Hudson vol. 4, 7, Washington 1931-^(1; C. CASTILLA Manual de Derecho Int. Privado, Mexico - 1944; Konwencja o miedtynar. prawie prywatnym krajów Ameryki Lać. wrai t Kodeksem Bustamente, Warszawa 1965, s. 10-116; W. LUDWICZAK Mtedzynar, prawo prywatne. Warszawa 1968, l. 47-48. • 1720 KODEKS PRZESTĘPSTW PRZECIW POKOJOWI I BEZPIECZEŃSTWU LUDZKOŚCI (ang. Code of Offences Against Peace and Security of Mankind, franc. Code de delits contre la paix el la securite de 1'humanite, hiszp. Código de delitos contra la paź y la seguridad de la huma-nidad, roś. Kodeks priestuplenij protiw mira i biez-opasnosti czełowieczestwa), projekt oprać. 1949-54 na polecenie Zgr. Og. ONZ (Rez. 177/11, z 21 XI 1949) przez KPM-ONZ, na podstawie Zasad Norymberskich i wyroku w Procesie Norymberskim, ma brzmienie następujące: ,,Art. I, Przestępstwa przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu Ludzkości, zdefiniowane w niniejszym Kodeksie, są przestępstwami w świetle prawa międzynarodowego, na podstawie którego będą ścigane osoby odpowiedzialne za ich popełnienie. Art. H. Następujące czyny są przestępstwami przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu Ludzkości: l. Wszystkie akty agresji, włącznie z użyciem siły zbrojnej przez władze jednego państwa. przeciw drugiemu, dla jakiegokolwiek celu, który nie 26* 1721 Kodeks sanitarny panamerykański 404 bcdzie legalną obron; narodową lub zbiorową, lub wypełnieniem decyzji lub zalecenia jednego z właściwych organów ONZ..2. Wszelkie zagrożenie zastosowane przez władze jednego państwa przeciw drugiemu państwu, uciekające się do aktu agresji. 3. Przygotowanie przez władze jednego państwa użycia sił zbrojnych przeciw drugiemu państwu, dla jakiegokolwiek celu, który nie będzie legalną obroną narodową lub zbiorową, lub wypełnieniem decyzji lub zalecenia jednego z właściwych organów ONZ. 4. Fakt, ze władze jednego państwa organizują na swym terytorium lub na jakimkolwiek innym terytorium uzbrojone bandy z zadaniem wdarcia się na terytorium innego państwa lub zachęcają do organizowania sit takich band, lub fakt, ze tolerują organizowanie się tego rodzaju zbrojnych band na swym terytorium, jako bazie operacyjnej lub wypadowej w celu wdarcia się na terytorium innego państwa, a także takt bezpośredniego uczestnictwa w tego rodzaju wypadach lub wyrażanie dla nich poparcia. 5. Fakt, ze władze jednego państwa przedsiębiorą lub powodują czynności mające na celu spowodowanie wojny domowej na terytorium innego państwa, lub tolerowanie przez władze jednego państwa działalności organizacji nastawionych na wywoływanie takiej wojny na terytorium innego państwa. 6. Fakt, że władze jednego państwa pobudzają działalność terrorystów w innym państwie lub tolerują działalność zorganizowaną przez władze jednego państwa, zmierzającą do zrealizowania w drugim państwie aktów terrorystycznych. 7. Działania władz jednego państwa gwałcące zobowiązania ustalone przez traktat, mający gwarantować pokój i bezpieczeństwo miedzynar. w drodze ograniczenia zbrojeń, szkolenia wojskowego lub fortyfikacji czy innych restrykcji tego typu. 8. Zabór przez władze jednego państwa terytorium należącego do drugiego państwa lub terytorium znajdującego się w gestii miedzynar., drogą aktów sprzecznych z prawem miedzynar. 9. Fakt, łe władze państwa interweniują w sprawy wewnętrzne lub zagraniczne innego państwa z pomocą środków nacisku o charakterze ekonomicznym lub politycznym, w celu osiągnięcia wpływu na decyzje i uzyskania jakichkolwiek korzyści. 10. Działania władz jednego państwa lub osób prywatnych, zmierzające świadomie do zniszczenia, całkowitego lub częściowego grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej jako takiej, włącznie z: mordowaniem członków grupy, zadawaniem im ciężkich fizycznych lub umysłowych uszkodzeń ciała; ujarzmianiem grupy przez stworzenie warunków bytowych, powodujących wyniszczenie fizyczne, całkowite lub częściowe; stosowaniem środków przeznaczonych do zahamowania wzrostu populacji w łonie grup; przekazywaniem silą dzieci jednej grupy do drugiej. 11. Czyny nieludzkie, jak: mordowanie, wyniszczanie, niewolenie, deportowanie lub prześladowanie stosowane przeciw jakiejkolwiek; ludności cywilnej z przyczyn politycznych, rasowych, religijnych lub kulturalnych, popełniane przez władze jednego państwa lub przez osoby prywatne działające za przyzwoleniem lub z tolerancją tych władz. 12. Czyny gwałcące prawa lub zwyczaje wojenne. 13. Czyny stanowiące: spisek mający na celu popełnienie przestępstw zdefiniowanych w poprzednich punktach tego artykułu; bezpośrednie podżeganie do popełnienia któregokolwiek z przestępstw zdefiniowanych w poprzednich punktach tego artykułu; namawianie do popełnienia któregokolwiek z przestępstw zdefiniowanych w poprzednich punktach tego artykułu; współuczestniczenie w popełnianiu któregokolwiek z przestępstw zdefiniowanych w po- przednich punktach tego artykułu. Art. m. Fakt, ze osoba działała jako szef państwa lub jako władza państwa nie zwalnia jej od odpowiedzialności za popełnienie któregokolwiek z przestępstw zdefiniowanych w niniejszym Kodeksie. Art. IV. Fakt, że osoba oskarżona o określone w tym Kodeksie przestępstwo działała wykonując rozkazy swego rządu, czy hierarchicznego przełożonego, nic zwalnia jej od odpowiedzialności zgodnej z prawem miedzynar., jeśli, w warunkach danego przypadku, miała możliwość niewykonania danego rozkazu". Komisja świadomie ograniczała zasięg Kodeksu do przestępstw o charakterze polit., zagrażających pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości, wytaczając innego typu przestępstwa: ->• niewolnictwo, upowszechnianie —»• narkotyków, —> handel żywym towarem, —>• piractwo morskie i powietrzne, —>• fałszowanie pieniędzy, niszczenie kabli morskich. Komisja również zdecydowała, że Kodeks zajmuje się wyłącznie odpowiedzialnością określonych ludzi, a nie abstrakcyjnych instytucji, co znalazło wyraz w postanowieniu art. I. Komisja wstrzymała się od opracowania procedury stosowania Kodeksu, uważając, że dopóki nie powstanie -> Miedzynar. Trybunał Karny, projekt może być uwzględniany przez trybunały narodowe. Komisja wstrzymała się także od ustalenia konkretnych kar za poszczególne przestęp- stwa, pozostawiając to trybunałom. Zgr. Og. ONZ na swej IX Sesji 1954, biorąc pod uwagę zależność uchwalenia Kodeksu od definicji ->• agresji, postanowiło odłożyć debatę nad Kodeksem do czasu jej opracowania przez Specjalny Komitet. Zgr. Og. ONZ, Rez. 1186/XII, z l XII 1957, poleciło Sekr. Gen. ONZ przekazanie wszystkim państwom członkowskim projektu Kodeksu i z chwilą otrzymania opinii większości wniesienie tej sprawy ponownie do porządku dziennego Zgromadzenia, co do 111973 nie nastąpiło. IW Yearbook of Ihe Int. Law Commission, 1954. • 1721 KODEKS SANITARNY PANAMERYKAŃSKI (ang. Panamerican Sanitary Code, franc. Code Sanitaire Panamćricain, hiszp. Código Sanitario Panamericano, roś. Panamierikanskij sanitarny} kodeks), podp. 1924 w Hawanie; następnie ratyfikowany przez wszystkie państwa amer.; uzupełniony Protokolarni Limy 1927 i Hawany 1952; wprowadził jednolite przepisy sanitarne na całej półkuli zach. Tekst w języku ang., franc. i hiszp. opublikowała Panamer. Organizacja Zdrowia. W 1969 nowe Miedzynar. Przepisy. Zdrowia, IHR, anulowały art. 2. 9, 10, 11, 16-53, 61 i 62 S.K.P. A. A. MOLL The Pan-American Sanitary Bureau 1902-1944, Washington DC 1948. • 1722 KOD HANDLOWY (ang. Code, franc. Code tólśgraphique, hiszp. Código de comereio, roś. Kommierczeskij kod), zw. też kodem telegraficz- nym, przyjęta powszechnie nazwa na zestawy miedzynar. skrótów, pozwalających w najoszczęd-niejszej formie zawierać transakcje handl., prze- kazywać zlecenia bankowe, rezerwować transport itp. Najbardziej znane k.h. to ABC Code, Bentey's Code i Uni-Code. Osobnym zestawem skrótów, oprać, przez ICAO jest kod Lotnictwa Cywilnego. B 1723 KOD POCZTOWY (ang. Post Code, franc. Code postał, hiszp. Código postał, roś. Pocztowyj kod), termin miedzynar. na zainicjowane przez ITU stałe oznaczanie^ cyfrowe i literowo-cyfrowe okręgów pocztowych wiejskich i miejskich; wprowadzone w latach sześćdziesiątych we Francji, NRP, W. Brytanii, USA, Włoszech, państwach skand. i in., 1971 w Jugosławii i ZSRR, 1972 w Polsce. Zasada k.p. zastosowanego w Polsce jest następująca: pierwsza cyfra oznacza okręg kodowy, który może obejmować jedno lub dwa województwa; druga cyfra oznacza strefę zawartą wewnątrz o-kręgu kodowego, czyli teren położony wzdłuż gł. linii kolejowych wraz z ich bocznymi odgałęzie- niami; w przypadku miast oznacza ona część wielkiego miasta wojewódzkiego lub całe mniejsze miasto wojewódzkie; trzecia cyfra oznacza sektor kodowy obejmujący obszar powiatu; cyfry czwarta i piąta (czytane razem) oznaczają numer placówki pocztowej wewnątrz sektora kodowego. Warszawa ma przydzielone liczby kodowe od 00-000 do 04-999; województwo warszawskie od 05-000 do 09-999; Katowice od 40- 000 do 40-999; województwo katowickie od 41-00 do 44-999; Opole od 45-000 do 45-999 itd. Spis pocztowych oznaczeń kodowych. Warszawa 1972 405 Koleje 1729 KOD SYGNAŁOWY MIĘDZYNAR. -» Alfabety międzynarodowe. • 1724 KODYFIKACJA [tac. codex 'księga' i facio 'czynię'], (ang. Codification, franc. Codification, hiszp. Codificación, roś. Kodifikacyja), tennin między-nar. — ujednolicenie norm prawnych w systemie powszechnie obowiązującym, przez wyczerpujące uregulowanie danej dziedziny stosunków prawnych; znane w średniowieczu (kodyfikacja justy-niańska w VI w., Consolado del marę w XIII w. i in.). Pierwszą kodyfikację prywatną dał 1789 ang. prawnik J. Bentham w dziele pt. The Prin-ciples of Morales and Legislation. Pierwszą państwową k. jest rozdział VI Konstytucji Republiki Francji, 1791. W XX w. indywidualne i zespołowe prace kodyfikacyjne przygotowały podstawy do k. międzynar. i regionalnych, o czym szczegółowo relacjonuje hasło -> prawo międzynarodowe. P. PIORĘ Le Drott int. codifie et są sanction juridiaue, Paris 1890; A. ALYAREZ Le Droit Int. de l'avenir. Plan General do Codification de Droit int., Paris 1920; Actas de la Conference pour la Codification du Droit int„ ml. 4, Geneve 1930; C. MARESH La Codification de Drott Int., Paria 1932; Biblio-graphy on Ihe Codifications of Int. Law, tW Doc. A/AC 10/6, 1947; Wstartcal Swvey of Development of Int. Law and its Codificatton by Int. Conferences, UN Doc. Int. A/AC 10/5, 1947, Survey of Int. Law in Relation to the Work of Codification of the Int. Law Commission, UN Doc. A/CN 4/1, 1948; H. J. RUNGE Die Kodifikationmersuche der Int. Rechtskommision der Yereinten Nationen, Hamburg 1952; L. EHRUCH Prawo międzynar.. wyd. 4, Warszawa 1958, s. 41-42; J. DANOLET Les Conferences des Natlons Unieś pour la Codification du Droit Int.. Pari» 1968; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. .38-44; K. WOLFKE Rozwój l kodyfikacja prawa międzynar. Wybrane zagadnienia z prac ONZ, Wroclaw 1972, s. 182. • 1725 KODYFIKACJA TRAKTATÓW MIĘDZYAME-RYKAŃSKICH (ang. Codification of Interame-rican Treaties, franc. Codification des traites in-teramericains, hiszp. Codificación de los tratados interamericanos, roś. Kodifikacyja mieżamierikan-skich traktatów), przedmiot Konwencji d/s koordynacji, rozszerzenia i zabezpieczenia wykonania traktatów zawartych przez państwa amer., Convención para coordinar, ampliar y asegurar el cumplimiento de los Tratados existentes entre los Estados Americanos, podp. 23 XII 1936 w Buenos Aires przez uczestniczące rządy w Międzynar. Konferencji d/s Umocnienia Pokoju, z zadaniem „skodyrikowania traktatów potępiających wojng i ustanawiających sposoby rozwiązywania sporów droga pokojowa; szczególnie Traktatu Gondry 1923, Paktu Briand-Kelloga 1928, Konwencji Ogólnej o Koncyliacji M.A. 1929, M.a. Traktatu Ogólnego o Arbitrażu 1929, Traktatu Saayedra-Lamas 1933, Konwencji o ' utrzymaniu, zabezpieczaniu i ustanawianiu pokoju 1936". Konwencja została podp. z zastrzeżeniami przez Argentynę, Kolumbię, Paragwaj i Salwador; ratyfikowana przez Brazylię—1011939; Kolumbię (z zastrzeżeniami) — 10 III 1938; Kubę — 25 III 1938; Chile—18 VIII 1938; Ekwador—10 IX 1937; Salwador (z zastrzeżeniami)—12 IV 1938; USA (z zastrzeżeniami)—25 VIII 1937; Gwatemalę — 4 VIII 1938; Haiti — 20 VIII 1938; Honduras (z zastrzeżeniami)—16 VIII 1938; Mek- syk—15X111937; Nikaraguę—24X11938; Panamę — 7 XII 1938 -i Dominikanę — l VII 1937. Nie ratyfikowały: Argentyna, Boliwia, Kostaryka, Paragwaj, Peru, Urugwaj i Wenezuela. Weszła w życie 24X11938; jest ważna nadal dla państw, które nie ratyfikowały Amer. Traktatu Pokojowych Rozwiązań, -tzw. —r Paktu Bogoty 1948. A. S. DE BUSTAMENTE The Progress of Codification under the Pan-American Union, Washington DC 1926; J. M. JEPES La codificación del Derecho Int. Americano y la Conferencia del Rio de Janeiro, Buenos Aires 1927; P. J. UWIUTIA Le continent americain et le Droit Int., Paris 1928; Tratados y Convenciones Interamer. de Paź, Washington 1961, s. 52-58. • 1726 KODY MIĘDZYNARODOWE (ang. Internatio-nal codes, franc. Codes internationaux, hiszp. Có-digos internacionales, roś. Mieżdunarodnyje kody), termin międzynar. wprowadzony przez Międzynar. Organizację Normalizacji, Intemational Standard Organization (ISO) na ujednolicone systemy skracania nazw często używanych, np. czasopism i wydawnictw zbiorowych, a także nazwa przyjęta dla różnych systemów przekazywania tekstów w formie sygnałów optycznych (alfabety semaforowe i flagowy), dalekopisowych, radiokomunikacyjnych i in.; istniejące księgi kodowe pozwalają na kodowanie, dekodowanie i przesyłanie ciągów kodowych ręcznie lub mechanicznie; w Polsce m.in. kody graficzne, zarówno dot. „skrótów wyrazów typowych w tytułach czasopism i wydawnictw zbiorowych", jak i w „spisie bibliograficznym i katalogowym". ISO Code int. pour l'observation des titres de periodiaues, Geneve 1953; J. SEIDLER Teoria kodów. Warszawa 1964. Pokojowe współistnienie. KOEGZYSTENCJA -KOKAINA -»• Coca. • 1727 KOKOSOWE WYSPY (ang. Cocos lub Keeling Islands, franc. Ileś des Cocos, hiszp. Islas de Cocos, roś. Kokosowyje estrowa), dwa atole z 27 małymi wyspami na O. Indyjskim; pow. lądowa 14,2 km2, 611 mieszk. (1970). W 1857-1955 kolonia bryt„ przekazana 23 XI 1955 przez W. Brytanię Australii. Wraz z Wyspą Bożego Narodzenia stanowi część Terytorium Antarktycznego Australii (Australian Antarctic Territory). The Statesman's Year-Book 197211973, London 1972, s. 174-175. • 1728 KOLABORACJA [łac. collaborare 'współpraca', 'współpracować'], (ang. Collaboration, franc. Col-laboration, hiszp. Colaboración, roś. Kołłaboracy-onizm), pejoratywny termin międzynar.—współpraca z okupantem? termin przyjęty powszechnie w czasie n wojny świat.; przestępstwo ścigane przez większość ustawodawstw eur., m.in. Polski Ludowej. D. LITTLEJOHN The Patriottc Traitors. A History of Collaboration in German Occupied Europę 1940-4S, London 1972. s. 391. • 1729 KOLEJE (ang. Railways, franc. Chemins de fer, hiszp. Ferrocarriles, roś. Żeleznyje dorogi), przedmiot współpracy międzynar. przez —r kolejowe międzynarodowe rozkłady jazdy, —r kolejowe organizacje międzynarodowe oraz konwencje międzynar. transportu kolejowego. Pierwsza linia kolei żelaznych została otwarta 271X1825 w Anglii na linii dwóch miast Stockton-Darling-ton, 24 wagony ciągnęła lokomotywa parowa, nazwana „Locomotion Nr l", zbudowana wg planu G. Stepheneona (1781-1848), z 300 pasażerami i 90 t węgla i mąki, z szybkością 24 km/godz na terenie płaskim i 10-12 km/godz na wzgórzach. 1730 Koleje w systemie RWPG 406 W latach następnych otwarto linie kolejowe: An-dreussieux-Saint-Ćtienne (Francja, 1828), Norym-berga-Furth (Niemcy, 1835), Bruksela- Merche-lans (Belgia, 1836), Petersburg-Carskie Sioło (Rosja, 1837), Wiedeń-Wagram (Austria, 1838), Amsterdam-Haariem (Holandia, 1839) i Nea-pol-Portici (Włochy, 1839). Pierwsza poi. k. żelazna została zbudowana na linii Wrocław-Opo-le-Mysłowice, 1845/46, druga—decyzją Wolnego Miasta Krakowa—na linii Kraków-Mysło-wice, z odnogą Szczakowa-Maczki, 1847. W 1839 powstało Tow. Akcyjne Drogi Żelaznej Warszaw-sko-Wiedeńskiej (1842 zlikwidowane przez zaborcę), które zainicjowało budowę linii kolejowej Warszawa-Rogów, 1845, Rogów- Częstochowa, 1846, Częstochowa-Ząbkowice, 1847 i Ząbkowi-ce-Maczki ha granicy z zaborem austriackim, 1848. Ta linia otrzymała połączenie przez Łowi cz-Aleksandrów z Bydgoszczą, 1862, a przez Koluszki—z Łodzią, 1866. Następnymi liniami kolejowymi na ziemiach poi. były: Warszawa-Łuków-Terespol, 1866-1867-1870, Mława-War-szawa-Kowe), 1877, Poznań-Września, 1887, Skarżysko-Koluszki-Ostrowiec, 1885, Łuków-Lublin, 1893, Warszawa-Kalisz, 1903, Herby-Kielce, 1911. W 1928-33 Francusko-Pol. Tow. Kolejowe zbudowało odcinki Siemkowice-Czę-stochowa, Herby Nowe-Inowrocław i Nowawieś Wielka-Gdynia, które pozwoliły połączyć Śląsk z Gdynią, na mocy koncesji przyznanej FPTK ustawą z 27 IV 1931. Były to jedyne do 1939 odcinki poi. kolei szerokotorowych eksploatowane przez prywatną spółkę. Najdłuższą sieć kolejową rozbudowała Ameryka Pn., ok. 40% ogółu. Do wojny największym producentem lokomotyw, bo 43% była Anglia (po wojnie 21°/o) przed USA 18°/o (po wojnie 30%). Po wojnie ZSRR wysunął się na 3 miejsce (18%), Polska 1970 na 5 miejsce (11%, przed wojną 1%). Drugim kontynentem o' największej sieci kolejowej jest Europa—ok. 33%; następnie Azja, Afryka i Australia. O ile w Ameryce, pd. Azji i Afryce utrzymały się koleje prywatne, to w Europie ostatnie spółki prywatne zostały przejęte przez państwo 1938/ 39, tak że eur. kolejowe organizacje międzynar. są instytucjami międzyrząd. W 1964 państwa członkowskie RWPG utworzyły Wspólny Park Wagonów Kolejowych, którego Biuro ma swą siedzibę w Pradze. W listopadzie 1972 państw, ko- Koleje państw EWG Linie Kraj Per- sonel w tyś* Wa- gony w tyś. niezele- ktryfiko- wane w tyś, km Linie zelektry- fikowane w tyś. km % podró- żujących koleją* Belgia 53 46 3,4 1,2 45,9 Dania 20 11 2,3 0,084 57,8 Francja 287 291 28,2 9,3 39,0 Holandia 26 19 1,5 1,6 51,7 Irlandia 3 9 2,1 47,1 Luksemburg 4 4 0,135 0,136 15,2 NRF 381 322 31,0 8,5 34,5 Wielka Bry tania 261 389 15,8 3,1 53,6 Wiochy 191 125 8,4 7,9 54,4 leje państw EWG, łącznie już z W. Brytanią, postanowiły przystąpić do opracowania statutu jednej wspólnej międzypaństw. kompanii zachodnio- eur. i przygotowania całkowitej standaryzacji wszystkich dziedzin kolejnictwa (Le Monde 26-27X11972). Wg statystyk ONZ najdłuższe linie kolejowe 1971 istniały w USA—338 tyś. km, oraz w ZSRR—135 tyś. km; następnie w Kanadzie — 70 tyś. km, Francji — 35 tyś. km, NRF—31 tyś. km, w Polsce—26 tyś. km, Japonii i Włoszech—20 tyś. km. A. WASiu-reŃSKi Drogi żelazne. Warszawa 1925; T. BISSAOA, B. CYWIŃSKI, W. KOWALSKI Koleje, w. Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938; R. SZAJEK Unie kolejowe, Warszawa 195S; W. HAUSTETO Die YoIkerrechtUche Stetlung der Eisenhahnen in Kriegs- und Nachkriegszetten, Berlin 1952; R. COTTIER Eisenbahnrechl, int.. w; Strupp-Schlochauer WSr-terbach des Yoikerrechts, Bd. l, Berlin 1960; W. SUROWIAK Kolei. Kolejnictwo, w WER, Warszawa, t. 5, 1962; W. BRAŚ Międzynar. publiczne prawo kolejowe. Warszawa 1968, s. 200; D. Wnr, R. LUDWIG Drogi rozwoju międzynar. transportu towarowego w krajach socjalistycznych, w: Międzynar. Rocznik Transportu, Prana, Berlin, Warszawa 1969; Z. ŻÓŁCINSKI Systemy prawne regulujące międzynar. przewozy towarów kolejami. Warszawa 1971. • 1730 KOLEJE W SYSTEMIE RWPG (ang. Raiłroads in CMEA System, franc. Chemin de fer dans le systeme du CAEM, hiszp. Perrocarriles en el si-stema del CAME, roś. Żeleznyje dorogi w sistie-mie SEW). 28 VI 1956 powstała Organizacja Współpracy Kolei, Organizacyja sotrudniczestwa żeleznych dorog (OSŻD), decyzją ministrów kolei Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, ChRL, KRL-D, Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier, Wietnamskiej Rep. Dem. i ZSRR, z zadaniem prowadzenia spraw, wynikających z umów o międzynar. Koleje 7 Państw RWPG 1971 Kraje koi. w km ogółem w tym zelek- tryfi- kowa- nych na 100 km2 na 10 tyś. ludności Bułgaria Czechosłowacja NRD Polska Rumunia Węgry ZSRR 4231 13296 14525 26717 11012 9000 135 430 956 2595 l 370 4010 535 1001 35022 3,8 10,4 13,4 8,5 4,6 9,7 0,6 5,0 9,2 8,5 8,1 5,4 8,7 5,5 * W stosunku do ogółu korzystających z różnych środków komunikacji. Źródło. Le Monde, La Siampa, The Times, Die Welt, Le Transport en Europę 26 X 1972. Źródło; Rocznik Statystyki Międzynarodowej WS> tiUS Warszawa 1973, str. 260. komunikacji osobowej (SMPS) i towarowej (SMGS) między państwami członkowskimi RWPG. Organem kierowniczym OSZD jest Narada Ministrów, organem wykonawczym—Komitet Organizacji Współpracy Kolei, którego regulamin zatwierdzony został 22 VI 1962. Językami oficjalnymi Komitetu są: chin., niem. i roś. Osobną instytucją kolejową w ramach RWPG jest -> Wspólny Park Wagonów. Umowy SMPS i SMGS zawarte l XI 1951 na czas niaograniczony, zostały zmodyfikowane i uzupełnione w następnych latach; od l IV 1966 wszedł w życie tekst przyjęty w Warszawie 27X1964. Wcześniej, 16X1962, zo- 407 Kolejowy transport, konwencje i komitet międzynar. 1733 stat podp. w Brnie Protokół o charakterze i formach współpracy między RWPG a OSZD. Podstawowe dokumenty RWPG i organizacji wyspecjalizowanych, red.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 191-792, 360-382 i 485-506. • 1731 KOLEJOWE MIĘDZYNARODOWE ROZKŁADY JAZDY (ang. International Railway Time-Table, franc. Horaires des trains internationaux, hiszp. Horarios internacionales de trenes, roś. Mieżdunarodnyje raspisanija dwiżenija pojez-dow), od 1872 do 1914 dwa razy w roku w Bernie, w Direction Generale de Chemins de Per Pederaux Suisses odbywała się Bur. Konferencja Rozkładów Jazdy Pociągów Pasażerskich, Euro-pean Passenger Time-Table Conference, Confe-rence europeenne des horaires des trains de voy-ageurs (skrót oficjalny: CEH). Od 111923 Konferencja stała się instytucją zarej. w LN, z corocznymi sesjami w Bernie; od 1946 zarej. w ONZ, z siedzibą w Bemie, ale sesjami co dwa lata w innej stoi. państw uczestników konwencji o kolejowym transporcie. W 1970 w Pradze, 1972 w Sankt Gallen, 1974 w Helsinkach. Łączy 22 państwa Europy, m.in. Polskę. W 1924 powstała podobna instytucja z siedzibą w Pradze dla k.m.r.j. pociągów towarowych, European Goóds Trains Time-Table Conference, Conference europeenne des horaires des trains de marchandises, której czł. są uczestnicy tychże konwencji o kolejowym transporcie. Łączy również 22 państwa Europy, m.in. Polskę. Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 1732 KOLEJOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Railways International Organiza-tions, franc. Organisations intemationales ferro-yiaires, hiszp. Organizaciones ferroviarias internacionales, roś. Mieżdunarodnyje żeleznodoroż-nyje organizacyi), instytucje w większości mię-dzyrząd., zarej. w ONZ: Centralne Biuro Międzynar. Transportu Kolejowego, Central Office for Int. Railway Transport, Office central des trans-ports int. par chemins de fer (OCTI), żal. 14 X 1890, w Bernie jako organ konwencji międzynar. o kolejowym transporcie; czł.: uczestnicy konwencji; publ.: Monthly Bulletln for Int. Railway Transport, ang., franc. i niem. Biuro Wspólnego Parku Wagonów Kolejowych Państw RWPG, Common Wagon Parę Office, zat. 1964, z siedzibą w Pradze; łączy 7 państw eur. RWPG. Bur. Kompania d/s Finansowania Materiałów Kolejowych, European Cómpany for the Pinancing of Railway Rolling Stock, zat. 1955, z siedzibą w Bazylei. Eur. Konferencja Rozkładów Jazdy Pociągów Pasażerskich, European Passenger Time-Table Conference, żal. 1923, z siedzibą w Bernie. Eur, Konferencja Rozkładów Jazdy Pociągów Towarowych, European Goods Trains Time-Table Conference, żal. 1930, z siedzibą w Pradze; publ. Livert~indicateur Int. Marchandises, LIM. Eur. Pool Wagonów Kolejowych, European Railway Wagon Pool, zat. 1953 Eur. Konwencją Kolejową, European Railway Convention, przez Austrię, Belgię, Danię, Holandię, Luksemburg, NRF, Szwajcarię i Wiochy. Federacja Międzynar. Kolejarzy Esperantystów, Inl. Pede-ration of Esperahtist Railwaymen, zat. 1948, z siedzibą we Frankfurcie n.M. Federacja Międzynar. Stowarzyszeń Artystycznych i Intelektualnych Kolejarzy, żal. 1952, z siedzibą w Paryżu; publ. Arts cheminots. Federacja Międzynar. Stowarzyszeń Turystycznych Kolejarzy, Int. Federation of Railwaymen's Trayel Assoc., żal. 1947, z siedzibą w Paryżu; czł. krajowego stowarzyszenia eur. państw uczestniczących w konwencjach o kolejowym transporcie. Komitet Międzynar. Kolejowego Transportu, Int. Raił Transport Committee, zał. 1902, z siedzibą w Bernie; organ konwencji przewozowych CTM i CIV. Międzynar. Stów. Kongresu Kolejowego, Int. Railway Con-gress Association (IRCA), żal. 13 XII 1884 w Brukseli jako Comission Int. du Congres des chemin de fer, pod ob. nazwą od 15 IX 1919; lączy administracje i organizacje kolejnictwa prawie wszystkich państw świata; publ. wspólnie z UIC Se-lections of Int. Railway Documentation w językach ang.i franc. i niem. Międzynar. Stów. Użytkowników Prywatnych Linii Dojazdowych (kolejowych), Int Association of Users of Priyate Sid-ings, żal. 1954, z siedzibą w Essen (NRF). Organizacja Międzynar. Kolei d/s Transportu Kontenerami, Organisation int. des chemins de fer pour les transcontai-ners—„Intercontainer", żal. 1967, z siedzibą w Bazylei. Organizacja Współpracy Kolei (państw RWPG), Organization for the Collaboration of Railways, zat. 1956, z siedzibą w Warszawie. Stów. Latynoamer. Kolei, Assoc. Latinoamericana de Ferro-carrilles, Latinamerican Railways Assoc., żal. 1964 przez rządy Argentyny, Boliwii, Brazylii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii, Meksyku, Paragwaju, Urugwaju i Wenezueli, z siedzibą w Buenos Aires. Stowarzyszenie Międzynar. Budowy Wagonów Kolejowych, Int. Assoc. of Rolling Stock Builders, zat. 1930, z siedzibą w Paryżu. Stowarzyszenie Panamer. Kongresu Kolei, Pan-American Railway Congress Assoc., Asoc. dcl Congreso Panamcricano de Ferrocarrilles, żal. 1906, z siedzibą w Buenos Aires. Unia Eur. Służby Dróg Żelaznych, Union of European Railways Road Seryices, żal. 1950 p.n. Conference of Railway Road Seryices, pod ob. nazwą od 1951, z siedzibą we Frankfurcie n.M. Unia Międzynar. Kolei, Int. Union of Railways — Union Int, de chemins de fer (UIO, żal. 1922, z siedzibą w Paryżu; statut doradczy (B) ECOSOC; pod egidą Unii działają: Centralne Biuro Rozrachunkowe, Central Bureau of Compen-sation, w Bernie; Centrum Informacyjno-Ogloszeniowe Kolei Eur., Iniormation and Publicity Centre of the European Railway w Rzymie; Biuro Międzynar. Dokumentacji Kolejowej, Int. Offiee of Railway Documentation, w Paryżu; Biuro Międzynar. Filmów o Kolei, Int. Railway Film Bureau, w Paryżu; oraz Biuro Badań i Prób Kolei, Office for Research and Experiments w Utrechcie; publ. Int. Railway Statistics. Unia Międzynar. Kolejarzy Antyalkoholików, Int. Railway Temperance Union, żal. 1907, z siedzibą w Bemie. Unia Międzynar. Lekarskiej Służby Kolejowej, Int. Union of Railway Medical Seryices, zał. 1949; łączy eur. państwa uczestniczące w Konwencjach kolejowego transportu oraz Algierię, Izrael, Japonię, Maroko, Rodezję i Syrię. Unia Międzynar. Stowarzyszeń Prywatnych Właścicieli Wagonów Towarowych, Int. Union Raiłroad Truck Assoc., zat. 1950, z siedzibą w Genewie. Unia Międzynar. Wagonów Kolejowych, Int. Wagon Union, zał. 1921, z siedzibą w Bernie; organizacja międzynar. Albanii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Bułgarii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Norwegii, NRD, NRF, Polski, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Węgier i Włoch; statut doradczy (B) ECOSOC. Unia Międzynar. Wagonów Osobowych i Bagażowych, Int. Carriage and Van Union, Union int. des yoitures et four. gons (RIO, żal. 1921, z siedzibą w Bernie; czł.: uczestnicy Konwencji o kolejowym transporcie; publ. Rules for Reci- procal use of Carriage and Vans in Int. Traffic, w językach ang., franc., niem. i włoskim. Międzynar. Organizacja Transportu Linowego, Inter. Organization for Transportation by Ropę, żal. 1959, z siedzibą w Rzymie; łączy instytucje krajowe 20 państw Świata, ro.in. Polski; jest jedyną organizacją międzynar. d/s kolejek linowych. Yearbook of Int. Orgawtations, 1973. • 1733 KOLEJOWY TRANSPORT, KONWENCJE I KOMITET MIĘDZYNARODOWY (ang. Raiłroad Transport, Conventions and International Committee, franc. Transport ferroyiaire, Conventions et le Comitó international, hiszp. Transpor-te ferroviario, convenciones y Comite internacio-nąl, roś. Żeleznodorożnyj transport, konwiencyi i Mieżdunarodnyj komitiet), pierwszy układ wprowadzający jednolite przepisy międzynar. przewozów koleją odnoszący się tylko do towarów, tzw. układ CIM, zawarty został 14X1890 przez Au-stro-Węgry, Belgię, Francję, Holandię, Liechten-stein, Luksemburg, Niemcy, Szwajcarię, Rosję i Włochy; nowelizowany 1896, 1902, 1905, 1923, 1933, 1952 oraz 1961 (1923 wypowiedziała układ 1734 Kolektywna legitymizacja 408 Rosja Radziecka). Układ ten nosi ang. nazwę Int. Convention concerning the Ca.ma.ge of Goods by Raił (CIM). Drugi układ dotyczy podróżujących osób i ich bagażu koleją, podp. 1902 i nowelizowany w tych samych latach co CIM, nosi nazwę Int. Convention concerning the Carriage of Pas-sengers and Luggage by Raił (CIV). Organem obu Konwencji jest od 1902 Międzynar. Komitet d/s kolejowego transportu, Int. Raił Transport Com-mittee (CIT), z siedzibą w Bernie, statut zmodyfikowany 23X11933 i 25X1952. Obecnie obowiązujące Konwencje CIM i CIV z 25 II 1961 weszły w życie 111965. W Bernie 26 II 1966 podp. została Konwencja dodatkowa do Konwencji CIV, dotycząca odpowiedzialności kolei za śmierć i zranienie podróżnych oraz Protokoły A i B. Konwencja CIM ustala, jakie przedmioty są wyłączone od przewozu (art. 3), względnie są dopuszczone do przewozu warunkowo (art. 4), względnie kolej ma obowiązek przewozu (art. 5) oraz określa warunki przewozu, odpowiedzialność, roszczenia, rozrachunek itp. Konwencja CIV w art. 3 definiuje warunki obowiązku kolei przewozu osób i bagażu, art. 5 określa cechy biletów, zniżkę opłat za przejazd dzieci, czas ważności biletów, wyznaczanie i zamawianie miejsc, przerwy w podróży, zmiany klasy; art. 11 ustala stosunek do podróżnego bez ważnego biletu; art. 12 ustala, że „nie dopuszcza si^ do pociągu lub można usuwać z pociągu w czasie podróży; a) osoby w stanie nietrzeźwym oraz takie, które zachowują sig nieodpowiednio lub nie przestrzegają postanowień ustaw i przepisów; osoby te nie mają prawa żądać zwrotu opłaty za bilet ani opłaty za przewóz ich bagażu; b) osoby, które z powodu choroby lub innych przyczyn mogłyby być uciążliwe dla współpodróżnych, chyba, że przedtem zamówiono dla nich oddzielny przedział..." Art. 13 określa przepisy zabierania bagażu ręcznego i zwierząt do wagonów osobowych, dalsze dot. problemów bagażu, roszczeń, reklamacji itp. Uczestnikami są: Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Jugosławia, Liechtenstein, Luksemburg, Norwegia, NRD, NRF, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, W. Brytania, Węgry i Włochy. Poza konwencjami gene- ralnymi CIM i CIV są w mocy konwencja i statut o wolności ->• tranzytu kolejowego, podp. w Barcelonie 20 IV 1921 oraz konwencja i statut o ustroju międzynar. kolei żelaznych, podp. w Genewie 9X111923; Polska uczestniczy w obu konwencjach. Członkami Międzynar. Komitetu d/s Kolejowego Transportu CIT są państwa członkowskie CIM i CIV. Komitet podpisał układ z Międzynar. Unią Kolei, Int. Union of Railways, która ma statut doradczy (B) UNESCO. Komitet organizuje corocznie kongres w stolicach państw członkow- skich, publ. dokumentacje uchwał, przepisów itp. W krajach socjalist. przewozy kolejowe towarów są realizowane w ramach państw RWPG wg specjalnego układu SMGS, który prócz przepisów CIM zawiera dodatkowe porozumienia. Dz.U., 1922, nr 71. póz. 640; Dz.U., 1925, nr 34, póz. 236 l 237; Dz.U., 1927, nr 52, póz. 467; Dz.U., 1928, nr 73, póz. 663 i 664; Dz.U.. 1964, nr 44, póz. 300, 301; Dz.U., 1968, nr 21, póz. 137 i nr 44, póz. 325; Dz.U.. 1971, nr 12, póz. 12, 13: Dz.U., 1972, nr 7, póz. 46, 47; W. HAUSTCIN Die Yotker-rechtiiche Stetlung der Eisenbohnen In KHegs. md Noch-kriegszeiten, Berlin 1952; R. COTTIER Etsenbohnrecht. lnt„ w. Stmpp-Schlochouer WSrterhwh ~ des Yoikerrechts Bd. l, Berlin 1960, s. 417-421; Umowy międzynar. PUL dot. obrotu prawnego. Wybór tekstów. Warszawa 1966, s. 415-487; E. MATULA Problemy unifikacji i przepisów normujących międzynar. przewozy kolejowe towarów w Europie, w. Międzynar. tocz' nik transportu, Praha, Berlin, Warszawa 1969, s. 204-216; J. KOPROWICZ Odpowiedzialność kolei wobec podróżnych w komunikacji międzynar., w: Państwo i Prawo nr 10, 1972. • 1734 KOLEKTYWNA LEGITYMIZACJA (ang. Col-lectiye Legitimization, franc. Legitimisation collec-tive, hiszp. Legitimización colectiya, roś. Kollek-tiwnaja legitimizacyja), termin międzynar. na te rezolucje ONZ i jej org. wyspecjal., które wypowiadają się za określoną doktryną prawną, np. prawa narodów do —>• nacjonalizacji swych bogactw naturalnych, do przeprowadzenia reform społ. wg własnych potrzeb, czy też rezolucje zajmujące w określonym sporze (np. Namibii z Rep. Pd; Afryki) zdecydowane stanowisko po jednej stronie. Przez fakt poparcia doktryny prawnej, czy jednej ze stron przez zbiorowość międzynar., jaką jest ONZ, udzielana zostaje przez ONZ l.k. o poważnym znaczeniu moralnó- politycznym. I. L. CLAUDE Collective Legitimization as a Political Function of the Unifed Nations, w: Int. Organization ar 3, 1966; W. MORAWIECKI Funkcje organizacji międzynar.. Warszawa 1971, s. 118-120. • 1735 KOLONIALIZM (ang. Colonialism, franc. Colo-nialisme, hiszp. Colonialismo, roś. Kołonializm), termin międzynar. — polityka ujarzmiania jednych krajów przez drugie, uzasadniana różnie w różnych stuleciach; nowoczesny k. ma swe eur. początki w XV-XVI w. w związku .z odkryciami geograficznymi iberyjskich Europejczyków i ich rolą -> konkwistadorów w Nowym Świecie. Pierwszym aktem międzynar. sankcjonującym kolonialny podział globu -przez państwa eur. był Traktat Tordesillas 1494. Proces podbojów kolonialnych osiągnął swe apogeum w Berlińskim Akcie Generalnym 1885, klasycznym nowoczesnym kolonialnym układzie podp. na Kongresie Berlińskim 26 II 1885 przez reprezentantów rządów Austro-Węgier, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Luksemburga, Niemiec, Norwegii, Portugalii, Rosji, Szwecji, Turcji, W. Brytanii, którzy akceptując belg. aneksję Konga zawarli układ „o normach wolności handlu i żeglugi" jakie winny być zachowywane na wybrzeżu afrykańskim. Po Kongresie Berlińskim nastąpiła cała seria u-kładów kolonialnych do wybuchu I wojny światowej: l'. Układ Śródziemnomorski angielsko-wł. z 12 II 1887, gwarantujący m.in. kolonialne status quo w pn. Afryce; 2. Układ Sueski z 1889; 3. Układ Helgolandzko-Zanzibarski z l VII 1890, niemiec-ko-ang. rozstrzygający spory o równikową Afrykę, m.in. o Zanzibar na korzyść W. Brytanii (art. 11), w zamian za wyspę Helgoland, przekazaną Rzeszy (art. 12); 4. Układ Londyński angielsko-niem. w sprawie Angoli z 30 VIII 1898, ściśle o projektowanym potajemnie podziale kolonii por-tug. w Afryce między Rzeszą i W. Brytanią; nie zrealizowany; 5. Układ Madrycki hiszpańsko- niem. z 12 III 899 o odstąpieniu Rzeszy wysp Karolińskich i Mariańskich (z wyjątkiem Guam) na Pacyfiku, za 25 min pesetów; 6. Układ Londyński angielsko-franc. z 21 III 1899 w sprawie Sudanu, rozdzielający strefy wpływów; 7. Konwencja Londyńska angielsko-niem. z 14X11899 w sprawie podziału wysp archipelagu Samoa między Rzeszę, Kolumbia 1737 SA i W. Brytanię; 8. Układ Śródziemnomorski idp. w Rzymie 14 i 16 XII 1900, francusko-wt. i wojnie Włoch przeciw Etiopii w sprawie po-iatu wpływów w Cyrenajce, Trypolisie i Maro-; 9. Układ angielsko-jap. z 3011902 o podziale rfywów w Korei i Chinach; 10. Pokój Yereenig-5 z 31 V 1902, kończący burską wojnę w pd. Tyce, poddaniem jej pod władzę W. Brytanii; . Układ francusko-bryt z 8 IV 1904, znany p.n. entente cordiale; 12. Układ angielsko-hiszp. 3X1904 o wpływach obu państw w Algierze Maroku; 13. Londyński sojusz angielsko-jap. z VIII 1905 mający zabezpieczyć posiadłości ko-nialne i strefy wpływów Japonii i W. Brytanii, upemiony i przedłużony 13 VII 1911, obowiązy-it do 13 XII 1921, kiedy to został zastąpiony wa-^ngtońskim układem czteromocarstwowym z u-iałem Francji i USA; 14. Akt Algeciras, podp. [V 1906 przez Austro-Węgry, Belgię, Francję, .szpanie, Holandię, Maroko, Niemcy, Portuga-, Rosję, Szwecję, USA i W. Brytanię; 15. Układ itersburski angielsko-franc. z 31 VIII 1907 o po-iale wpływów w Afganistanie, Persji i Tybecie; . Układ Berliński francusko-niem. z 9 II 1909 sprawie Maroka; 17. Układ Petersburski nie-iecko-ros. z 19 VIII 1911 w sprawie budowy —> .gdadzkiej kolei i stref wpływów w Persji; . Układ Berliński francusko-niem. z 4X11911 sprawie podziału wpływów w Kongu i w Maku; 19. Pokój Lozański między Turcją i Wło-ami, podp. 18 X 1913, przyznający Włochom ?renajkę i Trypolis. 3 układów quasi-kolonialnych należy zaliczyć kże większość układów mocarstw eur. i USA państwami azjat., jak końcowy protokół Powsta-ł Bokserów 1901, Układ Nankiński 1842, Układ limonoseki 1895, Układ Tienciński 1858, Układ sdo 1858,^ Układ Jokohamski 1854, Układy in- ichińskie 'XIX w.; a także imperialistyczne u-Łdy USA, jak Układ Hay-Pauncefote, Układ iy-Varilla czy Układ o Kubie i Puerto Rico. > I wojnie świat, zasady k. ustalone na Kongre-; Berlińskim 1885 dla Afryki zostały rozszerzona inne regiony świata Konwencją Saint-Ger-iin 1919, a równocześnie system kolonialny, za-wniający mocarstwom swobodną penetrację re-MIÓW podbitych, został usankcjonowany manda-wym systemem LN. W 1920 dwie trzecie ludz-iści—tj. 1250 min z wówczas żyjących 1875 In ludzi—żyło w koloniach za pełną aprobatą ^. , apiero po II wojnie świat, na skutek swego anty-szystowskiego charakteru Karta NZ wyelimi-iwała w ogóle pojęcie "„kolonie", zawarte w ikcie LN wprowadzając nowe pojęcie -> tery-ria powiernicze, z nałożonym równocześnie o-iwiązkiem przyznania im jak najszybciej samo-ielności, co zainicjowało proces —> dekoloniza-. Obszar kolonialny, który 1945 wynosił 36 min n2 z 663 min ludzi, żyjących w zależności od kolonialnych mocarstw: Australii, Belgii, Da-i, Hiszpanii, Holandii, Japonii, N. Zelandii, yiązku Pd. Afryki, W. Brytanii i USA, zmniej-ył się do 1960 do obszaru 13 min km' z 83 min dzi. W następnych 15 latach nastąpiło bardzo ważne zmniejszenie liczby kolonii. W 1974 roz-iczął się proces dekolonizacji posiadłości Por-galii: ->• Angoli, -> Gwinei-Bissau, -»• Mozambiku. W pół. 1974 gł. nierozwiązanymi problemami koi. pozostały: —r Belize, -*• Namibia, -*• Puerto Rico i —> Rodezja. A. ZIMMERMANN Die Kolomoireiche der GrossmSchte. 1871-1916. Berlin 1916; F. SCHACK Das deutsche Kolonialrecht in seiner Entwicklung bis wm Weitkrleg, Berlin 1923; E. Mo-RESCO Les rapports de droit public entre la metropole et lei colonies, dominions et autres territotres d'outre-mer, w: Re-cueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. nr 55, 1936; B. M. VAN ASBECK Le regime de etrangers dans les colonies, w. Re-cueil... m 61, 1937: O. HARDY La politiaue colonial et la partage de la terre aux 19° et 20' siecles, Paris 1937; S. R. SERTOLI Storia e politica coloniate ilaliana, 1869-1935, Mes-sina 1938; M. E. TOWNSEND, C. H. PEAKE Europem Colonial Expansion sińce 1871, Chicago 1941; F. M. VAN ASBECK Le statut actuel des pays non- autonommes d'outre-mer, w. Recueil... m 71, 1947; F. VAN LANOENHOYE Le probleme de la protection des population aborigenes aux Nations Unieś, w: Recueil... nr 89, 1956; I. K. IWANÓW Bankrotstwo kotonia-Uima i mieidunar. otnostenija, w. Mieidunar. iyiń m 5. 1957; W. L. TAGUNIENKO Wojny i kolonii, Moskwa 1957; H. Rón-NEFAHRT Konferemfn und YertrSge (Vertrags-Plotz), t. 3. 4, Waraburg 1958; W. P. PANÓW Ewotucyja ekonomlczesklch form kotomaUsma w epoku impieriaUzma, Moskwa 1959; A. BARTNICKI Konflikty kolonialne 1869-1939, Warszawa 1972. KOLONIALNE UKŁADY •->• Kolonializm. • 1736 KOLUMBA POMNIK (ang. Columbus Memoriał, franc. Monument de Colomb, ,hiszp. Monu-mento de Colón, roś. Pamiatnik Kołumbu), przedmiot międzyamer. uchwał rządowych, podejmowanych na Międzynar. Amer. Konferencjach 1923, 1928, 1933, 1936, 1938 i 1954, w sprawie zbudowania wspólnie pomnika Krzysztofa Kolumba (1451-1506), odkrywcy Nowego Świata, w formie latarni mor. na wyspie San Salvador, ale „nie wcześniej, niż nie zostanie zlikwidowany całkowicie kolonializm pozakontynentalny w hemis-ferze zach." Wobec istnienia nadal posiadłości Francji, Holandii i W. Brytanii na kontynencie amer. budowa p.K. została odłożona; sprawa przypominana tradycyjnie raz w roku z okazji ->' Dnia Kolumba. A. LINARES-FRETAS El Problema de las Colonias y Territorlos Dependientes de Naciones Europeas, w; Revista de Derecho Int., Merico DF, LX, s. 45-51. • 1737 KOLUMBIA (ang. Columbia, franc. Colombie, hiszp. Colombia, roś. Kołumbija), Republika Kolumbii, Republica de Colombia, państwo nad Pa cyfikiem i M. Karaibskim w pn.-zach. części Ameryki Pd. Czł. ONZ. Pow. l 138388 km2, ludność 21 797 tyś. (1971). Stoi.: Bogota—2539 tyś. mieszk. (1971). Graniczy z Panamą, Wenezuelą, Brazylią, Peru i Ekwadorem. Język urzędowy: hiszpański. Waluta: peso = 100 centavos. Święto narodowe: 20 VII, dzień proklamowania niepodległości 1810. Sto- 1738 Komandytowa spółka 410 Ludność Kolumbii wg spisów 1905-67 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1905 1912 1918 4143 5072 5696 1938 1951 1967 8701 11228 19215 sunki międzynar.: 1564-1810 kolonia hiszp. p.n. Nueva Grenada. Wojna wyzwoleńcza 1810-19, zakończona proklamowaniem 18X111819 Rep. Wielkiej Kolumbii, Republica de la Grań Cplom-bia, obejmującej prócz swego obecnego terytorium obszar Wenezueli do 1829, Ekwadoru do 1830 i Panamy do 1903. Nazwa obecna od 1886. W wyniku panamskiej afery separatystycznej, finansowanej przez rząd USA, prowincja pn. stata się Rep. Panamy; tytułem odszkodowania rząd USA układem podp. 6 IV 1914 w. Bogocie zgodził się zapłacić K. 25 min dolarów. Układ został ratyfikowany przez obie strony 1919. W czasie I wojny świat. K. była po stronie Aliantów. 1919-38 czł. LN. Liga 1932-35 rozpatrywała spór K. z Peru o Letycję. W czasie II wojny świat, po stronie NZ. Czł. założyciel ONZ 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IBRD, IDĄ, IMF, IFC. W 1948 czł. założyciel OPA, czł. ALALC; czł. Traktatu Tlatelolco. W 1950-53 jako jedyne państwo Ameryki Lać. wzięła aktywny udział w wojnie w Korei. W 1957 520 żołnierzy K. uczestniczyło w akcjach zbrojnych ONZ w strefie Kanału Sueskiego. Prezydent A. Lleras Camargo 12 IV 196& złożył wizytę w siedzibie ONZ. W 1961 K. oskarżyła Rewolucyjny Rząd Kuby w Radzie OPA o zagrożenie pokoju hemisfery zach.; dało to asumpt do bezprawnego wykluczenia rządu Kuby z OPA przez Konferencję OPA w Punta del Este 3111962. Szefowie państw Ekwadoru i K. 12 Ul 1966 podp. układ o integracji pogranicza, zw. Acta de Rumichaca. W 1967 K. wraz z Chile, Boliwią, Ekwadorem, Peru i Wenezuelą utworzyła —>• Grupę Andyjską w ramach ALALC. W 1969 rząd przeprowadził częściową nacjonalizację złóż nafty wydzierżawionych amer. kompaniom. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Finlandia, Francja, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Izrael, Jamajka, Japonia, Kanada, Korea, Kostaryka, Liban, Luksemburg, Malta, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRP, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Syria, Tajwan, Trynidad i Tobago, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wiochy, ZSRR. El Desarrotlo de Columbia, CEPAL Santiago 1956, s. 442; M. NIEDEKGANO /„M Vingt Amtriąues Latine. Paris 1962, s. 313-350; A. J. RIYADENEIBA VARGAS Historia Constitucio-nat de Colombia, Bogota 1962; P. M. HOLT Columbia Today and Tomorrow, New York 1964, s. 209; M. AGUILERA La Legislación y et Derecho en Colombia, Bogota 1965; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972. • 1738 KOMANDYTOWA SPÓŁKA [franc. commandite 'wkład komandytariusza'], (ang. Limited joint stock company, franc. Societe en commandite, hiszp. Sociedad en comandita, roś. Kommandit-naja kompanija), termin międzynar.—spółka, w której jedna część odpowiada w pełni za wszystkie zobowiązania firmy (odpowiedzialność nieograniczona wspólników), druga zaś tylko do pewnej sumy, zw. komandytową (odpowiedzialność ograniczona). Wspólnicy z odpowiedzialnością nieograniczoną są nazywani komplementariuszami, drudzy zaś— komandytariuszami. Forma znana już w kodeksie Hammurabiego na 2000 p.n.e. J. NAMITKIEWICZ Komandytowa Spotka, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 224-226. • 1739 KOMBATANCI [franc. 'bojownicy'], (ang. Com-batants, franc. Combattants, hiszp. Combatientes, roś. Kombatanty), żołnierze regularnej armii lub oddziałów nieregularnych, biorący czynny udział w walce, chronieni przez międzynar. prawo wojenne. Międzynarodowe organizacje k. powstały po I wojnie świat, p.n. powszechnie wtedy używaną weterani wojenni. W Polsce po n wojnie świat, nastąpiło 1949 zjednoczenie wszystkich organizacji kombatanckich w Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD); 1972 utworzone zostało Ministerstwo d/s K. Zob. też ->• Prawo wojenne. G. O. WILSON The Guerilla and the lawful combatant, w. American Journal o f Im. Law nr 37, 1945; L. NUKICK The Ols-ttnccion between Combatant and Noncombattant in the Law o f War, w: American Journal o f Int. Law nr 39, 1945; R. BIERZANEK Prawo człowieka w konfliktach zbrojnych. Warszawa 1972, s. 118-185. KOMENDANTURA '-> Sojusznicza Komendantura Berlina. KOMINFORM -r Informbiuro. • 1740 KOMINTERN, Kommunistyczeskij Internacyonal, niem. Komunistische Internationale, -*• Międzynarodówka Komunistyczna, zał. w marcu 1919 w Moskwie przez I Międzynar. Kongres Partii Komunistycznych jako ich organ naczelny. W 1939 partie komunist. należące do K. skupiały 1750 tyś. czt. w krajach kapitalist. i 2652 tyś. w ZSRR. Podczas II wojny świat, w związku z ogromną różnorodnością warunków, w jakich były zmuszone działać partie komunist. i różnorodnością zadań stojących przed klasą roboto, poszczególnych krajów, kierowanie świat, ruchem komunist. z jednego centrum stało się praktycznie niemożliwe i niecelowe. W 1943, za aprobatą wszystkich sekcji, postanowiono K. rozwiązać. A. DEL ROSAL Los Congresos Obreros Int. en et Siglo XX, Mexico DF 1963, s. 195-228; Kommunisticzeskii Internacyonal. Kratkij istoriczeskii oczerk. Awtorskij kotektiw, Moskwa 1969, s. 600 (tłum. polskie: Międzynarodówka Komunistyczna, Warszawa 1974); F. Fmsow Komintern. w: Woprosy istorii KPSS nr 6, 1973. KOMISJA DO BADAŃ DZIAŁALNOŚCI ANTYAMERYKAŃSKBEJ I ONZ ->- Maccar-tyzm. • 1741 KOMISJA D/S DALEKIEGO WSCHODU (ang. FarEastern Commission, franc. Commission pour l'Extreme Orient, hiszp. Comisión para el Lejano Oriente, roś. Komissija po woprosam Dalniego Wostoka), powołana uchwałą konferencji moskiewskiej min. spraw zagr. USA, W. Brytanii i ZSRR 16-26 Xn 1945. W skład Komisji wchodzili przedstawiciele: Australii, Birmy, Chin, Filipin, Francji, Holandii, Indii, Kanady, N. Zelandii, Pakistanu, USA, W. Brytanii i ZSRR; miała za zadanie dopilnowanie wypełniania przez Japonię zobowiązań wynikłych z jej bezwarunkowej kapitulacji 13 VIII 1945 oraz postanowień konferencji poczdamskiej, 17 Vn-2 VIII 1945, dot. Japonii. Organem Komisji, której siedzibą był Wa- Komisja Gospodarcza ONZ d/s Europy 1745 ngton, była w Tokio Sojusznicza Rada dla Ja-nii, przy amer. Głównodowodzącym Sił Oku-;yjnych, złożona z przedstawicieli Chin, USA, Brytanii i ZSRR. Komisja, tak jak Rada roz-częla działalność 18 IV 1946, została zaś zlik-dowana 28 IV 1952 jednostronną decyzją USA związku z wejściem w życie Traktatu Pokojowo z Japonią podp. 81X1955 w San Fran- DMISJA GOSPODARCZA ONZ D/S AFRYKI ag. UN Economic Commission for Africa, ECA, »nc. Commission economique des Nations Unieś >ur l'Afrique, hiszp. Comisión Económica de ONU para Africa, roś. Ekonomiczeskaja ko-issija OON po woprosam Afriki), jedna z Re-onalnych Komisji gosp. ONZ, stworzona na ileeenie Zgr. Og. NZ z 27X11957, decyzją COSOC z 18 IV 1958; rozpoczęła swe prace Addis Abebię 29X111958 (sprawa utworzenia emisji debatowana była wcześniej na III, V XI Sesji Zgromadzenia, lecz napotykała na pór mocarstw kolonialnych). Członkowie-zało-/ciele: Rep. Pd. Afryki, Belgia, Egipt, Etiopia, rancja, Ghana, Gwinea, Hiszpania, Liberia, Li-ia, Maroko, Portugalia, Sudan, Tunezja, W. Bry-inia. W 1963 Rep. Pd. Afryki i Portugalia zo-ały usunięte. W 1972 w skład Komisji wchodziły 'szystkie niepodległe państwa afryk. (z wyjąt-iem Rep. Pd. Afryki, zawieszonej przez ,COSOC, 1963) oraz jako państwa stowarzyszo-e Francja, Hiszpania i W. Brytania. Obserwato-zy: Austria, Brazylia, Bułgaria, Czechosłowacja, irecja, Holandia, India, Izrael, Japonia, Pakistan, 'olska, Turcja, USA, Węgry, ZSRR. Siedziba: ^rica Hali (zbudowany 1961) w Addis Abebię. Comisja zorganizowała Bank Afrykański Roz-roju, zainicjowała współpracę z Ligą Arabską, ; Organizacją Jedności Afrykańskiej i innymi >rganizacjami regionalnymi Afryki. Publ.: Eco-wmic Survey for Africa. 'JN Review nr 283, 1959, s. 6-10; The Europa Year Book, '972. A Worid Survey, ml. l, London 1972, s. 25-27. l 1743 KOMISJA GOSPODARCZA ONZ D/S AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. UN Economic Commis-sion for Latin America, ECLA, franc. Commis-sion economique des Nations Unieś pour 1'Ame-rique Latine, hiszp. Comisión Económica de la ONU para America Latina, CEPAL, roś. Ekonomiczeskaja komissija OON po woprosam Ła-tinskoj Amieriki), jedna z Regionalnych Komisji gosp. ONZ, stworzona Rez. 106/VI ECOSOC z 5 III 1948; rozpoczęła swe prace z siedzibą w Santiago (Chile), w czerwcu 1948 (Chile zainicjowało utworzenie Komisji już 11 VIII 1947, lecz projekt natrafił na opory w Unii Panamer.). Członkowie: Argentyna, Boliwia, Barbados, Brazylia-, Chile, Dominikana, Ekwador, Francja, Gujana (od 1967), Gwatemala, Haiti, Holandia, Honduras, Jamajka (od 1966), Kanada, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador. Trynidad i Tobago, U-rugwaj, USA, Wenezuela, W. Brytania. Członek stowarzyszony: Belize i Stowarzyszone Państwa Indii Zach. Komisja prócz siedziby w Santiago (w Instytucie Latynoamer. Planowania Ekonomicznego i Socjalnego), ma swe ośrodki regionalne lub specjalistyczne w Bogocie, Meksyku, Montevideo, Rio de Janeiro i Waszyngtonie. Komisja obchodziła 25-lecie działalności na swej XV Sesji w Ouito 20-30 m 1973. Na tej sesji delegat Chile H. Santa Cruz wyraził pogląd, że państwa nielatynoamer.: Francja, Holandia, USA i W. Brytania, będące od 1948 czt. CEPAL winny być pozbawione członkostwa tej regionalnej la-tynoamer. organizacji. „Skład CEPAL—oświadczył Santa Cruz — odpowiada sytuacji politycznej jaka panowała przez 25 laty. Obecnie Ameryka Lać. potrzebuje własnego organizmu mię-dzynar.". Publ. rocznik Economic Survey of Latin America, półrocznik Economic Bulletin for America Latina i Statistical Bulletin for Latin America. UN Economic Commission for Latin America. A Basie Guide to the Commission and its Secretariat, Santiago de Chile 1966, s. 59; The Europę Year Book 1972. A Worid Survey, vol. l, London 1972, l. 24-25; CEPAL notas sobre la economia y et desarrollo de America Latina nr 121-125, 1972; Eyaluación de Quito. Primer Btenio de la Estrategia Inl. de Desarrollo, aprobada por ta CEPAL en su 75° pertodo de sesiones, re-solución 320 (XV), Santiago de Chile 1973. • 17(A KOMISJA GOSPODARCZA ONZ D/S AZJI I DALEKIEGO WSCHODU (ang. UN Economic Commission for Asia and the Far East, ECAFE, franc. Commission economique des Nations Unieś pour 1'Asie et l'Extreme Orient, hiszp. Comisión Económica de la ONU para Asia y el Lejano Oriente, roś. Ekonomiczeskaja komissija OON po woprosam Azii i Dalniego Wostoka), stworzona na zalecenie z 2111946 Zgr. Og. ONZ, Rez. 37/IV ECOSOC, 28 III 1947; rozpoczęła swe prace w czerwcu 1942, z siedzibą w Bangkoku. Członkowie: Afganistan, Australia, Bhutan, Birma, Cejlon, ChRL (od 1972), Filipiny, Francja, Holandia, India, Indonezja, Iran, Japonia, Kambodża, Korea Pd., Laos, Malezja, Mongolia, Nau-ru, Nepal, N. Zelandia, Pakistan, Samoa Zach., Singapur, Syjam, Tajwan (do 1972), USA, W. Brytania, Wietnam Pd., ZSRR oraz państwa Bru-nei, Bryt. Wyspy Salomona, Fidżi, Papua i N. Gwinea. Komisja zainicjowała m.in. plan rozwoju dorzecza rzeki —>• Mekong oraz budowę drogi transazjat., której odcinek. Teheran-Sajgon został ukończony 1973. Instytucjami powołanymi przez Komisję są Bank Azjatycki Rozwoju, żal. 1966 oraz Inst. Azjat. Rozwoju i Planifi-kacji, zat. 1964. Publ. m.in.; Economic Survey of Asia and Far East, Economic Bulletin of A. and F.E., Statistical Yearbook -for A. and F.E., Asian Industrial Development News, Asian Population Studies Series, Regional Economic Co-operation Series, Foreign Trade Statistics of A. and F.E. UN Monthly Chronicie nr 4, 1967, s. 81-90; The Europa Year Book 1972. A Worid Suwy, Vol. l, London 1972, s. 20-23. • 1745 KOMISJA GOSPODARCZA ONZ D/S EUROPY (ang. UN Economic Commission for Europę, ECE, franc. Commission 6conomique des Nations Unieś pour 1'Europe, hiszp. Comisión Económica de la ONU para Europa, roś. Ekonomiczeskaja komissija OON. dla Jewropy), stworzona na zalecenie z 2 II 1946 Zgr. Og. ONZ, decyzją ECOSOC z 28 III 1947, Rez. 36/TV, z siedzibą w Genewie; rozpoczęła swe prace 2 V 1947. Człon- 1746 Komisja Gosp. ONZ d/s Azji Zachodniej 412 kowie: Albania, Austria, Belgia, Białoruś. SRR, Bułgaria, Cypr, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Islan- dia, Irlandia, Jugosławia, Luksemburg, Malta, Norwegia, NRD (1955-1972 „in a consultative capacity"), NRP (od 1955), Polska, Portugalia, Rumunia, Szwecja, Turcja, Ukr. SRR, USA, Węgry, W. Brytania, Włochy, ZSRR oraz Szwajcaria ze statutem doradczym. Publ. rocznik Eco- nomic Survey of Europę, poza tym Economic Bul-letin for Europę oraz prócz studiów statyst. i techn. miesięcznik angielsko-franc. ECE News Nouyelles. W. MORDWINOW, B. MAJORÓW Ekonomicoeskaja komissija OON dla Jewropy i woprosy ekonomiczeskogo sotrudniczes-twa jewropiejskich stran, w: Mieźdunar. zyzri nr 7, 1955; Fiftheen Years of Activlties of the ECE 1947-1962, UN New York 1963; G. MraDAL 20 years of the UN ECE. w: Int. Or-ganization, Summer 1968; J. BIELAWSKI Adaptacja Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ do potrzeb ogólnoeuropejskiej współpracy gospodarczej, PISM Warszawa 1972; J. BIELAWSKI 25 lat Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, w: Biuletyn Naukowy, Opole 1972, s. 49-72; Travaux de la Commission economiaue pour 1'Europe 1947-1972, UN N. York 1972, s. 222; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, vol. l, London 1972, s. 18-19. • 1746 KOMISJA GOSPODARCZA ONZ D/S AZJI ZACHODNIEJ (ang. UN Economic Commission for West Asia, ECWA, franc. Commission eco-nomique de 1'ONU pour 1'Asie Ouest, hiszp. Comisión económica de la ONU para Asia Oc-cidental, roś. Ekonomiczeskaja komissija OON dla Zapadnoj Azii), piąta z regionalnych organizacji ECOSOC, zał. 111974 przez 12 krajów arab., korzystających dotychczas z usług Biura ONZ d/s Ekonomicznych i Społecznych w Bejrucie (Arabia Saudyjska, Bahrajn, Irak, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syria, Zjedn. Emiraty Arabskie). Siedziba: Bejrut. Keesing's Contemporary Archive 1974; Kromka, 1974. • 1747 KOMISJA MIĘDZYAMERYKAŃSKA ENER. Gil JĄDROWEJ (ang. Inter-American Nuclear Energy Commission, IANEC, franc. Commission interamericaine de 1'energie nucleaire, CIEŃ, hiszp. Comisión Interamericana de Energia Nuclear, CIEŃ, roś. Mieżamierikanskaja komissija po atomnoj eniergii), zai. 1959 przez państwa członkowskie OPA, jest org. wyspecjal. OPA, z siedzibą w Waszyngtonie, z zadaniem dopomagania państwom członkowskim w pokojowym wykorzystywaniu energii jądrowej. Organem Komisji jest Zebranie reprezentantów państw członkowskich co 2 lata (V w 1972 w Waszyngtonie). Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 1748 KOMISJA MIĘDZYNARODOWA D/S BADANIA ZBRODNI JUNTY MILITARNEJ W CHILE (ang. International Commission of En- quiry into the Crimes of the Military Junta in Chile, franc. Commission internationale des en-quetes sur les crimes de la juntę militaire au Chili, hiszp. Comisión Internacional Investigadora de los Crimenes de la Junta Militar en Chile, roś. Mieżdunarodnaja komissija dla rassiedowanija priestuplenij militarnej chunty w Czile), powołana do życia z inicjatywy parlamentarzystów skand., złożona z 50 osobistości z 28 krajów (Algieru, Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Danii, Ekwadoru, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Indii, Japonii, Kanady, Kuby, Maroka, NRD, NRF, Norwegii, Panamy, Polski, Szwecji, Wenezueli, Węgier, W. Brytanii, Wietnamu Dem. Rep., Włoch i ZSRR). I sesja odbyła się w Helsinkach 21- 24 ni 1974. W generalnej rezolucji Komisja, stwierdzając że nie jest Trybunałem, postawiła pod moralny werdykt Ludzkości zbrodnie junty chilijskiej od 111X1973 (-?- Chile) i .zaapelowała do rządów i organizacji nliędzynar. o potępienie tych zbrodni, a także interwencji USA w wewnętrzne sprawy Chile, izolowanie junty od międzynar. wspólnoty, udzielanie poparcia ludowi Chile w walce o przywrócenie legalnego rządu. W Rezolucji o tragicznym stanie kultury w Chile stwierdzono: ,,11 września 1973 roku jest datą tragiczną dla kultury światowej. Chile, kolebka dwóch Nagród Nobla w dziedzinie literatury, maleńki kraj, szanowany za swój wkład do kultury światowej, przeksztatcit się na skutek działalności junty faszystowskiej w centrum zniszczenia dzieła ludzkiej inteligencji... Pełnym symbolem barbarzyństwa i jego całkowitej zbieżności z faszyzmem jest palenie książek, świat już przeżył doświadczenie faszyzmu i zdajemy sobie sprawę, że nie wolna pozwolić, aby bezkarnie dławiono kulturę i mordowano jej twórców. Zwracamy się do UNESCO, do narodowych i medzynarodo-wyeh orglhlizacji kulturalnych, uniwersytetów, organizacji studenckich i dziennikarskich, do wszystkich ludzi kultury, aby wystąpili przeciw represjom junty wojskowej skierowanym przeciw kulturze chilijskiej i jej twórcom, aby położyć kres barbarzyństwu". Zob. też Międzynar. Trybunał Bertranda Russe-la, II. E. OSMAŃCZYK Chile: tragedia ludzkości, w: Kultura 14/1974. • 1749 KOMISJA MIĘDZYNARODOWA D/S BADANIA ZBRODNI USA W INDOCHINACH (ang. International Committee for Investigation of US Crimes in Indochina, franc. Commission internationale des inyestigations des crimes des Etats Unis en Indochine, hiszp. Comisión Internacio- nal para ]a Investigación de los Crimenes de los EE.UU. en Indochine, roś. Mieżdunarodnaja komissija dla rassiedowanija priestuplenij SSzA w Indokitaje), powołana w marcu 1970 uchwałą Międzynar. Konferencji d/s Wietnamu, Laosu i Kambodży w Sztokholmie. Na czele 35-oso-bowej Komisji, w skład której wchodzili reprezentanci 19 krajów (Australii, Bułgarii, Danii, Finlandii, Francji, Indii, Japonii, Kanady, KRL-D, Kuby, NRD, NRF, Norwegii, Polski, Szwecji, Węgier, Wenezueli, W. Brytanii i ZSRR) stanął szwedz. socjolog, prof. G. Myrdal. I sesja odbyła się w październiku 1970 w Sztokholmie, II w czerwcu 1971 w Oslo, III w październiku 1972 w Kopenhadze, IV w lutym 1973 w Rzymie. Zbadane przez Komisję materiały dowodowe, oraz przeprowadzone przesłuchania świadków, stały się podstawą rezolucji, stwierdzającej, iż USA kon- tynuując wojnę na Płw. Indochińskim wyrafinowanymi metodami niszczenia ludzi i środowiska ekologicznego przy użyciu udoskonalonej tech- nologii i środków chem., osadzając miliony ludzi w obozach koncentracyjnych, gdzie stosuje się tortury, oraz przeprowadzając masowe egzekucje w akcjach „pacyfikacyjnych", jak w —r My Lai i 34 in. miejscowościach—naruszyły postanowienia międzynar. w szczególności postanowienia V Konwencji Haskiej z 1907 dotyczącej praw 413 Komisja Wspólnot Europejskich 1754 i zwyczajów wojny lądowej. Protokołu Genewskiego 1925 o zakazie używania gazów trujących oraz Genewskich Konwencji 1949 o traktowaniu jeńców wojennych i ochronie osób cywilnych. Wobec tych faktów Komisja wyraziła przekonanie, ze „oskarżenie USA o popełnianie zbrodni w Indochinach jest w pełni uzasadnione". Oskarżenia te potwierdził w pełni również tzw. Trybunał Bertranda Russela (.-> Międzynar; Trybunał d/s zbrodni wojennych w Wietnamie). J. JODŁOWSKI Sumienie Świata, w: Prawo i tycie nr 15, 1971. • 1750 KOMISJA NADZORU I KONTROLI (ang. In-temational Commission for Control and Super-vision, ICCS, franc. Commission internationale de supervision et contróle, hiszp. Comisión Inter-nacional de Supervision y Control, roś. Mieżdu-narodnaja komissija po nabludieniju i kontrolu), instytucja międzynar., powoływana przez rządy uczestniczące w rozejmie celem sprawowania funkcji nadzorczych i kontrolnych, wypełniania przez strony podpisujące rozejm warunków układu ro-zejmowego. Po II wojnie świat, zostało powołanych wiele k.n.i.k., m.in; koreańskim układem ro-zejmowym 1953; przez konferencję indochińską w Genewie 1954 trzy komisje: ICC for Vietnam, ICC for Cambodia i ICC for Laos oraz przez genewską konferencję w sprawie Wietnamu w styczniu 1973. • 1751 KOMISJA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO ONZ, KPM-ONZ (ang. UN Committee on Inter-national Law, franc. Commission du droit inter-national de 1'ONU, hiszp. Comisión de Derecho Internacional de la ONU, roś. Komissija mież-dunarodnogo prawa OON), powstała zgodnie z art. 13. Karty NZ, 1947 z zadaniem, w myśl Statutu KPM z 21 XI 1947 (zmodyfikowanego 1955 i 1961), popierania „stopniowego rozwoju prawa międzynar.", przez „redagowanie umów w sprawach, których nie reguluje jeszcze prawo międzynar. lub co do których prawo międzynar. nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięte"; oraz —> kodyfikację prawa międzynar. „Komisja zajmuje się przede wszystkim międzynar. prawem publicznym, lecz może zajmować się także dziedziną międzynar. prawa prywatnego". W skład KPM wchodzą przedstawiciele 25 państw (do 1956— 15, do 1961 —21), wybierani przez Zgr. Og. ONZ. Siedzibą jest Genewa. Na corocznych sesjach Komisja 1947-72 rozpatrywała: projekt deklaracji praw i obowiązków państwa; norymberskie zasady i międzynar. sądownictwo karne; projekt kodeksu przestępstw przeciw pokojowi i bezpieczeństwu ludności; definicję agresji; zastrzeżenia do umów wielostronnych; problemy arbitrażu; sprawy wyeliminowania i zmniejszenia w przyszłości przypadków apatridii; problemy immunitetów; prawo morskie; prawo konsularne; prawo traktatowe; odpowiedzialność międzynar. państw; sukcesję państw i rządów; stosunki między państwami a organizacjami międzynar.; klauzule największego uprzywilejowania. Polska brała aktyw- ny udział w pracach KPM-ONZ i wielu jej podkomisji. Od 1956 co roku publ. 2 tomy Yearbook of the Int. Law Commission. . Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar., t. l, Warszawa 1961, s. 170-181; La Comisión de Derecho Int. y su Obra, UN N. York 1967; A. KLAFKOWSKI Międzynar. prawo publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 21-48. • 1752 KOMISJA PRAW CZŁOWIEKA (ang. Commission on Human Rights, franc. Commission des droits de 1'Homme, hiszp. Comisión de los De- reehos del Hombre, roś. Komissija po prawam czełowieka), jedna z gł. komisji ECOSOC, działa od 1946, zgodnie z art. 64 Karty NZ w kierunku rozwijania i kodyfikowania -podstawowych praw człowieka. K.P.Cz. opracowała Powszechną Deklarację Praw Człowieka 1948 oraz Międzynar. Pakty Praw Człowieka 1966. W 1950-52 działała Podkomisja d/s Wolności Informacji, Sub-committee for Freedom of Information; od 1953 działa Podkomisja d/s Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości, Subcommission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities. Ta ostatnia m.in. zwołuje okresowo Konferencje Organizacji Pozarządowych zainteresowanych w likwidacji dyskryminacji. K.P.Cz. opracowała Konwencję o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencję o karaniu zbrodni ludobójstwa, konwencję o zwalczaniu niewolnictwa, konwencję o polit. prawach kobiety, Deklarację NZ o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym 1960. K.P.Cz. wielokrotnie zajmowała się problemami nazizmu ^ neonazizmu oraz problemem zwalczania rasizmu. W 1971 podjęła studia nad problemem ochrony podstawowych praw człowieka przed skutkami szybkiego rozwoju techniki. W 1972 państwa afryk. przygotowały projekt międzynar. konwencji, uznającej segregację rasową (np. apartheid) za zbrodnię przeciw ludzkości. W lu-tym-marcu 1973 na XXIX Sesji, w Genewie, K.P.Cz. rozpatrzyła sprawę traktowania robotników cudzoziemskich; wg doniesień posiadanych przez ECOSOC sprowadzani z Afryki do Europy Zach. cudzoziemscy robotnicy są przedmiotem de facto handlu niewolnikami. Prace K.P.Cz. utrudnia brak definicji praw człowieka, nie istniejącej dotąd w żadnym międzynar. akcie. Las Naciones Unidas y los Derechos Humanos, UN New York 1968, s. 105; Kronika, nr 998, 1973, s. 212-213. • 1753 KOMISJA REPARACYJNA (ang. Reparation Commission, franc. Commission de reparation, hiszp. Comisión de Reparaciones, roś. Komissija po rieparacyi, niem. Wiedergutmachungsauschuss), powołana do życia art. 233 Traktatu' Wersalskiego, przewidującym obowiązek uiszczenia —> reparacji od pokonanych Niemiec. Działała od 28 VI 1919 do 9 VII 1932, kiedy przyznano Rzeszy odroczenie spłat, tzw. —>• Moratorium Hooyera, co było umorzeniem odszkodowań de facto. Również Traktaty pokojowe z Austrią l O IX 1919, Bułgarią 271X1919 i Węgrami 4 VI 1920 powoływały K.R. dla tych krajów. Ich działalność zakończyła się praktycznie już 1930. C. FIOLAREWICZ O komisji odszkodowań. Warszawa 1927; H. FATERSON Reparacje, Warszawa 1932; T. SOBOLEWSKI Komisja odszkodowań, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 234-236. KOMISJA SPECJALNA D/S KONSULTACJI I ROKOWAŃ ->• CECON. • 1754 KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH (ang Commission of European Communities, franc. 1755 Komisje Gospodarcze ONZ, Regionalne 414 Commission des communautćs europeennes, hiszp. Comisión de Comunidades Europeas, roś. Ko-missija jewropiejskich soobszczestw), nazwa gł. organu —r Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, powoływanego na wspólnej sesji przedstawicieli państw członkowskich EWG na okres 4 lat. 6'I 1973 powołano 13-osobowy Komitet na lata 1973-76: po 2 przedstawicieli Francji, NRF, W. Brytanii i Włoch oraz po l Belgii, Danii, Holandii, Irlandii i Luksemburga. 911973 czł. Komisji Wspólnot Europejskich zaprzysiężeni zostali przez Eur. Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu. Kromka. Dokumentacja prasowa nr 990, 1973, s. 18. • 1755 KOMISJE GOSPODARCZE ONZ, REGIONALNE (ang. UN Regional Economic Commissions, franc. Commissions Ćconomiques Regionales de 1'ONU, hiszp. Comisiones económicas regionales de la ONU, roś. Riegionalnyje ekonomiczeskije komissii OON), nazwa wspólna 5 komisji ECOSOC: -r Komisji Gospodarczej ONZ d/s Afryki; —> Komisji Gospodarczej ONZ d/s Ameryki Łacińskiej; -r Komisji Gospodarczej ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu; ->• Komisji Gospodarczej ONZ d/s Europy; ->• Komisji Gosp. ONZ d/s krajów Azji Zachodniej. W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone, Warszawa 1970, s. 110- • 1756 KOMISJE I KOMITETY ONZ (ang. UN Commissions and Committees, franc. Commissions et comites de 1'ONU, hiszp. Comisiones y comites de la ONU, roś. Komissii i komitiety OON), organy pomocnicze ONZ, tworzone zgodnie z art. 7 punktem 2 Karty NZ, dzielą się na czasowe i stałe. Organami czasowymi są Komitety ad hoc, Ad Hoc Committees, tworzone doraźnie przez Zgr. Og. ONZ lub ECOSOC dla zbadania określonego aktualnego tematu, np. 1950 powołano Komitet ad hoc d/s jeńców n wojny świat.; 1951 ECOSOC powołała Komisję ad hoc d/s handlu międzynar., która 1955 przedłożyła raport (do 1956 było zwyczajem nazywanie Komitetu Politycznego Zgr. Og. ONZ, w przypadku badania specjalnego jakiegoś problemu. Komitetem Politycznym ad hoc, zgodnie z art. 38 Regulaminu Zgromadzenia. W 1956 przy zmianie Regulaminu Komitet Polityczny art. 101 stał się organem, stałym). Organami stałymi Zgr. Og. ONZ względnie ECOSOC są: Komisja d/s Administracji Powierniczej, Trusteeship Com-mittee, jedna z gł. Komisji Zgr. Og. ONZ, nazywana Czwartą Komisja, Fourth Committee. Komisja Administracyjna d/s Koordynacji, Administratiyc Committee on Coordination, zał. przez ECOSOC w lutym 1947, jest organem doradczym Sekretariatu ONZ; czł.: Sekr. Gen. ONZ i Dyrektorzy wszystkich org. wyspecjal. Komisja d/s Pomocy Technicznej, Teehnical Assistance Board, )edna z gł. komisji BCOSOC z zadaniem ocenienia prac Rady d/s P.T. i programów regionalnych. Komisja d/s Administracji l Budżetu, Administrative and Budgetary Questions Committee, jedna z gł. Komisji Zgr. Og. NZ, zw. Piąta Komisją, Fifth Committee. Komisja d/s Gospodarczych i Finansowych, Economic and Financial Questions Committee. jedna z gł. komisji Zgr. Og. NZ, zw. Druga Komisją, Second Committee. Komisja d/s Prawniczych, Juridical Questions Committee, jedna z gl. Komisji Zgr. Og. ONZ, zw. Szóstą Komisją, Sixth Committee. Komisja d/s Politycznych i Bezpieczeństwa, Political and Security Questions Committee, jedna z gl. Komisji Zgr. Og. NZ, zw. Pierwszą Komisją, First Committee. Komisja d/s Socjalnych, Humanitarnych i Kulturalnych, So- cial, Humanitarian and Cultural Questions Committee, jedna z gi. Komisji Zgr. Og. ONZ, zw. Trzecią Komisją, Third Committee. Komitet Doradczy ECOSOC d/s Stosowania Nauki i Technologii, The 'ECOSOC Advisory Committee on Application of Science and Technology to Deyelopmcnt, zat. 1961. Komitet Naukowy ONZ d/s Badania Skutków Radioaktywności, UN Scientific Committee on the Effects of Atomie -Radiation, zat. 1955, Rez. 913/X Zgr. Og. ONZ. Komisja ECOSOC d/s Międzynar. Handlu Surowcami, ECOSOC Committee on Int. Commodity Trade, zał. 1954; o-pracowała konwencje międzynar. dot. ołowiu 1956; cukru 1959; pszenicy 1959 i in.; publ. Commodity Suryey. Komisja ONZ d/s Zjednoczenia i Odbudowy Korei, UN Commission for the Unification and Rehabilitation of Korea (UNCURK), powstała 1950 i ogranicza swą działalność do Korei Pd.; wniosek ZSRR o zakończenie działalności UNCURK odrzuciło Zgr. Og. ONZ. Komisja Specjalna ONZ d/s Koordynacji Dekady Rozwoju, UN Special Committee on Coordination of the Deyclopmcnt Decadc, powstała 1962. Komisja Prawa Międzynar.. Int. Law Commission, ustanowiona w listopadzie 1947, Rez. 17/n Zgr. Og. ONZ jako następczyni powstałego 11 Xn 1946 Rez. 94/1 Komitetu Stopniowego Rozwoju Prawa Międzynar. i jego kodyfikacji. Komisja ECOSOC d/s Kobiet, ECOSOC Commission on the Status of Women, powstała 1946. Komitet ONZ d/s Rozbrojenia, UN DJsarmament Commis- sion, powstał w styczniu 1952. Komitet d/s Dekolonizacji, Commission for Decolonization, ustanowiony 1961, Rez. 1654/XVI Zgr. Og. NZ, uchwaloną 97 głosami, przy 4 przeciwnych (Belgii, Hiszpanii, Portugalii i Rep. Pd. Afryki). Komisja d/s Energii Atomowej, Atomie Energy Commission (AEO; ustanowiona uchwałą jednomyślna Zgr. Og. ONZ, Rez. 1/1 z 241 1946. Komisja d/s Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej dla Celów Pokojowych, Committee on the Peaccful Uses of Outer Space, ustanowiona 12 XII 1959 przez Zgr. Og. ONZ. Komisja d/s Statystyki, Statistical Commission, utworzona w maju 1946, jako komisja organiczna ECOSOC. Komisja d/s Narkotyków, Commission on Narkotic Drugs, utworzona 1946, jako Komisja organiczna ECOSOC, w miejsce Komitetu Doradczego d/s Opium i Innych Narkotyków LN, powstałego 1920. Komisja Ogólna Zgr. Og. NZ, Generał Committee of the Generał Assembly of the UN, jest organem Prezydium każdej Sesji Zgromadzenia; złożona z Przewodniczącego, trzech wi- ceprzewodniczących Zgromadzenia oraz Przewodniczących siedmiu Komisji Głównych. Komisja ONZ d/s Indii i Pakistanu, UN Commission for India and Pakistan, powołana do życia 20 I 1948 przez R. Bezp., jako komisja obserwująca spór indyjsko-pakistański o Kaszmir i Dżammu; czł.: Argentyna, Czechosłowacja, USA. Komisja Doradcza d/s Informacji Publicznej, Consultatiye Committee for Public Infonnation, jest organem doradczym Sekretariatu ONZ. Komitet Międzysesyjny Zgr. Og. NZ, Interim Coromittee ot the Generał Assembly, ustanowiony przeciw głosom socjalist. 13 XI 1947. zw. Małym -*- Zgromadzeniem Ogólnym. Komitet ONZ d/s Koordynowania Standaryzacji, UN Stan-dards Coordinating Committee, zał. 1944; sfuzjowany 1946 z Międzynar. Federacją Stowarzyszeń Międzynar. d/s Unifikacji Norm. Komisja Dziewięciu Dobrej Woli, Committee of Ninę of Good Will, ustanowiona w grudniu 1965 przez Zgr. Og. ONZ, z inicjatywy Rumunii, z zadaniem polepszenia stosunków między Europą Wsch. i Zach.; tworzą ją przedstawiciele 9 państw eur.: Austrii, Belgii, Bułgarii, Danii, Finlandii, Jugosławii, Rumunii, Szwecji i Węgier. Komitet Obserwowania Pokoju, Peace Obseryation Commission, ustanowiony w czasie wojny koreańskiej 2 XI 1950 przez Zgr. Og. NZ Rez. pt. -*- Zjednoczeni w Pokoju, przeciw głosom krajów socjalistycznych. Powołano doń Czechosłowację, Francję, Indie, Irak, N. Zelandię, Pakistan, Szwecję, Tajwan, Urugwaj, W. Brytanię i ZSRR. Czechosłowacja i ZSRR zbojkotowały prace Komisji. Komitet d/s Rokowań z Agencjami Międzyrz., Committee on Negotiation with the Intergovernmental Agencies, jeden z czterech gł. komitetów ECOSOC; koordynuje współprace ONZ z Org. Wyspecjal. Nr 2. Komitet Organizacji Pozarządowych, Committee on Non-Go-vernmental Organizations, jeden z czterech gł. komitetów ECOSOC. Komisja Pojednawcza ONZ d/s Palestyny, UN Conciliation Commission for Palestine, ustanowiona przez ONZ 11 Xn 1948, złożona z przedstawicieli Francji, Turcji i USA. Komisja d/s Ludności (Świata). Population Commission, jedna z organicznych komisji ECOSOC, ustanowiona 1946. Komisja Specjalna Polityczna Zgr. Og. ONZ, Special Political Committee of the UN Generał Assambly, jedna z sicd- 415 Komitet d/s Odpowiedzialności 1759 miu gt. komisji Zgr. Og. ONZ, do 1956 nazywana Komisją Polityczni ad noc lub Siódmą Komisją, Seycnth Committee. Komisja Przygotowawcza ONZ, Picparatory Commission of tnę UN, ustanowiona 26 VI 1945 przez Konferencję San Francisco, natychmiast po podpisaniu Karty NZ, na bazie Układów Tymczasowych, z zadaniem przygotowania rozpoczęcia prac przez organa ONZ, ustalone w Karcie; działała do stycznia 1946. Komisja Międzysesyjna d/s Programowania Sesji ECOSOC, Intcrin Comraittec on Program of Meetings of ECOSOC, jedna z organicznych Komisji ECOSOC. Komisja d/s Stałej Suwerenności nad Bogactwami Naturalnymi, Commission on Permanent Soyereignity over Natural Resources, ustanowiona 1958, Rez. 1314/XIII Zgr. Og. NZ. Komisja ECOSOC d/s Socjalnych, Social Commission of thc ECOSOC, jedna z organicznych Komisji ECOSOC. Komisja d/s Informacji o Terytoriach Nieautonomicznych, Committee on Infonnation from Non-Self-Goveriung Terri-tories, ustanowiona 1946 jako Komisja Ad Hoc, 1948 jako Komisja Specjalna, od 1955 pod obecną nazwą. Komisja ECOSOC d/s Transportu i Komunikacji, Transport and CommuDication ot ECOSOC, jedna z Komisji organicznych ECOSOC. Komisja d/s Sankcji, Collectiye Measures Committee, ustanowiona przez Zgr. Og. NZ w czasie wojny w Korci. 2 XI 1950, przeciw głosom państw socjalist.; złożona z przedstawicieli Australii, Belgii, Birmy, Brazylii, Egiptu, Filipin, Francji, Jugosławii, Kanady, Meksyku, Turcji, Wenezueli i W. Brytanii; Komisja prowadziła teoretyczne badania nad możliwościami zastosowania sankcji, bez praktycznych decyzji i 1954 jej działalność została zawieszona de facto przez Zgromadzenie niewyznaczeniem jej żadnych prac, lecz pozostawieniem „na przypadek potrzeby nowych studiów." Everyman's Vnited Nations: The Structwe, Functions and Work of Organization and its Related Agencies during the Years 1945-1963 and a United Nations Chronology for 1963. 7th ed., New York 1964, s. 638; Everyman's United Nations. A complete Handbook of the Actiyities and Eyolution of the W During its First Twenty Years, UN N. York 1968; Efery-man's United Nations. A Summary of the Actiyities of the UN during the Five-Year Period 1966-1970, UN New York 1971. • 1757 KOMISJE INWESTYGACYJNE MIĘDZYNA. RODOWE (ang. Intemational Commissions of Inquiry, franc. Commissions intemationalcs d'en-quete, hiszp. Comisiones internacionales de in-yestigación, roś. Mieżdunarodnyje komissii rass-ledowanija), powoływane w XX w. przez zainteresowane rządy komisje badawcze ekspertów, mające na celu wyjaśnienie jakiegoś incydentu międzynar.; przedmiot konwencji międzynar. u-chwalonych na Konferencjach Haskich 1899 i 1907. Konwencja z 1899 była podstawą powołania pierwszej M.K.L, złożonej z 5 admirałów (Austrii, Francji, Rosji, W. Brytanii i USA) celem zbadania i' osądzenia wypadku na M. Północnym ostrzelania w nocy z 21 na 23X1904 rybackiej flotylli ang. przez roś. okręty floty bałtyckiej. Konwencja z 1907, rozszerzyła uprawnienia Komisji. Powoływanie M.K.I. przewidują również inne, późniejsze traktaty i umowy (Układy Tafta 1911, Traktaty Bryana 1913-14 i 1928/29. Traktat Gondry 1923, oraz wiele umów bilateralnych). Po I wojnie świat. LN powoływała własne M.K.I., a po II powołuje ONZ. A. MANDELSTAM La Commission int. d'enquSte sur 1'lncident ile la Mer du Nord, w: Revue general dv droit Int. 1905; N. PoLins Les Commission int. d'enguele, w; Revue General du Droit Int., 1912; N. L. Hiu. Int. Commissions of Inquiry and Conciliation, w: American Journal of Int. Law nr 278, 1932. • 1758 KOMISJE MIESZANE (ang. Joint Commissions, franc. Commissions mixtes, hiszp. Comisiones mix-tas, roś. Smieszannyje komissii), termin międzynar. — l) komisje międzyrządowe dwu- lub wielostronne państw zainteresowanych w rozwiązywaniu bezpośrednim problemów powstających między nimi w określonej dziedzinie, bądź złożonej z przedstawicieli państw wybranych przez znajdujące się w konflikcie czy sporze strony, nieraz z neutralnym przewodniczącym, z zadaniem rejestrowania, opisywania t oceniania spornych spraw, czy incydentów na danym terytorium; 2) międzynar. k.m. powołane przez organa międzynar. do zbadania określonego problemu i ewentualnego wydania orzeczenia arbitrażowego; przedmiot bilateralnych lub wielostronnych umów międzynar. W Polsce działała z ramienia LN -> Górnośląska Komisja Mieszana. Po II wojnie świat, upowszechniły się w związku z procesami integracji gosp., k.m. powoływane do koordynowania i planowania rozwoju współpracy w określonych dziedzinach. Instytucjonalną formą stały się też k.m. w dziedzinie gosp. współpracy między Wschodem a Zachodem, ułatwiając kooperację dwu odmiennym systemom ekon. Polska u-czestniczy w międzynar. k.m. bilateralnych m.in. z Francją, Włochami, USA, Meksykiem. ł. CHACKO The Int. łoint Commission Belween USA and the Dominion o f Canada, London 1932; W. ZAREMBA Umowy i komisje mieszane — instytucjonalne formy współpracy gospodarczej Polski i Europą Zachodnią, w: Handel Zagr. nr 9, 1972. • 1759 KOMITET D/S ODPOWIEDZIALNOŚCI 1919- 20 (ang. Committee of Responsabilities 1919-20, franc. Comite de responsabilite 1919-20, hiszp. Comite de Responsabilidades 1919-20, roś. Komi-tiet po otwietstwiennosti 1919-20), organ paryskiej konferencji pokojowej 1919-20, złożony z 15 alianckich ekspertów prawa międzynar., stąd zwany też Komitetem 15, działający od stycznia do czerwca 1919; komitet ten przygotowywał część VII Traktatu Wersalskiego (->• Sankcje), po raz pierwszy opracował zasady odpowiedzialności za naruszenie praw i zwyczajów wojny, wykaz przestępstw wojennych oraz ułożył pierwszą listę niemieckich •-> zbrodni wojennych i zbrodniarzy wojennych i system ich karania. K. d/s O. uznał, że osoby, bez względu na to, jakie zajmują stanowiska, winny być karane jeśli popełniły któreś z 32 poniższych przestępstw wojennych: l. mord, zabójstwo masowe i systematyczny terror; 2. zabijanie zakładników; 3. torturowanie osób cywilnych; 4. rozmyślne głodzenie ludności cywilnej; 5. akty gwałtu wszelkiego rodzaju; 6. przymusowa prostytucja; 7. deportacja ludności cywilnej; 8. internowanie ludności cywilnej w nieludzkich warunkach; 9. praca przymusowa na rzecz nieprzyjaciela; 10. dążenie do przywłaszczania sobie władzy suwerennej w czasie okupacji wojsk.; 11. przymusowy pobór rekruta na terenach okupowanych; 12. dążenie do pozbawienia obywatelstwa ludności terenów okupowanych; 13. rabunek mienia; 14. bezprawne rekwizycje i kontrybucje; 15. niszczenie własności; 16. dewaluacja pieniądza, bicie fałszywej monety; 17. nakładanie kar zbiorowych; 18. uszkodzenie i pustoszenie własności; 19. rozmyślne bombardowanie otwartych miast; 20. niszczenie pomników i budynków o wartości hist. lub służących celom dobroczynności; 21. zatapianie okrętów handl. i pasażerskich bez uprzedniego ostrzeżenia i zastosowania środków ratowniczych; 22. zatapianie łodzi rybackich; 23 rozmyślne bombardowanie szpitali; 24. naruszenie przepisów o Czerwonym Krzy- 1760 Komitet Ekonomiczny i Socjalny 416 żu; 25. używanie gazów trujących; 26. atakowanie i zatapianie okrętów szpitalnych; 27. używanie zakazanych typów pocisków; 28. odmowa brania jeńców (dawania „pardonu"); 29. złe obchodzenie się z rannymi i jeńcami; 30. używanie. jeńców do przymusowej pracy zakażanej przez prawo narodów; 31. nadużywanie białej flagi; 32. zatruwanie studzien. Komitet, zastrzegając się, że lista jest prowizoryczna, domagał się powołania Wysokiego Trybunału dla sądzenia przestępców wojennych, cywilnych i wojskowych, złożonego z sędziów głównych mocarstw (po 3) i państw alianckich (po l). Dwaj amer. czł. Komitetu, J. Brown Scott i R. Lansing, wypowiedzieli się przeciw zasadzie stawiania pod sąd głów państwa, oraz karania przez Trybunał za te przestępstwa, które są pogwałceniem zwyczajów wojennych. K. d/s O. uchwalił też listę 895 niem. zbrodniarzy wojennych z b. cesarzem Wilhelmem II na czele, znów z zastrzeżeniem ze strony Amerykanów, mimo, że Wilhelm II był autorem m.in. dwu sformułowań dot. zbrodni wojennych: l. W 1900 w manifeście do żołnierzy niem. udających się do Chin oświadczył: ..Gdy dojdzie do walki, pamiętajcie nie dawać pardonu, nie brać jeńców. Ktokolwiek wpadnie w wasze ręce musi zginąć. Tak, jak tysiąc lat temu Hunowic pod wodzą Attyli zyskali sobie straszliwa sławę w tradycji i historii, uczyńcie imię Niemców tak sławnym w Chinach, by przez tysiąc lat żaden Chińczyk nie odważył się spojrzeć spode łba na Niemca". 2. W liście do cesarza austr. Franciszka Józefa w dniu wybuchu I wojny świat. Wilhelm napisał: ,,Musimy wszystko utopić w morzu krwi i ognia. Musimy zabijać mężczyzn i kobiety, starców i dzieci, nie możemy oszczędzić domu ni drzewa. Tylko przez metodyczny terror, który potrafi przerazić zdegenerowany naród francuski, możemy skończyć wojnę w czasie krótszym niż dwa miesiące, podczas gdy przez respektowanie względów humanitaryzmu wojna przeciągnie się przez kilka lat". Opozycja delegatów USA w K. d/s O. oraz podobne stanowisko przewodu, konferencji pokojowej pręż. USA, T. W. Wilsona, spowodowało, że sformułowania Komitetu weszły do Traktatu Wersalskiego w poważnie złagodzonej formie, choć Traktat przewidział ustanowienie Trybunału i zwrócenie się do Holandii o wydanie Wilhelma II dla osądzenia, do utworzenia Trybunału nie doszło, a Holandia nie dokonała ekstradycji byłego cesarza. Tzw. —> lipskie procesy, zaaranżowane przez Rząd Rzeszy 1920-22, stanowiły parodię wymiaru sprawiedliwości: tylko jeden proces zakończył się skazaniem na kilkuletnie więzienie pewnej liczby podoficerów i młodszych oficerów za rabunek na froncie. T. CYPRIAN, J. SAWICKI Prawo norymberskie. Bilans t Perspektywy. Warszawa 1948. • 1760 KOMITET EKONOMICZNY I SOCJALNY (ang. Economic and Social Committee, franc. Comitś economique et social, hiszp. Comitó Eco-nómico y Social, roś. Ekonomiczeskij i socyalnyj komitiet), instytucja międzyrządowa państw EWG, powołana art. 193 Traktatu o ustanowieniu -> Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz art. 165 Traktatu o ustanowieniu organizacji —>• EURATOM, jako wspólny ich organ doradczy, z którym EWG i EURATOM zobowiązane są konsultować się w wyszczególnionych w Traktatach dziedzinach, m.in. rolnictwa, usług, transportu, polityki socjalnej. Yearbook of Inl. Orfanitations, 1973. • 1761 KOMITET NARODOWY POLSKI (ang. Polish National Committee, franc. Comitó National Po-lonais, hiszp. Comite Nacional Polaco, roś. Pol-skij nacyonalnyj komitiet), nazwa hist. dwóch poi. instytucji polit. na emigracji, walczących o niepodległość Polski: 1. K.N.P. zał. w Paryżu 15 XII 1831 po upadku powstania listopadowego pod przewodnictwem J. Lelewela (1786-1861), reprezentujący lewic? emigracyjną; w grudniu 1832 rozwiązany przez władze franc. (zgodnie z zobowiązaniami Francji w -> Świętym Przymierzu) za ogłoszenie odezwy Do braci Rosjan, wzywającej do zjednoczenia sił w walce z caratem. 2. K.N.P. zał. w Lozannie 15 VII 1917 w czasie I wojny świat., z siedzibą w Paryżu. Przewodniczącym Komitetu był R. Dmowski, a w skład jego prezydium wchodzili: I. Paderewski, E. Piltz, J. Rozwadowski, M. Seyda, K. Skirmunt, W. So-bański i M. Zamoyski (a także później J. Fron-' czak, S. Kozicki, J. Wielowieyski i J. Żółtowski), reprezentujący prawicę emigr., wiążący nadzieje odbudowania niepodległej Polski ze zwycięstwem •> aliantów. Francja uznała K.N.P. 1917, W. Brytania 15X1917, Włochy 30X1917 i USA 1X11 1917. W konsekwencji K.N.P. był odtąd jedyną przez aliantów uznaną reprezentacją Polski w Paryżu, co 16X11918 wywołało spór kompetencyjny między Naczelnikiem Państwa, J. Piłsud-skim, a Komitetem, zakończony 1611919 mianowaniem Paderewskiego premierem Rzeczypospolitej i przekazaniem 15 VIII 1919 funkcji K.N.P. dyplomacji odrodzonej Polski. R. DMOWSKI Polityka polska i odbudowanie palfstwa. Warszawa 1925; M. SEYDA Polska na prulomte dziejów, Poznań 1927-1931; W. SOBAŃSKI Komitet Narodowy Polski, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 249-254. • 1762 KOMORY (ang. Comores, franc. Comores, hiszp. Islas Comores, roś. Komorskije Ostrowa), archipelag na O. Indyjskim, złożony z 4 wysp Wielki Komór (Grandę Comore), Majotta (Mayotte), Anjouan i Moheli; pow. 2170 km2, 275,2 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1966—248,5 tyś.); ośr. adm. Moroni. Kolonia franc. od 1843 (wyspa Majotta), względnie od 1912 (pozostałe wyspy), podległa 1914-46 administracji kolonialnej Madagaskaru; od 9 V 1946 ma status terytorium zamor. Francji (Territoire des Comores), potwierdzony 11X111958. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się pełnej autonomii dla ludności miejscowej K. Przedstawiciele ludności K. 18 VI 1973 podp. w Paryżu porozumienie z Francją, ż6 do pół. 1975 zostanie przyznana K. pełna samodzielność. The Statesman's Year-Book 1972/1973, London 1972, s. 940-941. • 1763 KOMPENSATA (ang. Compensation, franc. Com-pensation, hiszp. Compensación, roś. Kompien-sacyja), termin międzynar.'—w prawie międzynar. powetowanie strat; w handlu międzynar. wyrównanie należności w formie umownej teoretycznie bez udziału pieniądza określonymi towarami lub usługami czy surowcami za inny towar lub usługi 417 Komputery 1766 czy surowce. Odmianami k. handlowej są ang. terminy barter 'handel wymienny' i counter-pur-chase 'kontrzakup', polegający na spłacaniu im- portu produkcją ze sprowadzonych urządzeń (np. za maszyny tekstylne—tekstylia). • 1764 KOMPETENCJA [łac. competentia 'odpowiedzialność, zgodność, uprawnienia do działalności'], (ang. Competence, franc. Competence, hiszp. Com-petencia, roś. Kompietiencyja), termin między-nar.—zakres pełnomocnictw i uprawnień, pozwalających rozstrzygać lub decydować; w prawie międzynar. synonim —>• jurysdykcji o różnorakich cechach, jak k. doradcza (np. przyznana art. 96 Karty NZ Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości); k. wyłączna (wymieniona w art. 15 p. 8 Paktu L.N.); k. wewnętrzna państw (wymieniona w art. 2 p. 7 Karty NZ); k. terytorialna. • 1765 KOMPETENCJA WEWNĘTRZNA PAŃSTW (ang. Domestic jurisdiction pf States, franc. Competence nationale des Ćtats, hiszp. Competencia nacional de los Estados, roś. Wnutrienniaja kom-pietiencyja gosudarstw), termin międzynar.—wyłączone z ingerencji sprawy „które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek z państw", zgodnie z art. 2 p. 7 Karty NZ, z zastrzeżeniem akcji NZ w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji (Rozdział VII Karty NZ). Termin ten wprowadził wcześniej, 1919, Pakt LN w art. 15 p. 8. A. vxn DETH Ctude sur 1'interpretation du paragraphe 8 de 1'arlicle 15 du Poetę de la S de N., Paris 1928; P. BERTHOUD La competance national des Etats et l'ONU. 1,'art. 2, par. 7 de la Charte de San Francisco, Paris 1948; C. B. FINCH-MAN Domestic Jurisdiction. The Exception of Domestic Jurisdiction as a Bar to Action by the League of Nalions and tnę Uniled Nations, London 1948. • 1766 KOMPUTERY (ang. Computers, franc. Ordina-teurs, calculateurs electroniques, hiszp. Calcula-doras electrónicas, roś. Komputery—Elektron- nyje wyczislitielnyje maszyny, EWM), termin międzynar. — automatyczne maszyny cyfrowe, zapisujące i przetwarzające informacje zaszyfrowane w ciągach symboli cyfr, liter lub znaków umownych. Pierwsze k. powstały 1944 w USA; objęte statystyką międzynar. stały się w 2 pół. XX w. jednym z istotnych mierników postępu techn. w poszczególnych krajach. Przedmiot międzynar. kontrowersji w związku z opanowaniem przez USA rynku państw zachodnioeur. w 70-80%; gt. przez -i IBM oraz Control Data, Honey-well-General Electric (w kooperacji we Francji z Machines Buli, a we Włoszech z sekcją komputerów Olivetti); oraz RCA kooperująca do je-' sieni 1971 (kiedy zawiesiła produkcję k.) z Sie-mensem w NRF i Berlinie Zach. W pół. 1971 w USA 68,6% zainstalowanych k. stanowiły u-rządzenia IBM, 7,2% Honeyewell-General Electric, 6,3% Univac (Sperry Rand), 5,6% Control Data Corporation, 3,2°/o Bourroughs, 2% National Computer Register oraz 3,4% RCA, której urządzenia po wycofaniu się z produkcji jesienią 1971 przejął Univac. W Europie Zach. również dominowała IBM—57%. Pozostałe f-my: amer. Honeywell-Bull—12%, ang. International Computers Ltd.—.10%, amer. Univac—6%, niem. Siemens — 5%, amer. Control Data Corp. — 2% Compagnie Int. pour l'Informatique—2%, oraz amer. Bourroughs i niem. AEG-Telefunken. W 1972 wystąpiła w Europie Zach. tendencja do standaryzacji urządzeń k. i w tym kierunku działa Multinational Data S.A. w Brukseli. Komitet d/s nauk., technologicznych i kosmicznych Zgr. Og. Unii Eur. ogłosił 6 V 1971 tzw. raport Chap-mana (Chapman Report, od nazwiska przewodn. Komitetu, reprezentanta W. Brytanii), pt. Eur. współpraca w dziedzinie komputerów wojsk, i cywilnych, wg którego w dziedzinie militarnej. ,,... w eur. ministerstwach obrony mała jest fachowców od wielkich komputerów i władze polit. szukają z reguły wskazówek NATO — a tam amer. wpływy s; dominujące... Władze te nic maja więc ładnej możliwości sprawdzenia, czy cechy charakterystyczne, podane przez ich własnych fachowców są odpowiednio sprecyzowane". W dziedzinie cywilnej konflikt między interesami USA a Europy, wg tegoż źródła przedstawia się następująco. Ok. 1975 Europa Zach. będzie ko- rzystała z 63000-65000 k„ a więc będzie od nich — ilościowo — trzykrotnie bardziej uzależniona, niż obecnie, a jak jakościowo—tego nikt Liczba komputerów przypadająca na l min zatrudnionych w krajach europejskich (bez ZSRR) Kraj 1961 1965 1967 Austria 12 57 88 Belgia 24 90 105 Czechosłowacja 5 17 21 Dania 6 72 125 Francja 21 93 147 Hiszpania 4 9 11 Holandia 19 ' 65 125 Norwegia 10 108 175 NRF 20 95 154 Polska 0,7 8 14 Szwajcaria 31 130 214 Wielka Brytania 15 65 93 Wiochy 20 95 124 Węgry — — 9 Zastosowanie komputerów wg dziedzin gospodarki Europa Zachodnia Polska Dziedzina 1963 1965 1967 Przemysł i handel 38,5 46,0 22,0 Wyższe uczelnie i instytuty 14,8 10,7 61,0 Usługowe ośrodki obliczenio we 10,0 8,9 14,0 Firmy ubezpieczeniowe 9,1 7,7 — Banki 8,6 9,8 1,0 Instytucje wyższej administra cji państwowej 7,7 4,9 1,0 Instytucje samorządowe 8,3 9,3 1,0 Inne 3,0 2,7 — nie wie. Po drugie, zmienia się proporcja między poszczególnymi funkcjami k. Obecnie—70% k. znajduje się w dziale księgowości i administracji, 20%—w przemyśle, a tylko 10% spełnia operacje kontrolne. Ok. 1975 proporcje zostaną odwrócone: tylko 20% k. pracować będzie w księgowości i administracji, 30%—bezpośrednio w przemyśle, a aż 50% k. będzie spełniać funkcje menadżersko-kontrolne, w tym gros czynności w dziedzinie kontroli oświaty. Raport stwierdza, że: ,,Wciąż jeszcze istnieje wola w Europie, by zachować niezależność od Ameryki — i to wcale nie z przyczyn szowinistycznych czy antyamer. Prawdziwy argument na rzecz zdobycia 'ćur. kontroli nad naszym własnym rynkiem brzmi tak: jeżeli tego nie zrobimy, to wówczas: a) cała technika zarządzania 27 ESMiO 1767 Komunalna współpraca międzynar. 418 stanie się dodatkiem do systemu amer., bo to właśnie komputery amer. i amer. • Międzynarodówki Komunistycznej 1919-43, zainicjowana utworzonym przez Międzynar. Konferencję Młodzieży w Bemie, w kwietniu 1915, Międzynar. Biurem Młodzieży; powstała w listopadzie 1919 w Berlinie na zjeździe delegacji rewol. org. młodzieżowych 14 państw eur., m.in. Polski. Naczelnym organem był Kongres KMM, którego 6 sesji odbyło się: 1919, 1921, 1922, 1924, 1928 i 1935. KMM została rozwiązana równocześnie z Międzynarodówką Komunistyczną 1943. W Polsce organizacją KMM był 1922-38 Komunistyczny Związek Młodzieży Polski, rozwiązany przez -> Komintem wraz z Komunistyczną Partią Polski, 1938. • 1771 KOMUNISTYCZNE I ROBOTNICZE PARTIE (ang. Communist and Workers' Parties, franc. Parties Communistes et des Ouvriers, hiszp. Parti-dos Comunistas y Obreros, roś. Kommunisticzes-kije i raboczije partii), przyjęta po II wojnie świat, w międzynar. ruchu robota, nazwa organizacji polit. marksistowsko-leninowskich, noszących historycznie uzasadnione różne nazwy, jak Komunistyczna Partia Związku Radź., Francji, Grecji itd., ale Polska Zjednoczona Partia Robotnicza czy Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza itd. Ich stałym organem było 1947- 56 —> Inform-biuro. Od tego czasu przedstawiciele k. i r.p. odbywają nieregularne spotkania, poświęcone określonym problemom światowym. I światowa Narada P.K. i R. odbyła się 16-19X11957, przy udziale przedstawicieli 64 marksistowsko-leninowskich. organizacji krajowych (w nawiasach nazwa odmienna niż komunistyczna partia): Albanii, Algierii, Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Boliwii, Brazylii, Bułgarii, Cejlonu, Chile, Chin, Czechosłowacji, Danii, Dominikany (Ludowo Socjalistyczna Partia Rep. Dominikany), Ekwadoru, Finlandii, Grecji, Gwatemali (Gwatemalska Partia Pracy), Hiszpanii, Holandii, Hondurasu, Indii, Indonezji, Iraku, Izraela, Japonii, Jordanii, Jugosławii (Związek Komunistów Jugosławii), Kanady (Postępowa Robotnicza Partia Kanady), Kolumbii, KRL-D (Partia Pracy Korei), Kostaryki (Ludowa Awangarda Kostaryki), Kuby (Ludowo-Socjali-styczna Partia Kuby), Luksemburga, Malezji (Komunist. Partia Malajów), Maroka (Partia Wy- zwolenia i Socjalizmu), Meksyku, Mongolii (Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna), NRP (Komunistyczna Partia Niemiec), NRD (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec), Norwegii, Nowej Zelandii, Panamy (Ludowa Partia Panamy), Paragwaju, Peru, Polski (PZPR), Portugalii, Rumunii (Rum. Partia Robotnicza), San Marino, Syjamu, Syrii i Libanu, Szwajcarii (Szwajcarska Partia Pracy), Szwecji, Tunezji, Turcji, Urugwaju, Wenezueli, Węgier (Węg. Socjalistyczna Partia Robotnicza), W. Brytanii, Demokr. Rep. Wietnamu (Wietnamska Partia Pracujących), Włoch i ZSRR. Na naradzie -dokonano wymiany poglądów na problemy sytuacji międzynar. i uchwalono Deklarację ideologiczną oraz uchwalono -> Manifest Pokoju 1957. II światowa narada p.k. i r. odbyła się w listopadzie 1960 w Moskwie, przy u-dziale 81 marksistowsko- leninowskich organizacji 27' 1772 Komuniści 620 krajowych; z uczestników I-ej nie przybyła delegacja Jugosławii. Poza 63 obecnymi na I-ej było jeszcze 15 delegacji partii komunist. (lub o innej nazwie): Birmy, Cypru (Postępowa Partia Ludu Pracującego), Gwadelupy, Haiti (Partia Ludowej Jedności Haiti), Iranu (Ludowa Partia Iranu), Is- landii (Islandzka Liga Robotnicza), Irlandii Pn., Libanu, Martyniki, Nepalu, Nikaragui (Socjalistyczna Partia Nikaragui), Pakistanu Wsch., Puerto Rico, Reunionu, Salwadoru, Sudanu, Związku Pd. Afryki i USA. Narada wykazała jedność poglądów jej uczestników na zagadnienia współczes- nej sytuacji międzynar. i dalszej walki o pokój, niezawisłość nar., demokrację i socjalizm. Uchwalono obszerne oświadczenie, którego gt. tezy dały analizę nowego etapu ogólnego kryzysu kapitalizmu oraz analizę rozwoju świat, systemu socjalist. W analizie sytuacji międzynar. stwierdzono, że „niebezpieczeństwo nowej wojny świat, jeszcze nie minęło", ale „powstały jednak siły zdolne udaremnić agresywne plany imperializmu". Potwierdzono, że „podstawę polityki zagranicznej państw socjalistycznych stanowi leninowska zasada pokojowego współistnienia i gospodarczego współzawodnictwa z krajami kapitalistycznymi". Stwierdzono, że „powstanie światowego systemu socjalistycznego wywarło decydujący wpływ na pomyślny rozwój walki narodów kolonialnych. Całkowity krach kolonializmu jest nieunikniony". 0-świadczenie wysuwając postulat jedności międzynarodowego ruchu robotniczego i potwierdzając ważność tez ideologicznych Deklaracji Narady 1957, odcięło się od poglądów nie reprezentowanego na II Naradzie Związku Komunistów Jugosławii. II Narada uchwaliła też Apel Pokoju do Narodów świata, zw. Moskiewskim -> Apelem 1960. III Światowa Narada P.K. i R. odbyła się w Moskwie 5-17 VI 1969 przy udziale 75 mar-ksistowsko-leninowskich organizacji krajowych. Spośród uczestniczących w I-ej lub II Naradzie nie wzięły udziału p.k. i r.: Albanii, Birmy, Chin, Jugosławii, KRL-D, Nepalu, Syjamu, Demokr. Rep. Wietnamu, natomiast po raz pierwszy była delegacja KP Lesoto. Spotkanie to poprzedziła narada przygotowawcza w Budapeszcie, w marcu 1968, przy udziale 67 p.k. i r. Obrady toczyły się nad dwoma punktami: l. zadania walki przeciwko imperializmowi na obecnym etapie i jedność działania p.k. i r. i wszystkich sił antyimperialistycz-nych. 2. Setna rocznica urodzin W. I. Lenina. Pod takimi tytułami uchwalone zostały 2 dokumenty oraz postanowiono zwołać Świat. Kongres Antyimperialistyczny. Dokument l liczący 4 ob- szerne rozdziały, nie został podpisany przez- delegacje Dominikany, Norwegii i W. Brytanii, a delegacje Austrii, San Marino, Reunionu i Włoch podpisały tylko jeden rozdział Dokumentu, formułujący wspólny program walki przeciw imperializmowi. Dokument 2 o -* Leninowskiej Rocznicy został uchwalony jednomyślnie. Na Krymie 31 VII 1972 odbyło się spotkanie przywódców 8 partii komunist. i robota. (Bułgarii, Czechosłowacji, Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR), poświęcone wymianie poglądów na temat budownictwa socjalist. i komunist. oraz sytuacji międzynar. II spotkanie krymskie .przywódców krajów socjalist. o podobnym charakterze odbyło się 15 VIII 1973. Osobną stałą formą spotkań przywódców partii państw czł. Układu Warszawskiego są sesje Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron —>- Układu Warszawskiego (17-18 IV 1974 w Warszawie). Osobną też formą są regionalne spotkania przywódców partii komunist. i roboto. (Europy, Azji, Afryki, Ameryki Lać.). Dokumentacja prasowa, 1957, 1960 i 1969; Materiały i dokumenty.... Warszawa 1958; Materiafy i dokumenty.... Warszawa 1960; Materiały i dokumenty.... Warszawa 1970; Rola partii komunistycznych i robotniczych krajów Europy Środkowej i Wschodniej w walce wyzwoleńczej w latach 1939-1945. Materiały sympozjum historyków wojskowych siedmiu państw socjalistycznych. Warszawa 25-27 Xl 1969. Warszawa 1970; Międzynar. narada partii komunistycznych i robotniczych, Moskwa czerwiec 1969, Warszawa 1969. • 1772 KOMUNIŚCI (ang. Communists, franc. Communi-stes, hiszp. Comunistas, roś. Kommunisty), termin międzynar. — zorganizowani przedstawiciele międzynar. ruchu robota., opartego na zasadach głoszonych w XIX w. przez K. Marksa i F. Engelsa, w XX w. rozwiniętych przez W. I. Lenina. Liczbowo przez długi czas k. stanowili mniejszość w międzynar. ruchu robota., w którym najszersze wpływy zdobyła socjaldemokracja. W 1921 wg niepełnych danych partie komunist. bez RKP(b) liczyły ok. 760 tyś. czł., gdy partie socjaldemokratyczne 8 min czł. mających poza tym wpływ na 22 min czł. amsterdamskiego Międzynar. Zrzeszenia Zw. Zaw. W 2 pół. XX w. współpracujące ze sobą —>• komunistyczne i robotnicze partie są najpotężniejszą liczbowo zorganizowaną siłą klasową w świecie, reprezentującą wraz ze związkami zawodowymi kilkadziesiąt milionów członków. 1773 KOMUNIZM [tac. communis 'wspólny, powszechny'], (ang. Communism, franc. Communisme, hiszp. Comunismo, roś. Kommunizm), termin międzynar. — ideologia głoszona przez komunistów w XIX i XX w., której podstawy sformułowali K. Marks, F. Engels, W. I. Lenin; ustrój społ. oraz ruch społeczno-polit. Wg definicji WEP te trzy znaczenia pojęcia „komunizmu" obejmują: l) Ideologia społ., która—uznając zasadę rzeczywistej równości socjalnej wszystkich członków społeczeństwa za podstawę sprawiedliwego ustroju spot. — gtosi program zniesienia stosunków społ. opartych na prywatnej własności Środków produkcji, klasowym podziale społeczeństwa i wyzysku człowieka przez człowieka oraz postuluje, zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społ. własności Środków produkcji i równym podziale dóbr jako zasadniczych przesłankach realizacji zasad egalitarnych we wszystkich dziedzinach życia społ.; zasadniczymi formami tej ideologii są różne postacie k. utopijnego i k. naukowy — marksizm. 2) Ustrój spot. postulowany przez ideologię komunist.; w marksistowskiej teorii rozwoju spol. — wyższe, bezklasowe stadium społeczeństwa socjalist,, różniące się od jego stadium niższego, -»- socjalizmu, nie sposobem, produkcji, nie typem stosunków produkcji, lecz stopniem rozwoju tego społeczeństwa, przede wszystkim stopniem rozwoju ckon., stwarzającym możliwość przejścia od zasady podziału ,,według pracy" do zasady podziału ,,według potrzeb", oraz stopniem dojrzałości stosunków społ. opartych na zasadach równości społ. i aktywnego współuczestnictwa obywateli w zarządzaniu społeczeństwem; również określenie całej formacji społ. obejmującej zarówno socjalist., jak i komunist. stadium rozwoju społecznego. 3. Ruch spol.-polit. dążący do zasadniczej przebudowy społeczeństwa w duchu zasad ideologii komunist.; w odniesieniu do współczesności — rewolucyjny kierunek w ruchu robotn. oparty na teorii marksizmu-leninizmu. Przedmiot zorganizowanej międzynar. walki klasy robota, w absolutnej większości krajów świata (—>- robotniczy ruch międzynar.); przedmiot międzynar. układów od XIX w., mających na celu 621 Konferencja afryk. niepodległych państw 1958 1781 walkę z ideą k. (-> antykomunizm) oraz, po zdobyciu przez ZSRR w II wojnie świat, pozycji pierwszego mocarstwa komunist. i powstaniu sy- stemu państw socjalist, w 2 poi. XX w. przedmiot międzynar. układów państw, dążących do k. K. MARKS, P. ENGELS Dtieta wybrane, t. 1-2, Warszawa 1949; W. I. LENIN Dzieła, t. 1-30, Warszawa 1957; Wielka encyklopedia powszechna, t. 5, Warszawa 1964. • 1774 KOMUTACJA [tac.; 'przemiana'], (ang. Commu-tation, franc. Commutation, hiszp. Conmutación, roś. Kommutacyja), termin międzynar. — burz. teoria k. o zbliżaniu się przeciwstawnych sobie systemów kapitalist. i socjalist. przez „wspólne reformy społeczne"; zwalczana przez teoretyków marksizmu i leninizmu jako odmiana teorii —> konwergencji. • 1775 KONCERN (ang. Concern, franc. Consortium, hiszp. Consorcio, roś. Koncern), termin międzynar.—monopolistyczny związek różnych przed- siębiorstw kapitalist., zazwyczaj tej samej dziedziny produkcji o odrębnej osobowości prawnej, ale mających wspólnego właściciela i wspólny za- rząd; zjednoczenie przedsiębiorstw następuje zwykle przez zakup akcji lub udziałów; odmiana •> kartelu. Jane's Major Companies of Europę 1973, London 1973, s. 1500; K. NEHLS Internationale Konzerne-Monopolmacht-Klas-senkampf. Die Rolle der internationalen Konzerne in der ka- pitalistischen Weitwirtschaft, Berlin 1973. • 1776 KONCESJA [tac. Concessio 'pozwolenie'], ang. Concession, franc. Concession, hiszp. Concesión, roś. Koncessija), termin międzynar.: l) zezwolenie władz, wydawane osobom fiz. lub prawnym na wykonanie określonej działalności, zazwyczaj gosp., która nie jest dostępna dla ogółu na skutek ograniczeń ustawowych, wymogów kwalifikacji zawodowych, polityki ochrony interesów państwa, czy zainteresowanych grup nacisku; 2) ustępstwo na czyjąś korzyść. W stosunkach międzynar. k. nazywana jest umowa gosp. przyznająca zagr. firmom prawo na określoną ilość lat eksploatowania bagactw naturalnych danego kraju w zamian za ustalony ekwiwalent, np. k. naftowe. K. S. CARLSTON Concession Agreements and Nationalization, w. American Journal of Int. Law nr 52, 1958; G. LE TALLEC La concession, instrument ]uridique d'investissements prives etrangers, w: Revue de Ścierne financiere nr 51, 1959; W. K. GECK Konzessionen, w: Strupp-Schłochauer Worterbuch des Yoikerrechts Bd. 2, Berlin 1961, s. 301-307. • 1777 KONCESJE CHIŃSKIE (ang. China Concessions, franc. Concessions de la China, hiszp. Concesio-nes de China, roś. Kitajskije koncessii), termin międzynar. — wymuszone przez eur. państwa kolonialne w Chinach przywileje osiedleńcze dla o-bywateli tych mocarstw, najpierw Traktatem Nan-kińskim z 29 VIII 1842, a następnie szeregiem podobnych układów, które pozwoliły 1860 na utworzenie w Pekinie eksterytorialnej nie tylko dzielnicy poselstw, Legations Quarter, ale i handl., Int. Settiements. Likwidowane pod naciskiem rewol. sil 1917-22, ostatecznie zlikwidowane dopiero 1927. Podobne koncesje mocarstwa kolonialne wymusiły w XIX w. w Egipcie, Japonii, Maroku i Turcji. Uległy one likwidacji w tym samym okresie lub wcześniej, jak k.ch., z wyjątkiem Egiptu, gdzie eksterytorialne dzielnice cudzoziemskie przesiały istnieć 1949 w Kairze, a w strefie Kanału Sueskiego dopiero 1956. CHANG CHUNO-SING Les Concessions en Chine, Paris 1925; SHIH SHUM LIN Extraterritoriality: Its Rise and Decline, London 1925; G. W. KOETON The Development of Extraterritoriality in China, London 1928; J. ESCARRA Le regime des Concessions etrangeres en Chine, w. Recueil de Cours de i'Aca-demie de Droit Int. nr 27, 1929; J. T. PRATT The Int. Sett-lement and the French Concession at Shanghai, w: The British Year -Book of Int. Law 1938; C. P. PRAZER The Status of the Int. Settiement at Shanghai, w: Journal of Comparative Legislation and Int. Law nr 21, 1939. • 1778 KONCYLIACJA [tac. conciliatio 'porozumienie, pojednanie'], ang. Conciliatiori, franc. Concilia-tion, hiszp. Conciliación, roś. Primirienczestwo), termin międzynar. postępowanie pojednawcze; pokojowe załatwianie sporów międzynar. drogą powoływania specjalnych organów pojednawczych i sądów polubownych. Rozwój tej instytucji nastąpił w początkach XX w. w systemie umów koncyliacyjnych zawartych przez Stany Zjedn. (tzw. traktaty Bryana). I Haska Konwencja z 1907 zalecała koncyliację, ale jej nie sprecyzowała. U-czynił to dopiero Akt Generalny z 1928 (art. 1-16). Powoływane są stałe lub ad hoc komisje pojednawcze, które wyświetlają sprawy sporne i przedstawiają rządom wnioski oraz propozycje ich rozwiązania. Strony sporu nie są związane tymi wnioskami. Posiadają one z punktu widzenia prawnego charakter zaleceń. Dictionnaire de la terminologie du droit int., Paris 1960. • 1779 KONFEDERACJA (ang. Confederation, Confe-deracy, franc. Confederation, hiszp. Confedera-ción, roś. Konfiedieracyja), termin międzynar. — związek państw, w którym realizowane są jego cele nie przez organ wspólny, jak w przypadku federacji, lecz przez organa władzy każdego z państw członkowskich k. z osobna. K. tworzyły m.in. USA 1776-87 i 1861-65; Szwajcaria 1291-1741 i 1815-48 oraz Niemcy 1815-66. W Polsce szlacheckiej termin k. odnosił się do związków stanowych (szlachty, duchowieństwa, czy mieszczaństwa), zawiązywanych okresowo dla osiągnięcia polit. lub ekon. przywilejów. W czasie II wojny świat, rządy emigr. Czechosłowacji i Polski zakładały utworzenie po wojnie międzypaństw. K. Czechosłowacji i Polski (—>- porozumienia cze-chosłowacko-polskie 1940-1943). A. NEWINO The American States during and after the Re-votution 1775-17SP, New York 1924; E. M. COULTER The Con-federate States of America 1861-1865, A History of the Soulh. Series, vol. 3, New York 1950. • 1780 KONFEDERACJA ŚRODKOWOAMERYKAŃSKA 1842 (ang. Central America Confederation 1842, franc. Confederation de l'Amerique Centrale 1842, hiszp. Confederación Centroamericana 1842, roś. Centralnoamierikanskaja konfiedieracyja), nazwa związku państw: Gwatemali, Hondurasu, Nikaragui i Salwadoru, powstałego 7X1842 w m. Gwatemala; rozpadła się 1845. Do jej tradycji nawiązują zwolennicy integracji gospodarczo-polit. Ameryki Środk. w XX w. P. J. CHAMORRO Historia de la Federación de la America Central, Madrid 1951. • 1781 KONFERENCJA AFRYKAŃSKICH NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW 1958 (ang. Conference of Independent African States 1958, franc. Confe- 1782 Konferencja Ambasadorów 422 rence des Ćtats Africains Indćpendents de 1958, hiszp. Conferencia de Estados Africanos Indepen-dientes 1958, roś. Konfieriencyja niezawisimych gosudarstw Afriki 1958), odbyła się 15-22 IV 1958 w Akrze i była pierwszą afryk. organizacją mię-dzyrząd. zarej. w ONZ; zainicjowała prace nad utworzeniem -" Organizacji Jedności Afryki. • 1782 KONFERENCJA AMBASADORÓW (ang. Con-ference of Ambassadors, franc. Conference des Ambassadeurs, hiszp. Conferencia de Embajado-res, roś. Konfieriencyja posłów), termin między-nar. na ukształtowaną w XIX w. instytucję W. Mocarstw, złożoną z ich ambasadorów w określonej stolicy i przygotowujących decyzje o mię-dzynar. znaczeniu dla konferencji na szczycie, lub podejmujących decyzje międzynar. zgodnie z zaleceniami swych rządów. Po Kongresie Wiedeńskim K.A. mocarstw sojuszniczych działała w Paryżu 1815-18, jako organ kontrolny wykonania Traktatu Pokoju. 1830-1832 w Londynie K.A. Austrii, Francji, Prus, Rosji i W. Brytanii obradowała nad sprawą Belgii; 1860-61 K.A. w Paryżu rozpatrywała sprawę Syrii; 1869 w Paryżu sprawę Krety; w 1876-77 w Konstantynopolu problemy bałkańskie; 1880 w Madrycie sprawę Maroka; w Londynie 1883 sprawę żeglugi na Dunaju;i 1884 w Berlinie sprawę Konga; 1896 w Stambule sprawy imperium osmańskiego; 1900 w Pekinie sprawę powstania Bokserów; 1912-13 w Londynie sprawy bałkańskie. Po I wojnie świat. powołana w styczniu 1920 przez Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone (Anglię, Francję, Japonię, USA i Włochy) jako ich stały organ do opiniowania i podejmowania wspólnych decyzji; składała się z ambasadorów W. Mocarstw, akredytowanych w Paryżu, pod przewodnictwem Jules Cambona (b. ambasadora Francji w Berlinie). Ponieważ Kongres USA nie ratyfikował Traktatu Wersalskiego, ambasador USA brał udział w obradach K.A. jedynie w charakterze obserwatora. Mimo, że początkowo decyzje w sprawach wielkiej wagi zastrzeżone były dla —>• Rady Najwyższej Głównych Mocarstw, konferencja podjęła szereg ważnych decyzji dotyczących plebiscytów (np. na ->• Górnym Śląsku), granic autonomii określonych obszarów (np. —> Gdańska) itp. Działalność Konferencji ustała formalnie 1935, w związku z pogwałceniem cz. V Traktatu Wersalskiego przez III Rzeszę, faktycznie—1933. Decyzje Konferencji zostały ogłoszone przez LN w Zbiorze Traktatów i Międzynar. Zobowiązań. W czasie II wojny świat. K.A. W. Brytanii, USA i ZSRR przygotowywały narady min. spraw zagr. i spotkania na szczycie. Po II wojnie świat. K.A. trzech Mocarstw Zach. i reprezentacji rządu NRP działa sporadycznie w Bonn od 1952. Sodzie des Ńalions Recueil des Traites et des Engagement! int., Gcneye, od 1920; G. P. PINK The Conference of Amba-sadors Paris 1920-1931, London 1931; C. A. COLLIARD La Conference des Ambassadeurs, w: Revue de droit int. de sciences poliliąue 22/1938. KONFERENCJA ATLANTYCKA -r Karta Atlantycka 1941. • 1783 KONFERENCJA BARCELOŃSKA 1921 (ang. Barcelona Conference, 1921, franc. Conference de Barcelonę de 1921, hiszp. Conferencia de Barcelona 1921, roś. Barsiełonskaja konfieriencyja 1921), narada państw członkowskich LN w spra- wach komunikacji lądowej, wodnej i mor.; odbyła się w Barcelonie (Hiszpania), w marcu-kwiet-niu 1921. W jej wyniku opracowano i .podp. 20 IV 1921 trzy tzw. Barcelońskie konwencje: l. Statut o wolności tranzytu, ratyfikowany następnie przez 38 państw, m.in. Polskę (Dz.U. 1925, póz. 236, 237); 2. Konwencja i Statut w sprawie urządzenia dróg żeglownych o znaczeniu międzynar. (do której Polska nie przystąpiła) oraz 3. Deklarację w sprawie prawa do bandery państw pozbawionych wybrzeża mor., stwierdzający, że sygnatariusze Deklaracji (m.in. Polska) uznają banderę każdego państwa nie mającego wybrzeża mor., jeśli są one zarejestrowane w jednej określonej miejscowości, położonej na jego terytorium, a miejscowość ta będzie stanowiła dla tych statków port zarejestrowania" (Dz.U. 1925, póz. 328, 329). Prawo międzynar. l historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gelberg, t. 2, str. 156-172, Warszawa 1958; M. J. SIERPA Derecho Int. Publice, Merico DF 1963, s. 316-318. • 1784 KONFERENCJA BERLIŃSKA 1885 (ang. Con-gress of Berlin, 1885, franc. Congres de Berlin de 1885, hiszp. Congreso de Berlin 1885, roś. Bier-linskaja konfieriencyja 1885), odbyła się z inicjatywy belg. króla Leopolda II w Berlinie w stycz-niu-lutym 1885 w Sprawie Konga, umiędzynarodowienia rz. Kongo i Niger oraz dokończenia podziału nie zajętych jeszcze terytoriów Afryki. W K.B. udział wzięły: Anglia, Austrio-Węgry, Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Luksemburg. Niemcy, Norwegia, Portugalia, Rosja, Szwecja, Turcja, USA i Włochy. Podp. 26 n 1885 Akt Końcowy „o rozwoju handlu i cywilizacji", zapewniał mocarstwom kolonialnym swobodę handlu i żeglugi w dorzeczu Konga, które uznano za terytorium neutralne. Poza tym przyjęto jako „normę międzynarodową" traktowanie te-rytorów afryk. jako „res nulius" (rzecz niczyją). W kilkadziesiąt lat później normę tę' zastosowały hitlerowskie Niemcy do terytoriów słowiańskich w środk. i wsch. Europie. Jedynym postępowym akcentem w tym kolonialnym, imperialistycznym dokumencie był zakaz —> niewolnictwa, spowodowany zaznaczającym się brakiem rąk do pracy na zach. wybrzeżu, przetrzebionym przez trwający trzy stulecia eksport niewolników do obu Ameryk. Ratyfikowany przez wszystkie państwa eur. w ciągu 1885, przez USA w 1886.' G. F. DE MARTENS Nouyeau Recueil Generdt, GSttingen 1908, 2 seria T. X; Prawo międzynar. l historia dyplomatyczna, Wybór Dokumentów, opr.: L. Gelberg, Warszawa 1954, t. l. • 1785 KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA l WSPÓŁPRACY W EUROPIE 1973-74, K.B.W.E. (ang. Conference on Security and Cooperation in Europę 1973-74, franc. Conference sur la Se-curite et la Cooperation en Europę (C.S.C.E.) de 1973-74, hiszp. Conferencia de Seguridad y Co-operación en Europa 1973-74, roś. Sowieszczanije po biezopasnosti i sotrudniczestwu w Jewropie 1973-74); zainicjowana przez państwa Układu Warszawskiego, początkowo nazywana Europejską lub Ogólnoeur. Konferencją Bezpieczeństwa i Współpracy (skrót polski w tym czasie 423 Konferencja Bretton Woods 1944 1788 E.K.B. i W.). Odbyta się w Helsinkach latem 1973 przy udziale wszystkich państw eur. (z wyjątkiem Albanii) oraz USA i Kanady. Poprzedziły ją wieloletnie rokowania: Luty 1945—na Konferencji Berlińskiej ZSRR proponował „traktat ogólny bezpieczeństwa zbiorowego Europy" otwarty dla wszystkich państw eur., ChRL i USA zaproszeni jako obserwatorzy. Listopad 1954—nota rządu ZSRR do 34 państw z propozycją przedyskutowania problemu „utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbio- rowego"; odrzucona przez zach. mocarstwa. Wrzesień 1964—propozycja poi. zgłoszona na forum Zgr. Og. ONZ, przez min. spraw zagr. A. Rapackiego, zwołania ogólnoeur. konferencji przy udziale USA i Kanady. 22 styczeń 1965-—uchwała Doradczego Komitetu Politycznego Układu Warszawskiego o potrzebie zwołania E.K.B. i W. i potrzebie realizacji •-> Planu Rapackiego, 1957, o utworzeniu strefy bez-atomowej w Europie Środk. 6 lipiec 1966—państwa Układu Warszawskiego ogłaszają Bukareszteńską Deklarację o potrzebie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa Europy poprzez zwołanie E.K.B. i W. Kwiecień 1967—eur. partie komunist. w Karłowych Warach popierają ideę E.K.B. i W. Sierpień 1968—wydarzenia w Czechosłowacji zamroziły rozmowy Wschód-Zachód. 17 marzec 1969 —- Apel Budapeszteński. Kwiecień 1969—Rada Atlantycka w Waszyngtonie uznaje propozycję budapeszteńską za przedwczesną. Maj 1969—rząd Finlandii zgłasza gotowość u-sług dla E.K.B. i W. 31 październik 1969—państwa Układu Warszawskiego Deklaracją Praską ponowiły wezwanie do zwołania E.K.B. i W. z udziałem USA i Kanady. 5 grudzień 1969—Rada NATO uważa, iż „europejska konferencja bezpieczeństwa i współpracy winna być przygotowana starannie", by mogła dać realne rezultaty. Luty 1970—rząd Finlandii inicjuje rozmowy z USA i Kanadą. Maj 1970—Rada NATO w Rzymie stawia sprawę redukcji zbrojeń w Europie. Czerwiec 1970—Komitet Doradczy Układu Warszawskiego w Budapeszcie wypowiada się za udziałem USA i Kanady i akceptuje ideę redukcji zbrojeń. 12 sierpień 1970— Układ ZSRR-NRF. 7 grudzień 1970—Układ Polska-NRF. 3 wrzesień 1971—Układ 4 mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego. 31 październik 1971—deklaracja franc.-radz. Breżniew-Pomoidou za E.K.B. i W. 2 grudzień 1971—państwa Układu Warszawskiego ponowiły propozycje zwołania E.K.B. i W. proponując wyznaczanie pełnomocników. 10 grudzień 1971—Rada NATO wyraża gotowości podjęcia rozmów w sprawie E.K.B. i W. ->• MBFR. 29 styczeń 1972—w Pradze państwa Układu Warszawskiego domagają się zwołania E.K.B. i W. w 1972 i uznają możliwość osobnych rozmów w sprawie rozbrojenia. 31 maj 1972—zgoda mocarstw zach. na rozmowy wstępne w Helsinkach, .ale pod warunkiem włączenia sprawy MBPR. 12 wrzesień 1972—rządy ZSRR i USA osiągają porozumienie, że 22X11972 w Helsinkach rozpoczną się przygotowawcze rozmowy do E.K.B. i W. i niezależnie zaś od niej w styczniu 1973 rozpoczną się w Genewie narady w sprawie rozbrojenia. 23 październik 1972—Rada' NATO oficjalnie ak-cepuje datę 22 XI 1972 jako datę rozpoczęcia wstępnych rozmów w Helsinkach w sprawie E.K.B. i W. Styczeń-luty, kwiecień-maj 1973—wstępne rozmowy w Helsinkach i ustalenie nazwy: K.B. i W. w E. 3-7 VII 1973, Helsinki—pierwszy etap konferencji. Komunikat końcowy ->- Uchwały K.B. i W. w E. Drugi etap konferencji odbył się w Genewie 18 IX-15XII 1973 oraz od 1511974 w 3 komisjach: d/s stosunków między państwami, d/s gospodarczych i d/s humanitarnych. Każda z komisji posiadała podkomisję i grupy robocze, a nad całością .czuwał komitet koordynacyjny. U-czestniczyły 33 państwa Europy oraz Kanada i USA (w tym 7 członków Układu Warszawskiego, 15—NATO i 13 niezaangażowanych), reprezentowane przez ok. 700 dyplomatów i ekspertów. Obrady genewskie zostały przerwane 26 VII 1974 i podjęte ponownie 2 IX 1974. Trzecia ostatnia faza K.B. i W. w E. została przewidziana po zakończeniu genewskiego etapu w stolicy Finlandii. Kronika. Dokumentacja prasowa, 1973; H. A. JACOBSON, W. MALLMANN, CH. MEIER Sicherheit unct Zusammenarbeit in Europa. Anałyse und Dokumentation, Koln 1973; H. A. JACOBSON, W. MALLMANN, CH. MEIER Helsinki Vor-Konferenz, Koln, s. 500; J. WIEJACZ Nowy etap tworzenia trwałego bezpieczeństwa w Europie, w: Sprawy Międzynarodowe nr 7-8, 1973. • 1786 KONFERENCJA BLISKOWSCHODNIA 1973/74 (ang. Near-East Conference 1973/74, franc. Conference sur Proche-Orient 1973/74, hiszp. Con-ferencia sobre el Cercano Oriente 1973/74, roś. Konfieriencyja Bliżnego Wostoka 1973/74, zwołana do Genewy na bazie Rez. 338 R. Bezp. z 22 X 1973 wspólnie przez USA i ZSRR celem rozpatrzenia pokojowych możliwości rozwiązania konfliktu arabsko-izraelskiego, rozpoczęła się 2) XII 1973 pod wspólnym przewodnictwem USA i ZSRR przy udziale Sekr. Gen. ONZ. Kromka 1973/74. • 1787 KONFERENCJA BOULOGNE 1920 (ans. Conference of Boulogne, 1920, franc. Conference de Boulogne 1920, hiszp. Conferencia de Boulogne 1920, roś. Bułonskaja konfieriencyja 1920), Konferencja państw —> Ententy odbyła się 21-22 VI 1920 w Boulogne-sur-Seine, dotyczyła wysokości i podziału —r reparacji oraz demilitaryzacji Niemiec; w jej wyniku zgodzono się przyjąć wstępnie sumę 269 mld marek w złocie, płatnych do 1962. Konferencia została zwołana w wyniku decyzji —«-Konferencji Hythe (1920), a jej tematyka była kontynuowana na •— >• Konferencji Spa (1920). • 1738 KONFERENCJA BRETTON WOODS 1944 (ang. Bretton Woods Conference, 1944, franc. Conference du'Bretton Woods 1944, hiszp. Conferencia de Bretton Woods 1944, roś. Bretton-Wudskaja 1789 Konferencja Casablanca 1943 424 konfieriencyja 1944), I Konferencja NZ w Sprawach Walutowych i Finansowych, UN Monetary and Pinancial Conference, odbyła się 1-22 VII 1944 w uzdrowisku Bretton Woods, w Górach Białych (New Hempshire, USA);- w konferencji wzięło udział 45 państw: Australia, Belgia, Boli- wia, Brazylia, Chile, Chiny, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Ekwador, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Grecja, Gwatemala, Haiti, Holandia, Honduras, Indie, Irak, Iran, Irlandia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Liberia, Luksemburg, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, Nowa Zelandia, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Rep. Pd. Afryki, Salwador, Urugwaj, USA, W. Brytania, Wenezuela i ZSRR; w jej wyniku podpisano 22 VII 1944 dwie konwencje: o utworzeniu —> IMF, Międzynar. Funduszu Walutowego, oraz' —- Banku/IBRD, a także Międzynar. Banku Odbudowy i Rozwoju. • 1789 KONFERENCJA CASABLANCA 1943 (ang. Casablanca Conference, 1943, franc. Conference de Casablanca de 1943, hiszp. Conferencia de Casablanca 1943, roś. Kasabłankskaja konfieriencyja 1943), narada szefów rządów W. Brytanii i USA, W. S. Churchilla i F. D. Roosevelta, z udziałem szefów sztabów, dowódców marynarki wojennej i polit. doradców; odbyła się 14-2611943 w Casablance, w tydzień po lądowaniu wojsk alianckich w pn.-zach. Afryce (8X1942), w celu ustalenia dalszej wspólnej polityki i strategii. Gł. decyzje: uzgodnienie planów wojennych na 1943 przeciwko Niemcom, Włochom i Japonii; w związku z tym przeprowadzenie lądowania wojsk aliantów w lecie 1943 we Włoszech (po ukończeniu kampanii w Afryce Pn.) i przesunięcie w ten sposób ustalonego przedtem terminu utworzenia drugiego frontu we Francji na 1944. Ponadto omówiono sprawy stosunku USA i W. Brytanii do franc. ruchu wyzwolenia narodowego i do franc. posiadłości kolonialnych w Afryce; w czasie konferencji Churchill i Roosevelt odbyli rozmowy z gen. de Gaulle, którego amer. koła rządzące nie chciały uznać za przywódcę Francji Walczącej, oraz z gen. Giraud. Prezydent USA wysunął żądanie prowadzenia wojny do —>- kapitulacji bezwarunkowej (unconditional surrender) Niemiec. Obydwaj przywódcy zach. aliantów zaproponowali premierowi J. W. Stalinowi pierwsze spotkanie tzw. wielkiej trójki, do którego doszło na •»• Konferencji Teherańskiej 1943. A Decade of American Foreisn Policy. Basie Documents 1141-1949, Washington 1950. • 1790 KONFERENCJA CHAPULTEPEC 1945 (ang. Chapultepec Conference, 1945, franc. Conference de Chapultepec de 1945, hiszp. Conferencia de Chapultepec 1945, roś. Czapultiepiekskaja konfieriencyja 1945), nazwa oficjalna: Miedzyamery-kańska Konferencja w sprawie problemów wojny i pokoju, Conferencia Intcramericana sobre pro-blemas de la guerra y de la Paź o Conferencia de Chapultepec — Inter-American Conference on War and Peace or Chapultepec Conference, odbyła się w hist. zamku Chapultepec w stolicy Meksyku, 2111-8 III 1945; opracowała i zatwierdziła m.in.: Układ o Wzajemnej Pomocy i Solidarności Amerykańskiej zwany -*• Aktem Chapultepec, Acuer-do sobre Asistencia Reciproca y Solidaridad Americana llamado Acta de Chapultepec. Karta Ekonomiczna Ameryk, Carta Económica de las Americas. Karta Kobiety i Dziecka, Carta de la Mujer y del Nino. Deklaracja Meksyku o istotnych zasadach normatywnych w stosunkach między państwami, Decla-ración de Mexico sobre principios eśenciales co-mo normativos de las relaciones entre los Esta-/ dos. Deklaracja zasad socjalnych Ameryk, Declaración de Principios Sociales de Americas. Zalecenia o konstytucji stałego organizmu wojsk., Recomendación sobre Constitución de un Orga-nismo Militar Permanente. Zalecenie w sprawie wolności informacji, Recomendación sobre Libertad de Iniormación. Poza tym Konferencja uchwaliła szereg rezolucji, m.in. o kontroli zbrojeń, o potrzebie utworzenia Międzynarodowej Organizacji Generalnej (ONZ), o włączeniu zasad prawa międzynar. do prawa państwowego, o ochronie międzynar. praw człowieka, o walce z dyskryminacją rasową, o reorganizacji, konsolidacji i wzmocnieniu systemu między amer., o systemie międzyamer. zachowania pokoju, o rozwoju komunikacji i przemysłu, o handlu surowcami podstawowymi. Rezolucje te antycypowały stanowisko państw amer. na Konferencji San Francisco 1945 oraz szereg inicjatyw na forum ONZ i org. wyspecjal. ONZ. UPA Acta Finat de la Conferencia de Chapultepec, Washington DC 1945, s. 127 (również w jeż. ang.); Zbiór dokumentów. Warszawa 1946, Nr 2, s. 43-46; A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Postguerra, Mexico 1946; C. A. COLLIARD Droit int. et Histoire diplomatigue, Paris 1950. • 1791 KONFERENCJA DUMBARTON OAKS 1944 (ang. Dumbarton Oaks Conference, 1944, franc. Conference de Dumbarton Oaks de 1944, hiszp. Conferencia de Dumbarton Oaks 1944, roś. Dum-barton-Oks konfieriencyja 1944), wstępna narada w sprawach przyszłej ONZ; odbyła się 21 VIII-7X1944 w posiadłości Dumbarton Oaks (na przedmieściu Waszyngtonu). W pierwszym stadium konferencji 21 VIII-28 IX przedstawiciele USA, W. Brytanii i ZSRR omawiali problemy związane ze sprawą wojny z Niemcami, a w drugim stadium 29IX-7X przedstawiciele Chin, USA i W. Brytanii sprawę wojny z Japonią. Jednocześnie eksperci W. Mocarstw opracowali propozycje w sprawie utworzenia Powszechnej Organizacji Międzynarodowej (Uniyersal International Organiza-tion), zw. Projektem D.O., uzgodnione 7X1944. Propozycje te stanowiły punkt wyjścia do opracowania ->- Karty Narodów Zjednoczonych, podpisanej na -> Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco 1945. Projekt, który m.in. zawierał propozycje dotyczące gł. organów Organizacji, nie zawierał jednak zaleceń w sprawie procedury głosowania w R. Bezp. ONZ, ustalonej dopiero na —r Konferencji Jałtańskiej. A. GARCIA ROBLES El Mundo de la Postguerra, Mexico DF 1946, t. 1-2; Współpraca Międzynar. w latach 1941-1945. Dokumenty i materiały. Warszawa 1954; G. CONNELL-SMITH T hę Interamer. System, New York 1966. * • 1792 KONFERENCJA FEDALA 1956 (ang. Pedała Conference, 1956, franc. Conference de Fedala de 425 Konferencja Kairska 1943 1797 1956, hiszp. Conferencia de Pedała 1956, roś. Konfieriencyja w Pedała 1956), narada rządów Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Maroka, Por- tugalii, USA, W. Brytanii i Włoch w marokańskim mieście Fedala (od 1958 przemianowana na Muhammadijja), 8-29X1956 w sprawie między- nar. statutu -r Tangeru. • 1793 KONFERENCJA GENUEŃSKA 1922 (ang. Genua Conference, 1922, franc. Conference de 06-nes de 1922, hiszp. Conferencia de Genoya 1922, roś. Gienuezskaja konfieriencyja 1922), pierwsza po wojnie Światowa Konferencja Gosp. odbyła się w Genui 10-16 IV 1922, poprzedzona naradą francusko-bryt., w Cannes 6-1311922; nie przyniosła żadnych postanowień, natomiast delegacje ZSRR i Niemiec wykorzystały ją do przygotowania dwustronnego -r Traktatu Rapallo, 16 IV 1922. H. EULER Die Aussenpolitik der Weimarer Republik 1918/1923, Auschaffenburg 1957. • 1794 KONFERENCJA HYTHE 1920 (ang. Conference of Hythe, 1920, franc. Confćrence de Hythe 1920, hiszp. Conferencia de Hythe 1920, roś. Konfieriencyja w Chis 1920), francusko-bryt. narada w ang. uzdrowisku Hythe 15-16 VI 920, w sprawie generalnego uregulowania —> reparacji od Niemiec. Postanowiono zwołać —>• Konferencję Spa. • 1795 KONFERENCJA INDOCHIŃSKA 1954 (ang. Indochina Conference, 1954, franc. Conference sur 1'Indochine de 1954, hiszp. Conferencia sobre Indochina 1954, roś. Żeniewskóje sowieszczanije 1954), oficjalna nazwa pierwszej po II wojnie świat, konferencji w Genewie, w której wzięły u-dział delegacje pięciu W. Mocarstw, ministrowie spraw zagr. ChRL, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR, którzy prowadzili rokowania z przedstawicielami Demokr. Rep. Wietnamu, Wietnamu Pd. oraz delegatami Kambodży i Laosu. Konferencja była sabotowana przez sekretarza stanu USA J. F. Dullesa, celem przedłużenia kolonialnej okupacji Wietnamu nawet drogą użycia broni jądrowych przeciw wietnamskiej armii narodowo-wyzwoleń-czej. Klęska kolonialnych wojsk franc. pod Dien Bien Phu i decyzja prezydenta USA D. Eisen-howera, zakazująca wysłania broni jądrowych do Wietnamu, zmusiły rząd Francji do podp. 24 VII 1954 zawieszenia broni, a jednocześnie układów z obu częściami Wietnamu, z Laosem i Kambodżą o wycofaniu się całkowitym wojsk franc. z całego Płw. Indochińskiego. Dla czuwania nad wykonaniem układów powołane zostały trzy między-nar. komisje nadzoru i kontroli Int. Commission for Supervision and Control, w skrócie: ICC Vietnam, ICC Cambodia i ICC Laos. Przewodniczącymi Konferencji byli ex aequo min. spraw zagr. W. Brytanii i ZSRR. Reakcją USA na genewskie układy pokojowe było zorganizowanie zamachu stanu w Wietnamie Pd. i utworzenie tam skorumpowanego reżimu dyktatury wojsk., który umożliwił USA całkowitą infiltrację kraju i przygotowania nowej agresji w Wietnamie oraz w Laosie i Kambodży. Wycofanie wojsk USA z Wietnamu, w 1973, było przedmiotem —> Konferencji Paryskiej 1973. M. LACHS Uklady IndochtAskie 1954. Warszawa 1955, s. 258; E. OSMAŃCZYK Atja w Genewie, Warszawa 1955, s. 244. • 1796 KONFERENCJA JAŁTAŃSKA 1945 (ang. Yalta Conference, 1945, franc. Conference de Yalta 1945, hiszp. Conferencia de Yalta 1945, roś. Jał-tinskaja (Krymskaja) konfieriencyja 1945), zw. też Konferencją Krymską—konferencja szefów rządów: premiera W. Brytanii W. S. Churchilla, pręż. USA F. D. Roosevelta i premiera ZSRR J. W. Stalina; odbyła się 4-11 II 1945 w Jałcie na Krymie z udziałem ministrów spraw zagr., szefów sztabów i doradców polit. Na konferencji uzgodniono wspólne kroki w celu ostatecznego pokonania Niemiec, określono stosunek do Niemiec po ich bezwarunkowej kapitulacji oraz ustanowiono ogólne zasady odszkodowań za szkody wyrządzone przez Niemcy krajom sojuszniczym (-»• Deklaracja Jałtańska w sprawie Niemiec 1945). Postanowiono zwołanie 25 IV 1944 konferencji w San Francisco celem utworzenia „powszechnej organizacji międzynar." dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, sądząc, iż „jest to warunek "zasadniczy zarówno dla zapobieżenia agresji, jak i dla usunięcia politycznych, gospodarczych i spo- łecznych powodów wojny przy pomocy ścisłej i stałej współpracy wszystkich miłujących pokój narodów" (->• Konferencja NZ w San Francisco 1945). Przyjęto —r Deklarację Jałtańską w sprawie Europy, przewidującą uzgodnienia polityki trzech mocarstw przy rozwiązywaniu polit. i gosp. zagad- nień w Europie zgodnie z demokr. zasadami. Uzgodniono -> Deklarację Jałtańską w sprawie Polski, wyrażono życzenie, by Polska była pań- stwem silnym, wolnym, niepodległym i demokr. oraz ustalono zasady utworzenia rządu polskiego na szerszej niż dotychczas podstawie. Zalecono partyzantom Jugosławii utworzenie tymczasowego rządu i tymczasowego parlamentu na bazie antyfaszystowskiej. Postanowiono utworzyć „stały organ dla regu-nego porozumiewania się 3 ministrów spraw zagr. w najważniejszych sprawach międzynarodo- wych". Uchwalono końcową -»• Deklarację Jałtańską w sprawie Pokoju, Poza w.w. uchwałami osiągnięto Porozumienie Jałtańskie Trzech W. Mocarstw w sprawie Dalekiego Wschodu. Zbiór Dokumentów 1946, nr 9. póz. 31; Sbomik SSSR..., Sierija XI; Crimea Conference, Yalta Russia 1945; The Conference at Malta and Yalta 1945, t. 2, Washington 1955; Prawo miedsynar, i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gelberg, t. 12, Warszawa 1960; Teheran-Jalta-PocŁdam. Dokumenty..., Warszawa 1970. • 1797 KONFERENCJA KAIRSKA 1943 (ang. Cairo Conference, 1943, franc. Confćrence du Caire 1943, hiszp. Conferencia de El Cairo 1943, roś. Kairskaja konfieriencyja 1943), narada prezydenta USA P. D. Roosevelta, premiera W. Brytanii W. S. Churchilla i szefa rządu Chin Czang Kaj- szeka odbyta w Kairze w końcu listopada 1943, której rezultatem była deklaracja z 26 XI, stwierdzającą: ,,Poszczególne misje wojskowe uzgodniły zamierzone operacje wojskowe przeciwko Japonii. Trzej wielcy sojusznicy dali wyraz swemu niezłomnemu postanowieniu nieoslabiania 1798 Konferencja Kairska 1956 626 nacisku na morzu, lądzie i w powietrzu przeciwko ich barbarzyńskim wrogom. Ten nacisk już się wzmaga. Trzej wielcy sojusznicy prowadzą tę wojnę, w celu ukrócenia i ukarania agresji, dokonanej przez Japonię, nie pragną oni żadnej korzyści dla siebie i w najmniejszym stopniu nie mysią o ekspansji terytorialnej. Zamierzają oni odebrać Japonii wyspy na Pacyfiku, którymi ona owładnęła, albo które okupowała od początku pierwszej wojny Światowej w r. 1914 oraz zwrócić Republice Chińskiej wszystkie terytoria, które Japonia oderwała od Chin, a w szczególności Mandżurię, Tajwan (Formozę) i Wyspy Rybackie. Japonia będzie również wypędzona ze wszystkich innych terytoriów, którymi zawładnęła siłą, popychana przez swą chciwość. Trzy wyżej wymienione mocarstwa nie zapominają o ujarzmieniu narodu koreańskiego i są zdecydowane postępować w taki sposób, żeby ten naród odzyskał we właściwym czasie swoją wolność i niezawisłość. Mając te cele na widoku, trzej sojusznicy działając zgodnie z tymi Narodami Zjednoczonymi, które są w stanie wojny z Japonią, będą prowadzili wytrwale operacje niezbędne do zmuszenia Japonii do bezwarunkowej kapitulacji". Zbiór dokumentów 1946, nr 9, póz. 29. • 1798 KONFERENCJA KAIRSKA 1956 (ang. Cairo Conference, 1956, f ranę. Conference du Caire 1956, hiszp. Conferencia de El Cairo 1956, roś. Kairskaja konfieriencyja 1956), pierwsza integracyjna narada szefów rządów trzech państw arab.: Egiptu, Syrii i Arabii Saudyjskiej 6-12 III 1956 w Kairze, zaniepokojonych przystąpieniem Iraku do ->• Paktu Bagdadzkiego 24 II 1955, zaostrze- niem „brudnej wojny" prowadzonej przez Francję w Algierii i francuskimi dostawami broni dla Izraela; zakończona postanowieniem stworzenia ściślej współpracy i zobowiązaniem wspomagania się wzajemnie w przypadku agresji ze strony Izraela. Poprzednio, 20X1955, Egipt za-wart dwustronny układ obronny z Syrią a 27 X tego roku z Arabią Saudyjską. Ostatecznie 21 IV 1956, w czasie spotkania szefów państw Egiptu, Jemenu i Arabii Saudyjskiej w m. Dżudda (Arabia Saudyjska) podpisany został trójstronny układ obronny. Na podstawie wszystkich w.w. układów funkcję naczelnego dowódcy zjednoczonych sił zbrojnych pełnił minister obrony Egiptu. Dokumentacja Prasowa 1956, s. 186 E i 353 C; Europa Archiv 1956. s. 8775; Keesing Archiv der Gegenwart 1956, s. 5739 A. • 1799 KONFERENCJA KAIRSKA 1957 (ang. Cairo Conference, 1957, franc. Conference du Caire 1957. hiszp. Conferencia de El Cairo 1957, roś. Kairskaja konfierencyja 1957), narada szefów rządów Egiptu, Jordanii i Arabii Saudyjskiej 18- 191 oraz 25-28 II 1957 w Kairze; wysunęli oni w związku z kryzysem —>• sueskim cztery żądania: l. wycofania wojsk Izraela z okupowanych terenów; 2. przyznania Palestyńczykom prawa do arab. Palestyny; 3. przyznania Egiptowi odszko- dowania za brytyjsko-franc. agresję; 4. rozwiązania problemów Kanału Sueskiego bez naruszania suwerenności Egiptu. Dokumentacja Prasowa, 1957, s. 42 F; Keesing Archiv der Gegenwart 1957. s. 6287 C. KONFERENCJA Jałtańska 1945. KRYMSKA Konferencja • 1800 KONFERENCJA LAOTAŃSKA W GENEWIE 1961-1962 (ang. Geneva Conference on Laos, 1961-62, franc. Conference de Gen6ve sur le Laos 1961-62, hiszp. Conferencia de Laos en Ginebra 1961-62, roś. Żeniewskoje sowieszczanije 1961-62 po Laosu), związana z wojną domową w Laosie, rozpoczętą 1960, zakończoną zawieszeniem broni 14 VI 961; a z kolei międzynar. konferencją w Genewie, przy udziale pięciu W. Mocarstw: ChRL, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR oraz Birmy, Kambodży, Kanady, Indii, Laosu, Polski, Syjamu, Demokr. Rep. Wietnamu i Wietnamu Pd. Konferencja zakończyła się podp. 23 VII 1962 Deklaracji Neutralności Laosu, pogwałconej 1970 przez USA. Zbiór Dokumentów 1962; H. M. O. Declaration and Protocol on the Neutrality of Laos, London 1963, s. 27; G. MODELSKI IM. Conference on the Setttement of the Laotlan Question 1961-1962, Vancouvcr 1963, s. 156. • 1801 KONFERENCJA LOKARNEŃSKA 1925 (ang. Locarno Conference, 1925, franc. Conference de Locarno de 1925, hiszp. Conferencia de Locamo 1925, roś. Łokarnskaja konfierencyja 1925), zwołana z inicjatywy Francji, pierwsza pokojowa narada sprzymierzonych mocarstw i sąsiadów Niemiec z Rzeszą Niem., w Locarno w pd. Szwajcarii 5-16X1925. W konferencji udział wzięły: Francja, W. Brytania, Włochy oraz Niemcy i ich sąsiedzi: Belgia, Czechosłowacja i Polska. Konferencja miała na celu w pierwszym rzędzie za- bezpieczenie granic sąsiadów zachodnich Niemiec, co osiągnięto tzw. -?- Paktem Reńskim kosztem niezagwarantowania przez mocarstwa zach. granic Czechosłowacji i Polski z Niemcami; odtąd rewi-zjonizm niem. uzyskał de facto zgodę na „pokojowe" akcje antyczeskie i antypol. 3 XI 1925 min. spraw, zagr. Niemiec G. Stresemann złożył o-świadczenie prasie, iż brak w układach gwarancji międzynar. dla. granicy Polski z Niemcami wynikł z konieczności rewizji tych granic; wcześniej—25 III 1925 w tym też duchu wypowiedział się w Izbie Gmin'Lloyd George, jeden z twórców Traktatu Wersalskiego. Jednocześnie konferencja miała na celu wciągnięcie Niemiec do antyradz. bloku mocarstw zach. Rokowania w Locarno prowadzili A. Briand, A. Chamberlain, B. Mussolini oraz (imieniem Niemiec) H. Luther i G. Strese-manu, a także E. Vandervalde, E. BeneS i A. Skrzyński. (Zob. też Układy Lokarneńskie 1925). W. M. TURIEK Łokarno, Moskwa 1949. • 1802 KONFERENCJA LONDYŃSKA 1921 (ang. Conference of London, 1921, franc. Conference de Londres 1921, hiszp. Conferencia de Londres 1921, roś. Łondonskaja konfieriencyja 1921), odbyła się w Londynie 21 11-14 III 1921, z udziałem przedstawicieli państw -»• Ententy: Anglii, Belgii, Francji, Grecji, Japonii, Włoch oraz przedstawicieli Niemiec i Turcji w sprawie niem. -> reparacji oraz w sprawie Turcji. W pierwszej sprawie, ponieważ delegat Niemiec nie zgodził się z postanowieniami konferencji paryskiej 1921, o zapłacie przez Niemcy odszkodowań w kwocie 226 mld marek w złocie, uznając za realną sumę 50 mld, z czego 20 mld za już spłacone, porozumienia nie osiągnięto. Wobec oporu Niemiec 5 V 1921 mocarstwa Ententy wystosowały tzw. Londyńskie Ultimatum do rządu Rzeszy, powiadamiając®, że przygotowano okupację Zagłębia Ruh-ry i domagające się natychmiastowej demilitary-zacji, ukarania zbrodniarzy wojennych oraz zapłacenia 12 mld marek w złocie reparacji. Następnie 7X1921 w Wiesbadenie Niemcy uzgodniły z Francją spłacenie części reparacji w towarach. Również rokowania w sprawie rewizji -»• 427 Konferencja NZ w San Francisco 1945 1806 Traktatu Pokojowego Sevres (1920) oraz wstrzymania działań wojennych pomiędzy Grecją i Turcją nie dały rezultatu. J. Hom.PELD Deutsche Reichsgeschichte in Dokumenten 1849-1934. t. 4, Berlin b.r.w., t. 2. • 1803 KONFERENCJA MANILA 1966 (ang. Manilla Conference, 1966, franc. Conference de Manille de 1966, hiszp. Conferencia de Manila 1966, roś. Manilskaja konfieriencyja 1966), nazwa oficjalna konferencji szefów rządów Australii, Filipin, Korei Pd., Nowej Zelandii, Syjamu i Wietnamu Pd., z pręż. USA, L. B. Johnsonem (1908-1973), poświęconej rozwinięciu działań wojennych tych państw pod kierownictwem sit zbrojnych USA przeciwko narodowi wietnamskiemu. Dokumentacja Prasowa 1966. U 1804 KONFERENCJA MIĘDZYNARODOWYCH ORGANIZACJI KATOLICKICH (ang. Conference of International Catholic Organizations, CICO, franc. Conference des organisations inter-nationales catholiques, hiszp. Conferencia de las organizaciones catółicas internacionales, roś. Konfieriencyja mieżdunarodnych katoliczeskich orga-nizacyj), zał. 1927, początkowo jako Konferencja Prezydentów, Conference of Presidents of ICO; obecna nazwa od 1953. W 1970 łączyła 38 mię-dzynar. kat. org. Siedziba: Fryburg (Szwajcaria). Publ. EgIise-Temom. CICO: UEnsagement int. des Catholigues a la lumiere de la Docirine de 1'Eglise, Fribourg 1964; CICO Les CathoUgues dans la vie int„ Fribourg 1967; Yearbook of Int. Orgamza-tions, 1973. • 1805 KONFERENCJA MOSKIEWSKA 1943 (ang. Conference of Moscow, 1943, franc. Conference de Moscou 1943, hiszp. Conferencia de Moscó 1943, roś. Moskowskaja konfieriencyja 1943), konferencja ministrów spraw zagr. USA, W. Brytanii i ZSRR odbyta w Moskwie 19-30 X 1943. W wyniku konferencji przyjęto cztery Deklaracje Moskiewskie (w sprawie powszechnego bezpieczeństwa, w sprawie Włoch, w sprawie Austrii i w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa). Ponadto na konferencji dyskutowano sprawę przyspieszenia działań zmie- rzających do pokonania Niemiec i ich sojuszników w Europie. Jednakże min. spraw zagr. USA, W. Brytanii uchylili się od przyjęcia zobowiązania do utworzenia drugiego frontu w pn. Francji na wiosnę 1944, czego domagała się delegacja ZSRR. Termin utworzenia drugiego frontu w Europie został ostatecznie uzgodniony przez rządy trzech sojuszników w czasie —r Konferencji Teherań-skiej. Konferencja moskiewska uznała za niezbędne utworzenie —> Europejskiej Komisji Doradczej, organu zapewniającego ściślejszą współpracę między trzema sojusznikami w sprawach europejskich, wyłaniających się w trakcie prowadzenia wojny. Diplomatlczeskij slowar', opr. zbiorowe, t. 2, Moskwa 1971. • 1806 KONFERENCJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH W SAN FRANCISCO 1945 (ang. UN Conference on International Organization, UNCIO, franc. Conference des Nations Unieś de San Francisco 1945, hiszp. Conferencia de las Naciones .Unidas en San Francisco 1945, roś. San Francisko konfieriencyja po woprosu o so-zdanii OON 1945), w dniach 25IV-26 VI 1945 konferencja założycielska —>• Organizacji Narodów Zjednoczonych, na której ostatecznie opracowano, przyjęto i 26 VI 1945 podpisano -> Kartę Narodów Zjednoczonych, która weszła w życie 24 X 1945. Pierwszym dokumentem międzynar., poprzedzającym utworzenie świat, organizacji międzynar. była ->-• Karta Atlantycka 1941, której zasady zostały wkrótce uznane w —>• Deklaracji Narodów Zjednoczonych 1942; następnie Konferencja Moskiewska 1943 zapowiedziała utworzenie tej organizacji, co potwierdziła Konferencja Tehe-rańska 1943 (->• Deklaracja Teherańska), a sprecyzowała w formie projektu Karty NZ -> Konferencja Dumbarton Oaks 1944; datę i miejsce zwołania konferencji ustaliła —> Konferencja Jałtańska 1945. Konferencja UNCIO odbyła się w Civic Opera House i Veteran Building w San Francisco. Mocarstwami zapraszającymi były Chiny, USA, W. Brytania i ZSRR. Francja ze względu na animozje amer. prezydenta F. D. Roosevelta i bryt. premiera W. S. Churehilla do gen. Ch. de Gaulle'a nie weszła do grona mocarstw zapraszających. Obserwatorami byli przedstawiciele Ligi Narodów Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. ILO,FAO i UNRRA. W konferencji uczestniczyło 50 państw, z których 46 bądź podpisało Deklarację Narodów Zjednoczonych, bądź też następnie przyłączyło się do niej, oraz zaproszone dodatkowo Ukr. SRR, Białoruś. SRR, Dania i Argentyna. Polska nie została zaproszona na Konferencję, ponieważ Rząd Tymczasowy nie był jeszcze uznawany przez mocarstwa zach.; mimo to Polska należy do czł. założycieli ONZ, jej przedstawiciel złożył 16X1945 podpis pod Kartą NZ, w zarezerwowanym dla niej miejscu, załączając następującą Deklarację Rządu Rzeczypospolitej Polskiej: ,.W chwili podpisywania Karty Narodów Zjednoczonych Rząd Polski uważa za swój obowiązek oświadczyć co następuje: I. Z powodów formalnych i raczej przypadkowych. Rząd Polski nie został zaproszony do wzięcia udziału w obradach Konferencji w San Francisco, na której ustalono podstawy Organizacji Narodów Zjednoczonych, przez co mysi polska nie została uwzględniona we wspólnym dziele. II. Naród polski, który hojnie składał daninę krwi swych najlepszych synów na wszystkich frontach, oraz poniósł ogromne zniszczenia i klęski materialne i moralne, spodziewa się, że będzie postawiony na równi z innymi narodami i w dziele budowy nowego porządku rzeczy, i utrwalenia pokoju Świata. ni. Rząd Polski ocenia w należyty sposób system bezpieczeństwa zbiorowego, ustalony w Karcie Narodów Zjednoczonych i gotów jest, w miarę sił swoich, współpracować z innymi członkami tej organizacji nad utrzymaniem pokoju świata i odbudową pomyślności i dobrobytu narodów, które ucierpiały wskutek barbarzyństwa najeźdźcy niemieckiego; uważa jednak za konieczne podkreślić z całym naciskiem, że o ile chodzi o pokój w Europie, to da się on utrzymać tylko wtedy, gdy będą spełnione dwa następujące warunki: l. Pierwszym z tych warunków jest nienaruszalność granic Polski, takich jakie zostały ustalone w drodze przyjaznego porozumienia się z jej sprzymierzeńcami w Poczdamie i Moskwie. 2. Drugim warunkiem jest oparcie ustroju wszystkich państw europejskich na jak najszerszych podstawach demokratycznych, z równoczesnym wyeliminowaniem wszelkich ośrodków faszystowskich, które, o ile by pozostały, byłyby źródłem groźnych perturbacji politycznych i prędzej czy później mogłyby spowodować wybuch nowego kataklizmu wojennego". Liczba wszystkich uczestników wraz z personelem wynosiła ok. 3,2 tyś. osób. Prace toczyły się w czterech komisjach, nad którymi czuwał Ko- mitet Wykonawczy, złożony z 14 państw: 5 mocarstw oraz Australii, Chile, Czechosłowacji, Kanady, Iranu, Jugosławii i Meksyku. Decyzje osta- teczne podejmowało Zgromadzenie Przewodniczą- 1807 Konferencja OLAS 1967 428 cych Delegacji, któremu przewodniczył sekretarz stanu USA Eduard R. Stettinius Jr, ale jako pełnomocnik pozostałych min. spraw zagr. wielkich mocarstw. Sekr. gen. Konferencji był Alger Hiss (USA). 1953 R. Bezp. zainicjowała wydanie pełnego zbioru dokumentów dotyczących utworzenia ONZ, co nastąpiło 1954-55. W czasie UNCIO wydany został pierwszy znaczek pocztowy z nadrukiem United Nations (4 centowy znaczek USA). Hist. dowcip konferencji: '4 + l == 2, czyli 5 Mocarstw równa się 4, a te 4 dwom: USA i ZSRR. Documents of the UN Conference on Int. Organization, San Francisco 1945, Vis. XVI, UN London-N. York 1946; Zbiór Dokumentów. Warszawa, nr l, 1945; A. GAKCIA ROBLES La Conferencia de San Francisco y su Obra, Mexico 1946, s. 276; S. B. KRYLÓW Matierialy po istorii OON, Moskwa 1948, s. 248; UNCIO, Vol. XII, New York 1954-1956; J. A. HOUSTON Latin America in the UN, New York 1956. KONFERENCJA NZ D/S HANDLU I ROZWOJU -»- UNCTAD. • 1807 KONFERENCJA OLAS 1967 (ang. OLAS Conference, 1967, f ranę. Conference le 1'OLAS 1967, hiszp. Conferencia de OLAS 1967, roś. Konfie-riencyja OLAS), nazwa oficjalna Konferencji Organizacji Solidarności Latynoamer., hiszp. Conferencia de la Organizacion Latinoamericana de Solidaridad (OLAS), odbyła się w Hawanie 31 VII-10VIII1967. Tezą przewodnią Konferencji było hasło: „jedyną drogą realną do rozwiązania problemów ekonomicznych i socjalnych jest walka rewolucyjna ludów". W K.O. wzięło udział 27 komitetów krajowych zarówno z państw niepodległych, jak i z. terytoriów zależnych. K. uchwaliła statut OLAS oraz szereg rezolucji, m.in. o solidarności z Rewolucją Październikową w 50-lecie jej zwycięstwa; o poparciu dla narodu wietnamskiego; o ustanowieniu 18 sierpnia „Dniem Solidarności z narodem murzyńskim Stanów Zjednoczonych". Gł. przyjętym dokumentem była Deklaracja Konferencji, głosząca program OLAS rewolucji latynoamerykańskiej. Dokumentacja Prasowa 1967, s. 654-656. • 1808 KONFERENCJA PANAFRYKAŃSKA 1958 (ang. Panafrican Conference, 1958, franc. Confć-rence Panafricaine de 1958, hiszp. Conferencia Panafricana 1958, roś. Akkrskaja konfieriencyja 1958 narodów Afriki), nazwa konferencji zwołanej z inicjatywy Ghany, poprzedzonej naradą wstępną w Akrze 15 IV 1958 rządów Egiptu, Etiopii, Ghany, Liberii, Libii, Maroka, Sudanu i Tunezji, które zaprosiły wszystkie rządy niepodległych państw Afryki, z wyjątkiem Rep. Pd. Afryki, oraz wszystkie komitety wyzwoleńcze na terytoriach afryk., zależnych od mocarstw kolonialnych. K.P. odbyła się w Akrze 7-13X111958; powołała stały Sekretariat z zadaniem popierania gł. wówczas idei -> panafrykanizmu, tj. uwolnienia całej Afryki od imperializmu i kolonializmu. K.P. wystosowała apel do ONZ, stwierdzający, że kolonializm jest sprzeczny z Kartą NZ i żądający przywrócenia pełnych praw suwerennych wszystkim ludom Afryki. W Deklaracji K.P. zapowiedziała wyzwolenie całej Afryki za życia obecnego pokolenia. Dokumentacja Prasowa 1958, s. 287A i 877A • 1809 KONFERENCJA PANAMERYKAŃSKA 1936 (ang. Panamerican Conference, 1936, franc. Conference Panamericaine 1936, hiszp. Conferencia Panamericana 1936, roś. Mieżamierikanskaja konfieriencyja 1936 po sochranieniju mira), oficjalna nazwa: Konferencja w sprawie umocnienia pokoju (ang. Conference for Consolidation of Peace; hiszp. Conferencia para Consolidación de la Paź), zwołana z inicjatywy USA, odbyła się 3-26X11 1936 w Buenos Aires; opracowała i zatwierdziła osiem układów: Konwencję o utrzymaniu, zachowaniu i przywracaniu pokoju, zwaną Paktem konsultatywnym, Convention for the Maintenance, Preservation and Re-establishment of Peace or Consultative Pact. Protokół dodatkowy o — nieinterwencji, Additio-nal Protocol Relątive to Non-intervention. Traktat o zapobieganiu sporom, Treaty on the Prevention of Controversions. \ Traktat międzyamer. o dobrych usługach i pośrednictwie, Inter-American Treaty on Good Offices and Mediation. Konwencja o koordynowaniu, rozszerzaniu i zabezpieczaniu wykonywania istniejących między państwami amer. traktatów zwanych Konwencją o koordynacji traktatów i neutralności, Convention to Coordinate, Extend and A&sure the Full-filiment of Existmg Treaties between the Ameri- can States or Convention on Treaty Coordination and Neutrality. Konwencja o Panamer. autostradzie, Convention on the Panamerican Highway. Konwencja o popieraniu międzyamer. wymiany kulturalnej, Convention for the Promotion of the I.A. Cultural Relations. Konwencja o wystawach artyst, Convention Con-cerning Artistic Exhibitions. Konwencja o wymianie publikacji, Convention on Interchange of Publications. Conferencias Int. Americanas 1889-1936, Washington DC, 1938. s. 601-618. (również w jeż. ang.); C. A. COLLIARD Droit int. et Histoire Diplomatiąue. Paris 1950, s. 372. • 1810 KONFERENCJA PARYSKA 1919-20 (ang. Paris Conference, 1919-20, franc. Conference de Paris de 1919-20, hiszp. Conferencia de Paris 1919-20, roś. Pariżskaja mimaja konfieriencyja 1919-20), nazwa wspólna dla szeregu obrad w regionie Paryża mocarstw zwycięskich w I wojnie świat. (->• Ententa) z państwami pokonanymi (państwa —>• centralne) od 1911919 do 2111920. Obrady gł., zwane -> Konferencją Wersalską toczyły się nad •>• Paktem Ligi Narodów oraz nad układem pokojowym z Niemcami; oba dokumenty zostały u-jęte w jednym Traktacie Pokoju, podp. w Wersalu (-> Traktat Wersalski). Odrębnie toczyły się w Paryżu rokowania pokojowe z satelitami pokonanej Rzeszy Niemieckiej: Austrią, Bułgarią, Turcją i Włochami. Traktaty pokojowe z nimi zostały podp. nie w jednym miejscu: —r Traktat pokojowy Saint-Germain-en-Laye 1919 z Austrią, -> Traktat pokojowy-Neuilly-sur-Seine 1919 z Bułgarią, —- Traktat pokojowy Trianon 1920 z Węgrami i •-> Traktat pokojowy Seyres 1920 z Turcją. W k.p. uczestniczyło 5 wielkich mocarstw: Francja, Japonia, USA, W. Brytania i Włochy oraz 22 629 Konferencja Poczdamska 1945 1814 państwa, m.in. Polska, zaliczone do pierwotnych członków LN; państwa zwyciężone były dopuszczone do udziału w obradach dopiero po przygo- towaniu projektów traktatów z nimi. Rosja nie brała udziału w konferencji, gdyż państwa Ententy nie uznawały rządu radź., a k.p. odbywała się w okresie interwencji przeciwko Rosji Radź. Ogółem w konferencji brało udział ponad 10 tyś. delegatów i ekspertów, którzy pracowali w 58 ko- misjach na 1646 posiedzeniach. Sesje plenarne miały charakter formalno-ceremonialny. Prace gl. toczyły się w Radzie Czterech zwanej Radą Naj- wyższą i jej 16 komisjach, spośród których Komisji do spraw LN przewodniczył od 2511919 prezydent USA W. T. Wilson (zakończyła ona swe prace w Hotelu Crillon 13 II 1919 uchwaleniem po 10 sesjach Paktu LN). Delegatem Polski na k.p. byli I. Paderewski i R. Dmowski, a do spraw gosp. i finansowych—W. Grabski. W. WILSON Wilson and Worid Settiement, 3 t. London 1923; G. CLEMENCEAU Blaski i nędze zwycięstwa. Warszawa 1931; LLOYD GEORGE The truth about the peace treaties, London 1938; The Paris Peace Conference 1919, Washington DC 1947, VI. Xm, s. 1018; R. BIERZANEK Państwo Polskie w politycznych koncepcjach mocarstw zachodnich 1917-1919, Warszawa 1964; R. BIERZANEK, J. KUKUŁKA Sprawy polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i Ma-terialy, t. 3. Warszawa 1965-1968. • 1811 KONFERENCJA PARYSKA' 1921 (ang. Paris Conference, 1921, franc. Conference de Paris 1921, hiszp. Conferencia de Paris 1921, roś. Pariżskaja konfieriencyja 1921), Konferencja państw —f Ententy odbyła się 24-2911921, po wstępnych rozmowach ekspertów alianckich z niemieckimi w Brukseli 15-22X111920, w sprawie ostatecznego ustalenia wysokości niem. •->• reparacji. Postanowiono, że wysokość sumy niezmiennej będzie wynosić 226 mld marek w złocie, a sumy dodatkowej, mogącej podlegać zmianie—43 mld oraz że Niemcy przez czas spłacania reparacji będą ponadto oddawać rocznie W/o zysków osiąganych z eksportu. • 1812 KONFERENCJA PARYSKA 1946 (ang. Paris Conference, 1946, franc. Conference de Paris 1946, hiszp. Conferencia de Paris 1946, roś. Pa- riżskaja mimaja konfieriencyja 1946), nazwa wspólna dla szeregu pokojowych rokowań, przeprowadzonych w Paryżu przez Cztery W. Mo- carstwa: Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR z satelitami III Rzeszy w czasie II wojny światowej: Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami. Obrady odbywały się w Pałacu Luksemburskim w stolicy Francji, 29 VI-15 Xl 946. Na podstawie decyzji podjętych w Jałcie, w styczniu 1945 oraz na Moskiewskiej Konferencji min. spraw zagr. USA, W. Brytanii i ZSRR w grudniu 1945, aprobowanych następnie przez Francję, ministrowie spraw zagr. 4 Mocarstw opracowali projekt Traktatu Pokojowego z Włochami; ministrowie W. Brytanii, USA i ZSRR projekty Traktatów Pokoju z Bułgarią, Rumunią i Węgrami; a ministrowie USA i ZSRR projekt Traktatu Pokoju z Finlandią; teksty ostateczne zatwierdziła następnie Rada Ministrów 4 Mocarstw, po czym projekty te przedłożone zostały 5 komisjom o różnym składzie: I Komisja dla Traktatu z Włochami; Chiny, Francja, USA, W. Brytania, ZSRR oraz Etiopia, Związek Pd. Afryki, Australia, Belgia, Białoruś. SRR, Brazylia, Czechosłowacja, Grecja, Holandia, Indie, Jugosławia, Kanada, N. Zelandia, Polska i Ukr. SRR. II Komisja dla Traktatu z Rumunią: USA, W. Brytania, ZSRR oraz Związek Pd. Afryki, Australia, Białoruś.. SRR, Czechosłowacja, Indie, N. Zelandia i Ukr. SRR. m Komisja dla Traktatu z Bułgarią: USA, W. Brytania, ZSRR oraz Związek Pd. Afryki, Australia, Białoruś. SRR, Czechosłowacja, Indie. Jugosławia, N. Zelandia. IV Komisja dla Traktatu z Węgrami: USA, W. Brytania, ZSRR oraz Australia, Białoruś. SRR, Czechosłowacja, Indie, Jugosławia, Kanada, N. Ze- landia, Ukr. SRR i Związek Pd. Afryki. V Komisja dla Traktatu z Finlandią: W. Brytania, ZSRR oraz Australia, Białoruś. SRR, Czechosłowacja, Indie, Jugosławia, Kanada, N. Zelandia, Ukr. SRR i Związek Pd. Afryki. Teksty aprobowane przez Komisje zostały przekazane •-> Radzie Ministrów Spraw Zagr. 4 Mocarstw, która zatwierdziła ich ostateczny tekst na swej sesji w N. Jorku, 13X1-12X111946. Podp. Traktatów nastąpiło w Paryżu, w Pałacu Luksemburskim l O II 1947. J. KOROWIN Paniskaja mirnaja konfieriencyja, Moskwa 1946; M. NICOLSON Peace Making ot Paris, w: Foreign Affairs 1947; Negotiatlon and Texts o f Treaties with Ilaly, Bulgarla, Hungary, Rumunia and Finland,-Vostoa 1954, s. 348. • 1813 KONFERENCJA PARYSKA 1973 (ang. Paris Conference, 1973, franc. Conference de Paris 1973, hiszp. Conferencia de Paris 1973, roś. Pariżskaja konfieriencyja 1973) w sprawie gwarancji dla Wietnamu, odbyła się 2611-2 ni 1973 w stolicy Francji, zgodnie z zawartym 2711973 w Paryżu porozumieniem o zaprzestaniu wojny w Wietnamie. Uczestnicy: sygnatariusze porozumienia paryskiego — USA, Wietnam Rep. Dem., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewolucyjny) i Wietnam Pd. (sajgońska adm.), oraz 4 W. Mocarstwa— ChRL, Francja, W. Brytania i ZSRR, a także 4 państwa wchodzące w skład Międzynar. Komisji Kontroli i Nadzoru—Indonezja, Kanada, Polska i Węgry. Przewodniczyli Konferencji na zmianę min. spraw zagr. Kanady—Mitchel Sharp i Polski — Stefan Olszowski. Porozumienie podp. 2 III 1973 w Paryżu przez przedstawicieli 12 w.w. rządów w obecności Sekr. Gen. ONZ, sporządzone w 12 egzemplarzach w językach ang., chin., franc., roś. i wietnamskim. Zob. też Wietnamskie porozumienia paryskie 1973. • 1814 KONFERENCJA POCZDAMSKA 1945 (ang. Potsdam Conference, 1945, franc. Conference de Potsdam de 1945, hiszp. Conferencia de Potsdam 1945, roś. Potsdamskaja konfieriencyja 1945), zwana też berlińską konferencją nad ustanowieniem pokoju w Europie i świecie; odbyła się 17 VII-2 VIII 1945 w Poczdamie k. Berlina, w pałacu Cacilienhof, z udziałem szefów rządów trzech mocarstw zwycięskich w II wojnie świat.: Harry S. Trumana—prezydenta Stanów Zjedn., Józefa W. Stalina—premiera ZSRR, Winstona L. S, Churchilla do 25 VII, a od 28 tego m. Clementa B. Attiee—premiera W. Brytanii. Postanowienia konferencji zawiera podp. 2 VIII 1945 poczdamski 1815 Konferencja Quebec 1943 430 •*• układ. Protokoły posiedzeń ogłoszone zostały w Waszyngtonie i Moskwie 1967 i 1968. Gł. postanowienia układu odnosiły się do Niemiec i nawiązywały do Deklaracji Jałtańskiej. Ustalono, że —>• zbrodniarze wojenni będą oddani pod sąd. Uzgodniono porozumienie w sprawie od- szkodowań (-> reparacje). W sprawach Polski konferencja przyjęła do wiadomości utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i uzna- nie go przez wszystkich sojuszników (po cofnięciu uznania dla rządu emigracyjnego w Londynie) oraz ustaliła zach. granice Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, włączając również terytorium Wolnego Miasta Gdańska i część b. Prus Wsch., która nie została włączona do ZSRR, przy czym obszary te wyłączone zostały z radź. strefy okupacyjnej. Następnie konferencja osiągnęła porozumienie w sprawie -> przesiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier do Niemiec okupowanych. Wobec trwającej jeszcze w czasie konferencji wojny z Japonią, rządy Chin, W. Brytanii i Stanów Zjedn. ogłosiły 25 VII deklarację wzywającą Japonię do bezwarunkowej kapitulacji określając gł. zasady jej demilitaryzacji i demokratyzacji; do tej deklaracji przyłączył się następnie rząd ZSRR zapowiadając swoje przystąpienie (9 VIII) do wojny z Japonią. Na konferencji uchwalono porozumienie w sprawie utworzenia —f- Rady Ministrów Spraw Zagranicznych Wielkich Mocarstw. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951; Foreign Relations of the USA Diplomatic Papers, Washington 1967; Teheran-lalta-Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rządów trzech wielkich mocarstw. Warszawa 1971. • 1815 KONFERENCJA QUEBEC 1943 (ang. Quebec Conference, 1943, franc. Conference de Quebec de 1943, hiszp. Conferencia de Quebec 1943, roś. Kwebekskaja konfieriencyja 1943), wojenna narada prezydenta USA, F. D. Roosevelta z premierem W. Brytanii W. S. Churchillem 11-24 VIII 1943 poświęcona gł. wojnie na Atlantyku oraz przygotowaniu spotkania na szczycie z Premierem ZSRR, J. W. Stalinem (-^ Konferencja Tehe-rańska 1943). W. L. LANGER Ań Encyclopedia of Worid History, 4th ed., Boston 1968. • 1816 KONFERENCJA MO DE JANEIRO 1947 (ang. Rio de Janeiro Conference, 1947, franc. Conference de Rio de Janeiro 1947, hiszp. Conferencia' de Rio de Janeiro 1947, roś. Rio-de-Żanejro konfieriencyja 1947), oficjalna nazwa: Międzyamer. Konferencja dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa kontynentu, (ang. I.A. Conference for Main-tenance of Peace and Continental Security, hiszp. Conferencia Interamericana para Mantenimiento de la Paź y la Seguridad del Continente), zwołana z inicjatywy USA, odbyła się w Rio de Janeiro, 15VIII-2IX1947; opracowała i zatwierdziła Traktat o Wzajemnej. Pomocy zwany —> Paktem Rio de Janeiro. UFA Conferencia de Rio de Janeiro 1947, Washington DC 1947, s. 147 (również w jeż. ang.); Zbiór dokumentów nr 10, 1947, s. 227-241. • 1817 KONFERENCJA SAN REMO 1920 (ang. San Remo Conference, 1920, franc. Conference de San Remo 1920, hiszp. Conferencia de San Remo 1920, roś. San-Remo konfieriencyja 1920), narada państw -r Ententy 19-26 IV 1920, w związku z sytuacją w Niemczech i na Bałkanach. • 1818 KONFERENCJA SAO PAULO 1963. (ang. Sao Paulo Conference, 1963, franc. Conference de Sao Paulo de 1963, hiszp. Conferencia de Sao Paulo de 1963, roś. San Paułu konfieriencyja 1963), Konferencja Międzyamer. Rady Ekonomiczno-Socjalnej (CIES), w brazylijskim mieście Sao Paulo w listopadzie 1963, poświęcona problemom -> Sojuszu dla Postępu; powołała Międzyamer. Komitet Sojuszu dla Postępu, Interamerican Com-mittee for the Alliance of Progress. IA-ECOSOC Final Report of the II Annual Meettng at the Ministerial Level Heid in Sao Paulo. Brasil, November 11-16, 1963. • 1819 KONFERENCJA SOLIDARNOŚCI AFRYKI, AZJI I AMERYKI ŁACIŃSKIEJ 1966 (ang. So-lidarity Conference of Africa, Asia and Latin America 1966, franc. Conference de Solidarite des Peuples d'Asie, Afrique et Amerique Latine de 1966, hiszp. Conferencia de Solidaridad de los Pueblos de Asia, Africa y America Latina 1966, roś. Konfieriencyja solidarnosti narodów Afriki, Azii i Łatinskoj Amieriki 1966), Konferencja Trzech Kontynentów, odbyła się w Hawanie 3-14 11966, uchwaliła —>• Deklarację Generalną Hawany 1966 oraz 4 Rezolucje: polit., ekon., organizacyjną oraz socjalno-kulturalną. Konferencję o-skarżyly na forum ONZ państwa OPA, iż „została zainspirowana, zorganizowana i pokierowana przez ZSRR, Chiny komunist., Kubę i inne narody komunistyczne". W dwa lata później w Hawanie, 4-1211968, odbył się solidarnościowy Kongres Intelektualistów Trzech Kontynentów, który u-chwalił Odezwę Hawańską, Liamamento de la Habana. Oto jej główne tezy: ,,1. należy szybko porzucić błędne mniemanie, że inna jest odpowiedzialność intelektualisty w krajach słabo rozwiniętych, a inna intelektualisty w krajach kapitalistycznych wyso- korozwiniętych... 2. Wizja eurocentryczna świata w ostatniej dekadzie weszła w stan kryzysu. Azja, Ameryka Łacińska i Afryka w ten czy inny sposób rozpoczęty formowanie historii świata... 3. Należy zapytać, czy miara ostateczna ustalająca odpowiedzialność europejskiego intelektualisty wobec Trzeciego świata pozostaje tą samą, która odmierza odpowiedzialność tegoż intelektualisty w odniesieniu do historii i kultury europejskiej, tej w rzeczywistości będącą historią klasy jeśli chodzi o historię kolonializmu i neokolonializmu... 4. To co powiedzieliśmy o europejskim intelektualiście odnosi się także do odpowiedzialności intelektualisty krajów słabo rozwiniętych, to znaczy, że... w końcu jest zależna od politycznej klasy i jej funkcji podstawowej: bądź rewolucyjnej bądź re-formistycznej... 5. Wraz z rewolucją kubańską postawienie problemu kultury w Ameryce Łacińskiej ulega radykalnej zmianie, której skutki są — i pozostaną na długi okres czasu—całkowicie otwarte. W rzeczy samej w intelektualiście latyno-amerykanskim nastąpiła radykalizacja pojęć na miarę kontynentalną... zarówno w odniesieniu do imperializmu i dominujących klas lokalnych, jak do reszty świata kapitalistycznego i socjalistycznego...". A. P. LENTIN La Lutte Tricontinentale. Imperiałisme et Re-volution apres la Conference de la Havana, Paris 1966, s. 330; Tres Continentes, Asia, Africa, America Latina, La Habana 1966, s. 830; El Congreso Int. de Intelectuales Tricontinental. w: Tricontinental, Habana, Febrero 1968; Dokumentacja prasowa 1968, s. 46 E. • 1820 KONFERENCJA SPA 1920 (ang. Spa Conference, 1920, franc. Confćrence de Spa 1920, hiszp. Conferencia de Spa 1920, roś. Spa konfieriencyja 1920), odbyła się w belg. uzdrowisku Spa 5- 431 Konferencja Waszyngtońska 1921 —22 1826 16 VII 1920 z udziałem przedstawicieli ->• Enten-ty i rządu Rzeszy w sprawie opóźnień w wypełnianiu przez Niemcy ograniczeń militarnych wynikających z Traktatu Wersalskiego oraz w sprawie niewywiązywania się Niemiec z dostaw węgla na rachunek reparacji. W pierwszej sprawie określono jako termin ostateczny 111921 z zastrzeżeniem, że niedotrzymanie tego terminu może spowodować rozszerzenie stref okupacyjnych; w drugiej sprawie określono wysokość miesięcznych dostaw niem. węgla oraz ustalono procentowy udział poszczególnych państw w ogólnej kwocie reparacji: Francja 52,5<'/o, W. Brytania 22%, Włochy 10%, Belgia 8°/o, Jugosławia 5%, resztę Rumunia, Japonia i Grecja. W czasie konferencji do Spa przybył premier W. Grabski w związku z niekorzystnym dla Polski w tym okresie przebiegiem wojny z Rosją Radź. W rezultacie l O VII 1920 podpisano układ, w którym Polska m.in. wyraziła zgodę na rozejm i wycofanie wojsk na linię de-markacyjną, zw. następnie Linią Curzona, ale wobec odrzucenia przez Rosję Radź. warunków rządu bryt., który pośredniczył w konflikcie i wobec poi. sukcesów militarnych, przyjęte przez Polskę zobowiązania przestały być aktualne'; postanowiono imieniem Ententy wysłać do Polski gen. Weyganda jako doradcę wojsk., a Lorda d'Aber-nona jako doradcę politycznego. • 1821 KONFERENCJA STRESA 1935 (ang. Stresa Conference, 1935, franc. Conference de Stresa de 1935, hiszp. Conferencia de Stresa 1935, roś. Strezskaja konfierieneyja 1935), narada szefów rządów Francji (premier P. Flandin), W. Brytanii (premier J. R. Mac-Donald) i Włoch (."Duce" B. Mussolini), która odbyła się w m. Stresa w pn. Włoszech, 11-14 IV 1935, w związku z wprowadzeniem w III Rzeszy 16 III 1935 obowiązkowej służby wojsk., wbrew Traktatowi Wersalskiemu. Trzy mocarstwa w obawie, że następnym posunięciem Hitlera będzie —>• „Anschluss", zagwarantowały "wspólnie niezawisłość Austrii, oraz wyraziły „ubolewanie wobec metody rządu Rzeszy podejmowania jednostronnych decyzji". W pół roku później Włochy jednostronną decyzją rozpoczęły okupowanie Etiopii. G. F. DE'MARTENS Nouveau Recueil GenSral..., 3 Seria, T. XXX. • 1822 KONFERENCJA ŚWIATOWA W SPRAWIE HANDLU I ROZWOJU 1964 (ang. Worid Conference on Trade and Development, 1964, franc. Conference mondiale pour le commerce et le deyeloppement de 1964, hiszp. Conferencia Mun-dial para el Comercio y el Desarrollo 1964, roś. Wsiemirnaja konfierieneyja po woprosam torgo-wli i razwitija 1964), odbyła się 25 II-l 5 VI 1964 w Genewie i przekształciła się za aprobatą Zgr. Og. NZ 30 XII 1964, w instytucję stałą, znaną pod ang. skrótem -> UNCTAD. • 1823 KONFERENCJA TEHERAŃSKA 1943 (ang. Teheran Conference, 1943, franc. Conference de Teheran de 1943, hiszp. Conferencia de Teheran 1943, roś., Tiegieranskaja konfierieneyja 1943), pierwsze spotkanie przywódców koalicji antyhitlerowskiej w II wojnie świat.: premiera W. Brytanii W. S. Churchilla, prezydenta USA F. D. Roose-velta i premiera ZSRR J. W. Stalina w stoi. Iranu 27 XI-1 XII 1943; zakończona -> Deklaracją Teherańską 1943, oraz 5 tajnymi porozumieniami wojsk, dotyczącymi: l) udzielania możliwie największego poparcia partyzantce Jugosławii; 2) uznania potrzeby wejścia Turcji do wojny po stronie aliantów; 3) gotowości ZSRR natychmiastowego wypowiedzenia wojny Bułgarii, jeśli zaatakuje Turcję; 4) uzgodnienia, że inwazja mocarstw zach. w Normandii nastąpi w maju 1944 i w tym samym czasie rozpocznie się dla jej odciążenia nowa ofensywa radź. na froncie • wsch.; 5) zreorganizowania ścisłej współpracy sztabów Naczelnego Dowództwa Sił Ekspedycyjnych (SHAEF) i Naczelnego Dowództwa Radzieckiego Sił Zbrojnych (STAWKA) w odniesieniu do planowanych operacji europejskich. Zbiór dokumentów. 1945, nr 3-4, póz. 17; A Decade of American Foreign Policy. Basie Documents 1941-1949, Wa-shington 1950; Teheran-Jatta-Poczdam. Dokumenty..., Warszawa 1970. • 1824 KONFERENCJA TLATELOLCO 1974 (ang. Tla-telolco Conference 1974, franc. Conference de Tlatelolco 1974, hiszp. Conferencia de Tlatelolco 1974, roś. Konfierieneyja Tlatelolko 1974); nazwa oficjalna narady 21-23 II 1974 ministrów spraw zagr. państw Ameryki Lać. (z wyjątkiem Kuby) z sekr. Stanu USA, H. Kissingerem w m. Meksyk w gmachu meks. ministerstwa spraw zagr., położonego przy placu Tlatelolco. Było to pierwsze od 1967 spotkanie na tym szczeblu reprezentantów państw czł. OPA (->• Amerykańskie narady ministrów spraw zagranicznych) i pierwsza próba dialogu państw Ameryki Lać. z USA na tematy głównie gospodarcze. Kromka. 1974. • 1825 KONFERENCJA WARSZAWSKA 1955 (ang. Warsaw Conference, 1955, franc. Conference de Varsovie de 1955, hiszp. Conferencia de Varsovia 1955, roś. Warszawska ja konfierieneyja 1955), nazwa n Konferencji Państw Europejskich w sprawie zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie (I odbyła się w Moskwie 29X1-2 XII 1954), jaka miała miejsce w stoi. Polski, 11-14 V 1955, przy udziale szefów rządów Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR oraz obserwatora ChRL. Na Konferencji został podp. 14 VI 955 -> Układ Warszawski. Dokumentacja prasowa 1955, s. 397-412; E. J. OSMAŃCZYK Na Wielkiej Konferencji Warszawskiej, Warszawa 1955, s. 80. • 1826 KONFERENCJA WASZYNGTOŃSKA 1921-22 (ang. Washington Conference, 1921-22, franc. Conference de Washington 1921-22, hiszp. Conferencia de Washington 1921-22, roś. Waszyng- tonskaja konfierieneyja 1921-22), w sprawie sytuacji na Dalekim Wschodzie i O. Spokojnym oraz ograniczenia zbrojeń mor., która odbyła się w Waszyngtonie 12X11921-6111922 z udziałem USA (inicjatora konferencji), W. Brytanii, Chin, Japonii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii i Portu- galii. W wyniku konferencji zawarto: l) 13X11 1921 układ na lat 10 pomiędzy USA, W. Brytanią, Japonją i Francją o wspólnej obronie praw do władania wyspami na O. Spokojnym (wszedł w życie l O VIII 1.923), 2) 4 n 1922 układ między 1827 Konferencja Wersalska 1919 632 Chinami a Japonią o wycofaniu przez nią wojsk z Szantungu, 3) 6 II 1922 układ pomiędzy USA, W. Brytanią, Japonią, Francją, Włochami, Bel- gią, Holandią, Portugalią i Chinami, który formalnie. deklarował zasadę uznania suwerenności i integralności terytorialnej Chin, jednocześnie zo- bowiązywał do przestrzegania „równości szans dla handlu i przemysłu wszystkich państw" w stosunkach gosp. z Chinami, realizując w ten sposób amer. ->- politykę „otwartych drzwi", 4) 6 II 1922 układ pomiędzy USA, W. Brytanią, Japonią, Francją i Wiochami, ustalający limity tonażu flot wojennych tych państw w proporcjach: 5:5:3:1,75: :1,75 oraz ograniczający tonaż pancerników do. 35 tyś. t,' a kaliber artylerii mor. do 16 cali. K.W. była sukcesem Stanów Zjedn., które odebrały W. Brytanii pierwszeństwo na morzach i pozbawiły Japonię specjalnych praw w Chinach. US Stale Dep. The Conference on Limitalion of Armaments, Washington 1922; M. SULLIWAN The Greal Adventure at Washington. The Story of the Conference, London 1922; Waszyngtonskaja konfieriencyja po ogranfczeniju wooruzenij •i tithookieanskim i dalniewostocznym woprosam 1921-1922 gg., Moskwa 1924; C. A. COLLIARD Droit int. et histoire di-plomatique, Paris 1950. • 1827 KONFERENCJA WERSALSKA 1919 (ang. Ver-sailles Conference, 1919, franc. Confćrence de Versailles de 1919, hiszp. Conferenda de Versal-les 1919, roś. Wiersalskij mirnyj dogovor 1919), Konferencja Pokoju, zwołana przez państwa -> Ententy w celu opracowania —»• Paktu Ligi Narodów oraz traktatu pokojowego z Niemcami, nazwanego •-> Traktatem Wersalskim, odbyła się 121 do 28 VI 1919 w Pałacu Wersalskim w Paryżu. Uczestniczyło 5 wielkich mocarstw: Francja, Japonia, USA, W. Brytania i Włochy oraz 22 państwa, m.in. Polska, zaliczone do pierwotnych członków ->- Ligi Narodów; w obradach zaś dot. Niemiec także Rep. Weimarska, ale dopiero po przygotowaniu projektu traktatu. W obradach brali aktywny udział Prezydent USA T. W. Wil-son, który przybył z 1300 ekspertów, oraz szefowie rządów Francji — G. Clemenceau i W. Brytanii—Lioyd George. Gł. prace toczyły się w —>• Radzie Najwyższej Pięciu Mocarstw i jej 16 komisjach, spośród których Komisji d/s Ligi Narodów przewodniczył od 2511919 W. T. Wilson. Prace nad traktatem zakończyły się 22 VI 1919. Podpisanie nastąpiło 28 VI 1919. (Polska została zaproszona na W.K. 1511919, a 12 III 919 została utworzona Komisja d/s Polski; 22 n 1919 Polski Komitet Narodowy złożył memoriał z polskimi żądaniami). W Waszyngtonie opublikowano w czasie II wojny świat, pełną do- kumentację, K.W. w 12 tomach oraz w 13-ym tomie analizę, które postanowienia Traktatu i jak zostały wykonane. Zob. też Konferencja Paryska 1919-20. W. Wilson and Worid Settiement, 3 t., London 1923; O. CLEMENCEAU Grandeurs et miseres d'une Yictoire. Paris 1930; tłum. polskie: Blaski i nędze zwycięstwa. Warszawa 1931; LLOYD GEORGE The truth about the peace treaties, London 1938; The Paris Peace Conference 1919, 13 t. Washington DC 1942/47. • 1828 „KONFERENCJA ZOBOWIĄZAŃ" (ang. „Pledging Conference", franc. „Conference pour les annonces de contributions", hiszp. „Conferen-cia sobre promesas de contribuciones", roś. „Kon-fieriencyja obiazatielstw"), termin międzynar., wprowadzony przez ONZ—zebranie przedstawicieli rządów, organizacji pozarząd. oraz instytucji finansowych, które deklarują, że na określony cel wpłacą w takim to a takim terminie określoną sumę. Pozwala to zaplanować akcję w ramach zadeklarowanych sum. • 1829 KONFERENCJE BAŁTYCKIE 1920-25 (ang. Baltic Conferences, 1920-25, franc. Conferences baltes de 1920-25, hiszp. Conferencias balticas 1920-25, roś. Bałtijskije konfieriencyi 1920-25), przyjęta nazwa 6 konferencji niektórych państw bałtyckich: l) w Rydze w sierpniu 1920 z udzia- łem delegatów Polski, Estonii, Finlandii, Litwy i Łotwy; 2) w Helsinkach w lipcu 1921 z udziałem ministrów spraw zagr. Polski, Estonii, Fin- landii i Łotwy; 3) w Warszawie w marcu 1922 z udziałem ministrów spraw zagr. tych samych państw, zakończonej podp. 17 III układu polit., do którego 29 IV 1922 dołączono dwie deklaracje interpretacyjne; następnie z udziałem tych samych państw odbyły się jeszcze trzy konferencje: w Rydze w marcu 1923, w Warszawie w lutym 1924 oraz w Helsinkach w styczniu 1925, na której podp. 171 protokół zamknięcia konferencji i konwencję koncyliacyjno-arbitrażową. Kalendarz. Niepodlegtosci. Kronika 3900 wydarzeń w okresie 1914-1939. Warszawa 1939. • 1830 KONFERENCJE EUROPEJSKIE 1947-74 (ang. European Conferences, 1947-74, franc. Conferences europeennes de 1947-74, hiszp. Conferencias europeas 1947-74, roś. Jewropiejskije konfieriencyi 1947-74), międzyrząd. narady państw eur. w porządku chronologicznym: 27 V-l VII 1947-oraz 11-16 IV 1948, w Paryżu, konferencje w sprawie —>• Planu Marshalla, przy "'udziale Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Islandii,' Luksemburga, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, W. Brytanii, Włoch, zakończone podp. układu o Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej (OEEC), obejmującej także zaeh. strefy okupacyjne Niemiec i obszar Triestu. 17 III 1948 w Brukseli, narada min. spraw zagr. Francji, W. Brytanii oraz państw BENELUXU, zakończona rozszerzeniem Francusko-Bryt. Trak- tatu Przymierza 1947, Układem zwanym Brukselskim, który wszedł w życie 25 VIII 1948 na lat 50 (Po przystąpieniu do Układu NRF i Włoch, 23 X 1954, zmieniony w Układ Unii Zachodnio-eur.). 7 VI 1948 w Londynie narada min. spraw zagr. Francji, W. Brytanii, USA i państw BENELUXU w sprawie Niemiec, przygotowująca separatys- tyczną reformę walutową dla stref okupacyjnych Niemiec Zach. i sektorów okupacyjnych Berlina Zach. 24 VI 1948 w Warszawie narada min. spraw zagr. Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR w związku z u- chwałami Londyńskiej Narady i wprowadzeniem 18 VI 1948 w zach. strefach okupacyjnych Niemiec nowej waluty: marki zach., westmark. 2511949 w Warszawie konferencje międzyrząd. Bułgarii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR, która powołała do życia RWPG. 5 V 1949 w Londynie narada min. spraw zagr. 433 Konferencje sanitarne międzynar. 1835 Belgii, Danii, Francji, Holandii, Irlandii, Luksemburga, Norwegii, Szwecji, W. Brytanii i Włoch; powołano do życia Europejską Radę, do której 13 VII 1950 przyjęto NRF. 18 VI 1951 w Paryżu narada min. spraw zagr. Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, NRF i Włoch, zakończona podp. układu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali. 26 V 1952 w Bonn podp. Układu Generalnego o stosunkach między NRF a 3 mocarstwami zach. 27 II 195 3 w Londynie konferencja państw wie-rzycielskich III Rzeszy (Belgii, Cejlonu, Danii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Islandii, Jugosławii, Kanady, Liechtensteinu, Luksemburga, Norwegii, Pakistanu, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii, USA i Związku Pd. Afryki) z NRF, która uważająca się za prawnego następcę Rep. Weimarskiej i ni Rzeszy przejęła na siebie obowiązek uregulowania długów państwa niem. od 1919. Zakończona podp. układu, zobowiązującego NRP do spłaty 14450 min marek, w ratach do 1958, w wysokości 567 min marek rocznie; po tym terminie w wysokości 765 min marek. 1954 Berlińska Konferencja 1954 czterech mocarstw w sprawie Niemiec. 19-22 VIII 1954 Brukselska Konferencja Szóstki (państw Beneluxu, Francji, NRP i Włoch) w sprawie EWG. 28IX-3X1954 Londyńska Konferencja Dziewiątki (szóstki oraz Kanady, W. Brytanii i USA) w sprawie wzmocnienia współpracy militarnej i polit. 19-23X1954 Paryskie Konferencje Dziewiątki: I w sprawie powołania do życia Zach. Europejskiej Unii z udziałem NRF i Włoch; II w sprawie przystąpienia NRF do NATO; III w sprawie za- kończenia stanu wojny z NRF; IV w sprawie Saary. Rezultatem —• Układy Paryskie 1954 w tych sprawach. H_14V1955 Warszawska Konferencja 1955. 27X-4XI; 8-16X11955 Genewska Konferencja min. spraw zagr. 4 mocarstw w sprawie Niemiec. W 1956-1971 międzynar. konferencje w ramach EWG i NATO oraz RWPG i Układu Warszawskiego. Pertraktacje między mocarstwami dot. Europy skoncentrowane były 1969-71 na sprawie nowego statutu Berlina Zach. i sprawie zwołania ->• Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, KBiWwE, 1972 w Helsinkach, 21X1-15X11 wstępna narada d/s KBWE. 1973 w Helsinkach, 3-7 VII, I etap KBWE; w Genewie, 18IX-15XII pierwsza część n etapu KBWE. 1974 w Genewie, 151-26 VII, druga część II etapu KBWE; trzecia część w Genewie od 2 IX, po niej końcowy trzeci etap zaprojektowany w Helsinkach. Kronika 1973 i 1974. • 1831 KONFERENCJE MORSKIE ŻEGLUGOWE (ang. Shipping conferences, franc. Conferences sur la navigation maritime, hiszp. Conferencias sobre nayegación maritima, roś. Konfieriencyi po morskoj nawigacyi), termin międzynar. — narady dwóch lub więcej linii oceanicznych, w celu u-zgodnienia rozkładu rejsów, taryf, przewozów itp.; mają charakter instytucji międzynar. i zawarte na nich porozumienia są umowami międzynar. K. BIAŁECKI Maty słownik handlu mgr., w: Poradnik pracownika handlu zagr.. Warszawa 1970, s. 509-510. • 1832 KONFERENCJE NA SZCZYCIE 1919-73 (ang. Summit conferences, 1919-73, franc. Confćrences du Sommet 1919-73, hiszp. Conferencias de alto nivel 1919-73, roś. Konfieriencyi na wysszem urownie 1919-73), nazwa przyjęta w XX w. dla narad szefów rządów W. Mocarstw. Za k. na sz. uważane są wielostronne konferencje pokojowe szefów rządów, a od początku lat 70-ych także dwustronne spotkania szefów rządów dwóch najsilniejszych państw świata: USA i ZSRR. Główne k. na sz.: w Wersalu 1919, w Monachium 1938, w Teheranie 1943, w Jałcie 1945, w Poczdamie 1945, w Genewie 1955, w Paryżu 1960, w Glas-boro 1967, w Moskwie 1972, w Waszyngtonie 1973, w Moskwie 1974. Obyczaj spotkań „na szczycie" stał się uniwersalnym międzynar. instrumentem odprężenia i współpracy w latach 70-ych, kiedy okresowe dwustronne lub wielostronne narady szefów państw i rządów stały się instytucjonalne w organizacjach regionalnych, a zwyczajowe—między większością mocarstw. KEITH EUBANK The Summit Conferences 1919-1960, Okla-homa 1966, s. 225. KONFERENCJE OKRĄGŁEGO STOŁU -» Okrągły Stół. • 1833 KONFERENCJE ONZ (ang. UN conferences, franc. Conferences des Nations Unieś, hiszp. Conferencias de las Naciones Unidas, roś. Konfie- riencyi OON), konferencje międzyrząd. państw członkowskich ONZ, zwoływane na podstawie specjalnego Regulaminu uchwalonego przez Zgr. Og. ONZ 3 XII 1949, Rez. 336 IV, zgodnie z postanowieniami art. 64 Karty NZ; modyfikowany 12X111950, Rez. 479/V. Prawo zwoływania K.ONZ otrzymała ECOSOC w porozumieniu z Sekr. Gen. ONZ i Org. Wyspecjal. ONZ po stwierdzeniu, że praca, którą ma wykonać Kon- ferencja, nie może być wykonana przez żaden z organów ONZ. ECOSOC decyduje, które rządy państw członkowskich ONZ i nieczłonkowskich powinny być zaproszone; ponosi odpowiedzialność za .administrację finansową zwołanej przez ONZ Konferencji. UN Resolutions adopted by General Assembly during Ihe Period 10 sept.-15 dęć. 1950. s. 75. KONFERENCJE PAŃSTW NIEZAANGAŻO-WANYCH -> Państwa niezaangażowane. • 1834 KONFERENCJE POKOJU (ang. Peace conferences, franc. Conferences de la Paix, hiszp. Conferencias de la Paź, roś. Mimyje konfieriencyi), termin międzynar. — międzyrząd. rokowania między państwami, które były ze sobą w wojnie. Po I wojnie świat, odbyła się —> Konferencja Paryska 1919-1920; po II wojnie świat. -> Konferencja Paryska 1946. • 1835 KONFERENCJE SANITARNE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Sanitary Conferences, franc. Conferences sanitaires internationales, hiszp. Conferencias sanitarias internacionales, roś. Mieżdunarodnyje sanitarnyje konfieriencyi), instytucja międzyrządowa, powstała 23 VII 1851 z ini- 28 ESMiO 1836 Konflikt 634 cjatywy rządów Austrii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Rosji, Turcji i W. Brytanii oraz czterech państw włoskich, działająca do II wojny świat, (ostatnia konferencja odbyła się 1938); pod jej egidą opracowane zostały pierwsze międzynar. •>• konwencje sanitarne oraz powstały kolejno Panamerykańskie Biuro Sanitarne, Międzynar. Biuro Higieny oraz Organizacja Zdrowia Ligi Narodów; funkcje M.K.S. oraz w.w. organizacji przejęła po II wojnie świat. -> WHO. N. HOWAKD-JONES The sclentific hackground of the Int. Sa-nitary Conferences 1851-1938, w: WHO Chronicie Vol. 28, 29, 1974. • 1836 KONFLIKT [tac. conflictus 'zderzenie'], (ang. Conflict, Collision of interests, franc. Conflit, hiszp. Conflicto, roś. Konflikt), termin międzynar. — l) międzynar. sprzeczność interesów powodująca zatarg dyplomat. lub zbrojny; 2) międzyludzkie antagonizmy zarówno wewnętrzne, psychiczne, jak społ. (np. k. klasowy). • 1837 KONFUCJANIZM (ang. Confucianism, franc. Confucianisme, hiszp. Confucianismo, roś. Kon-fucyanstwo), religia i ideologia państwa Chin feudalnych, oparta na doktrynach filozoficznych i społ. myśliciela chińskiego Konfucjusza (Kung-fu-cy), zwalczana w ChRL na przełomie 1973/74. O. FRANKĘ Studien żur Geschichte des kunfuzischen Dogmas und der chinesischen StaatsreUgion, Berlin 1920; T. ŻBIKOW-SKI Konfucjusz, Warszawa 1960. • 1838 KONGO (ang. Congo, franc. Congo, hiszp. Con-go, roś. Kongo), w latach 1960-1971 nazywane w ONZ: Congo (Brazzaville) dla odróżnienia od obecnego Zairu, który nosił wtedy nazwę Congo (Kinshasa), Ludowa Republika Kongo, Republi-que Populaire du Congo, państwo w Afryce środk., nad O. Atlantyckim, graniczy z Gabonem, Kamerunem, Rep. Srodkowoafryk., Zairem i Angolą. Czł. ONZ. Pow. 342 tyś. km2; ludność ok. l min 1972. Stoi. Brazzayille z ok. 200 tyś. mieszk. (1972). Język urzędowy: franc. Waluta: frank ĆPA = 100 centymów. Święto nar. 15 VIII, dzień niepodległości 1960. Stosunki międzynar.: królestwo, które w 1885 u-staliło granice z portug. kolonią Angolą i w 1887 z belg. Kongiem; 1891 okupowana przez Francję; nazwane Kongo Środkowe („Congo Centrale") i włączone do Franc. Afryki Równikowej; statut kolonialny do 1946, kiedy zostało „terytorium za- morskim Francji" z własnym parlamentem i reprezentantami w Parlamencie franc. W listopadzie 1958 zostało republiką we Wspólnocie Francuskiej. Niepodległe państwo od 15 VIII 1960. Czł. ONZ od 201X1960 i org. wyspecjal. ONZ, z wy- jątkiem IAEA, IFC i IMCO. Czł. OCAM, UDEAC i O JA. W grudniu 1969 rewolucyjny ruch przemianował Republikę na Ludową Republikę Konga. W złych stosunkach sąsiedzkich z kolonialną administracją portug. Angoli oraz z Zairem. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Algieria, Belgia, ChRL, Czad, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Francja, Gabon, Gwinea, Gwinea Równikowa, Holandia, India, Izrael, Jugosławia, Kanada, KRL- D, Kuba, Mali, Mauretania, NRD, NRF. Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, Senegal, Sudan, Węgry, W. Brytania, Wietnam. Rep. Dem., Wietnam Pd. (Tymczasowy Rząd Rewolucyjny), Zair, ZSRR. A. M. WOIORET Histoire et sociologie poMąues de la Repu-bUąue du Kongo (Brazzaville), Paris 1963; S. AMIN, C. Co-QUERY-VlDROvrrsCH Histoire tconomiąue du Congo 1880-1968, Paris 1969; W. KOSTECKI Ruch rewolucyjny w Kongo-Brazza-ville, Warszawa 1971; The Europa Year Book 1972. A Wortd Sumy, London 1972, Vol. II, s. 390-399. KONGO BRAZZAYILLE ->• Kongo. KONGO KINSZASA (Kinshasa) •->- Zair. KONGO LEOPOLDVILLE ->- Zair. • 1839 KONGREGACJONALIŚd (ang. Congregationa. lists, franc. Congrćgationalistes, hiszp. Congrega-cionalistas, roś. Kongriegacyonalisty), wyznawcy najstarszego protestanckiego kościoła wolnego, nie uznającego niczyjej władzy zwierzchniej; zał. 1581 w Norfolk przez ks. Roberta Browna; w formie nabożeństw odprawianych przez zebranie wiernych (congregation); prześladowani przez Elżbietę I wywędrowali do Holandii, a następnie do Ameryki Pn. (Pielgrzymi 1820); zorganizowali się 1891 w Międzynar. Radzie K., Int. Congregatio-nalist Councii; od 1925 należą do pionierów —f ekumenicznego ruchu. Kościół K. (Congregatio-nal Church) jest czł. założycielem Światowej Rady Kościołów. J. WADDINGTON Congregatlonal History 1200-1880, 5 t. London 1869, 1880; D. HORTON Int. CongregationaUsm, London 1949. KONGREGACJONALNA RADA -> Ekumeniczny ruch. • 1860 KONGRES [tac. congressus 'zebranie, zgromadzenie'], (ang. Congres, franc. Congres, hiszp. Congreso, roś. Kongriess), termin międzynar.: 1) używany powszechnie na kongresy międzynar.; 2) stosowany w obu Amerykach jako wspólna nazwa dla dwuizbowego parlamentu; wprowadzona oficjalnie 1789 przez Konstytucję USA z inicjatywy —r Kongresu Kontynentalnego; w XIX w. przejęta przez większość konstytucji republik Ameryki Łacińskiej. R. GRUBER Int. Staaten-Kongresse und Konferenzen, ihre Yorbereituns und Organisation, Ziirich 1918; F. M. RlD-DICK The United Stałeś Congress, Washington 1949. • 1841 KONGRES AKWIZGRAŃSKI 1818 (ang. Congress of Aix-La-Chapelle," 1818, franc. Congres d'Aix-La Chapelle de 1818, hiszp. Congreso de Aix-La-Chapelle 1818, roś. Achenskij kongriess 1818), spotkanie w Akwizgranie cesarza Austrii Franciszka I, cesarza Rosji Aleksandra I, króla Prus Fryderyka Wilhelma III oraz dyplomatów tych państw i Anglii i Francji 29IX-21 XI 1818. Pierwszym rezultatem spotkania było ustalenie 435 Kongres Weroński 1822 1848 warunku wycofania wojsk obcych z ponapoleoń-skiej Francji oraz obniżenie nałożonych na nią kontrybucji, co zostało objęte w konwencję podp. 9X1818. 12X1 nastąpiło przyjęcie Francji do —• Świętego Przymierza potwierdzone 15X1 Deklaracją głoszącą, iż celem przymierza, które „sta- nowi najwyższą normę europejskiego prawa narodów", jest „utrzymanie spokoju i pokoju w Europie". Jednocześnie mocarstwa oświadczyły, że jest ich „wolą bezwzględną nieodstępowanie nigdy od poszanowania zasad Prawa Międzynarodowego w stosunkach między sobą jak i z innymi państwami". G. Fu. DE MARTENS Nouveau Recueil de troiłaś depuis 1808 ]usyu'a preseni (.1839), t. 1-16, Gattingen 1817-1842, t. 4. • 1842 KONGRES ARRAS 1435 (ang. Congress of Arras, 1435, franc. Congres d'Arras de 1435, hiszp. Congreso de Arras 1435, roś. Arrasskij kongriess 1435), pierwszy wielki zjazd królów i książąt Europy w m. Arras w pn. Francji, spowodowany potrzebą przywrócenia pokoju wewnętrznego we Francji rozdartej konfliktem między Karolem VII a Filipem Dobrym Ks. Burgundii; uważany za pierwszy z kongresów międzynarodowych. Z. CYBICHOWSKI Encyklopedia podręczna prawa publicznego, Warszawa 1936. KONGRES BERLIŃSKI 1878 -> Pokój Berliński 1878. KONGRES INTELEKTUALISTÓW W OBRONIE POKOJU, 1948 -» Kongresy w obronie pokoju. • 1843 KONGRES KONGRESÓW AMERYKI ŚRODKOWEJ (ang. Congress of Central American Congresses, franc. Congres des Congres de l'Amerique Centrale, biszp. Congreso de los Con-gresos de Centroamerica, roś. Kongriess kongries-sow Centralnoj Amieriki), parlament Ameryki Srodk., składający się z delegatów Kongresów Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru; zbiera się od 1967 raz do roku (za- zwyczaj w lutym), kolejno w innej stolicy. Posiada statut doradczy Organizacji Państw Środkowoamerykańskich (ODECA); wystąpił z zaprosze- niem do udziału w swych pracach: w 1967 do parlamentu Panamy, w 1968 do Wspólnego Rynku Ameryki Środk., Jamajki, Trynidad i Tobago i Antyli Holenderskich; oba zaproszenia zostały odrzucone. In formę Anual de ODECA. • 1844 KONGRES KONTYNENTALNY 1774-89 (ang. Continental Congress, 1774-89, franc. Congres Continental. 1774-89, hiszp. Congreso Continental, 1774-89, roś. Kontinientalnyj kongriess, 1774-89), nazwa oficjalna pierwszego ciała ustawodawczego 13 kolonii ang. w Ameryce Pn. działającego w okresie wyzwalania się od Anglii od 5 DC 1774 do wejścia w życie Konstytucji USA 21 VI 1788. Formalnie przestał istnieć z chwilą przejęcia jego funkcji przez pierwszy pokonstytucyjny Kongres 1789. K.K. ogłosił 4 VII 1776 -> Deklarację Niepodległości USA. Joumdts of the Continental Congress, Washington DC, 1904-37, t. 34; L. MONTROSS The Reluctant Rehels: the Story of the Continental Congress. 1774-1789, New York 1950. • 1845 KONGRES LUBLAŃSKI 1821 (ang. Congress of Laibach, 1821, franc. Congres de Laibach de 1821, hiszp. Congreso de Laibach 1821, roś. Łajbachskij kongriess 1821), spotkanie w Laibach w Austrii (ob. Lubiana, Jugosławia), cesarza Austrii Franciszka I, cara Rosji Aleksandra I, króla Neapolu i dyplomatów tych państw oraz Prus i Francji, jak również obserwatorów Anglii; był kontynuacją ->• Kongresu Opawskiego 1820, w związku z. rewolucyjną sytuacją na Bałkanach, we Włoszech i w Ameryce Lać. Austria, Prusy i Rosja opowiedziały się 12 V 1821 za zasadą -> interwencji, a zatem za „położeniem kresu niepokojom, zagrażającym pokojowi". Zasady tej nie akceptowała Anglia', uznając nowe republiki latynoamer. i ogłaszając 2811823 zasadę nieinterwencji. G. F. DE MARTENS Noweau Recueil des traites depuls 180S jusau'a present (1839), t. 1-16, GSttingcn 1817-1842, t. 5. KONGRES NARODÓW W OBRONIE POKOJU 1952 -r Kongresy w obronie pokoju. • 1846 KONGRES NAUKI POLSKIEJ. H, 1973 (ang. Second Congress of Polish Science, 1973, franc. II Congres de la Science Polonaise de 1973, hiszp. II Congreso de la Ciencia Polaca de 1973, roś. II Kongriess polskoj nauki 1973), odbył się 26 VI-1 VII 1973 w Warszawie w 500-lecie urodzin Mikołaja Kopernika, z udziałem uczonych całego świata. II Kongres Nauki Polskiej, 1973, Warszawa 1974. • 1847 KONGRES OPAWSKI 1820 (ang. Congress of Troppau, 1820, franc. Congres de Troppau de 1820, hiszp. Congreso de Troppau 1820, roś. Troppauskij kongriess 1820), spotkanie w Troppau w Austrii (ob. Opawa, Czechosłowacja), w październiku 1820, cesarza Austrii Franciszka I, cara Rosji Aleksandra I, króla Prus Fryderyka Wilhelma III i dyplomatów tych państw oraz Francji i Anglii; w jego wyniku 8X111820 podpisano tzw. notę obiegową (notę de circulation), w której rewolucyjne przemiany w Hiszpanii, Neapolu i Portugalii zostały uznane za „nowe nieszczęście zagrażające Europie", oraz postanowiono działać wspólnie, by „ochronić Europę od plagi nowych rewolucji". G. F. MARTENS Recueil des traites et conventions conclus par ta Russie, t. 1-14, Petersburg 1874-1905, t. 4. KONGRES ŚWIATOWY O POWSZECHNE ROZBROJENIE I POKÓJ 1962 -> Kongresy w obronie pokoju. • 1848 KONGRES WEROŃSKI 1822 (ang. Congress of Verona, 1822, franc. Congres de Verone de 1822, hiszp. Congreso de Verona 1822, roś. Wieronskij kongriess 1822), spotkanie w Weronie (Włochy) 20 X-l 4 XII 1822 cesarza Austrii Franciszka I, cara Rosji Aleksandra I, króla Prus Fryderyka Wilhelma III, króla Neapolu, króla Sardynii i dyplomatów tych państw oraz Anglii i Francji. Sprzeczne interesy spowodowały wycofanie się Prus z Kongresu, wywołały spór o Bałkany między Rosją i Austrią oraz odrzucenie przez Anglię zasady -» interwencji (nie akceptowanej już na Kongresie Laibach); w praktyce wyniki K.W. o- 2S* 1849 Kongres Westfalski 1648 436 znaczały odrzucenie zasad —>- Świętego Przymierza. Przyzwolono tajnym protokołem na interwencję antyrewolucyjną Francji przeciw Hiszpanii. G. F. MARTENS Recueil des traites et conyentions conclus par la Russie, 1-14 t. Petersburg 1874-1905, t. 4. • 1849 KONGRES WESTFALSKI 1648 (ang. Westpha-lian Congress, 1648, f ranę. Congres de Westphalie de 1648, hiszp. Congreso de Westfalia 1648, roś. Westfalski j kongriess 1648). odbyte dwa spotkania panujących i dyplomatów po wojnie trzydziestoletniej w miastach Westfalii, Osnabruck i w Mtinster, wspólnie nazwane K.W.; jego rezultatem był -> Pokój Westfalski. F. W. SHILLANY Diplomatisches Handbuch 1648-1867, 3 t. Nordlingen 1855-68. • 1850 KONGRES WIEDEŃSKI 1814-15 (ang. Congress of Vienna, 1814-15, franc. Congres de Vien-ne, 1814-15, hiszp. Congreso de Viena 1814-15, roś. Wienskij kongriess, 1814-15). Narada monarchów i mężów stanu Europy w sprawie ustanowienia nowego konserwatywnego porządku w Europie po okresie Rewolucji Francuskiej i wojen Napoleona I; rozpoczęta w .październiku 1814, zakończona 9 VI 1815 Aktem Końcowym podpisanym i ratyfikowanym 1815-16 przez Austrię, Francję, Prusy, Rosję oraz Portugalię, Szwecję, W. Brytanię i księstwa niem. K.W. zdecydował o utworzeniu z większości terytorium Księstwa Warsz. — Królestwa Poi. połączonego unią personalną z Rosją oraz o utworzeniu okręgu Wolnego Miasta Krakowa, pod protektoratem aus-triacko-rosyjsko-pruskim (wcielonego do Austrii 1846); Prusom przyznał część Saksonii, Środk. Nadrenii i Westfalii, szczecińskie Pomorze z Ru-gią oraz departamenty Poznańskiego i Bydgoskiego, Austrii—pn. Włochy (bez Piemontu) oraz okręg tarnopolski i Wieliczki; ponadto zagwarantował Szwajcarii granice i wieczystą neutralność, wyraził zgodę na powstanie Związku Niem. pod przewodnictwem Austrii oraz połączenie Belgii i Holandii. K.W., który był triumfem sił wstecznych, dał podstawy mocarstwom do podpisania w Paryżu 261X1815, —> Świętego Przymierza. I. L. KLUBER Acten des Wiener Congresses, 9 Bd., Wien 1817-1835; G. F. DE MARTENS Nouveau Recueil des traites depuis 1808 msqu'a present (1839), t. 1-16, Gottingcn 1817-1842, t. 2; K. GRIEWANK Der Wiener Kongress und die euro- • paische Restauration 1814/15, Leipzig 1954; H. NICOLSON The Congress of Vienna. A Study m Allied Unity 1812-1822. New York 1961; L. A. ŻAK Monarchi protiw narodów, Moskwa 1966. • 1851 KONGRES WOLNOŚCI KULTURY 1950 (ang. Congress for Freedom of Culture 1950, franc. Congres de la Libertć de la Culture de 1950, hiszp. Congreso de Libertad de la Cultura 1950, roś. Kongriess swobody kultury 1950), antyko-munist. K.W.K. odbył się w sektorze amer. Berli- na Zach. 26-29 VI 1950, przy udziale 150 osobistości z 80 państw; powołał instytucję o tej samej nazwie, zał. 1953, z siedzibą w Berlinie Zach., organizującą sieć czasopism intelektualnych, m.in. Monat, Preuves, Encounter o programie anty-komunist., zimnowojennym oraz imprez różnego rodzaju o podobnym charakterze. W styczniu 1967 czasopismo amer. Rampart, a z kolei New York Times ogłosiły, że zarówno K.W.K., jak jego czasopisma finansowane były od początku przez CIA, jako instrumenty zimnej wojny. K.W.K. zmienił we wrześniu 1967 nazwę na Mię- dzynar. Stów. Wolności Kultury, Int. Assoc. for Cultural Freedom, Assoc. int. pour la liberie de la culture, z siedzibą w Paryżu; zarej. w Sekre- tariacie ONZ, posiada od 1953 status doradczy (C) UNESCO. New York Times 16 U 1967; Yearbook of Int. Organimtions 1973. • 1852 KONGRESY EUCHARYSTYCZNE MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Eucharistic Congresses, franc. Congres eucharistiques inter- nationaux, hiszp. Congresos eucaristicos interna-cionales, roś. Jewcharisticzeskije kongriessy), stała instytucja katol. kościoła od 1881, kiedy odbył się pierwszy M.K.E. w Lilie. Następne miały miejsce: 1882—wAwinionie; 1883—w Liege; 1885— w Fryburgu (Szwajcaria), 1886—w Tuluzie, 1888—w Paryżu, 1890—w Anviers (Francja), 1898—w Brukseli, 1899—w Lourdes (Francja), 1901—w Angers (Francja), 1902—w Namur (Belgia), 1904—w Angoulema (Francja), 1905— w Rzymie, 1906—w Turnai (Francja), 1907— w Metz (Niemcy), 1908—w Londynie, 1909— w Kolonii (Niemcy), 1910—w Montrealu, 1911 — w Madrycie, 1912—w Wiedniu, 1912—na Malcie, 1914—w Lourdes (Francja), 1922—w Rzymie, 1924—w Amsterdamie, 1926—w Chicago, 1928—w Sydney, 1930—w Cartago (Kostaryka), 1932—w Dublinie, 1934—w Buenos Aires, 1936—w Manili, 1938—w Budapeszcie, 1952— w Barcelonie, 1955—w Rio de Janeiro, 1960— w Monachium, 1964—w Bombaju, 1968—w Bo-gocie, 1970—w Manili, 1973—w Sydney. • 1853 KONGRESY I KONFERENCJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational congresses and con-ferences, franc. Congres et Conferences interna-tionauxs, hiszp. Congresos y conferencias inter-nacionales, roś. Mieżdunarodnyje kongriessy i konfieriencyi), termin międzynar. używany na wszelkiego rodzaju zjazdy, konferencje, narady międzynar. i między organizacyjne; w XIX w. przyjęto nadawać nazwę „kongres" zjazdom polit, gdy „konferencja" — naradom naukowców; w XX w. odwrotnie; anglosasi nazywali potocznie zarówno kongresy, jak konferencje „kongresami", co znalazło swe odbicie w prowadzonym od 1907 rejestrze wszelkich narad tego typu przez ->- Unię Międzynarodowych Stowarzyszeń, Union of Int. Assoc. (UIA), w Brukseli, ogłaszającą co roku Int. Congress Calender. Ze względu na ogromny rozwój współpracy międzynar. ilość k. i k.m. rośnie z każdym rokiem i zadaniem UIA jest koordynowanie terminów i pomoc techn. Za pierwszy kongres międzynar. uważany jest —>• Kongres Arras 1435, względnie —>• Kongres Westfalski 1648. Po II wojnie świat, prawo udziału w kongresach międzyrząd. mają wg tzw. „formuły wiedeńskiej" tylko te państwa, które należą do ONZ lub do jednej z jej org. wyspecjal. Niedopuszczanie do ONZ i org. wyspecjal. ONZ przez mocarstwa zach. szeregu państw socjalist. (np. NRD czy KRL-D) powodowało dyskryminacyjne niedopuszczanie tych państw do tak ogólnoświa- 437 Konkordat Polski ze Stolicą Apostolską 1925—45 1857 towych konferencji, jak sztokhoimska, 1972, Konferencja d/s —• ochrony środowiska człowieka. Prócz UIA w Sekretariacie ONZ zarej. jest: Międzynar. Stowarzyszenie Centrów Kongresowych, Int. Assoc. of Congress Centres, Assoc. int. d&s palais de congres (AIPC), żal. 1958, z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria). R. GRUBER Int. Staaten-Kongrrsse und Konferenzen, ihre Yorhereitung und Organisation, Ziirich 1918; YUE^-LI-LIANG What is an Int. Conference?, w: American Journal of Int. Law 44/1950; P. SCHMiryr, G. HAENSCH Technik und Praxis int. Konferenzen, Berlin W. 1957; UIA Int. Congresses 1681 to 1S99. Fuli List, Brussels 1960, s. 76; UIA Int. Congress Organization: Theory and Practice, Brussels 1960, s. 128; UIA Congress Organizations Manuał, Brussels 1961, s. 100; UIA Int. Congresses 1900 to 1919. Fuli List, Brussels 1964, s. 144; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1854 KONGRESY W OBRONIE POKOJU (ang. Congresses in defence óf peace, franc. Congres de defence de la paix, hiszp. Congresos en defensa de la paź, roś. Kongriessy w zaszczitu mira), termin międzynar. dla międzynar. zjazdów w obronie pokoju, zainicjowanych po I wojnie świat. przez Międzynar. Federację Związków Zaw. kongresem w Hadze 10-15 XII 1922. W 10 lat później franc. pisarze Henri Barbusse i Romain Rolland wystąpili z inicjatywą zwołania świat, spotkania intelektualistów przeciw faszystowskiej agresji, które odbyło się w Amsterdamie 27-28 VIII 1932 p.n. Antyfaszystowski Kongres Pokoju. Po II wojnie świat, z inicjatywy polskich intelektualistów został zorganizowany we Wrocławiu 26-30 VIII 1948 Świat. Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju. W dniach 20-17 IV 1949, w Paryżu odbył się I Świat. Kongres Pokoju, a II w Warszawie, 16-22X11950, z udziałem 1756 delegatów z 81 krajów. Ten II Kongres" zwołany był początkowo w Sheffieid (W. Brytania), lecz władze brytyjskie odmówiły wiz delegatom. Kongresy te powołały -» Świat. Radę Pokoju, która koordynuje akcje światowego ruchu na rzecz pokoju. Największą akcją był pierwszy światowy plebiscyt na rzecz zakazu broni atomowych, znaną p.n. —> Apel Sztokhoimski 1950. Inne Kongresy zwołane przez Światową Radę Pokoju: Kongres Narodów w Obronie Pokoju odbył się we Wiedniu 12-19X111952. Uchwalony przez Kongres Apel Wiedeński wzywający do natych- miastowego zakończenia wojny w Korei podp. 656 min. osób. Kongres Narodów na rzecz Rozbrojenia i Współpracy Międzynar. odbył się 16-22 VII 1958 w Sztokholmie, apelował o zakaz broni atomowych. Świat. Kongres o Powszechne Rozbrojenie i Pokój odbył się w Moskwie 9-14 VII 1962, ogłosił „Orędzie do narodów świata". Świat. Kongres na rzecz Pokoju, Niezawisłości Narodów i Powszechnego Rozbrojenia odbył się 10-15 VIII 1965 w Helsinkach, protestował prze- ciwko nasileniu interwencji zbrojnej USA w Wietnamie. Świat. Kongres na rzecz Pokoju w Wietnamie odbył się w Sztokholmie 13-15 X 1968, uchwalił apel wzywający do zjednoczenia wysiłków dla zapewnienia sukcesu czterostronych rokowań w Paryżu, zgodnie z postanowieniami układów genewskich z 1954 r. oraz uchwalił apel o uznanie Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Południowego za wyraziciela interesów ludności tego kraju. Świat. Zgromadzenie Pokoju odbyło się 21 VI 1969 w Berlinie oraz 13-16 VI 971 w Budapeszcie. Świat. Kongres Sił Pokoju odbył się w październiku 1973 w stoi. ZSRR. Kongres skoncentrował się na problemach bezpieczeństwa międzynar. i rozbrojenia, walki o niezawisłość nar., likwidację pozostałości kolonializmu, zwiększenia wzajemnego zrozumienia między siłami pokojowymi. Apel Świat. Kongresu przedłożony został 20X1 1973 przewodniczącemu Zgr. Og. i Sekr. .Gen. ONZ. Zob. też pokoju obrona. A. DEL ROSAL Los Congresos Obreros Int. en el Siglo XX de 1900 a 1960, Mexico 1963, s. 372-373; świat. Kongres Sil Pokoju. Moskwa 25-31 X 1973. Zbiór materiałów, OKP Warszawa 1973, s. 100; Worid Congress of Peace Forces, October 25-31, 1973, Moscow 1973, s. 20. • 1855 KONIE (ang. Horses, franc. Chevaux, hiszp. Ca-ballos, roś. Łoszadi), przedmiot statystyki międzynar. ONZ oraz stałej zorganizowanej współ- pracy międzynar. od 1967, tj. daty I Międzynar. Konferencji Hodowców Konia Arabskiego w Londynie. II Konferencja odbyła się również w Londynie 1970, a III w Sewilli, w maju 1972. Org. zarej. w ONZ: świat. Organizacja d/s Konia Arabskiego, Worid Arabian Horse Organization (WAHO), zał. w maju 1972 r. w Sewilli, z siedzibą w Barbank (Kalifornia), USA. 22 państwa członkowskie prowadzące hodowlę koni arab,: Australia, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania. Francja, Hiszpania, Holandia, Egipt, Izrael, Kanada, NRF, N. Zelandia, Polska, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, Szwecja, W. Brytania, USA, Węgry i ZSRR. Polska, która jest krajem z najwyższym na l ha pogłowiem koni i ilością ogólną (2,5 min sztuk w 1972) jest największym w świecie eksporterem koni, również koni arab. Dwie stadniny: w Janowie Podlaskim i w Michałowie kieleckim należą do największych w świecie ośrodków hodowli i eksportu koni; trzecim specjalistycznym poi. o-środkiem hodowli i eksportu koni wyścigowych pełnej krwi ang. i koni sport, jest stadnina w Mośnej pod Opolem. Rocznik Statystyki Miedzynar. 1973, GUS Warszawa 1973, s. 232; Koń Polski. Hodowla. Sport, Eksport 1972. • 1856 KONKORDAT [tac. concordantia 'zgodność'], (ang. Concordat, franc. Concordat, hiszp. Concor-dato, roś. Konkordat), termin międzynar. — układ lub traktat zawierany przez Watykan z innym państwem; dotyczy praw, obowiązków i przywilejów kościoła katol. w danym kraju. Niektóre państwa w k. uznają katolicyzm za religię państwową; w Europie: Hiszpania, Irlandia, Włochy (przed wojną Polska w k. podp. l O III 925, ratyfikowanym 2 VI 1925); w Ameryce: Boliwia, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Kolumbia, Kostaryka, Paragwaj i Peru. Od 1922 zawarte k. publ. są w Acta Ąpostolicae Sedis. Dz.U. 1925, nr 47; L. HALBAN Konkordat zawarty miedzy Rzeczpospolitą a Stolicą Apostolską, Warszawa 1925; H. WAGNON Concordats et Droit Jnt., Paris 1935; A. GIANNINI I Concordati postbellid, Vol. n. Koma 1929/1936; A. MER-CATTI Raccolta di Concordati su materie ecciesiastici trą la Santa Sede e la Autoritd dviii, 11. Roma 1954; A. KLAF-KOWSKI Granica polsko- niemiecka a konkordaty z lat 1929 i 1933. Warszawa 1958; E. SUY Le Concordat de Reich de 1933 et le Droit des Gens, Quelques reftexions sur la guestion concordataire en Allemagne. Paris 1958; C. PAPĘ SVD Katho-lizismus in Lateinamerika, Santiago de Chile 1962; L. SCHOPPE Konkordate seit 1800, Frankfurt am M. 1964; T. WŁODARCZYK Konkordaty, PWN, Warszawa 1974. • 1857 KONKORDAT POLSKI ZE STOLICĄ APOSTOLSKĄ 1925-45 (ang. Concordat between Po- 1858 Konkurencja wolna 43» land and the Hoły See, 1925, franc. Concordat de la Pologne et le Saint-Siege de 1925, hiszp. Con-cordato de Polonia con el Vaticano 1925, roś. Pol-sko-Watikanskij kondordat 1925), podp. w Rzymie l O III 925. Konkordat w art. l zapewnił Kościołowi Katolickiemu swobodne wykonywanie władzy duchownej i swobodną administrację majątkiem kościelnym. Art. 3 ustalił, że przy Watykanie rezydować będzie „Ambasador Rzeczypospolitej, a w Polsce Nuncjusz Apostolski, którego uprawnienia w Polsce rozciągać się będą na terytorium Wolnego Miasta Gdańska." Dla stosunków polsko-watykańskich szczególne znaczenie posiadał art. 9 głoszący, że „żadna część Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie zależała od biskupa, którego siedziba znajdowałaby się poza granicami Państwa Polskiego". Konkordat nie uwzględniał interesów Państwa Polskiego, jeśli chodzi o opiekę religijną mniejszości polskich zagranicą, szczególnie na Śląsku Opolskim, Nad-odrzu i Prusach Wschodnich, gdzie od kilkudzie- sięciu lat toczyła się walka z germanizacją ludu polskiego, prowadzoną systematycznie przez Kościół Katolicki za pośrednictwem niemieckiego episkopatu. Watykan natomiast w zawartym 20 VII 1933 konkordacie z III Rzeszą zagwarantował hitlerowskim Niemcom „popieranie lekcji religii w języku niemieckim we wszystkich państwach, w których istnieje mniejszość niemiecka", a więc i w Polsce. Konkordat ten zapewniał duchowieństwu niemieckiemu „ochronę czci sutanny taką samą, jaką przewiduje się dla munduru Wehr-machtu." W czasie II wojny światowej wbrew postanowieniom konkordatu z Polską, lecz zgodnie z konkordatem z Rzeszą, Pius XII „w porozumieniu z rządem Rzeszy" przyłączył część diecezji częstochowskiej, katowickiej i krakowskiej, ściśle te obszary, które zostały bezprawnie włączone w obszar Rzeszy, do archidiecezji wrocławskiej, kierowanej przez głównego rzecznika polityki germanizacji w episkopacie niem., kard. A. Bertrama, który mianował tam natychmiast proboszczów Niemców. Również na wniosek rządu A. Hitlera Pius XII mianował 5X111939 biskupów niemieckich administratorami diecezji chełmińskiej i archidiecezji gnieżnieńsko-poznańskiej. Było to jawne pogwałcenie konkordatu. Rząd polski 121X1945 podjął uchwałę stwierdzającą, że konkordat przestał obowiązywać z winy Stolicy Apostolskiej: I. Zważywszy że: a) w roku 1940 Stolica Apostolska powierzyła za pośrednictwem nuncjusza w Berlinie administrację diecezji chełmińskiej biskupowi gdańskiemu Niemcowi Karłowi Marii Splettpwi, co było naruszeniem konkordatu, a w szczególności art. 9, według którego „żadna część Rzeczypospolitej nie będzie zależała od biskupa, którego siedziba znajdowałaby się poza granicami Państwa Polskiego'*; b) Stolica Apostolska mianowała dla arcybiskupstwa gnieź-nieńsko-poznańskiego administratora apostolskiego Niemca Hilariusza Breitingera z jurysdykcją dla Niemców zamieszkałych na terenie diecezji gnieżnieńsko-poznańskiej, co było sprzeczne z interesami Narodu i Państwa Polskiego, oraz stanowiło pogwałcenie art. 9 konkordatu, skoro hierarchia katolicka nie przewiduje w ogóle innych podziałów narodowościowych, jak tylko ze względu na obrządek: a) łaciński, b) grec-ko-rusiński, c) ormiański — Rząd Polski stwierdza, że konkordat zawarty między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską przestał obowiązywać wskutek jednostronnego zerwania go przez Stolicę Apostolską przez akty prawne, zdziałane w czasie okupacji, a sprzeczne z jego postanowieniami. II. Zważywszy że w przeciwieństwie do większości państw Stolica Apostolska nie uznała dotąd Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i że w następstwie tego pomiędzy Stolicą Apostolską a Rządem Jedności Narodowej nie istnieją normalne stosunki dyplomatyczne, Rząd Jedności Narodowej nie przyjmuje do urzędowej wiadomości nominacji administratorów apostolskich, dokonanej przez Stolicę Apostolską dnia 15 VIII br. III. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej oświadcza, że tak jak dotychczas niczym nie krępował działania Kościoła Katolickiego, podobnie i nadal zapewnia Kościołowi Katolickiemu pełną swobodę działania w ramach obowiązujących ustaw." Konstytucja PRL z 22 VII 1952 w art. 70 stwierdza: ,,1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne. Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. 2. Kościół jest oddzielony od Państwa. Zasady stosunku Państwa do Kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy. 3. Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karane." Do urzędowych stosunków Państwa z Kościołem i innymi związkami wyznaniowymi powstał w 1950 roku Urząd d/s Wyznań (Dz.U. 1950, nr 19, póz. 156). W PRL, zgodnie z Dekretem Rady Państwa z 31 XII 1956, ordynariusze diecezji rzymskokatolickich, podobnie jak hierarchia innych wyznań, składają na ręce przedstawiciela Rządu PRL następującą rotę ślubowania: „ślubuję uroczyście dochować wierności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przestrzegać jej porządku prawnego, i nic przedsiębrać niczego, co mogłoby zagrażać dobru Polskie) Rzeczypospolitej Ludowej". (Dz.U. 1957, nr l, póz. 6). W okresie 1950-71 ukazały się następujące akty prawne dot. Kościoła Katolickiego: Ustawa z 20 III 1950 o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu kościelnego (Dz.U. 1950, nr 9, póz. 87; sprosi: 1950, nr 10, póz. 111; zmiany: 1958, nr 17, poz.'72, art. 2; nr 13, póz. 95, art. 7). Dekret z 31 VII 1956 o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych. Ustawa z 2X11 1958 o zmianie przepisów prawa o aktach stanu cywilnego wprowadziła zasadę, że „udzielenie ślubu religijnego może nastąpić jedynie po uprzednim zawarciu małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego i złożeniu duchownemu wyciągu z akt małżeństwa." (Dz.U. 1958, nr 72, póz. 358). Sprawę cmentarzy wyznaniowych określiła ustawa z 3111959 o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz,U. 1959, nr 52, póz. 315). Zarządzenie Ministra Oświaty z 19 VIII 1961 w sprawie prowadzenia punktów katechetycznych. Ustawa z 23 VI 1971 o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych niektórych nieruchomości położonych na ziemiach zachodnich i północnych (Dz.U. 1971, nr 16, póz. 156). ST. MYSTKOWSKI Konkordaty w Polsce niepodległej i poroz-biorowej, Studium prawno-historyczne, Warszawa 1923; Dz.U. 1925, nr 72, póz. 501; Mała encyklopedia religioznawstwa marksistowskiego, w: Euhemer, 1970, nr 3-4; Kromka, 1973. • 1858 KONKURENCJA WOLNA (ang. Free enterprise, franc. Librę concurrence, hiszp. Librę concurren-cia, roś. Swobodnaja konkuriencyja), konkurencja nie skrępowana żadnymi przepisami adm., termin międzynar. — podstawowa doktryna systemu ka-pitalist. w praktyce prowadząca do konkurencji Konstytucja UNESCO 1864 lonopolów; termin w.k. użył po raz pierwszy P. »uesnay (1694-1774). . CHAMBERLIM The Theory of Monopotistic Compelition, ambridge Mass. 1933. l 1859 KONKURSY WIENIAWSKIEGO MIĘDZYNARODOWE (ang. Wieniawski Intemational •Com-etition, f ranę. Concours intemationaux Wieniaw-U, hiszp. Certamenes intemacionales de Wie-iawski, roś. Mieżdunarodnyje konkursy im. Wie-iawskogo). Międzynarodowe Konkursy Skrzypowe mi. Henryka Wieniawskiego (1835-80), or-anizowane są co 5 lat w Poznaniu od 1935 (po Tzerwie wojennej od 1952). Laureatami k.W. w itach 1935-72 byli: 935—1 Ginette Neveu (Francja), II Dawid Oj-trach (ZSRR), III Henry Temianko (Anglia). 952—1 Igor Ojstrach (ZSRR), H Wanda Wiłko-lirska (Polska) i Julian Sitkowiecki (ZSRR) ex equo; III Blanche Tarjus (Francja), Marinę Ja-zwili (ZSRR) i Olga Parchomienko (ZSRR) ex equo. 957—1 Rosa Fajn (ZSRR), II Sidney Harth USA), ni Mark Komissarow (ZSRR). 962—1 Charies Treger (USA), II Oleg Krysa ZSRR), m Krzysztof Jakowicz (Polska). 967 — I Piotr Janowski (Polska), II Michaił Bez-rierchny (ZSRR), m "Kaja Danczowska (Polska). 972—1 Tatiana Grindienko (ZSRR), II Shizuka shikawa (Japonia), III Barbara Górzyńska (Polka). )d 1957 w ramach k.W, organizowane są również .onkursy kompozytorskie (utwory na skrzypce) lutnicze (na IV lutniczym w maju 1972 z sied- niu nagród cztery główne zdobyli lutnicy portu-;alscy ojciec i syn: I i II ojciec Domingos Cape-a, III i IV, syn Antonio Capela). ironika. 1972. KONKWISTADORZY [hiszp.; 'zdobywca'], (ang. ^>nquistadors, franc. Conquistadors, hiszp. Con-luistadores, roś. Konkwistadory); termin ibero-imer. przyjęty w XVI w. dla uczestników wypraw upieżezych na nowo odkryty kontynent amer. 3ziałalnoś6 k. miała niejednokrotnie cechy okre-lane obecnie terminem -> ludobójstwa, względne ->- etnocidio. Len i konopie. KONOSAMENT (ang. Bili of lading, franc. Con-laissement, hiszp. Conocimiento de embarque, •os. Konosamient), termin międzynar. — gł. do- cument w obrocie mor., wystawiany przez prze-yożnika lub jego przedstawiciela dowód przyjęcia 'adunku w celu załadowania go na statek lub ako dowód dokonanego już załadowania (bili of ading received for shipment lub b. of l. shipped; ;onnaissement repu pour embarquement lub con-laissement embarque) i obwarowanego przepisani na przypadek awarii, odsprzedaży itp. Istnieje Ł imienny, na zlecenie, na okaziciela i in blanco ;dwa ostatnie b. rzadko). Przedmiot konwencji niędzynar., której opracowanie zainicjowała Kon- ferencja w sprawie k. w Kopenhadze 1913, kontynuował Międzynar. Komitet Morski, Comite Maritime Int., co doprowadziło do podp. 25 VIII 1924 w Brukseli 'Konwencji o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących konosamentów, do której 1936 przystąpiła Polska. Definicję k. u- chwalit XIII Kongres Międzynar. Izby Handlowej w Lizbonie (1953). Polski Kodeks Morski z l XII 1961 w art. 120-130 określa polskie przepisy prawne związane z k. ,, Dz.U. 1936, póz. 139: Dz.U. 1937, póz. 258, 259; Dz.U. 1961, póz. 318; W. SOWIŃSKI Konosament, w. Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, a. 353-355; L. BABIŃSKI, J. SIEDLECKI Konosament bezpośredni w rozwoju obrotu mif-d:ynar.. Warszawa 1966. Ochrona dóbr kulturalnych. KONSERWACJA • 1862^ KONSERWACJA DZIEŁ SZTUKI (ang. Conservation of artistic works, franc. Conservation des objets d'art, hiszp. Conservación de obras de arta, roś. Konsierwacyja proizwiedienij iskusstwa), przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Instytut Konserwacji Obiektów Muzealnych, Int. Institute for the Conservation of Museum Objects, żal. 1950, od 1959 p.n. Int. Institute for Conservation of Historie and Artistic Works (HO, z siedzibą w Londynie; łączy ekspertów z 53 państw, m.in. z Polski; publ. m.in. kwartalnik Studies in Conservation w jeż. ang. i franc. oraz IIC Newa. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1863 . KONSTYTUCJA (ang. Constitution, franc. Con-śtitution, hiszp. Constitución, roś. Konstitucyja), ustawa zasadnicza .państwa, określająca m.in. stosunek do międzynar. społeczności państw w świecie. Po II wojnie świat, wystąpiło zjawisko integrowania przez konstytucje w tej czy innej formie zasad Karty NZ, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz niektórych konwencji międzynar., np. o obowiązku zwalczania rasizmu, dyskryminacji wszelkiego rodzaju, nieprzedawniania zbrodni wojennych itp. Konstytucje europejskich państw socjalistycznych, red. A. Burda, Wrocław 1967, s. 322; Konstytucje W. Brytanii. USA, Belgii, Szwajcarii, red.: A. Burda, M. Rybicki, Wrocław 1970, s. 284; J. A. PEASLEE Constitutions of Nations, vol. l Africa, The Hague 1965, s. l 122, vol. 2 Asia, Australia and Oceania. 1966, s. l 297, vol. 3 Europę. 1968, s. l 325, vol. 4 The Amerlcas. 1970, s. l 438. • 1864 KONSTYTUCJA UNESCO (ang. UNESCO Constitution, franc. Constitution de 1'UNESCO, hiszp. Constitución de la UNESCO, roś. Ustaw JUNESKO), przyjęta w Londynie 16X11945, posiada tekst (ze zmianami późniejszymi) następujący: „Rządy Państw-Stron niniejszej Konstytucji w imieniu swoich narodów oświadczają: ze, skoro wojny biorą początek w umysłach ludzi, przeto i w umysłach ludzi budować należy Środki obrony pokoju, że na przestrzeni dziejów ludzkości wzajemna nieznajomość dążeń i życia była zazwyczaj przyczyną podejrzliwości i nieufności pomiędzy narodami świata, że różnice między nimi zbyt często prowadziły do wybuchu wojny, że zakończona obecnie wielka i straszliwa wojna stała się możliwa wskutek odrzucenia demokratycznych zasad gotowości, równości i wzajemnego szacunku ludzi oraz wskutek propagowania zamiast nich wynikającej z ignorancji i uprzedzeń doktryny nierówności ludzi i ras, że szerokie 'upowszechnienie kultury i oświaty ludzkości w duchu sprawiedliwości, wolności i pokoju jest niezbędne dla godności człowieka i stanowi święty obowiązek, który wszystkie narody wypełniać muszą w duchu wzajemnej pomocy i zainteresowania; że pokój oparty wyłącznie na politycznych i gospodarczych porozumieniach "rządów nie byłby pokojem, który zapewnić może jednomyślne, trwale i szczere poparcie narodów świata 1865 Konstytucje państw a Karta NZ 440 i dlatego, jeżeli ma być utrzymany, oparty musi być na intelektualnej i moralnej solidarności ludzi; dla tych powodów Państwa-Strony niniejszej Konstytucji przekonane o potrzebie zapewnienia wszystkim pełnej i jednakowej oświaty, nieskrępowanego poszukiwania prawdy obiektywnej" oraz swobodnej wymiany myśli i wiedzy, zgodnie postanowiły rozwijać i rozszerzać sposoby kontaktowania się ze sobą ich narodów oraz wykorzystania tych sposobów dla wzajemnego zrozumienia i prawdziwszej oraz bardziej doskonałej wzajemnej wiedzy o swoim życiu, w wyniku czego tworzą niniejszym Organizację Oświaty, Nauki i Kultury NZ dla popierania — poprzez stosunki narodów świata w dziedzinie oświaty, nauki i kultury — interesów międzynar. pokoju i powszechnego dobra ludzkości, dla których powołano ONZ i które proklamuje jej Karta. Cele i funkcje Art. I. l. Celem Organizacji jest przyczynianie się do zachowania pokoju i bezpieczeństwa poprzez popieranie współpracy między państwami przez oświatę, naukę i kulturę w celu zapewnienia powszechnego poszanowania sprawiedliwości, praworządności oraz praw człowieka i podstawowych wolności. dla wszystkich narodów świata bez różnicy rasy, płci, języka lub wyznania, potwierdzonych Kartą Narodów Zjednoczonych. 2. Dla urzeczywistnienia tych celów Organizacja będzie: a) współpracować w dziele popierania wzajemnego poznania się i zrozumienia narodów za pomocą wszelkich sposobów masowej informacji oraz zalecać w tym celu takie układy międzynar., jakie mogą się okazać konieczne dla swobodnego obiegu myśli w słowie i obrazie; b) ustawicznie pobudzać rozwój powszechnej oświaty i krzewienie kultury, współpracując z Członkami, na ich żądanie, w rozwijaniu poczynań oświatowych, organizując współpracę pomiędzy państwami dla realizacji idei równości w korzystaniu z oświaty bez względu na rasę, pteć czy jakiekolwiek różnice ekonomiczne albo społeczne; poddając propozycje metod oświatowych najbardziej odpowiednich dla przygotowania dzieci na całym świecie do odpowiedzialności za wolność; c) popierać, rozwijać, i upowszechniać wiedzę, zapewniając ochronę i opiekę światowemu dziedzictwu książek, dziel sztuki oraz pomników historii i nauki oraz zalecając zainteresowanym państwom zawieranie koniecznych konwencji międzynar. zachęcając państwa do współdziałania we wszystkich dziedzinach działalności intelektualnej, włączając w to międzynar. wymianę osób czynnych na polu oświaty, nauki i kultury oraz wymianę publikacji, przedmiotów o wartości artystycznej i naukowej oraz innych materiałów informacyjnych, inicjując metody współdziałania międzynar. na rzecz zapewnienia narodom wszystkich krajów dostępu do materiałów drukowanych i ogłaszanych przez każde z nich. 3. W celu zachowania niezależności, nienaruszalności oraz owocnej różnorodności kultur i systemów oświatowych państw Członków niniejszej Organizacji, zabrania się Organizacji interweniować w sprawy, które z istoty swojej należą do ich wewnętrznej jurysdykcji. Członkostwo Art. II. l. Członkostwo ONZ pociąga za sobą prawo do członkostwa UNESCO 2. Z zastrzeżeniem warunków układu pomiędzy niniejszą Organizacją a ONZ zatwierdzonego stosownie do artykułu X niniejszej Konstytucji, państwa nie będące członkami ONZ mogą być przyjęte na członków Organizacji, na zalecenie Rady Wykonawczej, przez Konferencję Ogólną większością dwóch trzecich głosów. 3. Terytoria albo grupy terytoriów, które nie są odpowiedzialne za prowadzenie swoich stosunków międzynar., mogą być przyjęte jako członkowie stowarzyszeni przez Konferencję Ogólną większością dwóch trzecich Członków obecnych i głosujących, jeżeli zwróci się o to w imieniu takiego terytorium albo grupy terytoriów Członek czy inna władza odpowiedzialna za ich stosunki międzynar. Charakter i zakres praw i obowiązków członków stowarzyszonych określi Konferencja Ogólna. 4. Członkowie Organizacji zawieszeni w wykonywaniu praw i przywilejów Członków ONZ zostaną, na żądanie tej ostatniej, zawieszeni w prawach i przywilejach niniejszej Organizacji. 5. Członkowie Organizacji wykluczeni z ONZ automatycznie przestaną być członkami niniejszej Organizacji. 6. Każde państwo członkowskie lub członek stowarzyszony Organizacji może wystąpić z Organizacji przez skierowanie zawiadomienia do Dyrek- tora Generalnego. Takie zawiadomienie nabierze skuteczności z dniem 31 grudnia roku następnego po tym, w którym nastąpiło zawiadomienie. Żadne takie zawiadomienie nie wpływa na finansowe zobowiązania wobec Organizacji do czasu, kiedy wystąpienie nabierze skuteczności. Zawiadomienie o wystąpieniu członka stowarzyszonego dokonane będzie w jego imieniu przez państwo członkowskie czy inną władzę odpowiedzialną za jego stosunki międzynar. Organy Art. m. Organizacja będzie posiadać Konferencję Ogólną, Radę Wykonawczą i Sekretariat. Sporządzono w Londynie 16 XI 1945, w l cgz. w jeż. ang. i franc., którego uwierzytelnione odpisy przekazane zostaną przez Rząd Zjedn. Królestwa Rządom wszystkich Członków Narodów Zjednoczonych. UNESCO Mamai of the Oeneral Conference, Paris 1967; A. GÓRBIEL Prawo międzynar. źródła i materiały. Katowice 1970, t. 2. • 1865 KONSTYTUCJE PAŃSTW A KARTA NZ (ang. Constitutions of States and the UN Charter, franc. Constitutions des Ćtats et la Charte des Nations Unieś, hiszp. Constituciones de los Esta-dos y la" Carta de las NU, roś. Konstitucyi gosu-darstw i Ustaw OON); zasady ->- Karty NZ zostały przejęte w różnej formie przez Konstytucje wielu państw, szczególnie tych, które powstały po II wojnie świat. B..AKRIN New States and Int. Organizations, Paris 1955. • •1866 KONSUL [lać. consulere 'radzić się'], (ang. Con-sul, franc. Consul, hiszp. Consul, roś. Konsul), jeden z najstarszych terminów międzynar., określający współcześnie nie-dyplomat. reprezentanta państwa w obcym kraju, mającego za zadanie o-chronę interesów swego państwa i jego obywateli, może mieć zadania ograniczone do jednej lub dwu dziedzin gosp., adm., prawnej oraz transportu handl. lądowego, wodnego i powietrznego, zgodnie z -> Konwencją Wiedeńską Konsularną, 1963. Osobną instytucją konsul, wg Rozdziału III Konwencji jest konsul honorowy. Polskie ustawodawstwo dot. org. konsulatów i funkcji konsulów regulują ustawy z 11 XI 1924 (ze szczegółowymi rozporządzeniami, 1936) oraz z 17 VI 1959. Dz.U. 1924, póz. 944; Dz.U. 1959, póz. 225; W. E. BECKETT Consular Immunities, w: The British Ym Book of Int. Law 1929; A. VERDIER Manuel pratiaue des con-sutats, Paris 1946; G. H. STUART American Diplomatlc and Consular Practlce, ed. 2, New York 1952; G. ZAMPAGŁIONE Manuale di Diritto Consolare, Roma 1958; K. LIBERA Instytucja konsula honorowego i jej wykorzystanie w polskiej służbie zagranicznej. Warszawa 1958; J. PAŁYGA Stosunki Konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1970, s. 271; C. LIBERA Le fondemant juridique des privileges et immuni-les consulaires, w: Revue generał de drott Int. pubitc 63/1959; H. OHLENDORF, H. LOTTIG Konsularrecht. Sammlung von Bestimmungen ilber Recht und Befugnisse ausiandischer Kon-sulen in der Bundesrepublik Deulschland, Insbesondere in der Freien Hansestadt Hamburg, Hamburg 1960. KONSULAT MORSKI -»- Consolat de mar. • 1867 KONSULTACJA [tac. consultatio 'porada'], (ang. Consultation, franc. Consultation, hiszp. Consulta, roś. Konsultacyja), termin międzynar. — w stosunkach międzynar. zasięgnięcie rady innych państw lub org. międzynar., np. ONZ, w celu przygotowania rozwiązania jakiegoś problemu mię- dzynar. lub zaofiarowanie usług pojednawczych stronom będącym w konflikcie. W ramach systemu ONZ statut doradczy przyznawany jest także pozarządowym specjalistycznym międzynar. org. lub instytucjom; poza tym specjalistycznym koń-; ferencjom zwoływanym pod egidą ONZ lub jej org. wyspecjalizowanym dla opracowania projektów rozwiązania określonego problemu. M. ANTELO La tecnica consultatiya en el Derecho de Gentes. Mexico DF 1938; Rundfrage iiber das Problem der Koń-sultalion, durchgefiihrt von H. Wehberg mit Stellungndh-men von 27 fuhrenden YBIkerrechtsgelehrten. w: Friedens-Warte, nr 39, 1939; Pan American Union. The Meetings of Consultation, Washington DC 1956; Draft Comention Con-cerning a System of Consultation. Report of the Special Political Committee, UN Doc. A/3484. 3 I 1957; J. J. LADOR-LEDERER L'importowe des organisatlons consullatiyes int. en maliere juridique, w: Frledens- Warte 1959/60; H. U. GRANOW Konsultation, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des YSIker-rechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 288-290; The Meetings of Con- 441 Kontrola międzynarodowa 1874 sullalion. Their Origin, Significance and Role in Inter-Ame-rican Relations, PAU, Washington DC 1966. • 1868 KONTENERY (ang. Containers, franc. Conte-nairs, hiszp. Contenedores, roś. Kontejniery), termin międzynar.—sprzęt przewozowy wielokrot- nego użytkowania, np. skrzynie (lift-van, cadre), zdejmowane cysterny (movable tank, cisteme mo-vible) lub inne podobne urządzenia; przedmiot Genewskiej Konwencji celnej w sprawie k. wraz z Protokołem, podp. 18 VI 956 w Genewie, a u-stalającej warunki czasowego przywozu k. ze zwolnieniem od opłat i należności oraz od zakazów i ograniczeń przywozowych, a także warunki techn. stawiane k. przeznaczonym do przewozów w tranzycie; uczestnicy konwencji: Albania, Austria, Belgia, Białoruś. SRR, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Jugosławia, Luksemburg, Norwegia, NRF, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, W. Brytania, Ukr. SRR, USA, Węgry, Włochy, ZSRR. Pierwszy statek z k. przepłynął trasę Nowy Jork-Bo-ston 1956, trasę USA-Europa (Nowy Jork-Rot-terdam) 1966. W 1967 związek stoczniowców eur. utworzył org. międzynar. d/s normalizacji k. —>• Intercontainer. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Biuro Kontenerów, Int. Containers Bureau — Bureau int. des Containers, zat. 1933, z siedzibą w Paryżu; publ. w ang. i franc. Contenairs. W ramach RWPG jesienią 1972 powstała pierwsza regularna linia kontenerowa kolejowa Berlin-Warszawa-Moskwa z wagonami-pojemnikami 30 tonowymi. W 1973 otwarto z kolei linie Sofia-Komarno-Bratysława-Praga-Dećin-Rostock, następnie Budapeszt-Bratysława-Zebrzydowice- Gdy-nia. Do 1975 zaplanowano Moskwa-Sofia i Mo-skwa-Budapeszt oraz Pilzno-Praga-Moskwa i Praga-Wrocław-Poznań. We wszystkich krajach objętych konteneryzacją rozpoczęto budowę zaplecza przeładunkowego i specjalnych k. terminali. Dz.U. 1959, załącznik do nr 60, póz. 359; H. C. GARNDET, K. M. .TOHNSON The Economics of Containerisation, London 1971: W. JANUSZKiliwicz, I. TARSKI, E. TEICHMANOWA Międzynar. przewozy kontenerowe. Warszawa 1972; Yearbook of Int. Organizations, 1973. U 1869 KONTESTATORZY [franc. Contestateurs 'kwestionujący', 'protestujący'], (ang. Contestans, hiszp. Contestadores, roś. Kontestatory), termin międzynar. — członkowie ruchu społecznego kwestionujący określony stan rzeczy, protestujący, domagający się zmian; nazwa używana m.in. dla tych księży, którzy po soborze Vaticanum II (->• sobory ekumeniczne) wystąpili w szeregu krajów za szybszymi i głębszymi reformami w Kościele. • 1870 KONTRABANDA (ang. Contraband, franc. Con-trebande, hiszp. Contrabando, roś. Kontrabanda), termin międzynar.—przemyt, szmugiel; obiekt przemytu. • 1871 KONTRABANDA WOJENNA [wł. contrabbando •przemyt'], (ang. Contraband of War, franc. Con-trebande de guerre, hiszp. Contrabando de gu-erra, roś. Wojennaja kontrabanda), termin mię- dzynar., z XIX w. — nielegalne dostawy towarów objętych embargo do kraju lub państw nieprzyjacielskich; przedmiot międzynar. układów od 16 IV 1856, daty ogłoszenia Paryskiej Deklaracji o Prawie Morskim. Termin mor. prawa wojennego na określenie potajemnego przewozu towarów w czasie wojennej blokady mogących dopomóc nieprzyjacielowi w prowadzeniu wojny. W myśl konwencji międzynar. statki pod flagą neutralną mają prawo przewozić wszystko „za wyjątkiem kontrabandy wojennej"; co zaś jest k.w. orzeka w praktyce strona, która ogłosiła blokadę wojenną i zarządziła embargo na określone towary, zgodnie z tym co Londyńska Konferencja Prawa Morskiego (1908-09) w swej Deklaracji uznała za k. bezwzględną: dostawy wszelkiego typu ma- teriałów wojsk, od broni do uniformów włącznie; za k. względną — żywność, złoto, dewizy, odzież, paliwa i materiał informacyjny; wyłączyła natomiast z pojęcia k. większość surowców; podział ten nie był uznawany w I i II wojnach świat, i pojęcie k. zostało poważnie rozszerzone w czasie II wojny świat. W. Brytania stosując blokadę mor. wobec —>• państw Osi wydawała statkom neutralnym, które poddały się dobrowolnej rewizji w określonych portach, odpowiednie certyfikaty, nazywane Nayycert, świadczące że nie przewożą k.w., a zatem nie ma podstawy do konfiskaty neutralnego statku. J. B. MOORE La Contrabande de guerre, w: Revue de droit int. et de legislation comparee, nr 44, 1911; G. G. PrrzMĄURlcE Some Aspects of Modern Contraband Control and the Law of Prize, w: The British Year Book of Int. Law 22/1945; A. VANDAUX Blockade und Gegenblockade. Handels-poli-tische Sicheruny der Schweizerischen Ein-und Ausfuhr im zweiten Wettkrieg, Ziirich 1948; C. BEREZOWSKI, W. GÓRAL-CZYK, K. LIBERA Prawo międzynar. publiczne, wyd. 2, Warszawa 1970; J. ŁOPUSKI Prawo morskie dla oficerów marynarki handlowej i rybołówstwa, wyd. 2, Gdańsk 1974, s. 390-393. • 1872 KONTRAKT [tac. contractus 'umowa'], (ang. Contract, franc. Contrat, hiszp. Co.ntrato, roś. Kontrakt), termin międzynar. w prawie cyw. — zgodne oświadczenie woli dwóch lub wielu kontrahentów, celem osiągnięcia określonego skutku prawnego. W. CZACHÓRSKI Prawo zobowiązań w zarysie. Warszawa 1968. • 1873 „KONTRAKT ŻÓŁTEGO PSA" (ang. „Yellow-dog contract", franc. „Contrat de chien jaune", hiszp. „Contrato de perro amarillo", roś. „Kon- trakt żołtoj sobaki"), w świecie anglo-amer. pogardliwa nazwa umowy o zatrudnieniu, w której pracobiorca zobowiązuje się do niewstępowania do związku zawodowego. Punkt taki w umowie o pracę został w USA zakazany ustawą zw. Nor-ris-La Guardia Act 1932. • 1874 KONTROLA MIĘDZYNARODOWA (ang. Inter-national control, franc. Contróle international, hiszp. Control internacional, roś. Mieżdunarodnyj kontrol), termin międzynar. — określona w umowie międzynar. działalność organu międzynar. zmierzająca do ustalenia zgodności postępowania podmiotów prawa międzynar. z przyjętymi przez nie zobowiązaniami. K.m. jest jednym z najtrudniejszych problemów związanych z wykonywaniem traktatów, układów, konwencji, występuje także przy arbitrażu, przy powiernictwie; jest kluczowym 1875 Kontrola urodzin 442 problemem dla rozbrojenia i denuklearyzacji. Zgodnie z art. 2 pkt. 2 Karty NZ państwa powinny „wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte przez nie". Zawierając umowę państwo przestrzega jej ze względu "na zasadę -r pacta sunt servanda oraz własną konstytucję, która zawiera podstawy obowiązywania umów mię-dzynar. Przy zawieraniu umów specjalne przepisy w nich zawarte mogą przewidywać system kontroli i ich wykonywania, jak np. układ o denuklearyzacji Ameryki Lać. (-> Traktat Tlateloleo), który uznał potrzebę systemu kontroli zabezpieczającej (Int. Safe Guard System), koniecznego dla pokojowego wykorzystywania atomowej energii. Środkami k.m. są informacje, sprawozdania składane periodycznie przez państwa, dot. wykonywania postanowień przyjętej umowy, badania na miejscu obejmujące inspekcje, lub wizytacje, wykonywane przez organa państw, stron (np. rewizja statków handl. przez statki wojsk, w celu zwalczania handlu niewolnikami wg traktatu z 1862) lub przez organa międzynar., ale zawsze za zgodą państwa, na którego terenie prowadzone są badania (np. komisje czuwające nad wykonywaniem układów rozejmowych w Korei z 1953) i w Indochinaeh z 1954). Badania na miejscu są stosowane wyjątkowo z uwagi na nieuniknione wówczas naruszenie suwerenności państwa. Era kosmiczna stworzyła po raz pierwszy w dziejach możliwość zorganizowania k.m. za pośrednictwem satelitów, zarówno w stosunku do globu ziemskiego, jak i innych planet. N. KAASIK Le Controle en Droit Int., Paris 1933; P. VERT-HOUD Le Controle Int. de l'Execution des Convenlions Col-lectives, Paris 1946; L. KOPPELMANAS Le Controle Int., w: Re-cueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 77/1950; J. STONE Legat Control of Int. Conflict, London 1954; R. H. CÓRY (jr.) Int. Inspectlons: from Proposals to Reali-aation, w: Int. Organization 13/1959; J. SYMONIDES Kontrola międzynar., Toruń 1964; M. LACHS The Law of Outer Spocę. Ań Experience In Contemporary Law Making, Leyden 1972, s. 196. • 1875 KONTROLA URODZIN (ang. Birth control, frane. Controle des naissances, hiszp. Control de nacimientos, roś. Kontrol rożdienij), zw. też re- gulacją przyrostu naturalnego lub planowaniem rodziny, termin międzynar. wprowadzony 1912 w USA przez Fundację M. Sanger (Margarite San-ger Foundation for Research on Birth Control), która 1921 w N. Jorku zorganizowała I Amer. Konferencję w sprawie k.u., a 1925 tamże Światową Konferencję, I Worid Birth Control Conferen-ce. Pierwsze krajowe towarzystwa k.u. powstały w Chinach 1922, w Japonii 1927. W 1928 Fundacja M. Sanger przekształciła się w Amerykańskie Towarzystwo k.u., American Society for Birth Control. Pod patronatem LN, w Genewie odbyła się I Światowa Konferencja Ludnościowa, Worid Population Conferehce, .która powołała Komisję Prawną d/s k.u., Legał Committee on Birth Control. W 1935 w Nowym Jorku powstało Międzynar. Centrum Informacji o k.u., Int. Centre for Information on Birth Control. Po II wojnie świat. towarzystwa krajowe powołały do życia Międzynar. Federację Planowania Rodziny. Int. Planned Parenthood Federation, Federation int. pour le planning familia), zał. 1948, z siedzibą w Londynie. Posiada statut doradczy (R) ECOSOC, ILO, FAO, UNICEF, WHO i (B) UNESCO); organizuje Świat. Konferencje Planowania Rodziny: I— w Londynie 1948, II—w Bombaju 1952, III— w Sztokholmie 1953, IV—w Tokio 1955, V— w Delhi 1958, VI—w Singapurze 1963, VII— w Santiago (Chile) 1967, VIII—w Genewie 1971. Łączy krajowe towarzystwa 79 państw, m.in. Polski; publ. Planned Parenthood News, IPPF Medical Bulletin, Research m Reproduction. ONZ nie wypowiadała się w sprawie k.u. ze względu na różne poglądy rei. czy polit. państw członkowskich; natomiast 1966 większość czł. ONZ wypowiedziała się za popieraniem rozwoju świadomości i odpowiedzialności rodziców za planowanie potomstwa. Nie ma również jednolitego poglądu w kościołach chrzęść.; Paweł VI w encyklice Humanae vitae z 25 VII 1968 wypowiedział się absolutnie przeciwko wszelkim środkom, które „czynią niemożliwą prokreację". W odpowiedzi Sekretarz Generalny Rady Kościołów chrzęść. 30 VI 1968, oświadczył: „Pozycja katolickiego koSciola rzymskiego jest związana ze zbyt staroświecką koncepcją prawa naturalnego, aby mogła przekonać człowieka XX w. Rodzice ponoszą szereg odpowiedzialności za ilość dzieci i za okres, w którym chcą je mieć. Środki, których używa się, aby ograniczyć ilość dzieci są wyłączną sprawą sumienia każdego msza i każdej żony". Największe sumy na propagandę k.u. wydają od 1961 USA, nie w swym jednak kraju, lecz w Trzecim Świecie, o czym zdecydował katol. prezy- dent USA, J. F. Kennedy tworząc przy Ambasadach USA w krajach słabo rozwiniętych „Ata-szaty k.u." „Birth Control Attachats" celem pro-- wadzenia propagandy środków antykoncepcyjnych poprzez finansowane przez USA krajowe instytuty. 301X1968 b. sekr. obrony USA 1962-68, Robert S. Mc Namara objąwszy przewodnictwo Banku Świat., w swej mowie na otwarcie XXXIII Sesji Banku, wystąpił z wnioskiem, by nie udzielać kredytów rozwojowych krajom Trzeciego Świata, jeśli nie wprowadzą u siebie k.u. Wywołało to protesty zarówno Watykanu, jak i szeregu państw Trzeciego Świata. Ówczesny minister spraw zagr. Meksyku A. Carrillo Plores, oświadczył: „Kontrola urodzin nie jest sprawą, o której może decydować Głowa Kościoła czy Przewodniczący Świat. Banku; jest to sprawa należąca wyłącznie do gestii każdego narodu z osobna". Mimo tych krytyk l XI 1968 powstał przy Świat. Banku Wydział k.u., Birth Control Department. W Polsce zainicjował propagandę k.u. nazwaną „świadomym macierzyństwem" 1929 H. Kałuszyń-ski w „Robotniku" oraz T. Boy Żeleński. Pierwsza poradnia świadomego macierzyństwa > powstała w Warszawie 1929. zorganizowana przez Robotnicze Tow. Służby Społecznej. W 1957 powstało ogólnokrajowe Tow. Świadomego Macierzyństwa, prowadzące poradnie miejskie i wiejskie. T. BOY-ŻELEŃSKI Pieklą kobiet. Warszawa 1930; R. FREEDMAN Family Planning, Sterility and Population Growth, London 1959; CEMLA Boletin Mensual, Mexico DF, 1968, s. 530-531; Population Program Assistance Aid to Developping Countries by the VS, USAID Washington DC 1969; Yearbook of Int. Organizafions 1973. KONTRPARTYZANTKA -» Partyzantka i kontr-partyzantk? • 1876 KONTRYBUCJE WOJENNE [tac. contributio 'zbieranie'], (ang. War Contribution, franc. Contri-bution de guerre, hiszp. Contribuciones de guerra, roś. Wojennyje kontribucyi), termin międzynar. — sprzeczny z prawem międzynar., zwyczaj haraczu 443 Konwencja Lotnicza Chicagoska 1944 1881 w naturze, gotówce lub odrobku nakładanego na kraj okupowany czy pokonany przez wojska nieprzyjacielskie. Zwyczaj ten utrzymała w Europie Rzesza Niem., która nałożyła k.w. na Francję, po jej klęsce l IX 1870 (olbrzymią sumę 5 mld f r. w złocie, spłaconych do 11X1873), oraz na inne kraje w czasie obu wojen światowych. E. KELLER Reijuisition and Coniribution, London 1898; E. FEILCHENFELD The Int. Economical Law of Betllgerent Occupation, London 1942. KONTYNUACJA PAŃSTWA ->• Państwa cesyjne i sukcesyjne. • 1877 KONWENCJA (ang. Convention, franc. Conven-tion, hiszp. Convención, roś. Konwiencyja), termin międzynar. — umowa międzynar., dwu- lub wielostronna. K. może być otwarta lub zamknięta dla innych państw, które nie brały udziału w jej opracowaniu (np. -> Układ Warszawski jest k. otwartą, gdy •-»• Pakt Północnoatlantycki—zamkniętą). K. nazywane są nieraz od miejsca ich podpisania (np. ->• Gens$vskie Konwencje, czy -> Haskie Konwencje) lub od. przedmiotu, o którym traktują (np. k. handl., konsul., pocztowe, telekomunikacyjne, wojskowe). Dictionnaire de la terminologie du droit im., Paris 1960, s. 169-172. • 1878 KONWENCJA ALYENSLEBENA 1863 (ang. Alyensleben Convention, 1863, franc. Convention d'Alvensleben de 1863, hiszp. Convención de Al-vensleben 1863, roś. Konwiencyja Alwenslebena 1863), układ ros.-prus. zawarty w Petersburgu 8 II 1863 z inicjatywy kanclerza Rzeszy O. von Bismarcka przez jego specjalnego wysłannika gen. K. Alvenslebena z roś. min. księciem A. M. Gor-czakowem. Układ, skierowany przeciwko powstaniu styczniowemu w Królestwie Poi., upoważniał wojska obu stron do swobodnego przekraczania granicy w celu ścigania oddziałów powstańczych i wydawania następnie schwytanych powstańców wojennym sądom rosyjskim. Konwencja ta wywołała protesty ze strony Anglii i Francji, jako sprzeczna z normami prawa międzynarodowego. S. KIENIEWICZ Powstanie Styczniowe, Warszawa 1972, s. 800. KONWENCJA BAWEŁNIANA -r Bawełna. KONWENCJA BRUKSELSKA O WYMIANIE DRUKÓW URZĘDOWYCH -» Biblioteki. KONWENCJA GDAŃSKA 1973 -^ Konwencje Bałtyckie 1973-74, —>• Rybołówstwo. KONWENCJA HELSIŃSKA 1974 -» Konwencje Bałtyckie 1973-74. • 1879 KONWENCJA IMPORTOWA UNESCO 1950 (ang. UNESCO Import Convention, 1950, franc. Convention de 1'UNESCO sur 1'importation de 1950, hiszp. Convención de la UNESCO sobre importación 1950, roś. Konwiencyja JUNESKO ob importie 1950), nazwa przyjęta dla opracowanej z inicjatywy UNESCO konwencji państw członkowskich UNESCO o Imporcie materiałów o charakterze oświatowo-nauk., podp. 1950, zwalniającej na zasadzie wzajemności materiały te od cła lub obniżającej cło. Weszła w życie 7 VII 1954. • 1880 KONWENCJA JAUNDE (ang. Yaounde Convention, franc. Convention de Yaounde, hiszp. Convención de Yaounde, roś. Jaundskaja konwien- cyja), przyjęta w EWG nazwa dla przedłużanych i rozszerzanych układów o stowarzyszeniu państw afryk. z EWG. Pierwsza K.J. została zawarta 1964 w stoi. Kamerunu Jaunde, druga tamże w lipcu 1969 na okres 3111970-3111975 i objęła 18 państw, b. kolonii franc, belg. i włoskich. W związku z przystąpieniem W. Brytanii do EWG 111973 część b. kolonii bryt. w Afryce wyraziła gotowość uzyskania statutu państw stowarzyszo- nych z EWG na warunkach k.J., celem zabezpieczenia sobie eksportu do EWG surowców i produktów będących ich podstawowymi artykułami. Komisja EWG d/s państw afryk. w kwietniu 1973 ogłosiła memorandum, precyzujące projekt nowej k.J. dla zwiększonej ilości państw afryk. w oparciu o Fundusz Specjalny EWG, który regulowałby ceny surowców w przypadku załamania się cen na rynku świat., czy złych urodzajów. Projekt objął surowce: orzeszki ziemne, olej arachidowy, kawę, kakao, cukier, bawełnę, banany, miedź. Organami k.J. są Rada Stowarzyszenia, Assoc. Councii złożona z min. gospodarki państw członkowskich, Komitet pełniący funkcję stałego sekretariatu, doroczna Konferencja Parlamentarna oraz Trybunał Arbitrażowy złożony z przewodniczącego i po dwóch sędziów z Afryki i Europy. W związku z kryzysem 'energetycznym i surowcowym powstała nowa sytuacja, nad którą debatowała Nadzwyczajna Sesja Zgr. Og. NZ w kwietniu 1974. The Europa Year Book 1972. A Worid Suryey, London 1972, vol. l, s. 216-217. • 1881 KONWENCJA LOTNICZA CHICAGOSKA 1944 (ang. Chicago Convention on International Civil Aviation, 1944, franc. Convention de Chicago re-lative a l'aviation civile internationale de 1944, hiszp. Convención de Chicago sobre la aviacion civil internacional 1944, roś. Czikagskaja konwien-cyja o mieżdunarodnoj grażdanskoj awiacyi), konwencja o międzynar. lotnictwie cyw., podp. w Chicago 7 XII 1944; zmodyfikowana poprawkami, przyjętymi w Montrealu 27 V 1947, 7 VI 1954 i 21 V 1961. Ch.K.L. ustaliła (art. 4), że strony Umawiające się nic będą używać lotnictwa cyw. do jakichkolwiek celów sprzecznych z celami Konwencji, aby poprzez rozwój międzynar. lotnictwa cyw. „przyczyniać się w znacznej mierze do stworzenia i u-trzymania przyjaźni i zrozumienia między narodami i ludami świata" (art. l). Ch.K.L. ustaliła w rozdziale II zasady przelotu nad terytorium Umawiających się Państw (art. 5 prawo nieregularnego przelotu, 6 regularna służba powietrzna, 7 ka-potaż, 8 statki powietrzne bez pilota, 9 strefy zakazane, 10 lądowanie w celnym porcie lotniczym, 41 stosowanie przepisów lotniczych, 12 reguły lotn., 13 przepisy dot. przybycia i odprawy, 14 zapobieganie szerzeniu się chorób, 15 opłaty za korzystanie z portów lotn. i inne podobne należności, 16 inspekcja statków powietrznych); w rozdziale III zasady przynależności państw, statków powietrznych, (art. 17 przynależność, 18 rejestracja wielokrotna, 19 ustawy krajowe o rejestracji. 20 umieszczanie znaków, 21 zawiadomienia o rejestracji); rozdział IV środki mające na celu ułatwienie żeglugi powietrzne) (art. 22 uproszczenie formalności, 23 formalności celne i imi-gracyjne, 24 opłaty celne, 25 statki powietrzne w niebezpieczeństwie, 26 dochodzenie w sprawie wypadków, 27 wyłączenie spod zajęcia roszczeń patentowych, 28 udogodnienia w -dziedzinie żeglugi powietrznej i znormalizowane systemy); rozdział V warunki dot. statków powietrznych (art'. 29 Dokumenty pokładowe, 30 wyposażenie radiowe, 31 świadectwo zdolności lotu, 32 licencje personelu, 33 uznanie świadectw i licencji, 34 dziennik podróży, 35 ograniczenie dot. ładunku, 36 aparaty fotograficzne); rozdział VI Międzynar. Normy i zalecone metody postępowania (art. 37 przyjęcie międzynar. norm i zasad postępowania, 38 odchylenia od międzynar. norm i zasad postępowania, 39 wpisy dodatkowe na świadectwach i liccn- 1882 Konwencja Lotnicza Guadalajarska 1961 444 cjach, 40 ważność świadectw i licencji z dodatkowymi wpisami, 41 uznanie dot. norm zdolności do lotu, 42 uznanie dot. norm uzdolnienia personelu). Z kolei rozdziały VII-XI{ powołały do życia Organizację Międzynar. lotnictwa cyw. -»- ICAO i ustaliły jej strukturę. Rozdziały zaś XIV i XIX dot. międzynar. przewozu lotn.; końcowe XX-XXII objęły załączniki, tryb ratyfikacji i przystąpień oraz definicje określeń użytych w konwencji; weszła w życie 6 VI 1945. Poprawki do Ch.K.L. uchwalone w Montrealu 1947, 1954 i 1961, objęły art. 45, 48, 49, i 61, dot. spraw organizacyjnych ICAO. Liczba czł. Konwencji wzrosła do l 11972 do 117. O jej znaczeniu —> prawo międzynar. lotnicze. Polska jest uczestnikiem Ch.K.L. od 26 VI 1959. (W Tremy Series, Vol. 15, 1948, s. 296-475; E. PEPIN Geogra-phie de la circulation aerienne, Paris 1956; Dz.U. 1959, póz. 212, 214, Di. U. 1963, póz. 137, 138; Dz.U. 1969, póz. 210, 211. • 1882 KONWENCJA LOTNICZA GUADALAJARSKA 1961 (ang. Guadalajara Air Convention, 1961, franc. Convention aerienne de Guadaiajara de 1961, hiszp. Convención aerea de Guadalajara 1961, roś. Gwadałacharskaja konwiencyja o woz-dusznoj pieriewozkie 1961), uzupełniająca Konwencję Warszawską o ujednostajnieniu niektórych prawideł dot. międzynar. przewozu lotn. wykonywanego przez osobę inną niż przewoźnik u-mowny, Convention Supplementary to the Warsaw Convention for the Unification of Certain Rules Relating to Int. Carriage by Air Performed by a Person Other than the Contracting Carrier, podp. 181X1961 w Guadalajara (Meksyk). K.L.G. wprowadziła jasność w kontrowersyjnej dotąd sprawie co do odpowiedzialności przy najmie, czarterowaniu i eksploatacji zamiennej stat- ków powietrznych przewoźnika umownego i faktycznego. obarczając osobę, która jest stroną liniowy przewozu, podlegającej Warszawskiej Kon- wencji, odpowiedzialnością w odniesieniu do całego przewozu przewidzianego umową, natomiast osobę inną niż przewoźnik umowny tylko za przewóz, który wykonuje. Polska uczestniczy w K.L.G. podobnie jak inne kraje socjalistyczne. Dz.U. 1965, póz. 167, 168; O. RIESE Die int. Luftpriyatrechts-konferenz und das Charterahkommen von Guadalajara (Me-xikd) vom 18 September 1961, w: Zeitschrift fur Luftrecht, 11/1962. • 1883 KONWENCJA LOTNICZA PARYSKA 1919 (ang. Paris Air Convention, 1919, franc. Convention aerienne de Paris de 1919, hiszp. Convención de Paris sobre la navegación aerea 1919, roś. Pariżskaja konwiencyja o wozdusznych pierie-dwiżenijach 1919), pełna oficjalna nazwa tylko w języku franc.: Convention internationale portant reglement de la navigation aerienne; aprobowana przez Radę Najwyższą Mocarstw 271X1919, została otwarta do podpisu 13X1919 i weszła w życie 11 VII 1922, ratyfikowana przez 33 państwa. Organem p.k.l. była stała Komisja w Paryżu, nosząca powszechnie skrótową nazwę CINA, która co roku wprowadzała zgodnie z postanowieniem konwencji poprawki i uzupełnienia do —• lotniczych norm i zasad międzynarodowych. Art. l stwierdzał, że ,,każde Państwo posiada całkowite i wyłączne zwierzchnictwo nad przestrzenią ponad swoim terytorium'*, rozumianym jako ..terytorium narodowe metropolii i kolonii z wodami terytorialnymi przyległymi do tego terytorium". Art- 2 stwierdzał, iż ,,każde z Państw umawiających się zobowiązuje się przyznać w czasie pokoju swobodę przelotu ponad swoim terytorium... z zastrzeżeniem, że statki powietrzne przestrzegać będą warunków, ustanowionych w niniejszej Konwencji". Rozdział II ustalił przynależność państw. statków powietrznych, III świadectwa sprawności techn. i Świadectwa uzdolnienia, IV dopuszczenie do żeglugi powietrznej ponad terytorium obcym, V przepisy obowiązujące przy odlocie, w drodze i przy lądowaniu, VI przewozy zabronione, VII państw, statki, VIII określił funkcje Międzynar. Komisji Żeglugi Powietrznej (CINA), IX zawierał postanowienia końcowe. Integralną częścią Konwencji były załączniki: A. Znaki na statkach powietrznych, B. Świadectwo sprawności techn., C. Księgi pokładowe, D. Przepisy o światłach i sygnałach; Regulamin lotu, E. Minimum warunków otrzymania świadectwa uzdolnienia pilota lub nawigatora, F. Międzynar. mapy i znaki lotnicze, G. Zbieranie i udzielanie informacji meteorologicznych, H. Cło. Postanowienia p.k.l. były modyfikowane: 27 X 1922 I Protokołem Londyńskim (art. 5), 30 VI 1923 II Protokołem Londyńskim (art. 34), 15 VI 1929 I Protokołem Paryskim (art. 3, 5, 7, 15, 34, 37, 41, 42). 11 XII 1929 II Protokołem Paryskim (art. 43 i 40) oraz l VI 1935 Protokołem Brukselskim (zał. H). USA sygnowały konwencję, lecz nie ratyfikowały; poza tym nie przystąpiły do CINA Brazylia, Chiny, Niemcy, Turcja, Węgry i ZSRR. Z inicjatywy USA Narody Zjednoczone w 1944 przystąpiły do opraccfwania nowej Chicagoskiej •> Konwencji Lotniczej, której wejście w życie 6 VI 1945 anulowało k.l.p. 1919. A. RopiZR La Convention int. du 13 octobre 1919 portant reglamentation de navigation aerienne. Son Oi-igine — son application — s0n iivenir, Paris 1920; Dz.U. 1929, nr 6, póz. 54, zmiany Dz.U. 1931, nr 106, póz. 837 i Dz.U. 1937 nr 53, póz. 417; Zbiór konwencji lotniczych. Warszawa 1951; E..PĆ-PIN Geographie de la Circulation Aerienne; Paris 1956; C. BERKZOWSKI Międzynar. prawo lotnicze, .Warszawa 1964. • 1884 . KONWENCJA LOTNICZA WARSZAWSKA 1929 (ang. Warsaw Air Convention, 1929, franc. Convention de Varsovie sur l e Transport Aerien de 1929, hiszp. Convención de Varsovia sobre el transporte aereo 1929, roś. Warszawskaja konwiencyja o wozdusznoj pieriewozkie 1929), o ujednostajnieniu niektórych prawideł, dot. międzynar. przewozu lotn.; pełna oficjalna nazwa tylko w języku franc.: Convention pour 1'unification de certaine regles relative au transport aerien inter-national, podp. 12X1929 w stoi. Polski; stanowi pierwszą uniwersalną konwencję, mającą zastosowanie: ,.do każdego przewozu międzynar. osób, bagażu, lub towarów, dokonywanego statkiem powietrznym za wynagrodzeniem... (a także) do przewozów bezpłatnych dokonywanych statkiem powietrznym przez przedsiębiorstwo przewozów powietrznych" (art. l p. l); ujednoliciła bilety podróży, kwit bagażowy, przewozowy list lotn., odpowiedzialność przewożącego oraz postanowienia dot. przewozów mieszanych. Konwencja obowiązuje wraz z modyfikacjami wszystkie linie lotn. cywilne, należące do —> IATA. Modyfikacje: Haski Protokół 1955, podwyższający odszkodowanie z 8300 na 16600 do).; Guadalajarska Konwencja 1961, precyzująca ściślej sprawy frachtowe oraz Gwatemalski Protokół 1971, m.in. podwyższający odszkodowanie z 16600 do 100 tyś. dół. Wszystkie eur. kraje socjalizmu a także ChRL są uczestnikami Konwencji oraz Haskiego Protokołu i Guadalajarskiej Konwencji. Dz.U. 1932, póz. 113; Dz.U. 1933, póz. 49. 50: Dz.U. 1934, póz. 737; Dz.U. 1965, póz. 167, 168; II Conference Int. de Droit Prive Aerien, Varsovie 1930; L. BABIŃSKI Konferencja Warszawska prawa lotniczego. Warszawa 1930; D. GOŁDHUIS La Convention de Varsovie, La Haye 1933; K. M. BAUMONT The Warsaw Convention of 1929 as amended by the Protocol signed at the Hague on September 28, 1955, w: Journal of Air Law and Commerce 22/1955. • 1885 KONWENCJA MONTEVIDEO 1933 (ang. Montevideo Convention 1933, franc. Convention du Montevideo de 1933, hiszp. Convención de Monte- Konwencja o wolności stowarzyszania się 1947 1888 video 1933, roś. Konwiencyja Montewideo 1933), nazwa oficjalna międzyamer. konwencji o prawach i obowiązkach państwa, uchwalonej w grudniu 1933 w Montevideo przez VII Międzynar. Amerykańską Konferencję. Acta Final... de la VII Conferencia Int. Americana, Montevideo 1933. • 1886 KONWENCJA O NIESTOSOWANIU PRZEDAWNIENIA WOBEC ZBRODNI WOJENNYCH I ZBRODNI PRZECIW LUDZKOŚCI 1968 (ang. Convention on the Non-Application of Statutory Limitations to War Crimes and Crimes Against Humanity, 1968, franc. Convention sur 1'imprescriptibilite des Crimes de guerre et des crimes contre 1'humanite de 1968, hiszp. Con-vención sobre la imprescriptibilidad de los cri- menes de guerra y de los crimenes de lesa hu-manidad 1968, roś. Konwiencyja o nieprimieni-mosti sroka dawnosti k wojennym priestuplenijam i priestuplenijam protiw czełowieczestwa 1968), uchwalona przez Zgr. Og. NZ 26X11968, Rez. 239/XXIII, składa się ze wstępu i 11 artykułów: „Wstęp. Państwa-Strony niniejszej Konwencji, przypominając rezolucję 3(1) Zgr. Og. NZ z 13 lutego 1946 roku oraz 170(11) z 31 października 1947 roku o ekstradycji i o karaniu zbrodniarzy wojennych, rezolucje 95(1) z 11 grudnia 1946 roku potwierdzającą zasady prawa międzynarodowego uznane przez Statut Norymberskiego Międzynar. Trybunału Wojskowego oraz wyrok tego Trybunatu i rezolucję 2184(XXI) z 12 grudnia 1966 roku i 2202(XXI) z 16 grudnia 1966 roku, w których Zgromadzenie wyraźnie potępiło jako zbrodnie przeciwko ludzkości naruszenie praw gospodarczych i politycznych ludności autochtonicznej z jednej strony a politykę apartheidu z drugiej strony, przypominając rezolucję ECOSOC 1074 D (XXXIX) z 28 lutego 1965 roku oraz 1158 (XLI) z 5 sierpnia 1966 roku o karaniu zbrodniarzy wojennych i osób, które popelnity zbrodnie przeciwko ludzkości, stwierdzając, że żadna z uroczystych deklaracji albo konwencji ani żaden z aktów dotyczących ścigania i karania zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości nie zawiera postanowień dotyczących terminu przedawnienia, zważywszy, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości są najcięższymi zbrodniami w prawie międzynar., przeświadczone, że skuteczne karanie zbrodni wojenych i zbrodni przeciwko ludzkości stanowi ważny czynnik w zapobieganiu takim zbrodniom, ochronie praw .człowieka i podstawowych wolności, zwiększaniu zaufania, rozwoju współdziałania między państwami oraz popierania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa, stwierdzając, że stosowanie do zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości zasad prawa wewnętrznego odnoszących się do terminu przedawnienia pospolitych zbrodni jest przedmiotem poważnego zaniepokojenia światowej opinii publicznej, gdyż uniemożliwia to ściganie i karanie osób odpowiedzialnych za te zbrodnie, ' uznając za konieczne i uzasadnione w chwili obecnej potwierdzenie w prawie międzynarodowym, poprzez niniejszą Konwencję, zasady nieprzedawnienia się zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości oraz zapewnienie jej powszechnego stosowania, uzgodniły, co następuje: Art. I. Nie ulegają przedawnieniu następujące zbrodnie, niezależnie od daty ich popełnienia: a) zbrodnie wojenne określone w Statucie Norymberskim Międzynar. Trybunału Wojskowego z 8 sierpnia 1945 roku i potwierdzone rezolucją Zgr. Og. NZ 3 (D z 13 lutego 1946 roku i 95 (I) z 11 grudnia 1946 roku, zwłaszcza ,,poważne naruszenia" wymienione w Konwencjach Genewskich z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny; b) zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione bądź w czasie wojny, bądź w czasie pokoju, określone w Statucie Norymberskim Międzynar. Trybunału Wojskowego z 8 sierpnia 1945 roku i potwierdzone rezolucją Zgr. Og. NZ 3 (I) z 13 lutego 1946 roku i 95 O) z 11 grudnia 1946 roku, wysiedlanie wskutek zbrojnego ataku albo okupacji oraz nieludzkie czyny wynikające z polityki apartheidu, jak również zbrodnia ludobójstwa określona w Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z 1948 roku, nawet jeżeli takie czyny nie stanowią naruszenia prawa wewnętrznego kraju, w którym zostały popełnione. Art. U. W wypadku popełnienia którejkolwiek zbrodni wspomnianej w artykule I, postanowienia niniejszej Konwencji mają zastosowanie do przedstawicieli władz państwowych i do osób prywatnych, które uczestniczyły w nich jako sprawcy czy współsprawcy albo bezpośrednio podżegały innych do popełnienia którejkolwiek z tych zbrodni, bądź uczestniczyły w spisku mającym na celu ich popełnienie niezależnie od stadium dokonania oraz do przedstawicieli władz państwowych, którzy ich popełnienie tolerowali. Art. ID. Państwa Strony niniejszej Konwencji zobowiązują się przedsięwziąć wszelkie wewnętrzne środki ustawodawcze bądź jakiekolwiek inne, jakie będą konieczne dla umożliwienia zgodnie z prawem międzynar. ekstradycji osób, o których mowa w artykule II tej Konwencji. Art. IV. Państwa Strony niniejsze) Konwencji zobowiązują się przedsięwziąć, zgodnie ze swoją procedurą konstytucyjną, wszelkie środki ustawodawcze bądź inne niezbędne dla zapewnienia, ażeby ustawowe czy inne terminy przedawnienia nie były stosowane w zakresie ścigania i karania zbrodni, o których mowa w artykułach I i II tej Konwencji i ażeby tam, gdzie takie terminy przedawnienia istnieją, zostały one uchylone. Art. V. Niniejsza Konwencja będzie otwarta do podpisu do 31 grudnia 1969 roku dla każdego Państwa członka ONZ albo członka którejkolwiek z jej organizacji wyspecjalizowanych czy IAEA, dla każdogo Państwa Strony Statutu MTS, jak również dla każdego innego państwa, które Zgr. NZ zaprosi, aby stało się Stroną niniejszej Konwencji. Art. VI. Niniejsza Konwencja podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacyjne będą składane Sekr. Gen. ONZ. Art. Vn. Niniejsza Konwencja będzie otwarta do przystąpienia dla każdego Państwa, o którym mowa w artykule V. Dokumenty przystąpienia będą składane Sekr. Gen. ONZ. Art. VIII. l. Niniejsza Konwencja wejdzie w życie dziewięćdziesiątego dnia od daty złożenia Sekr. Gen. ONZ dziesiątego dokumentu ratyfikacji albo przystąpienia. 2. Dla każdego Państwa, które ratyfikuje niniejszą Konwencję albo przystąpi do niej po złożeniu dziesiątego dokumentu ratyfikacji albo przystąpienia. Konwencja wejdzie w życie dziewięćdziesiątego dnia od daty złożenia przez to Państwo dokumentu ratyfikacji albo przystąpienia. Art. IX. l. Po upływie dziesięcioletniego okresu od daty wejścia w żyde niniejszej Konwencji każda z umawiających się Stron będzie mogła w dowolnym czasie w drodze zawiadomienia skierowanego na piśmie do Sekr. Gen. ONZ przedstawić wniosek o rewizję tej Konwencji. 2. Zgr. Og. NZ zadecyduje o środkach, jakie zostaną w razie potrzeby podjęte w odniesieniu do takiego wniosku. Art. X. l. Niniejsza Konwencja zostanie złożona u Sekr. Gen. ONZ. 2. Sekr. Gen. ONZ przekaże uwierzytelnione odpisy niniejszej Konwencji wszystkim państwom, o których mowa w artykule V. 3. Sekr. Gen. ONZ będzie zawiadamiać wszystkie Państwa, o których mowa w artykule V o: a) podpisaniu niniejszej Konwencji oraz dokumentach ratyfikacji i przystąpienia złożonych zgodnie z artykułami V. VI i VII; b) dacie wejścia w życie niniejszej Konwencji zgodnie z artykułem VIII; c) zawiadomieniach otrzymanych zgodnie z artykułem IX. Art. XI. Niniejsza Konwencja, której teksty ang., chiński, roś. i hiszp. są na równi miarodajne, będzie nosiła datę 26 listopada 1968 roku. W dowód czego, niżej podpisani należycie upoważnieni podpisali niniejszą Konwencję". Polska jest inicjatorem i uczestnikiem tej konwencji. Dt.U. 1971, nr 26, póz. 208. 209. • 1887 KONWENCJA OSLO 1930 (ang, Oslo Convention, 1930, franc. Convention de Oslo de 1930, hiszp. Convenci6n de Oslo 1930, roś. Konwien- cyja Osło 1930), podp. w grudniu 1930 w Oslo przez Belgię, Danię, Holandię, Norwegię i Szwecję oraz Finlandię 1932; wprowadziła wzajemną obniżkę ceł; była prekursorem EWG; wywołała sprzeciw W. Brytanii, która żądała dla siebie tych samych —> klauzul największego uprzywilejowania. Doświadczenia zdobyte w 1930-40 pozwoliły Belgii, Holandii i Luksemburgowi na wypracowanie powojennej unii celnej Beneluxu, a państwom skand, na procesy integracyjne w ramach EFTA. • 1888 KONWENCJA O WOLNOŚCI STOWARZYSZANIA SIĘ 1947 (ang. Convention on Liberty of Association, 1947, franc. Convention relative &. la liberte d'association de 1947, hiszp. Con- 1889 Konwencja Rzymska 1961 646 vención sobre la libertad de asociación, 1947, roś. Konwiencyja o swobodie assocyacyj 1947), nazwa oficjalna konwencji, której zasady uchwalone zostały jednogłośnie w lipcu 1947 przez Międzynar. Konferencję Pracy, zwołaną przez ILO w Genewie, aprobowane z kolei w listopadzie 1947 przez Zgr. Og. NZ i przekazane Komisji Praw Czlo-wieka celem opracowania projektu konwencji. Las NU y los Derechos Humanos, UN New York 1968, s. 38. • 1889 KONWENCJA RZYMSKA 1961 (ang. Rome Convention, 1961, franc. Convention de Rome 1961, hiszp. Convención de Roma 1961, roś. Rim- skaja konwiencyja 1961), o ochronie twórczości radiowej, uchwalona i podp. na konferencji, zorganizowanej przez ILO, UNESCO i Międzynar. Unię d/s Ochrony Dzieł Literackich i Artystycznych, 26X1961, w Rzymie. Zgodnie z art. 32 został powołany do życia jako organ konwencji Międzyrząd. Komitet d/s ochrony artystów interpretujących lub wykonujących, producentów fonogramów i org. radiowych, Comitś intergouveme-mental de la Convention int. de Rome sur la pro-tection des artistes interpretes ou executants, des producteurs de phonogrammes et des organismes de radiodiffusion, Intergovernmental Committee of the Int. Convention of Rome for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organizations. Komitet składa się z osób wybranych przez państwa członkowskie oraz z dyr. generalnych ILO i UNESCO oraz dyr. Międzynar. Unii. Manuał of Comentions of the Int. Union for Protection of Literary and Artistic Works, Geneva 1970; Yearbook of Int. Orgamwions, 1973. • 1890 KONWENCJA WIEDEŃSKA DYPLOMATYCZNA 1961 (ang. Vienna Convention on Diploma-tic Relations 1961, franc. Convention diplomati-que de Vienne de 1961, hiszp. Convención Diplo-matica de Viena 1961, roś. Wienskaja konwiencyja o diptomaticzeskich snoszenijach 1961), nazwa międzynar. konwencji przygotowanej 1949-61 przez. KPM-ONZ; opracowanej wraz z protokółami przez konferencje specjalne ONZ w Wiedniu 2III-14IV1961 oraz 4III-22IV 1963; podp. 18 IV 1961, aprobowanej przez Zgr. Og. NZ Rez. 2350/XXIV. Konwencja weszła w życie 24 IV 1964. Preambuła konwencji stwierdza, że wszystkie państwa od zamierzchłych czasów uznają pozycję prawną przedstawicielstw dyplomatycznych. Rozwój przyjaznych stosunków między państwami, zgodnie z celami i zasadami Karty NZ, wymaga zawarcia umowy międzynar., określającej warunki działania oraz przywileje misji dyplomat., jako przedstawiciela państwa. Zwyczajowe prawo międzynar. będzie nadal obowiązywać w zakresie tych spraw, "które przez konwencję nie zostały u-regulowane. Art. 14 dzieli szefów misji dyplomat. na 3 klasy: a) ambasadorów (lub nuncjuszy), którzy są akredytowani przy głowie państwa; b) posłów-mini-strów (lub internuncjuszy) akredytowanych rów- nież przy głowie państwa; c) chargć d'affaires, akredytowanych przy ministrze spraw zagr. Art. 25 zobowiązuje państwa przyjmujące do „wszel- kich ułatwień" koniecznych dla wykonywania zadań misji; konwencja ustaliła też szczegółowo -> immunitety i przywileje. Conference des Nalions Unieś sur les relations et Immunites diplomatioues, Vienne 1961; Document Officiels, t. 1, s. 255 i 100; t. 2, ditto Vienne 1963, t. 2, s. 497 i 196; F. PRZE-TACZNIK Podstawowe wsady konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, w: Państwo i Prawo 11/1964; A. KLAF-KOWSKI Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 4, Warszawą 1964, s. 251- 257; L. FIEDOROW Diptomat i konsul, Moskwa 1965; H. NICOLSON Diplomacy, London 1969. • 1891 KONWENCJA WIEDEŃSKA KONSULARNA 1963 (ang. Vienna Consular Convention 1963, franc. Convention consulaire viennoise 1963, hiszp. Convención Consular de Viena 1963, roś. Wienskaja konwiencyja o konsulskich snoszenijach 1963), umowa o stosunkach międzynar. konsul., skodyfikowana przez Komisję Prawa Międzynar. ONZ, która od 1949 przygotowywała materiały na Konferencję NZ d/s Stosunków Konsularnych, w Wiedniu, 4III-22IV 1963, gdzie została opracowana i uchwalona K.K.W. o stosunkach konsul., złożona z 5 rozdziałów i 79 art. oraz Protokołu. Weszła w życie 25 III 1967. We wstępie do Konwencji stwierdzono, że normy zwyczajowego prawa międzynar. obowiązują nadal we wszystkich sprawach nie objętych konwencją. Rozdział I ustalit ogólne problemy stosunków konsul., jak nawiązywanie i utrzymywanie stosunków konsul., nominacje konsulów, — >• exequatur, funkcje konsula itp. Rozdział II, ustalił —> immunitety i przywileje placówek konsul, i funkcjonariuszy konsul.; rozdział III ustala normy dla 'konsulatów honorowych; rozdział IV normuje m.in. funkcje konsul., wykonywane przez misje dyplomat., rozdział V zawiera postanowienia końcowe oraz przepisy o przystąpieniu do konwencji. K. LIBERA Zasady międzynar. prawa konsularnego. Warszawa 1960; Zbiór Dokumentów nr 8, 1963, s. 1123-1184; UN Conference on Consular Relations Vienna, 4 March-22 Apru 1963. Official Records, New York 1964, s. 460; L. T. LEE Vienna Convention on Consular Relations, Leydcn 1966, s. 315; F. PRZETACZNIK Podstawowe zasady Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach konsularnych, w. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny nr 4, 1968, s. 28-29; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971, s. 257-264. • 1892 KONWENCJA WIEDEŃSKA O PRAWIE TRAKTATÓW MIĘDZYNARODOWYCH 1969 (ang. Vienna Convention on the Law of inter-national Treaties 1969, franc. Convention de Vienne sur le Droit des Traites internationaux • de 1969, hiszp. Convención de Viena sobre el de-recho de tratados internacionales 1969, roś. Wienskaja konwiencyja o prawie mieżdunarodnych do- goworow 1969), nazwa międzyrząd. konwencji, otwartej do podpisu 23 V 1969 w Wiedniu, przez Konferencję NZ, dot. prawa umów międzynar. Ze względu na ogromną zasadniczą wagę tej konwencji dla rozwoju współcz. prawa międzynar. oto jej tekst w całości: uPaństwa-Strony niniejszej Konwencji, zważywszy, zs umowy międzynar. odgrywały doniosłą rolę w historii stosunków międzynar., uznając nieustannie wzrastające znaczenie umów międzynar. jako źródła prawa międzynar. oraz Środka rozwoju pokojowej współpracy między narodami, bez względu na różnice w ich systemach konstytucyjnych i społecznych, stwierdzając, że zasada swobodnego wyrażania woli i zasada dobrej wiary oraz norma pacta sunt seryanda są powszechnie uznawane, potwierdzając', że spory dotyczące umów między-nar., podobnie jak inne spory międzynarodowe, powinny być rozstrzygane Środkami pokojowymi oraz zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynar., przypominając zdecydowaną wolę ludów NZ stworzenia warunków niezbęd- w Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów międzynar. 1969 1892 nych dla przestrzegania sprawiedliwości oraz poszanowania zobowiązań wypływających z umów międzynar., mając w pamięci zasady prawa międzynar. wyrażone w Karcie NZ, takie jak zasada równych praw i samostanowienia narodów, suwerennej równości i niepodległości wszystkich państw, nieinterwencji 'w sprawy wewnętrzne państw, zakazu groźby lub użycia siły oraz powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich; przeświadczone, że kodyfikacja i postępowy rozwój prawa umów międzynar., dokonane w niniejszej Konwencji, przyczynią się do osiągnięcia celów NZ wyrażonych w Karcie, a mianowicie utrzymania międzynar. pokoju i bezpieczeństwa, rozwoju pokojowych stosunków i realizacji współpracy między narodami, potwierdzając, że normy międzynar. prawa zwyczajowego będą nadal obowiązywały w sprawach nie uregulowanych postanowieniami niniejszej Konwencji, u- zgodniły, co następuje: CzęŚĆ I. Wite? Art. l. Zakres niniejszej Konwencji. Niniejsza Konwencja stosuje się do traktatów pomiędzy państwami . Art. 2. Użyte wyrażenia. 1. Dla celów niniejszej Konwencji: a) wyrażenie ,,traktat" oznacza umowę międzynar. zawartą na piśmie pomiędzy państwami i regulowaną prawem międzynar., niezależnie od tego, czy została ujęta w jednym dokumencie, czy w dwu lub więcej związanych ze sobą dokumentach i niezależnie od nazwy, jaką jej nadano; b) wyrażenie , .ratyfikacja' *, , .przyjęcie", „zatwierdzenie" i ,,przystąpienie" oznaczają, zależnie od wypadku, nazwany w ten sposób akt międzynarodowy, przez który państwo wyraża w płaszczyźnie międzynar. swoją zgodę na związanie się traktatem; c) wyrażenie ,,pełnomocnictwo" oznacza dokument pochodzący od właściwej władzy państwa i wyznaczający jedną lub więcej osób do reprezentowania państwa przy negocjowaniu, przyjęciu lub potwierdzeniu tekstu traktatu przy wyrażaniu zgody państwa .na związanie się traktatem albo przy spełnianiu jakiejkolwiek innej czynności dotyczącej traktatu; d) wyrażenie ,,zastrzeżenie" oznacza jednostronne oświadczenie, niezależnie od tego, jak zostało zredagowane czy określone, złożone przez państwo przy podpisywaniu, ratyfikowaniu, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu bądź przystąpieniu do niego, przez które zmierza ono do uchylenia albo zmiany skutku prawnego określonych postanowień traktatu w ich zastosowaniu do tego państwa; e) wyrażenie ,,państwo uczestniczące w negocjowaniu" oznacza państwo uczestniczące w negocjowaniu i przyjęciu tekstu traktatu; f) wyrażenie ,,umawiające się państwo" oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się traktatem, niezależnie od tego, czy traktat wszedt w życie czy też nie; g) wyrażenie ,,strona" oznacza państwo, które wyraziło zgo" de na związanie się traktatem i w odniesieniu do którego traktat wszedł w życie; h) wyrażenie ,,państwo trzecie" oznacza państwo, które nie Jest stroną traktatu; i) wyrażenie ,,organizacja międzynar''. oznacza organizację międzyrządową. 2. Postanowienia ustępu l dotyczące wyrażeń użytych w niniejszej Konwencji pozostają bez wpływu na używanie tych wyrażeń oraz na znaczenie, jakie może im być nadawane w prawie wewnętrznym państwa, Art. 3. Umowy międzynar. nie objęte niniejszą Konwencją. Fakt, że niniejsza Konwencja nie stosuje się ani do umów zawieranych pomiędzy państwami i innymi podmiotami prawa międzynar. albo pomiędzy tymi innymi podmiotami prawa międzynar., ani do umów międzynar., które nie zostały zawarte na piśmie—pozostaje bez wpływu: a) na moc prawną tych umów; b) na stosowanie do tych umów wszelkich zawartych w niniejszej Konwencji norm, jakim będą one podlegać na podstawie prawa międzynar. niezależnie od tej Konwencji: c) na stosowanie Konwencji do stosunków pomiędzy państwami, regulowanych umowami międzynar., których stronami są również inne podmioty prawa międzynar. Art. 4. Bez wpływu na stosowanie wszysrtkich zawartych w niniejszej Konwencji norm, którym traktaty będą podlegać na podstawie prawa międzynar. niezależnie od niniejszej Konwencji, stosuje się ona wyłącznie do traktatów zawartych po jej wejściu w życie w odniesieniu do tych państw. Art. 5. Traktaty ustanawiające organizacje międzynar. i traktaty przyjęte w ramach organizacji międzynar. Niniejsza Konwencja stosuje się do każdego traktatu będącego aktem ustanawiającym organizację międzynar. oraz do każdego traktatu przyjętego w ramach organizacji międzynar., z zastrzeżeniem wszelkich odpowiednich norm organizacji. Część II. Zawieranie i wejście w życie traktatów. Dziat I. Zawieranie traktatów. Art. 6. Zdolność państw do zawierania traktatów. Każde państwo ma zdolność do zawierania traktatów. Art. 7. Pełnomocnictwa. l. Określoną osobę uważa się za reprezentującą państwo przy przyjmowaniu lub zatwierdzaniu tekstu traktatu albo przy wyrażaniu zgody państwa na związanie się traktatem: a) jeżeli przedstawi ona odpowiednie pełnomocnictwa, albo b) Jeżeli z'praktyki zainteresowanych państw bądź innych okoliczności wynika, że intencją ich było uważanie tej osoby za reprezentanta państwa dla tych celów bez wymagania przedstawiania pelnomocnictw. 2. Z mocy swoich funkcji i bez przedstawiania pełnomocnictw uważa się za reprezentujących swoje państwo; a) szefów państwa, szefów rządów oraz ministrów spraw zagranicznych w odniesieniu do wszelkich aktów dotyczących zawarcia traktatu; b) szefów misji dyplomatycznej w odniesieniu do przyjęcia tekstu traktatu pomiędzy państwem wysyłającym i państwem przyjmującym; c) przedstawicieli państw akredytowanych na konferencji międzynar. albo przy organizacji międzynar. lub jednym z jej organów w odniesieniu do przyjęcia na tej konferencji, w tej organizacji lub przez ten organ tekstu traktatu. Art. 8. Późniejsze potwierdzenie aktu dokonanego bez upoważnienia. Akt dotyczący zawarcia traktatu dokonany przez osobę, która nie może być uważana na podstawie arykułu 7 za upoważnioną do reprezentowania państwa w tym względzie, nie ma skutku prawnego, o iie nie zostanie później potwierdzony przez to państwo. Art. 9. Przyjęcie tekstu. l. Przyjęcie tekstu traktatu następuje za zgodą wszystkich państw uczestniczących w jego opracowaniu poza wypadkami przewidzianymi w ustępie drugim. 2. Przyjęcie tekstu traktatu na konferencji międzynarodowej następuje większością głosów dwóch trzecich państw obecnych i głosujących, o ile państwa te tą samą większością nie postanowią zastosować innej zasady. Art. 10. Zatwierdzenie tekstu. Tekst traktatu uznaje się za zatwierdzony i ostateczny: a) zgodnie z procedurą ustaloną w tym tekście albo uzgodnioną przez państwa uczestniczące w opracowaniu traktatu, albo b) w braku takiej procedury, przez podpisanie, podpisanie ad referendum lub parafowanie przez przedstawicieli tych państw tekstu traktatu czy aktu końcowego konferencji, do którego tekst został włączony. Art. 11. Sposoby wyrażania zgody na związanie się traktatem. Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpie-.nie albo w jakikolwiek inny sposób zatwierdzenia. Art. 12. Wyrażenie zgody państwa na związanie się traktatem przez podpisanie. l. Zgoda państwa na związanie się traktatem zostaje wyrażona przez podpisanie przez przedstawiciela tego państwa: a) gdy traktat przewiduje, że podpisanie będzie miało ten skutek; b) gdy w inny sposób ustalono, że państwa uczestniczące w negocjowaniu uzgodniły, że podpisanie będzie miało ten skutek albo c) gdy intencja państwa nadania tego skutku podpisaniu wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub została wyrażona w czasie negocjowania. 2. Dla celów ustępu l: a) parafowanie tekstu oznacza podpisanie traktatu, gdy ustalono, że państwa uczestniczące w negocjowaniu w ten sposób się umówiły; b) podpisanie traktatu ad referendum przez przedstawiciela państwa, jeśli zostało przez nie potwierdzone, oznacza ostateczne podpisanie traktatu. Art. 13. Wyrażanie zgody na związanie się traktatem przez wymianę dokumentów stanowiących traktat. Zgoda państw na związanie się traktatem zawartym przez wymianę pomiędzy nimi dokumentów zostaje wyrażona przez tę wymianę: a) gdy dokumenty przewidują, że ich wymiana będzie miała ten skutek, albo b) gdy w inny sposób ustalono, że te państwa uzgodniły, że wymiana dokumentów będzie miała ten skutek. Art. 14. Wyrażenie zgody na związanie się traktatem przez ratyfikację, przyjęcie lub zatwierdzenie. l. Zgoda państwa na związanie się traktatem zostaje wyrażona przez ratyfikację: a) gdy traktat przewiduje, że zgoda zostaje wyrażona przez ratyfikację; b) gdy w inny sposób ustalono, że państwa uczestniczące w negocjowaniu uzgodniły, że ratyfikacja będzie wymagana; c) gdy przedstawiciel państwa podpisał traktat z zastrzeżeniem ratyfikacji, albo d) gdy intencja tego państwa podpisania traktatu z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub została wyrażona w czasie negocjowania. 2. Zgoda państwa na związanie się traktatem zostaje wyrażona przez przyjęcie albo zatwierdzenie na zasadach analogicznych do tych, jakie stosuią się do ratyfikacji. Art. 15. Wyrażenie zgody na związanie się traktatem przez przystąpienie, Zgoda państwa na związanie się traktatem zostaje wyrażona przez przystąpienie; a) gdy traktat przewiduje, że zgoda może być przez państwo wyrażona drogą przystąpienia; b) gdy w inny sposób ustalono, ze państwa uczestniczące w negocjowaniu uzgodniły, że zgoda będzie mogła być wyrażona przez to państwo drogą przystąpienia albo c) gdy wszystkie strony później uzgodniły, że zgoda będzie mogła być wyrażona przez to państwo drogą przystąpienia. Art. 16. Wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia albo przystąpienia. O ile traktat nie postanawia inaczej, dokumenty ratyfikacji, 1892 Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów międzynar. 1969 • Kodeksu Bałtyckiego: 1. Konwencja Gdańska 1973 opracowana przez Konferencję Dyplomatyczną d/s Bałtyku w czerwcu 1973, podp. 131X1973 w Gdańsku, dot. -> rybołówstwa i ochrony zasobów żywych M. Bałtyckiego. 2. Konwencja Helsińska 1974, opracowana przez ww. Konferencję, podp. 22 III 1974 w stolicy Fin- 453 Konwencje Genewskie 1898 landii o ochronie M. Bałtyckiego przed ->- zanieczyszczeniem. Zbiór dokumentów 1973, nr 9; 1974, nr 3. KONWENCJE BARCELOŃSKIE -> Konferencja Barcelońska 1921. • 1895 KONWENCIE BERNEŃSKIE (ang. Berne Conventions, franc. Conventions de Beme, hiszp. Convenciones de Berna, roś. Biemskije konwiencyi), termin międzynar. powszechnie przyjęty dla wszystkich konwencji dot. -->• praw autorskich oraz -> copyright, podp. w stoi. Szwajcarii 1886, 1908, 1928 i 1948. • 1896 KONWENCJE CELNE MIĘDZYNARODOWE (ang. Customs International Conventions, franc. Conventions internationales douanieres, hiszp. Convenciones aduaneres internacionales, roś. Mieżdunarodnyje tamożennyje konwiencyi), przedmiot prawa międzynar.; do c.k.m. zalicza się układy międzypaństw. w sprawie tworzenia —>• celnych organizacji międzynar., kodyfikowania «l upraszczania przepisów celnych oraz opraco- wania jednolitych taryf celnych dla określonych surowców (np. Runda ->• Kennedy'ego), a także zniesienia barier celnych w ramach —r integracji gospodarczych i regionalnych. Pierwsza Konwencja, dotycząca upowszechnienia zwyczaju ogłaszania taryf cehiych została podp. 5 VII 1890 w Brukseli; z kolei Układ Madrycki w sprawie tępienia fałszywego oznaczania pochodzenia towarów wprowadził, jako międzynar. funkcję urzędów celnych państw członkowskich, konfiskowanie towarów, na których niezgodnie z prawdą podano jeden z krajów kontraktujących jako miejsce pochodzenia towarów, podp. 14 IV 1891; 20 VI 1921 została podpisana w Barcelonie Konwencja o zniesieniu ceł na towary idące —r tranzytem; Konwencja o uproszczeniu formalności celnych, Int. Convention Relating to the Simplification of Customs Formalities, została podp. dopiero po I wojnie świat., tj. 3 XI 1923 w Genewie, państwa uczestniczące w niej zobowiązały się wprowadzić wiele uproszczeń i przyjęły pewne ogólne reguły przy ogłaszaniu własnych przepisów celnych. Dalsze konwencje zostały opracowane po II wojnie świat, z inicjatywy Zgr. Og. NZ, które 1951 postanowiło zbadać możliwości ujednolicenia i dalszego uproszczenia formalności celnych. Pierwsza Konferencja NZ w tej sprawie przy konsultacji z GATT i UNESCO—odbyła się wiosną 1954 w Nowym Jorku. Akt Końcowy tej Konferencji podpisany 4 VI 1954 jest Konwencją w sprawie formalności celnych, dotyczących czasowego przywozu prywatnych motorowych pojazdów drogowych oraz turystyki (Finał Act of the UN Con-ference on Customs Formalities for the Tem-porary Importation of Priyate Road Motor Ve-hicles and for Tourism), którego częścią jest Konwencja dotycząca ułatwień celnych dla turystyki (Convention Conceming Customs Pacili-tes for Tourism) wraz z Protokołem Dodatkowym (Additional Protocol), została podp. 4 VI 1954 w Nowym Jorku. Dalsze konwencje opracowane pod patronatem ONZ: Konwencje celne w sprawie kontenerów (Customs Convention on Coatainers) oraz w sprawie czasowego przywozu handl. pojazdów transportowych (Customs Convention on the Temporary Importation of Commercial Road Vehicles) podp. 18 VI 956 w Genewie; Konwencja celna w sprawie międzynar. przewozów towarów przy zastosowaniu —f- karnetów TIR (Customs Convention on the Int. Transport of Goods under Cover of TIR Camets) podp. 1511959 w Genewie; Konwencja celna w sprawie czasowego przywozu opakowań (Customs Convention on the Temporary Importation of Packings), podp. 6 X 1960 w Brukseli; Konwencja Eur. w sprawie pisemnej odprawy -> palet, stosowanych w przewozach międzynar. (European Convention on Customs Treatment of Pallets Used in Int. Transport), podp. 9 XII 1960 w Genewie; Konwencja celna w sprawie ułatwień przy przewozie towarów przeznaczonych do wystawiania albo wykorzystania na wystawach, targach, kongresach lub podobnych imprezach (Customs Convention Conceming Fa-ciiities for the Importation of Goods for Display of Use at Exhibitions, Pairs, Meetings or Simi-lar Events), podp. 8 VI 1961 w Brukseli; Konwencja celna w sprawie czasowego przywozu wyposażenia zawodowego (Customs Convention on the Temporary Importation of Professional Equip-ment), podp. 8 VI 1961 w Brukseli; Konwencja celna w sprawie -> karnetu ATA dla odprawy warunkowej towarów, zw. Konwencją ATA (Cus-toms Convention on the ATA Carnet for the Temporary Admission of Goods—ATA Convention), podp. 6X111961 w Brukseli. Polska uczestniczy we wszystkich układach, z wyjątkiem układów z 5Vm 1890 i 20 VI 1921. Dz.U. RP 1931 nr 40, póz. 349; Dz.U. nr 106, póz. 819 i 820; Dz.U. z 1959 nr 60, póz. 357-360; Dz.U. z 1961 nr 42, póz. 216, 217; Dz.U. z 1962 nr 22, póz. 96, 97; zmiana art. 5 w Dz.U. z 1965 zat. do nr 5, póz. 21; Dz.U. z 1965 nr 43, póz. 269, 270; Dz.U. z 1968 póz. 60; Dz.U. z 1969 nr 30, póz. 238-243 oraz nr 33, póz. 280, 281. • 1897 KONWENCJE CZERWONEGO KRZYŻA (ang. Red-Cross Conventions, franc. Conventions de la Crobc-Rouge, hiszp. Convenciones de la Cruz Roją, roś. Konwiencyi Krasnogo Kriesta), nazwa przyjęta do I wojny świat, dla militarnych reguł humanitarnego prowadzenia wojny, ujętych w konwencjach międzyrząd. podp. 1864 i 1906 w Genewie. W okresie międzywojennym przyjął się termin -> Genewskie Konwencje, który obejmuje obecnie również dwie dalsze międzyrząd. umowy o ochronie osób wojskowych i cyw. w czasie wojny, podp. w Genewie 1929 i 1949. J. S. PICTOT La Croix-Rouse et les Conventions de Genive, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. 76, 1950. • 1898 KONWENCJE GENEWSKIE (ang. Geneva Conventions, franc. Conventions de Geneve, hiszp. Convenciones de Ginebra, roś. Źeniewskije konwiencyi), termin międzynar. używany zazwycza} nie dla określenia wszystkich międzynar. konwencji podp. w Genewie, lecz dla tej grupy, która dotyczy humanitarnych reguł prowadzenia wojny (-> Genewskie Konwencje). Pozostałe podp. w Genewie układy wielostronne: ->- Akt Generalny, Genewski, —»• Deklaracja Genewska o neutralności Laosu, —> Górnośląska Konwencja (Genewska), •»• Genewska Konwencja Lotnicza, —> Genewski Protokół, oraz —> Układy indochińskie genewskie. 1899 Konwencje Lotnicze Rzymskie 1933 454 • 1899 KONWENCJE LOTNICZE RZYMSKIE 1933 (ang. Rome Air Conventions 1933, franc. Conventions Aśriennes de Rome de 1933, hiszp. Con-venciones aereas de Roma 1933, roś. Rimskije konwiencyi o wozdusznych soobszczenijach 1933), podp. 29 V 1933 w Rzymie dwie konwencje: 1) Konwencja o ujednostajnieniu niektórych prawideł, dot. zajęcia zabezpieczającego statków powietrznych; nazwa oficjalna tylko w jeż. franc.: Convention pour 1'unification de certaines regles relatiyes a la saisie conservatoire des aśroneufs; ustaliła pod jakimi warunkami wierzyciel ma prawo zajęcia statku powietrznego oraz jakie statki są wyłączone od sekwestru zabezpieczającego (przeznaczone wyłącznie do służby państw., włącznie z pocztą a z wyłączeniem obrotu handl., pełniące istotnie służbę na liniach regularnych komunikacji publ., jako też niezbędne zapasowe oraz inne przeznaczone do przewozu osób lub towarów za wynagrodzeniem, z wyjątkiem gdy chodzi o dług zaciągnięty na tę podróż lub w ciągu podróży). Polska uczestniczy w tej Konwencji od 20 IV 1937. 2) Konwencja w sprawie ujednostajnienia niektórych prawideł dot. szkód, wyrządzonych na powierzchni ziemi osobom trzecim przez statki powietrzne; pełna nazwa oficjalna tylko w języku franc.; Convention pour 1'unification des certaines regles relatives aux dommages causes par les aeroneufs aux tiers a la surface; która ustaliła zasadę (art..2), że: „Szkody wyrządzone przez statek powietrzny w locie w stosunku do osób lub majątku znajdującego się na ziemi, dają prawo do wynagrodzenia na podstawie prostego stwierdzenia, że szkoda istnieje i że spowodowana zestala przez statek powietrzny**. Do konwencji tej podp. został 30 IX 1938 w Brukseli Protokół Dodatkowy, precyzujący rodzaj ubezpieczenia od tego typu szkód. Zastąpiona wraz z protokołem nową Rz.K.L., podp. 7X1952, o identycznym tytule. Wprowadziła ograniczenia finansowe odpowiedzialności za szkodę, lecz jednocześnie prawo państwa domagania się, by statek powietrzny był ubezpieczony od tego typu szkód. Polska nie uczestniczy w tej konwencji. Dz.U. 1937, nr 74, póz. 540; Zbiór Konwencji Lotniczych, Warszawa 1951, s. 62-78; M. DE JUGLAKT La Convention de Rome du 7 octobre 1952,,„ Paris 1956; C. BEREZOWSKI Miedynar, Prawo Lotnicze, Warszawa 1964. • 1900 KONWENCJE MIĘDZYNARODOWE PŁATNICZE (ang. International Convention of Payments, franc. Conventions internationales des paiements, hiszp. Convenciones internacionales de pagos, roś. Mieżdunarodnyje płatiożnyje konwiencyi), międzynarodowe wielostronne układy płatnicze istnieją zarówno w systemie kapitalist., jak i socjalist, natomiast nie istnieje żaden rozrachunkowy system wielostronny między państwami nie będącymi czł. IMP, czy GATT a czł. tych organizacji. Wg danych IMF, w 1967 spośród 107 państw członkowskich 56 korzystało wyłącznie z multiiateral-nego systemu układów płatniczych; pozostałe 51 miało ważnych 71 układów bilateralnych między sobą i 228 z nieczłonkami IMF, z czego 224 z krajami socjalist. (188 z eur., 29 z azjat. i 7 z Kubą). W. Huo The Law of Int, .Payments, w: Recuell des Cours de 1'Academte de Droit Int. nr 79, 1951; J. SWIDROWSKI Et Btta- teraliśmy en los Pagos y en el Comercio, w: FMI Finanw y Desarrotto nr 3, 1968 (również w edycji ang. IMF Finance and Deyelopment). U 1901 KONWENCJE MIĘDZYNARODOWE ŻEGLUGOWE (ang. International Navigation Conventions, franc. Conventions internationales de navi-gation, hiszp. Convenciones internacionales sobre la navegación, roś. Mieżdunarodnyje nawigacyon-nyje konwiencyi), do I wojny świat, reguły żeglugi w ruchu międzynar. były zwyczajowe. I Konferencja Generalna Komunikacji i Tranzytu w Barcelonie, opracowała i uchwaliła 20 IV 1921 trzy konwencje związane z żeglugą: l) Konwencję o międzynar. drogach żeglownych, 2) Konwencję i statut o wolności tranzytu na międzynar. drogach żeglownych, 3) Deklarację dot. uznania prawa do bandery państw pozbawionych wybrzeża mor. Tę ostatnią podp. i ratyfikowała Polska. I Konferencja Międzynar. w sprawie Żeglugi Śródlądowej w Paryżu opracowała i uchwaliła 27 XI 1925 Konwencję o pomierzaniu statków żeglugi śródlądowej, rozszerzoną 9 XII 1930 Aktem Końcowym Konferencji Kodyfikacyjnej Międzynar. Prawa Rzecznego, zawierającym 3 konwencje: w° sprawie zderzeń statków, immatrykulacji statków oraz prawa do bandery statków żeglugi śródlądowej państw pozbawionych dostępu bezpośredniego ' do międzynar. dróg żeglownych. Polska zawarła poza tym umowy dwustronne w sprawie komunikacji wodnej z Czechosłowacją 13 11956 i z NRD 6 II 1952 w sprawie żeglugi na wodach granicznych oraz eksploatacji i utrzymania wód granicznych. Dz.U. 1925, póz. 328. 329; Di.U. 1931, póz. 140, 141; Dt.U. 1952 póz. 169, 276, 277; Dz.U. 1957 póz. 35, 36. • 1902 KONWENCJE MONTREUX (ang. Montreux Conventions, franc. Conventions de Montreux, hiszp. Convenciones de Montreux, roś. Konwien- cyi Montrio), nazwa przyjęta dla 2 umów wielostronnych, opracowanych i sygnowanych w m. Montreux w zach. Szwajcarii: l) Konwencja w sprawie Dardaneli, podp. 2 VII 1936 przez Bułgarię, Grecję, Japonię, Jugosławię, Rumunię, Turcję i ZSRR; 2) konwencja w sprawie statusu cu- dzoziemców w Egipcie, podp. 8 V 1937 przez Austrię, Belgię, Czechosłowację, Egipt, Danię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Jugosławię, Niemcy, Norwegię, Polskę, Portugalię, Rumunię, Szwajcarię, ^Szwecję, USA, W. Brytanię, Węgry i Włochy. Keesings Arch!v der Gegenwart, 1936 i 1937. • 1903 KONWENCJE MORSKIE (ang. Maritime Conventions, franc. Conventions maritimes, hiszp. Convenciones maritimas, roś. Morskije konwien- cyi), w latach- 1882-1970 zostało opracowanych, podpisanych i ratyfikowanych, 45 k.m., które obowiązują na morzach i oceanach świata. Oto ich wykaz w układzie chronologicznym, dającym historię rozwoju międzynar. prawa morskiego: 1882—Układ międzynar. w sprawie policyjnego uregulowania rybołówstwa na M. Północnym, poza granicami pasa mor. wód przybrzeżnych, podp. w Hadze 6 V 1882. 1884—Konwencja międzynar. o ochronie kabli podmorskich, podp. w Paryżu 14 III 1884. Konwencje Morskie 1903 04 — Konwencja w sprawie okrętów szpitalnych, )dp. w Hadze 21X111904. 07—Konwencja o przerabianiu statków handl. i okręty wojenne, podp. w Hadze 18X1907. onwencja o pewnych ograniczeniach, w wyko- fwa.aai prawa zdobyczy podczas wojny mor., ?dp. w Hadze 18X1907. onwencja o bombardowaniu przez mor. siły >rojne w czasie wojny, podp. w Hadze 18 X 1907. .onwencja o przystosowaniu do wojny mor. za- id konwencji genewskiej, podp. w Hadze 18 X )07. .onwencja o postępowaniu ze statkami handl. ieprzyjaciela na początku działań wojennych, odp. w Hadze 18X1907. 510—Konwencja o ujednostajnieniu niektórych rzepisów dot. zderzeń, podp. w Brukseli 23 IX 910. konwencja o ujednostajnieniu niektórych przepi- 5w dot. niesienia pomocy i ratownictwa mor., odp. w Brukseli 23 IX 1910. 920—Międzynar. konwencja (nr 7) określająca ajniższy wiek dopuszczenia dzieci do pracy w larynarce, przyjęta jako projekt 3 VII 1920 w ienui. iliędzynar. konwencja (nr 8) w sprawie odszko- Iowania na wypadek bezrobocia z powodu roz- iicia się statku, przyjęta jako projekt 9 VII 1920 •i Genui. Międzynar. konwencja (nr 9) w sprawie pośred- lictwa pracy dla marynarzy, przyjęta jako pro- ekt 10 Vn 1920 w Genui. 921—Deklaracja w sprawie uznania prawa do landery państw pozbawionych wybrzeża mor., >odp. w Barcelonie 20 IV 1921. Międzynar. konwencja (nr 15) ustalająca najniż-zy wiek dopuszczania młodocianych do pracy w lomieszczeniach podpokładowych i w kotłow-liach, przyjęta jako projekt 11X11921 w Gene-vie. Międzynar. konwencja (nr 16) o obowiązkowych )ględzinach lekarskich dzieci i młodocianych za-rudnionych na statkach, przyjęta jako projekt 11 XI 1921 w Genewie. [924—Konwencja międzynar. o ujednostajnieniu liektórych zasad dot. ograniczenia odpowiedzial-łości właścicieli statków mor., podp. w Brukseli 15 VIII 1924. Konwencja międzynar. o ujednostajnieniu niektórych zasad dot. konosamentów, podp. w Brukseli 15 VIII 1924. Porozumienie w sprawie ułatwień marynarzom handl. leczenia chorób wenerycznych, podp. w Brukseli 1X111924. 1925—Konwencja o zwalczaniu przemytnictwa towarów alkoholowych, podp. w Helsingforsie 19 VIII 1925. 1926—Konwencja międzynar. o ujednostajnieniu niektórych zasad odnoszących się do przywilejów i hipotek mor., podp. w Brukseli 10 IV 1926. Międzynar. konwencja sanitarna, podp. w Paryżu 21 VI 1926 (poprawiona przez Międzynar. konwencję sanitarną z 1944). Konwencja (nr 22) dot. umowy najmu marynarzy, podp. w Genewie 26 VII 1926. Konwencja (nr 23) dot. repatriacji marynarzy, podp. w Genewie 26 VII 1926. 1929—Konwencja (nr 27) dot. wskazywania wagi na ciężkich przesyłkach przewozowych na statkach, podp. w Genewie 15 VIII 1929. Układ w sprawie uregulowania połowu gladys (Pleuronectes platessd) i fląder (Pleuronectes flesus) na M. Bałtyckim, podp. w Berlinie 17X11 1929. 1930—Międzynar. konwencja o liniach ładunkowych, podp. w Londynie 5 VII 1930. Układ dot. sygnałów mor., podp. w Lizbonie 23 X 1930. Układ dot. latarniowców, które nie znajdują się na swych normalnych miejscach postoju, podp. w Lizbonie 23 X 1930. 1931—Konwencja o uregulowaniu połowów wielorybów, podp. w Genewie 241X1931. 1936—Protokół dot. przepisów o akcji wojennej łodzi podwodnych, podp. w Londynie 6X11936. 1944—Międzynar. konwencja sanitarna z 1944 zmieniająca Międzynar. konwencję sanitarną z 21 VI1926. 1946—Konwencja w sprawie regulowania oczek sieci rybackich i. wymiarów ryb, podp. w Londynie 5 IV 1946. Protokół o przedłużeniu Międzynar. konwencji sanitarnej z 1944 r., podp. 23 IV 1946. Konwencja (nr 68) dot. zaopatrzenia w żywność i służby wyżywienia załóg na statkach, przyjęta w Seattie 27 VI 1946. Konwencja (nr 69) dot. świadectwa kwalifikacyjnego kucharzy okrętowych, przyjęta w Seattie 27 VI 1946. Konwencja (nr 70) dot. zabezpieczenia społ. marynarzy, przyjęta w Seattie 28 VI 1946. Konwencja (nr 73) dot. badania lekarskiego marynarzy, przyjęta w Seattie 29 VI 1946. Konwencja (nr 74) dot. świadectw kwalifikacyjnych starszych marynarzy, przyjęta w Seattie 29 VI1946. 1948—Międzynar. konwencja o bezpieczeństwie życia na morzu, podp. w Londynie l O VI 1948 (wraz z Międzynar. przepisami o zapobieganiu zderzeniom na morzu, 1948). 1949—(nr 91) dot. płatnych urlopów marynarzy (zrewidowana w 1949), przyjęta 18 VI 1949. Konwencja (nr 92) dot. pomieszczenia załogi na statku (zrewidowana w 1949), przyjęta w Genewie 18VI1949. Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, podp. w Genewie 12 VIII 1949. 1952—Międzynar. konwencja telekomunikacyjna, podp. w Buenos Aires 22X111952. 1954—Konwencja międzynar. o zapobieganiu za- nieczyszczaniu morza produktami naftowymi, podp. w Londynie 12 VI 954. 1958—Konwencja o morzu pełnym, podp. w Genewie 19 IV 1958. Konwencja o szelfie kontynentalnym, podp. w Genewie 29 IV 1958. 1960—Międzynar. konwencja o bezpieczeństwie życia na morzu, podp. w Londynie 17 VI 1960. 1964—Konwencja Międzynar. Rady Badań Morza, podp. w Kopenhadze 121X1964. 1965—Konwencja o ułatwieniu międzynar. obrotu mor., podp. w Londynie 9 IV 1965. 1966—Konwencja o liniach ładunkowych, podp. w Londynie 5 IV 1966. Poza tym 1910-69 uchwalonych zostało 16 tzw. 1904 Konwencje Morskie Brukselskie 456 -> Konwencji Morskich Brukselskich. Zob. też Konwencje Morskie Londyńskie, Konwencje Mię-dzynar. Żeglugowe, Hipoteki morskie i przywileje, Wojna Morska. Organizacjami międzyrząd., czuwającymi nad k.m. są Międzyrz. Doradcza Organizacja Morska -> IMCO, oraz Międzynar. Konferencja Dyplomatyczna Prawa Morskiego. Organizacją pozarządową, skupiającą krajowe organizacje państw mor., inicjującą od 1897 kodyfikację prawa mor., jest Międzynar. Komitet Morski, Int. Maritime Com-mittee IMC, z siedzibą w Antwerpii, publ. IMC Bulletin oraz zbiory k.m. Polska jest członkiem wszystkich k.m., do 1966, z wyjątkiem pierwszej z 1882 i z 1954, których nie ratyfikowała. /MC Maritimes Conventions', Zbiór Międzynar. Konwencji Morskich, oprać.: T. CieSIak, M. Chorzelski, M. Radecka, Gdynia 1960; S. MATYSIAK Podręcznik prawa morskiego, wyd. III, Warszawa 1967; The Europa Year JBoofe 7972. A Worid Surysy. London 1972, vol. l, s. 50-51. • 1904 KONWENCJE MORSKIE BRUKSELSKIE (ang. Brussels Maritime Conventions, franc. Conventions maritimes de Bruxelles, hiszp. Convenciones ma-ritimas de Brusela, roś. Briussielskije konwiencyi po woprosam morskogo prawa), termin między-nar.—uchwalone w latach 1910-69 przez Dyplomatyczne Konferencje Prawa Morskiego w Brukseli następujące konwencje: l) Podp. 23 IX 1910 o ujednoliceniu niektórych przepisów, dot. zderzeń statków mor., ratyfikowana przez 37 państw, m.in. Polskę (tekst: Dz.U. 1938 nr 101, póz. 670); 2) Podp. 231X1910 o ujednoliceniu niektórych przepisów dot. niesienia pomocy i -> ratownictwa morskiego, ratyfikowana przez 38 państw, m.in. Polskę (tekst: Dz.U. 1938 nr 101, póz. 672); 3) Podp. 25 VIII 1924 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. ograniczenia odpowiedzialności właścicieli statków morskich, ratyfikowana przez 10 państw, m.in. Polskę (tekst: Dz.U. 1937 nr 33, póz. 256). 4) Podp. 25 VIII 1924 o ujednoliceniu niektórych zasad dot. —> konosamentów, ratyfikowana przez 32 państwa, m.in. Polskę (tekst: DZ.U. 1937, nr 33, póz. 258). 5) Podp. l O IV 1926 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. -> hipotek morskich i przywilejów, ratyfikowana przez 17 państw, m.in. Polskę (tekst: Dz.U. 1937 nr 33, póz. 260); 6) Podp. l O IV! 926 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. immunitetów statków państw., ratyfikowana przez 18 państw, m.in. Polskę (tekst: Dz.U. 1937 nr 2, póz. 17), która wypowiedziała ją 17 III 1952 (.Dz.U. 1952 nr 23, póz. 160); 7) Podp. l O VI 952 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. kompetencji karnej w sprawach wynikłych ze zderzenia statków i z innych wypadków w żegludze, ratyfikowana przez 15 państw; 8) Podp. l O VI 952 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. kompetencji cyw. w sprawach wynikłych ze zderzenia statków, ratyfikowana przez 17 państw; 9) Podp. l O VI 952 o ujednoliceniu niektórych zasad, dot. aresztu statków mor., ratyfikowana przez 13 państw; 10) Podp. 10X1957 o ograniczeniu odpowiedzialności właścicieli statków mor., ratyfikowana przez 12 państw (podp. przez Polskę, lecz dotąd nie ratyfikowana); 11) Podp. 10X1957 o nielegalnych pasażerach (bez biletu), ratyfikowana przez 7 państw; 12) Podp. 29 IV 1961 o ujednoliceniu niektórych zasad dot. przewozu pasażerów morzem, ratyfikowana przez 6 państw (podp. przez Polskę, lecz dotąd nie ratyfikowana); 13) Podp. 25 V 1962 o odpowiedzialności osób eksploatujących statki wyposażone w reaktor jądrowy; 14) W 1969 Konferencja zwołana przez IMCO o-pracowała 3 konwencje: a) Międzynar. Konwencję o pomiarach tonażowych statków, wprowa- dzającą pierwszy uniwersalny system pomiarowy, b) Międzynar. Konwencję dot. interwencji na morzu otwartym w przypadku zanieczyszczenia ropą, c) Międzynar. konwencję o odpowiedzialności cyw. za szkody wynikłe z zanieczyszczenia ropą, opracowaną w związku z rosnącą ilością tankowców i zwiększoną liczbą wypadków •-> zanieczyszczenia mórz. Prace przygotowawcze dla następnych Dyplomatycznych Konferencji Prawa Morskiego w postaci dalszych K.M.B. prowadzi niezmiennie od 1897 Międzynar. Komitet Morski, Comitó Maritime Int.—Int. Maritime Committee w Brukseli; od 1948 na zlecenie IMCO. W ocenie poi. uczonego S. Matysika „wszystkie Konwencje brukselskie odgrywają poważną rol( w dziele ujednolicania prawa morskiego cywilnego, ponieważ na ich postanowieniach w dużym stopniu wzorują się redaktorzy krajowych ustawodawstw morskich i poprzez przyjmowanie identycznych, lub bardzo podobnych zasad w kodyfikacjach' morskich usuwa się możliwość wystąpienia kolizji ustaw prawa morskiego -i ułatwia się międzynarodowy obrót handlowy morski'*. T. CIESLAK, M. CHOKZELSKI, M. RADECKA Zbiór Miedzynar. Konwencji Morskich. Gdynia 1960; S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 21-26; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, vol. l, s. 50-51. • 1905 KONWENCJE MORSKIE LONDYŃSKIE (ang. SOLAS Conventions, franc. Conventions maritimes de Londres, hiszp. Convenciones maritimas de Londres, roś. Łondonskije morskije konwiencyi), nazwa 4 kolejnych konwencji o bezpieczeństwie na morzu, podp. w Londynie. Pierwszą opracowała zwołana 1913 do Londynu tzw. Konferencja w sprawie „Titanica", w związku z katastrofą największego wówczas bryt. parowca Cunard Linę (47 tyś. BRT) „Titanic", który 14 IV 1912 w czasie swej podróży dziewiczej zderzył się na Atlantyku z górą lodową i zatonął wraz z 1563 osobami z 2224 znajdujących się na pokładzie. Przyczyną o-gromnych strat w ludziach był brak łodzi ratunkowych w odpowiedniej proporcji do zaokrętowanych osób. Opracowana wtedy I Międzynar. Konwencja o bezpieczeństwie życia na morzu została podp. 2011914, ale nie weszła w życie z powodu wybuchu I wojny świat. W formie zmodyfikowanej została podp. 31 V 1929 w Londynie (obowią- zująca do 19XIr952); podobnie jak III Konwencja l O VI 1948 (obowiązująca od 19X11952 do 26 V 1965) i IV Konwencja 17 VI 1960 (obowiązująca od 26 V 1965). Angielska nazwa „SOLAS" jest skrótem „Safety of Life at Sea" (bezpieczeństwo życia na morzu). Pierwsze 3 Konferencję Londyńskie byty zwołane przez rząd W. Brytanii, czwarta przez IMCO. WSI Konwój 1910 Polska uczestniczyła w II (tekst: Dz.U. 1935 nr 73, póz. 462) i III (Dz.U. 1956 nr 14, póz. 69 i 70) oraz uczestniczy w IV Konwencji (Dz.U. 1966 nr 52, póz. 315 i 316). S. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, ». 29-32. • 1906 KONWENCIE POCZTOWE (ang. Postał Conventions, franc. Conventions postałeś, hiszp. Con-venios postałeś, roś. Pocztowyje konwiencyi), termin międzynar. — traktaty i umowy międzynar. dot. międzynar. obrotu poczty, uchwalane od 1874 przez Świat. Kongresy Pocztowe, które są odtąd najwyższym organem -> UPU. Pierwsza konwencja, uchwalona i podp. w Bemie 9 X 1874, nosiła nazwę Traktatu Berneńskiego, Traitó de Berne, modyfikowanego kilkakrotnie do I wojny świat. Wprowadził on język franc. jako jedyny urzędowy język UPU, co utrzymały wszystkie następne umowy. Na VII Kongresie Pocztowym w Madrycie 30X11920 podp. została Świat. Konwencja Pocztowa, Convention ' postale universelle oraz szereg umów uzupełniających; weszła w życie 1211921. Wśród sygnatariuszy była Polska. Z kolei na VIII Kongresie w Sztokholmie, podp. 28 VIII 1924 nową Świat. Konwencję Pocztową z szeregiem porozumień; weszła w życie l X 1925. Również w tej uczestniczyła Polska. Pewne modyfikacje zostały wprowadzone na IX Kongresie w Londynie 28 VI 1929, a także na X Kongresie w Kairze 20 III 1934. Po II wojnie świat, na Kongresie w Ottawie, 3 X 1957 podp. została nowa Świat. Konwencja Pocztowa, a na Kongresie w Wiedniu, l O VII 1964—Konstytucja UPU wraz z protokołem końcowym oraz Układ między ONZ a UPU wraz z układem dodatkowym, które to akta weszły w życie 111966. Obowiązująca Świat. Konwencja Pocztowa z 3X1957 obejmuje: cz. I postanowienia zasadnicze i charakteru ogólnego, dot. UPU, cz. II postanowienia dot. przesyłek listowych, cz. III postanowienia końcowe. Do konwencji dołączony jest Protokół Końcowy oraz Regulamin Wykonawczy świat. Konwencji Pocztowej. Dz.U. 1922 nr 85, póz. 760; Dz.U. 1923 nr 108, póz. 845-851; Dz.U. 1929 nr 21, póz. 213; Dz.U. 1932 nr 24, póz. 180; Dz.U. 1933 nr 15, póz. 99 i 100; Dz.U. 1963, żal. do nr 9, póz. 51 i 52 oraz Dz.U. 1967, żal. do nr 42, póz. 209 i 210. • 1907 KONWENCJE SANITARNE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Sanitary Conventions, franc. Conventions Sanitaires Intemationales, hiszp. Convenciones sanitarias internacionales, roś. Mieżdunarodnyje sańitamyje konwiencyi), termin międzynar.—układy wielostronne mające na celu współpracę międzynar. w zapobieganiu przenoszenia się i rozszerzania się chorób zakaźnych ludzi i zwierząt. Inicjatorem k.s.m. były Międzynar. ->• Konferencje Sanitarne (1851-1938); 1881 w Paryżu opracowała I k.s.m., którą podp.: Austria, Francja, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Rosja, Zjednoczone Królestwo Włoch, W. Brytania i Watykan. Tzw. Rzymską Konwencją z 9X111907 zostało powołane do życia Międzynar. Biuro Higieny Publicznej, 1'Office Int. d'Hygiene Publique, OIHP, które stało się organem zmodyfikowanej 17 11912 Konwencji paryskiej 1881, jak i nowej paryskiej, zastępującej ją, z 21 IV 1926, o nazwie oficjalnej tylko w języku franc. Convention Sanitaire Int. Zobowiązuje ona art. l państwa uczestniczące do niezwłocznego notyfikowania innym-rządom oraz OIHP pierwszego ustalonego przypadku dżumy, cholery, żółtej febry, duru osutkowego lub ospy. Następnie 171 art. określa szczegółowo przepisy sanitarne, związane z zapobieganiem powstawaniu i rozprzestrzenianiu się ww. chorób. Konwencja została uzupełniona tzw. Haską Konwencją Lotniczą 1933, obie zmodyfikowane 23 IV 1946 w Waszyngtonie. Polska należała do konwencji 1912, 1926 i 1933, a także uczestniczyła w modyfikacjach (poza tym w mocy pozostają 2 bilateralne układy sanitarne Polski z Rumunią z 20X111922 i Polski z Czechosłowacją z 51X1925). Od 1945 nadzór nad s.k.m. sprawowała WHO, która 1969 oprać. Międzynar. Przepisy Zdrowia, IHR. Weszły one w życie 111971 i anulowały wszystkie poprzednie s.k.m. Dz.U. 1922, póz. 772; Dz.U. 1933, póz. 113, 114; Dz.U. 1932, póz. 127; Dz.U. 1932, póz. 127; Dz.U. 1933, póz. 115, 116; Dz.U. 1950, póz. 466; Dz.U. 1952, póz. 13, 14; Dz.U. 1935, póz. 139; Dz.U. 1936, póz. 84, 85; Dz.U. 1950, póz. 467; Dz.U. 1952, póz. 15, 16; Dz.U. 1923, póz. 636, 637; Dz.U. 1926, póz. 500, 629, 630; C. VnTA Le Droit Sanitaire Int., „Recueił des Cours de 1'Academie dc Droit Int." nr 33, 1930 m; A. A. MOLL The Pan-American Sanitary Bureau 1902-1944, Washington DC 1948; A. BARKHUNS The Sanitary Conferences. London 1949; Int. Health Regulattons, WHO Oeneva 1971. KONWENCJE SOLAS -s- Konwencje Morskie Londyńskie. • 1908 KONWENCJE WIEDEŃSKIE 1961-63 (ang. Vienna Conventions 1961-63, franc. Conventions de Vienne 1961-63, hiszp. Convenciones de Vie-na 1961-63, roś. Wienskije konwiencyi 1961-63), nazwy na 2 konwencje kodyfikujące prawo dy-plomat. i prawo konsul., opracowane przez Konferencje Specjalne ONZ, w Wiedniu 1961 i 1963. Pierwsza: —*• Konwencja Wiedeńska Dyplomatyczna weszła w życie 241 VI 964; druga: - >• Konwencja Wiedeńska Konsularna 25 III 1967. KONWENCJE W SPRAWIE CIEŚNIN -> Cieśniny. • 1909 KONWERGENCJA [łac. convergere 'zbiegać się'], (ang. Convergency, franc. Convergence, hiszp. Convergencia, roś. Konwiergiencyja), zbież- ność; termin międzynar.—teoria automatycznego zbliżenia się różnych ustrojów ekon., jak socjalizm i kapitalizm, pod wpływem tych samych praw rozwojowych nowoczesnej nauki i techniki; przez teoretyków —> antykomunizmu wykorzystywana jako argument w walce ideologicznej z komunistami. W. W. ROSTOW Stages of Economtc Growth. A Non-Com-munist Manifesto, New York 1960; J. J. WIATR Współczesny antykomunizm a nauki spoleczne. Warszawa 1970; W. POMYKAŁO Na czym polega i komu służy teoria konwergencji?, w. Wychowanie m 10, 1970. KONWERSJA PISMA -> Transliteracja-. • 1910 KONWÓJ (ang. Convoy, franc. Convoi, biszp. Convoy, roś. Konwój), termin międzynar,: l) oddział ochronny jakiegoś transportu na lądzie; 2) okręty wojenne i samoloty strzegące statki handl. na morzach i oceanach w czasie wojny lub ->- blokady; przedmiot prawno-międzynar. sporu, dot szczególnie k. mor. państw neutral- 1911 Kopernikowska zasada 458 nych, nierozstrzygniętego dotąd żadną konwencją międzynar., gwarantującą bezpieczny przepływ. B. AKRIN Neutral Conyoys in Law and Practice, ,,Michigan Law Reyiew" 40/1941/1942; C. B. A. BEHRENS Merchant Shipping and the Demands of War, London 1955. KOOPERACJA ->- Koprodukcja międzynarodowa. • 1911 KOPERNIKOWSKA ZASADA (ang. Copernicus Principle, franc. Principe de Copernic, hiszp. Prin-cipio de Copernico, roś. Princyp Kopiernika), termin międzynar. — teza o wypieraniu z obiegu lepszej monety przez gorszą, sformułowana w pracy M. Kopernika Sposób bicia pieniędzy (Mo-netae cudendae ratio), napisanej w latach 1519-26 dla Zygmunta Starego. W Anglii przejęta i ogłoszona w proklamacji królewskiej, 1560, jako —f-Greshama prawo, znana pod tą nazwą. E. LIPIŃSKI Poglądy ekonomiczne Mikołaja Kopernika, Warszawa 1955. • 1912 KOPERNIKOWSKI ROK 1973 (ang. Copernicus Year 1973, franc. Annee de Copernic 1973, hiszp. Ano de Copernico 1973, roś. God Kopiernika 1973), 500-lecie urodzin poi. astronoma M. Kopernika obchodzone było w świecie pod patronatem UNESCO (na wniosek Egiptu, Finlandii, Francji, Indii, Meksyku, Polski, USA i ZSRR, zgłoszony i przyjęty na XVII Sesji Konferencji Generalnej UNESCO), jako Międzynar. Rok Kopernikowski. Główne uroczystości odbyły się w Polsce pod patronatem Polskiej Akademii Nauk. 19 II 197 3 w siedzibie UNESCO w Paryżu odbyła się akademia „w hołdzie Mikołajowi Kopernikowi". Kwietniowy, 1973, numer czasopisma w 14 językach „The UNESCO Courier" poświęcony został rocznicy Kopernika. E. RYBKA, P. RYBKA Kopernik — człowiek i mySI, Warszawa 1972, s. 312; Kromka. Dokumentacja prasowa. 1973; H. GÓRSKI Mikołaj Kopernik, Wrocław 1973, s. 230; A. STA-WIKOWSKI Wszechświat Kopernika a kosmologia współczesna, Toruń 1973, s. 88. • 1913 KOPRODUKCJA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Co-production, franc. Coproduction internationale, hiszp. Coproducción internacional, roś. Mieżdunarodnaja koopieracyja proizwod-stwa), termin międzynar. — nowoczesna forma współpracy, gosp. międzynar., rozwijająca się coraz szerzej po II wojnie świat, wewnątrz powstałych regionów gosp.; od ok. 1965 również między przedsiębiorstwami różnych regionów o różnych systemach socjalnych, jak np. koprodukcja w przemyśle samochodowym czy film. W ocenfe UNCTAD koprodukcja może odegrać poważną rolę w rozwoju państw Trzeciego Świata. W 1972 Polska należała w ramach RWPG m.in. do Międzynar. Zjednoczenia INTERMETAL, do Organizacji Współpracy Przemysłu Łożyskowego, do Międzynar. Zjednoczenia INTERCHIM, do międzynar. zjednoczonego systemu energetycznego z Centralną Dyspozycją Mocy w Pradze; poza tym jest w kooperacji m.in. z ZSRR w dziedzinie maszyn drogowych, budowlanych, ciągników i o-brabiarek; z Czechosłowacją—autobusy Jelcz-Ka-roszi, maszyny i urządzenia dla przemysłu węglowego; z NRD — kontenery kolejowe, automatyczny sprzęt kolejowy, maszyny tekstylne; z Węgier — eksploatacja hałd kopalnianych (pol.-węg. spółka HALDEX), samochody ciężarowe. Podobnie inne kraje socjalist. utworzyły koprodukcyjrie spółki, jak np. rolna—bułg.-węg.-radz. (Agro- masz), czy transportowa bułg.-węg. (Intransmasz). K.m. w latach 70-ych objęła również państwa o odmiennych systemach gosp. (ZSRR-USA, kraje demokracji lud.—kraje zach. Europy); odgrywa rolę stabilizującą pokojowe współistnienie; nazywana „materialną tkanką pokoju". H. DE FIUMEL Znaczenie międzynar. umów o specjalizacji l kooperacji produkcji krajów czl. RWPG, w: Studia Prawnicze nr 2 i nr 32, 1972; J. RYBAK Joint yentures—wspólne przedsięwzięcie t wspólne ryzyko, w: Handel Zagr. nr 10, 1973. • 1914 KOPTYJSKI KOŚCIÓŁ (ang. Coptic Church, franc. Egiise copte, hiszp. Iglesia copta, roś. Kopt-skaja cerkow'), jeden z chrzęść, kościołów wsch., wyodrębniony w V w. w Egipcie; podstawą doktrynalną jest monofizytyzm, językiem liturgicznym koptyjski i arab. w Egipcie, gyyz w Etiopii; zachował wiele obrzędów wczesnochrześc. (np. chrzest przez zanurzenie); istnieją 2 niezależne patriarchaty: w Egipcie i w Etiopii; niewielka część wyznawców k.k. pozostaje w unii z Kościołem Rzymskokatolickim i podlega łac. patriarsze, aleksandryjskiemu w Kairze. • 1915 KOREA (ang. Korea, franc. Córce, hiszp. Corea, roś. Korieja), Dzoson (Koreańska Rep. Ludowo-Demokratyczna i K. Pd. Seulska administracja), położona w Azji Wsch. nad M. Japońskim, M. Żółtym i Cieśn. Koreańską. Pow. 220321 km2, ludność: ok. 45 min (1970). Graniczy z ChRL i ZSRR. Historia polit.: państwo p.n.e., w zmiennej zależności od Chin przez milenia; w izolacji od zachodu do 1880. Wcześniej, 1876, Japonia zmusiła K. do zawarcia traktatu o nawiązaniu stosunków dyplomat., 1882— USA; od 1886— wszystkie zainteresowane państwa eur. Chiny 17 IV 1895 Traktatem Shimonoseki z Japonią uznały pełną niezależność K., której szybko rosnąca zależność od Japonii spowodowała okupowanie i inte- growanie przez imperium jap. K. 1910-45. Współczesną historię K. zainicjowała wspólna deklaracja w sprawie K. prezydenta USA F. D. Roosevelta, Czang Kaj-szeka w imieniu Chin i premiera W. Brytanii W. Churchilla 26X11943 w Kairze: ,,Trzy wyżej wymienione mocarstwa nie zapominała o ujarzmieniu narodu koreańskiego i są zdecydowane postępować w taki sposób, żeby ten naród odzyskał we właściwym czasie swoją wolność i niezawisłość". W wyniku porozumienia USA z ZSRR 21X1945 okupacyjne wojska jap. w K. kapitulowaty na płn. od 38 równoleżnika przed Armią Czerwoną, na południe od tego równoleżnika przed US Anny. Następnie w Układzie Poczdamskim, 25 VII 1945, USA, W. Brytania i ZSRR postanowiły: ,,Zostaną wprowadzone w życie postanowienia Deklaracji Kairskiej, tak że suwerenność Japonii zostanie ograniczona 459 Korea 1915 do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu i Sikoku oraz niektórych o mniejszym znaczeniu, które ustalimy'*. Rada Ministrów spraw zagr. W. Mocarstw 27 XII 1945 w Moskwie powołała komisję mieszaną złożoną z dowódców wojsk USA i ZSRR stacjonujących w K., z zadaniem „odbudowania niezależnego państwa Korei" drogą powołania tymczasowego rządu koreańskiego, reprezentującego „koreańskie demokratyczne partie i organizacje społeczne". Komisja obradowała od 20 M do 8 V 1946, kiedy zawiesiła swe sesje sine die, ponieważ nie mogła uzgodnić jakie „demokratyczne partie i organizacje społeczne" winny być reprezentowane. USA popierały najbardziej konserwatywne u-grupowanie, znane z kolaboracji z jap. okupantem, kierowane przez Li Syng-mana, 'ZSRR natomiast domagały się reprezentacji partii i ugrupowań postępowych. Komisja na sesji 21 V 1947 znów nie osiągnęła porozumienia, sprawa K. została więc 17 IX 1947 przekazana przez USA Zgr. Og. ONZ, które Rez. 112/11 z 14X11947 powołało Komisję Tymczasową dla ustanowienia rządu nar. K. i wycofania wojsk USA i ZSRR, złożoną z Australi, Chin, Filipin, Francji, Indii, Kanady, Salwadoru, Syrii i Ukr. SRR. Ta ostatnia odmówiła udziału, zgodnie z art. 106 i 107 Karty NZ, wyłączających z gestii ONZ likwidację skutków II wojny świat, zastrzeżonych wyłącznie do decyzji W. Mocarstw. Komisja, zw. UNTCOK (UN Temporary Commission on Korea), mimo protestów ZSRR działała samowolnie i pod jej protektoratem w K. Pd. odbyły się pod wojsk. administracją USA l O VI 948 wybory, które przyniosły absolutną większość ultrakonserwatywnym ugrupowaniom pod przewodnictwem Li Syng-mana. Tak powstały Parlament K. Pd. proklamował powstanie Rep. K., a Komisja ONZ uznała rząd Li Syng-mana jako „jedyny rząd narodowy Zjednoczonej Korei", jedynie reprezentujący zatem w stosunkach międzynar. K. W tej sytuacji w K. Pn. odbyły się-z kolei wybory i 25 VIII 1948 została proklamowana Koreańska Rep. Ludowo-Demo-kratyczna. Wojska radź., zgodnie z Deklaracją Moskiewską 1945 181X1948 rozpoczęły ewakuację, którą zakończyły 15X111948. USA, wykorzystując swą przewagę głosów w Zgr. Og. ONZ spowodowały uchwalenie przez Zgromadzenie 12X111948 Rez. 195/III, ignorującej powstanie 2 państw koreańskich, uznającej rząd Li Syng-mana za „jedyny legalny rząd Korei". Ta sama Rez. powołała Stałą Komisję d/s Korei, UN Commission on Korea (UNCOK) z zadaniem „obserwowania wycofania się wojsk okupacyjnych". Ponieważ wojska ZSRR wycofały się, a USA pozostały na stałe, UNCOK zawiesiła swe prace, a formalnie została rozwiązana 30 VI 1950. Pięć dni wcześniej 25 VI 1950 rozpoczęła się wojna koreańska pod flagą ONZ. Chronologia wojny koreańskiej: 1950—25 VI rozpoczęły się działania wojenne na 38 równoleżniku, 27 VI zebrała się R. Bezp. ONZ przy nieobecności ZSRR, który w czerwcu i lipcu 1950 na znak protestu przeciwko niedopuszczeniu ChRL do Rady przez mocarstwa zach. bojkotował posiedzenia. Rada 7 głosami: Ekwadoru, Francji, Kuby, Norwegii, Tajwanu, USA i W. Brytanii przeciw Jugosławii, przy nieobecności Egiptu, Indii' i ZSRR powołała do życia Siły Zbrojne NZ do udziału w wojnie w K., co zmieniało automatycznie siły zbrojne USA stacjonujące w K. w armię ONZ, do której dołączyły później pewne, często symboliczne kontyngenty wojsk Australii, Belgii, Etiopii, Filipin, Francji, Grecji, Holandii, Kanady, Kolumbii, Luksemburga; 7 X Zgr. Og. NZ powołało nową Komisję d/s Zjednoczenia i Odbudowy Korei, UN Commission for the Unification and Rehabilitation of Korea (UNCURK); 6X11950 do wojny włączyła się armia ochotników chińskich. Wojna trwała 37 miesięcy, powodując zniszczenie kraju. Liczba zabitych, rannych i zaginionych wyniosła ok. 4 min, z czego 140 tyś. obywateli USA i ok. l min ochotników ChRL. 1953—27^11 nastąpiło zawieszenie bronie została utworzona wzdłuż 38 równoleżnika strefa zde-militaryzowana. Podstawowym założeniem Układu Rozejmowego jest, że rozejm winien trwać tak długo, aż konferencja polit. na wyższym szczeblu zastąpi go porozumieniem, które w sposób pokojowy ureguluje ostatecznie problem koreański. Układ Rozejmowy zakazuje wzmacniania potencjału wojennego przez obie strony. W celu zaś zabezpieczenia trwałości rozejmu Układ powołał organy kontrolne—Wojskową Komisję Rozejmową, Military Armistice Commission, złożoną z przedstawicieli stron będących w konflikcie oraz Komisję Nadzorczą Państw Neutralnych, Neutral Nations Supervisory Armistice Commission (NNSC), złożonej z przedstawicieli Polski, Czechosłowacji oraz Szwecji i Szwajcarii. Od rozpoczęcia działalności ujawniła się wyraźna tendencja strony amsr. do ograniczenia działalności NNSC na terenie K.Pd, Na skutek ultimatum strony amer. 31 V 1956 została zawieszona działalność grup inspekcyjnych NNSC w portach wejściowych K. Od czerwca 1957 USA gwałcąc układ rozpoczęły wprowadzenie do K. Pd. nowych rodzajów broni i zaprzestały nadsyłania do NNSC raportów o wymianie sprzętu bojowego. Odtąd Komisja nie mogła przeprowadzić żadnej efektywnej kontroli, gdyż jej organy kontrolne (grupy stałe) zostały zlikwidowane. Działalność NNSC została ograniczona do kontroli sprawozdań stron o wymianie personelu oraz do roli obserwatora. Mimo to jej obecność stała się trwałym elementem łagodzenia napięć. Pierwsza i jedyna konferencja polit. w sprawie pokoju w K., jaka odbyła się w Genewie 26 IV-15 VI 1954 z udziałem 5 mocarstw i państw, które brały udział w wojnie, nie dała żadnego wyniku. Na forum ONZ odtąd do jesieni 1974 pozostała „sprawa Korei" jako osobny punkt każdej sesji do rozpatrzenia raportu UNCURK, instytucji bojkotowanej przez państwa socjalist. i mającej dostęp tylko do K.Pd. Natomiast NNSC w Phan- mundzomie pozostała instytucją kontrolującą rozejm; Sekretariat ONZ 711966 w oświadczeniu dla prasy stwierdził, że od 1953 żaden organ ONZ nie otrzymał sprawozdania o działalności, powołanego " 27 VI 1950 „Zjednoczonego Dowództwa NZ w Korei", „UN United Command in Korea", wobec czego używanie tej nazwy nie posiada żadnej podstawy prawnej. Liczne propozycje KRL-D zjednoczenia K. w formie konfederacji pn. i pd. części K. pod warunkiem wcześniejszej—ewakuacji wojsk amer. z K.Pd. były odrzucane. Oba terytoria pozostawały izolowane od siebie całko- 1916 Koreańska Rep. Ludowo-Demokrat. 460 wicie do 21 IX 1970. K.Pd. zgodziła się na rokowania i 1971 rozpoczęły się w Phenianie i Seulu pierwsze wstępne rozmowy, kontynuowane 1972. Ich wynikiem było ogłoszenie 4 VII 1972 „wspólnego oświadczenia Północy i Południa" akceptującego na wstępie 3 zasady zjednoczenia kraju, sformułowane przez Kim Ir Sena: ,,1. Obydwie strony osiągnęły porozumienie w sprawie następujących zasad zjednoczenia kraju: po pierwsze, zjednoczenie powinno zostać osiągnięte w sposób niezależny, bez opierania się na obcych siłach lub ingerencji z ich strony; po drugie, zjednoczenie powinno zostać osiągnięte drogą pokojową, bez uciek-ania się do użycia siły przeciwko drugiej stronie; po trzecie, przede wszystkim powinno się dążyć do osiągnięcia wielkiej narodowej jedności jednolitego narodu, wykraczającej poza różnice ideologii, idei i systemów. 2. Obydwie strony postanowiły powstrzymać się od rzucania oszczerstw i kalumnii na drugę stronę oraz od dokonywania prowokacji zbrojnych, wielkich lub małych, oraz zgodziły się przedsiębrać aktywne Środki prowadzące do zapobiegania incydentom nieprzewidzianych konfliktów zbrojnych, w celu złagodzenia napięcia między Północą a Południem i stworzenia atmosfery zaufania. 3. Obydwie strony zgodziły się na realizację wzajemnej wymiany w różnych dziedzinach między Północą a Południem w celu zacieśnienia więzów narodowych obecnie rozluźnionych, zwiększenia wzajemnego zaufania i przyspieszenia niezależnego pokojowego zjedno- czenia. 4. Obydwie strony zgodziły się aktywnie współpracować, by osiągnąć jak najszybciej sukces w rozmowach Czerwonego Krzyża Północ-Południe, które trwają obecnie i wzbudzają wielkie nadzieje całego narodu. 5. Obydwie strony zgodziły się zainstalować stałe bezpośrednie połączenie telefoniczne między Phenianem a Seulem, by zapobiegać nieprzewidzianym incydentom wojskowym oraz rozpatrywać bezpośrednio, szybko i dokładnie problemy powstające między Północą a Południem. 6. Obydwie strony zgodziły się w sprawie utworzenia i działania Komitetu Koordynacyjnego Północ-Południe w celu wcielenia w życie punktów porozumienia, a jednocześnie rozwiązywania różnych problemów zjednoczenia kraju na podstawie uzgodnionych zasad zjednoczenia narodowego. 7. Mocno wierząc, że powyższe punkty porozumienia są zgodne z jednomyślnym pragnieniem catego narodu, który dąży do jak najszybszego zjednoczenia narodowego, obydwie strony uroczyście zapewniają cały naród, iż uczciwie będą realizować punkty tego porozumienia". 18 VIII 1972 po 27 latach wznowione zostało połączenie telefoniczne Seul-Phenian. 30 VIII 1972 w Phenianie odbyło się pierwsze posiedzenie plenarne przedstawicieli towarzystw Czerwonego Krzyża obu państw koreańskich w sprawie łączenia rodzin, rozdzielonych wojną 1950-53. W listopadzie 1972 Komitet d/s normowania stosunków między Północą a Południem osiągnął porozumienie co do wzajemnego zaprzestania propagandy radiowej przeciwko drugiej stronie systemem głośników ustawionych na linii demarkacyjnej. W połowie marca 1973 na posiedzeniu Komitetu w Phenianie KRL-D zaproponowała 4-punktowy program zmniejszenia napięcia na Płw. Koreańskim: l. zaprzestanie dalszych zbrojeń, 2. wzajemna redukcja sił zbrojnych do 100 tyś., 3. zaprzestanie importu broni z zagranicy, 4. wycofanie obcych wojsk z K.Pd., 5. zawarcie układu pokojowego między Południem a Północą. Strona pd. wysunęła program stopniowej normalizacji najpierw przez odbudowanie współpracy w dziedzinach gosp. i kulturalnej. Prace Komitetu były kontynuowane przez cały 1973. Rząd K.Pd. 22 VI 1973 oświadczył, iż nie jest przeciwny jednoczesnemu przyjęciu do ONZ K.Pd. i KRL-D „pod warunkiem, iż to nie będzie przeszkodą dla zjednoczenia narodowego w przyszłości". Była to zmiana w dotychczasowym stanowisku K.Pd., która jeszcze w maju 1973 protestowała przeciwko przyjęciu KRL-D do WHO, uważając swoje członkostwo od 1953 w tej org. wyspecjal. ONZ za reprezentatywne dla całej K. W lipcu 1973 pręż. KRL-D Kim Ir Sen zaproponował, by stworzyć szerokim warstwom ludności Północy i Południa możliwość udziału w patriotycznej pracy na rzecz zjednoczenia ojczyzny. „W tym celu proponujemy zwołanie Wielkiego Zgromadzenia Narodowego złożonego z przedstawicieli takich rozmaitych warstw ludności, jak robotnicy, pracujące chłopstwo, inteligencja pracująca, ucząca się młodzież, żołnierze z części północnej oraz robotnicy, chłopi, ucząca się młodzież, inteligencja, wojskowi, burżuazja narodowa, klasa drobnych posiadaczy z Korei Pd,, a także przedstawiciele wszystkich partii politycznych i organizacji społecznych z Północy i Południa". Kim Ir Sen oświadczył także: „Uważamy, że nie należy Północy i Południa przyjmować do Organizacji Narodów Zjednoczonych oddzielnie. Jeśli chcą one wejść do ONZ przed osiągnięciem zjednoczenia kraju, powinny wejść przynajmniej jako jedno państwo pod nazwą Republiki Konfederacyjnej Korei, po utworzeniu konfederacji". 28X11973 Zgr. Og. ONZ jednomyślnie postanowiło rozwiązać Komisję ONZ d/s Korei, UNCURK rozwiązano bez głosowania, bez niczyjego sprzeciwu. Jedyną organizacją międzynar., w której reprezentowane są parlamenty Południa i Północy, jest od 1973 Międzynar. Unia Międzyparlamentarna. Korea: Ań annotated Bibliography, Washington DC 1950; Mieidunar. Mnoszenija na Dalniem Wosiokie (1870-1943), red.; J. M. Żuków, Moskwa 1951; J. ROSINGER The Stałeś of Asia. A contemporary Suryey, New York 1951; M. LACHS Kozeim w Korei, Warszawa 1953; J. BALICKI Raiejm koreański w teorii i praktyce. Warszawa 1956; M. H. PAK Istorija Koriel, Moskwa 1960; TAE-HO Yoo The Korean War and the tW, A Legal and Diplomatic Historical Study, Louyain 1965; The Far East and Australasia 1972, London 1972, s. 895-938; Zbiór dokumentów 1972, póz. 192; L. CYRZYK Problemy zjednoczenia Korei, w: Sprawy Międzynar. ar 3, 1973; Kronika, 1973; H. SICHROYSKY Koreareport — vom Bruder-krieg tur Wiederverelnigung?, Wien 1973; Wezlowe zagadnienia XVIII sesji Zgr. Og. NZ, PISM, Warszawa 1974, s. 89-94. • 1916 KOREAŃSKA REPUBLIKA LUDOWO-DEMO-KRATYCZNA (ang. North Korea, franc. Córce du Nord, hiszp. Corea del Norte, roś. Siewier-naja Korieja), Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna (KRL-D), Dzoson Mindzudzuyi Iiunin Konghwaguk, państwo w pn. części Płw. Koreańskiego. Pow. 121 193 km2, ludność 13790 tyś. (1970). Stoi.: Phenian—1160 tyś. mieszk. (1965). Graniczy z ChRL, ZSRR i Koreą Pd. Język urzędowy: koreański. Waluta: won = 100 dzon. Święto nar.: 9 IX, rocznica proklamowania KRL-D 1948. Stosunki międzynar.: utworzona w 3 miesiące po powstaniu separatystycznej Rep. Korei Pd., drogą wyborów 25 VIII 1948 i proklamowaniem KRL-D przez Zgromadzenie Ludowe 91X1948. KRL-D dwukrotnie zwróciła się 1949 do Korei Pd. z propozycjami pokojowego zjednoczenia kraju. Korea Pd. związała się układem militarnym z USA i 25 VI 1950 rozpoczęła działania wojenne w strefie 38 równoleżnika; po zmiennych kolejach wojna zakończyła się o-statecznie układem rozejmo-wym 27 VII 1953 podp. w Panmundzomie (rokowania trwały z górą 2 lata w Kesongu). Polityka zagr. KRL-D nastawiona była w następnych dekadach na pokojowe zjednoczenie kraju drogą bezpośrednich międzykoreańskich rozmów, w o-parciu o zasadę głoszoną przez Partię Pracy Korei, iż zjednoczenie kraju winno być osiągnięte 461 Korfu 1920 przez naród koreański bez żadnej ingerencji z zewnątrz. Pierwszym krokiem na tej drodze było „Wspólne oświadczenie Północy i Południa", o- głoszone w Phenianie i Seulu 4 VII 1972. KRL-D na skutek weta USA nie została do 1974 czł. ONZ, natomiast 1973 została przyjęta do pierw- szej org. wyspecjal. ONZ—WHO i na tej bazie prawnej otworzyła latem 1973 biuro obserwatora KRL-D przy eur. siedzibie ONZ w Genewie.. Wiosną 1973 KRL-D' została czł. Unii Międzyparlamentarnej. KRL-D uzyskała 30 VI 197 3 status stałego obserwatora przy ONZ, co zlikwidowało fikcję przyznanego 1953 statusu obserwatora Korei Pd. jako „reprezentanta całej Korei". Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Bułgaria, Burundi, Cejlon, ChRL, Czad, Czechosłowacja, Ghana, Gwinea, Gwinea Równikowa, Irak, Jemen, Jemen Pd., Jugosławia, Kambodża, Kamerun, Kongo, Kuba, Malcdiwy, Mali, Malta, Mauretania, Mongolia, Nepal, NRD, Pakistan, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Somalia, Sudan, Syria, Szwecja, Tanzania, Uganda, Węgry, Wietnam Rep. Dcm., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Zambia, ZSRR. KRL-D rozwija od 7 V 1950 przyjazne stosunki dyplomat. z Polską na szczeblu ambasad. Korcansko-pol'. umowy i porozumienia: Umowa o współpracy kulturalnej z 11 V 1956 (Dz.U. 1957, póz. 95) i Protokół z 22 IX 1966 (Dz.l/. 1967, póz. 175, 176); porozumienie o współpracy nauk. i techn. z 17 IV 1957; porozumienie o utworzeniu Koreańsko-Pol-skiego Tow. Maklerów Morskich, 19X11965: porozumienie o wymianie informacji naukowo-techn. z 23 XII 1968. Ponieważ propozycje rządu KRL-D w sprawie normalizacji sytuacji w Korei nie znalazły odzewu u władz południowo-koreańskich. Najwyższe Zgr. Ludowe KRL-D 25 m 1974 uchwaliło list do Kongresu USA, wzywający do przeprowadzenia rozmów w sprawie zawarcia pokojowego po- rozumienia między KRL-D a Stanami Zjedn., których wojska stacjonują w Korei Pd. i całkowicie kontrolują tamtejszą sytuację. P. J. SZABSZTOA Socyalisticzeskaja Karleją, Moskwa 1963; Sowierszennaja Karleją. Sprawocowje iulanije, Moskwa 1971; J. SURCT-CANAL, J. E. VIDAL La Corte populaire vers les mattns calmes, Paris 1973. KOREAŃSKA WOJNA -> Korea. • 1917 KOREA POŁUDNIOWA (ang. South Korea. franc. Coree du Sud, hiszp. Corea del Sur, roś, Jużnaja Korieja), Seulska administracja, Tehan Minguk, część Korei położona na pd. od 38 równoleżnika. Pow. 99 598 km8. Ludność: 31 460 tyś. (wg spisu X 1970). Stolica: Seul—4,1 min mieszk. Graniczy z KRL-D. Język urzędowy: koreański. Waluta: won == 100 dzon. Święto nar.: 15Vin, dzień wyzwolenia 1945. Stosunki międzynar.: utworzona 10 V 1948, jako państwo separatystyczne na obszarze okupacji wojsk USA, K.P. podp. 2611950 Traktat wojsk. z USA. W konflikcie zbroj-^——-"s- nym z KRL-D 25 VI 1950-27 / \ VII 1953. Granica z KRL-D / ^^\ ustalona tymczasowo warun- | ^^^^^ karni rozejmu o strefie zdemi-& _^^^^Bj litaryzowanej wzdłuż 38 rów-^^^^^^f noleżnika. Z USA podp. 27 ^•^^^^ VII 1953 Traktat o Wzajem-^^^^^H^' nej Obronie, przyznający siłom zbrojnym USA utrzymywanie na obszarze K.P. baz lądowych, mor. i lotn. Z Japonią podp. 22 VII 1965 w Tokio Traktat o Normalizacji Stosunków. Wniosek K.P. z 1911949 o przyjęcie do ONZ został załatwiony odmownie na skutek weta ZSRR, uzasadnionego tym, że USA założyły w R. Bezp. ONZ weto przeciwko pozytywnemu załatwieniu wniosku KRL-D z 9 n 1949. K.P. jest natomiast czł. wszystkich org. wy-specjal. ONZ, z wyjątkiem ELO. K.P. wzięła aktywny udział w wojnie w Wietnamie po stronie wojsk interwencyjnych USA, 1966-73. W 1972 K.P. podjęła wstępne rozmowy z KRL-D. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Arabia Saud.. Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chile, Dahomcj, Dania, Dominikana, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Francja, Gabon, Gambia, G. Wolta, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, Honduras, Iran, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jordania, Kambodża, Kamerun, Kanada, Kenia, Kolumbia, Kostaryka, Liberia, "Malezja, Malgaska*Rep., Malta, Maroko, Niger, Nikaragua, Norwegia, N. Zelandia, NRF, Panama, Salwador, Sierra Leone, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Watykan, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgonska admin.), Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej. UNESCO Korom Swey. Seoul 1960; Korea Major Economic Indicators, 1958-69, Scoul 1970; The Europa Year Sook 1972, A Warta Swvey, vol. 2, London 1972, s. 847-861. KOREA PÓŁNOCNA -4- Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna. • 1918 KORESPONDENCI WOIENNI (ang. War cor-respondents, franc. Correspondants de guerre, hiszp. Corresponsales de guerra, roś. Wojennyje korriespondienty), termin międzynar. — dziennikarze obsługujący prasę, radio czy TV na obszarach objętych wojną; przedmiot konwencji mię- dzynar. zaprojektowanej 1971, przez Komitet ekspertów ONZ, przewidującej powołanie specjalnej instytucji międzynar. upoważnionej do wydawania udającym się na front dziennikarzom dokumentu stwierdzającego, iż nie są żołnierzami, nie spełniają żadnych misji polit. i podlegają ochronie międzynar. państw sygnatariuszy konwencji. Projekt został przekazany 1972 Zgr. Og. NZ. G. MORTTZ Kriessberichterstalter, w; Strupp-Schlochauer WSr-terbuch des V6lkerrechts, Berlin 1961, Bd. U., s. 332-333; C. PILLOUD Proteclion des journalistes en mission perUeuse dans te zones de conflit arme, w: Reme tnt. de la Crolx Rouge, I 1971. • 1919 KORESPONDENCI ZAGRANICZNI (ang. Fo-regin correspondents, franc. Correspondanta etrangers, hiszp. Corresponsales extranjeros, roś. Inostrannyje korriespondienty), termin międzynar.—dziennikarze prasy, radia i TV wysyłani przez swe organizacje macierzyste za granicę. De- finicję szerszą k.z. wprowadziła Konwencja o Międzynar. Przekazie Informacji i Prawie Skorygowania, uchwalona 15 VI 949 przez Zgr. Og. NZ, w art. I, p. 4: ,, Korespondentem... jest osoba zaangażowana zawodowo w zbieraniu i przekazywaniu materiału informacyjnego i legitymująca się poza swym krajem paszportem lub dokumentem podobnym, uznanym międzynarodowo". ECOSOC w 1951 wystąpił z memorandum do rządów państw członkowskich ONZ, „by uczyniły wszystko, aby zagwarantować korespondentom zagranicznym prawo zbierania i przekazywania wiadomości". W Siedzibie ONZ w N. Jorku od 1948 istnieje Stów. Korespondentów ONZ, UN Correspondents Assoc., łączące wszystkich akredytowanych przy ONZ korespondentów. UN Bulletin l VI 1949; 15 IX 1951. • 1920 KORFU, gr. Kerkira (ang. Corfu, franc. Corfou, hiszp. Corfu, roś. Korfu), wyspa gr. na M. Joń- 1921 Korona CSRS na skim (pow. 594 km2) i cieśn. o tej samej nazwie między wyspą K. a wybrzeżem Grecji i Albanii. W historii współczesnych stosunków międzynar. znane z 3 wydarzeń: l) wyspa K., miejsce ogłoszenia 20 VII 1917 deklaracji zw. po serb. Krfska deklaracija, zapowiadającej utworzenie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców; 2) wyspa K., miejsce tzw. Incydentu K., rozpatrywanego przez Radę LN 1923: w czasie wytyczania granicy między Albanią a Grecją 23 VIII 1923 zostali zabici przez gr; oddział straży granicznej czł. międzynar. komisji delimitacyjnej, pięciu wł. wojskowych; faszystowski rząd Włoch w odwet zbombardował K. 29 VIII i 31 VIII okupował K. Pod naciskiem Rady LN 271X1923 wycofał swe wojska; 3) cieśn. K., miejsce incydentu rozpatrywanego przez R. Bezp. ONZ i przez Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w Hadze, powstałego między Albanią i W. Brytanią w wyniku najechania bryt. okrętu wojennego na alb. minę w cieśn. K. 22 X 1946. Orzeczenie przyznające rację Albanii za- padło 25 III 1948. A. LAWRENCE LOWELL The Corfu Crlsis. The Counctt of Ihe Leasue of Nations and Corfu, London 1923; S. NICOGLU L'affaire de Corfou et la Societe des Nation. Paris 1925; L. GARCIA ARIAS El primer caso ante el Tribunal Int. de Justlcla: El Caso del Canal Corfu, w: Revista Espanola de Derecho Int. nr l, 1948, nr 2, 1949; R. J. WILHELM. La realisatton du droit par la f orce ou la menace des armes. Con-siderations sur Varr&t de la Cour int. de Justice en 1'affaire du Detroit de Corfou, w: Schwelzertsches Jahresbuch fur tnt. Recht, 1958. • 1921 KORONA CSRS (ang. Czechoslovakian Krone, franc. Couronne tchecoslovaque, hiszp. Corona Checoslovaca, roś. Czechosłowackaja' krona), jednostka waluty Czechosłowackiej Rep. Socjalistycznej, istnieje od 1919; po II wojnie świat, system pieniężny został zreformowany 30 V 1953; wartość korony ustalono na 123,426 mg złota. Waluta papierowa niewymienialna na złoto. Obowiązują państw, restrykcje dewizowe. F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook, New York 1968, l. 155-160. • 1922 KOROZJA (ang. Corrosion, franc. Corrosion, hiszp. Corrosion, roś. Korrozija), rdzewienie; przedmiot współpracy międzynar. w dziedzinie zapobiegania k. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Europejska Federacja K., European Federation of Corrosion, zat. 1955, z zadaniem prowadzenia badania nad zwalczaniem k., łączy nauk. instytucje państw zach. Europy i Jugosławii; siedziba: Paryż; Międzynar. Stów. Dystrybucji Wody, IWSA; Międzynar. Komitet K., Int. Corrosion Committce of IWSA, zat. 1964, z siedzibą w Londynie; jest instytucją Międzynar. Stów. i Dystrybucji Wody, IWSA. Polska jest czł. Komitetu. W ramach RWPG 7 krajów członkowskich: Bułgaria, CSRS, NRD, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR rozpoczęły 1966 wspólne badania nauk. nad rozwojem teorii korozji i ochrony metali powłokami metalicznymi wytwarzanymi metodami elektrochem. i chem. Analiza stanu zagrożenia korozja w gospodarce narodowej, Warszawa 1963; J. METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG. Warszawa 1972, s. 101-105; Yearbook of Int. Organizatlons. 1973. • 1923 KORPORACJE WIELONARODOWE (ang. Mul-tinational corporations, franc. Corporations multi-nationales, hiszp. Corporaciones multinacionales, roś. Mnogonacyonalnyje korporacyi), zw. też transnarodowe, transnational). Wg definicji ONZ „termin wielonarodowy oznacza, że przedsiębior- stwo czy korporacja obejmuje więcej niż jeden naród". W ONZ używane są też następujące terminy ang. i franc. na k. w.: Cosmocorp (Worid Corporation) — Cosmosociete (societe a yocation mondiale); Global Corporarion — Societe Mondiale; International Corporation — Societe transnationale; Multinational Company — Societe multinationale; Supranational Firm — Societe supranationale; Transnational Corporation — Societe transnationale; W Polsce przyjęty jest również termin „korporacje ponadnarodowe". Termin wprowadzony w 2 pół. XX w. przez wielkie koncerny międzynar., gł. amer., które rozbudowały sieć filii zagr., zatrudniających siły miejscowe. Mimo jednak wielo-nar. personelu istotne decyzje zapadają z reguły w jednonar. centralach, które w większości kierują się imperialist. interesami swego kraju. Wg oceny oficjalnego reprezentanta rządu Kanady, 15 II 1972 na Sympozjonie American Management Assoc. w Nowym Jorku ,,korporacje międzynar. traktują obce kraje jak wysunięte kolonialne przyczółki central. Toteż, aby temu zapobiec, rządy winny opracować międzynar. konwencje ustalającą reguły prawa międzynar. dla działalności korporacji wielonarodowych, których szybki i niepowstrzymany rozwój jest charakterystyczny dla współczesnego świata kapitalistycznego". W zach. Europie amer. korporacje uzyskały tak poważne wpływy, że w pracy J. Servan-Schreibe-ra Wyzwanie amerykańskie zakłada, się, iż do 1982 trzecim mocarstwem gosp. świata, obok USA i ZSRR, będą amer. korporacje w Europie. Na III Sesji UNCTAD w Santiago (Chile) 25 IV 1972, delegat Watykanu, bp Ramon Torrella Cas-cante, zwrócił uwagę, że: „korporacje wielonarodowe są wielkimi prywatnymi imperiami, wymykającymi się spod kontroli władz państwowych i org. międzynar., co powoduje, że w praktyce znajdują się one poza jakąkolwiek kontrolą podporządkowaną wspólnemu dobru ludzkości... Jeśli uświadomimy sobie rolę tych przedsiębiorstw, to czyż nie powinniśmy dokładnie zbadać ich działalności, a następnie ustalić dla niej ram, które uwzględniałyby powszechne dobro? Czy nie należałoby zawrzeć w tej sprawie układu międzynar.?" W USA przyjęto, że spółka ponadnarodowa, jest spółką o obrotach przekraczających 100 min dolarów, działającą na terenie co najmniej 6 krajów, z tym że na jej filie zagr. przypada co najmniej 2Wo całości jej aktywów. Kryteriom tym odpowiadało. 1972, ok. 4000 firm, na które przypadało 15'°/o świat, produkcji brutto.20 największych z nich przedstawia tabela obok. Europejskie k.w., zw. z tac. Societas Europea, w skrócie SE, mają prawo prowadzenia działalności na obszarze całej zintegrowanej Europy Zach. na podstawie specjalnego ponadnarodowego statutu eur., przygotowanego przez EWG, zarejestrowanego przez Trybunat Sprawiedliwości EWG w Luksemburgu. W myśl statutu akcje korporacji są dopuszczone do giełd państw członkowskich; korporacje te poza własnym zarządem muszą' mieć wielonarodowościowe rady nadzorcze, których Ya czł. wybierają pracownicy, każde państwo członkowskie opodatkowuje uzyskane w nim dochody. Do pierwszych 20 eur. k.w., wg wielkości wartości sprzedawanych produktów, zaliczano 1972: —>• Royal Dutch/Shell Group -> UNILEVER, -»• Philips Gloeilampenfabrieken, -»• Volkswagenwerk GmbH, —> British Petroleum Company, —>• Im- 463 Korpus interwencyjny 1927 Spółka Baza Obroty światowe w min dolarów Generał Motors USA 28,3 Exxon USA 18,7 Ford Motor USA 16,4 Royal Dutch/Shell W. Brytania- Holandia 12,7 Generał Electric USA 9,4 IBM USA 8,3 Mobil Oil USA 8,2 Chrysler USA 8.0 Texaco USA 7,5 Unilever W. Brytania- Holandia 7,5 ITT USA 7,3 GulfOil USA 5,9 Britiah Petroleum W. Brytania « 5,2 Philips Holandia 5,2 Volkswagen NRF 5,0 Westinghouse Electric USA 4,6 Du Pont USA 3,8 Siemens NRF 3,8 ICI W. Brytania 3,7 RCA USA 3,7 Źródło. Newsweek 13 XI 1972. perial Chemical Industries Ltd., -> Britisb Steel, — Montecatini Edison, -> Siemens, -»- British Leyland Motors, ->• Dainaler-Benz AG., -> Fiat, ->• Thyssen, -»• Farbwerke Hoechst AG., -> BASP, -> Renault, -»• Generał Electric and En-glish Electric, -> Nestle Alimentana Co., —»• Ba- yer, i —>• Rhfine-Poulenc. W 1971 szacowano, że 75°/o kapitałów całego świata kapitalist. należy do mniej niż S^/o wszystkich przedsiębiorstw przem. i handl.; przy dalszej zaś koncentracji 1985 dominować będzie ok. 300 k.w. Badania przez ONZ działalności k.w. uchwaliła ECOSOC w lipcu 1972 na wniosek rządu Chile. Powołana przez Sekr. Gen. ONZ 20-osobowa grupa ekspertów rozpoczęła swe prace w Nowym Jorku w połowie września 1973. W opublikowanym 12 VIII 1973 raporcie grupy ekspertów ONZ o roli wielkich międzynar. korporacji stwierdzono, że 1971 łączna produkcja 10 największych korporacji (spośród których 8 posiada swą bazę w USA) wyniosła ok. 500 mld dolarów, co stanowiło jedną piątą produktu nar. brutto całego świa-, ta niesocjalist. Jeśli idzie o rolę korporacji, to raport stwierdził m.in., że dzięki posiadanym środkom mogą one skutecznie naruszać suwerenność nar. poszczególnych państw. Raport wysunął sugestię, aby „grupa wybitnych osobistości" zaleciła m.in. koordynację działań krajów, na terenie któ-dych działają międzynar. korporacje oraz utworzenie w tych krajach mechanizmu dla badania działalności korporacji niezależnie od organów mających czuwać nad realizacją ustaw w zakresie polityki podatkowej i antytrustowej. Dla krajów rozwijających się zasugerowano powołanie międzynar. organu, który informowałby o niebezpieczeństwach grożących im ze strony korporacji. J. H. DUNNING The Mullinational Enterprise, London 1971; CH. LEVINSON Cnpttal, Inflatlon and the Multinatlonals, London 1971, s. 229; K. LEvnT Sileni Surrender. The Multi-mitional Corporation in Canada, Toronto 1971, s. 185; CHR. TUOENDHAT The Multlnationats, London 1971, s. 244; L. Tuil-NER Le Capital Internalionat. Les Sorietes Mulllnationales, z ang., Paris 1971. s. 290: R VERNON Miedzy nar. przedsiębiorstwa. Sita przeciw suwerenności, tłum. z Foreign Af-fatrs nr 4, 1971 w Zeszytach teoretyczno-potitycznych nr 12, 1971; The Rconomtst 12 VI 1971, s. 46; Handel zagraniczny nr 8, 1972; Kronika. Dokumentacja prasowa. 1972; Jane's Major Compantes of Europę, cd.: Oray, J. JLove, London 1972, i. 1500; Transnatlonal Relatlons and Wortd Politics, editors: R. O. Keohane, J. S. Nyc, Jr„ Cambridge Mass. 1972, s. 420; R. A. NOWIKOW, J. W. SCTSZKOW Mieź-dunar. koopieracyja kapilalisticyskich firm, Moskwa 1972, s. 258; Who Owns Whom: Int. Subsidiares of VS Compa-nies. Ml. London 1972; R. KUDLIŃSKI Strategia wielkich korporacji. Warszawa 1972, s, 360; Wielkie korporacje. Analiza ekonomiczna. Warszawa 1972; S. W. ROBINSON Multi-national Banking. A Study of certain legal and financial aspects of the postwar operations of the US branch banki in Western Europa, Leyden 1972, s. 336; Las empresas trans-nacionales. w. Comercio eKterfor Mexico 1973, s. l 081-1 142; A. GROCHULSKI Korporacje międzynar.. Warszawa 1973; E. MICIIALSKA Korporacje międzynar. a państwo. Charakter sprzeczności, w: Sprawy Mtedzynar, m 3, 1973; L. TURMER Multinational Companies and the Third Wortd, London 1973; Multtnationale Enterprises and Sociat Policy, ILO Geneva 1973, s. 182; Multinational Corporation in Worid Deyelop-ment — Les societes muttinatlonales et te deyeloppement mon-dial, UN New York 1973; O. ŁANNI Estado nacionat y orga-nizaciones mullilalerates, w: Comercio Extertor Mexico, Nov. 1973; G. ADAM La gron Impresa InternaciSnal y los poiłeś soclalislas w: Comercio Exlertor Mexico, Nov. 1973; Kronika 1973 i 1974. • 1924 KORPORAC10NIZM (ang. Corporative state movement, franc. Corporationnisme, hiszp. Cor-poracionismo, roś. Korporatiwizm), termin mię- dzynar.—kierunek społeczno-ekon., który zaleca grupom zawodowym, zrzeszającym solidarnie pracodawców i pracobiorców, rozwój gospodarki nar., znany jako: k. katol., bo rozwijany w encyklikach Leona XIII Rerum novarum 1891 i Piusa XI Quadragesismo anno 1931, realizowany w Austrii 1934-38, w Polsce międzywojennej propagowany przez Radę Społeczną przy Prymasie Polski; k. państw, totalny, faszystowski, realizowany przez faszystowskie Włochy 1923-43, III Rzeszę 1933-45, Portugalię „republikę organiczną i kor-poratywną" 1933-74; oraz k. demokr., realizowany od 1934 w jednym kantonie Szwajcarii—fry-burskim, a od 1924 w Luksemburgu. K. SCHUSCHNIGO Oesterreichs Erneuerung, Klageniurth 1935; Ks. J. PIWOWARCZYK Korporacjonizm i jego problematyka, Poznań 1936, B. MUSSOLINI Le Stało corporatiyo, Roma 1936; W. KRZYŻANOWSKI Korporacjonizm. w: Encyklopedia nauk politycznych Warszawa 1938, t. III, s. 385-390. • 1925 KORPUS DYPLOMATYCZNY (ang. Diploma-tic Corps, franc. Corps Diplomatique (CD), hiszp. Cuerpo Diplomatico, roś. Diptomaticzeskij korpus), dosłownie „ciało dyplomatyczne"; termin międzynar. obejmujący wszystkich dyplomatów akredytowanych w danym państwie; na czele k.d. stoi dziekan. • 1926 KORPUS EKSPEDYCYJNY (ang. Expedition Corps, franc. Corps d'exp6dition, hiszp. Cuerpo expedicionario, roś. Ekspiedicyonnyj korpus), termin anglo-amer.—zgrupowanie wojsk przerzucanych z W. Brytanii lub USA na ląd eur. albo azjat. w I i II wojnie światowej. • 1927 KORPUS INTERWENCYJNY (ang. Interyention Corps, franc. Corps d'intervention, hiszp. Cuerpo de interyención, roś. Intierwiencyonnyj korpus), termin międzynar. — zgrupowanie wojsk obejmujące jednostki lądowe, mor., a od n wojny świat. i powietrzno-desantowe, przeznaczone do akcji interwencyjnych na obcych terytoriach. Przed I wojną świat, wprowadzono na stałe w siłach zbrojnych USA jednostki interwencyjne p.n. US Marines, po II wojnie świat, robudowane w jed- 1928 Korpus konsularny 464 nostki kontrpartyzanckie, stacjonujące w strefie Kanału Panamskiego (-»• „Zielone Berety"). • 1928 KORPUS KONSULARNY (ang. Consular Corps, franc. Corps Consulaire (CC), hiszp. Cuerpo Consular, roś. Konsulskij korpus), dosłownie „ciało konsularne"; termin międzynar. obejmujący ogół konsulów w danym mieście lub danym państwie; na czele k.k. stoi dziekan. • 1929 KORSARSTWO [wł. corsaro 'kaperstwo'], (ang. Freebooting, franc. Piraterie, hiszp. Pirateria, roś. Piratstwo), termin przyjęty w prawie międzynar.— „akty walki lub inne akty wrogie dokonywane przez okręty prywatne, działające z upoważnienia państwa"; potępiony •—> Deklaracją Paryską 1856'zwyczaj mocarstw mor. wydawania tzw. listów kaperskich upoważniających do akcji wojennych na morzu statkom prywatnym, które w zamian za udział w łupach napadały na statki handl. nieprzyjaciela i obrabowywały je, a nieraz i zatapiały. Wraz z zaprzestaniem w XIX w. wydawania listów kaperskich, k. przestało istnieć; natomiast pozostało odrębne dla prawa międzynar. zjawisko niczym nie legitymującego się roz- bójnictwa na morzu, a w XX w. również w .powietrzu, zw. —>• piractwem. • 1930 KORYNCKI KANAŁ (ang. Corinth Canal, franc. Canal de Corinthe, hiszp. Canal de Corinto; roś. Korinfskij kanał), kanał w Grecji przecinający Przesmyk Koryncki, łączy M. Egejskie z M. Joń-skim; zbudowany 1881-93; w czasie n wojny świat, okupowany przez wojska niem., które wy- cofując się zniszczyły jego urządzenia; odbudowany 1948, otwarty dla międzynar. żeglugi. • 1931 „KORYTARZ POLSKI" (ang. „Polish Corridor", franc. „Corridor polonais", hiszp. „Corredor po-laco", roś. „Polskij kondor"), termin międzynar., powstały w czasie debaty nad dostępem Polski do morza na Konferencji Wersalskiej; po podp. 28 VI 1919 Traktatu Wersalskiego natychmiast przejęty przez niem. propagandę rewizjonistyczną, w brzmieniu franc. „Korridor"; wykorzystywany dla uzasadnienia roszczeń Rep. Weimarskiej, a następnie III Rzeszy nienaturalnością odcięcia „p.k." Prus Wsch. od Niemiec. • 1932 KOSMETOLOGIA (ang. Cosmetology, franc. Cosmetologie, hiszp. Cosmetologla, roś. Wraczeb-naja kosmietika), termin międzynar.— kosmetyka lekarska, stanowiąca dział dermatologii; przedmiot nauk. zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Komitet d/s Estetyki i K„ Int. Committcc for Aesthetics and Cosmetology, CLDESCO, żal. 1946, z siedzibą. w Brukseli; łączy 24 krajowe stowarzyszenia; organizuje coroczne Kongresy CTDESCO. Yearbook o f tnt. Organiiations, 1973. • 1933 KOSMICZNA PRZESTRZEŃ (ang. Outer space, franc. Espace extra-atmospherique, hiszp. Espacio ultraterrestre, roś. Kosmiczeskoje prostranstwo), przedmiot międzynar. ->- prawa kosmicznego, konwencji międzynar. i stałej zorganizowanej współpracy międzynar. pod egidą ONZ, zainicjowanej Międzynar. Rokiem Geofizycznym 1957/1958, w czasie którego w myśl propozycji ZSRR z l VIII 1955 miał być wspólnie przez ZSRR i USA wystrzelony pierwszy sztuczny satelita Ziemi z flagą ONZ. Wobec pominięcia milczeniem przez rząd USA propozycji radź. ZSRR rozpoczął erę kosmiczną 4X1957 -> Sputnikiem. 3111958 USA wystrzeliły z kolei swego satelitę. 15 III 1958 ZSRR zwrócił się do Sekr. Gen. ONZ o włącze- nie do agendy XIII Sesji Zgr. Og. NZ „sprawy zakazu wykorzystywania k.p. dla celów militarnych, eliminacji obcych baz wojskowych na tery- torium innych państw oraz problemu współpracy międzynar. w dziedzinie badania kosmosu". 2 IX 1958 USA postulowały włączenie do agendy XIII Sesji „programu współpracy międzynar. odnośnie k.p.". Zgr. Og. NZ postanowiło włączyć oba wnioski pod wspólną nazwą: „sprawa wykorzystania k.p. w celach pokojowych" i 13X111958 wybrało specjalną komisję, UN Committee on the Peace-fuli Uses of Outer Space. 17X1965, Rez. 1884/ /XVIII Zgr. Og. ONZ jednomyślnie zobowiązało wszystkie państwa do nieumieszczania na sztucznych satelitach Ziemi lub innych planetach żadnych broni jądrowych ani'innych masowej zagłady. Równocześnie Komisja przedłożyła projekt Deklaracji o pokojowym wykorzystywaniu p.k., Declaration of Legał Principles Goyeming the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space—Declaration des principes juri-dique regissant les activites des Ćtats en matiere d'exploration et d'utilisation de 1'espace extra-atmospherique, którą Zgromadzenie uchwaliło jednomyślnie 13 XII 1963, Rez. 1962/XVIII. 271 1967 w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie podp. -»• Układ o przestrzeni kosmicznej. Od 14 do 28 VIII 1968 odbyła się w Wiedniu I Konferencja ONZ w sprawie badań i wykorzystywania p.k. Org. międzynar. zarej. w ONZ: COSPAR, ELDO, ESRO, EUROSPACE, Inst. Międzynar. Prawa Kosmicznego przy Międzynar. Federacji Astronautyki; Stów. Medycyny kosmicznej oraz Rada Latynoameryk. d/s Radiacji Kosmicznej i Fizyki K.P. M. SEARA VASQUEZ Introduction of Derecho Int. Cosmico, E. M. EMME A History of Spocę Flight, New York 1965, s. 224; ONU Bibliografia Int. det Espacio Ultraterrestre, New York 1966, s. 166 (również w ang. i franc.); P. M. SONNTAO Der Weltraum In der Raumordmng des Voelkerrechls, Koln 1966, s. 372; M. LACHS The Law of Outer Spocę, Leiden 1972, s. 196; Yearbook of IiU. Organiziltions, 1973; M. GitZEGORCZYK Komitet dfs Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej—COPUOS, w: Sprawy Międzynar. nr 9, 1973; L. SIEDOW O międzynarodowe) współpracy w badaniach kosmosu, w: Zeszyty teoretyczno-potityctne 3/1974 (ttum. z Mlezdunarodnef żyzni 49/1973). KOSMICZNE LABORATORIUM -> SKYLAB. • 1934 KOSMONAUCI (ang. Cosmonauts, franc. Cos-monayigateurs, hiszp. Cosmonautas, roś. Kosmo-nawty), astronauci, przedmiot międzynar. układu o ratowaniu k., uchwalonego jednomyślnie przez Zgr. Og. NZ. 19X111967, Rez. 2345/XXII, z inicjatywy ZSRR, 1962; podp. 22 IV 1968 w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie przez rządy USA, W. Brytanii i ZSRR oraz Austrię, Australię, Czechosłowację, Bułgarię, Finlandię, Ghanę, Islandię, Laos, Mongolię, Nepal, Norwegię, NRD, Polskę, Rumunię, Sierra Leone, Somalię, Węgry i Włochy. Umowa o ratowaniu k„ powrocie k. i obiektów Kościół Rzymskokatolicki 1939 wypuszczanych w przestrzeń kosmiczną, przewiduje m.in., że w razie przymusowego lądowania k. lub pojazdu kosmicznego należy o tym niezwłocznie zawiadomić państwo, które ten pojazd wystrzeliło oraz Sekr. Gen. NZ; określa zasady ratowania k. na pełnym morzu -oraz powrotu k. do kraju, zwrotu pojazdu kosmicznego oraz uregulowania wydatków poniesionych z tego powodu. Polska- jest uczestnikiem Umowy ratyfikując ją 12 VI 1969. Umowa weszła w życie 5 III 1970, po ratyfikowaniu jej przez 45 państw, wśród nich przez USA i ZSRR. Dokumentacja prasowa 1967 B. 1077; J. SZTUCKI 10 lat ery kosmicznej, w: Sprawy Mifdlynar. nr 12, 1967, s. 72-86; UN Monthly Chronicie, nr l i nr 5, 1968; Dz.U. 1969, póz. 110; Dz.U. 1970, póz. 157. KOSMOSU BADANIA, KOMITET D/S BADANIA KOSMOSU ->• COSPAR. • 1935 KOSMOWIZJA (ang. Cosmoyision, franc. Cos-moyision, hiszp. Cosmovisión, roś. Kosmowizija), termin międzynar. na przekazywane przez telekomunikacyjne sztuczne satelity Ziemi programy telewizyjne, tzw. systemem „z punktu do punktu", „point-to-point". Pierwszą wielokontynentalną k. były transmisje satelitarne Olimpiady w Meksyku, 1968. • 1936 KOSTARYKA (ang. Costa Rica, franc. Costa-Rica, hiszp. Costa Rica, roś. Kosta-Rika), Republika Kostaryki, Republica de Costa Rica, pań stwo w Ameryce Środkowej, nad M. Karaibskim i Pacyfikiem. Czł. ONZ. Graniczy z Nikaraguą i Panamą. Pow. 50 900 km8. Ludność ok. l 750 tyś. mieszk. (1973). Ludność Kostaryki wg spisów 1892-1963 Rok Liczba mieszki w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1892 1927 243 471 1950 1963 800 1336 Stolica: San Jose—ok. 540 tyś. mieszk. (1972). lęzyk urzędowy: biszp. Waluta: colon ==100 cen- timos. Święto nar.: 15 IX, dzień niepodległości 1821. Stosunki międzynar: 1564-1821 kolonia hiszp.; proklamowanie niepodległości 151X1821; od 1823 do 1838 w unii Zjednoczonych Prowincji Ameryki Srodk. Proklamowanie Rep. nastąpiło w 10 lat po rozpadnięciu się unii, 30 VIII 1848. W 1858 w wojnie z Nikaraguę. W czasie I i II wojny świat, po stronie USA. Czł. założyciel LN 1919-39. Czł. założyciel ONZ 24X1945 i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. Prezydent F. Orlich złożył wizytę w siedzibie ONZ 7 VII 1964. Czł. OPA. Czł. Organi- zacji Państw Ameryki Srodk. i Wspólnego Rynku Ameryki Srodk. Czł. Traktatu Tlatelolco. W 1948-49 w konflikcie z Nikaraguą, zakończonym podp. 24 II 1949 Paktem Przyjaźni. Ponowny konflikt 1955 z Nikaraguą, zakończony podp. 911956 Układem Przyjaźni. K. jest jedynym krajem Ameryki Lać., który od 1948 nie posiada żadnych sił zbrojnych, jedynie policyjne oddziały porządkowe i graniczne. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Argentyna, Austria, Belgia, Belize, Brazylia, Chile, Dania, Dominikana, Egipt. Ekwador, Finlandia, Francja, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Korea Pd., Malta, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Panama, Paragwaj. Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Wiochy, ZSRR. M. NIEDERGANO Les 20 Amerigue latines, Paris 1962, s. 469-480; F. D. PARKER The Centralamerican Republics, London 1964, s. 256-301; The Europa Year Book 1972. A Worid Sw-«ey, London 1972, vot. 2, s. 400--t09. • 1937 KOŚCIELNE PAŃSTWO, tac. Patrimonium S-ti Petri (ang. Pontifical state, franc. Ćtat pontifi-cal, hiszp. Estado Pontificio, roś. Gosudarstwo rimsko-katoliczeskoj cerkwi), nazwa państwa Kościoła Rzymskokatolickiego; stanowiło wiele enklaw na terytorium Włoch, podległych świeckiej władzy papieża, istniejące od 728 do 1870, kiedy wszystkie kościelne enklawy zostały zintegrowane przez Zjednoczone Królestwo Włoch, z wyjątkiem obszaru Watykanu, gdzie królewską ustawą gwarancyjną z 13 VI 871 Kościół zachowywał swe prawa suwerenne; czego jednak nie uznał Pius IX (i jego następca), traktując się jako „więzień Watykanu". Stan ten zlikwidowały Laterańskie Traktaty Stolicy Apostolskiej z Włochami nadając Watykanowi obustronnie uznany statut p.k. lin 1929. A. BALDASSARI II Trattalo del Lateranff, Roma 1930; Y. DE LA BRIERE La condltlon juridigue de ta Cite du Yatican, Pa-ris 1931. • 1938 KOŚCIÓŁ CHRYSTUSOWY, NAUKOWY (ang. Church of Christ, Scientist, franc. Egiise du Christ, Scientiste, hiszp. Iglesia de Christo, Scien-tista, roś. Naucznaja cerkow' Christa), nazywany też Kościołem Scjentystów — organizacja rei. jednej z amer. grup chrzęść., zał. 1879 przez chrzęść. scjentystów, skupionych wokół M. Baker-Eddy (1821-1910) w Bostonie (USA); od 1892 p.n. The First Church of Christ, Scientist; łączy krajowe kościoły 55 państw; organizuje międzynar. spotkania. Od 1946 zarej. w ONZ. Publ. dziennik The Christian Science Monitor, miesięcznik The Herold of Christian Science i kwartalnik Christian Science Quarterly. M. BAKER-EDDY Manuat of the Mother Church, Boston 1908; E. MARY RAMSAY Christian Ścierne and Its Discoyer, Boston 1963; Yearbook of Int. Organizations 1973. • 1939 KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI (ang. Roman Catholic Church, franc. Egiise catholique ro-maine, hiszp. Iglesia romanocatółica, roś. Rimsko- iO ESMiO 1940 Kra 466 katoliczeskaja cerkow'), największa w świecie org. rei. prowadząca swą działalność międzynar. z jednego rzymskiego ośrodka centr. o dwojakim charakterze: rei. ->• Stolicy Apostolskiej i polit. ->-Watykanu. Charakter rei. K.Rz. w rozumieniu doktryny katol. zdefiniowała encyklika Mystici Corporis Christi, Piusa XII, 1943, jako „Mistyczne Ciało Chrystusa"; charakter świecki określa polityka Watykanu w stosunku do problemów międzynar. W 1960 kiedy K.Rz. oceniał, że reprezentuje 520 min katolików, z czego w Europie 240 min, 180 min w Ameryce Lać. i 40 min w USA; dysponował 380 tyś. duchownych, spośród których 62 tyś. żyło we Włoszech, 50 tyś. we Francji, 49 tyś. w USA, 34 tyś. w Hiszpanii, 30 tyś. w NRF i NRD, 27 tyś. w Polsce, 15 tyś. w Belgii, 11 tyś. w Brazylii, 8 tyś. w W. Brytanii, 7 tyś. w Meksyku, 6 tyś. w Irlandii, 5,5 tyś. w Portugalii, 5 tyś. w Argentynie, 4 tyś. w Kolumbii, 2,3 tyś. w Chile, 1,9 tyś. w Peru, 1,3 tyś. w Wenezueli, 1,2 tyś. w Ekwadorze, ok. 700 na Kubie, tudzież w Boliwii i Urugwaju. Ogółem w Ameryce Lać., największym po Europie skupisku katolików duchownych, było 38,5 tyś. Wg danych Watykanu, opublikowanych 18 IV 1974 w 1973 liczba katolików w świecie wzrosła do 550 min., natomiast liczba duchownych zmalała do 343 tyś. ' Nowy obraz koSciola, red.: O. B. Lambert, Warszawa 1972, z franc.; J. L. MCKENZIE Kościół Rzymskokatolicki, Warszawa 1972, z ang.; F. VARILLON Zarys doktryny katolickiej. Warszawa 1972, z franc.; Współczesna formacja katolicka w rolsce 1945-1965, Warszawa 1972. • 1960 KRA (ang. Kra Channel, franc. Canal de Kra, hiszp. Canal de Kra, roś. Kra, kanał), budowany od 1972 kanał przecinający przesmyk K. w pd. Syjamie; K. połączy Zat. Syjamską z M. Anda-mańskim; projektowana dl. 155 km, szer. 120 m; kanał K. umożliwi wielkim tankowcom pływającym między M. Południowochińskim a O. Indyjskim skrócenie drogi o ok. 1000 mi5 mor.; budowa przewidziana została na 6 lat; budowa kanału K. miała być zrealizowana przed II wojną świat. z pomocą Japonii, ale wówczas nie zgodziła się na to W. Brytania. Lv Monde nr 8555, 18 VII 1972. • 1941 KRACH [niem.; 'trzask', 'łoskot'], (ang. Crash, franc. Krach (debacie financiere), hiszp. Crac, roś. Krach), ekon. bankructwo, upadłość, termin międzynar. od czasu, kiedy 9 V 1873 giełda w Wiedniu zawiesiła swą działalność wobec bankructwa wielu spekulacyjnych banków i przedsiębiorstw; w ponownym powszechnym użyciu po k. największej z giełd świat., nowojorskiej, w -> „czarny piątek" 13X1929. J. K. GALBRAITH The Great Crash, London 1955, s. 186. • 1962 KRAJE DEMOKRACJI LUDOWEJ (ang. Peop-le's Democracy Countries, franc. Pays de demo-cratie populaire, hiszp. Paises de democracia po-pular, roś. Strany narodnoj diemokratii), termin międzynar., przyjęty po II wojnie świat, dla państw, które poprzez reformy strukturalne weszły na drogę budowania socjalizmu; w Europie: Polska, Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, NRD, Rumunia i Węgry. Geografia Gospodarcza Europejskich Kraj/w Demokracji Ludowej, red.: L. Straszewiez, Warszawa 1971, s. 780; Rewolucja i władza ludowa w krajach europejskich (1944-1949), red.: W. Góra, N. Kotomejczyk, Warszawa 1972, s. 388; Europejskie Kraje Demokracji Ludowych 1944-1948, Warszawa 1972. s. 440. KRAJE NIEZAANGAŻOWANE -^ Państwa niezaangażowane. • 1943 KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ, ROZWINIĘTE I WYSOKO ROZWINIĘTE (ang. Developing, developed and high by developed countries, franc. Pays en voie de developpement, developpćs et hautement developpes, hiszp. Paises en via de desarrollo, desarrollados y de alto nivel de desa-rrollo, roś. Razwiwajuszczijesia, razwityje i wyso-korazwityje strany), trzy terminy międzynar. używane w ONZ na sklasyfikowanie krajów wg ich poziomu gosp. Zob. też Deklaracja o prawach krajów rozwijających się 1969. O. LANGE Dlaczego kapitalizm me potrafi rozwiązać problemu krajów gospodarczo zacofanych. Warszawa 1957; B. JA-SIŃSKI Ekonomiczne źródła napięć w krajach rozwijających się. Warszawa 1970; S. TIULPANOW Ekonomia polityczna krajów rozwijających się. Warszawa 1973, s. 445; Z. DOBRSKA Najsłabiej rozwinięte spośród krajów rozwijających śle, w: Ekonomista nr l, 1973, s. 137-155. • 1944 KRAJE SŁABO ROZWINIĘTE (ang. Underde-yeloped countries, franc. Pays sous-developpes, hiszp. Paises subdesarrollados, roś. Słaborazwityje strany), termin międzynar. przyjęty w ONZ do 1956; następnie pod naciskiem państw Trzeciego Świata całkowicie wycofany z dokumentów ONZ jako pejoratywny i zastąpiony ob. powszechnie przyjętym—kraje rozwijające się. • 1945 KREDYT (ang. Credit, franc. Crćdit, hiszp. Cre-dito, roś. Kriedit), termin międzynar.—transakcja, w której jedna strona udziela drugiej określo- nej sumy pieniędzy, towarów czy usług na pewien okres, po upływie którego suma ta powinna być zwrócona wraz z uzgodnionym procentem od wartości k. Rozróżnia się k. krótkoterminowy i k. długoterminowy; krótkoterminowy k. handl. występuje jako k. akceptacyjno-rembur-sowy, reimbursement credit, acceptance credit; k. brokerski, brokers credit, udzielany przez maklerów eksporterom na finansowanie rozsprzedaży towarów zagranicą, k. celny, custom house credit, polegający na odroczeniu zapłaty cła do czasu sprzedaży importowanego towaru, k. w rachunku bieżącym, overdraft, pozwalający na wystawianie czeków do określonej sumy, mimo że na rachunku bieżącym nie ma żadnych wpływów, k. w rachunku otwartym, open account, pozwalający importerowi spłacać eksporterowi należność w uzgodnionych terminach, a nie natychmiast; k. krótkoterminowy bankowy występuje jako k. lombardowy lub warrantowy, credit on securities, tj. k. pod zastaw (—r warrant) papierów wartościowych, towaru lub dokumentów towarowych, k. wekslowy, credit for bil1s, paper credit, udzielany importerowi krótkoterminowo z zabezpieczeniem przez bank. K. długoterminowy to: k. rządowy, k. bankowy, k. instytucji międzynar., k. koncernów, przedsiębiorstw itp., k. emisyjny (realizowany w formie obligacji lokowanych na rynku u a-nonimowych wierzycieli). W stosunkach między krajami socjalist. występują tylko k. rządowe oraz 467 Kredyty zagraniczne 1948 bardzo rzadko k. bankowe. Osobną formą k. zagr., foreign credit, są -» pożyczki międzynarodowe. J. MARCHAL Monnaie et credit, Paris 1967; M. KUCHARSKI, S. RĄCZKOWSKI, J. WIERZBICKI Pieniądz i kredyt w kapitalizmie, Warszawa 1970; Poradnik pracownika handlu zagranicznego, Warszawa 1970, s. 514-516; M. KUCHARSKI, S. RĄCZKOWSKI, J. WIERZBICKI Pieniądz t kredyt w kapitalizmie. Warszawa 1973, s. 610. • 1946 KREDYTOWE INSTYTUCJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International credit institutions, franc. Institutions du cródit intemational, hiszp. Instituciones internacionales de credito, roś. Mieżdunarodnyje krieditnyje uczrieżdienija), termin międzynar. — powstałe po I i 11 wojnie świat. finansowe org. międzynar., udzielające kredytów. W systemie NZ największą k.i.m. jest grupa finansowa Świat. Banku IBRD w Waszyngtonie, zał. 1944. W 2 pół. XX w. poczęły powstawać regionalne k.i.m., jak Afryk. Bank Rozwoju i inne. W. P, KOMISAROW, A. N. POPÓW Mieidunar. walutnyie l krieditnyje otnoszenija, Moskwa 1955; L. I. FREJ Mieidunar. rasczoty i finansirowanije wnieszniej torgowli socyaltsticzes-kich strun, Moskwa 1963; S. RĄCZKOWSKI Międzynar. stosunki finansowe, Warszawa 1972. • 1947 KREDYTOWE RYNKI MIĘDZYNARODOWE (ang. Infernational credit Markets, franc. Mar-ches internationaux de credit, hiszp. Mercados internacionales de crćdito, roś. Mieżdunarodnyje krieditnyje rynki), termin międzynar.— kapita-list. rynki dla kapitałów „sprzedawanych jako towar" (K. Marks) za oprocentowaniem: a) rynki pieniężne (ang. money market) dla transakcji na ogół krótkoterminowych; b) rynki kapitałowe dla kredytów gł. inwestycyjnych średnio- i długoterminowych. Po II wojnie świat, gł. m.r.k. stały się Nowy Jork i Londyn, za nimi idą Zurych, Paryż, Frankfurt nad Menem i Amsterdam; w Azji— Tokio i Hongkong. Tradycyjną formą kredytu było udzielanie pożyczek w walucie własnej. W 2 pot. XX w. wystąpiło nowe zjawisko na m.r.k.: udzielania pożyczek w walucie trzeciego państwa (-»• eurodolar). W Europie Zach. powstał rynek eurodewizowy. „Rynek ten nie jest skoncentrowany w jednym kraju ani w jednym mieście, ale obejmuje wiele krajów, miedzy którymi przepływają nieustanne środki finansowe wyrażone w walutach krajów innych niż obiegająca w danym kraju. Jest to wiec pierwszy rynek w dosłownym znaczeniu międzynarodowym" (S. Raczkowski). K. MARKS Kwital, Warszawa 1959, t. 3, cz. I, s. 368-369; H. LIPFERT fnt. FinanzmSrkte, Frankfurt am M. 1964; A. LAMFALUSSY Les Morches financiers en Europę, Paris 1968; S. RĄCZKOWSKI Miedzy nor. stosunki finansowe. Warszawa 1972, s. 353-366. KREDYTOWY LIST -i- Akredytywa. • 1948 KREDYTY ZAGRANICZNE (ang. Poreign cre-dits, franc. Credits exterieurs, hiszp. Creditos eirteriores, roś. Inostrannyje kriedity), termin międzynar.—upoważnienie do pobrania od kontrahentów zagr. towarów, usług lub pieniędzy w zamian za obietnicę zwrotu ekwiwalentu otrzyma- nej wartości w późniejszym terminie; kredyty krótkoterminowe, dot. najczęściej surowców i dające czas na rozwinięcie transakcji oraz kredyty długoterminowe (średnio- i długoterminowe), dot. gł. zakupów zestawów maszyn i urządzeń inwestycyjnych, rzadziej usług; pierwsze spłacane gotówką, drugie—niejednokrotnie w formie produkcji uzyskanej z inwestycji. Osobną formą k.z. jest emisja obligacji kredytowych sprzedawanych na giełdach zagr. System k.z. w krajach socjalist. jest różny od systemu krajów kapitalist. Kredyty są z reguły oprocentowane. Stopa procentowa na początku dekady 1971-80 w świecie kapitalist. wahała się w granicach 6,5-8,5''/o; między krajami socjalist. stopa procentowa jest regulowana w ramach RWPG. Wielkość kredytów wieloletnich oceniana jest ich stosunkiem do rocznej wartości eksportu. Najwięcej, 1970, korzystała z ta- Kredyty długoterminowe udzielone przez kraje socjalistyczne krajom rozwijającym się Suma łączna w tym Kraje 1954-1968 w min dolarów 1967 1968 ZSRR 5585 136 368 Czechosłowacja l 129 88 200 ChRL 883 42 NRD 550 231 8 Polska 499 63 20 Węgry 354 45 40 Rumunia 244 14 45 Bułgaria 137 47 35 Razem 9381 621 758 Źródło: Financement exterieur du developpement económiaue, Nalions Unieś, New York 1970, s. 45-46. Podział geograficzny kredytów udzielonych krajom rozwijającym się przez kraje socjalistyczne Kraje otrzymujące kredyt Suma łączna 1954- 1968 w min dolarów w tym 1967 1968 India 1798 15 ^ Zjednoczona Republika Arabska 1703 120 168 Iran 864 25 440 Indonezja 794 — — Syria 506 25 33 Algieria 468 170 « Afganistan 399 — — Brazylia 372 . Pakistan 333 15 42 Irak 255 14 — Argentyna 174 30 20 Ghana 169 — — Razem 12 krajów 7835 414 703 22 pozostałe kraje 1546 207 55 Ogółem 9381 621 758 Źródło; Financement exterieur du developpement economique, Nattons Unieś, New York 1970. s. 45-46. kich kredytów Japonia: 175°/o wartości jej eksportu, Polska—ok. SWo. Japonia równocześnie u-dzielała kredytów wieloletnich w odpowiednio dużym procencie, Polska—ok. IS9/^. Zarówno kredyty, jak ich spłaty są odbiciem polityki k.z., jej dynamiki lub stagnacji. Polska swe zadłużenia wynikłe z k.z. spłacała w tym samym okresie w relacji 10-12'yB rocznie wartości eksportu danego roku. Na świat, rynku k.z. Polska do 1971 nie odgrywała roli odpowiadającej jej potencjałowi możliwości ekon. i siły finansowej. Z. FEDOROWICZ Finanse i kredyt w krajach kapitalistycznych, Warszawa 1968; M. KUCHARSKI, S. RĄCZKOWSKI, J. WIERZBICKI Pieniądz i kredyt w kapitalizmie. Warszawa 1970; H. KISIEL Międzynar. stosunki gospodarcze. Kredyty zagraniczne, w: Trybuna Ludu 16 IX 1971. 30* 1949 Kredyty zagr. państw socjalist. 468 • 1949 KREDYTY ZAGRANICZNE PAŃSTW SOCJALISTYCZNYCH (ang. Foreign credits of socialiste states, f ranę. Credits extórieurs des pays socia-listes, hiszp. Creditos exteriores de los paises so-cialistas, roś. Inostrannyje kriedity socyalisticzes-kich stran), termin międzynar.— odmienne od kredytów kapitalist. formy kredytowe socjalist. gospodarki planowej: k.z.p.s. udzielane czy otrzymywane są z reguły w stosunkach między państwami socjalist. kredytami państw., o niskim oprocentowaniu (zazwyczaj 2°/o rocznie), wyłączanie średnio- i długoterminowymi (kredytu zagr. krótkoterminowego nie stosuje się). W stosunkach z krajami niesocjalist. udzielane są przez państwa socjalist. gl. długoterminowe (na 8-12 lat) kredyty inwestycyjne (z oprocentowaniem 2,5-3<>/o), następnie średnioterminowe kredyty handl. Z rozwiniętych krajów kapitalist. państwa socjalist. otrzymują kredyty średnio- i długoterminowe o wyższym oprocentowaniu i zazwyczaj obowiązku spłaty w wolnych dewizach. Kredyty te były nikłe w pierwszej powojennej dekadzie, tak że udział ich w odbudowie zniszczonych państw środk. wsch. Europy był żaden. A. M. SMIBNOW Miezdunar. walutnyje i krteditnyje otno-szenija SSSR, Moskwa 1960; W. P. KOMISSAROW, A. N. POPÓW Mieidunar. walutnyje i krieditnyje otnoszenija, Moskwa 1965; N. OBOLENSKII Krieditno-rasciotnyje otnossenija socya-llsticzesklch stran, Moskwa 1967; S. RĄCZKOWSKI Międzynar. stosunki finansowe. Warszawa 1972, i. 386-399; S. POŁACZEK Kredyty zagraniczne, w: Mata Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974, «. 411^13. • 1950 KREMACJA pac. crematio 'spalenie'], (ang. Cre-mation, franc. Cremation, hiszp. Cremación, roś. Kriemacyja), termin międzynar.—spalanie zwłok, obyczaj przyjęty w pd. Azji, rozpowszechniony w XIX w. w Europie i Ameryce budową licznych krematoriów, potępiony przez Kościół Katol. 1886 pod karą ekskomuniki, co anulowane zostało 1964 z inicjatywy Jana XXIII. W czasie n wojny świat, gigantyczne krematoria zbudowała ni Rzesza w obozach masowej zagłady, czyniąc z k. symbol zbrodni ludobójstwa. Pierwsza org. międzynar. p.n. Int. and Universal Pederation of Cremation Societies działała 1919-25. Org. zarej. w ONZ: Federacja Międzynar. Kremacji, Int. Cremation Federation, zat. 1937, z siedziba w Sztokholmie; łączy krajowe towarzystwa k. Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Jugosławii, Norwegii, NRD, NRF, Nowej Zelandii, Rodezji, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i USA; organizuje kongresy co 3 lata; Publ. Pharos. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1951 KREML (ang. Cremlin, franc. Kremlin, hiszp. Kremlin, roś. Krieml), roś. nazwa zamków obronnych wewnątrz miast; potoczny termin między- nar.—siedziba najwyższych władz ZSRR w Moskwie, przenośnie identyfikowany z kierownictwem partyjno-państwowym i polityką ZSRR: „polityka Kremla". KREOLOWIE ->• Metysi. • 1952 KREW (ang. Blood, franc. Sang, hiszp. Sangre, roś. Krów'), przedmiot międzynar. konwencji, w oparciu o odkryte 1901 przez K. Landsteinera i jego uczniów A. Decastello i A. Strurli, 1902, różnice grupowe w krwi różnych osób. W 1957 ILO, aby ułatwić operacje przy nieszczęśliwych wypadkach w pracy zaleciło obowiązkowe ustalanie grupy krwi u osób zatrudnionych i wpisywanie do dokumentów osobistych i kartoteki przed-. siębiorstwa. Oznaczenia grupy krwi O, A, B lub AB zostały przyjęte na całym świecie od 1927, wg opracowania L. Hirszfelda i E. Dungera, 1910. W wielu państwach, m.in. w Polsce od 1973, wprowadzono powszechny obowiązek wpisywania grupy krwi do dowodu osobistego. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Organizacji Dawców Krwi (SOS), Int. Federation of Bloodgivers Organizations, SOS, Fedćratioa intemationale des organisations de donneurs de sang, zat. 1955, z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe organizacje Austrii, Belgii, Brazylii, Francji, Hiszpanii, Kamerunu, Luksemburga, Monako, San Marino i Wenezueli; Międzynar. Tow. Transfuzji Krwi (-«- Transfuzjologia). L. HIRSZFELD Grupy krwi w Świetle nauki współczesnej. Warszawa 1938; Grupy krwi. red.: H. Hirszfeldowa, Warszawa 1958; W. RUDOWSKI, S. PARELSKI Transfuztplogia kliniczna, wyd. II, Warszawa 1971; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 1953 KRDEGSR&SON [niem.; 'racja wojny'], termin międzynar. wprowadzony w XIX w. przez Niemcy. Oznacza) doktrynę wysuwającą, wbrew za- sadom prawa międzynar., pierwszeństwo racji wojennych przed obyczajami wojennymi („Kriegsra-son geht vor Kriegsmanier" lub „Kriegsnotwen-digkeit geht vor Kriegsrecht"). Pruski Sztab Generalny, którego reprezentant gen. von Hart-mann sprzeciwił się udziałowi Prus i Rzeszy w pracach nad kodyfikacją prawa wojennego, uzasadniał tę doktrynę niemożnością łączenia „idealizmu prawa" z „realizmem wojny" co, wobec identycznego stanowiska W. Brytanii, spowodowało fiasko Brukselskiej Konferencji 1874, rozpatrującej projekt pierwszej międzynar. konwencji o prawach i zwyczajach wojennych, uchwalonej dopiero 1899 w Hadze (mimo że delegat Rzeszy domagał się przyjęcia klauzuli, iż „konieczność wojenna może mieć w szczególnych przypadkach pierwszeństwo"). W siłach zbrojnych II Rzeszy, Rep. Weimarskiej i ni Rzeszy obowiązywała nadal doktryna „racji wojny". W procesach zbrodniarzy wojennych po II wojnie świat, hitlerowscy dowódcy powoływali się wielokrotnie na „militarną konieczność", co spowodowało, że Międzynar. Trybunał Wojskowy w Norymberdze dwukrotnie odrzucił jako niedopuszczalne usprawiedliwianie tą doktryną odejście od norm prawa wojennego. H. LATERNSER Der Zweite Weitkrieg wid das Recht, w: Bilanz des Zweiten Wettkrieses, Oldenburg-Hamburg 1953. • 1954 KRIESTINTERN, Kriestjanskij Internacyonat, Międzynarodówka chłopska, organizacja międzynar. powstała pod egidą Międzynarodówki Komunistycznej z zadaniem koordynowania walk rewol. chłopstwa w sojuszu z klasą robotn. Działała w latach międzywojennych. KRÓTKOFALARSTWO RADIOWE -> Radio i TV, współpraca międzynarodowa. • 1955 KRUCJATA ANTYKOMUNISTYCZNA (ang. Anticommunist Crusade, franc. Croisade anti-communiste, hiszp. Cruzada anticomunista, roś. Antikommunisticzeskij kriestowyj pochód), termin Kryzys gospodarczy światowy 192-4—39 1958 przyjęty w skrajnie prawicowej propagandzie od 1918, kiedy nawoływano do wojny interwencyjnej przeciw komunist. rewolucji w Rosji, na wzór antyislamowych Wypraw Krzyżowych w średniowieczu; przyjęty z kolei przez propagandę III Rzeszy w latach 1941-45; po II wojnie świat. przez zimnowojenne ośrodki propagandy głównie USA i Europy Zach. również dla uzasadnienia interwencji zbrojnej w Wietnamie. J. BUKNHAM The Conins Defeat of Communism, New York 1950. • 1956 KRYSTALOGRAFIA (ang. Crystallography, franc. Cristallographie, hiszp. Cristalografia, roś. Kristattografija), nauka o ciałach krystalicznych, przedmiot nauk. zorganizowanej współpracy międzynar. od 1946, daty powstania Tymczasowego Międzynar. Komitetu K., przekształconego 1947 z inicjatywy UNESCO w: Miedzynar. Unie K., Int. Union of Crystallograpby, z siedziba w Groningen (Holandia); łączy krajowe instytucje kilkudziesięciu państw; jest czł. Międzynar. Rady Unii Naukowych; zarej. w ONZ; publ. ang., franc., niem. i roś.: Acta Cry-stallographica, Structure Reports, Int. Tables for X-ray Crystallography, WorUs Directory of Cristallographers, lndex of Crystallographic Supplies. J. OKUNACKI Krystalografia chemiczna i fizyczna. Warszawa 1961; Yearbook of Int. Organizfttions, 1973. • 1957 KRYZYS ENERGETYCZNY ŚWIATOWY 1973/74 (ang. Worid Energetic Crisis 1973/74, franc. Crise energetique mondiale 1973/74, hiszp. Crisis energetica mundial 1973/74, roś. Mirowoj eniergieticzeskij krizis 1973/74), termin międzynar.—poważne zakłócenie w dostawach paliw płynnych z arab. krajów eksportujących —> naftę do państw zach. Europy oraz USA i Japonii na przełomie 1973/74, spowodowane bezpośrednio konfliktem arab.-izrael., pośrednio —>• walutowym kryzysem świata kapitalistycznego. Szefowie rządów państw członkowskich EWG we wspólnej deklaracji 15X111973 uznali, że „sytuacja wytworzona przez kryzys energetyczny stanowi zagrożenie dla gospodarki światowej jako całości i odbija się nie tylko na krajach rozwiniętych, ale również na rozwijających się. Przedłużanie się braków w zakresie dostaw energii może mieć brzemienne skutki dla produkcji, zatrudnienia i równowagi bilansów płatniczych". l.k.e. zamknął okres kolonialnego i pokolonialne-go rozwoju wysoko uprzemysłowionych państw drogą rabunkowej eksploatacji bogactw natural- nych Trzeciego Świata. W kwietniu 1974 odbyła się w N. Jorku specjalna Sesja Zgr. Og. NZ, poświęcona problemom ś.k.e. i surowców. Kronika 1973/74; M. WntOWSKi Międzynarodowy kryzys energetyczny, w: Sprawy Międzynarodowe 3/1974. • 1958 KRYZYS GOSPODARCZY ŚWIATOWY 1924- 39 (ang. Worid economic crisis, franc. Crise eco-nomique mondiale, 1924-39, hiszp. Crisis econó-mica mundial 1924-39, roś. Mirowoj ekonomi- czeskij krizis 1924-39), termin międzynar. — załamanie się systemu finansowego państw kapitą-list., rozpoczęte w -> „czarny piątek" 25X1929 odejściem od wymienialności na złoto kluczowych walut świata kapitalist.; nastąpił wtedy gwałtowny spadek cen i produkcji, bankructwo wielu banków, towarzystw ubezpieczeniowych, przedsiębiorstw handl., przem. i roln. oraz jako rezultat—masowe bezrobocie. Regiony kolonialne i zależne zostały odcięte od rynków USA i Europy z powodu Międzynarodowe wskaźniki spadku zatrudnienia w przemyśle w latach 1930-34 (1929=100) Rodzaj wskaźnika 1930 1931 1932 1933 1934 Świat (bez ZSRR) Zatrudnienie 93 84 75 78 84 Przemysł 87 75 63 71 76 Europa (bez ZSRR) Zatrudnienie 96 88 80 81 85 Przemysł 93 81 71 77 85 Ameryka Pn. Zatrudnienie 88 75 62 66 75 Przemysł 81 68 54 64 67 Źródło: Liyue of Nattons: Worid Production and Prices 1925—1934, Geneva 1935. Indeks spadku cen hurtowych w latach 1930-34 (1929 = 100) Kraj Najniższy stan Data Albania 49,2 V 1934 Argentyna 86,5 X 1933 Australia 73,8 II 1933 Austria 80,8 I 1931 Belgia 54,5 III 1935 Bułgaria 50,5 I 1934 Chile 74,0 X 1931 Chiny 90,5 IV 1934 Czechosłowacja 70,6 11934 Dania 72,7 VIII 1931' Egipt 56,0 V 1933 Estonia 67,5 I-VI 1933 Finlandia 80,6 IX 1931 Francja 53,4 III 1935 Grecja 78,2 VIII 1931 Hiszpania 93,3 V 1933 Holandia 49,7 III-IY 1933 Indie 58,2 III 1933 Indochiny Franc. 62,7 III 1935 Japonia 66,6 VI 1932 Jugosławia 60,3 VIII-IX 1933 Kanada 66,4 II 1933 Łotwa 67,5 XII 1931 Meksyk 80,5 V 1932 Niemcy 66,1 IV 1933 Nowa Zelandia 85,1 11933 Norwegia 78,5 IX 1933 Peru 87,6 IV 1932 Polska 54,2 III 1935 Portugalia 80,6 V 1933 Rumunia 54,0 1X1933,111934 Szwajcaria 61,2 III 1935 Szwecja 75,0 UI-IY 1933 Turcja 46,4 V 1934 USA 62,7 II 1933 Węgry 57,9 IX-XI 1933 W. Brytania 82,4 III 1933 Włochy 63,7 VI-VH 1934 Wolne Miasto Gdańsk 64,0 VII 1934 Związek Pd. Afryki 74,9 X 1932 Źródło: Ligue of Natlons Worid Proditctions and Prices 1925-1934.1935. Uwaga. W Polsce najniżej spadły ceny produktów rolnych (do 41) w 1932. gwałtownego spadku importu surowców, a ich rozwój został zahamowany w wyniku braku dochodów i kredytów zagr. W Ameryce Lać. wszyst- kie towarzystwa ubezpieczeniowe, związane z towarzystwami ubezpieczeniowymi USA ogłosiły niewypłacalność. Na zach. półkuli dopiero II wojna świat, przywróciła zaufanie do dolara i systemu kapitalist., zostało to spowodowane pełnym zatrudnieniem, w związku z produkcją zbroje- niową, wielkim zapotrzebowaniem na produkty przem. i roln. oraz surowce podstawowe; II woj- 1959 Kryzys kubański 1962 470 na świat, nie spowodowała bezpośrednich strat na półkuli zach., ponieważ nie było tam zniszczeń wojennych, a straty w ludziach na frontach wo- jennych były dla USA niższe niż straty w wypadkach samochodowych w tym samym czasie. Wpłynęło to na psychikę mieszkańców zach. hemi- sfery, a przede wszystkim obywateli USA, którzy po II wojnie świat, o wiele bardziej bali się nawrotu kryzysu, niż prowadzenia przez USA poli- tyki na krawędzi wojny, w interwencyjnych wojnach w pd. Azji, czy też interwencyjnych akcjach zbrojnych w Ameryce Lać., Afryce i na Bliskim Wschodzie. E. VAROA The Great Crisis and its Political Conseauences. Economics and Politics 192S-1934. London 1935; W. WOY-TTNSKY Les Consequences sociales de la crise, Paris 1936; A. STURMTHAL Die grosse Krise, Ziirich 1937; H. V. HUDSON Slump and Recovery 1929-1937. A Suryey o f WorU Econo-mic Affairs, London 1938; W. A. BROWN Jn. The Int. Gola: Standard Reinterpreted 1914-1934, vol. 2, New York 1940; J. K. GALBRArm The Great Crash 1929. London 1955; L. A. HAHN 50 Jahre zwischen Inflation und Deflation, TObingen 1963. • 1959 KRYZYS KUBAŃSKI 1962 (ang. Cuban (Missile) Crisis 1962, franc. Crise de Cuba 1962, hiszp. Crisis Cubana 1962, roś. Kubinskij krizis), ter- min międzynar.—konflikt między USA i-ZSRR, grożący konfrontacją atomową, 22-28X1962, powstały w wyniku pryncypialnego sporu o znajdujące się w budowie tfa Kubie rakietowe wyrzutnie. Osiągnięty po dramatycznych rokowaniach kompromis — niedostarczanie wyrzutni przez ZSRR, zobowiązanie się USA de facto do nieinterwencji w stosunku do socjalist. Kuby — stał się przełomowym momentem w stosunkach między -mocarstwowych wobec stwierdzonego z okazji k.k. faktu, że każdy konflikt między atomowymi mocarstwami grozi natychmiast atomową konfrontacją. Rezultatem tego rozeznania było odejście przez USA w następnych latach od „ery konfrontacji do ery negocjacji" (formuła J. F. Ken-nedy'ego 1963, powtórzona przez R. Nucona 1970) i zaakceptowanie polityki pokojowego współistnienia, aczkolwiek opóźnione wieloletnią interwencją USA w Azji Pd. i tendencjami w dowództwie sił zbrojnych USA do rozstrzygnięcia wojny w Wietnamie broniami nuklearnymi. W historii stosunków międzynar. po n wojnie świat. k.k. zaliczany jest do tych wydarzeń, które zdecydowały o powstaniu koegzystencjalnego dialogu USA-ZSRR. Równocześnie k.k. postawił sojuszników USA, przede wszystkim Kanadę i mocarstwa zach. Europy, przed perspektywą, iż bez konsultowania się z nimi USA może wciągnąć je w niszczycielską wojnę nuklearną. L. GELBERO Kryzys kubański a współczesne prawo międzynarodowe, w: Sprawy Międzynarodowe nr l, 1963, s. 20-39; J. DANIEL, J. O. HUBBEL Strike In the West. The Comptese Story o f the Cuban Crisis. New York 1963; T. SZULC Latln America, New York 1966, ». 109-113. • 1960 KRZYŻACY (ang. Teutonic Knights, franc. Che-yaliers Teutoniques, hiszp. Caballeros Teutónicos, roś. Kriestonoscy, niem. Kreuzritter), nazwa czł. niem. Zakonu Krzyżowego powstałego w Palestynie 1191, uznanego przez papieża Klemensa III 21 XII 1196 p.n. Zakon Rycerzy Szpitala Świętej Marii Niem. Domu, Orden der Ritter des Hos-pitals Sankt Marien des Deutschen Hauses; później zw. Zakonem Niem. Panów, Deutschherren. Zakon ten po zakończeniu wojen krzyżowych stał się od XIII w. po w. XX w środk. Europie źródłem konfliktów międzynar. i symbolem niem. - *• Drang nach Osten. Po II wojnie świat, zakon ten (o niezmienionej od czasu sekularyzacji Prus, 1525, nazwie Deutscher Ritter-Orden), utraciwszy swe posiadłości na terytorium od Łaby po Niemen, posiada swą siedzibę w Kolonii nad Renem, gdzie w Katedrze, 1950, pasowany został na komtura i przyobleczony w płaszcz krzyżacki, pierwszy kanclerz NRF, K. Adenauer. K. GÓRSKI Państwa krzyżackie w Prusach, Gdańsk 1946; M. TUMLER Der Deutsche Orden im Werden,- Wachsen und Wirken bis 1400, Wien 1955; H. CHŁOPACKA Procesy z Zakonem krzyżackim w XIV wieku, Poznań 1967; G. LABUDA Polska granica zachodnia. Tysiąc lal dziejów politycznych, Poznań 1971. KSIĄŻĘCA WYSPA -^ Św. Tomasza i Książęca, Wyspy. • 1961 KSIĄŻKA (ang. Book, franc. Livre, hiszp. Libro, roś. Kniga), przedmiot' międzynar. konwencji; po II wojnie świat, zawieranych z inicjatywy UNESCO, która rok 1972 ogłosiła Rokiem Międzynar. K., a z którego to okazji została ogłoszona w październiku 1971 w Brukseli Międzynar. Karta K.: ,,W przekonaniu, że książki pozostają nadal ważnym narzędziem zachowania i rozpowszechnienia skarbnicy wiedzy wszechświatowej; Uważając, że do umocnienia roli książki może się przyczynić polityka, skierowana na zapewnienie najszerszego wykorzystania słowa drukowanego; Mając na uwadze to, że Karta Organizacji Narodów Zjednoczonych, w części dotyczącej zagadnień oświaty, nauki i kultury, wzywa do współpracy w ..swobodnym rozpowszechnianiu myśli za pomocą stówa i innych środków wyrazu", jak również w ,,ułatwianiu wszystkim narodom możliwości zapoznania się z publikacjami poszczególnych państw droga odpowiednich metod międzynarodowej współpracy"; Przypominając następnie, że Konferencja Generalna UNESCO uznała, że książki „spełniają ważną rolę w osiągnięciu celów UNESCO, to jest: pokoju, ogólnego rozwoju i rozwoju Praw Człowieka, walki z rasizmem i kolonializmem"; Biorąc pod uwagę to, że Konferencja Generalna UNESCO ogłosiła rok 1972 Międzynar. Rokiem Książki pod hasłem ,,Książki dla wszystkich". Międzynar. Zjednoczenie Stowarzyszeń Księgarzy, Międzynar. Konfederacja Związków Autorów i Kompozytorów, Międzynar. Federacja Dokumentacji, Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy, Międzynar. Federacja Tłumaczy, Miftdzynar. PEN-CLUB, Międzynar. Federacja Wydawców przyjmują jednomyślnie niniejszą Kartę Książki i zwracają się do wszystkich zainteresowanych osób i organizacji z wezwaniem do wprowadzenia w życic zasad, proklamowanych w niniejszym dokumencie. Poniżej 10 punktów Karty w skrócie: Art. I. Każdy człowiek ma prawo do czytania. Społeczeństwo zobowiązane jest do zapewnienia wszystkim ludziom możliwości korzystania z dobrodziejstw czytania. Art. n. Znaczenie książki dla oświaty. Art. III. Na społeczeństwie spoczywa obowiązek stworzenia warunków dla pracy twórczej autorów. Art. IV. Dla rozwoju narodowego konieczny jest dobrze zorganizowany przemysł wydawniczy. Art. V. Dla rozwoju wydawnictwa książek konieczne są rha-teriałowe i produkcyjne możliwości. Art. VI. Księgarze — podstawowe ogniwo "łączące wydawców z czytelnikami. Art. VII. Biblioteki — narodowe źródto informacji i wiedzy, zapewniające dostęp do skarbnicy nauki i piękna. Art. VIII. Służba informacyjna na usługach przemysłu wydawniczego zachowuje i udostępnia materiały informacyjne. Art. IX. Swobodna wymiana książek pomiędzy krajami wzbogaca narodowe dobra kulturalne i sprzyja międzynar. wzajemnemu zrozumieniu. Art'. X. Książka służy międzynar. wzajemnemu zrozumieniu i pokojowej współpracy. ,,Ponieważ wojny rodzą się w umysłach ludzi — głosi Akt Konstytucyjny UNESCO—również w umyśle człowieka dojrzeć powinna sprawa obrony pokoju". Książki są jednym z Kształcenie ustawiczne 1966 Tażniejszych środków obrony pokoju, ponieważ ich wpływ la stworzenie atmosfery przyjaźni i wzajemnego zrozumienia est ogromny. Wszystkie zainteresowane osoby i organizacje i« obowiązane uczynić wszystko, żeby treść książek sprzyjała rozwojowi osobowości ludzkiej, socjalnemu i gospodarczemu rozwojowi, międzynar. wzajemnemu zrozumieniu i pokojo-m." Encyklopedia wiedzy o ksitlice, Wrocław 1971. Biuletyn P.K. lis UNESCO nr 3 (148), 1972, 8. 5-8; R. BAKER Des livres four tous, Paris 1973; R. BAKER, R. EsCAKPrr La faim de 'lvre, UNESCO Paris 1973; R. EscAltprr La revolution du 'ivre, Paris 1973. l 1962 KSIĘGARNIE ONZ (ang. UN libraries, franc. Librairies de 1'ONU, hiszp. Librerias de la ONU, roś. Kniżnyje magaziny OON), zorganizowana przez Sekretariat ONZ, Dział Publikacji, świat. sieć księgarń ONZ rozprowadza wydawnictwa ONZ i jej organizacji wyspecjalizowanych; w za- sadzie w każdym kraju członkowskim minimum jedna księgarnia. W Polsce: w Warszawie, w Pa-tacu Kultury i Nauki. • 1963 KSIĘGARSTWO (ang. Booksellers, franc. Libra-irie, hiszp. Comercio de libros, roś. Knigotor-gowla), przedmiot współpracy międzynar. już w czasach staroż., zorganizowanej nowocześnie po uchwaleniu Konwencji Berneńskiej 1886 o ochronie praw wydawniczych. W Polsce pierwszą ugodą k. była Concordia librariorum, podp. 1517 w Krakowie. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Liga Księgarzy Antykwariuszy, Int. Lcague of Antiquarian Booksellers, zat. 1947, z siedzibą w Brukseli; opubl. Dictionary for the Antiquarian Book Trade, 1953; Rules 1957: Int. Directory 1965 i in.; Międzynar. Rada d/s Książek Młodzieżowych, International Board on Books for Young People, zał. 1952, z siedzibą w Wiedniu. Statut doradczy (O UNESCO. Międzynar. Stów. Hurtowni Dystrybucyjnych Pism, Czasopism i Książek, Int. Assoc. of Wholesale Newspaper, Perio-dical and Book Distributors, zał. 1955, z siedzibą w Kolonii (NRF); publ. Der Neue Yertrieb; Międzynar. Wspólnota Stów. Księgarskich, Int. Community of Booksellers Assoc. zat. 1956, z siedzibą w Delf (Holandia). Statut doradczy (B) UNESCO. » Poza tym w wielu krajach odbywają się Międzynar. Targi Książki, m.in. co roku na wiosnę w Warszawie, a na jesieni we Frankfurcie nad Me- nem (NRF). Międzynar. Wystawa Sztuki Edytorskiej odbywa się od 1959 co 5 lat w Lipsku (NRD), p.n. Int. Buchaustellung, IBA. Lexikon des Gesamten Buchwesens, Leipzig 1935; J. Musz-KOWSKI Księgarstwo, w: Encyklopedia nauk politycznych, Warszawa 1938, t. 3, s. 458-467; Yearbook of int. Organim-tions, 1968-69; Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa 1972. • 1964 KSIĘGI POKŁADOWE (ang. Log books, franc. • Livres de bord, hiszp. Libros de a bordo, roś. Wachtiennyje żumały), termin międzynar. na obowiązujące w myśl mor. i lotn. prawa międzynar. statki wodne i powietrzne w ruchu międzynar. k.p., jak dziennik podróży, Journey log, Carnet de Route, dziennik sygnałów, Signal log, Carnet des signaux, oraz notatnik silnika, Engine log, Livres de moteur i in. Szczegółowe charakterysty- ki wymaganych k.p. dają konwencje mor. i lotn. o cyw. ruchu międzynar. statków i samolotów. KSIĘGOSUSZ -> Weterynaria. KSIĘGOWANIE -> Międzynarodowy plan kont. • 1965 KSIĘŻYC (ang. Moon, franc. Lunę, hiszp. Luna, roś. Łuna), satelita Ziemi, przedmiot badawczej współpracy międzynar. w związku z rozpoczętymi 1959 przez ZSRR wyprawami pojazdów kosmicznych na K. Łunnik II, który wylądował 13 IX 1959 oraz Łunnik III, który przekazał 7X1959 pierwsze fotografie odwrotnej strony K. 2111967 został podp. w Londynie, Moskwie i Waszyng- tonie Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z K. i innymi ciałami niebieskimi. Pol- ska uczestniczy w Układzie (Dz.U. 1968, póz. 82, 83). Wyprawy organizowane przez USA od 31 VII 1964 (lądowanie Rangera B VII), ukoronowane zostały 20 VII 1969 dotarciem pierwszej załogi ludzkiej na K. statkiem —>- Apollo. Lot, w którym brali udział N. Armstrong, E. Aidrin i M. Collins, trwał od 16 VII 1969 godz. 14, min.'32 czasu warszawskiego do 20 VII 1969, godz. 21, min. 17 i 43 s. Pierwszy stanął na powierzchni K. N. Armstrong, wypowiadając hist. słowa: „To jest mały krok pewnego człowieka, ale wielki krok ludzkości". 24 VII 1969 Apollo 11 powrócił na Ziemię, przywożąc pierwsze próbki minerałów K. 201X1970 wylądował na K. radź. automatyczny aparat kosmiczny Łuna 16, który specjalną sondą wiertniczą pobrał rdzeniową próbkę gruntu, po czym wystartował z powrotem i przybył do Kazachstanu 241X1970 z szarobrunatną materią K. Z kolei 17X11970 wylądowała Łuna 17 z -> Łunochodem, który rozpoczął "nową erę poznawania powierzchni i otoczenia K. Na XXVI Sesji Zgr. Og. ONZ Rząd ZSRR przedłożył postulat (przekazany Komitetowi ONZ d/s Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej), opracowania Międzynar. Układu d/s K., zawierającego postanowienie o pełnej demilitaryzacji zarówno powierzchni K. jak i przestrzeni wokół niego; o pełnej internacjonalizacji powierzchni i bogactw naturalnych K., o międzynar. nadzorze, kontroli i zarządzie terytorium K. oraz o statucie praw- nym „osiedli księżycowych" państw, które w ramach nauk. wypraw zbudują je na K. Radziecki projekt układu w sprawie K. został ogłoszony w Moskwie 4 VI 1971. We wrześniu 1972 Komitet Kosmiczny ONZ rozpoczął debatę nad przygotowanym przez podkomitet prawnym projektem układu międzynar. o K. Wśród 2) artykułów regulujących różne aspekty działalności człowieka na K. znajduje się m.in. postanowienie o zakazie umieszczania na K. broni masowej zagłady, instalacji wojsk, i prowadzenia manewrów. Projekt układu przywiązuje dużą wagę do badań nauk. w środowisku fiz., do zapewnienia, iż nie dopuści się do zanieczyszczenia naturalnego środowiska K., a także Ziemi ewentualnymi szkodliwymi substancjami z Księżyca. W 1972 radź. geolodzy sporządzili pierwszą wielobarwną mapę tektoniczną obu stron K. w skali l : 7 500 000, na podstawie morfologicznej i strukturalnej analizy posiadanych fotografii widocznej i niewidocznej strony naturalnego satelity Ziemi. Poza tym sporządzono także pierwszą skalę selenochronologicz-ną, wydzielając 3 ery i 7 okresów rozwoju. From Sputnik to Gemini, ed.: L. A. Snbel. New York 1965, s. 310; A. MARKS Ksictyc. Warszawa 1970, s. 608. Zbiór dokumentów 1971, nr 6, póz. 90, 91. • 1966 KSZTAŁCENIE USTAWICZNE (ang. Lifelong education, franc. Education continuelle, hiszp. 1967 Kuba 472 Educación continua, roś. Postojannoje obrazo-wanije), tennin międzynar. wprowadzony przez UNESCO—doktryna pedag., zalecająca model edukacji, pozwalającej na kształcenie przez całe życie, celem zapewnienia jednostce pełnego udziału w rozwijającym się szybko świecie. W grudniu 1972 odbyło się w Inst. Pedagogiki UNESCO w Hamburgu międzynar. seminarium na temat Konsekwencji kształcenia ustawicznego dla rozwoju treści kształcenia w zakresie wychowania międzynar., Implications of lifelong education for an interdisciplinary curriculum oriented towards int. education. P. LENORAND Life-Long Education, New York 1972. • 1967 KUBA (ang. Cuba, franc. Cuba, hiszp. Cuba, roś. Kuba), Republika Kuby, Republica de Cuba, państwo w Ameryce Środkowej, w archipelagu W. Antyli na M. Karaibskim, czł. ONZ. Pow. wyspy Kuby i małej wyspy Pinos oraz ok. 1600 pobliskich wysepek 114524 km2. Ludność: ok. 8,7 min (1973). Stolica: Hawana—1765 tyś. mieszk. (1972). Ludność Kuby wg spisów 1899-1970 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1899 1907 1919 1572 2048 2889 1943 1953 1970 4778 5829 8553 Język urzędowy: hiszp. Waluta: peso == 100 cen-tavos. Święta nar.: 11 Dzień Wyzwolenia, l V Międzynar. Dzień Pracy, 26 VIII Dzień Powstania Narodowego 1953. Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 15,15-1810; z samorządem i własną reprezentacją W Korte-zach Hiszpanii 1810-37; ponownie zależna od kolonialnej administracji gubernatora, w wojnie do- mowej 1865-78 zakończonej przywróceniem samorządu i reprezentacji w Kortezach oraz stopniowym zniesieniem niewolnictwa 1880-86. W 1895 Hiszpania ponownie zawiesiła konstytucyjne prawa, wywołując bunt niepodległościowy, zakończony interwencją USA i wojną amer.-hiszp. Traktatem Paryskim z 10X111898 Hiszpania zrzekła się praw do Puerto Rico, Filipin, w. Guam oraz także praw do K. z dniem 111899 powie-. rzając Stanom opiekę nad jej mieszkańcami. Od 111899 do 20 V, 1902 K. była pod administracją wojsk. Zgromadzenie Ludowe Kuby, które 5X11900-21 VI 1901 opracowywało konstytucję Rep. K., było zmuszone przez USA włączyć do Konstytucji tzw. —r Platta poprawkę, przyzna- jącą Stanom prawa do interwencji w wewn. sprawy K. oraz na lat 99 bazę wojenną —> Guanta-namo. Interwencyjna część poprawki Platta zo- stała anulowana 29 V 1934 przez prezydenta USA, F. D. Roosevelta, natomiast statut Guantanamo pozostał bez zmian. W I i II wojnie świat, po stronie USA Czł. założyciel LN 1919-39 oraz ONZ, 24X1945 i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, z wyjątkiem Bank/IBRD, IMF i IFC. Czł. RWPG (od lipca 1972). Czł. założyciel OPA, w której do 1958 K. była instrumentem polityki USA. Po przejęciu władzy l 11959 przez Rewo- lucyjny Rząd Fidela Castro rząd USA rozpoczął bojkot gosp. K., a 21 IV 1961 rozpoczął inwazję, zakończoną klęską w Zatoce -> Świń. Rząd K. l V 1961 proklamował wejście K. na drogę socja-. lizmu. Rząd USA spowodował 3111962 bezprawne usunięcie rządu K. z OPA i ze wszystkich jej organizacji wyspecjalizowanych oraz zmusił stopniowo w ciągu 2 lat wszystkie państwa Ameryki Lać., z wyjątkiem Meksyku do zerwania stosunków dyplomat., konsul, i handlowych. W okresie 22-28X1962 sprawa budowy .rakiet, wyrzutni na K. stała się przedmiotem konfliktu między USA i ZSRR, nazywanego powszechnie —>• kryzysem kub., zakończonego niedostarczaniem wyrzutni przez ZSRR przy jednoczesnym zakończeniu blokady wojennej K. przez USA i zobowiązaniem się de facto USA do nieinterwencji w wewn. sprawy K. W 1963-64 Wenezuela, a w 1967 Kolumbia i Wenezuela oskarżyły K. w Radzie Bezpieczeństwa o zagrażanie pokojowi zach. półkuli, ale Rada nie uznała oskarżeń za uzasadnione. W dekadzie 1963-72 K. wielokrotnie oskarżała w ONZ Stany Zjedn. o stosowanie bojkotu ekon. Od 1970 bojkot dyplomat. państw Ameryki Zach. zaczął kruszeć podobnie jak handl. Wznowiły stosunki dyplomat. z K.: Chile i Peru, nawiązały: Barbados, Gujana, Jamajka i Trynidad i Tobago. W 1973 podjęły rozmowy: Argentyna, Ekwador, Kolumbia, Panama i Wenezuela. Bojkot komunikacyjny (1961-71 istniało jedno tylko połączenie lotn. K. z kontynentem amer.: Hawa-na-Meksyk, a z Europą Zach. tylko Hawana-Madryt) został 1971 przerwany powstaniem linii Santiago-Lima-Hawana. Z eur. krajami socjalist. K. posiada stałe połączenie Hawana-Moskwa i Hawana-Praga). K. w tym czasie była azylem dla wielu polit. działaczy latynoamer. prześladowanych w swych krajach; wielokrotnie przedostawali się oni na K. porywając samoloty, gł. linii USA. Miały też miejsce liczne akty uprowadzania samolotów z USA na K. nie zawsze z przyczyn polit., czasem pirackich. Wiosną 1973 USA zawarły z K. porozumienie w sprawie wspólnego zwalczania piractwa powietrznego i mor., następnie Kanada i Meksyk. W międzynar. ruchu roboto, na kontynencie amer. rewolucja kubańska stała się wydarzeniem hist. Kubańska organizacja wyzwoleńcza Ruch 26 lipca, Movimiento de 26 Julio, utworzona przez F. Castro, została w lipcu 1961 przekształcona wraz z innymi postępowymi ugrupowaniami w Organizację Rewolucyjną, ORI 1962 w Zjednoczoną Partię Rewolucji Socjalistycznej, ta zaś 473 Kulturalna współpraca międzynar. 1972 3X1965 przyjęła nazwę Komunistycznej Partii Kuby. Fidel Castro l V 1973 oświadczył, że K. nie wróci .do OPA, natomiast gotowa wziąć u-dział w utworzeniu regionalnej organizacji państw latynoamer. i anglofońskich regionu karaibskiego, której siedzibą nie będzie Waszyngton i która walczyć będzie o interesy państw Ameryki Lać. i Karaibów i ich jedność. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Barbados, Belgia, Bułgaria, Cejlon, Chile (zerw. 1964, wznów. 1970, zerw. 11 IX 1970), ChRL, Cypr, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Gujana, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Islandia, Izrael (zerw. 7 DC 1973), Japonia, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Kongo, KRL-D, Liban, Luksemburg, Mali, Maroko, Meksyk, Mongolia, Norwegia, NRD, Pakistan, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Watykan, Węgry, W. Brytania, Wietnam Dcm. Rep., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rew.), Włochy, ZSRR. Polska utrzymywała z K. stosunki konsul, w okresie między wojnami; w Hawanie był poi. konsulat; stosunki dyplomat. istniały czysto formalnie na szczeblu poselstw. Po II wojnie Świat, nie były wznowione, aż do 30 VIII 1960, kiedy restaurowano je na szczeblu ambasad. 31 VIII 1960 została podp. pierwsza umowa handl., a 6 III 1961 o wymianie kulturalnej (Dz.U. 1962, póz. 274, 275), 22 IV 1970 podp. został w Hawanie protokół o powołaniu i rozpoczęciu działalności Komisji kubańsko-pol. d/s współpracy gosp. i naukowo-techn. 6-13 VI 1972 F. Castro odwiedził Wa»szawe, Katowice, Kraków i Gdańsk, rewizytowany w maju 1973 przez Przewodniczącego Rady Państwa H.- Jabłońskiego. Ogłoszona w Hawanie i w Moskwie 5 II 1974 Deklaracja kubańsko-radz. rozpoczyna się nast. stwierdzeniem: „Pierwsza wizyta sekr. gen. KC KPZR L. Brcżniewa 28 1-3 n 1974) w pierwszym kraju Ameryki Lać., który buduje socjalizm, wywołała rewolucyjny entuzjazm i partyjną solidarność kubańskich mas pracujących. Przywódcy Związku Radzieckiego i K. oświadczają, że panuje między nimi pełna jedność poglądów na obecną sytuacje na świecie i na zadania polityki zagranicznej państw socjalistycznych, polityki obrony wolności, niepodległości i suwerennych praw państw i narodów, umocnienia pokoju i współpracy międzynarodowej". R. H. FITZOIBBON Cuba and the United Stałeś 1900-1935, New York 1935; F. PEBAZA SARAUSA Bibliografia cubana, Habana 1945; P. M. SWEESY Cuba: Anatemy of a Revolu-tion, New York 1960; H. L. MATTHEWS The Cuhan Story, New York 1961; K. MEYER, T. SZULC The Cuban lnvasion: The Chronicie of a Disaster, New York 1962; D. L. LARSON The „Cuhan Crisis" of 1962. Selected Documents and Chro-nology. Boston 1963; H. B. JOHNSON The. Say of Pigs, New York 1964; E. LEOCHSENHINO Los Estados Unidos centra Cuba republicana, Vol. 2, La Habana 1964; M. SEMIDEL Les Stats Unis et la Revolutlon Cubalne 1959-64, Paris 1968; A. DEM-BICZ Kuba, PWN, Warszawa 1969; W. MORAWSKI Tworzenie podstaw ustrojowych Republiki Kuby 1950-70, Lublin 1972; M. JinuciEwicz Baw Guantdnamo, Warszawa 1972; M. IKO-NOWICZ Kuba od wewnątrz. Warszawa 1973. • 1968 KU KLUX KLAN, ang.-amer. nazwa wspólna dla 2 terrorystycznych organizacji: l) działającej 1865-71 w USA, w stanach pd., zał. w grudniu 1865 w m. Pułaski, w stanie Tennessee, przeciwko równouprawnieniu Murzynów, stosująca samosądy (->• lynch); zakazana .przez Kongres USA 1870; 2) działającej 1915-58 legalnie w całych Stanach Zjedn., z programem skrajnie nacjonalistycznym, antypostępowym, rasistowskim, zakazanej w pn. stanach 1958, istniejącej dalej legalnie w wielu stanach pd., z siedzibą w Tuscaloosa (Alabama). J. M. MECKLIN The Ku Klux Klan, New York 1924; F. HORN Imisible Empire: The Story of the Ku Klux Klan 1866-1871, New York 1939; D. M. CHALMERS Hooded Ame-ricanism 1865-1965. Baltimore 1965; A. W. TOURGEE The In-yisible Empire, New York 1968. • 1969 KUKURYDZA (ang. Maize, Com, amer. Indian- com, franc. Maiis, hiszp. Maiz, roś. Kukuruza), jeden z podstawowych surowców żywnościowych, przedmiot międzynar. współpracy pod egidą FAO. Świat, produkcja 1972—302 min t. Główni producenci: USA, ZSRR, Brazylia, Meksyk, Rep. Pd. Afryki, India, Argentyna, Jugosławia, Włochy. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Grupa Stowarzyszona przemysłu k. krajów EWG, Maize In-dustry Assoc. Group for the BĘC Countries, zał. 1959, z siedzibą w Paryżu; Stów. Przemysłu Krochmalu K., przy EWG, Maiz-Stareh Industries Assoc. ot the EEC, żal. 1959, z siedzibą w Brukseli. Latynoamer. Stów. K„ Sociedad Latinoamericana de Maiz — Latinamerican Córa Society, SLM, zał. 1961, z siedzibą w stoi. Meksyku; łączy ekspertów Argentyny, Brazylii, Kolumbii, Meksyku i Peru; publ. Cartas de la SLM. Poza tym w Meksyku istnieje Międzynar. Ośrodek Ulepszania Kukurydzy i Pszenicy. R. W. JUGENHEIMER Hybrid Maize breedtng and seed pro-duction, Roma FAO 1958, s. 369; FAO Maize and maize diets: a nutritiondl surwey, Roma 1968, wyd. 3, s. 94; Rocznik Statystyki Międzynar. 1973, Warszawa 1973; Yearbook o f Int. Organtzations, 1973. • 1970 KULE, POCISKI (ang. Balls, projectiies, franc. Balles, projectiies, hiszp. Bałaś, proyectiies, roś. Puli, .snariady), przedmiot prawa międzynar. od 1868. Pierwsza konwencja międzynar. nosiła nazwę Deklaracji o zakazie używania pocisków wybuchających i zapalających o wadze poniżej 400 gramów., podp. w Petersburgu 29X1/11 XII 1868 (.-> Deklaracja Petersburska 1868); druga nosiła nazwę Deklaracji o zakazie używania pocisków gazowych (—> bronie chemiczne i bakteriologiczne) i została podp. w Hadze 29 VII 1899, równocześnie z tzw. III Haską Deklaracją o zakazie używania kuł rozszerzających się lub rozpłaszczających, tj. z nacięciem („grzybkujące"), wywołujących rany szarpane, tzw. dum-dum, używanych przez bryt. wojska kolonialne od 1895 w Indiach i Sudanie; użyte 1935 w Etiopii przez faszystowskie Wiochy. W 1971 USA zastosowały w Wietnamie plastykowe, niewykrywalne dla rentgena oraz rozpryskowe, groźniejsze od dum-dum, wywołując protesty uczonych, lekarzy, intemacjona-listów. Zob. też bronie zakazane. H. KRAUSE Geschossen, w: Strupp-Schlochauer WSrterbuch des YBIkerrechts, Berlin 1960. Bd. l, s. 674-675; Mola encyklopedia wojskowa, t, 3, Warszawa 1970; Prawo międzynar. Źródła i materiały, oprać.: A. Górbiel, Katowice 1970, t. 2, s. 131-132. • 1971 KULTURA [tac. cultura 'uprawa roli'], (ang. Culture, franc. Culture, hiszp. Cultura, roś. Kultura), termin międzynar. — nie jednoznaczny w ciągu wieków i współcześnie, przedmiot badań i prac UNESCO nad definicją pojęcia k. i rozwojem międzynar. wymiany kulturalnej, ogłaszanych od 11974 w kwartalniku UNESCO pt. Cultures w ang. i franc. A. SCHWEITZER Kultiirphllosophie, Zflricb 1923; CiWisation: le mort et 1'idee. cdit.: Le Febrę, Paris 1939; T. S. Euor Notes Towards a Definitlon of Culture, London 1948; A. Ł. KROEBER, C. KLUCKHOLN Culture: a Critlcat Revlew of Con-cepts and Definitions, Cambridge, Mass. 1952; UNESCO Jn-terrelations in Culture, Paris 1953; S. CZAKNOWSKI Kultura, w: S. CZARNOWSKI Dzielą, t. l. Warszawa 1956; B. MALINOW-SKI Szkice z teorii kultury. Warszawa 1958; K. RICHMOND Culture and Generał Knowledge, Meuthcn 1963; B. SUCHO-DOLSKI Kultura, w: WEP, Warszawa 1965, t. 6, s. 294-296. • 1972 KULTURALNA WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational cultural coope-ration, franc. Cooperation culturelle internationa- 1973 Kulturalne dobra 474 le, hiszp. Cooperación cultural intemacional, roś. Mieżdunarodnoje kultumoje sotrudniczestwo), przedmiot umów międzynar. bilateralnych i wielostronnych; po I wojnie świat, koordynatorem i inspiratorem był powołany przez LN ->• Inst. Międzynar. Współpracy Intelektualnej; od 1946 funkcje te pełni UNESCO. Jednym z wielkich osiągnięć k.w.m. jest konwencja o —>• ochronie dóbr kulturalnych, 1954. UNESCO opracowała. Deklarację ONZ zasad międzynar. współpracy kulturalnej, Declaration of Principles of Int. Cultural Cooperation, uchwaloną przez XIV Sesję Konferencji Ogólnej UNESCO, 4X11966, stwierdzającą, że każdy naród ma prawo i obowiązek rozwijania własnej kultury nar., a każdy obywatel prawo dostępu do niej, co oznacza również obowiązek państwa zapewnienia każdemu dostępu do kultury, uznając ponadto, że rozwój środków komunikacji i masowego przekazu stwarza po raz pierwszy realne możliwości powszechnego dostępu do kultury. W 1974 przedmiot -> Uchwał Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, dot. wzajemnej wymiany książek, czasopism, filmów, wystaw dzieł sztuki, imprez artystycznych. • Polska aktywnie uczestniczy w pracach UNESCO; Polska uczestniczy w konwencji z 11X1933 o międzynar. obiegu filmów mających charakter wychowawczy (Dz.U. 1937, póz. 163, 601, 602), z 22X11950 o wolnym od opłat celnych przywozie przedmiotów o charakterze wychowawczym, nauk. lub kulturalnym (Dz.U. 1972, póz. 33); o ochronie dóbr kult. 1954 (Dz.U. 1957, póz. 212) oraz w konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty z 15X111960 (Dz.U. 1964, póz. 268, 269); posiada umowy bilateralne o współpracy kulturalnej z Afganistanem 1966; Albanią .1950; z Algierią 1964; z Belgią 1963; z Brazylią 1961; z Bułgarią 1966: z ChRL 1951; z Czechosłowacją 1966, z Dahomejem 1965; z Danią 1960; z Egiptem '1957; z Francją 1947; z Ghaną 1964; z Gwineą 1966; z Holandią 1968; z Indią 1957; z Irakiem 1959; z Iranem 1969; z Jugosławią 1956; z Koreą 1956; z Kubą 1961; z Mali 1961; z Meksykiem 1970; z Mongolią 1958; z Norwegią 1958; z NRD 1964; z Rumunią 1964; z Tunezja 1966; z Wietnamem 1957; z Węgrami 1948; z Włochami 1965; z ZSRR 1956 i 1970. Państwa socjalist. stworzyły własne regionalne forum współpracy: Konferencja Ministrów Kultury Krajów Socjalistycznych (I w Sofii—1968, II w Karłowych Warach—1969, III w Budapeszcie—1970, IV w Berlinie—1971, V w Warszawie—1973, w tej ostatniej poza delegacjami Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR brali po raz pierwszy udział przedstawiciele Kuby i Mongolii). Współpraca obejmuje m.in. wymianę doświadczeń w dziedzinie prognozowania, programowania, organizacji i metod zarządzania oraz sposobów rozwiązywania problemów ekon. kultury, przygotowywania kadr dla wszystkich dyscyplin kultury i sztuki, popieranie szerokiej współpracy związków i sto- warzyszeń twórczych oraz organizacji kulturalnych. Z. KECK Skorowidz przepisów prawnych. Warszawa 1971, s. 286-287; A. KWILECKI, M. BORAL Międzynar. stosunki kulturalne, w: Sprawy Mifdlynar. nr 5, 1973. • 1973 KULTURALNE DOBRA (ang. Cultural Proper-ty, franc. Biens culturels, hiszp. Bienes culturales, roś. Kulturnyje błaga), przedmiot konwencji UNESCO o ochronie dóbr kulturalnych, podp. 14 VI 954 w Paryżu, która tak zdefiniowała d.k. w art. l: ,,... uważa sit za dobra kulturalne, bez względu na ich pochodzenie oraz na osobę ich właściciela: a) dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego Narodu, np. zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane, posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne — dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr; b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod literą a), np. muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony, mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego dóbr kulturalnych ruchomych określonych pod literą a); c) ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod literą a) i b), zwane ośrodkami zabytkowymi" (centers containing monuments, ccntrcs monumentaux, centros monumcntales). Dz.U. 1957, póz. 212. • 1974 KULTURKAMPF [niem.; 'walka kulturowa'], termin przyjęty w prasie świat, na walkę polit. prowadzoną w Rzeszy, 1871-78, przez rząd Bis- marcka i popierających go liberałów przeciw opozycji katolicko-separatystycznej zarówno laickiej, jak i duchowieństwa, co stało się przyczyną konfliktu dyplomat. ze Stolicą Apostolską, która 1873 zerwała stosunki z Rzeszą (wznowione 1887). Na ziemiach poi. zaboru prus. ustawodaw- stwo antykościelne wykorzystywano do akcji ger-manizacyjnych. J. FELDMAN Bismarck wobec KoSciola Katolickiego,. Kraków 1932; J. KRASUSKI Kulturkampf, Poznań 1962; L. TBZECIA-KOWSKI Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970, s. 321. • 1975 KURATELA (ang. Tutelage, franc. Tutelle, hiszp. Tutela, roś. Opieka), termin międzynar.—opieka wyznaczona z urzędu nad dziećmi nie mającymi rodzin, osobami ubezwłasnowolnionymi, ułomnymi, nieobecnymi i ich majątkiem, a także nad mieniem bezpańskim; przedmiot konwencji, międzynar. od 17 VII 1905, daty podp. Haskiej Konwencji o ubezwłasnowolnieniu i innych zarządzeniach opiekuńczych. Polska uczestniczy w niej od 1929 (Dz.U. 1929, póz. 238, 593). W myśl poi. ustawy o prawie prywatnym międzynar. z 12 XI 1965 (Dz.U. 1965, póz. 290) „opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona" (art. 23 p. l). W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 172-175. • 1976 KURDYSTAN (ang. Kurdistan, franc. Kurdistan, hiszp. Curdistan, roś. Kurdistan), kraj Kurdów, przedmiot sporów międzynar. w XVII-XIX w. między Turcją a Persją; po I wojnie świat. Traktatem Sevres, 1920, Główne Mocarstwa postanowiły odłączyć K. od Turcji i utworzyć Autono- miczny K. pod bryt. Mandatem LN; wobec nie-wejścia w życie Traktatu, przyszłość K. była przedmiotem obrad Konferencji w Lozannie 1922-23 oraz rezolucji Rady LN 1924-25, na bazie których W. Brytania zawarła 1925 układ z Irakiem i Turcją dzielący K. na część większą tur. i część 475 Kuwejt 1981 mniejszą, ale zasobną w ropę naftową iracką; część K. należała do Persji. Walka o zjednoczenie i niepodległość K. wzmogła się po II wojnie świat., kiedy w irańskiej części K., 1947, ogłoszo- na została Rep. Kurdyjska, zlikwidowana przez władze centr.; w Iraku dochodziło do powstań 1961-63; a w Turcji do rozruchów. Sprawa K. nie była rozpatrywana do 1974 przez ONZ. Prezydent Iraku proklamował 11 III 1974 autonomię K. irackiego, żarn. przez ok. 2 min Kurdów. H. ARKA The Kurds, London 1966; E. O'BALLANCE The Kur-dish Revolt. 1961-70, London 1973, 8. 196. • 1977 KURIER DYPLOMATYCZNY (ang. Diplomatic c'ourier, franc. Courrier diplomatique, hiszp. Cór-reo diplomatico, roś. Dipłomaticzeskij kurjer), termin międzynar. — specjalny urzędnik uprawniony do przewożenia zaplombowanej poczty dy-plomat.; przedmiot konwencji międzynar. o immunitetach dyplomat., określających m.in. prawa i obowiązki k.d., który prócz dyplomat. paszportu musi posiadać list kurierski, określający ile wiezie worków czy waliz poczty dyplomat., zgodnie z zaleceniami, opracowanymi przez Komisję LN d/s Transportu i Tranzytu w Paryżu 21 X 1920. G. v. HAEFTEM Kuriera, w: Strupp-Schlochmer WSrterbuch des YSIkerrechts, Berlin 1961, Bd. 2, s. 384-385. • 1978 KURTAŻ (ang. Brokerage, franc. Courtage, hiszp. Corretaje, roś. Kurtaż), termin międzynar. — prowizje, które otrzymują maklerzy giełdowi od zawartych transakcji; k. od dewiz stanowi obyczajowo 0,1%, od papierów wartościowych od 0,5 do 1,5%, a nawet 2%. • 1979 KURTUAZJA MIĘDZYNARODOWA (ang. In-ternational courtesy, franc. Courtoisie internatio-nale, hiszp. Cortesia intemacional, roś. Mieżduna-rodnaja wieżiiwost'), termin międzynar. powstały na Kongresie Wiedeńskim 1815, dla określenia obowiązku stosowania w dyplomacji Comitas Gentium. V. N. DIMITCH La coutume int. et le droit de sens, Paris 1930; C. JORDAN Courtoisie Int., w: Repertoire de Drott Int., Paris 1929. 1980 KURYLE (ang. Kuriles, franc. Kouriles, hiszp. Is-las Kuriles, roś. Kurilskije Ostrowa), Wyspy Ku-rylskic, archipelag w ZSRR, na O. Spokojnym; przedmiot sporu międzynar. między carską Rosją a Japonią w XIX w.; przyznane Japonii układem ros.-jap. 1875 w zamian za odstąpienie przez Japonię Sachalinu oraz między Japonią i ZSRR w XX w., kiedy na Konferencji Jałtańskiej 11 II 1945 USA i W. Brytania zgodziły się, że K. będą odstąpione ZSRR po zakończeniu wojny z Japonią, co nastąpiło w sierpniu 1945. Traktatem pokoju z Japonią, podp. w San Francisco 8 IX 1951, art. 2 Japonia zrzekła się „wszelkich praw, tytułów i roszczeń do Wysp Kurylskich". Ponieważ Traktatu tego nie podpisał ZSRR, 1956 Japonia wysunęła roszczenia do K. w nocie, godzącej się na zawarcie bilateralnego układu pokojowego z ZSRR, pod warunkiem zwrotu K., co spotkało się z odmową ZSRR. Porozumienie Trzech Wielkich Mocarstw w Sprawie Dalekiego Wschodu, w lotcie, 22 II 1945, w: Zbiór dokumentów, 1946, póz. 31. • 1981 KUWEJT (ang. Kuwait, franc. Kowelt, hiszp. Kuwait, roś. Kuwejt), Państwo Kuwejtu, Daulat al-Kuwajt, państwo w pd.-zach. Azji nad Zat. Perską. Czł. ONZ. Pow. 15540 km' (oraz strefa neutralna należąca do K. i Arabii Saudyjskiej 5770 km'); 733 tyś. mieszk. (wg spisu 1970; w tym 346 tyś. Kuwejtczyków, 387 tyś. cudzoziemców; z czego 417 tyś. mężczyzn, 317 tyś.-kobiet; wg spisu 1965 ogółem mieszkańców było tylko 467 tyś.). Stolica: Kuwejt—ok. 290 tyś. mieszk. K. graniczy z Arabią Saudyjską i Irakiem. Język oficjalny: arab., drugi używany—ang. Waluta: dinar K. = 1000 filsów. Święto nar.: 25 II, dzień uzyskania niepodległości 1961. Stosunki międzynar.: prowincja Iraku do 1889; pod protektoratem bryt. na podstawie Traktatu z 19 VI 1889 do 19 VI 1961, daty wygaśnięcia traktatu i deklaracji W. Brytanii o przyznaniu pełnej suwerenności K. Proklamowanie zapowiedzi niepodległości nastąpiło 19 II 1961. Irak sprzeciwił się niepodległości K. jako de facto uznaniu ostatecznej secesji K. od Iraku. Sprawa była przedmiotem debaty w R. Bezp. ONZ w lipcu 1961. Wojska bryt. wycofały się całkowicie z K. 19X1961 i zostały zastąpione przez siły zbrojne Ligi Arabskiej. Czł. ONZ od'14V1963 oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Czł. Ligi Arabskiej. Czł. OAPEC i OPEC. Po Arabii Saudyjskiej K. jest drugim producentem ropy naftowej na Bliskim Wschodzie, najtańszej w świecie w kosztach eksploatacji. Z ogromnych dochodów, jakie czerpie dynastia szejków as-Sa-bah, finansowany jest Fundusz K. d/s Arabskiego Gospodarczego Rozwoju, Kuwejt Fund for Arab Economic Deyelopment, udzielający pomocy innym krajom arab. oraz ruchowi wyzwoleńczemu Palestyny. Na fundusz przeznacza się 7-8% dochodów K. brutto. W październiku 1963 Irak uznał państwo K., ale wiosną 1973 doszło do po- nownych incydentów zbrojnych na pograniczu Iraku z K. i demonstracji antyirackich w stoi. K. 2911974 rząd K. przejął 60% udziałów towarzy- stwa Kuwait Oil Co., będącej własnością British Petroleum i amer. Gulf Oil. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Austria, Belgia, Bułgaria, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Francja, G. Wolta, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kanada, Kenia, Kostaryka, Liban, Libia, Malezja, Mali, Maroko, Mauretania, Norwegia, NRD, NRP, Pakistan, Polska, Rumunia, Somali, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, USA, Wenezuela, Węgry, Włochy, W. -Brytania, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad od 1965. LW Review, June 1963, s. 30-54; IBRD The Economic De- 1982 Kwakrzy 676 velopment of Kiiwalt, Baltimore 1965, s. 207; Z. FREETH, H. V. F. WINSTONE Kuwait. Prospect and Reality, London 1972; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. 2, s. 862-867; H. HAIKAL Commercial Direc-tory of Kuwait and the Gulf Stałeś 1974, London 1974. • 1982 KWAKRZY (ang. Quakers, franc. Quakers, hiszp. Cuaqueros, roś. Kwakiery), jedna z chrzęść, grup rei., mistyczno-spirytualistyczny odłam -»- kon-gregacjonalistów; powstała ok. 1652 w Anglii pod wpływem G. Foxa, nawołującego do „drżenia przed gniewem bożym" (ang. Quaker 'drżący'); zorganizowana w 14 lat później w rei. ruch postępowy przeciwny niewolnictwu i militaryzmowi, w USA, w stanie Pensylwania, przez W. Penna. W 1947 otrzymali Nagrodę Pokojową Nobla za ich działalność pacyfistyczną w czasie I i II wojny świat. Od 1937 zorganizowani międzynar. w Światowy Doradczy Komitet Przyjaciół (Kwakrzy), Priends Worid Committee for Consultation (Quakers), z siedzibą w Londynie; od 1946 zarej. w ONZ; ze statutem doradczym (B) ECOSOC, UNESCO i UNICEF; łączy K.-z 27 krajów Afryki, Ameryki, Australii, Azji i Europy; publ.: Friends Worid News, Handbook of the Religions Society of Friends i in. W. W. CONTORT Quakers in the Modern Worid, New York 1949; Yearbook of Int. Organizattons 1973. • 1983 KWARANTANNA (ang. Quarantine, franc. Qua-rantaine, hiszp. Cuarentena, roś. Karantin), termin międzynar. — przymusowe odizolowanie na określoną liczbę dni w porcie mor. lub lotn. osób lub towarów przybyłych z zagranicy, w związku z obawą przeniesienia chorób zakaźnych lub szkodników. Czas i formy k. były do I wojny świat, ustalone zwyczajowo: 40 dni na statku stojącym na redzie w znacznej odległości od innych. Od 1926 konwencje międzynar. wprowadziły zróżnicowanie k. dla osób chorych, przekazywanych do szpitali zakaźnych, i osób zdrowych, poddawanych zależnie od kierunku podejrzeń kilku- lub kilkunastodniowej obserwacji, oraz nowoczesne formy odkażania towarów i roślin. Sprawy te regulują: Konwencja sanitarna z 21 VI 1926, zmodyfikowana Protokołem z 23 IV 1946; Konwencja sanitarna dot. żeglugi powietrznej z 12 IV 1933, zmodyfikowana Protokołeni z 23 IV 1946 r. oraz Konwencja o współpracy w dziedzinie kwarantanny i ochrony roślin z 14X111959. Polska uczestniczy w ww. Konwencjach, zawarła także z ZSRR Konwencję w sprawie kwarantanny i ochrony roślin uprawnych 8 IV 1948. L • 1989 LADAKH (ang. Ladakh, franc. Ladakh, hiszp. Ladak, roś. Ładakch), dolina w górnym biegu Indusu w pn.-zach. Himalajach, graniczna prowincja stanu Dżammu i Kaszmir w Indii, przedmiot sporu chińsko-indyjskiego od stycznia 1959, kiedy wojska ChRL okupowały część pd.-wsch. L. i zbudowały drogę bitą, łączącą ChRL z Pakistanem, z którym 1963 zawarły umowę demarkacyj- Dz.U. 1932, póz. 127; Dz.U. 1935, póz. 139; Di.V. 1949, póz. 45; Dz.U. 1950, póz. 466; Dz.U. 1967, póz. 80. • 1984 „KWESTIA RZYMSKA" (ang. „Roman Oues-tion", franc. „Ouestion romaine", hiszp. „Cuestión romana", roś. „Rimskij wopros"), przyjęta nazwa sporu Stolicy Apostolskiej z Włochami 1870-1929, zakończonego 11 II 1929 Traktatem Laterańskim, uznającym „za ostatecznie i nieodwołalnie załatwioną „kwestię rzymską", powstałą w 1870 przez włączenie Rzymu do Królestwa Włoch"; w konsekwencji Włochy m.in. uznały „nieograniczoną własność i wyłączną i absolutną władzę i jurysdykcję suwerennej Stolicy Apostolskiej nad Watykanem". S. MOLLAT La Queslion romaine de Pie VI a Pie Xl, Paris 1932. • 1985 KWmYNAŁ [wł. ąwrinale}, (ang. Ouirinal, franc. Ouirinal, hiszp. Ouirinal, roś. Kwirinał), rzymska siedziba od 1870 króla Włoch, od 1946 prezydenta Włoch; przyjęty termin międzynar., identyfikujący z K. politykę Włoch. • 1986 KWORUM [tac. ąuorum (prasentia sufficit) 'których (obecność jest wystarczająca)'], (ang. Quo-rum, franc. Ouorum, hiszp. Ouórum, roś. Kwo- rum), termin międzynar. —liczba członków, wymagana statutem org., potrzebna, by zebranie czy sesja były prawomocne. Zasadę ąuorum presentia sufficit przejęły org. międzynar., np. Statut MTS w art. 25: „Kworum dziesięciu sędziów jest wystarczające do utworzenia składu orzekającego Trybunału". • 1987 KWOTA (ang. Ouota, franc. Ouota, hiszp. Cuota, roś. Kwota), termin międzynar. — udział poszczególnych krajów w eksporcie lub imporcie surowców, obiętych konwencją międzynar. (np. —>• kakao). • 1988 KYNOLOGIA [gr. kyon 'pies' i logos 'słowo', 'nauka'], (ang. Cynology, franc. Cynologie, hiszp. Cynologia, roś. Kinołogija), nauka o biologii psów, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja K., Int. Federation of Kennel Ciubs — Pederation cynologique int., FCT, żal. 1911 z siedzibą w Thuin (Belgia); taczy komitety i kluby krajowe 36 państw m.in. Polski. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. na, przyznającą Pakistanowi ok. 750 km2 w dolinie Oprany i Darwaza Darbar na wsch. od przełęczy Shimshal. Rokowania ChRL i Indii rozpo- częte we wrześniu 1959 w Genewie dot. ustalenia ostatecznej delimitacji—do 1974 nie zostały zakończone. Enciclopedia Britannica 1973. Vol. 13, i. 587-588. LADINOS -> Gwatemala. 477 Laos 1997 LAFTA ang. Latin American Free Trade Asso-ciation —>• Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej; hiszp. oficjalny skrót ALALC. • 1990 LAICYZACJA [łac. laicus 'świecki'], (ang. Laid-zation, franc. Laicisation, hiszp. Laicización, roś. Siekularyzacyja), termin międzynar. — odreligij-nianie form życia społ., przede wszystkim' nauki i oświaty; proces, który wystąpił prawie powszechnie w świecie w XIX i XX w., zapoczątkowany ideami wolnomyślicielskimi Wielkiej Rewolucji Franc. L. występowała zazwyczaj jednocześnie z ->• rozdziałem kościoła od państwa. J. SAWICKI Religia l laicyzacja. Warszawa 1961. • 1991 LAISSEZ PASSER [franc.; 'przepuścić'] termin międzynar. — międzynar. dokument podróży, współcześnie wydawany przez ONZ urzędnikom wszystkich instytucji i org. wyspec. ONZ, zgodnie z Konwencją o -»• immunitetach i przywilejach ONZ, stwierdzającą, że „United Nations Laissez Passer" powinien być „uznawany i akceptowany jako ważny dokument podróży". [W Treaty Series Vol. l, 1946/47, s. 162. • 1992 LAKĘ SUCCESS, m. na Long Island w stanie N. Jork, w latach 1946-47 pierwsza prowizoryczna siedziba ONZ na terytorium USA. • 1993 LAMAIZM (ang. Lamaism, franc. Lamaisme, hiszp. Lamaismo, roś. Łamaizm), wprowadzona w VII w. tybetańska forma -> buddyzmu, pocho- dząca od tybet. nazwy buddyjskiego kapłana (lama); utrzymująca się w Tybecie oraz w diasporze po ucieczce dalajlamy 1959 do Indii. G. SCHULEMANN Die Geschichte der Dalat Lamas, Berlin 1911. • 1994 LA MANCHE (ang. English Channel, franc. Ca-nal de La Manche, hiszp. Canal de la Mancha, roś. Ła-Mansz), cieśn. między wybrzeżem zach. Europy a W. Brytanią; dł. ok. 520 km, szer. od 34 do 180 km, przedmiot układów międzynar. (1936 między Francją i Belgią a W. Brytanią o utworzeniu stałej łączności kolejowej promami) oraz sporu między Francją a W. Brytanią o prawa suwerenne nad grupą wysepek: Minquiers i Eerehou, przedłożonego przez oba rządy Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości w grudniu 1950 w Hadze („English Channel Case"); przed- miot międzynar. konwencji. W 1970 liczba statków przepływających kanał w ciągu doby przekroczyła 300. W 1971 z inicjatywy IMCO został opracowany międzynar. układ o zasadach przepływania kanału, mający na celu zwiększenie bezpieczeństwa, przez ścisłe przestrzeganie określo- nych pasów jednokierunkowych; podjęta została międzynar. współpraca w zwalczaniu zanieczyszczenia wód kanału. W 1972 rządy Francji i W. Brytanii zawarły porozumienie w sprawie budowy tunelu pod kanałem, nazwanego -> „Chunnel". Kanał jest miejscem bicia szeregu rekordów. Pierwsi przelecieli balonem nad kanałem J. P. Blanchard i Dr J. Joffries 1785; samolotem T. Bleriot, 1909. Pierwszy regularny prom dla pociągów na linii Paryż-Londyn został otwarty 1936. Szczególną międzynar. konkurencją pływacką jest przepływanie kanału na trasie Doyer-przyl. Gris Nez. Pierwszym był 24/25 Vm 1875 Anglik kpt. Matthew Webb, w. czasie 21 godz i 45 minut. Do 1974 przepłynęły kanał 83 osoby różnej narodowości. Pierwszą kobietą była Gertruda Ederle, USA, 6 VIII 1926, w czasie 14 godz 3 minut. Rekord szybkości posiada od 22 VIII 1950 Egipcjanin Hasan Abd el-Rehim, czasem 10 godz 50 min. FR. G. MENCKE The Encyctopedta of Sports, New York 1955. • 1995 „LANGUSTOWA W01NA" (ang. „Lobster War", fi-anc. „Guerre de la langouste", hiszp. „Guerra de la langosta", roś. „Łangustskaja woj- na"), nazwa międzynar. sporu między Francją a Brazylią, która 1966 zabroniła rybakom franc. połowu langust na pd. Atlantyku, w pobliżu Bra- zylii, twierdząc, że langusty „chodzą po dnie", czyli należą do brazyl. platformy kontynent., gdy strona franc. zaliczała langusty do „stworzeń pły- wających w oceanie". Spór rozstrzygnięty został jednostronnie przez Brazylię 25 III 1970 rozszerzeniem pasa —>- morza terytorialnego na 200 mil. Dochody Brazylii z monopolu połowu langust przekroczyły 20 min dół. w 1970. • 1996 LANOUX (ang. Lakę Lanoux, franc. Lać La-noux, hiszp. Lago Lanoux, roś. Oziero Łanu), jezioro we Francji, w Pirenejach, w pobliżu granicy z Hiszpanią, przedmiot sporu międzynar., spowodowanego protestem Hiszpanii przeciwko planom Francji wykorzystania wód jeziora dla celów przem. ze szkodą dla wodostanu rz. Legre po hiszp. stronie, do której poprzez rz. Carol spływa część wody jeziora. Hiszpania uznała, że projekt Francji narusza Traktaty hiszp.-franc. podp. 26 V 1866 w Bajonnie. Zgodnie z franc." hiszp. układem arbitrażowym z l O VII 1929, został powołany międzynar. trybunał rozjemczy 19 XI 1956, z siedzibą w Genewie, który 16 X 1957 wypowiedział się na korzyść Francji, nie stwier- dzając żadnego naruszenia traktatów bajońskich. F. DULERY L'affaire du Lać Lanoux, w: Reme general de drott tnt. public 62/1958; W. L. GRIFFIM The Use of Waters of Int. Drainage Bassins under Customary of Int. Law, w: American Journal of Int. Law 53/1959; M. DECLEVA Senteza arbitrale del 16 Xl 1957 nelfaffare delia utiihzazione delie acgue del Lago Lanoux. w: Diritto Int. nr 13, 1959; H. M. GflTZ Lać Lanowc-Fall, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des YBIkerrechts, Berlin 1961, Bd. n s. 394-396. • 1997 LAOS (ang. Laos, franc. Laos, hiszp. Laos, roś. Laos), Królestwo Laosu, Pharaz Ana Tjak I-ao, państwo w pd.-wsch. Azji, na Płw. Indochińskim. Czi. ONZ. Pow. 236800 km2; ludność 2962 tyś. (w 1970). Stoi. Vientiane (150 tyś. mieszk., 1970), graniczy z ChRL, DRW i W. Pd., Kambodżą, Syjamem i Birmą, język urzędowy: laotański. Waluta: kip =10 bi == 100 at. Święto nar. 19 VII, dzień niepodległości, 1949. Stosunki międzynar.: 1893-1949 królestwo pod protektoratem Francji; 1949-54 państwo niepodległe w ramach Wspólnoty Franc. W wyniku u- kładów indochińskich podp. 22 VII 1954 w Genewie wojska franc. wycofały się całkowicie z L. we wrześniu 1954. Międzynar. Komisja Kontroli i Nadzoru, Int. Commission for Control and Su-pendsion in Laos (ICC/Las), złożona z przedsta- 1998 La Pląta 478 wicieli Indii, Kanady i Polski działała w L. 1954-58 oraz od 1962 po Międzynar. Konferencji d/s Laosu w Genewie 1961/62. Konferencja opraco- wała i przyjęła 21 VII 1962 Deklarację o Neutralności Laosu. Wewnętrzne konflikty przerodziły się w wojnę domową, w którą zaczęło ingerować zbrojnie USA (pierwsze rajdy bombowców amer. w maju 1964), a 9 VIII 1971 oficjalnie wypowiedziały układ genewski z 1962. USA zrzuciły od 17 V 1964 do 27 II 1973 (daty zawieszenia broni) ok. 2,5 min ton bomb na Laos, t.j. więcej niż zrzuconych zostało ogółem w czasie II wojny świat, na Europę (The Daily Telegraph Magazine z l II 1974). W październiku 1972 rozpoczęły się rokowania stron walczących („Vientiane" i Pathet Lao), zakończone podp. 20 II 1973 zawieszenia broni, które weszło w życie dwa dni później oraz Układem o przywróceniu pokoju i zapewnieniu zgody nar. w Laosie, stwierdzającym w Rozdz. I co następuje: ,,A) Naród Laotański pragnie zachować i korzystać ze swych podstawowych praw narodowych, nienaruszalnych i uświęconych, takich jak: niepodległość, suwerenność, jedność i integralność terytorialna Laosu. B) Deklaracja w sprawie neutralności Laosu z 9 lipca 1962 r. i układy genewskie z 1962 r. w sprawie Laosu stanowią właściwa podstawę polityki zagranicznej opartej na zasadach pokoju, niepodległości, neutralności królestwa Laosu zainteresowane strony laotańskie, USA, Syjam i inne kraje powinny dokumenty te respektować i Ścisłe przestrzegać. Wewnętrzne sprawy Laosu powinny być regulowane przez samych Laotań-czyków, bez ingerencji innych krajów. C) W szlachetnym celu przywrócenia pokoju, umocnienia niepodległości, osiągnięcia zgody narodowej i zjednoczenia ojczyzny, biorąc pod uwagę fakt, że w obecnej sytuacji w Laosie istnieją strefy oddzielnie kontrolowane przez obie strony, wewnętrzne problemy Laosu powinny być regulowane w duchu zgody narodowej, zgodnie z zasadami równości obu stron i wzajemnego poszanowania, tak, aby żadna ze stron nic mogła stosować przymusu ani usiłować ograniczać praw drugiej strony. D) W celu zachowania niepodległości i suwerenności narodowej, w celu osiągnięcia zgody narodowej i zjednoczenia ojczyzny, należy ściśle przestrzegać swobód demokratycznych narodu, a więc: wolności jednostki, wolności wyznań, wolności słowa, wolności prasy, wolności zgromadzeń, wolności tworzenia partii i organizacji politycznych, wolności kandydowania w wyborach i wybierania, wolności poruszania się, wolności osiedlania się, wolności zakładania przedsiębiorstw i prawa do prywatnej własności. Należy znieść wszelkie ustawy, wszelkie zarządzenia i wszelkie organa sprzeczne z tymi swobodami". Układ zawiera następnie klauzule wojsk. (Rozdz. II) i polit. (Rozdz. III), przewidujące rozpisanie wyborów powszechnych i utworzenie nowego tymcz. rządu jedności nar. Rozdz. IV, art. 12 stwierdza: ,,Międzynar. Komisja Nadzoru i Kontroli utworzona zgodnie z układami genewskimi z 1962 r. w sprawie Laosu złożona z przedstawicieli Indii, Polski i Kanady, z przedstawicielem Indii jako przewodniczącym, kontynuuje swoją działalność zgodnie z celami, uprawnieniami i zasadami pracy, jakie zostały ustalone w protokole do wspomnianych wyżej układów genewskich". Następnie zawarte porozumienie między siłami Patet Lao a księciem Souyanna Phouma o przywrócenie pokoju w L. z 21 II 1973 zostało uzu- pełnione protokołem wykonawczym 141X1973, który zobowiązał księcia do wycofania z kraju w ciągu 60 dni wszystkich wojsk obcych (ok. 20 tyś. najemników syjamskich i ok. 200 doradców amer.). oraz umożliwienie pracy Międzynar. Komisji Kontroli i Nadzoru. Obie strony utworzyły Narodową Radę Konsultatywną, która przyjęła program polityki zagr., „pokoju i neutralności". Porozumienie w sprawie sił wojskowych w Vien- tiane i w Luang Prabang między Królewską Administracją Vientiańską a Patriotycznym Frontem Laosu zostało podp. 1711974. W kwietniu 1974 powstał Tymcz. Rząd Jedności Nar. (premier Sou-vana Phouma) oraz Nar.-Polit. Rada Konsultatywna (przewodn. Souphanouvong). 27 V 1974 Rada' uchwaliła program polityczny, w którym stwierdza, że podstawą stosunków L. z innymi państwami są zasady pokojowego współistnienia. Rada zażądała od USA odszkodowań za straty wojenne. L. jest czł. ONZ od 171X1955 i wszystkich organizacji wyspecjal. ONZ z wyjątkiem IAEA, IFC, IMCO i GATT. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Australia, Austria, Belgia, Birma, Bułgaria, Cejlon, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Filipiny, Francja, Holandia, India, Indonezja, Iran, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kambodża, Malezja, Mongolia, Nepal, Nowa Zelandia, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Węgry, W. Brytania. Wietnam Dem. Rep., Wietnam Pd. (Sajgońska adm.), Włochy, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. P. L. BOULANGER Histoire du Laos franfais, Paris 1931; M. LACHS Układy indochinskie, Warszawa 1955, s. 258; S. MODELSKI Int. Conference on the Settiement of the Laotian Question 1961-62, Vancouver 1963, s. 156; J. M. HALPERN Governement, Politics and Social Structure in Laos, Detroit 1964, s. 184; W. P. KOŻEWNIKOW, R. A. POPOWKIMA Sowrte-miennyj Laos, Moskwa 1966, s. 238; D. W. WAINHOUSE Int. Peace Observatlon. Baltimore 1966, s. 503-512; PH. VONG-YlCHrr Laos and the Yictorious Struggie of the Lao People Against US Neo-Cotonialism, (bmw) 1969; E. MAŁY Laos. Od ingerencji do interwencji. Warszawa 1971, s. 195; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. 2, s. 874-1881; B. MROZEK Historia najnowsza Azji Pd.-Wsch. 1917-70, Warszawa 1973, s. 298-313; A. ZARUK-MICHALSKI Laos a problem indochinski, w: Sprawy Miedtynar. nr 12, 1973; K. STEŃ Problem Laosu w polityce USA, w; Sprawy Międzynar. nr 12, 1973. • 1998 LA PLĄTA (ang. La Pląta, franc. La Pląta, hiszp. Rio de la Pląta, roś. Ła-Płata), lejkowate ujście (estuarium) z rzek Parany i Urugwaju do O. Atlantyckiego; nazwą La Płata przyjęto nazywać dorzecze obu ww. rzek, będące drugim po Amazonii najbogatszym w zasoby wodne ogromnym obszarem — 3,2 min km2, obejmującym 32°/i) terytorium Argentyny, 19°/o Boliwii, H"/!) Brazylii, 80% Urugwaju i 99°/o Paragwaju, z ludnością ok. 50 min w 1965, stała się przedmiotem układów międzynar. ze względu na wielki potencjał hydroenergetyczny czterech gł. rzek: La Płaty, Pa- rany, Paragwaju i Urugwaju, oceniany przez Instytut Integracji Ameryki Lać. na 30-40 min kW. W 1967 rządy Argentyny, Boliwii, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, tworząc tzw. -> Grupę Dorzecza La Pląta rozpoczęły integrację subregionalną dorzecza L.P. Historyczny spór m. Argentyną a Urugwajem o podział wód terytorialnych został rozstrzygnięty układem z 19.XI 1973. Instituto para Integradón de America Latlna Estudio de m „Lebensborn" 2004 Cuenca del Pląta, w: El Mercado de V(dores, Mexico FD 43/1967; Rios y canales navigables internacionales, UNITAR, Buenos Aires 1971, s. 251. • 1999 LATARNIE MORSKIE (ang. Lighthouse, franc. Phares, hiszp. Faros, roś. Majaki), przedmiot mię-dzynar. konwencji i organizacji. Pierwszy układ międzynar. dot. l.m. został zawarty w Maroko 31 V 1865 przez Austrię, Belgię, Francję,. Holandię, Norwegię, Portugalię, Szwecję, W. Brytanię i USA, dot. utrzymywania l.m. na Przyl. Spartel przy Tangerze, w pobliżu Gibraltaru; drugi został zawarty 1866 m. W. Brytanią a Japonią, która zobowiązała się ustawić l.m. przed swymi portami (-> polityka otwartych drzwi). Holandia i Rzesza Niem. zawarty 16X1896 układ o utrzymywaniu wspólnym l.m. na wyspie Borkum i w ujściu Ems. W. Brytania i USA zawarły 211930 układ o l.m. na wyspie Taganak, w archipelagu Filipin. 1929 odbyła się I Międzynar. Konferencja d/s L.M. i innych pomocy w nawigacji, Int. Con-ference on Lighthouse and other Aids to Navi-gation, z jej inicjatywy podp. została 1930 konwencja międzynar. o umiędzynarodowieniu l.m. na Morzu Czerwonym (nie weszła w życie), II Konferencja odbyła się 1933 w Paryżu, III— w Berlinie 1937, IV—w Paryżu 1950, V—w Sheveningen (Holandia), 1957; ta ostatnia powołała do życia międzynar. instytucję, łączącą 60 państw, m.'in. Polskę. Org. zarej. w ONZ: Międzynar, Stów. Sygnalizacji Morskiej, Int. Assoc. of Lighthouse Authorities (IALA), Assoc. Int. dc Signalisation Marti-me (AISM), zat. 1957, z siedzibą w Paryżu. Status doradczy IMCO. Publ. Kwartalnik AISM-IALA Bulletin. L.m. byty przedmiotem sądów arbitrażowych: Stały Trybunat Sprawiedliwości w Hadze rozpatrywał 17 III 1934 spór franc.-grecki o l.m. (PCIJ Series A/B, No. 62) i 8X1937 (PCIJ Series A/B No. 71), a Trybunał Rozjemczy 24 VII 1956. W ONZ l.m. zajmowała się Komisja Prawa Międzynar. 4 VII 1956 (UN Doc. A/CN. 4/104) oraz Konferencja Prawa Morskiego 1958. G. W. STUART The Int. Lighthouse ot Cap Spartel, w: Ameri-can Jouriwl of Int. Law 24/1930; G. MARCHEGIANO The Juristic Character of the Int. Commission of Cape Spartel Ughthouse, w: American Journal of Int. Law 25/1931; V. A. SANTOS, CH. D. T. LENNHOFF The Taganak Island. Lighthouse Dispute, American Journal of Int. Law 45/1951; CH. ROUSSEAU L'affaire franco-hellenique des phare.i, et la lentence arblirale dti 24 juillet, 1956, w. Revue General de Droit Int. Piiblic. 63/1959; Yearbook of Int. Organizations 1973; Zbiór Dokumentów 1973, póz. 19. • 2000 LATIFUNDISMO [łac. lalifundium 'wielka posiadłość ziemska'], termin międzynar. — archaiczna wielkoobszarnicza struktura rolna, występują- ca współcześnie w Ameryce Lać.; wg Komisji Gosp. ONZ dla Ameryki Lać. (CEPAL), gł. przy-' czyna zacofania okręgów wiejskich większości państw tego regionu. W Meksyku, Chile, Peru likwidacja latyfundiów nastąpiła na podstawie ->• reformy rolnej; w Chile 1973-74 faszystowska junta militarna przywróciła l. • 2001 ŁATYNOAMERYKANIZM (ang. Latin-Ameri-canism, franc. Latino-Americanisme, hiszp. Lati-noamericanismo, roś. Łatinoamierikanizm), termin międzynar.—określenie XIX-wiecznej idei etnicz-no-kulfuralnej więzi ludności metyskiej i kreolskiej Ameryki Łacińskiej, mówiącej językami latynoskimi: hiszp., port., franc. W zetknięciu z -*• pan- amerykanizmem przekształcił się w •-> paniatyno- amerykanizm. J. M. TORRES CALCEDO Union lallno-americana. Acusamtento de Boliyar para formar una Liga Americana, Paris 1865, s. 385; M. CL. URBANEJO La Union latino-americana, Mexico DF 1903. LATYNOAMERYKAŃSKIE CENTRUM BADAŃ WALUTOWYCH -r CEMLA. LATYNOAMERYKAŃSKIE SPOTKANIE IM. CAMILLO TORRESA -r Encuentro Latinoame-ricano Camillo Torres. • 2002 LAUCA, międzynar. rzeka dwóch państw: Chile (ok. 100 km) i Boliwii (ok. 250 km), przedmiot sporu między obu krajami od 1939, kiedy Chile rozpoczęło używać wodę L. do irygacji rejonu Azapa, w prowincji Tarapaca. 1949 oba kraje u-tworzyły Mieszaną Komisję Techniczną d/s L., na bazie art. 8 Deklaracji Międzyamerykańskiej Konwencji 1933, o przem. i roln. wykorzystywaniu —>• rzek międzynar. Wieloletnie obrady Ko- misji nie zlikwidowały sporu i 14 IV 1962 Boliwia zaskarżyła Chile przed Radą OPA o naruszenie suwerennych praw Boliwii nad wodami L.; jednocześnie Boliwia zerwała stosunki dyplomat. z Chile. Sprawa była przedmiotem debaty Rady OPA 18 IV 1962 i rezolucji Rady 24 V 1963, zalecającej pogodzenie się stron i przywrócenie stosunków dyplomat.; Boliwia zareagowała bojkotem Rady OPA od 25 V 1963 do 2111965. OEA Aplicaciones del Tratado Inter Americano sobre la Asistencia Reciproca, 1960-1964, Washington DC, s. 80-100; Informe Sobre et Rio Lama. pre.wntado por el Cancelliero ]. Feliman Yelarde ante la Comisión Legislatiya, La Paź 1962, S. 11; MINISTERIO DE RELATIONES EXTERK)RES DC CHILE La Cuestion de Rio Lauca, Santiago 1963, s. 335; J. EYZAGUIRE Chile y Boliyia. Esauema de un Proceso Diplo-matico, Santiago 1963, s. 64; R. D. TOMASEK The Chile-Bo-livia Lauca River Dispute and the OAS, w: Journal of Inter- American.Studies 1967; M. I. GLASSNER The Rio Lauca dis-pifte over an international river, w: Geographical Review 2/1970. • 2003 LEASING [ang.; 'dzierżawienie'], termin anglosaski, przyjęty w handlu międzynar. — system o-brotu maszynami i urządzeniami, wynajmowany- mi przez firmy jednego państwa przedsiębiorstwom drugiego na ściśle określony czas, za opłatą i gwarancją bankową oraz celną; przedmiot umów międzynar.; system stosowany szeroko w gospodarce kapitalist., wprowadzany w latach 70-ych do gospodarki socjalist. M. ORŁOWSKI Leasing — nowa forma obrotu maszynami i urządzeniami. Warszawa 1972, s. 126; M. BnrNER Możliwości zastosowania leasingu w polskim handlu zagranicznym^ vi: Handel Zagraniczny, nr 3, 1974. • 2004 „LEBENSBORN" [niem.; 'źródło życia'], nazwa hitlerowskiej organizacji, zał. w grudniu 1935 na rozkaz H. Himmlera, z zadaniem propagowania wielodzietności w rodzinach niem. „rasowo czystych", a także przejmowanie opieki nad dziećmi nieślubnymi również „rasowo wartościowymi". W czasie II wojny świat, organizacja „L" stała się jednym ze zbrodniczych instrumentów III Rzeszy w polityce eksterminacji narodu poi.; wykorzystywana była bowiem do segregowania dzieci poi. rodziców, więzionych w obozach—na dzieci „rasowo bezwartościowe", kierowane do obozów zagłady oraz dzieci „nadające się do zniemczenia", 2005 Lebensraum 480 wywożone do specjalnych ośrodków „L". W 1972 wyprodukowany został w NRF film telewizyjny pt. „Tajna sprawa m Rzeszy—obozy dziecięce", opracowany na podstawie dokumentów Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. R. HRABAR Czym byt Lebensborn? GKBZHwP, Warszawa 1972. • 2005 LEBENSRAUM [niem.; 'przestrzeń życiowa'], termin imperialistycznych Niemiec, sformułowany po raz pierwszy 1897 przez Friedricha Ratzela (Poli-tische Geographie), następnie przez K. Haushofe-ra—wydawcę od 1924 czasopisma Zeitschrift fur Geopolitik; stał się gł. pojęciem hitlerowskich, ludobójczych antysłowiańskich planów pod hasłem „konieczności powiększenia przestrzeni życiowej narodu niemieckiego". F. RATZEL Der Lebensraum, Berlin 1904; H. GRIM Votk ohne Raum, Berlin 1923; P. SCHOLLER Wege md Irrwege der po-litischen Geographie und Geopolitik, w: Erdkunde. Archiv fiir wissenschaftliche Geographie 11/1957. • 2006 LEGIA CUDZOZIEMSKA (ang. Foreign Legion, franc. Legion fitrangere, hiszp. Legion Extran-jera, Tercio de extranjeros, roś. Inostrannyj le- gion), wielonarodowościowa formacja wojsk najemnych, utworzona przez Francję 1831 (składała się gt. z Włochów, Niemców, Hiszpanów i Po- laków), z zadaniem podboju kolonialnego Algierii. 1835 odsprzedana Hiszpanii, następnie ponownie pod dowództwem franc. uczestniczyła w wojnie krymskiej 1853-56, w wojnie franc.-włos-kiej przeciwko Austrii 1859, w wyprawie arcyks. Maksymiliana do Meksyku 1864-67, po czym przez blisko 100 lat w kolonialnych franc. akcjach pacyfikacyjnych w Afryce (m.in. po I wojnie świat, w Maroku, po II—w Algierii i w In- dochinach). Rozwiązana ostatecznie 1962. W odbudowanej 1946 L.C., która brała udział w „brudnych wojnach" Francji w Wietnamie i Algierze ok. 1• Narkotyki. • 2013 LEND-LEASE ACT [ang.], nazwa ustawy o pożyczkach i wynajmie, uchwalona przez Kongres USA 11 ITT 1941 (w Senacie 60:31, w Izbie 317: :71); upoważniała pręż. USA do wypożyczania, wydzierżawiania lub darowania wszelkiego rodzaju sprzętu wojennego jakiemukolwiek krajowi, „... którego obronę Prezydent uzna za żywotny interes obronny dla Stanów Zjednoczonych". Początkowo pomoc ta była skierowana wyłącznie do W. Brytanii (pierwszy konwój odpłynął 16 IV 1941) i do Chin. Od 24 II 1942 pozostałe Narody Zjedn. zostały objęte przez L.-L.A. Przedtem 30X1941 rząd USA przyznał kredyt w wysokości l mld dół. ZSRR, a 11 VI 1942 oba rządy zawarły układ, tzw. „master lend-lease agree-ment", w którym USA zobowiązały się do dostaw sprzętu wojennego i usług do ZSRR—w ramach upoważnienia pręż. USA, a ZSRR zobowiązał się do nieodstępowania ich bez zgody .USA stronie trzeciej i do zwrotu niewykorzystanych materiałów po ustąpieniu zagrożenia. Ustalono trzy trasy w kierunku: Archangielska, Wladywostoku i Zat. Perskiej, a dalej przez Iran. L.-L.A. stracił swoją ważność 21 III 1945; wartość wszystkich poży- czek, dzierżaw i darowizn wyniosła 50,6 mld dół., z czego 31 mld otrzymała W. Brytania, 11 mld— ZSRR, a reszta, tj. 8,6 mld dół., została podzielona między' pozostałe 32 kraje NZ. Specjalne warunki L.-L.A. dla ZSRR były przedmiotem rokowań amer.-radz. 1953/54, a w styczniu- lutym 1960 z inicjatywy USA, domagających się odpłaty, zakończone 23 II 1960 bez osiągnięcia porozumienia. Rozmowy w sprawie spłaty pozostałego zadłużenia ZSSR z tytułu „L.-L.A." wznowione zostały wiosną 1972 w Waszyngtonie. Porozumienie zawarto 18X1972. Z należnej za dostawy cywilne kwoty 921 min dół. ZSRR spłacił już 199 min, pozostałe zaś 722 min zobowiązał się spłacić w ratach po 24 min dół. w okresie 1973-2001. Pozostała należność za dostawy wojsk, została wcześniej anulowana. Q. WRIGHT The Lend-Lease Bili and Int. Law, w: Amertcan Journal oj Int. Law 3S/1941; E. R. STETTINIUS Lend-Lease. Weapon for Yiciory, Washington DC 1949: US Stale Depart-ment Foreign Aid of the US Goyernmem 1940-1951, Washington DC 1955; N. JAKOVLEV Historia Contemporanea de Estados Unidos, Buenos Aires 1965, Vol. n, pp. 33-40. • 2014 LEN I KONOPIE (ang. Linen and hemp, franc. Lin et chanvre, hiszp. Lino y canamo, roś. Łon i pieńka); surowce włókiennicze, przedmiot sta- tystyki międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynar. Światowa produkcja lnu wynosiła przeciętnie rocznie w latach 1948-52 ok. 470 tyś. t, z czego ok. 255 tyś. t ZSRR, ok. 41 tyś. t Polska, po ok. 30 tyś. t Belgia, Francja i Holandia; w latach 1966-68 ok. 671 tyś. t, z czego 446 tyś. t ZSRR, ok. 63 tyś. t Polska i ok. 61 tyś. t Francja. Org. zarej. w ONZ" Międzynar. Konfederacja d/s L. j K., Int. Linen and Hemp Confederation, Confederation int. du lin et du chanvre (CILC), z siedzibą w Paryżu; łączy 13 towarzystw krajowych państw zach. pn. Europy: organizuje coroczne kongresy. Od 1959 w stałej łącznotei z EWG. Komitet Ekspertów d/s Kooperatyw L. i K.. Expert Com-mittee of EEC Linen and Hemp Cooperatiycs, żal. 1967, z siedziba w Brukseli. Rocznik statystyki międzynar. 1973. GUS Warszawa 1973, s. 219; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2015 LENINOWSKA ROCZNICA (ang. Lenin Anni-yersary, franc. Centenaire de Lenine, hiszp. Cen-tenario de Lenin, roś. Stoletije so dnia rożdienija W. I. Lenina), w 1970 w całym świecie obchodzona była rocznica stulecia urodzin W. I. Lenina, właśc. W I. Uijanowa, ur. 22 IV 1870 w Sym-birsku (od 1924 Uijanowsk), zm. 21 11924 w Gor- 31 ESMiO 2016 Lesoto W2 kach k. Moskwy, wielkiego przywódcy i teoretyka międzynar. ruchu robotn., organizatora KPZR i ZSRR. Do obchodów rocznicowych wezwała masy pracujące świata III Świat. Narada Komunistycznych i Robotniczych Partii w Moskwie, jednomyślną uchwałą 75 krajowych delegacji, 17 VI 1969 pt. O setnej rocznicy urodzin W. l. Lenina. Na progu 1970 KC KPZR ogłosiła tezy „W stulecie urodzin Lenina" oraz zorganizowała Spotkanie przedstawicieli partii komunistycznych i robotn. krajów eur., które przygotowało program. obchodów; w Moskwie odbyły się 4 międzynar. konferencje, a w dniu urodzin Lenina—międzynar. spotkanie związkowców w Uijanowsku; w Tampere (Finlandia) UNESCO zorganizowało seminarium na temat „Lenin a rozwój nauki, kultury i oświaty". Dokumentacja Prasowa, 1969 i 1970. • 2016 LESOTO (ang. Lesotho, franc. Lesotho, hiszp. Lesotho, roś. Lesoto), Królestwo Lesoto. Kingdom of Lesotho, państwo w pd. Afryce, enklawa w Re publice Pd. Afryki. Czł. ONZ. Stoi. Maseru, języki urzędowe: ang. i soto. Waluta: rand = == 100 centów. Święto nar.: 4 X, dzień niepodległości 1966. Stosunki międzynar.: Kolonia bryt., 1868-1965 p.n. Basuto. Od 30 IV 1965 terytorium autonomiczne pod protektoratem W. Brytanii. Niepodległe od 4X1966. Czł. ONZ od 14X1966 i org. wyspecjal. ONZ: FAO, UNESCO, WHO, BANK/ IBRD, IMF, IFC, IDĄ, UPU i ITU. W unii celnej z Rep. Pd. Afryki. W polityce zagr. reprezentuje wśród państw afryk. linie współpracy z Rep. Pd. Afryki. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Belgia, Francja, Holandia, India, Izrael, Japonia, Kanada, Korea Pd., NRF, Tajwan, USA, Watykan, W. Brytania, Włochy. J. HALPERN Soulh-Africas Hostages: Basutoland, Bechua-naland and SwazUand, Baltimore 1965, s. 495; Implementation of the Declaration on the Granting of Independence to Co-lonial Countries and Peoples: Basutoland, Bechuanaland. Swauland, H.M.S.O. London 1965, s. 148; R. P. STEVENS Lesotho, Botswana and Swaziland. The Farmer High Com-mtssion Territories in Southern Africa, New York 1967, s. 294; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, London 1972, Vol. II. s. 898-904. • 2017 LEŚNE PASY OCHRONNE (ang. Porest exten-sion and restoration, franc. Ceintures vertes, hiszp. Franjas forestales de protección, roś. Le- sozaszczitnyje połosy), termin międzynar. — forma ochrony środowiska człowieka, zalecona przez FAO; tworzenie wokół wielkich ośrodków przem. lub zespołów urbanistycznych zalesionych pasów o szerokości wielu kilometrów. W Europie wzorcowymi l.p.o. stały się: l.p.o. wokół Moskwy (szer. 50 km), wokół Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (szer. 30 km), 32. tyś. ha wykorzystywane zgodnie z uchwałą Komitetu Ekon. Rady Ministrów, 1968, dla celów rekreacyjnych dla ok. 600 tyś. ludzi w pierwszej fazie zagospodarowania, zaś w końcowej, 1980, dla ok. 1,5 min oraz wokół Londynu (szer. 10-12 km). • 2018 LEŚNICTWO (ang. Forestry, franc. Sylviculture, hiszp- Silvicultura, roś. Lesowodstwo), jedna z dziedzin gospodarki świata objęta stałym patro- natem FAO, przedmiot międzynar. kooperacji i konwencji. Przy FAO istnieje 7 Regionalnych Komisji L.: dla Azji i obszaru Pacyfiku, Afryki, Bliskiego Wschodu, Ameryki Lać., Ameryki Pn., Europy i rejonu M. Śródziemnego „Silva Medi-terranea"). Poza tym przy ONZ w Genewie działa Komitet d/s Techniki Leśnych Prac i Szkolenia Kadr Leśników. Przy organizacjach regionalnych istnieją osobne komisje d/s l., m.in. przy RWPG i EWG. Org. międzynar. zarej. w ONZ, w łączności z FAO: Międzynar. Unia Organizacji Badania L., Int. Union of Forestry Research Organizations. zał. 1890, p.n. Int. Union of Forestry Experimental Stations; pod obecna n. od 1946, z siedzibą w Monachium; łączy krajowe instytuty l. większości krajów świata, m.in. Polski; jest naczelną międzynar., org.; posiada statut doradczy FAO; publ. Stnndarn.ation of Symbols in Forest Menswation, Applications and Research Studies, Aerial Photographs in Forest łnventories \ in. Międzynar. Centrum RWPG Naukowej i Technicznej Informacji, o Rolnictwie i L., Int. Centre for Scientific and Tech-nical' Information in Agriculture and Forestry of the CMEA, zał. 1964, z siedzibą w Pradze. Komitet Główny EWG d/s Własności Leśnej, Central Com-mittee on Forest Property for the EEC, żal. 1960, z siedzibą w Oueree (Belgia). Komitet EWG d/s Szkółek Leśnych, Committee of Forestry Nurseryman, zał. 1962, z siedzibą w Bad Godesberg. Stały Komitet L- Bryt. Wspólnoty, Standing Committee on Commonwealth Forestry, zał. 1929. z siedzibą w Londynie. Wschodnioafrykańska Organizacja Badań Rolnictwa i L., East African Agriculture and Forestry Research Organization, zał. 1948, z siedzibą w Nairobi. Międzynar. Zw. Zaw. Pracowników Rolnictwa i L„ Trade Unions Int. of Agricultural Forestry and Plantation Workers, żal. 1949, z siedzibą w Pradze, członek światowej Federacji Zw. Zaw. Od 1952 FAO organizuje okresowe Świat. Kongresy L. FAO publ. od 1952 rocznik pt. Year- •book of Forest Product Statistics oraz okresowe monografie regionalne. W październiku 1972 z okazji VII Światowego. Kongresu L. w Argentynie otwarta była w Buenos Aires Międzynar. Wystawa Leśnictwa i Przemysłów Pokrewnych, Int. Exhibit on Forestry and Allied Industries. Powierzchnia dostępnych lasów w min ha oraz °/g ogólnej powierzchni lasów Kraj Ogólna powierzchnia w min ha Dostępny % ogólnej powierzchni ZSRR Azja bez ZSRR Ameryka Pn. Ameryka Pd. Europa bez ZSRR Ameryka Śr. Australazja i Pacyfik Świat ogółem 425,0 323,4 312,3 286,1 132,6 43,3 19,5. 1 826,3 57 61 48 35 97 71 23 41 Źródło. Oxford Economic Alias of Ihe Worid, London 1959, s. 30. 483 Liban 2022 Komitet Nauk Leśnych PAN wydaje Folia Fore-stalia Polonica', Polskie Tow. Leśne: Słownik encyklopedyczny dla leśników, drzewiany i myśli- wych, Warszawa 1959, s. 539. Stosunek użytków rolnych i lasów obrazuje tabl. 222 RSM 1973, s. 197. Gł. czasopisma: Unasylva (FAO), Revue forestiere francaise (Francja), Archiv fur Forstwesen (NRD), Forstarchiy (NRF), Sylvan (Polska), Forestry Abstracts (UK), Journal of Forestry (USA), Lesnoje choziajstwo i Lesnoj iurnal (ZSRR). FAO European Ttmher Statistics 1913-1950, Gcneya 1953; J. WECK i in. Weltforstatlas, Hamburg-Rcinek 1951-60; FAO Imentaire forestler mondial, Roma 1960; FAO: Forest tree seed Directory, Roma 1962; W. GROCHOWSKI leśnictwo, „WEP", 1965 t. 6, s. 470-472; FAO Worid Forest lnventory 1963, Roma 1966; H, BERESFORD-PEIRSE Forests, Food and People, Roma 1963; Rocznik statystyki miedtynar. 1973, GUS Warszawa 1973; Dictionaries and Vocabularies in the Fieid of Forestry 1945-1972, FAO 1972; Yearbook of Int. Organi-wtions, 1973. • 2019 LETICIA TRAPEZIUM, terytorium pogranicza peruwiańsko-kolurribijskiego, przekazane przez Peru Kolumbii, jako jedyne dla niej dojście do Amazonki, traktatem podp. w Limie 24 III 1922, zw. Traktatem Salomon-Lozano; ratyfikowany przez Kolumbię w październiku 1925, przez Peru w grudniu 1927; delimitacja zakończona w marcu 1930; było przedmiotem konfliktu między Kolumbią i Peru, kiedy l IX 1932 wojska peruwiań- skie ptk. L. M.Sancheza Cerro zajęty ponownie L.T. Mediacja Brazylii nie powiodła się i 18 II 1932 Kolumbia przedłożyła sprawę Radzie LN, która 18 III 1933 powołała Komisję Administracyjną d/s L.T., Administrative Committee for L.T.; zarządzała ona terytorium L.T. pod banderą LN od czerwca 1933 'do czerwca 1934. Konflikt rozwiązany został 30 IV 1934 śmiercią pręż. Peru, płk. L. M. Sancheza Cerro i decyzją jego następcy gen. O. Benavide przywrócenia ważności Traktatowi z 1922, co zostało zalegalizowane układem kolumbijsko-peruwiańskim, podp. w Rio de Janeiro, 21 V 1934 i ratyfikowany w IX 1935. J. M. YEPPES L'Affaire de Leticia devant le Droll Int., Paris 1932; Monthly Summary, League of Nations, Nr 1/1933 i 8/1934; Lennie of Nations Official Jownal, 1933, s. 533, 944 i n., 1107 i in. 1934 s. 933 i in.; L'nffaire de Leticia. Documents, ,,Revue de droit int." 11/1933; M. O. HUDSON The Yerdict of the Leafnie. Colombia and Peru at Leticia, London 1933; G. IRELAND Boundaries, Possesions and Confllct in South Amerira. Cambridge 1938, s. 188-198; J. C. CAREY Peru and the US. 1900-1962, Notre Damę 1964, s. 94-98. „LETTRE DE CRĆANCE" •-> Akredytacja. • 2020 LEW (ang. Lev, franc. Lev, hiszp. Lev, roś. Lew), jednostka walutowa Bułgarii, papierowa, niewymienialna na złoto, podległa państw, restrykcjom dewizowym; od 1947, kiedy wprowadzony został nowy system pieniężny; o wartości l ,306 87 mg czystego złota; w nowej relacji do rubla i dolara od maja 1952, następnie od lipca 1957. W 1962 wprowadzony został „twardy" l. w stosunku 10:1, o wartości 759,548 mg czystego zlotów relacji l rb. = 1,30 l. FR. PICK 1968 Plck's Currency Yearbook, New York 1968. LEX DOMICILU -> Domicyl. LEX KUCHEL ->- Morze terytorialne. • 2021 LEX. PATRIAE [łac.: 'prawo ojczyste'], termin międzynar.—łącznik obywatelstwa w międzynar. prawie prywatnym, wskazujący, że w stosunkach osobistych należy stosować prawo państwa, którego dana osoba jest obywatelem, odwrotnie niż przy Lex Domicilii, gdzie decyduje prawo tego państwa, w którym dana osoba mieszka (->• Domicyl). Polska ustawa o prawie pryw. międzynar. z 12X11965 przyjęła jako zasadę L.P. W. LUDWICZAK Miedzynar. Prawo Prywatne, Warszawa 1967, s. 22-26. LEX RHODIA E JACTU -> Awaria. • 2022 LIBAN (ang. Lebanon, franc. Liban, hiszp. Liba-no, roś. Liwan), Republika Libańska, Al-Dżum-hurijja al-Lubiianijja, państwo w pd.-zach. Azji nad M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Pow. 10,4 tyś. km«; 2870 tyś. mieszk. (1971); wg spisów: 1965— 2,2 min mieszk., 1970—2,8 min mieszk., poza granicami ok. 1,5 min mieszk., z czego ok. 600 tyś. w Brazylii, ok. 500 tyś. w USA, ok. 200 tyś. w Argentynie i ok. 200 tyś. w innych krajach. Stoi. Bejrut (893 tyś. mieszk., 1970, 1965—ok. 670 tyś. mieszk. Graniczy z Syrią i Izraelem; język- oficjalny: arab. Waluta: funt L. == 100 plastrów; największe na Środkowym Wschodzie sku-• pienie międzynar. banków. Święto nar. 22X1, rocznica proklamowania niepodległości 1943. Stosunki międzynar.: 1517-1918 pod dominacją Turcji (1861 otrzymał autonomię wewnątrz imperium tur.), następnie okupowany przez wojska brył, franc.; 1922-41 pod administracją franc., jako terytorium mandatowe LN. Po proklamowaniu niepodległości L. 26X11941 przez władze Wolnej Francji i opowiedzeniu się wojsk franc. stacjonujących w L. po stronie gen. Ch. de Gaulle'a, L. został 1943 formalnie uznany za państwo niepodległe, a wojska franc. wycofały się z L. 1944-46 na podstawie decyzji R. Bezp. ONZ (na wniosek Republiki L. z lutego 1946). Czł. pierwotny ONZ od 24 X 1945 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem GATT. Czt. założyciel Ligi Arabskiej. Premier Saeb Salaam złożył wizytę w siedzibie ONZ 4X1960 i przemawiał przed Zgr. Og. NZ. Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie odwiedził Liban w kwietniu 1951. W maju 1955 Liban i Jordania oskarżyły Egipt o akcję dywersyjną. Interwencja Ligi Arabskiej okazała się bezskuteczna. 11 VI 1958 R. Bezp. ONZ postanowiła utworzyć Grupę Obserwatorów ONZ w L., UN Observer Group in Lebanon (UNOSIŁ), która rozpoczęła działalność w Bejrucie 16 VI 1958. USA uznały akcję UNOSIŁ za niewystarczającą i 15 VII 1958 oddziały amer. marynarki wojennej wylądowały na terytorium L.; „kryzys libański" spowodował zwo- 31* 2023 Liberalna Światowa Unia 484 łanie Nadzwyczajnej Sesji Zgr. Og. NZ, które zaleciło wycofanie wojsk USA z L., co nastąpiło 25X1958. UNOSIŁ zakończył swą akcję 19X11 1958; jego koszt wyniósł 3,8 min dolarów. W 1965 parlament L. odrzucił żądanie USA ustawowych gwarancji dla kapitałów amer. w L. W czerwcu 1967 L. opowiedział się po stronie państw arab. przeciw agresji Izraela, udzielił schronienia uchodźcom palestyńskim i zawarł w następnych latach różnorakie porozumienia z Organizacją Wyzwolenia Palestyny. W grudniu 1968 Izrael twierdząc, że działa w odwecie za akcje zbrojne Palestyńczyków zbombarował cywilny port lotn. w Bejrucie, a 1969-74 prowadził wielokrotnie akcje wypadowe na tereny pograniczne L., co powodowało wnoszenie skarg na Izrael przez L. do R. Bezp. ONZ. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bahrajn, Belgia, Boliwia, Brazylia, Butgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Czad, Cypr, Dania, Dominikana, Egipt, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Indonezja, Iratc (zerw. 1969, wznów. 1971), Iran, Irlandia, Izrael (zerw. 1967), Japonia, Jemen, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kolumbia, Kongo, Kostaryka, Kuba, Kuwejt, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi, Malezja, Malta, Maroko, Meksyk, Monako, Nepal, Nigeria, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRP, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Środkowoafrykańska, Salwador, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Rumunia, Urugwaj, USA, Watykan, Węgry, Wenezuela, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgoń-ska adm.). Wybrzeże Kości Słoniowej, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. M. S. AGWANI The Lebanase Crisis 1958. A Documentary Study, N. York 1965, s. 407; CH. RIZK Le regime politigue libanais, Paris 1966, s. 170; L. BINDER Polittcs in Lebanon, New York 1966; J. SALEM Le Peuple Libanois. Essais d'antro-pologie, Beyrouth 1968; D. CHEYALIER La Societe de Mont- Liban a 1'epogue de la revolution industrielle en Europę, Paris 1971, s. 316; P. DEVOI-VE L'admlnistratton Ubanaise, Paris 1971, s. 89. • 2023 LIBERALNA ŚWIATOWA UNIA—MIĘDZYNARODÓWKA LIBERALNA (ang. Liberał In-ternational—Worid Liberał Union, franc. Inter-nationale liberale—Union liberale mondiale, hiszp. Internacional Liberał—Union Liberał Mundial, roś. Libieralnyj internacyonał—Libie- rainaja wsiemirnaja unija), zał. 1947 w Oxfordzie z zadaniem „rozwijania idei liberalnych jako jedynej filozofii antykomunistycznej"; członkowie: liberalne partie polit. i ugrupowania zach. Europy, Kanady, Indii, Izraela i USA; zarej. w ONZ; statut doradczy (C) UNESCO; siedziba: Londyn; publ. Spires of Liberty. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2024 LIBERIA (ang. Liberia, franc. Liberia, hiszp. Liberia, roś. Libierija), Republika Liberii, Republic of Liberia, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. L. graniczy: z Sierra Leone, Gwineą i Wybrzeżem Kości Słoniowej. Pow. 111 369 km2. Ludność: ok. 1523 tyś., w tym ok. 45 tyś. tzw. Amerykanów-Libery jeżyków, potomków reemigrantów murz. z USA, stanowiących kadrę rządzącą (1970; wg spisu 1964—1016 tyś.). Stoi. Monroyia (ok. 150 tyś. mieszk., 1970); język urzędowy: ang. Waluta (tylko w srebrze): dolar L. = 100 centów; poza tym w obiegu papierowe dół. USA. Święto nar. 26 VIII, dzień niepodległości 1847. Stosunki międzynar.: państwo afryk. utworzone przez Murzynów amer., wyzwolonych z niewoli w USA, w pierwszej pół. XIX w. i przetransportowanych przez zał. 1821 American Colonization Soeiety na przyl. Mesurado na zach. wybrzeże Afryki, zakupiony przez Towarzystwo od lokalnych kacyków. W czasie I i II wojny świat, po stronie USA. Układy z USA: o bazach wojennych USA w L. z 31 III 1942; o wprowadzeniu do we-wnątrzkrajowego obiegu dolara USA z 3X11942; o biciu przez mennice USA w srebrze dolara Liberii równego w wartości dół. amer., z -l 11944; o wzajemnej pomocy i współpracy z 22X111950. Organem układów od 111951 jest Stała Komisja Amer.-Liberyjska. Czł. założyciel ONZ 24X1945 oraz wszystkich org. wyspecjal. ONZ, za wyjątkiem WMO i GATT. Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjóld złożył wizytę w L. w grudniu 1959. Czł. OCAM, OJA. W polityce zagr. popiera politykę USA. Stosunki dyplomat. U IV 1974): Austria, Belgia, Dahomej, Dania, Egipt. Etiopia, Filipiny, Francja, Ghana, G. Wolta, Grecja, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, Indie, Indonezja, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Korea Pd., Liban, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Norwegia, NRD, NRF, Panama, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Togo, USA, Watykan, W. Brytania, Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, ZSRR. F. J. FRENKEL SSiA i Libierija. Niegritianskaja problema w SSzA l obrawwanije riespubllki Libierii, Moskwa 1964, s. 321; I. A. MARINELLI The New Liberia, New York 1964, s. 244; R. W. GLOWER Growth wilhout Development: an economic survey of Liberia, Evanston 1966; C. M. 'WILSON Liberia: Black Africa in Microcosm, New York 1971; The Statesman's Year-Book 1972173, Ldndon 1972, s. 1139-1143. • 2025 LIBIA (ang. Libya, franc. Libye, hiszp. Libia, roś. Liwija), Arabska Republika Libii, Al-Dżumhurijja al-Arabijja al-Libijja, państwo w pn. Afryce, nad M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Graniczy z: Tunezją, Algierią, Nigrem, Czadem, Sudanem i Egiptem. Pow. l 759540 km2. Ludność: ok. 1943 tyś. (1970); Lidkę 2027 wg spisu: 1964—1559 tyś.; stolice Trypolis, Ben-gazi, Zawijat la-Bajda (40 tyś. mieszk.); metropolie: Trypolis (ok. 400 tyś. mieszk.) i Bengazi (ok. 300 tyś. mieszk., 1970). Język urzędowy: arab. Waluta: dinar L. = 1000 dirhemów. Święto nar. 24 XII, dzień niepodległości, 1951 oraz l IX, dzień rewolucji, 1969. Stosunki międzynar.: 1835-1912 prowincja imperium osmańskiego; 1912-42 kolonia włoska, pn. Trypolitania i Cyrenajka; 1943-45 pod administracją wojsk. Francji i W. Brytanii; 1945-51 pod administracją powierniczą ONZ. Zgr. Og. NZ 21 XI 1949 Rez. 289/1 V zdecydowało, że terytoria powiernicze Trypolitania, Cyrenajka i Fazzan pod hist. nazwą L. utworzą państwo suwerenne, niepodległe od 24X111951. Czł. ONZ od 14X111955 i wszystkich org. wyspecj. ONZ, z wyjątkiem GATT. Cz. Ligi Arabskiej. L. pod wpływem bryt. stała się monarchią konstytucyjną, rządzoną przez sędziwego emira Cyrenajki, obwołanego królem w wieku 79 lat, Muhammada Idrisa as-Sanusi (Idris I); udzielił on prawa W. Brytanii i USA posiadania baz wojsk, w L. oraz rozszerzył koncesje naftowe zagr. kompanii (ropa naftowa stanowi 99°/o wartości eksportu L.). Parlament, który uchwalił likwidację obcych baz wojennych 1964, został rozwiązany. Siły wojsk, l IX 1969 dokonały rewolucyjnego zamachu stanu i proklamowana została rep., na czele której stanęła Rada Rewolucyjna z przewodn. płk. M. el-Kadafi. Religią państwową, wyznaczającą zasady nacjonalistycznej polityki wewnętrznej i zagr. ogłoszony został islam. Zagr. kompanie naftowe poddane zostały kontroli państwa 7X111971. W konsekwencji teherańsk'ie-go porozumienia naftowego państw OPEC, L. zawarła 2 I VI 971 w Trypolisie porozumienie z im- porterami nafty libijskiej o podwyższeniu na 5 lat ceny ropy naftowej z 2,55 dół. za baryłkę na 3,45 dół. 1970 produkcja ogólna ropy L. wyniosła 166 min t, z czego 141,5 zostało wywiezione do: NRP—41 min t, Włoch—37 min t, W. Brytanii—23 min t, Francji—18 min t, Holandii— 13 min t oraz Hiszpanii—9,5 min t. Ropa libijska była eksploatowana 1971 przez zagr. firmy. W grudniu 1971 przedsiębiorstwa British Petro-leum zostały znacjonalizowane, na co W. Brytania zareagowała usunięciem L. z listy państw, korzystających z przywilejów strefy funta sterlinga, pozbawiając L. prawa swobodnego transferu kapitałów z państwami strefy. Bojkotu bryt. nie poparty inne państwa Europy Zach. zależne w poważnym stopniu od importu ropy libijskiej. Rząd L. 3 IX 1973 znacjonalizował w 51% wszystkie zagr. towarzystwa naftowe działające na terenie kraju (California Asiatic Oil Co., ESSO Standard Libia, Libio-American Petroleum Co., Shell, Socal i Texaco). Nową erę w historii Libii miał zapoczątkować układ podp. 17 IV 1971 w Bengazi przez szefów rządów Egiptu, L. i Syrii o utworzeniu Federacji Republik Arabskich, której projekt konstytucji został zatwierdzony 20 VIII 1971 w Damaszku. Z kolei 2 VIII 1972 Egipt i L. proklamowały połączenie obu państw pod jednym przywództwem polit. l IX 1973. Na skutek zasadniczych różnic między prezydentem L. Kadafim a prezydentem Egiptu Sa-datem nie doszło l IX 1973 do plebiscytu w sprawie zjednoczenia obu państw. 1211974 Przewodniczący Rady Rewolucyjnej Libii Muammar el-Kadafi wraz z prezydentem Tunezji Habibem Burgibą podpisali proklamację o zjednoczeniu Libii i Tunezji w jedno państwo p.n. Arabska Republika Islamska. Plebiscyt wyznaczony na 181 1974 został odroczony sine die. W kweitniu 1974 płk M. el-Kadafi został odsunięty od władzy wykonawczej. Głową państwa został premier Dżal-lud. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwinea, Hiszpania, Holandia, Indie, Irak, Japonia, Jemen, Jemen Pd., Jugosławia, Kanada, Kuwejt, Liban, Malta, Mauretania, Niger, Nigeria, Norwegia, NRF, Pakistan, Polska, Somalia, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, USA, Wenezuela, W. Brytania, Włochy, ZSRR. O. PICHON La question de Libye dans te reglement de la paix, Paris 1945; Libya: The Road to Independence trough the U N, UN New York 1952; The Economic Development of Libya, IBRD, Washington, 1960; M. KHADDUM Modern Libya: A study m Political Development. Baltimore 1963; J. WRIGHT Libya, London 1969. • 2026 LICENCJA (ang. Licence, franc. Licence, hiszp. Licencia, roś. Licencyja), termin w handlu międzynar.; l) zezwolenia władzy państw, na import, eksport lub tranzyt towarów, którymi obrót-jest z jakichś przyczyn w danym kraju ograniczony; 2) zezwolenie na wykorzystanie cudzego procesu technologicznego, np. Polska produkuje samochody na l. Fiata. W czasie zimnej wojny i wojny gosp. przeciw państwom socjalist., USA narzuciły państwom NATO, CENTO i SEATO system anty-licencyjny, którego organami były Komitety •—-COCOM i CHINCOM. Państwa wysoko rozwinięte w ponad 90°/o koncentrują swe wydatki na własne nauk. badania, a tylko w małym procencie na zakup obcych; natomiast państwa rozwijające się postępują odwrotnie. Szacuje się, że na początku lat siedemdziesiątych było w świecie ponad 40 000 ważnych umów licencyjnych. Uczestniczyły w nich wszystkie kraje, ale tylko USA i Szwajcaria miały dodatnie saldo obrotu licencjami. Z krajów RWPG największym partnerem licencji są NRD, CSRS, WRL, a ostatnio ZSRR, który w 1970 zakupił około 50% wszystkich licencji nabytych przez kraje socjalist. Udział Polski w świat, liczbie l. ważnych wyniósł 1970 ok. 0,4%. Najpowszech-niej przyjęte w świecie są licencje przemysłu sa- mochodowego. J, METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna krajów RWPG, Warszawa 1972, s. 59-61; K. POZNAŃSKI Międzynar. transfer technologii, w: Sprawy Międzynar. 1973, nr 9; J. MONKIEWICZ Operacje licencyjne w rozwoju stosunków gospodarczych między Wschodem a Zachodem, PISM Warszawa 1973, s. 77; J. MONKIEWICZ Ekonomiczne aspekty międzynarodowej wymiany licencyjnej, w: Sprawy Międzynarodowe nr 2, 1974. • 2027 LIDICE, wieś w zach. Czechosłowacji, na zach. od Pragi, spalona i zrównana z ziemią 10 VI 1942 przez hitlerowców za pomoc okazaną patriotom, którzy dokonali 27 V 1942 zamachu na zastępcę namiestnika Czech i Moraw R. Heydricha. Mężczyzn powyżej 15 lat rozstrzelano, kobiety umieszczono w obozach koncentracyjnych, dzieci przekazano organizacji hitlerowskiej —>- „Lebensbom". Masakra w L. stała się symbolem międzynar. hitler. barbarzyństwa, podobnie jak we Francji Oradour, a w Polsce Warszawa. J. B. HUTAK With Blood and Iron. London 1957 2028 Liechtenstein 486 • 2028 LIECHTENSTEIN (ang., franc., hiszp. Liechtenstein, TOS. Lichtensztejn), Księstwo Liechtenstein, FUrstentum Liechtenstein, państwo eur. o ustroju od 1921 księstwa konstytucyjnego. Pow. 160'km2, z 22 tyś. mieszk. (1973); wg spisów:'16,6 tyś. mieszk. (1960), 1965—19,1 tyś., 1970—21,3 tyś. mieszk. Stoi. Vaduz (3,9 tyś., 1970). Graniczy z Austrią i Szwajcarią; granice ustalone ostatecznie 1434, nigdy nie kwestionowane przez Szwaj- carię; potwierdzone w stosunku do Austrii art. 27 Traktatu Saint-Germain 101X1919. Język oficjalny: niem. Waluta obiegowa: frank szwajc. Święto nar.: 16 VIII, dzień urodzin panującego. Stosunki międzynar.: państwo niepodległe od 23 I 1719, kiedy cesarz Austrii Karol IV nadał dwóm posiadłościom rodu Liechtensteinów (hrabstwo Schellenberg i Vaduz) statut niezależnego księstwa L. Do 1919 w zależności od Austrii przez unię celną od 1862 i konwencję pocztową od 1911. Istniejące od sierpnia 1919 do listopada 1922 w Wiedniu poselstwo L. zostało przejęte przez Szwajcarię, która formalnie od 24X1919 reprezentuje L. za granicą. 1921 frank szwajc. stał się walutą obiegową L. Unia celna od 111924 ze Szwajcarią, z którą L. posiada największe obroty handl. Poczta i telegraf administrowane są przez Szwajcarię od l II 1921. Od 1922 L. posiada jedyne swe przedstawicielstwo w Bernie. L. nie jest członkiem ONZ, ale za zgodą R. Bezp. stanowi od 1949 stronę Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (w grudniu 1955 wydał on orzeczenie w sprawie wytoczonej przeciwko Gwatemali przez L,. który domagał się zwrotu skonfiskowanego 1943 'przez rząd G., majątku wartości 1,5 min dolarów, ex-obywatela Rzeszy, F. Nottebohma, ponieważ ten w październiku 1939 złożył podanie o obywatelstwo L. i otrzymał je 1945. Trybunał orzekł, że „Gwatemala nie ma obowiązku uznania obywatelstwa uzyskanego w tego rodzaju okolicznościach"). L. jest członkiem IAEA, ITU i UPU. Książę Franciszek Józef II, 27 IV 1956 złożył wizytę w siedzibie ONZ. W związku z podp. 22 VII 1972 w Brukseli przez Szwajcarię układów o wolnej wymianie z państwami EWG, L. posiadający unię celną ze Szwajcarią podpisał tegoż dnia Protokół Dodatkowy. Rechenschafts-Bericht der FUrsIlichen Liechtenstetnischen Re-fierung (od 1922 ogłaszane corocznie sprawozdanie rządowe); P. RATTON Le Liechtenstein. Ses inititutions, Paris 1949; G. &TEGER Fiirst und Landtag nach dem Liechtensfeinischen Recht, Vaduz 1950; H. THERENA? Liechtenstein. Ahkommen mit der Srhwetz, w: Schweizerisrhe JuHstische Kartothek, 1955; Int. Court of Justice Yearhook 195S-19S6; E. H. BALTI-NER Geid- und Kreditwesen des FGrstentums Liechtenstein, Winterthur 1959; H. D'HAVRINCOURT Liechtenstein, Lausanne 1964; W. KRANZ Princtpaltty of Liechtenstein. Documentary Handbook, Vaduz 1969; B. SIKORSKA Sytuacja prawnomie-dzynar. eur. państw karlowatych, PISM, Warszawa 1972. LIEUX DE GENĆVE -r Cywilna ludność. LIGA ARABSKA -> Liga Państw Arabskich. • 2029 LIGA EUROPEJSKA (ang. European League, franc. Ligue europeenne, hiszp. Liga Europea, roś. Jewropiejskaja liga), nazwa projektu utworze- nia zorganizowanej współpracy państw Europy, debatowanego w -1804-1805 przez Rosję z W. Brytanią. Autorem projektu L.E. był polski statysta książę Adam Czartoryski, który uważał że nowy system stosunków eur. „nieuniknienie doprowadzi do stopniowego odbudowania Polski". Memoires du prince Adam Czartoryski et correspondence avec 1'Empereur Aiexandre ł-er, Paris 1887; J. TER MEULEN Der Gedanke der int. Orsanisation m seiner Entwicklung, Haag 1917; B. PILAWSKI Adam Czartoryski—projekt Ligi Europejskiej, w: Państwo l Prawo 1950, nr 2. • 2030 LIGA NARODÓW (ang. League of Nations, franc. Societe des Nations, hiszp. Sociedad de Naciones, roś. Liga nacyj), pierwsza światowa or- ganizacja d/s zabezpieczenia pokoju i rozwoju pokojowej współpracy międzynar., powstała po I wojnie świat, z inicjatywy pręż. USA, Th. W. Wilsona (-> Wilsona Czternaście punktów), wg projektu („The Recomendations of Habana...") przygotowanego 1917 przez Amer. Instytut Prawa Międzynar., Amer. Institute of Int. Law, w Hawanie. Na Konferencji' Wersalskiej specjalna Komisja, pod przewodnictwem T. W. Wilsona opracowała, 161-13 II 1919, -^ Pakt LN, który został przyjęty jako „część integralna Generalnego Traktatu Pokoju", zw. —>• Traktatem Wersalskim, podp. 28 VI 1919. Pakt wszedł w życie 1011920. Był on dokumentem samoistnym i zgodnie z jego art. 26 mógł ulegać zmianom. Inne zawarte po I wojnie świat, traktaty pokoju, jak Traktat Saint-Germain z 101X1918, Traktat Trianon z 4 VI 1920, Traktat Manili z 22X11919 powierzyły LN różne kompetencje (np. w sprawie Gdańska), tworząc w ten sposób z LN strażnika porządku ustalonego traktatami pokojowymi. Czł. LN mogło zostać każde państwo, dominium, a nawet kolonia posiadająca samorząd, o ile dawało rękojmię przyjętych zobowiązań i jeżeli za jego przyjęciem wypowiedziało się 2/3 Zgromadzenia Ligi. Nie dotyczyło to pierwotnych członków Ligi, którymi były 32 państwa-sygnatariusze Traktatu Wersalskiego należące do obozu zwycięzców oraz 13 państw neutralnych w czasie wojny, zaproszonych do Ligi, „które bez żadnych zastrzeżeń do tego paktu przystąpią". Wszystkie te państwa wymienione były w aneksie Paktu w następującej kolejności: Stany Zjedn., Belgia, Boliwia, Brazylia, W. Brytania, Kanada, Australia, Związek Pd. Afryki, Nowa Zelandia, Indie, Chiny, Kuba, Ekwador, Francja, Grecja, Gwatemala, Haiti, Al-Hidżaz (obecnie Arabia Saudyjska), Honduras, Włochy, Japonia, Liberia, Nikaragua, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (obecnie Jugosławia), Syjam, Czechosłowacja, Urugwaj, oraz „państwa zaproszone do przystąpienia do Paktu": Argentyna, Chile, Kolumbia, Dania, Hiszpania, Norwegia, Paragwaj, Holandia, Persja, Salwador, Szwecja, Szwajcaria i Wenezuela. Jedno państwo, Meksyk, 487 Liga Narodów 2030 zostało skreślone na żądanie USA z listy państw zaproszonych i z tego powodu przystąpiło do LN dopiero 18 IX 1931, kiedy przez Zgromadzenie LN jednomyślnie zostało zaproszone. Trzy państwa-sygnatariusze nie ratyfikowały Traktatu Wersalskiego i nie stały się „pierwotnymi członkami LN": USA, Ekwador i Al-Hidżaz. Liczba czł. LN zmieniała się; na początku 1920 w jej skład wchodziły 42 państwa, później liczba ich wzrosła "o 12, wśród których były trzy państwa, które walczyły po stronie mocarstw centralnych, w 1924 r. do Ligi należały 54 państwa; najwyższą liczbę członków osiągnęła Liga w 1937 r. —58 państw; 1940 liczyła 43 państwa; w 1943—10. Niemcy wstąpiły do Ligi 1926, wystąpiły 1933; ZSRR stal się czł, 1934, a przestał nim być 1939. Między członkami pierwotnymi a przyjętymi na mocy uchwały Zgromadzenia nie było ani prawnie, ani faktycznie żadnych różnic. Prawa i obo- wiązki wszystkich czł. były równe. Każde państwo reprezentowane mogło być w Zgromadzeniu przez trzech delegatów posiadających tylko jeden głos przy podejmowaniu uchwał, wyborów itp. Najwyższymi organami LN były Zgromadzenie LN i Rada LN, jednak bez wyraźnego rozgraniczenia kompetencji, co utrudniało poważnie prace Ligi; oba organy podejmować mogły uchwały merytoryczne tylko na zasadzie jednomyślności, co też było wielokroć kłopotliwe. I Sesja Zgromadzenia odbyła się w Hotel Natio-nal w Genewie 15X1-18X111920. Biura Sekretariatu LN mieściły się do 1939, tj. do zbudowania Pałacu Narodów w Genewie, w gmachu zwanym po śmierci inicjatora LN, od 1924, Palais Wilson. Zgromadzenie zbierało się raz na rok we wrześniu w swojej siedzibie w Genewie na sesji zwyczajnej; w razie potrzeby mogła być zwołana sesja nadzwyczajna. Do uprawnień Zgromadzenia należało m.in. podejmowanie uchwał, rezolucji, zaleceń, dokonywanie wyboru niestałych członków Rady i zwiększenie ich liczby, ustalanie budżetu i udziału poszczególnych czł. w wydatkach Ligi. Do wyłącznej gestii Zgromadzenia należał wybór nowych czł. i dokonywanie zmian w Pakcie, oraz rewizja tych traktatów „które nie dają się już stosować". Właściwa praca Zgromadzenia prowadzona była w komisjach wybieranych po otwarciu obrad. W myśl art. 4 Paktu LN Rada składała się ze stałych czł. (Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone) oraz z niestałych czł. (pierwsi: Belgia, Brazylia, Hiszpania i Grecja). Stałymi czł. zatem miały być: USA, Francja, Japonia, W. Brytania i Włochy; wobec nieratyfikowania Traktatu Wersalskiego przez USA nie weszły one w skład Rady i wbrew art. 5 Paktu nie pręż. USA lecz premier Francji zwołał pierwsze posiedzenie Rady, które odbyło się 1811920 w Paryżu przy udziale 18 państw. Przedstawiciel Polski przewodniczył dwukrotnie Sesjom LN: 1930 min. spraw zagr. August Zaleski, 1934 min. spraw zagr. Józef Beck. Niemcy zostały dokooptowane na stałego członka Rady 101X1926; wystąpiły z LN, podobnie jak Japonia 1933, Włochy—1937. W okresie 1934-1939 stałym czł. Rady był Związek Radź. Ostatnimi stałymi czł. Rady była W. Brytania i Francja, a niestałym Związek Pd. Afryki, Belgia, Boliwia, Chiny, Dominikana, Egipt, Finlandia, Grecja, Iran, Jugosławia i Peru. Rada zbierała się ilekroć tego wymagały okoliczności (w praktyce kilka razy w roku), początkowo w Paryżu, Londynie, Rzymie, San Sebastian, Brukseli, później zazwyczaj w Genewie. Liczba niestałych czł. Rady LN była stopniowo powiększona: 1922—do 6, 1926—do 9, 1933—10, 1936—11. Polska była wybierana co 3 lata sukcesywnie od 1926 po 1938, kiedy nie wystawiła swej kandydatury. Rada posiadała wyłączne prawo usuwania członków LN (zastosowane tylko do ZSRR, 14X11 1939) oraz podziału —• mandatów kolonialnych LN. W 1921 Rada powołała Komisję Inwestygacyjną LN, Commission of Enquiry of the League of Nations, która badała wszelkie spory i konflikty międzynar. Na bazie doświadczeń tej Komisji, we wrześniu 1931 została opracowana Konwencja o poprawie środków zapobiegających wojnie, Convention to Improve the Means of Preyenting War. Rada tak jak Zgromadzenie miała rozpatrywać wszystkie sprawy dotyczące pokoju lub wchodzące w zakres działalności Ligi. Kompetencje między nią a Zgromadzeniem celowo nie były ściśle określone, co leżało w interesie mocarstw. Niemniej Pakt powierzył Radzie następujące zadania: przygotowanie projektu rozbrojenia, kontrolę mandatów; na mocy traktatów pokojowych uzyskała Rada wyłączne prawo interwencji w sprawie zapewnienia ochrony mniejszościom nar., mianowicie członkom komisji, któ- rej powierzony był zarząd nad Zagłębiem -> Saary, mianowała Wysokiego Komisarza w —• Gdańsku i załatwiała zatargi Gdańska z Polską. Poza tym Rada mianowała Sekr. Gen. oraz miała prowadzić akcje w charakterze mediacyjno-kon-cyliacyjnym w celu utrzymania pokoju i ustalała -> sankcje w wypadku niestosowania się do wniosków Ligi, m.in. usuwanie członków Ligi. Sekretariat Ligi byt jedynym organem, który pracował stale; składał się z Sekr. Gen., dwóch zastępców, trzech podsekretarzy oraz personelu urzędniczego, razem ok. 600 osób; podzielony był na sekcje: m.in. polit., prawną, rozbrojeniową, mniejszościową, ekon., finansową—z dyrektorami na czele. Od 1922 powołano przy Sekretariacie oddzielne biura dla Ameryki Łacińskiej, dla zacieśnienia i ułatwienia stosunków między Sekretariatem i tym kontynentem. Wszystkim wyższym urzędnikom Sekretariatu przysługiwały —>- immunitety i przywileje dyplomat. Pierwszym Sekr. Gen. był 1920-32 Anglik Sir James Eric Drum-mond; drugim 1933-40 Francuz Joseph Avenol, trzecim 1940-46 Irlandczyk Sean Lester. Sekretariat wydawał Journal Officiel w edycji franc. i ang. LN posiadała swój organ sądowy i opiniodawczy Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. w Hadze. Drugą organizacją pomocniczą LN była Międzynar. Organizacja Pracy —r TŁO. Poza tym istniało szereg instytucji pomocniczych i komisji doradczych LN,' m.in. Międzynar. Instytut Współpracy Intelektualnej. Działalność LN obejmowała zarówno aktualne problemy polit. i militarne zabezpieczania pokoju jak też międzynar. problemy prawne, ekon., nauk., kulturalne. Pod patronatem LN odbywały się konferencje międzynar., które opracowały 19 konwencji międzynar., częściowo przyjętych przez ONZ (->• Liga Narodów i ONZ). Gł. problemy polit., 2031 Liga Narodów Amerykańskich które rozpatrywało Zgromadzenie i Rada LN były następujące: Spór Szwecji z Finlandią o Wyspy Alandzkie, 1920; spór Litwy z Polską o Wilno, 1920; Administracja Międzynar. Zagtębia Saary, 1920-1925; spory graniczne Albanii z Grecją iż Jugosławią, 1921; podział Górnego Śląska i wykonanie Górnośląskiej Konwencji Genewskiej, 1921-1937; spór Grecji z Wiochami o Korfu, 1923; sprawa Kłajpedy 1919-1924; Konflikt Grecji z Bułgarią 1925; agresja i okupacja jap. Mandżurii 1931-1933; konferencja w sprawie Rozbrojenia 1932; konflikt Peru z Kolumbią o Leticię 1932-1935; wojna o Grań Chaeo, 1928-1929 i 1932-1935; agresja, inwazja i okupacja włoska Etiopii 1934-1936. Agresji niem. na Polskę, 1939, LN w ogóle nie rozpatrywała, natomiast rozpatrywany był konflikt radziecko-fiński na XX Sesji rozpoczętej i odłożonej 14X111939. Sesja ta została zamknięta o-ficjalnie dopiero 8 IV 1946. W czasie wojny działała Komisja Nadzorcza LN, Supervisory Commission, początkowo w Genewie, następnie w 1940 w Lizbonie, a od 1941 w Montrealu. 8 IV 1946 rozpoczęła się ostatnia XXI Sesja, która trwała do 18 IV 1946. Przewodniczył jej Norweg C. J. Hambro, a brało w niej udział 36 państw: Afganistan, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Boliwia, Czechosłowacja, Chiny, Dania, Dominikana, Ekwador, Egipt, Finlandia, Francja, Grecja, Holandia, Indie, Iran, Islandia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Kuba, Luksemburg, Meksyk, Nowa Zelandia, Norwegia, Panama, Polska, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, W. Brytania, Urugwaj i Związek Pd. Afryki. Zgromadzenie wybrało Zarząd Likwidacyjny, Board of Liquidation, pod,przewodnictwem C. J. Hambro, oraz uchwaliło akt rozwiązujący LN „jednomyślnie przez 34 państwa obecne na sali" i przekazujący cały majątek ONZ (Dok. A. 32 (I) 1946, XXI). Ocena działalności polit. LN, wyrażona przez większość delegatów na XXI Sesji była negatywna: Liga służyła utrzymywaniu systemu kolonialnego w świecie, nie była w stanie zabezpieczyć pokoju, paktując z agresorami i nie wykorzystując sankcji, co ułatwiło Japonii, Włochom i III Rzeszy rozpętanie II wojny świat. Natomiast ocena działalności organizacyjnej była pozytywna w różnych dziedzinach, jak w sprawie bezpaństwowców, uchodźców, prac ILO, czy Instytutu Współpracy Kulturalnej; w dziedzinie dokumentacji prawa międzynar. (LN zrealizowała uchwałę Konferencji Dyplomatycznej w Bernie 1892, wydając zbiór traktatów międzynar. p.n. Treaty Series of the League of Nations, który 1920-45 objął 4822 umowy międzynar. w 204 tomach, odpowiadające określonym warunkom Paktu LN), a także w dziedzinie statystyki międzynar., inicjując wydawanie od 1920 co roku po 1945 Światowego rocznika statystycznego. Sekr. Gen. ONZ, U Thant, w odczycie, wygłoszonym 2 IV 1964 na Uniwersytecie Kalifornii pt. „Liga Narodów i ONZ", tak ocenił LN: „Zanim powstała LN, prawie powszechnym było przekonanie, że każde państwo jest jedynym suwerennym sędzią swoich własnych czynów, pozostaje więc nieczuły na .wszystkie krytyki i zastrzeżenia innych państw. Idea — dziś generalnie przyięta — iż wspólnota narodów posiada prawo moralne i sądowe dyskutowania i osądzania zachowania się międzynarodowego swoich członków, nie znajdowała się w żadnym traktacie i w żadnej instytucji przed Paktem LN. Od tej chwili zaczyna się idea, dziś powszechnie przyjęta, że wojna napastnicza jest zbrodni; przeciw • Ludzkości i że każde państwo ma zainteresowanie, obowiązek i prawo sprzymierzania się z innymi celem zapobicżania jej...'*. Dokumenty i bibliografie: The Recommendations of Habana Concerning Inl. Organiwtion adapted by the Amerlcan In-stitute of tnf. Law at Hahana. Jan. 23 1917. New York 1917; League of Nattons Official lournal 1920-1939: The League from Year to Year (od 1928 za 1926/27 do 1938, później co 2 lata); Repons on ihe Work of Leaguf of Nattons (1921-1945); Monthly Summary of the League of Nallon 1921-1940, The Commitiees of the League of Nations. Clossified List and Essential Facts, Geneva 1944; Competenres atribuees, & Sociele des Nations par les troiłeś lnternationaux, Gcnevc 1944. s. 56; Puhlications issued by the League of Nations 1920-1935, Geneva 1935, s. 312; First Supplement to General Catatogue 1935, Geneva 1939; Second Supplement 1936-1945, Geneva 1946; H AUFRICHT Gnidę to l.eague of Nations Publications: A Bibl'ograph{cal Survey of the Wortd of The League 1910-1947. New York 1951, s. 701. W. KOLSKI Lc probleme de la securilf depuis le Pacie de la Soclete des Nations. Paris 1927; La Sociele de Natlon et la co-operation tnftlectuelle. Geneye 1927; CH. ROUSSEAU La com-petence de la SdN dans le reglements des conflit int., Paria 1927; La Societź des Nations et la protection des minontes de race, de langue et de religion, Gcnevc 1928; C. K. WEB-STER The League of Nalions In Theory and Practice, London 1933; G. T. ELES Le principe de 1'unaminile ilans la Sociele des Nations et les exceptions d ce principe. Paris 1935; M. J. YEPPES Commentaire theoriąue et pratiąue du Poetę de la SdN et des Status du 1'Union Panamericaine. Paris 1934-1939, t. 1-3; R. E. DELL The Geneva Rackel 1920-1939, London 1945; E. GIRAUD La Nullite de ta poliiique int. des Grandes Democraties (1919-1939), L'Echec de la Societe des Nations. La Guerre, Paris 1946; F. P. WALTERS A History of the League of Nations, London 1952, t. 1-2; B. DEXTER The Years of Opportunity. The League ot Nations 1920-1926, New York 1967; W. BALCERAK Dzieje Lisi Narodów, Warszawa 1969; G. SCOTT The Rise and Fali of the League of Nations, London 1974, s. 432. • 2031 LIGA NARODÓW AMERYKAŃSKICH (ang. League of American Nations, franc. Societe des Nations Amćricaines, hiszp. Liga de las Naciones Americanas, roś. Liga amierikanskich nacyj), miała powstać z inicjatywy pręż. Urugwaju B. Brum-ma, w kwietniu 1920, kiedy przesądzony był bojkot —> Ligi Narodów przez USA; projekt trzykrotnie rozważany: 1923 przez V Międzynarodową Konferencję Amerykańską w Santiago (Chile), upadł wobec opozycji USA; 1936 i 1938 na Konferencjach w Buenos Aires i Limie, z inicjatywy Dominikany, Gwatemali i Kolumbii, proponujących nazwę Liga Republik Amerykańskich (League of American Republics—Sociedad de las Re-publicas Americanas). Dopiero w 1948 z inicjatywy USA powstała regionalna panamerykańska •> Organizacja Państw Amerykańskich, włączona do systemu organizacji regionalnych związanych z ONZ. Conferencias Int. Americanas 1889-1936, Washington DC 1938. • 2032 LIGA NARODÓW I ONZ (ang. League of Nations and the UN, franc. Societe des Nations et 1'ONU, hiszp. Sociedad de Naciones y la ONU, roś. Liga nacyj i OON), państwa, które w czasie II wojny świat, wymieniały poglądy w sprawie utworzenia po wojnie organizacji międzynar. zajmującej się problemami bezpieczeństwa zbiorowego, zgodne były w 1942 co do tego, że nie może być nią LN. Po powstaniu ONZ, Zgr. Og. ONZ powołało 12 II 1946 Komitet Negocjacyjny NZ do spraw aktywów LN w skład którego weszły: Chile, Chiny, Francja, Polska, USA, W. Brytania, ZSRR i Związek Pd. Afryki, polecając Sekr. Gen. dokonanie formalnego przejęcia niektórych funkcji, czynności, zobowiązań i dóbr LN 489 Liga Państw Arabskich 2034 stosownie do zaleceń Komitetu. Komitet i Sekr. Gen. reprezentowani byli na XXI, ostatniej sesji LN 8 I V-l 8 IV 1946. Komitet wspólnie z powo- łanym na tej sesji Zarządem Likwidacyjnym LN (Board of L. of N. Liquidation) wykonali zlecone im zadanie, co stwierdziło Zgr. Og. NZ. Rez. 54/1 z 19X1 1946 oraz Rez. 79/1 z l XII 1946. Wiele umów międzynar. przygotowanych pod auspicjami Ligi pozostało nadal w mocy. Depozy- tariuszem ich jest obecnie Sekr. Gen. ONZ. Zgr. Og. ONZ niejednokrotnie potwierdzało moc wiążącą tyoh umów (np. Rez. 1903/XVIII z 1963 i Rez. 2021/XX z 1965). Sekretarz ONZ wydaje systematycznie zbiór umów międzynar., których Sekr. Gen. jest depozytariuszem. W wykazie tym figuruje kilkadziesiąt umów zawartych z inicjatywy LN. W siedzibie LN, Pałacu Narodów, mieści się obecnie Europejskie Biuro ONZ. VN Status o f Multiialeral Conventions, New York 1965. • 2033 LIGA NARODÓW I PAŃSTWA AMERYKAŃSKIE (ang. League of Nations and the American States, f ranę. Societe des Nations et les Ćtats americains, hiszp. Sociedad de Naciones y los Estados Americanos, roś. Liga nacyj i amierikan-skije gosudarstwa), idea LN, zrodzona w USA, poparta przez większość państw amer., została odrzucona przez Senat USA 19X1 1919, w pierwszym głosowaniu nad ratyfikacją —>• Paktu LN, 55 głosami przeciw i 39 za; a w drugim (wymagającym '/s głosów za) 49 głosami i 35 przeciw. Drugim krajem amer., który nie ratyfikował Paktu był Ekwador; natomiast pozostała większość państw ratyfikowała Pakt. Stany Zjedn. w latach 1920-1928 nie miały żadnych stosunków z LN. Pisma LN do rządu USA pozostawały bez odpowiedzi. Rząd USA po raz pierwszy poparł oficjalnie stanowisko LN. 221X1929 w sporze z Ja- ponią oraz we wrześniu 1931 w czasie kryzysu międzynar. wywołanego agresją Japonii w Mandżurii. 1932 USA wzięła udział w pracach przy- gotowawczych Ligi do Konferencji Rozbrojeniowej; sekretarz stanu H. L. Stimpson uczestniczył w czasie tej Konferencji w posiedzeniach Rady Ligi, dyskutując problemy rozbrojenia, a także prezentując opinie swego rządu na temat kryzysu dalekowschodniego. Inne kraje amer. były ak- tywnymi członkami LN, ale były one ograniczone w swych prawach członkowskich (art. 21). Paktu Ligi (art. był zredagowany osobiście przez pręż. USA, Th. W. Wilsona): ,,Zobowiązania międzynar., takie, jak traktaty arbitrażowe i porozumienia regionalne, jak Doktryna Monroe'go, zapowiadające utrzymanie pokoju, nie są uważane za sprzeczne z postanowieniami niniejszego Paktu". „Art. 21 — w ocenie amer. specjalisty prawa międzynar., Ch. G. Fenwicka — stanowił dla wielu państw amer, poważną przeszkodę... Trudno było zaakceptować Doktryn? Monroe'go jako „porozumienie regionalne", skoro była ona faktycznie linią polityki USA; niepodporządkowanie zaś Doktryny Monroe'go prz-pisom Paktu oznaczało że USA miały w dalszym ciągu swobodę interpretowania Doktryny bez konsultowania się, do czciio zobowiązywały inne artykuły Paktu". W konsekwencji, tylko w dwu przypadkach, kiedy zawiódł całkowicie arbitrażowy system między-amer. oparty na —>- doktrynie Monroe, Liga miała podstawę zaofiarować swe dobre usługi państwom amerykańskim w sporach o -> Grań Chaco i o —>• Leticia Trapezium. H. CABOT LOTCE The US Senate and the League of Nations, New York 1925; W. H. KELCHNER Latiri-american Relations with the League of Nations, Boston 1930; D. F. FLEMING The US and the League. of Nntions 191S-1920, New York 1932; M. P. GUERRERO Les Relations des 6lats de 1'Ameriąue ' Latine avec la SdN, Paris 1936; J. R. SIERRA La Sociedad de Naciones. Su Valor y sus Yenlajas para Iheroamerica, Mexico 1938; S. P. SAUREZ La Sociedad de los Naciones y et Tratado de Versailles. Una Inslitucion lnutii y Peligrosa para Ibero-america, Barcelona 1938; D. PERKINS Hands offt A History of the Monroe Doctrim, Boston 1941 (Rozdz. 8: The Doctri-ne and League ot Nattons); CH. G. PENWICK The Organi-zation of American States. The l.A. Regional System, Was-hington DC 1962. • 2034 LIGA PAŃSTW ARABSKICH (ang. Arab League, franc. Ligue Arabe, hiszp. Liga Arabe, roś. Liga arabskich gosudarstw), Midan Al Tahrir, organizacja regionalna państw arab., uznana przez ONZ, zał. w Kairze Paktem Ligi Państw Arabskich, podp. 22 III 1945 przez szefów rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Iraku, Jemenu, Libanu, Syrii, Transjordanii (ob. Jordania), 1953 przystąpiła Libia, 1955—Sudan, 1958—Maroko i Tunezja, 1962—Algieria, 1964—Kuwejt, 1967—Jemen Pd„ 1971 —Bahrajn, Katar, Oman; 1972—Zjedn. Emiraty Arabskie, 1973—Mauretania, 1974—Somalia. Najwyższym organem jest Rada złożona, zależnie od potrzeby, z szefów państw, z szefów rządów, lub ministrów spraw zagr. We wszystkich sprawach zasadniczych wymagana jest jednomyślność (art. 7 Statutu), a tylko w kilku, jak budżet, nominacje urzędników Ligi itp. zwykła większość (art. 16). W posiedzeniach Rady „do czasu utworzenia Państwa Pa- lestyńskiego" ma prawo uczestniczenia „delegat Palestyny". Stałym organem z siedzibą w Kairze jest Sekretariat Generalny, który m.in. organizuje prace 10 stałych komitetów: d/s polit., kulturalnych, gosp., socjalnych, wojsk., prawnych, informacji, zdrowia, komunikacji i arab. praw człowieka. Inne organy: Sekretariat z siedzibą w Kairze, Wspólna Rada Obrony, zał. 1950, Rada Gosp. min. ekonomii, żal. 1950, Rada Arabskiej Gospodarczej Jedności, oraz Arabska Organizacja d/s Edukacji, Kultury i Nauki, zał. 1964, Arabska Unia Pocztowa, Arabska Unia Telekomunikacyjna, Arabska Organizacja Pracy, Arabska Organizacja d/s Standaryzacji i Metrologii, Arabska Rada d/s Lotnictwa Cywilnego, Administracyjny Trybunał L.P.A., Arabska Organizacja Nauk Administracji, Arabska Organizacja Miast, Arabski Urząd d/s rzeki Jordan i in. L.P.A. posiada swe biura informacyjne w Bonn, Buenos Aires, Chicago, Dakarze, Dallas, Genewie, Nairobi, Delhi, N. Jorku, Ottawie, Paryżu, Rio de Janeiro, Rzymie, Tokio, San Francisco i Waszyngtonie. Poza tym w Damaszku Biuro d/s bojkotu Izraela, Bureau for Boycoting Israel, w Kairze Międzynar. Arabskie Biuro d/s Narkotyków i in. Publ. w Kairze The A.L. Bulletin, w Bonn Arabische Korres pondem., w Buenos Aires Revista Arabe, w Genewie Le Monde Arabe i Nouvelles du Monde Arabe, w Londynie The Arab, w Delhi Al Arab, w Ottawie The Arab Case, w Rio de Janeiro Oriente Arabe i w Rzymie Rassegna del Mondo Arabe. Kronika układów integrujących państwa członków Ligi: marzec 1945 podp. Paktu LA; 27X1 1945 Traktat o Współpracy Kulturalnej; 13 IV 1950 Traktat o Obronie Wspólnej i Współpracy oraz powołanie do życia Rady Ekonomicznej LA; 9 IV 1953 Konwencja o utworzeniu Arabskiej 2035 Liga Praw Człowieka 490 Unii' Telekomunikacyjnej, Konwencja o przywilejach i immunitetach Ligi oraz Układ o handlu międzyarab.; 7 VII 1954 Konwencja o ustanowie- niu Arabskiej Unii Pocztowej; w czerwcu 1957 Konwencja o utworzeniu Arabskiego Banku Róż--woju; 16 VI 959 odbył się I Arabski Kongres naftowy; w marcu 1960 nastąpiło otwarcie siedziby L.P.A. w Kairze; również w marcu 1960 Układ o koordynowaniu polityki naftowej (-»• OAPEC); w czerwcu 1961 Układ o utworzeniu Międzynar. Arabskiej Linii Lotniczej, Internatio-nal Arab Airiine; 6 VI 1962 Układ o Wspólnocie Gospodarczej Egiptu, Jordanii, Kuwejtu, Maroka i Syrii, później przystąpiły: .Jemen, Irak i Sudan; w grudniu 1963 układ o utworzeniu Arab- skiego Towarzystwa Żeglugi, Arab Navigation Company oraz układ o utworzeniu Arabskiej Organizacji d/s obrony socjalnej przeciw przestęp- stwom, Arab Organization on Social Defence against Crime; w styczniu 1964 ustanowienie Arabskiego Urzędu d/s Jordanu, Arab Board for the Diversion of the Jordan River; w sierpniu 1964 układ o ustanowieniu ->• Wspólnego Rynku Arabskiego z dniem l 11965; w czerwcu 1965 Układ o Arabskiej współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii jądrowej; 1966 Układ o ustanowieniu Trybunatu Administracyjnego L.A. Arab League Administratiye Court; w grudniu 1967 ustanowienie Rady Państw Arabskich d/s Lotnictwa Cywilnego, Civil Aviation Councii for Arab States oraz Arabskiego Towa- rzystwa Tankowców, Arab Tanker Company; we wrześniu 1968 ustanowienie Arabskiego Funduszu d/s Gospodarczego i Socjalnego Rozwoju, Arab Fund for Economic and Soeial Development, w grudniu 1969 ustanowienie Centrum Państw Arabskich d/s. Rozwoju Przemysłowego, Industrial Development Center for the Arab States; w styczniu 1970 ustanowienie Arabskiej Organizacji d/s Rozwoju Rolnictwa, Arab Organization for Agri-cultural Development oraz Arabskiej Organizacji d/s Edukacji, Kultury i Nauki, Arab Educational. Cultural and Scientific Organization. Budżet Ligi wynosił w roku budżetowym 1970-71 ponad 43 min dół., z czego Egipt pokrywał l5,lff>/o, Kuwejt 15%, Liban 13%, Arabia Saudyj- ska 12.47-/0, Irak \Wo; pozostałą niepełną l|s pokrywają pozostałe państwa członkowskie. M. LAISSY Du Panarnbisme & la Ligue Arabe, Paris 1948, s. 248: B. J. BENTRES-SHALI The Arab Linie, 1945-1955, w: lut. Condliation, New York 1955, s. 384-448: T. R. Lm-LE The Arab League: a Reassessment, The Middle East Jour-110?, 10/1956; M. KHALIŁ The Arab States and the Arab Leagiie: A Documeniary Recurd. Vol. l. Constitutional De-velopments, Bcirut 1962, s. 705; Vol. II Int. Affairs, Beirut 1962, s. 1019; G. J. MIRSKIJ Arabsklie narody prodolzajut bor'bu, Moskwa 1965, s. 134; R. W. MAC DONALD The League of Arab States. A Study in Dynamics of Regionat Omanizations, Princeton 1965, s. 407; A. M. EL HADI The Arabs and the United Nations, Oxford 1965; G. VALABRAOA La Rivoluzione Araba, Milano 1967, s. 312; J. HOARE, G. TAYAR The Arahs. A' Handbook on the Politics and Economics of the Contemporary Arab Worid, London 1970; The Middte East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 89-98; Zbiór statutów i regulaminów organizacji miedzynar., t. 3 Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 99-112; Sprawy Międzynarodowe 5/1974. • 2035 LIGA PRAW CZŁOWIEKA (ang. Human Rights League, franc. Ligue des Droits de 1'Homme, hiszp. Liga de los Derechos del Hombre, roś. Liga praw czełowieka), organizacja istniejąca w latach 1898-1922, z siedzibą w Paryżu, powstała w związku ze sprawą Alfreda Dreyfusa, była w swym czasie najaktywniejszą organizacją franc. w obronie p.cz. i pokoju; spowodowała utworzenie się o tej samej nazwie organizacji podobnych w innych krajach, m.in. w Polsce, które w 1922 połączyły się. Org. miedzynar. zarej.w ONZ: Miedzynar. Federacja Praw Człowieka, Int. Federation for the Rights of Mań, zał. 1922, z siedzibą w Paryżu; posiada status doradczy (B) ECOSOC. Miedzynar. Liga Praw Człowieka, Int. League for the Rights of Mań, zał. 1941, z siedziba w Nowym Jorku; posiada status doradczy (B) ECOSOC oraz (Q UNESCO. Yearbook o f Int. Organizations. 1973. • 2036 LIGA ŚWIĘTA, tac. Liga Sancta (ang. Saint-Le-ague, franc. Ligue Sainte, hiszp. Liga Santa, roś. Swiaszczennaja liga), termin stworzony przez • Kościół Rzymskokatolicki dla sojuszów między-państw., w obronie interesów chrześcijaństwa. Pierwsza, utworzona w 1511 przez papieża koa- licja Hiszpanii, Wenecji, Austrii i Anglii, która zmusiła Francję do wycofania się z pn. Włoch. Drugą L.S. tworzyły państwa włoskie i Hiszpania przeciw Turcji 1571-73. Trzecia L.Ś. podp. w Linzu (Austria), 5 III 1684, przez Cesarza Austrii Leopolda I, Króla Polski Jana III i Dożę We- neckiego Marco Antoniusa Giustianiniego; ratyfikowana w końcu marca tegoż roku przez wszystkie strony; zawarta pod patronatem Papieża dla utrwalenia zwycięstwa odniesionego nad Turkami, 121X1683 pod Wiedniem; skierowana wyłącznie przeciw Turkom; otwarta dla akcesu wszystkich monarchów chrześcijańskich, a szczególnie „dla Cara Moskwy", który przyłączył się w 1686. Wojna L.Ś. z Turcją zakon czyta Się po- konaniem jej i pokojem w Kartowicach 1699. J. DUMONT Noweau Recueil des traites, Amsterdam 1970, T. I. • 2037 LIKWIDACJA SKUTKÓW WOJNY (ang. Liqu-idation of War Effects, franc, Liquidation des effets de la guerre, hiszp. Liquidación de las con-secuencias de la guerra, roś. Likwidacyja posled-stwij wojny), termin prawa miedzynar. — proces prawny regulujący ostatecznie rezultaty zbrojnego starcia. Po I wojnie świat. Konferencja Pokojowa 1919 stworzyła tzw. system wersalski poprzez —> Traktat Wersalski, który miat zlikwidować osta-' tecznie skutki wojny; de facto nie zabezpieczył Europy i świata przed II wojną światową. Po niej warunki I.s.w. ustaliły mocarstwa zwycięskie —> Układem Poczdamskim, jednak utworzenie separatystycznego państwa zachodnioniem., następnie remilitaryzacjr. NRF i nieuznawanie przez cha-deckie rządy NRF granic ustalonych w Poczdamie, stworzyły nową sytuację wymagającą dodatkowej I.s.w. Państwa socjalist. stawiały ten problem wielokrotnie na forum miedzynar., ONZ, domagając się od NRF uznania granic i wyrzeczenia siły, a od mocarstw zach. uznania faktu powstania dwu państw niem. i przyjęcia ich do ONZ. Po podpisaniu 1970 i. ratyfikowaniu 1972, odpowiednich układów NRF z ZSRR i Polską oraz między NR D i NRP, i przyjęciu państw tych do ONZ w 1973, skutki II wojny świat, zostały w Europie w dużej części zlikwidowane; m.in. pozostała nadal otwarta sprawa —>• odszkodowań. Lir włoski 2042 . KLAFKOWSKI Podstawowe problemy prawne likwidacji mtkow wojny 1939-1945, a dwa państwa niemieckie, Poznań ?66. INCZ ->- Lynch, lynching. 2038 LINIA-1950" (ang. „l 950 Linę", franc. Ligne de 950", hiszp. „Linea 1950", roś. „Linija 1950"), srmin amer.—określenie z września 1950, kiedy locarstwa zach. przeszły z .powojennej polityki emilitaryzacji Niemiec w duchu -»• Układu Pocz-amskiego 1945, na remilitaryzację Niemiec, w uchu ->- doktryny Adenauera 1949; a zgodnie amer. ->• doktryną niestałych sojuszów, 1801. ;. A. CRAIG NATO and the New German Army. Military olicy and National Security, Princeton 1956. ,INIA BEZPOŚREDNIEJ ŁĄCZNOŚCI -^ Hot ,INIA ŁADUNKOWA (ang. Load lines, franc. .igne de charge, hiszp. Linea de flotación, roś. •imit nagruzki), termin międzynar. — limit, do lórego mogą być załadowane statki handl. w uchu międzynar. ze względu na konieczność za- lewnienia, bezpieczeństwa życia i mienia na mo-zu; przedmiot międzynar. konwencji o l.ł., In-ernational Convention on Load Lines, podp. ! IV 1966 w Londynie, ustalającej jednolite pra-vidła dla określenia l.ł. oraz zasadę, że statek, lo którego niniejsza konwencja ma zastosowanie, lie może wyjść na morze w podróż międzynar., anim nie zostanie zbadany, oznakowany i zaostrzony w międzynar. świadectwo wolnej burty ub dowód zwolnienia od niej w przypadkach przewidzianych przez konwencję; Polska jest u-;zestnikiem od 2 X 1969. Di.V.. 1969, żal. do nr 33, póz. 282. l 2040 LIPSKIE PROCESY 1920-22 (ang. Leipzig Pro-sesses, 1920-22, franc. Proces de Leipzig de 1920-22, hiszp. Procesos de Leipzig 1920-22, roś. Lejpcygskije processy 1920-22), termin między-aar.—procesy w Lipsku przed Sądem Rzeszy przeciwko niem. zbrodniarzom wojennym z okresu I wojny świat., zgodnie z art. 227-230 Traktatu Wersalskiego, stawiającymi w stan oskarżenia ces. Wilhelma II za „najwyższą obrazę moralności międzynar. i świętej powagi traktatów" oraz b. czt. rządu Rzeszy i generał icji pruskiej współodpowiedzialnych za —>• zbrodnie wojenne. Posta- nowienia ww. artykułów faktycznie nie weszły w życie, a odbyte w Lipsku procesy stanowiły parodię wymiaru sprawiedliwości. G. G. BATTLE The Trial. Before the Leiptig Supreme Court o f Germans Accused of War Crimes, ,,Virginia Law Rcview" nr 8, 1926. • 2041 LIPSKI PROCES 1933 (ang. Leipzig Process 1933, franc. Proces de Leipzig de 1933, hiszp. Proceso de Leipzig 1933, roś. Lejpcygskij pro-cess 1933, niem. Leipziger Prozess albo Reich-stagsbrandprozess), nazwa procesu zainscenizo-wanego w Lipsku przed Trybunałem Rzeszy 20 IX- 23XII1933 przeciwko trzem bułg. działaczom komunist. G. Dymitrowowi, B. Popowowi i W. Ta-newowi, niem. komuniście E. Torglerowi oraz młodemu komuniście hol. M. van der Lubbe, oskarżonym o podpalenie 27 Tli 933 gmachu Reichstagu w Berlinie. Proces miał w założeniach rządu III Rzeszy udowodnić opinii świat, udział międzynar. ruchu komunist. w podpaleniu gmachu parlamentu i uzasadnić akcje terrorystyczne hitlerowskich Niemiec wobec przeciwników politycznych. Przebieg procesu nie wykazał jednak ani udziału bułg. oskarżonych ani E. Torglera, którzy wobec nacisku opinii międzynar. zostali uniewinnieni; jedynie M. van der Lubbe został skazany na karę śmierci; w psychicznym otępieniu oświadczył on na rozprawie, że dokonał podpalenia osobiście na znak protestu przeciwko •dojściu do władzy Hitlera. Głównym oskarżonym w procesie był G. Dymitrow, który wykorzystał rozprawę sądową dla zdemaskowania prawdziwego oblicza dyktatury hitlerowskiej w Niemczech oraz propagowania idei komunistycznej. W wyniku procesu oskarżeni Bułgarzy zostali, deportowani z Rzeszy, E. Torgler osadzony w obozie koncentracyjnym (uwolniony 1936 za publiczne wyrzeczenie się idei komunist.), a M. van der Lubbe — stracony. W czasie procesu, 5X11933 w Londynie ukazała się Brunatna Księga oskarżająca przewodn. Reichstagu i premiera Prus H. Goeringa o zorganizo- wanie podpalenia Reichstagu. F. TOBIAS Der Reichstagshrand. Legendę oder Wirklich-keit?, Rastadt 1962; A. BULLOCK Hitler. Studium Tyranii, Warszawa 1970. • 2042 LIR WŁOSKI (ang. Lira, franc. Lirę, hiszp. Lira italiana, roś. Itaijanskaja lira, wł. lira italiana), waluta papierowa wymienialna, zarejstrowana w marcu 1960 przez Międzynar. Fundusz Walutowy (IMF), jako jedna z —> „walut twardych", zre-waluowana po II wojnie świat, w relacji 575 l.w. = l dół. amer., po dewaluacji 191X1949 w relacji 625 l.w. == l dół', amer., przy teoretycznym parytecie złota 1,4218736 mg złota. W 1971-72 w związku z dewaluacją dół. kurs l.w. podlegał zmianom. Bank Emisyjny Włoch wprowadził ostatecznie 2211973 podwójny kurs l.w.: „sztywny", gwarantowany przez bank dla towarowych operacji eksportowych i importowych, wymiany turyst. i wpłat emigrantów wł. oraz „płynny" ustalany w wyniku wolnych notowań giełdowych dla wszystkich operacji finansowych, związanych z eksportem i importem kapitałów. Zarządzenie to związane było m.in. z wprowadzeniem podobnie podwójnego kursu dla swych walut 1972 przez Francję i Belgię, oraz w związku z trwającym ogólnym —r walutowym kryzysem 1971-74. Import lirów, dewiz i złota dozwolony; transfer li-rów za granicę ograniczony do 800 dół. na każdy wyjazd za granicę; wywóz lirów ograniczony do 50 tyś. lub 500 tyś. przy rezygnacji z 800 dół. Transfer bankowy dewiz za zezwoleniem Banca d'Italia; eksport złota w sztabach i monetach zakazany całkowicie. W pierwszym półroczu 1973 stopniowa dewa-.luacja lira wyniosła w sumie 25,5t/o. Wywołana została nielegalnym wywozem kapitału z Włoch i lokowaniem przez wielkich byznesmenów swych rezerw w bankach zagr. i w obcych dewizach. 21 III 1974 Włochy na wzór Francji wprowadziły jeden płynny kurs swej waluty, w miejsce tzw. lira handlowego i finansowego. P. PICK 1968 Pick's Ćurrency Yearbook, New York 1968. 2043 List komisyjny 492 • 2043 LIST KOMISYJNY (ang. Consular Credential, franc. Lettre de provision, hiszp. Patente con-sular, roś. Konsulskij patient), termin między- nar.—dokument przedkładany władzom obcego państwa, celem akredytowania tam konsula. Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsul, z 24 IV 1963, w art. 11 p. l ustaliła, że: „państwo wysyłające powinno zaopatrzyć szefa placówki konsularnej w dokument w formie listu komisyjnego lub podobny akt, wystawiony dla każdej nominacji, stwierdzający jego charakter i wskazujący z reguły jego pełne nazwisko, kategorię i klasę, okręg konsularny oraz siedzibę placówki konsularnej". Państwo przyjmujące po otrzymaniu l.k. udziela konsulowi ->• exequatur. Wzór l.k. konsula PRL: POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH WIADOMYM CZYNI, że uznając za słuszne i pożyteczne, w interesie utrzymania i rozwoju przyjaźni i stosunków współpracy, szczęśliwie istniejących między Polską Rzeczpospolitą Ludową i ................... mianowanie i ustanowienie Obywatela .'.............. Konsulem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Kierownikiem Konsulatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w .......... z jurysdykcją na prowincje ..................... z tych powodów i przyczyn postanawia mianować i ustanowić go niniejszym w tym charakterze i prosi wszystkich tych, których to dotyczy, a w szczególności Władze Kraju, w którym powołany ma przebywać, aby darzono go życzliwością i zaufaniem potrzebnym przy wykonywaniu jego czynności oraz nakazuje obywatelom polskim okazywanie mu szacunku i posłuszeństwa, należnego mu na mocy obowiązujących praw i przepisów. Na dowód czego, pismo niniejsze zostało podpisane i opatrzone pieczęcią Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W Warszawie, dnia... /—/ Minister Spraw Zagranicznych leńcie, aby zechciała przyjąć go życzliwie i okazać całkowitą wiarę i ufność wszelkim oświadczeniom, jakie będzie miał zaszczyt złożyć Jej w imieniu Rady Państwa i Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a w szczególności wtedy, gdy zapewni Ją o wysokim poważaniu Rady Państwa i o jej życzeniach szczęścia osobistego Waszej Ekscelencji i pomyślności narodu .......... W Warszawie, dnia... /—/ /—/ Przewodniczący Rady Państwa Minister Spraw Zagranicznych Wzór listów odwołujących posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego PRL: RADA PAŃSTWA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ Do JEGO KRÓLEWSKIEJ Mości ....... Sire, Uznając za konieczne powołanie na inne stanowisko Pana ............... Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej -Ludowej zmuszona jest położyć kres misji, którą pełnił przy Waszej Królewskiej Mości w charakterze Posła Nadzwyczajnego i Ministra Pełnomocnego. Podając powyższe do wiadomości Waszej Królewskiej Mości i w przeświadczeniu, że Pan ........... zdołał w toku swej misji przyczynić się do zacieśnienia stosunków przyjaźni szczęśliwie istniejących między Polską i ............. Rada Państwa pragnie podziękować Waszej Królewskiej Mości za wszystkie oznaki życzliwości, jakimi raczyła zaszczycić tego Posła i prosić Ją o przyjęcie zapewnienia o swoim wysokim poważaniu oraz życzeń szczęścia osobistego Waszej Królewskiej Mości i Jej Dostojnego Domu oraz pomyślności .......... W Warszawie, dnia... /—/ /—/ Przewodniczący Rady Państwa Minister Spraw Zagranicznych Wzór listów uwierzytelniających przedstawiciela dyplomatycznego Wielkiej Brytanii w państwie o ustroju republikańskim: Elżbieta Druga, z Laski Boga Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii oraz Swoich Posiadłości i Terytoriów Królowa, Głowa Wspólnoty, Obrończyni Wiary etc., etc., etc. _. . ,, . , . .1 ., • , , T, • ,ncn Przesyła pozdrowienia Prezydentowi Republiki ........ Dictionnaire de la terminologie du droit tnt., Pans 1960; i Prawo miedzymir Źródła i materiały, opr.: A. Górbiel, Ka- ^asz 'Dobry Przyjacielu! Pragnąc utrzymywać bez przerwy towice 1970, t, l, s. 121. stosunki przyjaźni i dobrego zrozumienia, które szczęśliwie • 2fl&& istnieją pomiędzy Naszym Królestwem a Republiką ..... LIST UWIERZYTELNIAJĄCY (ang. Letter of i Bardzo'Umiłowanego :'. wy ra '. .y . .!is^es° by ^rz^y0 Credence, franc. Lettre de creance, hiszp. Carta wal u Pana w charakterze Naszego nrorłpn^ial rns Wipritiplnaia oramntat termin Ambasadora Nadzwyczajnego i Pełnomocnego credenciai, roś. wieritieinaja gramolą), lermin p^ Nadzwyczajnego i Ministra Pełnomocnego międzynar. — dokument przedkładany przez przed- Doświadczenie, jakie posiadamy odnośnie zdolności i gorti-stawiciela obcego państwa szefowi państwa przyj- "ości dla Naszej służby ............. ..upewnia mniappm Inh min snraw 7aor TCrtnwent-ia Wie- Nas- lż ""y"""^ P"" Nas wybór będzie Panu najzupełniej mującego IUD min. Spraw zagr. iS-onwenCia Wie odpowiadał oraz że będzie on &petnial ważne obowiązki swej deńska O Stosunkach dyplomat, podp. 18 IV 1961, misji w taki sposób, by zasłużyć na uznanie i szacunek Pana W art. 13 p. l Stwierdza, Że: ' wykazać, że godny jest tego nowego dowodu Naszego zauważa się iż szef misji objął swoje funkcje w państwie przyj- ^^ , p^ „ okazywanie całkowitej wiary temu mującym bądź gdy przedstawił swoje listy uwierzytelniające, wszystkiemu co zakomunikuie Panu bądź gdy powiadomił o swoim przybyciu, a odpis urzędowy "^^"„n^ •„ szczególności, gdy p^nnw^wohec Pana jego listów uwierzytelniających został przedstawiony w MSZ zapewnienia o żywym zainteresowaniu jakie żywimy dla nyn^nCSSn^ pSTob-owSą^^pan: -^°. - ^ P-°^- • P-yślności^bliki stwic_ przyjmującym, która powinna być stosowana jedno- A'zatem polecamy Pana Opiece Wszechmocnego. -lcle • . Sporządzono na Naszym Dworze św. Jakuba, dnia ....... Redakcja l.u. jest zależna od ustroju państwa: tysiąc dziewięćset .............. roku a ....... republikańskiego czy monarchicznego. Wzory l.u.: roku Naszego panowania. „ < i, r> is v • •AH, Wzór listów uwierzytelniających ambasadora nadzwyczajnego pa"skaF^D"l'ra•"y)ac>ó•ka i pełnomocnego PRL: , ELŻBIETA R. RADA PAŃSTWA Wzór listów uwierzytelniających przedstawiciela POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ dyplomatycznego Wielkiej Brytanii w państwie P° _ _ o ustroju monarchicznym: JEGO EKSCELENCJI PANA ........ PREZYDENTA REPUBLIKI ......... Mój Panie Bracie, Panie Prezydencie, Pragnąc utrzymywać bez przerwy stosunki przyjaźni i dobrego Pragnąc utrzymać i stale rozwijać stosunki przyjaźni szczęśli- zrozumienia, które szczęśliwie istnieją pomiędzy dwoma Koro-wie istniejące między Polską i .................. nami wybrałam Mojego Wiernego i Bardzo Umiłowanego Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej postano- ...... ....... by udał się na Dwór Waszej Kró- wiła niniejszym uwierzytelnić Pana ............... lewskicj Mości w charakterze Mojego w charakterze Ambasadora Nadzwyczajnego i Pełnomocnego Ambasadora Nadzwyczajnego i Pełnomocnego przy Waszej Ekscelencji. Posła Nadzwyczajnego i Ministra Pełnomocnego Zalety osobiste i zasługi Pana ............. sta- Doświadczywszy już wystarczająco zdolności oraz gorliwości nowią rękojmię, że pełniąc swą wysoką misję nie zaniedba on dla Mojej służby .............. nie wątpię, iż wat- niczego dla dalszego zacieśnienia przyjaznych stosunków mię- ne obowiązki swej Misji spełniać on będzie w taki sposób, dzy naszymi krajami, by zasłużyć na uznanie i szacunek Pana i wykazać, że go-W tvm orzeświadczeniu Rada Państwa prosi Waszą Eksce- dzień jest tego Moieeo nowego dowodu zaufania. 493 Litwa 2048 Proszę Pana o okazywanie całkowitej wiary temu wszystkiemu, co .............. będzie miał sposobność komunikować Panu w Moim imieniu w szczególności, gdy wyrazi Waszej Królewskiej Mości Moje serdeczne życzenia Jej szczęścia i zapewni Pana o Moim niezmiennym przywiązaniu oraz najwyższym szacunku. Manu Regia Pana Mojego Brata Waszej Królewskiej Mości Dobra Siostra ELŻBIETA R. Nasz Dwór Sw. Jakuba 19 ... Do Mojego Dobrego Brata Króla ............... Dictionnaire de la terminologie du droit int., Paris 1960; Prawo mledtynar. Źródła i materiały, oprać.: A. Górbiel, t. l, Katowice 1970, s. 89-93. • 2045 LISTY ZASTAWNE (ang. Bills of exchange. franc. Lettres de change, hiszp. Cańas hipotecarias, roś. Zaktadnyje bilety), przedmiot prawa mię- dzynar. prywatnego i konwencji międzynar. od 23 VII 1912 daty podp. w Hadze pierwszego Układu ujednolicającego prawo, l.z., ->• weksli i —f czeków. Układ ten nie wszedł w życie, aczkolwiek jego zasady przejęło szereg krajowych eur. kodeksów handl., m.in. w. Polsce 1924. Natomiast wszedł w życie, opracowany pod patronatem LN Układ ujednolicający prawo l.z.' i weksli, podp. 7 VI 1930 w Genewie, którego zasady zostały przejęte przez ustawodawstwo krajowe większości państw eur. (m.in. Polski 1936) i szeregu pozaeur., z wyjątkiem państw anglosaskich. Prace kodyfikacyjne przepisów ang. i amer. z eur. zainicjował Kongres Międzynar. Prawa. Prywatnego w Rzymie 1950. • 2046 LITERATURA (ang. Literaturę, franc. Littera-ture, hiszp. Literatura, roś. Litieratura), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. zarówno twórców, jak historyków i krytyków oraz wydawców. Org. zarej. w ONZ (poza ->- COMES i -> PENCLUB): Federacja Międzynar Języków i Literatury Nowoczesnej, Int. Federation for Modern Languages and Literatures, żal. 1928 p.n. Int. Committee of Modern Literary History; p.n. ob. od 1951; siedziba Camhridae. W. Brytania; publ. Repertoire Chronologiiiue des Litteratures Modernes. Instytut Międ7ynar Literatury Iberoamer., Iberoamerican Literaturę Int. Inititutc, zat. 1938, z siedziba w Pittsburgu; publ- Reyista fheroamrricana. Kongres Pisarzy Afroazjat., Arro-Asian Writers Congress, żal. 1963, siedziba: Kair Międzynar. Unia Wydawców, Int. Pubłishers Association, żal. 1896 przez Międzynar Kongres Wydawców, Int Pubłishers Congress: od 1946 posiada statut doradczy TO UNESCO; tączy krajowe stowarzyszenia, m.in. Polski; siedziba Genewa. Stowarzyszenie Micdyynar. Literatury Porównawczej, Int. Comparative Literaturę Association. żal 1954; siedziby Aix-en-Provencc (Francja) i Nowy Jork (USA). Towarzystwo Pisarzy Lotniczych, Int. Society of Ayiation Writers, żal. 1956; siedziba: Ottawa. Wspólnota Latynoamer. Pisarzy, Communidad Latino-amc-ricana dc Escritores. żal. przez I i II Kongres Pisarzy Ameryki Lać. (I w Arica. Chile. 29 1-6 II 1966, II w Meksyku 15-24 III 1967); siedziba: miasto Meksyk oraz Giiadalajara, gdzie posiada Domy Twórcze p.n. Casas de Escritores Latino-amcricanos. Yearbook of Int. Organizittions, 1973. • 2047 LITURGIA (ang. Liturgy, franc. Liturgie, hiszp. Liturgia, roś. Liturgija), termin międzynar.—u-stalone formy czynności sakralnych w czasie ob- rzędów rei.; przedmiot międzynar. badań naukowych. Org Międzynar. zarcj. w ONZ: Międzynar. Stów. dfs Badań Liturgicznych i Odnowy, So-cietas Liturgica — Int. Society for Liturgical Study and Re-newal, zał. 1967 z siedzibą w Trewirze (NRF), łączy uczonych 24 państw, organizuje co 2 lata międzynar. konferencje; publ. Societas Liturgica Documents. Yearbook ot Int. Organizations, 1973. • 2048 LITWA, Lietuva (ang. Lithuania, franc. Lithuanie, hiszp. Lituania, roś. Litwa), Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, Lietuvós Taryhu Socia-listine Respublika, Litowskaja Sowictskaja So-cyalisticzeskaja Riespublika, republika związkowa w zach. części ZSRR, nad M. Bałtyckim; pow. 65,2 tyś. km2, z 3160 tyś. mieszkańców w 1971. Ludność Litwy wg spisów 1940-70 Liczba mieszk. 1940 1959 1966 1970 Ogółem w tys.-w tym: Miejska w % Wiejska w % 2925 23 77 2711 39 61 2986 45 55 3129 50 50 Według spisu 1970 Litwini stanowili SO,Wo, Rosjanie S^/c, Polacy 7,7°/o, Białorusini l,5°/i), U-kraińcy 0,8%; pozostali Łotysze, Żydzi, Karaimi i in. Stolica: Wilno—372 tyś. mieszk. 1971. Graniczy z Polską; Białoruś. SRR, Łot. SRR i-Roś. FSRR (obwód kaliningradzki). Języki oficjalne: litew. i roś. Waluta: rubel = 10 kopiejek. Święto państw.: 7 października, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Stosunki międzynar.: w monarchicznej unii personalnej z Polską zawartej w Krewię 1385; następnie w unii państw., zw. lubelską z Polską 1569; zintegrowana z Polską całkowicie Konstytucją 3 V 1791. Po III rozbiorze Polski 1795 •weszła w skład Rosji z wyjątkiem litew. ziem położonych na lewym brzegu Niemna przyznanych prus. zaborcy. W XIX w. rozwinął się nar. ruch litewski., społecznie ciążący do międzynar. ruchów wyzwoleńczych. W 1915-18 pod okupacją niemiecką. Tymczasowy Rząd Robotniczo-chłop-ski utworzony został w Wilnie 8X11 1918 a 20 n 1919 I Zjazd Rad L. postanowił zjednoczenie z Białorusią i utworzenie Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Rep. (Litbiel), ze stoi. w Wilnie. 27 II 1-919 powołany rząd Litbielu rozpoczął działalność. W kwietniu 1919 wojska poi. zajęły Wilno; w sierpniu powstał w Kownie rząd bur- żuazyjny, Wilno zostało przekazane w czasie wojny polsko-radz. Litwie przez rząd Roś. PSRR układem z 12 VII 1920 uznającym Wilno i okręg wileński za integralną część L. W październiku 1920 wojska poi. pod dowództwem gen. L. Że-ligowskiego zajęły Wilno. Zawarta 10 X 1920 tzw. Umowa Suwalska o ustanowieniu polsko-litew. modus vivendi została zastąpiona Kowieńskim Protokołem o zawieszeniu broni i układem de- limitacyjnym z 29X11920. Na zlecenie LN odbyły się w maju 1921 w Brukseli rokowania polsko-litew., które nie dały wyniku. Gen. L. Źe- ligowski utworzył z Wilna i okręgu wileńskiego mini-państwo p.n. L. Srodk. i rozpisał wybory do tzw. Sejmu Orzekającego L. Środk. Rząd Li- tewski powiadomił ii 11922, że nie uzna wyborów ani decyzji Sejmu, który 20 II 1922 postanowił „uchylić moc traktatu litewsko-radzieckiego z 12 VII 1920 i wcielić bez warunków i zastrzeżeń Litwę Srodk. do Polski". Uchwałę tę i odpowiednią ustawę Sejmu RP uznała mimo protestu L. 2049 Litwmowa Protokół 1929 494 Konferencja Ambasadorów 14 III 1923, która zdecydowała też, że granica m. Polską a L. określona notą wojsk. Komisji Kontrolnej LN 30X1 1920 w formie pasa neutralnego, uznanego decyzją Rady Ligi z 3 II 1923 zostanie zmieniona przez rozdzielenie pasa linią demarkacyjną. W styczniu 1923 wojska litew. zajęły -»• Kłajpedę przy poparciu dyplomat. ZSRR. 281X1926 L. zerwała z ZSRR układ o nieagresji. Z Polską po- zostawała w stosunkach wrogich, co skłoniło .Radę LN do wezwania obu państw do podjęcia rokowań; prowadzone w Królewcu przez premiera Waldemarasa i min. spraw zagr. A. Za-leskiego w marcu 1928 nie doprowadziły do porozumienia. Jedynym aktem minimalnie normalizującym stosunki polsko-litew. było zawarcie 7 XI 1928 układu o małym ruchu granicznym. Dopiero w 10 lat później, 19 III 1938 została dokonana w Tallinie wymiana not między Polską a L. w sprawie normalnych stosunków dyplomat. między obu państwami, co było podstawą z kolei 31 III 1938 do nawiązania stosunków dyplomat. i otwarcia po 20 prawie latach stałej bezpośredniej komunikacji lądowej, wodnej, powietrznej, telegra- ficznej, telefonicznej i pocztowej. W marcu 1939 Niemcy hitlerowskie okupowały Kłajpedę. Rząd ZSRR po agresji III Rzeszy na Polskę podp. 10 X 1939 układ o wzajemnej pomocy z L. i zgodnie z jego postanowieniami przekazał L. Wilno i okręg wileński. W czerwcu 1940 ustąpił rząd burz., a nowy rząd rozpisał wybory do Sejmu Ludowego, który proklamował 21 VII 1940 Litewską Socjalistyczną Rep. Radziecką. W końcu czerwca 1941 Litew. SRR została okupowana przez III Rzeszę, która wcieliła ją do obszaru nazwanego „Ostland"; wyzwolona w lipcu-sierpniu 1944, z wyjątkiem Kłajpedy (28 11945). W wyniku terroru okupanta L. poniosła poważne straty w'ludziach (ok. 700 tyś.) oraz w dobytku. W partyzantce litew. brali udział Polacy. W okresie powojennym L. utrzymuje z Polską i rozwija przyjazne stosunki w ramach przyjaźni polsko- radzieckiej. Stolice Polski i L. łączą stałe linie kolejowe i lotnicze. Documents concerning the Dispute between Poland and f^ithuania. „League of Nations Official Journal. Special Supplement nr 4", December 1929; RecueH des traites con-cius par Lithuanie avec Pays 6tranRers /°?°-/929. Kaunas 1929; Documents diplomatigues. Relations Polono-Lilhiianien, t. 4. Warszawa 1929; J. MAKOWSKI Kwestia Litewska. Studium Prawne, Warszawa 1929; Queslions ratsed by the CounciI tn connection with Freedom and Communications and Transit when considerinf? the Relations between Poland and Lithua-nia, L. of N., Geneva 1930; X. GORZUCHOWSKI Les rapports politiqve de la Poiogne et de la Lithuanie, Paris 1930; L. NATKEVICIUS Aspect politiaue et luridiaue du differend polono-lithuanien, Paris 1930; H. CHAMBRON La Liihuanie modernę, Paris 1933; W. WIELHORSKI Litwa współczesna, Warszawa 1938; Lietuvos TSR istorijos saltinias. 4 t., Vil-nius 1961; J. OCHMAŃSKI Historia Litwy, Wrocław 1967; Związek Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka. Warszawa 1972. s. 251-2S8; A. SKRZYPEK Litwa. Łotwa i Estonia w polityce Polski i ZSRR (,1919-1925), Warszawa 1973. • 2049 LITWINOWA PROTOKÓŁ 1929 (ang. Litvinov Protocol 1929, franc. Protocole de Litvinow de 1929, hiszp. Protocolo de Litvinov 1929, roś. Moskowskij protokół 1929), zw. też Moskiewskim Protokołem, w sprawie natychmiastowego wejścia w życie postanowień —>• Paktu Brianda- Kelloga w stosunkach z sąsiadami ZSRR; podp. przez ZSRR w Moskwie 9 II 1929 z Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią oraz 28 II 1929 z Turcją, 4 IV 1929 z Persją i 5 IV 1929 z Litwą. Polska ratyfikowała P.L. 25 III 1929. G. F. DE MARTENS Nouyeau Recueil Generał des Traites. t. 23, S. m, Leipzig od 1909, s. 3; Dt.U„ 1929, póz. 283 i 284. • 2050 LLOYD'S BANK LTD„ jeden z 4 wielkich -^ banków W. Brytanii o zasięgu świat., zał. 1765 jako Taylor and Lioyd; w 1853 zmienił nazwę na Lioyds and Co., od 1889 p.n. obecną; kontroluje National Bank of Scotland Lid., Bank of London and South America Ltd., The National Bank of New Zealand i Standard Bank of West Africa Ltd.; ma ponad 2200 filii; 31 XII 1968 aktywa przekroczyły 2,4 mld funtów szt. Od l IV 1974 powstał w Lioyds Bank Group specjalny bank dla zagr. transakcji p.n. Lioyds Bank Inter-national Limited, z centralą w Londynie i filiami w Australii, Belgii, Francji, Holandii, Hongkongu, Japonii, Meksyku, N. Zelandii, NRF, Singapurze, Szwajcarii, USA i Wenezueli. Banker's Almanac and Yearbook, London 1970. • 2051 LLOYD'S CORPORATION OF LLOYD'S, Lloyd's Register of Shipping, ang. zjednoczone ubezpieczeniowe towarzystwo klasyfikacyjne o międzynar. zasięgu, zał. w końcu XVII w. w ka- wiarni Edwarda Lioyda w Londynie; do końca XIX w. przyjmowało wyłącznie ubezpieczenia transportu mor. i rejestracji jakości statków, ob. przyjmuje wszelkie, poza ubezpieczeniami na życie i od pożaru. „LOBBY", „Lobbying" -> Grupy nacisku. • 2052 LOCARNO (ang., franc., hiszp. Locarno, roś. Ło karno), m. w pd. Szwajcarii, nad jeż. Maggiore, miejsce —>• Konferencji Lokarneńskiej 1925, na której zostały podp. —r Układy Lokarneńskie. • 2053 LOCKHEED AIRCRAFT CORP., jeden z czołowych zakładów przemysłu lotn. USA, cyw. i wojennego; zał. 1916, w czasie II wojny świat, od 1939 produkowały w 18 wersjach dwusilnikowe jednomiejscowe samoloty myśliwskie dalekiego zasięgu LP-38 Lightning; po wojnie, 1954 dla NATO jednomiejscowe naddżwiękowe samoloty myśliwskie LF-104 Starfighter; od 1969 odrzutowe czterosilnikowe wojsk, transportowce LC- SA Galaxy; dla lotnictwa cyw., komunikacyjnego od 1945 czterosilnikowy L. Constellation, zmodyfikowany 1947 i 1950 L. Super Constellation. Poza tym produkuje wojsk, samoloty pionowego startu L XV-4A Hummingbird oraz pociski rakietowe Falcon z głowicami jądrowymi. • 2054 LOCK-OUT [ang.; 'zamykać drzwi od zewnątrz', w spolszczeniu — lokaut], termin międzynar. — forma walki przedsiębiorstw kapitalist. z klasą robotn.: zamykanie przedsiębiorstw przez ich właścicieli i zwalniania robotników bez odszkodowania, a następnie proponowanie otworzenia przedsiębiorstwa na gorszych warunkach dla robotników. • 2055 LODÓWKI (ang. Refrigerators, Iceboxes, franc. Refrigerateurs, hiszp. Frigorificos, neveras, roś. 495 „LOT" 2062 Chołodiiniki), produkt przem., który w drugiej pół. XX w. stał się jednym z mierników zasobności gospodarstw domowych czyli rozwoju kraju; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar.; przedmiot międzynar. statystyki. Główni producenci l. domowych 1968: USA—ok. 5 min, Włochy—ok. 4,4 min, Japonia—ok. 3,4 min, ZSRR •ok. 3,4 min, NRF—ok. 2,4 min. Polska 1955 wyprodukowała pierwsze 3400 sztuk, 1960—37 tyś., 1965—289 tyś., 1968—388 tyś., 1970— 444 tyś., 1972—527 tyś. Org. międzynar., zarej. w ONZ: Eur. Stów. Przedsiębiorstw Lodówkowych, European Asso-ciation of Refrigeration Enterprises, żal. 1951, z siedzibą w Paryżu; Komisja Stowarzyszenia d/s Wspólnego Rynku ma sw.) siedzib? pr?y EWG w Brukseli. Eur. Komitet Fabrykantów Aparatury Chłodniczej, European Committee o( Manufacturers of Refrigeration Eouipment-Comitć europeen des constructeurs de materie! irigorifique, zat. 1959, z siedzibą w Paryżu; w łączności z EWG. Rocznik statystyki miedzynar.. 1973, GUS Warszawa 1973; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2056 LOGISTYKA [gr. logistikós 'odnoszący się do myślenia'], (ang. Logistics, franc. Logistique, hiszp. Logistica, roś. Łogistika), termin międzynar. — po raz pierwszy użyty w dziele franc. stratega A. H. Jomini pt. Precis de fart de la guerre w 1836, następnie w USA 1917, wprowadzony w USA 1944 dla określenia adm. działu sztuki wojennej zajmującego się organizacją całego zaplecza sił walczących na frontach; pojęcie przejęte i rozwinięte przez doktryny strategiczne NATO jako termin dla trojakich zadań wojsk.: l) badania potencjału możliwości prowadzenia wojny przez państwo i planowanie zadań na czas wojny; 2) organizacji zakwaterowania, magazynowania, zaopatrywania, transportu, inwestycji, techniki telekomunikacji ete. sił zbrojnych w czasie działań wojennych; 3) badania teoretyczne w ww. dziedzinach, uzupełniające analizy strategiczne i taktyczne. G. C. THORPE Pure Logistics, New York 1917; A. HUSTON The Stmws of War: Anny Logistics 1775-1953, London 1966. • 2057 LOGOPEDIA I FONIATMA (ang. Logopedics and Phoniatrics, franc. Logopedie et phoniatrie, hiszp. Logopedia y foniatria, roś. Łogopiedija i fo-niatrija), nauka- o leczeniu wad mowy i słuchu; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarcj. w ONZ: Międzynarodowe Stów. L. i F., Int. Association of Logopedics and Phoniatrics, z siedzibą w Kopenhadze; łączy towarzystwa krajowe i uczonych 49 krajów, m.in. Polski; organizuje co 3 lata Kongresy (XV w Buenos Aires 1971, XVI w Interlaken 19741; posiada status doradczy (B) UNESCO, WHO. UNICEF, ECOSOC; publ. dwumiesięcznik Folia Pho-niatrica. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 2058 LOKOMOTYWY (ang. Locomotives, franc. Locomotives, hiszp. Locomotoras, roś. Łokomotiwy), jeden z gł. produktów przemysłu transportowego; przedmiot statystyki międzynar.; od 1965 dot. l. elektrycznych. Główni producenci 1968: ZSRR— 305 sztuk, Włochy—138 sztuk, Czechosłowa- cja—135 sztuk, Polska—109 sztuk, NRF—100 sztuk, W. Brytania — 75 sztuk i Francja 54 sztuki. Org. zarej. w ONZ: Eur. Producenci Lokomotyw Spalinowych i Elektrycznych, European Builders of Interna! Combustion Engine and Elec-tric Locomotives. Constructeurs curopecns des locomotiyes thermiques et źlectriques, CELTE, zat 1966. z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe org. państw Europy Zachodniej. Rocznik statystyki międzynar. 1973. GUS Warszawa 1973, s. 144. • 2059 LOMBARDY (ang. Pawnbroking institutions, franc. Ćtablissements de credit sur gage, hiszp. Montes de Piedad, roś. Lombardy), instytucje u- dzielające kredytu pod zastaw, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Instytucji Lombardowych, Int. Assoc. of Public Pawnbruking Institutions, żal. 1957, z siedzibą w Mediolanie; łączy krajowe stowarzyszenia Algierii, Austrii, Belgii, Ekwadoru, Hiszpanii, Holandii. NRF, Peru, Szwajcarii, Turcji, USA i Włoch; publ. tl Credllo Pignoratizfo. Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. LONDON TRĄ VEL PERMIT -> Uchodźcy. • 2060 LONDYN (ang. London, franc. Londres, hiszp. Londres, roś. London), stolica W. Brytanii, miejsce I Sesji Zgr. Og. NZ 1946; siedziba ok. 250 org. międzynar., zarej. w ONZ; miejsce licznych konferencji imperialnych i międzynar. (m.in.: 1908-09 w sprawie wojny mor., 1913 w sprawie wojen bałk., 1915 ustalająca warunki przystąpienia Włoch do I wojny świat, po stronie En-tcnty, 1924 w sprawie niem. reparacji, 1930 i 1935-36 na temat zbrojeń mor., 1956 w sprawie Kanału Sueskiego). • 2061 LONDYŃSKI PROTOKÓŁ 1839 (ang. London Protocol 1839, franc. Protocole de Londres de 1839, hiszp. Protocolo de Londres 1839, roś. Łon-donskij protokół 1839), nazwa przyjęta dla układu, podp. 19 IV 1839 przez ces. Austrii Ferdynanda I, cara Rosji Mikołaja I, króla Francji Louis Philippe'a, króla Holandii Wilhelma, króla Prus Fryderyka Wilhelma III oraz imieniem króla Belgii, ustalającego, że Belgia i Holandia tworzą dwa samodzielne królestwa; Belgia, zgodnie z postanowieniami Konferencji Londyńskiej z 26 VII 1831, pozostanie „na zawsze neutralnym państwem" i stosować będzie zasadę neutralności do wszystkich państw (art. 7); port Antwerpia będzie 'odtąd tylko portem handl. (art, 14); większa część Luksemburga przypadła Belgii (art. 6). Układ wszedł w życie 8 VI 1839 i został zastąpiony Układem Zbiorowym z 22 V 1926. G. F. DE MARTENS Nomeau Recueil des traites depuis 1808 iusqu'a prosem (1839), t. 16, Gottingcn 1817-1842, t. 11 i t. 16; BRUNS-GRETSCHANLNOW Politische Yertrage, t. 5, Berlin 1936/42. • 2062 „LOT", POLSKIE LINDE LOTNICZE (ang. LOT Polish Airlines, franc, Aerolignes de Pologne „LOT", hiszp. Lineas Aereas Polacas „LOT", roś. Wozdusznyje linii Polszy „LOT"), zał. 11 1929 w Warszawie po dekrecie z 30X111928 przejmującym cyw. lotnictwo przez państwo, jako spółka z o.o. i z kapitałem 8 min zł, wypłaconym przez skarb państwa i samorządu, miała charakter do 1939 przedsiębiorstwa państw, sa- morządowego; od 25 III 1945 wyłącznie własność państwa. Statut prawny określa ustawa z 16 II 1960 o przedsiębiorstwach państwowych. Jest czł. IATA, jako jedna z lotn. linii międzynar. od 1930, kiedy otworzyła stałą łączność: Warszawa-Lwów-Czerniowce-Bukareszt; 1931 Warszawa- Lwów-Sofia-Saloniki; 1932 Warszawa-Ryga-Tallinn o-raz Warszawa-Kraków-Brno; 1933 Warszawa-Praga oraz Warszawa-Katowice-Kraków- Wiedeń; 2063 Loteria międzynar. ONZ 496 1934 Warszawa-Poznań-Berlin; 1936 Warszawa-Ateny; 1937 Warszawa-Rodos-Jerozolima oraz Warszawa-Helsinki; 1938 Warszawa-Budapeszt i Warszawa-Wilno-Kowno. W 1940 miata być o-twarta linia Warszawa-Londyn-N. Jork (nastąpiło to 14 IV 1973). W 1973 sieć „LOT" liczyła 5743 km, dając Polsce 9 miejsce w Europie po ZSRR, W. Brytanii, Francji, Holandii, NRD i NRF, Włoszech, Belgii i Czechosłowacji. Od l 11929 do 31 VIII 1939 „LOT" przewiózł 220 tyś. pasażerów, 13 tyś. t bagażu i poczty w ciągu 70 tyś. lotów. Zagraniczne linie lotn. miały połączenia w okresie międzywojennym z Warszawą na bazie umów z rządem Polski, następnie od 1930 w kooperacji z P.L.L. „LOT": od 1921 Air France (Compagnie International de Navigation Aerienne CIDNA), od 1934 Deutsche Lufthansa, od 1937 rum. Lares, oraz od 1938 węg. Malert. W 1929-39 „LOT" był subsydiowany przez Państwo, będąc deficytowym przedsiębiorstwem. Koszty eksploatacji: 430/!) konserwacja i obsługa silnika, 30°/o paliwo, 20% konserwacja i obsługa, 7°/o płace pilotów. Koszt samolotu pasażerskiego, używanego 1934 przez „LOT" 170 tyś. zł. W Polsce Ludowej „LOT" został reaktywowany dekretem z 25 II11945; rozpoczął prace z 10 samolotami radź. 30 III 1945 na dwu trasach okrężnych War-szawa-Łódż-Poznań-Wroclaw - Katowice"Łódż-Warszawa oraz Warszawa-Łódż-Kraków-Rze-szów-Lublin-Warszawa. W 1946 wznowiono łączność z zagranicą na trasach: Warszawa-Berlin, Warszawa-Praga, Warszawa-Paryż, i Warszawa-Sztokholm. W 1972 „LOT" korzystał z samolotów typu AN-24, IŁ-18 i TU-134. W 1972 „LOT" posiadał większość połączeń z zagranicą. Linie krajowe objęły trasy: z Warszawy do Bydgoszczy, Katowic, Koszalina, Krakowa, Poznania i Szcze- Liczba pasażerów z Polski i do Polski przewiezionych przez Polskie Linie Lotnicze „LOT" i towarzystwa lotnicze obce (wg krajów wybrane kierunki) Kraje „LOT" Obce 1969 1970 1971 1969 1970 1971 Polska - Bułgaria 16598 26633 22711 7950 11 132 11098 Polska - Czechosło wacja 13896 16974 18 306 8270 11 027 13524 Polska - Dania 10207 13988 13289 8-950 9973 12450 Polska - Francja 21 344 20188 25 168 9 380 9826 10 161 Polska - Holandia 10348 11 744 9698 9900 10917 10578 Polska - Jugosławia 13 858 15410 11 750 7820 9 949 12315 Polska - NRF 12449 19673 25011 — — 8500 Polska - Rumunia 7758 10206 11 866 3310 5653 6310 Polska - Stany Zjedn. — — — — — 2749 Polska - Szwajcaria 7532 7211 10886 4300 4517 4729 Polska - Wielka Brytania 15085 19 109 24580 11 120 14520 18 378 Polska - ZSRR 33018 36555 43766 29390 38809 38 198 Źródło. Życie i Nowoczesność: nr 147, 1973. cina; z Krakowa do Wrocławia-Szczecina; z Wrocławia do Koszalina, Gdańska i Szczecina; z Katowic do Szczecina, Koszalina i Gdańska oraz ze Szczecina do Gdańska; nie miały żadnych połączeń lotn. województwa wsch. mało uprze- mysłowione: lubelskie, białostockie i olsztyńskie. Podobnie skasowane zostały powojenne połączenia Katowice-Kraków-Rzeszów-Lublin i Katowi- ce-Poznań. Stałe połączenia z zagranicą 1973: Warszawy z Amsterdamem, Atenami, Bejrutem, Belgradem, Berlinem, Brukselą, Bukaresztem, Budapesztem, Frankfurtem n.M., Genewą, Helsinkami, Stambułem, Kairem, Kijowem, Kopenhagą, Leningradem,-Londynem, Madrytem, Mediolanem, Moskwą, Nikozją, N. Jorkiem, Paryżem, Pragą, Rzymem, Sofią, Splitem, Sztokholmem, Wiedniem, Wilnem, Zagrzebiem i Zurychem. Połączenia te z reguły były w formie kooperacji z następującymi zagr. liniami Aerofłot, Air France, Alitalia, Austrian Airlines, bułg. Bałkan, bryt. BEA, czechosl. CSA, NRD-owski Interfiug, jugosł. JAT, hol. KLM, zachodnioniem. Lufthansa, węg. Malert, rum. Tarom, belg. SABENA, skand. SAS i szwajc. Swissair. W 1969 otwarto w Warszawie na Okęciu odrębny od krajowego Międzynar. Port Lotniczy. Komunikacja Lotnicza w Polsce, Warszawa 1934; J. WIL-CZYŃSKI Lotnictwo, w: Encyklopedia nauk politycznych, t. 3, Warszawa 1938, s. 574-578; Dz.U., 1960. póz. 57; S. PILECKI Lotnictwo, w: Mola encyklopedia. Warszawa 1961. LOTARYNGIA ->- Alzacja i Lotaryngia. • 2063 LOTERIA MIĘDZYNARODOWA ONZ (ang. UN International Lottery, franc. Loterie interna-tionale de 1'ONU, hiszp. Loteria internacional de la ONU, roś. Mieżdunarodnaja łotierieja OON), nazwa przyjęta dla projektu, uchwalonego 16X11 1972 przez Komisję Budżetową Zgr. Og. ONZ opracowania przez Sekretariat ONZ planu L.M. ONZ, z której zyski dopomógłby do częściowego przezwyciężania permanentnych niedostatków finansowych ONZ. • 2064 LOTERIE PAŃSTWOWE (ang. State lotteries, franc. Loteries d'ćtat, hiszp. Loterias del Estado, roś. Gosudarstwiennyje łotieriei), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Loterii Państwowych, Int. Association of Stale Lotteries, za). 1956, z siedzib; w Zurychu; łączy l.p. 48 państw; publ. Rapsmrts sur l'activite des lotertes d'etat. Yearbook o f Int. Organtzations, 1973. LOTNICTWA CYWILNEGO MIĘDZYNAR. ORGANIZACJA -^ ICAO. • 2065 LOTNICTWO (ang. Aviation, franc. Aviation, hiszp. Aviación, roś. Awiacyja), przedmiot prawa międzynar. i zorganizowanej współpracy międzynar. od 1889, tj. paryskiego I Międzynar. Kongresu Aeronautyki, Congres international de l'aeronautique, jak w XIX w. powszechnie nazy- wano l., definiując je jako „sztukę wznoszenia się w powietrze i poruszania się w nim w żądanym kierunku" (S. Orgelbrand Encyklopedia powszechna, t. l. Warszawa 1898, s. 56). Historię l. silnikowego (po szybowcowych i balonowych lotach w poprzednich stuleciach) otwiera data 17X111903, kiedy Amerykanie bracia Wright, Orville (1871-1948) i Wiłbur (1867-1912), dokonali w Kitty Hawk (USA) serii udanych lotów dł. 36-284 m w ciągu 12-59 sęk aeroplanem z silnikiem o mocy' 16 KM. W 1909 Francuz L. Bleriot (1872-1936) pierwszy przeleciał nad kanałem La Manche, z Calais do Dover, inicjując loty międzynar. W 1919 Anglik Alcock wraz z A. Brow-nem zainicjował loty nad oceanami, przelatując Lotnicze linie międzynar. 2067 Nowej Fundlandii do Irlandii; 1925 radź. pilot [. M. Gromów otworzył lotn. łączność Moskwy Europą Zach., pokonując trasę Moskwa-Pa-'ż-Rzym-Moskwa; 1926 Polak B. Orliński o-rorzył łączność Europy z Japonią lotem War-awa-Tokio- Warszawa; 21 V 1927 Amerykanin h. Lindbergh zainicjował lotn. łączność mię-Eykontynentalną na trasie N. Jork-Paryż, po-5nując na samolocie Ryan „Spirit of St. Louis", silnikiem gwiazdowym o mocy 220 KM (160 W), 5905 km w ciągu 33,5 godz, samotnie, bez czności radiowej; 1928 Anglik Ch. Kingsford-nith przeleciał z Ameryki do Australii, 1931 dnooki Amerykanin W. Post odbył pierwszy lot sokoła świata, wraz z obserwatorem, 1933 sa-otnie, na samolocie Lockheed „Winnie Mae" yposażonym w automatycznego pilota, pokonu-c ok. 25 tyś. km w 7 dni, 8 godz i 49 min; w ;erwcu 1937 trzej radź. lotnicy W. P. Czkatow raz G. P. Bajdukow i A. W. Bielaków przele-eli z Moskwy nad biegunem pn. do Vancou-;ru; a w lipcu 1937 M. M. Gromów z dwoma warzyszami pobił rekord lotu bez lądowania, rzelatując z Moskwy ponad biegunem do River-de (Kalifornia, USA), 10645 km w 62 godz 15 lin. W przeddzień prawie II wojny świat. 24 VIII )39 pierwszy odrzutowy samolot HC 178, skon-ruowany przez niem. konstruktora E. H. Heln-ela odbył próbny lot w III Rzeszy. W okresie liędzywojennym powstały w szeregu krajów mi-isterstwa l.: w W. Brytanii 1924, Włoszech 1926, .zeszy 1934. W czasie II wojny świat, nastąpił >zwój samolotów odrzutowych, -»• radaru, wy-iutni pocisków dalekiego zasięgu, pojawiły się ierwsze śmigłowce. Po II wojnie świat, nastąpił ielki rozwój komunikacji lotn. cyw. przez zasto-)wanie silników turboodrzutowych i turbośmigło-ych; 1955 pierwsze samoloty ponaddżwiękowe, lórych wprowadzenie do komunikacji cyw. za-lanowały w dekadzie 1960-70 Francja z W. Bry-inią samolotem typu Concorde, USA—SST ZSRR—TU-144; Concorde i TU-144 zaprezen->wały się 1971 na Paryskiej Wystawie Lotniczej; 'SA odstąpiły od budowy SST decyzją Kongresu, tory odmówił dalszych dotacji na prace proto-rpowe ze względu na zakłócenie naturalnego śro- owiska. tdziat poi. l. w rozwoju międzynar. l. zaznaczył ę w okresie międzywojennym następującymi wyżynami: S-22IX1925 płk A. Rayski dokonał lotu Paryż-iIadryt-Casablanca-Tunis-Ateny-Stambuł-War-awa, dł. 7859 km w 47 godz lotu franc. samo-item wojsk Breguet z silnikiem o mocy 450 KM. 7VII-5IX1926 kpt. pilot B. Orliński na samo->cie tegoż typu przeleciał w 59 godz lotu trasę ) 000 km: Warszawa-Moskwa-Kazań-Omsk-^rasnojarsk-Czyta-Harbin-Mukden-Hejdżio-To-[o, po czym powrócił nieco dłuższą trasą, 10 150 m w 72 godz lotu rozłożone na 15 dni przez :arbin-Irkuck-Moskwę. / 1931 kpt. pilot S. Skarżyński (1899-1942) por. obsady inż. Markiewiczem dokonał raj-i Warszawa-Kair-Addis-Abeba-Maroko-Paryż-^arszawa, a 1933 sam przeleciał pd. Atlantyk z 'akaru do Recife-Rio de Janeiro-Buenos Aires ł samolocie poi. produkcji RWD-5. Poza tym Polacy odnosili sukcesy w Międzynar. Zawodach Lotniczych —> Challenge. Osobną kartą był sukces dwóch poi. emigrantów w USA, braci Józefa i Bolesława Adamowiczów, którzy 28-29 IV 1934 przelecieli nad Atlantykiem Pn. z Harbour Grace (Nowa Fundlandia) do Saint-Andre (Francja), w ciągu 20 godz na samolocie jednosilnikowym „City of Warsaw" o mocy 290 KM. Publikacją informacyjną l., Aeronautical Infor-mation Publication, nazywaną w skrócie AIP jest zbiór przepisów międzynar. ruchu lotn., informacji o lotniskach, urządzeniach transportu lotn., urządzeniach radiolokacyjnych, służbie poszukiwań i ratownictwa itp. Dla biur podróży, co miesiąc wydaje londyńską firma Th. Skinner et Co. ABC Worid Airways Guide oraz ABC Air Cargo Guide wid Directory i Generał Information Sup-plement, zawierające rozkłady lotów wszystkich linii cyw., zarówno stowarzyszonych jak nie z IATA, ceny biletów i -> carga, kody rezerwacyj-ne itp. W W. Brytanii publ. jest rocznik Jane's Ali the World's Aircrafts. J. WILCZYŃSKI Lotnictwo, w. Encyklopedii nauk politycznych, t. 3, 1938, s. 574-578; S. PILECKI Lotnictwo, w: Mała encyklopedia, Warszawa 1960; T. K. KKÓLIKIEWICZ Wczoraj l diii lotnictwa wojskowego. Warszawa 1961; D. ROLPE Airplanes of the Worid 1490-1962, New York 1962; R. WITKOWSKI Lotnictwo, vi: WEP, t. 6, Warszawa 1965, s. 606-612; Z. BRODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo, w: Encyklopedia dla wszystkich. Warszawa 1970; B. DOSTATNI Drogi lotnicze Świata, Warszawa 1973, s. 214. • 2066 LOTNICZA POCZTA (ang. Air-Mail, franc. Poste aerienne, hiszp. Correo aereo, roś. Awiacyonnaja poczta), pierwsze stałe przesyłki p.l. wprowadzone zostały 1918 w USA między N. Jorkiem a Waszyngtonem; międzynar. p.l. została wprowadzona w Europie 1929, w Ameryce 1934; między N. Jorkiem a Londynem 1939. LOTNICZEGO TRANSPORTU MIĘDZYNAR. STOWARZYSZENIE -» IATA. • 2067 LOTNICZE LINIE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Air Lines, franc. Lignes aeriennes internationales, hiszp. Lineas aereas internaciona-les, roś. Mieżdunarodnyje wozdusznyje linii), termin międzynar. — zdefiniowane art. 96 p.c. Chica-goskiej Konwencji Lotniczej 1944 oznaczają „każde przedsiębiorstwo przewozu lotniczego oferujące lub wykonujące międzynar. służbę powietrzną", tzn. „wykonywaną w przestrzeni powietrznej więcej niż jednego państwa". Początek stałych l.l.m. przypadł na 1919-39. Najpierw w Europie (Lon-dyn-Paryż 1919) i w Ameryce Pn. Francja 1919-26 zbudowała stałą łączność ze swymi koloniami afryk., W. Brytania 1920-30, Belgia 1925/26; Holandia i W. Brytania z Bliskim i Środk. Wschodem oraz Azją Pd. 1924-33; Francją, z Ameryką Pd. 1934 przez Dakar-Recife. O ile 1919-30 rozwój rozpoczęty od zera był powolny, to od 1930 gwałtowny, jedna z niewielu gałęzi gospodarstw, której nie zahamował kryzys gospodarczy. Liczba pilotów cyw. l.l.m. wzrosła od zera do 22 tyś. zarej. w ICAO, z czego połowa przypadała na USA, gdzie 1938 liczba pasażerów przekroczyła półtora min w porównaniu z 5782 w 1926, pierwszym tam roku autoryzowanych lotów pasażerskich. Polskie Linie Lotnicze „LOT" uruchomiły 2068 Lotnicze normy i zasady międzynar. 498 pierwszą łączność międzynar. na linii Warszawa-Bukareszt 1930. Dane statystyczne oraz spis l.l.m. zarej w ICAO przedstawia tablica. L.l.m. poza swą łącznością z Lista ICAO 10 największych towarzystw lotniczych i liczba pasażerów przewiezionych w 1970 r. Liczba Liczba Towarzystwo lotnicze pasaże- rów Towarzystwo lotnicze pasaże" rów w min w min Aeroflot 71,4 Pan American 11,0 United Air Lines 28,7 British European Eastern Airlines 22,4 Airways 8,7 American Airlines 19,2 Ali Nippon Airways 8,0 Delta Air Lines 16,2 Air Canada 7,5 Trans Worid Airlines 14,2 Lista ICAO 10 największych portów lotniczych świata oraz liczba obsłużonych 1970 pasażerów (1970, w min) Liczba Liczba Porty lotnicze pasaże- rów Porty lotnicze pasaże- rów w min w min Chicago 0'Hare 39,689 San Francisco Los Angeles Intcr- Internat. 14,443 national 20,781 New York La New YorkJ.F. Guardia 11,845 Kennedy 19,097 Miami International 10,661 Atlanta Municipal 16,627 Paris Orły 10,384 London Heathrow 15,607 Tokyo Haneda 10,362 ICAO i IATA posiadają szereg własnych lotn. org. międzynar. E. PŹPIN Geographie de la Circulation Aerienne, Paris 1956; Z. BRODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo, Warszawa 1970. • 2068 LOTNICZE NORMY I ZASADY MIĘDZYNARODOWE (ang. International standards and pro-cedures, franc. Standards internationaux et prati-ques recommandees, hiszp. Normas y directivas aereas internacionales, roś. Mieżdunarodnyje awia-cyonnyje normy i princypy), termin międzynar. ogólny na określone w Chicagoskiej Konwencji Lotniczej 1944, art. 37, międzynar. przepisy odnoszące się do: a) systemów łączności i udogodnień dla żeglugi powietrznej, łącznie ze znakowaniem naziemnym, b) cech charakterystycznych portów lotn. i pól wzlotów, c) reguł lotn. i metod kontroli ruchu lotn., d) wydawania licencji personelowi eksploatacyjnemu i mechanicznemu, e) zdatności statków powietrznych do lotu, f) rejestracji i identyfikacji statków powietrznych, g) gromadzenia i wymiany informacji meteorol., h) ksiąg pokładowych, i) map i planów lotn., j) formalności celnych i imigracyjnych, k) statków powietrznych w niebezpieczeństwie i dochodzeń w sprawie wypadków, oraz do wszelkich innych zagadnień związanych z bezpieczeństwem, regularnością i sprawnością żeglugi powietrznej, które mogą tego co pewien czas wymagać. W myśl Konwencji, w związku z unowocześnianiem się techniki, ICAO co pewien czas wprowadza zmiany ustalonych międzynar. norm i zasad postępowania. Dz.U., 1959, zał. do nr 35, póz. 212. • 2069 LOTNICZE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International ayiation organization, franc. Organisation internationales d'aviation, hiszp. Organizaciones aereas internacionales, roś. Mieżdunarodnyje awiacyonnyje organizacyi), pierwszą l.o.m. był Międzynar. Kongres Aeronau-tyki, Congres International d'Aćronautique, 1889, w Paryżu. Pierwszą stałą l.o.m. od 1905 jest Międzynar. Federacja Aeronautyczna, FIA, prowadząca oficjalny rejestr świat, rekordów lotniczych. W 1919 powstało w Hadze Stów. Międzynar. Ruchu Lotniczego, Int. Air Traffic Association, którego funkcję przejęta od kwietnia 1945 —> IATA. W 1922 powstała CINA jako organ Paryskiej Konwencji Lotniczej 1^19. Funkcje CINA przejętą w czerwcu 1945 ICA; podobnie jak funkcje powołanego przez LN 1924 Komitetu Ekspertów Prawniczych CITEJA przejął w maju Komitet Prawny ICAO. Spośród zarej. w ONZ l.o.m. (włączając w nie IATA i ICAO) tylko 2 powstały przed 1944: Afrykańska Komisja Lotnictwa Cywilnego, African Civil Aviation Commission, żal. 1969, z siedzibą w Dakarze, org. międzyrząd. czł. OJA Biuro Badań Eur. Linii Lotniczych, European Airlines Re-search Bureau, żal. 1952, z siedzibą w Brukseli; łączy zachod-nioeur. linie. Eur, Konferencja Lotnictwa Cywilnego, European Civil Avia-tion Conference, ECAC żal. 1954, z siedzibą w Paryżu; w łączności z ICAO. Eur. Organizacja d/s Bezpieczeństwa żeglugi Powietrznej. European Organization for thc Safety of Air Navigation, EUROCONTROL. zat. 1960 przez rządy państw EWO, z siedzibą w Brukseli; publ.: EUROCONTROL Bullelln. Eur. Organizacja d/s Elektroniki Lotnictwa Cywilnego, European Organization fo' Civil Aviation Electronics, żal. 1963, z siedzibą w Paryżu. Fundacja Bezpieczeństwa Lotniczego, Flight Safety Founda-tion. żal. 1945 z siedzibą w Ariington Va., USA; publ. Ac-cident Preventton Bulletin, Pilot Safety i inne. Instytut Transportu Lotniczego, Institute of Air Transport, żal. 1944, z siedzibą w Paryżu, łączy nauk. ośrodki 54 państw, m.in. Polski; publ.: ITA Bulletin. Korporacja Służby Bezpieczeństwa Lotniczego Ameryki Srodk,. Central American Air Safety Scrvices Corporation, żal. 1950, z siedzibą w Tegucigatpa (Honduras), Międzynar. Akad. Medycyny Lotniczej i Kosmicznej, Int. Academy of Aviation and Space Medicinc, żal. 1959, z siedzibą w Brukseli Międzynar. Federacja Aeronautycina, Federation aeronau-tique int., FAI, Int Federation Acronautical, zat. 1905, z siedzibą w Paryżu, łączy krajowe zrzeszenia i kluby 52 państw, m.in. Aeroklub Polski. Uznana przez ICAO. Zaświadcza rekordy świat., ustala regulaminy micdzynar. zawodów lotn., nadaje coroczne dyplomy i odznaczenia: medal FIA za Mistrzostwa świata, medal de La Vaulx za rekordy świat., medal Bleriota za rekordy na samolotach lekkich, medal Lilienthala za wybitne szybowcowe osiągnięcia (ż Polaków otrzymali go: T. Góra, P. Majewska i E. Makula), dyplomy Tissandiera za wybitną działalność w sporcie lotniczym. Międzynar. Federacja Dziennikarzy Aeronautyki i Astronautyki, Int. Federation of Aeronautical and Astronaulical Journalists, zał. 1962, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Niezależnego Transportu Lotniczego, Int. Federation of Independent Air Transport, zat. 1946, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Kontrolerów Ruchu Lotniczego, Int. Federation of Air Traffic Controllers Assoc., zał. 1961, z siedzibą w Amsterdamie. Międzynar. Federacja Stowarzyszeń Pilotów Linii Lotniczych, Int. Federation of Air Linę Pilots Assoc., zał. 1948. z siedzibą w Londynie; posiada status doradczy ECOSOC, ICAO, WHO. Międzynar. Federacja Towarzystw Aerofilatelistyki, Int. Federation of Aero-Philatelic Societies, zał. 1951, z siedzibą w Heverlec k. Leuven (Belgia). Miedzynar. Ośrodek Lotnictwa Rolniczego, Int. Agricultural Aviation Centre. zał. 1958 p.n. Eur. O.L.R.. European A.A.C., obecna nazwa od 1960; z siedzibą w Hadze; w stałej łączności z FAO; publ.: Agricultural Aviation. Międzynar. Rada Nauk Aeronautycznych, Int. Councii of the Aeronauticat Sciences, zał. 1957, z siedzibą w N. Jorku; łączy nauk. instytucje 25 państw, m.in. Polski. 499 Lotniczy przemysł Japonii 2072 Miedzynar. Rada Pilotów Linii Lotniczych, Int. Airline Na-yigators Council. IANC, żal. 1950. z siedziba w Zurychu; posiada status doradczy WMO, ECOSOC, ICAO,,publ.: News-letters. Miedzynar. Rada Stowarzyszeń Właścicieli Samolotów i Pilotów, Int. Council of Aircraft Owner and Pilot Assoc., żal. 1964, z siedzibą w Waszyngtonie. Miedzynar. Stów. Agentów i Przedstawicieli Lotnictwa, Int. Assoc. of Aircraft Brokers and Agents, żal. 1951, z siedzibą w Kopenhadze. Miedzynar. Stów. Bezpieczeństwa Lotniczego, Int. Air Sa-fety Assoc., Assoc. int. pour la secunte aerienne, AISA, żal. 1952 p.n. Int. Radio Air Safety Assoc.; pod obecną nazwą od 1965, z siedzibą w Paryżu. Miedzynar. Stów. Cywilnych Portów Lotniczych, Int. Civil Airport Assoc., ICAA, żal. 1962, z siedzibą w Paryżu, Miedzynar. Stów. Linii Lotniczych, Airlines Staft Int. Assoc., żal. 1947, z siedzibą w Genewie; łączy zachodnioeur. linie. Miedzynar. Tow. Pisarzy Lotniczych, Int. Socicly of Aviation Writcrs, żal. 1956, z siedzibą w Ottawie. Miedzynar. Unia Ubezpieczeń Lotniczych, Int. Union of Aviation Insurers, żal. 1934, z siedzibą w Londynie; łączy kompanie ubezpieczeniowe 27 krajów, m.in. Polski. Rada Transportu Lotniczego Pd. Pacyfiku, South Pacific Air Transport Council, zał. 1946, z siedzibą w Melbourne. Stów. Podróży Lotniczych Studentów, Studcnts Air Travel Association, żal. 1968, z siedzibą w Londynie. Świat. Stów. Klubów Lotniczych, Worid Airlines CIubs Assoc., żal. 1966, z siedzibą w Frankfurcie n.M. (NRF). Zachodnioeur. Stów. Psychologii Lotniczej, Western Euro-pean Assoc. for Aviation Psychology, żal. 1956, z siedzibą w Brukseli. Poza tym przy NATO istnieje Grupa Doradcza d/s Badań i Rozwoju Lotnictwa, Advisory Group on Aeronautics Re-search and Development, a przy Miedzynar. Federacji Towarzystw Techniki Badań, Int. Federalion of Operational Research Societies, istnieje Grupa Linii Lotniczych, Airlines Group. E. PŹPIN Geographie de la Circulation Afrlenne, Paris 1956; Yearbook of Int. Organizalions, 1973. LOTNICZY EKSPERCI PRAWNI -> CITEJA. • 2070 LOTNICZY PRZEMYSŁ (ang. Aircraft industry, franc. Industrie d'aviation, hiszp. Industria aeronautica, roś. Awiacyonnaja promyszlennost'), jeden z wielkich przemysłów o charakterze mię-dzynar., ze względu na szeroko rozwiniętą mię-dzynar. kooperację przedsiębiorstw tego typu oraz udział wyprodukowanych statków powietrznych w międzynar. ruchu lotn. Pierwsze fabryki silnikowych samolotów powstały w 1910-13: Breda, Breguet, Curtis, Devoitine, Dornier, Farman, Fokker, Nieuport, A. V. Roe, Short, Wright i in. W czasie I wojny świat, i po niej: Douglas, Focke- Wulf, de Havilland, Heinkel, Junkers, Mes-serschmitt; rozpocząl działalność l.p. radź. (konstruktorzy: M. I. Guriewicz, S. W. Hjuszyn, A. S. Jakowlew, B. N. Jurjew, A. I. Mikojan, A. N. Tupolew i in.), który 1931 przeprowadził pierwsze loty doświadczalne śmigłowców ->• CAGI, a 1934 zbudował największy wówczas samolot świata, 42 t ANT-25 „Maksym Górki". Kapitalistycznymi mocarstwami lotn. w okresie międzywojennym i wojennym były: Francja, Japonia, Rzesza, USA, W. Brytania i Włochy. Po II wojnie świat. p.l. Japonii, NRF i Włoch został poważnie ograniczony do 1956, po czym zaczął się rozwijać od nowa i to zarówno cyw., jak iwojsk. Ze względu na międzynar. znaczenie tych przemysłów informację szczegółową zawierają hasła: ->• lotniczy przemysł Francji; Japonii, Rzeszy i NRF; W. Brytanii; USA; ZSRR; osobno też -r lotniczy przemysł Polski. Z krajów socjalist. wielkie zakłady lotnicze posiadają ChRL oraz Czechosłowacja (->• ĆZAL). P.l. CSRS zgrupowany jest w zakładach „Aero-Praha", zatrudniających 30 tyś. pracowników. Produkują samoloty transportowo-ko-munikacyjne, szkolne, akrobacyjne, roln. i szybowce. Z krajów kapitalist. posiada ważne zakłady lotn. Holandia (.-r Pokker) i Szwecja (->• SAAB) oraz Kanada (budująca samoloty wojsk. z licencji amer. i ang. 1944 zał. przedsiębiorstwo Canadair Ltd„ powstało z Canadian Yickers Ltd. 1927-44). W lipcu 1972 Komisja EWG d/s lotnictwa wypowiedziała się za zintegrowaniem zachodnioeur. p.l. w jednej dużej jednostce budowy silników i w dwóch budujących platowce, uzasadniając to potrzebą ochrony p.l. Europy Zach. przed dominacją USA, które w 90°/o opanowały zach. rynek lotniczy. E. PĆPTO Le Role de l'avlatlon ctvite dana la civilisation modernę. Romc 1955; lane's aU the Worids Aircrafts. 1971-1972. London 1971. • 2071 LOTNICZY PRZEMYSŁ FRANCJI (ang. France^ aircraft industry, franc. Industrie d'aviation de France, hiszp. Industria aeronautica de Fran- cia, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' Francyi), pierwsze zakłady p.l.F. powstały przed l wojną świat. Oto alfabetyczna lista gł. przedsiębiorstw w 1911-72 istniejących po dziś dzień lub wchłoniętych przez większe koncerny (osobno super-koncerny —> Dassault, —> Nord, —> Ouest, —>• Sud-Aviation): Amiot, Societe des Avions, 1921-40 wojsk, dostarczane państwom sojuszniczym, m.in. Polsce. Bleriot Aeronautiquc SA 1912-36, cyw. i wojsk.; wchłonięta przez Ouest; zał. konstruktor L. Bleriot (1872-1936). Breguet, S.A. des Atelier d'Aviation, 1911-36; wojsk.; upaństwowiona; zał. konstruktor L. Ch. Breguet (1880-1955), organizator Air France 1919. Chantiers Aeromaritimes de la Seine, CAMS, 1925-37, łodzie latające, patrolowe i bombowce dla marynarki wojennej; upaństwowiona. Farman H. et M., Avions, 1912-36; wojsk.; upań- stwowiona; po II wojnie świat, p.n.. Societes des Usines Parman; zał. bracia konstruktorzy Henri (1874-1958) i Maurice (1877-1964). Hanriot, Compagnie des Avions, 1924-39, szkoleniowe i sanitarne, dostarczane m.in. Polsce; żal. R. Hanriot (1868-1925). Levasseur P. Ćstablissements, od 1913, dla marynarki wojennej wodnosamoloty torpedowe. Liore-Oliyier, S.A. des fitablissements Lć-0. od 1918, wojsk, bombowce. Morane Saulnier Aeroplanes, od 1911, turyst. i wojsk. Potez, Societe des Avions et Moteurs H. Potez, 191S-1936 wojsk.; upaństwowiona; po II wojnie świat, reprywatyzowana p.n. Societe des Moteurs Potez, od 1953 ponownie pod starą nazwą; wojsk. i cyw.; zał. konstruktor H. Potez. S.A.F., Societe Aeronautique Francaise; wojsk. myśliwce Devoitine i komunikacyjne. Mala encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-1972. • 2072 LOTNICZY PRZEMYSŁ JAPONII (ang. Japan's aircraft industry, franc. Industrie d'aviation du Japon, hiszp. Industria aeronautica del Japón, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' Japonii), pierwsze zakłady p.l.J. powstały w czasie I wojny świat. Oto alfabetyczna lista gł. przedsiębiorstw w 1917-70: Kawanishi Kokuki Kabushiki Kaisha od 1928, wojsk, latające łodzie bombowe i bombowce. 2073 Lotniczy przemysł Polski 500 Kamasaki Kokuki Kogyo Kabushiki Kaisha, od 1928, wojsk, myśliwce .i bombowce. Mitsubishi Jukogyo Kabushiki Kaisha, wielki koncern zbrojeniowy -> Mitsubishi, żal. 1917, który od 1920 do 1945 prowadził dział lotnictwa wojsk., własnej konstrukcji myśliwce i bombowce; zlikwidowany 1945, restaurowany 1952, produkuje samoloty wojsk, na licencjach W. Brytanii i USA. Nakajima Hikohi Kabushiki Kaisha, najstarsze zakłady p.l.J., zat. 1914; od 1945 wyłącznie samoloty wojsk.: myśliwce, bombowce, torpedowce i rozpoznawcze; po wojnie najpierw tylko cyw., od 1956 ponownie wojskowe. Mało encyklopedia-wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967- 1972. • 2073 LOTNICZY PRZEMYSŁ POLSKI (ang. Poland's aircraft industry, franc. Industrie d'aviation de la Polegnę, hiszp. Industria aeronautica de Polonia, fos. Awiacyonnaja promyszlennost' Polszy), początki p.l.P. datują się od 1896, kiedy poi. pionier lotnictwa C. Tański (1863-1942), artysta malarz, zbudował szybowiec o ciężarze 18 kg, powierzchni nośnej 7 m2 i na nim dokonał pierwszego w świecie wzlotu z płaskiego terenu; w następnych latach zbudował liczne szybowce oraz 1911, samolot z silnikiem, oblatywany przez M. Scipio del Campo, zał. pierwszej szkoły pilotów w Warszawie, 1911. P.l.P. powstał w Polsce po I wojnie świat, w 1920-28; Inst. Aerodynamiczny zał. został w Warszawie 1926. Przemysł lotn. wojsk, zjednoczony 1928 w Państwowych Zakładach Lotniczych, PZL, które wyprodukowały myśliwce: 1929—PZL P-l; 1930—PZL P-7; 1933—PZL P-ll; 1934/39—PZL P-24; samoloty wielozadaniowe: 1937/38—PZL-38 Wilk oraz PZL-43; bombowce: 1934—PZL-23 Karaś, 1936—PZL-37 Łoś oraz 1938—PZL-46 Sum; oraz samoloty szkolne i turyst. 1938—PZL-Wyżeł oraz 1939 prototyp PZL-Wicher. Samoloty te eksportowała Polska do Bułgarii, Grecji, Rumunii i Turcji. Poza tym Polska produkowała silniki lotn. Pegaz XIX i Wright 220. (Wojenne możliwości produkcyjne poi. przemysłu zbrojeniowego, w tym i lotn. na przełomie 1938/1939 ilustruje tabela w Małej encyklopedii wojskowe], t. 2, Warszawa 1970, s. 807.) Cywilny przemysł lotn.: Wytwórnia E. Plagę i Leśkiewicz w Lublinie, zał. 1920; od 1929 upaństwowiona p.n. Lubelska Fabryka Samolotów produkująca z licencji wł. Ansaldo i franc. Potez; od 1927 własne samoloty Lublin-R, konstrukcji inż. J. Rudlickiego: R-VTTI-R-X, R-XII, R-XTTT i 1934 R-XVI; Doświadczalne Warsztaty Lotnicze w Warszawie, zał. 1927 przez inż. S. Rogalskiego, inż. S. Wigurę i inż. S. Drze-wieckiego, konstruktorów somolotów turyst.: 1931 —RWD-5, 1932—RWD-6 i RWD-8,1934— RWD-9, samolotu komunikacyjnego; 1935— RWD-11 samolotu rozpoznawczego. Po wojnie wznowiły swą działalność PZL, produkując m.in.: 1958—samolot wielozadaniowy PZL-101 Gawron oraz szkolno-turyst. PZL-102 Kos i szkolno-tre-ningowy PZL-M2; 1959—wielozadaniowy PZL-104 Wilga; 1960—śmigłowiec wielozadaniowy i 1956, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego w Świdniku rozpoczęła budowę z licencji radź. śmigłowca MI-l/SM. Cywilny przemysł lotn.: Centralne Studium Samolotów w Warszawie 1946-51, projektowało samoloty szkolne i sport. CSS-10 i CSS-11, wyprodukowane 1948; oraz prototyp, 1950, samolotu komunikacyjnego CSS-12. Poza tym 1955 wyprodukowany został samolot szkol- no-treningowy TS-8 Bies, a 1960 pierwszy poi. samolot o napędzie odrzutowym TS-11 Iskra, oba "konstrukcji inż. T. Sołtyka, autora samolotów szkoleniowych Szpak, Żak, Junak, Zuch, oraz wielozadaniowego Żuraw. Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego „Delta" wyprodukowało szkole- niowe Iskry i wielozadaniowe Wilgi; od 1973 śmigłowce i szybowce z tworzyw sztucznych. Wydziały Lotnictwa istnieją na Politechnice War- szawskiej i Wyższej Szkole Inżynierskiej w Rzeszowie. Centrala handlu zagr. sprzętem lotn. zachowała tradycyjną nazwę PZL. W 1950-70 ok. 80<>/o produkcji p.l.p. sprzedawane było za granicę. Szczegółowe dane o silnikach, wymiarach, ciężarze i osiągnięciach poi. samolotów 1927-62 podaje tabela w Ilustrowanej encyklopedii dla wszystkich, s. 522-523. Mała encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-1972; Z. BRODZKI, S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Warszawa 1970; J. DOMAŃSKI IOW stów o samolocie i lotnictwie. Warszawa 1971; A. MORGAŁA Polskie samoloty wojskowe 1918-1939, Warszawa 1972; I. KOLIŃSKI Ludowe lotnictwo polskie, 2 wyd.. Warszawa 1972. • 2074 LOTMCZY PRZEMYSŁ RZESZY I NRF (ang. Reich's and GFR's aircraft industries, franc. Industrie d'aviation du Reich et de la RFA, hiszp. Industria aeronautica del Reich y de la RFA, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' Giennąnii i PRG), pierwsze zakłady przemysłu lot. powstały w Rzeszy przed I wojną świat.; w NRP po 1955 w ramach remilitaryzacji Niemiec Zach. Oto alfabetyczna lista gł. przedsiębiorstw w 1908/72: Arado Flugzeugwerke GmbH, 1920-45, cyw. i wojsk. Bayerische Flugzeugwerke, BFW, 1920-38, od 1926 w kooperacji z firmą —>• Messerschmitt AG., która ją wchłonęła 1938; wojsk, (w czasie II wojny świat., m.in. wyprodukowała myśliwce Focke-Wulf). Blohme Voss Flugzeuge, 1933-45, dla marynarki wojennej i cyw. zdemontowana 1945; od 1956 odbudowana p.n. —>• HFB. Fieseler Werke GmbH, 1930-45, wojsk, rozpoznawcze; w czasie II wojny świat, producent samolotu pocisku V-2 (Fi 103) w 1943; żal. kon- struktor G. Fieseler. Fokker-Werke, 1913-18, wojsk, myśliwce I wojny świat.; przeniesione do Holandii i USA, -> Fok-ker. Gotha, Gothaer Waggon Fabrik, 1914-45, wojsk. Poza tym te, które w NRF kontynuują swe tradycje przemysłu zbrojeniowego Rzeszy: -»• Dor- nier, -* ERL, ->• Heinkel, -r Henschel Flugzeugwerke AG., -> HFB i -> Messerschmitt AG. J. DOMAŃSKI 7000 słów o samolocie l lotnictwie. Warszawa 1971. • 2075 LOTNICZY PRZEMYSŁ USA (ang. US aircraft industry, franc. Industrie d'aviation des E.U., hiszp. Industria aeronautica de los EE.UU, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' SSzA), pierwsze zakłady p.l. USA powstały przed I wojną świat. Oto alfabetyczna lista gl. przedsiębiorstw 1910- 72: superkoncerny: —> Boeing, —> Convair, ->• Douglas, —> Generał Dynamics Corporation, -> 501 Lotniczy przemysł ZSRR 2078 North American Aviation Inę. oraz koncerny: Beli Aircraft Co., od 1935, produkuje wojsk, myśliwce, śmigłowce, rakietowe. CESSNA Aircraft Corp. Inc.; od 1927 szkolne, turyst., transportowe, pasażerskie. Chance Vaught, zał. 1917 p.n. Lewis et Yaught Co., od 1920 p.n. Ch. V. Co.; 1929-39 w konsorcjum United Aircraft Co., 1939-43 w konsorcjum z Sikorsky Aircraft Co. p.n. Vaught-Sikor-sky; od 1945 w pełni samodzielna p.n. Ch. V. Aircraft Inc.; wojsk, myśliwce i dla marynarki wojennej. Curtiss, zał. 1910 p.n. Curtiss Aeroplane & Motor Co. Inc., 1923 druga firma p.n. Curtis Wright Co. Airplane Inc.; po II wojnie świat, połączone w jedno Curtiss-Wright Co. Airplane Diyision; wojsk, myśliwce i bombowce. Goodyear Aircraft, dział lotn. Goodyear Tire & Rubber Co. wielkiego koncernu gumowego, powstały 1941 jako sukcesor Goodyear-Zeppelin Co., spółki amerykańsko-niem.; produkuje sterówce i kierowane pociski rakietowe. Grumman Aircraft Engineering Corp., zał. 1929; dla marynarki wojennej: samoloty, amfibie, myśliwskie mor., przeciw łodziom podwodnym, torpedom. Hiller Helicopters, zał. 1942, wojsk, śmigłowce. Martin G. L. Co., zał. 1909; wojsk., gł. bombowce. Northtrop Aircraft Incorp., zał. 1928; wojsk., gł. myśliwce. Piasecki Aircraft Co., zał. 1943 przez konstruktora F. Piaseckiego p.n. PA Engineering Forum; 1946-55 p.n. Piasecki Helicopter Corp. od 1956 pod obecną nazwą śmigłowce. Pratt et Whitney Aircraft Co., zał. 1925; silniki lotn. i wyposażenie lotn. i kosmiczne. Ryan Aeronautical Co., zał. 1922; wojsk, myśliwce. Sikorsky Aircraft Diyision of the United Aircraft Co., zał. 1929, wojsk, transportowce i bombowce, od 1939 śmigłowce. Po H wojnie świat. zmieniła nazwę na Westland-Sikorsky w wyniku kooperacji z ang. Westland-Aircraft Ud. Mola Encyklopedia Wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967- 1972. • 2076 LOTNICZY PRZEMYSŁ WIELKIEJ BRYTANII (ang. UK aircraft industry, franc Industrie d'aviation du Royaume Uni, hiszp. Industria ae- ronautica de la Grań Bretana, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' Wielikobritanii), pierwsze zakłady p.l.W.B. powstały przed I wojną świat. Oto alfabetyczna lista gł. przedsiębiorstw w 1909-72 istniejących do dziś lub wchłoniętych przez większe koncerny. (Osobno superkoncerny ->• BAĆ oraz -» De Haviland, Holdings Ltd., -^ HSG, -^ Vickersj. AVRO. A. V. Roe Aircraft Ltd., zał. 1909; wojsk., bombowce; posiada filię w Kanadzie. A. V. Roe Canada Ltd. Od 1936 w grupie ->• HSG. Blackbum Generał Aircraft Ltd., zał. 1914; wojsk. samoloty mor. Boulton Pauł Aircraft Co., zał. 1915 p.n. Boulton and Pauł Ltd.; od 1937 pod obecną nazwą; wojsk. myśliwce. Bristol Aeroplanes Co. Ltd., zał. 1910; gŁ wojsk. wszelkich typów. Cierva Autogiro Co. Ltd., zał. 1920 w Hiszpanii przez hiszp. konstruktora wiatrakowców J. de la Cierva (1845-1936); od 1926 w W. Brytanii. English Electric, zał. 1918; wojsk, myśliwce i bom- bowce. Fairey Aviation Co. Ltd., zał. 1930; wojsk., gł. mor. Folland Aircraft Ltd., zał. 1935; wojsk., dla marynarki wojennej; od 1950 w grupie ->• HSG. Gloster Aircraft Co., zał. 1917; wojsk., gł. myśliwce, od 1936 w grupie ->• HSG. Handley Page, zał. 1909; wojsk, bombowce i komunikacyjne. Hawker Aircraft Ltd., zał. 1920, wojsk, myśliwskie, m.in. H.-Hurricane, które odegrały poważną rolę w bitwie o W. Brytanię 1940. Po wojnie w grupie ->- HSG. Martin Baker, zał. 1929; wojsk. Short Brothers & Hariand Ltd., zał. 1908; wojsk. wodnosamoloty. Westland Aircraft Ltd., zał. 1915, wojsk, śmigłowce; w kooperacji z amer. Sikorsky Aircraft; w USA p.n. Westland-Sikorsky. Mola encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-1972; A. REED Briiain's Aircraft Industry. London 1973, s. 191. • 2077 LOTNICZY PRZEMYSŁ WŁOCH (ang. Ttaly's aircraft industry, franc. Industrie d'aviation de 1'Italie, hiszp. Industria aeronautica de Italia, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' Italii), pierwsze zakłady p.l.W. powstały przed I -wojną świat. Oto alfabetyczna lista gt. przedsiębiorstw w 1908-72, istniejących po dziś dzień lub wchłoniętych przez większe koncerny: Breda, Societa Italiana Ernesto Breda, 1917-55, wojsk, i cywilne. CANT, Cantieri Riuniti dell'Adriatico, 1923-47, dla marynarki wojennej wodnosamoloty, filia lotn. koncernu Cantiere Montefalconi; przejęta przez Meteor SPA. Caproni, Societa Italiana, 1908-50, wojsk. FIAT-Stablimenti Avio, filia lotn. ->• FIATa, zał. 1916 p.n. S.A. per Construzzione Ing. O. Pomilio et Co.; od 1920 p.n. Aeronautica Ansaldo; od 1926 p.n. SocietA per Azioni FIAT, z działem lotn. o nazwie obecnej; myśliwskie, rozpoznawcze i bombowe. Macchi S.A. Aeronautica, od 1912, cyw. i wojsk. Meteor S.P.A. Construzioni Aeronautiche, dla marynarki wojennej, zał. 1947 jako sukcesor CANT. Piaggio et Co., Societa per Azioni, od 1916 wojsk., po II wojnie świat, również cywilne. J. DOMAŃSKI 7000 siów o samolocie l lotnictwie. Warszawa 1971, • 2078 LOTNICZY PRZEMYSŁ ZSRR (ang. USRR's aircraft industry, franc. Industrie d'aviation de 1'URSS. hiszp. Industria aeronautica de la URSS, roś. Awiacyonnaja promyszlennost' SSSR), zainicjowany 1918 przez ->-CAGI, stał się w okresie międzywojennym jednym z przodujących w roz- woju nowych typów samolotów; po II wojnie świat, należy do największych przemysłów lotn. świata. Główne jego osiągnięci'a, to, w porządku alfabetycznym, samoloty wielozadaniowe: An-2 kołchoźnik wprowadzony do eksploatacji 1950-52; An-22, czterosilnikowy, komunikacyjny, z 1965; An-24, dwusilnikowy, komunikacyjny, z 2079 Lotniska międzynarodowe 502 1962; oznaczone od nazwiska konstruktora O. K. Antenowa; H-2, wojsk. 1942, zmodyfikowany 1945 jako Ił-10; U-12 i Ił-14, dwusilnikowe, ko- munikacyjne, z 1950-53; Ił-18, czterosilnikowy, komunikacyjny, 1959; Ił-28, dwusilnikowy, odrzutowy bombowiec, 1949; Ił-62, czterosilnikowy, odrzutowy, komunikacyjny, 1967; oznaczone od nazwiska konstruktora S. W. Hjuszyna; Jak-9, myśliwski II wojny świat., 1939; Jak-18, szkolny, 1946; Jak-24, śmigłowiec transportowy, 1953; Jak-43, trzysilnikowy, odrzutowy, komunikacyjny, 1966 (oznaczone nazwiskiem konstruktora A. S. Jakowlewa); Ka-15, śmigłowiec czteromiej- scowy, 1959; K.a-18, śmigłowiec wielozadaniowy; Ka-22 Wintokrył, wirolot; Ka-26, śmigłowiec agrotechniczny; oznaczone od nazwiska konstruktora N. I. Kainowa; Ła-1, 3, 5, 7, 9, serie samo- lotów myśliwskich II wojny świat.; oznaczone od nazwiska konstruktora gł. S. A. Ławoczkina oraz inż. Gorbunowa i inż. Gudkowa; po wojnie skonstruował odrzutowiec myśliwski Ła-15; Mig-15, jednomiejscowy, odrzutowy samolot myśliwski 1947, zmodyfikowany na dwuosobowy szkolny Mig-17, a 1952-53 na Mig-19; Mig-21, jednomiejscowy, naddżwiękowy, myśliwski; oznaczone od nazwisk konstruktorów A. I. Mikojana i M. I. Guriewicza; Mi-1, Mi-2, Mi-4 śmigłowce wielozadaniowe; Mi-6 największy śmigłowiec transporto-wo-pasażerski świata 1962; Mi-8 śmigłowiec frans-portowo-pasażerski; Mi-10 śmigłowiec dźwig, posiadający rekord świat, w udźwigu przy pionowym starcie 43,1 t; oznaczono od nazwiska konstruktora M. L. Mila; TU-16 dwusilnikowy odrzutowy bombowiec 1954, TU-20 czterosilnikowy turbośmigłowy samolot bombowy strategiczny 1955; TU-104, dwusilnikowy odrzutowy samolot komunikacyjny, 1956; TU-114, czterosilnikowy, turbośmigłowy, komunikacyjny dalekiego zasięgu, 1957; TU-124, dwusilnikowy, odrzutowy, komunikacyjny, 1962; TU-134 dwusilnikowy, odrzutowy, komunikacyjny 1966; TU-144, czterosilnikowy, naddżwiękowy komunikacyjny, zaprezentowany 1971 na Wystawie Lotniczej w Paryżu wraz z franc. Concorde firmy ->- BAĆ i — Sud-Aviation; TU-154 trzysilnikowy odrzutowy samolot komunikacyjny, 1971; oznaczone od nazwiska konstruktora, organizatora —* CAGI, A. N. Tupolewa. Szczególnym osiągnięciem w p.l. ZSRR są nowoczesne silniki lotnicze. W Ilustrowanej encyklopedii lotnictwa jest pełny wykaz współczesnych radź. silników lotn. a także Francji, USA, W. Brytanii i Polski (s. 365- 376). ZSRR jest jedynym państwem świata posiadającym ministerstwo p.l. Z. BRODZKI. S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo. Ilustrowana encyklopedia lotnictwa. Warszawa 1970; J. BA-BIEJCZUK, J. GRZEGORZEWSKI Lotnictwo Krain Rad, Warszawa 1972. s. 388. • 2079 LOTNISKA MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national airports, franc. Aeroports internation-aux, hiszp. Aeropuertos intemacionales, roś. Mie-żdunarodnyje aerodromy), tereny przystosowane do startów i lądowań statków powietrznych w międzynar. ruchu; przedmiot lotn. konwencji mię-dzynar. i sanitarnych, ustalających warunki, jakie powinno spełniać lotnisko przyjmujące samoloty linii zagr. (Chicagoska Konwencja Lotnicza) oraz regulujących wysokość pobieranych opłat (I Konferencja ICAO d/s opłat lotniskowych, 1957). ICAO publ. International Airport Charges oraz Documents retating Airports. Po II wojnie świat, została wprowadzona unifikacja oświetleń l.m., tzw. międzynar. systemem oświetlenia Calverta, International Calvert Air- portlights System, polegający na takim rozmieszczeniu świateł białych, czerwonych i zielonych, że pilot jest w stanie zniżać się pod stałym kątem między drogą startową a torem podejścia do lądowania. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Stowarzyszenie Cywilnych Portów Lotniczych, Int. Civil Airport Association ICAA, Association int. des aeroports civils, za). 1962, z siedzibą w Paryżu, łączy zarządy l.m. kilkudziesięciu państw, m.in. Polski. Publ. ICAA News, tygodnik Airports and Ground Serylces oraz kwartalnik Airports Int. P. DE LA PRADELLE, L. GALLEY Le statut des aerodromes, w: Revue Francaise de Droit Aerien. 1946; P. POGUB The Legal Framework of Airport Operations, w: Journal of Air Law and Commerce 1952; R. MALEZIEUX Le nouveau regime de taxes et redevances sur les aerodromes ouverts a la dr-culation aerienne publique, w: Revue Generał de l'Air, 1954; M. GUINCHABD Le probleme de la ciassificalion des aerodromes, w: Revue Francais de Droit Aerien, 1958; Z. BRODZIĆ], S. GÓRSKI, R. LEWANDOWSKI Lotnictwo. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich, Warszawa 1970. • 2080 LOTY NAD MORZEM OTWARTYM (ang. Flights over high seas, franc. Vols sur pleine mer, hiszp. Vuelos sobre alta mar, roś. Poloty nad otkrytym moriem), termin międzynar: — dozwolone wszelkim samolotom w myśl II Konwencji Genewskiej o morzu otwartym (1958) prawo przelotu nad morzami nieterytorialnymi i oceanami w ramach przepisów prawa o żegludze powietrznej; przedmiot sporu radz.-amer., 1960, kiedy w przeszło 250 przypadkach samoloty USA krążyły nad okrętami i statkami ZSRR na morzu otwartym, co ZSRR uważał za pogwałcenie —r wol- ności mórz, w sensie wolności żeglugi na morzu otwartym, gdy Stany Zjedn. za przyjętą „praktykę wzajemnego identyfikowania statków i samo- lotów". Wymiana not z 13-21 VII 1960. Zbiór Dokumentów, nr 3, 1959 oraz nr 7, 1960; A. KLAF-KOWSKI Prawo między nar. publiczne, wyd. IV, Warszawa 1971, s. 285-286. • 2081 LOTY Z BOMBAMI NUKLEARNYMI (ang. Flights with nuclear bombs, franc. Vols avec charges nucleaires, hiszp. Vuelos con bombas nu- cleares, roś. Poloty s jadiemymi bombami), problem międzynar., groźny dla pokoju świata, stworzony przez USA w styczniu 1961, kiedy Strate- giczne Dowództwo Lotnicze USA, Strategie Air Command (SAC), wprowadziło w lotnictwie bojowym Stanów loty permanentne 24-godzinne nad terytoriami graniczącymi z ZSRR i ChRL prowadzone 75 bombowcami z bombami nuklearnymi i termonuklearnymi na pokładzie; 600 aparatów tego typu znajdowało się w pogotowiu na lotniskach USA. ZSRR wielokrotnie w R. Bezp. ONZ i w Zgr. Og. NZ protestował przeciwko tego rodzaju prowadzonym z dala od kraju macierzystego lotom strategicznym. W czasie tych lotów, a także podobnych w innych regionach, bombowce SAC szereg razy zgubiły swój ładunek nuklearny, wg źródeł amer. w sumie 37 razy do 1970. Przypadki najbardziej znane: —»• Palomares 1966, gdzie zgubione zostały bomby atomowe oraz w Grenlandii 1968, gdzie zgubiona została bomba 503 Ludność świata 2085 wodorowa. ZSRR 13 II 1968 oskarżył USA przed Komisją Rozbrojeniową ONZ w Genewie, że: „Stany stwarzają tego rodzaju lotami sytuację niebezpieczną dla pokoju i bezpieczeństwa świata; gwałcą swe zobowiązania międzynarodowe, a m. nimi Traktat Moskiewski, 1963, zakazujący zatruwania atmosfery materiałami rozszczepialnymi, a także Konwencje 1958 zabraniającą zanieczyszczania mórz i nadmorskich przestrzeni lotniczych." W dwa tygodnie później, 27 II 1968, Sekretarz Obrony USA, oświadczył, że zawiesił „loty w misjach permanentnego pogotowia SAC." T. SZULC The Bombs of Palomares, New York 1967, s. 274. • 2082 LOZANNA (ang. Lausanne, franc. Lausanne, hiszp. Lausana, roś. Lozanna), m. w Szwajcarii, miejsce Konferencji Pokojowych i zawarcia Trak- tatów Pokojowych: podp. 18X1912 między Włochami i Turcją (ponieważ zawarty byt na przedmieściu L. — Ouchy, zwany też Traktatem Ouchy); podp. 24 VII 1923 między Grecją i Turcją; oraz podp. 24 VII 1923 między Francją, Grecją, Japonią, Jugosławią, Rumunią, W. Brytanią, Włochami a Turcją, zwany Traktatem Lozańskim. H. SCHEUBA-LISCHKA Lausaniwr Friede von 1923. w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des ysikerrechts, Berlin 1961. Bd. II, s. 405-407. • 2083 LSD-25 [niem.] skrót dwuetylolamidu kwasu li-zergowego. Lyserg Saure Diethylamid (ang. Ly-sergic Acid, diethylamide, franc. Diethylamide de 1'acide lysersgique, łysergide, hiszp. Dietiiamida del acido lisergico, roś. Dietiiamid lizerginowoj), narkotyk otrzymywany ze sporyszu, wywołujący halucynacje i zaburzenia zmysłów; wyprodukowany w 1938 przez chemików A. Hoffmanna i A. Stolla w laboratorium szwajc. firmy Sandoz w Bazylei, oznaczony cyfrą 25 jako dwudziesta piąta pochodna z 27 związków zsyntetyzowanych w laboratorium Sandoz; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. pod egidą WHO, w walce z upowszechnianiem się wśród młodzieży narkomanii za pomocą LSD-25, gł. USA i Europy Zach.; zgodnie z zaleceniem ECOSOC— E/4294. UN Current Terminology 1971, Terminology Bullelin No. 267. • 2084 LUDNOŚĆ KRAJÓW RWPG (ang. Population in CMEA Countries, franc. Population des pays du CAEM, hiszp. Población de los paises del CAME, roś. Nasielenije stran SEW), przedmiot międzynar. badań i analiz. L.k. RWPG wynosząca 348 min (1970), stanowiła mniej niż IWo ogółu ludności świata, której średnie roczne tempo wzrostu wynosiło 1966-1971 1,9%, gdy l.k. RWPG— 0,9%. W większości krajów RWPG wystąpił w dekadach 1950-1971 szybki proces migracji ludności ze wsi do miast: Bułgaria, która posiadała tylko 27,5% ogółu ludności w miastach, miała 1971 już 54.7%, Polska 36,9% i 52,7%, ZSRR 40,2% i 57%. Największy procent ludności w1 miastach 1971 miała NRD—73,9% i Czechosłowacja 62.5%; najniższy Rumunia 41,4%, Mongolia 46,4% i Węgry 47,7%. Wg grup wieku 1971 największy procent dzieci i młodzieży poniżej 15 lat w stosunku do ogółu ludności miała Mongolia—46,1%; następnie ZSRR—31,1%, Polska— 28.3%, Rumunia—27,5%, Czechosłowacja— 24,8%, NRD—24,8%, Bułgaria — 24,2% i Węgry—22,7%; natomiast największy procent osób Perspektywa ludnościowa państw RWPG (Stan ludności w min na dzień 31 XII) Kraje 1970 1975 1980 1985 1990 Bułgaria 8.51 8,79 9,05 9,30 9,53 Węgry 10,35 10,60 10,85 10,98 11,16 NRD 17,06 17,13 17,27 17,49 17,77 Mongolia 1.27 1,39 1,61 1,75 2,01 Polska 3260 34,01 35,34 36.44 37,28 Rumunia 20,36 21.62 22,66 23,43 24.41 ZSRR 243.90 256,83 271,98 288.57 304,44 Czechosłowacja 14,37 14,79 15,22 15,54 15,82 Razem 348,42 365,16 383,98 403,50 422,51 Źródło. M. Kawalec Perspektywy rozwoju ludności Polski do 2000 roku. w; Nowe Drogi. w wieku powyżej 60 lat: NRD—22%, Węgry— 17,3%, Czechosłowacja—17,1%, Bułgaria— 15%, Rumunia—13,6%, Polska—13,1%, ZSRR—12,3% i Mongolia—9,3%. Wg płci na 100 mężczyzn przypadało 1971 w NRD 122, w ZSRR 121 kobiet, w Polsce i na Węgrzech 107, w Czechosłowacji i Rumunii 105, w Bułgarii i Mongolii 100. Kraje RWPG Ludnofi, gospodarka, kultura, GUS, Warszawa 1972; W. KAWALEC Perspektywy rozwoju ludności Polski do 2000 roku, w: Nowe Drogi nr 6, 1972, s. 26-36; Rocznik statystyki międzynarodowej 1973, Warszawa 1973, s. 60. • 2085 LUDNOŚĆ ŚWIATA (ang. Worid Population, franc. Population du monde, hiszp. Población del mundo, roś. Nasielenije mira), przedmiot międzynar. statystyki i badań prowadzonych przez organy ONZ. Wg tych danych w epoce prehist. l.ś. licząca ok. 5-10 min osób podwajała się co ok. 10-100 tyś. lat; w epoce początkowego rozwoju rolnictwa—co ok. 1000 lat; w naszej erze do 1650 nie więcej niż 0,4% rocznie; z kolei w cią- gu 200 lat 1650-1850; w ciągu 100 lat 1850-1950; w ciągu 40 lat, zapewne w latach 1950-1990, oraz zapewne 25-30 lat w latach 1990-2020. Wg danych ONZ za rok 1971 liczba mieszkańców świata pod koniec 1970 wynosiła 3,6 miliarda. Jeśli liczba ta wzrastać będzie nadal w tempie dotychczasowym, tj. 2% rocznie, ludzkość podwoi się w okresie najbliższych 28 lat, tzn. w roku 2000 ludzkość liczyć będzie 7,4 mld osób. Przyrost ludności 16 państw europejskich z ponad 10 min mieszkańców w latach 1960-2000 (w min) Kraj Rok 1960 1970 1980 1990 2000 NRP 53,2 56,6 58,5 60,5 62,6 W. Brytania 52,5 55,1 57,3 59,6 62,0 Wiochy 49,6 52,9 56,4 60,1 64,1 Francja 45,7 49,5 53,3 57,4 61,8 Hiszpania 30,3 33,1 36.0 39,2 42,7 Polska 29,7 33,6 38,0 43,0 48,6 Rumunia 18,4 20,3 22,3 24,5 26,9 Jugosławia 18,4 20,7 22,8 25,1 27,7 NRD 17,2 17,4 17,6 17,8 18,0 Czechosłowacja 13.7 14,7 15,8 17,0 18,3 Holandia 11,5 12.8 14,1 15,5 17,1 Węgry 10,3 10,7 11,1 11,5 Belgia — 10,1 10,6 11,2 Bułgaria 10,0 10,7 Portugalia — — — 10,0 10,7 Grecja — — — — 10,5 Źródło. United Nations, Provisional Raport on Worid Population Prospects, as assessed in 1963 (Doc ST/SOA/SFR R/7). 2086 Ludność świata w studiach ONZ 504 Wzrost ludności krajów wysoko rozwiniętych (A) i Trzeciego Świata (B) (A) w min (B) w min (A) w min (B) w min 1850-1900 1900-1950 1950-1965 343 561 833 925 1088 1682 1965-2000 2000 prognoza 999 1516 2288 5478 Źródło, t/n Demographtc Yearbook 1971; UNESCO Sla-tistical Yearbook 1971, Paris 1972, s. 890. W statystyce lei krytykowRne hyły prycz różnych demografów szacunkowe liczby roku 1650, a szczególnie liczba ludności Kanady i USA nie uwzględniająca Indian. Inna tablica Komisji ECOSOC dłs Luilnus.ci ubcimu)c lata 1965 i 1970 oraz prognozy na 1980 i 1990 (w milionach): W roku 2000, wg prognoz ONZ z 1972, liczba l.S. może dojść do 6,5 m!d. W opinii demografów ONZ najważniejszym fenomenem jest o wiele wolniejszy wzrost ludności krajów wysoko rozwiniętycli (Grupa A) od ludności Trzeciego Świata (Grupa B, w milionach). Przyrost ludności wg regionów świata w min (Prognoza ECOSOC na 1980 i 1990) Region 1965 1970 1980 1990 Afryka Kanada i USA Ameryka Lać. Azja bez ZSRR Europa z ZSRR Oceania 306 213 245 1828 671 17 346 227 284 2017 700 19 450 262 378 2461 758 22 588 306 498 2850 816 27 Ogółem 3280 3593 4332 5189 Dane tylko dla ZSRR 231 246 278 316 Przyrost ludności wg regionów świata w min (Prognoza ONZ na 2000) Region 1650 1850 1900 1950 2000 Afryka Kanada i USA Ameryka Lać. Azja bez ZSRR Europa z ZSRR Oceania 60 l 10 380 100 2 88 26 35 900 274 2 110 81 63 980 423 6 222 166 163 1381 572 13 768 354 638 3458 880 32 Ogółem 533 1325 1663 2517 6130 Rok 1974 został ogłoszony przez ONZ Świat. Rokiem Zagadnień Ludnościowych, do którego przygotowaniem były regionalne seminaria ludnościowe 1973/74, zakończone Świat. Konferencją Ludnościową ONZ w Bukareszcie w sierpniu 1974. Polityka ludnościowa. Współczesne problemy. Warszawa 1973, s. 547; Rocznik Statystyki Międzynarodowe! 1973, GUS, Warszawa 1973, s. 44-74;'COMITE EXECUTIF DU CLUB DE ROME Le raport de Tokyo sur 1'homme et la croissance, Paris 1974, s. 85. • 2086 LUDNOŚĆ ŚWIATA W STUDIACH ONZ (ang. Worid Population in UN studies, franc. Popula-tion du monde dans les ćtudes de 1'ONU, hiszp. Población del Mundo en los estudios de la ONU, roś. Nasielenije mira w issiedowanijach OON), statystyki i analizy demograficznej ludności świata prowadzone przez Biuro Statystyczne ONZ oraz Komisję ECOSOC d/s Ludności; rozpoczęte przygotowaniem pierwszego światowego —>• spisu ludności 1950; zorganizowaniem następnie I Światowej Konferencji d/s Ludności, 1954 oraz wprowadzeniem ujednoliconych formularzy statystycznych. I Worid Population Conference odbyła się w Rzymie, 31 VIII-101X1954,, z udziałem ok. 500 demografów z 68 państw, którzy przedłożyli 350 nauk. prac. II odbyła się w Belgradzie, 30VTII-10IX1965, przy udziale 835 demografów z 88 państw, którzy przedstawili ponad 500 prac. Na Konferencji tej dominował problem „eksplozji demograficznej", zapowiadającej podwojenie się ludności świata w ciągu 35 lat. W ONZ w związku z tą perspektywą stało się przedmiotem ostrych sporów ->• planowanie rodziny, vel kontrola urodzin. W opracowanej przez Komisję Rozwoju Socjalnego 1967 Deklaracji ONZ o Postępie Społecznym i Rozwoju, stwierdzono ogólnie, że ,,każda rodzina ma prawo, w ramach narodowej polityki demograficznej, znać Środki, pozwalające jej decydować o liczbie swych dzftci". 2X111966 szefowie państw Egiptu, Finlandii, Indii, Jugosławii, Kolumbii, Korei Pd., Malezji, 25 najbardziej zaludnionych krajów w połowie 1971 r. Państwo Liczba ludności Państwo Liczba' ludności l. ChRL 787 176000 14. Meksyk 50 830 000 2. India 550 374 000 15. Pakistan 50 000 000 3. ZSRR 245 066 000 16. Filipiny 37 959 000 4. USA 207 006 000 17. Turcja 36 162000 5. Indonezja 124894000 18. Syjam 35 335 000 6. Japonia 104 661 000 19. Hiszpania 34 134000 7. Brazylia 95 408 000 20. Egipt 34 130 000 8. Bangla Desz 75 000 000 21. Polska 32 749 000 9. NR F 59 175000 22. Korea Pd. 31 917000 10. Nigeria 56510000 23. Iran 29 783 000 11. W. Brytania 55 566 000 24. Etiopia 25 248 000 12. Włochy 54 078 000 25. Argentyna 23 552 000 13. Francja 51 260000 Źródło. UN Demographic Yearbook 1972. Długowieczność na świecie (1971 r.) Kraj Męż- czyźni Ko- biety Kraj Męż- czyźni Ko- biety Szwecja 71,9 76,5 Wiochy 679 73,4 •iorwegia 71,0 76.0 Belgia 67,7 73,5 -lolandia 70,7 76.5 Francja 67.6 75,3 3ania 70,7 75.6 NR F 67,6 73,6 Izrael 69,6 73.0 Grecja 67,5 70,7 NRD 69,2 74,4 Czechosło aponia 69,1 74,3 wacja 67,3 73,6 tanada 68.8 75,2 Hiszpania 67,3 71,9 lułgaria 68,8 72.7 USA 67.1 74,6 Szwajcaria 68.7 74,1 Szkocja 66.9 73,1 Anglia i Walia 68,6 74.9 Polska 66,9 72,8 rlandia 68,1 71,9 Austria 66.3 73,5 Australia 67,9 74,2 ZSRR 65,0 74,0 Źródło. UN Demographic Yearbook 1972. Gdzie ludność wzrasta najprędzej? (w min) r Rok Coroczna 1963 1971 wzrostu w % Ameryka Lać. 232 291 2,9 Afryka 289 354 2,6 Azja 1754 2104 2,3 Oceania 17 20 2,1 Ameryka Pn. 208 230 1,3 ZSRR 225 245 1,1 Europa 437 466 0,8 Źródło. UN Demosraphic Yearbook 1972. 505 Ludobójstwo 2087 Maroka, Nepalu, Singapuru, Szwecji i Tunezji podp. deklarację w sprawie problemów ludnościowych. 17X111966 Zgr. Og. NZ, Rez. 2111/XXI po raz pierwszy zajęta się sprawą „eksplozji demograficznej", głosząc zasadę, że: „liczba dzieci w rodzinie winna być zależna od wolnej woli każdej rodziny". 11X111967 do deklaracji szefów rządów z 1966 przyłączyli się szefowie rządów: Australii, Barbadosu, Danii, Dominikany, Filipin, Ghany, Holandii, Indonezji, Iranu, Japonii, Jordanii, Norwegii, N. Zelandii, Pakistanu, Syjamu, Trynidadu i Tobago, U9A i W. Brytanii. Deklaracja ta została wręczona Sekr. Gen. NZ, U Thantowi; który wystąpił z inicjatywą utworzenia Funduszu ONZ d/s Ludnościowych. IW Slausiical Yearbook, 1948; Population Bulletin of the UN 1948, Tendewes Demographic Mondiales 1920—1947, UN New York 1949; Proceedinss oj the WorliS Population Conference, New York 1954; UN Demographic Yearbook, 1949/50; Proceedinss of the U Worid Population Conference, New York 1965; Worid Population. w; The Annats, January 1967; Sprawy Międzynarodowe 7/1974. • 2087 LUDOBÓJSTWO, genocidio [gr. genos 'ród', 'rodzina', łac. occidio "całkowite zniszczenie, wytępienie'], (ang. Genocide, franc. Gćnocide, hiszp. Genocidio, roś. Gienocyd), termin międzynar. przyjęty w prawie międzynar. po II wojnie świat.; stworzony przez poi. prawnika R. Lemkina, który 1933 przedłożył LN memoriał domagający się opracowania konwencji międzynar. zakazującej stosowania egzekucji masowych. Pierwszą inicjatywę „uznawania niszczenia rasowych, religijnych i społecznych grup za przestępstwo prawa narodów" (delictum ius gentium) podjęła V Międzynar. Konferencja d/s Unifikacji Prawa Karnego 1933 w Madrycie, gdzie uznano za „zbrodnię barbarzyństwa" eksterminację ww. grup oraz za „zbrodnię wandalizmu" niszczenie kulturalnych i artyst. dóbr tych grup. Projekt potrzeby takich definicji byt uzasadniony wówczas „zagrożeniem komunistycznym", co radź. „Biuletyn Inosirannoj Informacji (nr l, 1935), uzasadniając wycofanie się ZSRR z prac Międzynar. Biura Unifikacji Prawa Karnego, skwitował stwierdzeniem, że „taka jest już dialektyka historii, że prawo, które unifikato-rzy szykują przeciw ruchowi komunistycznemu może w zmienionych warunkach obrócić się przeciw rzeczywistym organizatorom terroru i podżegaczom wojny—faszystom". W czasie II wojny świat., w związku ze zbrodniczą eksterminacją przez hitlerowców ludności na terenach okupowanych, Lemkin jako uchodźca z Polski prowadził w Szwecji, a od 1941 w USA (gdzie następnie był prof. prawa międzynar.) kampanię na rzecz konwencji międzynar. zakazującej ludobójstwa. Po raz pierwszy też zbrodnie barbarzyństwa i wandalizmu zostały oficjalnie określone w międzynar. dokumencie, w Akcie Oskarżenia przeciwko gł. przestępcom wojennym III Rzeszy w Norymberskim Procesie 1945, jako „umyślne i systematyczne genocidio, tj. eksterminację rasowych i narodowych grup ludności cywilnej, pewnych okupowanych terenów, w celu zniszczenia określonych ras oraz warstw narodów i ludów, grup rasowych i religijnych, a w szczególności żydów, Polaków, Cyganów i innych". W Polsce stówo „l." zostało po raz pierwszy oficjalnie użyte w czerwcu 1946 w procesie przeciw zbrodniarzowi hitlerowskiemu A. Greiserowi. Zgr. Og. NZ Rez. 96/1 z ii XII 1946 zainicjowało prace nad projektem konwencji, zaaprobowanym jednomyślnie 9X11 1948. Konwencja weszła w życie 1211951. Do 111972 ratyfikowana przez olbrzymią większość państw świata, w tym przez 3 wielkie mocarstwa: Francję—14X1950, ChRL 19 VII 1951, ZSRR 3 V 1944 (nie ratyfikowały jej USA oraz W. Brytania, która jej nie podpisała). Tekst Konwencji w Sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa (bez artykułów końcowych 13-19, dot. formalności proceduralnych wejścia w życie konwencji): „Umawiające się Strony po rozważeniu, zawartej w Rez. Zgr. Og. NZ nr 96/1 z 11 XII 1946, deklaracji, stwierdzającej, że ludobójstwo jest zbrodnią w obliczu prawa międzynarodowego, sprzeczną z duchem i celami Narodów Zjednoczonych i potępioną przez świat cywilizowany; uznając, że we wszystkich okresach historycznych ludobójstwo wyrządziło ludzkości wielkie straty; w przekonaniu, że międzynarodowa współpraca jest konieczna dla uwolnienia ludzkości od tej ohydnej klęski; zgadzają się na poniższe postanowienia: Art. I. Umawiające się Strony potwierdzają, że ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie pokoju, jak podczas wojny, stanowi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego, oraz zobowiązują się zapobiegać tej zbrodni i karać ją. Art. U. W rozumieniu konwencji niniejszej ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub w części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabójstwo członków grupy; b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego; d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy; e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy. Art. IU. Następujące czyny podlegają karze: a) ludobójstwo; b) zmowa w celu popełniania ludobójstwa; c) bezpośrednie i publiczne podżeganie do popełnienia ludobójstwa; d) usiłowanie popełnienia ludobójstwa; e) współudział w ludobójstwie. Art. IV. Winni ludobójstwa lub któregokolwiek z czynów, wymienionych w art. III. będą karani bez względu na to, czy są konstytucyjnie odpowiedzialnymi członkami rządu, funkcjonariuszami publicznymi, czy- też osobami prywatnymi. Art. V. Umawiające się Strony zobowiązują się do wydania, zgodnie z ich konstytucjami, przepisów prawnych koniecznych dla wykonania postanowień niniejszej konwencji, a w szczególności do skutecznego karania winnych ludobójstwa lub innych czynów, wymienionych w art. III. Art. VI. Osoby oskarżone o ludobójstwo lub inne czyny wymienione w art. III będą sądzone przez właściwy trybunał państwa, na którego obszarze czyn został dokonany, lub przez międzynarodowy trybunał karny, którego kompetencja będzie obejmowała te umawiające się Strony, które kompetencję tę przyjmą. Art. VII. Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art. III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, o ile chodzi o dopuszczalność ekstradycji. Umawiające się Strony zobowiązują się w takich przypadkach dokonywać ekstradycji zgodnie z ich ustawami i obowiązującymi traktatami. Art. VIII. Każda z umawiających się Stron może zwrócić się do właściwych organów Narodów Zjednoczonych o przedsięwzięcie przewidzianych w Karcie Narodów Zjednoczonych środków, które uznają za odpowiednie dla zapobieżenia i stłumienia aktów ludobójstwa lub innych czynów wymienionych w art- III. Art. IX. Spory pomiędzy umawiającymi się Stronami, dotyczące wykładni, stosowania lub wykonania niniejszej konwencji, jak również spory, dotyczące odpowiedzialności państwa za ludobójstwo lub inne czyny wymienione w art. III, będą oddawane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na żądanie którejkolwiek Strony w sporze. Art. X. Konwencja niniejsza, której teksty chiński, angielska, francuski, rosyjski i hiszpański posiadają jednakową moc obowiązującą, będzie nosiła datę 9 grudnia 194S. Art. XI. Konwencja niniejsza będzie do 31 grudnia 1949 r. otwarta do podpisania dla każdego czi. NZ, do którego Zgr. Og. NZ skierowało zaproszenie do podpisania. Konwencja niniejsza będzie ratyfikowana i dokumenty ratyfikacyjne będą złożone Sekr. Gen. ONZ. Po l stycznia 1950 r. może do konwencji niniejszej przystąpić każdy członek NZ i każde państwo nie będące członkiem NZ. które otrzymało zaproszenie wspomniane powyżej. Dokumenty przystąpienia będą złożone Sekr. Gen. ONZ. Art. XII. Ka?da z umawiających się Stron może w każdym czasie przez zawiadomienie o tym Sekr. Gen. NZ rozciągnąć moc obowiązującą konwencji niniejszej na wszystkie lub nie- 2088 Ludzie starzy i starcy 506 które tylko obszary, za których politykę zagraniczną Strona ta ponosi odpowiedzialność". Kraje socjalist., m.in. Polska, zgłosiły zastrzeżenia do art. 9 (spory winny być oddawane do MTS tylko za zgodą wszystkich stron będących w sporze) i do art. XII (konwencja winna być stosowana również na terytoriach niesamodzielnych i powierniczych). Zgr. Og. NZ Rez. 960-B/III z 9X111948 zaleciło KPM-ONZ zbadanie możliwości powołania do życia Międzynar. Trybunału Karnego dla sądze- nia l. oraz innych przestępstw przeciw ludzkości, które konwencje międzynar. określą, ewentualnie jako Izby Karnej MTS. Tegoż dnia, Rez. 260- C/III, Zgr. Og. NZ poleciło państwom administrującym terytoriami powierniczymi umożliwienie jak najszybszego rozszerzenia postanowień Konwencji na te terytoria. MTS, w odpowiedzi na zapytanie Zgr. Og. NZ zawarte w Rez. 478/V, wydał 28 V 1951 opinię o Konwencji. Na Świat. Zgromadzeniu w sprawie Pokoju i Niepodległości Narodów Indochin, w Wersalu, 12 II 1972, jeden z prokuratorów ZSRR na Norymberskim Procesie oświadczył: „W Norymberdze powstało pojęcie „l.". Dziś chyba trzeba wprowadzić do słownictwa prawniczego nowe pojęcie: „życio-bójstwa". Bo Amerykanie niszczą w Wietnamie wszystko— ludzi, naturę, życie". W marcu 1974 Międzynar. Komisja Badania Zbrodni Junty Militarnej w Chile stwierdziła, że w Chile prowadzona jest od jesieni 1973 akcja eksterminacyjna w stosunku do Indian Mapuche oraz Cyganów. Actes de la V-e Conference Int. pow 1'Unlfication du Droit Penat. Paris 1935; R. LEMKIN Axis Rutę in Occupied Europę, Washington DC 1944; R. LEMKIN Genocide: A New Int. Cri-me 1944, w. Revue International de Droit Penal, Paris 1946; Proces Artura Greisera przed Najwyiszym Trybunałem Narodowym, Warszawa 1947; Zbiór dokumentów, nr 10, Warszawa, 1948, póz. 79; T. CYPRIAN, J. SAWICKI Prawo Norymberskie, Bilans i Perspektywy, Warszawa 1948; J. SAWICKI Ludobójstwo od pojęcia do konwencji, 1933-1948, Kraków 1949; Dz.l/., 1950, póz. 325, 1952, póz, 9, 10; UN The Crime of Genocide. A United Nations Comention, New York 1959; N. ROBINSON La Convención sobre Genocidio, Buenos Aires 1960; TH. HOLTON Ań Int. Peace Court. Design for a move from Stale Crime toward Worid Law, The Hague 1970; H. SARON Du cannibalisme au genocide, Paris 1972. • 2088 LUDZIE STARZY I STARCY (ang. Elderły and Aged, franc. Personnes agees et viellards, hiszp. Personas de edad y ancianos, roś. Staryje ludi i stariki), problem socjalno-demograficzny 2 pół. XX w., kiedy w krajach rozwiniętych wystąpiło zjawisko poważnego przedłużenia przeciętnego okresu życia i poważnego zwiększenia się liczby ludzi w wieku 60-80 lat i wyżej; przedmiot badań międzynar., prowadzonych pod egidą ONZ. W 1969 Zgr. Og. ONZ w Rez. 2599/XXIV zajęło stanowisko do problemu l.s. i s., zwracając uwagę na złożoność socjalnych problemów i zabez- pieczeń. • 2089 LUKSEMBURG (ang. Luxemburg, franc. Luxem-bourg, hiszp. Luxemburgo, roś. Luksemburg), Wielkie Księstwo Luksemburga, franc. Grand-Duche de Luxembourg, niem. Grossherzogtum Luxemburg, państwo w zach. Europie. Czł. ONZ. Pow. 2586 km2; ludność: ok. 340 tyś. (1970; wg spisu 1960—314 tyś.). Stolica Luksemburg— 77 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Belgią, Francją i NRF. Języki urzędowe: franc. i niem. od 1830 oraz od 1939 letzeburgesch, dialekt mozelsko-frankoński. Waluta: frank luks. i frank belg. = == 100 centymów, o identycznej wartości w ramach unii walutowej. Święto nar.: 23 VI, dzień urodzin panującego. Stosunki międzynar.: księstwo wasalne od 1354; Wielkie Księstwo w królestwie Holandii od Kongresu Wiedeńskiego 1815; niezależne od 1830, z wyjątkiem podległości Prusom 1842-67. Trakta- tem Londyńskim 1867 przywrócona niezależność i zagwarantowana przez mocarstwa neutralność, pogwałcona przez Niemcy w sierpniu 1914, przywrócona Traktatem Wersalskim 1919. W czasie II wojny świat. L. został okupowany i włączony do Rzeszy Niem. 10 V 1940; wyzwolony przez wojska amer.-bryt. 101X1944. Neutralność nie została przywrócona i formalnie zlikwidowana 1948/49, kiedy L. zintegrował się gosp., polit. i mi-litarnie z Belgią i Holandią (-> Benelux), stał się czł. Unii Zachodnioeur. i NATO. Czl. założyciel LN 1919-39 i ONZ 24 X 1945 oraz wszystkich org. wyspecjal., z wyjątkiem IMCO. Ośrodek -r Holdingowych Towarzystw Międzynarodowych. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Algieria; Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Burundi, Chile, Czad, Cypr, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Dominikana, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Gabon, Ghana, Górna Wolta, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kostaryka, Kuba, Liban, Liberia, Malezja, Mali, Malta, Maroko, Mauretania, Meksyk, Monako, NRD, NRF, N. Zelandia, Niger, Norwegia, Pakistan, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Rep. Malgaska, Rep. Południowej Afryki, Rep. środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda. Senegal, Sierra Leone, Somalia, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd., Włochy, Wybrzeże KoSei Słoniowej, Zair, ZSRR. L. ma przedstawicielstwa własne tylko w krajach EWG oraz w Szwajcarii, USA, Watykanie i ZSRR; w pozostałych reprezentowany jest przez placówki dyplomat. Holandii, zgodnie z umową z 1880, zrewidowaną 1964. Ambasador PRL w Belgii jest równocześnie akredytowany w L., am- basador L. w Moskwie—w Warszawie. Układy L.-PRL o ekstradycji i pomocy sądowej w sprawach karnych z 1957 (Dz.U., 1958, póz. 114, 115). Od 1945 rząd. L. publ. Bulletin de Documenta-tion. Le Luxembourg. Livre du Centenaire, Luxembourg 1948; P. LECOEUR Histoire economigue, monetaire et financiere coniemporaine du Grand Duche de Luxembourg, Luxembourg 1950; J. PETIT Liixemhourg. plaleforme int., Luxembourg 1960; K. C. EDWARDS Historical Geography of the Luxemburg Iron and Steet Industry, London 1961; Tausend Jahre Luxemburg 963-1963, Luxemburg 1963; The States-man's Year-Book 1972/73, London 1972, s. 1150-1153. 507 Łacińskie języki 2096 • 2090 LUMPENPROLETARIAT [niem. Lumpen 'gał-gan', 'proletariat gałganiarzy'], termin międzynar. z XIX w. — warstwa zdeklasowanych osobników stanowiąca w miastach margines społeczny (kryminaliści, prostytutki, żebracy). • 2091 „LUSITANIA", bryt. parowiec pasażerski Linii Cunard, zatopiony 7 V 1915 przez niem. lodź podwodną na wodach Islandii w czasie powrotu z USA; zginęło ok. 1200 pasażerów i czł. załogi, w tym 128 obywateli neutralnych wówczas Stanów Zjedn.; przedmiot sporu dyplomat. między USA i Rzeszą Niem., która notą z 4X111916 wyraziła zgodę na wypłacenie odszkodowania rodzinom zatopionych obywateli USA. Zatopienie „L.", jak i innych statków pasażerskich (-> „An-cona") spowodowało wzburzenie opinii publ. w USA i przyczyniło się do porzucenia przez USA tradycyjnego —>- izolacjonizmu. l. PERRINJAOUED La Guerre Comerctale Sous-Marine. Les forpillage du ,,Lusitania1*, de l',,Arabie", de f^Ancona", et du ,,Persia". Les protestations des Stats Unis et les con-cession de 1'Altemagne, w: Revue gtnerdl de droit Int. public nr 13, 1916. • 2092 LUTERAŃSKIE KOŚCIOŁY (ang. Lutheran Churche, franc. Egiises lutheriennes, hiszp. Iglesias luteranas, roś. Lutieranskije cerkwi), zw. też Augsbursko-Ewangelickimi, jidna z chrzęść, grup rei., protest., głosząca doktrynę teologiczno-mo-rainą M. Lutra; od 1923 posiada jedną organi- zację K.L. początkowo pod nazwą Świat. Konwencja Luterańska, Lutheran Worid Conyention; od 1947 p.n. Świat. Federacja Luterańska, Lutheran Worid Pederation (LWF), Federation luthe-rienne mondiale (FLM), z siedzibą w Genewie; zarej. w ONZ; posiada statut doradczy (R) ECOSOC; bierze aktywny udział w ->• ekumenicznym ruchu; łączy 84 autonomiczne kościoły 51 krajów (m.in. Polski); publ. Lutheran Worid i Lutheran Directory. LWF The Lutheran Churches of the Worid, Geneya 1957; Yearbook of Int. Orgamz.ations, 1973. • 2095 ŁABA (ang. Elbę, franc. Elbę, hiszp. Elba, roś. Elba, niem. Elbę); jedna z siedmiu rzek eur. (pozostałe to: Dunaj, Mozela, Niemen, Odra, Ren i Wełtawa) umiędzynarodowionych Traktatem Wersalskim (art. 327-364), 28 VI 1919. Międzynar. Komisja d/s Łaby, powołana art. 340 składała się z 4 przedstawicieli Niemiec, 2 Czechosłowacji i po jednym—Belgii, Francji, W. Brytanii, Włoch. Statut międzynar. Ł. został zawieszony przez III Rzeszę 1936-45. Dz.U., 1920, poi. 200. • 2096 ŁACIŃSKIE JĘZYKI (ang. Latin languages, franc. Langues latines, hiszp. Lenguas latinas, .roś. Łatinskije jazyki), termin międzynar. — wszystkie języki należące do rodziny języków romańskich: • 2093 LYNCH, LYNCHING [ang.], forma spolszczona: lincz, linczowanie, termin międzynar. — samosąd dokonany przez grupę osób w stosunku do człowieka skazanego przez nią na karę śmierci za przestępstwa szczególnie tępione w danej społeczności; nazwa miała powstać od Amerykanina Ch. Lyncha (1736-96), który będąc sędzią pokoju w miejscowości Bedford (Wirginia), 1780 zastosował samosąd w stosunku do grupy antyrepubl. spiskowców, nazwany „prawem Lyncha"— „Lynch-Law". W 2 pół. XIX w. stosowanie l. w stosunku do Murzynów wprowadziła org. rasistowska -*• Ku Klux Klan. Te okrutne samosądy były kontynuowane w USA w XX w. Po II wojnie świat., 1947 odbył się m.in. w Greenville (Karolina Płn.), proces 26 białych obywateli o zlinczowanie Murzyna, lecz został umorzony z powodu braku stanowego ustawodawstwa antylinczowego, istniejącego tylko w stanach północnych. W 1882-1944 zlinczowanych zostało ogółem 4715 osób, z czego 3423 Murzynów i 1292 białych. W 1945-59 ogółem 20 osób, z czego l biały 1948. Od 1959, kiedy zlinczowano l Murzyna, do 1974 nie zanotowano w USA przypadków l. i statystyka l. od 1965 znikła z amer. roczników informacyjnych. The Worid Almanac and Book of Facts 1962. New York 1962, s. 310. • • 2094 LYTTONA RAPORT 1932 (ang. Lytton Report 1932, franc. Rapport de Lytton de 1932, hiszp. Informe de Lytton 1932, roś. Dokład Littona 1932), przyjęta nazwa dla podp. 4X11932 w Pekinie sprawozdania powołanej przez Radę LN, 1411932, Komisji specjalnej złożonej z przedsta- wicieli Francji, Niemiec, USA, W. Brytanii i Włoch pod przewodnictwem Lorda Lyttona, mającej zbadać konflikt japońsko-chiń. spowodowany jap. okupacją Mandżurii. W 8 rozdziałach dawał ocenę sytuacji, a w 2 ostatnich zasady i sugestie rozwiązania konfliktu polubownie, nie za- akceptowane przez Japonię. League of Nations Lord Lytton Report. Geneva l X 1932. Ł łacina klasyczna, język nowołac. oraz franc., hiszp., portug., rum. i wł.; przedmiot współpracy międzynar. Istnieją 3 org. międzynar. d/s j.ł. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Epigrafii Łacińskiej, Int. Association for Latin Epigraphy, Assoc. int. d'epigraphie latine (AIEL), żal. 1963, z siedzib; w Paryżu; łączy uczonych Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosłowii, NRD, NRF, Polski, Szwajcarii i W. Brytanii; czł. Międzynar. Federacji Towarzystw Studiów Klasycznych. Międzynar. Sojusz Dziennikarzy i Pisarzy J.Ł., Int. Alliance of Journalists and Writers in the Latin Languages, zat. 1955, z siedzibą w Rzymie; publ.: // Corriere Letterario Latino. Międzynar. Biuro Studiów Problemów Nauczania Greki i Łaciny, Int. Bureau for the Study of the Problems Relatings, to the Teaching of Greek and Latin, żal. 1960, z siedzibą w Gandawie (Belgia). Podejmowane między wojnami i po II wojnie świat, próby stworzenia międzynar. ruchu na rzecz uczynienia z łaciny klasycznej z powrotem 209 Łajka 508 języka międzynar., jak w średniowieczu, zawiodły. Kościół Katol. decyzją Soboru Watykańskiego II o wprowadzeniu do liturgii mszy św. w miejsce łaciny języków nar, również uznał nieprzydatność łaciny klasycznej jako środka masowego przekazu. Yearhook of Int. Organizations, 1973; A. GIEYSZTOR Zarys dziejów pisma tac.. Warszawa 1973, s. 236. • 2097 ŁAJKA, roś. Łajka Kudriawka, nazwa psa z grupy myśliwskich szpiców syberyjskich, zw. łajkami, który po przejściu specjalnej tresury został umieszczony w radź. sztucznym satelicie Ziemi, Sputniku II, wystrzelonym 3X11957 na orbitę okołoziemską i stanowił pierwszy żywy obiekt doświadczalny dla badań nad reakcją organizmu w czasie lotu kosmicznego. Zginęła w czasie lotu. Jej podróż kosmiczna była wydarzeniem międzynar. • 2098 ŁĄCZENIE RODZIN (ang. Famiły reunion, franc. Liaison de familles, hiszp. Unión de fami-lias, roś. Sojedinienije siemiej), termin międzynar. — akcje humanitarne, z reguły prowadzone przez Międzynar. Czerwony Krzyż lub krajowe org. Czerwonego Krzyża, mające na celu umożli- wienie połączenia się rodzin, rozdzielonych przez wojnę czy jej skutki i przebywających w odrębnych państwach. W Europie, po II wojnie świat., akcje ł.r. (ang. Action Link) zaczęły się 1950 po porozumieniu zawartym w Genewie między Polskim i Czechosłowackim a Międzynar. Czerwo- nym Krzyżem. Dotyczyły one osób mających w pierwszej linii krewnych lub powinowatych w bryt. strefie okupacyjnej NRF. Później podobne akcje ł.r. przeprowadziła Jugosławia, Węgry, Rumunia i inne państwa. Polski Czerwony Krzyż zawarł bezpośrednio porozumienia z Czerwonym Krzyżem NRF 1955 i 1970, co do ł.r. Akcja NRF na rzecz ł.r. była przedmiotem kontrowersji zarówno międzynar., jak i wewnątrz NRP. W marcu 1974 sprawa ł.r. stała się pretekstem do antypol. wystąpień w parlamencie NRF i zakłócenia procesu normalizacji stosunków NRP-PRL. W 1965 na akcję ł.r. wyraził zgodę rząd Kuby. W tym celu ustanowiony został most powietrzny Hawana-Miami, którym do 301X1971 prze- wieziono do rodzin w USA ok. 246 tyś. obywateli kubańskich; wobec wyczerpania się listy chętnych z dniem tym akcję kubańską łączenia rodzin zakończono. W Azji akcję t.r. zainicjowały po raz pierwszy latem 1971 organizacje Czerwonego Krzyża obu państw koreańskich, w toku spotkania w Phan- mundzomie. W. SZEWCZYK Od „akcji Link" do łączenia rodzin, w: Poglądy, nr 16, Katowice 1971; J. KORBEL Z badań nad akcją tą. cienia radon (1957-196S), w: Studia Śląskie, t. 22, 1972; M. F. RAKOWSKI Jak my rozumiemy normalizacje? w: Polityka m 13 T. 30 III 1974; E. OSMAŃCZYK Dialog Polska-NRF, w: Trybuna Robotnicza nr 82 z 7 IV 1974. • 2099 ŁODZIE RATOWNICZE (ang. Life Boats, franc. Bateaux de sauvetage, hiszp. Barcos de Salva-mento, roś. Spasatielnyje szlupki), jednostki mor. uczestniczące w stałej zorganizowanej współpracy międzynar. mającej na celu ratowanie rozbitków. Przedmiotem współpracy jest m.in. ujednolicenie ł.r. działających w określonych warunkach i koordynacja zasad ratownictwa. Od 1924 działa Międzynar. Konferencja Ł.R.,- Int. Life Boat Con- ference, Conference int. pour les bateaux de sauvetage, z siedzibą w Londynie; uczestniczą w niej 24 państwa, m.in. Polska. W 1924-70 odbyło się 10 sesji; XI—1971 w Waszyngtonie. XII—1975 w Finlandii. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2100 ŁOSOŚ (ang. Salmon, franc, Saumon, hiszp. Sal-món, roś. Łosoś), przedmiot konwencji międzynar. w sprawie ochrony zasobów ł. w M. Bałtyc- kim, podp. 20X111962 w Sztokholmie. Polska uczestniczy w konwencji sztokhoimskiej od 1971 roku. Dz.V., 1971, póz. 190. • 2101 ŁOTWA (ang. Latvia, franc. Lettonie, hiszp. Le-tonia, roś. Łatwija, łót. Latvija), Łotewska Socjalistyczna Republika Rad-Latvijas PSR, Łatwijska-ja SSR, republika związkowa w zach. części ZSRR, nad M. Bałtyckim. Pow. 63,7 tyś. km2. Wg spisu 1970 Łotysze stanowili 56,8"/o ludności, Rosjanie 29,8°/o, Białorusini 4-/0, Polacy 2,7'l/o, Żydzi l,6°/o, Litwini I,T°/(», Ukraińcy l,3''/o oraz inni 2,1 "/o. Ludność Łotwy wg spisów 1940-70 Ludność 1940 1959 1966 1970 Ogółem w tyś. w tym: miejska w % wiejska w % 1886 35 65 2093 53 47 2263 62 38 2365 62 38 Stoi. Ryga—733 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Estonią, Rosją, Białorusią i Litwą. Języki oficjalne: łotewski i rosyjski. Waluta: rubel = 100 ko- piejek. Święto państw. 7 XI, rocznica Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Stosunki międzynar.: dzieje Ł. są częścią dziejów Inflant; w historii nowoż. w zależności od Polski i Litwy, Szwecji, Rosji carskiej (od XVIII w.). W czasie I wojny świat, okupowana przez Niemcy, których wojska pozostały na Ł. po kapitulacji Niemiec zgodnie z umową z rządami USA i Anglii. 18X11918 proklamowana została niepodległość przez burz. Radę Ludową. Wkrótce władza jednak przeszła w ręce komunistów, którzy 1511919 na I Ogólnołot. Zjeździe Rad w Rydze ogłosili Ł. Socjalistyczną Rep. Radziecką. W maju 1919 rozpoczęła się interwencja kontr -rewol., zakończona 11 VIII 1920 podp. układu pokojowego między Roś. PSRR a Ł., która w oparciu o pomoc USA i Anglii odbudowała system burz. (konstytucja z 16 II 1922). Delimitacja. granicy nastąpiła 1923 z ZSRR, Litwą i Estonią, 1929 z Polską. Partia komunist. była zdelegalizowana, lecz działała w podziemiu. Z ZSRR zawarła Ł. 7 II 1932 pakt o nieagresji przedłużony na lat dziesięć 5 IV 1934; 1934 weszła w skład ->• ententy bałtyckiej. Po wybuchu II wojny świat. zawarła 5X1939 pakt o wzajemnej pomocy z ZSRR. W czerwcu 1940 ustąpił rząd burz., a nowy rząd rozpisał wybory do Sejmu (Saeim) Ludowego, który 21 lipca 1940 proklamował usta- Łużyce 2107 owienie Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Ra-zieckiej, co zatwierdziła Rada Najwyższa ZSRR sierpnia 1940. W lipcu 1941 Łot. SRR została kupowana przez III Rzeszę, która wcieliła ją do bszaru „Ostland"; wyzwolona w okresie lipiec 944-maj 1945 poniosła poważne straty w lu-Iziach (ok. 200 tyś.) i dobytku. W partyzantce ?t. brali udział Polacy. W okresie powojennym .. utrzymuje i rozwija z Polską przyjazne sto-anki w ramach przyjaźni polsko-radzieckiej. Polską Ł. w okresie międzywojennym utrzymywała stosun-i dyplomat. i konsularne i zawarła następujące umowy: .onwencja Sanitarna 7 VII 1922; Konwencja konsularna 3 I ?24, Prowizorium Handl. 22 XII 1928; Traktat Handl. i Na-igacyjny 12 ii 1929; Protokół Delimitacyjny 12 II 1929; .onwencja Koncyliacyjno-Arbitrażowa (Bałtycka) 17 I 1925. wiązek Radziecki. Przyroda. Człowiek. Gospodarka, War-;awa 1922, s, 268-276; J. CYNARSKI Łotwa współczesna, Warszawa 1925; Recueil des principaux troiłeś conclus par i Lettonie avec les Pays Etrangers 1918-1928, Riga 1930; . PAUAUX Portrait de ta Lettonie, Paris 1937; J. RING Ła-vi]a, Leningrad 1936; R. O. URCH Latyia. Country and sople, London 1938; Sowietskaja Socyalisticzeskaja Ries-ublika Łatwi w 1919 g. i inostrannaja intierwiencyja. Do-'mienty i matierialy, t. 1, Riga 1959/60; Istorija Łatwijskoj SR, t. 3, Riga 1958; L. KIEWISZ Sprawy łotewskie w bat-•ckiei polityce Niemiec w latach 1914-1919, Poznań 1970; .. SKRZYPEK Litwa, Łotwa i Estonia w polityce Polski ZSRR (1919-1925), Warszawa 1973. OWIECTWO (ang. Hunting, franc. Venerie, iszp. Caza, roś. Ochotniczij promysieł), przed-liot zorganizowanej międzynar. współpracy od ońca XIX w., kiedy przy świat, wystawach ko-mialnych prezentowano pierwsze Międzynar. /ystawy Łów. tg. międzynar. zarej. w ONZ: liędzynar. Rada Łowiectwa, Conseił Int de Chasse (CIC), tt. Hunting and Shooting Councił, żal. 1930, z nowym sta-tem 1968, z siedzibą w Paryżu; 1972 łączył 648 myśliwych l krajów, m.in. Polski, z zadaniem popierania rozwoju •awa łów. w świecie i prowadzenia dokumentacji Świat, ło-iectwa; posiada statut doradczy Rady Eur.; publ. rocznik języku ang., franc. i niem. Bulletin d'Information de CIC. r lipcu 1971 w Budapeszcie odbyła się I świat. Wystawa ów., Worid Hunting (EXPO). XX Kongres Międzynar. Ra-f Łowiectwa (CIO odbyt się w czerwcu 1973 w Warszawie, 50-lecie Poi. Związku Łów. Kongres postanowił rozszerzyć izwę Rady Łów. i Ochrony Zwierzyny, w związku z inicja-wą Rady zmierzające do integrowania świat, systemu ochro-' ptactwa, jak i ochrony wszelkich zamierających gatunków uny ziemskiej. W Polsce prawo, -łów. obejmujące również >dowlę i ochronę zwierząt łownych (Dz.U. 1959, póz. 226) prowadziło zasadę, że l. oznacza planowe gospodarowanie nerzyną, zgodnie z potrzebami gospodarstwa nar. i ochro-r przyrody. 1 1907-12 istniało w Paryżu Międzynar. Biuro okumentacji Ł., Office int. de documentation aur la chasse. MAHRHOLOT Waffsnlexicon fur Jager-Schiitzen, Miinchen-imburg 1952; S. HOPPE Słownik jeżyka łowieckiego, wyd. 2, arszawa 1970; Yearbook of Int. Organhalions, 1973, OŻYSKOWY PRZEMYSŁ (ang. Bearings in-istry, franc. Industrie des roulements, hiszp. In-istria de rodamientos, roś. Podszypnikowaja •omyszlennost'), przedmiot porozumienia rządów ałgarii, Czechosłowacji, BRD, Polski i Węgier, )dp. 251 VI 964 w Moskwie, na podstawie któ- go oraz Załączonego do Porozumienia Statutu >wołana została w ramach RWPG Organizacja 'spółpracy Przemysłu Łożyskowego (OWPŁ). edzibą stałego Sekretariatu OWPŁ jest War-awa. Porozumienie weszło w życie 2 VII 1964. epozytariuszem Porozumienia jest Polska. 27 XII HO w Moskwie podp. został Protokół o charakterze i formach współpracy między RWPG i OWPŁ. Zbiór umów międzynar. PRL. 1964, s. 229-251; Podstawowe dokumenty RWPG..., oprać.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 199-201 i 433-447. ŁUNA —r Łunochod. • 2104 ŁUNNIK zw. też Mieczta [roś.; 'marzenie'], nazwa sztucznych satelitów ziemskich, wyprodukowanych przez ZSRR, których model Ł.-2 pierwszy dotarł do -> Księżyca 121X1959. Mały słownik astronaufyczny, Warszawa 1960, s. 86-92. • 2105 ŁUNOCHOD, roś. nazwa pojazdu kołowego zdolnego do poruszania się po powierzchni -> Księżyca. Ł.-l został przetransportowany 17X11970 na Księżyc statkiem kosmicznym Łuna 17, z którego zgodnie z otrzymywanymi z Ziemi sterowaniami zjechał po trapie statku na powierzchnię Księżyca i rozpoczął penetrowanie okolicy. Eksperymenty wykonywane przez Ł.-l wykazały możliwość badania kosmosu z pomocą automatów sterowanych z Ziemi. Automatyczny aparat samobieżny Ł-2, który umieściła na Księżycu stacja automatyczna Łuna 21 1611973, wykonywał pro- gram badań powierzchni Księżyca i jasności nieba księżycowego do 30 V 1973. Aparat przebył trasę 37 km i przekazał na Ziemię 86 tyś. zdjęć. Kronika, 1973. • 2106 ŁUPY WOJENNE (ang. War booties, war tro-phics, franc. Butins de guerre; Prises de guerre, hiszp. Trofeos de guerra, roś. Wojennyje trofiei), termin międzynar. znany w wojnie lądowej, jak i wojnie mor., wywodzący się z średniow. prawa łupów, ius praede, udzielanego m.in. w czasie wojny własnym okrętom, a nawet statkom korsarskim do obrabowywania statków handl. nieprzyjaciela; z tym, że Deklaracja Paryska 1856 wprowadziła zakaz łupienia statków państw neutralnych z wyjątkiem —- kontrabandy wojennej; a I Haska Konferencja 1899 przyjęła konwencję (nigdy nie ratyfikowaną) o utworzeniu Międzynar. Trybunału Łupów. G. SANSER HALL L'occupation de guerre et le droit priyes, w; Schweherisches Jahrbuch fur int. Recht, 1944; S. W. D. ROWSON Prize Law during the Second Worid War. w: The Brttish Yearbook of Int. Law, 1947; W. G. DOWNEY (jr.) Captured Enemy Property: Booty of War and Seized Enemy Property, w: American Journal of Int. Law nr 44, 1950. • 2107 ŁUŻYCE (ang. Lusatia, franc. Lusace, hiszp. Lu-sacia, roś. Łużyca, łużyckie Łuźica, niem. Lau-sitż), kraj w NRD między Nysą Łużycką i Łabą, którego pramieszkańcami są Serbowie Łużyccy (ang. Lusatians, franc. Serbes de Lusace, hiszp. Sorabolusacios, roś. Łużyckije sierby, serb. Serb — Serbja, niem. Sorben), przedmiot wiekowych sporów i konfliktów niemiecko-pol. i niemiecko-czes.; 1002-31 w związkach z Polską, 1355-1815 związane z Koroną Czeską; decyzją Kongresu Wiedeńskiego 1815 podzielone między Prusy (Ł. Dolne i pn. część Górnych) a Saksonię (Ł. Górne, z Budziszynem — stoi. nar. ruchu Serbów Łużyckich, w którym 1847 zał. Tow. Naukowe p.n. Macica Serbska). Polityka germanizacyjna prus. Rzeszy 1870-1945 zmierzała do całkowitego zlikwidowania serbołu-życkiej narodowości, o czym już 1867 na II Kon- 2107 Łużyce 510 gresie Słowiańskim alarmowali pobratymców delegaci Macicy Serbskiej. Nadzieje na wyzwolenie i zjednoczenie Ł. rozbudził koniec I wojny świat. i hasło rewolucji październikowej — samostanowienia narodów. Tuż przed kapitulacją Rzeszy 4X11918 posłowie do Landtagu Saksonii, A. Bart i M. Konia, wystąpili z żądaniem autonomii kult. dla Łużyczan, powołując się na postanowienia z 1848 i 1873. Po ogłoszeniu Rzeszy republiką, Związek Serbów Dolno- i Górnołużyckich na zjeździe w Khrościcach 20X11918 uchwalił odezwę stwierdzającą m.in.: „My Serbowie Łużyccy, na podstawie przez caly świat uznawanego prawa samostanowienia narodów, żądamy zjednoczenia. Górnych i Dolnych Łużyc... Powołujemy zatem Serbski Komitet Narodowy (Serbski Narodny Wubjerk, SNW)... i żądamy, by był on obecny na nadchodzącej pokojowej konferencji jako reprezentacja serbskiego narodu". SNW z kolei 111919 ogłosił Proklamację do Narodu Serbskiego, w której żądał od konferencji pokojowej w Wersalu utworzenia „samoistnego serbołużyckiego państwa". SNW interpretował proklamację w swoim organie „Serbskie Słowo": „Dlaczego naród łużycki nie może być pod własną narodową administracją zdrowym tworem państwowym (Staatsgebil-de); dlaczego łużyckie minipaństwo nie może być równie dobrym ogniwem regubliki niemieckiej, jak wiele małych i jeszcze mniejszych państw federalnych, które nawet nie stanowią ludowej mniejszości?" Żądanie autonomicznego organizmu państw, w ramach Rep. Niem. popart Komitet Czechosł. w Paryżu, gdzie zjawiła się delegacja SNW, która jednak nie uzyskała zrozumienia u Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych. Po powrocie do Saksonii postawiono czł. delegacji przed sądem i skazano Kierownika delegacji na karę dłuższego więzienia (Pestungshaft), którą odbył w twierdzy Gollnow na Pomorzu. Takie ry- gorystyczne postępowanie wywołało międzynar. protesty oraz memoranda organizacji serbskich, składane rządowi Saksonii w Dreźnie i Prus w Berlinie. Minister spraw wewn. Rzeszy, 24X11919, w odpowiedzi na memoranda, oświadczył, że ludność serbołużycka ma zapewnione wszystkie prawa art. 113 Konstytucji Republiki Weimarskiej, co nie było prawdą, ponieważ do art. 113 o prawach mniejszości nigdy nie zostały wydane ustawy wykonawcze. W następnych latach wzmogła się na nowo akcja antyłużycka zarówno w Prusach, jak w Saksonii; utrudniano wydawanie prasy ser-' botużyckiej, mającej tradycje od 1804, kiedy ukazało się pierwsze czasopismo p.n. „Serbski Powe-dar a Kurer"; tygodnik „Serbskie Noviny" wychodził bez przerwy od 1848, a „Katolski Posoł" od 1875. W 1882-1916 wychodził miesięcznik inteligencji p.n. „Łuźica". Na I Kongresie Mniejszości Narodowych w Genewie 1925, odbytym pod patronatem LN, Specjalna Komisja Międzynar. orzekła, że prus. spis ludności 1925 pomniejszył celowo liczbę ludności słów. mówiącej „wen-disch" do 65 tyś., gdy w rzeczywistości ludności mówiącej po serbołużycku było 160 tyś. Serbołużyczanie brali czynny udział w pracach Związku Mniejszości Nar. w Niemczech, jednak mimo wielu memoriałów do władz Rzeszy, skła- danych bezpośrednio przez zał. 1912 organizację polit. Domowina lub pośrednio przez Związek Mniejszości rząd Rep. Weimarskiej nie chciał uz- nać ich praw do samoistnego rozwoju nar. i kult. W III Rzeszy nastąpiła likwidacja organizacji łużyckich. W 1937 hitlerowskim dekretem Serbołużyczanie uznani zostali za „nowoniemiccki szczep" (Neudeutscher Stamm), mówiący językiem „wen-disch". Domowina odrzuciła zdecydowanie projekt statutu faszystów, w którym Łużyczan określano jako „nowoniemiecki szczep". Na skutek tego nastąpił 1937 zakaz Domowiny. Po zakazie nastąpiła likwidacja serbołużyckich org. kult., zakaz prasy i literatury, używania języka serbołużyckiego w szkołach i miejscach publicznych. Wzmogła się polityka eksterminacyjna, połączona z wysiedlaniem przedstawicieli inteligencji. W planach Hitlera było wysiedlenie ludności serbołużyckiej do Generalnej Guberni. W czasie II wojny świat. w okupowanej Polsce, w związku z programem powrotu Polski nad Odrę i Nysę Łużycką, ukazywała się serbołużycka prasa podziemna w języku poi.: „Sprawy Łużyckie" 1942-44 i w języku niem. „Wendischer Bote" 1943-44. W kwietniu 1945 Ł. wyzwolone przez radź. wojska I Ukraińskiego Frontu, przy Współudziale II Armii WP, decyzją W. Mocarstw znalazły się w obrębie radź. strefy okupacyjnej Niemiec. W 1948 Sejm Krajowy (Landtag) Saksonii przyjął jednomyślnie ustawę, wniesioną przez Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec (SED): ,,1. Ludność łużycka korzysta z opieki prawa i pomocy państwa w swym rozwoju kult. i językowym. 2. Dla dzieci łużyckich należy stworzyć powszechne i średnie szkoły z językiem wykładowym serbolużyckim oraz z nauczaniem języka niem. 3. W urzędach i w administracji publicznej na obszarze łużyc-ko-niem. należy obok języka niem. wprowadzić język serbo-łużycki. 4. Na obszarze łużycko-niem. należy powołać do administracji publicznej demokratycznych Łużyczan w liczbie odpowiadającej procentowi ludności łużyckiej. 5. Do kierowania [.wspomagania łużyckiego życia kulturalnego stworzony zostanie urząd kulturalno-oświat., z siedzibą w Budzi-szynie, podlegający Ministerstwu Oświaty. Obsadę personalną urzędu mianuje minister na wniosek uznanych antyfaszystowskich organizacji serbskich. Koszty odbudowy i dalszego rozwoju życia kulturalnego Łużyczan ponosi państwo. «. Władze i administracja publiczna obszarów językowo mieszanych mają obowiązek w każdym wypadku wspomagania potrzeb kult. łużyckich. 7. Rozporządzenia wykonawcze wydaje Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Oświaty". Ustawa weszła w życie z dniem ogłoszenia 23 III 1948. Po utworzeniu NRD, 7X1949, art. 11 konstytucji NRD usankcjonował państwowo- prawnie pielęgnowanie języka i kultury serbołużyckiej. W socjalist. Konstytucji NRD, uchwalonej 1968, zostały oprócz indywidualnych praw każdego obywatela uznane nar. prawa ludności serbołużyckiej. Zostały też wydane rozporządzenia gwarantujące te prawa. Art. 40 brzmi: „Obywatele NRD mają prawo do pielęgnowania swojego języka ojczystego i kultury. Wykonywanie tych praw będzie popierane przez państwo". Serbołużyczanie NRD korzystają we wszystkich dziedzinach życia społ. z równouprawnienia. Biorą udział w kierowaniu państwem i społeczeń- stwem. 4 Łużyczan zasiada w Volkskammer (Izbie Ludowej), 33 jest posłami do samorządów okręgów Chociebuża i Drezna, więcej niż 2000 zasiada w radach miast i wsi. Przez zagwarantowanie prawa do pielęgnowania serbołużyckiego ojczystego języka i kultury rozwija się i pielęgnuje nar. odrębność w systemie praw obywatelskich. Pielęgnowanie języka i kultury serbołużyckiej zostało ustawami i rozporządzeniami państw, zagwarantowane jako część socjalist. kultury społeczeństwa NRD i jest przez państwo popierane. Język serbo-łużycki jest na Ł. jako język ojczysty używany w szkołach, w administracji wewn. i w dziedzinie 511 Mafia 2111 prawa. Kształcenie pedagogów i kadr wyższych uczelni prowadzi się w Serbołużyckim Inst. Szkolenia Nauczycieli w Budziszynie i w Serbołużyckim Inst. Uniwersytetu Karola Marksa w Lipsku. Samoistny rozwój kultury serbołużyckiej jest zagwarantowany w instytucjach, opłacanych przez państwo. Literaturę serbołużycką wydaje VEB Wydawnictwo Domowina, w którym w ciągu 25 lat ukazało się 1445 książek i broszur. Organami prasowymi Domowiny są: wychodząca od 1947 w języku górnołużyckim gazeta Nowa doba, wyd. od 25 lat w języku dolnołuż. tygodnik Nowy Ćasnik oraz ukazujący się od 1950 mieś. Rozhlad. Casopis za serbsku kulturu. Przy Niemieckiej Akad. Nauk NRD, Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, został 1951 powołany Serbski Inst. Ludoznawczy p.n. In- stitut za Serbski Ludozpyt, Institut fur Sorbische Volksforschung, z siedzibą w Budziszynie, którego nazwa, podobnie jak inne nazwy mniejszości o ludności serbołużyckiej jest w NRD podwójna: Bautzen/Budysin. Od chwili założenia 1948 zawodowego teatru ser- bołużyckiego do początku 1973 odbyły się 122 inscenizacje w języku serbołużyckim. Zawodowy zespół państw, kultury serbołużyckiej wystąpił od chwili założenia 1952 do 1973 z 3500 imprezami. Radio nadaje tygodniowo 5 godzin audycji w języku serbołużyckim. Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN, wyd. 1972 numer specjalny (7/12) swych wiadomości ORPAN pt. Ksiqiki łużyckie wydawnictwa Domowina. 3. SERBIN (pseud. JAN BRYŁ) Serbskie stawiany w zańdieosd a pritomności Ł podrobnym rozpominanjom serhskeho hihan-ja a wojowania wo kulturnu samostatnosc luiickich Serbów, Budysin 1920; Problemy Łużyckie, Poznań-Katowice 1946; F. MET§K Prehied stawiznow wot praweka hac de skoćertja Prevjeje sweloweje wojny, Budysin 1953-54; W. KOCHAŃSKI Dole i Niedole Łużyczan, Warszawa 1963; E. OSMAŃCZYK Byt rok 1945, Warszawa 1970, s. 291-321; H. ZWAHR Sorbische Yoiksbeweguns 1872-1918, Bau.tzen 1968, s. 196; B. CZYŻ Die DDR und die Sorbon. Eine Dokumentation żur marxi-stisch-leninistischen Nationalitatenpolitik, Bautzen 1969, s. 544: Verfassung der Deutschen Demokratischen, Rupublik. Dokumente, Kommenlar, Bd. 2, Hersg. von K. Sorgtfnicht, W. Weichelt, T. Riemann, H. J. Semler, Berlin 1969, s. 175-178; 60 lei Domovina, Budysin 1972, s. 120; P. NETO Sztuka Ludowa Łużyczan, Wroclaw-Budysin 1973, B. 200. • 2108 MACCARTYZM (ang. McCarthyism, franc. Mc-Carthysme, hiszp. McCartysmo, roś. Makkartyzm), powszechnie przyjęta nazwa na ultrareakcyjną in-kwizycyjną politykę prześladowań za poglądy postępowe, stosowaną w USA 1950-55 przez —>• Un- •American Activities Inyestigation Committee, kierowaną przez przewodn. Komitetu demokr. senatora J. Mc Carthy'ego (1909-1957). Skandalem międzynar. było dopuszczenie Komitetu do gmachu ONZ i przesłuchiwanie przez nią pracowników Sekretariatu, co spowodowało 10X11952 dymisję Sekr. Gen. ONZ Norwega T. Lie. Dwa dni później popełnił samobójstwo jeden z atakowanych przez Mc Carthy'ego, zastępca Sekretarza Generalnego d/s prawnych Amerykanin A. Peller. R. H. ROVERS Senator Joe McCarthy, London-N. York 1959; E. OSMAŃCZYK Ciekawa historia ONZ, Warszawa 1965 s. 191-198. • 2109 MACEDONIA (ang. Macedonia, franc. Macś-doine, hiszp. Macedonia, roś. Makiedonija), Ma-kedonija, kraina bałk., której losy związane są z historią stosunków międzynar. na Bałkanach, powstaniem niepodległej Serbii, Grecji, Bułgarii w XIX w., niepodległej Jugosławii \K XX w. — trzech państw, w skład których wchodzą terytoria M.; jeden z gl. problemów wojen bałk. oraz jeden z gł. bałk. problemów I i II wojny świat.; w okresie czerwiec 1941-listopad 1944 jugosł. część M. okupowana przez niemieckie siły zbrojne; antyfaszystowski ruch oporu zorganizowany przez Komunist. Partię Jugosławii doprowadził X 1941 do powstania zbrojnego. Wyzwolona pod koniec 1944; po wyzwoleniu weszła w skład Socjalistycznej Federacji Rep. Jugosławii, 29X11945, jako jedna z 6 republik związkowych. P. CLOCHE Hisloire de la Macedoine, Paris 1960. MACHU PICCHU -> Abu Simbel. • 2110 MAC MAHONA LINIA (ang. Mac Mahoń Linę, franc. Ligne de Mac Mahoń, hiszp. Linea Mac Mahoń, roś. Linija Mak-Magona), projekt wsch. odcinka granicy między Tybetem i bryt. Indiami, zaproponowany 1914 przez przedstawiciela W. Brytanii H. Mac Mahona w czasie konferencji w Simia (Indie), w której prócz W. Brytanii uczestniczyły Chiny wraz z Tybetem (w którym znajdowały się wojska chin.); zaproponowana linia graniczna przebiegająca wzdłuż szczytów Himalajów (między Bhutanem i Birmą), zw. następnie L.M. mimo aprobaty feudałów tybet. została odrzucona przez Chiny, domagające się granicy przebiegającej wzdłuż pd. stoków gór. North East Frontier Agency (Arunachal Pradesh), w: En-cyclopedia Britanica, Vol. 16, Chicago 1973, s. 621. MADAGASKAR -> Republika Malgaska. MADRYCKA KONWENCJA 1912 -^ Ifni. • 2111 MAFIA, wl. nazwa tajnej org. powstałej na Sycylii w XVIII w. i działającej w XIX i XX w. w całych Włoszech oraz na wychodźstwie (w USA), posługującej się różnymi formami gwałtu i szantażu dla utrzymania swych wpływów i korzyści ekon.; pojęcie w terminologii międzynar. na tajne związki polit. stosujące kryminalne metody walki. M. PANTALEONE Mafia e Politica 1943-1962. Roma 1962; M. PANTALEONE Antimafia: Occasione mancata, Roma 1969; G. OMS La Mafia hier et aujourd'hui. Paris 1972. 2112 Magellana Cieśnina 512 • 2112 MAGELLANA CIEŚNINA (ang. Magellan Straits, franc. Detroit de Magellan, hiszp. Estrecho de Magallanes, roś. Magieitanow proliw), naturalny •kanał, łączący O. Atlantycki z O. Spokojnym w regionie Patagonii i Ziemi Ognistej, odkryty 28 XI 1520 przez F. Magellana; przecina terytorium Argentyny i Chile, został przez te państwa zneu- tralizowany umową z 1881, kiedy zrezygnowały one z fortyfikowania jego brzegów. W 1952 Chile podp. z USA umowę o wzajemnej pomocy, zobowiązując się w 'przypadku zniszczenia Kanału Pa- namskiego do zbrojnej obrony naturalnego kanału półkuli zach. jakim jest C.M. • 2113 MAGHREB [arab. al-maghrib 'zachód'], termin międzynar.: l) nazwa arabskiej pn.-zach. Afryki, wywodząca się z średniowiecza, obejmująca wspólnotę językową, rei. i kulturową mieszkańców dzisiejszego Maroka, Algierii, Tunezji i Libii; 2) w latach 30-ych XX w. nazwa nacjonalistycznego arab. ruchu na rzecz zjednoczenia krajów M.; 3) organizacja międzyrządowa ministrów gospodarki Algierii, Maroka i Tunezji (w pierwszym roku istnienia—także Libii) p.n. Stały Komitet Konsultatywny Maghreb, Maghreb Permanent Consultative Committee, Comite permanent con-sultatif du Maghreb (CPCM), żal. l X 1964, z sie- dzibą w Tunisie; ma na celu rozszerzenie współpracy gosp. i ustanowienie unii celnej krajów członkowskich. Organem najwyższym jest konfe- rencja ministrów; instytucjami stałymi są komisje: stosunków handl., komunikacji, poczty i telekomunikacji, zatrudnienia, ubezpieczeń i zabezpieczeń, standaryzacji, turystyki oraz ośrodek badań przemysłowych. Języki oficjalne: arab. i franc. W stałej łączności oficjalnej z ILO, FAO, UNDP i UNIDO. Publ.: Statistique commercial. Linia kolejowa łącząca Maroko, Algierię i Tunezję, budowana 1973-75, otrzymała nazwę „Transmagh-reb". A. TIANO La Maglireb entre les mythes, Paris 1967; B. ETIEN-NE Le^ prohiemes juridiques des minorites europeennes au Maghreb, Paris 1968; Mały słownik kultury Świata arabskiego, Warszawa 197); C. GASTEYER Europę and the Maghreb. A Series o f Paper.i, Paris 1972, s. 72; L''uniie maghrebine. Dimensions et perspectiyes, w; Annuaire de l'Afrique du Hord 1972, Paris 1972, s. 100; H. DE LA BASTIDE Maghreb, Paris 1973, s. 264; Yearbook of Int. Organilations, 1973. • 2114 MAGICZNE SZTUKI (ang. Magie arts, franc. Arts magiques, hiszp. Artes magicas, roś. Magi-czeskije prijomy), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. za rej. w ONZ: Międzynar Federacja Stowarzyszeń M.S., Int. Federation of Magical Societies, Federation int. des societes magiques (FISM), żal. 1943, z siedzibą w Amsterdamie. W 1912-38 istniała org. międzynar. Magie Cercie- •Circie Magie. W 1946 odbył się w Paryżu Międzynar. Kongres Magików, Congres magique int. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2115 MAGINOTA LINIA (ang. Maginot Linę, franc. Ligne Maginot, hiszp. Linea Maginot, roś. Linija Mażyno), nazwa systemu fortyfikacji, mających zabezpieczyć Francję przed agresją niem., zbudowanych (z inicjatywy ministra obrony A. Maginot) 1929-40 wzdłuż granicy franc.- niem. od Thionville do Bazylei. Fortyfikacje te nie objęły pn. Francji i armia hitlerowska, atakując przez Belgię obeszła je od północy. A. BEAUFFRE Ls drame de 1940, Paris 1965; R. BRUOE Faites sauter ta Ugnę Maginot. Paris 1973, s. 456. • 2116 MAGNA CHARTA LIBERTATUM, Wielka Karta Swobód, nazwa aktu wyd. w Anglii 15 VI 1215 przez Jana bez Ziemi, ograniczającego władzę królewską na rzecz wasali w dziedzinie opodatkowania i sądownictwa, co dato początek wielu kolejnym aktom ograniczającym prawa monar^ chy, a rozszerzającym prawa obywatelskie (m.tn. •f Petition of Right 1628, Habeas Corpus 1679, Bili of Rights 1689, Act of Settlement,1701). J. C. TOLT Magna Charta, Cambridge 1969, s. 378. MAHOMETANIZM -> Islam. • 2117 MAISONS DE L'EUROPE [franc.; 'Domy Europy'], nazwa instytucji propagujących idee EWG, jednoczenia zach. Europy. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Domów Suropy, Federation int. des Maisons de 1'Europe • armatora wobec władz i przedsiębiorstw miejscowych („maklerka klarująca") bądź zawiera umowy przewozu („maklerka frachtująca"). W Polsce pierwsze zadania spełnia Morska Agencja w Gdyni i Szczecinie, drugie Poi. Przedsiębiorstwo Frachtowania „Polfracht". Polski kodeks morski z l XII 1971, w art. 198-208 określa poi. przepisy prawne dot. m. morskiego, którego zadania definiuje następująco: ,,Makler morski podejmuje się za wynagrodzeniem na podstawie każdorazowego zlecenia pośredniczenia w zawieraniu umów kupna i sprzedaży statków, umów przewozu, czarteru na czas, umów holowniczych i umów ubezpieczenia morskiego" (Dt.U. 1961, póz. 18). 513 Malediwy 2123 W większości państw m. są koncesjowani przez państwo lub przez właściwe instytucje finansowe; w Polsce zachowała się tylko instytucja m. morskiego. L. MATYSIK Podręcznik prawa morskiego. Warszawa 1967, s. 110, 112. • 2120 MALAKKA (ang. Malacca Strait, franc. Detroit de Malacca, hiszp. Estrecho de Malaca, roś. Ma-takkskij proliw), cieśnina między Ptw. Matajskim a Sumatrą, łączy M. Andamańskie z M. Połud-niowochińskim, dł. ok. 1000 km, najmniejsza szer. u pd. wejścia ok. 40 km; przedmiot międzynar. sporu od 1972, kiedy Malezja, Singapur i Indonezja zakwestionowały charakter międzynar. wód M. w najwęższym przejściu i przeciwstawiły się międzynar. kontroli oraz projektom oczyszczenia i pogłębienia przejścia przez organa międzynar. Rząd indonez. zażądał by wielkie 200-300 tysięczne tankowce wożące ropę naftową z Bliskiego Wschodu na Daleki Wschód omijały M. i płynęły dłuższą, kosztowniejszą trasą przez cieśniny Lom-bok i Makasarską. ZSRR, Japonia i USA wypowiedziały się za utrzymaniem charakteru międzynar. wód M. Problem został przedłożony sesji państw mor., zorganizowanej przez ONZ 1974. • 2121 MALARIA [wł. malo 'złe' i aria 'powietrze'], (ang., f ranę., hiszp. Malaria, roś. Malarija), termin międzynar.—choroba pasożytnicza zw. w Polsce gorączką błotną lub zimnicą, wywołaną zarodż-cami odkrytymi 1880. Od 1900 daty ustalenia, że przenosicielami zarodżców są komary—przed- miot współpracy międzynar. w zwalczaniu m. W 1913 odbył się w Londynie I Kongres Międzynar. d/s Malarii. Walkę z m. na skalę świat, pod- jęła WHO po H wojnie światowej. Wg raportu WHO, przedłożonego w maju 1972, spośród 1827 min ludzi żyjących 31 XH 1971 na obszarach uważanych za malaryczne 1346 min (74'yo) żyło już na obszarach, gdzie m. została bądź zlikwidowana lub proces likwidacji został rozpoczęty. Od 1950 WHO opublikowało 22 raporty na temat m. Org. międzynar. d/s m. zarej. w ONZ: Międzynar. Kongres d/s Medycyny Tropikalnej i M. Int. Congresses on Tropical Medicine and Malaria (ICTMM), zat. 1939 w Teheranie; siedziba w Rio de Janeiro; kongresy , organizowane są co 5 lat: IX odbyt się 1973 w Atenach. Malaria Eradication In 1971, w: WHO Chronicie, Novem-ber 1972, s. 485-502; Malaria Eradiction in 1972, w: WHO Chronicie nr 12, 1973; Yecrbook of Internationat Organt-zations, 1973; Informatlon on Malaria Risk for Int. Tra-yellers, w: WHO Weekty Epidemiological Record nr 3, 1973. • 2122 MALAWI (ang. Malawi, franc. Malawi, hiszp. Malawi, roś. Maławi), Republika Malawi,—ang. Repoblic ot Malawi, państwo w pd. Afryce. Czł. ONZ. Pow. 117800 km2, ludność 4530 tyś. (1970). Stolica: Zomba—23 tyś. mieszk. (1970). Języki urzędowe: ang. i njanja. Waluta: Kwacha = 100 tambala. Święto nar.: 6 lipca, dzień uzyskania niepodległości 1964. Stosunki międzynar.: 1891-1953 pod protektoratem bryt., 1891-1907 Protektorat. Brytyjskiej Afryki Centralnej, od 1907 Niasa; 1953-64 w Fe- deracji Rodezji i Niasy w ramach bryt. Wspólnoty Narodów. Po rozwiązaniu Federacji 11 1964 Niasa otrzymała niepodległość 6 VII 1964 pozostając czł. Wspólnoty i zmieniła nazwę na Rep. Malawi. Czł. ONZ od l XII 1964 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA i IMCO. Czt. OJA. W polityce zagr.. rząd M. wy- powiedział się 1971 za. ugodowym dialogiem z Rep. Pd. Afryki, Portugalią i Rodezją. W sierp-niu-wrześniu 1971 dożywotni prezydent Dr. Banda złożył wizytę w Rep. Pd. Afryki i Mozambiku. Stosunki dyplomat. (l IV I974): Austria, Belgia, Botswana, ChRL, Dania, Etiopia, Francja, Holandia, India, Iran, Irlandia, Izrael, Japonia, Kenia, Korea Pd., Nigeria, Norwegia, NRF, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Szwajcaria, Szwecja, USA, Watykan, W. Brytania, Wiochy, Zambia. G. JONES Britain and Nyassaland, London 1964; J. G. PIKĘ, G. T. REMINOTON Malawi, a Geographicat Study, Oxford 1965; E. M. KONOWAŁOW, J. G. UPIEC Matowi. Moskwa 1966; J. G. PIKĘ Malawi, A Political History, London 1967; The Statesman's Year-Book 1973-74, London 1973. • 2123 MALEDIWY (ang. Maldiyes Islands, franc. Mal-dives, hiszp. Maldivas, roś. Maldiwskije Ostrowa), Państwo Wysp, Republika Malediwska, malediw- skie Diweki Radżę, ang. Republic ot Maldiyes, państwo na wyspach koralowych na O. Indyjskim. Czł. ONZ. Pow. 298 km2, ludność 108 tyś. (1969). Stolica: Małe—12 tyś. mieszk. (1969). Ję- zyk urzędowy: malediwski. Waluta: rupia M. == =100 laria. Święto nar.: 26 VII, dzień niepodległości 1965. Stosunki międzynar.: 1887-1965 sułtanat pod protektoratem W. Brytanii, potwierdzonym układami 1948 i 1960; uzyskał niepodległość 26 VU 1965, z zachowaniem przez W. Brytanię praw własności uzyskanych układem 1960 do atolu Addu, gdzie znajduje się bryt. baza militarna. Czł. ONZ od 29 IX 1965 oraz FAO, WHO, UPU, ITU i IMCO. Czł. Planu Kolombo. Stosunki dyplomat. (l IV I974): Birma, Egipt, Francja, India, Irak, Izrael, Japonia, Korea Pd., KRL-D, Malezja, NRD, NRF, Pakistan, Tajwan, USA, W. Brytania. Włochy, ZSRR. H. C. P. BELL History, Archaeology and Epigraphy of the Maldiyes Islands, Colombo 1940; The Far East and Austrat-asia 1972, London 1972, s. 297-300. 33 ESMiO 2124 Malezja 514 • 2124 MALEZJA, Malajzja (ang. Malaysia, franc. Ma-laisie, hiszp. Malaysia, roś. Matajzija), Federacja Malezji—Persekutuan Tanah Melajsja— Federa- tion of Malaysia, państwo w pd.-wsch. Azji. Czł. ONZ. Pow. 332633 km2, ludność 10434 tyś., z czego w zach. M. 8801 tyś. (wg spisu 1970; wg spisu 1965—9558 tyś., z czego w zach. M. 8157, w Sarawaku—852 tyś. i w Sabah—549 tyś.), w tym Malajowie 4,8 min. Chińczycy 3,8 min, In dusi ok. l min, inne grupy ok. l min. Stolica: Kuala Lumpur—477 tyś. mieszk. (1970). Języki urzędowe: malaj. i ang. Waluta: dolar malaj. = = 100 centów. Święto nar.: 31 VIII, dzień niepod- ległości 1957. Stosunki międzynar.: 1795-1942. kolonia W. Brytanii na Płw. Malajskim p.n. Malaje z ośrodkiem adm. w Kuala Lumpur i bazą wojenną w Singa- purze oraz prowincje wyspy Borneo Sabah, Sara-wak i ->• Brunei. Okupowane przez Japonię 1942-45. Malaje otrzymały 31 VIII 1947 autonomię, w ramach bryt. Wspólnoty Narodów, a 31 VIII 1957 niepodległość; będąc w sojuszu wojsk, z W. Brytanią Malaje rozpoczęły 1961 akcję na rzecz zjednoczenia się z Singapurem i z Borneo bryt., czemu przeciwstawiała się Indonezja. Federacja M. powstała 161X1963, łącząc Malaje i Singapur oraz Borneo bryt. bez Brunei. W sierpniu 1965 odłączył się Singapur, proklamując się niezależną republiką. Indonezja, która jesienią 1963 ogłosiła blokadę gosp. M. odstąpiła od niej układem podp. w Bangkoku w sierpniu 1966 i nawiązaniem stosunków dyplomat. w sierpniu 1967. W maju 1969 doszło do konfliktu między Malajami i Chińczykami w Kuala Lumpur. Stan wyjątkowy trwał do września 1970. M. podp. w marcu 1970 traktat rozszerzony w kwietniu 1972 układem o wzajemnej pomocy wojsk, w walkach przeciwko partyzantce komunist. na Borneo. Czł. ONZ od 17 IX 1957 i org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA; w sierpniu 1964 premier Tunku Abdel Rahman, a w październiku 1971 premier Tun Razak złożyli wizytę w siedzibie ONZ. Czł. Planu Kolombo, ASPAC 1966-73, ASEA i ASA. Wobec zapowiedzi W. Brytanii wycofania swej floty 1975 z regionu Azji Pd. M. i Singapur rozpoczęły w kwiet- niu 1971 konsultacje wojsk, z Australią, N. Zelandią i W. Brytanią, zakończone podp. l XI 1971 układu obronnego i utworzeniem Rady Konsulta- tywnej (ww. państw) dla obrony M. i Singapuru. W lipcu 1972 Rada Azji i Pacyfiku (ASPAC) na sesji odbytej w Kuala Lumpur rozpatrywała propozycję M. utworzenia „strefy pokoju, wolności i neutralności" w Azji Pd. W konsekwencji opowiedzenia się za polityką neutralności M. 12 m 1973 wystąpiła z Paktu ASPAC. Stosunki dyplomatyczne (l IV 1974): Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia, Bułgaria, Cejlon, Chin. Rep. Ludowa, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja. Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kanada, Korea Pd., Kuwejt, Laos, Maroko, Mongolia, Nepal, Norwegia, N. Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Polska, Rumunia, Singapur, Sudan, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska admin.). Wiochy, ZSRR. Malaysia: Agreement Concluded between the UK, the Fede-ration of Malaya, North Borneo, Sarawak and Singapore, London 1963, s. 234; J. M. GOT.LICK Malaya. London 1963, s. 256; G. WANG Malaysia. A Suryey, London 1965, s. 666; K. K. FREOONNING Malaysia and Singapore, Melbourne 1966, s. 113; E. O. BALLANCA Malaya: the commumst Insurgent war 1948-60, London 1966; H. MILLER A Short History of Malaysia, New York 1966, s. 274; R. S. MILNE Government and Politics in Malaysia, Boston 1967, s. 259; R. STILLER, J. WARDA Malezja. Zarys więdły o kraju i ludziach. Warszawa 1970, s. 237; The Far East and Australasia 1972, London 1972, s. 503-548. • 2125 MALFINDO, nazwa federacji—zaprojektowanej 1963, ale do 1974 nie zrealizowanej—Malezji, Filipin i Indonezji. • 2126 MALI (ang. Mali, frane. Mali, hiszp. Mali, roś. Mali), Republika Mali, Republique du Mali, państwo w zach. Afryce. Czł. ONZ. Graniczy z Gwi neą, Senegalem, Mauretanią, Algierią, Nigrem, Górną Woltą i Wybrzeżem Kości Słoniowej. Pow. 1240 tyś. km2, ludność 5020 tyś. (1970; wg spisu 1965—4575 tyś.). Stolica: Bamako—ok. 175 tyś. mieszk. (1969). Język urzędowy: franc. Waluta: frank M. = 100 centymów. Święto nar.: 22 IX, dzień niepodległości 1960. Stosunki międzynar.: 1896-1946 kolonia franc. pn. Sudan Franc.; 1946-58 terytorium zamor. Francji, w ramach Prane. Afryki Zach., z której 1959 wystąpiły dwie prowincje: Sudan Zach. i Senegal i utworzyły Federację M., która 19 VI 1960 wystąpiła z Wspólnoty Franc., a 221X1960 po se- paracji w sierpniu 1960 Senegalu Sudan Zach. ogłosił swą pełną niepodległość i przyjął nazwę Rep. M. Czł. ONZ od 281X1960 i org. wyspecjal., z wyjątkiem IFC, IMCO, GATT. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Albania, Algieria, Argentyna, Belgia, Brazylia, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Francja, Gambia, Ghana, Górna Wolta, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada. KRL-D, Liban, Maroko, Mauretania, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Senegal, Szwajcaria, Tunezja, USA, Węgry, W Brytania. Wietnam. Rep. Dem„ Wietnam Pd. fTymcz. Rząd Rewolucyjny), 'Włochy, ZSRR. 515 Maltański Zakon 2128 Stosunki dyplomat. z Polska na szczeblu ambasad. Umowa o współpracy kulturalnej z 2 XI 1961 (Dz.U. 1964, póz. 228, 229). F. G. SNYDER One-Party Government tn Mali, New Haven 1965, s> 178; W. S. MIERZLAKOW Stanowlenije nacyonalno) gosudarstwiennostl Rlespubliki Mali. Moskwa 1966, s. 141; K. W. WtADlMIROWA, W. W. ŻALNIN Riespublika Mali, so-cyalno-ekonomicteskije problemy, Moskwa 1970, s. 134. MALMĆDY ->• Eupen i Malmedy. • 2127 MALTA (ang. Malta, franc. Malta, hiszp. Malta, roś. Malta), Państwo Maltańskie, maltańskie Stat ta'Malta, ang. State of Malta, państwo na 3 wy spach w środk. strefie M. Śródziemnego. Czł. ONZ. Pow. 316 km", ludność: 330 tyś. (1970; wg spisu 1965—319 tyś.). Stolica: La Valletta— 154 łys. mieszk. (1970). Języki urzędowe: maltański, ang. i wioski. Waluta: funt M. = 100 centów. Święto nar.: 21 IX, dzień niepodległości 1964. Stosunki międzyńar.: 1530-1798 posiadłość lenna Zakonu Maltańskiego, 1798-99 okupowana przez Francję, następnie przez W. Brytanię, która nie uznała Traktatu Amiens, 1802, przywracającego M. Zakonowi, kontynuowała okupację i 1841 nadała M. statut kolonii bryt. Po n wojnie świat. 1947-64 M. otrzymała ograniczoną autonomię; 21 IX 1964—niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty Narodów, przy zachowaniu bryt. bazy marynarki wojennej na M. W 1967 M. zażądała wycofania ^3 bryt. sił zbrojnych do 1970, a w czerwcu 1971 rząd M. zażądał całkowitego wycofania lub płacenia wysokiej renty dzierżawnej i uzyskał we wrześniu 1971 zwiększenie rocznych opłat z 4,5 min funtów steriingów rocznie do 9,5 min. W drugim etapie rokowań po częściowej ewakuacji wojsk bryt. został podp. 26 TO. 1972 układ, którym W. Brytania zobowiązała się płacić M. rocznie do 1980 po 14 mm funtów ster- iingów za użytkowanie bazy i udostępnianie jej wszystkim państwom NATO (zobowiązały się one zwracać W. Brytanii 8,75 min rocznie). W trzecim etapie rokowań, w związku z wprowadzeniem przez W. Brytanię w czerwcu 1972 płynnego kursu i stopniowej zatem idącej dewaluacji, rząd M. uzyskał podwyższenie o 10% rocznego udziału państw NATO; W. Brytania natomiast odmówiła 10% wyrównania dewaluacyjnego. Czł. ONZ od l XII 1964 oraz org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA, BANK/IBRD, IDĄ, WMO i IFC. Od czerwca 1973 M. została objęta systemem EWG ogólnych preferencji dla krajów rozwijających się. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Australia, Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Grecja, India, Izrael, Hiszpania, Holandia, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd„ Libia, NRD, NRF, Norwegia, Pakistan, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tunezja, Turcja, USA, Watykan, Węgry, W. Brytania, Włochy, Zakon Maltański, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. od 24 X 1971 na szczeblu ambasad. Premier D. Mintoff złożył wizytę w Polsce 9 XI 1971 Wiór dokumentów 1971, nr 11). E. W. SCHERMERHORN Malta of the knights, London 1929; H. SMITH Britain In Malta, London 1953; T. ZAMMIT Malta: the Maltese Islands and thetr History, London 1954; H. Bo-VEN-JONES Malta Background for Development. London 1961; B. BLONET The Story of Malta, London 1967; E. DOBIE Malta's Road to Independence. London 1968; Malta Who's Who, Malta 1969^70; Third Development Plan 1969-74, Mai. ta 1970; The Statesman's Year-Book 1972-73, London 1972, s. 420^125. • 2128 MALTAŃSKI ZAKON (ang. Order of Malta, franc. Ordre de Maltę, hiszp. Orden de Malta, roś. Maltijskij ordien), suwerenna instytucja, utrzy- mująca stosunki dyplomat. z 42 państwami; Zakon Joannitów (Ordo militiae sancti Joannis Bap-tistae hospitalis Hierosolimitani), powstały w cza- sie wypraw krzyżowych, uznany przez papieża Pascala II bullą z 1113 opiekował się chorymi pielgrzymami; w XIII w. pełnił wojsk, funkcje obronne chrzęść, miejsc świętych w Palestynie, stąd zw. też Zakonem Jerozolimczyków. W 1291 osiedlony na Cyprze, 1310 na Rodos (kawalerowie rodyjscy), 1530 otrzymał od Karola V w lenno Maltę (kawalerowie maltańscy), stworzył tam suwerenną jednostkę adm. do 1798, kiedy Malta została zdobyta przez flotę franc., a następnie. Traktatem Paryskim 1814 przeszła na własność Korony Brytyjskiej. Siedzibą Z.M. stał się 1834 Rzym. Od 1888 Zakon stał się międzyńar. instytucją arystokracji eur., przy zachowaniu nadal charakteru instytucji charytatywnej opiekującej się szpitalami. Współcześnie jego oficjalna nazwa w języku franc. brzmi: Ordre Souyerain Militaire Hospitalier de Saint-Jean de Jerusalem, de Rhodos et de Maltę, Zakon Suwerenny Rycerski Szpitalny św. Jana Jerozolimskiego z Rodosu i Malty. Członkowie Zakonu nazywani są Cheyaliers de Malta, Knights of Malta. Hierarchia w Zakonie jest dwunasto-stopniowa. Najwyższą sprawuje Wielki Mistrz Zakonu, Grand Maitre de 1'Ordre. Z.M. zachował przyznany mu przez papieża w XV i XVI w. status suwerennej jednostki, uznany przez 37 państw, co pozwala mu na wystawianie własnych paszportów, utrzymywanie własnych; przedstawicielstw dyplomat., zawieranie układów międzyńar. dotyczących akcji charytatywnych oraz udział w międzyńar. konferencjach. Stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad (I TV 1974): Argentyna, Austria, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Gabon, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Honduras, Iran, Kamerun, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Li-bań. Liberia, Malta, Niger, Nikaragua, Panama, Peru, Salwador, San Marino, Senegal, Somalia, Urugwaj, Watykan i Włochy. Poza tym posiada delegacje przy rządach Belgii, Francji, Monako, NRF i Szwajcarii oraz przy Radzie Eur., Międzyńar. Czerwonym Krzyżu, Międzyńar. Komitecie d/s Eur. Migracji, UNESCO, UNHCR, WHO. Stowarzyszenia krajowe posiada również w państwach, z którymi nie utrzymuje stosunków dyplomat., jak: Holandia, Irlandia, Meksyk, państwa skandynawskie, Polska, Portugalia, Rumunia, USA, Wenezuela, W. Brytania i Węgry. Instytucje, którymi zarządza: Pomoc Międzyńar. Z.M. w walce' z głodem, nędzą, chorobami i ignorancją w świecie, Aide Inter-nationale de 1'Ordre de Maltę pour la lutte contre la faim la miserie, la maladie et 1'ignorance dans le monde, z siedzibą w Rzymie; oddziały: Chile, 33« 2129 Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm 516 Etiopia, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kenia, Kolumbia, Korea Pd., Malta, Nigeńa, Pakistan, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Somali, Wietnam Pd. Komitet Wykonawczy Międzynar. Pomocy Trędowatym, Comitś executif intemational i pour 1'assistance aux lepreux, z siedzibą w Genewie. Akademia Pediatrii Z.M., Academie de Pediatrie de 1'Ordre Souverain Militaire de Maltę, ż siedzibą w Mediolanie. PubL: OSM de Maltę, Cahier n. l Rome 1961, nr 2 1963, nr 3 1968; Charte Constitutionnelle, Rome 1961; Code de fOrdre..., Rome 1966; Listę du Corps Diplomati-que acredite pres..., Rome 1972; Annuaire 1970, 1971, 1972; Bulletin Officiel, Annales de l'OSM de Maltę, Acta Leprologica. A. C. BREYCHA-YAUTIER, M. POTOLICKI The Order of St. John m Int. Law, w: American Jownal of Int, Law nr 48, 1954; C. X)'OLIVIEK FAKKAN The Sorereign Order In Malta In Int, Law, w. Int. Law Ouarterly nr 3, 1954/55; S. B. HAPKE-MEYER Der Kechtsstatus des Someraenen Malteser-Ritter-Ordens als Volkerrechtssubjekt ohne Gebietshoheit, Hamburg 1955; CH. PEYBEPITTE Chevalier de Maltę. Paris 1957; B. WAl-DSTEiN-WALDENBERO Rechstseschichte des Malteseror-dens. Wien 1969; P. JARIN Les Chevatiers de Maltę, Paris 1974. • 2129 MALTUZJANIZM I NEOMALTOZIANIZM (ang. Malthusianism and Neo-Malthusianism, franc. Malthusiamsme et Neo-Malthusianisme, hiszp. Maltusianismo y Neomaltusianismo, roś. Maltuzianstwo i Neomaltuzianstwo), termin mię-dzynar. — teoria ludnościowa stformułowana przez T. R. Malthusa (1766-1834), głosząca, że istnieje stała dysproporcja między naturalnym przyrostem ludności a przyrostem produkcji artykułów konsumpcyjnych. Dysproporcja ta jest gł. przyczyną zubożenia klasy robotn. i występowania bezrobocia. Maltuzjanizm został skrytykowany przez K. Marksa. W 1927 z inicjatywy M. Sanger, amer. wyznawczyni teorii M., założycielki Ligi Kontroli Urodzin, League of Birth Control, odbyła się w Londynie I Światowa Konferencja Ludnościowa, I Worid Population Conference. A. Popów Neomattuzjanizm — ideologia imperializmu. Warszawa 1955; M. SANGER Proceedings b f Worid Population Conference. London 1927. MALWINY -^ Falklandy (Malwiny). • 2130 MAŁOLETNI (ang. Underage, Minor, franc. Mi-neur, hiszp. Menor de edad, roś. Małoletnije), termin międzynar.—osoby poniżej lat 14, przed- miot konwencji międzynar., ustalających zasadę obowiązku opieki nad m. (III Haska Konwencja z 12 VI 1902 opracowana przez Haskie Konfe- rencje Międzynar. Prawa Prywatnego) oraz wiele zasad, dot. granicy wieku, dopuszczalnej dla zatrudnienia w określonych dziedzinach gospodarki, przy zakazie pracy nocnej (Konwencje dot. pracy —> TŁO). Poza tym losem m. zajmują się konwencje dot. —> adopcji, —>• alimentów i —»• małżeństwa. Polska uczestniczy w Konwencji z 1902 oraz w Konwencjach ILO, nr l i nr 123, dot. najniższego wieku dopuszczenia do pracy pod ziemią w kopalniach, z 22 VI 1965; poza tym w Brukselskiej Konwencji dot. Międzynar. Stowarzyszenia Opieki nad Dzieckiem z 2 VIII 1922. Dt.U. 1929, póz. 105, 596; Dt.U. 1929, póz. 403, 404; Dz.U. 1971, póz. 62, 63; W. LUDWICZAK Międzynar. prawo prywatne, Warszawa 1967, s. 165-171. • 2131 MAŁŻEŃSTWO (ang. Marriage, franc. Mariage, hiszp. Matrimonio, roś. Brak), przedmiot konwencji międzynar. od 12 VI 1902, daty podp. na I Haskiej Konferencji Międzynar. Prawa Prywatnego konwencji, dot. kolizji ustawodawstw w zakresie m. oraz konwencji dot. kolizji ustawo- dawstw w zakresie m. oraz konwencji dot. kolizji ustawodawstw w zakresie —> rozwodu i separacji. Po I i II wojnie świat, problemy m. zostały integrowane przez konwencje międzynar. dot. —>• adopcji, —r alimentów, ^ bezpaństwowców oraz •> obywatelstwa. W XIX w. wiele państw eur. wprowadziło ustawy o m. mieszanych (Foreign Marriage Act 1892 w W. Brytanii). Polska uczest- niczy w Haskiej Konwencji z 12 VI 1902 (Dz.U. 1929, póz. 132, 594); w Nowojorskiej Konwencji w sprawie zgody na zawarcie m., najniższego wieku'małżeńskiego i rejestracji m. z 10X111962 (Dz.U. 1965, póz. 53, 54); w Haskiej Konwencji dot. kolizji ustawodawstw co do skutków m. w dziedzinie praw i obowiązków W stosunkach małżonków osobistych i majątkowych, z 17 VII 1905 (Dz.U. 1929, póz. 133, 597), od której od- stąpiła 1969 (Dz.U. 1969, póz. 233). W myśl poi. ustawy o prawie prywatnym międzynar. z 12X11965 (Dz.U. 1965, póz. 290), „o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do. każdej ze stron jej prawo ojczyste" (art. 14). J. BAUCKI Problemy kolizyjne prawa małżeńskiego. Warszawa 1959; H. LEWALD Ehe, diptomatische, w. Strupp-Schlo-hauer Worterbuch des Yotkerrechts, Bd. l, Berlin 1960, s. 412-414; W. LUDWICZAK Międzynar, prawo prywatne. Warszawa 1967, s. 146-171. • 2132 MANDATOWE TERYTORIA LIGI NARODÓW (ang. Mandates of the League of Nations, franc. Mandats de la Societe des Nations, hiszp. Man-datos de la Sociedad de Naciones, roś. Man- datnyje tierritorii Ligi . nacyj), termin międzynar. — terytoria kolonialne mocarstw pokonanych w I wojnie świat. (Niemiec Cesarskich i Turcji osmańskiej), przekazane pod opiekę mandatariu-szom LN. Zob. też mandaty międzynarodowe. • 2133 MANDATY MIĘDZYNARODOWE (ang. Inter-national Mandates, franc. Mandats intemationaux, hiszp. Mandatos intemacionales, roś. Mandatnaja sistiema), instytucja utworzona 1919 przez Pakt Ligi Narodów (art. 22) sankcjonująca kuratelę kolonialną nad terytoriami należącymi przed I wojną świat, do Niemiec i nad terytoriami arab., które odpadły od Turcji osmańskiej, sprawowaną przez mocarstwa kolonialne, które wyszły zwycięsko z I wojny światowej. Odebranie tych obszarów było sankcją dla byłych państw kolonialnych za wywołanie wojny światowej. Idea m.m. została wysunięta przez delegata Zw. Pd. Afryki, marszałka Smutsa, przyjęta przez Konferencję Wersalską 3011919. W art. 119 Traktatu Wersalskiego Niemcy zrzekły się swoich kolonii na rzecz Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych. Zanim Traktat Wersalski wszedł w życie (2011920) Rada Najwyższa rozdzieliła między państwa Ententy kolonie niem. 7 V 1919. Podział terytorium byłego imperium osmańskiego był dokonany przez Radę Najwyższą 19-26 IV 1920. System mandatów LN miał zgodnie z art. 22 Paktu LN złagodzić system 517 Manifest Komunistyczny 1848 2135 kolonialny w imię „świętego posłannictwa cywilizacji" w stosunku do „kolonii i do terytoriów... zamieszkałych przez ludy jeszcze niezdolne do samodzielnego rządzenia się w szczególnie trudnych warunkach nowoczesnego świata". System mandatów nie objął oczywiście wszystkich obszarów zależnych, ale tylko te, które należały do państw zwyciężonych, a wśród nich tylko niektóre tzw. mandaty emancypacyjne miały pro- wadzić do samodzielnego bytu państwowego. Mandaty były sprawowane w imieniu LN, pod jej kontrolą, wykonywaną przy pomocy Stałej Komisji Mandatów. Komisja składała się z 9 czł. — znawców stosunków w krajach kolonialnych. Badała ona roczne raporty mocarstw spra- wujących mandaty o powierzonych terytoriach. Kolonie państw pokonanych podzielone zostały na 3 grupy, mandaty A, B i C. Zakwalifikowanie każdej z nich do jednej z grup uzależnione było od stopnia zdolności ludności tubylczej do samodzielnego decydowania o swoim losie, od po- łożenia geograficznego, warunków gosp., z tym, że teoretycznie największy stopień samodzielności posiadały mandaty A (tzw. emancypacyjne), a najmniejszy — mandaty C, praktycznie całkowicie zależne od mandatariusza. W stosunku do mandatów B wszyscy czł. LN otrzymali równe prawo prowadzenia wymiany i handlu. Stany Zjednoczone otrzymały także to prawo, chociaż nie były czł. Ligi. Mandatariuszami były Australia, Francja, W. Brytania, Belgia, Związek Pd. Afryki, Japonia i Nowa Zelandia. Mandaty A stanowiły terytoria poosmańskie: Liban i Syria, przyznane Francji, oraz Irak, Palestyna i Transjordania, przyznane W. Brytanii (24 VII 1922 Rada LN potwierdziła W. Brytanii mandat •»• Palestyny, ale na innych warunkach). Mandaty B stanowiły kolonie poniemieckie: Tanganika przyznana W. Brytanii; Togo i Kamerun podzielono m. W. Brytanie i Francję; oraz Ruanda- Urundi przyznana Belgii. Mandaty C stanowiły kolonie poniem.: Afryka Pd.-Zach. (ob. Namibia), przyznana Związkowi Pd. Afryki; wyspy Pacyfiku na pn. od Równika (Karoliny, Marshalla i Mariany), przyznane Japonii, oraz Nauru — Australii, a Samoa Zach. — N. Zelandii. USA otrzymały przywilej „otwartych drzwi" do wszystkich M.M. LN grup A i C. Jedynym krajem, który nie zaakceptował kolonialnego systemu wersalskiego stworzonego art. 22 Paktu LN, był ZSRR, który przystępując do Paktu 1934, zastrzegł, że nie uzna art. 22 Paktu i systemu man- datów, powołując się przy tym na opinię W. I. Lenina 1919, który potępił ten system ponieważ „stanowi on pierwszy przypadek w historii, kiedy złodziejstwo, niewolnictwo i stworzenie warunków zależności od głodu i nędzy, otrzymały potwierdzenie prawne". Niewątpliwie takie stanowisko ZSRR, również reprezentowane na Moskiewskiej Konferencji 1943, w Dumbarton Oaks 1944 i na Konferencji NZ w San Francisco 1945 miało decydujący wpływ na fakt, że Karta NZ nie wymienia w ogóle słowa „kolonia", nie wprowadza różnic cywilizacyjnych między narodami, jak Pakt LN, natomiast zobowiązała Władzę Zarządzającą do przyznania niepodległości lub samorządu wszystkim -> terytoriom powierniczym. A. MILLET Les mandats internalionaux, Paris 1924; J. MAKOWSKI Mandaty międzynarodowe, w: Przegląd Polityczny nr 2/3, 1925; J. STOYANOWSKI La Marie generale des man-dates internationaux, Paris 1925; I>. F. W. VAN REES Les mandates internationaux, vol. 2, Paris 1927/28; Z. CYBICHOW-SKI Mandaty międzynarodowe, w: Encyklopedia podręczna prawa publicznego. Warszawa 1930, s. 434-^*38; N. BENTWICH The Mandates System, London 1930; Qu. WRIGHT Mandates under the League of Nations, London 1930; League of Na-tions. The Mandates System, Origin, Principales, Applica-tion, Geneya 1945; H. D. HALL Mandates, Dependencies and Trustee-ship, London 1948; H. D. HALL Mandates, depen-dencies and frusteeship, Washington 1948; R. N. CHOWDHURY Iniernationdl Mandates and Trusteeship, The Hague 1955; UN Terms o f the League o f Nations Mandates, New York 1946; E. MENZEL Mandate, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des ysikerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 460-468; L. ANTONO-wicz Likwidacja kolonializmu ze stanowiska prawa miedzy-nor., W-wa 1964. • 2134 MANDŻURIA (ang. Manchuria, franc. Mand-chourie, hiszp. Manchuria, roś. Mańczżurija), Manczou, dawna nazwa (w Chinach uznawana od 1918) pn.-wsch. części Chin (ob. prowincje: Liaon-ing, Ciiin, Hejlungciang); pow. 801 tyś. km2, 41 min mieszk. (wg spisu 1953); przedmiot sporów i konfliktów międzynar. Chin z Rosją w XIX w., Rosji z Japonią 1904-05 oraz Japonii z Chinami 1931-45, w związku z zapoczątkowaną 18 IX 1931 okupacją jap. M., co stało się powodem oskarżenia Japonii o agresję przed Radą LN, 21 IX 1931. Japonia 9III1932 utworzyła marionetkowe państwo Mandżukuo (Mandżutikuo), a 27 III 1933 wobec protestów Chin przed Radą LN, wycofała się z LN. Poprzednio 19 II 1933 Liga formalnie uznała zwierzchnictwo Chin nad M. Na podstawie Traktatu Przyjaźni i Sojuszu chińsko-radz.. 14 VIII 1945, M. powróciła do Chin (z wyjątkiem miasta Port Artur, które Chiny przejęły całkowicie w dziesięć lat później—1955). P. H. CLTOE Int. Riyalries in Manchuria 1689-1922, Colum-bus 1928; S. R. Surm The Manchurlan Crisis 1931-1932. A tragedy of Int. Relations, N. York 1948; F. C. JONES Manchuria sińce 1931, N. York 1949; H. HEIIRPAHROT Mań-dschwei, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des V6lkerrechts, Bd. 2, Berlin 1961; D. Bono The US and the Far Eastern Crisis of 1933-1938 from the Manchurian Incident trough the Initial Stage of the Undeclared Sino-Japanese War, Cambridge 1964. • 2135 MANIFEST KOMUNISTYCZNY 1848 (ang Communist Party Manifesto 1848, franc. Mani-feste Communiste de 1848, hiszp. Manifiesto Co- munista 1848, roś. Kommunisticzeskij Manifiest 1848), tytuł oryginału niem.: Manifest der Kom-munistischen Parter, deklaracja ideologiczna ko- munistów, napisana przez K. Marksa (1818-83) i F. Engelsa (1820-95) na polecenie II Kongresu Związku Komunistów z listopada-grudnia 1847, opublikowana w języku niem. w Londynie w lutym 1848; w tymże roku w języku najpierw poi., następnie duń., f lam., frane. i wł., 1850 w ang. w Londynie (w USA dopiero 1871), w roś. 1869; w następnych dekadach przetłumaczona na prawie wszystkie języki świata. M.K. otworzył nową koncepcję rozwoju spot. świata przez zwycięstwo w walce klasowej proletariatu i stworzenie przezeń nowych społeczeństw, współpracujących z sobą w pokoju, w duchu internacjonalizmu. Idee M.K., zwalczano wszystkimi metodami dostępnymi reakcyjnym reżimom. W 2 pół. XX w. niektóre idee M.K. stały się źródłem rozwoju prawa międzynar. i nieraz znajdują swe odbicie w rezolucjach ONZ, uchwalanych głosami państw socja-list. i państw Trzeciego Świata. W lutym 1973 międzynar. ruch robotn. obchodził uroczyście 125 rocznicę opublikowania M.K. K. MARKS, F. ENGELS Dzielą, t. 4, Warszawa 1962; El Marxismo y el Mundo Contemporano, Moscu 1968, s. 413; Kronika 1973. 2136 Manifest Pokoju 1957 518 • 2136 MANIFEST POKOJU 1957 (ang. Peace Mani-festo 1957, f ranę. Manifeste de la Paix de 1957, hiszp. Manifiesto de la Paź 1957, roś. Manifiest mira 1957), uchwalony 191X1957 w Moskwie przez I świat, naradę przedstawicieli 64 komunist. i robotn. partii, którzy przebywali w ZSRR w związku z 40-leciem Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, treści następującej: „Robotnicy i chłopi! Pracownicy nauki, techniki i kultury! Ludzie dobrej woli wszystkich krajów! My, przedstawiciele partii komunistycznych i robotniczych różnych krajów, zebrani w Moskwie w celu uczczenia 40 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, apelujemy do was, do waszego rozumu, do waszych serc. Wszyscy jeszcze mamy w pamięci okrucieństwa i cierpienia drugiej wojny światowej. Krwawe jej Siady nie zostały jeszcze całkowicie zatarte, a już groźne widmo nowej, po stokroć bardziej niszczycielskiej wojny unosi się nad dachami spokojnych miast i wsi. Nie ma dzisiaj na świecie kraju, w którym by groźba nowej wojny nie wdzierała się nieustannie do ognisk domowych, nie mąciła radości życia, nie narzucała pełnych niepokoju pytań: Co będzie jutro, za miesiąc, za rok? Czy w ogniu wojny maja znów spłonąć nasze domy, a niszczące wszystko bomby atomowe i wodorowe mają zadać gwałtowną śmierć nam i naszym dzieciom? Narody zdobyły już gorzkie doświadczenia w czasie dwóch wojen światowych. Prości ludzie, którzy ponoszą najcięższe ofiary w wojennej zawierusze, wiedzą, że każda następna wojna niesie ze sobą coraz cięższe cierpienia, że niszczy coraz większą liczbę krajów, zabija coraz więcej ludzi, pozostawia po sobie coraz groźniejsze i bardziej długotrwale następstwa. Pierwsza wojna światowa, wywołana przez wielkie mocarstwa imperialistyczne, rozpętana przez militaryzm niemiecki, pochłonęła 10 milionów istnień ludzkich. Dziesiątkom milionów zrujnowała zdrowie, przyniosła kalectwo. Całym narodom kar żalą cierpieć głód i nędzę. Druga wojna światowa, której głównym inicjatorem był faszyzm niemiecki, sprawiła, że w odmęt wojny wciągnięte zostały nie tylko olbrzymie armie, nie tylko wojenne fronty. Bomby lotnicze burzyły otwarte miasta, zabijały tysiące i setki tysięcy spokojnej ludności cywilnej, a w katowniach obozów hitlerowskich, w komorach gazowych ginęły miliony mężczyzn, kobiet i dzieci. Ogromne środki materialne, za które można byłoby wznieść tysiące kwitnących miast, nakarmić i odziać całe narody, posłużyły dziełu zniszczenia, dziełu Śmierci. Ponad 30 milionów istnień ludzkich, nie licząc milionów rannych i kalek, pochłonęła druga wojna światowa, pod koniec której spadły na otwarte miasta japońskie dwie pierwsze bomby atomowe — widoma groźba ustokrotnionego ludobójstwa w przyszłości. Nie trzeba wiedzy uczonego ani wyobraźni poety, by stwierdzić, że następna wojna — jeśli narody do niej dopuszczą — prześcignie wszystko, czego ludzkość dotychczas doznała. Mieszkańcy Europy i Ameryki, Azji, Afryki i Australii wiedzą, że człowiek wyzwolił tak ogromne siły przyrody i posiadł tak potężne środki, iż ich nieszczycielskie działanie może dosięgnąć każdego punktu kuli ziemskiej. Nie będzie w nowej wojnie takiego miejsca, gdzie człowiek mógłby bezpiecznie schronić głowę. Płomień wojny atomowo-wodorowej i rakietowej ogarnąłby wszystkie narody i zagroziłby niezliczonymi nieszczęściami wielu pokoleniom... ...My, przedstawiciele partii komunistycznych i robotniczych. z pełnym poczuciem odpowiedzialności za losy narodów oświadczamy: Wojna nie jest nieunikniona, do wojny można nie dopuścić, pokój można obronić i utrwalić. ...Niebywały rozwój przemysłu, nauki i techniki w Związku Radzieckim i w innych krajach socjalistycznych służy sprawie pokoju, jest potężnym hamulcem w rozpętywaniu wojny. Na arenie światowej pojawiła się jeszcze jedna nowa siła: rozbudzone przez Rewolucję Październikową narody kolonialne, które już zrzuciły lub zrzucają pęta odwiecznej zależności i które chcą żyć w pokoju nie dopuszczając do ingerencji sił imperialistycznych w swe sprawy wewnętrzne. Aby położyć kres zacofaniu i nędzy, prowadzą one politykę pokoju i neutralności, politykę znanych ,,pięciu zasad'*—wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności, nieagresji, wzajemnego nieingerowania w swe sprawy wewnętrzne, równości i wzajemnych korzyści pokojowego współistnienia. Nie tylko narody krajów socjalistycznych, nie tylko narody Wschodu nie chcą wojny. Wojny nienawidzą również narody kapitalistycznych krajów Zachodu, które dwukrotnie doświadczyły jej na sobie. Olbrzymie są siły pokoju. Mogą one nie dopuścić do wojny, zachować pokój. Lecz my, komuniści, uważamy za swój obowiązek przestrzec wszystkich ludzi na świecie, że niebezpieczeństwo potwottej wojny ludobójczej nie minęło. ...Apelujemy do wszystkich ludzi dobrej woli na świecie — żądajcie zaprzestania wyścigu zbrojeń, który z każdym dniem potęguje groźbę wojny i który wy, ludzie pracy, odczuwacie najdotkliwiej; — żądajcie zakazu produkcji i stosowania broni atomowej i wodorowej, a jako pierwszego kroku — żądajcie natychmiastowego zaprzestania doświadczeń z tą bronią; — żądajcie, aby położono kres polityce bloków wojennych i zakładania baz militarnych w obcych krajach; — żądajcie, aby nie uzbrajano na nowo w samym sercu Europy militarystów niemieckich — głównych sprawców ostatniej wojny; — żądajcie zaprzestania knowań i wojennych prowokacji imperialistów na Bliskim i środkowym Wschodzie; — popierajcie politykę bezpieczeństwa zbiorowego, politykę pokojowego współistnienia różnych systemów społecznych, politykę szerokiej współpracy gospodarczej i kulturalnej między narodami. Zwracamy się do wąs wszystkich z apelem: domagajcie się od swoich rządów, aby prowadziły w Organizacji Narodów Zjednoczonych politykę pokoju i przeciwstawiały się polityce zimnej wojny. Zwracamy się do wszystkich ludzi dobrej woli na całym świecie: organizujcie się i walczcie o: l. Natychmiastowe zaprzestanie prób z bronią atomową i wodorową. 2. Bezwzględny zakaz w najbliższym czasie produkcji i stosowania tej broni. My, komuniści, poświęciliśmy swe, życie sprawie socjalizmu. My, komuniści, wierzymy niezłomnie w zwycięstwo tej wielkiej sprawy. Dlatego właśnie, że wierzymy w triumf naszych idei — idei Marksa i Lenina, idei internacjonaljzmu proletariackiego—chcemy pokoju i walczymy o pokój. Wojna jest naszym wrogiem. Niechaj odtąd kraje o różnych systemach społecznych współzawodniczą między sobą w rozwoju pokojowej nauki i pokojowej techniki. Niech udowadniają swą wyższość nie na polu bitwy, lecz we współzawodnictwie o postęp, o podniesienie stopy życiowej narodów. Wyciągamy rękę do wszystkich ludzi dobrej woli. Wspólnymi sitami zrzućmy -brzemię zbrojeń, które przygniata narody. Uwolnijmy świat od groźby wojny, śmierci i zagłady. Przed nami — jasna i szczęśliwa przyszłość ludzkości kroczącej ku postępowi. Pokój Światu!" Trybuna Ludu 23 XI 1957; Dokumentacja prasowa, 1957, s. 750-751. MANILLA 1966, KONFERENCJA ->- Konferencja Manilla 1966. — 2137 MAOIZM (ang. Maoism, franc. Maoisme, hiszp. Maoismo, roś. Maoizm), termin międzynar. — „idee Mao Ce-tunga", przewodn. KPCh, rozpowszechniane przez ChRL w międzynar. ruchu robota., znajdujące również swe odbicie w zagr. polityce Chin m.in. na forum ONZ, gdzie delegacja ChRL wystąpiła 1973-74 z tezą, iż świat podzielony jest niezależnie od panującego w nich ustroju społ.-polit. na trzy strefy: l. kraje socjalistyczne, t.j. ChRL i Albanię; 2. mocarstwa imperialistyczne i „socjalimperialistyczne"; 3. pozostałe kraje „strefy pośredniej". M. odrzucił - >- pokojowe współistnienie oraz potrzebę zjednoczenia wszystkich sił antyimperialist. do walki o zapobieganie wybuchowi wojny, propagując koncepcję nieuchronności wojny świat., jako jedynej drogi do zlikwidowania imperializmu. N. AŁTAISKII, W. GIEORGUEW Antimarksistskaja suszczwst' fifosofskich wzglądów Mao C-ze-duna, Moskwa 1969; Kritika tieorieticzeskich koncepcyj Mao C-ze-duna, Moskwa 1970; W. BYCZKOWSKI O niektórych ideologicznych źródłach maoiz-mu, w: Nowe Drogi nr 11, 1972; T. L. DEJCZ Maoizm — u-groza Afrikie, Moskwa 1972, s. 160; Maoizm, w: Informator Robotniczy 1973. — 2138 MAPA ŚWIATA ONZ (ang. UN Map of the Worid, franc. Carte du monde de 1'ONU, hiszp. Mapa del mundo de la ONU, roś. Karta mira OON), od 1891 zw. międzynar. mapą świata w milionowej skali (Int. Map of the Worid on the Millionth Scalę. Carte int. du monde au millio- 519 Marketing 2144 nieme, Mapa int. del Mundo al millionesimo, roś. Mieżdunar. karta mira masztab odnamillion-naja), Międzynar. Kongres Geograficzny, 1891, za- inicjował prace podstawowe dla międzynar. kartografii nad mapą w skali jednego miliona, to znaczy na l cm2 pokazującej 10 km2 powierzchni globu; tylko bowiem ta skala pozwala wyrazić topograficzne szczegóły tak istotne, jak linie komunikacyjne czy rozproszenie ludności. W 1913 powstało w Southampton (W. Brytania), Biuro Centralne Międzynar. Mapy w Milionowej Skali, które do 1939 opublikowało ok. 350 map z 1000 zamierzonych. W 1953 ECOSOC na polecenie Zgr. Og. NZ przejął zadania Centralnego Biura i przeniósł ośrodek z Southampton do siedziby ONZ w N. Jorku. Od 1955 ECOSOC ogłasza coroczny raport o pracach ośrodka. Odtąd przyjęło się nazywanie skrótowo międzynar. mapy M.S. ONZ. W 1962 odbyła się w Bonn konferencja techniczna dot. mapy. UN Technical Conference on tłie Int. Map of the Worid, New York 1963, s. 107; Int. Map of the Worid on the Milllonth Scalę. Raport for 1967, UN New York 1969; Report for 1969, UN New York 1970; Supplement (StłECAlSER.DI 115). 11 Oct. 1972. • 2139 MAPY I ZNAKI LOTNICZE MIĘDZYNARODOWE (ang. International Aeronautical Maps and Marks, franc. Cartes et signes aeronautiques intemationaux, hiszp. Mapas y signos aeronauti-cos intemacionales, roś. Mieżdunarodnyje awia-cyonnyje karty i oboznaczenija), termin między- nar. wprowadzony po raz pierwszy przez Paryską Konwencję Lotniczą 1919 dla obowiązujących w ruchu międzynar. lotn. określonych ściśle map ogólnych, z tytułem franc. Car te generale aero-nautique int. lub szczegółowych z tytułem franc. Carte normale aeronautique int. oraz powszech- nego systemu znaków lotniczych. Przepisy te ulegają modyfikacjom w miarę postępu technicznego. Obecnie obowiązują reguły ICAO, obej- mujące mapy nawigacyjne w podziałce l : l min lub l : 500 000, sytuacyjne, topograficzne i magnetyczne. L);. U. 1929, póz. 54; DI. U. 1959, póz. 212, 214; F. OOSEN-TINI Code Int. de t'aviation, Paris 1939 (ditto w jeż. ang.); ICAO Bulletin, 1973. • 2140 MAOUIS [wł. macchia 'zarośla'], nazwa przyjęta na członków franc. ruchu oporu, walczących w partyzantce w czasie II wojny świat., w którym brali udział prócz Francuzów przedstawiciele innych narodów, m.in. Polacy. • 2141 MARIANY (ang. Mariana Islands, franc. Ileś Mariannes, hiszp. Islas Marianas o de los Ladro-nes, roś. Mariański je estrowa), archipelag 15 wysp w Mikronezji, w zach. części O. Spokojnego; pow. ok. 1000 km2; stanowi część (z wyjątkiem wyspy Guam) Powierniczych Wysp Pacyfiku (USA). • 2142 MARKA NRD (ang. East German mark, franc. Marc de la RDA, hiszp. Marco de la RDA, roś. Marka GDR, niem. Mark der DDR), oficjalna od 111968 nazwa waluty NRD, z oficjalnym skrótem M. W 1949-67 oficjalna nazwa brzmiała: Mark der Deutschen Notenbank (MDN). Zmiana nastąpiła po powołaniu 1X111967 Banku Państwowego NRD, Staatsbank der DDR, który prze- jął 111968 funkcje zał. 20 VII 1948 Deutsche Notenbank, emitera pierwszych MDN w radź. strefie okupacyjnej Niemiec (w związku z sepa- ratystyczną reformą walutową przeprowadzoną przez mocarstwa zach. 20 IV 1948); miały one napis: „Deutsche Mark von der Deutschen Noten- bank auf Grund ihrer Satzung ausgegeben Berlin 1948". 7X1949 DNBank został przejęty przez NRD i był jej centr. instytucją emisyjną do końca 1967. Od 29 X 1953 MDN pozostaje w ścisłej relacji do •-> rubla: l MDN =1,8 rb. przy parytecie złota równym 399,9 mg czystego złota. Marka NRD jest walutą papierową niewymienialną na złoto. F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook, New York 1968, s. 208-213. • 2143 MARKA NRF (ang. West German mark, franc. Marc de la RFA, hiszp. Marco de la RPA, roś Marka FRG, niem Deutsche Mark), w skrócie DM, oficjalna nazwa waluty NRP, nawiązująca do DM Rzeszy Niem.; pierwsza emisja wydrukowana została w USA w końcu'l 946, bez nazwy instytucji emitującej, bez daty i podpisu; zdeponowana 1947'w Bremie w składnicach wojsk. USA, wprowadzona w obieg 20 IV 1948, w ramach separatystycznej reformy walutowej, przeprowadzonej przez mocarstwa zach. w podległych im strefach okupacyjnych Niemiec i w Berlinie Zach. (z nadrukiem „West Berlin"), l IV 1948 powstał Bank Deutscher Lander (BDL), Berliner Zen-tralbank i centr. banki krajowe, powstałe 1946-48 z dawnych filii Banku Rzeszy, Reichsbank. BDL pełnił w NRF od 61X1949 funkcje banku emisyjnego, 26 VII 1957 powstał w wyniku fuzji banków Deutsche Bundesbank, z siedzibą we Frankfurcie n.M. Relacja marki do dół. 20 IV 1948 została ustalona na l dół. amer, = 3,33 DM. 191X1949 nastąpiła dewaluacja l dół. amer. == = 4,20 DM przy parytecie złota równym 222,168 miligr. czystego złota. 4 III 1961 nastąpiła pierwsza prawie 511/o rewaluacja z 4,20 DM na 4,00 DM; druga 8 V 1971 na 3,65 DM; trzecia 14 III 1973 o V lv (kurs marki został ustalony w jednostkach specjalnego —>- prawa ciągnienia (SDR) na 0.294,389 SDR). Od 11974 „strefa walutowa m. NRF" objęła poza NRF, Danię, Belgię, Holandię i Luksemburg, których waluty przyjęły stały kurs w stosunku do m. NRF, jak dawniej do dolara. (Zob. też walutowy kryzys 1971-74). E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Warszawa 1951, s. 132-148; F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook, N. York 1968, s. 214-218. • 2144 MARKETING, ang. termin międzynar.—proces dystrybucji i sprzedaży produktów i usług; wg definicji Amer. Stowarzyszenia Marketingu (Ame-rican Marketing Association), jest to prowadzenie działalności gosp. skierowanej i odnoszącej się do przepływu towarów i usług od producenta do konsumenta lub użytkownika. W 1961 w Rzymie powstała Międzynar; Federacja Marketingu, Int. Marketing Federation, z siedzibą w Chicago, z zadaniem popierania badań nad m. i wymianę doświadczeń; publ. IMF Newsietter; łączy krajowe towarzystwa Australii, Danii, Filipin, Finlandii, Francji, Grecji, Japonii, Kanady, NRF, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i USA, a także Eur. Stów. 2145 Maroko 520 Badania Opinii i Dokumentacji Rynku, European Society for Opinion and Marketing Research (ESOMAR), zał. 1948, mające swą siedzibę w Brukseli. S. B. HOTCHKISS Milestones of Marketing, New York 1939; A. H. KRZYWIŃSKI Marketing, Warszawa 1963; J. C. ABBOT Marketing problems and improvement programs, wyd. 3, Roma 1966, s. 260; M. DIGBY, R. W. GRETTON Cooperatm Marketing for agricullural producers, wyd. 5, Roma 1968, s. 80; Marketing research. Selected Reading, J. SEIBERT, G. WILL ed.: Hammondsworth 1970; K. BIAŁECKI Elementy marketingu eksportowego. Warszawa 1971; A. H. KRZY-MIŃSKI Dynamiczny marketing dla przedsiębiorstw eksportu' jacych, Warszawa 1972; Przegląd dokumentacyjny literatury z zakresu marketingu, PIHZ Warszawa 1972; S. DŁUGOSZ Niektóre aspekty marketingu w uspołecznionym .handlu zagranicznym, w: Handel Zagraniczny, nr 3, 1974. MARKSIZM-LENINIZM ->- Komunizm. • 2145 MAROKO (ang. Morocco, franc. • Maroc, hiszp. Marruecos, roś. Marokko), arab. Al-Maghrib, Królestwo Maroka, Al-Mamlaka al- Maghribijja, pań stwo w pn.-zaeh. Afryce, nad O. Atlantyckim i M. Śródziemnym. Czł. ONZ. Pow. 446 550 km2, ludność: 15379 tyś. (VII 1971; wg spisu 1960— 11 626 tyś.). Stolica: Rabat. Graniczy z Algierią i Saharą Hiszp. Język urzędowy: arab. Waluta: dirhem = 100 franków M. Święto nar.: 3 III, rocznica wstąpienia na tron króla Hasana II 1961. Stosunki ińiędzynar.: w XIX w. pod protektoratem Francji i Hiszpanii; w wojnie z Niemcami 1905 i 1911, które chciały mieć bazy marynarki wojennej w M. po I wojnie świat. W 1923 Francja, Hiszpania i W. Brytania utworzyły strefę międzynar. w Tangerze i strefę specjalną w Ceu-cie i MelilU, natomiast nad pozostałym terytorium M. wyłączny protektorat przejęła Francja. W czasie II wojny świat. 1940-42 M. było w gestii reżimu franc. Vichy; 1942-45 baza wypadowa NZ przeciwko siłom niem. i wł. w Afryce i Europie. M. uzyskało niepodległość Protokołem Pa- ryskim podp. 2 m 1956; 7 IV. 1956 integrowało strefę specjalną bez portów Ceuta i Melilla; 29 X 1956 integrowało strefę międzynar. Tangeru. W 1963 M. wysunęło roszczenie do części algierskiej Sahary (od Colombo-Bechar do granicy Hiszpańskiej Sahary); w październiku 1963 doszło do 3-tygodniowego konfliktu zbrojnego, zlikwidowanego arbitrażem O JA w styczniu 1964. Układ graniczny z Algierią 25 VI 1972. Czł. ONZ od 12X11956 i org. wyspecjal. ONZ z wyjątkiem GATT. Sekr. Gen. ONZ Dag Hammarskjóld złożył wizytę w Rabacie 1960, U Thant 1964. Czł. Ligi Arabskiej. Czł. OJA oraz Stałego Komitetu Konsultatywnego Państw Maghrebu. Król Ha-san II zwrócił się 1966 do ONZ, 1967 do rządu Hiszpanii o zwrot -> Ifni i ->- Sahary Hiszpańskiej. W marcu 1974 M. zerwało stosunki z Hiszpanią z powodu sporu o -9- Saharę Hiszpańską. Stosunki dyplomat. (1IV 1974); Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Finlandia, Francja, Ghana, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Haiti, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Korea Pd„ Kuba, Kuwejt, Liban, Libia, Luksemburg, Malezja, Mali, Mauretania, Meksyk, Monako, Mongolia, Niger, Nigeria, Norwegia, NRF, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Senegal, Sudan, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tunezja, Turcja, Urugwaj. Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wietnam Pd., Włochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, ZSRR. • H. TERASSE Histotre du Maroc, vol. 2, Casablanca 1949-50; A. AYACHE Le Maroc: bilans d'une colonisation, Paris 1956; S. BERNARD Le Conflit—Franco-Marocain 1943-56, vol. 3, Bruxelles 1963; V. MONTEIL Maroc. Paris 1963; L. CARYCH Europeens et Marocain 1930-S6. Sociologie d'une decoloni-sation, Bruges 1964, s. 186; J. M. GOLÓW™ Marokko, Moskwa 1964, s. 184; Ca. F. STEWART The Economy of Morocco, 1912-62, Cambridge 1964, s. 234; S. BERNARD, M OOHEN, L. HAHN Morocco. Old Land. New Nation, London, 1966, s. 309; The Economic Deyelopment o f Morocco.' IBRD Was-hington DC 1966, s. 380; N. R. BENNET A Study Guide for Morocco, Boston 1970; J. WATERBURO The commander of the Faithful. The Moroccan poUtical elitę. London 1970; La situation economigue de Maroc en 1970, Rabat 1971; L. J. HALL The USA and Morocco 1776-1956, Metuchcn N. J. 1971; The Middte East and North-Africa 1972-73. London 1972, ». 547-578. • 2146 •MARONICKI KOŚCIÓŁ (ang. Maronites Church, franc. Egiise maronite, hiszp. Iglesia maronita (de San Marón), roś. Maronitskaja cerkow'), nazwa dawna jednego z kościołów wschodnich; wyodrębniony w V w.; podstawę doktrynalną stanowił monofizytyzm (i monoteletryzm); od XIII w. w unii z Rzymem; stanowi obrządek (zw. ma-ronickim lub syryjskim) w ramach Kościoła Ka-tol.; język liturgiczny— arab.; wyznawcy gl. w Libanie, Syrii, na Cyprze. • 2147 MARS (ang. Mars, franc. Mars, hiszp. Martę, roś. Mars), czwarta wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego; odległość od Ziemi: od 55,5 min km do 400 min km. Pierwszą wyprawę pojazdu kosmicznego na M. zainicjowały USA 28X11964. Znalazł się on w odległości ok. 8700 km od M„ przekazał 22 fotografie. 13X1 1971 amer. sonda kosmiczna Mariner 9 rozpoczęła trzymiesięczne okrążanie planety po orbicie, której najmniejsza odległość od powierzchni M. wynosiła 1200 km, największa 17 tyś. km. A. K, WRÓBLEWSKI Z tajemnic Marsa, Warszawa 1958; Spocę from Sputnik to Gemint, edit.: L. A. Sobel, New York 1965. • 2148 MARTYNIKA (ang. Martinique, franc. Martini-que, hiszp. Martinica, roś. Martinika), wyspa na M. Karaibskim; pow. 1,1 tyś. km2, 388 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1967—320 tyś. mieszk.); ośrodek adm. Fort-de-Prance; od 1635, pod okupacją bryt. 1762-63, 1794-1802 i 1809-15; od 19III 1946 departament zamor. Francji, Departament d'0utre-Mer. Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się pełnej autonomii dla ludności M. Anmudre Statistigue de la Martinigue; Monographie de la Martinique, Fort-de-Prance 1964. MARYJSKA ASRR -> ZSRR. • 2149 MARYNARKA HANDLOWA (ang. Commer-cial fleet, franc. Marinę marchande, hiszp. Marina mercante, roś. Torgowyj fłot), przedmiot współpracy międzynar. i akcji międzynar. przeciwko 521 Maszynowy przemysł 2153 dominacji w transporcie morskim m.h. państw wysoko rozwiniętych. Tradycyjny monopol na morzach flot handl. czołowych państw kapitalist. został złamany przez państwową m.h. ZSRR, przeciwko której mocarstwa zachodnie podp. 1926 w Brukseli konwencję sprzeczną z prawem międzynar. o traktowaniu państwowych ->• statków handlowych. Po II wojnie świat, rozwojowi m.h. państw socjalist. towarzyszy rozwój m.h. państw Trzeciego Świata. Pierwsze państwa Ameryki Lać. powołały do życia, 1965, org. mającą na celu utworzenie regionalnej Latynoamer. M.H. przez Stów. L.A. Armatorów, Associación Latinoamericana de Armadores, ALAMAR. Na I Konferencji UNCTAD, 1966 została powołana Komisja Transportu Morskiego tej org., z zadaniem opracowania zasad planowego rozwoju m.h. państw Trzeciego świata, którego statki handl. stanowią zaledwie 6,8^/0 świat, floty ha'ridl„ gdy waga towarów przewożonych transportem mor., pochodzących z państw Trzeciego Świata stanowi ponad 58'/o ogółu ładunków, a jeśli chodzi o naftę — 88°/o. Na II Konferencji UNCTAD 1968, w Delhi przeciwko postulatom Komisji Transportu Morskiego wystąpiły mocarstwa zachodnie, argumentujące, że czas rozwoju m.h. minął wobec „rewolucji kontenerów", które u- mieszczane na uproszczonych do maksimum statkach przejmą PS^/o zadań m.h. do 1980. Również na III Konferencji UNCTAD, 1972 w Santiago (Chile) spierano się o program rozwoju m.h. UNCTAD. 1965. Res. 11, 1211. Anex A IV 21, A IV 22; Tercer Mundo: es necesaria la Marina Mercante?, w: The Economist, Spanish Edition, 9 U 1968. •• 2150 MASKAT (ang. Muscat, franc. Mascate, hiszp. Mascate, roś. Maskat), terytorium na Bliskim Wschodzie, część składowa niepodległego sułtanatu —> Oman. • 2151 MASONERIA, wolnomularstwo (ang. Freema-sonry, franc. Franc-maconnerie, hiszp. Masoneria,. roś. Masonstwo), nazwa tajnych burz. stowarzyszeń międzynar., powstałych w XVIII w., szerzących światopogląd liberalny, antyklerykalny i kosmopolityczny; nawiązujące do tradycji okultystycznych stowarzyszeń XVII w. W Europie występujące w trzech różniących się formacjach: anglosaskiej, franc. i niem. Odegrały one poważną rolę w burz. ruchach rewol. XVIII i XIX w. oraz w narodowo-liberalnych XX w. Pierwszą jawną org. międzynar. było Międzynar. Biuro Łączności M. Bureau intemational des relations maconni-ques, zał. 1903 z siedzibą w Paryżu, działająca w okresie międzywojennym i po II wojnie świat. zarej. w ONZ, lecz nie publikująca żadnych danych o swej działalności; drugą Międzynar. Federacja Masonów, International Federation of Masons, zał. 1903, nie publikująca żadnych danych o swej działalności od 1919. Jedyne jawne org. międzynar. m. działają na kontynencie amer.: Międzynar. Rada Najwyższa, M. Światowej, International Supreme Councii of Worid Masons, Inc. z siedzibą w Detroit (Michigan, USA). Miedzyamer. Konfederacja Masońska, Intcramerican Masonie Confederation (IMO, z siedzibą w Bogorie. VII Kongres IMC ogłosił 1955 Bogocką Kartę M., Bogota Masonie Charter. M. była zwalczana przez Kościół Rzymskokatolicki (ekskomunikowana 1738 przez Pawła VT); w pół. XX w. doszło do zawieszenia antyklerykal-nej propagandy ze strony ośrodków masońskich i antymasońskich wystąpień ze strony ośrodków chrześcijańskich. W czerwcu 1971 czasopismo jezuitów Ciyitta Cattolica postulowało, iż „należy znieść klątwę rzuconą na wolnomularzy". W Polsce działała m. „Wielkiego Wschodu" i „szkockiego rytu", pierwsza kosmopolityczna i wolnomyślicielska, druga wyznająca filozofię deistyczną i podkreślająca narodowe cele. Zakazana w Polsce przez zaborców 1822 odrodziła się w czasie I wojny świat. Polskie loże zjednoczyły się l X 1920 w Wielką Lożę Narodów, na której czele stanął postępowy pisarz związany z PPS-Lewicą A. Strug. Informacje o lożach masońskich w Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Polsce i Rosji podaje wyd. 1949 w N. Jorku przez J. S. Rouceka Sla- vonic Encyklopedia (s. 747-757). T. EGER Historia masonerii i innych organizacji tajnych, Warszawa 1904; E. KIPA Studia i szkice historyczne. Warszawa 1959 (rozdział pt. Rzut oka na dzieje masonerii); L. HASE Rozwój organizacyjny wolnomularstwa w Polsce międzywojennej, w Najnowsze dzieje Polski 1914-1939, t. 15, 1969; L. CHAJN Wolnomularstwo 11 Rzeczypospolitej, Warszawa 1973; A. GUICHARD La Grand Orient de France celebrę son bicentenaire. La fin de 1'anticlericalisme, Le Monde nr 8811, 13-14 V 1973; Freemasonry, w: Encyclopaedia Britanica, Vol. 9, 1973, s. 842-847. • 2152 MASS MEDIA [ang.; 'środki masowego przekazu'], termin międzynar., powstały w USA w pół. XX w. — określenie ogólne wszystkich instru- mentów docierania do czytelników, słuchaczy, i widzów: prasy, radia, filmu, telewizji, nagrań dźwiękowych i wizualnych. W Polsce termin „środki masowego przekazu" wywołał sprzeciwy językoznawców. Po plebiscycie wśród czytelników „Ekspresu Wieczornego" jury pod przewodnictwem prof. W. Doroszewskiego wypowiedziało się 18X11972 za jednosłownym terminem „publikatory", a za najściślejsze tłumaczenie uznało „środki upowszechniania informacji" (sprawozdanie jury ogłosiło czasopismo Język Polski 1973). H. B. JACOBSON A Mass-Communications Dictionary, London 1962; M. MCLUHAN Understanding Media, New York 1964; K. ŻYGULSKI Oddziaływanie prasy, radia i telewizji. Warszawa 1969; Les Communications de masse, l'untvers des „ mass-media": le journal, la radio, la televisiou, le livre, te cinema, la pubticite etc., Paris 1972, s. 512; A. SICIŃSKI Środki masowego komunikowania, w: Mała encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974, s. 824-826. • 2153 MASZYNOWY PRZEMYSŁ (ang. Machinę in-dustry, franc. Industrie de machinerie, hiszp. In-dustria de maquinaria, roś. Maszynostroitielnaja promyszlennost'), przedmiot kooperacji międzynar., szczególnie po II wojnie oświat, w ramach regionalnych procesów integracyjnych; w Europie w EWG, która ma wiele komisji do poszczególnych gałęzi p.m.; oraz w RWPG, której państwa 1971 zawarły pierwsze wielostronne porozumienie w dziedzinie specjalizacji i kooperacji p.m., a zwłaszcza porozumienie w sprawie samochodów ciężarowych, statków mor. i rzecznych, traktorów i maszyn rolniczych. Państwa RWPG osiągnęły konkretne wyniki w dziedzinie specjalizacji i kooperacji w przemyśle maszynowym. Wzajemne obroty wyrobów przemysłu maszynowego między krajami członkowskimi RWPG wzrosły 1971 o 10°/o. Po raz pierwszy zawarte zostały wielostronne porozumienia w dziedzinie specjalizacji i ko- 2154 Maszyny do szycia 522 operacji produkcji, a zwłaszcza porozumienia w sprawie produkcji wyrobów ze szkła i ceramiki, a także samochodów ciężarowych, traktorów i maszyn roln., statków mor. i rzecznych i in. Rozwój p.m. roln. jest aktywnie popierany w całym świecie przez FAO, która wydała Międzynar. In- formator o instytucjach poświęconych rozwojowi techniki roln. w 108 państwach członkowskich. FAO Agricultural machinery workshops: design, equipment and management, Roma 1960, s. 111; H. J. HOPFEN Internatio-nat Directory of Agriculturat Ensineering Institutions, Ronią FAO 1968, s. 462; H. LONNEMARK Multifarm use of agricul-tural machinery, Roma, FAO 1967, s. 113; M. MAZAŃSKI, Z. WÓJCICKI Maszyny rolnicze. Warszawa 1972, B. 405. • 2154 MASZYNY DO SZYCIA (ang. Sewing machines, franc. Machines a coudre, hiszp. Maquinas de coser, roś. Szwiejnyje maszyny), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Europejski Komitet Łącznościowy d/s Przemysłu M.d.S., European Liaison' Committee for the Sewing Machinę In-dustries, żal. 1956, z siedzibą w Mediolanie. Stowarzyszenie EWG d/s Przemysłu M.d.S., Association of Sewing Machinę Manufacturers of the EEC, żal. 1959, z siedzibą w Rzymie. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2155 MATEMATYCZNE CENTRUM MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational Mathematical Cen-ter, franc. Centre Intemational de Mathematique, hiszp. Centro Intemacional de Matematica, roś. Mieżdunarodnyj centr matiematiki), zał. 1311972, z siedzibą w Warszawie, skupia matematyków krajów socjalist; nazwane imieniem Stefana Ba-' nacha (1892-1945), poi. uczonego, współtwórcy analizy funkcjonalnej, stąd w skrócie zwane Centrum Banacha. Organizacyjnie stanowi ono integralną część Inst. Matematycznego PAN, którego dyrektor jest także dyrektorem centrum, kierowanym merytorycznie wg zaleceń Międzynar. Rady Naukowej Centrum, złożonej z przedstawicieli (po 2) założycielskich instytucji: Bułg. Akad. Nauk, Czechosł. Akad. Nauk, Niem. Akad. Nauk w Berlinie, Poi. Akad. Nauk, Akad. Socjalist. Rep. Rumunii, Węg. Akad. Nauk i Akad. Nauk ZSRR. Centrum rozpoczęło działalność na początku 1973. C. OLECH Międzynar, Centrum Matematyczne, w: Trybuna Ludu 15 I 1972. • 2156 MATEMATYKA [tac., gr. mathema 'wiedza', 'nauka'], (ang. Mathematics, franc. Math6matique, hiszp. Matematica, roś. Matiematika), przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Matematyczna, Int. Mathematical Union, żal. 1950 w N. Jorku, z biurem stałym w Zurychu; tączy organizacje krajowe 4 państw, m.in. Polski; jest czl. Międzynar. Rady Naukowych Unii; organizuje Kongresy i Sympozja; publ. Int. Mathematical News Bulletin oraz okresowo Worid Directory of Mathematlcians. Grupa Matematyków Latynoskich, Latin Language Mathe-maticians Group-Groupmerit des mathematiciens d'expression latine. zat. 1955, z siedzibą w Liege'(Belgia). Polskie Tow. Matematyczne jest czł. Międzynar. Unii Matematycznej. W Polsce ukazuje się 8 czasopism mat., z czego 5 w językach obcych, m.in. znane w całym świecie „Studia Mathematica" oraz „Annales Polonie! Mathematici"; do 1972 12 tomów. H. STEINHAUS Czym jest a czym nie Jest matematyka. Lwów 1923; R. CouBhANT, N. ROBBINS Co to jest matematyka. Warszawa 1964; Yearbook of Int. Organizalions, 1973. MATERIAŁY WYBUCHOWE -> Towary niebezpieczne. MATSU -f Cinmen. • 2157 MAU-MAU, potoczna nazwa Krajowej Armii Wyzwolenia Kenii, zorganizowanej gł. przez plemię Kikuju 1946. Pierwsze przeprowadzone, przez nią akcje zbrojne 1948-49 przerodziły się 1952 w powstanie zbrojne przeciwko bryt. władzom kolonialnym. Mimo, że 1957 powstanie zostało stłumione, przyczyniło się do zapoczątkowania przez W. Brytanię polityki ustępstw wobec ruchu wyzwoleńczego i przyznania Kenii 12X111963 niepodległości. R. BUUTENHNII Le Mouyement „Mau-Mau", La Haye 1971. • 2158 MAURETANIA (ang. Mauritania, franc. Mauri-tanie, hiszp. Mauritania, roś. Mawritanija), Muzułmańska Republika Mauretanii, arab. Al- Dżum-hurijja al-Islamijja al-Mauritanijja, franc. Republi-que Islamique de Mauritanie, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 1930700 km', ludn. 1170 tyś. (1970). Stolica: Nuakszott z 45 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Se negalem, Mali, Algierią i Saharą Hiszp. Języki urzędowe: arab. i frane. Waluta: frank ĆPA = 100 centimów. Święto nar.: 28X1, dzień niepod- ległości 1960. Stosunki międzynar.: Od XVI w. sfera wpływów Portugalii, W. Brytanii, Francji. W 1898 wybrzeże anektowane przez Francję i stopniowo oku- powane do 1920, kiedy to otrzymało statut kolonii w ramach Franc. Afryki Zach.; 1946 terytorium zamor. Francji. W 1958 ludność wy- powiedziała się' w plebiscycie za pozostaniem we Wspólnocie Franc.; 28X11960 M. otrzymała niepodległość w ramach wspólnoty, przy proteście Maroka, który rościł historyczne pretensje do całego terytorium M. Spór zakończył się odstąpieniem Maroka od roszczeń 1969 i nawiązaniem zmian stosunków dyplomat. między obu krajami w styczniu 1971. Czł. ONZ od 27X1961 i org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA. Prezydent Muhtar Uld Daddah złożył wizytę w siedzibie ONZ 14X1963. Czł. OCAM. Czł. stowarzyszony EWG. W listopadzie 1972 M. zażądała rewizji układów z 1961 z Francją, m.in. w dziedzinie współpracy walutowej; zamierzając utworzyć własną walutę, aczkolwiek pozostając w strefie walutowej franka francuskiego. Czł. Ligi Państw Arabskich od 3X11973. W marcu 1974 M. zerwała 523 McCarran-Wood Act 1950 2162 stosunki z Hiszpanią z powodu sporu o -r Saharę Hiszpańską. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Arabia Saudyjska, Belgia, Brazylia, ChRL, Czechosłowacja, Egipt, Etiopia, Francja, Ghana, Gwinea, Hiszpania, Holandia, India, Japonia, Jordania, Jugosławia, KRL-D, Kuwejt, Liban, Libia, Mali, Maroko, NRD, NRF, Rumunia, Senegal, Sudan, Szwajcaria, Tunezja, USA, Węgry, Wietnam. Rep. Dem., Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny), Wiochy, Wybrzeże KoSei Słoniowej, ZSRR. MOKHTAR OULD HAMIDOUN Prtcis sur la Mauritanie, Paris 1952; G. DĆSIRŚ VUELLEMIN Contribution A 1'histoire de, la Mauretanie de 1900 & 1934, Paris 1962; J. GUJOS Croissance Sconomigue et impulsion exterieur; ttude sur 1'economie mauritienne, Paris 1964; The Europa Yearbook 1972. A. Worid Survey, Vol. 2, London 1972, s. 982-988. • 2159 MAURITIUS (ang. Mauritius, franc. Maurice, hiszp. Mauricio, roś. Mawrikij), państwo na wulkanicznych wyspach na O. Indyjskim, ok. 800 km na wsch. od Madagaskaru. Czl. ONZ. Pow. 2045 km2, ludność: 811 tyś. (1970). Stolica: Port Louis—140 tyś. mieszk. (1969). Język urzędowy: ang., w powszechnym użyciu franc. Waluta: -rupia Mauritiusa == 100 centów. Święto nar. 12 III, dzień proklamowania niepodległości 1968. Stosunki międzynar.: Kolonia hol. w XVII w. p.n. Mauritius. W 1715-1810 kolonia franc. p.n. Ile de France; 1810-1964 kolonia bryt. ponownie pod dawną nazwą; 1964 uzyskała autonomię, 12 III 1968 niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty. Czł. ONZ od 24 IV 1968 oraz org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA i IMCO. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, India, Izrael, Norwegia, NRP, Pakistan. Portugalia, Rep. Malgaska, Szwajcaria, USA, Watykan, W. Brytania, ZSRR. B. BURTON Indians Plural Society: A Report on Mauritius, London 1961, s. 167; The Europa Yearbook 1972, A Worid Survey, Vol. 2, London 1972, s. 989-996. MAYROMATIS SPRAWA 1924 -> Stały Trybunał Spraw Międzynar. MAUTHAUSEN —r Obozy koncentracyjne. • 2160 MAZDAIZM (ang. Mazdaism, franc. Mazdeisme, hiszp. Mazdeismo, roś. Mazdakizm), zoroastryzm, parsyzm, dualistyczna religia staroż. Iranu, w której bóg, mędrzec Ahura Mazda (Ormuzd), walczy z duchem zła Arymanem, zachowała się w Indiach i na przełomie XIX i XX w. stała się źródłem nowej fali upowszechniania nauk Zoro-astra. Org. naczelna zarej. w ONZ: Międzynar. Ruch Mazdaznan, Int. Mazdaznan Movement, zał. 1908, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, ma pod swym protektoratem Międzynar. Ruch Młodzieży Mazdaznan, Int. Mazdaznan Movement, oraz Federację Kobiet Mazdaznan, Federation of Mazdaznan Women, żal. 1951, z siedzib; w Ravensburg (NRF); członkowie indywidualni z 27 krajów Europy, Azji, Ameryki; publ.: Mazdaznan Butletin. Również w Niemczech i w krajach anglosaskich na poez. XX w. rozwinął się na bazie m. kierunek w medycynie leczenia chorób systemem odżywiania i ćwiczeń oddechowych, przepisanym dla wyznawców m., tzw. Mazdaznan System. Yearbook o f Int. Organiwtions, 1973. MAZURY -> Warmia, Mazury, Powiśle. MĄCZKA RYBNA -> Rybołówstwo. • 2161 MBFR, ang. Mutuał and Balanced Forces Re-duction ['wzajemna i zrównoważona redukcja sił zbrojnych'], oficjalna formuła przyjęta na lizbońskiej sesji Rady Ministerialnej NATO 3-4 VI 1971 w sprawie rozbrojenia w Europie. Stanowisko to uzasadniono następująco: redukcja taka musi być zgodna z żywotnymi wymogami bezpieczeństwa 'zainteresowanych i musi brać pod uwagę „różnice wynikające z czynników geogra- ficznych i innych"; musi ona opierać się na wzajemności, odbywać się fazami i być wyważona zarówno jeśli chodzi o jej zakres, jak i ustalenia w czasie; musi objąć wojska obce i własne oraz być poddana weryfikacji i kontroli. "Przeciwko formule MBFR jako koncepcji nieproporcjonalnych redukcji (większych na Wschodzie, mniejszych na Zachodzie) wystąpiły państwa Układu Warszawskiego i wysunęły kontrpropozycje „redukcji bez uszczerbku dla bezpieczeństwa". W lutym 1973 rząd ZSRR zaprotestował wobec rządu Austrii przeciwko nazwaniu wiedeńskiej konferencji d/s redukcji zbrojeń konferencją d/s MBFR. Rząd Austrii wycofał formularze z nadrukiem MBPR Conference. (Zob. też MURPAAMCE). Kronika, 1973. • 2162 MCCARRAN-WOOD ACT 1950, MCCARRAN-WALTER ACT 1952, termin amer. na antyko-munist. ustawy Kongresu USA, zobowiązujące „organizacje wywrotowe", których listę ustala Departament Sprawiedliwości, Department of Jus-tice, i na którą wpisano 1950 KP USA, do przedkładania władzom listy czł., ujawniania pochodzenia środków finansowych i rejestrowanie się jako „subversive organization". W razie zagrożenia wojennego, w myśl ustawy, należący do tego typu organizacji mogą być osadzeni bez sądu w obozach odosobnienia. Zaostrzona ustawa z 1953, którą Kongres uchwalił mimo weta pręż. H. Tru-mana wprowadziła prawo odbierania obywatelstwa i deportowanie do kraju urodzenia nie tylko za należenie aktualne do „organizacji wywrotowych", ale i w przeszłości, a także w przypadku uznania przez —- FBI, że dana osoba jest „wywrotowcem". Przeciwko ustawie wystąpiła KP USA. Nazwy ustaw powstały od nazwisk ich projektodawców, senatora P. A. McCarrana, reprezentującego ultraprawicowe skrzydło partii de-mokr., sprzymierzeńca senatora J. Mc Carthy'ego, oraz kongresmenów P. E. Wooda i J. H. Waltera. Uznana za wygasłą w lipcu 1974. Zob. też maccartyzm. Z. GOSTKOWSKI Stosunek Komunistyczne] Partii USA do ameryk, tradycji liberalno-demokratycznej i do liberałów w okresie „zimnej wojny i faszyzacji", w: Przegląd'Socjologiczny, Warszawa 1957. 2163 Meble 524 • 2163 MEBLE (ang. Furniture, franc. Meubles, hiszp. Muebles, roś. Miebiel), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarejestr. w ONZ: Europejska Federacja M., European Furniture Federation — Union europćenne de 1'ameublement, zat. 1950, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Spedytorów M., Pederation of Inter-national Furniture Remoyers — Federation internationale des demenaguers internationaux, zał. 1950, z siedzibą w Brukseli, łączy krajowe stowarzyszenia.69 państw. Publ. dwutyg. Van List. Międzynar. Konfederacja Producentów Dywanów i Pokrycia na Meble, International Confederation of Manufacturers of Carpets and Fumishing Fabrics — Confśderation internationale des fabricants de lapis et de tissus d'ameublement, zał. 1960, z siedzibą w Wuppertal (NRF). Europejskie Targi Meblarskie odbywają się co roku w czerwcu w Zurychu (Szwajcaria), a Międzynar. Salon Meblarski w Paryżu co dwa lata w Styczniu (1973); na obie imprezy dostęp tylko dla fachowców. Dostępna dla publiczności m.in. jest Międzynar. Wystawa Mebli, odbywająca się co roku w marcu w Neapolu. Yearbook of International Organizations, 1973. • 2164 MECHANIKA TEORETYCZNA I STOSOWANA (ang. Theoretical and Applied Mechanic; franc. Mecanique theorique et appliqu6e; hiszp. Mecanica teórica y aplicada; roś. Miechanika tie- orieticzeskaja i priktadnaja), termin międzynar.— działy fizyki; przedmiot międzynar. naukowej zorganizowanej współpracy. Org. międzynar. zarej. w ONZ pod egidą UNESCO: Międzynar. Unia M. T. i S., International Union of Theoretical and Applied Mechanics IUTAM — Union Int. de me-canique theoretique et appliquee, UITAM, żal. 1946 z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe instytucje 30 państw, m.in. Polski. Finansowana przez UNESCO. Jest czł. Międzynar. Rady Naukowych Unii. Organizuje Kongresy i Sympozja Publ. Annual Report. Europejskie Kolokwia M., European Mechanics Colloquia — Les colloques europeens de mecanique, EUROMECH, zat. 1964 przez Międzynar. Kongres M. Stosowanej. Siedziba: Farnborough, Hampshire County, W. Brytania; łączy czton-ków-korespondentów z 19 państw m.in. z Polski. Międzynar. Federacja d/s Teorii Maszyn i Mechanizmów, Int. Federations for the Theory of Machines and Mechanism, zał. 1963 w Zakopanem na II Kongresie Teorii Maszyn i Mechanizmów z siedzibą w Sofii; łączy stowarzyszenia krajowe 16 państw m.in. Polski; organizuje kongresy (I 1965 — w Warszawie, II 1969—Zakopane, III—1971—Dubrownik, IV 1975—Londyn). Publ. Mechanism and Machinę Theory. Międzynar. Komitet d/s Kongresu Mechaniki Stosowanej, Int. Committee for the Congress of Applied Mechanics, zat. 1924, z siedzibą w Delft, Holandia. Yearbook oj Int. Organizations, 1973. • 2165 MEDALE (ang. Medals, franc. Medailles, hiszp. Medallas, roś. Miedali), termin międzynar. — wykonane gł. z metali techniką odlewania, bicia stemplem lub trybowania plakiety, wykonywane jako dzieła sztuki, upamiętnienie wydarzeń, zasług, nagród; osobną kategorię stanowią medale przyznawane jako odznaczenia państwowe. Produkcja m., zw. medalierstwem, jest przedmiotem stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Medali, Int. Federation of Medals. Federation Int. de medaille (FIDEM), za}. 1937 p.n. Federation int. des editeurs de medailles (FIDEM), z siedzibą w Paryżu; łączy medalierów z 17 państw, m.in. z Polski; publ.: Medailles. E. RACZYŃSKI Gabinet medalów polskich..., Wrocław 1838; K. BEYER Gabinet medalów polskich... Dopefnienie dzielą E. Raayńskiego..., Warszawa 1857; L. FORRER Bibliogra-phiir.l Dictiotinrr of Metlallists. vol. 1-8, I-ondon 1902-30; M. GUMOWSKI Medale polskie. Warszawa 1925; A. WIĘCEK Medale piastów Śląskich, Warszawa 1958; A. WIĘCEK Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1972; Yearbook o f Int. Organizations. 1973. • 2166 MEDAL ONZ (ang. UN medal, franc. Medaille de 1'ONU, hiszp. Medalla de la ONU, roś. Mie-dal OON), odznaczenie ONZ uchwalone przeciwko głosom państw socjalist. w grudniu 1950, przyznawane 1950-53 żołnierzom armii, które brały udział w wojnie koreańskiej pod flagą ONZ. Medal z jednej strony ma Godło ONZ, z drugiej napis w języku ang.: „Za służbę w obronie zasad Karty NZ". UN Bulletin 15 VIII 1951, s. 154. MEDEA ->• SOS. • 2167 MEDIACJA [tac. mediare 'pośredniczyć w sporze'], (ang. Mediation, franc. Mćdiation, hiszp. Mediación, roś. Posriedniczestwo, Miediacyja), termin międzynar. — pośrednictwo polegające na „u-łatwianiu stronom sporu przez trzecie państwo dojścia do porozumienia przez próby formułowania podstaw ugody" (L. Ehriich). Rolę trzeciego państwa może też odgrywać uprawniona organizacja międzyrządowa jak np. ONZ (Art. 11 i 33-38 -> Karty NZ). Jeden ze sposobów —>• pokojowego rozwiązywania sporów międzynar.; instytucja prawa międzynar. M. przewidywał traktat paryski 1856 kończący wojnę krymską, który postanowił, że w razie nowego konfliktu, strony zanim użyją siły zbrojnej wykorzystają m. innych mocarstw; podstawa prawna m. zawarta jest w konwencjach podpisanych podczas haskich konferencji pokojowych 1899 i 1907, które ustaliły pierwsze reguły dobrych usług i mediacji. Po I wojnie świat. ->• Pakt Ligi Narodów w art. 11 i 15 zinstytucjonalizował m. jako jeden z najważniejszych instrumentów pokoju wyposażając Radę w uprawnienia mediacyjno-koncylia-cyjne. W 1933 VII Międzyamęr. Konferencja w Montevideo stwierdziła, że „nigdy nie uważa się za akt nieprzyjazny jeśli jedno lub kilka państw ofiaruje swe dobre usługi i mediację". Pakt Bo-goty podaje jej definicję w art. 11. Strony w sporze, które wyrażają zgodę na m. mogą wybrać na mediatora inne państwo, org. międzynar. lub osobę fizyczną. M. ma charakter ściśle doradczy i ustaje gdy proponowane sposoby nie zostaną przez strony przyjęte. L. EHRLICH Prawo międzynarodowe. Warszawa 1958; J. MEY-NOUD, B. SCHROEDER La mediation. Tendances de la recherche et bibtiographie (.1945-1959), Amsterdam 1961. • 2168 MEDYCYNA [tac. medicina 'sztuka lekarska'], (ang. Medicine, franc. Medecine, hiszp. Medicina, roś. Miedicyna), termin międzynar. ogólny na nauki medyczne, przedmiot konwencji, organizacji i współpracy międzynar. w następujących dziedzinach, wg rejestru ONZ: M. Botaniczna: Międzynar. Rada M. Botanicznej, Int. Coun-cii of Botanic Medicine, żal. 1938 w Los Angeles, p.n. Int. Association of Medical Herbalists, p. ob. nazwą od 1948. Publ. kwartalniki: Journal of Natural Therapeutic i The Herbat Practitioner oraz miesięcznik Health from Herbs. Siedziba: Montreal (Kanada). M. Cybernetyczna: Międzynar. Tow. M.C., Int. Society of Cybernetic Medicine, zał. 1960, z siedzibą w Neapolu. M. Elektroniczna: Międzynar. Federacja E.M., Int. Federation for Medical Electronics, zat. 1958, z siedziba w Princeton (New Jersey, USA). M. Fizyczna: Międzynar. Federacja M.F., Int. Federation of Physical Medicine, zat- 1950 z siedzibą w Londynie; oraz Międzynar. Organizacja d/s Fizyki Medycznej, Int- Organiza-tion for Medical Physics, zat. 1963 z siedzibą w Londynie. M. Historia: Międzynar. Tow. H.M., Int. Society of History 525 Meksyk 2171 of Medicinc, żal. 1920, z siedzibą w Leuven (Belgia), łączy uczonych większości państw świata m.in. Polski. M. Hydatologii: Międzynar. Tow. Chorób Hydatologicznych, Int. Society of Hydatid Disease, zał. 1941. z siedzibą w Azul, Argentyna. M. Internistyczna: Międzynar. Tow. M.I., Int. Soeiety of Internal Medicine, żal. 1948, z siedzibą w Bazylei. M. Klimatyczna: Międzynar. Stów. Klimatoterapii, Int. Asso-ciation of Thalassotherapy, zat. 1907, reaktywowane 1963 z siedzibą w Paryżu. M. Kolejowej Służby: Międzynar. Unia M.S.K., Int. Union of Railway Medical Seryices, żal. 1949, z siedzibą w Brukseli. M. Kosmiczna: Stów, M.K., Aerospace Medical Association, zał. 1930 p.n. Aero Medical Association of USA, w 1947 skreslita „of US" i zarejestr. się w ONZ jako organizacja międzynar., od 1959 pod obecną nazwą łączy uczonych kilkudziesięciu krajów; uznana przez ICAO. Siedziba: Waszyngton. Publ. Aerospace Medicine. M. Lotnicza: Międzynar. Akademia Med„ Int. Academy of Ayiation Medicine, żal. 1955 p.n. Int. Board of A.M„ pod obecną n. od 1959. Siedziba: Bruksela. Posiada maks. 200 członków i maks. 50 stowarzyszonych spośród uczonych kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. M. Nuklearna: Stowarzyszenie Latyno-amerykańskie Biologii i M.N., Latin-American Association of Nuclear Biology and Medicine, żal. 1961, z siedzibą w Sao Paulo (Brazylia). M. Pracy: Stalą Komisja i Międzynar. Stów. M. P„ Penna-nent Commission and International Association on Occupa-tional Health, żal. 1966 z siedzibą w Mediolanie. W ścisłej współpracy z WHO i ILO. M. Profilaktyczna: Międzynar. Tow. M.P. i Higieny Społecznej, Int. Society for Prophylactic Medicine and Social Hygiene, zał. 1946. Z siedzibą w Wiedniu. Publ. Intern. Journal fur Prophylaktische Median und Sozialhygiene. M. Psychoterapeutyczna: Międzynar. Federacja M.P., Int. Federation for Medical Psychotherapy, żal. 1928, z siedzibą w Kreuzlingen (Szwajcaria). Publ. Acta psychotherapeuttca et psychosomatica. M. Sądowa i Społeczna: Międzynar. Akademia M.S. i M.Sp., Int. Academy of Legał Medicine and of Social Medicine, zat. 1938 przez I. Międzynar. Kongres M. Sądowej; łączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski; w stałej łączności z WHO. Publ. kwartalnik Acta Medicine Legalls et Socialis po fr. i ang. Drugą organizacją jest Europejskie Stowarzyszenie M. Społecznej, European Association of Social Medicine, z siedzibą w Paryżu, zał. 1955, łączy uczonych zach. Europy. M. Rolnicza: Międzynar. Stów. Medycyny Rolniczej, Int. Association of Agricultural Medicine, zał. 1961, z siedzibą w Tours (Francja), łączy uczonych z różnych państw, m.in. Polski. M. Sportowa: Międzynar. Tow. Traumatologii Nart i Medycyny Sportów Zimowych, Societe Int. de traumatologie de ski et de medicine des sports d'hiver, SITEMSH/Int. Society for Ski Traumatology, zai. 1956, z siedzibą w Davos (Szwajcaria) organizuje co 2 lata Kongres. M. Tropikalna: Międzynar. Kongres Medycyny Tropikalnej i Malarii, Int. Congresses on Trooical Medicine and Malaria, zał. 1913 w Londynie jako Międzynar. Kongres Antymala-ryczny, połączył się 1939 w Amsterdamie z Międzynar. Kongr. M.T.; łączy przedstawicieli rządów i uczonych; organizuje co 5 lat Kongres: po wojnie: 1948, 1953, 1958, 1963. 1968, 1973. Siedziba: Rio de Janeiro. Międzynar. Tow. d/s Mitologii Człowieczej i Zwierzęcej, Int. Society for Human and Animal Mycology — Societe Int. de mycologic humaine et animale, SIMHA, za}. 1954, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski. Międzynar. Tow. Tropikalnej Dermatologii, Int. Society of Tropical Dermatology, żal. 1958, z siedzibą w Nowym Jorku. M. Wojskowa: Międzynar. Komitet Medycyny i Farmacji Wojskowej, Int. Committee of Military Medicine and Phar-macy, zał. 1921, z siedzibą w Liege, Belgia. Publ. International Review of Anny. Navy and Air Force Medical Ser-vices, w jeż. franc. i ang. Skupia uczonych 77 państw, m.in. Polski. Poza tym szereg innych org. międzynar. m.in.: Latyńska Unia Medyczna, Latin Medical Union-Union Medical Latina, zat. 1911, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych z państw latynoskich; organizuje co 4 lata Kongresy. Międzynar. Stów. Chiropraktyków, Int. Chiropractors Association, zat. 1926 p.n. Chiropractic Health Bureau, obecna nazwa od 1941; siedziba Dayenport, USA. Publ. miesięcznik International Reyiew of Chiropractic oraz tygodnik Assocta-ted Chiropractic Press. Posiada oddział europejski p.n. European Chiropractic Union, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Stów. Technologów Medycznych Laboratoriów, Int. Association of Medical Laboratory Technologists, zał. 1954, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Tow. Broncho-oesophagologii, Int. Broncho-ocsophagological Society, zał. 1951, z siedzibą w Filadelfii. Świat. Federacja Tow. Ancstezjologistów, Worid Federation of Societies of Anaesthesiologists, zał. 1955, z siedzibą w Londynie. Światowa Federacja Zawodowych Terapistów, Worid Pede-ration of Occupational Therapists, zał. 1952, z siedzibą w Toronto, Kanada, Publ. Studia. Org. zarej. w Unii Międzynar. Targów (UFJ): Międzynar. Salon Medyczny „Medec" w Paryżu, odbywa się co 2 lata (1973), laboratoria, sprzęt med„ specyfiki; wstęp dla fachowców. Międzynar. Wystawa Elektroniki Medycznej i Biotechniki „Medex" w Bazylei—co 2 lata (1973); wstęp dla fachowców. Międzynar. Wystawa Sprzętu Szpitalnego „Medica" — co 2 lata (1973) w Paryżu; wstęp dla fachowców. Od XVI w. do pół. XX w. wg Index lexicorum ukazało się prawie 500 encyklopedii i słowników poświęconych naukom med. oraz terminologii med.; w Polsce poza szeregiem popularnych encyklopedii zdrowia, ukazał się z zalecenia UNESCO .Wielojęzyczny słownik lekarski, Poly-glot Medical Dictionary. Wydział Nauk Medycznych PAN ogłasza co roku od 1955 Annals o f The Medical Section of the Polish Academy of Sciences. O. A. ZISCHKA Index lexicorum. Bibliographle der Lexikatl-schen Nachschlagwerke, Wien 1959, s. 246; Lexicon medicum, anglicum, russicum, gallicum, germanicum, latinum, polo-num, red.: B. Złotnicki, Warszawa 1971, s. 1603; Medical Research Index, London 1971, s. 1200; J. FRY Medycyna w Stanach Zjednoczonych l W. Brytanii, Warszawa 1972, s. 244; UFI Yade-Mecum des Foires Int., Paris 1973; Yearboók of Int. Organizations 1973; H. FENEIS Ilustrowany slownik mie-dzynar. mianownictwa anatomicznego. Warszawa 1973, s. 439. • 2169 MEGADEATH [ang.; 'milion śmierci'], termin wprowadzony do prasy świat, przez teoretyków militarnych USA w 2 pół. XX w.—określenie zdolności ludobójczych poszczególnych broni masowej zagłady w umownej jednostce „jednego miliona zabitych". • 2170 MEKONG (ang. Mekong, franc. Mekong, hiszp. Mekong, roś. Miekong), rzeka Chin i Płw. Indo-chińskiego, umiędzynarodowiona 1871, stanowi rzekę graniczną między Laosem i Syjamem oraz między Laosem i Birmą, dostępna dla statków oceanicznych do Phnom Penh (Kambodża). W 1966 Komisja Gospodarcza ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu rozpoczęła prace nad rozwojem dorzecza i ujścia M. Program prac, korzystają- cych z pomocy międzynar., przewiduje obwałowanie rzeki w rejonach powtarzających się klęsk powodzi oraz pogłębienie koryta dla zwiększenia żeglowności rzeki, by służyła ona jako droga wodna Kambodży, Laosowi, Syjamowi i Wietnamowi Pd. W 1967 powstał Komitet Koordynacyjny d/s dolnego dorzecza M., Comitć pour la coordi-nation des etudes sur le bassin inferieure du Mś-kong, jako organizacja międzynar. Laosu, Wiet- namu Pd. i Syjamu, przy Komisji Gospodarczej ONZ d/s. Azji i Dalekiego Wschodu w Bangkoku. Państwa współpracujące z Komitetem: Australia, Austria, Belgia, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Holandia,. Hongkong, Indie, Indonezja, Iran, Izrael, Japonia, Kanada, Norwegia, N. Zelandia, NRP, Pakistan, Szwajcaria, Szwecja, USA i W. Brytania, org. współpracujące—UNDP, IAEA, BIRD, ILO, ITV, FAO, UNESCO, UNOID, WHO, Azjat. Bank Rozwoju, Fundacja Azji, Fundacja Forda, Fundacja Rockefellera. (W Monthly Chronicie, Decembcr 1965, Avril 1966, Decem-ber 1967. Pro/et du Mekong 1972, Bangkok 1972. • 2171 MEKSYK (ang. Mexioo, franc. Mexique, hiszp. Mexico, roś. Mieksika), Stany Zjednoczone Me- 525 Meksyk 2171 of Medicine, żal. 1920, z siedzib; w Leuven (Belgia), łączy uczonych większości państw świata m.in. Polski. M. Hydatologii: Międzynar. Tow. Chorób Hydatologicznych, Int. Society of Hydatid Diseasc, za}. 1941, z siedziba w Azul, Argentyna. M. Internistyczna: Międzynar. Tow. M.I., Int. Society of Internal Medicine, zat. 1948, z siedzibą w Bazylei. M. Klimatyczna: Międzynar. Stów. Klimatoterapii, Int. Asso-ciation of Thalassotherapy, zat. 1907, reaktywowane 1963 z siedzib; w Paryżu. M. Kolejowej Służby: Międzynar. Unia M.S.K., Int. Union of Railway Medical Seryices, zat. 1949, z siedzibą w Brukseli. M. Kosmiczna: Stów. M.K., Aerospace Medical Association, za}. 1930 p.n. Aero Medical Association of USA, w 1947 skreśliła „of US" i zarejestr. się w ONZ jako organizacja międzynar., od 1959 pod obecną nazwą łączy uczonych kilkudziesięciu krajów; uznana przez ICAO. Siedziba: Waszyngton. Publ. Aerospace Medicine. M. Lotnicza: Międzynar. Akademia Med., Int. Academy of Aviation Medicine, zat. 1955 p.n. Int. Board of A.M., pod obecną n. od 1959. Siedziba: Bruksela. Posiada maks. 200 członków i maks. 50 stowarzyszonych spośród uczonych kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. M. Nuklearna: Stowarzyszenie Latyno-amcrykańskie Biologii i M.N., Latin-American Association of Nuclear Biology and Medicine, zat. 1961, z siedzibą w SSo Paulo (Brazylia). M, Pracy: Stała Komisja i Międzynar. Stów. M. P„ Perma-nent Commission and International Association on Occupa-tional Health, zat. 1966 z siedzibą w Mediolanie. W Ścisłej współpracy z WHO i ILO. M. Profilaktyczna: Międzynar. Tow. M.P. i Higieny Społecznej, Int. Society for Prophylaetic Medicine and Social Hygiene, zat. 1946. Z siedzibą w Wiedniu. Publ. Intern. Iownat fUr Prophylaktische Median ind Sozialhygiene. M. Psychoterapeutyczna: Międzynar. Federacja M.P., Int. Federation for Medical Psychotherapy, zat. 1928, z siedzibą w Kreuzlingen (Szwajcaria). Publ. Acta psychotherapeutica et psychosomatica. M. Sądowa i Społeczna: Międzynar. Akademia M.S. i M.Sp., Int. Academy of Legał Medicine and of Social Medicine, zat. 1938 przez I. Międzynar. Kongres M. Sądowej; tączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski; w stałej łączności z WHO. Publ. kwartalnik Acta Medicine Legalis et Socialis po ir. i ang. Drugą organizacją jest Europejskie Stowarzyszenie M. Społecznej, European Association of Social Medicine, z siedzibą w Paryżu, zał. 1955, łączy uczonych zach. Europy. M. Rolnicza: Międzynar. Stów. Medycyny Rolniczej, Int. Association of Agricultural Medicine, żal. 1961, z siedzibą w Tours (Francja), łączy uczonych z różnych państw, m.in. Polski. M. Sportowa: Międzynar. Tow. Traumatologii Nart i Medycyny Sportów Zimowych, Societć Int. de traumatologie de ski et de medicine des sports d'hiver, STTEMSH/Int. Society for Ski Traumatology, zat. 1956, z siedzibą w Davos (Szwajcaria) organizuje co 2 lata Kongres. M. Tropikalna: Międzynar. Kongres Medycyny Tropikalnej i Malarii, Int. Congresses on Tropical Medicine and Malaria, zat. 1913 w Londynie jako Międzynar. Kongres Antymala-ryczny, połączył się 1939 w Amsterdamie ż Międzynar. Kongr. M.T.; łączy przedstawicieli rządów i uczonych; organizuje co 5 lat Kongres: po wojnie: 1948, 1953, 1958, 1963, 1968, 1973. Siedziba: Rio de Janeiro. Międzynar. Tow. d/s Mikologii Człowieczej i Zwierzęcej, Int. Society for Human and Anitnal Mycology — Societe Int. de mycologic humaine et animale, SIMHA, zał. 1954, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski. Międzynar. Tow. Tropikalnej Dermatologii, Int. Society of Tropical Dermatology, zał. 1958, z siedzibą w Nowym Jorku. M. Wojskowa: Międzynar. Komitet Medycyny i Farmacji Wojskowej, Int. Committee of Military Medicine and Phar-macy, zał. 1921, z siedzibą w Liege, Belgia. Publ. International Review of Army, Navy and Air Tarce Medical Ser-vices, w jeż. franc. i ang. Skupia uczonych 77 państw, m.in. Polski. Poza tym szereg innych org. międzynar. m.in.: Latyńska Unia Medyczna, Latin Medical Union-Union Medical Latina, zat. 1911, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych z państw latynoskich; organizuje co 4 lata Kongresy. Międzynar. Stów. Chiropraktyków, Int. Chiropractors Association, zai. 1926 p.n. Chiropractic Health Bureau, obecna nazwa od 1941; siedziba Dayenport, USA. Publ. miesięcznik International Review of Chiropractic oraz tygodnik Associa-ted Chiropractic Press. Posiada oddział europejski p.n. European Chiropractic Union, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Stów. Technologów Medycznych Laboratoriów, Int. Association ot Medical Laboratory Technologists, żal. 1954, z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Tow. Broncho-oesophagologii, Int. Broncho-oesophagological Society, żal. 1951, z siedzibą w Filadelfii. Świat. Federacja Tow. Ancstezjologistów, Worid Federation of Societies of Anaesthesiologists, żal. 1955, z siedzibą w Londynie. światowa Federacja Zawodowych Terapistów, Worid Federation of Occupational Therapists, zał. 1952, z siedzibą w Toronto, Kanada, Publ. Studia. Org. zarej. w Unii Międzynar. Targów (UFJ): Międzynar. Salon Medyczny „Medec" w Paryżu, odbywa się co 2 lata (1973), laboratoria, sprzęt med., specyfiki; wstęp dla fachowców. Międzynar. Wystawa Elektroniki Medycznej i Biotechniki „Medex" w Bazylei—co 2 lata (1973); wstęp dla fachowców. Międzynar. Wystawa Sprzętu Szpitalnego „Medica" — co 2 lata (1973) w Paryżu; wstęp dla fachowców. Od XVI w. do pół. XX w. wg lndex lexicorum ukazało się prawie 500 encyklopedii i słowników poświęconych naukom med. oraz terminologii med.; w Polsce poza szeregiem popularnych encyklopedii zdrowia, ukazał się z zalecenia UNESCO Wielojęzyczny słownik lekarski, Poly-glot Medical Dictionary. Wydział Nauk Medycznych PAN ogłasza co roku od 1955 Annals of The Medical Section of the Polish Academy of Sciences. O. A. ZISCHKA lndex lexicorum. Bibliographie der Lexlkall-schen Nachschlagwerke, Wien 1959, s. 246; Lexicon medicum. anglicum. russicum, gallicum, germanicum, latinum, polo-num, red.: B. Złotnicki, Warszawa 1971, s. 1603; Medical Research lndex, London 1971, s. 1200; J. PRY Medycyna w Stanach Zjednoczonych l W. Brytanii, Warszawa 1972, s. 244; UF1 Yade-Mecum des Foires Int., Paris 1973; Yearbook of Int. Organizations 1973; H. FENEIS Ilustrowany slownik międzynar. mianownictwa anatomicznego. Warszawa 1973, s. 439. • 2169 MEGADEATH [ang.; 'milion śmierci'], termin wprowadzony do prasy świat, przez teoretyków militarnych USA w 2 pół. XX w.—określenie zdolności ludobójczych poszczególnych broni masowej zagłady w umownej jednostce „jednego miliona zabitych". • 2170 MEKONG (ang. Mekong, franc. Mekong, hiszp. Mekong, roś. Miekong), rzeka Chin i Płw. Indo-chińskiego, umiędzynarodowiona 1871, stanowi rzekę graniczną między Laosem i Syjamem oraz między Laosem i Birmą, dostępna dla statków oceanicznych do Phnom Penh (Kambodża). W 1966 Komisja Gospodarcza ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu rozpoczęła prace nad rozwojem dorzecza i ujścia M. Program prac, korzystają- cych z pomocy międzynar., przewiduje obwałowanie rzeki w rejonach powtarzających się klęsk powodzi oraz pogłębienie koryta dla zwiększenia zeglowności rzeki, by służyła ona jako droga wodna Kambodży, Laosowi, Syjamowi i Wietnamowi Pd. W 1967 powstał Komitet Koordynacyjny d/s dolnego dorzecza M., Comite pour la coordi-nation des ćtudes sur le bassin inferieure du Mekong, jako organizacja międzynar. Laosu, Wiet- namu Pd. i Syjamu, przy Komisji Gospodarczej ONZ d/s. Azji i Dalekiego Wschodu w Bangkoku. Państwa współpracujące z Komitetem: Australia, Austria, Belgia, Dania, Egipt, Filipiny, Finlandia, Francja, Holandia,. Hongkong, Indie, Indonezja, Iran, Izrael, Japonia, Kanada, Norwegia, N. Zelandia, NRP, Pakistan, Szwajcaria, Szwecja, USA i W. Brytania, org. współpracujące—UNDP, IAEA, BIRD, ILO, ITV, FAO, UNESCO, UNOID, WHO, Azjat. Bank Rozwoju, Fundacja Azji, Fundacja Forda, Fundacja Rockefellera. UN Monthly Chronicie, Decembcr 1965, Avril 1966, Decem-ber 1967. Projet du Mekong 1972, Bangkok 1972. • 2171 MEKSYK (ang. Merioo, franc. Mexique, hiszp. Mexico, roś. Mieksika), Stany Zjednoczone Me- 2172 Melanezja 526 ksyku, Estados Unidos Mexicanos, państwo w Ameryce Pn. i Środk., na Zachodzie nad O. Spokojnym, na wsch. nad Zat. Meksykańską. Czł. ONZ. Pow. l 972 546 km'; ludność 50 000 tyś. (1972). Stolica: Meksyk—7500 tyś. mieszk. (1970). Graniczy ze Stanami Zjedn., Belize i Gwa- temalą. Język urzędowy: hiszp. Waluta: peso M. = 100 centavos. Święto nar.: 16 IX, dzień niepodległości 1810. Ludność Meksyku wg spisów 1900-70 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1900 1910 1921 1930 13607 15160 14334 16552 1940 1950 1960 1970 19653 25791 34923 48381 Stosunki międzynar.: kolonia Hiszpanii, 1533-1810. W wojnie niepodległościowej od 161X1810 (wezwanie do boju ks. M. Hidalgo w miejscowości Dolores—Grito de Dolores de Miguel Hidalgo) do 4X1824 (uchwalenie przez Zgromadzenie Konstytucyjne Konstytucji Rep. Federalnej M„ Promulgación por el Congreso Constituyente de la Constitución Federal Republicana). W wojnie z USA 1835-47, zakończonej traktatem podp. 2 II 1848 w Guadelupe Hidalgo, uznającym anek-sję przez Stany prowincji pn. Meksyku: Teksas, N. Meksyk, Arizona, Górna Kalifornia. W 1853 M. odsprzedał Stanom Zjedn. terytorium Mesilla za 10 min dół. W 1862-67 inwazja franc., zakończona zwycięstwem M. pod wodzą B. Juareza 15 V 1867 w Oueretaro i rozstrzelaniem cesarza uzur"-patora Meksyku Maksymiliana Habsburga 19 VI 1867. W 1877-1910 dyktatura P. Diaza, wspierana przez USA, podobnie jak siły kontrrewol. po'wybuchu rewolucji 20X11910. Interwencja zbrojna USA 211 V 1914 w Veracruz i wrogi stosunek do rewolucji meksyk. pręż. USA W. T. Wil-sona, zdecydowały o nieprzystąpieniu M. do wojny świat. 1914-18 i z kolei o niedopuszczeniu przez Wilsona M. do Konferencji Wersalskiej 1919 i do LN. Dopiero 1930, kiedy wszystkie państwa członkowskie LN zaprosiły jednomyślnie M. przystąpił on do Ligi. W 1924 M. był pierwszym krajem półkuli zach., który 'nawiązał stosunki dyplomat. z ZSRR. W październiku 1932 został wydalony delegat papieski. W 1933 M. poparł pręż. P. D. Roosevelta -> doktryną dobrego sąsiedztwa. W 1938 M. był pierwszym krajem w hemisferze zach., który znacjonalizował wydobycie nafty, ekspropriując zagr. kompanie. W czasie II wojny świat, po stronie NZ; przystąpił do wojny z Niemcami 1942. Na początku 1945 pałac Chapultepec w stoi. M. był siedzibą Konferencji d/s Wojny i Pokoju, zw. Konferencją Chapultepec. Czł. założyciel ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem GATT. Czł. założyciel OPA. Czł. -> Traktatu Tlatelolco. Od 41X1972 współpracuje z -> Grupą Andyjską. W kwietniu 1959 Sekr. Gen. ONZ D. Hammarskjold złożył wizytę w, Meksyku, w sierpniu 1966 U Thant. Prezydent L. Mateos przemawiał w Zgr. Og. ONZ 14X1959. W 1973 pręż. J. Echeveria był pierwszym pręż. Meksyku, który złożył oficjalne wizyty w ZSRR i w ChRL. Toczący się od 1961 spór z USA o zanieczyszczanie granicznej rzeki Rio Colorado został zakończony 30 VIII 1973 podp. odpowiedniego porozumienia. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Arabia Saud., Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Belize, Boliwia, Brazylia, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Frań" cja, Ghana, Grecja, Gujana, Gwatemala, Gwinea, HaiU. Hiszpania Republika (Emigracyjny Rząd), Holandia, India, Indonezja, Irak, Islandia, Izrael, Jamajka, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd„ Kostaryka, Kuba, Liban, Luksemburg, Maroko, Nikaragua, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Salwador, Senegal, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Tunezja, Turcja, Urugwaj, USA, Wenezuela, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska adm.). Wiochy, ZSRR. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. Umowa o wymianie kulturalnej, nauk. i techn. m. PRL a M., podp. w Warszawie 24 XII 1970 (Oz. U. 1970, nr 32, póz. 288, 289). J. CASTAŃEDA Mexico and the United Noriom, N. York 1958, s. 255; H. F. CLINE Mexico. Reyolution to Eyotution, 1940-60, N. York 1962, s. 375; Mexico 50 Anos de Reydtución. La Economta. La Vida Social. La Polltica. La Cultura, Mćxico 1963, a. 504; 50 Anos de Reyotuclón Mexlcana en Cifras. Mexico 1963, s. 179; F. TENA Ramirez Leyes Fundamentales de Mexico IS08-1964, Mćxico 1964. s. 954; L. G. ZORILIA Historia de las Relaciones entre Mexico y Estados Unidos de America ISOO-1958, Vol. 2, Mexico 1965/66; D. Cosio VILLE-GAS Cuestiones Int. de Mexico. l/no Bibliografia, Mexico 1966, s. 588; Bibliografia Histórtca Mesicana, Mexico 1967, s. 120; R. M. FERNANDEZ ESQUIVIL Las Publicaciones Oficiales de Mexico: Guia de Publicaciones Periodicas y Senadas 1937-67, Mexico 1967, s. 269; E. LIEUYEN Mexican Militarism: The Politicat Rise and Fali of the Reyolutionary Anny 1910-1940, Albuquerque 1968, s. 194; Diccionario Porrua de Historia. Biografia y Geografia de Mexico. Tercera edición corregida y aumentada con un Apendice, Vol. 2, Mśrico DP 1970/71, s. 2645; R. GARCIA ROBLES Mexico en las Naciones Unidas, vol. 2, Mexico 1970; R. MROZIEWICZ Rewolucja meksykańska 1910-1917. Zarys historii politycznej. Warszawa 1973, s. 248. • 2172 MELANEZJA (ang. Melanesia, franc. Melanesie, biszp. Melanesia, roś. Mielaniezija), grupa wysp w Oceanii, ciągnących się na dł. ok. 5 tyś. km, w zach. części O. Spokojnego; przedmiot sporów międzynar. w XIX i XX w.; gł. wyspy i grupy wysp: Nowa Gwinea, Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona, Nowe Hebrydy, Nowa Kaledonia, Santa Cruz, Fidżi; posiadłości Australii, Francji, W. Brytanii; zach. część Nowej Gwinei (Irian Zach.) jest częścią Indonezji. MEMORANDUM ->• Aide memoire. • 2173 MESSERSCHMTTT AG„ jeden z wielkich zakładów niem. przemysłu lotn., wojsk., zał. 1923 p.n. M. Plugzeugbau Gesellschaft w Augsburgu przez W. Messerschmitta, konstruktora samolotów: turyst. jednoosobowych Me-108 Taifun z 1934, 527 Metr 2178 przystosowanych do zadań myśliwskich p.n. Me-109 z 1935, które hitlerowska Luftwaffe używała w czasie K wojny świat, wraz z dwusilni- kowym, dwumiejscowym, myśliwsko-bombowym Me-110 z 1939, oraz dwusilnikowym, jednomiej-scowym myśliwcem odrzutowym Me-262 Schwal-be z 1944, a także z sześciosilnikowym transportowcem wojsk. Me-323 Gigant z 1943. Po wojnie założył fabrykę szkoleniowych myśliwców Me-200 w Hiszpanii. Zdemontowane 1945 zakłady odbudował 1957 pod firmą M. AG w Augsburgu i M. GmbH w Ratyzbonie. Należy do koncernu •> ERL. 2174 METALE NIEŻELAZNE (ang. Non-Perrous Metals, franc. Metaux non-ferreux, hiszp. Meta-los no ferrosos, roś. Cwietnyje mietaBy), jeden z podstawowych surowców, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Rada M.N., Int. Wrought Non-Ferrous Metal CounciI, za). 1953, z siedzib; w Londynie; łączy towarzystwa krajowe 14 państw pn.-zach. Europy; publ. studia w jeżykach ang., tranc. i niem., jak np. Clossification Non-Ferrous Scrap Metals, Gnidę to the Principles of Cosling tn the Euro- pean Non-Ferrous Metals Industry. Komitet EWG d/s Przemysłu M.N„ EEC Liason Committec for the Non-Ferrous Metal Industrics, zat. 1957 z siedzibą w Brukseli. Yearbook of Int. Organtzalions, 1973. METALURGIA -> Hutnictwo. • 2175 METEOROLOGIA [gr. meteoros 'unoszący się w powietrzu', logos 'słowo', 'nauka'], (ang. Meteoro-logy, franc. Mćteorologie, hiszp. Meteorologia, roś. Mietieorołogija), termin międzynar.—fizyka atmosfery, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1878, daty I Kongresu Meteorologicznego w Rzymie i zał. Międzynar. Organizacji Meteorologicznej IMO. W 1919 Paryską Konwencją Lotniczą, . 33 państwa sygnatariusze zobowiązały się do zbierania l udzielania sobie nawzajem informacji meteorol. codziennie w określonych godzinach. Dla uproszczenia przekazu komunikaty układane są za pomocą symbolów meteorol. lub liter oraz kodu liczbowego (załącznik 9 do ww. Konwencji). W Waszyngtonie 11 X 1947 została podp. Konwencja o powołaniu Świat. Org. Meteorologicznej -> WMO, w miejsce —>• IMO, również z siedzibą w Genewie, w celu „u-zgodnienia, ujednostajnienia i ulepszenia Działalności meteorol. w świecie oraz w celu należytego popierania wymiany wiadomości meteorologicznych między krajami". Konwencja weszła w życie 23 III 1950 i dzień ten od 1961 obchodzony jest jako Świat. Dzień Meteorologiczny. WMO rozpoczęła działalność 4 IV 1951 (do tego dnia kontynuowała swe prace IMO) i odtąd wszelkie problemy międzynar., dot. m. są w gestii WMO, która od 20X111951 jest jedną z organizacji wyspecjal. ONZ. WMO Basie Documents, Geneya 1952; S. PETERSSEN Zarys meteorologii. Warszawa 1964. • 2176 METEOROLOGICZNE SATELITY (ang. Mete-orological Satellites, franc. Satellites meteorolo-giques, hiszp. Satelites meteorołógicos, roś. Mie-tieorołogiczeskije satielity), pierwszego s.m. wystrzeliły na orbitę dookoła ziemską p.n. „l 959 Alfa" USA, w 1959. W 1965 Świat. Org. Meteorologiczna (WMO) rozważała projekt utworzenia świat poolu s.m. • 2177 METODYŚCI [gr. methodikós 'metodyczny']. (ang. Methodists, franc. Methodistes, hiszp. Me-todistas, roś. Mietodisty), jedna z chrzęść, grup rei., protestancka, powstała 1729 w Oxfordzie, na bazie Kościoła Anglikańskiego jako „wolny kościół" o charakterze misyjnym. W 1784 zorgani- zował się w USA Metodystyczny Kościół Episko-palny, na początku XIX w. w krajach języka niem. Deutsche Bischofliche Methodistenkirche, z kolei w Afryce i w czarnej Ameryce segrega-cjonistyczne kościoły m., zw. Colored Methodist Churches. W 1881 zorganizowana została pierwsza świat, org. m.: Konferencja Ekumeniczna Metodystów, Ecumenical Methodist Conference, zbierająca się co 10 lat, przekształcona po n wojnie świat, w stałą org. naczelną M. Światową Radę. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Światowa Rada M., Worid Metbodist CounciI (WMO, żal. 1951, z siedzibą w Londynie; łączy wspólnoty wyznaniowe m. 78 krajów; aktywnie działa w — ekumenicznym ruchu; publ.: Worid Partsh. Światowa Federacja Kobiet M., Worid Fedcration of Methodist Women, żal. 1939, z siedzibą w Saint Pauł (Minnesota, USA); w łączności z WMC. Rada Centralnej Konferencji Metodystów w Europie, CounciI of the Methodist Central Conferences in Europę, zał. 1966, z siedzibą w Bad Bramstedt (NRF). Światowe Stów. Radioamatorów M. l Klubów, Worid Asso-ciation of Methodist Radio Amateurs and Ciubs (WAMRAC), żal. 1957, z siedzibą w Malton Mowbray, Leics, UK; publ.: Worid. Methodist Register of Church Radio Amateurs and Ciubs and Short Wave Lisleners. , Światowe Tow. Historii M., Worid Methodist Historical So-ciety-Societć mondiale •d'histoirc methodiste, żal. 1967, z siedzibą w Cambridge (USA). G. T. ROVE Istota metodyzmu, Warszawa 1948; G. H. KEN-NEDY The Methodist Way of Lite, Englewood diff N.Y. 1958; Yearbook of Int. Organiwtions. 1973. • 2178 METR [gr. metron 'miara'], (ang. Meter, franc. Metre, hiszp. Metro, roś. Mietr), nazwa jednostki miary długości zaproponowana 1675 w wyd. w Krakowie traktacie o potrzebie unifikacji miar pt. Misura Universale, jako „miara powszechna" przez Tytusa Liwiusza Boratyniego; przyjęta dla „powszechnego metrycznego systemu" przez Zgr. Og. Rep. Francuskiej, 10 Xn 1799, w oparciu o pomiar paryskiego południka od Dunkierki do Barcelony, przeprowadzony przez paryską Akad. Nauk, która „jedną dziesięciomilionową ćwiartki południka" nazwała „metrem prawdziwym i ostatecznym". Pierwsza międzynar. definicja m. została opracowana przez I Generalną Konferencję Miar 1889. Odlany ze stopu platyny i irydu prototyp m. umieszczono w —f- Międzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sevres pod Paryżem. Definicja ze względu na niedokładność -wzorca długości, jakim był prototyp metra będący sztucznym tworem ludzkim nie pozwalającym na od- tworzenie jednostki długości z dokładnością wymaganą w dobie współczesnej—XI Generalna Konferencja Miar 1960 przyjęła jako wzorzec na- turalny i niezniszczalny długość fali świetlnej atomu kryptonu 86. Odtąd „metr jest długością równą l 650 763,73 długości fali w próżni pro- mieniowania odpowiadającego przejściu pomię- 2179 Metrologia 528 dzy poziomami 2pi» a 5ds atomu kryptonu 86". Definicja ta, włączona do uchwalonego na tejże konferencji Międzynar. Układu Jednostek Miar -r SI. S. KRAMSZTYK Stulecie metra, w: Ateneum, Warszawa 1895; Z. GA)EWSKI Miedzynar. układ jednostek miar. Warszawa 1966. • 2179 METROLOGIA, [gr. metron 'miara', logos 'słowo', 'nauka'], (ang. Metrology, franc. Metrologie, hiszp. Metrologia, roś. Mietrołogija), nazwa dziedziny wiedzy o pomiarach; przedmiot szerokiej współpracy międzynar. w XIX i XX w., w związku z upowszechnieniem od 1799 —> metrycznego systemu oraz od 1960 Międzynar. Układu Jednostek Miar —>• SI. Instytucją naczelną d/s m. jest Międzynar. Biuro Miar i Wag. Rozwojowi m. służą org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynarodowa Org. Metrologu Prawnej, Int. Organization of Legał Metrology, Organisation Int. de Metrologie Legało (OIML), za}, konwencją międzynarodową 12 X 1955, z siedzibą w Paryżu; z zadaniem ujednolicenia podstawowych metrologicznych własności pomiarowych instrumentów, zaleconych do użytku międzynar. i unifikacji przepisów prawnych. I konferencja międzynar. poświęcona m. odbyła się w Paryżu 1937; następne 1956, 1962 i 1968 i 1972 (w Londynie). Czł. OIML są rządy Australii, Austrii, Belgii, Cejlonu, Bułgarii, Czechosłowacji, Danii, Dominikany, Egiptu, Finlandii, Francji, Grecji, Gwinei, Hiszpanii, Holandii, Indii, Indonezji, Iranu, Izraela, Japonii, Jordanii, Jugosławii, Kamerunu, Kuby, Libanu, Luksemburga, Maroka, Monako, N. Zelandii, Norwegii, NRD, NRF, Polski (.Dz.U. 1959, póz. 24 i 27 i 1969, póz. 112), Rumunii, Szwajcarii, Szwecji,'Tunezji, Turcji, Węgier, W. Brytanii, Wenezueli, Włoch. ZSRR. Polska opracowała dla OIML Międzynar. Słownik metrologiczny oraz tablice alkoholometryczne. Międzynar. Konferencja Miar, Int. Measurement Confedera-tion (IMEKO), zał. 1961, z siedzibą w Budapeszcie; z zadaniem rozwijania nauk. współpracy międzynar. w dziedzinie m., łączy krajowe organizacje: Bułgarii, ChRL, Czechosłowacji, Japonii, NRD, Polski, Rumunii, Szwecji, W. Brytanii, USA i ZSRR. Międzynar. Komitet Danych dla Nauki i Techniki, Int. Com-mittee on Data for Science and Technology (CODATA), z siedzibą we Frankfurcie n. m., będący jednym z nauk. komitetów Międzynar. Rady Naukowych Unii (ICSU); z zadaniem ujednolicania danych liczbowych określających chem., fiz., termodynamiczne, elektr., mechaniczne i inne właściwości substancji i materiałów. Komisja Pomiarów Międzynar. Unii Chemii Czystej i Stosowanej, Measurements Committee of the Int. Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC), z siedzibą Unii w Bazylei, Komisji zaś w Oxfordzie; z zadaniem wymiany i komparacji fizykochem. wzorców miar oraz wzorców substancji ultra-czystych. Międzynar. Służba Czasu i Częstotliwości, Int. Time and Fre-quency Seryice, organizowana i koordynowana przez Między-nar. Biuro Czasu, Bureau Int. de 1'Heure (BIH) w Paryżu oraz Wszechzwiązkowy Inst. Naukowo-Badawczy dla Pomia-rów Fizotecbmcznych i Radiotechnicznych (WNIIFTRI) w Moskwie, z zadaniem systematycznego porównywania wzorców czasu i częstotliwości. Komitet doradczy d/s międzynar. systemu wzorców substancji i materiałów, wykorzystywanych przez przemysł, powstały 1971 przy Międzynar. Komitecie Miar Międzynar. Biura Miar i Wag, z zadaniem stymulowania opracowań wzorców w dziedzinach chemii, metalurgii czarnej i kolorowej, hutnictwa, materiałów ogniotrwałych i budowlanych, farmacji i przemysłu spożywczego. Międzynarodowa Org. Standaryzacji, Int. Organization for Standardization (ISO), z siedzibą w Genewie; z zadaniem u-powszechnienia m.in. międzynar. ->• etalonów metrologii. W Polsce Centralny Urząd Jakości i Miar wyd. Biuletyn informacyjny, którego nr 1-2, 1970 wydano w 15-lecie miar nowopol. i w 50-lecie poi. administracji miar. W 1966 powstała przy Stałej Komisji Normalizacyjnej RWPG sekcja m., z zadaniem opracowywania m.in. jednolitych wzorców (etalonów) dla chem., fiz. i innych właściwości substancji i materiałów, objętych integracją gosp. krajów socjalistycznych. A. E. BERMMAN Historical Metrology, New York 1953; ICSU Year Book, od 1954; W. KULA Miary i wasi. Warszawa 1970; T. PLEBAŃSKI O współpracy metrologów... w organizacjach międzynar., w: Pomiary. Automatyka, Kontrola, Warszawa 1971; E. ROMER Miernictwo przemysłowe, wyd. 2, Warszawa 1972, s 518; Yearbook of Int. Organtzations, 1973. • 2180 METRYCZNA KONWENCJA MIĘDZYNARODOWA (ang. Intemational Metric Convention, franc. Convention intemationale du metre, hiszp. Convención Intemacional del Metro, roś. Mież-dunarodnaja mietriczeskaja konwiencyja), zawarta 20 V 1875 w Paryżu, z zadaniem upowszechniania unifikacji miar i wag —> metrycznego systemu, przez rządy Argentyny, Austro-Węgier, Belgii, Brazylii, Danii, Francji, Hiszpanii, Niemiec, Norwegii,. Peru, Portugalii, Rosji, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, USA, Wenezueli i Włoch. W następnych dekadach przystąpiło do konwencji wiele innych państw, m.in. Anglia 1884 i Polska 1919 (formalnie 18 III 1925). Przystąpienie do konwencji nie nakładało obowiązku wprowadzenia do wyłącznego powszechnego stosowania systemu. metrycznego, pozwalało natomiast korzystać z -> etalonów (wzorców) opracowanych i przechowywanych przez stały organ konwencji Międzynar. Biuro Wag i Miar w Seyres pod Paryżem, a także z dorobku nauk. patronującym Biuru Konferencji Generalnych Miar i Wag i Międzynarodowemu Komitetowi Miar. II konwencja m. została zredagowana i podp. w Sevres 61X1921. CH. E. GOILLAUME La Convention du Metre et le Bureau Int. des Poids et Mesures, Paris 1902; Di.U. 1925, póz. 241, 607, 608. •2181 METRYCZNY SYSTEM (ang. Metric system, franc. Systeme metrique, hiszp. Sistema metrico, roś. Mietriczeskaja sistiema mier), termin mię- dzynar.—układ jednostek miar i wag, oparty na wzorcach -»- metra i —> kilograma, wprowadzony uchwałą Zgr. Og. Rep. Francuskiej z 7 IV 1795, potwierdzony ustawą z 10X111799 o „powszechnym s.m.". W 1800 system ten przyjęły pn. Niemcy, 1803—Włochy, 1821—Holandia i Belgia, 1836—Hiszpania i Ameryka Lać., 1872—Rzesza Niem., 1876 — Austro-Węgry, 1919 — Polska, 1927—ZSRR, 1957—ChRL. W 2 pół. XX w. unifikacja miar i wag staje się powszechna. W 1960 powstał. Międzynar. Układ Jednostek Miar •> SI, integrujący metr i system metryczny. W 1966 W. Brytania i państwa bryt. Wspólnoty Narodów rozpoczęły obliczone na lat 10 wprowa- dzanie s.m. do wszystkich dziedzin gospodarki i finansów; USA wprowadziły w tymże roku s.m. jako obowiązujący do przemysłu zbrojeniowego. W USA po raz pierwszy Kongres odrzucił wniosek rządu o wprowadzenie m. 1821 .W 1866 Kongres zezwolił na używanie s.m. ale odmówił wprowadzenia go jako obowiązującego. W 1971 Na-tional Bureau of Standards po 3-letnich studiach, przedłożyło rządowi wniosek o wprowadzenie do 1980 obowiązującego s.m. z wyjątkiem tradycyjnych -wymiarów (np. 100-yardowe boiska piłki nożnej); kosztem ok. 20 mld dolarów. Tym razem Kongres nie zgłosił sprzeciwu. Pierwsza Międzynar. Konwencja M.S. została podpisana w Paryżu 1875. Pierwsza definicja m.s. została opracowana przez I Generalną Kon- ferencję Miar 1889; obowiązująca ob.—przez Xl Konferencję w 1960. Zób. też metr. 529 Miedź 2191 V. TALLENT Bistoire du Systeme Metrique, Paris 1911; W. SZYMAŃSKI Jednostki miar. Warszawa 1956. • 2182 METYSI [tac. misticius 'mieszany'], (ang. Mesti-zos, franc. Metis, hiszp. Mestizos, roś. Mietisy), termin międzynar. — osoby pochodzące ze związków Indian z ludnością napływową białą; podobnie jak osoby ze związków ludności murzyńskiej z białą przyjęto nazywać z franc. mulatami, gdy potomków niezmieszanych rodzin kolonizatorskich na kontynencie Ameryki Lać. zwie się kredami. Org. międzynar. d/s m., zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Osób z Mieszanych Rodziców, Int. Union of Indiyiduals of Mixed Parentage, Union int. de metis (UIM), żal. 1957 w Brazzayille, z siedziba w Dakarze; z zadaniem bronienia przed dyskryminacja; zorganizowała dwa kongresy w Paryżu 1968 i 1970. J. L. RUBIO La rebelión mestiza, Madrid 1966; Yearbook of Int. Organisations. 1973. • 2183 MEZOPOTAMIA (ang. Mesopotamie, franc. Me-sopotamie, hiszp. Mesopotamia, roś. Miesopota-mija), hist. kraina na Bliskim Wschodzie w dorzeczu Eufratu i Tygrysu; od XVI w. do upadku imperium osmańskiego wchodziła w skład Turcji, rozdzielona po I wojnie świat, między Irak, Iran, Syrię i Turcję; ze względu na bogate złoża ropy naftowej w rejonie Al-Basry, Kirkuku i Mosulu, przedmiot rywalizacji międzynar. koncernów naftowych. A. J. BASKER The Neglected War. Mesopotomia 1914-1918. London 1967. • 2184 MIARY I WAGI ŚWIATA (ang. Worid weights and measures, franc. Poids et mesures, hiszp. Pe-sos y medidas del mundo, roś. Miery i wiesy mira), nazwa wyd. okresowo informatora ONZ o systemach miar i wag, obowiązujących w pań-.stwach członkowskich, l wyd. 1955; 2 wyd. 1966 uwzględnia Międzynar. Układ Jednostek Miar -> SI. W Polsce na użytek handlu zagr. wyd. są tabele przeliczeniowe miar i wag odmiennych od SI. Zob. też Międzynar. Biuro M. i W. Miary i wagi. Tabele przeliczeniowe, red.: J. CzelaJewski, S. Kocot, A. Thikian, W. Walewski, Warszawa 1952; Else-vier's Lexicon of International and National Units, Amster-dam-London- New York 1964 (nazwy jednostek miar podane w 10 językach: ang., franc., hiszp., hol., jap., niem., poi., portug., roś., szwedz. i wt.); Worid Weights and Measures. IW Bandbook for Statisticians, New York 1966, g. 138; A. JANISZEK Polska l dtleje miar, w: Problemy 3/1974. • 2185 MIASTA BLIŹNIACZE (ang. United towns, franc. Villes jumeićes, hiszp. Ciudades gemelas, roś. Goroda blizniecy), termin międzynar.— współpracy między miastami różnych państw w duchu przyjaźni i pokoju pod egidą ONZ. Org. międzynar. zarej. w ONZ: światowa Federacja M.B., United Towns Organization, Fedś-ration mondiale des Villes jumelees, żal. 1957 pod egidą franc. org. Le Monde Bilingue, świat Dwujęzyczny, z zadaniem rozwijania współpracy między narodami, bez względu na rasę, język, religię czy system polit. przez wymianę doświadczeń miast członkowskich; siedziba: Paryż; 1970 łączyła miasta 54 państw, m.in. Polski; ma statut doradczy (A) ECOSOC i UNESCO; publ. kwartalnik, Cites Unieś i miesięcznik United Towns Newsietter*, w maju 1972 z inicjatywy świat. Federacji M.B. odbyła się w Sofii konferencja przedstawicieli 32 krajów, poświęcona problemom ,,ochrony środowiska miejskiego", która uchwaliła Sofijska Kartę Ochrony Miast. Yearbook of Int. Organtzalions, 1973. • 2186 MIASTO NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ang. United Nations City, franc. Cite des Na- tions Unieś, hiszp. Ciudad de las Naciones Uni-das, roś. Gorod Objedinionnych Nacyj), nazwa przyjęta dla Centrum Konferencyjnego ONZ, UN Conference Centre, i siedziby wielu organizacji międzynar. (m.in. IAEA i UNIDO) w Wiedniu, na jednej z wysp Dunaju; obliczone na 25 tyś. osób i 5 tyś. dziennie zwiedzających. Budowa rozpoczęła się 1970 wg planu zespołu 7 amer. architektów pod przewodnictwem C. Pełli. • 2187 MICUM, franc. Mission Interalliee de Contróle des Usines et des Mines, Misja Międzyaliancka Kontroli Fabryk i Kopalń, nazwa międzyalianc-kiej instytucji, sprawującej nadzór nad gospodarką Zagłębia ->• Ruhry po I wojnie świat. Zawarte przez M. 6 układów z niem. koncernami 1923/24 stały się podstawą normalizacji stosunków m. Francją a Rzeszą. H. RYCKEN Die Micum-Abkommen des Ruhrkohienbergbaus, Berlin 1931. • 2188 MID [roś.]. Ministerstwo inostrannych diet. Ministerstwo spraw zagr. ZSRR. • 2189 MIDLAND BANK Ltd., jeden z 4 wielkich — banków W. Brytanii o zasięgu świat, zał. 1836 jako Birmingham and Midland Bank Ltd., od 1923 pod ob. nazwą, z siedzibą w Londynie, ma 2645 filii; jest korespondentem ok. 1000 banków świata, m.in. w Polsce Banku Handlowego S.A. i Nar. Banku Poi.; na 31 XII 1967 aktywa przekroczyły 2,6 mld funtów. Bahker's Almanac and Yearbook, 1970. • 2190 MIDWAY, atol na O. Spokojnym w archipelagu Hawaje; w czasie II wojny świat. 4-6 VI 1942, rozegrała się tu przełomowa bitwa mor. floty amer. z flotą japońską. Midway, w: Mata encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1969. • 2191 MIEDŹ (ang. Copper, franc. Cuivre, hiszp. Co-bre. roś. Mied'), jeden z podstawowych surowców przemysłów metalurgicznych, przedmiot kooperacji i konwencji międzynar. Pierwsze porozumienie międzynar.—1887; pierwszy międzynar. kartel m. utworzyły koncerny zach. Europy i Kanady 1935 i zawarły z kompaniami wydobywającymi miedź gentlemen's agreement o limitowaniu eksportu. Po II wojnie świat, kopalnie m. były gł. przyczyną konfliktów w kong. Katandze, gdzie działała belg. Union Miniere du Haute Katanga, a także powodem sporu USA-Chile w związku z uchwaloną jednomyślnie przez Kongres Chilijski l O VII 1971 nacjonalizacją koncesji amer. koncernów w Chile. Gł. producenci: USA, Chile (w IWo znacjonalizowane 1971), Zambia (51°/o akcji kopalń m. znacjonalizowanych 1970), ZSRR, Kanada, Kongo, Peru (proces stopniowej nacjonalizacji rozpoczęty 1970), Meksyk (w 100°/o znacjonalizowane 1950), Japonia, Australia. Światową produkcję m. obrazuje tabela. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Rada Rozwoju M., Int. Copper Deyelopmcnt Councii, Conseił int. pour le developpement du Cuivre (CIDEO, zał. 1961, z siedzibą w Genewie. Międzynar. Rada Miedzi Kutej, Int. Wrought Copper Co-uncii, Conseił int. du Cuivre ouvrź, zał. 1953, z siedzibą w Londynie; łączy grupy krajowe 16 państw Europy Zach. i Ja- 2192 Mieszkalnictwo 530 Produkcja miedzi rafinowanej (1971) 1971 1950 1971 1950" 1971 Kraje wmint 1960 =• 100 na l mieszkańca w kg udział w pro* dukcji światowej w % Świat 7,280 145 1,2 2,0 100,0 100,0 w tym: USA 1,740 106 8,6 8,4 43,1 23,9 Japonia 0,714 288 1,3 6,8 3,4 9,8 Zambia 0,535 129 65 125 5,4 7,4 Kanada 0,478 126 17 22 7,9 6,6 Chile 0,468 208 36 52 7,2 6,5 NRF 0,400 129 5,2 6,8 7,8 5,5 Belgia 0,328 155 18 34 4,7 4,5 Zair 0,204 116 9,2 9,1 3,4 2,8 W. Brytania 0,187 85 4,5 3,4 6,9 2,6 Australia 0,120 144 4,3 9,4 1,2 1,7 ChRL 0,100'' 100 0,1'' 1.3" Jugosławia 0,093 264 1,4 4,5 0,7 1,3 Polska 0,093 427 0,6 2,8 0.5 1,3 Rep. Pd. Afryki 0,075 68,5 1,1 3,4 0.5 1,0 Hiszpania 0,073 175 0,7 2,1 0,6 1,0 "Dla miedzi rafinowanej 1955; 1> 1970. Źródło. Maty rocznik statystyczny 1973, GUS, Warszawa 1973, s. 327. ponii; publ. studia, jak np. Glossary of terms applicable to Wrousht products in Copper, Zinc, Brass and other Copper Alloys (1956), Effiuent Treatment In the Copper and Copper Alloy Industries (1965). Międzynar. Stowarzyszenie Badań M., Int. Copper Research Association, żal. 1959 p.n. Copper Products Deyelopment Association (CPDA), pod ob. nazwa od 1962; czł. są wielkie kompanie kapitalist.: Aroerican Brass, American Metal Cli-max, American Smelting and Refining Corporation, Anacon-da, Betty, Hochschild, Kennccott, Roan Selection Trust; siedziba: N. Jork i Genewa. Międzyrząd. Rada Krajów Eksportujących M., Intergoyern-mental Councii ot Copper Exporting Countries, (CIPEC), zat. 7 VI 1967 w Lusacc przez rządy Chile, Peru, Zairu i Zambii, z zadaniem obrony wspólnych interesów; siedziba: Lima; CIPEC wystosował 1968 do UNCTAD memorandum o zniesienie barier celnych, hamujących eksport m. W konfliktach i sporach o nacjonalizacje CIPEC i CPDA różnią się diametralnie w stanowiskach. W 1972 amer. firma Kennecott, której kopalnie zostały znacjonalizowane w Chile prowadziła akcję międzynar. przeciwko eksportowi chilijskiej m. przez uzyskanie w krajach importujących m. z Chile sądownego na nią aresztu; w związku z tym Chile, Peru, Zair i Zambia, reprezentujące 60% świat, eksportu m. postanowiły 5X111972 za- wiesić wszelkie transakcje z firmą Kennecott i zwołali w tej sprawie nadzwyczajną sesję ministerialną CIPEC. Ministrowie podjęli m.in. decyzję o nawiązaniu kontaktów z krajami produkującymi inne surowce, jak ropę, w celu osiągnięcia wspólnego porozumienia co do środków o-chrony bogactw naturalnych i utworzenia jednolitego frontu w tej sprawie. M. VERA U na Politica Definltiva para nuestras Riguesas Basicas, Santiago 1964, s. 230; CEPAL Estudio Económico de AmSrtca Latina 1965, New York 1967; P. VEOA Et Cobre Chtteno, Santiago 1965, s. 144; Rocznik statystyki międzynar. 1970, Warszawa 1970, s. 146; Yearbook of Int. Organizations. 1973. MIESZAŃCY ->- Metysi, • 2192 MIESZKALNICTWO (ang. Housing, franc. Ha- bitation, hiszp. Vivienda, roś. Żyliszcznoje stroi- tielstwo), przedmiot międzynar. współpracy. Org. międzynar. zarcj. w ONZ: Federacja Międzynar. d/s Mieszkalnictwa i Planowania Miast, Int. Federation for Housing and Planning (IPHP), Fśderation int. pour 1'habitation, 1'urbanisme et 1'amenage- ment des territoires (PIHUAT), żal. 1913 (od nazwy ang. Int. Garden Cities and Town Planning Association, 1926-1958 p.n. Int. Federation for Housing and Town Planning); łączy organizacje, instytucje i uczonych z 70 państw, m.in. z Polski; ma statut doradczy (O ECOSOC i WHO; siedziba: Haga. Organizuje co 2 lata Kongresy; publ.: Int. Survey. W 1957 w Kolonii, IFHP wspólnie z Komisją mieszkaniową Międzynar. Unii Organizacji Rodzinnych, Int. Union ot Fa-miły Organizations, oraz Międzynar. Unią Architektów, Int. Union of Architects IUA, opracowała pierwszą międzynar. kartę m., sw. Kartą Kolonską, ustalającą jakie winno być bezwzględnie mieszkanie w zależności od składu i typu rodziny. Ustalenie tych warunków minimum umożliwia krajowym ustawodawcom określanie dopuszczalnych norm minimalnych, a statystyce międzynar. ułatwia prowadzenie jednolitych spisów mieszkaniowych. W 1972 w czasie sympozjum przedstawicieli IPHP oraz IUA w Warszawie stwierdzono, ze Karta Koloóska wywarła zasadniczy wpływ na politykę mieszkaniową w Europie; poszczególne kraje stopniowo przystoso- wywały swoją politykę budowlaną i politykę finansowania do postawionych w nich wymagań. Równocześnie postulowano rewizję Karty pod kątem zasad ochrony środowiska człowieka. Międzyameryk. Centrum d/s Mieszkań i Planowania, Inter-american Centre ot Housing and Planning, żal. 1951, z siedzibą w Bogocie; 1966 zorganizowała Międzynar. Kongres M. w stolicy Meksyku. Organizacja Regionalna Azji Pd. d/s M. i Planowania, East Asia Regional Organization for Planning and Housing, zat. 1954, z siedzibą w Delhi. W sierpniu 1972 odbyła się w Santiago (Chile) Międzynar. Wystawa M., w której wzięła udział m.in. Polska. IFHP Boustng Societles Abolish the Slums, The Hague 1963; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2193 MIESZKANIOWE PROBLEMY ŚWIATOWE (ang. Worid housing problems, franc. Problemes mondiaux de 1'habitation, hiszp. Problemas mun-diales de la vivienda, roś. Mirowyje żyliszcznyje problemy), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. pod patronatem ONZ. W grudniu 1946 Zgr. Og. ONZ stwierdziło konieczność stworzenia stałej wymiany doświadczeń techn. różnych krajów i regionów świata w rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych. Zadanie to powierzone zostało ECOSOC. Departament Spraw Socjalnych Sekretariatu ONZ rozpoczął 1949 wyd. czasopisma p.n. Housing and Country Planning (1959 zmieniło tytuł na Housing and Community Deyelopment; a od 1963 wychodzi pt. Housing, Building and Planning). Opracowany 1950 przez ECOSOC program wieloletni pomocy ONZ w rozwiązywaniu ś.p.m. nie został zatwierdzony przez Zgr. Og. ONZ. Powrócono doń powtórnie 1959 i 1962, kiedy powołany został nowy Komitet d/s Mieszkań, Budownictwa i Planowania przy ECOSOC. W 1962 ECOSOC Rez. 903-C/XXXIV, powołał do życia Ośrodek Mieszkalnictwa, Budownictwa i Planowania, Centre for Housing, Building and Planning (CHBP), przy Departamencie d/s Społecznych i Ekonomicznych Sekretariatu ONZ z zadaniem prowadzenia studiów świat, i udzielania porad krajom, w których występują ostre kryzysy w dziedzinie mieszkalnictwa, gł. w związku z gwałtowną ->• urbanizacją w 2 pół. XX w. i powstawaniem milionowych bieda-osiedli, nazywanych w terminologii ONU z inicjatywy CHBP „osiedlami przejściowymi", „transitional settiements" w miejsce pejoratywnej nazwy ang. „slums". ECOSOC Housing, Butiding and Planning In the Develop-ment Decade. N. York 1966; A. CIBOROWSKI Urban Growlh and the Environment, Report for Columbia Vniversity Con-ference on Development and Environment, N. York, Aprii 1972; E. GAULDIE Cruel HaUtatlons. A History of Working-Closs Housing 1780-1918, London 1974, s. 363. 531 Międzyamer. Komisje i Komitety 2197 • 2194 MIĘDZYAFRYKAŃSKA I MALGASKA ORGANIZACJA (ang. Interafrican and Malagasy Organization, franc. Orgąnisation inter-africaine et malgache, hiszp. Organización Interafricana y Malgache, roś. Mieżafrikanskaja i Malgaszskaja organizacyja), nazwa org. panafryk. projektowa- nej przez szefów rządów Organizacji Państw Afryki i Rep. Malgaskiej, na konferencji w Lagos 22-31 11962. Przygotowany projekt statutu został częściowo integrowany przez statut —r Organizacji Jedności Afrykańskiej 26 V 1963. • 2195 MIĘDZYALIANCKA AGENCJA D/S REPARACJI 1945-49 (ang. Inter-Allied Reparation Agency, IARA, franc. Agence Interalliee de Re- paration 1945-49, hiszp. Agencia Interaliada de Reparaciones 1945-49, roś. Mieżsojuznoje riepa-racyonnoje agientstwo 1945-49), nazwa instytucji powołanej na podstawie Układu Poczdamskiego z 2Vini945 przez Paryską Konferencję Repa-racyjną, 9IX-21 XII 1945, w której wzięło udział 18 państw: Albania, Australia, Belgia, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Francją, Grecja, Holandia, India, Jugosławia, Kanada, Luksemburg, Nowa Zelandia, Norwegia, USA, W. Brytania i Zw. Pd. Afryki. Zadaniem Agencji był podział odszkodowań z Niemiec między 18 uprawnionych państw oraz podział niem. majątku przeznaczonego na reparacje na dwie kategorie. Kategoria A obejmowała niem. konta bankowe, złoto, nieruchomości i papiery wartościowe włącznie ze znajdującymi się w krajach neutralnych, sojuszniczych lub wrogich, kategoria B — urządzenia przemysłowe, statki handl., mor. i rzeczne, które miały być wywiezione z Niemiec. Związek Radź. i Polska o-trzymywały zgodnie z postanowieniami poczdamskimi reparacje osobno i stąd nie należały do IARA, niemniej jednak w myśl tychże uchwał otrzymywać miały 25?'/o ogółu reparacji wywożonych z Niemiec Zachodnich. W praktyce działalność IARA .polegała na sabotowaniu dostaw dla Polski i ZSRR. Dostawy te były równe zeru. W grudniu 1949 działalność IARA, która miała swą siedzibę w Brukseli, została zawieszona sine die. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-50, Warszawa 1951, s. 53 i 237. MIĘDZYAMERYKAŃSKA POLICJA -> W-TERAMPOL. • 2196 MIĘDZYAMERYKAŃSKA WYSOKA KOMISJA (ang. Inter-American High Commission, franc. Haute Commission Interamericaine, hiszp. Alta Comisión Interamericana, roś. Mieżamieri-kanskaja wysokaja komissija), nazwa instytucji finansowej powołanej przez I Panamer. Konfe- rencję Finansową, 29 V 1915; działała 1915-33; badała problemy ekon. i finansowe państw amer.; wznowiła swoją działalność 15X11939 p.n. Międzyamer. Komisja Doradcza d/s Finansowych i Ekonomicznych, Inter-American Financial and Economic Advisory Commission—Comisión Interamericana Consultiva de Pinanzas y de Eco-nomia; przekształcona 8 m 1945 w regionalną Radę Gospodarczo-Socjalną Międzyamerykańską (CffiS). O. CoNNELL-Surm The Interamertcan System, New York 1966, s. 376. • 2197 MIĘDZYAMERYKAŃSKBE KOMISJE I KOMITETY (ang. Interamerican Commissions and Committees, franc. Commissions et comites inter-amćricains, hiszp. Comisiones y comites inter-americanos, roś. Mieżamierikanskije komissii i komitiety): l. powołane do życia przez OPA; 2. międzyrządowe, zarej. w Sekr. ONZ. Komisja d/s Karaibów, Caribbean Commission, Comisión del Caribe, za». 30 X 1946 w Waszyngtonie przez rządy USA, Francji, Holandii i W. Brytanii, jako sukcesor Karaibskiej Komisji Angloamer., istniejącej w czasie II wojny świat.; z zadaniem koordynowania polityki gosp. i adm. na terytoriach nieautonomicznych w rejonie Karaibów. Komisja d/s Handlu Ameryki środk., Centroamerican Co-mercial Commission. Comisión Centroamericana de Comer-cio, żal. 10 VI 1958 Traktatem o Wolnym Handlu i Integracji Gospodarczej Ameryki Srodk. oraz l IX 1959 Konwencją o zasadach importu z zadaniem koordynowania wprowadzanej przez państwa członkowskie (Gwatemala, Handuras, Kostaryka. Nikaragua, Salwador) .ntegracji celnej. Komisja wraz ze Stałym Sekretariatem jest częScią ODECA. Specjalna' Komisja Koordynacyjna Ameryki Lać., Special Coordination Committee for Latin America, Comisión Es-pecial de Coordinación de America Latina (CECLA), zat. 9 XII 1964 w Limie przez państwa-sygnatariusze Karty Alta Gracia z lutego 1964, jako autonomiczny organ Międzyamer. Rady Ekonomiczno-Spo}. (CIES), z zadaniem koordynowania wspólnych stanowisk w UNCTAD; sesje plenarne CECLA odbywają się z reguły w obecności Sekr. Gen. UNCTAD. Komitet ad Hoc d/s Współpracy Organizacji Państw Amer., Międzyamer. Banku Rozwoju i Komisji Gospodarczej ONZ d/s Ameryki Lać., Ad Hoc Committee for Cooperation of OAS-IBD-ECLA, Comite ad Hoc de Cooperación OEA-BID-CEPAL, za), w grudniu 1960, z zadaniem udzielania pomocy techn. rządom, czł. ->• Stowarzyszenia Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej. Komitet Współpracy Gospodarczej Ameryki Srodk., Committee on Centroamerican Economical Cooperation, Comite . de Cooperación Económica de Centroamerica, zał. w sierpniu 1952, jako organ Komisji Gospodarczej ONZ d/s Ameryki Lać. (CEPAL); składa się z ministrów gospodarki Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru; Panama jest obserwatorem; Komitet zainicjował integrację Ameryki środkowej. Międzyamer. Doraźny Komitet Doradczy d/s Obrony Politycznej, Interamerican Emergency Advisory Committee for Political Defense (IAEACPO), Comite Consultativo Inter-americano de Emergencia para Defensa Politica, zał. 28 I 1942 przez III Naradę ministrów spraw zagr. w Rio de Janeiro; czł.: Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Urugwaj, USA i Wenezuela; z zadaniem wspólnej walki z dywersją hitlerowską; siedzibą było Montevideo; rozwiązany 1948. Międzyamer. Komitet Demograficzny, Interamerican Demo-graphic Committee, Comite Demografico Interamericano, zał. w listopadzie 1943, z siedzibą w Meksyku, przez rządy Argentyny, Brazylii, Dominikany, Kolumbii, Meksyku, Peru i USA. Międzyamer. Komitet Rozwoju Rolnictwa, Inter-American Committee of Agricultural Deyelopment, Comite Interamericano de Desarrollo Agricola, zał. w sierpniu 1961, z siedzibą w Waszyngtonie; jest org. koordynującą prace w tej dziedzinie Org. Państw Amer., Komisji Gospodarczej ONZ d/s Ameryki Lać., Międzyamer. Banku Rozwoju oraz regionalnego biura FAO. Międzyamer. Komitet d/s Neutralności, Interamerican Neu-trality Committee, Comite Interamericano de Neutralidad, zał. 23 IX 1939, z siedzibą w Rio de Janeiro, przez I Naradę ministrów spraw zagr. w Panamie, jako organ Deklaracji Ogólnej o Neutralności Republik Amer.; zmienił swą nazwę w styczniu 1942 na Międzyamer. Komitet Prawniczy. Międzyamer. Komitet Prawniczy, Inter-American Juridical Committee, Comite Juridico Interamericano, powstał w styczniu 1942 z Międzyamer. Komitetu d/s Neutralności, z siedzibą w Rio de Janeiro; 1948, zgodnie z art. 68-71 Karty Organizacji Państw Amerykańskich, Komitet stał się organem stałym Międzyamer. Rady d/s Prawnych. Składa się z 9 prawników mianowanych na rok przez Konferencję Międzyamer. i obraduje 3 miesiące w roku. Komitet Ad Hoc Przedstawicieli Prezydentów Państw Amer., Ad Hoc Committee of the Representatives of the Presidents-of American States, Comite ad Hoc de Representantes de los Presidentes dc Estados Aroericanos, powstał 22 VII 1956 w Panamie w czasie Narady pręż.' Republik Amer., z inicjatywy pręż. USA, D. Eisenhowera, z zadaniem zbadania prac. OPA, celem uczynienia z niej ,,bardziej skutecznego instrumentu współpracy międzyamerykańskiej"; Komitet opracował memoriał 8 V 1957, nie mający żadnych skutków politycznych. 34* 2198 Międzyamer. Siły Pokoju 532 W 1967 Komitet przygotował spotkanie pręż. Republik Amer. w Punta del Este. Annual Report Submitted to the Governments of the Ame-rican Republics by the IAEACPO, Montevideo 1943; Interamerican Juridical Yearbook, Washington DC 1949; Revista de las NU, noyiembre 1954; j. C. M. TORRES Textos Bdsicos de la Organización Int., Madrid 1955, s. 326; La. OEA 1954-1966, UPA Washington DC 1960, s. 71, 72; La Cooperación Económica multiiateral en America Latina, vol, l', UN Mexico 1961, s. 15-26; CH. G. FENWICK The OAS. The Inter-American Regional System, Washington DC 1963, s. 64 i 356; J. J. CAICEDO-CASTILLA The Work of Inter-American Juridical Committee, Washington DC 1964; Comercio Ex-terior, Mexico DF diciembre 1964; A. GARCIA ROBLES El Mundo de la postguerra, vol. l, Mexico DP 1964, s. 195-203; El Sistema Interamericano, Madrid 1966, s. 293-294; G. OON-NELL-SMITH The Interamerican System, New York 1966, s. 121-123; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2198 MIĘDZYAMERYKAŃSKIE SIŁY POKOJU (ang. Interamerican Forces of Peace, franc. Forces interamericaines de la Paix, hiszp. Fuerzas inter-americanas de la Paź, roś. Mieżamierikanskije „siły mira"), projektowana przez USA wielonar. armia interwencyjna; uprawniona, w przypadku zagrożenia w jakimkolwiek kraju Ameryki Lać. „bezpieczeństwa interesów kontynentu" przez agresję z zewnątrz lub z wewnątrz przez „międzynarodowy komunizm", do natychmiastowych akcji zbrojnych. Projekt przedłożony został po raz pierwszy w styczniu 1962 na konferencji ministrów spraw zagr. OPA w Punta del Este przez sekr. stanu USA, D. Ruska, lecz odrzucony przez większość państw, następnie przedkładany z tym samym wynikiem na każdej następnej konferencji OPA po 1968. Mimo to już w 1965 z inicjatywy rządu USA Kongres wprowadził poprawkę do p. 511 ustawy o —>• pomocy zagranicznej USA, nadającą mu brzmienie: ,, Cześć funduszów może być użyta każdego roku budżetowego na pomoc dla regionu Ameryki Lać. w ramach planu obrony regionalnej. 25 min dolarów może być zużyte na Międzyamer. Siły Pokoju, kontrolowane przez OPA". „New York Times" (22 VII 1965) uzasadniał starania USA o powołanie do życia tych sił następująco: „Siły Międzyamer. są istotne dla Sił Zbrojnych USA i tak pozostanie przez długi jeszcze czas", a dowódca argent. sił zbrojnych gen. J. Alsogaray 9 V 1968 oświadczył, że: ,,... jest intencją szeregu krajów i armii amerykańskich utworzenie stałego międzyamer. sztabu wojskowego celem prowadzenia skoordynowanej polityki przeciwko wywrotowym akcjom komunistów". W październiku 1968 na VIII Konferencji Amerykańskich Armii w Rio de Janeiro szef amer. Sztabu Generalnego gen. W. L. Westmorland po- nowił propozycję D. Ruska, jednak nadal większość państw nie wyraziła na nią zgody. • 2199 MIĘDZYAMERYKAŃSKI KOMITET POKOJU (ang. Inter-American Peace Committee, franc. Comite interamericaine de la Paix, hiszp. Comi-tś Interamericano de la Paź, roś. Mieżamieri-kanskij komitiet mira), zał. 4X111940 w Waszyngtonie, przez Panamer. Unię, jako Między- amer. Komitet d/s pokojowego rozwiązywania konfliktów, Inter-American Committee on Met-hods for the Peaceful Solution of Conflicts; pod ob. nazwą od 6 VI 1949 z nowym statutem, u-chwalonym przez -Radę Organizacji Państw Amer. 1956; z zadaniem znajdowania sposobów rozwią- zywania pokojowo konfliktów między czł. OPA. Od 1967 zgodnie z poprawioną —- Kartą OPA jest jednym ze stałych organów OPA. Siedziba: Waszyngton. Statut i Sprawozdania ogłasza od 1949 w Interamerican Juridical Yearbook. L. QUINTA.NH.LA La Comisión Interamericana de Metodos para la Solución Pacifica de Conflictos, w: Interamerican Juridical Yearbook, 1948; CH. G. FENWICK The Inter-American Peace Committee, w: American Journal of Int. Law m 43, 1949. • 2200 MIĘDZYAMERYKAŃSKI SYSTEM (ang. Interamerican System, franc. Systeme interameri-cain, hiszp. Sistema interamericano, roś. Mież- amierikanskaja sistiema), termin międzynar.— stosunki prawno-międzynarodowe powstałe na kontynencie amer. w końcu XIX i w XX w. In- stytucjonalizacja s.m. rozpoczęła się 14 IV 1890 przez utworzenie —r .Unii Międzynar. Republik Amerykańskich, której stałym urzędem było -> Biuro Handlowe Republik Amerykańskich w Waszyngtonie, przemianowane 1910 w -> Unię Pan-amerykańską. Po I wojnie świat, państwa amer. zawarły wiele istotnych dla s.m. umów wielostronnych, jak: Traktat Gondry 1923; Konwencja Ogólna o Koncyliacji M.A. 1929; Traktat o Arbitrażu M.A. 1929; Konwencja o prawach i obowiązkach państwa 1933; Traktat antywojenny 1933; Deklaracja Zasad Solidarności Ameryki, zwana Deklaracją Limy 1938; Deklaracja Zasad Amerykańskich 1938; Deklaracja Wspólna Solidarności Kontynentalnej 1939; Deklaracja o zachowaniu Działalności Międzynarodowej w ramach Moralności Chrześcijańskiej 1939; Deklaracja o Wzajemnej Pomocy i Współpracy Obronnej Narodów Ameryki 1941; Deklaracja w sprawie Polityki Dobrego sąsiedztwa'l 942. Konferencja Chapultepec uchwaliła 8 III 1945 Rezolucję o reorganizacji, konsolidacji i umocnieniu S.M., upoważniającą Unię Panamer. do opracowania Paktu Systemu Międzyameryk. oraz Rezolucję o s.m. pokoju, polecającą Międzyamer. Komitetowi Prawniczemu opracowanie projektu odpowiedniej konwencji. Projekty te były przedmiotem dwu konferencji: Nadzwyczajnej 1947 w Casi-no Ouintandinha w Petropolis, gdzie opracowano i uchwalono Traktat Systemu Międzynar. o Wzajemnej Pomocy, zw. Traktatem Rio de Janeiro; oraz IX Konferencji Międzynar. Amer. w Bogo-cię, 1948, gdzie opracowano i uchwalono Kartę Organizacji Amerykańskich (zrewidowaną 1967). Obie Konferencje powoływały się na Kartę NZ, szczególnie na art. 53 i 54. Po uchwaleniu Karty OPA centralną instytucją s.m. stała się —>- Organizacja Państw Amerykańskich. Od 1951 USA w oparciu o swą ustawę z tegoż roku o udzielaniu pomocy militarnej sojusznikom w zamian za bazy wojsk, czy koncesje na surowce strategiczne (Mutuał Security Act 1951), rozpoczęły akcję mającą na celu stworzenie stałej współpracy wojsk, i policyjnej; od 1954 USA zawarły układy bilateralne wojskowo-policyjno-su-rowcowe z 17 rep. latyno-amer.; równocześnie zwiększając naciski ekon. i polityczne. W 1954 USA interweniowały zbrojnie w Gwatemali, 1961 na Kubie, 1965 w Dominikanie; 1973 inspirowały zamach faszystowskiej junty w Chile. Polityka interwencji USA stała się integralną częścią s.m. Państwa Ameryki Lać. zastosowały różne formy oporu, m.in. przez forsowanie od 1958 latyno-amer. integracji gosp. oraz przez rewizję Karty 533 Międzynar. Biuro Miar i Wag 2205 OPA 1967, pod kątem uczynienia z OPA przede wszystkim instrumentu ekonomiczno-socjalnej pomocy, a nie polityczno-wojsk., jak tego żądały Stany. Zob. też traktaty międzyamerykańskie. R. N. BURR, D. HUSSEY Documents on Interamerican Co-operation. Vol. l, 1810-1881, Vol. 2 1881-1948, Philadelphia 1955; J, CASTAŃEDA Conflictos de Competencia entre las NU Y la OEA, w: Faro Int., Mexico 1965/66, s. 303-322; El Sis-tema Interamericano. Estudio sobre su desarrollo y fortaleci-miento, Madrid 1966, s. 608; G. CONNELL-SMITH The Interamerican System, New York 1966, s. 376; B. I. GWOZDARIEW Ewolucyja i krizis Mieżduamierikanskoj sistiemy, Moskwa 1966, s. 317. MIĘDZYNARODOWA AGENCJA ENERGII ATOMOWEJ -r IAEA. • 2201 MIĘDZYNARODOWA AKADEMIA OLIMPIJSKA (ang. Intemational Ołympic Academy, franc. Academie internationale olympique, hiszp. Academia Internacional Olimpica, roś. Mieżduna-rodnaja olimpijskaja akadiemija), zał. 1947 przez Grecki Komitet Olimpijski za zgodą 49 Sesji Międzynar. .Komitetu Olimpijskiego, z siedzibą w Olimpii (Grecja), z zadaniem organizowania corocznych sesji nauk. poświęconych badaniom kulturalnych, wychowawczych i społ. aspektów ruchu olimpijskiego; finansowana w dużej mierze przez Komitet Olimpijski NRF, zaczęła swą aktywną działalność dopiero 1961, wykazując dużą stronniczość polit., dyskryminując NRD i ChRL, dobierając wykładowców i członków honorowych gł. z NRF i USA. G. MŁODZIKOWSKI Międzynar. Akademia Olimpijska. ,,Dysk Olimpijski" nr 7, 1971, s. 18-21.. MIĘDZYNARODOWA JEDNOSTKA WALUTOWA -> SDR. • 2202 MIĘDZYNARODOWA KONFEDERACJA CHRZEŚCIJAŃSKICH ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH (ang. Intemational Federation of Christian Trade Unions, IFCTU, franc. Confederation internationale des syndicats chretiens, hiszp. Con-federación Internacional de Sindicatos Cristianos, roś. Mieżdunarodnaja konfiedieracyja christian-skich profsojuzow), zał. 1920, z siedzibą w Brukseli, objęła 54 kraje w Europie, Afryce i Ameryce Łacińskiej oraz 11 międzynar. federacji różnych zawodów; 1968 zmieniła nazwę na Światową Konfederację Pracy. Posiadała statut doradczy (A) ECOSOC. Zob. też Związki Zawodowe. Yearbook of Int. Organizattons, 1973. • 2203 MIĘDZYNARODOWA KONFEDERACJA WOLNYCH ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH (ang. Intemational Confederation of Free Trade Unions, ICFTU, franc. Confederation internationale des syndicats libres, CISL, hiszp. Confedera- ción Internacional de Organizaciones Sindicales Libres, roś. Mieżdunarodnaja konfiedieracyja swobodnych profsojuzow), zał. 1949, jako odłam re-formistyczny -»- Światowej Federacji Zw. Zaw. w Brukseli. Statut doradczy (A) ECOSOC. Zob. też Związki Zawodowe. Yearbook o f Int. Organitations, 1973. MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA SANITARNA ->• Konferencje sanitarne międzynarodowe. MIĘDZYNARODOWA KORPORACJA SATELITARNEJ TELEKOMUNIKACJI -r Jntelsat • 2204 MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA DZIENNIKARZY, MÓD (ang. Int. Organiza-tion of Journalists, IOJ, frane. Organisation Int. des Journalistes, OIJ, hiszp. Organización Int. de Periodistas, OIP, roś. Mieżdunarodnaja organiza-cyja żurnalistów), żal. 1946 w Kopenhadze jako sukcesorka Międzynar. Federacji Dziennikarzy Krajów Sojuszniczych i Wolnych, powstałej 1941; łączy organizacje dziennikarskie 34 krajów, m.in. Polski; siedziba: Praga. Zarej. w ONZ. PubL: Le lournaliste Democratique. Yearbook of Int. Organizations, 1973. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA HANDLU -^ ITO. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA METEOROLOGICZNA -> IMO. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA POMOCY REWOLUCJONISTOM ->• MOPR. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY -^ ILO. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA RADIA I TELEWIZJI -> OIRT. MIĘDZYNARODOWA UNIA TELEKOMUNI. KACYJNA — ITU. • 2205 MIĘDZYNARODOWE BIURO MIAR I WAG (ang. Intemational Bureau of Weights and Measu-res, franc. Bureau international des poids et me-sures, hiszp. Oficina Internacional de Pesos -y Medidas, roś. Mieżdunarodnoje biuro mier i wie-sow), zał. 20 V 1878 jako organ metrycznej konwencji z 20 V 1875, zmienionej i uzupełnionej Regulaminem 6 X 1921; z siedzibą w Sevres pod Paryżem, gdzie w Pawilonie Breteuil złożone są etalony (wzorce) -> metra i —>- kilograma. Biuro dysponuje poza Pawilonem Etalonów 8 laboratoriami, dokonującymi komparacji wzorców państw. z międzynar.: długości, masy, temperatury, przyśpieszenia ziemskiego, napięcia i oporu elektr., fotometrii i promieniowania jonizującego. W myśl art. 6 Konwencji MBMiW zajmuje się: ,,1. wszelkimi porównaniami i sprawdzeniami nowych prototypów metra i kilograma; 2. przechowywaniem etalonów międzynarodowych; 3. okresowym porównywaniem wzorców państwowych z prototypami mi{dzynar. i ich kopiami, jak również termometrów normalnych; 4. porównyw.-.niem nowych prototypów z podstawowymi wzorcami miar niemetrycz-nych używanych w różnych krajach i naukach; 5. wzorcowaniem i porównywaniem przymiarów geodezyjnych; 6. porównywaniem dokładnych wzorców i podziatek, których sprawdzenia żądają rządy, towarzystwa naukowe, albo nawet artyści lub uczeni". Najwyższym organem Konwencji i Biura jest Konferencja Ogólna Miar i Wag, której czł. są wszyscy czł. konwencji, zbierająca się co najmniej raz na 6 lat (do 1972 było 14 Konferecji), następnie wybierany przez Konferencję 18-osobowy Międzynar. Komitet Miar i Wag, z sesjami co- rocznymi w Sevres, który mianuje Dyrektora Biura. W 1972 czł. konwencji były 42 państwa: afryk. — Egipt, Kamerun, Rep. Pd. Afryki; amer. — Argentyna, Brazylia, Chile, Dominikana, Kanada, Meksyk, Urugwaj, USA, Wenezuela; azjat. — India, Indonezja, Japonia, KRL-D, Syjam; austral. — Australia; eur. — Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Jugosławia, Norwegia, NRD, NRP, Polska (od 12 V 1925), Portu- 2206 Międzynar. festiwale i nagrody art. 534 galia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry, W. Brytania, Włochy, ZSRR. MBWiM zawarto 1949 umowę o współpracy z UNESCO; 1961 i 1967 z IAEA; 1965 z Euratomem. Publ.: Comptes Rendus des Conferences Generales des Poids et Mesures; Proces verbeaux des seances du Co-mite Int. des Poids et Mesures, Traveaux et Memoires du BIPM. Zob. -> Metryczny system. CH. E. GUILLAUME La ortalion du Bureau Int. des Poids et Mesures et son oeuyre, Paris 1927; Yearbook o f Int. Organi-zations, 1973. • 2206 MIĘDZYNARODOWE FESTIWALE I NAGRODY ARTYSTYCZNE (ang. International Pesti-vals and Artistic Rewards, franc. Festiyals inter-nationaux et prix artistiques, hiszp. Pestivales in-. ternacionales i premios artisticos, roś. Mieżdu-narodnyje fiestiwali i chudożestwiennyje priemii). Rozwój kult. współpracy międzynar. w 2 pół. XX w. przyniósł z sobą niezliczoną liczbę międzynar. festiwali różnego rodzaju sztuk pięknych i ekspozycji oraz za tym idących nagród artyst., zarówno pieniężnych, jak symbolicznych. Niektóre festiwale, czy nagrody korzystają z patronatu UNESCO. MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE FINANSOWE -> SIFIDA. • 2207 MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE ROBOTNIKÓW 1864 (ang. International Working Men's Association, 1864, franc. Association inter-nationale des ouyriers de 1864, hiszp. Asociación Internacional Obrera 1864, roś. Mieżdunarodnoje towariszczestwo raboczich 1864), pierwsza międzynar. organizacja sensu stricte, zat. 28 IX 1864 w Londynie podczas mityngu solidarnościowego z ruchem powstańczym w Polsce przez reprezentantów ruchów rewolucyjnych Anglii, Francji, Niemiec, Polski, Szwajcarii i Włoch; zainicjowała świat, zorganizowany ruch roboto.; zwana powszechnie pierwszą -> Międzynarodówką. Siedzibą był przez 8 lat Londyn, następnie 1872-76 Nowy Jork. Stowarzyszenie zostało rozwiązane, na wniosek Marksa i Engelsa, na konferencji w Filadelfii we wrześniu 1876. La Premierę Int. Recueil de documents publie sous la direc-tion de J. Freymond, 1 vol. Gen6ve 1962; Pierwsza Międzynarodówka a sprawa polska. Dokumenty i materiały. Warszawa 1964. MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE ROZWOJU •->- IDĄ, MIĘDZYNARODOWE TOWARZYSTWO FINANSOWE -> IFC. MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU -> Bank/IBRD. MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY -^ IMF. • 2208 MIĘDZYNARODOWY PLAN KONT (ang. International plan of Accounts, franc. Plan comp-table international, hiszp. Plan contable intema- cional, roś. Mieżdunarodnyj plan sczotow), nazwa stosowanego gł. w Europie Zach. i niektórych państwach Afryki i Ameryki Lać. oraz w świecie anglosaskim ujednoliconego systemu księgowania. 1959 powstała w Brukseli Międzynar. Rada Korzystających z m.p.k. (Conseił inter. des praticiens du plan comptable int). Publ. Revue int. de sciences economiąue et commerciales. Yearbook ot Int. Organiwtions, 1973. • 2209 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ BERT-RANDA RUSSELA n (ang. Bertrand Russel U International Tribunal, franc. II Tribunal Inter- national de Bertrand Russel, hiszp. II Tribunal Internacional de Bertrand Russel, roś. II Mieżdunarodnyj tribunał Bertrana Rassela), instytucja powołana do życia 1973 przez b. członków —>• Międzynar. Trybunału d/s Zbrodni Wojennych w Wietnamie jako Trybunał d/s Badania Zbrodni w Ameryce Lać., w związku z narastającym tam procesem faszyzacji wielu krajów, stosowaniu terroru i tortur, masowych mordów, eksterminacji Indian i Cyganów, palenia książek, niszczenia zabytków kultury. Na sesji Trybunału 1-4 IV 1974 .w Rzymie przesłuchano świadków, którzy rela- cjonowali o tragicznej sytuacji więźniów polit. w Chile, Boliwii, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju. Kronika. 1974. • 2210 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ DO SPRAW ZBRODNI WOJENNYCH W WIETNAMIE (ang. International Tribunal for War Crimes in Vietnam, franc. Tribunal International pour les Criroes de Guerre en Viet-nam, hiszp. Tribunal Internacional para los Crimenes de Guerra en Vietnam, roś. Mieżdunarodnyj tribunał dla rassmotrienija wojennych priestuplenij w Wjet-namie), powołany 1966 przez bryt. uczonego Bertranda Russela, w składzie: przewodniczący J. P. Sartre (Francja) oraz członkowie: G. Andres (NRF), L. Basso (Włochy), S. de Beauvoir (Francja), L. Cardenas (Meksyk), S. Carmichael (USA), A. Carpentier (Kuba), J. de Castro (Brazylia), V. Dedijer (Jugosławia), D. Dellinger (USA), I. Deutseher (W. Brytania), A. Hernandez (Filipiny), M. Ali Kasusi (Pakistan), S. Sachati (Japonia), L Schwartz (Francja) i P. Weises (NRF). Trybunał na sesjach w Sztokholmie (2-10 VI 967) oraz w Roskilde pod Kopenhagą, 20 XI-1 XII 1967, zapoznał się z materiałem dowodowym i przesłuchał świadków. W orzeczeniu przyjętym jednomyślnie oskarżył USA: o popełnienie zbrodni przeciw pokojowi, poprzez użycie siły w Wietnamie i pogwałcenie Paktu Brianda-Kelloga, Karty NZ oraz genewskich układów indochińskich; o popełnienie zbrodni wojennych przez intensywne i systematyczne bombardowanie ludności cywilnej, przez używanie potępionych i zakazanych przez prawo międzynar. bomb rozpryskowych (typu CBU); o popełnienie zbrodni przeciw ludzkości poprzez świadome, systematyczne na wielką skalę niszczenie domostw ludności, szkół, szpitali, kościołów i zabytków kulturalnych. Trybunał jednomyślnie uznał za wspólników w w. zbrodni rządu USA rządy Australii, Nowej Zelandii, Korei Pd., Syjamu i Filipin, Trybunał oskarżył ponadto rząd USA o agresję przeciw Laosowi, a na sesji 1970—przeciwko Kambodży. W 1970 zastępca gł. oskarżyciela USA na procesie norymberskim, prof. T. Taylor, wypowiedział się za zastosowaniem norymberskich zasad do zbrodni wojsk. USA w Wietnamie. Trybunał, zwany potocznie Trybunałem Bertranda Russela ukonstytuował się ponownie 1973 dla 535 Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości 2213 badania zbrodni w Ameryce Lać., przyjmując nazwę: -> Międzynar. Trybunał Betranda Russe-la II. B. RUSSEL War Crimes in Yietnam. London 1967; T. TAYLOR Nuremberg and Yietnam, New York 1970. • 2211 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ KAPER- SKI (ang. International Trial for Booty, franc. Tribunal international des butins, hiszp. Tribunal Internacional de Presas, roś. Mieżdunarodnyj pri- zowoj sud), nazwa instytucji XII Haskiej Konwencji z 18X1907 i Haskiego Protokołu z 19 IX 1907, powołanej przez rządy: Argentyny, Austrii, Belgii, Boliwii, Chile, Danii, Ekwadoru, Francji, Gwatemali, Haiti, Holandii, Meksyku, Norwegii, Panamy, Peru, Persji, Portugalii, Rzeszy Niem., Salwadoru, Syjamu, Szwajcarii, Szwecji, USA, Urugwaju, W. Brytanii i Włoch do rozsądzania sporów o podział łupów ze statków zaaresztowanych podczas wojny w przypadkacij, kiedy krajowe sądy kaperskie wydały wyrok niesłuszny zdaniem jednej ze stron lub w ciągu 2 lat nie ogłosiły żadnego rozstrzygnięcia w określonej sprawie; wobec nieratyfikowania konwencji i protokołu przez żadne państwo nigdy nie został utworzony, (Zob. też prawo łupów). The Hague Comentions and Declarations of 1899 and 1907, edit.: J. B. Scott, New York 1915; Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. l. Warszawa 1964, s. 275-287 i 309-311. • 2212 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ KARNY (ang. International Criminal Court, franc. Tribunal Penal International, hiszp. Tribunal Criminal Internacional, roś. Mieżdunarodnyj ugołownyj sud), projektowany przez LN, w związku z określeniem przez Traktat Wersalski 1919, trzech rodzajów przestępstw wojennych: obraza między- nar. moralności (nazwanych później w dokumentach ONZ „przestępstwami przeciw ludzkości"), obraza świętej powagi nienaruszalności traktatów (w ONZ—„przestępstwa przeciw pokojowi") i czyny sprzeczne z prawem i zwyczajami wojny (w ONZ—„zbrodnie wojenne"). III Komisja LN opracowała 1920 projekt M.T.K. i przekazała go do zaopiniowania międzynar. stowarzyszeniom prawniczym. Spośród nich Międzynar. Stowarzyszenie Prawa Karnego, Association Int. de Droit Penal, wypowiedziało .się za utworzeniem Izby Karnej w -> Stałym Trybunale Sprawiedliwości Międzynar., opracowaniem Statutu Izby (tzw. Projekt prof. V. V. Pełli 1927), oraz opracowaniem wspólnie ze Stowarzyszeniem Prawa Międzynar., Int. Law Association oraz Unią Międzyparlamentarną, Interpariiamentary Union, projektu Między- narodowego Kodeksu Karnego, Int. Criminal Code (tzw. Projekt prof. V. V. Pełli 1935). Projekty te przekazane zostały po II wojnie świat. Narodom Zjednoczonym i były uwzględnione przy opracowywaniu statutu Międzynar. Trybunału Wojskowego, jednak idea powołania Izby 'Karnej przy Międzynar. Trybunale Sprawiedliwości została 1949 definitywnie odrzucona. Zgr. Og. ONZ, Rez. 260-B/III z 9X111948 i 489/Vz 12X111950, zainicjowało prace nad powołaniem do życia mię' dzynar. organu sprawiedliwości dla sądzenia osób oskarżonych o zbrodnie —• ludobójstwa oraz inne przestępstwa przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu Ludzkości. 12X111950 Zgr. Og. NZ powołało Komisję specjalną, która opracowała projekt statutu M.T.K. w sierpniu 1951. Opinie przekazane przez niektóre rządy oraz zalecenia Zgr. Og. NZ wyrażone w Rez. 687/V były podstawą rewizji projektu i dalszych opracowań przekazanych 1954 i 1957, odnośnie których Zgromadzenie zajęło stanowisko, Rez. 898/IX z 14X111954 i 1187/XII z 11X111957, kiedy zdecydowano odłożyć sine diae dalszą dyskusję. V. V. PEŁŁA La guerre-crime et les criminats de guerre, Paris 1946; V. V. PEŁŁA Plan for a Worid Criminal Code, New York 1947; UN Bulletin, z 15 VII 1951; La Comisión de Derecho Int. y su obra, UN N. York 1967, s. 25-26. • 2213 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI, MTS (ang. International Court of Justice, ICJ, franc. Cour Intemationale de Justice, hiszp. Tribunal ś^ ^-~sr~~~^^^\. Internacional de Justi-,^y/'^^a^^^aV cia, roś. Mieżdunarod- IS^ l^1 \sli "yi sud OON)' etow- %J ny "'''S"1 sądowniczy frl ONZ, powołany do ży-\f cia 1945 przez Konfe- ^^'W^/^' renc^ Nz w san ^A^--^7\~—^^ Francisco, która opra- ——^ ^K-^ cowała i uchwaliła Kartę NZ wraz ze Statutem ICJ, stanowiącym integralną część Karty (->- Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości, Statut). Stronami Statutu są państwa członkowskie ONZ, automatycznie z racji członkostwa w ONZ. Państwo nie będące człon- kiem ONZ może zostać stroną Statutu na warunkach ustalonych przez Zgr. Og. ONZ, na wniosek R. Bezp. Członkami takimi są: Szwajcaria od 28 VII 1948, Liechtenstein od 29 III 1950, San Marino od 18 ni 954, oraz Japonia i NRF od 18 IV 1955. Sędziowie są wybierani przez Zgr. Og. NZ w liczbie 15, z 15 różnych państw, na okres 9 lat. Posiadają oni te same immunitety i przywileje, co funkcjonariusze ONZ i uposażenia wyższych funkcjonariuszy ONZ. Wyroki MTS w sporach międzypaństw. są ostateczne. Drugą funkcją jest udzielanie opinii doradczych organom ONZ. MTS ustanowił regulamin 6 V 1946. Od wiosny 1946 do końca 1972 MTS rozpatrzył 53 Skład Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1974) Lp. Tytuł Nazwisko Kraj Data końca kadencji l Przewodniczący: M. Lachs Polska 5 II 1976 2 Wiceprzewodniczący: Humphrey C. Waldock W. Brytania 5 II 1982 3 Członkowie": N. Singh India 5 II 1982 4 M. F. Ammun Liban 5II1976 5 I. M. Ruda Argentyna 5 II 1982 6 I. Foster Senegal 5 II 1982 7 A. Gros Francja 5 II 1982 8 C. Bengzon Filipiny 5II1976 9 S. Petrón Szwecja 5II1976 10 C. D. Onyeama Nigeria 5II1976 11 H. C. Diiiard USA 5II1979 12 L. Ignacio-Pinto Dahomej 5 II 1979 13 F. de Castro Hiszpania 5 II 1979 14 P. D. Morozow ZSRR 5 II 1979 15 E. Jimćnez de Arechaga Urugwaj 5 II 1979 " Kolejność sędziów wg oficjalnego rocznika MTS. 2214 Międzynar. Trybunał Spraw., Statut 536 Lista alfabetyczna poprzednich członków Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości Nazwisko Kraj Lata kadencji t R. J. Alfaro Panama 1959-64 t A. Alvarez Chile 1946-55 E. C. Armand-Ugon Urugwaj 1952-61 f Ph. Azevedo Brazylia 1946-51 t A. H. Badawi Egipt 1946-65 f J. Basdevant Francja 1946-64 J. L. Bustamante y Rivero Peru 1961-70 t L. F. Carneiro Brazylia 1951-55 t R. Córdova Meksyk 1955-64 t Ch. De Yisscher Belgia 1946-52 t I. Fabela • Meksyk 1946-52 G. Fitzmaurice W. Brytania 1960-73 t S..A. Golunski ZSRR 1952-53 t J. G. Guerrero Salwador 1946-58 t G. H. Hackworth USA 1946-61 t Sii Mo Chiny 1946-56 Ph. C. lessup USA 1961-70 t H. Klaestad Norwegia 1946-61 F. I. Kożewnikow ZSRR 1953-61 W. M. Koriecki ZSRR 1961-70 t S. B, Krylów ZSRR 1946-52 t H. Lauterpacht W. Brytania 1955-60 A. McNair W. Brytania 1946-55 G. Morelli Wiochy 1961-70 L. M. Moreno Ouintana Argentyna 1955-64 L. Padiiia Nervo Meksyk 1964-73 t B. Rau India 1952-53 J. E. Read Kanada 1946-58 P. C. Spender Australia 1958-67 t !• Spiropulos Grecja 1958-67 K. Tanaka Japonia 1961-70 V. K. Wellington Koo Chiny 1957-67 t B. Winiarski Polska 1946-67 t M. Zoricić Jugosławia 1946-58 M. Zafrulla Khan Pakistan 1954-61 1964-73 Uwaga. Znak graficzny t wprowadzono na oznaczenie zmarłych członków. Przewodniczący i wiceprzewodniczący Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1946-76) Lata Przewodniczący Wiceprzewodniczący 1946-49 J. G. Guerrero J. Basdevant 1949-52 J. Basdevant J. G. Guerrero 1952-55 A. McNair J. G. Guerrero 1955-58 G. H. Hackworth A. H. Badawi 1958-61 H. Klaestad M. Zafrulla Khan 1961-64 B. Winiarski R. J. Alfaro 1964-67 P. Spender V. K. Wellington Koo 1967-70 J. L. Bustamante y W. M. Koriecki Rivero 1970-73 M. Zafrulla Khan M. F. Ammun 1973-76 M. Lachs H. C. Waldock Źródło. Rocznik M.T.S. sprawy, wydał 32 wyroki i 14 opinii doradczych, w pozostałych przypadkach uznał się niekompe-. tentnym. (Zob. Tablica spraw rozpatrywanych). Dla MTS źródłem wyrokowania są: a) konwencje międzynar., bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące; b) zwyczaj międzynar. jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej przez prawo; c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane; ponadto: d) wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych. (Art. 38 Statutu). (Należy stwierdzić, że pojęcie „narody cywilizowane", przejęte ze statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Ligi Narodów jest przestarzałe, nie odpowiada dzisiejszemu, prawu, które ma przecież charakter uniwersalny). 1967 MTS powołał specjalny komitet d/s reformy procedury Trybunału, zmierzającej do poważnego skrócenia czasu rozpatrywania spraw (w latach 1946-1972 przeciętnie 550 dni). W wyniku pracy Komitetu w 1972 MTS przyjął nową procedurę, usprawniającą, przyspieszającą i ułatwiającą postępowanie w sprawach spornych i przy wydawaniu opinii doradczych. Analiza składu sędziowskiego wg narodowości wskazuje, że 1946 oprócz 5 sędziów z „wielkiej piątki mocarstw" regiony świata były reprezento- wane nierówno: l Afryka, 2 Europa Wsch., 3 Europa Zach. i dominia, 4 Ameryka Lać. Natomiast 1973: Afryka—3, Azja—3, Ameryka Lać. — 2, Europa Zach. — 2, Europa Wsch. l oraz 4 W. Mocarstwa (już bez Tajwanu, lecz jeszcze bez ChRL). Polska reprezentowana jest w MTS od 1946 bez przerwy: 1946-1967 przez Bohdana Winiarskiego oraz 1967-76 przez Manfreda Lach-sa (ur. 1914); obaj zostali wybrani przewodniczącymi MTS: 1961-64 B. Winiarski oraz 1973-76 M. Lachs jako najmłodszy wiekiem z dotychczasowych przewodniczących. Odmiennie niż w okresie międzywojennym, kiedy Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. rozpatrywał wielokrotnie spory polsko-niem., rozstrzygane na ogół niekorzystnie dla Polski, Polska nie była ani razu stroną przed MTS. Polska zastrzegła, że nie uznaje obligatoryjnej jurysdykcji MTS i zastrzeżenie to wprowadza do swych umów międzypaństwo- wych. MTS publ. co roku 1CJ Yearbook, w którym do 1964 rozdz. IX poświęcony był bibliografii prac. i dokumentów dot. Trybunału za miniony rok. Od 1966 ukazuje się co roku IC3 Bibliography (pierwszy tom za okres 16 VII 1964-31 XII 1966). 1011974 rząd Francji powiadomił Sekretariat ONZ, iż odmawia dalszego uznawania jurysdykcji MTS, ponieważ Trybunał haski zlekceważył o-świadczenie rządu franc. z 1966, iż MTS nie może wydawać orzeczeń w sprawach dot. obronności Francji (MTS w 1973 rozpatrzył skargę Australii i N. Zelandii przeciwko Francji, dot. franc. doświadczeń nuklearnych na Pacyfiku i uznając obawy Australii i N. Zelandii za uzasadnione zwrócił się z apelem do Francji o zaprzestanie dal- szych prób z broniami jądrowymi). H. LAUTERPACHT The Development of Int. Law by the Int. Court, London 1938; P. L. ZOLLIKOFER Les relations preyue entre les institutions speciollsees des Nations Unieś et la Cour Int. de Justice. Paris 1955; J. DOUMA Bibliography of the Int. Court, Includmg the Permanent Court, 1918-1964, Ley-den 1956, s. 398; H. J. SCHLOCHAUER Int. Gerichtshof, w: Strupp-Schłochauer Worterbuch des Volkerrechts, Berlin 1960, Bd. n, s. 96-117; M. SORENSEN The ICJ: its role in Conternporary Int. Relations, w: Int. Organization, nr 14. 1960. K. HEKNDL Rechtsgutachten des Int. Gertchtshofes, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des Volkerrechts, Berlin 1962, Bd. IU, s. 12-37; SH. ROSENNE The Law and Practice on the Int. Court, Leyden 1965; A. BASAK Decisions of the UN Organs tn the Judgements and Opinions of the JCJ, Wro-ctaw 1969, s. 223; M. IWANEIKO, E. KOKNAS, G. RYSIAK Wybór orzeczeń MTS, Kraków 1969, t. s. 221; M. IWANEJKO Międzynar. Trybunat Sprawiedliwości, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Prawnicze nr 45, 1969; F. I. KOŻEWNIKOW, G. W. S^ARNANASZWILI Miezdunar. sud OCW, Moskwa 1971. • 2214 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI, STATUT (ang. Statute of the 537 Międzynar. Trybunał Spraw., Statut 2214 Sprawy rozpatrywane przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w latach 1947-73 Spór między państwami Nazwa przyjęta w M.T.S. dla sporu Rok A. Sprawy sporne (Affaires contentieuses): W. Brytania kontra Albania Cieśnina Korfu 1947-49 W. Brytania „ Norwegia Rybołówstwo 1949-51 Francja „ Egipt Prawo obywateli i poddanych Francji w Egipcie 1949-50 Kolumbia „ Peru Prawo azylu 1949-50 Francja „ USA Prawa obywateli USA w Maroku 1950-52 Kolumbia „ Peru Żądanie interpretacji nakazu aresztowania z 20 XI 1950 w przypadku prawa azylu 1950 Kolumbia „ Peru Haya delia Torre 1950-51 Grecja „ W. Brytania Ambatielos 1951-53 W. Brytania „ Iran Anglo-Iranian Oil Co. 1951-52 Francja „ W. Brytania Minquiers i Ecrehou 1951-53 Liechtenstein ,, Gwatemala Nottebohm 1951-53 Wiochy „ Francja, W. Brytania i USA Złote waluty zatrzymane w 1943 w Rzymie 1953-54 Francja , Liban Sociźtć Electricite de Beyrouth 1953-54 USA , Węgry Traktowanie na Węgrzech samolotu USA i załogi 1954 USA , ZSRR Traktowanie na Węgrzech samolotu USA i załogi 1954 USA , Czechosłowacja Wypadek lotniczy z 10 III 1953 1955-56 W. Brytania > Argentyna Antarktyka 1955-56 W. Brytania , Chile Antarktyka 1955-56 USA , ZSRR Wypadek lotniczy z 7 X 1952 1955-56 Francja ' „ Norwegia Określone pożyczki norweskie 1955-57 Portugalia „ Indie Prawo tranzytu przez terytorium Indii 1955-60 Holandia „ Szwecja Zastosowanie konwencji z 1902 o kurateli nad malotetnimi 1957-58 Szwajcaria „ USA Interhandel 1957-99 Izrael ,, Bułgaria Wypadek lotniczy z 27 VII 1955 1957-59 USA „ Bułgaria Wypadek lotniczy z 27 VII 1955 1957-60 W. Brytania „ Bułgaria Wypadek lotniczy z 27 VII 1955 1957-59 Belgia „ Holandia Suwerenność nad określonymi gruntami pogranicznymi 1957-59 Honduras „ Nikaragua Orzeczenie arbitrażowe króla Hiszpanii z 23 XII 1906 1958-60 USA „ ZSRR Wypadek lotniczy z 4 IX 1954 1958 Belgia „ Hiszpania Barcelona Traction, Light and Power Company Ltd. 1958-61 Francja „ Liban Compagnie du port de Beyrouth oraz Societe Radio- Orient 1959-60 USA „ ZSRR Wypadek lotniczy z 7 XI 1954 1959 Kambodża „ Syjam Świątynia Preah Vihear 1959-62 Etiopia i Liberia ,, Rep. Pd. Afryki Afryka Pd.-Zach. 1960-66 Kamerun „ W. Brytania Kamerun Pn. 1961-63 , Belgia „ Hiszpania Barcelona Traction, Light and Power Company Ltd. 1962-70 NRF „ Dania i Holandia Szelf M. Północnego 1967-69 Pakistan „ India Odwołanie się dot. kompetencji Rady ICAO 1971-72 W. Brytania „ Islandia Kompetencje w rybołówstwie 1972-73 NRF „ Islandia Kompetencje w rybołówstwie 1972-73 Australia i N. Ze landia ,, Francja Próby nuklearne 1973 Pakistan „ India Proces jeńców wojenych w wojnie pakistańskiej 1973 B. Sprawy konsultatywne (Affaires consultatives); Warunki przyjęcia państwa na członka ONZ (art. 4 Karty) 1947-48 Odszkodowanie za straty poniesione w służbie ONZ 1948-49 Interpretacja traktatów pokoju zawartych z Bułgarią, Węgrami i Rumunią 1949-50 Kompetencje Zgr. Og. NZ przy przyjmowaniu państwa do ONZ 1949-50 Statut Międzynar. Afryki Pd.-Zach. 1949-50 Zastrzeżenia do Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa 1950-51 Skutki orzeczeń Trybunału Administracyjnego ONZ, dot. odszkodowań 1953-54 Procedura głosowania zastosowana w sprawach dot. terytorium Afryki Pd.-Zach. 1954-55 Orzeczenie Trybunału Administracyjnego ILO dot. skarg przeciwko UNESCO 1955-56 Dopuszczalność wysłuchiwania składających petycje do komisji ONZ d/s Afryki Pd.-Zach. 1955-56 Skład komisji bezpieczeństwa morskiego IMCO 1959-60 Określone koszty ONZ (art. 17, p. 2 Karty NZ) 1961-62 Konsekwencje prawne dla państw nie wypełniających zaleceń Rez. 276/1970 Rady Bezpieczeństwa ONZ dot. pozo stawania Rep. Pd. Afryki w Namibii 1970-71 Żądanie zmiany orzeczenia nr 158 Trybunału Administracyjnego ONZ 1972-73 Źródło. ICJ Yearbook 1973. ICJ, franc. Statut de CIJ, hiszp. Estatuto del TU, roś. Statut Mieżdunarodnogo suda OON), opracowany przez Konferencję NZ w San Francisco i podp. tamże 26 VI 1945, wszedł w życie 24 X 1945 razem z. Kartą NZ, której jest integralną częścią. Tekst Statutu: Rozdział I. Ustrój Trybunatu Art. 2. Trybunał będzie się składa! z zespołu sędziów niezawisłych, wybranych bez względu na ich przynależność pań-twową spomiędzy osób o wysokim poziomie moralnym, odpowiadających warunkom wymaganym w ich odnośnych krajach do zajmowania najwyższych stanowisk w sądownictwie albo będących prawnikami, cieszącymi się uznanym autorytetem w zakresie prawa międzynar. Art. 3. l. Trybunat będzie się składał z piętnastu sędziów; nie może w nim zasiadać dwóch sędziów, będących obywatelami tego samego państwa. 2. Osoba, która z uwagi na należenie do składu Trybunału, może uchodzić za obywatela więcej niż jednego państwa, będzie uważana za obywatela tego państwa, w którym zwykle korzysta ze swoich praw cywilnych i politycznych. Art. 4. l. Sędziów Trybunału wybiera Zgr. Og. NZ i Rada Bezp. ONZ z listy osób wyznaczonych przez grupy narodowe Stałego Sądu Rozjemczego w trybie niżej określonym. 2. Co się tyczy tych członków Narodów Zjednoczonych, którzy nie mają swej reprezentacji w Stałym Sądzie Rozjemczym, kan- 2214 Międzynar. Trybunał Spraw., Statut 538 dydatów wyznaczą grupy narodowe mianowane w tym celu przez swoje rządy w taki sam sposób, jak to jest przewidziane dla członków Stałego Sądu Rozjemczego w art. 44 Konwencji Haskiej z r. 1907 o pokojowym załatwianiu sporów mię-dzynar. 3. W braku odrębnego porozumienia, Zgr. Og. NZ, na wniosek Rady Bezp. ONZ, określi warunki, na jakich państwo, które jest stroną niniejszego Statutu, a nie. jest członkiem Narodów Zjednoczonych, może uczestniczyć w wyborze sędziów Trybunału, Art. 5-15 określają tryb wyboru sędziów. Art. 16. l. Sędziom Trybunału nie wolno zajmować Jakichkolwiek stanowisk politycznych lub administracyjnych, ani oddawać się innym zajęciom zawodowym. 2. W razie jakiejkolwiek wątpliwości pod tym względem rozstrzyga Trybunał. Art. 17. l. Żaden z sędziów Trybunału nie może występować w jakiejkolwiek sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata. 2. Żaden z sędziów Trybunału nie może należeć do kompletu orzekającego w sprawie, w której poprzednio występował w imieniu jednej ze stron w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata, albo był członkiem sądu krajowego lub międzynarodowego, albo komisji badań, albo w jakim bądź innym charakterze. 3. W razie jakiejkolwiek wątpliwości pod tym względem rozstrzyga Trybunał. Art. 18. l. Żaden sędzia Trybunału nie może być pozbawiony swego stanowiska, chyba, że pozostali sędziowie jednomyślnie dojdą do przekonania, że przestał on czynić zadość wymaga- nym warunkom. 2. W takim przypadku Sekretarz Trybunału powiadomi o tym formalnie Sekr. Gen. ONZ. 3. Powiadomienie to czyni miejsce opróżnionym. Art. 19. Sędziom "Trybunału w trakcie wykonywania funkcji sędziowskich przysługują prawa i immunitety dyplomatyczne. Art. 20. Każdy sędzia Trybunału przed objęciem urzędowania obowiązany jest złożyć uroczyste oświadczenie na publicznym posiedzeniu Trybunału, że będzie pełnił swój urząd bezstronnie i sumiennie. Art. 21. l. Trybunał wybiera swego Przewodniczącego i Wiceprzewodniczącego na okres lat trzech; mogą oni być wybrani ponownie. 2. Trybunał mianuje swego Sekretarza oraz może powołać innych funkcjonariuszy, którzy mogliby okazać się niezbędnymi. Art. 22. l. Siedzibą Trybunału Jest flaga. Nie może to jednak stanowić przeszkody, żeby Trybunał odbywał swe sesje i wykonywał swe funkcje w innym miejscu, gdy uzna on to za pożądane. 2. Przewodniczący i Sekretarz powinni stale praebywać w siedzibie Trybunału. Art. 23-33 określają tryb pracy sędziów i sprawy związane z ich uposażeniem. Rozdział II. Kompetencja Trybunatu Art. 34. l. Tylko państwa mają prawo stawać jako strony przed Trybunałem. 2. Zależnie od regulaminu i w ramach jego postanowień, Trybunat będzie mógł żądać informacji od publicznych organizacji międzynar. w sprawach, znajdujących się na jego wokandzie; będzie on również mógł przyjmować takie informacje, dostarczane przez te organizacje z własnej inicjatywy. 3. Jeżeli w sprawie, która wpłynęła do Trybunału, nasunie się zagadnienie wykładni statutu takiej publicznej organizacji międzynar., albo wykładni konwencji międzynar., zawartej na podstawie takiego statutu. Sekretarz obowiązany jest powiadomić o tym zainteresowaną publiczną organizację międzynar, i przesłać jej odpisy całego postępowania pisemnego. . Art. 35. l. Przed Trybunałem mają prawo stawać państwa, będące stronami niniejszego Statutu. 2. Rada Bezpieczeństwa określi warunki, na jakich inne państwa będą mogły stawać przed Trybunałem, z uwzględnieniem specjalnych przepisów zawartych w obowiązujących traktatach; w żadnym jednak razie warunki te nie mogą pociągać za sobą nierówności położenia stron przed Trybunałem. 3. Gdy państwo, nie będące członkiem Narodów Zjednoczonych, występuje w charakterze strony w jakiejś sprawie, Trybunał określi wysokość udziału tej strony w wydatkach Trybunału. Przepis ten nie ma zastosowania w przypadku, gdy państwo to ponosi część wydatków Trybunału. Art. 36. l. Orzecznictwu Trybunału podlegają wszelkie spory, które doń wniosą strony, oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach. 2. Państwa, będące stronami niniejszego Statutu, mogą w każdym czasie oświadczyć, że w stosunku do każdego innego państwa, które przyjęło takie same zobowiązanie, uznają za przymusową ipso facto i bez specjalnego porozumienia, jurysdykcję Trybunału w sporach natury prawnej, dotyczących: a) Wykładni traktatu; b) Każdej kwestii prawa międzynar.; c) Istnienia faktu, który, w razie stwierdzenia, stanowiłby pogwałcenie zobowiązania międzynar.; d) Rodzaju lub wysokości odszkodowania, należnego za pogwałcenie zobowiązania międzynar. 3. Deklaracja wyżej wymieniona może być bezwarunkowa, albo pod warunkiem wzajemności za strony kilku lub pewnych określonych państw, albo wreszcie złożona tylko na pewien okres czasu. 4. Deklaracje takie będą składane Sekr. Gen, ONZ, który prześle ich odpisy państwom, będącym stronami niniejszego Statutu, oraz Sekretarzowi Trybunału. 5. Deklaracje, które były złożone stosownie do art. 36 Statutu Stałego Trybunału Spra- wiedliwości Międzynar. i są jeszcze w mocy, będą uważane jako przyjęcie, w stosunkach pomiędzy stronami niniejszego Statutu, przymusowej jurysdykcji MTS aż do momentu, w którym są jeszcze ważne i stosownie do warunków w nich zawartych. 6. W razie sporu o to, czy dana sprawa podlega jurysdykcji Trybunału, rozstrzyga Trybunał. Art. 37. Gdy jakiś obowiązujący traktat lub konwencja odsyła w danej sprawie do trybunału utworzonego przez Ligę Narodów, albo do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar., sprawa będzie przekazana do MTS jak w stosunkach pomiędzy stronami niniejszego Statutu. Art. 38. l. Trybunat, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynar. w sporach, które będą mu przekazane, stosuje: a) Konwencje międzynar., bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące; b) Zwyczaj międzynar., jako dowód istnienia powszechnej praktyki, uznanej Jako prawo; c) Zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane; d) Z zastrzeżeniem postanowień art. 59, wyroki sądowe tudzież doktryny najznakomitszych specjalistów prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do określenia norm prawnych. 2. Postanowienie niniejsze nie stanowi przeszkody, aby Trybunał mógł orzekać ex aequo et bono, o ile strony na to zgadzają się. Rozdział III. Procedura Art. 39. l. Językami oficjalnymi Trybunału są franc. i ang. Jeżeli strony zgadzają się, żeby cały przewód odbywał się po franc., wyrok ogłoszony zostanie po franc. Jeżeli strony zgadzają się, żeby cały przewód odbywał się po ang., wyrok ogłoszony zostanie po ang. 2. W braku porozumienia co do tego, jaki język ma być użyty, obie strony będą mogły w swych przemówieniach używać tego z tych dwóch języków, który będą wolały, a orzeczenie Trybunału ogłoszone będzie po franc. i po ang. W takim przypadku Trybunał równocześnie ustali, który z tych dwóch tekstów uważany ma być za autentyczny. 3. Na żądanie którejkolwiek ze stron. Trybunał będzie mógł upoważnić ją do używania innego języka, niż franc. i ang. Art. 40. l. Sprawy wnoszone będą do Trybunału, zależnie od okoliczności, bądź przez notyfikację specjalnego porozumienia, bądź w formie podania na piśmie, skierowanego do Sekretarza Trybunału; w obydwu przypadkach należy wymienić przedmiot sporu i strony procesowe. 2. Sekretarz Trybunału zawiadomi niezwłocznie wszystkich zainteresowanych o wpłynięciu podania. 3. Zawiadomi on również o tym członków Narodów Zjednoczonych za pośrednictwem Sekretarza Generalnego, jak również inne państwa, mające tytuł do stawania przed Trybunałem. Art. 41. l. Jeżeli Trybunał uzna, że wymagają tego okoliczności, władny będzie wskazać, jakie środki zabezpieczające odpowiednio prawa każdej ze stron powinny być tymczasowo podjęte. 2. Zanim zapadnie ostateczna decyzja, wiadomość o proponowanych środkach zabezpieczających powinna być natychmiast podana do wiadomości stron i Radzie Bezp. ONZ. Art. 42. l. Strony są reprezentowane przez przedstawicieli. 2. Mogą one korzystać przed Trybunałem z pomocy doradców albo adwokatów. 3. Przedstawiciele, doradcy i adwokaci stron przed Trybunałem powinny korzystać z przywilejów i immunitetów, niezbędnych do niezależnego wykonywania swych obowiązków. Art. 43-58 określają procedurę rozpraw i wydawanie wyroku. Art. 59. Wyrok Sądu wiąże tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu. Art. 60. Wyrok jest ostateczny i nie podlega odwołaniu, W przypadku sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku, Trybunał powinien, na żądanie każdej ze stron, dać swą interpretację. Art. 61. l. Żądanie rewizji wyroku może być zgłoszone tylko wtedy, gdy opiera się na odkryciu okoliczności, które, w chwili wydania wyroku, nie były znane ani Trybunałowi, ani stronie żądającej rewizji, a mogły mieć wpływ decydujący, pod nieodzownym jednak warunkiem, że nieświadomość ta nie była zawiniona przez niedbalstwo. 2. Postępowanie rewizyjne otwiera się orzeczeniem Trybunału, wyraźnie stwierdzającym istnienie nowych okoliczności, uznaniem, że są one tego rodzaju, iż czynią sprawę nadającą się do rewizji, oraz oświadczeniem, że wniosek o rewizję został na tej podstawie uwzględniony. 3. Trybunał może zażądać, żeby przed otwarciem postępowania rewizyjnego warunki wyroku zostały uprzednio wykonane. 4. Wniosek o rewizję'może być zgłoszony nie później niż sześć miesięcy od chwili odkrycia nowych okoliczności. 5. Po upływie dziesięciu lat od daty wydania wyroku żaden wniosek o rewizję nie może być zgłoszony. Art. 62. l. Gdyby któreś państwo uznało, że posiada interes natury prawnej, który może.być dotknięty wyrokiem w danej sprawie, ma ono prawo zwrócić się do Trybunału z prośbą 539 Międzynar. Trybunał Wojsk, dla D.Wsch. 2216 o dopuszczenie go jako interwenienta. 2. Do Trybunału należy decyzja w tej sprawie. Art. 63. l. W razie wysunięcia sprawy interpretacji jakiejś konwencji, w której biorą również udziat państwa inne niż strony będące w sporze, Sekretarz Trybunatu zawiadomi je o tym natychmiast. 2. Każde państwo, które otrzymało takie zawiadomienie, ma prawo interwencji w procesie; i jeżeli z tego prawa skorzysta, to interpretacja zawarta w wyroku będzie dlań w równej mierze wiążąca. Art. 64. O ile Trybunał nie postanowi inaczej, każda strona ponosi swoje własne koszty procesu. Rozdział IV. Opinie doradcze Art. 65. l. Na żądanie jakiego bądź organu upoważnionego do tego, albo stosownie do postanowień Karty NZ, Trybunat władny jest udzielić opinii doradczych w każdej sprawie o charakterze prawnym. 2. Sprawy, co do których żądana jest opinia doradcza Trybunału, są wnoszone do Trybunału w drodze podania na piśmie, zawierającego Ścisłe przedstawienie sprawy, co do której zażądano opinii Trybunału; dołącza się doń wszelkie dokumenty, mogące służyć do wyjaśnienia sprawy. Art. 66-68 określają procedurę dot. opinii doradczych. Rozdział V. Zmiany Art. 69. Zmiany niniejszego Statutu będą dokonywane w tym samym trybie, jak to zostało przewidziane w Karcie NZ dla zmian tej Karty, z zastosowaniem jednak tych przepisów, które Zgr. Og. NZ mogłoby uchwalić na wniosek Rady Bezp. ONZ w sprawie udziału państw, które są stronami niniejszego Statutu, ale nie są członkami Narodów Zjednoczonych. Art. 70. Trybunał będzie władny w drodze pisemnego zawiadomienia, skierowanego do Sekr. Gen. ONZ, zaproponować zastanowienie się nad wprowadzeniem do niniejszego Statutu takich zmian, jakie mógłby uznać za konieczne, z uwzględnieniem postanowień art. 69. Prawu międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór Dokumentów, opr.: L. Gelberg, Warszawa 1960, t. III, s. 165-177. • 2215 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ WOJSKOWY, MTW, 1945-46 (ang. International Military Tribunal, IMT, 1945-46, franc. Tribunal Militaire International, 1945-46, hiszp. Tribunal Militar International, 1945-46, roś. Mieżdunarodnyj wojenny) tribunal, 1945-46), powotany na podstawie Porozumienia pomiędzy Francją, USA, W. Brytanią i ZSRR w przedmiocie ścigania i karania gł. przestępców wojennych eur. państw osi, podp. w Londynie 8 VIII 1945. Do Porozumienia przystąpiły ponadto: Austria, Belgia, Czechosłowacja; Dania, Etiopia, Grecja, Haiti, Holandia, Honduras, India, Jugosławia, Luksemburg,Nor-wegia, Nowa Zelandia, Panama, Paragwaj, Polska, Urugwaj i Wenezuela. Polska przystąpiła do Porozumienia 25 IX 1945, co dało podstawę do wysłania poi. delegacji na proces norymberski, w którym uczestniczyła w charakterze posiłkowym. Współtwórca tego Porozumienia, sędzia Sądu Najwyższego USA Robert H. Jackson oświadczył przy podpisaniu: ,,Po raz pierwszy cztery nasze mocarstwa zgodziły się nie tylko na zasadę karania zbrodni wojennych i zbrodni prześladowań, ale także na zasadę odpowiedzialności indywidualnej za zbrodnię ataku na międzynar. pokój... Jeśli moglibyśmy rozwijać w Świecie ideę, że agresywne robienie wojen jest raczej drogą do więziennych murów, niż do honorów, zrobilibyśmy już coś w kierunku zabezpieczenia pokoju". Porozumienie powołujące się na —>- Deklarację Moskiewską o Zbrodniach Wojennych 1943 (w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa, przyjętą 30X1943 na Konferencji Moskiewskiej) obejmuje preambułę i 7 art. oraz Statut MTW składający się z 30 artykułów. Art. l. Porozumienie głosi, że sygnatariusze ,,Po naradzeniu się z Radą Kontroli w Niemczech...'* postanowili utworzyć ,,Międzynar. Trybunał Wojskowy dla sądzenia przestępców wojennych...". Organizacja Trybunatu została określona art. 2-4 jego Statutu. Art. 5. W razie potrzeby i w zależności od liczby spraw, mogą być utworzone inne trybunały; sposób utworzenia, funkcje i procedura każdego trybunatu będą identyczne i przepisy niniejszego statutu będą się do nich stosowały". Na tej podstawie MTW, mający swą siedzibę w Berlinie, ukonstytuował się 18X1945 i od 20X1 1945 do l X 1946 przeprowadził proces przeciwko gł. hitlerowskim zbrodniarzom wojennym w Norymberdze, miejscu byłych zjazdów NSDAP (—>• norymberski proces). Następne procesy -> norymberskie, prowadzone przez amer. trybunat wojsk. odbyły się 1947-49. T. CYPRIAN, J. SAWICKI Prawo Norymberskie. Bilans i Perspektywy, Warszawa 1948, s. 603. • 2216 MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ WOJSKOWY DLA DALEKIEGO WSCHODU 1946-48 (ang. International Military Tribunal for Far East 1946-48, franc. Tribunal Militaire International pour l'Extreme Orient 1946-48, hiszp. Tribunal Militar Internacional para el Lejano Orien-te 1946-48, roś. Mieżdunarodnyj dalniewostocznyj wojennyj tribunał 1946-48), powołany 1911946 w Tokio na podstawie proklamacji naczelnego dowódcy alianckich sił zbrojnych na Dalekim Wschodzie gen. D. Mac Arthura, zgodnie z uprzednim porozumieniem Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR oraz Australii, Holandii, Kanady, Nowej Zelandii (do porozumienia następnie przy- stąpiły India i Filipiny), z zadaniem osądzenia gt. jap. zbrodniarzy wojennych, oskarżonych o zbrodnie przeciw pokojowi, ludzkości oraz krymi- nalne przestępstwa wojenne. Trybunał tokijski opierał się na zasadach norymberskich. Procedura procesu była odmienna niż w Norymberdze:' sę- dziowie (w liczbie 11) oraz przewodniczący Trybunału Australijczyk Sir William Webb byli mianowani przez naczelnego dowódcę, jak również gł. oskarżyciel J. Keenan i jego dziesięciu pomocników. Trybunał, po przeprowadzeniu od 3 V 1946 rozprawy, wydał 4 XI 1948 wyrok skazujący 25 oskarżonych, w tym 7 na karę śmierci, z czego 6 b. dowódców armii, generałów—Hideki Tojo, Kenyi Doihara, Ivano Matsui, Seishoro Itagaki, Atiro Muto, Haitaro Kimura oraz min. spraw zagr. Koki Hirota, 16 innych oskarżonych zostało skazanych na dożywotnie więzienie, m.in. doradca cesarza — Koichi Kido, sygnatariusz aktu kapitu-lacyjnego Japonii — gen. Joshiro Umezo, dowódca ataku na Peari Harbor—gen. Shigentaro Shi- mada, premier—gen. Kuntaki Koiso, min. wojny—Sadao Araki, ambasador w Niemczech— Hiroshi Oshima, na karę 20 lat więzienia został skazany min. spraw zagr. Shigenoro Togi, a na karę 7 lat więzienia—min. spraw zagr. Namuro Shihemitsu. Przeciwko niektórym zasadniczym punktom aktu oskarżenia założył votum separatum sędzia franc. H. Bernard oraz sędzia hol. B. V. A. Rolling, twierdząc m.in., że przed II wojną świat, agresja nie była zbrodnią w rozumieniu prawa narodów. Przeciwko tezie o istnieniu spisku, mającego na celu agresję założył votum separatum sędzia ind. Binod Pal, twierdząc m.in., że jeśli antykomunist. interwencji USA w Chinach nie osądza się jako przestępstwa, nie można Japonii karać za prowadzenie walki z komunizmem w Chinach; podobne stanowisko zajęli sędziowie hol. i filipiński. Na ławie oskarżonych, wobec sprzeciwu USA, nie znalazł się najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych Japonii cesarz Hirohito. Niemniej w uzasadnieniu wyroku Sir William Webb oświadczył: 2217 Międzynarodówka 540 „Cesarz być może nie chciał wojny, ale wyraził na nią zgodę, a od tego wszystko zależało... Przekroczył on swoje obowiązki, nawet jeśli jest prawdą, że w razie odmowy miał być zamordowany. Władca musi narażać swe życie, jeśli chce uchronić od wojny swój naród i kraj. Cesarza należy więc uznać za głównego winnego zbrodni'*. Wyrok śmierci w stosunku do 7 skazanych został wykonany 22X111948, natomiast pozostał' oskarżeni zostali objęci amnestią ogłoszoną tegoż dnia przez gen. Mac Arthura. Prasa jap. przez cały czas procesu i po wyroku ani razu nie użyła słów „zbrodniarze wojenni", a po wykonaniu wyroku nazwała straconych „ofiarami na ołtarzu pokoju". Mimeograficzne kopie stenogramu procesu posiada Library of Congress Washington DC. Trial o f Japanes War Criminals, Washington DC 1948; S. HOROWITZ The Tokio Trial, „Int. Conciliation" No. 465, 1950; T. CYPRIAN, J. SAWICKI Walka u wsady norymberskie 1945-1955, Warszawa 1965; The Tokyo Trials: A Functional Index to the Proceedings of the IMT for the Far East, Ann Arbor. 1957: H. MINEAR Yictors Justice. The Tokyo War Crimes Trial, London 1971, s. 229. MIĘDZYNARODOWY UKŁAD JEDNOSTEK MIAR SI ->• SL U 2217 MIĘDZYNARODÓWKA (ang. The International, franc. L'Internationale, hiszp. La Internacional, roś. Internacyonał), powszechnie przyjęta w mię-dzynar. ruchu robotniczym nazwa na określenie solidarnościowego ruchu klasy robota, w całym świecie, zainspirowanego -> Manifestem Komunistycznym 1848; zinstytucjonalizowany przez -> Międzynar. Stowarzyszenie Robotników, zał. w Londynie 281X1864, zwane I M. 1865 odbyła się konferencja w Londynie; następnie kongresy: I w Genewie 1886, II w Lozannie 1867, III w Brukseli 1868, IV w Bazylei 1869. 1871 odbyła się w Londynie Międzynar. Konferencja, V w Hadze 1872, VI w Genewie 1873 i VII w Filadelfii 1876. W okresie między kongresami działała Rada Generalna z siedzibą w Londynie, a 1872- 1876 w N. Jorku. 1872-1900 odbywały się kongresy i konferencje frakcji anarchistów, którzy używali dla swych zjazdów numeracji I M.: V w Saint-Imier (Szwajcaria) 1872, VI w Genewie 1873, VII w Brukseli 1874, VIII w Bernie 1876, IX w Verviers (Belgia) 1877, X w Londynie 1881 oraz konferencje w Londynie 1896 i Paryżu 1900. W tym samym okresie odbywały się Międzynar. Kongresy Socjalist.: wGandawie (Belgia) 1877 i w Chur (Szwajcaria) 1881. II M. stała się — Międzynarodówką Socjalistyczną, a III M. Międzynarodówką Komunistyczną, zwaną -> Kominter-nem. Centrową efemerydą była tzw. —^ Międzynarodówka l^lt. Tradycje III M. kontynuowało w latach 1947-56 -> Informbiuro. W XX w. historyczną rolę odegrała III M., która była mię-dzynar. organizacją partii komunist. 1919-43, zał. w marcu 1919 w Moskwie, przez 19 partii komunist., wśród nich KPP; statut w formie 21 warunków przyjęcia do M.K. został uchwalony na II Kongresie, 1920. W III Kongresie, który odbył się 22VI-12VII1921 w Moskwie, wzięło udział 605 przedstawicieli 48 partii komunist. i 55 różnych organizacji z 52 krajów. Porządek obrad obejmował 5 punktów: światowy kryzys gosp. i nowe zadania Komintemu, referat o działalności Komitetu Wykonawczego Komintemu, taktyka Komintemu, taktyka RKP(b) oraz ruchy: związkowy, spółdzielczy, kobiecy i inne. W ocenie Lenina I Kongres był proklamowaniem zasad komunizmu; II kongres był ustaleniem form organizacyjnych, pozwalających na izolowanie się od centrystów i agentów burżuazyjnych; III kongres był świat, mobilizacją do walki o pozyskanie większości proletariatu.- Kongres IV, 1922, opra- cował program jednolitego frontu klasy roboto. Członkami M.K. były partie komunist. jako jej sekcje, stąd po nazwie partii dodawano „Sekcja M.K.". Organem stałym był Komitet Wykonawczy M.K. wybierany przez Kongres. Po wybuchu II wojny świat. Komitet Wykonawczy M.K.. 15 V 1943 podjął uchwałę o rozwiązaniu M.K. W. I. LENIN Dzielą, t. 32, Warszawa 1956, s. 551-551 i 559. A. DEL ROSAL Los Congresos Obreros Internacionnies, 1 t. Mćxico 1958-64; Kommunisticzeskij Internacyonaf. Kratkii istoriczeskij oczerk. Awtorskij kollektiw, Moskwa 1969, s. 600; K. KAWECKA, M. MEGLICKA Badania nad dziejami Międzynarodówki Komunistycznej, w: Z poła walki. Warszawa 1969, Nr 3; Międzynarodówka Komunistyczna 1917-1943, Warszawa 1974, s. 625. • 2218 „MIĘDZYNARODÓWKA" (ang. The International, franc. L'Internationale, hiszp. La In-ternaeional, roś. Internacyonał), nazwa między-nar. hymnu proletariatu świat., napisana 1871 przez franc. poetę Eugene Pottier. (1816-87), z muzyką franc. kompozytora Adolfa de Geyter (1827-88); przełożona na większość języków świata, w Polsce przez nieznanego autora z końca XIX w.; 1921-44 była oficjalnym hymnem państw. ZSRR; śpiewana jest na niezliczonych manifestacjach i zjazdach roboto, w całym świecie oraz na zakończenie międzynar. narad komunist. i roboto. partii. • 2219 MIĘDZYNARODÓWKA 2i/z (ang. The 21/3 In-temational, franc. Internationale 21/2> hiszp. La Internacional l^i., roś. y/z Internacyonat), naz- wa powszechnie przyjęta w międzynar. ruchu roboto. na określenie organizacji międzynar., Zał. w lutym 1921 w Wiedniu, przez konferencję 13 eur. partii socjaldemokr., które wystąpiły z -> Międzynarodówki Socjalistycznej, a nie przystąpiły do -> Międzynarodówki Komunistycznej; ofi- cjalna nazwa: „Int. Arbeitsgemeinschaft Sozialisti-scher Parteien", (IASP), Międzynar. Wspólnota Pracy Partii Socjalistycznych — zwana też „Wspólnotą Wiedeńską". Po krótkotrwałej próbie osiągnięcia kompromisu 1922 na berlińskim kongresie trzech Międzynarodówek: Socjalist., Komunist. i 2*/2, połączyła się 1923 w Hamburgu z M. Socjalistyczną. • 2220 MIĘDZYNARODÓWKA IV (ang. IV International, franc. IV-eme Internationale, hiszp. La IV Internacional, roś. IV Internacyonał), nazwa międzynarodowej organizacji, skupiającej grupy zwolenników poglądów L. D. Trockiego; utworzona 1938 z inicjatywy działaczy usuniętych 1928-38 z -> Komintemu (Międzynarodówki Komunistycznej); uprawia działalność rozłamową w międzynarodowym ruchu robotniczym, występując przeciwko partiom marksistowsko-leninow-skim; ma nielicznych zwolenników w krajach Ameryki Łacińskiej oraz w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Francji i Japonii. 541 Międzynarodówka związkowa 2226 • 2221 MIĘDZYNARODÓWKA AMSTERDAMSKA (ang. The Intemational of Amsterdam, franc. L'Internationale d'Amsterdam, hiszp. La Interna-cional de Amsterdam, roś. Amsterdamskij intema- cyonał profsojuzow), termin powszechnie przyjęty w międzynar. ruchu robotn. na istniejącą 1919-39, a zał. w Amsterdamie i tam mającą swą siedzibę, Międzynar. Federację Zw. Zaw., Pede-ration Syndicale Internationale (FSI), związaną z -> Międzynarodówką Socjalistyczną. Formalnie rozwiązała się 1945, a jej funkcje przejęła 1949 Międzynar. Konfederacja Wolnych Zw. Zaw., Int. Confederation of Free Trade Unions, powstała z prawicowego rozłamu w —>• Światowej Federacji Zw. Zaw. Kongresów PSI odbyło się 8: w Amsterdamie 1919, w Rzymie 1922, w Wiedniu 1924, w Paryżu 1927, w Sztokholmie 1930, w Brukseli 1933, w Londynie 1936 i w Zurychu 1939. • 2222 MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA (ang. Communist Intemational, franc. Internationale Communiste, hiszp. La Intemacional Comu-nista, roś. Kommumsticzeskij Internacyonał), niem. Kommunistische Internationale, tzw. ni -> Międzynarodówka lub w roś. skrócie —r Komin-tern. • 2223 MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA MŁODZIEŻY (ang. Communist Youth Intemational, franc, Internationale Communiste de la Jeunesse, hiszp. La Intemacional Juvenil Co-munista, roś. Kommunisticzeskij Internacyonał mołodioży, KIM), sekcja Międzynarodówki Ko- munistycznej. Zob. -> Komunistyczna Międzynarodówka Młodzieży. • 2224 MIĘDZYNARODÓWKA PRZECIWNIKÓW WOJNY (ang. War Resisters' Intemational, franc. Internationale des resistants & la guerre, hiszp. Intemacional de Refractarios a la Guerra, roś. Internacyonał protiwnikow wojny), nazwa pacyfistycznej organizacji, zał. 1921; siedziba: Londyn; łączy krajowe organizacje 21 państw; organizuje kongresy antywojenne (do 1972 14); publ. kwartalnik War Resistence oraz WRI Newsietter oraz pisma ulotne. Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • 2225 MIĘDZYNARODÓWKA SOCJALISTYCZNA (ang. Socialist Intemational, franc. Internationale Socialiste, hiszp. La Intemacional Socialista, roś. Socyalisticzeskij Intemacyonał), niem. Die Sozia-listische Internationale, hist. wspólna nazwa różnych organów socjaldemokracji w międzynar. ruchu robota, od 1889, daty powstania pierwszej M.S. w Paryżu, nazywanej w owym czasie także Drugą Międzynarodówką, w nawiązaniu do zał. 1864 w Londynie —r Międzynar. Stowarzyszenia Robotników. Istniała do wybuchu I wojny świat., łączyła partie socjaldemokr. Europy oraz Argentyny, Urugwaju i USA. Zorganizowała 9 kongresów: w Paryżu 1889, Brukseli 1891, Zurychu 1893, Londynie 1896, Paryżu 1900, Amsterdamie 1904, Stuttgarcie 1907, Kopenhadze 1910, Bazylei 1912 (nadzwyczajny). Siedzibą Międzynar. Biura SocjalisL była od 1900 Bruksela. W dekadzie poprzedzającej I wojnę świat, zdominowana przez prawicowe rewizjonistyczne grupy, zwalczane przez lewicę, której rzecznikiem był W. I. Lenin. 1919 wznowiona w Bernie, zmieniła w 1923 na Kongresie w Hamburgu nazwę na Międzynarodówkę Robotn. i Socjalist., po fuzji z —>• Międzynarodówką 2Y2; łączyła gł. partie eur. oraz cztery amer.: Argentyny, Chile, Urugwaju i USA. Siedziba: Londyn do 1926, Zurych do 1935 i Bruksela do 1940, kiedy po wkroczeniu wojsk hitlerowskich do Belgii rozwiązała się. Sformowana po raz trzeci 1946 w Cloutonon-Sea (W. Brytania), jako Komitet Międzynar. Konferencji Socjalist, Committee of Int. Socialistic Conference (COMISCO); przekształcony 1951 we Frankfurcie n.M. z powrotem w M.S.; skupia większość partii socjaldemokr. Ze względów ideologicznych nie przystąpiła 1946 P.S. Chile współpracująca z KP Chile, a 1962 P.S. Urugwaju, która do 1961 prowadziła w Montevideo Sekretariat M.S. dla Ameryki Lać., wycofała się z M.S. na znak protestu przeciwko zakazowi M.S. zawierania układów o współpracy z Partią Komunist. Urugwaju. M.S. posiada statut organizacji pozarządowej przy ONZ. Działalnością M.S. kieruje Rada, wybierana przez odbywający się co 3 lata Kongres. Siedziba: Londyn. Języki oficjalne: ang., franc. i niem. Publ. miesięcznik Socialist Affairs. Przy M.S. działają grupy emigracyjne z 12 krajów. Gł. masowymi organizacjami, związanymi z M.S. są org. zarej. w ONZ: Międzynar. Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych, Int. Confederation of Free Trade Unions, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Unia Socjalistycznej Młodzieży, Int. Union of Socialist Youth, z siedzibą w Wiedniu. Międzynar. Rada Socjaldemokratycznych Kobiet, Int. Cóuncii of.Social Democratic Women, z siedziba w Londynie. Międzynar. Unia Socjaldemokratycznych Nauczycieli, Int. Union of Social Democratic Teachers, z siedzibą w Arnum (NRF>. X Kongres M.S. w Sztokholmie 5-8 V 1966 wypowiedział się po raz pierwszy przeciw ingerencji zbrojnej Stanów Zjednoczonych na płw. Indo- chińskim. XI Kongres M.S. w Eastboume (W. Brytania), 16-20 VI 1969 wypowiedział się za zwołaniem Europejskiej Konferencji d/s Bezpieczeństwa oraz przeciw antykomunist. rezolucji zgłoszonej przez skrzydło prawicowe; ponowiono protest przeciw ingerencji USA w Wietnamie. XII kongres M.S., który odbył się 25-27 V 1972 w Helsinkach poparł kierunek odprężeniowy w stosunkach między Wschodem a Zachodem. Wg sprawozdania kongresowego w 1972 M.S. jednoczyła 57 partii (37 pełnoprawnych, 20 afiliowanych), liczących ponad 14 min członków. J. W. GOŁĘBIOWSKI Odbudowa Międzynarodówki SocWstyci-nej po 11 wojnie Światowej, ,,Z pola walki" nr 3/1972. • 2226 MIĘDZYNARODÓWKA ZWIĄZKOWA (ang. Trade Unions Intemational, franc. Internationale des Syndicats, hiszp. La Intemacional Sindical, roś. Internacyonał profsojuzow), nazwa przyjęta w międzynar. ruchu robota, na określenie świato- 2227 Międzysojuszn. Komisja Rządząca i Pleb. 542 wych organizacji zw. zaw. od końca XIX wieku. Pierwsze kongresy M.Z. odbywały się przed I wojną świat.: 1900 w Paryżu, 1901 w Kopenhadze, 1902 w Stuttgarcie, 1903 w Dublinie, 1905 w Amsterdamie, 1907 w Oslo, 1909 w Paryżu, 1919 w Budapeszcie, 1913 w Zurychu. W czasie I wojny świat, odbyły się trzy kongresy w Leeds (W. Brytania), 1916 oraz w Sztokholmie i Bemie 1917. Po I wojnie świat, nastąpił rozłam: 1919/20 powstała prawicowa -> Międzynarodówka Amster-damska, a 1920/21 —» Profintem. Po II wojnie świat, powstała nowa M.Z. pn. —>• Światowa Federacja Zw. Zaw., od której 1949 odłączyło się prawicowe skrzydło, tworząc Międzynar. Konfederację Wolnych Zw. Zaw. MIĘDZYNARODÓWKA ZWIĄZKOWA CZERWONA -> Profintem. MIĘDZYRZĄDOWA MORSKA ORGANIZACJA DORADCZA ->• IMCO. • 2227 MIĘDZYSOJUSZNICZA KOMISJA RZĄDZĄCA I PLEBISCYTOWA (ang. Govemmental and Plebiscite Inter-allied Committee, franc. Commis-sion Interalliee de Gouvernement et de Plebiscite, hiszp. Comisión Interaliada de Gobiemo y Ple-biscito, roś. Mieżsojuznaja prawitielstwiennaja i plebiscytnaja komissija), powołana 3X11919 dla obszaru plebiscytowego Górnego Śląska przez Radę LN, zgodnie z art. 88 Traktatu Wersalskiego; działała od 11 III 920 do 30 VI 1922, na jej czele stał franc. gen. Le Rond. Na polecenie M.K.R. i P., na obszarze plebiscytowym, 24 VIII 1920 niem. policja bezpieczeństwa (Sicherheits-polizei—Sipo) została zastąpiona przez polsko-niem. Policję Plebiscytową (Abstimmungspoli-zei — Apo). J. PRZEWŁOCKI Miedzy sojusinicm Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym śląsku w lalach 1920-1922. Wrocław 1970; • 2228 MIĘDZYSOJUSZNICZY KOMITET WOJSKOWY (ang. Interallied Military Committee, franc. Comite Militaire Interallies, hiszp. Comite Mili-tar Interaliado, roś. Mieżsojuznyj wojennyj komi-tiet), utworzony w styczniu 1918 w Paryżu, jako organ dowodzenia alianckich armii, mający koordynować ich działania. W rzeczywistości, wobec rozbieżności interesów poszczególnych państw, rola MKW ograniczała się do wymiany poglądów i ustalania wspólnych operacji. Przewodniczącym Komitetu był franc. gen. P. Foch. • 2229 MIĘSO (ang. Meat, franc. Viande, hiszp. Carne, roś. Miaso), przedmiot handlu międzynar. i mię-dzynar. Komitetów d/s Mięsa przy org. regionalnych, jak EWG i RWPG. Wg oceny FAO z kwietnia 1973 produkcja m. w świecie nie nadąża za potrzebami krajów rozwijających się i deficyt m. będzie występował do 1985; deficyt m. wołowego objął również kraje wysoko rozwinięte Europy, Amerykę Pn., Japonię i w samej Europie Zach. może dojść w 1980 do l min t. Światową produkcję m. wg statystyk ONZ przedstawia tablica. Rocznik statystyki międzynar. 1970, Warszawa 1970, s: 232-233; Yearbook of Int. Organizations, 1973; M. POHOMLLE Cykle świńskie, w: Mulą encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974, s. 132-133. Produkcja mięsa w 1971 r. Ogółem Kraje Ogółem Na l miesiąc w tyś. t 1960 = = 100 w kg 1960-= 100 Świat 114600 114 31 115 w tym: USA 25630 138 124 120 ChRL 15300 20 ZSRR 13157 152 54 132 Francja 4820 135 94 121 NRF 4640 149 78 132 Brazylia 3130 154 33 114 W. Brytania 3020 142 54 132 Argentyna 2795 119 Australia 2462 165 193 133 Kanada 2370 151 110 126 Wiochy 2290 176 42 162 Polska 2209 126 67 115 Holandia 1 470 178 111 154 NRD 1 326 130 78 132 Czechosłowacja 1 157 144 80 136 Dania 1 140 114 230 106 Źródło. Mały rocznik statystyczny 1973, Warszawa 1973, s. 344. • 2230 MIGRACJE (ang. Migrations, franc. Migrations, hiszp. Migraciones, roś. Migracyi), termin międzynar. — ruchliwość przestrzenna mieszkańców kraju czy regionu spowodowana kataklizmami żywiołowymi, wojnami, gwałtownymi przemianami społ. lub naturalnymi przenosinami z miast do miast, ze wsi do wsi, ze wsi do miast i z miast na wieś, a także w celach zarobkowych z kraju do kraju; gł. formy m.: emigracja, imigracja, reemigracja, repatriacja, -> uchodźcy. Przedmiot międzynar. konwencji, badań, statystyk, akcji charytatywnych. W Neapolu 2X1951 odbyła się Konferencja Międzynar. Państw Europy Zach. w sprawie -*• displaced persons, która powołała do życia Mię- dzyrz. Komitet d/s Migracji, Intergovernmęntal Committee for European Migration, z siedzibą w Hadze. Publ. „Int. Migration—Quarterly Re- view of the intergoyernmental Committee for European Migration and the Research Group for European Migration Problems". Osobnym proble- mem świat, są m. naturalne ze wsi do miast, związane w XX w. z gwałtowną urbanizacją. Po II wojnie świat, najsilniejsza m. zarobkowa wystąpiła w Europie Zach., szacowana 1970 na 8 min robotników sezonowych, gł. z Włoch, Hisz- panii, Portugalii, Grecji i Jugosławii, ale także z Afryki Pn. i Ameryki Lać. Zatrudniani są oni przede wszystkim w NRP, Francji oraz Szwajcarii i krajach Beneluxu. Zob. ->• „Gastarbeiter". Polska należy do krajów o jednym z największych procentów ludności objętej zarówno m. zagr. (ok. V4 Polaków żyje poza granicami kraju w wyniku emigracji zarobkowych i polit. po 1830), jak i m. wewn. krajową szczególnie silną po II wojnie świat. Wg danych GUS 1951-70 zmieniło teoretycznie miejsce pobytu 80% ogółu mieszkańców Polski, jeśli nie brać pod uwagę, iż w liczbie migrujących, objętych statystyką, powtarzają się wielokrotnie nieraz te same osoby. Ogółem ze wsi do miast przeprowadziło się w tych latach ponad 6 min ludzi, gdy z miasta do miasta 5,5 min oraz z miasta na wieś 3,8 min 543 Militaryzacja Ameryki Lać. 2234 S. P. LANDS Exchange of Minorities, London 1932; T. Srn-CZTOSKI, Z. SZELIOA Polskie „Wędrówki ludów", w: Polityka statystyczna nr 8, 1971; R. PLENDER IM. Migration Law, Thc Hague 1972, s. 360; A. MABYAŃSKI Międzynar. migracja zarobkowa w Europie, w: Sprawy Międzynar. nr 3, 1973. • 2231 MIKROGRAFIA (ang. Micrography, franc. Microreproduction, hiszp. Microreproducción, roś. Mikrografija), odtwarzanie zapisu graficznego w dużym zmniejszeniu, przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Kongres M,, Int. Micrographic Congress— Congres int. de microreproduction, zat. 1963 w San Francisco, z siedzibą w Saratoga (Kalifornia, USA); łączy towarzystwa krajowe, organizuje coroczne kongresy, publ.: Int. Directory of Microreproduction Biutpment.' A. WYCZAŃSKI Mikrofilm, nowa postać książki. Wrocław 1972, s. 252; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2232 MILITARIA (ang. Militaria, franc. Archeologie militaire, hiszp. Militaria, roś. Militarija), termin międzynar.—zbiory broni, oznak, odznaczeń i druków wojsk., przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. poprzez sekcję muzeów wojsk. Międzynar. Organizacji Muzeów, IMD. Międzynar. wystawy i targi m. organizowane przez anty-kwariuszy odbywają się okresowo pod przyjętą nazwą „Giełda militariów" (w czerwcu 1973 w Stuttgarcie, NRP—Waffenborse; w listopadzie 1973 w Neuchatel, Szwajcaria — Bourse aux ar-mes). Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Muzeów Broni i Historii Wojskowości. Int. Association of Museums of Arms Military History, z siedzibą w Londynie, łączy 211 muzeów 43 państw, m.in. Polski. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2233 MILITARYZACJA AFRYKI (ang. Militarization of Africa, franc. Militarisation de l'Afrique, hiszp. Militarización de Africa, roś. Militarizacyja Afri-ki), termin międzynar. o dwojakim charakterze: w Afryce arab. proces posiadający aspekt pozytywny, wynikający z nie zakończonej walki narodowowyzwoleńczej i konfrontacji z sitami imperia-listycznymi; w tzw. Czarnej Afryce jest to zjawisko negatywne. W 1960-70, w pierwszej dekadzie po Uzyskaniu niepodległości, w większości krajów tamtego regionu wystąpiła nieuzasadniona na ogół kosztowna militaryzacja wpływająca hamująco na rozwój ekon., a w niektórych krajach ułatwiająca politykę tzw. neokolonializmu, infiltrację wpływów gosp. i polit. państw imperiali-stycznych. W dekadzie tej dokonane zostały w „Czarnej Afryce" 24 wojsk, zamachy stanu (z tego 4 nieudane), wprowadzające lub umacniające reżimy wojsk, w następujących krajach: Burundi (1966), Dahomej (1963, 1965, 1967, 1969), Ghana (1966), Górna Wolta (1966), Kongo Kinszasa (1960 i 1965), Kongo Brazzaville, ob. Kongo (1963), Mali (1968), Rep. Srodkowoafryk. (1966), Sierra Leone (1967, 1968), Somalia (1969), Togo (1963 i 1967). Liczbowo siły zbrojne w 31 krajach „Czarnej Afryki" były w 1970 niewielkie: 1-6 tyś., a tylko w 4 liczniejsze (Ghana ok. 15 tyś.), Kongo Kinszasa (ob. Zair) ok. 45 tyś., Etiopia ok. 32 tyś. oraz Nigeria ok. 150 tyś. Nawet, jednak przy niewielkich stanach liczbowych koszty zbrojeń są poważne, ze względu na drogi sprzęt i dużą ilość etatów kadry dowódczej, obciążającą budżety krajów, wymagających ogromnych sum na oświatę i integrację cywilizacyjną. Większość tych krajów jest powiązana militarnymi umowami bilateralnymi ze swymi dawnymi mocarstwami kolonialnymi: Francją, W. Brytanią, Belgią, a jeśli chodzi o dostawy broni również z USA, NRP i Izraelem. Osobną rolę odgrywają w „Czarnej Afryce" siły zbrojne: Afryki Pd., liczące ok. 100 tyś. żołnierzy najno-wocześniej uzbrojonych, i do 1974 Portugalii, czł. NATO której armia kolonialna wynosiła 40-60 tyś. w Angoli, ok. 50 tyś. w Mozambiku i 25-30 tyś. w Gwinei Bissau) oraz „białej" Rodezji. M. J. V. BELL Army and Nation in Sub-Saharian Africa, London 1965; D. WOOD Tlfe Armed Forces o f African States, London 1966; }. M. LEE African Armies and dvii Order, London 1969; Z. DOBOSIEWICZ, T. ŁĘTOCHA, M. MALINOWSKI Rola armii w Afryce, Warszawa 1970. • 2234 MILITARYZACJA AMERYKI ŁACIŃSKIEJ (ang. Militarization of Latin America, franc. Militarisation de l'Amerique Latine, hiszp. Militari-zaeión de America Latina, roś. Militarizacyja Łatinskoj Amieriki),' termin międzynar. — uzbrajanie się państw latynoamer. nie z powodu zagrożenia zewn. lecz dla potrzeb wewnętrzno-polit.; jedna z gł. przyczyn zacofania większości państw Ameryki Lać.; po II wojnie świat, m. A.Ł. programowo poparły USA, celem uzależnienia tego regionu od koncepcji strategicznych i polit. Stanów Zjedn. Za początek m. A.Ł. uważany jest 1912, kiedy Kongres zezwolił pręż. USA W. H. Taftowi na eksport broni do rep. Ameryki. Lać. Największe nasilenie militaryzacji nastąpiło na podstawie zawartych 1946-48 układów bilateral- nych o pomocy wojsk, i wspólnocie obronnej kontynentu przed komunizmem. Od 1948 z inicjatywy USA co 2 lata odbywają się przeważnie w Waszyngtonie, konferencje sił zbrojnych Ameryki z udziałem wojsk. Argentyny, Boliwii, Brazylii, Chile, Dominikany, Ekwadoru, Gwatemali, Haiti, Hondurasu, Kolumbii, Kuby ,(do 1960), Nikaragui, Panamy, Paragwaju, Peru, Salwadoru, Urugwaju, USA oraz Wenezueli (Kostaryka, którą zlikwidowała siły zbrojne 1948, posiada tylko obserwatora na konferencjach, podobnie jak Meksyk, który nie zawarł układu wojsk, z USA). W czasie VIII konferencji w Rio de Janeiro (IX 1969), Departament Obrony USA przedłożył plan utworzenia wspólnych mor. sił desantowych w regionie karaibskim, Argentyna zaś plan jednolitego Systemu Wojskowego Międzyamer., który by koordynował i ułatwiał integrację wojskowo- poli-cyjną w ramach Organizacji Państw Amer., celem stworzenia „wspólnej siły przeciw komunizmowi trudnemu do pokonania przez armie narodowe". Reprezentant USA, b. dowódca wojsk interwencyjnych w Wietnamie, gen. W. Westmoreland, oświadczył; „Nic nie jest obecnie tak ważne jak skoordynowanie wysiłków wszystkich organizmów cywilnych i wojskowych, wobec możliwości powstawania nowych Wietnamów w Świecie... Ci, którzy nie wierzą w realność i powszechność tego niebezpieczeństwa winni pamiętać o słowach „Cne Gueyary" „Przyszłość będzie wspaniała i niedługo, dwa, trzy lub więcej Wietnamów pojawi się na świecie, ze swym haraczem Śmierci i wielkimi tragediami, codziennym heroizmem, w niezliczonych atakach przeciwko imperializmowi". Wojskowej Argentyny, Boliwii, Paragwaju i Peru poparli gen. Westmorelanda, twierdząc, że „tylko fuzja polityki ze strategią wojskową" jest jedyną skuteczną formułą w walce przeciw „komunistycznej wywrotowej działalności". 2235 Militaryzm 544 Wnioski większości wyższych wojsk. Ameryki Lać. zebranych w Rio de Janeiro, 1968, sprowadziły się więc do porzucenia —>• doktryny Kennedy'ego, głoszącej potrzebę rządów demokracji reprezentatywnej w Ameryce Lać., a potwierdzenia, konieczności tworzenia rządów wojsk, na wzór Wietnamu Pd., koordynujących „wszystkie organizmy cywilne i wojskowe" dla celów kontrrewolucyjnych. Wg danych Pentagonu 1951-66 w akademiach wojsk, i policyjnych USA zostało przeszkolonych ponad 36 tyś. oficerów różnych rodzajów sił zbrojnych: Argentyny—ok..2 tyś., Boliwii—ponad l tyś., Brazylii—ponad 4,5 tyś., Chile— ponad 2,8 tyś., Dominikany—ok. 1,8 tyś., Ekwa- doru—ponad 3 tyś., Gwatemali—1,2 tyś., Haiti—0,5 tyś., Hondurasu—ponad l tyś., Kolumbii—ponad 3,1 tyś., Kostaryki—ponad 0,5 tyś., Kuby (od 1959)—ponad 0,5 tyś., Meksyku—ok. 0,5 tyś., Nikaragui—ponad 3 tyś.. Panamy— 2 tyś., Paragwaju—ponad 0,5 tyś., Peru—ponad 3,7 tyś., Salwadoru—ponad 0,5 tyś. Urugwaju—ponad 1,1 tyś. i Wenezueli—ponad 2,1 tyś. Tak zwana pomoc wojskowa USA dla krajów Ameryki Lać. była wg danych Komisji Spraw Zagr. Senatu USA (1967) wykorzystywana w 53,5% na „bezpieczeństwo wewnętrzne", w 15,5°/o na kształcenie ogólne, w 13,8'yo na -> Akcję Cywilną Wojska, a pozostała suma na inne cele. W końcu lat 60-ych pojawił się w Ameryce Lać. nowy kierunek zw. —> naseryzmem, najpierw w Peru (1969), później (1970/71) w Boliwii: kierunek ten propagował niezamierzoną przez USA militaryzację krajów Ameryki Lać., wyrażającą się w powoływaniu drogą rewol., antyimperialistycz-ną, nar. rządów wojsk. Wg oficjalnych danych USA w 1946-73 rząd USA dostarczył państwom Ameryki Lać. „pomocy wojskowej" na sumę 2280 min dolarów, z czego Brazylia otrzymała 621 min, Dominikana 242 min, Argentyna 206 min, Boliwia 204 min, Kolumbia 175 min, Chile 172 min, Peru 156 min, Wenezuela 144 min, Ekwador 87 min, Gwatemala 65 min, Urugwaj 63 min i Haiti 52 min; pozostałe kraje poniżej 40 min. X Konferencja amer. sił zbrojnych, 3-71X1973, w Caracas była miejscem starcia się dwu odmiennych koncepcji: pierwszej głoszonej przez Brazylię, Boliwię, Paragwaj i Urugwaj, popieranych przez USA, że należy koncentrować współpracę wojsk. na „strategii antywywrotowej" przeciw „między-nar. komunizmowi" oraz drugiej, reprezentowanej przez Peru, wspartej przez Argentynę, że „źródłem głównym zagrożenia pokoju w Ameryce Lać. są niesprawiedliwości społeczne". Tamże też delegacja Peru, poparta przez Argentynę, Chile, Meksyk i Wenezuelę, wystąpiła z żądaniem rewizji Traktatu Rio de Janeiro 1947 o wzajemnej pomocy oraz uznania zasady,' że „bezpieczeństwo narodowe zależy bezpośrednio od rozwoju gospodarczego". Na miejsce XI Konferencji wyznaczono Montevideo bez ustalenia daty. V. ALBA El Militarismo, Mfarico DF 1959; E. LIEIWEN Ge-nerals vs. Prestdents: Neomilitarism in Lattn America, New York 1964; D. POWELŁ Military Assistance and Milltarism in Latinamerica, Wisconsin 1967; Internat Security and Miłitary Power. Counterinsursence and Civic Action in Latinamerica, Ohio 1966. • 2235 MILITARYZM [tac. militaris 'żołnierski'], (ang. Militarism, franc. Militarisme, hiszp. Militarismo, roś. Militarizm), termin międzynar. o dwojakim znaczeniu: l) wojskowo-policyjna forma rządów, która wyraża się w wywieraniu przez armię decydującego wpływu na politykę państwa, 2) działalność państwa związana zarówno z przygotowaniem i prowadzeniem wojen zaborczych, jak i z obroną panowania klasowego wewnątrz państwa; klasycznym przykładem tego rodzaju działalności państwa był —r militaryzm Prus w Europie, —r militaryzm Japonii w Azji oraz ukształtowany po II wojnie świat, —r militaryzm USA. • 2236 MILITARYZM JAPONII (ang. Japan militarism, franc. Militarisme japonais, hiszp. Militarismo japonćs, roś. Japonskij militarizm), termin międzynar. — jeden z trzech, oprócz -> militaryzmu Prus i ->• militaryzmu USA, gł. imperialistycznych militaryzmów XX w. W 1931 rozpoczął agresję w Azji, następnie na Pacyfiku, zakończoną klęską 1945. Odrodzenie się m. J. w kilkanaście lat po II wojnie świat, uważane jest w Azji, obok militaryzmu USA, za największe zagrożenie bezpieczeństwa i pokoju świata. Jesienią 1971 rządy ChRL, KRL-D, Wietnam, Dem. Rep., oraz rządy wyzwoleńcze Kambodży, Wietnamu Pd. (Tymcz. Rząd Rewolucyjny) i Laosu postanowiły zwrócić uwagę narodów azjat. na „rosnące niebezpieczeństwo militaryzmu Japonii, który przejmuje zadania od imperializmu amerykańskiego". W marcu 1973 zaniepokojenie wywołały oświadczenia oficjalne w parlamencie Japonii, że z punktu widzenia prawnego nic nie stoi na przeszkodzie by armia jap. była uzbrojona w „broń nuklearną o charakterze defensywnym". Le Manile nr 8299 z 19/20 K 1971. • 2237 MILITARYZM PRUS (ang. Prussian militarism, franc. Militarisme prussien, hiszp. Militarismo .prusiano, roś. Prusskij militarizm), termin mię- dzynar. określający prus. militarną formę imperializmu niem., wyrażającą się gł. w agresywnym •r Drang nach Osten. M.P. odegrał kluczową rolę w zburzeniu pokoju na świecie przez cesarską Rzeszę 1914-18, a następnie przez III Rzeszę 1938-45. W NRF rzecznikiem m.P. i uzbrojenia atomowego Bundeswehry stał się przywódca cha-decji w Bawarii F. J. Strauss (—>• Plan Straussa). Zbrojenia i militaryzm w NRF. Lata 1963-1971. Dokumenty i materiały, oprać.: B. Król, P. Lippoczy, PISM, Warszawa 1972, s, 603. • 2238 MILITARYZM USA (ang. US militarism, franc. Militarisme des Ćtats Unis, hiszp. Militarismo de los EE.UU., roś. Militarizm SSzA), termin międzynar. —jeden z gł., groźnych dla pokoju problemów międzynar. po II wojnie świat.; wyraża się w imperialistycznej polityce, którą charakteryzują rosnące gigantyczne zbrojenia i powiązania wielkiego kapitału z ośrodkami kierującymi siłami zbrojnymi (-> Pentagon). Na pocz. XX w. armia USA należała do niewielkich, nie sięgając 75 tyś. żołnierzy, z czego 16 tyś. przebywało na Filipinach, 4 tyś. na Kubie. Marynarka wojenna zajmowała czwarte miejsce ex aequo z Rzeszą, po W. Brytanii, Francji i Rosji. W 1939 liczba wszyst- „Minderheit ist wer will" 2240 kich sił zbrojnych USA wynosiła ok. 330 tyś., 1945 u kresu II wojny świat.—ok. 12 min, 1951—ponad 3,2 min, 1955—ok. 3 min, 1959— ok. 2,5 min, 1967—ok. 3,4 min, 1970—ok. 3,3 min żołnierzy. USA po II wojnie świat, stały się gł. krajem militarystycznym i interwencjonistycz-nym świata. Roczne budżety Pentagonu w dekadzie 1961-70 poważnie przekroczyły roczne wydatki na obronę USA w czasie II wojny świat. (1961— 46, 1965—50, 1970—80 mld dół.). Wartość całego majątku podległego Pentagonowi 1966 przekroczyła 183 mld dół., co stanowiło 53'/o majątku państwowego. Ustępujący pręż. USA, D. D. Eisenhower przestrzegał w swym pożegnalnym przemówieniu (1711961) naród amer. przed groźnymi skutkami rosnącego militaryznau: „Rocznie wydajemy na nasze bezpieczeństwo militarne większe ilości pieniędzy niż dochód netto wszystkich przedsiębiorstw USA. Istnienie niezmierzonych Środków na cele militarne, wykorzystywanych na rozwój wielkiego przemysłu zbrojeniowego, jest doświadczeniem nieznanym dotąd północnym Amerykanom. W naszej dziatalnoSci rządowej winniśmy bronić się przed nieusprawiedliwionymi wpływami, zamierzonymi czy niezamierzonymi, jakie może rozwijać ta szeroka spójnia interesów militarnych i przemysłowych. Aktualnie istnieje już i w przyszłości istnieć będzie dalej groźna możliwość, że rozwinie sif sita, która wymknie się spod naszej kontroli". W 1947-54 USA podpisały traktaty dwu- lub wielostronne z 42 państwami i utworzyły ok. 2200 baz wojennych na prawie wszystkich konty- nentach świata. W styczniu 1968 z ok. 3,4 min żołnierzy amer. ok. 1,5 min przebywało poza USA, z czego 550 tyś. w Wietnamie, 217 tyś. na Dalekim Wschodzie, 352 tyś. w Europie i w rejonie Morza Śródziemnego, 43 tyś. w Ameryce Lać. oraz 338 tyś. w różnego rodzaju służbach poza granicami. W 1969 poza USA przebywało ok. 1,1 min żołnierzy, tj. ok. l/3 sił zbrojnych kraju. W 1967 przewodniczący Komisji Spraw Zagr. Senatu USA J. W. Fulibright ujawnił, że w 20-leciu 1946/47-1966/67 na ogólną sum? 1578 mld dół. USA wydały 904 mld (57,29%) na zbrojenia, natomiast na oświatę, zdrowie i opiekę społ. zaledwie 96 mld (6,08%). Najbardziej gigantyczną aferą zbrojeniową USA była — wietnamska wojna 1965-73. Państwa eur. NATO w tym samym czasie wydatkowały 25,6^/a ogółu swych dochodów na zbrojenia. W 1949-68 wydatki na zbrojenia tych państw wyniosły 289,7, a wydatki na zbrojenia Kanady 32,5 mld dolarów. 3sobnym rozdziałem jest wpływ m. USA na Amerykę Lać., gdzie 1950-70 przeznaczono ok. [V/<> dochodu nar. przeciętnie na zbrojenia, ale izereg krajów o wojsk, reżimach, jak Argentyna, Brazylia, Paragwaj wydawały 1965-70 ok. 40°/«. 'odstawą prawną dla ciągłych zbrojeń w Ameryce Lać. była Rez. III Narady Ministrów spraw zagr. 3PA z 7 IV 1951 w Waszyngtonie, zalecająca 'epublikom amer. rozbudowę sił zbrojnych celem wspólnego zabezpieczenia kontynentu „od agresji wiatowego komunizmu". Na tej podstawie USA awarły następujące układy bilateralne o wza-emnej pomocy obronnej (Mutuał Defense Assis-ance Agreement, hiszp. Pactos de Ayuda Mili-ar—.PAM); 1952 z Ekwadorem, Kubą, Kolum-lią, Peru i Chile, 1953 z Brazylią, Dominikaną Urugwajem, 1954 z Nikaraguą i Hondurasem, 955 z Haiti i Gwatemalą. Pozostałym rep. la-ynoskim USA sprzedawały broń na podstawie ustawy Kongresu z 1951, zw. Mutuał Security Act, bądź tajnych układów. Ustalone w czasie wojny koreańskiej warunki „pomocy wojskowej" PAM, oprócz klauzuli tajnych, były następujące: wolny dostęp USA do materiałów strategicznych partnera, kontrola USA nad handlem zagr. partnera, celem niedopuszczenia do handlu z krajami socjalist. (co wpłynęło na zahamowanie z nimi stosunków gosp. na ok. 15 lat). Trzy państwa zgodziły się na warunki dodatkowe: Chile zobowiązało się w przypadku zniszczenia Kanału Pa-namskiego do obrony jedynej naturalnej drogi transoceanicznej zach. półkuli: Cieśniny Magellana i Cieśniny Drake'a, Brazylia zezwoliła Stanom Zjedn. na zainstalowanie bazy marynarki wojennej na wyspie Pernando de Noronha, znanej z obozu koncentracyjnego dla więźniów polit., a Dominikana przyznała USA prawo do zakła- dania baz wojennych mor. i lotniczych. Poza dostawami broni w ramach PAM, Departament 0-brony umożliwił państwom Ameryki Lać. zakupy dodatkowe poprzez wpłacanie gotówki na tajne konta Pentagonu p.n. „Country X", w Banku Eksportu i Importu (Eximbank) w Waszyngtonie, lub w firmie Merex w Bonn (NRF), co ujawniła w czerwcu 1967 Komisja Spraw Zagr. Senatu USA. Wciągnięcie przez USA państw Ameryki Lać. do wyścigu zbrojeń było krytykowane tak w Ameryce Lać. jak i w USA. Senator Joseph S. Ciark oświadczył 1411967 w Senacie: ,,Nasze poparcie dla elity wojskowej w Ameryce Łacińskiej i w innych częściach świata, spowodowało, że często miejscowa ludność identyfikuje USA z siłami wstecznymi, które nic dopuszczają do koniecznych przemian. Prawdopodobnie najgroźniejszą konsekwencją naszej pomocy wojskowej jest to, że przyczynia się ona do wyścigu zbrojeń w całym świecie". UN Economic and Social consequences of Disarmament, N. York 1962; E. LIEUYEN Arms and PoUtlcs in Latin Ame-rica, New York 1963; J. JOHNSON The Military and Society in Lenin America. New York 1965; J. W. FULLBRIGHT The Great Society is a Sick Society, w: N. York Times Masazi-m, 20 VIII 1967; M. HAGMAJER I IM. Współczesny mililaryun USA. Szkice o kompleksie wojskowo-przemyslowym w USA, Warszawa 1970, s. 370. • 2239 MILLS TRADE ACT 1970, ang. ustawa handl. Millsa, nazwa przyjęta w USA dla aktu ustawodawczego uchwalonego przez Izbę Reprezentan- tów 19 XI 1970, który wprowadził normy protekcyjne, ograniczające import nafty i produktów pochodnych, a także tekstylii, obuwia i in. to- warów; upoważnił pręż. USA do rozszerzenia tych norm na inne działy produkcji roln. i przem.; zagroził przede wszystkim eksportowi do USA państw Ameryki Lać., które złożyły protest w Radzie OPA. Ustawę opracował przewodu. Komisji Podatkowej Izby Reprezentantów—W.Mills. Dokumentacja prasowa 1970, s. 1097A. • 2240 „MINDERHEIT IST WER WILL" [niem.; 'mniejszością jest kto chce'], termin międzynar.—ger-manizacyjna teza reprezentowana oficjalnie w okresie międzywojennym przez Rzeszę oraz przez mniejszości niem. w Europie na Międzynar. Kongresach Mniejszościowych, głosząca, że o na- rodowości nie decyduje pochodzenie i język macierzysty, lecz subiektywna wola przynależenia do takiego czy innego narodu. Propagowanie ta- kiej tezy miało na celu germanizowanie przy pomocy presji polit. ponad dwu min obywateli Rze- 5 ESMiO 2241 Mineralogia 546 szy narodowości poi., czes., łużyckiej, fryzyjskiej i litew., a poza granicami Rzeszy — powiększenie przy pomocy korupcji kadr Volksdeutschów, którzy w czasie II wojny świat, odegrali dywersyjną rolę piątej kolumny. Przeciwko tezie „m.i.w.w." występował w Rzeszy i na arenie międzynar. Związek -> Mniejszości Narodowych w Niemczech, reprezentujący pogląd, iż „do narodowości nie można należeć mocą subiektywnego swego o-świadczenia, ale mocą swego urodzenia w określonym kręgu narodowym". Na Kongresie Polaków w Niemczech w Berlinie 6 III 1938 tak to zostało sformułowane przez J. Kaczmarka, .kierownika naczelnego Związku Polaków w Niemczech: „To tylko ci panowie, którzy chętnie chcieliby, żeby im Matki Polki rodziły małych Niemców, uważają, że musi być Świadomość przynależenia do narodowości i wola jej posiadania. A tymczasem dziccko-nicmowlę należy do narodowości rodziców, choć tego jeszcze nie wie a chcieć nic może". Polactwo wolowe, Berlin 1938, s. 75-76; H. LEHR, E. OSMAN-CZYK Polacy spod znaku Rodta, Warszawa 1972. • 2241 MINERALOGIA [łac. minerale 'kopalnia', 'minerał' i gr. logos 'nauka', 'nauka o minerałach'], (ang. Mineralogy, franc. Mineralogie, hiszp. Mi- neralogia, roś. Minierałogija), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Stów. Mineralogiczne, Int. Minerąlogical Associa-tion, żal. 1958 z inicjatywy Międzynar. Kongresu Krystalografii, z siedziba w Madrycie; publ.: Worid Directory of Mineralogists. Yearbook of Int. Orgamzations, 1973. • 2242 MINERAŁY (ang. Minerals, franc. Mineraux, hiszp. Minerales, roś. Minierały), surowce mineralne, przedmiot międzynar. zorganizowanej współpracy. Org. międzyrzad. zarcj. w ONZ: Komitet Koordynacyjny Wspólnych Badań Zasobów Minerałów na Pobrzcżu Azji, Committee for Co-ordination of Joint Prospecting for Minerał Resources in Asian Offshore Areas, żal. 1966 pod egida Komisji Gospodarczej ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu przez rządy Filipin, Indonezji, Japonii, Kambodży, Korei Pd., Malezji, Syjamu, Tajwanu i Wietnamu Pd.; siedziba: Bangkok. Komitet Bryt. Wspólnoty d/s Zasobów Minerałów i Geologii, Commonwealth Committee on Minerał Resources and Geolo-gy, żal. 1948 z siedziba w Londynie. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2243 M1NESPOL franc. Ministres responsables de la politique scientifiques, ministrowie odpowiedzialni za politykę naukowa, termin międzynar. dla regionalnych konferencji UNESCO d/s nauki na szczeblu ministrów, zwoływane od 1970, mające na celu popieranie współpracy międzynar. w dziedzinie nauk. badań. • 2244 MINQUIERS I ECRĆHOU (ang. Minquiers and Ecrehou Islands, franc. Isles Minquiers et Ecre-hou, hiszp. Islas de Minquiers y Ecrehou, roś. Minkier i Ekreu), wyspy w pobliżu wybrzeży Normandii; przedmiot sporu brytyjsko-franc., rozstrzygniętego 17X11953 na korzyść W. Brytanii, której MTS przyznał wyłączne prawa suwerenne do wysp (ICJ Reports 1953). PH. PARU L'affaire des Minquiers et des Ecrehou, Arret de la Cow Int. de Justice du 17 Novembre 1953, Paris 1956; CH. DE LA MORANDIERE U n injustice au milieu de XX9 ślecie: les archipels normands des Minquiers et des Ecrehou lont devemis possesions britanniaue. Studes Normandes 1956; A. G. ROCHE The Minquiers and Ecrehou Case, Łon-don 1959. • 2245 MINUTEMAN, amer. pocisk rakietowy dalekiego zasięgu „ziemia-ziemia", skonstruowany z głowicą nuklearną 1958. Mata encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1972, s. 317. • 2246 MINY PODWODNE (ang. Submarine mines, franc. Mines sous-marines, hiszp, Minas submari-nas, roś. Podwodnyje miny), przedmiot prawa międzynar.; pierwsze reguły i ograniczenia w stosowaniu m.p. w wojnie mor. wprowadziła VIII Haska Konwencja z 18X1907. H. KRUSE Minen. w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des VSl-kerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 538-540. MIQUELON -> Saint Pierre i"Miquelon. • 2247 MIRY, ang. Multiple Independently Targeted Reentry Yehicle, termin międzynar. przyjęty w prasie świat, dla strategicznych rakiet nośnych, mogących przenosić wiele głowic i wracać po ich wystrzeleniu do dalekich obiektów; jedna z broni będących przedmiotem rokowań -> SALT. The Origin o f MIRY, SIPRI Research Report, Stockholm 9VH 1973, s. 28. • 2248 MISJE SPECJALNE (ang. Special Missions, franc. Missions Speciales, hiszp. Misiones especia-les, roś. Spiecyalnyje missii), termin .międzynar., zdefiniowany -obszernie konwencją o m.s., opracowaną przez KPM-ONZ, uchwaloną 16X111969 przez Zgr. Og. NZ, Rez. 2530/XXIV. W myśl konwencji m.s. zarówno polit., jak techn. czy jakakolwiek inna jest reprezentacją państwa wysianą na określony czas przez jedno państwo do drugiego państwa, za jego zgodą, celem przeprowadzenia rokowań na temat określonych spraw lub wykonania zadań wynikłych z umów między obu państwami. Konwencja w 26 artykułach na ogólną liczbę 55 ustaliła -»• immunitety i przywileje m.s., konieczne do wykonania zleconych im zadań. Zbiór dokumentów 1968, nr 12, póz. 231; F. PRZETACZNIK Misie specjalne jako jedna z form współczesne! dyplomacji, w: Sprawy międzynar. nr 10, 1969, s. 89-99; F. P. SPEEDWELL Funkcjonowanie misji specjalnych, w: Sprawy Międzynar. m 3, 1970, s. 117-123; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 264-266. • 2249 MISJE STAŁE PRZY ONZ (ang. Permanent Missions to the UN, franc. Missions Permanentes pres 1'ONU, hiszp. Misiones permanentes cerea de la ONU, roś. Postojannyje missii pri OON), oficjalna nazwa stałych delegacji rządowych przy ONZ 1948-54 na podstawie regulaminu misji, uchwalonego przez Zgr. Og. NZ, Rez. 257/II z 3X111948. Official Records of the Third Session of the General 'As- semhly. Fart I. New York 1948, s. 171. • 2250 MISJONARZE [łac. misia 'posłaniec', 'wysłaniec'], (ang. Missionaries, franc. Missionnaires, hiszp. Misionarios, roś. Missioniery), termin międzynar. — kapłani różnych religii, udający się do krajów nie znających lub w małym stopniu znających daną wiarę celem jej szerzenia; przedmiot konfliktów międzynar., kiedy praca m. kolidowała Mleko 2255 ; interesami rządzących krajem, o czym mówi listoria misjonarstwa buddyzmu, islamu, katol. LOŚcioła. i innych chrzęść, kościołów. Kościół Catol. 1622 powołał istniejącą nadal Kongregację Szerzenia Wiary -> Congregatio de Propaganda ?ide, koordynującą wszystkie jego działania mi-lyjne. Odegrała ona poważną rolę w skolonizo-vaniu Ameryki Lać. i in. obszarów, zdobytych )rzez katol. eur. państwa kolonialne. Podobną •olę odegrali dla protestanckich państw kolonial-iych chrzęść, misjonarze, identyfikując wspólnie 'olscy misjonarze w świecie (1970 r.) Kraje Kapłani Bracia zakonni Siostry zakon-ne Świeccy misjo- narze Ogółem \2jn Utyka Iccania Ameryka Pd. 57 37 30 255 20 19 3 17 41 50 5 33 4 3 1 122 109 38 306 Igólem 379 59 129 8 575 E rodło. Tygodnik Powszechny, 1971. Wg tegoż źródła r Irlandii l misjonarz za granicą przypada na l duchownego » kraju; w Holandii 1:3; w Belgii 1:5, we Francji 1:12; w Polsce 1:48. z katol. duchownymi wśród narodów kolorowych wiarę chrzęść, z uciskiem kolonialnym stosowanym przez białego człowieka. Po U wojnie Świat, zarówno m. protestanccy jak katol. zaczęli dystansować się od systemów kolonialnych i kształcić w większym procencie kler spośród ludności miejscowej. W Kościele Katol. odejście od kolonialnego europocentryzmu, zawartego w encyklikach papieskich: Maximum allud 1919, Rerum Eccieside, 1926 i Evangelii praecones 1951, nastąpiło za pontyfikatu Jana XXIII, który nowe zasady dla pracy m. sformułował w encyklice Princeps pastorum, 1959, rozwinięte przez Sobór Watykański II, 1964. W maju zakon katol. Ojców Białych opuścił Mozambik, uznając, że pozostawanie tam m. powodowało traktowanie Kościoła jako instytucji związanej z rasizmem, niesprawiedliwą strukturą społeczno- polit. i z okupacją kraju przez wojska portugalskie. Echem tej decyzji była uchwała Komisji Misji i Ewangelizacji Światowej Rady Kościołów, zalecająca m. ewang. podobne postępowanie w Mozambiku, jak i w innych krajach, gdzie mogą występować kryzysy tego rodzaju. Postanowiono też rozważyć sugestię wysuniętą przez Kongres Antropologów w Barbados, 1971, aby Kościoły zaprzestały wszelkiej pracy misyjnej wśród Indian, ponieważ misje te de facto patronują nieludzkiemu wyzyskowi plemion indiańskich, -stosowanemu od stuleci przez potomków konkwistadorów. Polscy duchowni, gł. katol., lecz także innych kościołów chrzęść, brali i biorą udział w pracach misyjnych. Po n wojnie świat. 1945-68 wyjechało z Polski ponad 300 m. katol., którzy wraz. z poi. duchownymi przybyłymi wcześniej na tereny misyjne lub ze środowisk Polonii zagr. stanowili 1970 liczbę 575 osób. Treaties, Acts and Regułations Relatins to Missfonary Free-dom, London 1923; W. HOLSTEN Die Mission in den yoiker-rechttichen Yertrttgen und Yerfassunsen der Ncuzeit, Basilcia 1959. • 2251 MTTSUI BANK LTD., jeden z 6 wielkich -r banków Japonii, zał. 1876, z siedzibą w Tokio; ma 143 filie krajowe, i 5 za granicą—w Bangkoku, Bombaju, Londynie, N. Jorku i Singapurze; na 31 III 1969 aktywa przekroczyły 2,3 mld jenów; >w Tokio działa także Mitsui Trust and Banking Co. Ltd., zał. 1924. J. B. ROBERTS Mitsui: Three Centuries o f Japunese Bustness, London 1974, s. 578. • 2252 MITSUBISm BANK LTD„ jeden z wielkich ->- banków Japonii, zał. 1919, z siedzibą w Tokio; ma 177 filii w kraju oraz 3 za granicą—w Londynie, Los Angeles i Meksyku; na 31 III 1967 aktywa przekroczyły 2,4 mld jenów; w Tokio działa także Mitsubishi Trust and Banking Cor-poration, zał. 1927. •2253 MTTTELEUROPA [niem.; 'Europa Środkowa'], termin niem. dla koncepcji imperialistycznej Wilhelma II w czasie I wojny świat., utworzenia federacji państw środk. Europy pod przewodnictwem prus. Rzeszy. W hitlerowskiej koncepcji z czerwca 1940 zaprowadzenia —> „Nowego Po- rządku" w całej Europie pojawiła się idea stworzenia kolonii „Mittelafrika", jako „obszaru pomocniczego". F. NAUMANN Milleleuropa. Berlin 1915; J. DRÓŻ L'Europe Centrale. Paris 1960. • 2254 MnTELEUROP&ISCHE HANDELSBANK, Bank Handlowy Środkowo-Europejski, założony w marcu 1973 we Frankfurcie nad Menem (NRF); instytucja finansowa wymiany handl. Pol-ska-NRF. Udziałowcami są w 70% ->• Bank Handlowy S.A. w Warszawie oraz 30% Hessische Landesbank-Girozentrale w Frankfurcie n. M. Kapitał zakładowy 5,7 min dół. amerykańskich. • 2255 MLEKO (ang. Milk, franc. Lait, hiszp. Leche, roś. Mołoko), przedmiot konwencji i org. między- Produkcja mleka na świecie (w tyś. ton) Mleko 1969 1970 1971 Produkcja ogółem w tym: Rozwinięte kraje kapi- talistyczne Kraje socjalistyczne Kraje rozwijające się 396 840 198931 119428 78481 398 496 198 136 121 273 79087 401 127 198 338 122 308 80481 Źródło. Za FAO Rynki Zagr. z 5 XII 1972. nar. Świat, produkcja m. na załączonej tabeli. Przy FAO istnieją 2 komitety ekspertów d/s m. Gł. org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Mleczarstwa, Int. Dairy Federation, zał. 1903, z siedziba w Brukseli, łączy stowarzyszenia krajowe 30 państw, m.in Polski, gdzie w Warszawie odbyta się doroczna sesja Zgromadzenia Ogólnego 1969; publ. od 1960 Annual Bidletin. Międzynar. Komitet Mleczarstwa, Int. Dairy Committee-Co-mite intcrnational laitier, zał. 1964, łączy krajowe stowarzyszenia Australii, Austrii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Nowej Zelandii, Kanady, Norwegii, Rep. Pd. Afryki, Szwecji i W. Brytanii. Siedziba: Surrey (W. Brytania). Międzynar. Tow. Mleczarskie, Dairy Society Int„ zał. 1964 p.n. Dairy Industrics Society Int., pod obecną nazwą od 2256 MLF 548 1966, z siedzibą w Waszyngtonie; skupia ekspertów z ponad 50 państw; w stałej lącznoSci z FAO; publ. Bulletin. Układ o zunifikowaniu kontroli tłuszczu w m., podp. 9 III 1951 w Rzymie przez 13 państw Zach. Europy i Tunezję, European Agreement on Uni- fication of Methods of Milk-Butterfat Recording, Organem układu jest Eur. Komitet Kontroli Tłuszczu w M., European Committee on Milk- Butterfat Recording. Poza tym przy EWG istnieje 5 komitetów d/s produkcji, przetwórstwa i handlu m. Ogłoszone w listopadzie 1972 przez FAO dane o świat, rynku artykułów mleczarskich wykazały, że produkcja m. krów, owiec i kóz wzrasta w niewielkim stopniu; spożycie zaś produktów mleczarskich ma stałą tendencję zwyżkową jeśli chodzi o sery, natomiast stalą tendencję zniżkową jeśli chodzi o masło, w związku ze wzrostem spożycia tłuszczów roślinnych. H. S. HALL i in-. Milk plant layout. wyd. 2, Roma 1968, s. 156; H; BOSTON i in. Milk slerttiz.ation, wyd. 2, Roma 1968, s. 265; M. E. SEEHAPER The Deyelopment and Manu-facture of Slerilized Milk Concentrate, Roma 1967, s. 52. łoint FAO/WHO Export Committee on Milk Hysiene. Third Report, Roma 1970, s. 82; Rocznik statystyczny miedzy nor. 1970, GUS Warszawa 1970, s. 236- 37; Yearbook of Inl. Organizations. 1973. • 2256 MLF, ang. Multiiateral Force (siła wielostronna) lub Multiiateral Fleet (flota wielostronna), termin międzynar. przyjęty w prasie świat.—wielo- stronne siły jądrowe projektowane przez USA 1960-65 jako wielonar. jednostki mor. NATO, wyposażone w broń jądrową. Siły te miały składać się z 25 okrętów podwodnych, uzbrojonych w pociski rakietowe Polaris każdy i obsadzonych załogami międzynar. Realizacja tego projektu miała umożliwić dopuszczenie tą drogą NRF do udziału w dysponowaniu bronią jądrową. Rząd ZSRR zaprotestował w notach do mo- •carstw zach, przeciwko konsekwencjom rozprzestrzeniania broni jądrowych na NRF, państwa domagającego się wówczas oficjalnie zmiany sta- tus quo Europy i rewizji granic. Ponadto Francja (za prezydentury de Gaulle'a) zgłosiła w NATO veto w tej sprawie krytykowanej też przez nie- których innych czł. tego paktu. Po wycofaniu 1963 przez rząd pręż. J. F. Kennedy'ego poparcia USA dla idei MLF, 1964 rząd L. B. Johnsona powrócił do niej, ale wobec nowych protestów ZSRR i Francji, ostatecznie 1965 zrezygnował z tego projektu. C. L. SULZBERGER The MLF. w: N. York Times, 18 XI 1964; S. H. LOORY In Moscow MIS Equals Proliferation, w: N. York Herold Tribune l Vin 1965. • 2257 MŁODZIEŻ (ang. Youth, franc. Jeunesse, hiszp. Juyentud, roś. Mołodioż), przedmiot konwencji międzynar. od 1919 pod egidą ILO oraz stałej zorganizowanej współpracy międzynar.; od 1946 także pod egidą UNESCO. Pierwsze konwencje dotyczyły zakazu pracy w nocy. Od 1919 ILO opracowało 14 konwencji międzynar. ustalających warunki pracy młodocianych. Pierwsza konwencja ILO 1919 ustaliła minimum wieku pra- cowników w przemyśle na lat 14, w marynarce konwencja 1936—na lat 15, w kopalniach konwencja 1955—na lat 16 a przy pracach niebez- piecznych na lat 18. Poza tym konwencja 1937 ustaliła, że te same zasady obowiązują przy pracach przem. i nieprzemysłowych. W 1951 ONZ opracowała pierwszy Międzynar. Program d/s Młodzieży, a 1960 odbyła się Światowa Konferencja ILO w Sprawie Młodzieży i Pracy, ILO Worid Conference on Youth and Labour w Genewie; 1964 zaś w Grenoble—Międzynar. Konferencja UNESCO d/s Młodzieży, UNESCO Int. Youth Conference. Protektorat oświatowy i kulturalny nad rozwojem m. w świecie przejęła 1946 UNESCO, prowadząca m.in. świat, kampanię przeciw —s- analfabetyzmowi; WHO zaś zdrowotny, prowadząc szereg akcji sanitarnych oraz szczepień; a także FAO, koncentrująca się na walce z ->• głodem. FAO 1967 zor- ganizowała w Toronto Konferencję Żywności i Rozwoju Młodego Świata, Young Worid Food and Development Conference. 7X111965 Zgr. Og. NZ, Rez. 2037/XX, uchwaliło jednogłośnie -»• Deklarację ONZ w Sprawie Młodzieży. W 1968 XV Konferencja Generalna .UNESCO oceniając sytuację m. w świecie, stwierdziła, że większość żyje nadal w trudnych a nieraz bardzo złych warunkach socjalnych i w nie- dostatecznym stopniu wciągnięta została do Dekady •->- Rozwoju NZ, 1961-70. W lutym 1973 Sekr. Gen. ONZ, K. Waldheim, skierował do ECOSOC raport będący wynikiem studiów nad sytuacją m. oraz zawierający szereg propozycji skierowanych do rządów, org. i instytucji międzynar, m.in. postulował: „Młodzież powinna odgrywać większa role w zarządzaniu szkołami, do których uczęszcza, co zarówno dotyczy uniwer-sytetów jak i szkui Średnich i podstawowych. Młodzież powinna brać udział w procesie podejmowania decyzji przez ONZ-i 4nne instytucje międzynarodowe. Należy stworzyć programy rozwoju społecznego i gospodarczego o uczciwy rozdział bogactwa i usług ,,wśród wszelkich kategorii młodzieży w ramach społeczeństwa bez względu na rasę, płeć i pochodzenie". Poważnym problemem wg raportu jest sprawa stworzenia m. szans zaspokojenia aspiracji osobistych i spol. w obliczu gwałtownego przyrostu ludności. W 1980 55'>/» ludności na świecie będzie stanowić m. poniżej 25 lat. „Tak zwana przepaść między pokoleniami stała się w niektórych dziedzinach przyczyną konfliktów i walki o władzę między młodzieżą a starszym pokoleniem". Raport zwrócił uwagę na rosnącą groźbę bezrobocia m. w wielu państwach. Wnioski zawarte w raporcie wynikały z wywiadów przeprowadzonych w 14 krajach: USA, W. Brytanii, Francji, Rumunii, Jugosławii, Ghanie, Zambii, Iranie, Indii, Cejlonie, Japonii, na Filipinach, w Meksyku i na Jamajce. T. PATRIKIOS ed. Droit et responsabilites des jeunes, Parii 1972; Kronika 1973. • 2258 MŁODZIEŻOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Youth international organi-zations, franc. Organisations internationale de la jeunesse, hiszp. Organizaciones intemacionales de la juventud, roś. Mieżdunarodnyje organizacyi mołodioży). Org. zarej. w ONZ, posiadające statut doradczy (B) UNESCO: Latynoamerykańska Unia Młodzieży Ewangelickiej, Union o( Latin Ameriean Ewangelical Youth, żal. 1941; siedziba: Montevideo. Międzynar. Federacja Młodzieży Katolickiej, International Catholic Youth Federation, zai. 1948; siedziba: Rzym; publ.; Jeunesse dans te Monde. 549 Mniejszości nar. w Niemczech 1919—39 2261 Miedzynar. Unia Młodzieży Socjalistycznej, Int. Union o{ Socialist Youth, żal. 1946 jako sukcesor Międzynarodówki Młodzieży Socjalistycznej, żal. 1907; siedziba: Wiedeń; publ. IUSY Survey. Miedzynar. Unia Studentów, International Union of Students, zat. 1946 w Pradze przez I światowy Kongres Studentów; siedziba: Praga; publ.: Worid Student News oraz IUS News. Miedzynar. Stów. Studenckie Wymiany Doświadczeń Technicznych, Int. Association for tnę Exchange of Students for Technical Experience, zat. 1948; siedziba: Bad Godesbcrg. Miedzynar. Ruch Sokoli, Int. Faleon Movement, zat. 1947; siedziba: Wiedeń. Sekretariat Koordynacyjny Związków Studenckich, Coordi- nating Secretary of National Unions of Students, zat. 1952; siedziba: Lejda (Holandia); publ.: The Student. Świat. Federacja Młodzieży Demokratycznej, Worid Fede- ration of Democratic Youth, zat. 1945; siedziba: Budapeszt; publ.: Worid Youth; organizuje -r Festiwale Świat. Młodzieży i Studentów. Świat. Federacja Katolickiej Młodzieży, Worid Federation of Catholic Youth zat. 1968; siedziba: Bruksela. Świat. Zgromadzenie Młodzieży, Worid Assembly of Yonth, zał. 1948; siedziba: Bruksela; publ.; WAY Forum. Świat. Biuro Harcerstwa, Boy Scouts Worid Bureau, zał. 1920 p.n. Boy Scouts Int. Bureau, pod obecną nazwą od 1961; publ.: Worid Scouting Bulletin. Świat. Chrześcijańskie Stów. Młodych Kobiet, Worid Young Women's Christian Association, YWCA, zał. 1894; siedziba: Genewa; publ. Worid YWCA Directory. Świat. Sojusz Chrześcijańskich Stowarzyszeń Młodych, Worid Alliance of Young Men's Christian Association, zał. 1855. Siedziba: Genewa; publ.: YMCA Worid Communiąue. Yearbook of lut. Organizations, 1973. • 2259 MNIEJSZOŚCI FRANCUSKIE' (ang. French mi-norities, franc. Minoritśs francaises, hiszp. Mino-rias francesas, roś. Francuzskije mieńszynstwa), termin międzynar. — etniczne różnorodne grupy, używające języka francuskiego. W pół. kwietnia 1971 odbyła się w Genewie I Konferencja mniejszości etnicznych języka franc. (Conferences des minorites ethnique de langue francaise), w której wzięli udział delegaci ruchów autonomicznych frankofońskich Belgii (Mouyement de Wallonie Librę—z programem utworzenia „państwa walońskiego w ramach Federacji Belgijskiej"), Szwajcarii (Rassemblement Jurassien—z programem wyodrębnienia z kantonu Genueńskiego, osobnego, 23 kantonu Szwajcarii) oraz Włoch (TUnion de la Vallśe d'Aoste—z programem rozszerzenia kulturalnej autonomii dla ludności mówiącej językiem franc. w rejonie A osty); poza tym w konferencji wzięli udział, w charakterze obserwatorów, delegaci kanad. prowincji Ouebec. Konferencja powołała jako swój organ Stały Komitet, Comite Permanent des Minoritśs ethnique de langue francaise; n konferencja odbyła się 1973 w Liege. I. L. CLAUDE National Minorities. Ań Int. Problem, Cambridge, Mass. 1955; Le Monde nr 8170 z 20 IV 1971. • 2260 MNIEJSZOŚCI NARODOWE W EUROPIE (ang. National Minorities in Europę, franc. Minorites nationales en Europę, hiszp. Minorias na-cionales en Europa, roś. Nacyonalnyje mieńszyn- stwa w Jewropie), termin międzynar. XIX w. — grupy narodowościowe, które w XX w. stały się przedmiotem licznych układów międzynar. po I wojnie świat, w związku z powstaniem nowych państw i wynikłymi stąd zmianami granic; rozwiązywany niejednokrotnie drogą —>- plebiscytów, lub też (jak w przypadku Grecji, Bułgarii i Turcji) —> przesiedleń. Najaktywniejsze na forum międzynar. skupiska mniejszościowe w Europie 1919-39 były niem. i żydowskie. Pierwsze odegrały szczególną rolę przed II wojną świat, jako hitlerowska -> „piąta kolumna"; drugie wyzyskały swe wpływy na paryskiej konferencji pokojowej 1919-20 w kierunku stworzenia systemu -> traktatów o ochronie mniejszości w Europie Wsch. i Pd., z pominięciem Rzeszy Niem., co miało swe tragiczne skutki w 1933-45. Decyzją Konferencji Poczdamskiej mniejszości niem. w Europie zostały zlikwidowane drogą przymusowych przesiedleń 1946-48. Organizacją międzynar. 1925-35 był Związek Mniejszości Nar. w Europie, zarej. w Sekretariacie LN, organizujący co roku Kongresy Mniejszości Nar.: 1925-33 w Genewie, 1934 w Bernie i 1935 w Wiedniu. W 1927 Związek utracił charakter ogólny na skutek opanowania go przez na- cjonalistyczne grupy mniejszościowe niem. i ukr. a wycofania się ze Związku poi. grup mniejszościowych, które utworzyły w 1929 Związek Mniejszości Polskich w Europie, skupiający org. poi. w Czechosłowacji, Francji, Litwie, Łotwie, Niemczech i Rumunii. W 1933 ze Z.M.N. w E. wystąpiły także inne niefaszystowskie grupy mniejszościowe, m.in. wszystkie org. mniejszościowe żydowskie. Ze względu na otwarcie antysemicki program grup niem. w okresie rządów hitlerowskich w Niemczech, Związek Mniejszości Nar. w Europie, mimo że odbywał nadal swe Kongresy (1937 w Londynie i 1938 w Sztokholmie) nie odegrał już żadnej roli na forum LN. Problem m.n. w E. zaostrzył się 1938-45, kiedy rząd III Rzeszy zastosował przymusowe masowe wysiedlenia, wielokrotnie o charakterze ludobój- czym, jak w wypadku Polaków, Żydów, Cyganów. Po II wojnie świat, w Europie Zach. powstała 1949 Federalna Unia Eur. Grup Narodowościo- wych (Federal Union of European Nationali-ties—FUEN, do 1954 p.n. Federalist Union of European Minorities and Regions), z siedzibą w Rolighed (Dania), łącząca mniejszości nar. Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, NRF, Szwajcarii, W. Brytanii i Włoch. Unia wydaje czasopismo Europa Ethnica. L. LUCIEN BRUK Le Probleme de Minorites devant te Droit Int., Paris 1923, s. 230; TH. RUYSSEN Les Minorites Nationales d'Ewope et la Guerre Mondiale, Paris 1924, s. 421; S. KUTRZEBA MniejszoSci w najnowszym prawie międzynar., Lwów 1925, s. 132; R. W. FLOTOENCY (jr.), M. O. HUDSON A Collection of NationaUty laws of yarious countries as contained in Constitutions, Status and Treaties, New York 1929, s. 776; S. P. LADAS The exchanne of minorities Bułgaria. Greece and Turkey. New York 1932, s. 849; K. JEZIO-RANSKI National Minorities in Europę, Warsaw 1933, s. 47; P. AZCARATE League of Nations and National Minorities. Ań Experiment, Washington 1945; J. B. SCHECHTMAN European PopulationTransfers 1939-45, New York 1946; S. POTOCKI Półcienie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918-1938; Gdańsk 1969, s. 502; P. LOSSOWSKI Problem mniejszości narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej na przykładzie państw bałtyckich 1919- 1940, M. KOŻMIŃSKI Mniejszości narodowościowe w basenie Dunaju a węgierski rewizjonizm terytorialny, obie rozprawy w pracy zbiorowej Ład Wersalski w Europie Środkowej. Wrocław 1971; J. BYCZKOWSKI Niektóre problemy mniejszości narodowych w Europie po II wojnie Światowej, w: Biuletyn Niemcoznawczy nr 2-3, 1972. • 2261 MNIEJSZOŚCI NARODOWE W NIEMCZECH 1919-39 (ang. National minorities in Germany 1919-39, franc. Minorites nationales en Alle-magne, 1919-39, hiszp. Minorias nacionales en Alemania, 1919-39, roś. Nacyonalnyje misń-szynstwa w Giermanii, 1919-1939), termin m'ę- 2262 Mniejszości narodowe w świecie 550 dzynar. — grupy etniczne niemieckie w Rzeszy Niem., przedmiot międzynar. sporów i konfliktów, ponieważ Traktat Wersalski, który nałożył na Austrię, Bułgarię, Czechosłowację, Grecję, Jugosławię, Rumunię i Węgry obowiązek ochrony mniejszości „pod gwarancją Ligi Narodów" (-»• traktaty o ochronie mniejszości), nie narzucił żadnych zobowiązań mniejszościowych Rzeszy Niem.; ta zaś negowała do 1925 w ogóle istnienie mniejszości nar. w państwie niem. z wyjątkiem Śląska Opolskiego objętego -> Górnośląską Konwencją w 1922-37, mimo istnienia w całej Rzeszy czterech wielkich grup narodowościowych: l) poi., liczącej ponad 1,5 min, 2) żyd.—640 tyś., 3) czes.—520 tyś., 4) łużyckiej—250 tyś. osób, oraz trzech mniejszych, kilkutysięcznych (litew. w pn. Prusach Wsch., duń. w Szlezwiku i fryzyjskiej w Fryzji). Utworzony z inicjatywy Związku Polaków w Niemczech 1924 w Berlinie Związek Mniejszości Nar. w Niemczech, łączy wszystkie grupy z wyjątkiem Żydów i Czechów, którzy odmówili udziału, przedłożył w Genewie dowody istnienia mniejszości nar. w Niemczech i dyskryminowania ich przez władze Rep. Weimarskiej, na zwołanym pod auspicjami LN Kongresie Związku Mniejszości Nar. w Europie, co zmusiło rząd Rzeszy do uznania de iure praw mniejszości nar. w Niemczech. Od 1933 rząd III Rzeszy likwidował kolejno org. mniejszościowe—łużyckie, fryzyjskie, litew., a we wrześniu 1939 również poi. i duń., stosując rosną'cy terror, wysiedlenia i zsyłki do obozów koncentracyjnych. Te akty bezprawia i gwałtu były rejestrowane do 1938 przez czasopismo Związku Mniejszości Nar. w Niemczech Kulturwehr, a. do 31 VIII 1939 przez Nowiny Codzienne w Opolu, Gazetę Olsztyńska, Dziennik Berliński, westfalsko-nadreński Naród, Glos Pogranicza i Kaszub oraz przez wydawane w Polsce 1925-39 Sprawy Narodowościowe (edycja franc. Questions Minoritaires). W stosunku do mniejszości żyd. III Rzesza zastosowała ustawodawstwo rasistowskie, które nie obowiązywało 1933-37 na Śląsku Opolskim, w związku z (genewską) Konwencją Górnośląską. Po wygaśnięciu 15 VII 1937 na śląsku Opolskim genewskiej Konwencji została ogłoszona w Warszawie i Berlinie 5X11937 identyczna w treści, jednostronna, czyli posiadająca wewn. znaczenie, Deklaracja w sprawie traktowania mniejszości: „Rząd Polski i Rząd Niemiecki miały sposobność omówić w sposób przyjazny położenie mniejszości polskiej w Niemczech i mniejszości niemieckiej w Polsce. Wyrażają one jednomyślnie przeświadczenie, że traktowanie tych mniłjszosci posiada duże znaczenie dla dalszego rozwoju przyjaznych stosunków sąsiedzkich między Polską a Niemcami, oraz, że pomyślne położenie tych mniejszości może być w każdym z obu kraiów o tyle skuteczniej zapewnione, o ile większa istnieć będzie pewnoSć, że w drugim kraju będzie się postępowało w mysi takich samych zasad. Dlatego też obydwa Rządy stwierdzić mogły z zadowoleniem, że każde z obu Państw uznaje w ramach swej suwerenności dla siebie za miarodajne następujące wytyczne w postępowaniu wobec wymienionych mniejszości: l. Wzajemny szacunek dla narodowości polskiej i niemieckiej zakazuje sam przez się wszelkiego usiłowania przymusowego asymilowania mniejszości, podawania w wątpliwość przynależności do niej, lub czynienia utrudnień w ujawnianiu tej przynależności. W szczególności nie będzie wcale wywierany nacisk na młodocianych członków mniejszości w celu ich wynarodowienia. 2. Członkowie mniejszości mają prawo swobodnego używania swego języka w słowie i w piśmie, zarówno w swych stosunkach osobistych i gospodarczych, jak też w prasie i na zebraniach publicznych. Pielęgnowanie języka lub obyczajów ojczystych, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym, przez członków mniejszości nie pociągnie za sobą ujemnych dla nich następstw. 3. Członkom mniejszości zapewnione będzie prawo zrzeszania się w stowarzyszenia również o charakterze kulturalnym i gospodarczym. 4. Mniejszość może zakładać i utrzymywać szkoły z nauczaniem w języku ojczystym. W dziedzinie kościelnej przyznane będzie członkom mniejszości prawo pielęgnowania życia religijnego w swym ojczystym języku oraz prawo organizacji kościelnej. Stosunki istniejące w dziedzinie wyznaniowej i działalności dobroczynnej nie będą przedmiotem ingerencji. S. Członkom mniejszości nie mogą być czynione trudności lub stawiane przeszkody z powodu ich przynależności do mniejszości przy wyborze lub wykonywaniu zawodu lub w działalności gospodarczej. Korzystają oni w dziedzinie gospodarczej z tych samych praw co członkowie większości, w szczególności co do posiadania i nabywania nieruchomości. Powyższe zasady nie mogą w żadnym razie naruszać obowiązku bezwzględnej lojalności członków mniejszości w stosunku do Państwa, którego s.ą obywatelami. Powyższe zasady ustalone zostały w dążeniu do zapewnienia mniejszości słusznych warunków bytu i harmonijnego współżycia z większością narodową, co przyczyni się do rozwoju i zacieśnienia przyjaznych stosunków sąsiedzkich między Polską a Niemcami". Deklaracja ta przez stronę niem. nigdy nie była zrealizowana, przeciwnie, od 1938 wystąpiło rosnące pogorszenie warunków życia Polaków w Rzeszy, zakończone 1939 masowymi wysiedleniami i aresztowaniami ludności autochtohnej z Nad-odrza, Warmii, Mazur i Powiśla. S. KURNATOWSKI The Poles in Germany and the Germans in Poland, Warsaw 1927; S. CZOSNOWSKI Sprawy mniejszości narodowych w Unii Międzynar. Stowarzyszeń Ligi Narodów, Warszawa 1928; J. BOGENSEE, J. SKALA Die Nationalen Min-derheiten im Deulyhen Reich md ihre rechtiiche Situation, Berlin 1929; Protection des Minorites de Langue, de Race, de Religlon par la Soriete des Nations, SdeN Doc. C. 24 M. 18 I 1929, Geneve 1929; T. KATELBACH Niemcy wspótczesne wobec zagadnień narodowościowych. Warszawa 1932, s. 402; W. J. ZALESKI Międzynar. Ochrona Mniejszości, Warszawa 1932; E. KUROŃSKI Położenie prawne ludności polskiej w łll Rzeszy, Katowice 1938; E. OSMAŃCZYK Dokumenty pruskie, • Warszawa 1946; E. OSMAŃCZYK Dowody prowokacji. Warszawa 1951; K. JONCA Polityka narodowościowa Trzeciej Rzeszy na Śląsku Opolskim w latach 1933-1940, Opole 1970, s. 508; H. LEHR, E. OSMAŃCZYK Polacy spod znaku Rodła, Warszawa 1972. ' • 2262 MNIEJSZOŚCI NARODOWE W ŚWIECIE (ang. National Minorities in the Worid, franc. Minorites nationales dans le monde, hiszp. Minorias nacionales en el mundo, roś. Nacyonalnyje mieó-szynstwa w mirie), problem międzynar., w okresie międzywojennym najsilniej występujący wśród •>• mniejszości narodowych w Europie. Po II wojnie świat, stał się problemem wszystkich kontynentów, przedmiotem troski ONZ. J. FououES-DuPARC La Protection des Minorites de race, de langue et de religion, Paris 1922; F. BRANCHU Le probleme des minorifes en droit int. depuis la seconde guerre mondiale, Paris 1952; I. L. CLAUDE National Minorities. Ań Int. Problem, London 1955. • 2263 MNIEJSZOŚCI OCHRONA (ang. Protection of minorities, franc. Protection des minorites, hiszp. Protección de las minorias, roś. Zaszczita mień-szynstwa), termin międzynar. — akta prawne międzynar. o o.m. Pierwszymi umowami międzynar. o o.m. i zapobieganiu ich dyskryminacji, były: Pokój Oliwski, 3 V 1660, zawarty między Szwecją a Polską, posiadający klauzulę o ochronie mniejszości katol. w protestanckiej Szwecji, oraz Traktat Paryski, 1763, między Francją a W. Brytanią, gwarantujący rei. prawa franc. mniejszości katol. w Kanadzie. Prawa narodowościowych grup zagwarantował Kongres Wiedeński Polakom pod zaborami Austrii, Prus i Rosji. W 1856 Paryski Traktat z Turcją mocarstw eur., zapewnił swobody rei. niemuzułmanom w imperium osmańskim. 551 Mocarstwa opiekuńcze 2267 W 1878 Traktat Berliński zobowiązał Bułgarię, Czarnogórę, Rumunię, Serbię i Turcję do gwarantowania swobód rei. swym obywatelom. Po I wojnie świat, sprawy o.m. przejęła Liga Narodów, po II—ONZ. Ochrona Praw Mniejszości, Genewa (b.r.w.) Sekcja Inf. LN. s. 32; J. LUCIEN-BRUN Le Probleme des Minorites devant le Droit int„ Paris 1923, s. 230; J. STONE Regional Guarantees of Minority Rights, New York 1934, s. 313; R. REYDELLET La Protection des Minorities. Paris 1938, s. 168; J. LA-PONCE The Prolection of Minorities, Berkeley 1960, s. 236; F. ERMACORA Der Minderheitenschutz in den Yereinten Na-tionen, Wicn 1964; UN and the Human Rights, UN New York 1968. • 2264 MNIEJSZOŚCI OCHRONA W LIDZE NARODÓW I W ORGANIZACJI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ang. Protection of minorities in the League of Nations and in UN, franc. Protection des minorites dans la Societe des Nations et 1'ONU, hiszp. Protección de las minorias en la Sociedad de Naciones y en la ONU, roś. Zasz-czita mieńszynstwa w Ligie nacyj i w OON), wersalski system traktatowy ochrony mniejszości „pod gwarancją" LN, oparty o ->• traktaty o ochronie mniejszości (z Czechosłowacją, Grecją, Jugosławią, Polską, Rumunią), bądź o klauzule mniejszościowe w traktatach pokojowych (z Austrią, Bułgarią, Turcją, Węgrami) lub też o deklaracje składane przy przyjmowaniu do LN przez państwa, uznane przez Radę LN za wielonarodowościowe (m.in. Albania, Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia). W systemie tym włączone zostały też umowy bilateralne, np. w sprawie Górnego Śląska (-> Górnośląska Konwencja) lub Gdańska. Nowością w praktyce międzynar. było prawo składania do LN -> petycji przez jednostki lub grupy mniejszościowe przeciw swemu państwu. System ten, nie obejmujący etnicznych i rei. mniejszości w koloniach, rozpadł się 1933-45, co ściśle było związane z losem -» mniejszości narodowych w Niemczech i —- mniejszości narodowych w Europie, poddanych rasistowskim dyskryminacjom i systemowi ludobójstwa III Rzeszy. Nowy system, globalny, obejmujący grupy mniejszościowe w całym świecie wypracowuje ONZ, której Komisja Praw Człowieka, na swej pierwszej sesji, powołała Podkomisję do spraw Ochrony Mniejszości i Zapobiegania ich Dyskryminacji (Sub-Commission on the Prevention of Discrimi-nation and the Protection of Minorities). W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10X11 1948 sformułowana została • norma podstawowa, dotycząca wszystkich ludzi, a zatem i wszystkich grup mniejszościowych: „Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności" (art. 2). ,,Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, bez jakiejkolwiek różnicy do jednakowej ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dyskryminacją..." (art. 7). Podkomisja została rozwiązana 1951 przez ECOSOC, ale 1952 ponownie na żądanie Zgr. Og. NZ ukonstytuowana w składzie 18 osób, wy- bieranych na 3 lata przez 'KPM-ONZ i odtąd obraduje co roku na trzytygodniowych sesjach, w których uczestniczą także przedstawiciele mię- dzynar. org. regionalnych. Jej prace koncentrują się gł. na problemach zwalczania wszelkiego typu dyskryminacji, co uważa się w ONZ również za warunek podstawowy ochrony mniejszości. Ochrona Praw Mniefszosci, Genewa (b.r.w.) Sekcja Inf. LN. s. 32; J. LUCIEN-BRUN Le Probleme des, Minorites le Droit int.. Paris 1923. s. 230; Protection of Linguistic, Racial and Religious Minorities by the League of Nations Provisions con-tained in the various int. tnstruments at present in force. (Ser. L. of N.P., 1927, I.B. 2); Resolutions and Extracts from the Minutes ot ihe Council... (Ser. L. of N.P., 1929, I.B. l; Ser. L. od N.P., 1931, I.B. l); Document relating to the Protection o f Minorities by the League o f Nations, w: Of-ficial Journal: Special Supplemcnt nr 73, 1929; N. FEINBERG La auestion des minorites a la Conference de la Paix de 1919-1920 et 1'action juive en faveur de la protection int. des minorites, Paris 1929; W. LYPACEWICZ Gwarancja Ligi Narodów i procedura wg traktatów mniejszościowych (odbitka w Spraw Obcych), Warszawa 1930; F. CHRZANOWSKI Rozwój procedury mniejszościowej na terenie Ligi Narodów, w: Strażnica Zachodnia nr 1-2, 1931; J. STONE Regional Guarantees of Minority Rights, New York 1934, s. 313; K. KIERSKI Ochrona mniejszości w Polsce, Poznań 1933; R. REYDELLET La Protection des Minorites, Paris 1938, s. 168; P. DE ARCA-RATE League of Nafions and National Minorities, London 1945; Definition and Clossification o f Minorities. Memorandum submitled by the Secretary Central, UN Doc. E/CN, 4/Sub. 2/85. New York 1949; J. A. LAPONCE The Protection of Minorities, Berkeley 1960, s. 235; The Proteclion of the Minorities, ed. UN, New York 1967; The UN and the Human Rights. New York 1968, s. 105. • 2265 MOBIL OIL AG., zachodnioeur. filia jednej z wielkich naftowych kompanii USA Socony Mobil Oil Co., z centralą w Hamburgu, dysponująca własną flotą tankowców; jest dawnym niem. konsorcjum, zał. 1899 jako Deutsche Vacuum Oel AG., po II wojnie świat, przyjęta przez -r SOCONY. • 2266 MOCARSTWA ATOMOWE (ang. Atomie po-wers, franc. Puissances atomiques, hiszp. Poten-cias atómicas, roś. Atomnyje dierżawy), termin międzynar.—państwa, które przeprowadziły próby z bombami jądrowymi; w porządku chronologicznym pierwszej eksplozji nuklearnej: USA — 16 VII 1945, ZSRR—221X1949, W. Brytania-26111952, Francja — 13 II 1960, ChRL — 16 X 1966. Trzy pierwsze m.a. podpisały 5 VIII 1963 układ o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, W przestrzeni kosmicznej i pod wodą (-> układ moskiewski) a l VII 1968 -> układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowych. W VII 1974 —- India dokonała podz. próby nuklearnej. • 2267 MOCARSTWA OPIEKUŃCZE (ang. Protecting powers, franc. Puissances protectrices, hiszp. Po-tencias protectoras, roś. Opiekunskije dierżawy), termin międzynar. — państwo, które podejmuje się ochrony mienia i obywateli drugiego państwa w państwie trzecim; z reguły państwo neutralne w sporze czyli konflikcie dwu stron, przejmujące ochronę np. budynków ambasady czy poselstwa po opuszczeniu jej przez personel dyplomat. państwa, którego ochronę interesów przejęło; lub przejmujące opiekę nad pozostałymi osobami chorymi lub rannymi, a także nad jeńcami wojennymi. Pierwszą konwencją międzynar. określa- jącą prawa i obowiązki m.o. była Genewska Konwencja o ochronie chorych i rannych z 27 VII 1929 w art. 86 p. l dopuszczającym „państwa protegujące do chronienia interesów stron wojujących". W czasie II wojny świat, m.o. były w kilku przypadkach Chile, Hiszpania, Portugalia, Szwecja i USA, a w kilkudziesięciu Szwajcaria (1944 reprezentowała interesy 35 państw). W drugiej Genewskiej Konwencji z 12 VIII 1949 (DZ..U. z 1956 nr 38, zał. póz. 171) jeszcze szerzej został określony status m.o. (art. 11). 2268 Moda 552 W. FRANKLIN Ihe Protectton of Foreign Interests. A Study m Diplomatic and Consular Practice. London 1947; A. JANNER La puissance protectrice ex droit int. d'apris Ua experiences faites par la Suisse pendant la seconde guerre momUal, Oe-neve 1948; H. S. LEVIE Prtsoners of War and the Protecting Power, w: Amertcan Jownat of Int. Law 55/1961; T. MALLIK DliatatnoSt mocarstwa opiekuńczego w czasie konfliktu zbrojnego a prawo dyplomatyczne l konsularne, w: Wojskowy Prwslqd Prawniczy nr 2, 1973. • 2268 MODA [tac. modus 'miara', 'sposób'], (ang. Fa-shion, franc. Modę, hiszp. Moda, roś. Moda), termin międzynar. — styl życia, mieszkania, ubioru, obyczajów, związany ściśle z epoką i składem socjalnym społeczeństw, a w XX w. szczególnie z produkcją przem. i środkami masowego prze- kazu; przedmiot zorganizowanej międzynar. współpracy poprzez wystawy międzynar. i org. międzynar. W 1972 powstała w Paryżu Międzynar. Komisja Kolorystyki Tkanin i Konfekcji „Intercolor", łącząca instytuty wzornictwa przem. 18 państw, m.in. Polski, ustalająca na 2 lata naprzód, jakie kolory mają dominować w tkaninach odzieżowych. Światową stoi. projektowania modeli strojów damskich, zw. po franc. haute couture (do- słownie wysokie krawiectwo), stał się Paryż, męskiej zaś w XIX w. Londyn. W Paryżu 1672 zaczęło się ukazywać czasopismo poświęcone mo- dzie Mercure galant, od 1820 p.n. Mercure de France. W drugiej pół. XX w. nowe elementy m. wprowadziły cywilizacje amer. i socjalist. a w upowszechnianiu mody szczególnie konfekcyjnej odegrała przełomową rolę telewizja, zacierająca w krajach rozwiniętych różnice między ubiorami wsi i miast. P. UZANNE Les Modes des Paris 1797-1897, Paris 1897; J. BYSTROŃ Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1932; R. TkJBNER Wn.oox The Modę in Fashion, N. York 1947. • 2269 MODUS VTVE1NDI [tac.], termin międzynar., określający tymczasowy sposób współżycia państw zanim nie załatwią dzielącego ich sporu. H. BOLCK Modus Vivendi, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des V8lkerrechts, Berlin 1961, Bd. 2, s. 544-545. • 2270 MOLUKI (ang. Moluccas, franc. Moluques, hiszp. Molucas, roś. Mołukkskije ostrowa), Maluku, grupa wysp Archipelagu Malajskiego, między Celebe-sem a Nową Gwineą; pow. 83,7 tyś. km2, 810 tyś. mieszk. (1960); dawna kolonia hol., od 1949 część Indonezji. W 1950 inspirowana przez Holandię grupa mieszkańców M. ogłosiła powstanie separatystycznej „Rep. Pd. Moluków" pod przywództwem Andi Azisa, który po stłumieniu rebelii przez rząd Indonezji przeniósł „rząd Rep. Pd. Moluków" do stoi. Holandii, Hagi, oraz utworzył stale „Biuro Informacyjne Rep. Pd. Moluków" w Nowym Jorku. We wrześniu 1970 separatyści molukańscy opanowali na 24 godziny ambasadę Indonezji (zabijając przy tym jedną osobę narodowości hol.) dla zamanifestowania swego protestu przeciwko wizycie oficjalnej w Hadze pręż. Indonezji gen. Suharto. G. DECKE Republik Maluku Selatan, Gottingen 1957, s. 239. • 2271 MOŁDAWIA (ang. Moldavia, franc. Moldayie, hiszp. Moldavia, roś. Mołdawija), Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka, Moldawskaja Sometskaja Socyalisticzeskaja Riespnblika, republika związkowa w pd.-zach. części eiir. części ZSRR; pow. 33,7 tyś. km2; 3572 tyś. mieszk. (1970). Stolica: Kiszyniów—357 tyś. mieszk. (1970). Narodowości (1970): Mołdawianie— 64,6%, Ukraińcy —14,2%, Rosjanie — 11,6%, Gagauzi—3,5%, Żydzi—2,711/o, Bułgarzy—2,l banany, Gwatemala -> kawa, Oman —r nafta). • 2278 MONOMETALIZM (ang. Monometallism, franc. Monomćtallisme, hiszp. Monometalismo, roś. Mo-nomietallizm), termin międzynar.—system pieniężny, oparty tylko o jeden kruszec (srebro lub złoto); odwrotność -> bimetalizmu. M. złota wprowadziła W. Brytania 1816, Australia, Kana- da i Niemcy—1873, Skandynawia 1875, Austria, Japonia i Rosja—1897, a Francja—1928. M. srebra istniał w kolonialnym Meksyku, a 1910- 1940 w Chinach i Indiach. Mała encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974. • 2279 MONOPOL [gr. monopolion, od monos 'jedyny', poleo 'sprzedaję'], (ang. Monopoły, franc. Monopole, hiszp. Monopolio, roś. Monopolija), termin' międzynar. o dwojakim znaczeniu: l) prawo wyłącznej produkcji lub handlu, przyznane przez państwo w określonej dziedzinie sobie lub prywatnej czy spółdzielczej osobie prawnej; 2) zrzeszenie kapitalistyczne, krajowe lub międzynar. dominujące w określonej dziedzinie gospodarki, dyktujące ceny na swe towary na rynku krajowym lub międzynar. (-*• monopole międzynarodowe). W krajach socjalist. istnieje monopol handlu zagr. (po raz pierwszy wprowadzony w Rosji Radź. 22 I VI 918). • 2280 MONOPOLE MIĘDZYNARODOWE (ang. fa-ternational Monopolies, franc. Monopoles inter-nationaux, hiszp. Monopolios internacionales, roś. Mieżdunarodnyje monopoli!), termin międzynar. org. i zrzeszenia przedsiębiorstw kapitalist., które uzyskały drogą międzynar. koncentracji kapitałów decydujący wpływ na ustalanie cen dla swych produktów, m.in. przyjmują formy: trustów, koncernów i karteli międzynar. Na polit. konsekwencje tego stadium kapitalizmu, którego cechą gl. jest już nie kapitał finansowy, lecz tworzenie się m.m. wskazał W. I. Lenin w: Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, 1917. THE ECONOMIFAL INTELLIGENCE UNIT The Growth ftnd Spread of Multinational Companies, London 1971; B. MINC Kapitalizm współczesny. Warszawa 1971. • 2281 MONOPSON (ang. Monopsony, franc. Monopso-ne, hiszp. Monopsonia, roś. Monopson), termin międzynar. — „monopol nabywcy", „monopol kupna" lub jedyny „monopolistyczny" nabywca, ustalający ceny na zakupywany towar z racji posiadania swej wyłączności, podobnie jak mono- polista sprzedaje swe produkty po ustalonej przez siebie cenie (—» Monopol). Mola encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974. • 2282 MONTECATINI EDISON, jedna z czołowych eur. kompanii o zasięgu międzynar., żal. 1888 jako Montecatini Societa Generale per 1'lndustria 555 Morska sygnalizacja międzynarodowa 2291 Mineraria e Chimica w Montecatini; z siedzibą w Mediolanie; od 1960 pod obecną nazwą kontroluje 23 tow. akcyjne. Największy wl. koncern górn. i chem. W 1970 w Europie Zach. ósme miejsce pod względem wartości produkcji. W 1969 zatrudniał 145 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2,5 mld dół. Posiada filie zagranicą. T hę Economist 12 VI 1971. MONTENEGRO -> Czarnogóra. • 2283 MONTEVIDEO (ang. Montevideo, franc. Montevideo, hiszp. Montevideo, roś. Montewideo), stolica Urugwaju; 1933 odbyła się tu VII Międzynar. Konferencja Państw Amerykańskich, na której m.in. opracowano i uchwalono konwencję o Prawach i Obowiązkach Państw, zw. Konwencją Montevideo. • 2284 MONTREUX m. W zach. Szwajcarii; odbyły się tu 2 konferencje międzynar.: .22 VI-21 VII 1936, na której przyjęto konwencję w sprawie cieśnin tur., oraz 12IV-18V1937 w sprawie Egiptu, tzw. —>• Konwencje Montreux. • 2285 MONTSERRAT (ang., franc., hiszp. Montserrat, roś. Montserrat, ostrów), jedna z Wysp Podwietrz-nych na M. Karaibskim; pow. 101 km8, 12,3 tyś. mieszk. (1970); ośr. adm. Płymouth; posiadłość bryt. z ograniczonym samorządem w ramach Indii Zach.; Komisja ONZ d/s Dekolonizacji do- maga się pełnego samorządu dla ludności M. The Statesman's Year-Book 1972-73, London 1972, s. 508-509. • 2286 MOPR, Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom (ang. International Red Relief, franc. Secours Rouge International, hiszp. Socorro Rojo Internacional, roś. Mieżdunarodnaja orga-nizacyja pomoszczi borcam riewolucyi, MOPR, Krasnaja pomoszcz), w większości krajów nazywana roś. skrótem MOPR; zał. 1922 w Moskwie, międzynar. org. społ. udzielała w okresie międzywojennym pomocy więźniom polit. i ich rodzinom w całym świecie. Posiadała 73 sekcje krajowe (w Polsce p.n. Czerwona Pomoc), których działalność przerwała II wojna świat. Organem prasowym był Biuletyn MOPR oraz Int, Rotę Hilfe. U 2287 „MORALNE DOZBROJENIE" (ang. „Morał Rearmament", franc. „Rearmement morał", hiszp. „Rearme morał", roś. „Moralnoje dowooruże- .nije"), slogan propagandowy, wprowadzony przez amer. prohitlerowskiego działacza Franka N. D. Buchmana (1882-1961) w zał. 1938 przez niego międzynar. org. p.n. Worid Assembly for Morał Re-armament, MRĄ, Świat. Zgromadzenie M.D., od 1950 zarej. w ONZ. W latach zimnej wojny instytucja antykomunist., finansowana przez CIA wg relacji amer. czasopisma „Rampart" i „New York Times" 1967. Siedziba: Caux (Szwajcaria). Publ. Tribune de Caux, MRĄ Information Ser- E. J. OSMANCZYK Atia w Genewie, Warszawa 1955, Rozdział „Cyrk Buchmana", s. 122-137; Yearbook of Int. Organiza-tions, 1973. • 2288 MORALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA (ang. International Morality, franc. Morale internationale, hiszp. Morał internacional, roś. Mieżdunarodnaja morał), termin międzynar. — zasady etyczne, mające rządzić stosunkami międzynar., jak zasada •f- bona fides czy podstawowe zasady Karty NZ, mające na celu umacnianie pokoju, rozwój praw człowieka, powszechną współpracę międzynar. D. OLPHE-GALLIOARD La morale des Nalions, Paris 1920; P. DE LAłlux Eveil d'une ethiąue im., Paris 1924; E. H. CARR The Twemy Years Crisis 1919-1939, London 1944; M. HUBEK Prolegomena und Probleme eines int. Bthos. w: Die Friedens-Warie nr 53, 1956, • 2289 MORATORIUM [tac.; 'opóźnienie'], termin międzynar. — jednostronne lub umowne odroczenie spłaty zobowiązań międzynar. ze względu na wyjątkowe okoliczności, jak wojny, klęski żywiołowe, epidemie lub kryzysy gosp. Przykładem umownego m. jest Hoovera moratorium z 26 VII 1931 o zgodzie Aliantów na odroczenie Niemcom spłaty reparacji wojennych. A. MAYEB Żur Geschichte und Theorie des Moratorium!, w. Schmollers Jahrbuch nr 39, 1915; A. NUSSBAUM Money in the Law, National and Int.. London 1950. MORDAWA -s- ZSRR. • 2290 MORESNET, niewielkie (5,5 km2) terytorium pograniczne Belgii, w prow. Liege; 1816-41 administrowane wspólnie przez Belgię i Prusy na podstawie Kodeksu Napoleona. Następnie uznane przez obie strony, za niezależne i neutralne, rządzone było przez burmistrzów, do l VIII 1914, kiedy okupowane zostało przez Rzeszę. Art. 32 i 33 Traktatu Wersalskiego, 28 VI 1919, Niemcy uznały „zupełne zwierzchnictwo Belgii nad ca- łością spornego obszaru Moresnet" oraz zrzekły się na rzecz Belgii wszelkich praw i tytułów „do terytorium Moresnet pruskiego, położonego na zachód od drogi z Liege do Akwizgranu". Okupowane ponownie przez Rzeszę 1940-45, powróciło definitywnie do Belgii po II wojnie światowej. L. HOCH t/n territoire oublie au centre de 1'Europe, Brwiclle 1881; M. LEICHSENRING Neutral Moresnet, Erlangen 1911. MORFINA -> Opium. MORGECZE —>• Hipoteki morskie i przywileje. MORSE'A ALFABET -> Alfabety międzynarodowe. MORSKA MIĘDZYRZĄDOWA ORGANIZACJA DORADCZA -^ IMCO. • 2291 MORSKA SYGNALIZACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. International Marinę Code of Sig-nals, franc. Signaux maritimes internationaux, hiszp. Senalización maritima internacional, roś. Mieżdunarodnaja morskaja signalizacyja), wprowadzona została powszechnie na początku XX w. Inicjatorem kodyfikacji sygnalizacji mor. była admiralicja bryt., która 1857 ogłosiła pierwszy kod sygnałów mor. „na użytek wszystkich narodów", zaakceptowany następnie przez wszystkie państwa mor. konwencją międzynar. 1901 p.n. Int. Code of Signals, obejmujący sygnalizację optyczną ->• alfabetami międzynar., flagowymi i semaforowym oraz sygnalizację dźwiękową i radiotelegraficzną. Unowocześnienie Międzynarodowego Kodu Sygnałów od 1958 jest w gestii IMCO. 2292 Morskie wody przyległe 556 • 2292 MORSKIE WODY PRZYLEGŁE (ang. Adjacent High Sea Waters, franc. Eaux maritimes conti-gues, hiszp. Aguas maritimas adyacentes, roś. Rajony moria smieżnyje s tierritorialnymi wodami), termin międzynar.—wody morza otwartego przyległe do morza terytorialnego, przedmiot sporów i umów międzynar., związany z problemami rybołówstwa i zasadą ochrony biol. zasobów morza. Szereg państw Ameryki Łacińskiej (Argentyna i Panama 1946, Chile i Peru 1947, Kostaryka 1948, Brazylia i Honduras 1950) ogłosiły jednostronne deklaracje rozszerzające ich prawa do łowisk na 200 mil od brzegu, tworząc zastrzeżony tylko dla nich pas m.w.p. W 1952 Chile, Ekwador i Peru zawarły umowę o rybołówstwie i ochronie zasobów morza, rozciągającą suwerenność tych państw na m.w.p. w pasie 200 mil. od brzegu. III Konwencja Genewska 1958, o rybołówstwie i ochronie zasobów biol. morza przyznała państwom nadbrzeżnym szczególne uprawnienia w dziedzinie ochrony zasobów • bez precyzowania szer. m.w.p. na jakimkolwiek obszarze/morza o-twartego, przylegającej do jego morza terytorialnego. Natomiast I Konwencja Genewska 1958 (—-morski pas przyległy) ustala w art. XXIV p. 2, że „strefa przyległa nie może sięgać dalej niż 12 mil od linii zasadniczej, od której mierzy się szerokość morza terytorialnego". III Konwencja nie używa jednak terminu „strefa przyległa", lecz „obszar morza otwartego przylegający do morza terytorialnego". Zob. też -»- Prawo morskie. Zbiór dokumentów nr 3, 1959, s. 389, 416; J, K. OUDENUK Status and extent of adjacent waters. A hisforical orientation, Amsterdam 1970, s. 160; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971, s. 280-281. • 2293 MORSKIE WODY WEWNĘTRZNE (ang. Sea Internal Waters, franc. Eaux maritime interieures, hiszp. Aguas maritimas internas, roś. Morskije wnutriennije wody), termin międzynar.— mor. obszar wodny między linią najniższego stanu wody w czasie odpływu a brzegiem; wody portów i wejścia do portów oraz zatoki i inne wody mor. w określonych warunkach. I Konwencja Genewska, 1958, w art. V p. l orzeka, iż „wody znaj- dujące się po stronie linii podstawowej morza terytorialnego, która zwrócona jest do lądu, stanowią część wód wewnętrznych państwa". II Kon- wencja Genewska w art. 3 przewiduje porozumienie z państwami nie mającymi dostępu do morza o uzyskaniu przez nie wolnego dostępu. R. ZAORSKI Konwencje genewskie o prawie morza* Gdynia 1962. s. 34-35 i 79-80. • 2294 MORSKI PAS PRZYLEGŁY (ang. High Sea Contiguous Żonę, franc. Żonę maritime contigue, hiszp. Żona maritima adyacente, roś, Morskaja prileżaszczaja żona), termin międzynar. — pas wód morza otwartego przyległych do morza terytorialnego o pewnej szer., gdzie dla celów bezpieczeństwa, ochrony celnej, lub sanitarnej patrolują jednostki kontrolne państwa, do którego należą wody terytorialne; przedmiot obyczaju międzynar. oraz I Konwencji Genewskiej o morzu terytorialnym 1958, która uznała w art. 24 uprawnienia kontrolne w m.p.p. tylko w stosunku do obcego statku, przebywającego w porcie lub na morzu terytorialnym, a nie w stosunku do*'obcych statków płynących po morzu otwartym w m.p.p. Wobec odejścia większości państw w dekadzie 1961-70 od 3-milo-wej szer. morza terytorialnego i przejścia na 12-milową, ograniczenia konwencji stały się w dużej mierze bezprzedmiotowe. R. ZAORSKI Konwencje Genewskie o prawie morskim, Gdynia 1962, s. 108-115. • 2295 MORZA ZASOBY (ang. Sea resources, franc. Ressources de la mer, hiszp. Recursos maritimos, roś. Morskije riesursy), termin międzynar. — wszelkiego rodzaju biol. bogactwa naturalne wód mor., geologiczne dna mor., przedmiot sporów, współpracy międzynar. oraz konwencji, dot. z.m. i szel-fu kontynentalnego. Pierwsze spory wynikły w końcu XIX w., kiedy szkoc. i portug. rybacy chcieli rozszerzyć swe wyłącznie łowiska poza granice swego morza terytorialnego. W 1899 w Sztokholmie i 1901 w Christianii odbyły się pierwsze konferencje międzyrząd., które zainicjowały badanie z.m. i 1902 powołały w tym celu międzyrząd. Radę Międzynar.. d/s Badania Morza. W latach między wojnami Rada proponowała utworzenie stref ochrony niektórych ryb oraz ograniczenie używania włoka, ale przeciwstawiły się temu wielkie koncerny rybackie. Dopiero po n wojnie świat, pod egidą ONZ zarówno Rada, jak i FAO podjęły 1950 szerokie studia z.m. i inicjatywy mające na celu przygotowanie konwencji o ochronie biol. z.m. Równocześnie wzrosła liczba sporów międzynar. o zasięg —>- morza terytorialnego i prawa do rybołówstwa na wodach przyległych. Zgr. Og. NZ Rez. 900/17 z 14X111954 zwołało I •Międzynar. Konferencję Techniczną d/s Konserwacji Żywych Zasobów Morza, która się od- była w Rzymie 18IV-10V 1955. W wyniku zaleceń tej Konferencji Zgromadzenie zainicjowało prace KPM ONZ nad Konwencją Międzynar. o rybołówstwie i ochronie biol. zasobów morza otwartego, która została uchwalona 29 IV 1958 w Genewie przez Konferencję ONZ d/s prawa mor. międzynar. Znana jako Ul Konwencja Genewska, która weszła w życie 20 III 1966, gwarantując art. l wszystkim państwom wolność -> rybołów- stwa na morzu otwartym; nakładając na nie obowiązek „przestrzegania norm prawnych regulujących konserwację zasobów biologicznych morza otwartego", a następnie art. 3, 8 i 13 precyzują te normy w szczególnych przypadkach. W sierpniu 1972 w Genewie odbyła się Sesja Komitetu ONZ przygotowującego II świat. Konferencję Prawa Morskiego. Polska w imieniu włas- nym oraz Bułgarii, Czechosłowacji, Węgier i ZSRR zgłosiła pod obrady Konferencji projekt deklaracji o zasadach racjonalnej eksploatacji żywych zasobów mórz i oceanów w interesie wszystkich narodów. Organizacja międzyrząd.''zarej. w ONZ: Rada Międzynar. d/s Badania Morza, Int. Coundl for thc Exploration of thc Sea ICES—Conseił int. pour l'explo-ration de la mer CIEM, zat. 1902 w Kopenhadze; łączy rządy 17 państw: Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Irlandia, Kanada, Norwegia, NRF, Polska, Portugalia, Szwecja, W. Brytania, Wiochy i ZSRR. Siedziba: Heirup (Dania), publ. Journal du Conseił, Annates Biologigues, Flches d'identiffcation du Zooplancton. Flches d'identification des Oeufs et Larms des Poissons, ICES Oce-anographic Data Lisis l in. ONU Informe de la Conferencta Tecmca Int. para la Con-seryadón de los Recurros Vlvos det Mar, Roma 1955, New York 1957; V. T. Hoopr Les Nations Unieś et la conser-vation des ressources de ta mer, Paris 1958; F. V. G. AMATOR Morze terytorialne 2297 The Exploitation and Conseryalion of the Resources of the Sea, Leyden 1959r-Zbiór dokumentów ar 3, 1959, 8. 413-t28; S. ODA Int. Control of Sea Resources, Leyden 1963; R.. ZAORSKI Eksploatacja biologiczna zasobów morza w Świetle prawa miedzynar., Gdynia 1967; Yearbook of Int. Organiza-tions, 1973. MORZE OTWARTE (ang. High sea, franc. Hau-te mer, hiszp. Alta mar, roś. Otkrytoje morie), termin miedzynar.—wszystkie obszary mor. sta- nowiące własność powszechną, na których obowiązuje zasada wolnej żeglugi; przedmiot n Konwencji Genewskiej o m.o., podp. 29 IV 1958, która weszła w życie 301X1962. W art. I ustaliła, że „pojęcie m.o. obejmuje te wszystkie części mórz, które nie są —f morzem terytorialnym ani -> morskimi wodami wewn. państwa". Art. II definiuje pojęcie -*• wolności mórz. Art. III postanawia, że państwa nie posiadające wybrzeża mor. powinny mieć wolny dostęp do morza i ustala warunki dopuszczania do portów mor. i korzystania z nich. Art. IV potwierdza o.m. dla wszystkich państw bez wyjątku, bez względu na to czy mają czy nie mają bezpośredniego dostępu do morza. Dalsze artykuły dot. -> bandery na m.o. (art. V-XII) oraz szczególnych uprawnień •-> okrętów wojennych na m.o. (art. Xni-XXIII). Polska uczestniczyła aktywnie w opracowaniu konwencji o m.o., podpisała ją i ratyfikowała oraz wprowadziła jej postanowienia do poi. Kodeksu Morskiego z 1X111961. Zbiór dokumentów m 3, 1959, s. 393--412; S. W. MOŁODCOW Mieidunarodno-prawowol rteżym otkrytogo moria l" konti-nientalnogo szelfa, Moskwa 1960; Dz.U. 1961, póz. 318; R. ZAORSKI Konwencje Genewskie o prawie morza, Gdynia 1962, s. 162-222; Wojenno-morskoj miezdunar. prawowoj sprawocznik, Moskwa 1966, s. 500; A. KLAFKOWSKI Prawo miedzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971, s. 267-287. - 2297 MORZE TERYTORIALNE (ang. Territorial sea, franc. Mer territoriale, hiszp. Mar territorial, roś. Tierritorialnoje morie), termin miedzynar;— „pas morza przylegty.do brzegów" o różnej szer.; przedmiot sporów i konwencji miedzynar. W XIX w. przyjęło się uważać za m.t. pas wody o szer. 3 mil mor. między brzegiem (ściśle między linią najniższego stanu wody w czasie odpływu) a -> morzem otwartym. W 1930 w czasie Konferencji LN d/s Kodyfikacji Prawa Miedzynar. w Hadze, już tylko 3 państwa (Japonia, USA i W. Brytania) opowiadały się za 3 milową szer. m.t, pozostałe państwa domagały się poszerzenia m.t. Na początku II wojny świat. I Narada Ministrów Spraw Zagr. Rep. Amer. w m. Panama, 23IX-3X1939, proklamowała w związku z wojną granice m.t. kontynentu amer. o szer. do 300 mil pod nazwą -»• Bezpieczeństwa Strefa Zach. Półkuli. Sprawa ustalenia na czas pokoju szer. m.t. zajęty się państwa amer. w czerwcu 1950 na Konferencji Mię-dzyamerykańskiej Rady Prawniczej w Rio de Janeiro, która 30 VIII 1952 uchwaliła absolutną większością głosów przeciw Brazylii, Kolumbii i USA projekt Miedzynar. Konwencji o m.t. i problemach z nim związanych, wprowadzającą zasadę pełnej suwerenności nad m.t., którego szer. ze względu na interesy gosp. może być rozciągnięta do 200 mil mor. Opozycja USA uniemożliwiła przegłosowanie konwencji tej na X miedzynar. Konferencji Amer., 1954 w Caracas. Również pracująca od 1948 nad tym problemem KPM ONZ poinformowała 1956 Zgr. Og. NZ, że nie osiągnęła porozumienia co do szer. m.t. i sprawa została przekazana I Konferencji ONZ d/s Prawa Morskiego Miedzynar. w Genewie, 1958, gdzie odrzucono większością głosów (47:41:17) propozycję ZSRR, by każde państwo ustaliło samo szer. swego m.t. w granicach do 12 mil; również odrzucono propozycję kanad., „sześć i sześć", zezwalającą na 6-milową szer. m.t. plus sześciomi-Iowy pas dla wyłączonego rybołówstwa floty danego kraju. Ostatecznie I Konwencja Genewska z 29 IV 1958 o ->• morzu otwartym i -> morskim pasie przyległym nie zawiera żadnego postanowienia co do szer. m.t, stwierdzając jedynie ogólnie (art. I, p. l), że „suwerenność państwa rozciąga się poza jego terytorium i wody wewnętrzne, na pas morza przyległy do brzegów". Konwencja w art. XIV i XV ustaliła warunki korzystania przez obce statki z -> prawa nieszkodliwego przepływu, zastrzegając, że państwo nadbrzeżne z racji swych suwerennych praw nad m.t. sprawuje jurysdykcję adm., karną i cyw. na swym m.t. Konwencja ta weszła w życie 101X1964. Polska w niej uczestniczy. Na II Konferencji Genewskiej, 1960 zostały odrzucone 2 nowe propozycje w sprawie szer. m.t.: radź. i wspólna USA i Kanady (zmodyfikowana „six and six", zezwalająca przez 10 lat jeszcze na połowy obcym statkom w drugim sześciomilowym pasie); ta ostatnia uzyskała większość, ale nie wymaganych s|s (54:28:5). W styczniu i lutym 1964 kraje Europy Zach. obradowały w Londynie na Konferencji specjalnej w sprawie szer. m.t.; o granicach stref rybackich na M. Północnym i na pn.- wsch. Atlantyku; bez rezultatu. W lipcu 1965 Międzyame-rykański Komitet Prawny uchwalił „meksykańską zasadę", że „każde państwo amerykańskie ma prawo ustanowić szerokość swego m.t. w granicach do 12 mil." W 1966 USA rozszerzyły swój pas m.t. z 6 do 12 mil, a natychmiast po nim Meksyk z 9 do 12 mil, co oznaczało w praktyce życia miedzynar., że skoro prawo miedzynar. nie wypowiedziało się wiążąco co do szer. m.t. to państwa nadbrzeżne są w mocy ustalać swe własne normy. Wobec tego, że państwa Ameryki Pd. ze względu na swe interesy ekon. pozostały przy swych jednostronnych aktach poszerzających ich m.t do 200 mil, czego nie uznały Stany Zjedn., a także inne państwa, m.in. socjalist, w styczniu 1967 Kongres USA rozpatrywał projekt ustawy (Lex Kuchci) zakazujący rządowi udzielania pomocy gosp. i wojsk, państwom nie dopuszczającym w pasie 200-milowym statków rybackich USA. Na K Konferencji Nadzwyczajnej d/s badań i konserwacji zasobów mor. Pacyfiku Pd. w Ouito rządy Chile, Ekwadoru i Peru potwierdziły swoją wspólną deklarację o pasie 200-milowym, przypominając, że inicjatorami tak szerokiej strefy byli prezydenci USA, F. D. Roosevelt 1939 i H. Tru-man 1945, uzasadniający, że 200 mil jest naturalną miarą zasięgu radaru w linii horyzontalnej; a poza tym po n wojnie świat USA i Kanada zakazały statkom rybackim Japonii zbliżanie się do wód położonych na 500 mil od brzegów tych państw. Wszystkie państwa Strefy Wolnego Handlu Ameryki Lać., ALALC, 15 VI 1967 na Kon- 2298 Morze zamknięte 558 Tablica szerokości morza terytorialnego i strefy połowów, ustalonych przez państwa przybrzeżne 1972 Kraj Szerokość morza terytorialnego Szerokość strefy połowów Kraj Szerokość morza terytorialnego Szerokość strefy połowów Albania 10 mil Korea Pd. 20-200 mil Algieria 12 mil — Kostaryka w zgodzie z prawem między Arabia Saudyjska 12 mil — narodowym Argentyna 200 mil — Kuba 3 mile — Australia 3 mile 12 mil Kuwejt 12 mil — Belgia 3 mile 12 mil Liban — 6 mil Birma 12 mil Liberia 12 mil — Brazylia 200 mil — Libia 12 mil — Bułgaria. 12 mil Malediwy 6 mil — Cejlon Chile ChRL Cypr Dahomej Daniao Dominikana 12 mil 3 mile 12 mil 12 mil 12 mil 3 mile 200 mil 3-12 mil 12 mil Malezja Malgaska Rep. Malta Maroko*" Mauretania Mauritius Meksyk Monako 3 mile 12 mil 6 mil 30 mil 12 mil 12 mil 3 mile 12 mil 70 mil 12 mil 12 mil Egipt 12 mil — Nigeria 30 mil 12 mil Ekwador 200 mil — Nikaragua 200 mil Etiopia 12 mil — Norwegia 4 mile 12 mil Filipinyl* — N. Zelandia 3 mile 12 mil Finlandia 4 mile NRD 3 mile 12 mi! Francja 12 mil 12 mil NRF 3 mile 12 mil Gabon 25 mil — Oman 12 mil 50 mil Gambia 12 mil — Pakistan 50 mil Ghana 12 mil — Panama 200 mil Grecja 6 mil — Peru 200 mil Gujana 3 mile — Polska 3 mile 12 mil Gwatemala 12 mil — Portugalia 12 mil Gwinea 130 mil — Rep. Afryki Pd. 6 mil 12 mil Haiti 12 mil 15 mil Rumunia 12 mil — Hiszpania 6 mil 12 mil Salwador 200 mil — Holandia 3 mile 12 mil Senegal 12 mil 122 mile Honduras 12 mil — Sierra Leone 12 mil 200 mil India 12 mil Somalia 12 mil Indonezja 12 mil .,— Sudan 12 mil — Irak 12 mil — Syjam 12 mil — Iran 12 mil Syria 12 mil Irlandia 3 mile 12 mil Szwecja 4 mile 12 mil Islandia 50 mil Tanzania 12 mil — Izrael 6 mil Togo 12 mil . Jamajka 12 mil — Trynidad i Tobago 12 mil — Japonia 3 mile — Tunezja 6 mil 12 mil Jemen 12 mil Turcja 6 mil 12 mil Jemen Pd. 12 mil Urugwaj 200 mil . Jordania 12 mil — USA 12 mil 12 mil Jugosławia 10 mil Wenezuela 12 mil — Kambodża 12 mil — W. Brytania 3 mile 12 mil Kamerun 18 mil — Wietnam Dem. Rep. 3 mile 12 mil Kanada 12 mil Wietnam Pd. 3 mile — Kenia 12 mil Wiochy 6 mil 12 mil Kolumbia 3 mile 12 mil Wybrzeże Kości Słoniowej 6 mil 12 mil Kongo 15 mil — Zaird — — KRL-D 3 mile 12 mil ZSRR 12 mil — a Morze terytorialne Danii sięga 12 mil na M. Północnym oraz w cieśnin? Skagerrak i Kattegat, natomiast 3 mile wszędzie indziej z wyjątkiem wysp Faroe i Grenlandii, gdzie obowiązuje również 12 mil; b Morze terytorialne Filipin jest określone warunkami przybrzeżnymi poszczególnych wysp archipelagu; c 6 mil w cieśninie Gibraltarskiej; d Zair do l I 1973 nie określił ani swego pasa przybrzeżnego ani strefy połowów. Źródło: FAO Sumy 1972; The Statesman's Year-Book 1973174 London 1973, s. XXIV—XXV. ferencji Regionalnej o Konserwacji Zasobów Morskich w Montevideo uchwaliły jednomyślnie deklarację, o swym prawie do suwerenności nad m.t. w granicach do 200 mil. W 1970 ZSRR i wiele innych państw przedłożyło sprawę szer. m.t. Zgr. Óg. NZ do ponownego rozpatrzenia. W debacie generalnej III Świat. Konferencji Prawa Morskiego, w VII 1974, USA, ZSRR i Francja wypowiedziały się za 12-milową strefą wód terytorialnych, równocześnie pod określonymi warunkami wyrażając gotowość uznania 200-milo-wej strefy jako „strefy ekonomicznej" (^ Rybo- łówstwo). PH. C. JESSUP The Law of Territorial Waters and Mariti-mes Jurisdiction, London 1927; A. S. BUSTAMENTE La Mer territoriale, Paris 1930; League of Nations Acts of Confe-rences for Ihe Codificalion ot Int. Law 1930, Geneva 1931, Vol. 3; W. WALKER Territoriat Waters: The Cannon Shol Rule, w: The British Year Book of Int. Law, No. 22, 1945; LW Legislative Series I. Laws and Regulations on the Re-gime of the High Seas. Contiguous Zones, New York 1951; H. S. K. KENT The Historical Origins of the Three-Mite Limit, w: American Journal of. Int. Law, No. 48. 1954. A. NIKOŁAJEW Problema tierritorialnych wód w mieżdunaf. prawie, Moskwa 1954; A. GARCIA ROBLES La Conferencia de Ginehra y la Anchura del Mar, Mexico 1959, s. 447; Actas de la I y II Conferencias del Derecho Maritimo Int., 1958 y 1960, Ginebra 1959; 1961; R. ZAORSKI Konwencje Genewskie o prawie morza, Gdynia 1962, s. 275; A. GARCIA ROBLES La Anchura del Mar Territorial, Mexico 1966, s. 127; Actas de la Conferencia Extraordinaria sobre Exploatcición y Conservación de las Riauezas Maritimas del Pacifico del Sur^ Quito, Mayo 1967; Zbiór Dokumentów 1973, póz. 38, • 2298 MORZE ZAMKNIĘTE (ang. Interior sea, franc Mer interieure, hiszp. Mar interior, roś, Zakry-toje morie), termin międzynar. — mor. obszar na- 559 Mozambik 2304 leżący bądź do jednego państwa, bądź dwóch państw, np. M. Kaspijskie. Poza tym termin polemiczny ang. prawnika XVII w. J. Seldona, autora rozprawy Marę ciausum seu de dominio ma-ris (Morze zamknięte, czyli o zmierzchnictwie na morzu) przeciwstawiającej się doktrynie H. Gro- tiusa o wolności mórz opublikowany w rozprawie pt. Marę liberum, doktrynie, która zwyciężyła w międzynar. prawie mor. (R. Bierzanek.do swego tłumaczenia H. Grotiusa dołączył wyjątki z rozprawy Seldona). H. GROTIUS WolnoSf móri czyli dysertacje o prawie jakie przysłufsule Holendrom do handlu z Indiami, przekł. poi. R. Bierzanek, Warszawa 1955; Zbiór dokumentów nr 3, 1959 s. 393-412; A KLAPKOWSKI Prawo międzynar. publiczne. wyd. 4, Warszawa 1971. s. 268-269; R. LAPIDOTH Les detroits en droit international. Paris 1972, a. 64-65. • 2299 MOSCOW NARODNY BANK LIMTTED, „The Bank for East-West Trade", zał. 18X1919 w Londynie jako prywatna spółka, „Private Limited Company", przez kapitał państw. Rosji Radzieckiej; stał się „Bankiem Handlu Wschód-Za-chód", jak brzmi jego przydomek. W 1963 zał. filię swą w Bejrucie (Liban), dla transakcji na Bliskim Wschodzie. W październiku 1969 obchodził 50-lecie, w którym wzięli udział przedstawi- ciele państw, banków W. Brytanii oraz ambasadorzy państw socjalist. W myśl ustawodawstwa W. Brytanii jest „a British company". Moscow Narodny Bank Lid. Annual Report 1969—FifUeth Anniversary Year, London, ApriI 1970. MOSK1TY -> Deinsektyzacja. • 2300 MOSKWA (ang. Moscow, franc. Moscou, hiszp. Moscu, roś. Moskwa), stolica ZSRR, siedziba Organizacji Układu Warszawskiego i RWPG oraz różnych org. międzynar., zarej. w ONZ. • 2301 MOSUL (ang. Mosul, franc. Mossoul, hiszp. Mosul, roś. Mosut), prowincja Iraku, z miastem o tej samej nazwie, przedmiot sporu międzynar. 1916-26. rozpoczętego tajnym układem Francji z W. Brytanią (Sykes-Picot Treaty), 1916, zapewniającym Francji M. po pokonaniu Turcji, co nastąpiło 30X1918, kapitulacją w Mudros. W czasie Konferencji Wersalskiej 1919 Francja zrzekła się M. na rzecz W. Brytanii, która stała się Mandatariuszem LN dla całego terytorium Iraku. Wojska bryt. zajęły M. zgodnie z 2 postanowieniami Konferencji Ententy w San Remo 26 TV 1920 i Traktatu w Sevres z sułtanatem Turcji 10 VIII 1920. którego nie uznał jednak rewol. rząd Kemala Paszy l XI 1922. Spór rozpatrywany byt przez Konferencję Pokojową w Lozannie (20 XI 1922-24 VII 1923), lecz rozstrzygnięty został ostatecznie przez Radę LN, która l III 1925 przy- znała M. Irakowi, co Turcja zaakceptowała traktatem. podp. w Ankarze 5 VI 1926 z W. Brytanią i Irakiem, w zamian za określony udział w zys- kach z eksploatacji ropodajnych pól M. przez okres 25 lat. La auestinn de Mos.wul, de la Sifnature du Traltf d'Armi-stice de Moudros (M ortobre 19111) au ter Mars 1925. Con-stantinople 1925; {.enfstie of Nnnon.\ Fronfier between Twiiiiey and lra Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. • 2306 MÓZG (ang. Cerebrum, franc. Cerveau, hiszp. Cerebro, roś. Mózg), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Grupa Badawcza Cyrkulacji Mózgu, Int. Study Group on Cerebral Circulation, zat. 1962, z siedzibą w Graz (Austria). Międzynar. Organizacja Badań Mózgu, Int. Brain Research Organization, IBRO, zat. pod egidą UNESCO 1960, z siedzibą w Paryżu; łączy uczonych z 41 państw, rn.in. Polski; statut doradczy (B) UNESCO i WHO; publ. IBRO Bulletin. Międzynar. Tow. Porażenia Mózgowego Int. Cerebral Palsy Society, zał. 1954 p.n. Worid Commission on Cerebral Palsy (obecna nazwa od 1969), z siedzibą w Londynie; łączy krajowe org. 25 państw. Yearbook of Int. Organizations, 1973. MR-13 —> Partyzantka i kontrpartyzantka. MRBM ->• Rakiety. • 2307 M/S , JÓZEF CONRAD", nazwa poi. statku handl., zatopionego w porcie Demokr. Rep. Wietnamu, Hajfongu 20X111972, na skutek pirackiego zbombardowania go przez bombowce USA. Spośród załogi statku zginęły 3 osoby, 7 zostało rannych. Rząd PRL w nocie protestacyjnej 21 XII 1972 przypomniał: ,,W oświadczeniu z dnia 11 V 1972 rząd polski wskazywał, iż zaminowanie i bombardowanie portów DRW przez amerykańskie lotnictwo stanowi jaskrawe pogwałcenie powszechnie obowiązującego i uznawanego przez wszystkie państwa prawa międzynarodowego do swobody żeglugi i utrzymania handlowych stosunków ze wszystkimi krajami. Przestrzegał także, że tego rodzaju akcje amerykańskiego lotnictwa ha. pośrednio zagrażają życiu i zdrowiu zalóg polskich statków, dokonujących w Hajfongu przeładunku towarów, służących pokojowym celom. Ta akcja amerykańskiego lotnictwa, która przyniosła tragiczną śmierć trzech polskich marynarzy może tylko być zakwalifikowana jako akt powietrznego piractwa zasługującego na bezwzględne potępienie". Zbiór dokumentów 1972, nr 12. MULACI -> Metysi. • 2308 MURFAAMCE, ang. Mutuał Reduction of For. ces and Armaments and Associated Measures m Central Europę, „wzajemna redukcja sił zbrojnych i zbrojeń oraz związanych z nią posunięć w Europie Środkowej"—uzgodnione po wielomiesięcznych konsultacjach określenie zadań' konferencji rozbrojeniowej 17 państw wsch. i zach. Europy oraz Kanady i USA, rozpoczętej we Wiedniu 30 X 1973; przedmiotem sporu była ->• MBFR. • 2309 MURZYNI [tac. maurus], (ang. Negroes, Blacka, franc. Negres, biszp. Negros, roś. Niegry), potoczna nazwa międzynar. ludzi o czarnym kolorze skóry; przedmiot -»• handlu niewolnikami oraz konwencji międzynar. w sprawach zwalczania —>• niewolnictwa, —>• rasizmu i —»• dyskrymi- nacji. Sprawa M. stała się przyczyną konfliktów i sporów międzynar. na półkuli zach. dokąd wywieziono w epoce kolonializmu z Afryki kilka- dziesiąt milionów M. Spośród ich potomków w ragionie karaibskim i w Ameryce Pd. żyje ok. 30. min (1960), zintegrowanych w większości z ludnością swych krajów, oraz ponad 20 min (1965) w USA, ciągle niezintegrowanych, stanowiących poważny problem wewn. USA. Istnieje tendencja traktowania Murzynów amer. jako odrębnej „mniejszości narodowej". Hawańska Konferencja OLAS 1967 uchwaliła obchodzenie 18 sierpnia jako „Dnia solidarności z narodem murzyńskim w USA". Była to pierwsza próba umiędzynarodowienia problemu m. na zach. półkuli, druga miała miejsce w mieście Gary, w stanie Indiana (USA), 11 III 1972, gdzie odbył się pierwszy zjazd działaczy grup murzyńskich z regionu M. Karaibskiego, oraz Ameryki Pn. i Pd., którzy uchwalili Manifest Czarnych Amerykanów, Black Americans Manifest, stwierdzający, iż eksploatacja czarnych przez białych trwa dalej i jest ona „naturalnym produktem społecznym systemu, który opiera się na białym rasizmie i białym kapitalizmie". Celem ruchu Czarnych Amerykanów jest „zjednoczenie ich i poprowadzenie do wyzwolenia". Manifest kończył się słowami: ^ ..Społeczeństwo, w jakim pragnęlibyśmy żyć nie zostanie stworzone, jeSli czarni obywatele nie przygotują się do przeprowadzenia tych przemian. Ustalamy nasz program czarnych obywateli, świadomi, że biała Ameryka zmierza w kierunku przepaści, kierując się rasistowską arogancją, materializmem i zbankrutowaną etyką. Jesteśmy więc przekonani, że nasz program wyznacza drogę w przyszłość nie tylko nam, czarnym obywatelom, ale najprawdopodobniej jest jedyną drogą, którą musi kroczyć Ameryka, jeśli nie chce zbierać plonów swojej zbrodniczej przeszłości. Bracia i siostry krajów rozwijających się! Jesteśmy społecznością, do której na- 561 Muzułmańskie państwa 2312 leży przyszłość. Z każdego zakątka czarnej Ameryki, ze wszystkich rejonów trzeciego świata, z grobów naszych ojców oraz z przyszłości, która należeć będzie do naszych dzieci — płynie do nas wezwanie. Musimy na nie odpowiedzieć. Musimy spełnić zadania, jakie nam stawia epoka, gdyż jest to nasza epoka." (Washington Post z 12 ni 1972). Universlty of Pennsylyama Studies of Negro Emptoyment, vol. 1-4, Philadelphia 1970; W. GAKDNER SMITH Return to Black America, Prentice-Hall 1970. • 2310 MUTUAL ASSISTANCE ACT 1950, nazwa ustawy Kongresu USA, która zezwoliła Stanom na zawarcie układów bilateralnych w ramach NATO, podp. w Waszyngtonie, 2711950, z Belgią, Danią, Francją, Holandią, Luksemburgiem, Norwegią, W. Brytanią i Włochami. Układy były identycznej treści, natomiast aneksy określały szczegółowo elementy' wynikające z odrębności stosunków danego kraju z USA. Art. l stwierdzał, że strony udzielą sobie wszelkiej wojskowej pomocy, zgodnie z zawieranymi okresowo szczegółowymi protokołami do układu; art. 2 zobowiązy- wał do nieprzekazywania otrzymanej pomocy stronom trzecim. Keesing 1958. ». 2238G. • 2311 MUZEA [lać. museum 'siedziba muz'], (ang. Museums, franc. Musees, hiszp. Museos, roś. Muziei), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ pod egidą UNESCO: Międzynar. Rada M., Int. Councii of Museums, ICOM, Con-seił int. des musćes, zat. 1946, z siedzibą w Paryżu; posiada statut doradczy (A) UNESCO i ECOSOC; łączy Komitety krajowe 74 państw członkowskich UNESCO, m.in. Polski oraz uczonych z 31 państw, m.in. i z Polski; publ. kwartalnik ICOM NEWS. Polska bierze aktywny udział w pracach ICOM. Międzynar. Sekcja Bibliotek Sztuki Widowiskowej i M., International Section for Performing Arts Libraries and Museums, zat. 1954. Siedziba: Paryż; publ. Spectocles-Docu-ments, Theatre- Documentation; BibliothSgues ileś Musees des Ans du Spectocle dans te Monde. Międzynar. Stów. M. Broni i Historii Wojskowości, Int. Asso-ciation of Museums of Arms and Military History, zał. 1957, z siedziba w Kopenhadze; łączy muzea 23 państw, m.in. Polski; organizuje Kongresy; publ. Directory of Museums of Arms and Military History i Armamentorum. Stowarzyszenie M. Afryki Tropikalnej, Museums Association of Tropical Africa, z siedzibą w Lusacc (Zambia). Unia Skandynawska M., Scandinavian Union of Museums, z siedzibą w Kopenhadze. W 1906-55 istniało-Międzynar. Stów. M. Medycyny, Int. Association of Medical Museums, z siedzibą w Waszyngtonie. Od 1955 integrowane przez Międzynar. Akademię Patologii. W 1926-39 istniało przy LN Międzynar. Biuro d/s M., Int. Museums Office, z siedzibą w Paryżu. UNESCO wydaje kwartalnik w językach: ang. i franc. Museum. Museums in Africa. A Directory, Munchen 1970; Handbuch der Museen, BRD, DDR, Ssterreich. Schweiz, Munchen 1972; Museums of the World. Museen der Welt, Munchen 1973; Yearbook of Int. Orgammtions, 1973. MUZUŁMANIE -r Islam. • 2312 , MUZUŁMAŃSKIE PAŃSTWA (ang. Musulmans States, franc. Ćtats musulmans, hiszp. Estados musulmanes, roś. Musulmanskije gosudarstwa); termin przyjęty dla 30 państw Afryki, Bliskiego i Srodk. Wschodu oraz Pd. Azji o ludności wyznającej w większości islam. W 2 połowie XX w. zainicjowane zostały konferencje m.p., mające na celu przekształcenie wspólnoty rei. w polit., ze 36 ESMiO stałymi instytucjami polit. (Konferencja ministrów spraw zagranicznych) i gospodarczymi. We wrześniu 1969 odbyło się w Rabacie (Maroko) spotkanie na szczycie głów 25 państw muzułm., które zainicjowało jako stałą instytucję Konferencję Muzułmańską, Islamie Conference, posiadającą od maja 1971 stały Sekretariat Muzułmański, Islamie Secretariat, z siedzibą w Dżud- da w Arabii Saudyjskiej, którego organem jest od sierpnia 1972 Międzynar. Muzułmańska Agencja Informacyjna, Int. Islamie News Agency (IINA), publ. Weekly News Bulletin. Poza tym postanowiono powołać do życia wspólną instytucję kredytową p.n. Bank Muzułmański oraz wspólną agencję kredytową. W instytucjach tych uczestniczą zarówno państwa, w których islam jest religią państwową, jak państwa laickie (Algieria, Indonezja, Liban, Turcja). Językami u- rzędowymi konferencji są: arabski, angielski i francuski. Konferencje, po rabackiej, odbywały się: w marcu 1970 w Dżudda i w grudniu 1970 w Karaczi, obie na szczeblu min. spraw zagr.; w kwietniu 1971 odbyła się w Teheranie poświęcona sprawie utworzenia agencji IINA; w czerwcu 1971 w Rabacie d/s muzułmańskich ośrodków kulturalnych; w czerwcu 1971 w Dżudda dla opracowania Karty Konferencji Muzułmańskiej; w_lutym/ffiaTcu 1972 w Dżudda III narada ministrów spraw zagr.; w sierpniu 1972 w Kuala Lumpur inaugurująca działalność agencji IINA; w lutym 1974 odbyło się II spotkanie na szczycie głów państw muzułmańskich w Lahaur (Pakistan) przy udziale 37 państw, z czego 18 arab. (Algieria, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Egipt, Irak w charakterze obserwatora, Jemen, Jemen Pd. w charakterze obserwatora, Jordania, Katar, Ku- wejt, Libia, Liban w charakterze obserwatora, Maroko, Oman, Sudan, Syria, Tunezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie); 12 afrykańskich (Czad, Gabon, Gambia, Gwinea, Gwinea-Bissau, Mali, Mauretania, Niger, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Uganda); oraz 7 azjatyckich (Afganistan, Bangla Desz, Indonezja, Iran, Malezja, Pakistan, Turcja). Po uznaniu Bangla Desz — w dniu otwarcia konferencji przez gospodarza konferencji— rząd Pakistanu wystał zaproszenie do Bangla Desz, którego przedstawiciele przybyli w ostatnim dniu obrad. W konferencji uczestniczył także szef Organizacji Wyzwolenia Palestyny, J. Arafat, traktowany jako głowa państwa i jedyny reprezentant narodu palestyńskiego oraz Wielki Mufti Jerozolimy. Konferencja zakończyła się uchwaleniem Deklaracji Lahaur 1974, zawierającej na wstępie dwa postulaty: ,,Sprawa arabska jest sprawą wszystkich krajów, które przeciwstawiają się agresji i nic będą tolerowały, aby używanie siły było nagradzane zdobyczami terytorialnymi lub jakimi-kolwiek innymi. Krajom arabskim należy udzielić pełnego i skutecznego poparcia w celu odzyskania wszelkimi dostępnymi środkami wszystkich ich ziem okupowanych." Poza tym uchwalono rezolucje w sprawie —>• Jerozolimy i —>• Palestyny, w sprawie funduszu solidarności muzułmańskiej i Bliskiego Wschodu oraz powołano komitet ekspertów d/s rozwoju 2313 Muzułmański światowy kongres 562 ekon. krajów islamskich, złożony z przedstawicieli Algierii, Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Kuwejtu, Pakistanu, Senegalu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. W Kuala Lumpur odbyła się 21-23 VI 1974 konferencja min. spraw zagr., poświęcona realizacji uchwał konferencji na szczycie w Lahaur. M. RODTOSON Mandsme et monde musulman, Paris 1972, s. 699; The Middle East and North Africa 1972-73, London 1973; Kronika 1974, s. 246-248. • 2313 MUZUŁMAŃSKI ŚWIATOWY KONGRES (ang. Worid Musiim Congress, franc. Congres du Monde Islamique, hiszp. Congreso del Mundo Isla-mico, roś. Isłamskij wsiemirnyj kongriess, arab. Mutamar al-Aram al-Islami), zwołany po raz pierwszy do Mekki 1926; ustanowiony stałą org. 1951, z siedzibą w Karaczi, łączy muzułm. org. z 42 państw. Posiada statut (B) ECOSOC i stale biuro łączności z ONZ (UN Liaison office) w N. Jorku; publ. Musiim Worid, Worid Musiim Gazetleer. Yearbook of Int. Organtwtions, 1973. • 2314 MUZYKA (ang. Musie, franc. Musique, hiszp. Musica, roś. Muzika), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Slow. Festiwali Muzycznych, European Association of Musie Festiyals, żal. 1951, z siedzibą w Genewie, łączy 34 cur. festiwale m.in. Polski; publ. rocznik: Festivals. Eur. Stów Konserwatoriów, Akademii i Wyższych Szkól Muzycznych, European Association of Musie Conservatoires. Academies. and High Schools, żal. 1953, z siedzib; w Zurychu (Szwajcaria), łączy instytucje 22 państw, m.in. Polski. Federacja Międzynar. Konkursów Muzycznych, Federation of Int. Musie Competi(ions — Federation des Concours int. de Musique. zał. 1956. z siedzibą w Genewie, koordynuje konkursy muz w 22 krajach, m.in. Polski. Międzynar. Federacja Harmoniki, Fedćration Int. de 1'Har-monica. żal. 1951. z siedzibą w Trossingen (NRF). Międzynar, Instytut Muzycznej Edukacji, Int. American In-stitut for Musical Education, żal. 1968. Siedziba: Santiago (Chile) Międzynar. Federacja Młodych Muzyków, Int. Federation of Musical Youth. żal. 1948 Siedziba: Zurych. Międzynar. Federacja Muzyków. Int. Federation of Musi-cians, żal. 1948. z siedzibą w Zurychu. Międzynar. Konferencja Akordeonistów, Int. Confcderation of Accordionists. żal. 1947 Siedziba: Surrey (W. Brytania). Międzynar Konfederacja Standaryzacji Muzyki Instrumentalnej. Int. Confederalion o( Popular Musie Soeieties, żal. 1949. Siedziba: Luksemburg. Międzynar. Inst Studiów Porównawczych Muzyki i Dokumentacji. Int Institute for Comparative Musie Studies and Documemation. żal. 1963, z siedzibą w Berlinie. Międzynar Ośrodek Muzyki, Int Musie Centcr, żal. 1961, z siedziba w Wiedniu; łączy rozgłośnie i telewizje oraz inne instytucje 31 państw, m.in. Polski; publ. IMC Bulletin. Międzyamcryk Rada Muzyki, Interamcrican Musie CouncU, żal 19SA Siedziba: Waszyngton. Międzynar. Rada Muzyki. Int. Musie CounciI, zał. 1949 pod egidą UNESCO, z siedzibą w Paryżu; posiada status doradczy IA) UNESCO i ECOSOC. łączy org. krajowe 55 państw, m.in Polski: publ. The Worid of Musie. Rada Międzynar Muzyki Ludowej. Int. Folk Musik CounciI, zat. 1947. Siedziba: Londyn. Łączy muzykologów z 70 państw, m.in. Polski; publ. Journal of the Int. Folk Musie CounriI Międzynar. Stów. Bibliotek Muzycznych, Int. Association of Musie Libraries. żal 1951. z siedzibą w Paryżu: łączy biblioteki muz. 37 państw, m.in. Polski Posiada status doradczy UNESCO; publ. Fontes artis musicae, Documenta musico- logica, Code Int. de catalogage, Ripertoire int. des sowces musicales i in. Międzynar. Tow. Edukacji Muzycznej, Int. Society for Musie Education, żal. 1953. Siedziba: Kolonia (NRF). Międzynar. Tow. Muzyki Współczesnej, Int. Society for Cun-temporary Musie, zał. 1922, z siedzibą wStrasburgu (Francja). Posiada krajowe sekcje m.in. w Polsce. Międzynar. Tow. Muzykologiczne. Int. Musicological Society, żal. 1927, z siedzibą w Bazylei, łączy instytucje 41 państw, m.in. Polski; publ.: Acta Musicologia, Calalosus Musicus i in. Yearbook of Int. Organizations, 1973; The Europa Yearbook 1974. A Worid Swvey. London 1974, vol. l, s. 214-215. • 2315 MY LAI, wieś w pd. Wietnamie, której ludność została 16 III 1968 bestialsko wymordowana przez jednostkę wojsk USA. Pod naciskiem opinii świat. przeprowadzony został w USA 1970-71 proces przeciw odpowiedzialnym za tę zbrodnię wojen-'. na. Sąd nie był w stanie ustalić dokładnej liczby kilkuset mężczyzn, kobiet i dzieci, zmasakrowanych i spalonych w czasie „pacyfikacji" w My Lai. Główny oskarżony por. William Laws Cal-ley, jr. (ur. 1943), miał osobiście zabić 102 bezbronne osoby (starców, kobiety i dzieci). Nie zostali postawieni w stan oskarżenia ani odpowiedzialni za wydanie rozkazu „pacyfikacji" generałowie S. Koster i G. Youhg, ani dowodzący wówczas korpusem ekspedycyjnym USA w Wietnamie gen. W..Westmoreland, mimo, że wg opinii byłego zastępcy prokuratora USA w procesie norymberskim (1945-46) prof. M. Telforda Taylora, generałowie ci, w myśl zasad norymberskich, ponoszą pełną odpowiedzialność (gen. Westmoreland na wniosek gen. Kostera przesłał 17 III 1968 gratulacje kompanii, która przeprowadziła masakrę). W wyniku procesu 16X11970-151111971 przed wojsk, sądem w Forcie Benning (stan Georgia) por. Calley został 31 III 1971 skazany na dożywotnie więzienie. Tygodnik amer. Newsweek uzasadnił opóźnienie wyroku faktem, iż „sama armia była pod sądem" („the Anny itself was on Trial"), W sprawozdaniach z procesu występują 2 nazwy wioski, w której dokonano zbrodni: My Lai IV—nazwa oficjalna jednej z sześciu wiosek w pobliżu m. Ouang Nang, oraz Song My—nazwa używana potocznie. Ponieważ wyrok na Cal-leya wywołał protesty reakcyjnej części amer. opinii publ., pręż. Nixon zarządził zwolnienie skazanego z odbywania kary w warunkach więziennych i umieszczenie go w koszarach wojsk., a w kwietniu 1974 ułaskawił go całkowicie. We wrześniu 1971 amer. sąd wojsk, uniewinnił od odpowiedzialności za masakrę W My Lai kpt. E. Medina, bezpośredniego przełożonego Callcya. Newsweek 29 III 1971; Świat w Przekroju 1972, Warszawa 1972; Kromka, 1974. • 2316 MYTO (ang. Toll, franc. Peage, hiszp. Pago por derecho de peaje, roś. Dorożnyj sbor), termin międzynar. — istniejące od czasów średniowiecza opłaty za przejazd drogą lądową (kopytkowe) lub wodną (promowe), przez most (mostowe) czy miasto (rogatkowe); zniesione prawie powszechnie na przeł. XIX i XX w.; wznowione w 2 pół. XX w. na autostradach. 563 Nadrenia 2318 • 2317 NACJONALIZACJA (ang. Nationalization, franc. Nationalisation, hiszp. Nacionalización, roś. Na-cyonalizacyja), termin międzynar. — „likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcia ich na własność społeczną przez państwo jako niezbędny etap procesu przechodzenia od kapitalistycznych do socjalistycznych stosunków społecz-no-ekonomicznych", postępowanie regulowane przez prawo międzynar., które uznaje prawo suwerennych państw do swobodnego decydowania o wszystkim, co stanowi majątek nar. o wartości ogólnospołecznej. N. przeprowadzane przez rewol. ruchy lud. napotykały z reguły na kontrakcje w postaci interwencji ekon. lub interwencji militarnych mocarstw burz. Przełomowymi wydarzeniami stały się '2 sprawy: 1951 nacjonalizacja w Iranie bryt. koncernu -> Anglo-Iranian Oil Company, oraz 1956 n. Kanału —>• Sueskiego, kiedy 3 państwa burz.: Francja, Izrael i W. Brytania zareagowały zbrojną agresją i zostały za to potępione przez Zgr. Og. NZ, które równocześnie uznało suwerenne prawa Egiptu do Kanału. Dalszą pośrednią formą uznania prawa do n. była uchwała Zgr. Og. NZ z 12 XII 1958 o prawie każdego narodu decydowania swobodnie o swych bogactwach naturalnych USA formalnie uznają legalność n. w świetle prawa międzynar., ale tylko „za szybkim i odpowiednim wynagrodzeniem"; bronią zatem swych inwestorów prywatnych za granicą: l) narzuceniem krajom rozwijającym się umów, gwarantujących wysokie odszkodowania w przypadku n. przedsiębiorstw należących do koncer- nów amer.; 2) szantażem, że wstrzymane zostaną wszelkie kredyty, zgodnie z tzw. poprawką republ. senatora B. Hickenioopcra, Hickeniooper Amend-ment 1964; 3) sprzecznym z prawem międzynar. orzeczeniem ostatecznym Sądu Najwyższego USA, z 4 III 1968, że w przypadkach ekspropriacji dóbr, należących do obywateli USA kompetentne jedynie są s;}dy USA. Monopole amer. w walce z n. zastosowały 1972 nową metodę paraliżowania eksportu produktów znacjonalizowanych przedsiębiorstw, uzyskując w krajach importujących sądowe nakazy zatrzymywania tych produktów w portach do czasu wyjaśnienia, czy uregulowane zostały roszczenia firm znacjonalizowanych. Nakaz taki uzyskała 2X1972 od Trybunału Paryża amer. firma Kenneckott-Braden w stosunku do transportów państw, chilijskiej miedzi, dostarczanej Francji. Orzeczenie Trybunału wywołało protest rządu Chile i jednomyślny parlamentu Chile, poparty przez rządy Argentyny, Ekwadoru, Gwatemali, Kolumbii, Meksyku, Peru, Urugwaju i Wenezueli. Rząd Francji zajął przychylne stanowisko w' stosunku do Chile. Rząd Chile wystąpił o rewizję orzeczenia Trybunału Paryskiego, opartego o antyradz. ustawę franc. z okresu blokady ZSRR na początku lat 20-ych. Sprawa została rozstrzygnięta na korzyść Chile w listopadzie 1972. Wg danych Departamentu Stanu USA 1972 w 1961-68 w całym świecie zanotowano 51 przypadków n. mienia firm USA, z czego na obszarze Ameryki Łacińskiej tylko w jednym kraju—na Kubie; w okresie l 11969-1 VI 1971 aż 64 przypadki, z czego już 24 w Ameryce Łacińskiej. Spra- wa n. była przedmiotem sporu na VI specj. sesji Zgr. Og. NZ w związku z p. 4e Deklaracji o ->-Nowym Międzynar. Ładzie Ekonomicznym. J. E. S. FAWCETT Some Foreign Effects of Nalionalization o f Property, „The British Year Book of Int. Law 1950"; E. D. RE Foreign Confiscations In Anglo-American Law. A Study of the „rutę of decisions" principle, Boston 1951; Les effets int. des nationalisation, w: Annuaire de 1'łnstitut de Droit Int. 1951, I; 1952, II; J. SEIDI.-HOHENVEI.DERN Nationati-sation, w: Strupp-Schlochauer WBrterbuch des Volkerrechls, Bd. 2, Berlin 1961, s. 568-570; K. KATZAROY Teoria de la Nacionalización. Mexico 1963, s. 588; L. A. S. AGUAYO La Nacionalización en Amerlca Latina, Mźxico DF 1965, s. 553; J. KONOPKA Międzypaństwowe umowy o odszkodowaniu za znacjonalizowanie mienia cudzoziemców, w: Sprawy Miedzy" nar. nr 4, 1967, s. 63-73; D. SILSKI Nacjonalizacja przemysłu i reformy rolne Ameryki Łac„ PISM Warszawa 1972; Journal of Commerce N. York. 1972. • 2318 NADRENIA (ang. Rhineland, franc. Rhenanie, hiszp. Renania, roś. Rejnskaja żona, niem. Rhein-land), terytorium zachodnioniem., przedmiot międzynar. układów. Postanowieniem Traktatu Wersalskiego (art. 42-44) z 28 VI 1919 Niemcy zostały zobowiązane do całkowitej demilitaryzacji Renu na obszarze Niemiec. Wzbronione było fortyfiko-wanie Renu i utrzymywanie sił zbrojnych „tak na lewym brzegu Renu, jak na brzegu prawym, na zachód od linii, wytkniętej o 50 km na wschód od tej rzeki". Był to obszar graniczący z Francją^ Luksemburgiem i Belgią, o pow. 55512 km2 (ok. 12% terytorium Rzeszy) z ponad 14 min ludności (1936). Część N. Zagłębie -r Ruhry było 1921-23 okupowane przez Francję, celem zabezpieczenia. odszkodowań wojennych. Postanowienia Traktatu Wersalskiego zostały anulowane przez III Rzeszę 7 III 1936 wkroczeniem wojsk hitler. do Nadrenii, na co zareagowała Rada LN 20 III 1936 jednomyślnym stwierdzeniem (przy nieobecności Ekwadoru i wstrzymaniu się od głosu Chile), iż Rzesza pogwałciła art. 43 Traktatu Wersalskiego, Rada LN nie zaproponowała jednak żadnych sankcji, pozostawiając tę sprawę tzw. Mocarstwom Lokameńskim, sygna- tariuszom Traktatów Locarno, 1925, Belgii, Francji, W. Brytanii i Włochom, które 19 III 1936, ogłosiły Memorandum proponujące III Rzeszy rokowania na temat „zmiany statusu Renu". Kanclerz Rzeszy Hitler odrzucił 22 III 1936 wszelkie rokowania, oświadczając, że nie wycofa swych wojsk, co z kolei spowodowało wymianę not m. rządem Francji a W. Brytanią, l IV 1936, o wzajemnej gwarancji przeciwko niesprowokowanej napaści, potwierdzonych Deklaracją Pranc.-Bryt. 26 I 1939. Francja 1945 domagała się umiędzynarodowienia N., uważając, że: „Nadrerisko-wcstfalskic zagłębie po obu stronach Renu stanowi organiczna jednostkę przemysłową, toteż jeśli mówimy 36* 2319 Nafta o Renie jako linii bezpieczeństwa zach. Europy, integrujemy przemysłową część zach. brzegu Renu" (Gen. Ch. de Gaulle 25 11945). Odbiciem sui generis tej idei stała się -r Europejska Wspólnota Węgla i Stali. Keesing Archiv der Gegunwart 1936, s. 247&-80; Współczesna Europa Polityczna. Zbiór dokumentów 1919-1939, oprać.: W. Kulski i M. Potulicki, Warszawa^Kraków 1939; E. Os-MAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Daty. fakty, komentarze. Warszawa 1951. • 2319 NAFTA (ang. Petroleum, franc. Petrole, biszp. Petróleo, roś. Nieft'), nazwa jednego z gl. produktów energetycznych, osiąganego przemysłowo z - > ropy naftowej; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1933 (.-> naftowe kongresy oraz —*• naftowe organizacje mię- dzynar.) oraz konfliktów międzynar., wywoływanych przez konkurencyjne spory międzynar. naftowych kompanii, np. boliwijsko-paragwajski konflikt zbrojny o -»• Grań Chaco w okresie międzywojennym. Zastosowanie „naftowej broni" przez państwa członkowskie OPEC zainicjowały kryzys energetyczny 1973-74. • 2320 NAFTA I GAZ W SYSTEMIE KWPG (ang. Petroleum and gaś in the CMEA system, franc. Petrole et Gaz dans le systeme du CAEM, hiszp. Petróleo y gaś en el sistema del CAME, roś. Nieft' i gaz w sistiemie SEW). Od maja 1956 działa przy RWPG Stała Komisja Przemysłu Na- ftowego i Gazowego, z siedzibą w Bukareszcie, która koordynuje planowanie zapotrzebowania i produkcji n. i g., a także inicjuje rozbudowę nafto- i gazociągów.' W Kompleksowym Programie RWPG, uchwalonym przez XXV Sesję Rady, 29 VII 1971 postanowiono: „rozwijać współpracę zainteresowanych krajów członkowskich RWPG w dziedzinie hardziej intensywnego stopniowego zwiększania własnego wydobycia ropy naftowej i gazu, zwracając specjalną uwagę na rozeznanie i opracowanie złóż ropy naftowej i gazu zalegających na dużych głębokościach i w rejonach akwenów morskich". W tym celu opracowano w 1971-73 odpowiednie przedsięwzięcia, koordynowano badania m.in. metod wydobycia ropy naftowej i gazu z głęb. do 5 km i więcej; zautomatyzowania systemów: wydobycia gazu—magazynowania gazu—przesyłania gazu—użytkowania, nowych procesów tech- nologicznych przeróbki ropy naftowej, w tym: hydrokrakingu, pirolizy benzyn i otrzymywania surowców dla przemysłu chem. W ciągu 15 lat osiągnięto poważne wyniki, m.in. w dziedzinach zwiększenia wydajności złóż ropy i gazu przez stosowanie różnych metod działania na złoże; projektowania, budowy i eksploatacji wielkich ruro- ciągów; przemysłu rafineryjnego, a w nim—opanowania procesów hydrogenizacji, hydrokrakingu i dodatków uszlachetniających produkty naftowe, nowoczesnej aparatury geofizycznej i wiertniczej dla poszukiwań nafty i gazu. Komisja koordynowała też prace nad rozbudową rurociągu „Przyjaźń". Kompleksowy Program... RWPG, Warszawa 1971, s. 85-86; J. METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniczna krosów RWPG. wyd. 2, Warszawa 1972, s. 95 i 155. • 2321 NAFTO, ang. North Atlantic Free Trade Organi-asation, Pn. Atlantycka Organizacja Wolnego Handlu, nazwa projektowanej integracji gosp. USA z Kanadą, W. Brytanią i Skandynawią, debatowa- nej 1968 w Londynie i N. Jorku przez grupę kową bryt. pod przewodnictwem A. M. Sl oraz grupę bankową amer. pod przewodnie J. K. łayitsa. • 2322 NAFTO- I GAZOCIĄGI (ang. Crude oil natural gaś pipelines, franc. 016o- et gazod hiszp. Oleoductos y gasoductos, roś. Nieftie- i zoprowoda), przedmiot umów międzynar. Pit sze krajowe n. i g. powstały w USA (1865, 9,7 km, o średnicy 50 mm), w Rosji (1883, trasie Baku-Batumi, dł. ok. 800 km, o średni 60 mm); w Iranie (1911, na trasie Kirkuk-Ab dań, dt. 215 km). Pierwszy międzynar. naftocii zbudowany został 1934 przez Anglo-Persian ( Co., połączył kirkuckie pola naftowe z M. Śródziemnym. W czasie II wojny świat, zbudowano w USA najdłuższy naftociąg łączący poił naftowe Teksasu z rafineriami na wybrzeżu atlantyckim w stanie New Jersey, a równoczesna dla celów wojsk, w pn. Afryce i na Dalekim' Wschodzie ponad 16 tyś. km; w Europie na dnit kanału La Manche; połączył wyspę Wight z Cher-bourgiem w dniu desantu 6 VI 1944. Po II wojnie świat, nastąpiła rozbudowa naftociągu i budom gazociągu na wszystkich kontynentach. W Europie Zach. pierwszy naftociąg zbudowano 1958 między Wilhelmshaven a Kolonią, dł. 389 km, 1960 Rotterdam-Kolonia, 1962 Marsylia przez Strasburg do Karlsruhe- Mannheim, 1966 z Genui do Ingolstadt, tzw. Central European Pipeli-ne, 1967 z Triestu przez Wiedeń do Ingolstadt Najdłuższy naftociąg zbudowany został w 1960-64 w Europie socjalist. —*• „Przyjaźń". Poza rurociągiem „Przyjaźń" zbudowane zostały gazociąg' „Braterstwo" z zach. Ukrainy do Polski i Czecho- •Słowacji oraz „Zorza Polarna" z Tiumenia na Syberii do Czechosłowacji i NRD. Jugosławia, Czechosłowacja i Węgry 12 III 974 podp. umowf o budowie „adriatyckiego naftociągu" z zatoki Omiszali na wyspie Krk, gdzie powstanie port naftowy dla ropy bliskowschodniej, przez Jugosławię do Słowacji i Węgier. W USA, naftociagi liczące 1900 niecałe 30 tyś. km, wzrosły do 1965 do ponad 300 tyś. km; w pozostałych krajach świata z ok. l tyś. km wzrosły do ponad 100 tyś. km. W 1972 na globie ziemskim było ok. 500 tyś. km; naftociągów; sieć gazociągów przekroczyła w tym czasie l min km, z czego 90°/o w USA. W dekadzie 1965-75 rozpoczęła się intensywna rozbudowa n. i g. w ZSRR oraz w całej Europie, a także w Australii. W 1971 Egipt rozpoczął budowę naftoeiągu na trasie M. Czerwone-M. Śródziemne, mającego uniezależnić dostawę ropy od Kanału Sueskiego. Koszt 280 mm dół., wydolność 80 min t ropy rocznie. Ze względu na ogromne zasoby gazu naturalnego w ZSRR, w 1972 w USA, Japonii i Europie Zach.^; zainicjowano badania nad możliwościami wielkiego importu gazu radź. z pomocą gigantycznego systemu gazociągów, zakładów skraplania gazu ' i zbiornikowców, przewożących gaz płynny drogą mor., zbudowanych do 1980, kiedy wg założeń projektów powstałaby największa międzykonty-nent. sieć gazociągów. Z inicjatywy Eur. Komisji Gospodarczej ONZ opracowane zostały zasady o-chrony prawnej międzynar. n. i g. 565 Naftowe organizacje międzynar. 2326 J. TAUBMAN, A. BLUM Ropa naftowa w Świecie współczesnym, Warszawa 1967, s. 54-63; Legal Protection of Int. Trdnsmission of Gaś by Pipeline, ECE Committee on Gaś: ST/BCE/GAS/27 z 301 1969; Int. Safety Code for Int. Transmission of Fuli Gaś by Pipeline, IGU Brussel 1970. • 2323 NAFTOWE KOMPANIE (ang. Petroleum Com-panies, franc. Compagnies petrolieres, hiszp. Com-panias petroleras, roś. Nieftianyje kompanii), termin międzynar. — przedsiębiorstwa prywatne wielkokapitalistyczne, gł. amer., bryt, hol. i jap., reprezentujące interesy krajów wysoko rozwiniętych; dominujące w l pół. XX w. w gospodarce energetycznej świata kapitalist., wykorzystujące w tym okresie maksymalnie zależność kolonialną większości krajów bogatych w złoża ropy naftowej. Po II wojnie świat, proces —>• dekolonizaeji oraz od 1960 popierane przez większość państw w ONZ procesy nacjonalizacji w różnych formach •f bogactw naturalnych w państwach Trzeciego Świata stworzyły nową sytuację, w której silnym partnerem międzynar. kartelu k.n. są państwa Trzeciego Świata eksportujące ropę naftową. Główne amer. kompanie: -> ARAMCO, -> EXXON, -> Gulf Oil Corporation, — Industry Oil, -> Mobil Oil AG., -»- Sinclair Oil Corp., -> Socony Mobil Oil Co., -> Standard Oil Co. of California, -> Standard Oil Co. of Indiana, ->• Standard Oil of N.J. ->• Texaco i -> Union Oil Company. Gtówna bryt. kompania: -> British Petroleum Company. Główna franc. kompania: ->• Compagnie Fran- caise des Petroles. Główna hol. kompania: —r Royal Dutch/SheU Group. Główne jap. kompanie: Arabian Oil (A. Sekiyu), zał. 1958, z siedzibą w Tokio; koncesja na Płw. Arabskim. Daikyo Oil (D. Sekiyu), zał. 1939, z siedzibą w Tokio; rafinerie nafty. Koa Oil (K. Sekiyu), zał. 1933, z siedzibą w Tokio; fabryki benzyny, olejów i przetworów naftowych. Maruzen Oil (M. Sekiyu), zał. 1933, z siedzibą w Osace; koncesje w pd. Azji i na Alasce (Alaska Maruzen Oil, zał. 1969). Mitsubishi Oil (M. Sekiyu), zał. 1931, z siedzibą w Tokio; posiada koncesje w pd. Azji i na Płw. Arabskim. Nippon Oil (N. Sekiyu), zał. 1888, z siedzibą w Tokio; koncesje w pd. Azji. Showa Oil (S. Sekiyu), zał. 1942, z siedzibą w Tokio; koncesje w pd. Azji. Qatar Oil (Q. Sekiyu), zał. 1919, z siedzibą w Tokio; koncesje w Katarze. Teikoku Oil (T. Sekiyu), zat. 1941, z siedzibą w Tokio; producent gazu naturalnego, ropy naftowej i produktów naftowych. Toa Oil (T. Sekiyu), zał. 1924, z siedzibą w Tokio; rafinerie nafty. Osobne miejsce wśród świat, k.n. zajmuje istniejący od 1953 wł. państw, monopol naftowy ->• ENI, który pierwszy wprowadził zawieranie u- mów koncesyjnych na zasadzie 50:50 oraz organizacja państwowych przedsiębiorstw naftowych Ameryki Lać. —>• ARPEL. • 2324 NAFTOWE KONGRESY (ang. Petroleum con- gresses, franc. Congres sur le pśtrole, hiszp. Con- gresos petroleros, roś. Nieftianyje kongriessy), zarej. w ONZ: Świat. Kongres Nafty, Worid Petroleum Congress, WPC, z zadaniem rozwijania międzynar. współpracy naukowo-techn. i wymiany doświadczeń; delegaci, obserwatorzy i zaproszeni goście biorą udział w serii konferencji, dyskusji i narad na tematy techniki badań geologicznych, wierceń, wydobycia, zabezpieczania i transportu czarnego złota, wykorzystania nafty w petrochemii, w medycynie, rolnictwie itp.; w Londynie działa Stała Rada WPC, która przygotowuje organizacyjnie Kongresy oraz. publ. ich dokumentację; I WPC odbył się 1938 w Londynie, II 1939 w Paryżu, Ul 1951 w Hadze, IV 1955 w Rzymie, V 1959 w N. Jorku, VI 1963 we Frankfurcie n.M., VII 1967 w Meksyku, VIII 1971 w Moskwie (wzięto w nim udział 6 tyś. delegatów z 70 państw). Arabski Kongres Naftowy, Arabian Petroleum Congress, APC, organizowany przez 15 arab. państw i emiratów produkujących naftę, reprezentujących ok. 60% zasobów świat., a ok. 30°/t ogólnej produkcji; I 1959 w Kairze, n 1960 w Bejrucie, ni 1961 w Aleksandrii, IV 1963 w Bejrucie, V 1965 w Kairze, VI 1967 w Bagdadzie, VII 1970 w Kuwejcie (podjęto na nim uchwałę o potrzebie rewizji cen na ropę, co zrealizował w grudniu 1970 — OPĘO, VIII 1972 w Algierze; państwa wysyłające obserwatorów: Birma, Brazylia, Cypr, Francja, India, Indonezja, Japonia, Kanada, NRD (od 1970), NRF, Polska (od 1970), Rumunia (od 1970), Szwajcaria, USA, Wenezuela, W. Brytania, Węgry (od 1970) i ZSRR. W APC biorą udział też członkowie -*. OAPEC. Kongres Państw. Przedsiębiorstw Naftowych Ameryki Lać., Congreso de las Empresas Petroliferas Estatales de America Latina, organizowany przez ARPEL; I 1964 w Buenos Aires, odtąd co'roku kolejno w stolicach pozostałych państw członkowskich: Rio de Janeiro, Limie, Meksyku, Caracas, La Paź, Bogocie, Montevideo; państwa przysyłające obserwatorów: Francja, Holandia, Kanada, NRF, W. Brytania i USA, tj. państwa, których kompanie posiadają koncesje w Ameryce Lać. WPC, Documentation: APO, Information; ARPEL, Infor. me Annwd. 9 2325 NAFTOWE MONOPOLE PAŃSTWOWE (ang. Petroleum State Monopolies, franc. Monopoles petroliers d'etat, hiszp. Monopolios petroleros de Estado, roś. Gosudarstwiennyje nieftianyje mono-polii), termin międzynar. — przedsiębiorstwo państw, d/s wydobycia i przerobu ropy naftowej, posiadające wyłączność produkcji i obrotów w państwach socjalist. oraz w niektórych państwach kapitalist. (np. we Włoszech —> ENI). W Ameryce Lać. istnieje zarej. w ONZ org. państw, przedsiębiorstw naftowych •-> ARPEL. • 2326 NAFTOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARO. DOWE (ang. Intemational Organization for Petroleum, franc. Organisations intemationales du petrole, hiszp. Organizaciones petroleras interna^ cionales, roś. Mieżdunarodriyje nieftianyje orga-nizacyi), zarej. w ONZ: Arab. Kongres Naftowy, Arabie Petroleum Congresses, zwoływany od 1959 (zob. Naftowe Kongresy). Centrum Latynoamerykańskie Petrochemii, Centro Latino-americano de Petroquimica, powstało w marcu 1967 pod egidą UNESCO przy uniw. UNAM w stoi. Meksyku, z zadaniem kształcenia kadry wykładowców i badaczy nauk. petrochemii. Międzynar. Federacja Pracowników Naftowych, Int. Fede-ration of Petroleum Worker, IFPW, żal. 1954, z siedzibą w Denyer (Kolorado, USA), oraz biurami: Azjatyckim w Singapurze, Karaibskim w Port of Spain (Trynidad i Tobago), Wschodnioafrykańskim w Nairobi oraz Zacbodnioafrykan-skim w Lagos; łączy prawicowe zw. zaw. ponad 50 krajów; publ.: tygodnik Petrogram l miesięczniki Petro i Union Bu-ilder. Międzynar. Unia Zw. Zaw. Pracowników Przemysłów Chemicznego, Naftowego i Podobnych, Trade Unions Int. of Chemical, Petroleum and Allied Workers, zał. 15 m 1950 jako Trade Unions Int. ot Chemical Workers; obecna nazwa od 26 1X1954, z siedzibą w Budapeszcie; łączy postępowe zw. zaw. ponad 35 krajów; publ.: Information Btilletin. Organizacja Krajów Arab. Eksportujących Naftę, Organization of Arab Petroleum Exporting Countries, OAPEC, żal. 91 1968, w czasie Bejruckiej Konferencji nadzwyczajnej -». OPEC przez; Arabię Saudyjską, Kuwejt l Libię, z ric- 2237 Naftowe porozumienie teherańskie 1971 566 dzibą w Kuwejcie; z zadaniem obrony wspólnych interesów w stosunku do naftowych kompanii i zorganizowania arab. floty tankowców, OAPEC zainicjował 22 I 1970 podwyżkę -- royalities, przeprowadzoną następnie przez OPEC. Organizacja Krajów Eksportujących Naftę, Organization of Petroleum Exportii)g Countrics -r OPEC, żal. 1960, z siedzibą w Genewie. Stała Rada świat. Kongresu Nafty, Permanent Councii of the Worid Petroleum Congress, żal. 1933, z siedzibą w Londynie, zadanie organizowanie świat. Kongresów Naftowych, (zob. Naftowe Kongresy); do Rady każdy Kongres wybiera 14 reprezentantów naukowo-techn. organizacji poszczególnych krajów członkowskich. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Państw Przedsiębiorstw Naftowych Ameryki Lać. -»- ARPEL. Dokumentacja prasowa 1959, s. 379C; 1960, s. 720A i 824A; 1961, s. 1052A i 1053A; 1965, s. 17A; 1967, s. 236A; 1968, s. 416C; 1969, s. 967B i 272B oraz 1970, s. 92B, 99C i 344C; Yearbook of Int. Organimtions, 1973. • 2327 NAFTOWE POROZUMIENIE TEHERAŃSKIE 1971 (ang. Teheran Petroleum Agreement 1971, franc. Accord sur le Petrole de Teheran de 1971, hiszp. Acuerdo Petrolero de Teheran 1971, roś. Tiegieranskije nieftianyje sogłaszenija 1971), precedensowy układ między 6 państwami i emiratami Zat. Perskiej, reprezentowanymi przez -> OPEC, a grupą 22 koncernów, mających w tych krajach koncesje naftowe, zawarty 14 II 1971 w stolicy Iranu, ograniczający poważnie zyski kon- cernów. Do podpisania układu zaproponowanego 12X111970 przez XXI Konferencję OPEC ostatecznie doszło pod naciskiem rezolucji Nadzwy- czajnej Konferencji OPEC, 7 II 1971, że jeśli do 15 II 1971 koncerny te nie zawarły porozumienia, wówczas państwa członkowskie OPEC wydadzą dekrety o jednostronnym podwyższeniu ceny na ropę, a w stosunku do koncernów, które do 22 II 1971 nie podporządkują się temu, zostaną zastosowane sankcje w postaci embargo. Główne punkty porozumienia: l) opodatkowanie zysków netto towarzystw naftowych w wysokości co najmniej 55%; 2) ujednolicenie —r cen katalogowych, stanowiących teoretyczną podstawę obliczeń zysków netto towarzystw i ustalenie ich na poziomie obowiązującym w najbardziej pod tym względem uprzywilejowanym kraju; 3) generalne podwyższenie o 33 centy na baryłce ceny katalogowej ropy wydobywanej we wszystkich krajach Zat. Perskiej; 4) przyjęcie nowych podstaw kalkulacji ..dodatkowych premii za wyższy gatunek ropy naftowej, zależnie od jej gęstości; oznaczało to dalszą podwyżkę ceny katalogowej o 4 centy na baryłce; 5) anulowanie wszelkich bonifikat od ceny eksportowej nafty; 6) coroczne podwyższanie o 2,51)/o w okresie 5 lat, począwszy od l VI 1971, ceny katalogowej nafty w celu zrekompensowania strat, ponoszonych przez kraje Zat. Perskiej w związku z inflacją, powodującą niekorzystne kształtowanie się relacji cen uzyskiwanych za eksportową ropę i płaconych za importowane towary konsumpcyjne i dobra inwestycyjne; 7) ustalono, że począwszy od czerwca 1971 do 1975 wzrost ceny za baryłkę ropy wynosi co roku dalsze 5 centów, w celu dostosowania jej do poziomu cen świat., zwyżkujących w związku ze wzrostem zapotrzebowania na ten surowiec; 8) na częściowe wyrównanie różnicy w kosztach frachtów mor. przewidziana została dodatkowa podwyżka o 2 centy na baryłce ropy eksportowanej z portów Zat. Perskiej. Wynegocjowana w Teheranie łączna podwyżka ceny katologowej wyniosła ok. 39 centów za baryłkę do poziomu 2,17 dół. Przy uwzględnieniu skutków anulowania stosowanych dotychczas bo- nifikat, efektywna podwyżka wyniosła przeciętnie 46 centów. Według szacunkowych obliczeń założono wzrost dochodów naftowych krajów Zat. Perskiej do 1975 o 3' mld dół. W zamian za u-stępstwa ze strony koncernów naftowych kraje Zat. Perskiej zobowiązały się do przestrzegania w okresie 5 lat stabilizacji uzgodnionych cen i niepodwyższania ich nawet w wypadku, gdyby pozostałe państwa członkowskie OPEC wynego- cjowały korzystniejsze warunki. Z kolei Algieria, Arabia Saudyjska, Libia i Irak podp. 2 IV 1971 podobne porozumienie w Trypo-lisie, m.in. podnoszące cenę baryłki nafty na' lat 5 z 2,55 na 3,75 dół. amer. Precedensowość T.p.n. wynikła stąd, że państwa Zat. Perskiej były najdrastyczniej upośledzone w podziale zysków z ich bogactwa naturalnego. Celem koordynowania swej polityki wobec państw członkowskich OPEC jeszcze przed T.p.n. 21 zach. kompanii naftowych zawarto 2211971 porozumienie w N. Jorku o utworzeniu stałego biura koordynacyjnego, Permanent Coordination Office, z siedzibą w Londynie. Financial Times nr 25355 i 25357, 1971; Kronika. Dokumentacja prasowa, 1971, s. 371B. • 2328 NAFTOWY MIĘDZYNARODOWY KARTEL (ang. Intemational Petroleum Cartel, franc. Car-tel Intemational du Petrole, hiszp. Cartel Petrolero Intemacional, roś. Mieżdunarodnyj nie-ftianoj kartiel), utworzony przez 5 tow. akcyjnych USA: ->• Gulf O i l Corporation, •-> Socony Mo-bil Oil Co., -r Standard Oil Co. of New Jersey (od 1973 EXXON), ->• Standard Oil Co. of Cali-fornia, -r Texaco; jedno bryt.: ->• British Petroleum Company oraz jedno anglo-hol.: —> Royal Dutch/Shell Group. Ich majątek oceniany byt 1960 na 34710 min dół., a roczny czysty zysk na 2614 min dół. Czysty dochód „wielkiej siódemki" (ang. „Big Seven") w 1915-60 przedstawia tablica na s. 35/36 pracy 0'Connora. H. O'CONNOR Zmierzch naftowego imperium. Warszawa 1964, s. 13, 14, 35, 36. • 2329 NAGRODA BENITO JUAREZA (ang. Benito Juarez Prize, franc. Prix Benito Juarez, hiszp. Premio Benito Juarez, roś. Priemija Benito Chu- aresa), ufundowana przez rząd Meksyku 1967, doroczna nagroda artyst. i nauk. dla twórców pochodzących z Ameryki Lać.; pierwszymi laurea- tami byli: ekwadorski pisarz B. Carion, brazyl. architekt O. Niemeyer i argent. biochemik L. Le-boir. • 2330 NAGRODA LENINOWSKA MIĘDZYNARODOWA (ang. Lenin Intemational Prize, franc. Prix Intemational Lćnine, hiszp. Premio Intema- cional Lenin por la Paź, roś. Mieżdunarodnaja Leninskaja priemija), najwyższa nagroda śwfata socjalist. „za utrwalenie pokoju między narodami" („Za ukrieplenije mira mieżdu narodami"), przyznawana co roku od 1956 działaczom społ. i polit. oraz uczonym i artystom. Laureaci Mię-dzynar. Nagrody Stalinowskiej udzielanej 1950-55 zostali zaliczeni w poczet laureatów M.N.L. De- 567 Namibia 2336 kret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR 6 IX 1956 powołał Komitet M.N.L., którego siedzibą jest Moskwa. • 2331 NAGRODY NOBLA (ang. Nobel Prizes, franc. Prix Nobel, hiszp. Premios Nobel, roś. Nobelew-skije priemii), międzynar. nagrody w dziedzinach: l) fizyki, 2) chemii, 3) fizjologii lub medycyny, 4) literatury, 5) za działalność na rzecz zbliżenia m. narodami, rozbrojenia i krzewienia idei poko- jowych, tzw. Nagroda Pokoju Nobla, 6) w dziedzinie ekonomii (od 1969 z inicjatywy i z funduszu Centralnego Banku Szwecji, Sveriges Riks- bank). Królewska Szwedzka Akad. Nauk przyznaje w dziedzinach l, 2 i 6; Karoliński Inst. Medycyny i Chirurgii—3; Akad. Szwedzka — 4; Par- lament Norweski—5. Wysokość nagród w 1971 po 450 tyś. koron szwedz. (ok. 90 tyś. dół. amer.) odpowiadała ok. '/3 wartości nagród w 1901. Laureaci otrzymują także złoty medal i dyplom. Nagrody przyznawane są od 1910 z funduszów szwedzko-norw. Fundacji Nobla, w Sztokholmie. Nagrodę pokoju przyznaje Specjalny Komitet parlamentu norw. (Stortingu) nie tylko osobom, lecz także instytucjom i organizacjom międzynar.; nagroda wręczana jest w Oslo 10 grudnia—w rocznicę śmierci fundatora, wynalazcy dynamitu, Szweda, A. B. Nobla. Z instytucji i org. międzynar. N.N. otrzymały: 1904 Inst. Prawa Międzynar., 1910 Międzynar. Stale Biuro Pokoju, 1917; 1944 i 1963 Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża, 1938 Międzynar. Urząd Nansenowski d/s Uchodźców, 1965 UNICEF, 1969 ILO. R. MOE Lf prix Nobel de la pmx et 1'Institut Nobel nor-veglen, Oslo 1932. • 2332 NAJEMNICY (ang. Mercenaries, franc. Merce-naires, hiszp. Mercenarios, roś. Najomnyje soł-daty), termin międzynarodowy — określenie jed- nostek wojsk., powstałych z zaciągu ochotniczego zazwyczaj wielonarodowościowego, wynajmujących się do walki z każdym przeciwnikiem, najczęściej dla celów kolonialnych, interwencyjnych lub sabotażowych. W XIX w. Francja zorganizowała z n. ->- Legię Cudzoziemską. Był to przeważnie element o awanturniczej i przestępczej przeszłości. W czasie II wojny świat. III Rzesza tworzyła brygady n. (nacjonalistów ukr., belg. i in.) w ramach wojsk SS. Po wojnie n. werbowano: w Holandii do zwalczania ruchów wyzwoleńczych w Indonezji (do 1949); we Francji do udziału w tzw. brudnej wojnie w Indochinach (1946-54); w W. Brytanii do akcji pacyfikacyj-nych w Indiach, Pakistanie (do lat 50-ych); w USA do zbrojnej interwencji w Gwatemali (1954) ina Kubie (1961); w Belgii w celu zachowania możliwości dalszej kolonialnej eksploatacji Katangi (1960-62); w Portugalii do zwalczania partyzantki w Angoli i in. koloniach oraz do prowokacji wojennych przeciwko Gwinei; w Rep. Pd. Afryki do akcji represyjnych przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu w Namibii. W jednostkach wojsk n., tworzonych po II wojnie świat, trzon gł. stanowili b. żołnierze SS i in. organizacji faszystowskich oraz hitlerowskiego Wehrmachtu (przede wszystkim Niemcy, Włosi, Hiszpanie, Portugal-czycy, Belgowie i Francuzi); n. ci sami nazywali się „les affreux" ('przerażający') i wyróżniali stosowaniem okrutnego terroru. Werbunkowe biura działały 1960-70 w Johannesburgu (Rep. Pd. Afryki), w Salisbury (Rodezja), w portach Mozambiku oraz w Belgii, Hiszpanii, NRF i Portugalii. Żołd podstawowy wynosił 375 dół. miesięcznie w jednostkach lądowych, dla pilotów — 2 tyś. dół.; w wypadku śmierci wypłacano rodzinie 20 tyś. dół. odszkodowania. W 1951 ZSRR oskarżył Stany Zjedn. przed R. Bezp. NZ o zagrożenie pokoju przez wprowadzenie ustawy zezwalającej rządowi na rekrutowanie osób zbiegłych z krajów socjalist. do akcji terrorystycznych i sabotażowych, jednak ówczesna większość proamer. Zgr. Og. NZ odrzuciła projekt rezolucji. Laws of the 82nd Consress, 1951; Yearbook of UN, 1951, s. 254. • 2333 NAK.HON PHANOM, miasto w północno-wsch. Syjamie, w pobliżu granicy z Laosem, największa lotn. baza wojsk. USA na Płw. Indochińskim, po wycofaniu się amer. sił zbrojnych z Wietnamu 1973; stan załogi w końcu 1972: 95 tyś., w tym 27 tyś. lotników oraz pewna liczba żołnierzy z formacji -*• „Zielone Berety". Financial Times z 22 U 1973. • 2334 „NA KRAWĘDZI WOJNY" (ang. „On the brink of war", franc. „Au bord de la guerre", hiszp. „Al borde de la guerra", roś. „Na grani wojny"), przyjęta w latach 50-ych formuła dla zimnowojen-nej polityki USA, stanowiąca część integralną -*• doktryny Dullesa 1949. • 2335 NAM, ang. National Association of Manufactu-res of the Unitcd Stałeś of Anicrica, Krajowe Stowarzyszenie Przedsiębiorstw USA, zał. 1895; org. łączy absolutną większość przedsiębiorstw Stanów Zjedn. z siedzibą w N. Jorku, od 1946 zarej. w ONZ; posiada statut doradczy (B) ECOSOC; publ. NAM Repom, Industriat Press Seryice, Program Notes. Yearbook of Irtl. Organizatlons, 1973. • 2336 NAMIBIA (ang. Namibia, franc. Namibie, hiszp. Namibia, roś. Namibija), walczący o niepodległość kraj w południowo-zach. Afryce, wg nomenklatury ONZ, przyjętej przez Zgr. Og. NZ Rez. 2332/XXII: Terytorium N. podległe bezpośrednio ONZ, obecnie bezprawnie okupowane przez Rząd Rep. Pd. Afryki, Territory of Namibia under the direct responsability of the UN and nów illegały occupied by the Government of South Africa — Terriloire de la Namibie, place sous la respon-sabilite direct de 1"ONU et actuellement occupe illćgalemeni par le Gouvemement sud-africain. Pow. 824 295 km2. Graniczy z Angolą, Zambią, Rodezja, Botswaną i Rep Pd. Afryki. Stosunki międzynar.: 1802-68 penetracja faktorii i misji ang. i niem.; 1868-70 pierwsze bunty ludności przeciw eur. misjom. 1884-1904 planowy wykup ziemi przez osadników niem.. 1904-07 Rzesza Niem. obejmuje protektorat nad N., który rząd Rzeszy przekształca w kolonię 1907-18. W 1918 bunt plemion, na który rząd Rzeszy reaguje hist. rozkazem „eksterminacji wszystkich tubylców" („Ausrotten-Befehl"), co powoduje że naj- 2336 Namibia Ludność Namibii wg spisów 1960 i 1970 Rok 1960 1970 powierzchnia kraju w mi lach2 317725 317 827 . Powierzchnia rezerwatów dla Namibian w milach2 81500 84774 Ludność ogółem 526004 746 328 Namibianie 428 575 630 661 Biali 73464 90658 Inni 23963 25009 Stolica Windhuk 35916 64700 biali biali 19200 35700 Źródło. The Europem Year Book, 1972; A Worid Sumy, London 1972, vol. 2, s. 1395. bardziej bojowe plemię Hererów zostaje w absolutnej większości wymordowane (1970—32 tyś.). W 1919 Traktat Wersalski powierzył W. Brytanii protektorat nad N., jako terytorium mandatowe LN p.n. Afryka Południowo-Zach. (South-West Africa). Administrację w imieniu W. Brytanii prowadził Związek Pd. Afryki, czł. Bryt. Wspólnoty Narodów. Po •II wojnie świat, od 1946 terytorium powiernicze ONZ pod administracją Związku Pd. Afryki, który w tymże roku wystąpił do ONZ o prawo inkorporowania powierzonego obszaru. Zgr. Og. NZ Rez. 65/1 z 14X111946 odrzuciło to żądanie, stwierdzając, iż „afrykańscy mieszkańcy Afryki Południowo-Zach. nie otrzymali dotąd autonomii politycznej". Pierwszy raport Rady Powierniczej, z sierpnia 1948, przedłożony Zgr. Og. NZ, stwierdził, że „ludność tubylcza potrzebuje jak najszybszej pomocy socjalnej, gospodarczej i oświatowej". Związek Pd. Afryki zlekceważył wszystkie zalecenia Rady Powierniczej i napom- nienia Zgr. Og. NZ i 1949 de facto, a 1959 aktem prawnym, inkorporował N. Stanowisko ONZ w 1946-59 odzwierciedlają Rez. Zgr. Og. NZ: 65/1, 141/n, 227/m, 337/IV, 449/B/V, 570/VI, 749/Vm, 852/XI, 940/X, 1055/XI, 1141/Xn, 1246/Xm i 1359/XVI. Okres drugi konfliktu Rep. Pd. Afryki z ONZ to lata 196&r70, poszukiwania przez ONZ formy odebrania mandatu powierniczego Rep. Pd. Afry- ki nad N. i przywrócenia jej niepodległości de jurę i de facto, co odzwierciedlały Rez.: 1702/ /XVI, 1761/XVn, 1889/XVm, 2145/XXI 2235/ /XXI oraz sesji specjalnej—2248/SV; a także opinie w tej sprawie Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości, wyrażone na życzenie ONZ 1950, 1956, 1962 i 1966. Najważniejszą była Rez. 2145/ /XXI z 27X1966, która uzyskała 119 głosów za, 2 przeciw (Rep. Pd. Afryki i Portugalii) i 3 wstrzymujące się (USA, Francji i Malawi), stwierdzająca: „ponieważ Rep. Pd. Afryki nic wypełniła twych zobowiązań powierniczych ... nie zabezpieczyła moralnie i materialnie oraz pod względem bezpieczeństwa rdzennej ludnoSci Afryki Południowo- Zach. ... Zgr. Og. NZ postanowiło, że powiernictwo zostaje anulowane; że Rep. Pd. Afryki nie ma żadnych praw do administrowania tego terytorium i że od chwili obecnej Afryka Południowo- Zach. jest w gestii bezpośredniej odpowiedzialności ONZ..." Dla tego zadania powołany został Komitet Specjalny NZ d/s Afryki Południowo-Zach., tzw. Komitet 14 (Czechosłowacja, Chile, Egipt, Etiopia, Finlandia, Japonia, Kanada, Meksyk, Nigeria, Pakistan, Senegal, USA, Włochy i ZSRR). Rów; nocześnie powołany został do życia urząd Korni-' sarza ONZ d/s N., którego zadaniem jest utny-mywanie kontaktów między Radą ONZ d/s N. a Sekretariatem ONZ. W kwietniu-maju 1967 odbyła się Sesja Nadzwyczajna Zgr. Og. NZ, poświęcona sprawie N., którego gł. uchwała, Rez. 2248/SV, przyjęta 85 głosami, przeciw 2 (Rep. Pd. Afryki i Portugalia), przy 30 wstrzymujących si{, polecała stworzyć Radę NZ d/s Afryki Południc-wo-Zaeh. z zadaniem przekazania- pełnej władzy „Ludowi Terytorium". Rada, złożona z 11 czł, ONZ (Chile, Egipt, Gujana, India, Indonezja, Jugosławia, Kolumbia, Nigeria, Pakistan, Turcja i Zambia) 5 IV 1968 udała się do N., lecz władzę Rep. Pd. Afryki odmówiły prawa wstępu na terytorium N. Rada ograniczyła się więc do spotkania w Lusace — stoi. Zambii, z reprezentantami ruchu narodowowyzwoleńczego N. W wyniku tego spotkania Zgr. Og. NZ, Rez. 2372/XXn z 12 VI 1968; „postanowiło proklamować zgodnie z wolą rdzennej ludnoSci, ze Afryka Południowo-Zach. będzie odtąd znana pod na™» „Namibia"; i postanawia, ze Rada NZ d/s Afryki Potudnio. wo-Zach. nazywać się ma Radą NZ d/s Namibii ... równocześnie potępiając rząd Rep. Pd. Afryki za to, że nie wycofuje się z Namibii, lecz przeciwnie, dąży do zniszczenia jednofci ludu i terytorium Namibii". R. Bezp. ONZ 20 m 1969 13 głosami za, przy 2 F" wstrzymujących się (Francja i W. Brytania), po-. nowiła żądanie ONZ wycofania się Rep. Pd. ; Afryki z N., a 19 Vm 1969 Rez. 269 i 29 VH 1970 Rez. 284 potępiła Rep. Pd. Afryki za „usta- j więznę negowanie kompetencji ONZ". Podobną ; uchwałę przyjęło Zgr. Og. NZ 8X111970. Problem prawno-międzynar. N. został rozstrzygnięty . 21 VI 1971 przez MTS w Hadze, który orzekł nielegalność aneksji i zobowiązał Rep. Pd. Afryki do „niezwłocznego wycofania swej administracji z N. i zakończenia w ten sposób okupacji tego terytorium". R. Bezp. ONZ Rez. 301 z 20X1971 poparła w całej rozciągłości orzeczenie MTS. Rep. Pd. Afryki zignorowała decyzję MTS i Rady, co spowodowało wzmożenie walk narodowowyzwo", leńczych powstałej w 1959 partyzantki SWAPO (South-West Africa People Organization). W Brukseli odbyła się 26-28 V 1972 Międzynar. Konferencja w sprawie N. zwołana przez SWAPO z udziałem 500 delegatów z 55 państw oraz przedstawicieli ONZ, Światowej Rady Kościołów i in. org. międzynar.; żądano by Rep. Pd. Afryki zaakceptowała orzeczenie Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości z 1971. SWAPO została uznana 1972 przez Organizację Jedności Afryki, jako oficjalny reprezentant ruchu narodowowyzwoleńczego N. i otrzymała status obserwatora przy Komisji d/s dekolonizacji NZ. Akcja narodowowyzwoleńcza SWAPO, wsparcie udzielane przez ONZ i OJA, jak również orzeczenie MTS, że „państwa członkowskie są zobowiązane uznać nielegalny charakter obecności Rep. Pd. Afryki w Namibii oraz nieważność aktów podjętych przez nią w imieniu Namibii, lub jej dotyczących", napotkały na opór nie tylko Rep. Pd. Afryki ale poważnych grup przem. Francji, NRF, W. Brytanii i USA zaangażowanych w kopalniach diamentów, rudy uranowej, ropy naftowej, ołowiu i cynku znajdujących się gł. w pd. prowincjach N. Pierwsze strajki w tych prowincjach na przełomie 1971/72 spowodowały, że rząd Rep. Pd. 569 Napalm 2339 Afryki rozpoczął jednak rozmowy z ONZ. Na początku marca 1972 nowy sekr. gen. ONZ, K. Waldheim złożył wizytę premierowi Rep. Pd. Afryki w Kapsztadzie, a następnie odwiedził N. R. Bezp. ONZ powołała jednomyślnie w sierpniu 1972 Komisarza d/s N., UN Commissioner for Namibia—Commissaire de 1'ONU pour la Namibie, w randze pełnomocnika Sekr. Gen. ONZ. W październiku 1972 przebywał 18 dni w Namibii pełnomocnik Sekr. Gen. NZ z tytułem komisarza NZ d/s N. A. Escher, który poprzednio w Genewie konferował z przedstawicielami SWAPO. Rep. Pd. Afryki nie uznając orzeczenia MTS, ani uchwał ONZ dokonała czysto formalnego ustępstwa, wprowadzając podział N. na odrębne jed- nostki adm.; ustawą z 26 VI 1972 pn. prowincja N. Ovamboland (będąca ośrodkiem walki SWAPO) otrzymała 111973 samorząd, podległy jednak okupacyjnym władzom Rep. Pd. Afryki, równocześnie w bogatych pd. prowincjach został 'utrzymany dotychczasowy reżim. Złożona z 11 państw Rada .d/s N., UN Councii for Namibia—Conseił de 1'ONU pour la Namibie, powiększyła się w grudniu 1972, kiedy ChRL i ZSRR zgodziły się delegować swych przedstawicieli do Rady, natomiast W. Brytania, Francja i Stany Zjedn. odmówiły, uzasadniając tym, iż przed pięciu laty nie głosowały za utworzeniem takiego organu. Rada stanowi zalążek przyszłej administracji ONZ nad N. R. Bezp. ONZ 6X11 1972 upoważniła Sekr. Gen. ONZ do kontynuowania rozmów z Rep. Pd. Afryki w sprawie N. ChRL i ZSRR wstrzymały się od głosu wobec braku przekonania, że kontakty bezpośrednie z rasistowską Rep. Pd. Afryki mogą przynieść jakiekolwiek efekty. W kwietniu 1973 Sekr. Gen. ONZ przeprowadził rozmowy z min. spraw zagr. Rep. Pd. Afryki. Rada d/s N. utworzyła Fundusz ONZ dla N„ UN Fund for Namibia, Fond de 1'ONU pour Namibie oraz zorganizowała program oświaty i szkolenia zawodowego dla Namibian, Educa-tions and Training Programme for Namibiens— Programme d'enseignement et de formation pour Namibiens. M. ZWANEIKO Orzeczenia Mifdzynar. Trybunatu Sprawiedli-woSci w sprawie Afryki Pd.-Zach., „Państwo i Prawo" 1957; M. SCOTT The hit. status of South West Afrtca, „lat. Affaira", lir 34, 1958; Reports o f Judgements Advisory Oplnions and Orders. Judgement of 18 Juty 1956. I.C.J. The Hague 1967, l. 505; South West Afrtca Cases (Etiopia v. South Afrtca; Uberia v. South Afrlca). Pleadings. Oral Arguments, Do-cuments. I.C.J. 'nie Hague 1967, vol. 1-5; F. CABOLL South West Africa and UN, Lerington 1967, s. 123; H. JENNY Suedwestafrika. Land zwtschen den Extremen, Stuttgart 1967, ł; 298; J. H. WELLINGTON South West Afrtca and Its Human lisuts, N. York 1967, s. 461; M. ZWANEIKO, G. RYSIAK Problem Namibii, „Sprawy Międzynar." nr 5, 1972; B. DA-YTOSON Inofficial History o f the XX Century. „Sunday Time»" 30 IV 1972; The Europa Yearbook 1974. A Worid Swey, vol. n, London 1974. • 2337 NANKIN (ang. Nanking, franc. Nan-king, hiszp. Nankin, roś. Nankin, chin. Nancing), miasto portowe w Chinach, w prow. Ciangsu, stoi. Chin w XIV i XX w.; miejsce podp. na statku ang. „Cornyalis" 29 VIII 1842 nierównoprawnego Traktatu w sprawie pokoju, przyjaźni, handlu, odszko- dowań itd. między W. Brytanią a Chinami, zw. Traktatem Nankińskim. Odnowiony i potwierdzony Traktatem Tiencin. O. E. P. HERSTLET Treaties and Convenlions belween Great Britain and C/lina and between China and foreign Powers... Vol. I, London 1908; Prawo mtfdzynar. i historta dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. l. Warszawa 1954, ». 42- 45. • 2338 NANSENOWSKI PASZPORT (ang. Nansen-Pas-sport, franc. Passeport de Nansen, hiszp. Pasa-porte de Nansen, roś. Nansenowskij pasport), termin międzynar. przyjęty powszechnie na dowody tożsamości wydawane ->- bezpaństwowcom przez LN od 1922 z inicjatywy norw. badacza polarnego i oceanografa, wówczas Wysokiego Komisarza LN d/s Uchodźców, P. Nansena (1861-1930). W. ROTHOLZ Nansenpass, w: Stmpp- Schtochauer Worterbuch des Yoikerrechts. Ba. Z, Berlin 1961, s. 567-568. • 2339 NAPALM, ang. skrót nazwy chem. związku soli kwasu naftenolowego (naphthenate) i palmitynowego (palmitate), materiał zapalający, zastosowany w czasie II wojny świat, przez .USA przeciw Japonii, przez hitlerowską Rzeszę przeciw powstańcom warszawskim, a następnie w wojnach interwencyjnych USA przeciw ludności Korei i Wietnamu oraz w wojnach kolonialnych Portugalii w Angoli, Gwinei Bissau i Mozambiku; został 9 V 1968 absolutną większością głosów przez Konferencję ONZ o Prawach Człowieka, w Teheranie, zaliczony do broni, których stoso- wanie podczas wojny winno być potępione i zakazane wraz z innymi —> broniami chemicznymi i bakteriologicznymi (biologicznymi). Na opinię tę wpłynęła dokumentacja Międzynar. Trybunału d/s Zbrodni Wojennych w Wietnamie, dot. skutków użycia n. przez wojska USA w obu częściach Wietnamu. Komitet Polityczny Zgr. Og. NZ 17 XI 1972 uchwalił rezolucję żądającą rozprowadzenia zakazu stosowania n. i in. substancji żrących w konfliktach zbrojnych. Wg raportu szwed. instytutu SIPRI z maja 1973, w czasie II wojny świat, użyto ogółem 14 tyś. ton n.; w czasie wojny koreańskiej siły lotn. USA zrzuciły 32 tyś. ton na Wietnam, natomiast 1964-73—ponad 372 tyś. ton. W połowie czerwca 1973 rząd Szwecji w oparciu o materiały zebrane w Indochinach o skutkach broni szczególnego okrucieństwa jak n. i środki zapalające oraz bomby kulkowe i rozpryskujące, wystąpił z inicjatywą opracowania konwencji międzynar. zakazującej całkowicie stosowania w konfliktach zbrojnych powyższych broni. Komitet Polityczny Zgr. Og. NZ 25X11973 postanowił przekazać sprawę zakazu lub ograniczenia użycia n. i in. broni zapalających Genewskiej Konferencji Dyplomatycznej 1974. W czasie agresji USA na Laos wypróbowane zostały nowe odmiany n.: Napalm B, Super Napalm i Napalm Paralel, których potrzeba została tak scharakteryzowana przez jednego z lotników amer. w rozmowie z korespondentem The Daily Telegraph Magazine (z 1II1974): „Pierwszy typ napalmu nie byt wystarczająco gorący. Jeśli żółtek byt szybki i zręczny mógł go z siebie zdrapać. Więc chłopcy zaczęli dodawać polistyrenu. Teraz napalm przylega mocno, jak gówno do koca. Ale i wtedy, jeśli żółty wskakiwał pod wodę, napalm przestawał się palić. Więc dodali ,,Wi-liama Piotra" (WP, czyli White Phosphorous), tzn. fosforu, żeby się lepiej palił, nawet pod wodą. Teraz spala, wszystko aż do kości, więc ludzie umierają tak czy tak na zatrucie fosforowe". Relacja ta wywołała w świecie protesty. Finał Act of the UN Conference for Human Rights, New York 1968; Kromka 1972, 1973. 2340 Narada przedstawicieli krajów czł. RWPG 570 • 2340 NARADA PRZEDSTAWICIELI KRAJÓW CZŁONKOWSKICH RWPG D/S PRAWNYCH (ang. Consultation on law questions of COME-CON states, franc. Consultations sur les Problemes Juridiques du CAEM, hiszp. Reunión Consultiva para los Asuntos Juridicos del CAME, roś. So-wieszczanije priedstawitielej stran-czlenow SEW po prawowym woprosam), nazwa stałego organu RWPG, powołanego do życia we wrześniu 1970, z zadaniem uregulowania i skodyfikowania prawnych form kooperacji gosp. i handl. państw członkowskich. Prace Narady obejmują swym zakresem zarówno normy międzynar. prawa publ., jak i pryw. (cyw. i handl.). W pierwszym roku grupy robocze opracowały system arbitraży oraz podwyższenia odpowiedzialności Organizacji krajów RWPG z tytułu nieodpowiedniej jakości towaru. W Polsce prace Narady są przedmiotem wykładanym na Podyplomowym Studium Prawnej Problematyki Handlu Zagr. na Wydziale Prawa i Ad- ministracji UW. Prawo i Życie m 19, Warszawa 1970; Podstawowe Dokumenty RWPG... Warszawa 1972, s. 126-128. • 2341 NARADY PARTO KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH (ang. Communist and Wor-ker's Parties Meetings, franc. Conferences des partis communistes et ouvriers, hiszp. Conferen-cias de los Partidos Comunistas y Obreros, roś. Sowieszczanija priedstawitielej kommunisticzeskich i raboczich partij), termin międzynar. ruchu roboto. na spotkania przedstawicieli partii komunist. i robota, w 2 pół. XX w. w odróżnieniu od kongresów, zwoływanych w XIX w. i w l pół. XX w. przez ->• Międzynarodówkę. Zob. też komunistyczne i robotnicze partie. • 2342 NARKOTYKI [gr. narkotikos 'oszałamiający'], (ang. Narcotics, franc. Narcotiques, hiszp. Nar-cóticos, roś. Narkotiki), przedmiot konwencji mię- dzynar., mających na celu stałe zorganizowanie zwalczania produkcji n., handlu nimi i ich rozpowszechniania. Pierwsza konferencja w sprawie międzynar. kontroli n. odbyła się 1909 w, Szanghaju przy udziale 14 państw. Konferencja podejmując wiele rezolucji zainicjowała opracowanie pierwszej konwencji haskiej dot. kontroli opium, tzw. Hague Opium Convention 1912. Pierwsza konwencja, podp. 2311912 w Hadze, dot. ograni- czenia handlu opium. Weszła w życie dopiero po I wojnie świat., 1920, kiedy LN powołała jako stały organ konwencji Międzynar. Biuro d/s Opium, Opium Int. Bureau, z zadaniem studiowania problemu i rozsądzania spraw spornych (Polska przystąpiła do Konwencji). Mocarstwa ko- lonialne mające swe interesy na Dalekim Wschodzie podp. 11 II 1925 układ o stworzeniu międzynar. monopolu handlu opium i o ograniczeniu sal palaczy opium. Z inicjatywy LN została podp. 19 II 1925 w Genewie nowa konwencja, rozszerzająca konwencję 1912 na inne n., której organem stała się Centralna Stała Rada d/s Narkotyków, Permanent Central Narcotics Board PCNB, z której inicjatywy podp. zostały dalsze umowy i pro- tokoły: 11 VII 1931 i 26 VI 1936 w Genewie oraz 27X11931 w Bangkoku: 1931—Konwencja o ograniczeniu fabrykacji i podziale środków odurzających, Convention to Limit the Manufacture and Regulate the Distribution of Narcotic Drugs Force (uzupełniona protokołem 1948); 1936— Konwencja o zwalczaniu nielegalnego przewozu niebezpiecznych n., Convention for the Suppres- sion of the Ulicit Traffic in Dangerous Drugs; 1946, 1948 i 1953—dodatkowe protokoły. Polska była sygnatariuszem obu konwencji. Po II. wojnie świat. Zgr. Og. NZ 11 XII 1946 przyjęło Protokół wyliczający Konwencje i protokoły z 1912, 1925, 1931 i 1936 oraz poleciło Sekretarzowi ECOSOC przejąć wszystkie funkcje organów LN. W tymże roku ECOSOC powołał Komisję NZ d/s N., UN Commission for Narcotics oraz Urząd Nadzoru N., Drug Supervisory Body, DSB, a w Genewie zostało stworzone Laboratorium NZ d/s N., Narcotics UN Laboratory celem indentyfikowania konfiskowanych n. Zgr. Og. NZ 19X11948 uchwaliło Protokół rozszerzający termin' „n." na medykamenty, które wg opinii WHO mogą być używane przez narkomanów, oraz wypowiedziała się za opracowaniem, obowiązującej wszystkie państwa bez wyjątku. Konwencji Światowej, czemu sprzeciwiła się W. Brytania, oświadczając, że nie jest w stanie zapewnić wykonania konwencji w koloniach i terytoriach powierniczych. Dopiero w 13 lat później, równocześnie z procesem deko-lonizacji, wszystkie poprzednie konwencje zostały skodyfikowane w tzw. nowojorskiej Jedynej Konwencji o N., Unie Convention on Narcotic Drugs, która została uchwalona przez Konferencję ONZ d/s N. 25 III 1961 i weszła w życie 13 II 1964; jej czł. jest 80 państw, m.in. Polska; jej organem jest Międzynar. Rada Kontroli N., Int. Narcotic Control Board, INCB—Organe international de control des stupefiants, OICS, z siedzibą w Pałacu Narodów w Genewie (przejęła funkcje zarówno PCNB, jak DSB). W 1972 Konferencja NZ d/s Narkotyków w Genewie uchwaliła protokół dodatkowy, rozszerzający uprawnienia INCB w dziedzinie kontroli n. W 1971 Konferencja NZ d/s Substancji Psychoaktywnej uchwaliła konwen-*: cję o kontroli tych. substancji, Convention of Psy-chotropic Substances, do maja 1972, podp. przez 40 państw. W 1971 ONZ utworzył Fundusz d/s Kontroli N., Fund for Drug Abuse, UNFDAC, finansujący (z dobrowolnych składek i wpłat) świat, akcję walki z n. Komitet Ekspertów WHO, Expert Committee on Drug Dependence, ogłasza co roku raport o problemach n. w świecie. W 1965-70 wystąpiło w USA i Europie Zach. „w epidemicznych proporcjach" w/g oceny WHO zjawisko toksykomanii młodzieży n. naturalnymi lub farmaceutycznymi, jak LSD. WHO zaalarmowała Komisję NZ, która opracowała wiele zaleceń dla rządów dot. ograniczania nowych form narkomanii, m.in. lekomanii. UNESCO od 1971 rozpoczęło 5-letnią akcję zwalczania narkomanii wśród młodzieży. W 1973 WHO ogłosiła raport o narkomanii wśród mło- dzieży. Org. międzynar. zarej. w ONZ.: Eur. Tow. Badania Toksyczności Lekarstw, Eur. Society for the Study of Drug Toxicity, zał. 1962, z siedzibą w Bernie. Międzynar. Komitet d/s Alkoholu, Używek i Bezpieczeństwa Ruchu, Int. Committee on Alcohol, Drugs and Traffic Safety, zat. 1962, z siedzibą w Sztokholmie. Międzynar. Rada d/s Alkoholu i Narkomanii, Int. Councii of Alcohol and Addictions, zat. 1907, z siedzibą w Lozannie NASA 2348 (Szwajcaria), posiada statut doradczy (R) ECOSOC i ILO; łączy instytucje 54 państw, m.in. Polski; posiada stałego przedstawiciela przy ONZ. Od 1971 ukazuje się czasopismo Drugs and So-ciety, wyd. przez Institute for the Study of Drug Dependence w Londynie. Polskie ustawodawstwo nie karze zażywających n., natomiast przewiduje kary pozbawienia wolności do lat pięciu za udzielanie innej osobie środka odurzającego lub nakłanianie do zażywania takiego środka (poi. kodeks karny); a także: „Kto bez zezwolenia lub niezgodnie z warunkami zezwolenia wyrabia, przerabia, przywozi z zagranicy, wywozi za granicę, przewozi, przechowuje ' lub wprowadza do obrotu środki odurzające — podlega karze pozbawienia wolności do lat pięciu i grzywny". (Ustawa a środkach farmaceutycznych i odurzających z 261 1951, Dz.U. 1951, póz. 4; 1963, póz. 116). Poza tym kodeks karny przy przestępstwach popełnionych w związku z nałogowym używaniem alkoholu lub innego środka odurzającego przewi- duje możliwość skierowania przestępcy przed odbyciem kary do zakładu leczenia odwykowego od 6 miesięcy do 2 lat. FirsI Opium Conference 1925, N. York 1947; Secona Opium Conference 1925. New York 1947: Conference on the Supres-sion of Opium Smoking 1931, N. York 1947; Conference for the Limitalion of the Manufactwe of the Narcotic Drugs 1931, N. York 1947; Conference for the Supression of the Illicity Traffic in Dangerous Drugs 1936, N. York 1947; UN'Opium Conference 1953. N. York 1953; H. J. ANSLINGER, W. F. TOMPKINS The Traffic in Narcotics, London 1953; L. M. GOODRICH New Trends in Narcotics Central, w: Int. Conciliation, No. 530, 1960; IW Narcotics Conference 1961, New York 1963; The Unie Comention on Narcotics, New York 1962: UN Narcotic Drugs Under Int. Control. MultiUn-Sual List, New York 1962; P. AMBROZIEWICZ Wróg publiczny Nr..., w; Prawo i życie 5 IX 1971; S. H. SNYDER Uses of Marijuana, London 1972; Drus Abuse. Nonmedlcal Use of Dependence-Productng Drugs. Proceedings of the Sixch Table Conference organized by the Councii for Int. Org. of Medical Sciences, with the parlicipation of the UNESCO and the WHO, Geneva Oct. 20-21, 1971, New York, London 1972; T. L. CHRUŚCIEL Drug Dependence, Enciclopedia Medica Jta-liana, Roma 1973; Yoiith and Drugs, Report of a WHO Sludf Group, WHO Geneva 1973. • 2343 NARODOWE ŚWIĘTA (ang. National days, franc. Petes Nationales, hiszp. Fiestas Nacionales, roś. Nacyonalnyje prazdniki), termin międzynar. na gł. rocznice państw., obchodzone uroczyście oficjalnie jako dni świąteczne lub dzień świąteczny; np. daty uzyskania, odzyskania, czy prokla- mowania niepodległości, lub w ustrojach monar-chicznych — urodziny monarchy. W krajach so-cjalist. oprócz święta państw, dniem wolnym od. pracy jest również święto robotn. -> Pierwszy Maja. Jest obyczajem międzynar. że w dniu ś.n. szefowie państw utrzymujący stosunki z danym państwem tego dnia nadsyłają depesze gratulacyjne. • 2344 NARODOWOŚĆ (ang. Nationality, franc. Natio-nalitś, hiszp. Nacionalidad, roś. Nacyonalnost'), termin międzynar. niejednoznaczny— identyfikowany w jednych krajach z —>- obywatelstwem, w innych wyłącznie z etniczną przynależnością obywateli określonego państwa. Pierwszym, który zdefiniował n. był Włoch P. S. Mancini (1817-1888) w pracy pt. O narodowości jako podstawie prawa międ-iynar., 1851. Znalazło to odbicie po I wojnie świat, w traktatach o ochronie mniejszości nar. M. HANDELSMAN Rozwój narodowości nowoi.. Warszawa 1929; S. KODŻ Zasada narodowości w prawie międzynar., Wilno 1932; F. ZNANIECKI Modern Nationalities. A Sociolo-Sical Study, Urbana 1952. • 2345 NARODOWOWYZWOLEŃCZE RUCHY (ang. National liberation Movements, franc. Mouve-ments de Liberation Nationale, hiszp. Movimien-tos de Liberación Nacional, roś. Nacyonalno- •oswoboditielnyje dwiżenija), termin międzynar. — rewol. ruchy lud. w państwach kolonialnych. Początkiem międzynar. r.n. był kongres narodów ujarzmionych w Baku 1920 pod hasłem „Niechże ojczyzna będzie miejscem wspólnego szczęścia, które zbudujemy poprzez wolność, myślenie i przemysł". L. I. SIELEZNIEW Nacyonalno-oswobodittelnyje riewolucyi so-wriemlennoi epochi, Leningrad 1972, s. 156; R. GIBSON Afri-can Liberation Movements. Contemporary Struggies Against White Minority Rutę, London 1972, s. 360. • 2346 NARODOWY BANK POLSKI (ang. National Bank of Poland, franc. Banque Nationale de Po-logne, hiszp. Banco Nacional de Polonia, roś. Polskij Nacyonalnyj bank), ' państwowy centr. emisyjny bank Polski, zał 1511945, przejął funkcje emisyjne, zał. 1924, -> Banku Polskiego S.A. W ramach przebudowy ustroju gosp. stał się centr. instytucją kredytową oraz jedynym dysponentem zasobów złota i dewiz; w stałej współpracy finansowej z bankami centr. państw socjalist. i z niektórymi bankami centr. i handl. państw kapitalist. Obecny statut z 1958, integrowany przez prawo bankowe 1960, zmodyfikowany 1964 i 1966. Dz.U. nr 72, 1958, póz. 356; Dz.U. nr 20, 1960, póz. 121; Dz.U. nr 8, 1964, póz. 50 oraz Dz.U. nr 24, 1966, póz. 151. • 2347 NARODY ZJEDNOCZONE (ang. United Na-tions, franc. Nations Unieś, hiszp. Naciones Uni-das, roś. Objedinionnyje nacyi), termin między- nar., stworzony w grudniu 1941 przez pręż. USA F. D. Roosevelta (1882-1945) jako nazwa wspólna państw demokr. walczących w Europie i Azji przeciwko państwom faszystowskim i autokratycznym, nazywanych państwami osi Rzym-Berlin-Tokio. Termin „N.Z." miał odróżnić się od ter- minów I wojny świat., kiedy walczyli Alianci przeciw Państwom Centralnym. W dokumencie międzynar. nowy termin został użyty po raz pierwszy l 11942 w -r Deklaracji NZ 1942. Zinstytucjonalizowanie NZ zostało zdecydowane na •> Konferencji NZ w San Francisco 1945, uchwaleniem —>• Karty NZ i powołaniem -> Organizacji Narodów Zjednoczonych. The UN and the Fulure, w: The Annales, Philadelphia, July 1946; E. OSMAŃCZYK Ciekawa historia ONZ 1945-65, Warszawa 1965; C. CRUISE O'BRIEN, F. TOPOLSKI The United Nations: Sacred Drama, London 1968. • 2348 NASA, ang. National Aeronautics and Space Administration (franc. Administration Nationale des E.U. de l'Aeronautique et de 1'Espace, hiszp. Administración Nacional de los EE.UU. para la Aeronautica y el Espacio Cósmico, roś. Nacyo-nalnoje uprawieni je SSzA po aeronawtikie i issie-dowaniju kosmiezeskogo prostranstwa), Krajowa (USA) Administracja Lotnictwa i Przestrzeni Kosmicznej, przyjęta powszechnie nazwa instytucji naukowo-badawczej USA, powstałej 1915 p.n. National Advisory Committee for Aeronautics, NACA, rozwijającej prawodawstwo lotn. Stanów Zjedn. i popierającej postęp techniczny lotnictwa; po II wojnie świat, wraz z nową nazwą 2349 Naseryzm 572 (1957) rozszerzyła zakres swoich prac na rozwijanie badań astronautycznych i koordynowanie programu podboju, kosmosu. • 2349 NASERYZM (ang. Naserism, franc. Nasserisme, hiszp. Naserismo, roś. Naserizm), termin między-nar.—kierunek polit. antyimperialistyczny pana-rabizmu, realizowany wg koncepcji arab. męża stanu Gamala Abd el-Nasera (1918-70), współ-założyciela nacjonalistycznej egip. org. Wolnych Oficerów, która 2 3 VII 1952 zdetronizowała króla i ogłosiła Egipt rep.; od 1956, kiedy Egipt zna-cjonalizował Kanał Sueski Naser był pręż. Egiptu. W 1956-70 n. jako nacjonalistyczna antyimpe-rialistyczna doktryna odgrywał pewną rolę nie tylko w arab. świecie, ale i w Ameryce Lać. K. SIDOH Naseryyn. Historia, praktyka i teoria socjalizmu. Warszawa 1969, s. 192; A. EL KOSHERI MAHFOUZ Socialisme et Pouvoir en Egypte. Preface de M. Duwrger, Paris 1972, s. 293. • 2350 NASIONA (ang. Seeds, franc. Semences, hiszp. Semillas, roś. Siemiena), przedmiot zorganizowanych międzynar. badań i współpracy. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Komitet Ekspertów EWG d/s N., EEC Export Committee on Seeds, żal. 1960, z siedzibą w Brukseli. Komitet EWG d/s N., Seed Committee of the Common Market, za}. 1958, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja d/s Handlu N., Int. Federation of Seed Trade, żal. 1924, z siedzibą w Amsterdamie. Międzynar. Stów. Badania N., Int. Sed Testing Assoc., ISSTA, żal. 1921, jako Eur. Stów. Badania N. przez 16 państw eur., m.in. Polskę; rozszerzone 1924 na inne kontynenty pod obecną nazwą. Siedziba: Beltsville (Maryland, USA). Główna stacja badawcza: Wemingen (Holandia). Łączy stacje badawcze 51 państw, m.in. Polski; publ. Seed Ścierne and Techno-logy, ISSTA News Bulletin, Handbook on Seed Health Testing. PAO prowadzi statystykę międzynar. n. od 1951, oraz od 1959 publikuje raporty o krajowej polityce n. państw członkowskich, m.in.: Worid Grain Trade Statistics: Export by Sówce and Destina-tion; National Grain Policies; The Int. Effects of National Grain Policies; The stabilization of in-ternational trade in grains. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2351 NATIONAL WESTMINSTER BANK LTD„ jeden z 4 wielkich —r banków W. Brytanii, zał. 1836 jako Westminster Bank, z siedzibą w Lon- dynie; ma 1350 filii; 111970 wchłonął jeden z 5 największych banków W. Brytanii—National Provincial Bank i przyjął obecną nazwę; jest ko- respondentem ponad 400 banków międzynar., m.in. w Polsce Banku Handlowego S.A. w Warszawie. • 2352 NATO, ang. North Atlantic Treaty Organization, NATO (frane. Organisation du Traite de 1'Atlan-tique Nord—OTAN, hiszp. Organización de) Tratado del Atlantico Norte, OTAN, roś. Siewie-roatłanticzeskij sojuz, NATO), Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, powołana do życia podp. 4 IV 1949 w Waszyngtonie Paktem Północnoatlantyckim przez rządy Francji, USA i W. Brytanii oraz Belgii, Danii, Holandii, Islandii, Kanady, Luksemburga, Norwegii, Portugalii i Włoch; 18 II 1952 przystąpiła Grecja i Turcja; 8 V 1955 przyjęto NRF; z siedzibą w Londynie 1949-52, w Paryżu 1952-66, w Brukseli od 26X1966. Naczelny organ Rada Atlantycka, Atlantic Coun- cii, złożona z min. obrony, spraw zagr. i finansów (lub ich zastępców) państw członkowskich, stąd zwana też Radą Ministerialną, Ministerial Council. W okresie między sesjami Rady działa Rada Stałych Przedstawicieli, Permanent Repre-sentatives Council, złożona z ambasadorów państw członkowskich, akredytowanych w Waszyngtonie, lub wiceministrów. Organizatorem sesji i koordynatorem prac jest jako stały organ Międzynar. Sekretariat, Int. Secretariat, na którego czele stoi Sekretarz Generalny NATO. Przeciwko powołaniu do życia NATO zaprotestował, 1949, ZSRR stwierdzając w notach do państw sygnatariuszy Paktu, że zarówno Pakt, jak i jego Organizacja naruszają zasady Karty NZ przez swój charakter sojuszu agresywnego i przez ograniczenie członkostwa wyłącznie do określonych państw zach. ZSRR 31 III 1954 zaproponował przystąpienie swe do Paktu celem odebrania mu charakteru sojuszu jednostronnego i agresywnego, lecz w maju 1954 3 mocarstwa zach. odpowie- działy odmownie. 8 V 1955 w dziesiątą rocznicę klęski III Rzeszy mocarstwa przyjęły natomiast do NATO zmilitaryzowaną NRP, co było pogwałceniem tej części Uchwał Poczdamskich, które zobowiązywały mocarstwa do utrzymywania demili-taryzacji Niemiec. Siły zbrojne NRP stały się wkrótce gł. zachodnioeur. trzonem NATO obok sił USA, co też znalazło wyraz od 1956 w podziale wydatków na org.: 30»/o USA, 20«/o NRF, We Francja, 10°/e W. Brytania, 6% Włochy, 5% Kanada i 17% pozostali członkowie. W 1949-64 USA wydały 700 mm dół. na NATO, gdy pozostali czł. 200 min dół. W 1965 proporcje te wynosiły 52 min i 22 min dół. Podporządkowanie NATO globalnym doktrynom strategicznym USA, a tym samym żywotne uzależnienie losów eur. państw członkowskich od interesów USA, wywołały otwarty protest Francji. 2X11959, gen. Ch. de Gaulle (1890-1969) w Centre des Hautes Studes Militaires oświadczył: „NATO nie jest więcej sojuszem; jest podporządkowaniem się. My nie możemy zaakceptować zwierzchnictwa Stanów Zjednoczonych, aby ponosiły za nas odpowiedzialność. System integracji jest martwy. Obrona Francji musi być francuska. Jest absolutna koniecznością, aby Francja była broniona przez siebie i swoimi środkami. Jeśli naród taki jak Francja ma prowadzić wojnę, to ma to być jej wojna". Gen. de Gaulle, już jako pręż. Francji 7 III 1966, powiadomił pręż. USA, L. B. Johnsona o zamiarze Francji porzucenia militarnego systemu integracyjnego NATO z dniem l VII 1966 (Francja pozostała tylko w cyw., polit. instytucjach NATO). W konsekwencji Rada NATO 26X1966 postanowiła przenieść siedzibę NATO z Paryża do Brukseli. 20X111966 powołany został do życia Komitet Obrony Nuklearnej, do którego nie weszła Francja, natomiast NRP uzyskała prawo współudziału w ustalaniu polityki nuklearnej; USA zachowały prawo veta przy decyzjach użycia amer. broni jądrowej. W VIII 1974 wycofała swe siły zbrojne z NATO wzorem Francji rów- nież Grecja, a to w związku z okupacją części -> Cypru przy milczącej zgodzie USA i innych członków NATO przez siły zbrojne Turcji. Grecja zapowiedziała pozostanie w instytucjach politycznych NATO. W. E. BECKETT The Norlh Atlantic Treaty. the Brussels Treaty and the Charter of the UN, London 1950, s. 75; C. B. TRELLER El Facto Atlantico, Madrid 1950, s. 685; LORD ISMAY 573 Nauka i technika w ONZ 2538 OTAN Les Ciną Premieres Annees 1949-1954, Paris 1954, s. 297; W. DIEMIDOW Struktura agriessiwnogo Atlanticzesko-go bloka, w: Mieidunar. iyzn nr 3, 1955; K. KNORR NATO and Amerlcan Security, New York 1959, s. 342; A. FONTAINE L'AUiance Atlantiaues a 1'heure du degel, Paris 1960, s. 223; ' L'Avenir de 1'Alliance Atlantiaue, Paris 1961, s. 350; R. E. OZGOOD NATO. The Entangling Alliance, Chicago 1962, s. 415; NATO Bibtiography, Paris 1964, s. 205; T. WIENER Die Armeen der NATO-Staaten: Organisation, Kriegsbild, Waffen und Oeraet. Wien 1966, s. 383; C. H. AMME JR HATO Without France, New York 1968, s. 298; OEN. A. BEA-UFFRE L'OTAN et 1'Europe. Paris 1968, s. 170; Z. M. KLE-PACKI Zachodnioeur. organizacje międzynar., Warszawa 1969. s. 97-122; Północnoatlantycki Pakt, w: Mola encyklopedia wojskowa. Warszawa 1970, t. 2, s. 772-776; Bezdroża polityki NATO 1949-1970, Warszawa 1971, s. 349; Z. BAKO NATO. Warszawa 1972; J. KKASUSKI NRF w NATO i w EWG 1955-1970, Poznań 1972; Zbiór statutów i regulaminów or- ganizacji międzynar., T. III Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 207-214. • 2353 NATO-EURO-GROUP [ang.; 'grupa europejska NATO'], (franc. Groupe europeen de 1'OTAN, hiszp. Grupo europeo de la OTAN, roś. Jewro- piejskaja gruppa NATO), termin nieoficjalny, używany powszechnie w prasie świat, dla określenia narad min. obrony eur. państw członkowskich NATO, uzgadniających zachodnioeur. stanowisko przede wszystkim w rokowaniach militarno-finan-sowych z USA. Stany Zjedn., które wydają ok. cztery razy wi?cej na zbrojenia niż państwa eur. NATO łącznie z Francją, oraz pokrywają w połowie kwoty utrzymania sił zbrojnych NATO w Europie, domagają się poważnego zwiększenia wkładu finansowego grupy eur. Pertraktacje prowadzone w 1971 dały w wyniku modyfikację dotychczasowych umów bilateralnych między USA a państwami eur. NATO, polit. zaś przyczyniły się do skonsolidowania grupy, która stała się de facto samoistną .instytucją wewnątrz NATO. W pracach, nie brała udziału Francja, uważając grupę za organ militarny (zgodnie z decyzją uczestniczenia od l VII 1966 tylko w pracach organów cyw., polit. NATO). E. KONAR Eurogrupa w NATO, w: Sprawy Międzynarodowe nr l, 1974. • 2354 NATO, KONFERENCJA PARLAMENTARZY- s STÓW (ang. NATO Parliamentarians Conference, franc. OTAN, Conferences parlamentaires, hiszp. Conferencia de parlamentarios, OTAN, roś. Kon-fieriencyja człenow parlamientow stran NATO), , nazwa oficjalna corocznych od 1955 spotkań czł. parlamentów państw NATO, zainicjowanych spotkaniem 20 posłów Zgromadzenia Doradczego Rady Europy z 14 kongresmanami USA w listopadzie 1951; I Konferencja odbyła się 18-23 VII 1955 w Palais de Chaillot w Paryżu, przy udziale 200 posłów i senatorów z parlamentów państw NATO. Odtąd wszystkie sesje odbywają się w Paryżu, gdzie znajduje się stały Sekretariat K.P. NATO, z wyjątkiem V w Waszyngtonie i XI w N. Jorku; trwają przeciętnie ok. 5-6 dni. Z reguły każda K.P.NATO uchwala rezolucje, mające charakter niewiążących rządy zaleceń. Liczba posłów biorących udział może być i jest zmiennna, natomiast niezmienna jest liczba głosów przypadających na każdą delegację: USA na sesji plenarnej 36, a 10 w komitetach; Francja, NRF, W. Brytania i Włochy po 18 i 5; Kanada 12 i 3; Turcja 10 i 3; Belgia, Grecja, Holandia po 7 i 2; Dania, Norwegia, Portugalia po 5 i 2; Islandia i Luksemburg po 3 i l. W sumie 172 i 50. Rezolucje w większości mają charakter czysto deklaratywny, rzadko zdarza się, że rezolucja ma jakieś dalsze konsekwencje (w 1963 z inicjatywy K.P.NATO powstała org. prywatnych banków do współpracy z Ameryką Lać. -> ADELA). J. A. HOVEY JR. The Superparliaments, Interparliamentary Consultation and Attantic Cooperatlon, New York 1966. • 2355 NATURALIZACJA [łac. natura 'urodzenie'], (ang. Naturalization, franc. Naturalisation, hiszp. Naturalización, roś. Naturalizacyja), termin mię- dzynar.—nadanie obywatelstwa osobie nie urodzonej w danym kraju i nie posiadającej żadnego obywatelstwa bądź mającej inne. • 2356 NAUCA, hiszp. Nomenclatura Araucelaria Uni-forme de Centroamerica, jednolita nomenklatura celna Ameryki Środk., termin wprowadzony 1961 przez konwencję celną podp. i ratyfikowaną 1959/60 przez rządy Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru. NAUCZYCIELSTWO -> Edukacja. • 2357 NAUKA (ang. Science, franc. Science, hiszp. Ciencia, roś. Nauka), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. w skali świat, od 1919, daty powstania Międzynar. Rady Badań, Int. Re-search Councii, przekształconej 1931 w —•• Radę Międzynar. Naukowych Unii, ICSU. ONZ 1946 powołał specjalną org. międzynar. d/s n. —r UNESCO, która patronuje świat, współpracy naukowców i instytucji nauk., krajowych, regionalnych i międzynar. Przy ICSU działa od 1961 Międzyunijna Komisja d/s wykładania Nauk, Inter Union Commission on Science Teąching, z siedzibą w Paryżu. ICSU jest org. międzynar. zarej. w ONZ, podobnie jak: Świat. Akad. Sztuki i Nauki, Worid Academy of Art and Science, zał. 1960, z siedzibą w N. Jorku, posiada status doradczy UNESCO; taczy artystów i uczonych z 43 państw, m.in. z Polski; publ.: WAAS Newsietter. Świat. Federacja Pracowników Naukowych, Worid Federa-tion of Scientiiie Workers, WFSW, zat. 1946, z siedzibą w Londynie; posiada status doradczy (B) UNESCO i (R) ECOSOC; łączy krajowe stowarzyszenia: Albanii, Bułgarii, Chile, ChRL, Czechosłowacji, Panii, Egiptu, Finlandii, Francji, Indii, Japonii, Jugosławii, KRL-D, Kuby, Rep. Malgaskiej, Mongolii, NRD, NRF, Polski, Portugalii, Rumunii, Węgier, W. Brytanii, Wietnam Rep. Dcm. i ZSRR; publ. Scientijic Worid. Największym wydawnictwem biograficznym naukowców świata jest Who's Who in Ścierne in Europę?, liczące ok. 40 tyś. biografii. A Description o f the ICSU and o f the Adhering Int. Unions. Rome 1951; G. SARTON Introduction to the History of Science, vol. 1-3, Baltimore 1953; J. D. BERNAL Nauka w dziejach, Warszawa 1957; S. KAMIŃSKI Pojecie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1961; T. KOTARBIŃSKI Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. wyd. 2, Wrocław 1961; B. M. KIEDROW Kłassiftkacyja nauk. Moskwa 1961; M. UKLEJSKA Zarys rozwoju nauki i jej organizacji, CL. 1-2, Warszawa 1963; WFSW Science for a Deyeloping Worid, London, 1963; Historia nauki polskiej, Wrocław 1970; UNESCO Unitę de recherche et d'enseignement en polttique scientifiaue, Paris 1971; Informator nauki polskiej 1973, opr. J. Kozłowski, Warszawa 1973; Yearbook of Int. Orga-nizations, 1973; T. WUJEK Współpraca naukowa w stosunkach międzynar., w: Surowy międzynarodowe 3/1974. NAUKA ADMINISTRACJI -> Administracja publiczna. • 2358 NAUKA I TECHNIKA W ONZ (ang. Science and Technics in UNO, franc. Science et technique 2359 Nauka o ON Z 574 a 1'ONU, hiszp. Ciencia y tścnica en la ONU, roś. Nauka i tiechnika w OON), dziedziny nie występujące w ONZ do 1960, kiedy Zgr. Og. NZ po- wołało Komisję doradczą d/s stosowania Nauki i Technologii dla Rozwoju, Generał Assembly Advisory Committee on Sciences and Technology for Development. Od 4 do 20 II 1963 odbyła się w Genewie I Konferencja NZ d/s Nauki i Techniki, przy udziale 1800 delegatów z 87 krajów. Sprawozdanie ogłoszono w 8 tomach w ang., franc. i hiszp. Komisja współpracuje ściśle z UNCTAD. UN Science and Technology for Development, New York 1963 (Vol. l Worid of Opportunity, s. 267; Vol. 2 Natural Resources, s. 243; Vol. 3 Agriculture, a. 309; Vol. 4. Industry. s. 265; Vol. 5 People and liying, s. 217; Vol. 6 Education and training, s. 197; Vol. 7 Science and ptanning, s. 167; Vol. 8 Plenary'proceedings, list o f papers and index, s. 295). • 2359 NAUKA O ONZ (ang. Science on the United Nations Organization, franc. Science sur 1'ONU, hiszp. Ensenanza sobre la ONU, roś. Uczenije o OON), termin wprowadzony uchwałą Zgr. Og. NZ z 17X11947, zalecającą państwom członkowskim wprowadzenie w szkołach nauki o zada- niach, strukturze i działalności ONZ oraz jej org.. wyspecj. Program nauczania został opracowany przez ECOSOC i UNESCO i co trzy lata obie org. przedkładają Zgr. Og. NZ raporty o upowszechnianiu nauki o ONZ. Ensenanza sobre las NU. UN New York 1964. NAUKI POLITYCZNE -> Politologia. • 2360 NAUKI PRZYRODNICZE (ang. Natural scien- ces, franc. Sciences naturelles, hiszp. Ciencias Na- turales, roś. Jestiestwiennyje nauki), przedmiot międzynar. zorganizowanej współpracy. Org. międzyrządowa zarej. w ONZ: Wspólny Komitet Badawczych Ośrodków Nauk Przyrodniczych Danii. Finlandii, Norwegii i Szwecji. Joint Committee of the Natural Science Research Councils in Denmark, Fin-land, Norway and Sweden, żal. 1967 układem międzyrząd., z siedziba w Sztokholmie; publ. Scandinavian Natura! Science Journal. Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 2361 NAUKOWA LITERATURA (ang. Scientific literaturę, franc. Litterature scientifique, hiszp. Literatura cientifica, roś. Naucznaja litieratura), termin międzynar. — publikowane prace nauk., przedmiot stałej współpracy międzynar. od 26 VII 1905, daty podp. pierwszej międzynar. konwencji o utworzeniu międzynar. katalogu n.l., Int. Con-vention for the Int. Cataloque of Scientific Literaturę. Po II wojnie świat, funkcje konwencji przejęła UNESCO przy współpracy z Radą Międzynar. Naukowych Unii oraz Międzynar. Centrum Informacji Naukowej i Technicznej. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 2362 NAUKOWA ORGANIZACJA PRACY I ZARZĄDZANIA (ang. Scientific Organization of Labour and Management, franc. Organisatiori scientifique du travail et de la gerance, hiszp. Organización Cientifica del Trabajo y de la Gestión, roś. Naucznaja organizacyja truda i uprawlenija), termin międzynar. — teoria opracowana na przełomie XIX i XX w. przez Amerykanina F. ^. Taylora (1856-1915) i Francuzów H. Fayola (1841-1925) i H. L. de Chatelier (1850- 1936). W Polsce prekursorem był inż. K. Ada-miecki (1866-1933), który—wspólnie z inż. P. Drzewieckim (1865-1939)—żal. Instytut i Polski Komitet Naukowej Organizacji Pracy: wydawał „Przegląd Organizacji" w 1925-39. Po I wojnie świat, pod egidą LN odbył się I Międzynar. Kongres Organizacji Pracy i Zarządzania w Pradze, 1924, a w 1926 została powołana do życia Międzynar. Rada Organizacji Pracy i Zarządzania. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Eur. Stów. Ośrodków Kształcenia Kadr Kierowniczych, Eur. Assoc. of Management Training Centres, żal. 1959, z siedzib; w Brukseli. Naukowy Inst. Zarządzania, Institute of Management Sciences, żal. 1953, z siedzib; w Nowym Jorku, grupujący uczonych z ponad 50 krajów, m.in. z Polski; publ. kwartalnik Management Science i Management Technology. Micdzynar. Rada Naukowego Zarządzania, Int. Councii for Scientific Management — Conscii Int. pour 1'organisation scientifique, CIOS; zał. 1926, z siedzibą w Genewie; łączy krajowe stowarzyszenia kilkudziesięciu krajów; posiada status doradczy Wl KCOSOC i (Q UNESCO. Międzynar. Kontakt Uniwersytecki d/s Nauk Zarządzania, Int. Uniycrsity Contact for Management Education, 1952, z siedzibą w Delft (Holandia). ST. L. ZALESKI Organizacja naukowa, w: Encyklopedia nauk politycznych. Warszawa 1939; T. KOTARBIŃSKI Traktat o dobrej robocie. Warszawa 1958 (wyd. 2, 1973); Closstcs of Management, New York 1960; J. ZlELENrewsKi Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1965; J. ZIELENIEWSKI Organizacja zespołów ludzkich. Warszawa 1965; J. KURNAL Zarys teorii organizacji i zarządzania. Warszawa 1969; Yearbook of Int. Organizations, 1973. ' • 2363 NAUKOWE BADANIA I ROZWÓJ (B+R) (ang. Research and Development (R+D), franc. Recherches et Developpement (R+D), hiszp. In-yestigaciones y Desarrollo (I+D), roś. Naucznyje issiedowanija i razwitije (I+R), termin międzynar. oznaczający badania poznawcze i stosowane, oznaczane w literaturze świat, ang. skrótem „R" (a poi. „B") oraz prace rozwojowe mające na celu wykorzystanie badań „R" w produkcji, oznaczane ang. skrótem „D" (w poi. „R"); w statystyce międzynar. „R+D" jest wskaźnikiem potencjału naukowo-badawczego i poziomu rozwoju nauko-wo-technicznego. W ramach RWPG, zgodnie z zaleceniami XXIII specjalnej Sesji Rady w Moskwie, 23-26 IV 1969, organizowane są międzynar. jednostki badawczo-rozwojowe „B+R" trojakiego rodzaju: l) międzynar. jednostki naukowo-badaw-cze, badawczo-projektowe, projektowo-konstruk-cyjne, projektowo-technologiczne i in.; 2) międzynar. laboratoria (oddziały) przy narodowych jednostkach B+R; 3) międzynar. (czasowe) zespoły naukowo-ibadawcze przy nar. jednostkach B+R. Nakłady na badania w krajach europejskich, Japonii i USA w 1967 r. Kraj W % dochodu narodowego Kraj W Y. dochodu narodowego USA ZSRR Czechosłowacja Francja Holandia W. Brytania Szwajcaria NRF Szwecja 3,1 ok. 3,0 2,7 2,3 • 2,3 2,3 2,0 1,8 1,8 Węgry Japonia Polska" Bułgaria Norwegia Finlandia Włochy Austria Jugosławia 1,7 1,5 1,4 1,7 1,1 0,7 0,7 0,5 0,5 " 2,1% w 1972. Źródło. UNESCO/MINESPOL 4, Paryż 1970. 575 Nauk.-techn. współpraca państw RWPG 2365 Zaangażowanie krajów członkowskich RWPG w koordynacji badań (według planu) Liczba tematów Kraj Zbiorczy plan koordynacji 1964-65, tematów 154 Zbiorczy plan koordynacji 1966-70, tematów 185 kraj ucze- stniczy w koordynacji kraj pełni funkcje wiodące kraj ucze- stniczy w koordynacji kraj pełni funkcje wiodące Bułgaria Węgry NRD Polska Rumunia ZSRR Czechosłowacja 97 101 125 122 69 139 123 10 11 26 12 7 55 27 124 118 115 153 66 169 150 8 12 32 19 2 77 33 Źródło. Materiały Komitetu Nauki i Techniki, 1970. Kierownictwo ogólne międzynar. jednostki B+R sprawuje organ kolektywny (Komitet lub Rada Pełnomocników), złożony ze stałych przedstawi- cieli wszystkich partnerów, przy czym każdy z przedstawicieli ma jeden głos. Jednym z obowiązków tego organu jest mianowanie dyrektora (i jego zastępców), który kieruje operatywnie mię-dynar. jednostką B+R. W 1962-71. istniała Komisja Koordynacji Badań Naukowych i Technicznych przy RWPG, przekształcona w lipcu 1972 w Komitet Współpracy Naukowo-Technicznej. Przy OECD powstały 1961 Komitet Badań Naukowych przekształcił się 1966 w Komitet Współpracy Badawczej Europy Zach. Nakłady na bada- ni:- nauk. stały się miernikiem postępu i rozwoju poszczególnych rejonów i krajów świata, mianowicie poprzez stosunek szacunkowych badań do globalnego dochodu nar. w procentach. Tak więc 1965 stosunek ten wynosił 2,8% dla USA i Kanady, 2,5% dla ZSRR oraz eur. krajów socjalist, oraz 1,7% dla Europy Zach., ale zaledwie 0,5% dla Azji i po 0,2% dla Ameryki Lać., Afryki i Oceanii. W ramach RWPG Polską bierze udział w wielostronnych umowach kooperacyjnych, m.in. 1971 podp. 9 umów tego typu (np. Morski Inst. Ry- backi w Gdyni z Inst. Oceanologii ZSRR w Moskwie prowadzą wspólne badania chem., fiz., biol. ważniejszych rejonów mórz i oceanów i opracowania nowoczesnych środków techn. do efektywnego badania i wykorzystania mor. zasobów). W Polsce 1969 wg Rocznika Statystycznego Nauki GUS, 1971, działało 268 jednostek naukowych badań i 1595 jednostek rozwojowych, w sumie 1863 B+R, zatrudniających ok. 245 tyś. osób. J. METERA, 7.. ZiótKOWSKi Współpraca naukowo-technicina krajów RWPG, Warszawa 1972, s. 14-16; T. MADEJ Nauka i rozwój gospodarczy, Warszawa 1972. • 2364 NAUKOWE ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. International scientific organ iza-tions, franc. Organisations internationales scienti-fiques, hiszp. Organizaciones cientificas interna-cionales, roś. Mieżdunarodnyje naucznyje organi-zacyi), od 1933 posiadają centralną org., którą jest -f- Rada Międzynarodowa Naukowych Unii. Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 2365 NAUKOWO-TECHNICZNA WSPÓŁPRACA PAŃSTW RWPG (ang. Scientific and technical cooperation of CMEA states, franc. Coopera-tion scientificotechnique entre les pays du CAEM, hiszp. Cooperación cientifico-tecnica de los Paises del CAME, roś. Nauczno- tiechniczeskoje sotrudni-czestwo stran-czlenow SEW), jedna z najistotniejszych form integracji państw socjalist. oparta na analogicznych zasadach koordynowania nar. planów prac naukowo-techn. i techniczno-rozwo-jowych jak uzgadnianie planów gospodarczych. Prace badawczo- rozwojowe nastawione są zatem w zasadzie na całość cykli rozwojowych planów narodowych. Tendencją państw RWPG jest— w celu uniknięcia dublowania prac—tworzenie międzynar. ośrodków badawczo-rozwojowych. Tzw. kompleksowy program RWPG w rozdz. V ustalił szczegółowo wytyczne dla realizacji zadań RWPG drogą: l) systematycznego odbywania wzajemnych konsultacji; 2) opracowywania prognoz na 10-15 lat; 3) wspólnego planowania; 4) kooperacji badawczo-rozwojowej; 5) wspólnego opracowywania poszczególnych zagadnień; 6) koordynacji badań; 7) wymiany osiągnięć i doświadczeń; 8) wymiany informacji; 9) przygotowywania kadr; 10) zapewnienia dla badań apara- tury, materiałów, przyrządów itp. W Kompleksowym Programie również ustalono. ,,Zainteresowane kraje będą tworzyć w niezbędnych przypadkach na podstawie porozumień ośrodki koordynacyjne, które będą pełnić funkcje koordynatora przy opracowywaniu i realizacji przez organizacje tych krajów programów współpracy w zakresie wybranych zagadnień nauki i techniki. Funkcje ośrodka koordynacyjnego będzie z reguły spełniać narodowa lub inna organizacja dysponująca odpowiednią bazą naukowo-techniczną. Ośrodkiem koordynacyjnym stać może się również między-nar. organizacja zainteresowanych krajów członkowskich RWPG, jeśli do tego posiada niezbędne przestanki naukowe i organizacyjne. Międzynar. instytuty naukowo-badawcze oraz wspólne laboratoria i pracownie będą powoływane dla prowadzenia badań dziedzin i zagadnień nauki i techniki. Wspólne laboratoria i pracownie będą tworzone przy jednej z narodowych organizacji naukowo-badawczych lub projek-towo-konstrukcyjnych dla rozwiązania określonego zadania naukowo-technicznego. Międzynar. zjednoczenia naukowo-produkcyjne działające na zasadzie rozrachunku gospodarczego mogą być tworzone na podstawie umowy między zainteresowanymi krajami dla prowadzenia wspólnych badań, projektowania i dokonywania prób z konkretnymi rodzajami nowej techniki oraz dla ich produkcji i sprzedaży". W lipcu 1971 na XIV sesji Rady w Bukareszcie, istniejąca od 1962 Komisja Koordynacji Badań Naukowych i Technicznych została przekształco- na w Komitet Współpracy Naukowo-Technicznej RWPG, ze statutem zatwierdzonym w styczniu 1972, ustalającym, że zadaniem Komitetu jest realizacja w zakresie nauki i techniki „kompleksowego programu" RWPG. Komitet, jako gł. organ RWPG, tworzą Przewodniczący Krajowych Komitetów, względnie Ministerstw Nauki i Techniki. Komitetowi podporządkowane są komisje branżowe RWPG, organizujące badania i współpracę naukowo-techn. w swych dziedzinach, a mianowicie: 1) Komisja Budownictwa, 2) Komisja Przemysłu Chemicznego, 3) Komisja Energii Elektrycznej, 4) Komisja Geologiczna, 5) Komisja Hutnictwa Metali Nieżelaznych. 6) Komisja Hutnictwa, żelaza i Stali, 7) Komisja Przemysłu Maszynowego, 8) Komisja Przemysłu Naftowego i Gzowego, 2366 Nauk.-techn. współpraca Zachodu 576 9) Komisja Przemysłu Lekkiego, 10) Komisja Przemysłu Spożywczego, 11) Komisja Przemysłu Radiotechnicznego i Elektronicznego, 12) Komisją Rolna, 13) Komisja Przemysłu Węglowego, 14) Komisja do Spraw Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej, 15) Komisja Transportowa. Osobne miejsce zajmuje współpraca —> Akademii Nauk państw RWPG. Na tejże XIV Sesji Rady w Bukareszcie postanowiono powołać Międzynar. Centrum Informacji Naukowo-Technicznej państw członkowskich RWPG, w oparciu o kooperację systemów nar. przez budowanie międzynar. podsystemów wg branż i specjalnych rodzajów informacji. Zorganizowanie całego systemu i jego ośrodka koordynacyjno- przekażnikowego zaplanowano na 1972-75. W 1971/72 zgodnie z kompleksowym programem, przedstawiciele kompetentnych organów krajów członkowskich RWPG podpisali umowy, do- tyczące współpracy w zakresie 18 problemów nau-kowo-technicznych. Utworzono 20 ośrodków koordynacyjnych, 7 rad naukowo- koordynacyjnych, 2 międzynar. zespoły naukowców i l zjednoczenie naukowo-produkcyjne. Polska bierze aktywny udział zarówno w pracach Komitetu, jak Akademii Nauk, a także poprzez bilateralne układy, które powołały do życia: 1) Międzyrząd. Polsko-Radziecka Komisja Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej i związana z nią Stała Polsko-Radziecka Podkomisja Współpracy Naukowo-technicz-nej. 2) Polsko-Czechoslowacki Komitet Współpracy Gospodarcze^ i Naukowo-Technicznej. 3) Komitet Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej miedzy Polską i NRD oraz powiązana z nim Komisja Współpracy Naukowo-Technicznej między Polską i NRD. 4) Polsko-Wegierska Stała Komisja Współpracy Gospodarczej, która zajmuje się także sprawami współpracy naukowo-technicznej. 5) Polsko-Rumuńska Rządowa Komisja Współpracy Gospodarczej i Polsko-Rumuńska Komisja Współpracy Naukowo-Technicznej. 6) Polsko-Bułgarska Komisja Współpracy Gospodarczej, która zajmuje się także sprawami współpracy naukowo-technicznej. 7) Polsko-Jugosłowiański Komitet Współpracy Gospodarczej i Polsko-Jugosłowianska Mieszana Komisja Współpracy Naukowo-Technicznej . 8) Polsko-Mongólska Komisja Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej. Przykładem rozmiarów współpracy jest protokół poi.-radź. z 11 VI 1966, obejmujący plan współpracy naukowo-techn. za 1966-70, liczący 1736 tematów i 37 planów branżowych. Poza naukowo-techn. współpracą w ramach RWPG Polska od 1967 prowadzi coraz szerszą naukowo-techn. współpracę z państwami kapita-list., m.in. podpisała umowy międzyrząd. w tej dziedzinie z Danią, Francją, Holandią, Szwecją, W. Brytanią i Włochami. Poza tym instytuty nauk. w Polsce i Jugosławii 26 IV 1972 zawarły z USA umowę w sprawie przeprowadzenia wspólnych badań nauk. w dziedzinach: zwiększania bezpieczeństwa w górnictwie, techniki poszukiwania złóż mineralnych, użytkowania bogactw naturalnych ziemi oraz odsalania wody. Badania finansowane są ze wspólnego funduszu w wysokości 500 tyś. dół. amer. Kompleksowy program RWPG..., Warszawa 1971, s. 35-41; J. METERA, Z. ZIÓŁKOWSKI Współpraca naukowo-techniana krajów RWPG, Warszawa 1972, s. 224. • 2366 NAUKOWO-TECHNICZNA WSPÓŁPRACA ZACHODU (ang. Scientific and technical coope-ration of the West, franc. Cooperation scienti- fico-technique de 1'Occident, hiszp. Cooperación cientifico-tecnico del Occidente, roś. Nauczno- -tiechniczeskoje sotrudniczestwo zapadnych stran), przedmiot umów międzynar. nielicznych między wojnami, b. licznych po II wojnie świat., szczególnie 1957-73. Rada Państwa NATO w końcu 1957, w oparciu o tzw. Raport Trzech Mędrców, The Report of the Three Wise Men (min. spraw zagr. Kanady, Norwegii i Włoch) oraz dwa inne raporty—niewątpliwie pod wpływem sukcesu ZSRR, jakim był Sputnik 4X1957— powołała Komitet d/s Nauki, NATO Scientific Committee, z uzasadnieniem, że „rozwój nauki i techniki w państwach należących do NATO jest podstawą kulturalnej, politycznej, ekonomicznej i militarnej siły i jedności Wspólnoty Atlantyckiej". W 1960 Komitet ogłosił programowy memoriał o rozwoju nauki na Zachodzie, biorąc za punkt wyjścia dynamikę nauki ZSRR, zamanifestowaną podbojem kosmosu, oraz zalecił, by następujące kierunki badań były przedmiotem współpracy: l) oceanografia; 2) meteorologia; 3) skutki ekologiczne stosowania środków owadobójczych oraz zanieczyszczeń (przem.) powietrza i wody; 4) materiałoznawstwo; 5) badania kosmiczne; 6) radioastronomia i optyka astronomiczna; 7) mechanika cieczy (włącznie z. magnetohydrodynamiką i fizyką plazmy); 8) struktura elektronowa atomu; 9) fotosynteza; 10) biologia molekularna. Powołano też wiele nowych instytutów dla wspólnej realizacji badań w tych 10 dziedzinach. Komitet zalecił wydawanie 2% dochodu nar. brutto na badania, z czego 0,2% na badania poznawcze oraz tworzenie stypendiów nauk. i ośrodków studiów dla zaawansowanych (Adyanced Studies Centers— Instituts des hautes etudes). Równocześnie Komitet związał ściśle swe prace z Komisją d/s Nauki, Organizacji, Współpracy i Rozwoju Gospodarczego, OECD, utworzonej 14X111960. W dekadzie 1961-70 nastąpiło poważne zinstytucjonalizowanie współpracy naukowo-techn. państw NATO. Równocześnie szeroką akcję rozwijania tego typu współpracy na bazach regionalnych i globalnej -prowadziło UNESCO organizując konferencje i sympozja. Rapport sur le deyeloppement de la sclence occidentate. Le comite de l'OTAN. Bruxelles 1960; OECD Orgamsattons Scientifiaues Int.. Paris 1965; A. TUSZKO, S. CHASKIELEWICZ Międzynar. współpraca naukowa, „ Zagadnienia naukoznaw-stwa", nr 4/8, 1966; Conference sur 1'application de la science et de la techniaue au deyeloppement de FAsie. Rapport Final, UNESCO Paris 1969; Le role de la science et de la technologie dans le deyełoppement economiaue, UNESCO Paris 1971. - 2367 NAURU (ang. Nauru, franc. Nauru, hiszp. Nauru, roś. Nauru), Republika Nauru, Republic of Nauru, państwo na wyspie na O. Spokojnym. Pow. 21,5 km2, ludność 6,7 tyś. mieszk. (1970). Stolica: Yangor. Język urzędowy: ang. Waluta: dolar austral. Święto nar.: 311, dzień proklamowania niepodległości (1968). Stosunki międzynar.: 1885-1914 kolonia niem.; 1919-46 mandat LN, terytorium powiernicze ONZ 1946-68; pod administracją Australii od 1914. Zgr. Og. NZ Rez. 2347/XXII z 19X111967 przyznało niepodległość N. z dniem 3111968, zalecając wszystkim państwom członkowskim ONZ poszanowanie suwerenności i integralności N. a org. wyspecjal. NZ udzielanie pomocy admini- Nazizm i neonazizm 2370 stracji N., na której życzenie N. nie jest czł. ONZ, lecz pod protektoratem ONZ. Czi. ITU i UPU. Stosunki dyplomat. (l VII 1974): Australia, Japonia, Nowa Zelandia. USA. W. Brytania. G. A. PITTMAN Nauru, The Phosphate Island, London 1959; Report on F^/nuru submitted hy the UN yisiting Mission of the Trust Territories of Nauru and New Gwinea, New York 1965; C. H TAYLOR A Pacific Bihtiography. Stanford 1966; UN Monthly Chronicie, 1968; The Statesman's Yearbook 1972173, London 1972, s. 429-430. • 2368 NAV1CERT, ang. Navy Certificate ['dokument Żeglarski'], termin międzynar. — glejt wydawany w czasie wojny przez strony wojujące statkom neutralnym, jako zaświadczenie, że nie wiozą ładunku niedozwolonego. H. RITCHIE The Navicert System durina the Worid War. London 1938; L. A; HARPER The English Navisation Laws, London 1939; M. Ross The Nawerl in Worid War II, w: Amertran Journat of Int. Law, 38/1944. • 2369 NAWOZY SZTUCZNE (ang. Pertiiizers, franc. Engrais artificiels. hiszp. Abonos artificiales, roś. Iskusstwiennyje (chimiczeskije) udobrienija), jeden Zużycie nawozów sztucznych w świecie Kraje 1970/71 w tyś. t W kg na l ha gruntów ornych (z sadami) 1948/49- 1952/53" 1960/61 1970/71 Austria 411,2 44,3 125,9 244,6 Belgia 500,8 270,7 378,0 589,2 Bułgaria 638,8 0,9'' 34.8 141.1 Czechosłowacja l 226,5 34,9 94,0 230,0 Dania 597,3 95.8 151.8 232,2 Francja 4631,6 50,1 101,2 240,4 Grecja 336,6 13,6 38,1 92,7 Hiszpania 1 174,7 14,2 31,7 57,0 Holandia 651,0 391,7 456,2 750,9 India 2 177.3 2,6 13,2 Japonia 2 124,7 146^2 270,1 385,6 Jugosławia 631,4 2,4 34.0 77,0 Kanada 778,4 5,7 9,9 17,9 NR D 1 535,1 126,8 188,1 318,6 NR F 3231,5 171,2 266.2 400,2 Norwegia 197,6 138,9 176,2 242,8 Polska 2571,7 22.8 49,1 168.3 Rumunia 701,7 0.6" 7.9 66,8 Stany Zjedn. 15319.2 22,6 23.1 86,8 Szwajcaria 147.5 121.6 238.2 365,1 Szwecja 502.7 57.0 82.7 164,7 Węgry 837,2 8,5 29.5 149,7 W. Brytania 1 876,5 112,5 183,2 258,4 Wiochy 1 338,2 28.9 50,8 89,6 ZSRR 10 362,7 6,0'' 11,2 44,8 ° Przeciętne roczne; B 1950. Uwaga. Dane obejmują nawozy azotowe, fosforowe i potasowe w przeliczeniu na czysty składnik. Zużycie nawozów podano w latach gospodarczych, tj. od I lipca danego roku do 30 czerwca roku następnego; dla krajów socjalistycznych. z wyjątkiem Polski, dane podano w latach kalendarzowych. Źródło. Maty rocznik statystyczny, 1974. z podstawowych produktów przemyshi chem., przedmiot międzynar. kooperacji. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Komitet Specjalny Kooperatyw Rolniczych Krajów EWG d/a N.S. i Pestycydów, Special Committcc on Fertiiizers and Pesticidcs of Agricultural Cooperatives in the ECC Coun-tries, żal. 1963, z siedzib; w Paryżu. Międzynar. Inst. Potasu. Int. Potash Institute. żal. 1952, z siedzibą w Bernie, łączy uczonych z kilkunastu państw Euro-.py Zach.; w stałej łączności z FAO; publ. Revue de la Po-tasse. Miydzynar. Stów. Fabrykantów Superfosfatu, Int. Super-phosphate Manufactures'. Association. rat. 1926, z siedzibą w Londynie; publ. Bulletin de documentotion. Zrzeszenie Handlu N.S. w krajach EWG, Union for the Fertiiizers Trade in the ECC, żal. 1960. FAO publikuje liczne studia poświęcone n.s., m.in. od 1952 roczniki statyst.: Fertitizers. A Worid Report; Slatistics of crop responses to fer- tiliiers, FAO Roma 1966, s. 112; V. Ignatieff, H. J. Page The efficient use of fertiiizers, FAO Roma 1968, wyd. 5, s. 356; Fertiiners and thelr use a pockel guide for extcnsion officers, FAO Roma 1970. s. 54. Rocznik statystyki międzynar. 1970. GUS Warszawa 1970. s. 165-169 i 243; Maty Rocznik Statystyczny 1973, GUS Warszawa 1973, s. 321, 345; Yearbook o) Int. Organizations, 1973. NAZEWNICTWO ->• Geograficzne nazwy. • 2370 NAZIZM I NEONAZIZM (ang. Nazism and Neo-nazism, franc. Nazi&me et neo-nazisme, hiszp. Nazismo y neonazismo, roś. Nacyzm i neona- cyzm), terminy międzynar. na: l) ruch faszystow-sko-rasistowski o programie ludobójczym, zainicjowany po I wojnie świat, przez Niem. Partię Nacjonal-Socjalistyczną, National-Sozialistische Deutsche Arbeiter-Partei, NSDAP, kierowaną przez A. Hitlera 1921-45; zakazaną w Niemczech Układami Poczdamskimi i potępioną przez Międzynar. Trybunat Wojskowy w Norymberdze 1946; 2) na pól jawny ruch w okupacyjnych strefach Niemiec Zach. 1947-48 i występujący jawnie jako prawicowe org. antykomunist. w strefie bryt. już 1948;, a w całych Niemczech Zach. w pierwszych wyborach do Bundestagu latem 1949, kiedy poważna część posłów CDU, CSU i FDP została wybrana spośród b. czł. NSDAP, a także przywódca zał. 1948 w strefie bryt. Deutsche Rechtspartei,- A. von Thadden, b. czł. NSDAP, organizator w późniejszych latach zjednoczenia neonazistów w National Demokratische Partei, NDP, odgrywającej podobnie jak poprzednio Deutsche Rechtspartei, rolę zmyłkową, jakoby NDP a nie CDU i CSU była gi. domeną b. czł. NSDAP. Wysunięcie przez CDU i CSU i wybranie pręż. NRF 1959-69 b. hitler. budowniczego obozów koncentracyjnych H.'Łubkę oraz wybranie kanclerzem NRP 1967-69 b. hitler. urzędnika, b. aktywnego czł. NSDAP K. G. Kissingera, wraz z rosnącą falą demonstracji rasistowskich w NRF, spowodowało, że ZSRR 8X111967 zwrócił w nocie do rządów Francji, W. Brytanii i USA uwagę na groźbę neonazizmu w NRF, czego echem była uchwalona przez Zgr. Og. NZ Rez. 2233/XXIT z 18 XII 1968, przy jęta przez aklamację (przy nieobecności Rep. Pd. Afryki), potępiająca wszelkie ideologie oparte na nietolerancji rasowej i terrorze łącznie z n. i n., i zwróciło się do wszystkich państw świata, by stosowały środki zapobiegające manifestowaniu się nazimu i nie- 37 ESMiO 2371 Neminem captivabimus 578 •s tolerancji rasowej. Wcześniej, w maju 1968, Konferencja NZ d/s Praw Człowieka, w Teheranie, w jednej z rezolucji potępiła odradzanie się na- zizmu i nietolerancji rasowej i domagała się zakazu wszelkich form propagandy nazistowskiej i rasistowskiej ustawodawstwem państw członkow- skich ONZ. 25 n 1968, tygodnik zachodnioniem. „Stera", w związku z dokumentami ujawniającymi bezsporny udział pręż. NRP, M. Lubkego w budowie obozów koncentracyjnych, zażądał jego-ustąpienia— odpowiedź M. Liibkego ogłoszono 7 III 1968. We wrześniu 1969 podkomitet Komisji Praw Człowieka d/s Dyskryminacji rasowej, w raporcie rzeczoznawców o formach współczesnych proce- sów dyskryminacji, przedstawiła obszernie przykłady renazifikacji w NRF. Raport stwierdził m.in.: „Nazizm odżywający zarówno na terenach byłej Trzeciej Rzeszy, jak i w każdym innym punkcie świata, stanowi ciągle jeszcze poważne zagrożenie dla ludzkości — ruch ten używając metod brutalnej siły, rasowej dyskryminacji i nietolerancji nadal popełnia poważne przestępstwa przeciwko ludzkości, a jego rozwój może stać się źródłem wybuchu nowej wojny światowej. Wiele rządów państw ze wszystkich kontynentów świata, w szczególności zaś państw byłej antyhitlerowskiej koalicji wyraziły poważne zaniepokojenie wzrostem wpływów elementów neonazistowskich w NRF i przedstawiło członkom grupy opracowującej raport szereg dowodów działania nazizmu w tym kraju". Raport stwierdził dalej, że działalność wszelkich neonazistowskich ugrupowań, partii polit. i org. na terenie NRF jest całkowicie nielegalna z punktu widzenia prawa międzynar. i postanowień oraz umów zawartych przez rządy krajów byłej antyhitlerowskiej koalicji. Zgr. Og. NZ 15X111970 przyjęło Rez. wyrażającą niepokój, że w „25 lat po utworzeniu ONZ kontynuowana jest działalność grup i organizacji, będących- nosicielami ideologii nazizmu, rasizmu i apartheidu". Rok 1971 obchodzony był przez ONZ jako Międzynar. Rok Walki z nazizmem i dyskryminacją rasową; Zgr. Og. NZ 18X111971 uchwaliło Rez. 2839/XXVI dot. środków, jakie należy przedsięwziąć przeciwko nazizmowi i innym totalitarnym ideologiom i praktykom opartym na podżeganiu do nienawiści i nietolerancji rasowej. W 1973/74 w NRF prawicowe koncerny środków masowego przekazu zainicjowały falę publikacji o A. Hitlerze i historii NSDAP (nazwaną w NRF „Hitler-Welle"), a jednocześnie zaostrzyły propagandę antyradziecką i antypolską celem osłabienia polityki odprężenia Wschód-Zachód, A. GARCIA ROBLES Et Mundo de la Postguerra, vol. 2 Me»'co DF 1946. s. 382-383; A. FRYE Nazi-Germany and the Ame-rican Hemtsphere 1933-1941, New Haven 1961, s. 229; D. EISENBERO Fascisles et Nazis d'Aujourd'hui, Paris 1967, s. 222; K. T. TAUBER Beyond Eaule and Swasttka: German Nalionalism sińce 1945, Middłetown 1967. s. 1598; Graubuch, Expansionpolitik und Neonazismus m WestdeutscWand, Berlin 1968, s. 461; tW Momhly Chronicie nr 1968; Zbiór dokumentów m 12, 1971, póz. 190; P. MAĆKOWIAK Neofa-szyzm zachodnioniem, a stosunki zagraniczne, w: Sprawy Międzynar. nr 4, 1973. • 2371 NEMINEM CAPTIVABIMUS NISI IURE VIC- TUM [łac.; 'nikogo nie uwięzimy, chyba że prawnie zostanie zasądzony'], zasada prawna obowiązująca w Rzeczypospolitej w stosunku do szlachty, zgodnie z przywilejami przyznanymi szlachcie o-siadłej przez Władysława Jagiełłę w Brześciu 1425, w Jedinie 1430, w Krakowie 1433 oraz również w stosunku do obywateli miejskich mieszczan-posesjonatów od ustawy o miastach królewskich z 17 IV 1791. Jagiełtowy immunitet nietykalności osobistej wyprzedził o 250 lat ang. -> Habeas Corpus Act. • 2372 NEOKOLONIALIZM (ang. Neo-colonialism, franc. Neo-colonialisme, hiszp. Neocolonialismo, roś. Neokołonializm), termin międzynar.— zjawisko utrzymywania się zależności gosp. quasi-ko-lonialnej b. kolonii, ob. państw niepodległych, czł. ONZ, od swych dawnych mocarstw kolonialnych. Problem polit. nr l państw Trzeciego Świata, wyjaśniający przebieg niektórych głosowań w ONZ wbrew własnym interesom, zgodnie z życzę-' niami b. mocarstw kolonialnych. Świat. Kongres Sił Pokoju w Moskwie 25-31 X 1973 ujął problem n. m.in. następująco: .....Nie wolno godzić sit z tym, że w warunkach rewolucji naukowo-technicznej nie przezwyciężono spuścizny kolonia-lizmu i kolonialnych struktur społecznych .w ogromnej ,częśoi świata, że w wielu rejonach naszego globu szerzą się głód i choroby, występuje gospodarcze i kulturalne opóźnienie, panuje nędza. Tym bardziej, że wszystko to jest pogłębione przez szantaż i nacisk koncernów międzynarodowych, które w sojuszu z miejscową reakcją popierają i narzucają anty-ludowe, jawnie faszystowskie reżimy." BRIAN CROZIER Neo-Cotoniahsm. A Background Book, Che-ster Springs 1964, s. 112; KWAME NKRUMAH Neo-Colonfalism. The Lnst Staw of Imperialism, London 1965, s. 280; P. P. REY Coloniatisme, neo-colonialisme et transitian au capita' lisme, Paris 19.71, s. 256; Z'. DoBOSiEWtcz Ewolucje Neokolo-niatizmu, w: Sprawy Międzynar. nr 4, 1972; Z. DOBOSIEWICZ Neokolonialimi gospodarczy. Warszawa 1973; Z. DOBOSIEWICZ Ekonomiczne aspekty mokolonialtzmu w Afryce, War- Maltuzjanizm i neo- szawa 1973. s. 200. NEOMALTUZJANIZM maltuzjanizm. NEONAZIZM -> Nazizm i neonazizm. • 2373 NEOSLAWIZM (ang. Neo-Slavism, franc. Nźo-slavisme, hiszp. Neoeslavismo, roś. Neosławizm), termin międzynar. na odnowiony przed I wojna świat, ruch panslawistyczny, o wyraźnym charakterze antyniem., dążący do skupienia narodów słów. pod egidą Rosji, posiadał gł. zwolenników w Czechach (W. Kramar), Polsce (R. Dmowski) i Rosji (W. A. Bobrinskij); zamanifestował swoje cele na dwu Słowiańskich Zjazdach: w Pradze 1908 i w Sofii 1909. Sparaliżowany został niepodległościowymi dążeniami. Polski, sprzecznymi z założeniami roś. neoslawistów, co wyraziło się już w bojkocie Sofijskiego zjazdu przez Polaków. A. N. PYPIN Pansinwizm w prósz/om i nastoiaszczem, Sankt-Pietierburg 1913; H. KOHN Pan-Slavism. Its BIstory and Ideo-losy, Natrę Damę Indiana 1953. • 2374 NEPAL (ang. Nepal, franc. Nepal, hiszp. Nepal, roś. Niepał), Królestwo Nepalu, Śri Nepala Sarkar, państwo w pd. Azji. Czł. ONZ. Enklawa w Himalajach. Graniczy z Indią, ChRL i Sikkimem. Pow. 140797 km». Ludność 10900 tyś. mieszk. (1970), Stolica Katmandu 224,8 tyś. mieszk. Język urzędowy: nepalski. Waluta: rupia nepalska = 100 pajsa. Święto nar. 18 II, dzień proklamowania monarchii konstytucyjnej (1952). Stosunki międzynar.: od 1792, daty podp. pierwszego międzynar. traktatu z W. Brytanią potwierdzonego i rozszerzonego Traktatem 1815—w za- leżności kolonialnej. Traktatem Przyjaźni 1923 W. Brytania przyznała N. pełną niepodległość. 579 Neutralne terytoria 2380 W 1952 proklamowana została monarchia konstytucyjna, zreformowana 1961. W październiku •1961 król Nepalu podp. w Pekinie układ o deli- mitacji granicy i budowie autostrady z pn. na pd. od granicy Tybetu do Katmandu. W 1969 India z pomocą USA, W. Brytanii i ZSRR rozpoczęła budowę autostrady wsch.-zachód. Czł. ONZ od 14X111955 i org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IAEA, IMCO i GATT. Premier Prasado Korrala przemawiał w Zgr. Og. NZ 291X1960; król Ma-hendra—6X11967. Król Mahendra w 1971 złożył wizytę w ZSRR i w Indii. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Birma, Bułgaria, Cejlon, Chile, ChRL, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Etiopia, Filipiny, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Izrael, Japonia, lordania, Jugosławia, Kanada, Laos, Liban, Malezja, Mongolia, Nowa Zelandia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rumunia, Sudan, Syjam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Węgry, W. Brytania, ZSRR. Z Polską od 10 V 1974 stosunki .na szczeblu ambasad. N. posiada najwyższe góry świata: Mount Eve-rest—8848 m n.p.m., Kanczendzanga—8585, Lhoce—8501, Makalu—8476, Czo Oju—8194, Dhaulagiri—8171, Manasiu-* 8125 i Annapur-na—8078. A. GUPTA Politics in Nepal, London 1964; E. B. MlBALY Poreign Aid md Politics in Nepal, London 1965; T. HAOEN Nepal: The Kingdom In the Himalayas, London 1973. • 2375 NESTLfi ALIMENTANA CO., jeden z czołowych koncernów przemysłu żywieniowego o zasięgu świat, w Szwajcarii; powstał 1905 w wyniku fuzji fabryki mleka kondensowanego Henri Nestle i fabryki czekolady Cailler, Kohier et Peter. Koncern łączy ponad 100 fabryk w Szwajcarii i za granicą. W 1971 był na 18 miejscu pod względem wartości produkcji przedsiębiorstw Europy Zach. W 1969 zatrudniał 91 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 2 mld dół. The Economtst z 12 VI 1971. • 2376 NESTORIAŃSkO-UNICKI KOŚCIÓŁ (ang. Nestorian-Uniat Church, franc. Egiise Nestorien-ne Unitaire, hiszp. Iglesia de los nestorianos uni-dos. roś. Niestoriansko-uniatskaja cerkow'), jeden z chrzęść, tzw. wsch. kościołów, odłam kościoła chaldejskiego; od XIII w. w unii z Kościołem Rzymskokatol., przy zachowaniu języka liturgicznego arabskiego. Biskup n.-u.k. nosi tytuł papieski „patriarchy babiliońskiego Chaldei". Narodowy kościół Kurdów. • 2377 NEUILLY-SUR-SEINE, m. we Francji, w dep. Hauts-de-Seine, w zespole miejskim Paryża; miejsce podpisu Traktatu Pokojowego państw Enten-ty z Bułgarią, 27X11919, zwany Traktatem Ne- uilly. J. GHENOFF Le Traite de paix de Neuilly au point de vue du droil int. public et prtye, Paris 1927. • 2378 NEUROLOGIA [gr.], (ang. Neurology, .franc. Neurologie, hiszp. Neurologia, roś. Niewrołogija), nauka o chorobach układu nerwowego; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. od 1908, daty I Międzynar. Kongresu Neurologów w Paryżu. Org. zarej. w ONZ: Elektroencefalografia i Kliniczna Neurofizjologia, Electro-encephalography and Clinical Neurophysiology, żal. 1949, z siedzibą w Marsylii; łączy towarzystwa 36 państw m.in. Polski; publ.: Etectroencephalography and Clinicat Neurophysiology. Stów. N. Azji i Oceanu, Asian and Oceanian Assoc. of Neurology, żal. 1961, z siedzibą w Bombaju. świat. Federacja N., Worid Federation of Neurology, isal. 1955 p.n. Int. Neurological Congress; obecna nazwa od 1957; z siedzibą w Londynie; posiada status doradczy (R) ECOSOC; łączy stowarzyszenia krajowe 56 krajów, m.in. Polski; publ. Jownal of Neurological Sclences. świat. Federacja Towarzystw Neurochirurgicznych, Worid Federation ot Neurosurgical Societies, żal. 1955; z siedzibą w Lejdzie (Holandia); łączy krajowe towarzystwa 52 państw, m.in. Polski. Yearbook of Int. Organtzatlons. 1973. • 2379 NEUTRALNE STREFY (ang. Neutral zones, frane. Zones neutres, hiszp. Zonas neutrales, roś. Niejtralnyje żony), termin międzynar. na tworzo- ne w czasie wojny strefy sanitarne lub strefy bezpieczeństwa dla ludności cyw., pod nadzorem Międzynar. Czerwonego Krzyża; utworzone po raz pierwszy w Madrycie w czasie wojny domowej 1936, następnie w Szanghaju 1937 (nazwane od inicjatora „Jacąuinot Żonę"), w Jerozolimie 1948. Genewska Konwencja o ochronie ofiar wojny z 12 VIII 1949, postanowiła: ,,Mocarstwa opiekuńcze i Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża są powołane do zaofiarowania swych dobrych usług w celu ułatwienia utworzenia i uznania stref i miejscowości sanitarnych i bezpieczeństwa" (art. 14) oraz że „każda Strona w konflikcie będzie mogła bądź bezpośrednio, bądź za pomocą Państwa neutralnego lub organizacji humanitarnej zaproponować Stronie przeciwnej utworzenie w okolicach, w których toczą się walki, stref zneutralizowanych, mających na celu ochronę przed niebezpieczeństwem walk następujących osób, bez żadnej różnicy: a) rannych i chorych walczących i niewalczących; b) osób cywilnych nie biorących udziału w działaniach wojennych i nie wykonujących żadnych prac o charakterze wojskowym" (art. 15). Polska uczestniczy w Haskiej Konwencji o prawach i obowiązkach mocarstw i osób neutralnych w czasie wojny lądowej z 18X1907 (Dz.U. 1924, póz. 394). Zones sanitaires et icnes de securite, edit.: Cro»x Rouge, Genevc 1951; Dz.U., 1956, nr 38, póz. 171; D. MlELNIKOW Probłema niejtralttieta i sowriemiennofe mieidunar. połcie-nije, w: Mieidunar. iyiń 2/1956. • 2380 NEUTRALNE TERYTORIA (ang. Neutral •terri-tories, franc. Territoires neutres, hiszp. Territorios neutrales, roś. Niejtralnyje tierritorii), termin międzynar.—określenie terytoriów zazwyczaj nie zamieszkanych, dzielących dwa państwa i pozostających pod ich wspólnym nadzorem, np. pustynne tereny między Arabią Saudyjską i Kuwejtem o pow. ok. 5,7 tyś. km8 (podzielone 1965 między oba państwa po odkryciu złóż nafty); lub również pustynne tereny na pograniczu Iraku i Arabii Saudyjskiej o pow. ok. 7 tyś. km2. 37* 2381 Neutralność na morzu 580 • 2381 NEUTRALNOŚĆ NA MORZU (ang. Neutrality on the sea, franc. Neutralitó en mer, hiszp. Neu-tralidad en el mar, roś. Niejtralitiet na morie), termin międzynar.—przedmiot prawa międzynar., jakim są prawa i obowiązki państwa neutralnego w konflikcie wojujących stron na morzu. Pierwsze, tzw. trzy waszyngtońskie reguty, Washing-ton Rules, zostaty sformułowane przez międzynar. trybunał rozjemczy 1871, w tzw. sprawie —> Alabamy. Obowiązujący w sporach jest ang. tekst orzeczenia Trybunatu: ,,A neutral Govemmcnt it*s bound — First. tu use due diligence to prevent the fitting out, arming, or eouipping, within its jurisdiction, of any vessel which it has reasonable ground to belieyc is intendent to cniise or carry on war against a Power with which it is at peace; and also to use like diligence to prevent the departure from its Jurisdiction of any vessel intended to cruise or carry on war as abovc, such vessel having bcan specially adapted, in wholc or in part. within such jurisdiction, to warlike use. Secondly, not to permit or suffer eithor belligerani to mąkę use of its ports or waters as the base of naval operations against the other. or for the purpose of the rcneval or augmentalion of military supplies or anns, or the recruitment of men. Thirdły. to excercise due diligence in its own ports and water, and, as to al) persons within its jurisdiction (o prevent any violation of the foregoing obligations and duties". (,,Neutralny rząd jest zobowiązany — po pierwsze — z należną starannością zapobiegać w ramach swej jurysdykcji udzielaniu zaopatrzenia, ubrojenia lub ekwipunku jakiemukolwiek statkowi, o którym z rozsądnych po-' wodów mniema, ze zamierza on krążyć po morzu lub działać wojennie przeciw Mocarstwu, z którym (rząd centralny) żyje w pokoju; a także z należną starannością zapobiegać wyjściu spod jurysdykcji każdego statku zamierzającego krążyć po morzu lub działać wojennie jak powyżej, jeśli statek w ramach tej jurysdykcji został specjalnie przysposobiony w całości lub częSci do wojennych celów: po drugie — nie zezwalać czy dopuszczać by strona wojenna korzystała z portów czy wód (terytorialnych) jako bazy do operacji wojennych przeciwko drugiej stronie, lub celem odnowienia lub zwiększenia zaopatrzenia militarnego lub broni. czy też rekrutowania ludzi; po trzecie — z należną starannością w swych portach i na swych wodach baczyć, by wszystkie osoby podległe jurysdykcji (neutralnego rządu) zapobiegały pogwałceniu powyższych zobowiązań i powinności.") Zob. też ,,Duc Diligence". Tu. WALLING BENCH The Alabama Arbitration, London 1900; Cn. E. MARTTN Alabama Arbitration w: Encyctopaedla Eritannica, Vol. l. Chicago 1973. • 2382 NEUTRALNOŚĆ PAŃSTW (ang. Neutrality of states, franc. Neutralite des Ćtats, hiszp. Neutra-lidad de los Estados, roś. Niejtralitiet gosudarstw), termin międzynar., zdefiniowany przez meksyk. prawnika I. Fabelę, jako „sytuacja prawna, przejściowa, jednego państwa, wobec konfliktu dwóch lub więcej państw, nieuczestniczenia bezpośrednio w wojnie przez udzielanie pomocy jednej lub drugiej stronie walczącej". Haskie Konwencje 1907 (V i XIII) określają nienaruszalność terytorium neutralnego państwa, oraz prawa i obowiązki państw neutralnych w wojnie mor. N.p. manifestuje się nie tylko przez deklaracje jednostronne, jak w przypadku proklamowania neutralności USA przez pierwszego pręż. Stanów Zjedn. G. Washingtona, 22 IV 1793 o „zachowaniu się przyjaznym i bezstronnym w stosunku do stron wojujących" (Anglii przeciw Francji), lecz również poprzez Traktaty Wielostronne, jak w przypadku szwajc. „Wieczystej Neutralności" (per-petuał ncutrality), zagwarantowanej przez Kon- gres Wiedeński 1815, potwierdzonej art. 435 Traktatu Wersalskiego; Deklaracją Danii, Norwegii i Szwecji z 21 XII 1912; Deklaracją Londyńską Rady LN z 13 III 920, stwierdzającą, że „wieczysta neutralizacja jest usprawiedliwiona interesami pokoju powszechnego, a zatem jest zgodna' z Paktem Ligi Narodów", Rezolucją Rady LN w sprawie neutralności Szwajcarii z 14 VI 933; tzw. Sztokhoimskimi Zasadami Neutralności Państw, opubl. przez rządy państw skand, z 27 V 1938. Neutralność Belgii zagwarantowała Kon- ferencja Londyńska 1830, Austrii zagwarantowały cztery mocarstwa, Francja, USA, W. Brytania' i ZSRR 15 V 1955. Na zach. półkuli tendencje neutralistyczne państw przybierały formę izolacjonizmu, a także bardziej kontrowersyjną -> doktryny Monroe. Ustawy o neutralności USA, uchwalane przez Kongres Stanów Zjedn. 1935, 1936 i 1937, odzwierciedlały z pewnością tendencje wewn. Stanów Zjedn., ale miaty swe konsekwencje panamer. w Deklaracji Ogólnej Neutralności Republik Amer. (Generał Declaration on Neutrality of American Re- publics—Declaración Generał de Neutralidad de las Republicas Americanas), uchwalonej w stoi, Panamy 23 IX 1939 przez I Spotkanie konsulta- cyjne min. spraw zagr. Republik Amerykańskich. Ministrowie postanowili zgodnie z życzeniem USA, w celu ochrony kontynentalnej neutralności Republik Amer. obwieścić, ze istnieje -> Bez-pieczeństwa Strefa Zachodniej Półkuli i że strony wojujące są zobowiązane do poszanowania tej strefy. Na podstawie tej Deklaracji został stworzony Międzyamer. Komitet Neutralności, Inter-am. Neutrality Committee—.Comite de Neutra- lidad Interam., który opracował „zalecenia dotyczące neutralności, w oparciu o doświadczenia w różnych warunkach". Komitet ten 1942 zmieni} swą nazwę i cele, stając się Międzyamer. Komisją Prawną, Interam. Juridical Committee—Comite Juridico Interam. Pogwałcenie neutralności Belgii w czasie I i II wojny świat, wpłynęło na decyzję- tego kraju przystąpienia najpierw do BENELUXU. a następnie do innych układów zachodnioeuropejskich. Układów międzynar. dwu- i wielostronnych gwarantujących zachowanie czy poszanowanie neu- tralności zawarto w XIX w. 172; od 1900 do 1919 zaledwie 9. Od 1919 do 1939 równe 50. Po II wojnie świat.: —>• Układy Indochińskie Genew- skie 1954 i W. Mocarstw z Austrią 1955 (-> Traktat Państwowy w sprawie Austrii). E. DESCAMPS La neutronie de la Belaiaue, Paris 1902; A. BAL-DASSARI La neulrathwcione, Roma 1912; J. R. BAKER The Laws of Neutrality as Existing on August f. IV 14. Washing-ton DC 1919; K. STRUPP Neutralisation, Befriediin^, Entmili-tarislerun!!. Frankfurt am M. 1933; Nruirniiiy. The History, Economics and Law, edit.: Ph. C. Jessup. vol. 1-6. New York 1935/36; A Collecrion of Neutrality IMWS, Reffulations and Treaties of Various Countries. edits.: Ph. C. Jessup. F. Dśak, vol. 1-2, New York 1939; Współczesna Europa polityczna. Zbiór iimnw międzynar. 1910-1939. oprać.: W. Kulski, M. Potulicki. Warszawa-Kraków 1939; CH. G. FENWICK American rseutrality, Trial and Failure, New York 1940; I. FA-BELA Neutralidnd. La Sociedad de Nnciones y el Continente Amerirano dnie la Guerra 1939-1940, Mćnico 1940; Confe-renrias Ul Americanas. Primer Supplemento 193S-1942, Wa-shington 1943. s. 124-125; B. W. GANIUSZKIN Niejiratiiiet i nieprisojedinieniie. Moskwa 1945; U- SCHRUNER ^eulmlilat, w: Strupp-Schlachnuer Worterbuch des Vdlkerrechls, Bd. 2, Berlin 1961. s. 586-599; O. N. MIELIKJAN fitiejiralitlet gosudarstw Afriki, Moskwa 1966, s. 145; Rop CHOWHURY Su-BRATA Military Allinnces and Neutrality in War and Peace, New Delhi, 1966; M. JONAS Isolationism in America 1935-1941, Ithaca 1966; C. E. BLACK, R A. FALK. K. KNORRY, O. R. YOUNO Neutralisation and Worid Politic, Princeton 1968. 581 Nieinterwencja 2386 • 2383 NEUTRALNOŚĆ WIECZYSTA (ang. Herreditary neutrality, franc. Neutralitó ćternelle, hiszp. Neu-tralidad eterna, roś. Postojannyj niejtralitiet), termin międzynar. wprowadzony przez Kongres Wiedeński 1815 (-s- Neutralność państw). • 2384 NEUTRALNOŚĆ ZBROJNA NA MORZU (ang. Armed Neutrality on the Sea, franc. Neutralitó armee en mer, hiszp. Neutralidad armada en el mar. roś. Woorużonnyj niejtralitiet na morie), termin międzynar. — konwojowanie statków handl. państwa neutralnego pod ochroną jego okrętów wojennych; zwyczaj wprowadzony 1780 przez Katarzynę II w celu zabezpieczenia ruchu statków handl. między Rosją a Stanami Zjedn., zagrożo- nych przez okręty wojenne Anglii, blokującej Amerykę Pn. walczącą o niepodległość; stosowany przez USA w I i II wojnie światowej. NEVIS -r Saint Christopher — Nevis — Anguilla. • 2385 NGWANE (ang. Ngwanya, franc. Ngwane, hiszp. Ngwane, roś. Ngwane), nazwa Królestwa -> Suazi, używana po uzyskaniu niepodległości (1968). NIEINGERENCJA -r Deklaracja Zasad Prawa Międzynarodowego. • 2386 NIEINTERWENCJA (ang. Non-intervention, franc. Non-intervention, hiszp. No-Intervención, roś. Niewmieszatielstwo), fundamentalna zasada pokoju i bezpieczeństwa międzynar., wyrażona w Karcie NZ w art. 2, p. 4, która głosi, że „wszyscy członkowie ONZ powstrzymają się w swych stosunkach międzynar. od stosowania groźby lub użycia siły...", oraz w p. 7 tego art. stwierdzającym, że „żadne postanowienie niniejszej Karty nie upoważnia ONZ do interwencji w sprawach. które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa..." Zasada n. jest jedną z zasad pokojowego współistnienia sformułowaną m.in. w porozumieniu chińsko-ind. 1954 (->• Pańcza Silą). Pierwszym dokumentem prawnym, formułującym zasadę n. jest Konstytucja Rep. Franc. z 24 VI 1793, która w art. 119 proklamowała, że '„Naród francuski nie wtrąca się zupełnie do rządów innych narodów i nie pozwoli, aby inne narody wtrącały się do jego rządów". Jednak Francja w okresie panowania Napoleona nie wzdragała się przed stosowaniem interwencji, jeśli była ona korzystna dla jej interesów. Zasady n. nie uznawały w XIX w. państwa kapitalist. jako normy prawa międzynar. Duże znaczenie dla rozwoju zasady n. miała ogłoszona przez rząd USA 1823 -> doktryna Monroe; zakazywała ona interwencji mocarstwom Świętego Przymierza na zach. półkuli; w późniejszym okresie była pretekstem do interwencji USA w sprawy wewn. państw kontynentu amer. W XX w. pierwszą konwencję międzynar. dot. n. zainicjowała -> doktryna Drago (1902), przedstawiona na Haskiej Konferencji Pokojowej 1907, na której przyjęto konwencję o ograniczeniu użycia siły w celu ściągnięcia- długów zawarowanych umową. Pierwsze układy bilateralne oparte na zasadzie n, opracował rząd ZSRR 1921, podpisując traktaty z Iranem, Afganistanem, Turcją i Mongolią; np. traktat z Iranem zawierał formułę: ,,Każda z Wysokich umawiających się Stron wyrzeka się i bidzie bezwzględnie powstrzymywać się od ingerencji w wewnętrzne sprawy drugiej Strony". Polityka interwencyjna państw faszystowskich w Europie w latach międzywojennych (interwencja Niemiec i Włoch w Hiszpanii 1936-39) oraz Japonii na Dalekim Wsch. w latach 30-ych spowodowała, że coraz więcej państw uznawało n. jako fundamentalną normę prawa międzynar. Na VII Międzynar. Konferencji Amer. 1933 w Montevideo po raz pierwszy USA zgodnie z proklamowaną 1933 polityką dobrego sąsiedztwa zaakceptowały formalnie zasadę n., podpisując 26X111933 wraz z państwami Ameryki Lać. konwencję o prawach i obowiązkach państw, której art. 8 brzmi: ,,Żadne państwo nie ma prawa ingerować w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy drugiego państwa". (No State has the right to interyene in the interna! or external affairs of anot-hers). Konwencja została ratyfikowana przez wszystkie republiki amer., z wyjątkiem Argentyny, Boliwii i Paragwaju, a przez USA z zastrzeżeniem, że . art. 8 wymaga „interpretacji i definicji", aby był obowiązujący w przypadkach szczególnych. 1-23 XII 1936 na Międzyamer. Konferencji d/s Umocnienia Pokoju w Buenos Aires, podpisano Międzyamer. Pakt .Pokoju łącznie z Protokołem dodatkowym, w którym: ,,Wysokie Strony oświadczają, te uważają za niedopuszczalną interwencję którejkolwiek ze Stron, bezpośrednią lub pośrednią, w wewnętrzne i zewnętrzne sprawy którejkolwiek drugiej Strony". Obradująca 9-27X111938, VIII Międzyamer. Konferencja w Limie, opracowała i uchwaliła Deklarację Zasad Amerykańskich, gdzie powtórzyła w p. l. art. 8 konwencji z 1933. Zarówno pryncypialne opowiadanie się ZSRR po stronie zasady n., jak i państw Ameryki Lać., a także do- świadczenia innych narodów, jeśli chodzi o skutki polityki interwencji państw Osi wpłynęły na redakcję art. 2 p. 7 Karty NZ, wiosną 1945. Pierwszą próbą podważenia zasady n. była ogłoszona 21 XI 1945 -> doktryna Larrety, dopuszczająca interwencję w obronie demokracji; odrzucona przez absolutną większość państw Ameryki Lać., które wprowadziły zasadę n. w art. 15 i 16 Karty OPA. Zgr. Og. NZ 21 XII 1965 uchwaliło 109 głosami, przy jednym sprzeciwie i l głosie wstrzymującym (W. Brytanii) Deklarację o niedopuszczalności interwencji w sprawy wewn. państw oraz o ochronie ich niepodległości i suwerenności. Zgr. Og. NZ 29X11972 przyjęło Rez. 2936/XXVII dot. nieużywania siły w stosunkach międzynar. i stałego zakazu stosowania broni nuklearnej. „Zasada dot. obowiązku nieingerowania w sprawy należące do wewnętrznej kompetencji któregokolwiek państw, zgodnie z Kartą NZ", została zdefiniowana w -?• Deklaracji Zasad Prawa Międzynar., uchwalonej 24X1970 przez ONZ. Z zakazem interwencji siłą lub groźbą siły wiąże się zakaz w ogóle mieszania się w wewn. sprawy obcych państw. PAU Conferenrias Int. Americanas 1889-1936, Washington DC 1938, s. 46-47; A. GARC-IA ROBLES El Mimdo de la PostKuerra. t 2. Mexico DF 1946; PAU Novena Conferencia Internacionni Americana:. Actas y Documentos, Vol.6, Bogota 1953. s. 5-6; K. A, BAGINYAN La Yiolación del Prinripio de No-Intervención por los Estados łmperialistas, Moscu 1954; A. S. PIRADOW, G. B. STARUSZENKO Princyp niewmieszatiel-stwa o sowriemiennom mieidunar. prawie, w: Sowietskij jeie- 2387 Nieletnich ochrona międzynar. 582 godnik mieidunar. prawa 1958; A. VAN WYNEN, A. J. Tlio-MAS (Jr.) La No-Interyención. Sus Normas y su Signijicado en las Americas, Buenos Aires 1959; CH. O. FENWICK The Orgdniwion of American States. The Interam. Regional System, Washington 1963; Prawo Mifdzynar. źródła i Materiały. oprać.: W. Oórbiel, t. l. Katowice 1970, s. 67-69; T. MULICKI Zasada nieinterwencji w polityce Organ. Państw Amer. 1948-65, PISM Warszawa 1973, s. 270. • 2387 NIELETNICH OCHRONA MIĘDZYNARODO. WA (ang. International Protection of Minors, franc. Protection internationale des mineurs, hiszp. Protección internacional de los menores, roś. Mieżdunarodnaja ochrana niesowierszennoletnich), przedmiot konwencji międzynar. oraz stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Pierwsza konwencja regulująca opiekę nad małoletnimi została podp. 12 VI 1902 w Hadze. LN a następnie ONZ powierzyły ILO ochronę nieletnich w dziedzinie pracy; ILO opracowała szereg konwencji, dot. najniższego wieku dopuszczenia dzieci i młodocianych do pracy przem., 1919; w marynarce, 1920; w rolnictwie 1921; zmodyfikowanych 1946 oraz w górnictwie 1965. Polska jest uczestnikiem tych konwencji i jest czł. międzyrząd. org. wyspecjalizowanej do spraw opieki nad dzieckiem w ogóle — UNICEF. Di.U. 1925, póz. 366 i 367; 368 i 369; 370 i 371; 376 i 377; 386 i 387 oraz 388 i 389; Di.U. 1947, póz. 451, 452, 453; D;.U. 1948, póz. 338, 339, 340; Dt.U. 1968, póz. 263, 264. • 2388 NIEMCY (ang. Germany, franc. Allemagne, hiszp. Alemania, roś. Giermanija, niem. Deutsch-land), termin hist. od 1949 niejednoznaczny: l) eur. kraina zamieszkana przez Niemców o różnych w ciągu wieków granicach etnicznych; 2) nazwa wspólna przyjęta dla różnych związków państw niem. w różnych okresach hist., jak Rzesza Niem., Rep. Weimarska czy III Rzesza; 3) po II wojnie świat, termin prawno-międzynar. związany z takimi dokumentami, jak art. 107 -r Karty NZ, -> Deklaracja o klęsce Niemiec, ->• Układ Poczdamski 1945. Porozumienia czterech mocarstw co do —> Berlina Zach. i in., dot. „praw i odpowiedzialności w Niemczech" czterech W. Mocarstw wynikłych z klęski Rzeszy Niem.; 4) przyjęty w prasie świat, po II wojnie świat. termin „Niemcy okupowane", po utworzeniu się 1949 dwu państw niem. przekształcił się w dwa potocznie używane terminy: „Niemcy Demokratyczne" (NRD) i „Niemcy Federalne" (NRF). Starania rządu NRF wprowadzenia dla NRD synoni- mu „Niemcy Środkowe" celem zachowania terminu „Ost-Deutschland" dla terytorium Polski zach. i pn., zawiodły całkowicie w prasie świat.; w publikacjach oficjalnych NRF od 1972 przestało być obowiązujące używanie terminu na określenie NRD terminu „Mittel-DeutschIand". Również zawiodła całkowicie propaganda bońska indentyfi-kowania pojęcia „Niemcy" w duchu —r doktryny Hallsteina wyłącznie z państwem zachodnioniem., które przyjęło nazwę „Republika Federalna Niemcy"—Bundesrepublik Deutschland. Pojęcie „Niemcy" stało się po 1949 roku geograficznie, politycznie, ustrojowo niejednoznaczne. I Sekretarz KC SED E. Honecker w wywiadzie dla „New York Times'a" 23 XI 1972 stwierdził: „Historia już się wypowiedziała za istnieniem dwu oddzielnych państw niemieckich... i jest to z korzyścią dla Świata**. J. KRASUSKI Stosunki polsko-niemieckle 1919-32, t. 1-2, Poznań 1962-64, s. 850; H. v. RIEKHOFF German^Polish Rela-tions 1918-33. Baltimore 1971, s. 421. E. OSMAŃCZYK Nasza Europa, Poznań 1971, s. 246; Konsekwencje polityczne kieski III Rzeszy w Europie Srodk. i Poludniowo-Wsch., Warszawa 1972, s. 200; M. SCHNITZER East and West Germany, A Com-paratiye Economic Analysis, London 1972, s. 470; J. SKIBIŃ-SKI Dwa państwa niemieckie, PWN, Warszawa 1974. • 2389 NIEMCY 1871-1945 (ang. Germany 1871-1945, franc. Allemagne 1871-1945, hiszp. Alemania 1871-1945, roś. Giermanija 1871-1945), imperia- listyczne państwo niem. w trzech formacjach: l) Rzesza Niemiecka, Deutsches Reich, restaurowana 18 11871 pod berłem prus. Hohenzollernów, jako cesarstwo konstytucyjne (konstytucja z 161 V 1871). Stolica Prus Berlin stała się również stoi. Rzeszy. W skład Rzeszy o pow. 540,8 tyś. km2 wchodziły Prusy (348,7 tyś. km2), Bawaria (75,8 tyś. km2), Wirtembergia (19 tyś. km2), Badenia Niemcy 1871-1945 Data Obszar Km2' Ludność (w tyś.) 10 V 1871 Po aneksji Alzacji-Lota- ryngii 540 847 ok. 41 059 l VIII 1914 W chwili wybuchu I wojny świat. 540 857 ok. 67 800 28 VI 1919 W wyniku Traktatu Wer salskiego 468 779 ok. 59 800 13 11935 Po rewindykacji Saary 470 549 ok.66031 12 III 1938 Po Anschlussie 554 308 ok. 72 790 Po aneksji 21 IX 1938 Sudetów 583 279 ok. 76 426 15 III-1939 Czech i Moraw 634 688 ok. 86 250 22 III 1939 Kłajpedy 636 795 ok. 86 400 26 X 1939 Śląska, Poznańskiego i Pomorza 679653 ok. 89 858 10 V 1940 Eupen-Malmedy j Moresnet 680 872 ok. 89 940 1 VII 1940 Alzacji, Lotaryngii i Luksemburga 697 980 ok. 92 045 30 V 1941 Styrii, Karyntii Pd. i Krainy jugosłowiań skiej 707600 ok.92815 2 VIII 1945 Po Uchwałach Pocz damskich 353 429 ok. 64 195 Źródło. Statistisches Jahrbuch fur das Dculsche Reich 1941-43, Berlin 1942; Statistisches Handbuch fur Deutschland 1928-1944, Munchen 1949. (15 tyś. km2), Saksonia (14,9 tyś. km2), Alzacja-Lotaryngia (14,5 tyś. km2), Meklemburgia-Schwe-rin (13,1 tyś. km2), Hesja (7,6 tyś. km2), Olden- burg (6,4 tyś. km2) oraz mniejsze terytorialnie księstwa Anhalt, Brunszwik, Lippe, Meklembur-gia-Strelitz, Neuss, Sachsen-Altenburg. Sachsen- Coburg-Gotha, Sachsen-Meiningen, Sachsen-Wei-mar, Schwarzburg-Rudolfstadt, Schwarzburg-Sonderhausen i Waldeck oraz 3 wolne miasta: Brema, Hamburg i Lubeka. Ludność Rzeszy 1871 ok. 41 min (w tym Prusy 25 min), 1900 ok. 56 min (w tym Prusy 34 min), 1910 ok. 65 min (w tym Prusy 40 min). W polityce międzynar. Rzesza Hohenzollernów należała do gł. mocarstw eur. obok Rosji, W. Brytanii, Francji i Austro- Węgier; odpowiedzialna za przygotowanie i rozpętanie -f wojny świat. 1914-18 upadła na skutek klęski militarnej i rewolucji socjalnej. Cesarz Wilhelm II i szereg jego wyższych urzędników i wojskowych zostało oskarżonych o pogwałcenie umów międzynar. (—>- „Papierfetzen") oraz o -> zbrodnie wojenne. Na skutek sprzeciwu pręż. USA W. Wilsona i innych okoliczności do uka- 583 Niemcy i ONZ 2390 ranią winnych zbrodni wojennych nie doszło. Cesarz abdykował 9X11918 i schronił się w Holandii. Dwa dni później w imieniu prowizorycznego rządu Rzeszy, przywódca katol. stronnictwa Centrum M. Erzberger podp. w Compiegne kapitulację Rzeszy przed mocarstwami Ententy. 2) Republika, proklamowana w Berlinie 9X1 1918 przez siły rewol. została uformowana na bazie konstytucji uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w Weimarze 11 VIII 1919. Wcześniej 28 VI 1919 Rep. podp. ->- Traktat Wersalski, który nałożył na Niemcy szereg zobowiązań między-nar. oraz założył nową delimitację granic państwa niem. Po ustaleniu 1919-24 nowych granic z Francją, Belgią, Danią, Polską, Litwą i Czechosłowacją obszar Rep. Weimarskiej 1925 wyniósł 472 tyś. km2 z 62 min mieszkańców. Rep. zachowała nazwę „Deutsches Reich" i pozostała związkiem „wolnych państw", w którym państwo Pruskie nadal dominowało (293 tyś. km2 z 38 min mieszk.); pozostałe „wolne państwa": Anhalt, Ba-denia, Bawaria, Brunszwik, Hesja, Lippe, Meklem-burgia-Schwerin, Meklemburgia-Strelitz, Olden-burg, Saksonia, Śchaumburg-Lippe, Turyngia, Waldeck i Wirtembergia oraz „wolne miasta", które przyjęły nazwy „republika miejska" (Stadt-republik): Brema, Hamburg i Lubeka. W 1926 Rep. Weimarska została przyjęta do LN. W polityce zagr. kolejne różnorodne politycznie rządy zachowały tę samą linię stopniowego uniezależniania Rep. od zobowiązań Traktatu Wersalskiego i walki dyp) ornat, i propagandowej o „pokojową rewizję wschodnich granic". Wzmagało to nastroje nacjonalistyczne, w pierwszym rzędzie antypol., ułatwiało imperiał istyczną propagandę o „przestrzeni życiowej na Wschodzie" (.-•' Lebensraum), co wewnętrznie wzmacniało prawicę, której liderem stała się Nacjonal-Socjalistyczna Partia Niemiec, ->• NSDAP, A. Hitlera, którego dojście do władzy 3011933 zamknęło okres weimarski im-perialistycznej Rzeszy Niemieckie). Republika Weimarska zawarła z Polską 182 różnego rodzaju układy, w tym 37 dot. -»- Górnego Śląska. Oto główne (bez śląskich): Protokół o przewozie wojsk gen. Hallera do P., 4 IV 1919; Traktat Pokoju Wersalski. 28 VI 1919; Układ Urzędniczy 9 XI 1919; Umowa o wycofaniu wojsk niem. i oddaniu zarządu cywilnego 25 XI 1919, z 8 układami uzup. podp. w styczniu 1920; Ugoda Kwidzyńska, dot. powrotu uchodźców wojennych z pow. Brodnickiego, 13 XII 1920; Protokół Olsztyński, dot. powrotu uchodźców woj. z okręgu Działdowskiego, 13 X 1920; Mieszany Trybunał Rozjemczy, utw. mocą art. 304 Trakt. Wersalskiego, działający do l XII 1931; Konwencja w sprawie obywatelstwa i opcji, 30 VIII 1924; Traktat Arbitrażowy, 16 X 1925; Konwencja graniczna 271 1926, uznana 8 VI 1930; Porozumienie w sprawach likwidacyjnych. 31 X 1929: Umowa Gospodarcza, 17 In 1930. 3) Hitlerowska Rzesza zw. III Rzeszą odegrała złowrogą rolę w dziejach Europy i świata a również narodu niemieckiego. Dzieje ni Rzeszy należą do historii -»• zbrodni przeciw ludzkości oraz -> zbrodni wojennych i zbrodniarzy wojennych. Zakończone bezwarunkową kapitulacją, okupowaniem Niemiec przez mocarstwa zwycięskie, likwidacją ->• Prus, oraz ustaleniem wsch. granicy etnicznego i państw, obszaru niem. na Odrze i Nysie Łużyckiej ->• Układem Poczdamskim 1945. W miejsce imperialistycznej Rzeszy powstały 2 państwa niem.: —>• Niemiecka Republika Demokratyczna, która pierwszym swym aktem mię-dzynar. ->• Układem Zgorzeleckim z Polską wyciągnęła konsekwencje z klęski III Rzeszy; oraz ->• Niemiecka Republika Federalna, która przez 20 lat nie chciała się pogodzić z klęską imperiali-stycznych Niemiec i dopiero 1970 zawarła układy wyrzekające się roszczeń w stosunku do Polski i ZSRR. Pół roku wcześniej w XXV rocznicę bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy pręż. NRF, G. Heinemann oświadczył iż „ wobec ogromu zbrodni, których dopuścili się nacjonal-socjaliści i które ściągnęły nędzę, cierpienia i bezsensowną śmierć na wiele milionów ludzi z wielu narodów, nic nie da opłakiwanie tego, co się utraciło". Kanclerz NRF W. Brandt zaś przypomniał posłom Bundestagu, że: „To, co w owych dniach przed 25 laty wielu Niemców uważało niezależnie od klęski osobistej za klęskę narodową, dla innych narodów było wyzwoleniem od obcego panowania, terroru i strachu". Deutsche Ceschkhte m Dalen, Berlin 1967. s. 1101; Die biirgerlichen Parteien in Deutschland 1830-1945, Handbuch Bd. l, Leipzig 1968, s. 806, Bd. ? 1970. s. 974; M. WO)CIE-CHOWSKI Die polnisch-deutschen Beztehungen 1933-38, Leydcn 1971, s. 593; J. KKASUSKI. G. LABUDA, A. WALCZAK Tysiąc lat w historiografii obu narodów, Poznań 1973. • 2390 NIEMCY I ONZ (ang. Germany and UNO, franc. Allemagne et 1'ONU, hiszp. Alemania y la ONU, roś. Giermanija i OON), Art. 107 -> Karty NZ wykluczył z kompetencji ONZ problemy Niemiec, pozostawiając je w wyłącznej gestii W. Mocarstw. Niemniej problemy Niemiec były przedmiotem obrad Zgr. Og. NZ. l) W okresie zimnej wojny mocarstwa zach. przeforsowały w Zgr. Og. NZ, 20X111951 uchwałę przyjętą 45 głosami przy 6 przeciwnych (Bia- łoruś. SRR. Czechosłowacja, Izrael, Polska, Ukr. SRR i ZSRR) i 8 wstrzymujących się (Afganistan, Argentyna, Birma, India, Jemen, Jugosławia i Szwecja) o powołaniu Komisji inwestygacyjnej ONZ d/s wyborów w Niemczech, złożonej z przedstawicieli Brazylii, Holandii, Islandii, Pakistanu i Polski, z zadaniem „stwierdzenia czy istniejąca w Niemczech sytuacja pozwala na przeprowadzenie prawdziwie wolnych i tajnych wyborów". Polska oświadczyła, że nie weżnie udziału w Komisji, sprzecznej z art. .107 Karty NZ. ZSRR oświadczył, że „Zgromadzenie Ogólne NZ nie ma prawa interweniowania w wewnętrzne sprawy Niemiec ... jedynie cztery mocarstwa mają prawo prowadzenia inwestygacji jakie uznają wspólnie za słuszne". W tej sytuacji Komisja 5 VIII 1952 odroczyła swe prace sine die. 2) W ramach proklamacji rozbrojeniowej, rozpatrywanej przez ONZ, m.in. min. spraw zagr. PRL A. Rapacki, 2X1957, przedłożył Zgr. Og. NZ projekt rządu denuklearyzacji obszaru NRF, NRD, Czechosłowacji i Polski (->• Plan Rapackiego). 3) W 1959 rząd ZSRR wysunął projekt demilitaryzowania Berlina Zach., jako wolnego miasta pod patronatem ONZ, czemu sprzeciwiły się mocarstwa zachodnie. 4) Od X sesji Zgr. Og. NZ, 1955, rokrocznie w debacie generalnej Zgr. Og. NZ szereg delegacji nie tylko krajów socjalist. zwracało uwagę na niebezpieczeństwo dla pokoju Europy i świata, jakie niesie remilitaryzacja NRF i swobodne odradzanie się nazizmu i rasizmu w NRF. W 1967 Zgr. Og. NZ potępiło neonazizm w NRF. Osobnym problemem stała się w ONZ sprawa ustawy NRP 1965 o przedawnieniu -> zbrodni wojennych, zakończona opracowaniem z inicjatywy Polski przez KPM-ONZ konwencji o nieprzedawnieniu zbrodni wojennych. 5) W 1955 2391 Niemcy i Wielkie Mocarstwa 584 mocarstwa zach. przeforsowały akredytowanie stałego obserwatora NRF przy ONZ, odmawiając statutu tego NRD, zgodnie z —> doktryną Hall- steina, że NRF reprezentuje „całe Niemcy". Obserwator NRD przy ONZ został akredytowany dopiero 1972. 6) Od 1964 była debatowana w ONZ sprawa przyjęcia NRD i NRF do ONZ. Prośbę o przyjęcie złożyła NRD 24X1965, natomiast NRF zgodnie z zaleceniem Rady NATO nie ubiegała się o członkostwo ONZ. Sprawę rozstrzygnęła Deklaracja Czterech Mocarstw z 9X11972, że poprą one prośbę o członkostwo ONZ zarówno NRD, jak NRF, zaznaczając, że „to członkostwo w żaden sposób nie naruszy praw i odpowiedzialności czterech mocarstw i odpowiednich, dot. tego czterostronnych porozumień, decyzji i praktyk" (Rada NATO 8X111972 zastrzegła, że „Deklaracja z 9X11972 w żaden Sposób nie dotyczy konwencji w sprawie stosunków trzech mocarstw z NRP i odnośnych konwencji i dokumentów z 26 V 1952 w wersji opublikowanej 23X1954"). R. Bezp. ONZ 22 VI 1973 jednomyślnie zaleciła Zgr. Og. NZ przyjęcie NRD i NRF do ONZ, co Zgr. Og. uczyniło formalnie 261X1973. . t/N Bulletin z 15 I i 15 VIII 1952, s. 58 i 242; UN Review 7. XI 1962, s. 21-22; A. ALBANO MULLER Der Deutschland-Artikel in der Satwng der Yereinten Nationen, Stuttgart 1967, s. 146; Die DDR und die Yereinten Nationen, Dresden 1968, s. 114; UN Monthly Chronicie nr l, 1968; Kromka. 1973. • 2391 NIEMCY I WIELKIE MOCARSTWA (ang. Germany and the Big Powers, franc. Allemagne et les Grandes Puissances, hiszp. Alemania y las Grandes Potencias, roś. Giermanija i wielikije dierżawy), w czasie i po I wojnie świat. Niemcy stały się gł. problemem mocarstw sojuszniczych i sprzymierzonych, które walczyły z Rzeszą Hohenzollernów a następnie -> Traktatem Wersalskim zobowiązały Niemcy do demilitaryzacji oraz reparacji. W czasie II wojny świat, problem Niemiec postawiony został 14 VIII 1941 przez W. Brytanię i USA w •-> Karcie Atlantyckiej i 24 IX 1941 przez ZSRR w Deklaracji popierającej sformułowania Karty. Następne wojenne dokumenty W. Mocarstw dot. Niemiec to •-> Deklaracja NZ źli 1942, -> Deklaracja Moskiewska o zbrodniach wojennych z 30 X 1943, ->• Deklaracja Teherańska z 1X111943; — Deklaracja Jałtańska w sprawie Niemiec z 8 II 1945 i —>- Deklaracja o klęsce Niemiec z 5 VI 1945. Ten ostatni dokument poprzedziły prace Komisji Konsultatywnej USA, W. Brytanii i ZSRR w Londynie 12 IX i 14X11944 opracowaniem statutu okupacyjnego Niemiec oraz projektem początkowo trzech stref okupacyjnych, rozszerzonym l V 1945 o strefę franc. Po-bezwarunkowej —>- kapitulacji Niemiec 8 V 1945 po raz pierwszy Niemcy pozostały bez żadnej władzy polit. własnej, która przeszła w całości na dowódców wojsk, czterech mocarstw "okupujących Niemcy. Utworzyli oni 5 VI 1945 -> .Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec w Berlinie i ustalili ostateczną delimitację stref okupacyjnych Niemiec oraz sektorów okupacyjnych -> Berlina. Strefa radź. objęta obszar pięciu krain: Meklemburgii, Brandenburgii, Turyngii, Saksonii i Saksonii Anhaickiej o pow. ogółem (wraz z Berlinem Wsch.) 108273 km2. Strefa amer. objęła Bawarię, Badenię Pn., Hesję-Nas- sau, Wirtembergię Pn. oraz port w Bremie. Strefa bryt. objęła Dolną Saksonię, Nadrenię, Westfalię, Lippe-Detmold, Szlezwik-Holsztyn, Hamburg," 01-denburg, Brunszwik i Hanower. Strefa franc. objęła Palatynat Bawarski, Nadrenię Pd., Badenię Pd. i Wirtembergię-Hohenzollern. Sojusznicza Rada Kontroli postanowiła, że zachowane' zostaną hist. formacje państw niem. („Lander") przy odbudowie administracji niem. za wyjątkiem jednego państwa —r Prus, które Ustawą nr 46 z 25 II 1946 Rada zlikwidowała całkowicie i ostatecznie. Było to zgodne z podstawowym dokumentem W. Mocarstw -» Układem Poczdamskim z 2 VIII 1945, Administracja wspólna czterech mocarstw Niemcami okupowanymi poprzez Radę trwała od 5 VI 1945 do 20 III 1948, daty zawieszenia jej działalności. Od 111947 strefy amer. i bryt. utworzyły tzw. Bizonie, od 111948 wraz z franc. strefą tzw. Trizonię, która 18 VI 1948 o-trzymała własny system walutowy. Po tej separacji ekon. nastąpiła polit., przekształceniem Trizo-nii 71X1949 w „Republikę-Federalną Niemiec", uzurpującą sobie prawo jako „sukcesor Rzeszy" reprezentowania interesów „całych Niemiec w granicach z 1937". Powstanie 7X1949 Niem. Rep. Demokratycznej było wydarzeniem historycznie większej rangi, bowiem było to pierwsze w XX w. niem. państwo, które nie zgłaszało żadnych roszczeń terytorialnych i gotowe było rozwijać pokojowe przyjazne stosunki z wszystkimi sąsiadami. Istnienie dwu państw niem. nie zwolniło W. Mocarstw od odpowiedzialności przyjętej w układach czerostronnych, dot. Niemiec. Oba państwa wysuwały, choć z różnych pozycji, problem jedności Niemiec. ZSRR domagał się od zach. mocarstw niedopuszczenia do remilitary-zacji NRF. Problemy te, podobnie jak i osobny problem Berlina Zach., były przedmiotem między-mocarstwowych rokowań dyplomat. i szeregu specjalnych konferencji, którym nie sprzyjała zimna wojna i fakt nieuznawania NRD przez mocarstwa zach., a NRF przez ZSRR; Mocarstwa zach. nawiązały stosunki dyplomat. tylko z NRP, podobnie jak ZSRR tylko z NRD. Stan wojny „z Niemcami" został zakończony ze strony mocarstw zach. 9 VII 1951 deklaracją skierowaną wyłącznie do rządu NRF. ZSRR 2511955 ogłosił Deklarację o zakończeniu wojny ź Niemcami i nawiązał rokowania z NRF, które doprowadziły 13X1955 do wymiany ambasadorów i zwolnienia przez ZSRR z niewoli reszty jeńców wojennych, gł. oficerów hitler. sił zbrojnych. ZSRR był jedynym mocarstwem 1955-72, które posiadało stosunki dyplomat. z obu państwami niemieckimi. Stanowisko ZSRR uznające od 1955 realną sytuację hist. istnienia dwu suwerennych państw niem., nie było podzielane przez mocarstwa zach. i chadec-kie rządy NRF, obstające dalej przy doktrynie Hallsteina reprezentowania przez NRF „całych Niemiec". ZSRR 3111959 zaproponował mocarstwom zach., Polsce, Czechosłowacji, NRD i NRF zwołanie Międzynar. Konferencji Ala opracowania Traktatu Pokoju. Debata nad tym projektem min. spraw zagr. czterech mocarstw w Genewie 11 V-20 VI i 13VII-5VIII1959 nie doprowadziła do porozumienia. ZSRR podp. 12 VI 1964 z NRD Traktat Przyjaźni, Wzajemnej Pomocy i Współpracy, w którym stwierdził, że na terytorium Nie- 585 Niemcy i Wielkie Mocarstwa 2391 mieć istnieją trzy „niezależne organizmy polityczne": NRD, NRF i Berlin Zach. Premier ZSRR, A. N. Kosygin w czasie oficjalnej wizyty we Francji ostrzegł rząd NRF. Niemiecka Republika Federalna winna zrozumieć raz na zawsze, ze granice Niemieckiej Republiki Demokratycznej są nienaruszalne. NRF może dopomóc w odprężeniu jeśli uzna realia sytuacji europejskiej: istnieją dwa państwa niemieckie i nie istnieje taka silą na świecie, która by była w stanie to odmienić". W wyniku dalszych inicjatyw dyplomat. ZSRR mocarstwa zach. od 1968-69 zaczęły przychylać się do koncepcji normalizacji stosunków w Euro- pie poprzez uznanie nienaruszalności granic istniejących suwerennych państw, nawiązanie stosunków dyplomat. z oboma państwami niem. i mię- dzy nimi oraz ustalenie statutu Berlina Zach. W tym samym czasie pierwszy koalicyjny rząd chadecji z socjaldemokracją zaczął rozważać nową politykę wsch., którą rozwinął następny rząd koalicyjny socjaldemokracji z wolnymi demokratami (-* „Ostpolitik"), który podp. 1970 normali- zacyjne układy z ZSRR i Polską. Pozwoliło to czterem mocarstwom z kolei na opracowanie u-kładów dot. Berlina Zach. Na przełomie 1973 i 1974 wszystkie mocarstwa byty w łączności dyplomat. z NRD i NRF, których przyjęcie do ONZ nastąpiło we wrześniu 1973 na zalecenie W. Mocarstw (->• Niemcy i ONZ). Równocześnie, zgodnie ze swymi międzymocarstwowymi układami, cztery mocarstwa zachowały nadal swe prawa i odpowiedzialność jeśli chodzi o Niemcy w sensie prawno-międzynar. Oznacza to, że jakakolwiek zmiana status quo trzech organizmów polit. — NRD, NRF i Berlina Zach.—powstałych na określonym uchwałami poczdamskimi terytorium Niemiec wymaga zgody wszystkich czterech mocarstw. Chronologia konferencji w sprawach Niemiec zwoływanych przez cztery mocarstwa, przez mocarstwa zach. lub ZSRR i jego sojuszników: 1. Konferencja na szczycie szefów rządów USA, W. Brytanii i ZSRR, 10VTI-2VIII 1945, w Poczdamie, zw. ->• Konferencją Poczdamską 2. Konferencja londyńska ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie demilitaryzacji permanentnej Niemiec, 10IX-2X1945. 3. Konferencja paryska czterech mocarstw w sprawie reparacji, 9 XI 1945-16 I 1946. 4. Konferencja paryska ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie gosp. i polit. przyszłości Niemiec, 25IV-12VII 1946. 5. Konferencja moskiewska, l O TTI-24 IV 1947, i londyńska. 25 XI-15 XII 1947, ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie interpretacji punktów dot. Niemiec układów jałtańskich i poczdamskich. 6. Konferencja londyńska trzech mocarstw zach. oraz Belgii. Holandii i Luksemburga, 2311-6 III 1948, w sprawie utworzenia państwa zachodnio- niem. i włączenia Trizonii do —>- Planu Mar-shalla. 7. Konferencja warszawska ministrów spraw zagr. ZSRR oraz eur. krajów demokracji lud., 23-24 VI 1948. w sprawie niebezpiecznego rozwoju sytuacji w zach. strefach okupacyjnych Niemiec. 8. Konferencja waszyngtońska, 5-8 IV 1949, mocarstw zach. z przedstawicielami niem. Trizonii w sprawie nowego statutu okupacyjnego Niemiec Zach. (podp. 20 VI 1949). 9. Konferencja paryska, 23V-20VI1949, ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie Niemiec i Berlina. 10. Konferencja paryska, 9-11X11949, ministrów spraw zagr. Francji, USA, W. Brytanii i państw Beneluxu w sprawie przyjęcia NRF do organizacji zachodnioeur. 11. Konferencja londyńska, 11-l 3 VI 950, min. spraw zagr. mocarstw zach. w sprawie integrowania NRF do Wspólnoty Atlantyckiej. 12. Konferencja nowojorska, 12-191X1950, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. w sprawie pozycji międzynar. NRF („Rządy Francji, USA i W. Brytanii uważają NRP do czasu zjednoczenia Niemiec za jedyne wolne i legalnie powstałe państwo, które w konsekwencji posiada prawo przemawiania na forum międzynar. jako reprezentant narodu niemieckiego w imieniu Niemiec". Teza ta, zgodna z ->• doktryną Hallsteina, została potwierdzona 3X1954 Deklaracją Londyńską Mocarstw Zach. oraz 23 X 1954 w Protokole B, p. 2 Traktatów paryskich przez pozostałych czt. NATO). 13. Konferencja praska, 20-21X1950, ministrów spraw zagr. ZSRR i państw demokracji lud. w sprawie Traktatu Pokoju z Niemcami i powstania Rady Konstytucyjnej, złożonej po połowie z reprezentantów NRD i NRF celem wyłonienia tymczasowego rządu dla całych Niemiec (propozycja odrzucona przez mocarstwa zach. 22X11 1950). 14. Konferencja paryska, 5 ITI-21 VI 1951, ministrów spraw zagr. czterech mocarstw, w sprawie zjednoczenia Niemiec, bez rezultatów. 15. Konferencja- waszyngtońska, 10-141X1951, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. w sprawie integrowania NRP do systemu obronnego za- chodu. 16. Konferencja berlińska, 251-18 n 1954. ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie projektu radź. Traktatu Pokoju z Niemcami (przedłożonego w notach ZSRR do Francji, USA i W. Brytanii 10 III 1952) jako pierwszego kroku na drodze do zjednoczenia Niemiec oraz w sprawie bryt. -* Planu Ędena zjednoczenia Niemiec jako pierwszego kroku na drodze do zawarcia Traktatu Pokoju z Niemcami, zakończona całkowitą niezgodnością stanowisk Wschodu i Zachodu. 17. Konferencja paryska, 19-23X1954, państw członkowskich NATO w sprawie zakończenia reżimu okupacyjnego w NRP (Traktaty paryskie z 23X1954) i remilitaryzacji NRF w ramach NATO od 9 V 1955. 18. Konferencja moskiewska. 2X111954, ZSRR i państw demokracji/lud, w sprawie Bezpieczeństwa Europy w związku z remilitaryzacją NRF. 19. Konferencja genewska na szczycie szefów rządów czterech mocarstw. 18-23 VII 1955, w sprawie polityki świat., m.in. w sprawie zjednoczenia Niemiec (potwierdzono odpowiedzialność czterech mocarstw za rozwiązania problemów niemieckich). 20. Konferencja genewska, 27X-14XI i 8-16X1 1955, ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w celu zrealizowania zaleceń konferencji szefów 2391 Niemcy i Wielkie Mocarstwa 586 rządów. Bez rezultatu. 21. Konferencja londyńska ONZ w sprawie rozbrojenia, 19III-5Y1956 i 18111-61X1957, m.in. w sprawie demilitaryzacji Niemiec. Bez rezultatu. 22. Konferencja moskiewska państw Układu Warszawskiego, 20-23 V 1958 w sprawie projektu o nieagresji między Państwami członkowskimi U-kładu i NATO oraz deklaracji stwierdzającej, że zjednoczenie Niemiec nie jest problemem czterech mocarstw, lecz wyłącznie dwóch państw niem.: NRD i NRF. 23. Konferencja warszawska, 27-28 IV 1959, państw członkowskich Układu Warszawskiego, przy obecności przedstawiciela ChRL, w sprawie radź. projektu Traktatu Pokoju z Niemcami (przedłożonego w notach rządu ZSRR z 1011959) i w sprawie kontrprojektu mocarstw zach. (prze- dłożonego 16 II 1959). 24. Konferencja paryska ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i NRP, 29-30 IV 1959, W sprawie Traktatu Pokoju z Niemcami. 25. Konferencja Genewska ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w obecności delegacji konsultatywnych NRD i NRF, 11V-20VI i 13 VII-5 VIII 1959, w sprawie Traktatu Pokoju z Niemcami. Bez rezultatu. 26. Konferencja waszyngtońska ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i NRF, 14-161X1961, v/ sprawie Berlina Zach., w związku ze zbudowa- niem przez NRD muru granicznego 13 VIII 1961. 27 Konferencja paryska, 11-12X111961, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. w sprawie ro- kowań z ZSRR nad rozwiązaniem problemów niem. 28. Konferencja bukaresztańska, 4-6 VIII 1966, państw Układu Warszawskiego w sprawie konieczności rozwiązania problemów niem. na bazie istnienia dwu państw niem. 29. Konferencja paryska, 14-16X111966, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i NRF, w sprawie wspólnej polityki, dot. rozwiązania problemów niem. 30. Konferencja budapesztańska, 16-17 TO 1969, państw członkowskich Układu Warszawskiego w sprawie bezpieczeństwa i współpracy w Europie (-> Apel Budapeszteński 1969). 31. Konferencja waszyngtońska, w kwietniu 1969, i brukselska, w grudniu 1969, państw członkowskich NATO, celem zajęcia stanowiska do propozycji budapesztańskich państw socjalist., szczególnie w sprawie uznania nienaruszalności istniejących granic i uznania istnienia dwu państw niemieckich. 32. Konferencja rzymska 26-27 V 1970 mocarstw zach. i NRP w sprawie rokowań NRF z ZSRR i Polską. 33. Konferencja moskiewska 20 VII11970 szefów rządów państw Układu Warszawskiego witająca z uznaniem zawarcie układu ZSRR-NRF 12 VIII 1970 o uznaniu nienaruszalności granic w Europie, w tym granic PRL oraz granicy między NRF i NRD. 34. Konferencja Brukselska 3-4 XII 1970 państw członkowskich NATO w sprawie ->• Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz kwestii Berlina Zach. 35. Rokowania berlińskie, 26 TO 1970-23 VIII 1971, między czterema mocarstwami oraz NRD, NRP i Senatem Berlina Zach., zakończona po 33 posiedzeniach podp. 3 IX 1971 w gmachu b. Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec w Berlinie przy Potsdamerstrasse, porozumienia w sprawie Berlina Zach. 36. Konferencja praska, 25-2611972, szefów rządów państw Układu Warszawskiego opracowała deklarację o pokoju, bezpieczeństwie i współpracy w Europie, uwzględniającą sytuację powstałą po układach NRP z ZSRR z 12 VIII 1970 i z Polską z 7 XII 1970 oraz po porozumieniu cztero-mocarstwowym z 3 IX 1971. 37. Konferencja bońska, 29 V 1972, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i NRF poświęcona problemom niem. po ratyfikacji układów z ZSRR i Polską. i 38. Konferencja brukselska, 6X111972, ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i- NRF w sprawie przygotowanego do podpisania układu NRF- NRD (ratyfikowany 11 VI 973 przez Bundestag) dyplomat. uznania NRD przez mocarstwa zach. i przyjęcia obu państw niem. do ONZ 1973. 39. Wizyta czł. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, sekr. gen. KC KPZR L. I. Breżniewa w NRF, 18-22 V 1973, na zaproszenie kanclerza W. Brandta, zakończona oświadczeniem, że obie strony uważają układ z 12 VIII 1970 za hist. etap w stosunkach między ZSRR i NRF i w całym rozwoju sytuacji w Europie. 40. W przeddzień wiosennej sesji Rady Atlantyckiej w Kopenhadze, 13 VI 197 3 tradycyjna konferencja ministrów spraw zagr. mocarstw zach. i NRF w sprawach problemów niem. (najkrótsza — trwała 20 minut). 41. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, 3-7 VII 1973, z udziałem czterech W. Mocarstw i Kanady i 29 państw eur., w tym po raz pierwszy oba państwa niem.: NRD i NRF (—>• Uchwały Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74). E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-1950. Warszawa 1951; Walka o jedność Niemiec. Dokumenty i materiały, PISM Warszawa 1953; B. MEISSNER Russiand, die WestmSrhie und Deut-schland. Die sowietische Deutschtandpolitik 1943-53. Hamburg 1954; M. E. BATHURST. J. L. SIMPSON Germany and the North-Attantic Community. A Legał Survey, London 1956; E. JACKEL Die deutsche Pragę 1952-56. Notenwechsel und Konferemdokumente der vier MSchte, Frankfurt am M. 1957; The Truth about Western Policy on the German Ouestion, Moscow-Berlin 1959; Documents on Germany 1944-1959, Washington DC 1959; K. JASPERS Freiheit und Wieder-yereinigung, Munchen 1960; H. J. MORGENTHAU The Problem of German Reunification, w: The Annals. Philadelphia 1960; W. CORNIDES Die WeltmSchle und Deulsrhland. Geschirhte der jiingscen Yergangenheit 1945-55, TBbingen 1961; E. DAU-ERLEIN Die Einheit Deutschlands. Die Erdrterungen und Entscheidungen der Kriegs- und [ifachkriegskonferenien 1941-1949. Darsietlung und Dokumente, Frankfurt am M. 1961; H. SIEOLER Dokumentation tur Deutschtandfrage von der Atlantik-Charta 1941 bis wr Berlin-Sperre 1961. Bonn 1961; F. WERNER Reunificatiun and WesI German-Sovlel Relation, The Hague 1963; G. MOLTMAN Die Entwicklung Deutschlands von 1949 bis w den Partser Yertragen 1955, Hannoyer 1963; K. DOEHRING, H. MOSLER Dip Bcendiming des Kriesszustan-des mit Deutschland nach dcm 11 Weitkriei!, KBIn 1963; P. A. NIKOŁAJEW Polttika SStA, Anglii i Francyi w glerman-skom woprosie 1945-54, Moskwa 1964: L. PASTUSIAK Rola Stanów Zjednoczonych w remililaryiacjt Niemiec Zach., Warszawa 1964; Documents on German Foreign Policy 1918-1945, Washington 1965; F. H. HARTMANN Germany hetween Eeist and West. The Reunification Problem, Engtcwood Cliffs. New York 1965 W. W. ScHOrz Reform der Deutsch-landpolitik, Koln 1965: F. J. STRAUSS The Grand Design— A European Solution to German Reunificalions, N.York 1965; G. W. HEINEMANN Verfehlte DeutschlandpoUtik, Frankfurt am M. 1966; P. ROHR Paut-il reuntfier t'Allemasne7, Bnixel. 587 Niem. Republika Demokratyczna 2393 ' les 1966; Die Spallung Deutschlands und der Weg mr Wieder-yereiniguhg. Ein dokumentarischer Ahriss. Dresden 1966; M. SALEWSKI Entwaftnung und MililSrkontrolle in Deutsrh-land 1919-1927. Miinchen 1966, s. 421; A. A. GAŁKIN, D. J. MIELNIKOW SSSR, Zapadnyje dieriawy i giermanskij wo-pros, 1945- 1965, Moskwa 1966; W. W. SCHOTZ Rethinking German Policy — New Approaches to Reunification, New York 1967; K. P. TUDYKA Das geteitte Deutschland. Eine Do-kumenlalion der Melnungen, Stuttgan 1967;'F. A. VALI The Quest for a United Germany, Baltimore 1967; J KRASUSKI Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945-1949. Poznań 1967; L. PASTUSIAK Polityka Stanów Zjednoczonych w Niemczech 1945-1949, Wrocław 1967; CH. R. PLANCK The Chan-gtng Status ol German Reunification in Western Diplomacy. 1955-1966, Baltimore 1967; F. FISHER Germany's Alms in the First Wór/d War, New York 1967; K. JASPERS The Future ol Germany, London 1967, s. 173; G. WETTIG Enrmililari-sierung und Wiederbewaffnung in Deutschland 1943-1955, Miinchen 1967; W. GOMUŁKA O problemie niemieckim. Warszawa 1968; J. KOKOT Kwestia niemiecka w {wierć wieku po bewarunkowej kapitulacji III Pieszy, Wrocław 1968, s. 179; E. HEIDFMANN. K. WOHLGEMUTH Żur Deutsrhlandpolitik der Anti-Hiller-KoaliiIon 11943-1949). Berlin 1968; L. GELBERG Niemcy po II wojnie świat. Refleksje o sytuacji prawnel, Wrocław 1971, s. 165; J. KRASUSKI Podliał Niemiec. NRD i NRF w latach 1949-1955, Poznań 1969; L. PASTUSIAK Po-duat Niemiec l ijednonenie Niemiec w dyplomacji Wielkiei dworki, Katowice 1972; F. R. WILLIS France, Germany and Ihe New Europę 1945-1963, Stanford Calif. 1972. • 2392 NIEMEN (ang. Niemen, franc. Niemen, hiszp. Niemen, roś. Nieman), jedna z rzek umiędzynarodowionych Traktatem Wersalskim (art. 331-353), poczynając od Grodna. W myśl art. 342 LN na życzenie państw przybrzeżnych miała powołać Międzynar. Komisje N. w składzie po jednym przedstawicielu z państw przybrzeżnych i z trzech wyznaczonych przez LN. Wobec niezgłoszenia takiego dezyderatu komisja nigdy nie powstała. Dz.U. 1920. póz. 200. • 2393 NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA, NRD (ang. German Democratic Republic ODR, franc. Republique Democratique Alleman- Ludność na obszarze NRD 1939-73 de RDA, hiszp. Republica Democratica Alemara RDA, roś. Gierrnanskaja DiemokraticzeskaJł Riespublika GÓR), Deutsche Demokratische Republik, państwo w środk. Europie, nad M. Bałtyckim. Czł. ONZ. Graniczy z Polską, Czechosłowacją i NRF. Pow. 108172 km» Ludność 17011 tyś. mieszk. (I 1972). Stolica: Berlin, 1089 tyś. mieszk. (1973). Język urzędowy: niem. Waluta: marka = 100 fenigów. Święta nar.: 8 V rocznica wyzwolenia od faszyzmu (1945), 7 X dzień proklamowania NRD. Stosunki miedzynar.: Niemcy Wsch., okupowane po bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy 8 V 1945 przez armię radź., podległe — Sojuszniczej Rad7ie Kontroli Niemiec do zakończenia jej działalności Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1939 szacunkowo 1946 wg spisu 1950 wg spisu 16745 18487 18790 1960 wg spisu 1970 wg spisu 1973 szacunkowo 17298 17057 16997 Źródło. Statistisches Jahrbuch der DDR 1972, Berlin 1972. 20 III 1948, następnie wyłącznie władzom okupacyjnym radź., które zgodnie z Uchwałami Poczdamskimi przeprowadziły całkowitą demilitaryza- cję w pierwszych miesiącach okupacji, reformę rolną (101X1945), reformę szkolną (25 IV 1946), odsunięcie od jakichkolwiek stanowisk aktywistów hitlerowskich i wywłaszczenie ich (29 X 1946). Przy Radzieckiej Wojskowej Administracji (SMA —Sowjetische Militar Administration) powołana została 121X1945 Niem. Administracja Centralna dla Strefy Radzieckiej (Deutsche Zentralverwal-tung fur die Sowjetische Żonę), której po wyborach do parlamentów krajowych (Landtagów), 20X1946, powierzono łączność z rządami krajowymi. Osobnym organem wyłącznie gosp. strefy została powołana 4 VI 1947 Komisja Gospodarcza (Wirtschaftskommission), przekształcona 9X11948 w Niem.. Komisję Gospodarczą (DWK), która przejęta funkcje Niem. Administracji Centralnej z wyjątkiem Administracji Spraw Wewn., Nauki i Zdrowia. Organem polit. strefy stała się Niemiecka Rada Ludowa (Deutscher Volksrat), powołana przez II Niem. Kongres Ludowy (Deutscher Volkskongress) 18 III 1948 (I odbył się 6X11 1947 przy udziale delegacji ze wszystkich stref okupacyjnych). Rada zainicjowała referendum w sprawie jedności Niemiec, które wobec zakazu zach. władz okupacyjnych odbyło się 23 V-l 3 VI 1948 tylko w strefie wsch. Ujawniło ono, że przeciwne jedności Niemiec i traktatowi pokoju z Niemcami są mocarstwa zach. i burżuazja za- chodnioniem., co potwierdziły przyspieszone przygotowania w Niemczech zach. do utworzenia separatystycznego państwa. W tej sytuacji Rada Ludowa opracowała i uchwaliła 19 III 1949 konstytucję Niem. Rep. Demokratycznej, którą zatwierdził 30 V 1949 III Niem. Kongres Ludowy. Weszła ona w życie 7 X 1949. W 3 dni później nastąpiło przekazanie władzy Radzieckiej Administracji Wojskowej kierownictwu NRD. Równo- cześnie powstała Radziecka Komia'a Kontroli Niemiec, które] zadaniem było: l. kor rola wykonania Uchwał Poczdamskich; 2. nadz r nad sto- sunkami zagr. NRD; 3. utrzymywanie łączności z okupacyjnymi władzami w Berlinie Za h. Pierwszymi państwami, które uznały NRD ; nawiązały z nią stosunki dyplomat. były w październiku 1949: ZSRR. Bułgaria. Polska, Czechosłowacja, Wępry, Rumunia i ChRL; 16X11949 KRL-D, 2X111949 Albania, 13IY1950 Mongolia. 17X11 1954 Wietnam. Rep. Dem., 15X1957 Jugosławia (na co zareagowała NRP zgodnie z -»• doktryną Hallsteina zerwaniem stosunków dyplomat.). Pierwszymi układami miedzynar. NRD były: Deklaracja Praska z 24 VI 1950 uznająca granice z Czechosłowacją i —• Układ Zgorzelecki 1950, uznający ustaloną w Poczdamie i wytyczoną granicę z Polską za nienaruszalną (granica z NRF zo- 2393 Niem. Republika Demokratyczna 588 stała del imitowana 27 V 1952 pasem 5 km szerokości). NRD uzyskała pełną suwerenność oświadczeniem rządu ZSRR, ogłoszonym 25 III 1954, po ostatecznym fiasku konferencji berlińskiej ministrów spraw zagr. czterech mocarstw w sprawie zjednoczenia Niemiec: ,,1. ZSRR nawiązuje z NRD takie same stosunki, jak z innymi państwami suwerennymi. NRD będzie posiadała swobodę decydowania według własnego uznania o swoich wewnętrznych i zewnętrznych sprawach, łącznie z kwestią stosunków z Niemcami zachodnimi. 2. ZSRR zachowuje w NRD funkcje związane z zapewnieniem bezpieczeństwa oraz te, które wynikają ze zobowiązań wynikających dla ZSRR z czterostronnych porozumień między Wielkimi Mocarstwami. Rząd Radziecki przyjął do wiadomości oświadczenie rządu NRD, iż dochowa ona zobowiązań wynikających dla niej z uchwal poczdamskich o rozwoju Niemiec jako demokratycznego i pokojowego państwa, jak również zobowiązań wynikających z czasowego pobytu wojsk radzieckich na terenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. 3. Nadzór nad działalnością organów państwowych NRD, który był dotychczas sprawowany przez Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech, zostanie uchylony. Zgodnie z tym funkcje Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech zostaną ograniczone do zagadnień, które wiążą się z wyżej wymienionym zapewnieniem bezpieczeństwa oraz utrzymywaniem odpowiednich kontaktów z przedstawicielami władz okupacyjnych Stanów Zjednoczonych, W. Brytanii i Francji w sprawach o charakterze ogólnoniemieckim, jak również które wynikają z powziętych uchwał czterech mocarstw w sprawie Niemiec." Wobec integrowania NRF przez blok militarny NATO 9 V 1955 NRD stała się sygnatariuszem obronnego*-?- Uktadu Warszawskiego 14 V 1955, zgpdnie z art. 51 Karty NZ, przyznającej państwom prawa do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej. NRD 201X1955 zawarta na lat 10 układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z ZSRR oraz 25X111955 układ o przyjaźni i współpracy z ChRL. Jako czł. Układu Warszawskiego NRD 1811956 powołała Ministerstwo Obrony Narodowej i rozpoczęła tworzenie Narodowej Armii Ludowej (Nationale Volksarmee). Wcześniej 29X1950 NRD została przyjęta jako pełnoprawny czł. R WPG i w następnych latach stała się czt. wszystkich instytucji wyspecjalizowanych RWPG. NRD 12 VI 1964 odnowiła układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy z ZSRR oraz zawarta podobne układy 15 III 1967 z Pol- ską, 17 III 1967 z Czechosłowacją, 18 VI 967 z Węgrami, 71X1967 z Bułgaria i 121X1968 z Mongolią. Art. l konstytucji NRD z 8 IV 1968: ,,Niemiecka Republika Demokratyczna jest socjalistycznym państwem niemieckiego narodu". fDie Deutsche Demokra-tische Republik ist ein sozialistischer Staat deutscher Nation).*' Polityka zagr. nastawiona jest na służenie pokojowi, socjalizmowi, porozumieniu między narodami i bezpieczeństwu. Polityka ta doprowadziła do normalizacji stosunków z NRF (->- Układ NRD-NRF 1972) i uznania NRD przez wszystkie W. Mocarstwa i absolutną większość państw członkowskich ONZ. Zgr. Og. NZ 261X1973 przyjęło NRD obok NRP na czł. ONZ. NRD uzyskała też 1971/74 członkostwo wszystkich org. wyspe-cjal. ONZ z wyjątkiem IMF i GATT.. Stosunki dyplomat. (l VI I974): Afganistan. Albania, Algieria, Argentyna, Australia, Austria. Bangla Desz, Belgia, Birma, Boliwia, Brazylia. Bułgaria, Burundi, Cejlon, Chile. ChRL, Cypr, Czad. Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt. Etiopia, Fidżi. Filipiny, Finlandia, Francja. Gabon. Gambia, Ghana, Górna Wolta, Grecja. Gujana. Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa. Hiszpania. Holandia, India. Indonezja, Irak, Iran. Islandia. Japonia, Jemen. Jemen Pd.. Jordania, Jugosławia, Kambodża, Kolumbia, Kongo. KRL-D, Kostaryka, Kuba, Kuwejt.. Laos. Liban. Liberia, Luksemburg. Madagaskar, Malcdiwy. Malezja. Mali, Malta, Maroko, Mauretania. Meksyk, Mongolia. Nepal. Nigeria, Norwegia, Nowa Zelandia, NRF. Pakistan, Panama, Peru, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Rwanda, San Marino, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Syria. Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Togo, Tunezja, Turcja, Uganda, Urugwaj, USA, Węgry, W. Brytania, Wietnam Rep. Dem„ Wietnam Pd. (Tymcz. Rząd Rew.), Wiochy, Zair, Zambia. ZSRR. Stosunki dyplomat. z PRL na szczeblu ambasad od 1953. Konsulaty PRL w Berlinie, Lipsku i Rostoku (od Ul 1974), konsulaty NRD w Gdańsku i Wrocławiu. Umowy międzypaństw; NRD-PRL 1950-1972: Układ o wytyczeniu ustalonej i istniejącej granicy państwowej, podp. 6 VII .1950 w Zgorzelcu (Dz.U., 1950, póz. 465; Dz.U.. 1951, póz. 106, 107). Układ o wytyczeniu państwowej granicy między Polską a Niemcami, podp. 271 1951 w Frankfurcie nad Odrą (Dz.U.. 1951, póz. 132; Dz.U., 1952, póz. 346, 347). Układ w sprawie żeglugi na wodach granicznych oraz eksploatacji wód granicznych, podp. w Berlinie 6 II 1952 (DI.U.. 1952, póz. 169, 276. 277). Umowa o współpracy kult.. podp. w Berlinie 8 I 1952 (Dz.U., 1952, póz 77); przedłużona w Warszawie. 6 X 1964 (Dz.U.. 1965. póz. 157, 158); zmiana art. XII wprowadzona 20 VI 1972 (Dz.U., 1972, póz. 660. 661). Umowa o obrocie prawnym w sprawach cyw., rodzinnych i karnych, podp. w Warszawie l II 1957 (Dz.U., 1958, póz. 114, 115). Umowa o współpracy w dziedzinie polityki społ., podp. w Warszawie 13 VII 1957 (Dz.U.. 1959, póz. 246, 247). Konwencja konsularna, podp. w Warszawie 25 XI 1957 (Dz.U.. 1959, póz. 38. 39); zmieniona 25 II 1972 (.Dz.U., 1972, póz. 653, 660). Układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podp. w Warszawie l III 1967 (Dz.U., 1967, póz. 191, 192). Umowa o rozgraniczeniu szelfu kontynent. w M. Bałtyckim, podp. w Berlinie 29 X 1968 (Dz.U.. 1969. póz. 106, 107). Umowa o współpracy w zakresie żeglugi na wodach granicznych, podp. w Warszawie 15 V 1969 (Dz.U; 1970. póz. 66, 67).- Umowa o stosunkach prawnych na wspólnej granicy państw, oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, podp. w Berlinie 28 X 1969 (Dz.U., 1970, póz. 170, 171). Układ o współpracy w dziedzinie komunikacji, podp. dr Berlinie 16 VII 1971 (Dz.U.. 1972. póz. 18, 19). Umowa o współpracy w dziedzinie wspólnej kontroli ruchu granicznego, podp. w Warszawie 25 XI 1971 (Dz.U,, 1972, póz. 20, 21). Umowa o wzajemnych podróżach obywateli obu państw, podp. w Warszawie 25 XI 1971 (Dz.U., 1971, póz. 306, 307). • Poza tym w ramach RWPG NRD zawarła z Polską do 1973 ponad 40 umów b specjalizacji produkcji i kooperacji, koordynowanych przez powołany 1961 Komitet Współpracy Gospodarczej i Naukuwo-Technicznej. Od .1 I 1972 otwarta została granica dla swobodnego bezwizowego ruchu obywateli obu państw. W stolicy NRD w Berlinie odsłonięty został 14 V 1972 pomnik Żołnierza Polskiego i Niemieckiego Antyfaszysty, wg projektu T. Łodziany i Z. Wolskiej oraz A. Wittiga. E. OSMAŃCZYK Niemcy 1945-50, Warszawa 1951, s. 268; Jahrhuch der DDR, Berlin 1956; R. GOT.UEL Polen, Deutsch-land und die Oder-Neisse Grenze, Berlin 1959; Geschichtiiche Zeiltafet der DDR 1949-59, Berlin 1960. s. 436; W ULBRICHT Die Entwicklung des deutschen Yoiksdemokratischen Slaates 1945-58. Berlin 1961; Niemiecka Republika Demokratyczna, red.: B. Gruchman. B. Wiewióra, Poznań 1963, s. 449; Handhuch der DDR, Berlin 1964. s. 910; S DOEMBERC. Kurze Geschirhte der DDR. Berlin 1964; L. JANICKI Ustrój polityczny NRD. Poznań 1964; nie Gesrhichle der Aiissenpolitik der nnR. Bd. 2, Potsdam 1965: Ministerium fur A iiswartlge Angelegenheiten der DDR. Kampf der DDR fur Sicherheit, Entspannung und Ahriistung. Dokumente 1949-^6, Berlin 1967; I. N ARCYBASZEW GDR subiekt miefdiinar. prawa, Moskwa 1969, s. 157; Niemiecka Republika Demokratyczna. Rozwój społeczny i gospodarczy 1949-69. red.: W Markie-wicz, Poznań 1971, s. 396; K. NOWAK Ustroi państwowy NRD, Katowice 1971, s. 219; M. GRZEGOnrzYK Umowy mie-dzynar. PRL-NRD w dwudziestoleciu 1950-1970. w: Biuletyn Niemcoznawczy Insf. Stnskieso nr l. 1971; W. GÓRA, S. OKĘCKI Walczyli o nowe Niemcy. Niemieccy antyfaszySci na ziemiach polskich. Warszawa 1972. s. 352; S. MICHA-ŁOWSKI Miejsce i rola NRD w miedzynar. socjalistycznym podziale pracy, w. Sprawy Miedzynar. • nr 3. 1972. s. 60-77; K. SONTHEIMER. W. BLEEK Die DDR. Polilik, Gesellschaft, Wirtschafi, Hamburg 1972. s. 259. T. DERLATKA Polska-NRD. Gospodarka. Współpraca. Warszawa 1973: W. MISIUNA Drogi rozwoju rolnictwa NRD. Od kapitalizmu do socjalizmu, Warszawa 1973; J. MUSZYŃSKI. J. SKIBIŃSKI Uznanie NRD, Warszawa 1973; J. PRYSTROM Współpraca Polski z NRD, w: Sprawy Miedzynar. m 7-8, 1973; Zbiór Dokumentów, 1973; L. JANICKI Ewolucja ustroju politycznego NRD, Wrocław 1974. s. 387; A iissenpolitik der DDR fur Solialismus und Frieden. Potsdam 1974; Beziehungen DDR-UdSSR 1949 bil 1955. 1 Bd.. Berlin 1974. 589 Niem. Republika Federalna 2394 • 2394 NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA, NRF (ang. Federal Republic of Germany, FRG, franc. Republique Federale d'Allemagne, RFA, hiszp. Repńbiica Federal de Alemania, RFA, roś. Piedieratiwnaja Riespublika Giermanii, FRG), Republika Federalna Niemiec, RFN — Bundcs-rcpublik Dcutschland, BRD, (w Polsce od 1949 została przyjęta potoczna nazwa: Niemiecka Rep. Federalna i skrót NRF; po nawiązaniu stosunków dyplomat. weszła również w użycie 1973/74 oficjalna nazwa: Rep. Federalna Niemiec i skrót RFN, podobnie jak w Rep. Federalnej obok przyjętej tam od 1952 powszechnie nazwy Volks-republik Polen i skrótu VRP weszła również w użycie 1973/74 oficjalna nazwa: Polnische Volks-republik i skrót PVR). Państwo w środk. Europie, nad morzami Północnym i Bałtyckim. Czt. ONZ. Pow. 247 978 km'. Ludność 59 240 tyś. mieszk. (1970). Stolica: Bonn 300 tyś. mieszkańców. Graniczy z Danią, NRD, Czechosłowacją, Austrią, Szwajcarią, Francją, Luksemburgiem, Belgią i Holandią. Język urzędowy: niemiecki. Waluta: marka zachodnioniem. == 100 fenigów. Święto nar.: do lipca 1974 nie ustalone. Ludność na obszarze NRF 1939-73 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1939 szacunkowo 1946 wg spisu 1950 wg spisu 40248 43694 47522 1960 wg spisu 1970 wg spisu 1973 szacunkowo 55289 59240 59870 Źródło. Statisllsches Jahrbuch f itr die BRD 1973, Bonn W. Stosunki międzynar.: zach. Niemcy okupowane po bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy 8 V 1945 przez wojska amer., ang. i franc., podzielone na trzy strefy okupacyjne, podległe —r Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec do zawieszenia jej działalności 201111948, następnie wyłącznie dowódcom wojsk. Francji, USA i W. Brytanii; separa-tystycznie wbrew Uchwałom Poczdamskim scalane stopniowo poprzez połączenie stref amer. i bryt. w tzw. Bizonie, l I 1947, następnie objęcie trzech stref -» Planem Marshalla 16 IV 1948 i separatystyczną reformą walutową (wprowadzenie nowego pieniądza, marki zach.) 21 VI 1948; wreszcie fuzją gospodarczą Bizonii z strefą franc. (tzw. Trizonia) 81 VI 949. Uchwały instytucji niem. wyszłych z wyborów samorządowych i prowincjonalnych 1946 podlegały aprobacie władz okupacyjnych. Kiedy Landtag Nadrenii Pn.- Westfalii W1 głosami SPD, KPD i Zentrum uchwalił nacjonalizację przemysłu i kopalń w Zagłębiu Euhry, została ona anulowana przez władze Bizonii. Utrzymaniu kapitalist. modelu gospodarki służyła powołana 29 V 1947 w Bizonii Niem. Rada Gospodarcza, Deutscher Wirtschaftsrat, która objęła w kwietniu 1949 strefę franc.; spełniała ona początkowo także funkcje ustawodawczo-rządowe. W marcu 1948 funkcje ustawodawcze przejęła Rada Krajów (Landerrat), a rządowe Rada Administracyjna (Verwaltungsrat). Poza tym powstały: w lutym 1948 Urząd Personalny (Personalamt) z zadaniem przygotowania kadry urzędniczej, Urząd Prawny (Rechtsamt), Urząd Statystyczny (Statistisches Amt), Niem. Sąd Najwyższy (Deut-sches Obergericht) oraz Bank Niem. Krajów (Bank Deutscher Lander). Dla opracowania konstytucji zachodnioniem. państwa powołano Radę Parlamentarną (Parlamentarischer Rat), która 3 IX 1948 w Bonn rozpoczęła obrady nad „konstytucją ogólnoniemiecką", uznając się za „wyraziciela woli wszystkich Niemców od Zagłębia Saary do Wrocławia". Rada l O VI 949 postanowiła, że „tymczasową stolicą" przyszłej „Republiki Federalnej Niemiec" będzie Bonn; 23 V 1949 uchwaliła konstytucję („Grundgesetz") przy sprzeciwie wyłącznie posłów komunist., którzy ocenili, że: ,.Ci. którzy uchwalili ustawę podstawową w Bonn. nie byli prawowitymi reprezentantami niemieckie] suwerenności narodowej, Ich mandat wypłynął z rozkazu rządów trzech'zachodnich mocarstw okupacyjnych. Ich twór — ustawa podstawowa — o czym wiedzą dobrze jej autorzy — zajmuje poślednie miejsce po statucie okupacyjnym, wtateiwej konstytucji zachodnioniemieckicgo kolonialnego państwa. Zawarte w ustawie podstawowej postanowienia są dostosowane do odpowiednich rozkazów, wydanych Radzie Parlamentarnej przez gubernatorów wojskowych. Zgodnie z polityczną i gospodarczą koncepcją właściwych władców tego separatystycznego państwa zachodniego. burżuazyjno-socjaldemokratyczna większość w Radzie Parlamentarnej świadomie i konsekwentnie pominęła w ustawie wszystkie społeczne i ekonomiczne podstawowe prawa narodu, przez co wyraźnie wykazała, źc ustawa z Bonn służy utrzymaniu i zabezpieczeniu władzy kapitału monopolistycznego, a tym samym jest ona instrumentem do powstrzymania demokratyzacji gospodarki i adminił strecji. instrumentem mającym hamować swobodny rozwój demokratycznych sił naszego narodu, instrumentem mającym utrzymywać w poddaństwie masy robotnicze". Zachodnioniem. ustawa podstawowa zatwierdzona przez mocarstwa zach. wprowadziła równocześnie w art. 116 imperialist. uzurpacje do wy- łącznego reprezentowania „całych Niemiec" i to w granicach Rzeszy z 31X111937, co nadało— powstałej 7 IX 1949 Niem. Rep. Federalnej — charakter agresywnego, rewizjonistycznego państwa, spełniającego rolę gł. bastionu zimnej wojny i nacjonalistycznego antykomunizmu w Europie. Rolę tę umacniały dalsze decyzje mocarstw zach., które po przeprowadzeniu z pomocą burżuazji niem. podziału Niemiec, przystąpiły do remilita-ryzacji Niemiec Zach.; nastąpiła ona formalnie 9 V 1955 przez przyjęcie NRF do NATO. Do tego czasu obowiązywał od 211X1949 do 5 V 1955 Statut Okupacyjny, złagodzony zakończeniem „stanu wojny z Niemcami" przez W. Brytanię 9 VII 1951, Francję 13 VII 1951 i USA 19X1951; oraz traktatem bońskim z 2 V 1952, zw. „układem ogólnym" (Generalvertrag), uznającym NRF za państwo niepodległe, „reprezentujące wolę całego narodu niemieckiego". Teza ta, negująca istnienie 2394 Niem. Republika Federalna 590 NRD, zgodna z -r doktryną Hallsteina, zostata powtórzona w Protokole B, nr 2 do Traktatów Paryskich, podp. 23X1954, a obowiązujących od 5 V 1955, które zniosły Statut Okupacyjny, przyznały NRF status państwa suwerennego przy zachowaniu przez mocarstwa zach. praw i odpo- wiedzialności w określonych dziedzinach, wynikłych z czteromocarstwowych porozumień; następnie ustaliły udział NRF w Unii Zachodnioeur. i w NATO. Nawiązanie 14 IX 1955 stosunków dy-plomat. z ZSRR, mocarstwem, które pierwsze uznało NRD 15X1949, kanclerz NRP K. Ade- nauer obwarowat dwoma wrogimi NRD deklaracjami. Pierwsza złożona w Moskwie 15 IX 1955: ,,Z okazji nawiązania stosunków dyplomatycznych miedzy rządem NRF i rządem ZSRR oświadczam: l. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych miedzy rządem NRP i rządem ZSRR nie sianowi uznania obecnego obustronnego terytorialnego stanu posiadania. Ostateczne ustalenie granic Niemiec pozostaje zastrzeżone dla traktatu pokoju. 2. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z rządem Związku Radzieckiego nie oznacza zmiany stanowiska prawnego Rządu Federalnego w zakresie swego upoważnienia do reprezentowania narodu niemieckiego w sprawach międzynarodowych ze względu na stosunki polityczne na tych obszarach niemieckich, które chwilowo leżą poza zasięgiem efektywnego zwierzchnictwa Rządu Federalnego**. Druga złożona w Bundestagu w Bonn 22 IX 1955: „Wobec wszystkich państw trzecich podtrzymujemy nasz dotychczasowy punkt widzenia w spraw,ie tzw. NRD. Musze stwierdzić niedwuznacznie, że Rząd Federalny również w przyszłości bfdzie uw.iżal nawiązanie stosunków dyplomatycznych z tzw. NRD przez państwa trzecie, z którymi utrzymuje oficjalne stosunki, za akt nieprzyjazny". Rząd ZSRR nie przyjął do wiadomości obu oświadczeń, traktując je jako sprzeczne z prawem międzynar. uzurpa.cje. Agresywna, zimnowojenna polityka zagr. NRF, skierowana przeciwko ZSRR, Polsce, Czechosłowacji i NRD, prowadzona w latach 50-ych, stała się ciężarem dla NRF w latach 60-ych, kiedy narastające odprężenie między Zachodem a Wschodem izolowało NRF od ogólnoeur. współpracy, równocześnie ambicje rządu NRF uzyskania dostępu do broni atomowych zaczęły budzić niepokój w całej Europie. Rząd ZSRR 29 VI 1966 ostrzegał, że „Związek Radziecki nigdy nie zgodzi się na to, aby militaryści Niemiec Zach. posiadali broń atomową". W ONZ niepokój wywoły- wały również demonstracje neonazistowskie i antysemickie w NRF oraz uznanie przez NRP za przedawnione w 20 lat po wojnie -* zbrodnie wo- jenne. Rządząca w Bonn od 1949 unia chrześci-jańsko-demokr., CDU/CSU (kanclerze: K. Ade-nauer 1949-63; L. Erhar,d 1963-66; oraz b. czł. NSDAP K. Kiesinger 1966-69) musiała 1969 ustąpić koalicji SPD z FDP (kanclerz socjaldemokrata-W. Brandt), której program nowej „polityki wschodniej" (-»• „Ostpolitik") uzyskał niewielką przewagę głosów wśród wyborców, a nieco większą przewagę w wyborach listopadowych 1972. Rząd kanclerza W. Brandta zawarł kolejno układy normalizacyjne z ZSRR 10 VIII 1970, z Polską 7X111970 (ratyfikowane przez Bundestag 17 V 1972) oraz, po porozumieniu czterech mocarstw w sprawie -» Berlina Zachodniego 31X1971 (sygnowanym 3 VI 1972), normalizacyjny ->• Układ NRD-NRF. podp. 21 XII 1972 (ratyfikowany przez Bundestag 18 VI 1973). W związku z uznaniem aktem tym przez NRF drugiego państwa niem. i odejściem tym samym od doktryny Hallsteina, Rada NATO, 8 XII 1973, postanowiła, że „państwa członkowskie NATO mogą indywidualnie dążyć do nawiązania stosunków dwustronnych z NRD". Równocześnie Rada na życzenie rządu NRP wyraziła nadzieję, że: ,,W warunkach pokoju w Europie naród niemiecki odzyska swą jedność na drodze samostanowienia; w związku z czym państwa członkowskie NATO nadal będą w pełni brały w rachubę specjalną sytuacje, którą określa fakt. że naród niemiecki żyje dziś w dwóch państwach; że nadal nie zostało wynegocjowane swobodne traktatowe uregulowanie pokojów® dla Niemiec i że do czasu, dopóki to nie nastąpi, pozostaną w mocy prawa i odpowiedzialności czterech mocarstw, dotyczące Berlina i Niemiec." Wcześniej 9X11972 cztery W. Mocarstwa przyjęły deklarację, że poprą w R. Bezp. wnioski NRD i NRF o przyjęcie do ONZ, co też uczyniły i 261X1973 NRF obok NRD stała się czł. ONZ. Poza tym NRF jest czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Czł. NATO. Czł. EWG i innych organizmów wspólnoty zachodnioeuropejskiej. W wyniku normalizacji stosunków NRF z ZSRR i Polską, 18-22 V 1973 złożył wizytę w NRF Sekr. Gen. KC KPZR, Leonid I. Breżniew. NRF podp. 19 V 1973 z ZSRR porozumienie o współpracy gosp., przem. i technicznej. 6 V 1974 nagle u-stąpił kanclerz W. Brandt, jego miejsce zajął 16 VI 974 też czł. SPD H. Schmidt, b. min. obrony i gospodarki. 15 VI 974 prezydentem NRF został W. Scheel, czł. FDP. Nowy rząd zadeklarował utrzymanie dotychczasowej polityki zagr. koalicji SPD-PDP. Układem ad hoc z 25 IV 1974 rząd NRF zobowiązał się do podwyższenia sumy ponoszonych kosztów obecności sil zbrojnych USA na terytorium NRF w latach 1973-75 do 6 mld marek = 2 200 min dół. (rząd USA żądał 3,3 mld dół.). Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan, Algieria. Arabia Saudyjska (zerw. 1967), Argentyna. Australia, Austria, Bahrajn. Barbados, Belgia. Belize. Birma. Boliwia. Botswana, Brazylia, Bułgaria, Burundi. Cejlon. Chile. ChRL. Cypr, Czad, Czechosłowacja, Dahomcj. Dania. Dominikana. Egipt (zerw. 1967), Ekwador, Etiopia, Filipiny. Finlandia. Francja, Gabon, Oambia. Ghana. G Wolta, Grecja, Gujana, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, India. Indonezja, Irak, Iran. Irlandia. Islandia. Izrael. Jamajka, Japonia. Jemen, Jordania, Jugosławia, Kambodża. Kamerun, Kanada. Katar, Kenia. Kolumbia. Kongo. Korea Pd., Kostaryka. Kuwejt, (zerw. 19A7). Laos. Lesoto, Liban (zerw. 1967), Liberia. Libia, Liechtenstein, Luksemourg, Malawi. Malezja. Mali, Mal- ta, Maroko. Mauretania, Meksyk. Monako. Nepal. Niger, Nigeria, Nikaragua. Norwegia, Nowa Zelandia. NRD, Pakistan. Panama, Paragwaj, Peru. Polska, Portugalia, Rep. Malgaska. Rep. Pd Afryki, Rep. Środkowoafrykańska. Rumunia. Rwanda. Salwador, Senegal. Sicrra Leone. Singapur, Somalia. Suazi. Sudan. Syjam. Syria (zerw. 1967). Szwajcaria, Szwecja. Tanzania. Togo. Trynidad i Tohaeo, Tunera. Turcja. Uganda. Urugwaj. USA, Watykan. Wenezuela Węgry, W Brytania. Wietnam Pd (Saigońska Adm.). Włochy. Wy. brreże Kości Słoniowej, Zair, Zambia, Zjednoczone F.miraty Arabskie. ZSRR. E. OsMłftrzYK Niemcy 1945-1950, Warszawa 1951; yerrrUge der Biinilesrepnhiik Deutschland. Berlin 1955; E. DAUERLEIN CDUIC.W 194V-'i7. Koln 19<7; H. KŁUTO Dif KPn tn der Bundesrepuhlik. 1945-1956. K61n 1959; M. RAKOWSKI Sorlal-demokrntyczna Pnrfia Niemiec w okresie powojennym. 1949-54. Warszawa 1960; L. BERGSTRASSER Cesrhirhle der palili-srhen Pnrteien tn Deulschinnil, MOnchen 1960: J SOBCZAK Przesiedleńcy w NRF, Poznań 1962; Niemiecka Republika federalna, red.: K M Pospieszalski. l Ziółkowiki. Poznań 1965. s. 713; H DRÓBCIE. F MUNCH. E. PUTTKAMFK -nie Run-de.wepuhlik Deutsrhinnd und dte Yereinien Nailmen. MOnchen 1966 s 156; M S. WOSLENSKIJ Wnsincznnin palnika FRG. Moskwa 1967. s. 452; T. KRAK-ZYC-KI H-inael uifra-niemy NRF w lalach 1060-1969, w. Przegląd Zachodni nr 2, 1971: L. PłS-rusiAK Slomnki milttarno-poliłyczne USA-HRF, Kronika 1949-19/,9. Łódź 1971. s. 14C; KimMyturja NRP (stan na l! VIII 1971 Tekst niem. l tłumaczenie poi. i przypisami), Dokumenty Inst. Śląskiego. Opole 1972; Polska-NRF. Przesłanki i proces normalizacji srnwnkaw, wybór, oprać, i przedmowa: J Rahocki, Poznań 1972. s. 435; J KRA-SUSKI NRF w NATO t EWG 1955-70. Poznań 1972, s. 324; Nierozprzestrzenianie broni nukl. 2400 Zbrojenia i militaryzm w NRF 1963-1971. Dokumenty t materiały, oprać.: B. Król, P. Lippóczy, Warszawa 1972, s. 603; Zbiór Dokumentów nr 2, 1972, póz. 2231; Der Imperialismus der BRD. Berlin 1972, s. 686; K. DASZKIEWICZ Zbrodnie hitlerowskie w prawie karnym NRF, Poznań 1972, s. 215; Die Auswartige Politik der Bundesrepublik Deutschland, Aus-wartiges Amt der BRD. Kfiln 1972, s. 989; Volksrepublik Polen-Bundesrepuhlik Deutschland. Probleme der Nor-malislerung gegenseitiger Beziehungen. Texte und Dokumente, hrsg.; von J. Rachocki, Poznań 1972, s. 287; I. DEUTSCHKIION Bonn et Jerusalem, Paris 1973, s, 488; Sprawy MiedzylW. nr l i nr 2, 1973; Przemówienie l Sekretarza KC PZPR E. Gierka w Poznaniu 22 III 1973, w: Zbiór Dokumentów WIZ, póz. 27. NIEMIECKI ZWIĄZEK 1815-66 (ang. German-Confederation 1815-66,'franc. Confćderation Ger-manique 1815-66, hiszp. Confederación Ger- manica 1815-66, roś. Giermanskij sojuz 1815-1866, niem. Der Deutsche Bund), stworzony 8 VI 1815 na Kongresie Wiedeńskim; obejmował Austrię, Prusy, Bawarię, Wirtembergię oraz wszystkie inne królestwa i księstwa niem. do 1866, kiedy konflikt austriacko-prus., zw; prusko-niem. wojną (Preussich-deutscher Krieg), zakończony 23 VIII 1866 Praskim Pokojem, doprowadził do rozbicia się N.Z. i powstania Związku Północnoniem. i luźnych związków pd. państw niem. z Prusami, a z kolei prus. -> Rzeszy Niemieckiej. J. L. KLUBEK Akten des Wiener Kongresses. Bd. 9, Erlangcn 1815/35. • 2396 NIEMIECKI ZWIĄZEK CELNY 1833 (ang. German Customs Union 1833, franc. Union douaniere allemande de 1833, hiszp. Union Aduanera Ale-mana 1833, roś. Giermanskij tamożennyj- sojuz 1833, niem. Deutscher Zollverein), pierwsza unia celna w Europie, stworzona przez królestwa Prus, Hesji, Bawarii i Wirtembergii w Berlinie, 22 III 1833, układem, wprowadzającym jednakowe taryfy celne, jednakowe systemy miar,, wag i monet; wszedł w życie III 834; rozszerzony 7 IX 1851 na pozostałe królestwa i księstwa niem.; powiązany okładem celnym Prus z Austrią 4 IV 1854; przestał istnieć 1866 na skutek konfliktu Prus z Aus- P. W. VON ROIDISCHEIDT Preussens StaatsyertrSge, Berlin 1852; M. WEBER Der Deutsche Zollveretn. Geschichte und Entwicklung, Berlin 1871; Vorgeschichle und Begrundung des Deutschen Zolhereins 1815-1834. Bd. 3, Berlin 1934. NIEMIEC RÓWNOUPRAWNIENIE 1932 (ang: Germany's equality 1932, franc. Egalite en droits te 1'Allemagne 1932, hiszp. Igualdad de derechos te Alemania 1932, roś. Rawnoprawije Giennanii 1932), termin międzynar., powstały w czasie ge-aewskiej Międzynar. Konferencji w sprawie Rozbrojenia, otwartej 2 II 1932; Rzesza Niem. zażą-iała równouprawnienia militarnego, pod groźbą opuszczenia Konferencji; po długich targach 12 !i:II1932 Francja, W. Brytania i Włochy złożyły ieklarację, iż Konferencja Rozbrojeniowa oparta jest na zasadzie, iż „Niemcy i inne państwa roz-irojone Traktatem Wersalskim winny mieć zapewnione równouprawnienie w systemie, który laje bezpieczeństwo wszystkim narodom". Był to pierwszy krok mocarstw zach. zrobiony na 6 ty-Sodni przed dojściem Hitlera do władzy, na dro-]ze do dopuszczenia Niemiec do wyścigu zbrojeń. B. RONNEFAHRT Konferenzen und Yertrage, Bd. 4, Wiirzburg. 1968. • 2398 NIENARUSZALNOŚĆ GRANIC (ang. Inyiola-bility of frontiers, franc. Inviolabilite des fron-tieres, hiszp. Inviolabilidad de frónteras, roś. Nie- prikosnowiennost' granic), termin międzynar.— zasada prawa międzynar. zawarta w zasadzie generalnej o nienaruszalności —> integralności terytorialnej państwa, przedmiot osobnej szczegółowej definicji, opracowanej przez Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973/74 jako samodzielna zasada. Zasada n.g. nie wyklucza pokojowej zmiany granic dokonywanej w sposób nie naruszający powszechnego prawa międzynar. i nie naruszający interesów bezpieczeństwa innych państw, z zastrzeżeniem w myśl art. 62 ->• Konwencji Wiedeńskiej 1969— że zmiana granicy nie może nastąpić w oparciu o klauzulę -> rebus sic stantibus. Zob. też -> Suwerenność. A. KLAFKOWSKI Nienaruszalność granic w prawie międzynarodowym, „tycie Warszawy", nr 62 z 14 DI 1974. • 2399 NIEPODLEGŁOŚĆ NARODÓW W XX WIEKU (ang. Independence of nations in 20th Century, franc. Independence des Nations au 20-e siecle, hiszp. Independencia de las Naciones en el Siglo XX, roś. Niezawisimost' narodów w XX wiekie). Jeśli wiek XX do I wojny świat, był apogeum ery kolonialnej, to XX w. przechodzi do historii jako stulecie niepodległości narodów świata. Od końca I wojny świat, do 1973 następujące kraje pozbyły się zależności zaborczej, kolonialnej czy innej i uzyskały niepodległość: 1918-1921 Czechosłowacja, Polska, Jugosławia, Litwa, Estonia, Łotwa, Irlandia; 1928 Arabia Saudyjska (Al- Hidżaz); 1929 Watykan; 1946 Filipiny, Indonezja; 1947 India, Izrael, Pakistan, Birma; 1948 Cejlon; 1949 KRL-D, DRW; 1951 Libia; 1954 Laos, Kambodża; 1956 Sudan, Tunezja, Maroko; 1957 Malezja; 1958 Gwinea; 1960 Kamerun, Togo, Se- negal, Mali, Somalia, Kongo (Brazzaville), Daho-mej, G. Wolta, Wybrzeże Kości Słoniowej, Afryka środk., Kongo (Leopoldville), Nigeria, Mauretania, Madagaskar, Gabon; 1961 Sierra Leone, Tanganika; 1962 Trynidad i Tobago, Algieria, Burundi, Rwanda, Uganda; 1963 Kenia, Zanzibar i Pemba, Kuwejt; 1964 Malta, Zambia; 1965 Gambia, Malediwy, -Singapur; 1966 Barbados, Botswana, Gujana; 1967 Jemen Pd.; 1968 Nauru, Mauritius; 1970 Fidżi; 1971 Katar, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie; 1973 Bangla Desz; 1974 Gwinea Bissau i Grenada. W sumie od końca I wojny świat., a więc w ciągu nieco więcej niż pół wieku 69 krajów, których ziemie były pod wiekowym zaborem lub w kolonialnej podległości, uzyskało niepodległość. Obowiązek poszanowania niepodległości polit. każdego państwa został włączony do —>• Deklaracji Zasad Prawa Międzynarodowego 1970. E. OSMAŃCZYK Ciekawa historia ONZ, wyd. 2, Warszawa 1965. • 2400 NIEROZPRZESTRZENIANIE BRONI NUKLEARNEJ (ang. Now-proliferation of nuclear wea-pons, franc. Non-Preliferation des annes nucleai-res, hiszp. No-Proliferación de las armas nuclea-res, roś. Nierasprostranienije jadiemogo orużyja), przedmiot układu międzynar., zainicjowanego memorandum przedłożonym 151X1965 Zgr. Og. NŻ 2401 Niewidomi 592 przez rządy Brazylii, Birmy, Etiopii, Indii, Meksyku, Nigerii, Szwecji i W. Brytanii o naglącej potrzebie i ogromnym znaczeniu porozumienia świat.' o n.b.n. Z inicjatywy ZSRR Zgromadzenie 24 IX 1965 wpisało sprawę tę na agendę XX Sesji, a w Komisji Rozbrojeniowej 18 państw rozpoczęto studiowanie dwu projektów takiego układu: złożonego przez USA Komisji 17 VIII 1965 i przez ZSRR 241X1965; jednak mimo zaleceń do pośpiechu ze strony Zgromadzenia Rez. 2028/XX z 23X1 1965, Komisja nie była w stanie uzgodnić projektu ukladu. W 1968 USA i ZSRR przedłożyły Komisji wspólny projekt, który został przeanalizowany w maju-czerwcu 1968 na Sesji Specjalnej Zgromadzenia. 13 VI 1968 USA, W. Brytania i ZSRR przedstawiły R. Bezp. ONZ projekt gwarancji bezpieczeństwa dla tych krajów, które się zrzekną prawa produkowania i korzystania z broni jądrowej, polegających na zobowiązaniu R. Bezp. ONZ i wszystkich jej członków posiadających bronie jądrowe do działania natychmiastowego, zgodnie z Kartą NZ w przypadku agresji lub zagrożenia broniami jądrowymi jednego z państw bezatomowych. 12 VI 1968 Zgr. Og. NZ zaaprobowało tekst ->• Układu o nierozprze-strzenianiu broni nuklearnej 95 głosami przeciwko głosom Albanii, Kuby, Tanzanii i Zambii, przy 21 wstrzymujących się: Arabii Saudyjskiej, Algierii, Argentyny, Brazylii, Birmy, Burundi, Francji, Gabonu, Gwinei, Hiszpanii, Indii, Malawi, Mali, Maroka, Mauretanii, Portugalii, Rep. Środkowoafrykańskiej, Rwandy, Sierra" Leone i Ugandy. 19 VI 1968 R. Bezp. ONZ Rez. 255/68 poparła 10 głosami za, przy 5 wstrzymujących się: Argentyny, Brazylii, Francji, Indii i Pakistanu, Deklarację rządów W. Brytanii, USA i ZSRR w sprawie Układu o n.b.n. oraz ww. gwarancji. Pol- ska uczestniczy w układzie z l VII 1968 (Dz.U.. 1971. póz. 60. 61). Europejskie socjalist. państwa nieatomowe przystąpiły do Układu i zawarły wymagane porozumienia z IAEA, podobnie jak większość państw Trzeciego świata. Nie podpisały ChRL i Francja. Natomiast 1973 ratyfikowały układ państwa za-chodnioeur., będące czł. -* EURATOM, która to instytucja międzyrząd. podp. 5 IV 1973 w Brukseli porozumienie z -*• IAEA, wymagane art. III Układu. W myśl porozumienia obie organizacje EURATOM i IAEA będą przeprowadzać inspekcje w 7 nieatomowych państwach członkowskich EURATOM-u, czy materiały rozszczepialne przeznaczone dla celów pokojowych nie są wykorzystywane dla potrzeb wojskowych. A. SKOWROŃSKT Sprawa Ukladu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowych, w. Sprawy Mffc/eynor. nr 2, 1966; G. FISHER The f^nn-PrnlHerafion of Niirlenr We'aponx. London 1971; Kromka, 1973, s. WA; G. OUESTER The Politics of Nuctear Proliierfilion, Baltimore 1973, s. 249. • 2401 NIEWIDOMI (ang. Blind, franc. Aveugles, hiszp. Ciegos, roś. Slepyje), objęci współpracą między-nar. od XIX w. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Królewskie Slow. (Bryt.) Wspólnoty d/s Niewidomych. Royal Commonwealth Society for the Blind, żal. 1950, z siedzibą w Londynie Międzynar Federacja Niewidomych, Int. Federation of the Blind. zał. 1964. z siedzibą w Nowym Jorku, łączy krajowe org. 25 państw; puhl. Brnille Inl. Międzynar. Liga Niewidomych Esperantystów, Int. Lcaguc of Blind Esperantists, żal. 1950, z siedzibą w Yilleurbanne (Francja), łączy członków z 27 krajów, m in. z Polski, Miedzynar. Stuw. Zapobiegania Ślepocie, Int. Assuc. for the Prcvention of Blindness, zał. 1929. z siedzibą w Paryżu; łączy członków z 43 krajów, m.in. z Polski; publ. Journal of Social Ophtalmotogy. Światowa Rada Opieki nad Niewidomymi, Worid Councii for the Welfare of the Blind, WCWB. żal. 1951. z siedzibą w Paryżu, łączy członków z 50 państw, m.in. z Polski; posiada Statut (B) ECOSOC i UNESCO; w stałej łączności z ILO i UN1CEF: pub]. WCWB Newsietler. Unia Eur. d/s Ociemniałych Robotników, Eur. Union for Blind Worker. zał. l'»h5, z siedzibą w Brukseli. Yearbook of Inl. Organisations, 1973. • 2402 NIEWOLNICTWO (ang. Slavery, bondage, franc. Esclavage, hiszp. Esclavitud, roś. Rabsiwo), system utrzymywania w służebnej zależności ludzi przez ludzi, zwalczany międzynarodowo od Kongresu Wiedeńskiego 1815; przedmiot konwencji między-nar., mających na celu całkowitą likwidację n. w świecie, czego nie udało się dotąd osiągnąć, jak stwierdziła Komisja Praw Człowieka ONZ 23 III 1967. Chronologia walki międzynar. z n. przedstawia się następująco: 1794—Konwent Jakobiński Rep. Franc. ogłosił zniesienie n. we wszystkich koloniach franc.; uchwała ta została anulowana 1798 i Francja dopiero 1848 zniosła ponownie n. 1801—zniesienie n. na Haiti, anulowane 1803. 1814—w Traktacie Pokoju, podp. w Paryżu Francja i W. Brytania zobowiązały się przedłożyć wspólnie na Kongresie Wiedeńskim projekt konwencji o zniesieniu n. przez wszystkie mocarstwa chrześcijańskie. 1815—na Kongresie Wiedeńskim 8 państw eur. postanowiło położyć kres n., „pladze, która wyludniła tak bardzo Afrykę, upodliła Europę i za- smuciła ludzkość". 1823—zniesienie formalne n. w Chile. W Londynie powstała pierwsza międzynar. org. p.n. Tow, Bryt. i Zagr. Antyniewolnicze, British and Fo- reign Anti-Slavery Society. W 1909 zmieniło nazwę na Anti-Slavery Society for the Protection of Human Rights: od 1946 zarej. w ONZ; posiada -statut doradczy (B) ECOSOC; publ. The Anti-Slavery Review. 1824—zniesienie formalne ń. przez Kongres Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środkowej. 1826—zniesienie n. w Meksyku. 1833—W. Brytania zarządza zniesienie n. w swych koloniach. 1834—w Filadelfii powstaje Amer. Tow. Antyniewolnicze, American Anti-Slavery Society. 1841—Austria, Francja, Prusy, Rosja i W. Brytania podpisały Traktat o wspólnych akcjach na otwartym morzu przeciwko statkom podejrzanym o transportowanie niewolników. 1848 — Francja zniosła n. w swych koloniach. 1859—biały obywatel USA J. Brown rozpoczął 1851—Zniesienie n. w Kolumbii. w USA wojnę wyzwoleńczą Murzynów; ranny, pojmany, osadzony i powieszony. 1860—Holandia zniosła w swych koloniach n. 1863—pręż. USA A. Lincoln proklamował wyzwolenie Murzynów i przyznał im prawo walczenia z bronią w ręku przeciwko pd. stanom. Wstą- piło do armii' Północy 186 tyś. Murzynów; zginęło lub odniosło rany 68 tyś. 1873—Hiszpania i Portugalia zniosły n. w swych koloniach. 593 Niger 2404 1877—zniesienie n. na Madagaskarze. 1881 —zniesienie n. na Kubie i w Brazylii. 1885—Konferencja Kolonialna w sprawie Konga w Berlinie postanowita „czynić wszystko dla zachowania ludności tubylczej w Afryce... i walczyć z niewolnictwem, a szczególnie z handlem niewolnikami murzyńskimi". 1890—Konferencja Kolonialna w Brukseli opracowała i uchwaliła konwencję o stosowaniu środków militarnych, ekon. i prawnych w walce o wyeliminowanie handlu niewolnikami z Afryki. Belgia zniosła n. w swych koloniach. 1896—Najwyższy Sąd USA uzasadnił ograniczę^ nie swobód obywatelskich murzyńskiej ludności przez zepchnięcie jej do gett formułą „rozdzieleni, ale równi", „separated but equal". 1909—zniesienie n. w Zanzibarze. 1919— Konwencja z Saint Gennain-en-Laye o cal-kowitej eliminacji n. w jakiejkolwiek formie oraz o traktowaniu niewolników na morzu i lądzie. 1922—LN powołała Tymczasową Komisję d/s n., Provisional Commission on Slavery. 1923—zniesienie n. w Rwandzie. 1926—26 IX, w Genewie 36 państw podp. nową konwencję o obowiązku zwalczania n. we wszelkich formach. Polska jest jej członkiem (.DT..U. 1930. póz. 48; DZ..U. 1931, póz. 21, 22). 1928—zniesienie n. w Sierra Leone. 1932—LN utworzyła Stały Komitet Doradczy d/s niewolnictwa, Pennanent Advising Committee on Slavery. 1948 — Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w art. 4 proklamowała, że „nie wolno nikogo czynić niewolnikiem, ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo jest zakazane we wszystkich swych postaciach". 1949—Zgr. Og. NZ poleciło ECOSOC zbadanie problemu n. we współcz. świecie. Uzyskane dane z 75 państw zostały ogłoszone 1967. 1953— Zgr. Og. NZ uchwaliło protokół o modyfikacji Konwencji 1926. 1956—Konferencja NZ w Genewie uchwaliła Konwencję uzupełniającą w sprawie zniesienia n., handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do,n.; podp. 71X1956, weszła w życie 30 IV 1957. Polska jest uczestnikiem (Dz.U. 1963, póz. 185, 186). 1957 — zniesienie n. w Omanie. 1958 — Opracowana w Genewie Konwencja o Morzu Otwartym, w art. 13 postanowiła: „Wszystkie państwa podejmą skuteczne kroki, by nie dopuścić do przewozu niewolników na statkach mających prawo pływania pod ich banderą i wymierzać karę za taki przewóz oraz nie dopuszczać do bezprawneao używania w tym celu bandery. Ka>ily niewolnik, który zbiegnie na pokład jakiegokolwiek statku bez względu na to pod jaką banderą ten statek pływa, stanie się ipso facto wolnym człowiekiem". 1962 — Zniesienie n: w Arabii Saudyjskiej za odszkodowaniem ze skarbu państwa po 3 tyś. dół. za niewolnika. 1967 — KPCz ONZ w czasie swej sesji 23 TT-23 HT w Genewie, stwierdziła, że nie nastąpiła dotąd w świecie całkowita eliminacja n.; wg szacunkowych danych ONZ ok. 12 min ludzi żyje w służebności niewolniczej w Ameryce Lać., Afryce i pd. Azji. 1972—na 53 Sesji ECOSOC, 28VTT1972, w Genewie uchwalona została jednomyślnie rezolucja zgłoszona przez Brazylię, Finlandię, Kenię, Malezję i Polskę, potępiająca stwierdzone przypadki handlu siłą roboczą przez instytucje prywatne, rekrutujące oraz przewożące drogą nielegalną robotników z niektórych państw afryk. do Europy Zach., gdzie „pracodawcy wyzyskiwali ich w okrutny sposób, przetrzymując w warunkach nie- mal niewolniczych". 1973—opublikowanie w marcu relacji etnologów o n. Indian w Paragwaju. A Chronological Summary of The Work of the British and Foreign Anti-Slnvery Society 18M-1900, London 1950. s. 107; Provisional Bihtiography on Slavery, Washington DC 1950; M. P. TRONCOZO Inslitiitions, prartires and customs simiiar to Slavery In Latin America, UN Doc. E/AC 33/6. 1950; La repression de fesrlayaue. UN New York 1951, s.. 81; M. SCHREIBER Convention supplementaire des Nalions Unieś retatiye a. 1'aholilion de l'esclavage, w: Annuaire Fran^nis de Droit Int. 1956; J A. C GUTTERIDOE Supplemenlary Slavery Comenlion. w: Ihi. IMW Quarterly 6/1957; C. W. W. GREE-NIDGE Slavery. London 1958; Zbiór Dokumentów nr 3, 1959, s. 400; Rlippon sur 1'esrltiwse, LIN New York 1967. s. 335; Kronika. 1972 i 1973; H. TINKER A New System of Slavery: The Export of Indian Labour Oyerseas: 1830-1920, Oxford 1974, s. 448. • 2403 NIEZAANGAŻOWANIE (ang. Non-alignment, franc. Non-aligncment, hiszp. No-alineación. roś. Nieprisojedinienije), termin międzynar. powstały w okresie zimnej wojny — polityka państw, które unikały zaangażowania się po stronie któregokolwiek z bloków militarnych Wschodu lub Zachodu. Państwa te, zw. państwami niezaangażowany-mi, organizowały od 1961 z inicjatywy Egiptu, Indii i Jugosławii konferencje państw niezaanga-żowanych; ich program zdecydowanie antyimpe-rialistyczny wyrażał aktywne poparcie zasady —>• pokojowego współistnienia. Foreinn Pollcy of Hon-AUsnment, Inst. ot Int. Politics and Economics. Praha 1964. s. 62; J. ETTIW.FR, O. MELIKYAN The Policy ol Non-Alinnment, Moskwa 1966, s. 139; Hon-Alignment, edit.: J. W. PURTON, New York 1967. s. 142; J. SUTOR Państwa neutralne i niezaansaiowane, Warszawa 1972, s. 266. • 2404 NIGER (ang. Niger, franc. Niger, hiszp. Niger, roś. Nigier), Republika Nigru, Republique du Niger, państwo w zach. Afryce. Czł. ONZ. Pow. 1267 tyś. km2. Ludność 4020 tyś. mieszk. (1970). Stolica: Niamej 90 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Libią, Czadem, Nigerią, Górną Woltą, Daho- mejem. Mali i Algierią. Język urzędowy: francuski. Waluta: frank ĆPA = 100 centymów. Święto nar. 3 sierpnia, dzień proklamowania niepodleg- łości. 1960. Stosunki międzynar.: kraj okupowany wspólnie przez Anglię i Francję, 1890; 1904 po walkach z Tuaregami otrzymał statut „terytorium militar- SS ESMiO 2405 Nigeria 594 nego Francji", 1922 włączony jako kolonia do Franc. Afryki Zach.; 1946 „terytorium zamorskie Francji"; samorząd 1958; niepodległość—3 VIII 1960 w ramach wspólnoty Francuskiej. Czł. ONZ od 20X1960 i org. wyspecjal. NZ, z wyjątkiem IFC i IMCO. Czł. OCAM i Rady Ententy. Stosunki dyplomat. (l IV 1974>; Algieria, Arabia Saudyjska, Belgia, Dahomej, Egipt, Etiopia, Francja, Hiszpania, Holandia, Izrael, Japonia, Kanada, Korea Pd„ Kuwejt, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Maroko, Mauretania, Nigeria, Norwegia, NRF, Pakistan, Peru, Rumunia, Sierra Leone, Sudan, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Tunezja, USA, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgoćika administracja). Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej. E. SERC DE RIYIERES Htstoire du Niger, Pańs 1965; S. Mio-DUSZEWSKI W labiryncie delty Ntgra, Warszawa 1972; P. Do-NAINT, F. LAUCRENON •Le Niger. Paris 1972; The Statesman's Year- Book 1972173, London 1972, s. 957-959. • 2405 NIGERIA (ang. Nigeria, franc. Nigeria, hiszp. Nigeria, roś. Nigierija), Federacyjna Republika Nigerii, Federal Republic of Nigeria, państwo w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim. Czł. ONZ. Pow. 923 773 km2. Ludność 66174 tyś. (1970; wg spisów: 1951/52—39730 tyś., 1963—55670 tyś., 1972—58020 tyś.). Stolica: Lagos 842 tyś. mieszk. (1969). Graniczy z Nigrem, Czadem, Ka- merunem i Dahomejem. Język urzędowy: ang., w powszechnym użyciu hausa, joruba, ibo, fulani, kanuri, tiw i in. Waluta: do 1972—funt nigeryj- ski = 20 szylingów; od 1972—nair. Święto nar. l października, dzień niepodległości, 1960. Stosunki międzynar.: w pół. XIX w. pod kontrolą W. Brytanii; 1886 pod administracją bryt. Royal Niger Company; od 111914 cały obszar przejęty przez W. Brytanię p.n. Colony and Protectorate of Nigeria; po I wojnie świat, kolonia niem. Kamerun została przekazana W. Brytanii przez LN terytorium mandatowe, które po II wojnie świat. 1947 zostało włączone do Nigerii jako terytorium powiernicze ONZ. W czasie II wojny świat, oddziały wojsk, nigeryjskie brały udział pod komendą bryt. w wojnie z Włochami we wsch. Afryce i z Japonią w Birmie. W 1947 N. otrzymała autonomię, rozszerzoną 1953;-niepodległość w ramach bryt. Wspólnoty Narodów— l X 1964; wsch. prowincja -> Biafra proklamowała 27 V 1967 wystąpienie z Federacji, co spowodowało krwawą wojnę domową, która zakończyła się kapitulacją Biafry 1211970. Z ramienia ONZ działała od sierpnia 1968 do stycznia 1970 Międzynar. Grupa Obserwatorów, złożona z przedstawicieli Sekretariatu ONZ, z Algierii i Etiopii z ramienia OJA i z Kanady, Polski, Szwecji i W. Brytanii. Czł. ONZ i wszystkich org. wyspecjal. NZ. Czł. OJA. Sekretarz Generalny ONZ, D. Hammarskjfild złożył wizytę w N. w styczniu 1960. W polityce zagr. N. sprzeciwia się wszelkim ugodowym dialogom z Rep. Pd. Afryki i domaga się całkowitej deko-lonizacji Afryki. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, ChRL, Czad, Czechosłowacja, Dahomej, Dania, Egipt, Etiopia, Filipiny, Finlandia, Francja, Gambia, Ghana, Grecja, Gwinea, Gwinea Równikowa, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irak, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kanada, Kongo, Korea Pd., Liban, Liberia, Libia, Malezja, Mali, Maroko, Niger, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Polska, Rep. Środkowoafrykańska, Rumunia, Senegal, Sierra Leone, Sudan, Syjam, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania (zcrw. 1968, wznowione 1971), Togo, Turcja, Urugwaj, USA, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia (zerw. 1968, wznowione 1971), ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. E. O. AWA Federal Goyernment in Nigeria, Berkeley 1964, s. 349; C. S. PHYLUPS The Development of NIgerian Forelga Policy, Chicago 1964, s. 154. F. D. SCHWAKZ (Jn.) Nigeria: The Tribes, the Nation, or the Race—The Politic of Inde-pendence, Cambridge 1965, s. 316; S. B. LOCKWOOD Nigeria, A Guide to Officiat PuWcations Washington DC 1966, s. 166; J. P. MACKINTOSH Nigerian Goyernment and Politics, Prelude to the Revolution, Eyanston 1966, s. 651; P. D. SCHWARZ Nigeria, New York 1968, s. 328; H. D. SEIBEL Industriearbett und Kulturwandel in Nigerias, Opladon 1968, s. 503; A. OLKIEWICZ Bytem obserwatorem w Nigerii, „Żołnierz Wolności" nr 255, 1971; Nigeria: Diiemma of Nation-hood. Ań African Anatysis of the Biafran Conflict, edit.: J. Okpaku, New York 1972, s. 426; E. EKUNDARE Ań Eco-nomic History of Nigeria 1860-1960, London 1973. • 2406 NIKARAGUA (ang. Nicaragua, franc. Nicara-gua, hiszp. Nicaragua, roś. Nikaragua), Republika Nikaragui, Republica de Nicaragua, państwo w Ameryce Środk. między M. Karaibskim a O. Spokojnym. Czł. ONZ. Pow. 148 435 km2. Stolica Managua 318 tyś. mieszk. (1968). Graniczy z Be-lize i Kostaryką. Język urzędowy: hiszp., używany też angielski. Waluta: cordoba =100 centavos. Święto nar. 15 września, dzień proklamowania niepodległości, 1821. Ludność Nikaragui wg spisów 1920-70 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1920 1940 1950 1002 1380 1437 1963 1970 1535 1915 Stosunki międzynar.: kolonia Hiszpanii 1539-1821. Od 151X1821 do 30 IV 1838 część Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środk.; niezależna rep. od 30 IV 1838; 1855 w wojnie z armią W. Wal- 595 i„No pasarón'." 2414 kera z USA. W 1863 w wojnie z Hondurasem i Gwatemalą. W 1886 Traktat Pokoju z Gwatemalą. W 1875 Niemcy zablokowały porty N. do- magając się spłaty długów. W 1894 w wojnie z Hondurasem. W 1895 W. Brytania zablokowała porty egzekwując siłą spłatę długów; 1907 w wojnie z Hondurasem i Salwadorem, zakończonej traktatem pokoju 1909. W 1912 marynarka wojenna USA interweniowała na rzecz dwóch ban- ków prywatnych USA w Managua: Brown Bro-thers and Co. oraz J. Soligman and Co. i pozostała jako władza okupacyjna do 2 11933, w dwu- dziestoletniej walce z partyzantką lud. kierowaną przez C. A. Sandino (1893-1934). W 1937 z pomocą USA ustanowiona została dyktatura rodzi- ny gen. A. Somozy (zastrzelony 1956), którego klan pozostał przy władzy po lata siedemdziesiąte. N. była czl. LN 1919-36, jest czl. zał. ONZ od 24X1945 i wszystkich org. wyspecjal. NZ, za wyjątkiem IMCO i IAEA. N. korzystała 1950 z pomocy FAO. Członek żal. OPA; czł. Traktatu Tlatelolco; czl. wszystkich instytucji integracyjnych Ameryki Środkowej. Spory i konflikty graniczne z Kostaryką 1948/49, 1955 i 1959 były rozpatrywane przez Międzynar. Komisję Ekspertów Wojskowych oraz Komisję Śledczą OPA; spór z Hondurasem 1957—przez Komisję Śledczą OPA. Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Argentyna, Austria, Belgia. Belize, Brazylia, Chile, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Filipiny. Francja, Grecja, Gwatemala, Hiszpania, Holandia, Izrael, Japonia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Liban, Malta, Meksyk. Norwegia, NRP, Panama, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Taj- • wan. Turcja. Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania, Wiochy. Stosunki dyplomat. z Polską na szczeblu poselstwa. Report of the FAO Mission for Nicaranua, Roma 1950; M. TWEADY This is Hienraniia, New York 1953; The Ero-nomic Devetopment in ^/icaragua, IBRD Washington DC 1953; A. VAN WYNEN, A. J. THOMAS' La No-interveiwión. Sus normas y su sisnificando en las -Americas, Buenos Aires 959; s. 46-53; F. TERAN. J. TNCER Geografia de Nirnrnuua, Managua 1964; El Resarrollo Eronomlco de Wcoragun, CEPAL New York 1966, s. 220; The Statesman's Year-Book WS173. London 1972, s. 1194-1200. • 2407 NIUE I TOKELAU (ang. Niue and Tokelau Islands, franc. Niue et Tokelau, hiszp. Islas de Niue y Tokelau, roś. Ostrowa Niue i Tokełau), wyspy, zamor. terytoria nieautonomiczne N. Zelandii, składające się z wyspy Niue (pow. 259 km2, 5,2 tyś.' mieszk.—1971), wyłączonej 1903 ze wspólnej administracji kolonialnej Wysp Cooka, do których należy oraz trzech grup wysp Tokelau (pow. 6.8 km2, 1,7 tyś. mieszk.—1970) wyłączonych 1926 ze wspólnej administracji kolonialnej Wysp Gilberta i Lagunowych (Ellice) i integrowanych przez N. Zelandię l I 1949, jako zamor. terytoria (Overseas Territories). Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się prawa samostanowienia dla N. i T. Pacitlc Islfind Yearbook. Sydney 1968. • 2408 NIUGIN1, projektowana nazwa państwa powstałego z terytoriów —>• Papua i Nowa Gwinea, fonetyczna forma ang. nazwy New Guinea. • 2609 NPCONA RUNDA (ang. Nixon Round, franc. Round de Nixon, hiszp. Ronda Nixon, roś. „Raund" Niksona), przyjęta powszechnie w GATT nazwa dla siódmej „rundy" obrad tej instytucji nad kolejnym problemem celnych taryf, rozpoczęta z inicjatywy pręż. R. Nixona 1973, kon- tynuującego politykę pręż. J. P. Kennedy'ego 1962-68 (-»• Kennedy'ego runda). Eksperci 81 państw członkowskich GATT na sesji w Tokio 12- 141X1973 opracowali tzw. Deklarację Tokij-ską, ustalającą zasady rokowań-w ramach „r.N." przeprowadzone w siedzibie GATT w Genewie od listopada 1973 do (w założeniu) jesieni 1975. Przedmiot rokowań: —>- celne taryfy (m.in. także amer. tzw. „bariery pozataryfowe"), Les grandes manoeuvres du „Nixon • Round'* ont commence^ w: Le Monde de 1'iconomie z 30 I 1973. • 2410 NOC ŚW. BARTŁOMIEJA (ang. Night of St. Bartholomew, franc. Nuit de St. Barthćłemy, hiszp. Noche de San Bartoleme, roś. Warfołomie- jewskaja nocz), termin międzynar.—synonim masowej rzezi; powstał po masakrze tysięcy hu-genotów wymordowanych przez sfanatyzowanych katolików w nocy 2 23 na 24 sierpnia (dzień Sw. Bartłomieja) 1572 we Francji, przede wszystkim w Paryżu, Bordeaux, Orleanie, Rouen i Tuluzie. Inspiratorami rzezi, dokonanej za wiedzą króla Francji Karola IX, była Katarzyna Medyceiska i Henryk^Gwizjusz. N. M. SUTTERLAND The Massacre of St. Bartholomew and the Ewopean Conflict 1559-1572, London 1972, s. 373. • 2611 NOMADOWIE (ang. Nomads, franc. Nomades, hiszp. Nómadas, roś. Koczewniki), ludy pasterskie i zbieracko-łowieckie o koczowniczym trybie życia (np. Lapończycy w Europie, Beduini w Afryce), przedmiot badań międzynar. pod egidą UNESCO. Arid Żonę Research, Vol. 19: Nomades et Nomadisme au Sahara, UNESCO Paris 1962. • 2412 NO MAN'S LAND [ang.; 'ziemia niczyja'], termin międzynar. — terytorium dzielące po zawieszeniu broni dwie strony walczące. NOMENKLATURA TOWAROWA -> Celne nomenklatury. • 2413 NON.Y10LENT ACTION [ang.; 'akcja bez użycia siły'], termin międzynar.—polit. forma protestu, pryncypialnie, bez użycia siły, zastosowana po raz pierwszy na szeroką skalę w okresie międzywojennym przez M. K. Gandhiego, bojownika o wolność Indii, naśladowanego po II wojnie świat, w wielu krajach w okresie walki o niepodległość, a także w walkach społecznych (np. M. Luther King w USA). G. SHARP The Potitics o f Non-violent Action. New York 1971. • 2414 „iNO PASARAN!", historyczny okrzyk La Pa-sionarii (hiszp. komunistki D. łbarruri) w odpowiedzi na faszystowski atak wojsk gen. Franco na Rep. Hiszpańską 17/18 VII 1936, wygłoszony 19 VII 1936 przez rozgłośnię madrycką. Pełny tekst: „No Pasaran! Mejor es morir de pie que vivir de rodiiias!" (Nie przejdą! Lepiej umrzeć stojąc niż żyć na klęczkach!). M. BRON. E. KOZI.OWSKI. M. TECHNICZEK Wojna Hiszpańska 1936-1939, Warszawa 1964, s. 33; D. IBARRURI Jedyna droga, Warszawa 1966. 38* 2415 Mord 596 • 2415 NORD, przyjęty we Francji skrót nazwy: Societć Nationale de Constructions Aeronautiques du Nord; jeden z trzech wielkich franc. koncernów lotn., zat. 1936; produkuje wojsk, samoloty transportowe i myśliwskie. • 2416 NORDEK, Nordec (ang. Nordic Economic Union, franc. Union Ćconomique Nordique, hiszp. Unión Económica Nordica, roś. Nordijskoje ekonomi-czeskoje soobszczestwo), nazwa porozumienia Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji o utworzeniu Nordyckiej Unii Gospodarczej; zawartej 411 1970. Układ miał wejść w życie l I 1972 i wprowadzić bezcłową wymianę handl. dla ok. 85% wyrobów przem. (pozostałe ok. 15%—żelazo, stal i elementy elektroniczne); miał ustanowić wspólny fundusz dla regulacji cen artykułów roln. i produktów rybnych, przebudowy struktury rolnej, względnie modernizacji rolnictwa, rozwoju wspólnych badań nauk. itd. Fundusz, którego 46% zobowiązała się dostarczyć Szwecja miał osiągnąć wartość 400 min dół. do 111977. Organenri finansowym N. miał być Skandynawski Bank Inwestycyjny. W myśl Układu każda z umawiających się stron miata prawo zawiesić stosowanie układu w przypadku, gdy jedna z nich stanie się członkiem innego ugrupowania gospodarczego. Przypadek taki nastąpił, kiedy Dania stała się czt. EWG i Finlandia wraz z Szwecją uznały, że należenie do N. wraz z Danią koliduje z neutralnością obu państw. Kromka, 1970; Kronika, 1972. • 2417 NORDYCKA UNIA POCZTOWA (ang. Nordic Postał Union, franc. Union Postale des pays du Nord, hiszp. Unión Postał de los Paises del Norte, roś. Pocztowyj sojuz siewiernych stran), instytucja międzyrz. państw skand.: Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji, zał. 1869 konwencją pocztową przez Danię, Norwegię i Szwecję; Finlandia i Islandia przystąpiły l l 1935 do konwencji, która została odnowiona 1946 i 1960. Siedziba: Oslo; publ. Nordisk Posttidskrift. Yearbook of Inl. Organizations, 1973. • 2418 NORMA KOLIZYJNA (ang. Colision Norm, franc. Normę de colision, hiszp. Norma de coli- sión, roś. Prawiło kollizii), termin międzynar. — reguła międzynar. prawa prywatnego wskazująca „system prawny, w którym należy poszukiwać rozwiązania prawnego dla zdarzenia zawierającego element obcy". Mola Encyklopedia Prawa, Warszawa 1960, s. 388-389. • 2419 NORMALIZACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. International Standardization, franc. Standardisa-tion internationale, hiszp. Normalización inter-nacional, roś. Mieżdunarodnaja standartizacyja), termin przyjęty w XX stuleciu, dla wprowadzenia do techniki jednolitych wzorcowych -> norm międzynarodowych, zgodnie z zasadami ->• metrologii. Inicjatorem była W. Brytania, powołując 1901 do życia krajowy Komitet Normalizacji, Committee of Standards (od 1928 p.n. British Standard Institution). W 1926 powstała Międzynar. Federacja Krajowych Stów. Normalizacyjnych, Int. Federation of Standardizing Assoc., która połączona z powstałym 1944 Koordynacyjnym Komitetem Normalizacji NZ, UN Standards Coordinating Committee, utworzyła 1946, nową org. międzynarodową. Org. międzynar. zarej. w ONZ Międzynar. Org. Normalizacji, Int. Org. for Standardization, ISO, z siedzibą w Genewie; łączy 58 państw, instytucji normalizacyjnych, m.in. Polski, posiada statut doradczy (B) UNESCO i ECOSOC, a także FAO, IAEA, ICAO, ILO, IMCO. ITU. Jednym z organizmów ISO jest od 1957 Stały Komitet Badania Podstaw Naukowych Normalizacji; publ.: mieś. ISO Journal i rocznik ISO Memento. Arabska Org. Normalizacji i Metrologii, Arab Org. for Stan-darization and Metrology, żal. 1965. z siedzibą w Kairze. Eur. Komitet d/s Normalizacji, Eur. Committee for Standar-dization, zał. 1961. z siedzibą w Paryżu. Eur. Kom. Koordynacji Normalizacji, Eur. Committee for Standards Coordination. CEN, za). 1960 dla państw EWO. 1963 rozszerzony na państwa EFTA. z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Kom. Normalizacji d/s Biologii Człowieka, Int. Committee for Standardization in Human Biology. zał. 1958, z siedzibą w Paryżu, łączy uczonych i specjalistyczne towarzystwa nauk. 37 państw, m.in. Polski; publ. Handbook of Standard Methods in Human Biology. Panamer. Komisja Normalizacji, Pan. American Standardu Commission — Comisión Panamericana de Normas Tecnicas, COPANT, zat. 1961, z siedzibą w Buenos Aires; publ. Bulletin CO P AUT. Stalą Komisja Normalizacyjna, Permancnt Standardization Committee, 1966 przy RWPG, z siedzibą w Moskwie. J. WODZICKI Normalizacja. Wiadomości podstawowe. Warszawa 1961; S. MIROWSKI Tablice chronologiczne normalizacji. Warszawa 1963; Yearbook of Int. Organiwtions, 1973. • .2420 NORMALIZACJA W SYSTEMIE RWPG (ang. Standardization in the CMEA system, franc. Standardisation dans le systeme du CAEM, hiszp. Normalización, estandardización en el sistema del CAME, roś. Standartizacyja w sistiemie SEW),. przedmiot współpracy integracyjnej państw so-cjalist., które 1966 powołały do życia Stałą Komisję Normalizacyjną przy RWPG, a 1968 -»• Instytut Normalizacyjny RWPG. W 1971 XXV Sesja Rady w uchwalonym Kompleksowym Programie RWPG, „uznając duże znaczenie problemów normalizacji" uzgodniła, że 1971^80 należy m.in.: W tym celu: 8.1. Rozpocząć, poczynając od 1971 roku, prace zmierzające do stworzenia jednolitego systemu wzorców RWPG, biorąc pod uwagę Micdzynar. System Jednostek Miar i Wag (SI), system znormalizowanych danych informacyjnych i jednolitych norm dokładności oraz metody określania ilości i badania jakości surowców, materiałów i wyrobów gotowych. 8.2. Prowadzić wzajemne porównywanie wzorców narodowych. 8.3. Zorganizować wspólne praco naukowo-badawczc w celu podwyższenia dokładności wzorców RWPG do obecnego poziomu świat., opracowania jednolitych znormalizowanych danych informacyjnych oraz znormalizowanych wzorców substancji t materiałów, wspólnego opracowania unikalnych wysoko precyzyjnych urządzeń pomiarowych i wspólnego korzystania z nich przez kraje członkowskie RWPG, X.4. Dokonać unifikacji dokumentacji nor-matywno-technicznej metod wprowadzania i badania przy- rządów pomiarowych z jednoczesnym zapewnieniem uznawania przez kraje członkowskie RWPG wyników sprawdzania i cechowania przyrządów w poszczególnych krajach członkowskich RWPG. 8.5. Opracować podstawowe normy prawne związane z działalnością w dziedzinie metrologii w ramach , RWPG. w tym statut prawny wzorców RWPG. znormalizowanych wzorców substancji i materiałów oraz znormalizowanych danych informacyjnych". Kompleksowy Program... RWPG, Warszawa 1971, s. 75-78; Podstawowe dokumenty... RWPG, Warszawa 1972, s. 167-171. • 2421 NORMA SPRAWIEDLIWOŚCI OBIEKTYWNEJ (ang. Ohicctive Justice Norm, franc. Normę de justice objective. hiszp. Norma de justicia objetiva, roś. Norma objcktiwnogo prawosudija), termin w prawie międzynar. sformułowany przez E. Des- 597 Norymberga 2426 campa 1920 przy uchwalaniu art. 38 Statutu Stale-go Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. (CPJl) mający uświadamiać sędziom Trybunatu, że w braku norm prawa pozytywnego winni się kierować „naturalną normą sprawiedliwości objektyw-nej". Discows de M. E. Descamps concernant les normes d'appli-cation du Droil CPU 1920, s. 323 Annexe No. l; K. Kocor Organizacje Międzynar. Systematyczny iarys zagadnień prawa miedtynar., Warszawa 1971, s. 195-199. • 2422 NORMY MIĘDZYNARODOWE (ang. Internatio-nal standards, franc. Standards internationaux, hiszp. Normas internacionales, roś. Mieżdunarod-nyje standarty), termin na jednolite wzorcowe normy techn. zatwierdzone przez międzynar. konwencje czy org. ~> metrologii lub normalizacji; w odróżnieniu od norm krajowych ustalonych przez państw, komisje normalizacyjne i posiadające nazwy wlasne (np. ASA—American Standard, USA; BS — British Standard, W. Brytania; CSA — Canadian Standard, Kanada; CSN — Ćeskoslo-venska Statni Norma, Czechosłowacja; D1N — Deutsche Industrie Norm, NRF; GOST—Go-sudarstwiennyj Obszczesnosojuznyj Standart, ZSRR; IIS — Japanes Standard, Japonia; JUS — JugoslovensKi Standard, Jugosławia; NBN—Norma Belge, Belgia; NF—Normę Prancaise, Francja; PN—Polska Norma, Polska; TGL—Tech- nische Normen Gutervorschriften und Lieferbe-dingungen, NRD; UNE—Unificación Espanol, Hiszpania: UN1—Unificazione Italiana, Włochy). Na XXVIII Sesji RWPG w Sofii, 21 VI 1974, została podp. przez Bułgarię, Czechosłowację. Kubę, Mongolię, NRD, Polskę, Węgry i ZSRR kon- wencja o stosowaniu norm RWPG. Kronika. 1974. • 2423 „NOR-SHIPPING", Międzynarodowa Wystawa Morska w^stol. Norwegii—Oslo; jedyne w Europie stale od 1970 coroczne Targi towarzystw klasyfikacyjnych. firm spedytorskich, zarządów mostów i kanałów, przedsiębiorstw holowniczych, towarzystw żeglugowych, przedsiębiorstw ratownictwa okrętowego, stoczni i zakładów remontowych, przedsiębiorstw maklerskich, sztauerki, wydawnictw mor.; zarej. w Linii Międzynar. Targów. The Nnrvegian Fair Trade Bulletin, 1973. • 2424 NÓRTH AMERICAN AVIATON INC„ jeden z gł. zakładów zbrojeniowego przemysłu lotn. USA, żal. 1928. Zakłady North American wyprodukowały m.in. na zamówienie W. Brytanii 1940 samolot myśliwski jednomiejscowy P-51 Mustang, 1942 wyprodukowały również do US Air Force; 1948 jednomiejscowy, odrzutowy myśliwski F-86-Sabre; 1964 szcściosilnikowy, naddzwiękowy bom- bowiec XB-70 Yalkyrie użyty przeciw Wietnamowi. • 2425 NORWEGIĄ (ang. Norway, franc. Norvege, hiszp. Noruega, roś. Norwiegija), Królestwo Norwegii, Kongcrikct Norge, państwo w pn. Europie, na Plw. Skandynawskim, nad M. Norweskim. Czt. ONZ. Pow. 324,2 tyś. km'. Ludność 3879 tyś. (1970; wg spisu 1960—3591 tyś.). Stolica Oslo 698 tyś. mieszk. (1968, zespół miejski). Graniczy ze Szwecją, Finlandią i ZSRR. Język urzędowy norweski. Waluta: korona norweska = 100 8re. Święto nar.: 17 maja, dzień Konstytucji (1814). Stosunki międzynar.: przez stulecia Zjednoczone Królestwo Danii i Norwegii, rozdzielone przez Kongres Wiedeński 1815 i zjednoczone ze Szwecją. N. 7 VI 1905 odseparowała się od Szwecji i powołała na tron królestwa Norwegii ks. Karola z duń. rodziny król., który przybrał imię Haakona VII; w czasie I wojny świat, neutralna. Czł. LN 1919-40. W czasie II wojny okupowana 1940- 44 przez III Rzeszę; król Haakon VII przebywał na emigracji w Londynie. Czt. żal. ONZ 24X1945 oraz wszystkich org. wyspecjal. NZ. Członek Nordisk Rad; czł. NATO; czt. EFTA. W 1972 nie przystąpiła do EWG zgodnie z wynikiem plebiscytu, natomiast zawarta układ specjalny z EWG. Pierwszy Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie był nor. mężem stanu; U Thant złożył wizytę w Oslo w lipcu 1962. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Afganistan. Albania. Algieria, Arabia SaudyJska. Argentyna, Austria, Bangla Desz. Belgia, Birma. Botswana. Brazylia. Bułgaria. Burundi, Cejlon. Chile, ChRL. Cypr. Czechosłowacja. Dahomej, Dania. Egipt. Ekwador. Etiopia. Filipiny, Finlandia. Francja. Gabon, Ghana, Grecja, Gwatemala, Gwinea, Hiszpania. Holandia, Honduras. India, Indonezja. Irak. Iran. Irlandia. Islandia. Izrael, Japonia, Jordania, Jugosławia, Kamerun. Kanada, Kenia, Kolumbia. Kongo, Korea Pd., Kostaryka, Kuba. Kuwejt, Liban. Liberia. Libia. Malawi, Malta. Maroko, Meksyk, Mongolia. Niger. Nigeria. Nikaragua. NRD. NRF. Pakistan. Panama. Peru. Polska, Portugalia, Rep Malgaska. Rep. Środkowoafrykańska. Rumunia, Rwanda. Salwador, Senegal, Sicrra Leone. Singapur, Somalia, Sudan. Sypm. Szwajcaria, Szwecja. Tan/ania. Tunezja, Turcja. Uganda. Urugwaj. USA, Wenezuela. Wygry, W Brytania. Wietnam Pd (Sajgońska administracja), Wiochy, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia. ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad- W Gdańsku Konsulat Generalny. N. zawarła z Polską 17 XII 1958 umowę kulturalną (Di.lf., 1959, póz. 232. 233 i 310) oraz 28 XI 1972 na 10 lat umowę o współpracy gosp., przem. i naukowo»techn. MSZ N. wydaje dokumentacje pt. UD—Infor-masjon oraz Tlie Norway Year Book. J. A- STOHING Nnrwyeinn Demnrrnry. Boston 1963: J. AN-DEN• norymberskie procesy 1947-49). • 2427 NORYMBERSKIE PROCESY 1947-49 (ang. Nu-remberg Trials 1947-49, franc. Proces de Nurem-berg 1947-49, hiszp. Procesos de Nuremberg 1947-49, roś. Niurnbergskije processy 1947-49), termin międzynar.—12 procesów zbrodniarzy wojennych, przeprowadzonych po gl. procesie norymberskim przeciwko gł. niem. zbrodniarzom wojennym przed Międzynar. Trybunałem Wojskowym. Te 12 procesów odbyto się nie przed międzynar., lecz wyłącznie amer. trybunałami wojsk., powołanymi rozkazem głównodowodzącego w amer. strefie okupacyjnej Niemiec gen. L. Claya z 18X1946 i 17 III 947. Procesy te odbywały się w gmachu MTW w Norymberdze, a za podstawę działania trybunatów zostały przyjęte zasady —>- norymberskie; przeprowadzone przeciwko członkom określonych grup przywódczych III Rzeszy, oznaczane były numeracją rzymską (miały też potoczne nazwy niem.). Oskarżonymi byli: I—lekarze Wehrmachtu i SS (Arzte-Prozess); II—E. Milch (Milch-P.); III— wyżsi funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości (Juristen-P.); IV—funkcjonariusze Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji SS (PohI-P.); V—P. Flick i kierownicy koncernu Flicka (Flick-P.); VI—kierownicy koncernu IG Parben-Industrie (IGF-P.); VII—generałowie Frontu Pd. (Sudostgenerals-P.); VIII—funkcjonariusze Głównego Urzędu SS d/s Rasy i Osadnictwa (SS-Ras-sen- und Siedlungshauptamt-P.); IX—O. Ohien-dorf i in. przywódcy jednostek specjalnych (Ein-satzgruppen-P.); X—A. Krupp i urzędnicy koncernu Kruppa (Krupp-P.); XI—urzędnicy Ministerstwa Spraw Zagr. i in. ministerstw (Wilhelm-strasse-P.); XII—wyżsi oficerowie Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (OKW-P.). Spośród 185 oskarżonych 35 zostało uniewinnionych. Z pozostałych 150 na karę śmierci skazano 24, z których stracono 7. Pozostali, wraz ze skazanymi na kary więzienia, zostali objęci amnestią ogłoszoną przez Wysokiego Komisarza USA w NRF J. McCIoya 31 I 1951. Trials of War Crimtnats hefors the Nuremberg Military Tri-bunals under Control Councii IMW nr 10. t. 15, Octobcr 1946-April 1949. Washington DC 1950-53; T. CYPRIAN, J. SAWICKI Nieimim Norymberga. 12 procesów norymberskich, Warszawa 1965. • 2428 NORYMBERSKI PROCES 1945-46 (ang. Nuremberg Trial 1945-46, franc. Proces de Nuremberg 1945-46. hiszp. Proceso de Nuremberg 1945- 46, roś. Niurnbergskij process 1945-46), termin międzynar — sprawa gł. niem. zbrodniarzy wojennych przed Międzynar. Trybunałem Wojsko- wym w Norymberdze 20X11945-1X1946. Trybunat stanowili sędziowie: H. Donnedieu de Vab-res, R. Falco (sędzia rezerwowy)—Francja; G. Lawrence (przewodn. Trybunału) — W. Bir-kett (sędzia rezerwowy)—W. Brytania; F. Biddłe, J. J. Parker (sędzia rezerwowy) — USA; gen. I. T. Nikitczenko. ppłk A. P. Wołczkow (sędzia rezerwowy)—ZSRR. Oskarżały 4 zespoły prokuratorskie z gł. oskarżycielami: w imieniu Francji— A. Champetier de Ribes, USA—R. H. Jack-»on, W. Brytanii—H. Shawcross, ZSRR—gen. R. A. Rudenko. Akt oskarżenia rozpoczynał się następująco: ,,Stany Zjednoczone Ameryki, Republika Francuska, Zjednoczone Królestwo W. Brytanii i Północnej Irlandii oraz Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich oskarżaj): H. W. Goeringa, R Hossa, J. von Ribbentropa, R. Leya, W. Keitla, E. Kaltenbrunnera, A. Rosenberga, H. Franka, W. Fricka, J. Streicher.i. W. Punka, H. Schachta, G. Kruppa von Bohien und Halbach. K. Doenitza, E. Raedera, B. von Schiracha, F. Sauckela, A Jodła, M. Bormanna, F. von Papena, A. Seyss-lnquarta. A. Speera, C. von Neurathł i H. Fritschego, indywidualnie i jako członków następujących grup i organizacji, do których należeli: rządu Rzeszy, korpusu przywódców NSDAP, sztafet ochronnych NSDAP (znanych powszechnie jako SS) łącznie ze służba bezpieczeń-stwa — SD. tajnej policji państwowej (znanej bardziej jako Gestapo), oddziałów szturmowych NSDAP (znanych jako SA) oraz Sztabu Generalnego i Naczelnego Dowództwa Niemieckich Sił Zbrojnych". Akt oskarżenia zarzucał cztery rodzaje zbrodni: l. ,,Wspólny plan, czyli spisek" przeciw pokojowi: podżeganie, planowanie i przygotowywanie wojny. 2i Zbrodnie przeciwko pokojowi: aneksja Austrii i Czechosłowacji, agresja przeciw Polsce, Francji, W. Brytanii, Danii, Norwegii, Belgii, Holandii, Luksemburgowi, Jugosławii, Grecji, ZSRR i USA; okupacja Polski, Francji, Danii, Norwegii, Belgii, Holandii, Luksemburga, Jugosławii, Grecji i części ZSRR: pogwałcenie w 64 wypadkach ogółem 36 traktatów i konwencji międzynar. 3. Zbrodnie wojenne: -> ludobójstwo i barbarzyńskie traktowanie ludności cywilnej w regionach okupowanych oraz jeńców wojennych. 4. Zbrodnie przeciw ludzkości popełnione na obszarze Niemiec i terytoriów okupowanych I IX 1939-8 V 1945: prześladowania z przyczyn politycznych, rasowych lub religijnych w formie zabijania, niewolenia, deportowania etc. Wszyscy oskarżeni oświadczyli, że są niewinni („unschuldig"). Przewód sądowy trwał 216 dni, 20X11945-31 VIII 1946. Uzasadnienie podstaw formalnych wyroku oraz orzeczenie o odpowiedzialności oskar- żonych instytucji i organizacji zostało ogłoszone 301X1946. Następnego dnia, 1X1946, Trybunał ogłosił uzasadnienie wyroku i wyrok na indywi- dualnych oskarżonych. Za org. zbrodnicze zostały uznane: kierownictwo polit. NSDAP, org. SS, SD i Gestapo; natomiast Trybunał nie uznał (przy sprzeciwie sędziów ZSRR) za takie org. Rządu III Rzeszy, SA, Sztabu Generalnego i Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, orzekając, ze sam fakt przynależności do tych organizmów nie przesądza o świadomym udziale w przygotowywaniu czy dokonywaniu zbrodni wojennych. Pro- cesy należy więc wytaczać wszystkim członkom org. uznanych za zbrodnicze, oraz tym członkom pozostałych org., którzy indywidualnie wzięli u-dział w akcjach zbrodniczych. Spośród gł. indywidualnych oskarżonych Trybunał uznał za niewinnych — przy sprzeciwie sędziów ZSRR — Pritschego, Papena i Schachta. Na karę śmierci skazani zostali: Bormann (zaocznie). Frank, Keitel, Goering, Jodl, Kaltenbrunner, Prick, Ribbentrop, Rosenberg, Sauckel, Seyss-Inquart i Streicher. Wszyscy, z wyjątkiem Bormanna i Goeringa, zostali powieszeni w nocy z 15 na 16X1946, ich zwłoki zostały następnie spalone i prochy rozsypane w nieznanym miejscu; egzekucji uniknął nieobecny na procesie Bormann (zaginiony od 30 IV 1945). oraz Goering, który przed egzekucją popełnił samobójstwo przez otrucie (śmierć Bormanna 30 IV 1945 stwierdził sąd Berlina Zach. w kwietniu 1973 na podstawie przypadkowo odnalezionych w Berlinie Zach. szczątków, zidentyfikowanych przez ekspertów). Na kary dożywotniego więzienia zostali skazani: Hess (przy sprzeciwie sędziów ZSRR, domagających się wyroku 599 Norymberskie zasady 2430 śmierci), Raeder i Funk (zwolnieni z powodu ztego stanu zdrowia 1955 i 1957); na karę 20 lat więzienia: Speer i Schirach (obaj zwolnieni l X 1966); na karę 15 lat więzienia Neurath (zwolniony 1954 z powodu ztego stanu zdrowia); na karę 10 lat więzienia Doenitz (zwolniony l X 1956). Ley popełnił samobójstwo przed rozpoczęciem procesu. Krupp zaś został zeń wyłączony ze względu na stan zdrowia. Od l X 1966 R. Hess był jedynym ze skazanych, który pozostał w specjalnym więzieniu hitlerowskich zbrodniarzy wojennych pod strażą wojsk, jednostek 4 Mocarstw w twierdzy Berlina Zach. — Spandau. Tezy zawarte w Sentencji wyroku procesu, stanowiące potwierdzenie i uzasadnienie postanowień porozumienia londyńskiego 4 Mocarstw z 8 VIII 1945 oraz dołączonego doń Statutu MTW zostały 11 XII 1946 uznane przez Zgr. Og. ONZ za normy prawa międzynar. p.n. Norymberskie zasady. (Wicia; Record of the IMT at Nuremherg. XXII 411-590; Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dcm Internatio-naten Mililargerichtshof, Numberg 1947-49 (oficjalny stc-nogram wersji niem.). • 2429 NORYMBERSKIE USTAWY (ang. Nuremberg Acts, franc. Decrets de Nuremberg, hiszp. Decre-tos de Nuremberg, roś. „Niurnbergskije zakony", niem. Nurnberger Gesetze), termin międzynar. — rasistowskie dekrety rządu III Rzeszy, aprobowane przez Reichstag na sesji wyjazdowej w Norymberdze 151X1935: „o obywatelstwie Rzeszy", Reichsbiirgergesetz i „o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru", Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre, które wprowadziły rozróżnienie obywateli Rzeszy na „aryjczyków" i „niearyjczyków", przymusową de-symilację i stały się prawną podstawą w III Rzeszy do planowych akcji antyżydowskich. N.u. stały się międzynar. symbolem rasizmu 1 wpłynęły na decyzję mocarstw wybrania Norymberg!' na miejsce procesu hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. Ostatnim reliktem n.u. był ich oficjalny komentator w III Rzeszy H. Globke (1898-1970), w NRF szef Urzędu Kanclerskiego w Bonn i najbliższy współpracownik kanclerza K. Adenauera; skazany w NRD zaocznie na dożywotnie więzienie, 1963. Ledkon żur Geschichle und Polttik im 10. lahrhundert Kain 1971, Bd. l, s. 297, Bd. 2, s. 575-576. • 2430 NORYMBERSKIE ZASADY (ang. Nuremberg principles, franc. Principes de Nuremoerg, hiszp. Principios de Nuremberg, roś. Niurnbergskije princypy), termin międzynar. — normy prawa międzynar. odnoszące się do zbrodni wojennych i zbrodniarzy wojennych, ujęte w Porozumieniu Londyńskim 4 Mocarstw z 8 VIII 1945 oraz w dołączonym doń Statucie -»• Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, a następnie powtórzone i uzasadnione w sentencjach wyroku w procesie •* norymberskim 1945-46: „Porozumienie pomiędzy Rządem W. Brytanii, Rządem USA, Rządem Tymczasowym Republiki Francuskiej i Rządem ZSRR w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych krajów europejskich osi" obejmuje preambułę; l 7 artykułów oraz Statut MTW składający się z 30 artykułów. Porozumienie to w preambule stwierdza m.in. „... ze Narody Zjednoczone kilkakrotnie oświadczały, łe leży v ich zamiarach pociągniecie przestępców wojennych do odpowiedzialności karnej..." oraz powołuje się na Deklarację Mo-dfiewska 1943 (w sprawie odpowiedzialności hitlerowców „za popełnione przestępstwa z 30 X 1943), w art. l zaś głosi, że sygnatariusze postanowili „po naradzeniu się z Radą Kontroli w Niemczech..." utworzyć Międzynar. Trybunał Wojskowy dla sądzenia przestępców wojennych...". Kompetencje i Zasady Ogólne Międzynar. Trybunatu Wojskowego określają art. 6-8 jego Statutu: ,,Art. VI. Trybunał ustanowiony na mocy porozumienia wspomnianego w art. I niniejszego statutu, mający sądzić i karać głównych przestępców wojennych krajów europejskich osi. Władny będzie sądzić i karać osoby, które działając w interesie państw europejskich osi, bądź indywidualnie, bądź jako członkowie organizacji popełniły jakiekolwiek z poniżej wymienionych przestępstw. Czyny niżej wymienione, albo niektóre z nich, podlegają jurysdykcji Trybunału i pociągają za sobą odpowiedzialność osobistą; a) Zbrodnie przeciwko pokojowi, mianowicie: planowanie, przygotowywanie, rozpoczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny będącej pogwałceniem traktatów, porozumień lub zapewnień międzynarodowych, albo współudział w ogólnym planie lub zmowie w celu dokonania jednego z wyżej wymienionych czynów; b) Zbrodnie wojenne, mianowicie: pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Takie pogwałcenie będzie obejmowało, ale nie będzie ograniczone do morderstw, znęcania się lub deportacji na roboty przymusowe albo w innym celu ludności cywilnej obszaru okupowanego, do mordowania lub znęcania się nad jeńcami wojennymi lub' osobami na morzu; do zabijania zakładników; do rabunku własności publicznej lub prywatnej; do bezmyślnego burzenia miast lub wsi, albo do spustoszeń nie usprawiedliwionych koniecznością wojenną; c) Zbrodnie przeciwko ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko ludności cywilnej, przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania że względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni podlegającej jurysdykcji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy czyny te naruszały czy też nie. prawo wewnętrzne państwa, gdzie je popełniono. Przywódcy, organizatorzy, podżegacze i pomocnicy, uczestniczący w układaniu lub wykonaniu wspólnego planu albo zmowy w celu popełnienia jednej z wyżej wymienionych zbrodni, odpowiadają za wszelkie czyny, których dopuścił się ktokolwiek w związku z wykonaniem takiego planu. Art. VII. Stanowisko urzędowe oskarżonych, czy to jako szefów państwa, czy jako odpowiedzialnych funkcjonariuszy rządowych, nie może stanowić podstawy do uwolnienia ich od odpowiedzialności albo do złagodzenia kary. Art. VIII. Okoliczność, że oskarżony działał z rozkazu swego rządu albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialności; może jednak spowodować złagodzenie kary, o ile Trybunał uzna, że wymagają tego względy sprawiedliwości. Zasady te zostały powtórzone i uzasadnione 30 IX 1946, w wyroku IMT w -»• norymberskim procesie gł. zbrodniarzy wojennych. Prezydent USA H. Truman 21 X 1946 przemawiając przed Zgr. Og. NZ stwierdził: ,,Członkowie ONZ zobowiązali się Kartą Norymberską do poszanowania zasady, że planowanie, zaczynanie lub prowadzenie agresji wojennej jest największym przestępstwem wobec Ludzkości, za które osoby, jak i państwa będą osądzane przez Trybunał Międzynarodowej Sprawiedliwości". Zasady te zaaprobowała Rez. 95/1, z 11 XII 1946, Zgr. Og. NZ, pt. „Potwierdzenie Zasad Prawa Międzynar., uznanych przez Statut Trybunału Norymberskiego"; noszą one odtąd w ONZ oficjalną nazwę zasad norymberskich (The Nuremberg Principles). Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie wystąpił z sugestią, zaaprobowaną 11X111946 przez Zgr. Og. NZ, aby KPM-ONZ na podstawie z.n. sprecyzowała w sposób zwarty zasady oraz określiła rodzaje przestępstw, celem stworzenia podstawy dla Kodeksu Przestępstw przeciw Pokojowi, co zostało dokonane w maju-czerwcu 1949, kiedy to nadano im brzmienie następujące: „A. Zasady: Zanada I. Każda osoba, która popełni czyn. stanowiący przestępstwo w myśl prawa międzynar., jest zań odpowiedzialna i podlega karze. Zasada n. Fakt. że prawo narodowe nie karze czynu, stanowiącego przestępstwo w myśl prawa micdyynar.. nic zwalnia od odpowiedzialności, zgodnie z tym prawem, przestępcę. Zasada III. Fakt, łe osoba, która Dopełniła czyn, stanowiący 2431 Nota 600 zbrodnię według prawa międzynar., była szefem państwa lub funkcjonariuszem publicznym, nie zwalnia ją od odpowie* dziafności wynikającej z praw międzynar. Zasada IV. Fakt, że osoba działała w zgodzie z rozkazem swego rządu czy swego zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności wynikającej z prawa międzynar., ponieważ de facto zawsze miała możliwość moralnego wyboru. Bez wątpienia ta okoliczność winna być brana pod uwagę przy wymierzaniu kary, jeśli jej wymaga sprawiedliwość- Zasada V. Każda osoba oskarżona o przestępstwo w myśl prawa międzynar. posiada prawo do bezstronnego osądu swych czynów i prawa. B. Przestępstwa: a) przestępstwa przeciwko pokojowi; to Świadome: l. Planowanie, przygotowywanie, rozpoczynanie lub prowadzenie wojny agresywnej lub wojny, gwałcącej traktaty. układy międzynar., gwarancje. 2. Uczestniczenie we wspólnym planie lub konspiracji celem popełnienia któregokolwiek z czynów wymienionych w p. l. b) Przestępstwa wojenne; to Świadome: Gwałcenie praw lub zwyczajów wojennych. Takie gwałty obejmują •— bez ograniczenia ich tym wyliczeniem — zabójstwa, znęcanie się. lub deportacja na roboty w warunkach niewolniczych, lub jakiekolwiek inne wypędzanie ludności cywilnej z terytoriów okupowanych, lub innych osób tam się znajdujących; mordowanie lub złe traktowanie jeńców wojennych czy ludzi na morzu; zabijanie zakładników; palenie własności publicznej lub prywatnej; burzenie niszczycielskie miast, domostw, wiosek lub nie usprawiedliwione koniecznością wojskową dewastacje, c) Przestęp- stwa przeciwko Lud/kości to świadome mordy, eksterminacje, niewolnictwo, deportacje i inne czyny nieludzkie, popełniane wobec ludności cywilnej, lub prześladowania z powodów po- litycznych, rasowych lub religijnych; jeśli takie akty popełniane są. lub takie prześladowania są przeprowadzone celem przygotowania któregokolwiek z przestępstw wojennych, lub w związku z nimi. d) Współuczestnictwo w popełnianiu przestępstw przeciwko pokojowi, przestępstw wojennych lub przestępstw przeciw Ludzkości, takich, jakie zostały wyliczone w punktach a), h) i c)". Komisja Prawna Zgr. Og. NZ 16X11950 postanowiła przekazać powyższy dokument rządom członkowskim ONZ do opinii, a równocześnie, zgodnie z Rez. 177/11 z 21 XI 1947, poleciła KPM-ONZ opracowanie projektu —• Kodeksu Przestępstw Przeciwko Pokojowi i Bezpieczeństwu Ludzkości. Na z.n. powołał się przed sądem wojennym USA, w czasie wojny w Wietnamie, kpt. H. Levy, 39-letni dermatolog, który odmówił władzom wojsk, przekazania swej wiedzy, twierdząc, że może być ona wykorzystana na wojnie do wzmożenia okrucieństw. Sąd nie wziął pod uwagę z.n. i skazał Levy'ego na 5 lat więzienia. Zob. też zbrodnie wojenne i zbrodniarze wojenni. Zhifir dnknmenfńw. 1946, póz. 13; T. TAYLOR t^iiremherger Trmts War Crimes and Im. Law. New York 1949; T. CYPRIAN, J. SAWICKI Wnika o wsady norymberskie 1945-19^5. Warszawa 1956; Prnwo międzynar. i hisforia dypl. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960; Nurn-hrrsrr Prmess Gestem und Heule, Berlin 1966 (materiały Micdzynar Konferencji Prawniczej, obradującej w stolicy NRD w XX.lecie Wyroku Norymberskiego); A I. POITORAK Nmrnhervskii prnress. Osnownyje prawowyje problemy, Moskwa 1966; G N. ALEKSANDROWA Niumberg wcssra i sie-wodnia. Moskwa 1971. • 2431 NOTA (ang. Notę. franc. Notę, hiszp. Nota, roś. Nota), termin międzynar. na pismo dypl., podp. przez upoważnionego urzędnika, zredagowane w trzeciej osobie, wręczane przez dyplomatę osobie lub instytucji, przy której jest akredytowany. Odmianami noty ogólnej są: l) nota zbiorowa (notę colleciiye). zredagowana i podpisana przez reprezentantów kilku mocarstw; 2) nota werbalna (noie yerhalc), będącą rodzajem -» aide-memoire, nie podpisana, lecz zazwyczaj opatrzona pieczęcią i sygnowana pierwszymi literami upoważnionego urzędnika; 3) noty identyczne, kierowane w tej samej sprawie przez jeden rząd do wielu rządów. Wzór umowy międzynar. zawartej w formie wymiany not: Ambasada ku Ministerstwu Spraw Zagranicznych i nawiązując do zaszczyt zaproponować, co następuje przesyła wyrazy szacun- Ambasada proponuje, aby w wypadku wyrażenia przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych zgody na powyższe niniejsza nota wraz z odpowiedzią na nią stanowiły porozumienie, które wejdzie w życic w dniu . . . Ambasada korzysta z okazji, aby ponowić Ministerstwu Spraw Zagranicznych wyrazy wysokiego poważania. II Ministerstwo Spraw Zagranicznych przesyła wyrazy szacunku Ambasadzie i ma zaszczyt potwierdzić odbiór noty nr ... z dnia . . . o następującej treści: Ministerstwo Spraw Zagranicznych ma zaszczyt zakomunikować. że wyraża zgodę na powyższe i przyjmuje propozycję Ambasady, aby przytoczona wyżej nota oraz niniejsza odpowiedź na nią stanowiły porozumienie, które wejdzie w życie w dniu ... Ministerstwo Spraw Zagranicznych korzysta z okazji, aby ponowić Ambasadzie wyrazy wysokiego poważania. ......... dnia . . . Dictionnmre de la Terminologie du Droit Int„ Paris 1960; A GÓRBIRL Prawo miediynar. Źródta i materiały, t. 2, Katowice 1970 • 2432 NOTYFIKACJA [tac. nolification 'zawiadomienie']. (ang. Notification, franc. Notification. hiszp. Notificación, roś. Notifikacyja), term'n międzynar. — poinformowanie drugiego państwa o wydarzeniu, postanowieniu, czy akcie ustawodawczym. D P. MYERS The Names and Scope of Treaties, w: American Journal of Im. Law nr 51, 1957. • 2433 NOWA FUNDLANDIA (ang. New Foundland, franc. Terre-Neuve, hiszp. Terranova. roś. Nju-faundlend), prowincja Kanady obejmująca wyspę N.F. oraz pn.-wsch. część płw. Labrador; pierwsza kolonia W. Brytanii 1583; uzyskała statut dominium 1917. ale straciła go 1933" na skutek załamania się finansowego; administrowana odtąd przez Komisję Rządową mianowaną przez W. Brytanię; w wyniku plebiscytu z lipca 1948 (78 tyś. głosów przeciw 71 tyś.) zrezygnowała z powrotu do samodzielnego statutu dominium na rzecz integracji z Kanadą, co nastąpiło l IV 1949. N.F. oraz jej wody terytorialne były przedmiotem sporów brytyjsko-franc. w XIX w., rozstrzygniętych układem londyńskim z 8 IV 1904, mocą którego Francja zrezygnowała ze swych uprawnień do N.F. opartych o Traktat Pokoju w Utrechcie z 11 IV 1713, natomiast otrzymała prawo połowu ryb na wodach terytorialnych N.F. Osobny spór o prawa do rybołówstwa tamże istniał w XIX w. między W. Brytanią a USA, rozstrzygnięty przez Międzynar. Trybunał Rozjemczy 7 IX 1910. V BfiHMERT Nordnilantllt Fischeret Sirell, w. Sirupp-Schlo-chauer Wnnerbuch des Volkerrechls. Bd. 2, s. 616-620. • 2434 NOWA GWINEA (ang. New Guinea, franc. Nouvelle-Guinće, hiszp. Nueva Guinea, roś. No- 601 Nowe Hebrydy 2437 waja Gwinieja, indonez. Irian), wyspa w Mela-nezji, druga po Grenlandii największa w. świata o pow. 829 tyś. km2, zamieszkana gł. przez Me- lanezyjczyków i Papuasów; oddzielona Cieśn. Torresa, szer. ok. 170 km od Australii; odkryta 1526 przez Portugalczyków, była w swej części żach. kolonią hol. od XVII w. do pół. XX w.; w części pn.-wsch. 1884-1914 pod protektoratem niem.; zajęta przez Australię 1914-18, od 1919 terytorium mandatowe LN, od 1945 jako tery- torium powiernicze ONZ; część pd.-wsch. 1888-1906 anektowana przez Anglię, następnie przez Australię, odtąd p.n. -i>Papua. W 1941-45 N.G. była okupowana przez Japonię. Po II wojnie świat, dawna kolonia hol. p.n. —>• Irian Zachodni od l V 1963 stała się prowincją Indonezji. Papua została przez Australię 1949 połączona z terytorium powierniczym ONZ, pn.-wsch. częścią wyspy, zw. Australian New Guinea pod wspólną nazwą -> Papua i Nowa Gwinea. Delimitacja granicy między Irianem Zach. a Papua i N. Gwineą została ustalona porozumieniem rządów Au- stralii i Indonezji 12 II 1973. P. M. CAMMACK, S. SAITO South-Pacific Island Bibliography, New York 1962; W. A. MCGRATH New Guineana or books of New Guinea, Port Moresby 1965; D. A. M. LEA, P. G. In-vn< New Guinea. The Territory and Its People. Melbourne 1967; The Far East and Australasia 1972, London 1972; Kromka, 1973, s; 532. • 2435 ' NOWA KALEDONIA (ang. New Caledonia, franc. Nouvelle-Caledonie, hiszp. Nueva Caledonia, roś. Nowaja Kaledonija), wyspa na O. Spo- kojnym, w Malanezji, o pow. 19103 km2, z 100,6 tyś. mieszk. (1970) (stolica Numea); kolonia franc. od 1853; w 1864-94 miejsce deportacji więźniów polit. (m.in. uczestników Komuny Paryskiej) i kryminalnych; w czasie II wojny świat, baza marynarki wojennej franc., ang. i amer.; od 1946 „terytorium zamorskie", „Territoire d'Outre-Mer" Francji wraz z 6 grupami wysp, administracyjnie należących do N.K. (Pins, Lojalności, Huon, Be-lep, Chesterfieid i Walpole). Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się przyznania pełnej autonomii ludności miejscowej N.K. H. LUKĘ The Islands of the South Pacific, London 1961; The Europa Year Sook 1972. A Wortd Surmy, vol. 2, London 1972, s. 517-518. • 2436 NOWA ZELANDIA (ang. New Zealand, franc. Nouvelle-Zelande, hiszp. Nueva Zelanda, roś. Nowaja Ziełandija), Dominium Nowej Zelandii, ang. Waluta: dolar N.Z. = 100 centów. Święto nar. 6 lutego, dzień N.Z., 1840. Ludność N. Zelandii wg spisów 1858-1971 Rok Liczba mieszk. w tyś. Rok Liczba mieszk. w tyś. 1858 1874 1891 1901 1911 1921 114 344 668 815 1058 1 149 1936 ' 1945 1951 1961 1966 1971 1573 1702 1939 2414 2676 2860 Dominion of New Zealand, państwo w Oceanii. Pow. 268 675 km2. Stolica Wellington 320 tyś. mieszk. (1971, zespół miejski). Język urzędowy: Źródło. The Slalesman's Year-Book 1972173, London 1972, s. 435. Stosunki międzynar.: odkryta 1642, stała się miejscem niewielkiego osadnictwa eur. w XVII i XVIII w.; w 1800 liczba europejczyków nie przekraczała 1000; ludność miejscową stanowili Maorysi. Planowa kolonizacja bryt. rozpoczęta w XIX w. z Australii została zinstytucjonalizowana 1839-41 cesją wodza Maorysów części wyspy, aneksją pozostałej i nadaniem N.Z. statutu kolonii w maju 1841. Opór Maorysów został złamany ostatecznie dopiero 1870. W 1907 N.Z. otrzymała statut Dominium W. Brytanii. W czasie I i II wojny świat, siły zbrojne N.Z. brały, udział pod dowództwem brytyjskim. Czł. zał. LN 1919-39 i ONZ od 24X1945 oraz wszystkich org. wy-specjal. ONZ. Premier W. Uask złożył wizytę w siedzibie ONZ i przemawiał w Zgr. Og. NZ 4X1960. Czł. ANZUS, SEATO i ASPAC. N.Z. uczestniczyła po stronie amer. w wojnach: w Korei 1951-53 i Wietnamie 1965-69. W 1965-74 stworzyła wspólny rynek z Australią, z którą jest w sojuszu wojskowym. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Australia, Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma, Brazylia, Cejlon, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Fidżi, Filipiny, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, India, Indonezja, Irlandia, Izrael, Japonia, Jugosławia, Kanada, Korea Pd., Laos, Malezja, Nepal, Norwegia, NRD, NRF, Pakistan, Panama, Polska, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, Samoa Zach., Singapur, Syjam, Szwajcaria, Szwecja. Tajwan, Tongo, USA, W. Brytania, Wietnam Pd. (Sajgońska Administracja), Włochy, ZSRR. Z Polską stosunki dyplomat. na szczeblu ambasad. Konsulat PRL w Wellingtonie. W. J. HARRIS Guide to New Zealand, London 1950; A Des-criptiye Atlas of New Zealand, edit.: A. H. McLintock, London 1959, The Maori Today, Wellington 1964; Oxford New Zealand Encyclopaedia, 1965; Encyclopaedia of New Zealand, 3 vis, Wellington, 1966; J. W. ROWE, M. A. ROWE New Zealand, New York 1968; M. H. HOLCROFF New Zealand, Wellington 1968; Pacific Island Yearbook. Sydney 1968; The Statesman's Year-Book 1972173, London 1972, s. 433-452. • 2437 NOWE HEBRYDY (ang. New Hebrides, franc. Nouvelles-Hebrides, hiszp. Nuevas Hebridas, roś. Archipiełag Nowyje Giebridy), archipelag na O. Spokojnym, w pd.-wsch. Melanezji, o pow. 14760 km2, z 80 tyś. mieszk. (1969); ośrodek adm. Vila; kondominium kolonialne Francji i W. Brytanii na podstawie układu z 27 II 1906 i protokołu z 6 VIII 1914, ratyfikowanego 18 III 1922; zarządzane przez trzy organy: Wspólną Administrację Kondominium oraz Administrację Franc. i Administrację Bryt. ich wyłączonych obszarów. Ludność miejscowa stanowiąca 9Wo ogółu mieszk. posiada jako jedyny własny organ samorządowy sądy do rozstrzygania sporów między sobą; poza tym od 1957 bierze udział w Radzie Konsultatywnej Rezyden- 2438 Nowy Jork 602 tów N.H. (na 24 czł. 11 przedstawicieli ludności miejscowej). Komisja ONZ d/s Dekolonizacji domaga się przyznania N.H. pełnego samorządu. A, BRUNET Le regime int. des Nouyelles-Hebrides, Paris 1908; P. GRIGNON-DUMOULIN Le cortdominium et la misę en valeur des Nowelles-Hehrides, Paris 1928; F. HONIG Neue Hehriden, w: Strupp-Schlorhauer Wiirterbuch des Volkerrerhts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 581-582; The Europa Year Book 1972. A Worid Sumy, Vol. 2, London 1972, s. 1076-1077. • 2438 NOWY JORK (ang. New York, franc. New York, hiszp. Nueva York, roś. Nju-Jork), miasto we wsch. części USA w stanie New Jersey, stała siedziba ONZ od 14X111946 oraz siedziba ok. 70 org. międzynar., zarej. w ONZ. • 2439 „NOWY ŁAD" (ang. „New deal", franc. „Nouvel ordre", hiszp. „Nuevo curso", roś. „Nowyj kurs", „Nowyj poriadok"), termin używany w latach trzydziestych XX w., sformułowany jesienią 1932 przez ówczesnego kandydata na pręż. USA F. D. Roosevelta, jako nazwa dla jego programu społ.-gosp. wyrwania Stanów Zjedn. z wielkiego kryzysu. W. E. LEUCHTENBURG F. D. Roosevelt and the New Deal, New York 1963. . • 2440 NOWY MIĘDZYNARODOWY ŁAD EKONOMICZNY (ang. New International Economic Deal, franc. Nouvel ordre economique interna- tional, hiszp. Nuevo orden económico internacio-nal, roś. Nowyj mieżdunarodnyj ekonomiczeskij kurs), termin międzynar. wprowadzony przez VI Sesję Specj. Zgr. Og. NZ, 31 IV 1974, Deklaracją w sprawie ustanowienia n.m.ł.e. Oto jej treść w skrócie: ,,My, członkowie Narodów Zjednoczonych, zebrawszy się po raz pierwszy na Specjalnej Sesji Zgr. Og. w celu przestudiowania problemów surowców i rozwoju... uroczyście proklamujemy naszą zespoloną, zdecydowaną wolę bezzwłocznego przystąpienia do pracy nad ustanowieniem nowego międzynarodowego ładu ekonornicznego opartego na sprawiedliwości, suwerennej równości, współzależności, wspólnym interesie i współpracy między wszystkimi państwami, niezależnie od ich systemów ekonomicznych i społecznych, który będzie wyrównywać nierówności i naprawiać istniejące niesprawiedliwości... l) Największym i najbardziej znamiennym osiągnięciem ostatnich dziesiątków lat było uniezależnienie się znacznej liczby narodów i krajów od kolonialnej i obcej dominacji, które pozwoliło im stać się członkami wspólnoty wolnych narodów. Osiągnięto również postęp technologiczny we wszystkich dziedzinach działalności ekonomicznej w ciągu ostatniego 30-le-cia, co stworzyło solidny potencjał sprzyjający podniesieniu dobrobytu wszystkich narodów. Jednakże, pozostałości obcej i kolonialnej dominacji, zagranicznej okupacji, dyskryminacji rasowej, apartheidu i neokolonializmu we wszystkich formach, nadal zaliczają się do największych przeszkód na drodze do pełnej emancypacji i postępu krajów rozwijających się... Na kraje rozwijające się. które stanowią 70 proc. ludności świata przypada jedynie 30 proc. dochodu świat. Okazało się niemożliwe osiągnięcie równomiernego i zrównoważonego rozwoju wspólnoty międzynar. na zasadzie istniejącego między-nar. ładu ekonomicznego. Dysproporcja między krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi nadal pogłębia się w systemie, który został ustanowiony w czasie, kiedy większość krajów rozwijających się nie istniała jeszcze jako kraje niepodległe i który utrwala nierówność. 2) Obecny międzynar. ład ekonomiczny jest w bezpośrednim konflikcie z bieżącymi wydarzeniami w międzynar. stosunkach polit. i ekon... 3) Wszystkie ostatnie zmiany (w układzie sił na Świecie) uwypukliły istnienie współzależności wszystkich członków światowej wspólnoty... 4) Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny powinien opierać się na pełnym poszanowaniu następujących zasad: a) suwerennej równości państw, samookreslenia wszystkich narodów, niedopuszczalności zajmowania terytoriów silą, integralności terytorialnej i nieingerencji w wewnętrzne sprawy innych państw; b) jak najszerszej współpracy wszystkich państw członkowskich wchodzących w skład wspólnoty międzynarodowej... c) pełnego i skutecznego udziału na zasadzie równości wszystkich krajów w rozwiązywaniu światowych problemów ekon. we wspólnym interesie wszystkich krajów, z uwzględnieniem konieczności zapewnienia szybszego rozwoju krajów rozwijających się... d) każdy kraj ma prawo przyjąć taki system ekonomiczny i społeczny, jaki wydaje mu się najbardziej odpowiedni dla jego rozwoju i nie powinien być w związku z tym przedmiotem dyskryminacji w jakiejkolwiek formie; e) całkowitej, stałej suwerenności każdego państwa nad własnymi zasobami naturalnymi i wszystkimi dziedzinami działalności ekonomicznej. W celu zabezpieczenia tych zasobów każde państwo jest uprawnione do sprawowania skutecznej kontroli nad nimi i nad ich eksploatacją przy pomocy środków stosownych do sytuacji .tego kraju, włączając w to prawo do nacjonalizacji lub przekazania własności narodowi, przy czym prawo to jest wyrazem pełnej i stałej suwerenności państwa; f) wszystkie państwa, terytoria j narody będące pod obcą okupacją, podporządkowane obcej i kolonialnej dominacji lub apartheidowi mają prawo do zwrotu i pełnego odszkodowania za eksploatację, uszczuplenie i szkody wyrządzone naturalnym i wszelkim innym zasobom tych państw, terytoriów i narodów; g) regulacji i kontroli działalności korporacji międzynar.; h) prawa krajów rozwijających się i narodów terytoriów będących pod dominacją kolonialną i rasową oraz obcą okupacją do wyzwolenia się i odzyskania skutecznej kontroli nad swymi zasobami naturalnymi i działalnością ekonomiczną; i) rozszerzenia pomocy dla krajów rozwijających się, narodów i terytoriów będących pod kolonialną i obcą dominacją oraz obcą okupacją, podległych dyskryminacji rasowej, apartheidowi lub środkom przymusu ekonomicznego, politycznego lub jakiegokolwiek...; j) sprawiedliwego i równego stosunku między cenami surowców, produktów podstawowych oraz towarów fabrycznych i pół-fabrycznych, eksportowanych przez kraje rozwijające się a cenami surowców, produktów podstawowych, wyrobów fabrycznych. środków produkcji i sprzętu importowanych przez te Kraje...; k) rozszerzenia przez całą wspólnotę międzynarodową aktywnej pomocy dla krajów rozwijających się, bel żadnych warunków politycznych ani wojskowych; l) stworzenia gwarancji, że jednym z głównym celów zreformowanego systemu walutowego będzie popieranie rozwoju krajów rozwijających się i zapewnienie im odpowiedniego dopływu realnych zasobów; m) polepszenia konkurencyjności zasobów naturalnych, które muszą konkurować z materiałami syntetycznymi; n) preferencyjnego i równorzędnego, tam gdzie to możliwe, traktowania krajów rozwijających się...; o) zapewnienia korzystnych warunków dla przekazywania zasobów finansowych krajom rozwijającym się; p) zapewnienia krajom rozwijającym się dostępu do osiągnięć nowoczesnej nauki i technologii...; q) wszystkie państwa powinny uznać za konieczne położenie kresu marnotrawstwu zasobów naturalnych, włączając w to produkty żywnościowe; r) kraje rozwijające się powinny skoncentrować wszystkie swe zasoby na działaniu dla sprawy rozwoju; s) umocnienia — poprzez działania in. dywidualne lub zbiorowe — wzajemnej współpracy ekonomicznej, handlowej, finansowej i technicznej między krajami rozwijającymi się, głównie na zasadzie preferencji; t) ułatwienia stowarzyszeniom producentów roli jaką mogą one odegrać w ramach współpracy międzynarodowej... 5) Jednomyślne przyjęcie międzynarodowj strategii rozwoju na drugą dekadę rozwoju było poważnym krokiem w dziedzinie popierania międzynarodowej współpracy ekonomicznej na zasadzie sprawiedliwości i równości. Szybsze wprowadzenie w życie postanowień i zobowiązań podjętych przez wspólnotę międzynarodową w ramach tej strateeii, zwłaszcza tych, które dotyczą pilnych potrzeb rozwojowych krajów rozwijających się, przyczyni się w znacznej mierze do realizacji celów i postulatów niniejszej deklaracji. 6) ONZ jako organizacja powszechna powinna rozpatrywać problemy międzynarodowej współpracy ekonomicznej ze zrozumieniem i zapewnić równoprawną ochronę interesów wszystkich krajów; powinna ona odegrać jeszcze większą rolę w ustanowieniu nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego. Karta ekonomicznych praw i obowiązków państw, dla której przygotowania niniejsza deklaracja będzie dodatkowym źródłem inspiracji, stanowić będzie ważny wkład w tym zakresie. Wzywa się więc wszystkie państwa członkowskie ONZ, aby podjęły maksymalne wysiłki w celu zapewnienia realizacji tej Deklaracji, która jest jedną z głównych gwarancji stworzenia lepszych warunków dla wszystkich narodów tak, aby mogły one zapewnić sobie życie odpowiadające ludzkiej godności. 7) Deklaracja o ustanowieniu nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego będzie jedną z najważniejszych podstaw stosunków ekonomicznych między wszystkimi narodami i krajami." Deklaracja została przyjęta bez głosowania bez żadnego sprzeciwu; natomiast mocarstwa zachodnie zgłosiły zastrzeżenia, m.in. USA do p. 4 e, w »3 Nuncjatura, nuncjusz 2446 tórym jest mowa o nacjonalizacji z pominięciem ałkowitym sprawy odszkodowań dla firm zagr. nacjonalizowanych. VI Sesja przyjęła również irogram wprowadzania w życie tej Deklaracji o-az program natychmiastowej pomocy krajom zczególnie dotkniętym kryzysem ekonomicznym. W General Assembly, VI Special Session. Doc. 31, IV 1974. l 2441 ,NOWY PORZĄDEK" (ang. „New Order", ranc. „Nouvel ordre", hiszp. „Nuevo orden", 'os. „Nowyj Poriedok"), termin faszystowski — wrzenie status quo w określonym regionie i oprowadzanie „n.p." pod hegemonią najsilniejszego w tym regionie mocarstwa; nazwa przy-ięta w grudniu 1938 przez rząd Japonii dla programu zdobycia hegemonii w Azji Wsch. oraz w szerwcu 1940 przez Hitlera dla programu zorga- nizowania Europy pod hegemonią III Rzeszy („Neue Ordnung Europas") z obszarem kolonialnym Afryki Srodk.—„Mittel-Afrika"; gl. założeniem • hitlerowskiego „N.P." był ludobójczy, antysłow. „plan generalny Wschód" („General-Plan Ost"). F. C. JONES ]apan's New Order in East Asia, London 1954; L. GPUNDMANN NationatsozialIsUsche Grossraumordnung, Berlin West 1962. • 2442 NOŻYCE CEN (ang. Price shears, franc. Diver-gence de prix, hiszp. Tijera de precios, roś. Noż-nicy cen), termin międzynar. — zjawisko ekon. spadku cen na produkty rolne przy jednoczesnej zwyżce cen wyrobów przem.; n.c. występują na wolnym rynku surowców żywnościowych, kiedy podaż produktów rolnych jest większa niż możliwości ich zakupu, przy równoczesnym skarte-lizowaniu większości gałęzi przemysłu i narzucaniu przez kartele wysokich cen na produkty przemysłowe. W USA 1932 farmerzy mogli nabyć tylko 50% artykułów przem. za tę samą ilość produktów rolnych, co w 1929. Podobnie n.c. wystąpiły po II wojnie świat, między cenami surowców a produktów fabrycznych, powodując poważne osłabienie siły nabywczej państw Trzeciego Świata. W, RUSIŃSKI Zarys historii gospodarczej powszechnej. Czasy nowożytne i najnowsze 1.1500-1939), Warszawa 1971, s. 466-468; F. TOMCZAK Nożyce cen, w: Mała encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974. NSA -> CIA. • 2443 NSDAP, niem Nalionalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, powstała w Monachium w marcu 1920 w miejsce Deutsche Nationalsozia-listische Arbeiterpartei, działającej od maja 1918; od 29 VI 1921 do 301 VI 945 pod przywództwem Adolfa Hitlera; doszła do władzy 3011933 na drodze legalnej, jako najliczniejsza partia w Reich-stagu, której, „wodzowi" (Fiihrer der NSDAP) Hitlerowi, pręż. P. von Hindenburg powierzył uformowanie nowego rządu Rzeszy, co zainicjowało wprowadzenie w ciągu roku 1933 dyktatury NSDAP w całych Niemczech. Odpowiedzialność kierownictwa NSDAP za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkości została osądzona przez Międzynar. Trybunał Wojskowy w Norymberdze, który uznał działalność kierowników wszystkich stopni organizacyjnych NSDAP („Gau-, Kreis- und Ortsgrup-penieiter, die Abteilungsleiter in den Staben der Reichsieitung, der Gau- und Kreisleitungen") za zbrodniczą i polecił wytaczanie im procesów o u-dzial w zbrodniczych akcjach (—> norymberski proces). Władze okupacyjne czterech mocarstw 1945 zakazały działalności NSDAP i zarządziły odsunięcie od wszelkich stanowisk publ. jej b. członków, których liczba l I 1920 wynosiła 64 osoby, 1930—125 tyś.; przed 3011933, datą dojścia Hitlera do władzy, wzrosła do ok. 700 tyś.; w okresie 1933-34 do 2.5 min; a w dekadzie 1935-44 do 8,5 min. Jej skład socjalny 1935: 32,1 »/o robotnicy, 20,6°/o pracownicy umysłowi, 20.20/!) wolne zawody, 13^/c urzędnicy, Wf/a chłopi, 3,4°/n inni (Parteistatistik, Stand 111935, 4 Bd„ Berlin 1935). A. HITLER Mein Knmpf, Munchen 1927; A. ROSENBERO Das Programm der NSDAP, Wesen Grundsatze und Ziele der NSDAP, Munchen 1930: Orgamsationshurh der NSr>AP, Miinclien 1938; A. BULLOCK Hitler, Studium tyranii. Warszawa 1970. D. ORŁÓW The History of the Nazi Party, vol. l, 1919-33, vol. 2, 1933-45, London 1973. • 2444 NUBIA (ang. Nubia, franc. Nubie, hiszp. Nubia, roś. Nubija), kraina hist. w pn.-wsch. Afryce, w pd. Egipcie i pn. Sudanie, między Asuanem i Chartumem, gdzie 1960-64, w związku z budową —> Asuańskiej Zapory, UNESCO prowadziła Międzynar. Kampanię na rzecz ratowania Zabytków N., UNESCO Int. Campaign to Save the Monu-ments of Nubia. • 2445 NUMIZMATYKA [tac. numismatis 'pieniądze, moneta'], (ang. Numismatics, franc. Numismatj-que, hiszp. Numismatica, roś. Numizmatika), nauka o dawnych monetach:' przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynarodowej. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Mifdzynar. Komisja Numizmatyczna, Int. Numismatic Com- mission, żal. 1936. z siedzibą w Kopenhadze; łączy krajowe towarzystwa 23 państw, m.in. Polski. Mipdzynar. Stów. Zaw. Numizmatyków, Int. Assoc o( Pro- fessional Numismatists, zał. 1951 z siedzibą w Genewie; publ. Numismatic Manuał for Collectors. Yearbook o f Int. Organizotions, 1973. • 2446 NUNCJATURA, NUNCJUSZ [lać. nuntius 'zwiastun, poseł'], (ang. Nunciature, Nuncio, franc. Nonciature, Nonce, hiszp. Nunciatura, Nuncio, roś. Nuncyatura, Nuncyj), nazwa hist. przedstawicielstwa i ambasadora Stolicy Apostolskiej. Regulamin dyplomat. Kongresu Wiedeńskiego 1815 oraz konwencja dyplomat. wiedeńska 1961 uznały rangę nuncjusza, jako rangę dyplomat. przedstawiciela pierwszej klasy. W niektórych krajach katol., zwyczajowo, nuncjusz jest dziekanem korpusu dyplomatycznego. G. DE MARCHI Le Nunciature Apostalicae del 1800 ot 1956. Roma 1957. 2447 OAPEC 604 O • 2447 OAPEC, Organizacja Arabskich Krajów Eksportujących Naftę (ang. Organization of Arab Petro-leum Exporting Countries, OAPEC, franc. Orga-nisation des pays arabes exportat&urs de petrole, OAPEP, hiszp. Organización de los paises arabes exportadores de petróleo, OAPEP, roś. Organiza-cyja arabskich stran-eksportiorow niefti), zat. 91 1968 w Bejrucie, jako instytucja międzyrządowa otwarta dla wszystkich państw arab.; przystąpiły do niej Abu Żabi, Algieria, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Dubaj, Egipt, Katar, Kuwejt, Libia, Syria; broni interesów czł. w stosunkach z zagr. kompaniami naft. i rozwija współpracę przemysłów naft. państw członkowskich. Organem najwyższym OAPEC jest Rada, zbierająca się na szczeblu ministrów co najmniej 2 razy w roku i jej Biuro z Sekretariatem. OAPEC stworzy} solidarny front państw arab. w walce o podwyżkę cen ropy naftowej, co stało się wydarzeniem bez precedensu w historii arab. nafty. Większość państw członkowskich należy równocześnie do —>• OPEC. T hę Middle East and North-Africa 1972-73. London 1972. s. 118-119. OBLIGACJE ->- Emisje międzynarodowe. • 2448 OBLIGACJE ONZ (ang. UN Bonds, franc. Obli-gations de 1'ONU, hiszp. Obligaciones de la ONU, roś. Obligacyi OON), termin na listy kre- dytowe, wypuszczone 1962 przez Sekr. Gen. ONZ na polecenie Zgr. Og. ONZ, Rez. 1739/XVI z 21 XII 1961, celem pokrycia deficytu w -> budżecie ONZ. Obligacje były oprocentowane na 2°/o rocznie. UN Review, Aprii 1962. • 2449 OBOZY KONCENTRACYJNE (ang. Concentra-tion Camps, franc. Camps de conccntration, hiszp. Campos de concentración, roś. Koncentra- cyonnyje łagieria, niem. Konzentrationslager), termin międzynar. powstały po raz pierwszy na Kubie w czasie wojny narodowowyzwoleńczej 1895-98, kiedy gubernator hiszp. kolonii, jaką wówczas była Kuba, wziął do obozów pod gołym niebem jako —> zakładników ok. 400 tyś. kobiet i dzieci („reconcentrados"), z pośród których dziesiątki tysięcy poniosło śmierć z głodu i chłodu. Nazwa ang. pojawiła się w czasie wojny burskiej w pd. Afryce 1899-1902, gdzie Anglicy w podobny sposób trzebili ludność cywilną Burów. W czasie I wojny świat, pierwszy o.k. zbudowała w Europie Rzesza Niem. w miejscowości Chociebuż (Cottbus) na Łużycach, gdzie więziono m.in.. wielu Polaków, po wojnie zaś gł. wziętych do niewoli powstańców śląskich. W III Rzeszy od 28 II 1933, daty wydania Dekretu pręż. Rzeszy P. von Hin-denburga, polecającego stworzenie systemu „państwowych obozów dla aresztowanych ochronnie" („staatliche Schutzhaftlager"), do 11X1939 zostało zbudowanych 5 ogromnych o.k. dla mężczyzn: Dachau, Sachsenhausen, Buchenwald, Mauthausen i Flossenburg, oraz l dla kobiet; Ravensbnick. Obozy te, od przejęcia ich budowy, względnie rozbudowy przez Gestapo, wiosną 1934, nosiły oficjalną nazwę Konzentrationslager i oznaczone były w rozporządzeniach skrótem „KL", natomiast powszechnie w mowie „KZ" (do II wojny świat, wśród Polaków w Rzeszy, a później też i w Polsce: „kacety"). Liczba powstałych w czasie II wojny świat, na obszarach Rzeszy i terytoriach okupowanych hitlerowskich o.k., więzień i gett, została 1949-51 oszacowana przez Międzynar. Czerwony Krzyż na 7581; lecz kartoteka poi. Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich wykazała 8635 zidentyfikowanych do 1970 hitlerowskich miejsc karnego odosobnienia. Wszystkie były ośrodkami zaplanowanego wyniszczania. Wyrok Międzynar. Trybunatu Wojskowego IMT, ogłoszony 1X1946 określił hitlerowskie o.k. jako „jeden z najbardziej hanieb- nych środków terroru w stosunku do ludności cywilnej krajów okupowanych". W procesie tym, podobnie jak w procesach hitlerowskich zbrod- niarzy wojennych przed trybunałami krajowymi, m.in. poi. Najwyższego Trybunatu Nar. 1946-48, stwierdziły odpowiedzialność bezpośrednią za zbrodnie o.k. -» NSDAP, •-> SS, i -» Gestapo oraz części czł. —>• SA i •-> Wehrmachtu. Największe straty przez hitler. system o.k. poniosła Polska. W faszyst. Włoszech o.k. istniały już od 1926 na W. Liparyjskich. Japonia największe o.k. w czasie II wojny świat, utworzyła na Filipinach: Cabanatuan i Davao. E. KOC.ON Der SS Staat. Das System der deutschen Komen-trationslager, Miinchen 1946; A. KLAFKOWSKI Ohozy koncentracyjne jako zagadnienie prawa międzynarodowego. Warszawa 1968; T. MUSIOŁ Darhaii 1933-1945, wyd. 2, Opole 1971, s. 469; T. CIF.SLAK Oramenhura-Snrhsenhnusen—Hitlerowskie Obozy Koncentracyjne, 1933-1945. Warszawa 1972, s. 264; K. DUNiN- WASnwicz La resistance dans les camps de concentración nazis. Warszawa 1972, s. 11; G. TILLION Ra-yenshriick, Paris 1973. s. 290; Cz. KEMPISTY Spraw Norymberg! cinst dalszy. PWN, Warszawa 1974. • 2450 OBRABIARKI (ang. Machinę tools, franc. Ma-chines-outiis, hiszp. Maquinas-herramienta, roś. Stanki), przedmiot międzynar. statystyki i wskaźnik międzynar. przemysłu metalowego. Główni producenci w świecie: ZSRR, USA, NRF, Japonia, W. Beytania, Francja. Wartość świat, produkcji o. 1970 doszła do prawie 8 mld dół. ZSRR produkuje ponad 200 tyś. o. rocznic. Polska 1950 wyprodukowała 3800 o., 1960—22500, 1965— 31100. 1967—32300, 1972—36300. Org. zarej. w ONZ: Eur. Komilet Współpracy Przemysłu Obrabiarek, European Committee for Co-operation of the Machinę Tool Industries,' zał. 1950, z siedzibą w Brukseli; organizator wystaw p.n. European Machinę Tool Exhibitions; łączy 12 zachodnioeur. ^""Kopenhadze 3)X-5XI1972 odbyła się I Wystawa Międzynar. Obrabiarek p.n. Intertool-72. W 1971 największym eksporterem o. była NRF, największym zaś użytkownikiem po raz pierwszy ZSRR przed NRF, Japonią i USA 605 Obserwowanie pokoju 2457 Rocznik statystyki miedzynar. 1973, Warszawa 1973, s. 141; Machinę tools, w: The Economist. l VII 1972, 8. 55-77. • 2451 OBRAZ I DŹWIĘK (ang. Picture and Sound, franc. Image et son, hiszp. Imagen y sonido, roś. Izobrażenije i zwuk), przedmiot stałej zorganizo- wanej międzynar. współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Świat. Organizacja Obrazu i Dźwięku, Picture and Sound Worid Organization, żal. 1964. instytucja międzyrządowa Czadu, Ekwadoru, Kamerunu. Konga, Peru, Senegalu i Wenezueli oraz krajowych delegacji Algierii, Filipin, Francji, Haiti, Hiszpanii, Jordanii, Libii. Maroka, W. Brytanii i Wioch; organ Konwencji, podp. 26 V 1964 w Paryżu przez ww. 6 rządów; siedziba: Berno (Szwajcaria); publ.: Revue int. de 1'imafie et du son. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. • 2452 OBRONA ZBIOROWA (ang. Collective Defense, franc. Defense Collective, hiszp. Defensa colec-tiva, roś. Kollektiwnaja oborona), termin międzynar. wprowadzony przez Pakt LN 1919—zobowiązanie czł. LN do współdzialania i wspierania się „jeżeli jeden z członków ucieka się do wojny wbrew zobowiązaniom przyjętym w art. 12, 13 lub 15...". System ten zawiódł w konfrontacji z polityką agresji Japonii (od 1931), Włoch (od 1935) i III Rzeszy (od 1938). W konsekwencji, po II wojnie świat. Karta Narodów Zjednoczonych wprowadziła system -> bezpieczeństwa zbiorowego przewidujący w przypadkach nagłych natychmiastowe akcje represyjne w ramach ONZ. • 2453 OBSERWACJA MIĘDZYNARODOWA (ang. International observation, franc. Obśervation in-ternationale, hiszp. Observación iriternacional, roś. Mieżdunarodnoje nabludienije), termin międzynar. — prace organów pomocniczych ONZ o charakterze misji obserwacyjnych, kontrolujących w określonym regionie aktualną sytuację zagrażającą bezpieczeństwu i pokojowi (->• obserwatorzy ONZ). W. MORAWIECKI Funkcje Organizacji Międzynar., Warszawa 1972, s. 234-241; D. W. WAINHOUSE Int. Peace Observation. Baltimore 1966. • 2454 OBSERWATORIA (ang. Observatory, franc. Ob-servatoires, hiszp. Observatorios, roś. Obsierwa-torii), termin międzynar. — astronomiczne placów- •ki naukowo-badawcze, budowane w miejscach położonych wysoko, z dala od zanieczyszczeń powietrza; przedmiot stałej zorganizowanej współ- pracy pod egidą Międzynar. Unii Astronomicznej (-> astronomia). Największe o. w Europie jest Krymskie O. Astrofizyczne w ZSRR z 260-cm teleskopem, zbudowane 1961; w Ameryce Obserwatorium Międzyamer. w La Serena (Chile), na górze Tololo, 2400 m n.p.m., oraz Mount Palomar (USA). Historyczne O. Greenwich, W. Brytania, przeniesione zostało na skutek uprzemysłowienia regionu i zanieczyszczenia powietrza do Herst-monceux w hrabstwie Sussex, 1955. W Polsce istnieje 5 o. przy uniwersytetach: w Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Warszawie oraz l o. przy Politechnice Warszawskiej. W dekadzie 1971-80 zarówno USA, jak i ZSRR zaplanowały umieszczenie na orbicie dookołaziemskiej obserwatoriów kosmicznych. Org. miedzynar. zarej. w ONZ: Boyden Observatory, nazwa o. w Bloemfontein w Rep. Pd. Afryki i org. o. Belgii, Irlandii, NRF, Rep. Pd. Afryki, USA i W. Brytanii, zat. 1954, z siedzibą w Cambridge (W. Brytania), organizuje coroczne sympozja w Bloemfomein. Stacja Naukowa na Jungfrau. Station Scientifique du Jung-frau, zał. 1930. z siedzibą w Bernie; łączy nauk. instytuty i ob. Austrii, Belgii, Francji. Holandii, NRF. Szwecji i W. Brytanii; publ.: 25 Jahre Hochalpine Forschungstation Jung-fraujoch, również w języku franc. i angielskim. P. G. KULIKOWSKI Poradnik miłośnika astronomii. Warszawa 1956; Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 2455 OBSERWATORZY ONZ (ang. UN Observers, franc. Observateurs de 1"ONU, hiszp. Observado-res de las NU, roś. Nabludatieli OON), nazwa oficjalna delegatów ONZ, skierowanych na terytorium wojenne lub zagrożone możliwością konfliktu, celem zebrania informacji na miejscu i przekazania ich R. Bezp. ONZ,, zgodnie z zasadami —> obserwowania pokoju. • 2456 OBSERWATORZY STALI PRZY ONZ (ang. Permanent Observers from Non-UN-Members, franc. Observateurs permanents pres 1'ONU, hiszp. Observadores permanentes cerca de la ONU, roś. Postojannyje nabludatieli pri OON), nazwa oficjalna państw, które nie są czt. ONZ, lecz akredytowały przy ONZ swoich stałych przedstawicieli. W 1945 akredytowani zostali pierwsi obserwatorzy stali: Maroko i Szwajcaria, 1954— NRF, Korea Pd. i Wietnam Pd. (Sajgoń-ska administracja), 1964—Watykan. Natomiast pod naciskiem USA nie akredytowano KRL-D, NRD i Wietnamu Rep. Dem., co było przedmiotem krytyki ze strony Sekr. Gen. ONZ, U Thanta, 20 IV 1964, reprezentującego pogląd, że należy dążyć do uniwersalizmu ONZ. Biuro stałego obserwatora NRF przy ONZ stało się de facto instrumentem nacisku na państwa Trzeciego Świata i na Sekretariat ONZ, by utrzymywany był bojkot NRD. Dopiero 23X11972 status o.s. przy ONZ otrzymała NRD. D. STEPPUHN Der Beohachter bei internationalen Gremien, w: Archiv des yalker-Rechts m S, 1959/60; UN Mnnthly Chronicie, December 1964; A. GLENN MOVER (3r.) Ohserver Colintries: Quasi Memhers oj the V N, w: l ni. Orminizniion, New York 1966. s. 276-283; J. MACHOWSKI Aspekty politycz-no-prawne statutu stałych obserwatorów przy ONZ, w. Sprawy Międzynar. nr l, 1967. • 2457 OBSERWOWANIE POKOJU (ang. Peace Observation, franc. Observation de la Paix, hiszp. Observación de la Paź, roś. Nabludienije mira), termin międzynar. wprowadzony przez LN 1919-39 na określenie akcji podejmowanych przez Ligę na podstawie art. 10, 11, 15 i 16 Paktu LN w krytycznych sytuacjach międzynar., za pomocą tzw. „obserwatorów pokoju" (Peace Observers) lub in-westygatorów wysyłanych przez Ligę do regionów konfliktu. Liga zastosowała ten środek w przypadkach niemiecko-litew. sporu o Kłajpedę 1919-24, w sprawie wyspy Aland 1920, w konflikcie polsko-lit. o Wilno 1920, w sprawie Saary 1920-33, w sporach terytorialnych Jugosławii z Grecją, w sprawie Korfu 1923, w sprawie Mosulu 1925, w sprawie kryzysu grecko-bułg. 1925, w konflikcie japońsko-chiń. o Mandżurię 1931-33, w sprawie Letycji 1932-35, w sprawie napaści Włoch na Etiopię 1934-36. ONZ przejął formę o.p. i 1946-74 wysyłał obserwatorów ONZ w ponad 70 przypadkach konfliktów w Europie, Afryce, Azji i na 2458 Obywatele Świata 606 Bliskim i Środkowym Wschodzie. Jedynym wyjątkiem byta wojna w Wietnamie. D. W. WAINHOUSE i in. International Peace Obseryation, Baltimore 1966, s. 663. • 2458 OBYWATELE ŚWIATA (ang. Worid Citizens, franc. Citoyens du monde, hiszp. Ciudadanos del Mundo, roś. Grażdanie mira), termin międzynar. popularyzowany po II wojnie świat, przez ruch na rzecz wprowadzenia powszechnego • obywatelstwa dla wszystkich ludzi w świecie. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Mijdzynar. Rejestr Obywateli świata, Registre International des Citoyens du Monde (RICM), zat. 1949, z siedzibą w Paryżu; z zadaniem mobilizowania opinii publ. krajów wszystkich kontynentów do walki o ,,wspólnotę Światową, w której królować będzie pokój i dostatek oraz będą gwarantowane . podstawowe wolności zarówno człowieka, jak ludów i narodów"; oraz przyjmowanie do rejestru indywidualnych nazwisk, z miejscem i datą urodzenia, zawodem, adresem i fotografią, wraz -z. następującą deklaracją: ,,Świadomy swej odpowiedzialności, gotowy do otrzymania uznania mych praw jako Członka Wspólnoty światowej, zachowując swą narodowość, pragnę zostać zarejestrowany jako Obywatel Świata". Biura rejestracyjne istnieją w Argentynie, Belgii, Finlandii, Francji, Indiach, Japonii, Hiszpanii, Holandii, NRF, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii i USA. Wspólnota Obywateli Świata, Commonwealth of Worid Citizens, zw. również La Republica Mondcmtana, The Mond-civitan Republic, zat. 1950, z siedzibą w Londynie; z zada' niem ,,służenia wszystkim istotom ludzkim i narodom wszystkich ras, bez uprzywilejowań"; nie ma czł., tylko osoby, które akceptują Obywatelstwo Światowe i zobowiązania wynikające z Konstytucji Republiki Mondciyitana; publ.: Worid Citizens oraz Mondciyitan News. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2459 OBYWATELSTWO (ang. Citizenship, Nationali-ty, franc. Citoyennete, Nationalite, hiszp. Ciuda-dania, roś. Grażdanstwo), termin międzynar. nie mający definicji międzynar., jako że określa instytucję prawa wewn. każdego państwa; przedmiot konwencji międzynar., dot. kolizji ustaw o o. poszczególnych krajów, poczynając od Konwencji Haskiej z 12 IV 1930; przedmiot zasady międzynar., zawartej w art. 15 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10X111948, że „każdy człowiek ma prawo posiadania obywatelstwa". W związku z problemem osób nie mających żadnego o. (->• apatridos, bezpaństwowcy) w KPM-ONZ debatowano 1954 nad stworzeniem przez ONZ „Obywatelstwa międzynar.", co zostało odrzucone jako nie uzasadnione prawnie, bo ONZ nie jest „po-nad-państwem" (A/CN. 4/8—11III1954, s. 11-12). Jedynym państwem, które o. zidentyfikowało z narodowością była Rzesza Niem. (-» Reichs-deutsche). Tradycje te przejęta NRF (-» Volks- deutsche). W poi. ustawodawstwie istniał Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z 1411936 „o ochronie interesów Państwa Polskiego i jego obywateli w stosunkach międzynar.", którego art. l 'brzmiał: ,, Jeżeli państwo obce: l) traktuje obywateli polskich gorzej niż obywateli innych państw obcych, albo 2) ogranicza Państwo Polskie lub jego obywateli w rozporządzaniu swym majątkiem, znajdującym się poza granicami Rzeczypospolitej, a w szczególności utrudnia im dochodzenie swych roszczeń, 3) nie zapewnia obywatelom polskim, przebywającym na jego obszarze ochrony prawnej, udzielanej powszechnie przez państwa obce, albo wreszcie 4) w jakikolwiek inny sposób na skutek wydanych przez siebie przepisów prawnych naraża na uszczerbek interesy materialne Państwa Polskiego lub jego obywateli — mogą być wydane zarządzenia ochronne", do których wydawania wg art. 2 upoważniona jest Rada Ministrów (Dz.U. 1936, nr 3, póz. 22). W Polsce nabycie o. uregulowane jest ustawą z 15 II 1962, która określa następujące sposoby u-zyskania o. poi.: l) przez urodzenie z obojga lub jednego z rodziców posiadających obywatelstwo polskie (ius sanguinis), 2) przez urodzenie lub znalezienie się w Polsce zarówno w przypadku gdy rodzice są nieznani, jak gdy nie posiadają żadnego o. (ius soli); 3) przez prawo wyboru jednego z dwóch posiadanych obywatelstw i zrzeczenie się jednego z nich (-»- opcja), 4) przez nadanie cudzoziemcowi o. polskiego, jeśli mieszka co najmniej 5 lat w Polsce (-»- naturalizacja), 5) przez przysposobienie za zgodą opiekuna (-»• adopcja), 6) przez powrót do Polski z zamiarem osiedlenia się na stale (-- repatriacja). (Dz.U. 1962, póz. 49). International Legislation, ed.: M. O. Hudson, Washington DC 1936, s. 359-374; H. F. PANKHUYS The Role of Nationality in Int. Law, London 1959; CHR. TH. STOLL Die Rechtsstelluns der deutschen Staatsansehorigen in den polnisch yerwalteten Gebieten, Frankfurt am M. 1968; W. RAMUS Prawo o obywatelstwie polskim. Warszawa 1968; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1971, s. 222-225; T. KUR Czy mól syn jest obywatelem NRF, w: Prawo i Życie nr 22, 1973. • 2460 OBYWATELSTWO PODWÓJNE (ang. Duał Na-tionals, franc. Citoyennete double, hiszp. Ciuda-dania dobie, roś. Dwojnoje grażdanstwo), przedmiot umów międzynar. od 1868, daty pierwszego z tzw. układów Bancrofta. Podwójna lub wieloraka przynależność państw., wynikła ze zmian miejsca zamieszkania lub cesji terytorialnych i świadomego lub nieświadomego nie zrzeczenia się pierwotnego czy kolejnego obywatelstwa, w myśl art. 5 Konwencji haskiej z 12 IV 1930 w sprawie niektórych zagadnień, dotyczących konfliktu ustaw w sprawie obywatelstwa nie powinna być uznawana przez państwo trzecie. Jest jednak wiele państw eur. i pozaeur., które w pełni lub w ograniczonym zakresie uznają podwójne i wielorakie obywatelstwo, z przyczyn polit. i ekon. zazwyczaj (np. NRP i wiele państw Ameryki Lać.). W związku z tym państwa zachodnioeur. zawarły 6 V 1963 tzw. Konwencję Strasburską o ograniczeniu przypadków wielorakiego obywatelstwa. Ustawodawstwo poi. nie uznaje o.p. Polska u-czestniczy w Konwencji Haskiej. Przedmiotem ostrej kontrowersji między prawnikami NRD a NRF stało się orzeczenie Senatu Federalnego Trybunału Konstytucyjnego NRF z 31 VII 1973 w sprawie interpretacji układu NRF-NRD twierdzące m.in. w kwestii dot. obywatelstwa, że zgodnie z art. 16 i 116 Ustawy Zasadniczej NRF (Grundgesetz der BRD), wychodzącej z założenia, że „niemiecka przynależność państwowa" jest jednocześnie przynależnością państw, do NRF, co oznacza, że „obywatelem niemieckim jest więc nie tylko obywatel NRF", jeśli zaś „obywatel niem. znajdzie się w strefie państwowej ochrony systemu NRF ma prawo do pełnej ochrony ze strony Trybunału NRP i do gwarancji podstawowych praw wynikających z Ustawy Podstawowej". Praktycznie oznacza ta interpretacja uzurpowanie sobie przez NRF objęcie ustawodawstwem NRF wszystkich obywateli obcych, którzy posiadali kiedykolwiek w przeszłości „niemiecką przynależność państwową", przede wszystkim obywatel NRD, ale także dawnych czł. —> mniejszości narodowych w Niemczech oraz do osób określanych mianem -»• Volksdeutsche. Dz.U. 1937, póz. 361; Amerlcan Journal of Int. Law, 1964, s. 573 i in.; W. RAMUS Prawo o obywatelstwie polskim, Warszawa 1968, s. 376; C. BEREZOWSKI Prawo międzynar, publiczne, cz. 2, Warszawa 1969, s. 51-52; Das Parlament, Bonn l IX 1973. 607 Ochrona dóbr kulturalnych 2464 • 2461 OCAM (ang. Common Afro-Malagasy and Mauri-cian Organization, franc. Organisation commune africaine, mauricienne et malgache, hiszp. Orga-nización Afromalgache y Mauriciana de la Co-munidad, roś. Obszczaja afro-małagasijsko-mawri-kijskaja organizacyja), Afro-Malgaska i Maury-cjartska Organizacja Wspólnoty, zat. w kwietniu 1964 r. p.n. Union africaine et malgache de co-operation economique (UAMCE), jako sukcesor zat. w grudniu 1960 Organization africaine et malgache de cooperation economique (OAMCE); 28 VI 1966 została przyjęta w Tananariwie nowa nazwa i podp. -»• Karta OCAM; po przystąpieniu 19701 Mauritiusa oficjalny skrót OCAM zachowano bez zmiany. Członkowie OCAM (l 11972): Czad, Dahomej, Gabon, Górna Wolta, Kamerun, Kongo, Malgaska Rep., Mauritius, Nigeria, Rep. Środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair. Siedziba: Jaun-de (Kamerun). Publ. Nations Nowelles i Butle-tin Siaiistique. W 1972 wystąpił Zair, 1973 Ka- merun, Czad i Madagaskar. J. PoLAtEK Wspólna Ornanitacja Afrykansko-Malgaska i Mauritiusa, w; Sprawy Miedzynar. nr l, 1973; Yearbook of lut. Organizations, 1973. • 2462 OCEANIA I ONZ (ang. UN and Oceania, franc. Oceanie et 1'ONU, hiszp. Oceania y la ONU, roś. Okieanija i OON). Problemy Oceanii są de- batowane w ONZ od 1946 w Administracji Powierniczej NZ oraz w Zgr. Og. ONZ, w związku z próbami nuklearnymi dokonywanymi w tym rejonie przez USA i Francję oraz w związku z polityką kolonialną mocarstw zach. Od 1970 odbywają się corocznie Konferencje Państw Pd. Pa- cyfiku, które od III konferencji w listopadzie 1972 przyjęły nazwę Forum Pd. Pacyfiku, South Pacific Forums, rządów Australii, Nowej Zelandii, Samoa Zach., Wysp Cooka oraz Tonga. Kotonialnaja politika impierlaitsticuskich dieriaw w Okie-anii, Moskwa 1965, s. 156; K. W. MAŁACHOWSKI Bor'ba impierialisticwskich dieriaw za tichookieanskie estrowa, Mo-tkwa 1966, s. 368; W. B. WORONCEW Tirhookieanskaja politika SSiA 1941-1950, Moskwa 1960, s, 318; Kronika 1972. • 2463 OCEANOGRAFIA (ang. Oceanography, franc. Oceanographie, hiszp. Oceanografia, roś. Okie-inografija), termin międzynar. — nauka obejmu- jąqa wg definicji UNESCO „wszystkie dyscypliny oceanoznawstwa, włącznie z oceanofizyką, chemią morską, biologią morską i geofizyką", przedmiot stałej zorganizowanej wyspółpracy międzyrządowej, pod egidą UNESCO, od lipca 1960 daty Międzyrządowej Konferencji Badań Oceanograficznych, Intergovernmental Conference on Oceanographie Research. UNESCO w XI 1960 powołało specjalną org. zarej. w ONZ: Międzyrz. Komisja Oceanograficzna. Intergovernmental Ocea-;\ nographic Commission (10Q, Commission oceąnographique , intergouvernementale (COS), z siedzibą w Paryżu. Członkowie: Algieria. Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, ' Bułgaria, Chile,. ChRL, Dania, Dominikana, Egipt. Ekwa-;• dor. Filipiny. Finlandia.. Francja, Ghana. Grecja. Gwatema-; la, Hiszpania. Holandia. Indie, Indonezja. Islandia, Irak, ; Irlandia. Izrael, Jamajka, Japonia, Jugosławia, Kambodża, f Kamerun, Kanada. Kolumbia, Kongo, Korea Pd., Kuba, i' Liban, Malezja, Malta, Mauretania. Mauritius, Monako, Maroko, Meksyk, Norwegia, Nowa Zelandia, NRD. NRF, Pakistan, Panama, Peru, Polska, Rep. Malgaska, Rep. Pd. Afryki, Rumunia, Singapur, Syjam, Syria, Szwajcaria, Tanzania, Trynidad i Tobago, Szwecja, Tunezja, Turcja, Ukr. SRR, Urugwaj, USA, Wenezuela, W. Brytania, Wietnam Pd., Wybrzeże Kości Słoniowej i ZSRR. Komisja ta uzgodniła, że państwa członkowskie będą udostępniać sobie nawzajem wyniki prowadzonych przez siebie badań mórz poza wodami terytorialnymi. Komisja zainicjowała Międzynar. Ekspedycję Badawczą na O, Indyjskim, która trwała 7 lat 1958-65 z 40 statkami z 14 krajów i ponad 2 tyś. naukowców. Z koJei Komisja zainicjowała badania Atlantyku Pd. oraz prądu Kuro Siwo w pobliżu Japonii, a także zorganizowała międzynar. ekspedycję celem ustalenia zarybienia Zat, Gwinejskiej. W czerwcu 1966 odbył się w Moskwie Międzynar. Kongres Oceanograficzny przy udziale 1767 oceanografów z 57 państw i wg oceny UNESCO zaprezentowali więcej nowych danych o oceanach i morzach świata, niż wszystkie te. które były zebrane w przeszłości. Komisja ma 2 organa doradcze: Scientific Committee on Oceanie Research (SCOR), Komitet Naukowy Badań Oceanograficznych przy Międzynar. Radzie Unii Naukowych, zał. 1957. z siedzibą w Warnemiinde (NRD); łączy 29 krajowych komitetów, m.in. Polski, oraz Komitet Doradczy Badań Zasobów Morza FAO, z siedzibą w Rzymie. Poza tym współpracują z Komisją organizacje pozarządowe, zarej. w ONZ: Latynoamer. Rada Oceanografii, Latinamerican Councii on Oceanography, zał. 1961. z siedzibą w Montevideo. Międzynar. Inst. Oceaniczny, Int. Ocean Institute, zał. 1968, z siedzibą na Malcie Stów. Międzynar. Oceanografii Fizycznej, Int. Association of Phisical Oceanography, Association internationale des sciences physique de 1'ocean, żal. 1919 siedziba: San Diego (USA). Stów. Naukowe Krajów Pobrzeża Oceanu Indyjskiego, Pan Indian Ocean Science Association, Association scientifique des pays de 1'Ocean Indien, żal. 1951, z siedzibą w Karaczi; ma statut doradczy (C) UNESCO. Wspólny Komitet badań współzależności atmosfery oceanu, Joint Committee on Atmospheric-Ocean Interaction, zał. 1919 przy Międzynar. Stów. Meteorologii i Fizyki Atmosfery, z siedzibą w Wormiey (W. Brytania). W lutym 1972 powstało w Moskwie Koordynacyjne Centrum RWPG d/s Oceanologii, z zadaniem badania procesów chem., fiz., biol. i innych, zachodzących w morzach i oceanach, celem wykorzystywania wyników badań przy optacowywaniu długofalowych prognoz pogody; czł. Rady Naukowo-Techn. Centrum są uczeni państw RWPG; pierwsze badania skoncentrowano na zbadaniu zasobów biol. M. Bałtyckiego i M. Czarnego. W Polsce istnieje Główna Komisja Badania i Wykorzystania Mórz i Oceanów, której warsztatem nauk. jest statek oceanograficzny ..Profesor Siedlecki". Badania obejmują regiony M. Bałtyckiego oraz oceanów: Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego. Od 1963 ONZ zainicjowała badania ->• dna oceanów a także mor. zasobów żywnościowych. Pod egidą ONZ powstał Świat. System Stacji Oceanograficznych, Integrated Global Ocean Stations System (IGOSS), Systeme mondial integre de sta-tions oceanographiques (SMISO). W grudniu 1967 Zgr. Og. ONZ uznało, że „morskie obszary i dno oceanów stanowią wspólne dobro ludzkości, które-winno być wykorzystywane wyłącznie dla celów pokojowych". W 1968 Zgr. Og. ONZ Rez. 2414/ /XXIII zaleciło skoordynowanie długofalowego programu badań oceanów, Long-Term and Ex-panded Programme of Oceanie Exp)oration and Research. Projekt zob. —>• Prawo morskie. Bryt. Instytut Oceanografii wraz z UNESCO publ. w 4 językach roboczych ONZ Międzynar. tablice oceanograficzne, 1 t. do 1974. UNESCO Manuał on Int. Oceanography, Paris 1965; E. F. RICKETS, J. KALVON Between Pacific Tides. Stanford 1967, s. 598; V. ROMMANFVSKI La Conaulsta de los Fondos Ma-rinos, Barcelona 1967, S. ODA The Int. Law of the Ocean Development. Basie Documents, The Hague 1972,, s. 533; Yearbook ot Int. Organtzations, 1973. • 2464 OCHRONA DÓBR KULTURALNYCH (ang. Protection of cultural property, franc. Protection des biens culturels, hiszp. Protección de los bie- nes culturales, roś. Zaszczita kultumych cennos-tiej), termin międzynar. — obowiązek międzynar. zabezpieczenia dzieł sztuki i zabytków kultury 2464 Ochrona dóbr kulturalnych 608 przed zniszczeniem, jako wartości ogólnoludzkich; przedmiot konwencji międzynar. Pierwszy projekt konwencji o o.d.k. przygotowało Międzynar. Biuro Muzeów 1933 .p.n. Int. Con-vention on the Reparation of objects of artistic, historical or scientific interest which have been lost or stolen or unIawfuHy allienated or export-ed; drugi projekt 1936; trzeci 1939 pt. Int. Con-vention for the protection of national collections of art and history. LN zaplanowała Konferencję dyplomat. w Genewie w tej sprawie 1938, ale nie została ona zwołana. Państwa Ameryki Lać. podp. 15 IV 1935 Traktat o ochronie własności ruchomej o wartości hist., ratyfikowany przez Chile, Gwatemalę, Meksyk, Nikaraguę i Salwador. Po II wojnie świat, pod egidą UNESCO opracowana została pierwsza ogólnoświat. konwencja o o.d.k. w przypadku zbrojnego konfliktu, Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, podp. 14 V 1954 w Hadze przez 86 państw. Do konwencji przystąpiły m.in. wszystkie eur. państwa socjalist. Zobowiązania opieki i poszanowania dóbr kult. przyjęte przez strony „mogą być uchylone w takim jedynie wypadku, gdy uchylenia wymaga w sposób katego- ryczny konieczność wojskowa" (art. 4 punkt 2). Konwencja ustala m.in. zasady o.d.k. w przypadku okupacji obcego kraju (art. 5); dopuszcza na określonych warunkach przyznawanie ochrony specjalnej zapewniającej nietykalność dóbr kulturalnych .„ograniczonej ilości schronów przezna- czonych do przechowywania dóbr kulturalnych ruchomych"; a także transport pod ochroną specjalną (art. 8, 13); wprowadza znak konwencji (p. tablica z legitymacją personelu o dobrach kulturalnych str. 26 Oz.U.) dla oznaczania dóbr kulturalnych (art. 6, 16 i 17); oferuje pomoc UNESCO (art. 23). Również w przypadku konfliktu niemiędzynar. konwencja obowiązuje Strony (art. 19). Konwencja uzupełnia Konwencje Haskie z 29 VII 1899 lub z 18X1907 dot. praw i zwyczajów wojny lądowej i mor., a także Pakt Waszyngtoński z 15 IV 1935, tzw. Pakt Roericha o ochronie instytucji artyst. i nauk. oraz zabytków hist. Konwencję uzupełnia Regulamin Wykonawczy, Regulations for the Executions, który wprowadza Międzynar. Listy Osobistości nadających się do sprawowania funkcji Komisarza Generalnego d/s Dóbr Kulturalnych, spośród których w przypadku konfliktu za obopólną zgodą stron, zostanie wybrany Komisarz, mający prawo wobec stron konfliktu do podjęcia wszystkich przewi- dzianych konwencją kroków jakie uzna za pożyteczne dla wykonania Konwencji. Regulamin ustanowił też Międzynar. Rejestr dóbr kulturalnych objętych ochroną specjalną, Int. Register of Cultural Property Under Special Protection. Konwencje uzupełnia Protokół, z tegoż 14 VI 954, którym każda ze Stron „zobowiązuje się zapobiegać wywozowi z terytoriów okupowanych przez siebie w czasie konfliktu zbrojnego kulturalnych dóbr, określonych art. l", a dobra kulturalne przechowywane na czas konfliktu na swym terytorium zwrócić „po zakończeniu działań wojennych właściwym władzom terytorium pochodzenia". Poszanowanie to ma na celu zapobieżenie aferom w rodzaju sprawy -> Arrasów Wawelskich. Państwa EWG 19X111954 podp. Eur. Układ Kulturalny, w którym zobowiązały się do traktowania każdego przedmiotu o wartości kulturowej jako „wspólnego dziedzictwa kulturalnego Europy" i zabezpieczania go przed zniszczeniem. Osobnym uzupełnieniem Haskiej Konwencji są 2 zalecenia UNESCO z 1964 i 1968: l) Zalecenie Konferencji Ogólnej UNESCO z 20 XI 1964 w sprawie środków, jakie należy podjąć w celu zakazania eksportu, importu i transferu nieprawnie nabytych dóbr kultury. Środkami tymi są: rozpoznanie i inwentaryzacja dóbr kultury, powołanie stałych państwowych organów ochrony dóbr kulturalnych; układy bilateralne i wielostronne z innymi państwami oraz współpraca międzynar. w wykrywaniu przestępstw; ogłaszanie o zaginięciu dóbr kulturalnych; rekwizycja i zwrot dóbr kulturalnych oraz akcje wychowawcze. Zalecenia sugerują, aby uznać prawo nabywcy w dobrej wierze do uzyskania sprawiedliwego odszkodowania. 2) Zalecenie Konferencji Ogólnej UNESCO z 20X1 1968 w sprawie zabezpieczenia dóbr kultury zagrożonych przez wielkie roboty publ. lub prywatne określa szczegółowo zasady zabezpieczania oraz środki prewencyjne i naprawcze, a także adm., sugeruje metody zabezpieczania i ratowania dóbr kultury, .proponuje wprowadzenie zarówno sankcji karnych, jak i nagród oraz programów wychowawczych w radiu i TV. W związku ze zjawiskiem ->• „art-drain", w listopadzie 1970 konferencja UNESCO uchwaliła jednomyślnie konwencję o zapobieganiu eksportowi, importowi i tranzytowi kradzionych dóbr kulturalnych. Zgr. Og. NZ 15X111973 przyjęło 123 głosami (przy 4 wstrzymujących się: Holandii, Mali, NRF i W. Brytanii) poi. projekt uchwały o ochronie dóbr kulturalnych i rozwoju wartości kulturalnych. Uchwała przyjęła zasadę, że kraj ma prawo prowadzenia własnej polityki kulturalnej, a wymiana dóbr kulturalnych winna się odbywać na zasadzie równości i całkowitego poszanowania suwerennych praw państw. W 195,8 pod egidą UNESCO powstało Centrum Międzynar. Badań nad Konserwacją i Restauracją Dóbr Kulturalnych, Int. Centre for Study of the Preservation and the Restoration of the Cultural Property. W Paryżu 17X11970 została podp. Konwencja dot. środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Convention con-cernant les mesures a prendre pour interdire et empecher 1'importation, l'exportation et le trans-fert de propiete illicites des bien culturels (Dz.U. 1974, nr 20, póz. 106 i 107). Encyklopedia nauk politycznych, t. 2, Warszawa 1937, s. 109" 111; UNESCO. Doc. S CIPRG14. 14 V 1954; H KRAUS Das łianger A hkoinmen zum Schutze von Kultur jfiitern im Falle bewaffneler Zusammensrosse. w: Rechtsfragen der Internatio-nalen Orsanisntion, Frankfurt a.M. 1956; K P. RUBANIK Gaasskafa konwiencyja 1954 g. o zasyylie kulturnych cen-nostiej w słuczaje wooruznogo konfliktu. ..Sowielskoje go-sudarstwo i prawo" 1957. nr 8; UN Trraty Series Vol. 249, I, s. 215 i następne; Dz.U. nr 46. 1957. póz. 212; S. NA-HLIK Grahiei dziel sztuki. Rodowód zbrodni międzynar,. Warszawa 1958; A. NUBLECOURT Protection of culturat property in the event of urmed conflict. UNESCO Mu. seums and Momiments 1958; B. HOLLANIIIR The Int, Law of Art. London 1959; H STREBF.L Knitursuterschul', w: Strupp-Scbtochauer Worterbuch des Volkerrechl&. Bd. 2, Berlin 1961. s. 381-383; S. ŁAZAREWICZ, W. SIEROSZEWSKI Przepisy prawne dotyczące ochrony dóbr kultury oraz muzeów. 609 Ochrona ludności cywilnej y^ cz.w. 2467 Legat Acts and Regulations which concern the Protection of Cutlural Propeny and Museums in Poland, wy S. 2, Warszawa 1970 s. 353, Preserying and Restorins Monument! and Historie Buildings, UNESCO Paru 1972. s. 268; K. E. ME-YEK The Plundered Past, New York 1973. • 2465 OCHRONA DYPLOMATYCZNA (ang. Diplo-matic Protection, franc. Protection diplomatique, hiszp. Protección diplomatica, roś. Dipłomaticzes-kaja zaszczita), termin międzynar. — działalność państwa polegająca na zabezpieczeniu swych obywateli i ich interesów za granicą; przedmiot umów międzypaństw., mających na celu zapewnienie o.d. obywatelom w czasie wojny przez państwo neutralne; także przedmiot konfliktów międzynar. w przypadku stosowania dla o.d. sił zbrojnych lub stosowania o.d. do osób nie będących akredytowanymi dyplomatami, lecz prywatnymi obywatelami obcego państwa. A. BORCHARD The Diplomatic Protection of Citizens Ahroad and the Law of Int. Claims, London 1915. • 2466 OCHRONA DZIECKA (ang. Child's Protection, franc. Protection de 1'enfant, hiszp. Protección de la infancia, roś. Zaszczita dietiej), termin między-nar.—obowiązek międzynar. zabezpieczenia dzieci przed dyskryminacją, deprawacją, niewolnictwem itp.; przedmiot konwencji międzynar., które stały się podstawą międzynar. ->• praw dziecka oraz stałej zorganizowanej współpracy międzyrządowej przez UNICEF. Org. międzynar., pozarządowe, zarej. w ONZ; Biuro Międzynar. Katolickich Dzieci, Int. Catholic Child Bureau. zat. 1948, z siedzibą w Genewie; Statut doradczy (B) ECOSOC, UNICEF i UNESCO. Centrum Międzynar. Dzieci, Int. Childrcn's Centre, żal. 1950 pod egidą UNICEF, z siedzibą w Paryżu. Centrum Międzynar. Filmów dla Dzieci, Int. Centre of pilms for Chiidren and Young People, zat. 1957, z siedzibą W Paryżu. Eur. Biuro d/s Młodzieży i Dzieci, European Orfice for Youth and Chiidren, żal. 1949, z siedzibą w Brukseli. Statut doradczy (B) ECOSOC. Instytut Międzyamer. Dziecka, Inter-American Children's Imtitute, żal. 1919 przez II Panamer. Kongres Dziecka (I w 1916), do 1957 p.n. Instituto Americano Int. de Protección a la Infancia; z siedzibą w Montevideo. Komisja Międzynar. Akcji Katolickiej d/s Dziecka, Int. Com-mission, Catholic Moyement for Chiidren, żal. 1962, z siedzibą w Paryżu. Komitet Organizacji Pozarządowych przy UNICEF, Non-Goyernmental Organizations Committee on UNICEF, zał. 1949, z siedzibą w Nowym Jorku. Organizacja Światowa OSĘ, Worid OSĘ Union, zat. 1912, z siedzib} w Paryżu. (Żydowska organizacja pomocy dzie-' ciom). Pomoc Międzynar. Dzieciom, Int. Hełp tor Chiidren, zał. 1947, z siedzibą w Londynie. Unia Międzynar. Opieki Społecznej nad Dzieckiem, Int. Union for Child Welfare, zat. 1920, z siedzibą w Genewie; statut doradczy (B) ECOSOC, UNICEF i UNESCO; publ.: Int. Child Welfare Reyiew. W Polsce dzieci objęte są prawną ochroną państwową. W myśl poi. ustawy o międzynar. prawie prywatnym z 12X11965 (Dz.U. 1965, póz. 290) „stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka" (art. 19, punkt l). La Documentation Francaise nr 1525, 29 VIII 1951; B. WA-LASZEK Uznanie dziecka w polskim prawie miedzynar. prywatnym, Kraków 1959; Yearbook of Int. Orgamz.ations, 1973. • 2467 OCHRONA LUDNOŚCI CYWILNEJ W CZASIE WOJNY Cang. Protection of Civilians in Anned Conflict, franc. Protection de la population civile en periode de conflit arme, hiszp. Protección de la población civil en los conflictos armados, roś. Zaszczita grażdanskogo nasielenija wo wriemia wojny), termin międzynar. wprowadzony przez -*• Genewską Konwencję 1949. Normy prawa międzynar. o ochronie ludności cywilnej zostały skodyfikowane w IV Genewskiej Konwencji z 12 VIII 1949 o ochronie osób cywilnych w czasie wojny, Geneva Convention relative to the Protección of Civilian Persons in Time of War; precyzującej prawa państwa do tworzenia w porozumieniu ze stroną przeciwną stref bezpieczeństwa dla rannych, chorych, kalek, matek ciężarnych i matek z dziećmi poniżej lat 7 oraz dzieciom poniżej lat 15; względnie stref neutralnych; dalej ewakuację stref oblężonych lub otoczonych, ochrony szpitali cywilnych i wolność przewozu pomocy dla ludności. Następnie konwencja ustala traktowanie osób chronionych i internowanych. Konwencja nie podaje definicji ludności cywilnej. Projekty definicji opracowane przez Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża 1949, 1956 i 1971 nie zostały dotąd przejęte przez żadną konwencję międzynar. Zgr. Og. ONZ, w związku z rozpatrywaniem od 1969 zagadnienia „poszanowania— praw człowieka w czasie konfliktów zbrojnych" zainicjowało dalsze studia nad definicją ludności cywilnej i o.l.c. w cz.w. Polska podp. i ratyfikowała Genewską Konwencję. W październiku 1965 XX Międzynar. Konferencja Czerwonego Krzyża w Wiedniu Rez. XXVIII uchwaliła deklarację o ochronie ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami wojny wyniszczającej. Protection of Civilian Population against the Dangers of Indiscriminate Warfare. Projekt Reguł ó zmniejszeniu niebezpieczeństw zagrażających ludności cywilnej opracował w IX 1956 Międzynar. Komitet Czerwonego Krzyża. Art. 4 tych Reguł daje następującą definicję ludności cywilnej: ,,Ludność cywilną stanowią wszystkie osoby nie należące do jednej lub drugiej z poniższych kategorii: a) członkowie sit zbrojnych lub pomocniczych lub organizacji uzupełniających, b) osoby, które nie należą do sił określonych powyżej, ale niemniej biorą udział w walkach." XX Międzynar. Konferencja Czerwonego Krzyża w Wiedniu, X 1965, uchwaliła Rez. XXVIII o ochronie ludności cywilnej przed niebezpieczeń- stwami indyskryminacji wojennej. Podstawowe zasady ochrony ludności cywilnej zostały uchwalone 9X111970 Rez. 2675/XXV przez Zgr. Og. NZ 109 głosami, bez niczyjego sprzeciwu. Opracowaniu nowej konwencji o ochronie ludności cywilnej w czasie wojny poświęcona była Genewska Konferencja Dyplomatyczna 2011-29 III 1974, zakończona uchwaleniem wstępnego projektu. Org. zarej. w ONZ: Organizacja Międzynar. Cywilnej Obrony, International Civil Defense Organization ICDO, zał. 1931, jako Międzynar. Or- tanizacja d/s O.L.C. (,,Strefa Genewy"), Int. Organization or Protection of Civilian Population in Wartime (,,Geneva Żonę"), Organisation int. de protection civile pendant la guerre (,,Lieux de Geneye"), z zadaniem prowadzenia badań nad wszelkimi Środkami zabezpieczenia ludności cywilnej w czasie wojny lub katastrof żywiołowych. Po II wojnie świat. wraz z Międzynar. Komitetem Czerwonego Krzyża działała na rzecz' opracowania ww. Konwencji Genewskiej; 1954 zorganizowała I Międzynar. Konferencję d/s Ochrony Ludności Cywilnej w Berlinie; t957 n Międzynar. Konferencję we Florencji oraz III Międzynar. Konferencję w Genewie, na której przyjęto nowy statut i obecną nazwę. Łączy 34 państwa. Siedziba: Genewa. Publ. miesięcznik International Civil 39 ESMiO 2468 Ochrona pracy 610 Defense oraz International Register on Protectlon Relief and Safety Eguipment. Polska jest uczestnikiem Konwencji (Dz.U. 1956, póz. 174). O. M. UHLER Der vBlkerrechttlche Schutt der BeySIkerung eines besetzten Oebietes gegen Massnahmen der Okkupations-macht, unter besonderer BerOcksIchUgung der Gen/er Zlvil-konwention vom 12 8 1949, Ziirich 1950; E. CASTREM La pro-tection juridigue de la poputation ctvile dana la guerre modernę, w: Rewu generale de drolt international public 581 11955; Croix Rouge edlt.: Cementowe de la Comention de Geneve relattye a la protection des personnes civiles en temps de guerre, Geoeye 1956; XIX Conference Intemationale de la Croix Rouge. La NouveHe Delhi Actes. concernant le Projet de rigles Umilani les risaues courus par la popalation civile en temps de guerre, Gcnevc 1958; P. GUINAKD Hislorischer Oberbtick iiber die Intemationale Orgamzatlon fur Zivilver-teidigung, Geni 1958: R. BIEBZANEK Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych, Warszawa 1972; Yearbook of Int. Orga-nisattons, 1973: D. SCHINDLER, J. JOMAN The Laws of Armed Conflicts, Leiden 1973, s. 195-196; S. DĄBROWA LudnoSó cywilna w konfliktach zbrojnych. Warszawa 1974, s. 368. • 2468 OCHRONA PRACY (ang. Labour Protection, franc. Protection du travail, hiszp. Protección del trabajo, roś. Ochrana troda), przedmiot konwencji międzynar., od 1919 opracowywanych przez —t-TŁO. U 2469 OCHRONA PRZYRODY (ang. Protection of naturę, franc. Protection de la naturę, hiszp. Protección de la naturaleza, roś. Ochrana prirody), problem świat, związany z gwałtownym rozwojem cywilizacji techn., szczególnie po II wojnie świat., przedmiot wielu obrad międzynar., m.in. Konferencji o.p. w Brunnen (Szwajcaria) 1947; Kongresu UNESCO o.p. w Fontainebleau 1948, Międzynar. Kongresu o.p. w Edynburgu 1956 oraz zorganizowanej współpracy międzynar. i pozarządowej. Org. międzyrządowa zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Ochrony Przyrody i Naturalnych Zasobów, International Union for Conservation of Naturę and Natural Resources (IUCN), Union intemationale pour la Conservation de la naturę et de ses ressources (UICN), zał. 1948 na Kongresie w Fontainebleau, pod egida UNESCO, p.n. krótsza (bez ,,i Naturalnych Zasobów'*), obecna nazwa od 1956; ma statut doradczy (R) ECOSOC, (B) UNESCO, FAO, WMO, Rady Europy; czł.; rządy większości państw świata, m.in. Polski; publ. IUCN Yearbook ona. Bulletin i monografie naukowe. Org. pozarządowe zarej. w ONZ: Europa Nostra, Międzynar. Federacja Stowarzyszeń d/s 0-chrony w Europie Dobytku Kulturalnego i Naturalnego, Europa Nostra — Int. Federation of Associations for Protection of Europe's Cultural and Natural Heritage, zat. 1963, z siedzibą w Londynie. Eur. Centrum Informacji d/s Ochrony Przyrody, European Information Centre for Naturę Conservation, zat. 1967, z siedzibą w Strasburgu (Francja). Publ.: Natwope. Eur. Stów. Rezerwatów Przyrody, European Association for Free Naturę Resenre, żal. 1967, z siedzibą w Brukseli. Polska jest aktywnym czł. Unii. Państwowa Rada Ochrony Przyrody już 1956 przyjęła 3 wytyczne o.p., z którymi wysoce zbieżne okazały się tezy Raportu Sekr. Gen. ONZ z 1970 o — ochronie środowiska człowieka. Oto tekst wytycznych z 1956: ,,1. Planowanie gospodarcze we wszystkich dziedzinach już w założeniach wstępnych wszelkich inwestycji musi opierać się na podstawach naukowych. Dotyczy to a) lokalizacji zakładów przemysłowych, wykorzystujących siły i zasoby przyrody żywej i nieożywionej; b) lokalizacji nowych osiedli, o ile może ona naruszyć istniejący w danym terenie bilans wodny, racjonalny stan zalesienia lub mieć wpływ na obiekty znajdujące się pod ochroną na podstawie szczególnych przepisów; c) wielkości i jakości produkcji przemysłowej, która musi być dostosowana do wielkości i jakości zasobów przyrody — z tym, że uznaje się jako naczelną zasadę utrzymania ich trwałości; d) gospodarowanie zasobanu żywej przyrody w szczególności w zakresie leśnictwa, rolnictwa, łowiectwa, rybactwa, zielarstwa l użytkowania torfu, które musi posiadać podstawy naukowe. 2. Podstawy niezbędne dla racjonalnej gospodarki zasobami przyrody należy zdobywać: a) przez przystosowywanie planów nauczania w szkołach zawodowych i wyższych, także technicznych, do których należy wprowadzić zasady nowoczesnej ochrony przyrody, a zwłaszcza wiadomości o zasobach i siłach przyrody kraju i o sposobach ich racjonalnego użytkowania; b) przez organizowanie przez Polską Akademię Nauk, Państwową Radę Ochrony Przyrody i inne instytucje naukowe specjalnych placówek badawczych w zakresie ochrony zasobów i sit przyrody; c) przez okresowe ustalanie racjonalnych granic maksymalnego użytkowania zasobów przyrody żywej i nieożywionej w Polsce; granice te powinny być zatwierdzone przez rząd. 3. W realizacji planów gospodarczych należy zapewnić czynnikom naukowym możność ingerowania w przypadkach, gdyby wykonanie planów gospodarczych było sprzeczne z zasadą utrzymania trwałości zasobów przyrody". Przy Prezydium PAN powołane zostały: 1956 Komitet o.p. i jej zasobów oraz 1970 Komitet Naukowy „Człowiek, i Środowisko". W 1971 powołany został przy Radzie Ministrów Komitet Ochrony Środowiska. W październiku 1971 w Krakowie Międzynar. Unia Ochrony Przyrody powołała jako swój komitet regionalny Komitet ulepszania krajobrazu kulturalnego, celem upowszechniania humanistycznych zasad projektowania architektonicznego. Państwa RWPG 1971 podpisały porozumienie w sprawie opracowania wspólnych przedsięwzięć w dziedzinie o.p. Polsce powierzono organizację i koordynację prac, dot. socjalno-ekon. i organi-zacyjno-prawnych aspektów o.p. Narada ekspertów RWPG w Warszawie w marcu 1972 ustaliła program prac naukowo-badawczych do 1975. Rocznik polityczny i gospodarczy 1972, Warszawa 1973; Yearbook o f Int. Organizatlons, 1973. • 2470 OCHRONA PTAKÓW (ang. Protection of birds, franc. Protection des oiseaux, hiszp. Protección de las aves, roś. Ochrana ptic), przedmiot międzynar. konwencji o o.p. pożytecznych dla rolnictwa, podp. 19 III 1902, w Paryżu. Polska jest jej uczestnikiem od 1932. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Kongres Ornitologiczny, Int. Ornithological Con-gress (100, zał. 1884 jako Międzynar. Komitet Ochrony Ptaków, pod obecną nazwą od 1910, z siedzibą w Ox(ord (W. Brytania); łączy instytucje 34 państw, m.in. Polski; publ. 1885-1910 czasopismo Ornis. Międzynar. Rada d/s Ochrony Ptaków, Int. CounciI for Bird Preservation OCBP), zał. 1922 z inicjatywy IOC, z siedzibą w Londynie; łączy uczonych z 60 krajów, m.in. z Polski; organizuje Świat. Konferencje Ochrony Ptaków co 2 lata; prowadzi Międzynar. Biuro d/s Badania Dzikiego Ptactwa, International Wildfowi Research Bureau (IWRB); publ. Bulletin of the ICBP oraz. Newsietter of IWRB. Dz.U. 1932, póz. 277, 625; Dz.U. 1939, póz. 495; Yearbook o f Int. Organisations, 1973. • 2471 OCHRONA ROŚLIN (ang. Protection of plants, franc. Protection des plantes, hiszp. Protección de las plantas; roś. Ochrana rastienij), przedmiot 4 międzynar. konwencji: l) o o.r. z 16 IV 1929, która weszła w życie 8 II 1932; 2) w sprawie utworzenia Eur. Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin, podp. 18 IV 1951 w Paryżu; 3) o współpracy międzynar. w dziedzinie kwarantanny i o.r. przed szkodnikami i chorobami, podp. 14X111959 w Sofii; 4) państwa członkowskie • RWPG podp. 14X111959 w Sofii konwencję współpracy w dziedzinie kwarantanny i o.r. przed szkodnikami i chorobami; weszła ona w życie 19X1960. Polska jest uczestnikiem konwencji z 1951 i 1959, 611 Ochrona środowiska człowieka 2472 poza tym posiada bilateralne umowy o współpracy w zakresie o.r. z Bułgarią 1949, Czechosłowacją 1949, Jugosławią 1965, NRD 1950, Węgrami 1949 i ZSRR 1948. Zbiór Umów Mifdiynar. PRL, Warszawa 1960, s. 435-447; Dz.U. 1961, póz. 80, 81; DT..U . 1963, póz. 219; L. LINO Int. Plant Protection Conyention: its history, objectiyes and present status, ..FAO Plam Protection Bulletin" nr l, 1952/53; W. M. DEMBY Ochrona roślin w Polsce w latach 1945-1965, Warszawa 1971, s. 191; Podstawowe dokumenty RWPG, oprać.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 562-567; T. STACHYBA Ochrona roślin a ochrona przyrody, PWN, Warszawa 1974. OCHRONA RYB — Rybołówstwo. • 2472 OCHRONA ŚRODOWISKA CZŁOWIEKA (ang. Ermronmental Protection, franc. Protection de l'environnement, hiszp. Protección del medio ambiente del hombre, roś. Ochrana okrużajuszczej czełowieka sriedy), termin międzynar. upowszechniony przez ONZ i UNESCO w związku z gwałtownym w 2 pot. XX w. niszczeniem fauny i flory przez procesy cywilizacji przemysłowej. W 1968 Zgr. Og. ONZ, Rez. 2398/XXII poleciło Sekr. Gen. ONZ zebranie danych o stanie środowiska człowieka we wszystkich regionach świata i zaproponowanie środków ochronnych. Wykonane przez sztuczne satelity w kosmosie zdjęcia ujawniły, że w naszym Układzie Słonecznym jedyną planetą wyróżniającą się barwą — błękitną — jest ziemia. Ta jej jedyność w układzie, w którym istniejemy, nakazuje zdaniem ekologów szczególną troskę o ochronę jej „błękitu", czyli przyrody. Ogłoszony 26 V 1969 tzw. Raport U Thanta pt. Człowiek i jego środowisko, stwierdził na wstępie: ,,Po raz pierwszy w historii ludzkości zaistniał kryzys o zasięgu ogólnoświatowym, obejmujący zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się — dotyczący stosunku człowieka do Środowiska. Oznaki zapowiadające go widoczne byty już od dawna: eksplozja demograficzna, niedostateczna integracja potężnej techniki z wymogami środowiska, wyniszczanie ziem uprawnych, bezplanowy rozwój stref miejskich, zmniejszanie się wolnych terenów i coraz większe niebezpieczeństwo wyginięcia wielu form życia zwierzęcego i roślinnego. Nie ulega wątpliwości, że jeśli proces ten będzie kontynuowany — przyszłe życie na Ziemi zostanie zagrożone". Zgr. Og. NZ, po zapoznaniu się z Raportem U Thanta, poleciło UNESCO zorganizowanie regionalnych sympozjonów—odbyły się one 1969-71 w Azji, Afryce, Ameryce Lać., na Bliskim Wschodzie i w Europie — oraz przygotowanie Światowej Konferencji d/s Ochrony Środowiska Człowieka, którą poprzedziło opublikowanie w 10 językach raportu ponad 100 uczonych świata pt. Oniy one Worid — Nous n'avons qu'une Terre. Konferencja odbyła się 5-14 VI 1972 w stoi. Szwecji, Sztokholmie, przy niepełnym udziale państw eur., wobec nieuznania praw do udziału w Konferencji NRD i solidarnego nieprzybycia państw ^Socjalistycznych. Konferencja pracowała w 3 komitetach: I debatował nad socjalnymi i kult. potrzebami planowania ochrony środowiska; II o naturalnych zasobach; III o międzynar. aspektach •walki z zanieczyszczaniem środowiska człowieka. Plenarna sesja przyjęła —> Deklarację Sztokholm-ską 1972. Uchwalono również ok. 170 szczegółowych rekomendacji. Deklaracja oraz 26 zasad o.ś.cz. uchwalone przez Konferencję Sztokhoimską l O VI 1972 zostały przekazane wszystkim państwom w świecie,. Państwa socjalist. 17 VIII 1972 złożyły w Komitecie ONZ d/s pokojowego wykorzystania dna mórz i oceanów poza jurysdykcją państw wspólną Deklarację w sprawie zasad racjonalnej eksploatacji żywych zasobów morza i oceanów w interesie wszystkich narodów świata. Zgr. Og. NZ przyjęło 15X111972 Rez. 2995 i 2997/XXVII dot. współpracy między państwami w dziedzinie o.ś.cz. Zgodnie z decyzją Konferencji l I 1973 rozpoczęła swą działalność, powołana przez Zgr. Og. ONZ nowa org. wyspecjal. — Rada Zarządzająca Programami Ochrony Środowiska Człowieka, Governing Councii for Environmental Pro-grams -r UNEP. W skład Rady weszli przedstawiciele 54 państw, wybrani przez Zgromadzenie na 3 lata. Siedzibą Sekretariatu Rady jest Nairobi. Program wstępny działań Rady objął m.in.; utworzenie sieci przynajmniej 100 stacji pomiarów zanieczyszczeń atmosfery i zbudowanie przynajmniej 10 stacji rejestrujących zmiany w środowisku, zachodzące w przeciągu długiego okresu czasu; wprowadzanie zakazu zrzucania przez statki ropy i olejów napędowych do wody mor. przed 1975; zawarcie jak najszybciej międzynar. konwencji o zakazie zatapiania substancji chem. i innych odpadów przem. w morzach i oceanach; założenie międzynar. rejestru substancji zagrażających środowisku (łącznie z danymi o wielkości ich produkcji i sposobie używania); w tym także odpadów radioaktywnych; zorganizowanie międzynar. współpracy w dziedzinach badań i kontroli za- • wartości szkodliwych substancji w produktach żywnościowych; opracowanie świat, wykazu rzek dotychczas nie zanieczyszczonych oraz rejestru ścieków dostających się do rzek i przez te ostat- nie do mórz i oceanów; opracowanie globalnej informacji o negatywnych dla środowiska skutkach eksploatacji kopalń; opracowanie bilansu świat, zasobów energet. pod kątem dewastacji środowiska w następstwie korzystania z energii; opracowanie systemu planowania międzynarodowego bogactw naturalnych; opracowanie świat, mapy obszarów zagrożonych dewastacją środowiska naturalnego. USA i ZSRR 1972 utworzyły wspólną komisję mieszaną d/s o.ś.cz., która 21 1X1972 ustaliła 30 tematów wspólnych prac badawczych. Zgodnie z decyzją szefów państw i rządów 9 krajów członkowskich EWG, na konferencji w Paryżu 20 X 1972, opracowany został wspólny program akcji o.ś.cz. Europy Zach. Również państwa RWPG 1972 podjęły wspólne prace nad o.ś.cz. UNESCO zainicjowało 2 międzynar. programy badawcze: „Człowiek i środowisko" oraz „Człowiek i biosfera". Program ogólnoeur. o.ś.cz. zainicjowała Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. W 1971/72 USA zastosowały w wojnie z Wietnamem wywoływanie sztucznych ulewnych deszczów oraz inne środki naruszające naturalne warunki życia w tym regionie. W XII 1972 amer. i radź. weterani II wojny świat, na tzw. Konferencji Dartmouth wypowiedzieli się przeciwko naruszaniu przez człowieka w celach wojennych naturalnego środowiska i zażądali opracowania odpowiedniego układu międzynar. Senat USA 11 VII 1973 uchwalił rezolucję wzywającą rząd do zainicjowania prac nad traktatem międzynar., zakazującym wprowadzania zmian środowiskowych czy geofizycznych w formie środka wojennego, 39. 2473 Ochrona twórczości artystycznej liter. 612 badań lub eksperymentów (Treaty prohibiting the use of any^enyironmental or geophysical modi-fication actiyity as a weapon of war or the carr- ying out of any research or experimeatation dir-ected theroto). Powstanie wielu technicznych możliwości wywoływania naturalnych katastrof (trzęsień ziemi lub morza przez jądrowe wybuchy podziemne, powodzi przez atomowe eksplozje w strefach podbiegunowych, eto.) state się przedmiotem międzynar. konsultacji w sprawie opracowania odpowiednich układów międzynar. zakazujących tego rodzaju działalności, określanych w prasie świat, jako „wojny tajne" („secret wars"). Przedmiot jednego z —> Układów amer.-radziec-kich 1971-74. W Polsce przy PAN powstały Nar. Komitety obu programów. W Krakowie 13-15X111971 odbyła się ogólnopol. Konferencja Naukowa po- święcona problematyce o.ś.cz. (sprawozdanie: „Sprawy Międzynar. 1972, nr 5, s. 109-114). W Warszawie 1811973 powołany został Inst. O.S.Cz. z oddziałami w Katowicach i Wrocławiu. Raport Sekretarza Generalnego ONZ, Warszawa 1969; R. M. LINTON TERRACIDE Americas Destruction of Her Uvins Environment, Boston-Toronto 1970, s. 376; M. NICHOLSON The Smironmental Revolutlon, London 1970, s. 366; M. BALDYTN, J. K. PAGE (Jr.) Law and The Environment, New York 1970, s. 432; ECE Symposium on Problems retating Environment, UN New York 1971, s. 386; J. DORST Aliant aue naturę mewę, Paris 1971, s. 240; Oniy one World-Nous n'avons qu'une Terre, edit.: R. Dubos, B. Ward, Paris 1972, s. 360; M. SE-VENO Gnidę de la pollulion. Un regulsitoire alphabetigue, Paris 1972, s. 20; P. A. VICTOR Pollulion. Economy and Environment, London 1972; J. Konferencja Naukowa w sprawie międzynarodowe] ochrony Środowiska, Kraków 13-15 XII 1971. Kraków 1972, s. 440; Zbiór dokumentów 1972, póz. 165 i 197; Człowiek l Środowisko. Materiały z sesji naukowej Instytutu Śląskiego, Opole 1973, s. 245; C. L. SULZ-BERGER No Secret Wars, w: Int. Herold Tribune, 15-16 VI 1974; Protection of Man's Naturat Environment, PWN War-saw 1973, s. 663. • 2473 OCHRONA TWÓRCZOŚCI ARTYSTYCZNEJ I LITERACKIEJ (ang. Protection of literary and artistic property, franc. Protection de la proprićte litteraire et artistique, hiszp. Protección de la propiedad artistica y literaria, roś. Ochrana litie-raturnych i chudożestwiennych proizwiedienij), przedmiot berneńskiej konwencji, która dała początek rozwojowi międzynar. —>• prawa autorskiego, podp. 20 III 1886, zrewidowanej i rozszerzonej 13X11908 w Berlinie, 2 VI 1928 w Rzymie oraz 2X1948 w Brukseli. W 1967 odbyła się w Sztokholmie konferencja dyplomat. poświęcona problemom o.t.a, i l., która powołała specjalną Konwencją Sztokhoimską—Świat. Org. Własności Intelektualnej, Worid Inteikctuał Property Organi-zation (WIPO), Organisation Mondiale de la propriete intellectuel (OMPI), z siedzibą w Genewie. Org. międzyrządowa zarej. w ONZ: Międzynar. Unia d/s Ochrony Twórczości Artystycznej i Literackiej, Int. Union for the Protection of Literary and Artistic Works, Union int. pour la protection des oeuvres lit-ttraires et artistiques, zat. 1883 jako organ Berneńskiej Konwencji, z siedzib; w Genewie; posiada robocze umowy z UNESCO, GATT, WHO, Radą Bur., Międzynar. Inst. Patentów i in.;czt.: państwa sygnatariusze konwencji, m.in. Polska; ma w Genewie wspólne biuro z Międzynar. Unia — ochrony własności przem. do 1967 pod nazwą United Int. Bureau for Protection of Industrial, Literary and Artistic Property (BIRPI), ob. Office of WIPO, Bureau d'OMPI; publ.:.Le droit d'autew. 26 X 1961 została podp. w Rzymie Konwencja o ochronie międzynar. artystów, interpretatorów, Czł. Konwencji o ochronie twórczości Państwo Data przystąpienia Państwo Data przystąpienia Argentyna 10 VI 1967 Luksemburg 20 VI 1888 Australia 14 IV 1935 Mali 19 III 1962 Austria l X 1920 Malta 29 V 1968 Belgia 5 XII 1887 Maroko 16 VI 1917 Brazylia 9 XII 1922 Meksyk 11 VI 1967 Bułgaria 5 XII 1921 Monako 30 V 1889 Cejlon 10 VI 1959 Niemcy*' 5 XII 1887 Chile 5 VI 1970 Nigeria 2 V 1962 Cypr 24 111964 Norwegia 13 IV 1896 Czechosłowacja 22 II1921 Nowa Zelandia 24 IV 1928 Dahomej 3 11961 Pakistan 5 VII 1948 Dania 1 VII 1903 Polska 28 11920 Hiszpania 5 Xli 1887 Portugalia 29 III 1911 Filipiny 1 VIII 1951 Rep. Malgaska 1 11966 Finlandia 1 IV 1928 Rep. Pd. Afryki 28 X 1931 Francja 5 Xli 1887 Rumunia 1 11927 Gabon 26 III 1962 Senegal 25 VIII 1962 G. Wolta 19 VIII 1963 Surinam i Antyle Hol. 1 XI 1912 Grecja 9 XI 1920 Syjam 17 VII 1931 Indie 1 IV 1928 Szwajcaria 5 XII 1887 Irlandia 5 X 1927 Szwecja i vrn łom J viii lyuł Islandia 7 1X1947 Tunezja 5 XII 1887 Izrael 24 m 1950 Turcja 5 XII 1887 Japonia 15 VII 1899 Urugwaj 10 VII 1967 Jugosławia 17 VI 1930 Watykan 12 IX 1935 Kamerun 21 IX 1964 Węgry 14 II 1962 Kanada 10 IV 1928 W. Brytania 5 XII 1887 Kongo 8 V 1962 Zair 8 X 1963 Liechtenstein 30 VII 1931 ZSRR 1 11974 Źródło. Le Drolt d'Aulem nr 7, 1970. •) Obowiązuje NRD i NRF. ___ wykonawców i producentów nagrań oraz twórczości radiowej (-> Konwencja Rzymska 1961). L'Union internationale pour la protection des oeuvres lit-teraires et artistiques 1883-1933, Bernc 1933; Dt.U. 1934, póz. 213; Dt.U. 1935, póz. 515 i 516; Yearbook of Int. Orgam- zations, 1973. • 2474 OCHRONA WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ (ang. Protection of Industrial Property, franc. Protection de la propriete industrielle, hiszp. Protección de la propiedad industrial, roś. Ochrana promyszlennoj sobstwiennosti), przedmiot mię-dzyrz. Konwencji; podp. 20 III 1883 w Paryżu; zrewidowanej w Brukseli 14X111900, w Waszyngtonie 2 VI 1911, w Hadze 6X11925, w Bernie 23 X 1928, w Londynie 2 VI 1934 i w Lizbonie 4 V 1958. W 1967 Dyplomat. Konferencja państw członkowskich ww. konwencji opracowała konwencję o powołaniu Świat. Org. Własności Intelektualnej, Worid Intellectuał Property Organiza-tion (WIPO), Organisation Mondiale de la propriete intelectuelle (OMPI), z siedzibą w Gene- wie. Zob. też WIPO. Org. międzyrz. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia d/s Ochrany Własności Przemysłowej, Int. Union for the Protection of Industrial Property, Union int. pour la protection de la propriśte industrielles UIPPI, żal. 1883, jako organ Konwencji, z siedzibą w Genewie; posiada robocze umowy (Working Agreements) z UNESCO, GATT, WHO, Radą Eur., Międzynar. Inst. Patentowym, Organizacją Państw Amer. oraz. Międzynar. Biurem Win i Winorośli; publ.: La propriete Industrielle, Les margues int., Les dessins et modeles industriels, Industrial property; w ramach Unii wiele państw podp. dodatkowe konwencje, zw. w języku ang. Restricted or Special Unions: A — o zwalczaniu fałszywych oznakowań kraju pochodzenia; B — o ochronie znaków fabrycznych; C — o międzynar. depozycie przem. rysunków i modeli. A podp. 28 państw, B—21, C— 14, Biuro Unii w Genewie jest wspólne z biurem konwencji o -»• ochronie twórczości artystycznej i literackiej, które do 1967 nosiło nazwę United Int. Bureau for the Protection of Industrial, Literary and Artistic Property, ob. Office of the WIPO, Bureau d'OMPI. 613 Odpadki przemysłowe 2481 Międzynar. Stów. d/s Ochrony Własności Przemysłowej, Int. Association for the Protection of Industrial Property, żal. 1947, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria); łączy krajowe towarzystwa 23 państw; ma statut doradczy (B) ECOSOC; publ. JAPIP Yearbook w jeżykach ang., franc. i niem. Biuro Afrykańsko-Malgaskie d/s Ochrony Własności Przemysłowej, African and Malgasy Industrial Property Officc, Office africain et malgachcue la propriete industriel (OAMPI), żal. 1962, z siedzibą w Yaunde. Polska uczestniczy: w Konwencji związkowej o o.w.p., podp. w Paryżu 1883; w Brukseli 1900, w Waszyngtonie 1911, w Hadze 1925; w porozu- mieniach dot. zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów, podp. w Madrycie 14 IV 1891, w Waszyngtonie 2 VII 1911, w Hadze 6X11925; oraz w Porozumieniu w Neuchatel z 8 II 1947 o zachowaniu lub przywróceniu praw własności przem. dotkniętych przez II wojnę światową. Di.U. 1931, póz. 277; Dz.U. 1932, póz. 8, 9, 128, 446, 447; Di.U. 1947, póz. 499; Di.U. 1948, póz. 115, 116; L'Umon Int. pour la protection de la propriete industrielle 1883-1933. Berne 1933; Yearbook of Int. Organizations. 1973. • 2475 OCHRONA ZABYTKÓW (ang. Protection of monuments, franc. Protection des monuments, hiszp. Protección de los monumentos, roś. Ochrana pamiatnikow stariny), przedmiot konwencji mię-dzynar. o —>• ochronie dóbr kulturalnych oraz prac specjalnej komisji UNESCO d/S zabytków artyst. i hist. miejsc oraz wykopalisk, UNESCO Commit-tee on Monuments, Artistic and Historical, Sites and Arehaeological Excavations. Komisja zainicjowała Kongresy d/s Ochrony Zabytków (I w Paryżu 1957, II w Wenecji 1964), których organem stała się zał. 21 VI 1965 w Warszawie Międzynar. Rada d/s Pomników i Zabytków, International Councii of Monuments and Sites (ICOMOS), z siedzibą w Paryżu; publ. Monnumentum. W 1972 powstał w Paryżu Międzynar. Ośrodek Dokumentacji Zabytków pod patronatem UNESCO i ICOMOS. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2476 OCHRONA ZDROWIA (ang. Health protection, franc. Protection de la sante, hiszp. Protección de la salud, roś. Zdrawoochranienije), przedmiot konwencji międzynar. wprowadzających między-nar. przepisy sanitarne oraz powołujących WHO oraz Międzynar. Urząd Higieny Publicznej; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar., międzyrządowej i pozarządowej (-> Zdrowie). • 2477 OCHRONA ZWIERZĄT (ang. Animal Protection, franc. Protection des animaux, hiszp. Protección de los animales, roś. Ochrana żywotnych), przedmiot zorganizowanej stałej współpracy międzynar. przez konwencję międzynar. o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierzęcych, podp. w Genewie 20 II 1935 (Polska jest jej uczestnikiem) oraz przez org. międzyrządowe, jak FAO i WHO, a także przez org. pozarządowe zarej. w ONZ: Światowa Org. d/s Ochrony Zwierząt, Worid Organization for the Protection of Animals (WEPA), zał. 1970, z siedzibą w Zurychu (Szwajcaria); łączy krajowe towarzystwa 53 państw, m.in. Polski; publ. WEPA News; Tow. Nordyckie walki z wiwisekcją zwierząt. Nordic Society against Painful Experiments on Animals, żal. 1882, z siedziba w Sztokholmie. Międzynar. Inst. Prawny Ochrony Zwierząt, Int. l-egal In-stitute for the Protection of Animals, zał. 1929, z siedzibą w Londynie. Poza tym w okresie międzywojennym, 1925-39, istniało Międzynar. Biuro Federacji i Towarzystw Ochrony Zdrowia i Walki -Ł Wiwisekcją, Bureau int. des federations et societćs protectrice des animaux et d'antivivisection. Di.U. 1939 póz. 172, 173; Yearbook of Int. Organiwtioms 1973. • 2478 OCZYSZCZANIE OSIEDLI (ang. Public Clean-sing, franc. Nettoyement, hiszp. Servicio municipal de limpieza, roś. Oczistka nasielonnych miest), przedmiot zorganizowanej współpracy mi"ędzynar. w związku z gwałtowną urbanizacją i industrializacją i problemami usuwania zużytych opakowań, śmieci i —r odpadków przemysłowych. Org. zarej. w ONZ: Stów. Międzynar. Oczyszczania Miast, Int. Solid Wastes and Publie Cleansing Association, Association int. du nettoiement, zał. 1931, z siedzibą w Londynie; łączy krajowe inst., badające problemy zanieczyszczenia Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Japonii, Jugosławii, Kanady, NRF, Szwajcarii, Szwecji i W. Brytanii. W maju 1973 odbyła się w Amsterdamie I Międzynar. Wystawa Oczyszczania Miast i Przerobu Śmieci „Inter-Clean". W części urządzeniom do o.o. poświęcone są odbywające się co 2 lata w czerwcu (1973) w Zagrzebiu Międzynar. Targi Wyposażenia Komunalnego URBANEX. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2479 ODBUDOWA PAŃSTW ZNISZCZONYCH PRZEZ WOJNĘ (ang. Reconstruction of War-Devastated States, franc. Reconstruction des pays devastes par la guerre, hiszp. Reconstrucción de los paises destruidos por la guerra, roś. Riekon-strykcyja razruszennych wojennymi diejstwijami stran), nazwa Rez. Zgr. Og. ONZ z 2 II 1946, stwierdzającej, że „spośród problemów powojennych jest to ten, który zasługuje na traktowanie go przed wszystkimi innymi". Zgromadzenie 11 XII 1946 powołało tymczasową podkomisję d/s odbudowy ekon. regionów zdewastowanych. Obie rezolucje zostały przez USA anulowane de facto w stosunku do krajów najbardziej zniszczonych w środ.-wsch. Europie już 1947. W tej sytuacji kraje te wycofały się 1948 z -r Banku/IBRD, odpowiedzialnego za odmowę finansowania projektów odbudowy. W. O'DAVOREN Post-war Reconstruction Conferences, New York 1946; Yearbook of the UN 1946-47, s. 155-60 ODECA -> Org. Państw Ameryki Środk. • 2480 ODKRYCIA (ang. Discoyeries, franc. Decouver-tes, hiszp. Descubrimientos, roś. Otkrytija), termin międzynar. — odkrycia nieznanych terytoriów, przedmiot prawa międzynar. w związku z anektowaniem przez odkrywców ziem dla swego monarchy, czy państwa. F. A. FREIHERR V.D. HEYDTE Discoyery, Symbolic Annexa-lion and Virtual Effectiveness in Int. Law, w: American Jour-nal of Int. Law m 29, 1935; A. S. KELLER, I. J. LISSITRYM, P. J. MANN Creation of Rights of Sovereignty through Symbolic Acis 1400-1800, London 1938. • 2481 ODPADKI PRZEMYSŁOWE (ang. Industrial waste materiał, franc. Dechets industriels, hiszp. Desechos industriales, roś. Otbrosy proizwodstwa), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. mającej na celu maksymalne wykorzystanie o.p. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Biuro Międzynar. Wykorzystania Odpadków, Bureau Int. de la Recuperation, zał. 1948, z siedzibą w Paryżu; łączy krajowe towarzystwa Europy Zach. i USA. Yearbook o f Int. Organizations, 1973. 2482 Odpoczynek tygodniowy 614 • 2482 ODPOCZYNEK TYGODNIOWY (ang. Weekły rest, franc. Repos hebdomandaire, hiszp. Descanso semanal, roś. Jeżeniedielnyj otdych), przedmiot konwencji międzynar., uchwalonej przez Ogólną Konferencję ILO 17X11921, wprowadzającej zasadę (art. 2): „Cały personel zatrudniony w zakładzie przemysłowym publicznym czy prywatnym lub w jego oddziałach, powinien korzystać w każdym okresie siedmiodniowym z co najmniej 24-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku, z -zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych przez następne artykuły. Odpoczynek ten powinien być udzielany, o ile to możliwe, całemu personelowi zakładu jednocześnie. Powinien on przypadać, o ile to możliwe, w dni uświęcone przez tradycje lub zwyczaj kraju albo prowincji". Wyjątki ; inwencja dopuszcza ze względów ekon. i humanita nych, ale „po zasięgnięciu opinii właściwych organizacji pracodawców i robotników tam, gdzie one istnieją". Polska przystąpiła do tej konwencji 19X111923. Dz.U., 1924, póz. 60; Dz.U. 1925, póz. 384, 385. • 2483 ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZTERECH MOCARSTW (ang. Responsability of the Four Po-wers, franc. Responsabilite de quatre puissances, hiszp. Responsabilidad de las cuatro Potencias, roś. Otwietstwiennost' czetyrioch dierżaw), termin międzynar.—wynikająca z Układu Poczdam- skiego oraz innych decyzji i praktyk międzymo-carstwowych wspólna odpowiedzialność ZSRR, USA, W. Brytanii i Francji za pokój w odniesie- niu do spraw niemieckich. Ciągłość tej wspólnej odpowiedzialności została potwierdzona, opublikowaną 9X11972 Deklaracją Czterech Mocarstw, treści następującej: ,,Rządy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz Republiki Francuskiej, reprezentowane przez swych ambasadorów, którzy odbyli szereg spotkań w byłej siedzibie Sojuszniczej Rady Kontroli, zgodnie postanowiły, że poprą wnioski o zaliczenie w poczet członków ONZ, gdy zostaną one zgłoszone przez Niemiecką Republikę Demokratyczna i Niemiecką Republikę Federalną oraz potwierdzają w związku z tym, że członkostwo to nie powinno w żaden sposób naruszać praw i odpowiedzialności czterech mocarstw oraz dotyczących tego odpowiednich decyzji i posunięć praktycznych". Równocześnie w ogłoszonym tegoż dnia tekście Układu NRD-NRF, oba państwa niem. w art. 9 stwierdziły: ,,Prawa i odpowiedzialności czterech mocarstw oraz odpowiednie odnoszące się do tego czterostronne porozumienia, postanowienia i praktyki nie mogą zostać naruszone przez ten układ". Neues Deutschland 9 XI 1972. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAJĄTKOWA PAŃSTW RWPG -^ Arbitraż w systemie RWPG. • 2484 ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA PAŃSTWA (ang. International responsability of state, franc. Responsabilite internationale de l'fi-tat, hiszp. Responsabilidad interoacional del Es- tado, roś. Mieżdunarodnaja Otwietstwiennost' go-sudarstwa), termin międzynar. — praktyka państw uznawania prawa drugiego państwa do odpowiedniego odszkodowania za wyrządzone mu szkody; przedmiot prac kodyfikacyjnych (nie zakończonych) nad ustaleniem jednolitej normy pozytywnego prawa międzynar. w tym zakresie. Prace te zainicjowała LN po orzeczeniu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar., z 26 VII 1927, iż naruszenie prawa innego państwa wywołuje obowiązek „odpowiedniego odszkodowania". Inicjatywę LN podjęta VII Konferencja Międzynar. Amerykańska, w Montevideo 26X111933, polecając Międzyamer. Komisji Prawnej opracowanie norm o.m.p., uwzględniając prace Ligi w tym zakresie. Po II wojnie świat. MTS, 11 IV 1949, wydał opinię doradczą, iż naruszenie praw drugiego państwa wywołuje „obowiązek naprawienia szkody we właściwej formie". Zgr. Og. NZ Rez. 799/VII z 7X111953 zainicjowało wznowienie prac kodyfikacyjnych przez Komisję Prawa Międzynar., która 1955-60 opracowała 5 dokumentacji problemu: 20 I 1956 — A/CN.4/96; 15 H 1957 — A/CN. 4/106; 2 I 1958 — A/CN.4/111; 20 II 1959 — A/CN. 4/119; 9II1960— A/CN.4/125; a 1962 powołała w tym celu-specjalną podkomisję. Do jdj prac Zgr. Og. NZ zajmowało stanowisko w Rezolucjach: 1686/XVT z 18X11 1961; 1902/XVIII z 15X1 1963 i 2167/XXI z 5X111966. Do 31X111973 prace nie zostały ukończone. W praktyce międzynar. rozróżniana jest o.m.p. bezpośrednia i pośrednia, pierwsza za czyny niedozwolone prawem międzynar., popełnione na terytorium drugiego państwa przez organa władzy danego państwa, druga przez jego obywateli. Czyny takie noszą nazwę deliktu międzynarodowego. La Comisión de Derecho Internactonal y su Obra, UN N. York 1962 (również w języku ang. i franc.); F. PRZE-TACZNIK Międzynar. odpowiedzialność państwa za szkody moralno-polityczne wyrządzone innemu-państwu, w: Państwo i Prawo nr 5-6, 1965, s. 806-815; A. KLAFKOWSKI Prawo międzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1972, s. 135-141. • 2485 ODRA (ang. Oder, franc. Oder, hiszp. Odra, roś. Odra), rzeka w Polsce i Czechosłowacji, dt. 866 km; wyznacza od Starego Bogumina do ujścia Olzy granicę Polski i Czechosłowacji, a od ujścia Nysy Łużyckiej do swego ujścia granicę Polski z NRD; przedmiot międzynar. układów. Jedna z międzynar. wodnych arterii Europy w ramach obowiązujących konwencji o wolności żeglugi i tranzytu. Traktatem Wersalskim z 28 VI 1919 (art. 331-353) była umiędzynarodowiona poczynając od Opawy; powołana art. 334 Międzynar. Komisja Odry składała się z 3 przedstawicieli Niemiec i po jednym—Anglii, Czechosłowacji, Danii, Francji, Polski i Szwecji. Wobec sporu między Prusami a Polską czy zasięg uprawnień Komisji rozciąga się również na dopływy O.: Wartę i Noteć, sprawę rozstrzygnął 101X1929 na korzyść Polski Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynar. Komisja przestała istnieć z chwilą wypowiedzenia Traktatu Wersalskiego przez III Rzeszę 1936. Po II wojnie świat, poprzez Kanał Bydgoski i Wartę połączona z Wisłą, Bugiem z systemem wodnym Europy Wsch.; a przez Kanały Odra-Szprewa i Odra-Hawela z systemem wodnym Europy Zach.; Kanałem Gliwickim łączy Górnośląski Okręg Przemysłowy z M. Bałtyckim. Przy Inst. Śląskim w Opolu istnieje od 12X11971 Komisja Odry, z zadaniem inicjowania i prowadzenia badań całościowych, dotyczących aktywizacji rzeki O. w ramach integracji gosp. państw członkowskich RWPG. Dz.U. 1920, póz. 200; PCIJ Series A. m 23, 1929; Komunikaty Instytutu Śląskiego w Opolu, 1971 i następne. • 2486 ODRA-NYSA ŁUŻYCKA (ang. Oder-Neisse, franc. Oder-Neisse Occidentale, hiszp. Odra-Nysa Ogrodnictwo 2490 le Lusacia, roś. Odra-Nisa Łużycka), graniczne •zeki między Polską a NRD, pn-.tidmiot układów niędzynar.: poczdamskiego z 2 VIII 1945, zgorze-eckiego z 6X111950 oraz Polski z NRF z 7X11 1970. t. KOKOT The Logie of Oder-Neisse Frontier, Warsaw 1959; N. T. KOWALSKI ZSRR a granica ni. Odrze i Nysie Łużyckiej 1941-1945, Warszawa 1965, s. 2W; M. ORZECHOWSKI ydra-Nysa Łuiycka-Baftyk w polskie} myśli politycznej ikresu II wojny Światowej, Wrocław '1969, s. 312; Zach. granica Polski na Konferencji Poczdamskiej. Zbiór dokumen-ów. Opole 1970, s. 244; A. KLAFKOWSKI Umowa Poczdamska a sprawy polskie 1945-1970, Poznań 1970, s. 384; Gra-vca na Odrze i Nysie Łużyckiej. Zbiór materiałów i dokumentów, oprać., wybór i wstęp: T. Kowalski, P. Lippoczy, ;. 1-2, Warszawa 1971, s. 76+1013; G. LABUDA Polska gratka zachodnia, Poznań 1972, s. 453. Deterrence, Doktryny Deratyzacja. -r Reparacje, restytucje, ODSTRASZANIE •-> itrategiczne NATO. ODSZCZURZANIE -ODSZKODOWANIA odszkodowania. l 2487 ODSZKODOWANIA ONZ (ang. UN reparations, Eranc. Reparations de 1'ONU, hiszp-.Reparaciones ie la ONU, roś. Rieparacyi OON), termin przyjęty w ONZ na wynagrodzenie szkód uzyskiwa-aych przez ONZ od państw członkowskich lub aieczłonkowskich ONZ za straty poniesione przez osoby znajdujące się w służbie ONZ. Roszczenia, oparte na międzynar. osobowości prawnej ONZ, przedkłada stronie winnej szkód Sekr. Gen. ONZ aa podstawie autoryzacji Zgr. Og. ONZ z 3 XII 1948. UN Bulletin 15 XII 1948. ODWET -r Represalia, -> Retorsja. ODWET ZMASOWANY -. Doktryny strategiczne NATO. ODZNACZENIA -> Ordery państwowe i odznaczenia instytucji międzynarodowych. • 2488 OECD, Organizacja Gospodarczej Współpracy i Rozwoju (ang. Organization for Economic Co-operation and Development, OECD, franc. Or- ganisation de Cooperation et de Developpement 6conomique, OCDE, hiszp. Organización de Co-operación y de Desarrollo Económico, OCDE, roś. Organizacyja ekonomiczeskogo sotrudniczes-twa i razwitija, OESR), instytucja konwencji międzynar. podp. 14X111960 w Paryżu, przez Austrię, Belgię, Danię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Islandię, Kanadę, Norwegię, NRF, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, Turcję, USA, W. Brytanię i Włochy. Konwencja weszła w życie 301X1961. Przystąpiły do niej również Australia, Finlandia, Japonia, Nowa Zelandia, na statusie specjalnym Jugosławia. OECD reprezentowała 1970 potencjał ludnościowy ok. 830 min na terytorium ok. 31,4 min km2. Przeciętny miesięczny import państw OECD wynosił 1970 ok. 18,4 mld dół., eksport ok. 17,9 min dół. OECD jest sukcesorem —r Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej i ma na celu rozwijanie i koordynowanie współpracy gosp. państw członkowskich. Organem gł. jest Rada złożona z wszystkich czł., zbierająca się co roku, mianująca Komitet Wykonawczy, Komisję Roboczą i Sekretariat. Siedziba: Paryż. Posiada oficjalne stosunki ze wszystkimi org. wyspecjal. ONZ z biurem w Waszyngtonie. Publ. OECD Obseryer oraz Ac-liyities. Budżet OECD: USA—25%, W. Brytania—13,9%, NRF—13,78%, Francja—11,61%, Japonia—7,20%, Kanada—6,95%, Włochy— 5,88%; pozostali czł. OECD—15,68%. Bardzo poważne sumy przeznaczone są na badania nauk., które koordynuje od 1966 Komitet Współpracy Badawczej, a także od 1971 na ochronę środowiska. Od 1965 państwa członkowskie zobowiązały się przekazywać 0,99% swego dochodu nar. na pomoc finansową dla krajów rozwijających się i stworzyły Stały Komitet Pomocy dla Rozwoju; w praktyce do 1974, przekazywały mniej. The OECD ot Work, Paris 1964, s. 137; Croissance economi-que 1960-1970. OCDE Paris 1966, s. 133; L'evolution De-mographigue de 1965 a 1980 en Europę Occidentale et en Amerigue du Nord. OCDE Paris 1966, s. 115; H. G. AUBRAY Atlawic Economic Cooperation. The Case of OECD. New York 1967, s. 214; The Europa Year Book 1972: A Worid Suryey, vol. l, London 1972, s. 326-331; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynar., T. III Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 285-298. • 2489 OFTALMOLOGIA [gr.], (ang. Ophtalmology, franc. Ophtalmologie, hiszp. Oftamologia, roś. Oftamołogija), nauka o oczach, okulistyka, przed- miot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Akademia Azji i Pacyfiku d/s Oftalmologii, Asia-Pacific Academy of Ophthalmology, żal. 1957, z siedzibą w Hono-lulu (Hawaje. USA). Eur. Tow. d/s Oftalmologii, European Ophthalmological So-ciety, żal. 1958, z siedzibą w Gandawie (Belgia). Międzynar. Federacja Towarzystw Oftalmologii, Int. Fcde-ration of Ophthalmological Societes, żal. 1933 w Madrycie przez XIV Międzynar. Kongres Oftalmologii; siedziba: Gan-dawa (Belgia); łączy towarzystwa 46 krajów, m.in. Polski; publ. Index Ophtholmologicus; Międzynar. Stów. Sekretarzy Towarzystw d/s Oftalmologii i Otolaryngologii, Int. Assoc. of Secretaries of Ophthalmological and Otolaryngological Societies, zat. 1941, z siedzibą w Pittsburgu. Panamer. Stów. Oftalmologii. Panamerican Assoc. of Ophthalmology, zat. 1940 przez Pan-American Congress of O. w Cleveland; z siedzibą w Panamie. Yearbook o} Int. Organizations, 1973. OGŁOSZENIA -» Reklama. • 2490 OGRODNICTWO (ang. Horticulture, franc. Hor-ticulture, hiszp. Horticultura, roś. Sadowodstwo), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar., od 1923, daty I Kongresu Kultury Ogrodnictwa. Org. zarej. w ONZ: Eur. Federacja Związków Zawodowych Florystów, European Federation of Professional Florists Union, zał. 1958, z siedzibą w Diisseldorf (NRF). Eur. Wspólnota Młodych Ogrodników, European Community of Young Horticulturists, zat. 1956, z siedzibą w Baden-Baden (NRP). Komitet EWG d/s Produkcji Ogrodniczej Niespozywezej, EEC Committee for Non Edible Horticultural Products, zat. 1956, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Administracji Ogrodów i Parków Int. Federation of Park and Recreation Administration, żal. 1957 przez I Świat. Kongres Administracji Ogrodnictwa. Międzynar. Stów. Producentów Ogrodniczych, Int, Assoc. of Horticultural Producers, żal. 1948, z siedzibą w Hadze; łączy krajowe federacje 18 państw europejskich. Międzynar. Tow. Naukowego Ogrodnictwa, Int. Society for Horticultural Scienee, powstałe 1959 w miejsce żal. 1923 Międzynar. Komitetu Kongresów Ogrodniczych, Int. Committee for Horticultural Congresses; z siedzibą w Hadze; łączy stowarzyszenia krajowe i uczonych 26 państw, m.in. Polski; Organizuje co 4 lata Kongres, XIX 1970 w Izraelu, XX 1974 w Polsce; publ. Chronień Horticulturae, Acta Horticulttirae oraz Horticultural Research Int. Jedyna organizacja międzyrz. p.n. Centralne Panamer. Biuro Eugeniki i Ogrodownictwa, Central Pan-American Bureau of Eugenics and Horticulture, z siedzibą w Waszyngtonie, po-wstala 1921, zawiesiła swą działalność 1946. 2491 OIRT 616 Horticulture in the Mediterranean Area: Outlook for Pro-duction and Trade. FAO Roma 1968, s. 203; Yearbook of IM. Organi^ations, 1973. • 2691 OIRT, Międzynarodowa Organizacja Radia i Telewizji (ang. Radio and TV Intemational Orga-nization, franc. Organisation Internationale de Radiodiffusion et Television, OIRT, hiszp. Orga-nizaćión Internacional de Radiodifusión y Television, roś. Mieżdunarodnaja organizacyja radio- wieszczanija i tielewidienija), żal. 1946 w Brukseli p.n. Organisation Intemational de Radiodiffusion (OIR), jako sukcesorka Union Intemational de Radiodiffusion, powstałej w Brukseli 1925. W 1949 wystąpiły z OIR państwa Europy Zach., tworząc -> Eurowizję; siedziba przeniesiona została do Pragi. Obecna nazwa od 1959. Statut doradczy (C) UNESCO. Łączy rozgłośnie i stacje TV: Albanii, Białoruś. SRR, Bułgarii, ChRL, Czechosłowacji, Egiptu, Est. SRR, Finlandii, Iraku, KRL-D, Kuby, Litów. SRR, Łot. SRR, Mali, Mold. SRR, Mongolii, NRD, Polski, Rumunii, Ukr. SRR, Wietnam. Rep. Dem., ZSRR. Jest organizatorem: •> Interwizji. Publ. dwumiesięcznik w językach: ang., franc., niem, i roś. Radio and Television. Yearbook o f Int. Organizattons, 1973. • 2492 OKINAWA (ang., franc., hiszp., roś. Ókinawa), wyspa jap. archipelagu Riukiu na O, Spokojnym; okupowana po operacji wojennej 1IV-22VI1945 przez siiy zbrojne USA; w maju 1972 administracja wyspy przekazana została Japonii, przy zachowaniu bazy marynarki wojennej i lotnictwa USA, zgodnie z układem zawartym 17 VI 1971 w Waszyngtonie i Tokio o zwrocie wyspy Japonii z zastrzeżeniem że na O. obowiązywać będzie w pełni japońsko-amer. układ o bezpieczeństwie 1960, przedłużony 1970 na dalsze 10 lat, a zapewniający Stanom prawo utrzymywania baz wojsk., z wyjątkiem urządzeń nuklearnych. Na O. w połowie 1973 znajdowało się 117 baz sił zbrojnych USA, z których tylko nuklearne zostały zdemontowane w myśl układu. Radiostacja Voice of America otrzymała prawo kontynuowania swej działalności na O. do 1975. Kronika, 1971, 1972. • 2493 OKRĄGŁY STÓŁ (ang. „Round Table", franc. „Table ronde", hiszp. „Mesa redonda", roś. „Kru-głyj stół"), termin międzynar.— spotkanie dyplomatów, uczonych, ekspertów itp., w którym nie ma ustalonej hierarchii przewodniczących, zastępców itd., ani rygorystycznego porządku dziennego; miejsce każdego uczestnika jest pierwsze, jako że przy o.s. nie ma miejsc „wyższych" czy „niższych". Konferencje o.s. organizuje się z reguły dla wstępnego przedyskutowania jakiegoś problemu, wymagającego dłuższych narad, albo dla wzajemnego lepszego poznania się grup parlamentarnych, uczonych, działaczy kultury, dziennikarzy itp. Np. Międzynar. Org. Dziennikarzy, Int. Or-ganization of Journalists, zał. 1941, z siedzibą w Pradze organizuje „o.s. Redaktorów Naczelnych". Polska np. jest współorganizatorem „polsko-bry-tyjskiego o.s.", „polsko-wloskiego o.s." i in. Polish Round Table. Yearbook 1970-1971, Wrocław 1972, s. 190. • 2494 OKRĘT WOJENNY (ang. Warship, franc. Na-vire de guerre, hiszp. Buque de guerra, roś. Wo-jennyj korabi), przedmiot międzynar. konwencji. U Genewska Konwencja o morzu otwartym, 1958, art. 8, p. 2 ustaliła, że o.w. jest to okręt należący do marynarki wojennej państwa, noszący zewn. oznaki okrętów wojennych tego państwa. Dowódca o.w. winien być na służbie państw., jego nazwisko na liście oficerów marynarki wojennej, a załoga podporządkowana regulaminom dyscypliny wojskowej. O.w. ma suwerenne prawa przeprowadzenia kontroli na pełnym morzu tylko statków swego państwa, czyli tej samej bandery; natomiast w stosunku do obcych statków tylko w 3 wypadkach, określonych art. 22 II Konwencji Genewskiej: podejrzenia, że statek uprawia piractwo; lub uprawia handel niewolnikami; oraz gdy statek ukrywa swą -»• banderę i odmawia jej podniesienia. W związku z tymi wypadkami o.w. ma prawo wizytowania statku (ang. Right of Visit, franc. Droit de visite, hiszp. Derecho de visita, roś. Prawo osmotra), a także w razie potrzeby prawo rewizji (ang. Right of Śearch, franc. Droit de perquisition, hiszp. Derecho de registro, roś. Prawo obyska). C. BALDONI Les nayires de guerre dans les eaux territoriales etrangeres, w: Recueil de Cours de 1'Academie de Droit Int. de la Haye, Vol. 1965; R. ZAOKSKI Konwencje Genewskie o prawie morw, Gdynia 1970, s. 174-190. • 2495 OKRĘTY PODWODNE (ang.-Submarines, franc. Sous-marins, hiszp. Submarinos, roś. Podwodnyje łódki), termin międzynar.—okręty bojowe zdolne do poruszania się pod wodą i atakowania nieprzyjaciela broniami torpedowymi lub rakietowymi; przedmiot prawa międzynar., rozpatrywany od strony używania o.p. do akcji torpedowania statków handl. nieprzyjaciela i państw neutralnych na Konferencji Waszyngtońskiej 1922 i Konferencjach Londyńskich 1930 i 1935/36, omawiających problemy rozbrojenia, względnie ograniczenia zbrojeń na morzu. Najistotniejszym porozumieniem stał się tzw. Londyński Protokół o Okrętach Podwodnych w sprawie przepisów o akcji wojennej okrętów podwodnych, ustalonych w Części IV Traktatu Londyńskiego z 22 IV 1930, podp. w Londynie 6X11936. Protokół biorąc pod uwagę, że Traktat Londyński nie został ratyfikowany przez wszystkich sygnatariuszy, apelował do wszystkich państw nie będących uczestnikami Traktatu, aby zaakceptowały 2 podstawowe przepisy: ,,1. W swojej akcji wobec statków handlowych okręty podwodne muszą stosować się do przepisów prawa międzynarodowego, którym podlegają nawodne okręty wojenne. 2. W szczególności, z wyjątkiem wypadku uporczywej odmowy zatrzymania się statku po prawidłowym wezwaniu bądź czynnego oporu przy rewizji, okręt wojenny zarówno nawodny, jak i podwodny, nie może zatopić lub uczynić niezdatnym do żeglugi statku handlowego bez uprzedniego umieszczenia w bezpiecznym miejscu pasażerów, załogi oraz papierów okrętowych. W tym celu łodzie pokładowe nie będą uważane za miejsce bezpieczne, chyba że, uwzględniając stan morza i warunki atmosferyczne, bezpieczeństwo pasażerów i załogi będzie zapewnione przez blisko&ć lądu bądź obecność innego statku, który będzie w stanie zebrać ich na pokład". Protokół podpisany m.in. przez Polskę i ZSRR, lecz nie uszanowany przez o.p. państw osi w czasie II wojny światowej. Po II wojnie świat, nastąpiła całkowita likwidacja niem. potencjału o.p. Odbudowa nastąpiła w ra- Olimpijskie Igrzyska 2500 mach kolejnych zezwoleń Rady Ministerialnej Unii Zachodnioeuropejskiej, udzielanych rządowi NRF: 1954 do wyporności 350 t. 1960 do 900 t, 1965 do 1100 t, 1973 do 1800 t (uzbrojonych w broń konwencjonalną). W związku z rozwojem broni nuklearnych o.p; stały się jednym z najważniejszych rodzajów broni strategicznych; przedmiot rokowań -^- SALT. W prasie świat, na określenie o.p. o napędzie atomowym z rakietami balistycznymi na pokładzie używa się amer. skrótu SSBN. J. TREVILY Essai sur 1'histoire et la situation du sous-marin en droil int., Paris 1931; Prawo międzynar. tródta i materiały, oprać.: A. Górbiel, t. 2, Katowice 1970, s. 133-137; D. SCHINDLER, J. TOMAN The Laws o f Armed Conflicts, Leiden-Geneva 1973, s. 661-665. • 2496 OKUPACJA WOJENNA I POWOJENNA (ang. War and Post-War Occupation, franc. Occupation en periode de guerre et d'apres guerre, hiszp. Ocu-pación militar y de postguerra, roś. Wojennaja i poslewojennaja okkupacyja), termin między-nar. — zajęcie zbrojne na okres wojny cudzego terytorium przy zachowaniu norm ustalonych przez Regulamin Haski dołączony do IV Konwencji Haskiej z 18X1907 „o władzy wojskowej na terytorium nieprzyjacielskim" oraz przez Ge-aewską Konwencję z 12 VIII 1949 o ochronie o-sób cywilnych; lub na pewien okres powojenny ;elem wyegzekwowania warunków kapitulacji (np. akupacja reparacyjna Zagłębia Ruhry po I wojnie Świat.), względnie (w wypadku kapitulacji bezwarunkowej) celem zabezpieczenia pokoju środkami iozwolonymi przez prawo międzynar., a uznanymi za słuszne przez zwycięzców (np. okupacja Niemiec i Japonii po II wojnie świat.). Okupacja y formach niezgodnych z prawem międzynar. jest >v myśl Norymberskich zasad zbrodnią wojenną. 1. LEMKIN Axis Kule In Occupied Europę, New York 1944; 3. SAUSER-HALL L,'Occupation de 1'AlIemagne par les puis-mnces alliees, w: Schweizerisches Sahrbuch fur int. Recht ir 3, 1946; CH. FAIRMAN Military Occupation and the De-telopment of Int. Law, w: American Society of Int. Procee-lings nr 41. 1947; D. APPEL GRABER Deyelopment of the Law if Belligerent Occupation, London 1948; F. CAPOTORTI L'oc- •upalione nel dirilto di aiierra, Ronią 1949; J. A. GUTTE-[1DGE The Rights and Ohiigations of an Occupying Power, w: Tearbook of Worlil A/fairs, 1952; L. EHRLICH Prawo mledzy-w., wyd. 4, Warszawa 1958. l 2497 )KUPACYJNY STATUT NIEMIEC ZACHODNICH i949 (ang. West Germany's Occupational itatute 1949, franc. Statut d'0ccupation de l'Al- emagne Occidentale de 1949, hiszp. Estatuto de )cupación de Alemania Occidental 1949, roś. ,0kkupacyonnyj statut" dla Zapadnoj Giermanii 949), podp. w Waszyngtonie 8 IV 1949 przez irzedstawicieli 3 mocarstw zach. (Francji, W. irytanii, USA), ogłoszony 12 maja z ważnością id 21 IX 1949; nowy statut okupacyjny, zezwala-}cy na powstanie we wrześniu 1949 separatystycz-iego państwa zachodnioniem. — Niemieckiej Re- •ubliki Federalnej, z zachowaniem dla mocarstw ikupacyjnych prawa wyłącznej decyzji m.in. w prawach: demilitaryzacji, Zagłębia Ruhry, repa- acji, restytucji i odszkodowań, polityki zagr., dis-ilaced persons. kontroli handlu zagr. i polityki lewizowej. Statut ten został zmodyfikowany 6 III 951 oraz 26 V 1952, a 5 V 1955 anulowany przy-naniem NRF praw suwerennych (na podstawie [kładów paryskich z 1954). K. SKUBISZEWSKI Położenie NRF w Świetle statutu okupacyjnego (1949-1955). w: Niemiecka Republika Federalna, Poznań 1965, s. 314-316. OKW -^ Wehrmacht. • 2498 OLADE, hiszp. Organizacja Latyno-Anierykańska d/s Energii, Organización Latino-Americana de Energia, zat. 2X11973 w Limie przez ministrów energetyki 24 państw Ameryki Lać., z siedzibą w Ouito. • 2499 OLIGOPOL [gr.] (ang. Oligopoły, franc. Oligo-pole, hiszp. Oligopolio, roś. Oligopolija), termin międzynar.—wysoko rozwinięty kapitalist. rynek, na którym konkuruje ze sobą kilka monopoli w danej gałęzi gospodarki,. a jednocześnie wspólnie kontrolują one rynek i nie dopuszczają do swobodnego dostępu nowych kapitałów; zazwyczaj są to monopole międzynar. niezależne od jednego rynku. P. SILOS LABINI Oligopol a postęp techniczny. Warszawa 1963: R. KUDLIŃSKA Strategia wielkich korporacji. Warszawa 1972; D. SOKOŁÓW Oligopol, w: Mata encyklopedia ekonomiczna, Warszawa 1974. OLIMPIADY -* Olimpijskie Igrzyska. OLIMPIADY SZACHOWE -r szachy. • 2500 OLIMPIJSKIE IGRZYSKA (ang. Olyrnpic Ga-mes, franc. Jeux Olympiques, hiszp. Juegos Olim-picos, roś. Olimpijskije igry), nazwa oficjalna wznowionych w końcu XIX w. sport. Olimpiad starożytnych. I Międzynar. Kongres Sportowy działaczy sport. Anglii, Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Rosji, Szwecji i USA, obradujący w paryskiej Sorbonie w czerwcu 1894, z inicjatywy Francuza P. Coubertin, postanowił wznowić w międzynar. formie igrzyska gr., które odbywały się co 4 lata w starożytności przez lat 1169 (od 776 p.n.e. do 394 n.e.), i w tym celu powołał 23 VI 1894 Międzynar. Komitet Olimpijski, Internatio-nal Olyrnpic Committee (IOC), z siedzibą w Lozannie (Szwajcaria), z zadaniem organizowania 1.0. co 4 lata w różnych miastach świata, pod hasłem pokojowego współzawodnictwa młodzieży i przyjaźni między narodami. Drużyny olimpijskie są dobierane w określonych dziedzinach sport, ruchu amatorskiego przez Nar. Komitety 01-irnpijskie (w Polsce—Poi. Kom. Olimpijski), Komitety te w IOC na skutek jego archaicznej struktury z 1894 nie mają głosu decydującego, co wywoływało wielokrotnie kryzysy w tej org., jak np. 1968, kiedy przewodn. IOC milioner amer. A. Brundage zignorował opinię absolutnej większości Nar. Komitetów Olimpijskich i zażądał dopuszczenia na XTX 1.0. w Meksyku drużyn państw rasistowskich Rep. Pd. Afryki i Rodezji, potępionych przez ONZ, na co nie zgodził się Meksyk, odmawiając udzielenia wiz. W październiku 1968 powstał Komitet Koordynacji i Badań Nar. Komitetów Olimpijskich, Coordinating and Research Committee of the National Olyrnpic Committees (CfeC), z siedzibą w Rzymie, reprezentujący zbiorowo swoje postulaty wobec IOC. Pod naciskiem CRC 17 VI 970 wykluczona została od udziału w 1.0. Rep. Pd. Afryki za pro- picos, roś. UlimpiJski)e igr) o-o-p 2500 Olimpijskie Igrzyska 618 Igrzyska Olimpijskie 1896-1972 Rok Miejsce Liczba państw Drużyna zwycięska w punktacji zdobytych medali l li m IV v VI 1896 1900 1904 1908 1912 Ateny Paryż Saint Louis Londyn Sztokholm nie odbyły s 13 20 11 22 28 ię 2 pow Grecja Francja USA W. Brytania Szwecja odu wojny VI nie odbyły się z powodu wojny vn 1920 Antwerpia 29 USA VIII 1924 Paryż 44 USA IX 1928 Amsterdam 46 USA x 1932 Los Angeles 37 USA XI 1936 Berlin 49 Niemcy XII i XIII nie odbyły się z powodu wojny XIV 1948 Londyn 59 USA XV 1952 Helsinki 69 USA XVI 1956 Melbourne 67 ZSRR XVII 1960 Rzym 83 ZSRR XVIII 1964 Tokio 94 USA XIX 1968 Meksyk 108 USA XX 1972 Monachium 109 ZSRR Różnice w wynikach olimpijskich 1896-1968 Dyscyplina 1896 1968 Biegi na: 100 m 12 se k. 9 se k. 9 200 m 22 2 19 8 400 m 54 2 43 8 800 m 2 min. 11 l min. 44 3 l 500 m 4 min. 33 2 3 min. 34 5000 m 14 min. 36 6 14 min. 5 10000 m 31 min. 20 8 29 min. 27 4 Skok wzwyż 1,81 m 2.24 m Skok w dal 6,35 m 8,90 m Trójskok 13.71 m 17,39 m Skok o tyczce 3,30 m 5,40 m Pchnięcie kulą 11,22 m 20,54 m Rzut dyskiem 29,15 m 64,78 m Rzut miotem 49,73 m 73,36 m Rzut oszczepem 54,83 m 90,10 m Udział Polski w Olimpiadach 1924-72 Olimpiady, w których Polska brała udział Liczba repre- zentan- tów Polski Liczba dyscyp- lin Liczba zdobytych medali: złote srebrne brązowe 1924 Paryż 66 10 l 1 1928 Amsterdam 64 10 l l 3 1932 Los Angeles 20 3 2 l 4 1936 Berlin 112 14 — 3 3 1948 Londyn 24 4 — — 1 1952 Helsinki 128 11 l 2 1 1956 Melbourne 64 9 l 4 4 1960 Rzym 186 16 4 6 11 1964 Tokio 140 12 7 6 10 1968 Meksyk 177 15 5 2 11 1972 Monachium 309 21 7 5 9 wadzenie rasistowskiej polityki -> apartheid, a do Olimpiady w Monachium 1972 nie dopuszczona została również rasistowska Rodezja. Olimpiady letnie odbywaly się 1896-1972 w różnych miejscowościach i krajach, przy różnym u-dziale państw. Na XX Olimpiadzie w Monachium ZSRR zajął I miejsce, zdobywając 50 złotych medali, 27 srebrnych i 22 brązowe; II—USA: 33, 31, 30; III— NRD: 20, 23, 23; IV—NRF: 13, 11, 16; V— Japonia: 13, 8, 8; VI—Australia: 8, 7, 2; Vn— Polska: 7, 5, 9; VIII—Węgry: 6, 13, 16; IX— Bułgaria: 6, 10, 5; oraz X—Włochy: 5, 3, 10. W Meksyku 1968 kolejność 11 zwycięskich drużyn: USA, ZSRR, Japonia, Węgry, NRD, Francja, Czechosłowacja, NRF, Australia, W. Brytania, Polska. Na kilku Olimpiadach zdarzały się międzynar. incydenty o polit. na ogół charakterze. Na I Igrzyskach w Atenach 1896, irlandzcy lekkoatleci należący do reprezentacji W. Brytanii, po zwycięstwie swego rodaka w skoku wzwyż wciągnęli na maszt nie bryt., lecz flagę Irlandii, która nie była jeszcze niepodległym państwem. Na te I Igrzyska spóźniła się o 11 dni drużyna USA, ponieważ nie wiedziała, że w Grecji obowiązywał w tym czasie nadal Kalendarz Juliański. Na IV Igrzyskach w Londynie 1908 Amerykanie odmówili pochylenia swej flagi przed królem przy przemarszu przed lożą królewską. Na V Igrzyskach w Sztokholmie 1912 Finowie odmówili, podobnie jak w Londynie, maszerowania za sztandarem carskiej Rosji.. Po I wojnie świat, do VI Igrzysk, 1920, nie zostały dopuszczone państwa -> centralne, które przegrały wojnę, oraz rewol. Rosja (ZSRR nie był zapraszany również na następne Igrzyska i po raz pierwszy wziął udział w 1.0. 1952). X Igrzyska w Berlinie 1936 były wykorzystane przez hitlerowski rząd do polit. zaprezentowania „pokojowej III Rzeszy". Do XVIII Igrzysk w Tokio nie dopuszczona została Rep. Pd. Afryki za rasistowską politykę ->• apartheid, a Indonezja i KRL-D wycofały swe drużyny. XIX Igrzyska w Meksyku 1968 poprzedziła o tydzień krwawa rozprawa rządu pręż. G. Diaz Or-daza z młodzieżą studencką na Placu Tlatelolco w m. Meksyk; przy czym do krwawej, brutalnej akcji zbrojnej przeciw spokojnemu spotkaniu studentów z zaproszonymi rodzicami, użyte zostały oddziały policji, przygotowane do pełnienia funkcji porządkowych na olimpiadzie, odznaczające się białymi gołąbkami pokoju na naramiennikach i białymi rękawiczkami. W czasie Igrzysk lekkoatleci murz. z drużyny USA zademonstrowali swoją przynależność do wyzwoleńczego ruchu -* „Black Power". Najtragiczniejszy przebieg miała XX Olimpiada w Monachium, której organizatorzy nie potrafili zagwarantować jednakowego bezpieczeństwa wszystkim drużynom. 51X1972 w wiosce olimpijskiej grupą palestyńskich ekstremistów opanowała pomieszczenia izrael. ekipy, zabita spośród niej 2 osoby, a 9 związała i traktując ich jako zakładników zażądała wypuszczenia z więzień Izraela określonych osób, związanych z partyzantką palestyńską. Wobec odmowy Izraela zażądali samolotu, który miał ich przewieźć wraz z zakładnikami do jednego z państw arabskich. Rząd NRF, który się zgodził na to, zaplanował jednocześnie akcję zastrzelenia Palestyńczyków na lotnisku przez ellipę doborowych strzelców policji. Akcja ta doprowadziła do rzezi na lotnisku, w wyniku której zginęli wszyscy Izraelici, większość Palestyńczyków oraz policjant bawarski; w sumie 17 osób. Poprzednio na tychże XX Igrzyskach doszło do kilku polit., nacjonalistycznych incydentów, m.in. do zdemolowania wystawy pamiątek 619 Oman 2503 po sportowcach eur. zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny świat.; do zniszczenia tablicy z nazwą jednej z ulic wioski olimpijskiej: ulicy im. Janusza Kusocińskiego. Międzynar. Kom. Olimpijski powziął po XX Igrzyskach specjalną uchwałę, zobowiązującą gospodarzy Igrzysk do maksymalnych gwarancji bezpieczeństwa i niedopuszczenia do polit. prowokacji. Od 1924 z inicjatywy IOC odbywają się również Olimpiady zimowe: I — 1924 w Chamonuc, II — 1928 w Sankt Moritz, Ul—1932 w Lakę Placid, IV—1936 w Garmisch-Partenkirehen, V—1948 w Sankt Moritz, VI—1952 w Oslo, VII—1956 w Cortina d'Ampezzo, Vin—1960 w Squaw Val-ley, IX—1964 w Innsbrucku, X—1968 w Gre-noble, XI—1972 w Sapporo. Flaga Olimpijska, ofiarowana 1914 Kongresowi Olimpijskiemu, obradującemu w Paryżu, przez P. Coubertina, może być używana wyłącznie za zgodą IOC i ani flaga, ani jej symbole nie mogą być wykorzystywane dla jakichkolwiek celów handl. czy in. Wobec braku konwencji międzynar. o ochronie flagi i symboli 1.0. zakaz ten nie jest przestrzegany. Skład Międzynar. Kom. Olimpijskiego, ustalony na XXIX Sesji w maju 1970 w Amsterdamie: prawie 50% przedstawiciele Europy (35 na 74), 20°/o Ameryki (17 osób), ok. 14<>/o Azji (10 osób), W» Afryki (9 osób), ok. 4% Oceanii (3 osoby). F. M. MESSERLI Histoire des Sports et de 1'Olimplsme, Lausanne 1950; W. LIPNIACKI, A. MILLER Od Aten do Melbourne 1896-1956. Warszawa 1957; Les Jeux Olympiąues. Principles Fondamentaux. Status et Regłes, Information Ge-nerales. IOC, Lausanne 1958; G. MŁODZIKOWSKI MKOL 1970, w: Dysk Olimpijski nr 11, 1970; M. T. EYQUEM Pierre de Coubertin, Dortmund 1972; Z. GŁUSZEK Polscy Oltmpiiczycy; Warszawa 1972, s. 352; B. LECHICKI Polityczne aspekty XX Igrzysk Olimpijskich, w: Przegląd Zachodni nr 5-6, 1972, s. 162-170; G. MŁODZIKOWSKI 20 Olimpiad ery nowożytnej, Warszawa 1973, s. 439. • 2501 OLIWA Z OLIWEK (ang. Olive oil, franc. Huile d'olive, hiszp. Aceite de oliva, roś. Oliwkowoje masło), jeden z surowców podstawowych, pod kontrolą ONZ. W pałacu Narodów w Genewie, odbyło się pod patronatem ONZ 1955-71 sześć konferencji, które opracowywały konwencje mię- dzynar. w sprawie o. z o. I konwencja weszła w życie 26 IV 1959 na okres do 30 IX 1963; n do 301X1967, m do 30 1X1971 i IV do 30 DC 1975. Światowa produkcja oliwek w min t, wynosiła 1948-52 przeciętnie 5,3, 1955—4,3, 1960—7,1, 1968—7,7, 1971—8,5, 1972—7,6. Org. międzyrz. i pozarządowe zarej. w ONZ: Międzynar. Rada Oliwkarska, Int. Olive Oil Councił (IOOC) zał. 1959, z siedziba w Madrycie, jako stały organ konwencja podp. przez rządy Algieru, Argentyny, Beneluxu, Egiptu, Francji, Grecji, Hiszpanii, Izraela, Libii, Maroka, Portugalii, Tunezji, Turcji, W. Brytanii, Włoch. Państwa te reprezentują 97'/« produkcji świat, o. z o. oraz 92'A spożycia Świat.; posiada status doradczy ECOSOC, UNCTAD, FAO, UNDP, GATT, WHO; publ.: IOOC Swyey, Nationat Olive Oil Policies. Międzynar. Federacja Producentów Oliwek, Int. Olive Growers Federation, żal. 1934, z siedzibą w Madrycie, posiada statut doradczy ECOSOC i FAO; publ. kwartalnik Informations oleicoles int. Międzynar. Stów. Fabrykantów Oliwy, Int. Assoc. o( Seed Cnishers, Assoc. int. des fabricants d'huile, żal. 1910, z siedzibą w Londynie. The Stabtlization of the Olive oil marketing. FAO Roma 1955; F. P. PANSIOT, H. REBOUR Improyement in Olive Cultiyation. FAO Roma 1961, s. 269; Rocznik statystyki międzynar. 1973, Warszawa 1972, s. 216: Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2502 OŁÓW I CYNK (ang. Lead and zinc, franc. Plomb et zinc, hiszp. Plomo y cinc, roś. Swiniec i cynk), jedne z najważniejszych metali dla rozwoju przem. świata, przedmiot międzynar. konwencji. Pierwsze porozumienie międzynar. zawarli ówcześni czołowi producenci: USA, Meksyk, Australia, Kanada, Birma, Niemcy i Jugosławia 1935; następnie 1938, bez USA zał. Stów. Producentów Ołowiu, Lead Producers Association. Po II wojnie świat, hierarchia producentów uległa zmianie: USA, Australia, ZSRR, Meksyk, Kanada, Peru, Rep. Pd. Afryki, Jugosławia, Maroko, NRF, Hiszpania. Światowa produkcja ołowiu wynosiła 1950 ok. 1,5 mm t, 1970 ok. 3,2 min t, cynku 1950 ok. 2 min t, 1970 ok. 4,7 min t. Od 1958 ONZ prowadzi stałe studio badawcze zarówno produkcji, jak i marketingu o. i c. W 1958 odbyła się w Genewie I Konferencja ONZ d/s o. i c., UN Conference on Lead and Zinc, która powołała specjalną org. zarej. w ONZ: Międzynar. Grupa Badawcza d/s Ołowiu i Cynku, Int. Lead and Zinc Study Group, zai. 1958; siedziba UNHO New York; czt.: rządy Australii, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Egiptu, Finlandii, Francji, Gwatemali, Hiszpanii, Holandii, Indii, Japonii, Jugosławii, Maroka, Meksyku, Norwegii, Peru, Polski, Rep. Pd. Afryki, Szwecji, USA i ZSRR. Kraje te reprezentują, 90°/i świat, produkcji i handlu o. i c,; publ.; Lead and Zinc Statistlcs. Eur. Stów. Przemysłu Galwanizacyjnego, European Generał Gałyanizers Assoc., żal. 1953, z siedzibą w Londynie. Międzynar. Organizacja Badawcza Ołowiu i Cynku, Int. Lead Zinc Research Organization, Inę., zał. 1958, z siedzibą w Nowym Jorku. Skandynawskie Stów. d/s R. Ołowiu i Cynku, Scandinayian Lead Zinc Deyelopment Assoc., zał. 1968, z siedzibą w Sztokholmie. Stów. Rozwoju Ołowiu i Cynku, Zinc and Lead Deyeloproent Assoc., zai. 1961, z siedzibą w Londynie. UN Review, }uly 1958, aprii 1961; Rocznik statystyki międzynar., Warszawa 1973, s. 134, 136; Yearbook of Int. Orga-nizations. 1973. • 2503 OMAN (ang., franc. Oman, hiszp. Oman, roś. Oman), Sułtanat Omanu—Saltanat Uman, państwo na Płw. Arabskim. Czł. ONZ. Pow. ok. 212 tyś. km2, ok. 750 tyś. mieszk. (1972). Stolica: Maskat—ok. 6 tyś. mieszk. Graniczy ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, Arabią Saudyjską (granica sporna, nie wytyczona) i Jemenem Pd. Język oficjalny: arabski. Waluta: rial O. = 1000 baiza. Święto nar.: urodziny sułtana. Stosunki międzynar.: hist. państwo O. zostało w końcu XVIII w. podzielone przez W. Brytanię na 3 jednostki: imamat O., sułtanat Maskatu i O. Traktatowy; 2 ostatnie były protektoratami bryt. W 1920 W. Brytania i sułtanat Maskatu podpisa- 2504 Oman Traktatowy 620 ty traktat z imamatem O. uznając jego niepodległość. W 1955 imam O. odmówił kompaniom naft. bryt. i międzynar. (British Petroleum Co. i Snęli) prawa do eksploatacji pól naft. O., co spowodowało inwazję wojsk W. Brytanii i Maskatu, 15X11 1955 i utworzenie Zjednoczonego Sułtanatu Maskatu i O. Walki wyzwoleńcze ludności w następnych latach i represje wojsk bryt. spowodowały, że Zgr. Og. ONZ od 1960 rozpatrywało co roku „sprawę Omanu". W maju-czerwcu 1966 wizytował O. przedstawiciel Sekr. Gen. ONZ. Zgr. Og. ONZ Rez. 2238/XXI z 20X111966 zażądało wycofania wojsk bryt., wypuszczenia więźniów polit. i likwidacji wszelkich form zależności kolonialnej O. od W. Brytanii; potwierdziła to Rez. 2302/ /XXII z 14 Xn 1967 w jeszcze ostrzejszej formie. W sierpniu 1970 nastąpiło formalne połączenie imanatu O. z Maskatem pod władzą sułtana Maskatu, czego nie uznał rząd emigr. pod przewodnictwem imana O., przebywający w Kairze. Zjednoczone 2 terytoria pod jedną nazwą O. zostały przyjęte do ONZ w styczniu 1972 oraz do FAO, WHO, Bank/IBRD, UNESCO, IMF, ITU oraz UPU. O. należy też do Ligi Arabskiej. Stosunki dyplomat. (l VI 1974): Algieria, Francja, India, Iran, Japonia, Kuwejt, Liban, Maroko, NRF, Pakistan, Tunezja, USA i W. Brytania. Pola naft. O. zostały wydzierżawione przez sułtana O. 2 międzynar. kompaniom: Petroleum De-velopment (Oman) Ltd., własność w 85%) Shell, w lOr/o Compagnie Francaise de Pćtroles i w 5 Zjednoczone Emiraty Arabskie. • 2505 OMBUDSMAN, pełnomocnik [szwedz. ombud 'zlecenie, polecenie'], termin międzynar. przyjęty w piśmiennictwie ang. i poi. na instytucję wyrosłą i funkcjonującą w państwach skand, od XVIII w. polegającą na wyznaczeniu przez głowę państwa swego pełnomocnika dla ochrony praw obywateli, np. w wymiarze sprawiedliwości (Justitie ombud-sman) lub w administracji wojsk. (Militieombud-sman), czy np. urząd, który powstał w Szwecji 1971 dla ochrony interesów konsumentów. W. GELLHORN Omhudsman and others citizen^ protectors m nine countries, Cambridge Mass. 1967; S. HuRWtrz The Ombudsman, Copenhagen 1968; E. HANSEN Ombudsman w państwach skandynawskich t podstawowe przejawy jego dzia-talnoSci, w: Studia prawnicze nr 32, 1972, s. 198-233; F. STACEY The British Ombudsman, London 1972; J. STEMBRO-wicz Od ombudsmana do mediatora, w: Miesięcznik Literacki, nr 12, 1973. „ONE NATION w ONZ. ONI -> CIA. -ONE VOTE" Głosowanie • 2506 ONOMASTYKA (ang. Onomastics, franc. Ono-mastique, hiszp. Onomastica, roś. Onomastika), termin międzynar. — dział językoznawstwa badający imiona ludzi (antroponomia) i nazwy geograficzne (toponomastyka); przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Komitet Onomastyki Nauk, Int. Committee o( Onomastic Sciences, Comite international des sciences ono-mastiques (CISO), zał. 1949 przez III Kongres Międzynar. Antroponomii i Toponomastyki, łączy uczonych z kilkudziesięciu państw, m.in. z Polski; Organizuje międzynar. Kongresy; siedziba: Leuven, Centre int. d*onomastique; publ. rocznik Onoma oraz Bibliotheca Onomastica. W. Polsce Ossolineum wydaje Onomastica pismo poświęcone „nazewnictwu geograficznemu i osobowemu". Yearbook o f International Organizations, 1973. ONUC — Siły Zbrojne ONZ. • 2507 ONZ, UN, ONU, ONU, OON,- skróty oficjalne: poi. — Organizacji Narodów Zjednoczonych, ang. — United Nations, franc. — Organisation des Nations Unieś, hiszp. — Organización de las Na-ciones Unidas, roś. —'Organizacyja Objedinion-nych Nacyj. • 2508 OPAKOWANIE (ahg. Packing, franc. Emballage, hiszp. Embalaje, roś. Upakowka), przedmiot współpracy międzynar. i porozumień międzypań- stw. o obowiązujących rodzajach o. towarów w transporcie koi., mors. i lotn. oraz w handlu międzynarodowym. Org. zarej. w ONZ: Azjat. Federacja d/s Opakowań, Asian Packaging Federation, zat. 1967, z siedzibą w Tokio. Eur. Federacja Fabrykantów Kartonowych Opakowań, Eur. Federation ot Corrugated Container Manufacturcrs, Fćde-ration eur. des fabricants de carton ondule, zał. 1952, z siedzibą w Paryżu. Eur. Federacja Opakowań, Eur. Packing Federation, zał. 1953, z siedzibą w Londynie; łączy ośrodki krajowe Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Jugosławii, NRD, NRF, Norwegii, Polski, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, W. Brytanii, Węgier i Włoch. Eur. Federacja Producentów Skrzyń i Drewnianych Opakowań, Eur. Federation of Packing Case and Wooden Crate Manufactures, zał. 1946, z siedzibą w Paryżu; łączy fabry-» kantów Europy Zach. Komitet Wykonawczy EWG d/s Przemysłu Skrzyń Drewnianych i. Opakowań, Executive Committee for the Common Market of the Eur. Wood Case and Packaging Manufactures, zał. 1957. z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Stów. Fabrykantów Skrzyń Kartonowych, Int. Corrugated Case Assoc., Assoc. int. des fabrieants de caisses en carton ondule, żal. 1961, z siedzibą w Paryżu i Chicago. Sekcja makulatury i przemysłu kartonowego EWG, EEC Sec-tion on Waste Paper and Cardboard Industry, zał. 1960, z siedzibą w Brukseli. Sekretariat eur. EWG przemysłu lekkiego o. metal., EEC Eur. Secretariat for Manufactures of Light Metallic Packing, żal. 1959, z siedzibą w Brukseli. Świat. Org. d/s Opakowań, Worid Packaging Organization (WPO), zał. 1967, z siedzibą w Londynie; w łączności z FAO; łączy ww. międzynar. org, regionalne. Międzynar. Wystawa Opakowań odbywa się co 2 lata w czerwcu (1973) w Brnie (CSRS); Międzynar. Targi Opakowań co roku w marcu (1973) w Bazylei (Szwajcaria), p.n. ,,Swisspack" oraz co 2 lata w maju (1973) w Diisseldorfie p.n. „Interpack". Polska uczestniczy od 1965 'w Brukselskiej konferencji celnej w sprawie czasowego przywozu o. z 6X1960 (Dz.U. 1965, póz. 269). W Polsce gł. ośrodkami o. są: Centralne Laboratorium Opakowań i Zakład Opakowań przy Inst. Technologii Drewna- R. HEISEED Principles of Food Packing: an Iniernalioaal Guide, FAO, Roma, 1970, s. 332; Poradnik pracownika 621 OPEC 2511 handlu zagranicznego. Warszawa 1970, s. 532-533; Tearbook of Int. Organizations, 1973. • 2509 OPANAL hiszp. Orgailismo para la Proscripcrón de las Anuas Nucleares en la America Latina (ang. Agency for the Prohibition of Nuclear We-apons in Latin America, f ranę. Organisme pou' 1'interdiction des armes nuelćaires en Ameriqtó; Latine, roś. Organizacyja po zaprieszczeniju jadier-nogo orużyja w Łatinskoj Amierikie), Organizacja d/s zakazu broni nuklearnych w Ameryce Łacińskiej, instytucja -»• Traktatu Tlatelotco, żal. 2 IX 1969, z siedzibą w stoi. Meksyku, zarej. w ONZ. Członkowie: państwa, które ratyfikowały Traktat Tlatelolco—Barbados, Boliwia, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Kostaryka, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Urugwaj, Wenezuela. OPANAL jest w stałej łączności z IAEA i OPA. Organizuje co roku Generalne Konferencje w Meksyku. Publ. OPANAL Documents. Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. • 2510 OPCJA (ang. Option, franc. Option, hiszp. Opción, roś. Optacyja), termin międzynar.— określenie sposobu nabycia —• obywatelstwa: l) drogą dobrowolnego wyboru spośród dwóch obywatelstw przez zrzeczenie się jednego,, np. w przypadku małżeństwa dokonanie wyboru obywatelstwa współmałżonka; 2) w wyniku zmiany granic państw, na podstawie postanowień traktatu pokojowego. Problemy o. i optantów były przedmiotem sporów w LN oraz przedmiotem Traktatu Pokoju z Włochami 1947. E. M. BORCHARD Oporion on the Rumanian-Hungarian Dis-pute before the Counctl of the League of Nations, London 1927; J. L. KUNZ Nationatity and Option Ciauses in the Italian Peace Treaty of 1947, w: American Journat of Int. Law 41/1947; E. SCHLOECHTER Les options comentionelles de nationalite S la suitę de cesston de territoires, Paris 1948; R. BERNHARD Option, w: Strupp-Schtochauer Worterbuch des ysikerrechts, Berlin 1961, Bd. n, s. 661-665; G. ERLEK Un-garisch-Rumanischer Optanten-Streit. w. Strupp-Schlochauer Worterbuch des Volkerrechts. Berlin 1962, Bd. in, s. 470-471; A. KLAFKOWSKI Prawo miedzynar. publiczne, wyd. IV Warszawa 1971, s. 232-233; Z. ROTOCKI Opcja l plebiscyt a samostanowienie ludności w tradycyjnym prawie międzynar., w: Studia Prawnicze 34/1972. •. 2511 OPEC (ang. Organization of the Petroleum Ex-porting Countries, OPEC, franc. Organisation des pays exportateurs de petrole, OPEC, hiszp. Orga-nización de paises exportadores de petróleo, OPEC, roś. Organizacyja stran-eksportiorow nief-ti,) Organizacja Krajów Eksportujących Naftę, żal. 1960 na Konferencji w Bagdadzie, zwołanej z inicjatywy Iraku; prowadzi obronę interesów państw dzierżawiących pola naftowe cudzoziemskim naftowym kompaniom; statut uchwalony na II Konferencji w Caracas w styczniu 1961. Organem najwyższym jest Konferencja przedstawicieli rządów państw członkowskich, wykonawczym—Rada Gubernatorów, Komisja Ekon. i Sekretariat. Siedziba: Genewa. Państwa członkowskie: Abu Żabi, Algieria, Arabia Saudyjska, Indonezja, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia, Nigeria, Wenezuela, Zjedn. Emiraty Arabskie, reprezentujące 1970 ponad 50% produkcji świat, i ok. 70% znanych wówczas zasobów naftowych (pozostałe: ZSRR— 9,6%, USA—8,6% i reszta świata 11,8%). Stała wymiana wzajemna informacji produkcyjnych i rynkowych. W 1970 państwa, członkowskie OPEC reprezentowały ok. 85'% eksportu ropy naftowej świata kapitalist. W 1970 w OPEC istniały 3 grupy regionalne; najsilniejsza—6 państw arab.: Abu Żabi, Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Katar i Kuwejt, reprezentująca 60% eksportu nafty wszystkich członków OPEC (700 min t na 1126 min t); grupa afryk.: Libia (160 min t), Nigeria (50 min t) i Algieria (46 min t); w skład trzeciej grupy wchodzą: Wenezuela (180 min t) i Indonezja (40 min t). Do OPEC nie należy z wielkich eksporterów kapitalist. tylko Kanada (wywożąca 60 min t). Spośród wielkich eksporterów świat. nie należy do OPEC ZSRR, który eksportuje ropę naftową głównie do państw socjalist. Władze OPEC stanowi Konferencja, Rada Gubernatorów, Komisja G osp. i Sekretariat. Ważnym etapem w rozwoju OPEC było ustalenie w lipcu 1965 na Konferencji w Trypolisie wspólnej polityki regulującej rozmiary wydobycia - ropy. W czerwcu 1970 postanowiono podwyższyć ceny ropy, co ostatecznie uchwalono na XXI Konferencji w Caracas (10-12X111970), mianowicie cen ropy o ponad 30% oraz stopy opodatkowania zysków netto zagr. koncernów minimum do 55%, wzorem Wenezueli, która w grudniu 1970 jednostronnie podniosła do 60% z. 52% (w większości państw opodatkowanie wynosiło 35-50%), a także postanowiono wyrównać różnice w poziomie -*• cen katalogowych. Uzgodniono również postulat, by ujednolicone we wszystkich krajach OPEC ceny katalogowe ropy, wg których obliczane są należności z tytułu -> royalties, dostosowywane były do wahań kursów walut. Postanowienia XXI Konferencji, opublikowane 27X111971, były podstawą do pertraktacji z koncernami w Teheranie 121-14 II 1971 oraz w Trypolisie 1411-2 IV 1971, gdzie w oparciu już ó Teherańskie Naftowe Porozumienie (1971), uzyskano podwyżkę cen z 2,55 dół. amer. na 3,45 dół. W lipcu 1971 na konferencji ministerialnej OPEC opracowano projekt „ustawy o powrocie nafty", wzorowany na wenezuelskiej „ley sobre el retomo de petrolio" z czerwca 1971, zakładającej zwrot bez odszkodowania do 1983 koncesji przez kompanie obce. Konferencje OPEC w Bejrucie 13 VIII i 22 IX 1971 postanowiły wszcząć rokowania z wielkimi kompaniami naftowymi w sprawie ustanowienia partycypacji w nich rządów w wysokości 20-51%. Dotyczy to rządów Abu Żabi, Arabii Saudyjskiej, Iraku, Iranu, Kataru, Kuwejtu, Libii i Nigerii. Algieria uzyskała wcześniej udział 51%. Indonezja i Wenezuela posiadają własne systemy kooperacji z obcymi kompaniami. W 1973 OPEC w związku z dewaluacją dolara o 16% podwyższył ceny na ropę w dolarach o 11%. Ceny katalogowe ropy naftowej zostały l VI 1973 podniesione o dalsze 11,9% w wyniku podp. w Genewie przez 23 międzynar. koncerny naftowe odpowiedniego porozumienia z państwami członkowskimi OPEC. W marcu 1974 OPEC zamroziła <%asowo cenę ropy 11,65 dół. za 159 litrową baryłkę; 7 IV 1974 powołany został przy OPEC Fundusz Kompensacyjny dla krajów słabo rozwiniętych, dotkniętych podrożeniem nafty. Dokumentacja Prasowa 1960, s. 720A, oraz 1961, s; 1053A; Kronika. Dokumentacja Prasowa 1970, s. 344C, 1971 s. HA oraz 341B; Zbiór Dokumentów, nr 3/1971, póz. 47/50; E. ROUHANI A Bistory of OPEC, London 1972, s. 297; The 2512 OPEN 622 Middle East and North Africa 1972-73, London 1972, s. 119; J. E. ATKTNS Worid Petroleum Crlsis?, w: Foreign Affairs 1973, nr 3; Kronika 1973, s. 678-679. • 2512 OPEN, franc. Organisation des producteurs d'energie nucleaire, powstała w ramach EWG organizacja producentów energii nuklearnej, łą- cząca wielkie kompanie energetyczne, zaangażowane w budowanie siłowni atomowych. • 2513 OPERACJA PANAMERYKAŃSKA (ang. Pan-american Operation, franc. Operation Panameri-caine, hiszp. Operación Panamericana, roś. Pan- amierikanskaja opieracyja), nazwa projektu integracji gosp. półkuli zach., przedłożonego w lipcu 1958 przez pręż. Brazylii J. Kubitschka w liście do pręż. USA D. D. Eisenhowera. Dnia 9Vin 1958 rząd Brazylii złożył rządom wszystkich państw amer. trzy aide-memoires, w których stwierdzał, że O.P. nie jest wyłącznie programem (gosp.), lecz zasadniczą reorientacją polityki kontynentu w celu umożliwienia Ameryce Lać. bardziej skuteczne uczestniczenie w obronie Zachodu poprzez wyższy rozwój ekon. Główne zadania programu O.P. obejmowały: walkę z zaco- faniem gosp. przy międzynar. pomocy tećhn. i finansowej; rewizję polityki podatkowej i finansowej przez każde z państw; utworzenie międzamer. organów O.P. „w duchu solidarności panamery-kańskiej" i „przy pełnym udziale inicjatywy prywatnej". Brazylijską propozycję przekonsultował specjalny komitet 21 państw OPA, zw. Komitetem 21 OPA (Comite de los 21 de la OBA), który w czasie trzech sesji (w Waszyngtonie 1958, w Buenos Aires 1959 oraz w Bogocie, we wrześniu 1960) opracował studium Środki dla poprawy socjalnej i rozwoju ekon. w ramach O.P.; Studium to zostało 121X1960 przyjęte przez 19 państw jako program nazwany w skrócie Aktem Bogoty 1960 (Acta de Bogota 1960). Poza zaleceniami zawartymi w Akcie z Bogoty, program ten sugerował reformę strukturalną Międzyamerykańskiej Rady Gosp.-Społ., CIES, oraz wydziałów Sekretariatu OPA, zajmujących się problemami ekon. i socjalnymi. W związku z powyższym odbyło się w listopadzie- grudniu 1960 w Waszyngtonie „specjalne spotkanie reprezentantów rządowych na wysokim szczeblu dla wzmocnienia CIES", które powołało Komitet Ad Hoc do spraw współpracy CIES z wydziałem ekon. i wydziałem socjalnym Sekretariatu OPA; poza tym w Unii Panamery-kańskiej został powołany podsekretariat d/s ekon. Tymi biurokratycznymi posunięciami zakończyła się O.P. z powodu braku poważnego zainteresowania nią USA, które ze swej strony 13 III 1961 zaproponowały rządom państw Ameryki Lać. opracowany przez rząd pręż. J. F. Kennedy'ego program - > Sojuszu dla postępu. La Operación Panamericana y los Trabajos de la Comtsión de los 21. Documentos Bdsicos e Informes. Agosto 1958-agosto 1960, Washington DC 1960; Instituto IA de Estudioa Jurfdicos Int. El Sistema Interamericano: Estudio sohre De-sarrollo y Fortatecimiento. Madrid 1966, s. 533-539; G. CONNELL-SMITH The Interamerican System. New York 1966, s. 219-272. • 2514 OPERACJE POKOJOWE ONZ (ang. UN Peace-keeping Operations, franc. Operations de 1'ONU de maintien de la paix, hiszp. Operaciones de la ONU por el mantenimiento de la paź, roś. Opie- racyi OON dla poddterżanija mira), termin międzynar. — wszelkie działania na rzecz pokoju siłami zbrojnymi ONZ lub za pośrednictwem misji obserwatorów ONZ, zarządzone przez R. Bezp. ONZ, zgodnie z art. 27, p. 3 i art. 29 Karty NZ. W lutym 1970 rząd USA wysunął propozycję po- wołania specjalnego podkomitetu w myśl art. 29 d/s o.p. ONZ. Rząd ZSRR 17 m 1972 przedłożył ONZ z kolei dokument precyzujący podstawowe zasady przeprowadzania operacji ONZ łącznie z misjami obserwatorów ONZ. W odpowiedzi rząd USA przedłożył 30 nil 972 Memorandum w sprawie o.p. ONZ, wyjaśniające i rozwijające propozycje USA z 1970. Oba dokumenty zostały przekazane państwom członkowskim ONZ. J. M. BOYD UN Peace-KeepIng Operations. A MSitary and Political Appratsat. N. York 1971, s. 288; Zbiór Dokumentów 1973, nr 3, póz. 47 i 48. • 2515 OPIEKA SPOŁECZNA (ang. Social Welfare, franc. Assistance sociale, hiszp. Asistencia social, roś. Socyalnoje obiespieczenije), termin międzynar.—pomoc udzielana przez instytucje społ. lub państw, osobom czasowo lub. trwale niezdolnym do samodzielnego utrzymania; przedmiot konwencji międzynar. opracowanych przez ILO w dążeniu do powszechnych zabezpieczeń socjalnych. Z inicjatywy ILO odbyła się w N. Jorku 3-11 DC 1968 Konferencja NZ Ministrów Opieki Społecznej, UN Conference of Social Welfare Ministers. UN Monthly Chronicie, nr 10/1967 i 9/1968. • 2516 OPINIA PUBLICZNA, BADANIE (ang. Public opinion researeh, franc. Ćtude de 1'opinion publi-que, hiszp. Estudio de la oprnión publica, roś. Izuczenije obszczestwiennogo mnienija), przedmiot stałej współpracy międzynar. Zorganizowanej przez UNESCO. Org. zarej. w ONZ: Bur. Towarzystwo d/s Badania Opinii Publicznej i Marketingu, Eur. Society for Opinion and Marketing Researeh, żal. 1948, z siedziba w Amsterdamie, łączy ekspertów z 33 państw. Publ. ESOMAR Yearbook. Świat. Stów. Badania Opinii Publicznej, Worid Assoc. for Public Opinion Researeh, WAPOR, żal. 1947, z siedzibą w Waszyngtonie (USA), łączy ekspertów 36 państw. Posiada statut doradczy (B) UNESCO i ECOSOC. Publ.' WAPOR Newsietter. • Yearbook of Int. Organisations, 1973. • 2517 OPIUM (ang. Opium, franc. Opium, hiszp. Opio, roś. Opium), przedmiot konwencji międzynar., mający na celu zwalczanie handlu -*• narkotykami: Opiumowej Konwencji Haskiej z 2311912 | oraz Genewskiej, dot. o. z 19 II 1925. Polska l uczestniczy w obu. Konwencja z 1925 obejmuje i nie tylko „o. surowe, przez które rozumie się "| otrzymywany skoagulowaną drogą naturalną sok z maku nasennego (Papaver somniferum L.) i poddany jedynie manipulacjom, niezbędnym dla opakowania i transportu, bez względu na zawartość morfiny", ale również o. lekarskie, „przez które rozumie się o., które zostało poddane operacjom potrzebnym do tego, aby przystosować je do użytku leczniczego, sproszkowane, lub też pod postacią mieszaniny z substancjami obojętnymi zgodnie z wymaganiami farmakopei" oraz główny alkaloid o. morfinę (Ci7HigN03) i dwuacetylomor-finę (C2iH2sN05), a także liście koka (Erythroxy-lon Coca Lamarck, Erythroxylon novo granatense 623 Organa główne ONZ 2525 (Morus), Hieronymus i ich odmiany; kokainę CnHi2N04). Zob. też coca. Di.U. 1923 póz. 55 oraz Di.U. 1927 póz. 171, 920, 921; C. LAMOUR, M. R. LAMBERTI Les Grandes manoeyres de 1'opium, Paris 1972, s. 290. • 2518 „OPIUMOWA WOJNA" (ang. „Opium War", franc. „Guerre de 1'Opium", hiszp. „Guerra del opio", roś. „Opiumnaja wojna"), nazwa przyjęta powszechnie dla wojny kolonialnej W. Brytanii przeciw Chinom 1839-42; wojna ta, zw. I wojną opiumową, została spowodowana wprowadzeniem w Chinach zakazu importu opium"! zniszczeniem zapasów opium w magazynach bryt. kupców w Kantonie, co stanowiło obronę przed destrukcją moralną ludności i przed ruiną ekon. kraju; rząd bryt., który uznał to za naruszenie swych interesów handl. wypowiedział Chinom wojnę. W wyniku klęski militarnej Chiny traktatem nankiń-.skim 29 VIII 1842, utraciły Hongkong oraz otworzyły swe porty dla bryt. faktorii. Dwie dalsze wojny interwencyjne W. Brytanii i Francji przeciw Chinom, 1856-58 i 1859-60, zakończone traktatem tiencińskim 26 VI 1858 i traktatem pekińskim 24X1860, nazywane są również II i III „w.o.", ponieważ ich rezultatem było dalsze rozszerzenie przywilejów mocarstw, również' w upowszechnianiu narkotyków w Chinach czemu położyła kres dopiero rewolucja. M. COLLIS Foreign Mvii. New York 1947. OPTANCI -> Opcja. • 2519 OPTYKA (ang. Optics, franc. Optique, hiszp. Optica, roś. Optika), dział fizyki poświęcony nauce o świetle, przedmiot zorganizowanej współ- pracy międzynar. Org. międzynar. zarcj. w ONZ: Międzynar. Cech Mistrzó* Optyki, Int. Guild of Dispensing Opticians, żal. 1951, z siedzibą w Waszyngtonie i Londynie; łączy związki Rep. Pd. Afryki, Australii, Francji, Irlandii, Kanady, Nowej Zelandii, Peru, W. Brytanii i USA. Międzynar. Liga Optyki, Int. Optical League, żal. 1927, z siedzibą w Londynie; łączy organizacje Europy Zach., Australii, Rep. Pd. Afryki, Izraela, Japonii i USA. Micdzynar. Komisja d/s Optyki, Int. Commission for Optica, zał. 1948, z siedzibą w Besancon (Francja) jest organem Międzynar. Unii Fizyki Czystej l Stosowanej. Publ. raporty o swej działalności w Optica Ada i Joumal of the Optical Soctety of America. Sz. SZCZENKWSKI Fizyka doświadczalna, cz. 4 Optyka, Warszawa 1963; B. PASZKOWSKI Optyka elektronowa. Warszawa 1965; Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2520 OPUS DEI, Sociedad Sacerdotal de la Santa Craz y Opus Dei, Kapłańskie Stowarzyszenie Świętego Krzyża i Dzieło Boże, międzynar. organizacja katol., jedno z zrzeszeń osób duchownych i świeckich, którzy składają tak jak duchowni śluby zakonne, ale nie żyją w zakonach, lecz działają jako osoby świeckie. O.D. zostało zał. 1928 w Madrycie przez ks. Josemaria Escriva de Belaguer; po n wojnie świat, rozwinęła swą działalność przede wszystkim we wszystkich krajach ibero-amer., zyskując poważne wpływy polit., największe w Hiszpanii, gdzie nazywana jest „białą masonerią". Posiada wpływy również w Anglii, NRF i USA. Forma apostolatu świeckiego wprowadzona przez O.D. została aprobowana przez Piusa XII konstytucją Provida Mater Ecciesia. J. WIERUSZ-KOWALSM Świeccy w koSciele, Warszawa 1965; G. DZIEDZIŃSKA Opus Dal, Warszawa 1973. • 2521 ORADOUR-SUR-GŁANE, wieś w pd. franc. dep. Haute-Vienne, której ludność (ok. 1100 osób) 10 VI 1944 została wymordowana przez kompanię pułku hitler. SS Regiment „Der Ptlhrer", pod zarzutem współpracy z partyzantami; mężczyźni zostali rozstrzelani, kobiety i dzieci spalone żywcem w kościele. Uratowała się tylko jedna kobieta. Masakra w O.-sur-G. stała się międzynar. symbolem hitler. barbarzyństwa. ORAWA ->• Spisz i Orawa. • 2522 ORBITA (ang. Orbit, franc. Orbitę, hiszp. Orbita, roś. Orbita), droga, po której porusza się pod wpływem wzajemnego przyciągania np. planeta wokół słońca, satelita—wokół planety. Sekretariat ONZ- prowadzi od 1957, daty wystrzelenia pierwszego sztucznego satelity Ziemi --> Sputnika, Rejestr publiczny objektów umieszczonych na orbicie lub poza nią, Public Registry of Objects Launched Into Orbit or Beyond—Registre public des objets lances sur une orbitę ou sur une autre trajectorie extra-atmospherique. • 2523 „ORBITA", nazwa radź. systemu stacji naziemnych, pozwalających na odbiór i retransmisję przekazów telewizyjnych (programów -»• Inter- wizji i —>• Eurowizji), radiowych, telefonicznych i dalekopisowych, za pośrednictwem satelitów telekomunikacyjnych typu —r Mołnija. System ten w 1970 objął cały obszar ZSRR oraz Mongolię. • 2524 ORDERY PAŃSTWOWE I ODZNACZENIA INSTYTUCJI MIĘDZYNARODOWYCH (ang. State Orders and Decorations of Intemational Institutions, franc. Orders d'Ćtats et decorationś des institutions intemationales, hiszp. Ordenes del Estado y condecoraciones de las instituciones in-ternacionales, roś. Gosudarstwiennyje ordiena i otłiczija mieżdunarodnych uczrieżdienij), ordery państw, istnieją od XIV w. i przyznawane są cudzoziemcom wg obowiązujących w danym kraju zwyczajów czy przepisów. W Polsce na przyjęcie obcego orderu państw, wymagana jest zgoda władz. Odznaczenia międzynar. istnieją od końca XDC w., m.in.: Medaille Florence Nightingal, ustanowiony przez Międzynar. Czerwony Krzyż, Medaille interaliee dite „de la Yictoire" ustanowiony przez Konferencję Wersalską 1919 i in. W. BoŃCZA-ToMASZEWSKI Kodeks orderowy. Warszawa 1939, s. 750+Tablice; KLIETMANN-NEHBECK Ordens-Lexicon, b.m. i d. (Berlin po 1960); Uchwala Rady Państwa w sprawie orderów i odznaczeń 29 II 1960, Monitor Polski 1960, nr 25, póz. 120; J. G. SPASSKU Inostrannyje l nisskije ordiena do 1917 goda, Leningrad 1963; Ordery i odznaczenia PRL. oprać. H. Holder, Warszawa 1965. • 2525 ORGANA GŁÓWNE ONZ (ang. UN Principal Organs, franc. Organes principaux de 1'ONU, hiszp. Organos principales de la ONU, roś. Gław- nyje organy OON), termin Karty NZ (rozdz. III, art. 7), wg której istnieje 6 organów głównych ONZ, w następującej kolejności: Zgr. Og. NZ, R. Bezp., ECOSOC, Rada Administracji Powierniczej NZ, Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości oraz Sekretariat ONZ. Karta zastrzega możliwość powołania dalszych organów „jeśli okażą się konieczne". 2526 Organa ponadnarodowe 624 • 2526 ORGANA PONADNARODOWE (ang. Suprana-tional Organs, franc. Organismes supranationaux, hiszp. Organos supranacionales, roś. Wnienacyo-nalnyje organy), termin międzynar. — powstałe po II wojnie świat, w ramach EWG organizmy po-nadpaństw., jak np. Europejska Wspólnota Węgla i Stali; termin stworzony przez franc. męża stanu R. Schumana, 1951. J. L. KUNZ Supra-National Organs. w: American Journal of Int. Law 46/1952; A. VAN HOUTTE La Comunita europea del carbone e dell'acciaio: comunita sopranauonate, w: Com-munila Int. 11/1956; L. DEI-VAUX La Notion de supranaliona-IUS dans le TraitS du 18 Ąvril 1951, creant ta Communaule Europeenne du Charbon et de 1'Acisr, w. Annales de Droll et de Sciences Politiaues 17/1957; G. łAENiCKE Supranationale Organisation, w: Striipp-Schlochauer Worterbuch des folker-rechts, Berlin 1962, Bd. Ul, s. 422-428. ORGANISATION TODT -r Todt O. • 2527 ORGANIZACJA AFRYKAŃSKICH PAŃSTW I REPUBLIKI MALGASKIEJ (ang. Organiza-tion of African States and Malagasy Republic, franc. Organisation des Ćtats Africains et de la Republique Malgache, hiszp. Organización de los Estados Africanos y de la Republica Malgache, roś. Organizacyja afrikanskich gosudarstw i Mała-gasijskoj Riespubliki), istniała w latach 1961-63. jako instytucja państw —s- Grupy Monrovia. W 1963 integrowana przez -> Organizację Jedności Afrykańskiej. • 2528 ORGANIZACJA AFRYKI WSCHODNIEJ DO SPRAW USŁUG WSPÓLNYCH (ang. East African Common Services Organization, EACSO, franc. Organisation de l'Afrique Orientale pour les Services Communs, hiszp. Organización de Africa Oriental para los Servicios Comunes, roś. Wostocznoafrikanskaja organizacyja obszczich usług), zał. 1963, z siedzibą w Nairobi, instytucja międzyrządowa Kenii, Tanzanii, Ugandy, z zadaniem administrowania usługami trzech państw w dziedzinach komunikacji, telekomunikacji, lotnictwa cywilnego, poczty, finansów, podatków, urzędów celnych, a także z zadaniem koordynowania handlu i przemysłu oraz studiowania wspólnych problemów socjalnych i zatrudnienia. Podp. 6 VI 1967 przez szefów rządów ww. państw nowy Wsch. Afrykański Traktat o Współpracy, East Africa Cooperation Treaty, ważny na lat 15, powołał do życia -s- Wspólny Rynek Afryki, któremu przekazał funkcje EACSO. The Europa Year Book 1972. A W wid Suniey, London 1972, Vol. I, s. 197-198. ORGANIZACJA ARABSKICH KRAJÓW EKSPORTUJĄCYCH NAFTĘ -> OAPEC. • 2529 ORGANIZACJA BADAWCZA ROLNICTWA I LEŚNICTWA AFRYKI WSCHODNIEJ (ang. East African Agriculture and Forestry Research Organization, EAAFRO, franc. Organisation de recherches forestieres et agricolęs de l'Afrique orientale, hiszp. Organización de Investigación Cientifica de la Agricultura y Silvicultura de Africa Oriental, roś. Wostocznoafrikanskaja issie-dowatielskaja organizacyja sielskogo choziajstwa i lesowodstwa), zał. 1948, jako sukcesor działającej od 1927 East African Agricultural Research Station i istniejącej od 1944 East African Agricultural Research Institute; organizacja międzyrządowa Kenii, Tanzanii i Ugandy, z siedzibą w Arusha (Tanzania). Publ. East African Agricultural and Forestry Journal oraz Record of Research. Yearbook of Int. Orgamwtions, 1973. ORGANIZACJA GOSPODARCZEJ WSPÓŁPRACY l ROZWOJU -> OECD. • 2530 ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ, OJA (ang. Organization of African .Unity, OAU, franc. Organisation de 1'unitć africaine, OUA, hiszp. Organización de la Unidad Africana, OUA, roś. Organizacyja afrikanskogo jedinstwa OAE), zał. 25 V 1963 w Addis Abebie regionalna organizacja międzynar. 2 siedzibą w stolicy Etiopii, w gmachu p.n. African Unity 'House. Członkowie (l VI 1973) — 41 państw: Algieria, Botswana, Bu-rundi. Czad, Dahomej, Egipt, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Górna Wolta, Gwinea, Gwinea Równikowa, Kamerun, Kenia, Lesoto, Libia, Liberia, Malawi, Mali, Mauretania, Mauritius, Maroko, Niger, Nigeria, Rep. Malgaska, Rep; Środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Suazi, Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zair, Zambia. Statut obserwatorów otrzymały ruchy narodowowyzwoleńcze. Utworzenie OJA poprzedziły: Unia Ghany z Gwineą 23X11958, rozszerzona o Mali 29 I VI 961; Konferencja Panafrykańska w stolicy Ghany 1958; powstanie -»- Grupy Brazza-ville 1960, ->- Grupy Casablanca 1961, -»- Grupy Monrovia 1961. Statut OJA: -»• Karta Organizacji Jedności Afryki. Głównymi organami są: doroczna Konferencja Szefów Państw, co półroczna narada Ministrów Spraw Zagr., której podlegają Komisja Obrony, Komisja Ekon.-Socjalna i Komisja Naukowo-Oświatowo-Kulturalna, oraz Sekretariat z siedzibą w Addis Abebie. Zgr. Og. NZ 11 X 1965 uchwaliło przez aklamację rezolucję o współpracy między ONZ a OJA oraz przyznało statut stałego obserwatora przy ONZ Sekr. Gen. OJA. We wrześniu 1967 Sekr. Gen. ONZ był obecny na Konferencji OJA w Kinszasie. Trzy główne instytucje OJA podległe Sekretariatowi Generalnemu: Sekretariat Wykonawczy Afrykańskiej Grupy przy ONZ d/s koordynowania polityki afryk. w ONZ, z siedzibą w Nowym Jorku. Komisja Badawcza Naukowo-Techniczna, z siedzibą w Lagos, której podlega Biuro Gleb w Bangi, Biuro Weterynaryjne w Nairobi, Biuro Publikacji w Niancy (Nigeria) oraz Komisja Sanitarna w Jaunde. Komitet Koordynacyjny d/s Wyzwolenia Afryki oraz Pomocy Finansowej i Militarnej dla Ruchów Wyzwoleńczych, Coordinating Committee for the Liberation of Africa, Channels financial and mi-litary Aid to Liberation Movements. Komitet ten przyznał status obserwatorów w OJA następującym organizacjom ruchów narodowowyzwoleńczych (w kolejności rejestru OJA 1972): FRELIMO— Front wyzwolenia Mozambiku; PAIGC — Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei Bissau i Wysp Zielonego Przylądka; MPLA — Ruch Ludowy Wyzwolenia Angoli; PLNA—Narodowy Front Wyzwolenia Angoli; SWAPO—Organizacja Ludu Afryki Pd.-Zach.; ZAPU—Unia Ludu 625 Organizacja Narodów Zjednoczonych 2531 Afrykańskiego Zimbabwe; ZANU—Unia Narodowa Afrykańska Zimbabwe; FLCS—Narodowy Front Wyzwolenia Wybrzeża Somali; MOLINA- CO—Narodowy Ruch Wyzwolenia Wysp Komo-rów; ANC—Afrykański Narodowy Kongres Afryki Pd.; PAC—Panafrykański Kongres Pd. Afryki; LMD—Ruch Wyzwolenia Dżibuti. Sesje Szefów Rządów odbywały się w dekadzie 1964-73: I—w Kairze w lipcu 1964, II—w Akrze w październiku 1965, III—w Addis Abe-bie w listopadzie 1966, IV—w Kinszasie we wrześniu 1967, V—w Algierze we wrześniu 1968, VI—w Addis Abebie we wrześniu 1969, VII— w Addis Abebie we wrześniu 1970, VIII —w Addis Abebie w lipcu 1971, IX—w Rabacie w czerwcu 1972, X—w Addis Abebie w maju 1973. X Sesja ujawniła kryzys wewnętrzny OJA w dwóch sprawach: rasistowskiej Rep. Pd. Afryki, z którą nawiązały stosunki dyplomat. Malawi i Wybrzeże Kości Słoniowej, oraz w sprawie u-trzymywania przez Etiopię stosunków dyplomat. z Izraelem. Od VI 1974 Sekr. Gen. OJA jest Wil-liam Eteki Mbumna, b. min. oświaty i kultury Kamerunu. Orgamwtion of African Unity. Basie Documents, OUA Addis Abeba 1963, s. 58; R. A. TUZMUCHAMEDOW Organizacyja afrikanskogo jedinstwa, Moskwa 1965, s. 189; T. O. ELIAS The Charter of the OUA. w: American Journal of Inl. Law 1965, nr 2. s. 243-267; E. W. KUKUSZKIN. R. A. TUZMUCHAMEDOW OrKanizacyja afrikanskogo jedinstwa. Sstorija sozda-nija i dietalielnosti. Shornik dokumentów, Moskwa 1970. 8. 302; J. J. ETINOER Mlezgosudarstwiennyje olnoszenija w Afri-kle, Moskwa 1972, s. 319; Organizalion of African Unity AOU. What ii is7 How 11 Works? What tt Does? Addis Abeba 1973, s. 15; B. KACZYNSKI Sukcesy i niepowodzenia OJA, w: Sprawy Miedzynar. 1973. nr 7-8; Zbiór statutów l regulaminów organizacji miedzynar., T. m Organizacje o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, s. 73-9?. ORGANIZACJA KRAJÓW EKSPORTUJĄ. CYCH NAFTĘ -»• OPEC ORGANIZACJA MIĘDZYNARODOWA HANDLU -> ITO. ORGANIZACJA MIĘDZYNARODOWEGO LOTNICTWA CYWILNEGO -> ICAO. • 2531 ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ang. United Nations Organization, franc. Organisation des Nations Unieś, hiszp. Organiza-•^ ción de las Naciones Uni->^&L das, roś. Organizacyja S,^?l, Objedinionnych Nacyj), iJJW świat, organizacja między-TTlV/J rządowa, żal. 24X1945 W^MWm P"" 51 rządów -> Na-\S^'::^y^lx r^ów Zjednoczonych; ^y—J^JŁy sukcesorka LN 1946. ^•^T^^—^ Idea stworzenia nowej organizacji światowej została sprecyzowana po raz pierwszy w akcie międzyrządowym w czasie II wojny świat., w Deklaracji Moskiewskiej 1941, w grudniowym o-świadczeniu rządów Polski i ZSRR. Termin „Na- rody Zjednoczone" był inwencją pręż. USA, F. D. Roosevelta i użyty został po raz pierwszy w —>• Deklaracji NZ, 111942. Formalnie, ministrowie spraw zagr. Chin, USA, W. Brytanii i ZSRR. l XI 1943, w Deklaracji Moskiewskiej 1943 stwierdzili, iż „uznają konieczność utworzenia w mo-Eliwie najkrótszym czasie Międzynar. Organizacji Generalnej, opartej o zasadę równości suwerennej wszystkich miłujących pokój państw". Następnie w ->- Deklaracji Teherańskiej 1943 pręż. USA, F. D. Roosevelt, premier W. Brytanii, W. S. Churchill oraz premier ZSRR, J. W. Stalin, o-świadczyli: „Co się tyczy pokoju, to jesteśmy pewni, ze nasza zgoda uczyni ten pokój trwałym. Uznajemy w pełni, ze na nas i na wszystkich Narodach Zjednoczonych ciąży wysoka odpowiedzialność, żeby osiągnąć taki pokój, który by uzyskał aprobatę przygniatającej większości narodów Świata i na szereg pokoleń oddali) klęskę i groz( wojny". Na bazie tej deklaracji reprezentanci W. Brytanii. USA i ZSRR, a następnie także Chin, spotkali się w stolicy USA, w rezydencji p.n. —>• Dumbarton Oaks, gdzie opracowali wstępny projekt organizacji świat, i zgodzili się nazwać ją po ang. dwoma słowami United Nations, w innych z przydatkiem słowa organizacja. Najważniejszym uzgodnionym punktem było stworzenie jako jednego z głównych organów ONZ -»• Rady Bezpieczeństwa, ze ^specjalnym statutem pięciu stałych członków Rady: Chin, Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR, w celu zabezpieczenia pokoju opartego na zasadzie jednomyślności W. Mocarstw, pośrednio dającą każdemu z pięciu mocarstw prawo veta. Sprawa ta została ostatecznie sprecyzowana przez Konferencję Jałtańską na szczycie, która w klauzulach IV i IX Deklaracji Jałtańskiej z 11 II 1945, postanowiła utworzyć „możliwie najszybciej" organizację świat, i w tym celu zwołała na 25 IV 1945 -» Konferencję NZ w San Francisco, gdzie 25/26 VI 1945 nastąpiło podp. -> Karty NZ. która weszła w życie 24 X 1945. Określiła ona cele i zasady ONZ oraz ustaliła sześć głównych jej organów: -» Zgromadzenie Ogólne, Radę Gospo-darczo-Społeczną, zwaną w ang. skrócie —> ECOSOC, ->• Radę Powierniczą ONZ, -> Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości oraz ->• Sekretariat ONZ. O pracach ONZ informuje szczegółowy, wyd. w jeż. ang. The Yearbook of United Nations (pierwsze trzy roczniki za lata 1946/47, 1947/48, 1948/49, następne co roku w styczniu za rok miniony, z indeksem). Poza tym informatorem periodycznym jest miesięcznik: UN Monthly Chronicie, w jeż. ang., franc. i hiszp. Zgr. Og. NZ 27X11972 przyjęło Rez. 2925/ XXVII w sprawie umocnienia roli ONZ w utrzymaniu i umocnieniu pokoju i bezpieczeństwa mię- dzynar., w rozwoju współpracy między wszystkimi narodami i w propagowaniu norm prawa międzynar. w stosunkach między państwami. Pań- stwa-Strony Układu Warszawskiego w komunikacie 'z warszawskiej narady Doradczego Komitetu Politycznego 19 IV 1974 potwierdziły, że „przywiązują dużą wagę do zwiększenia roli ONZ i wzrostu efektywności jej działalności." C. BEREZOWSKI Organizacja Narodów Zjednoczonych, LuMin 1946; J. MAKOWSKI Organizacja Narodów Zjednoczonych. Warszawa 1946: UN Conference on fnt. Org., San Francisco-1945; Selecled Documents, Washington DC 1946. s. 992; N. BENTWICH From Geneva to San Francisco, London 1946; S. B. KRYt.ow Mntierinły po istorii ÓW. Moskwa 1948; W. MORAWIECKI Organizacja Narodów Zjednoczonych. Warszawa 1957; R. JASIENICA Polska w ONZ i jej ora. wysperj., Warszawa 1960; E. OSMAWZYK Ciekawa historia ONZ. Warszawa 1963, wyd. 2 1965; OON i aktualnyjf mieidunar, problemy, K 20-leiiju OON. red.: W. A. Zorin. G. I Moro-zow. Moskwa 1965; N. J. PAneLFORD. L. M. GOODRICH The UN: Accomplishment and Prospecis 1945-IW. w: Inl. Orna-mzation. Boston Summer 1965. s. 846; H. SIEC.LER ni? Yerein-ten Nattonen. Etnę Bilnnz nach 20 lahren, ZOrich 1966. s. 195; J. W. SCHLUETTER Diplomatie der Versrihnung. nie Yereinten Nationen und die Wahrunf des Wetfrwdens, Stultgart 1966, 40 ESMiO Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) Organizacja NZ d/s Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) Organizacja Między-nar. Lotnictwa Cywilnego (ICAO) Światowy Związek Pocztowy (UPU) Międzynarodowa Unia Telekomu- nikacyjna (ITU) Światowa Organizacja Meteo- rologiczna (WMO) Międzyrządowa Morska Organizacja Doradcza (IMCO) Organizacja d/s Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) Uktad Ogólny o Ctach i Handlu (GATT) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDĄ) Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC) Konferencja NZ d/s Handlu l Rozwoju (UNCTAD) Organizacja NZ d/s Przemystowego Rozwoju (UNIDO) Plan miejsc na dwudziestej dziewiątej sesji 1974-1975 r. Sekretarz Generalny Zastępca Sekretarza Przewodniczący j Generalnego 2532 Organizacja państw amerykańskich 628 s. 440; M. WATERS The United Nations. Inl. Org. and Admi-nistration, New York 1967; s. 583; K. HUFNER, J. NAUMAN Zwanzig /Obrę Yereinte Nationen. Internationale Wbiiogra-phie 1945-65. Berlin 1968; W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone. Zamierzenia l rzeczywistość. Warszawa 1967, wyd. 2 1970; OCW. Istoriia. Tendencyi. Pierspiektiwy (K 25-letiju OON), Moskwa 1970; The UN in Int. Politics. Ed. by L. Gor-denker, Princeton 1971; ÓW, we współczesnym Świecie, w; Problemy pokoju i socjalizmu, maj 1972; K. WALDHEIM Organizacja Narodów Zjednoczonych we współczesnym Świecie. w. Sprawy Mledzynar. 1973, nr 3; S. TREPCZlŃsia ONZ— Dynamiczny instrument pokojowej rywalizacji i współpracy państw, w: Sprawy Mledzynar. 1973, nr 3. ORGANIZACJA NZ D/S OŚWIATY, NAUKI I KULTURY ->- UNESCO. ORGANIZACJA NZ D/S ROZWOJU PRZEMYSŁU -f UNIDO. ORGANIZACJA NZ D/S WYŻYWIENIA I ROLNICTWA ->• FAO. ORGANIZACJA PAKTU CENTRALNEGO -> CENTO. ORGANIZACJA PAKTU POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ AZJI -> SEATO. • 2532 ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH, OPA (ang. Organization of American States, OAS, franc. Organisation des Ćtats Ame- ricains, OEA, hiszp. Organización de los Estados Americanos, OEA, roś. Organizacyja anuerikan-skich gosudarstw, OAG), jedna z organizacji re- gionalnych, zał. 2 V 1948 w Bogocie przez IX Międzynar. Konferencję Amerykańską, jako suk-cesorka Unii Międzynar. Republik Amerykań- skich, zał. 14 IV! 890, której dzień założenia obchodzony jest jako „Pan-American Day". Siedziba: Waszyngton. Karta OPA weszła w życie 13X111951; zreformowana 1967. Członkowie pierwotni: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Hondu- ras, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Salwador, Urugwaj, USA i Wenezuela. Na podstawie uchwały z 18 XII 1964 I Międzyamerykańskiej Konferencji Nadzwyczajnej w Waszyngtonie, ustalającej zasady przyjmowania nowych członków (za zgodą 3/a) zostały przyjęte: w lutym 1967 Trynidad i Tobago, w lipcu 1967 Jamajka; natomiast odrzucono wniosek Gujany, do której terytorium rości pretensje Wenezuela. 31 11962 w Funta del Este pod naciskiem USA został wykluczony z udziału w pracach OPA re-wol. rząd Kuby P. Castro, a 25 VII 1964 zalecone zostało decyzją ministrów spraw zagr. państw OPA zerwanie stosunków dyplomat. i handl. z Kubą. Od 16X11948 OPA posiada status obser- watora przy ONZ i posiada umowy o współpracy z CEPAL—1948; z WHÓ—1949; z ILO i UNESCO—1950; z FAO—1952; z GATT— 1959; z IAEA i z ITU—1963. Poza tym z Komitetem Europejskim d/s Migracji—1959; z EURATOM i OECD—1963. Status obserwatorów w OPA posiadają: Francja, Gujana, Hiszpania, Holandia, Izrael, Kanada i Włochy. Wszystkie publikacje OPA wydaje Unia Panamerykań-ska w Waszyngtonie, m.in. Reyista Interamerica-na de Bibliografia, w języku hiszp. i angielskim. Kryzys wywołany bezprawnymi uchwałami OPA w stosunku do rewol. rządu Kuby pogłębił się w dekadzie 1961-70. W czasie kwietniowej 1972 sesji Rady OPA w Waszyngtonie Peru zażądało normalizacji stosunków z Kubą. Sprzeciwiły się USA, poparte przez większość państw członkowskich. Na wniosek Chile rozpatrywano sprawę ingerencji -> ITT. Rada OPA 8 VI 1972 odrzuciła 13 głosami, przeciw 7, przy 3 wstrzymujących się projekt rezolucji przedstawiony przez Peru, pozostawienia państwom czł. wolnej ręki w nawiązaniu stosunków dyplomat. i ekon. z Kubą. Wniosek Peru poparły Chile, Ekwador, Jamajka, Meksyk, Panama oraz Trynidad i Tobago, wstrzymały Się od głosu: Argentyna, Barbados i Wenezuela. Fakt, że 10 państw OPA nie wypowiedziało się przeciw wnioskowi Peru, zinterpretowany został przez Peru, iż w Radzie OPA sankcje anty-kubańskie, uchwalone w 1964 absolutną większością głosów, tej absolutnej większości już w Radzie nie posiadają. Peru nawiązało stosunki z Kubą 8 VII 1972, w związku z czym Sekr. Gen. OPA, Galo Plażo, 12 VII 1972 oświadczył prasie, „iż każdy kraj ma prawo podjąć swoją własną decyzję", a OPA nie jest „żadnym monstrualnym superpaństwem", które by miało prawo w takich przypadkach zakładać veto. Stanowisko to było sprzeczne z opinią Departamentu Stanu USA, którego rzecznik uznał decyzję Peru za „arbitralne wyłamanie się z niegdyś zbiorowo przyjętych zobowiązań". W kwietniu 1973 sesja Rady OPA powołała Komisję Specjalną d/s reorganizacji OPA w duchu pluralizmu polit. w stosunkach międzyamer., to jest uznania prawa każdego państwa członkowskiego ONZ do wejścia na nie-kapitalist. drogę rozwoju. W sprawie tej, związanej z uznaniem socjalist. Kuby, USA znalazły się w mniejszości, mając poparcie tylko państw rządzonych przez prawicowe dyktatury wojsk.: Boliwię, Brazylię, Nikaraguę i Paragwaj. Komisja OPA d/s reformy systemu międzyamer. 28X11973 w Limie zatwierdziła memoriał dla zwołanego na kwiecień 1974 w Atlancie, USA, Zgromadzenia Generalnego OPA, zawierający rozwinięcia następujących pięciu postulatów: — W Ameryce Lać. zostanie utworzona strefa bezatomowa, a energia jądrowa będzie wykorzystywana jedynie do celów pokojowych. — Wspólna ochrona Środowiska naturalnego i wprowadzenie w życie środków, które pozwoliłyby uchronić je od skażenia. — Państwa latynoamcr. maja suwerenne prawo dysponowania swymi bogactwami naturalnymi. — Kraje tego kontynentu mają również prawo do dysponowania zasobami naturalnymi przyległych mórz, jak również zasobami podmor. platformy kontynentalnej, która znajduje się w granicach poszczególnych państw; 5) Praca jest prawem i obowiązkiem spot., który może być wykonywany jedynie w warunkach zapewniających zachowanie zdrowia i właściwy standard życiowy oraz sprawiedliwe wynagrodzenie. Wszyscy sygnatariusze OPA uznają prawo pracowników do działania w związkach zaw. oraz prawo do strajku. Sesja w Atlanta, IV 1974, ujawniła pogłębienie się kryzysu w OPA między państwami Ameryki Lać. a USA, szczególnie w sprawie —>• doktryny pluralizmu. W imię tej doktryny Argentyna i inne państwa postanowiły zaprosić Kubę na Sesję OPA w marcu 1975 w Buenos Aires. Inter-American Juridical Yearbook. Waahington DC 1949; Norena Conferencia Internacional Americana. Actas y Do-cumentos. Bogota 1953, Vol. VI; P. HERBERA BAnz El Consejo Jnteramericano de Jurtsconsullos. Vol. II, Washington DC 1954; L. C.,DE VOOOD La OEA y las NU. Buenos Aires 1956, s. 219; I. L. CLAUDE The OAS. The UN and theUS, N. York 1964, s. 67; A. VAN VYNEN, A. J. THOMAS Jn. The Organiza-tion of American States, Dallas 1965, s. 530; J. CASTAREDA Conflictos de Competencia entre las NU y la OEA, w: Fora Int.. Merico DP 22/23, 1965/66, s. 303-327; J. SLATER The OAS and US Foreign Policy. Cólumbus 1967, s. 315; Zbiór statutów t regulaminów organizacji miedzynar., T. III Orga- Org. solidarności narodów Azji, Afryki i Am. Lać. 2537 oclę o charakterze regionalnym, PISM, Warszawa 1973, 19-72; Zbiór Dokumentów 4/1973, póz. 397 i 403. 2533 KGANIZACJA PAŃSTW AMERYKI ŚRODOWEJ (ang. Organization of Central American »tes, OCAS, franc. Organisation des Ćtats de imerique Centrale, hiszp. Organización de los łados Centro-Americanos, ODECA, roś. Or-nizacyja centralnoamierikanskich gosudarstw, ^AG), instytucja międzyrządowa, założona 14 X 51 w San Salvador przez rządy Gwatemali, andurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru; sszła w życie 911952; zastąpiona nową 13X11 62, którą sygnowała również Panama. Pierwsza inwencja zakładała wzajemne konsultacje i po- akiwania form współpracy we wszystkich dzie-inach; druga stwierdziła w art. l, że „pań-va sygnatariusze stanowią jedność ekonomicz-i- polityczną, dążącą do integracji Ameryki odk." Organami ODECA są: Narada Szefów iństw. Konferencja Ministrów Spraw Zagr., Ra- Wykonawcza, Rada Ustawodawcza, Trybunał irawiedliwości Ameryki Środk., Rada Ekon., idą d/s Kultury i Edukacji oraz Rada Obrony neryki Srodk., ta ostatnia bezpośrednio związa-. z dowództwem sił zbrojnych USA. Siedziba: in Salvador. Wn-LAORAN-KRAMER Iniegracion Centro-Amencana, Guatc-ila 1967, s. 374; M. L. CZUMAKOWA Orgamiacyja centralno-lierikanskich gosudarstw. Moskwa 1970, s. 126. [IGANIZACJA PAŃSTW DORZECZA RZEKI iNEGAL -> Senegal, rzeka. 2534 EIGANIZACJA PAŃSTW EUROPEJSKICH ag. Organization of European States, franc. Or-nisation des Ćtats Europeens, hiszp. Organiza-3n de los Estados Europeos, roś. Organizacyja wopiejskich gosudarstw), nazwa dla instytucji ojektowanej 1971 przez franc. ruch na rzecz iezależnej Europy, mającej stworzyć pomost iędzy Wschodem a Zachodem w ramach syste-u bezpieczeństwa i współpracy ogólnoeuropej-iej. wumenis Europeens, Paris 1971. 2535 RGANIZACJA SOLIDARNOŚCI LATYNO-MERYKAŃSKIEJ (ang. Organization for La-lamerican Solidarity, franc. Organisation de so- laritć latinoamericaine, hiszp. Organización de ilidaridad Latinoamericana, OLAS, roś. Organi-cyja łatinoamierikanskoj solidarnosti), zał. 161 >66 w Hawanie; statut opracowała i uchwaliła ->• Konferencja OLAS w Hawanie 31 VII-1 VIII 1967, jak również deklarację programową, oszącą, że: ytuacja na kontynencie amerykańskim jest korzystna dla rewolucyjnych, które przemocy imperialistycznej muszą eeciwstawić przemoc rewolucyjna. Analiza historyczna wyzuje, że w większości krajów Ameryki Łacińskiej warunki podobne do tych, jakie panowały w Rosji i Chinach tuż zed wybuchem tam rewolucji. Możliwa staje się więc awan-rdowa walka partyzancka powiązana z masami chłopstwa proletariatu miejskiego. Narody latynoskie dysponują nie-/czerpanym potencjałem rewolucyjnym, którego pełne wy" irzystanie we właściwym kierunku jest zadaniem rewolu-jnej awangardy. Przemoc rewolucyjna jest najwyższą formą tiki ludów i najskuteczniejszą bronią w walce z imperializ-sm. Zasady marksizmu-leninizmu są fundamentem ruchów wolucyjnych. Podstawowym Środkiem rewolucji w Ameryce icińskiej jest walka zbrojna; wszelkie inne Środki winny zygotowywać i przyśpieszać walkę zbrojną. W większości ajów Ameryki Łacińskiej sytuacja już dojrzała do prowa- dzenia akcji zbrojnych, w pozostałych dojściach do walki zbrojnej jest nieuchronną perspektywą. Rewolucja winna być kierowana przez zjednoczone siły polityczne i wojskowe. Rewolucja jest prawem i obowiązkiem narodów Ameryki Łacińskiej. Obowiązkiem każdego rewolucjonisty jest robić rewolucję (El deber de todo Reyolucionario es hacer la Reyolu-cion)". Deklaracja wywołała protesty OPA, która opublikowała ją wraz ze swoim komentarzem jako dowody „zagrożenia pokoju". Actas y Documentos de la l Conferencia de Solidaridad de los Pueblos de America Latina, La Habana 1967; The FIrst Conference of the Latinamerican Solidarity Orsaniwlion, LASO, OAS Washington DC 1968, s. 324; O. ALI AMER China and the AAPSO 1958-1967, Geneva 1972, s. 258. • 2536 ORGANIZACJA SOLIDARNOŚCI NARODÓW AFRYKI I AZJI (ang. Afro-Asian Peoples Solidarity Organization, AAPSO, franc. Organisation de la Solidaritó des peuples afro-asiatiques, hiszp. Organización de Solidaridad de los Puchłoś de Asia y Africa, roś. Organizacyja solidar-nosti narodów Azii i Afriki, OSNAA), zainicjowana 2 V 1954 przez Konferencję Szefów Rządów Birmy, Cejlonu, Indii, Indonezji i Pakistanu w Kolombo na Cejlonie, potwierdzona przez konferencję w Bandungu 18-241 VI 955; w obecnej formie od 111958, z siedzibą stałą w Kairze; łączy 69 krajów Azji i Afryki (od 1967 bez u-działu w obradach delegata ChRL). Zarej. w ONZ. Celem organizacji jest: jednoczenie i koordynowanie walki narodów Azji i Afryki przeciwko imperializmowi i kolonializmowi, udzielania poparcia walce wyzwoleńczej narodów i działanie na rzecz ich gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju, wcielanie w życie rezolucji i zaleceń poszczególnych konferencji, popieranie i umacnianie afrykańsko-azjatyckiego ruchu solidarności we wszystkich krajach obu kontynentów i spełnianie funkcji stałego łącznika pomiędzy ruchami solidarności w różnych krajach. W pracach OSNAA uczestniczą w charakterze obserwatorów OJA: Liga Arabska, Świat. Rada Pokoju i in. organizacje międzynar. oraz krajowe, m.in. Polski Komitet Solidarności z Narodami Afryki i Azji. Organami są: Konferencja Plenarna (co 2 lata). Rada, Komitet Wykonawczy, Stały Sekretariat i Komitet Funduszu Solidarności Afro-azjatyckiej. Języki oficjalne: arab., ang. i franc. Na XI Sesji Rady w Bagdadzie 24-28 III 1974 przeprowadzono analizę walki z kolonializ-mem i neokolonializmem; uznano niekapitalist. drogę rozwoju państw Afryki i Azji jako właściwą formę walki z imperializmem i neokolonializmem. Publ.: Afro-Asian Bulletin, Afro-Asian Wri-tings, Afro-Asian Publications i in. Yearbook o f Int. Organilations, 1973. • 2537 ORGANIZACJA SOLIDARNOŚCI NARODÓW AZJI, AFRYKI I AMERYKI ŁACIŃSKIEJ, OSPAAL (ang. Organization of Afro-Asian and Latinoamerican Peoples Solidarity, franc. Organisation de Solidaritó des Peuples d'Afrique d'Asie, et d'Amerique Latine, hiszp. Organización de Solidaridad de los Pueblos de Africa, Asia y Amćrica Latina, OSPAAL, roś. Organizacyja solidarnosti narodów Azii, Afriki i Łatinskoj Amie-riki), zat. 1211966 w Hawanie przez Konferencję Trzykontynentalną z zadaniem „jednoczenia, koordynacji i wspierania walki ludów Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej przeciwko imperializmowi, kolonializmowi i nedkolonializmowi, którym prze- 2538 Organizacja Układu Warszawskiego 630 wodzi imperializm północnoamerykański"; zarej. w ONZ, z siedzibą w Hawanie. Publ.: Triconti-nental Bulletin, Tricontinental Review w językach ang., franc. i hiszpańskim. Yearbook o f Int. Orgaimations, 1973. • 2538 ORGANIZACJA UKŁADU WARSZAWSKIEGO (ang. Warsaw Treaty Organization, franc. Organisation du Pacte de Varsovie, hiszp. Orga- nización del Pacto de Varsovifl, róg. Organizacy-ja Warszawskogo dogowora), organ podp. 14 V 1955 w Warszawie Układu o przyjaźni, współ- pracy i pomocy wzajemnej Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR, zw. oficjalnie -> Układem Warszawskim. Siedzibą Organizacji Zjednoczonego Dowództwa wraz ze Sztabem Generalnym oraz Doradczego Komitetu Politycznego i jego organów pomocniczych jest Moskwa. Organa militarne przeprowadziły 1955-60 pięć redukcji sił zbrojnych państw członkowskich o ogółem 3796000 żołnierzy. Organa polit. koncentrowały się na inicjatywach, zmierzających do doprowadzenia do Ogólnoeuropejskiego Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, zgodnie z art. 11 Układu Warszawskiego i projektem radź. z 20 VIII 955. Szczególnie ważne znaczenie miała tu Deklaracja Bukareszteńska 1966 oraz Apel Budapeszteński 1969, a także Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1973-74. Komitet Polityczny w V 1974 postanowił zorganizować 14 VI 975 w Warszawie uroczystości XX-lecia Organizacji. M. JUREK, E. SKRZYPKOWSKI Vktad Warszawski, Warszawa 1970, s. 227; Potencjal gospodarcio-obronny państw Układu Warsiawskiego. W.A.P. Warszawa 1971, «. 282; A. S. BACHÓW Organizacyia Warszawskogo dogowora (prawowyle aspiekty), Moskwa 1971, s. 160. • 2539 ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY HANDLOWEJ (ang. Organization for Trade Cooperation, OTC, franc. Organisation pour la Cooperation Commerciale, hiszp. Organización de la Coopera-ción Comercial, roś. Organizacyja torgowogo so-trudniczestwa), instytucja zaprojektowana w marcu 1955 przez GATT, pod warunkiem, że konwencja zostanie ratyfikowana przez kraje reprezentujące 85% handlu międzynar. Do 111974 do ratyfikacji takiej nie doszło. Funkcje OTC przejął w dużej mierze -»• UNCTAD/GATT. • 2540 ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE (ang. Intemational organizations, franc. Organisations internationales, hiszp. Organizaciones intemacio-nales, roś. Mieżdunarodnyje organizacyi), termin międzynar.—wszelkiego rodzaju publ. związki i instytucje, jednoczące osoby prawne lub fizyczne co najmniej z 3 państw, podległe —r prawu organizacji międzynar.; w nomenklaturze LN, a następnie ONZ dzielą się zasadniczo na dwa rodzaje: ->- organizacje międzyrządowe i —f- organizacje pozarządowe. Rejestr obu rodzajów organizacji prowadzi na zlecenie ONZ ->- Unia Międzynar. Stowarzyszeń w Brukseli. Rejestr hist. Unii obejmuje org. międzynar. powstałe po Kongresie Wiedeńskim 1815: pierwsza była Komisja d/s Żeglugi na Renie 1815, działająca do dziś (.-> Ren); następnie londyńska British -and Foreign Anti-Slavery Society, 1823 (-> niewolnictwo); londyńska Royal Asiatic-Society 1823, działająca do 1903; rei. stowarzyszenie paryskie Św. Wincentego a Paulo 1833-1905; Nowojorski Zakon Międzynar. Dobrych Templariuszy 1851-1907; pa- ryskie międzynar. towarzystwo dobroczynne, Cor-respondence int. 1855-1907; bolońskie Stów. Kobiet Św. Wincentego a Paulo 1856; Komisja Europejska d/s Dunaju 1856; Międzynar. Unia do Ochrony Handlu w przypadku wojny 1856-1904-1916; Międzynar. Stów. Reformy Celnej f856- 1909-1922; Stów. Międzynar. Pozytywistów 1850; Powszechny Sojusz Izraelski, 1861; Powszechne Stów. Oftalmologii 1861; Stów. Międzynar. Nauk Społecznych 1862-1909-1922; Międzynar. Kom. Pomocy Rannym 1863 (->• Czerwony Krzyż); oraz 1864 I —> Międzynarodówka. Od 1864 zaczyna się w historii o.m. okres powstawania coraz większej liczby organizacji zarówno międzyrząd., jak pozarządowych. W 1864-1914 liczba tych pierwszych doszła do 41, drugich do 467. Poważny wzrost nastąpił w latach międzywojennych: mię-dzyrz. do 86, pozarządowych do 1038. Największy wzrost nastąpił po II wojnie świat: 280 i 2470. Wg przewidywań Unii przy przyrosnę 3,5% rocznie w roku 2000 będzie 635 i 6 tyś., a przy 5,5% ponad 1,2 tyś. i 10 tyś. Opracowana przez Unię Stów. Międzynar. praca Les 1978 Organisations int. fond6es depuis le Congres de Vienne, Bnucelles 1957, opublikowała tablicę powstawania o.m. w 1693-1954. Organizacje międzynarodowe (1693-1954) •n—l. Organizacje międzynar. pozarządowe Organizacje micdzynar. rządowe K.OK założo aktywnych założo aktywnych nych obecnie nych obecnie 1693-1849 5 5 l l 1850-54 I 1 0 0 1855-59 4 1 2 0 1860-64 6 3 l 0 1865-69 9 4 5 3 1870-74 8 6 3 7 1875-79 17 9 2 2 1880 84 11 6 3 2 1885-89 29 16 2 1 1890-94 35 19 3 3 1895-99 38 20 2 1 1900-04 61 22 5 2 1905-09 131 42 4 1 1910-14 112 38 4 3 1915-19 51 31 8 3 1920-24 132 102 11 6 1925-29 163 101 12 9 1930-34 128 83 5 5 1935-39 97 61 6 5 1940-49 46 28 13 10 1945-49 306 264 53 42 1950-54 319 308 33 32 1709 1170 178 132 W największej liczbie organizacji międzyrządowych uczestniczyły: Francja—100, W. Brytania—90, Belgia—88, NRF—85, Włochy—77; natomiast w pozarządowych w pierwszej dziewiątce były: Francja w 1168, NRF w 1165, Holandia w 1081, Belgia w 1074, Włochy w 1057, W. Brytania w 1039, Szwajcaria w 1018, Austria w 901, Dania w 863 i Szwecja w 859. Piętnaście państw, w których 1970 odbywało się 631 Organizacje międzyrządowe 2542 Aktywne organizacje międzynarodowe (1956-72) ___ Organizacje międzyrządowe 1956 1964 1972 ONZ-owskie Inne 17 115 25 154 28 252 Ogółem 132 179 280 Organizacje pozarządowe 985 1718 2470 Ogółem organizacje między- narodowe 1117 1897 2750 Źródło. Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. najwięcej konferencji o.m.: Szwajcaria—139, Francja—124, USA—121, W. Brytania—83, NRF—74, Wiochy—69, Holandia—62, Belgia—61, Japonia—61, Hiszpania—43, Dania— 31, ZSRR—31, Szwecja—25, Czechosłowacja— 23, Kanada—22. Polska z 11 znalazła się na 25 miejscu. Miastami konferencji o.m. były 1970: Genewa—88, Paryż—65, Londyn—42, Bruksela—40, Nowy Jork—34, Rzym—33, Wiedeń—32, Tokio—29, Amsterdam—24, Kopenhaga—24, Waszyngton—24, Kioto—23, Praga—21, Monachium—18, Sztokholm—18. Siedziby o.m. znajdują się gl.: we Francji—503, W. Brytanii — 365, Szwajcarii — 283, Belgii—279, USA—257, Holandii—134, NRF—118, we Włoszech—100, w Polsce—7. Państwa socjalist. w latach zimnej wojny miały wysoce utrudnione przystępowanie do o.m., trwające dla niektórych państw, jak ChRL, KRL-D, NRD, do roku 1973. Polska uczestniczyła w 1972 w ok. 580 o.m.; Jugosławia w ok. 550, Czechosłowacja w ok. 500, Węgry—w ok. 450, ZSRR—w ok. 400, Rumunia—w ok. 350, Bułgaria i NRD—w ok. 300. Najwyższe składki w ONZ i o.m. z krajów socjalist. płaci ZSRR, następnie Polska, Czechosłowacja i Węgry. Spośród o.m. zarej. w ONZ 'więcej niż połowę stanowiły w 1972 organizacje o charakterze gosp., nauk. lub technicznym. Liczba umów międzynar. zawieranych przez o.m. między sobą lub z państwami, jak wykazuje UN Treaty Series, zaczęła szybko wzrastać od 1955, dochodząc do ponad 1200 w 1960; największy procent stanowiły umowy o pomocy techn. agend ONZ, co też wystąpiło w następnej dekadzie. UNESCO w 1972 powołała 10-osobowy zespół konsultantów w celu opracowania programu badań nauk. nad zmieniającą się rolą o.m. we współcz. świecie, ich wpływie na różnorodne dziedziny życia oraz na tworzenie się „banków informacji" o o.m. (Biuletyn P.K. djs UNESCO 9/1972, s. 30-31). J. TER MEULEN Der Gedanke der Entwicklung der int. Orga-nisalion 1300-1800, 2 Bde Zurich 1917/1929; J. TER MEULEN Der Gedanke der int. Organisationen in seiner Entwicklung 1917-1929. Zurich 1940; C. W. JENKS The Headquarters of IM. Inslituttons, London 1945; CH. CHAUMON Les Organisa-tions Int., Paris 1954/1955; R. JASICA, T. KAMIŃSKI Informator o Organizacjach Międzynar., do których Polska naloty, PISM Warszawa 1960; Les Organismes Int. et 1'Organisalion IM. Bibliographie selectiye elablle par G. P. Speekaert, Bruxel-le 1956, s. 116; ST. S. GOODSPEED The Naturę and Function of Inl. 0'aanizations, London 1959; Z.'M. KLEPACKI Próba definicji organizacji międzynar.. w: Państwo i Prawo 5-6/ /1965; K. SKUBISZEWSKI Uchwały prawotwórcze organizacji międzynar.. Poznań 1965; Z. M. KLEPACKI Finansowanie organizacji międzynar., w; Sprawy Międzynar. 1969. nr 9: J. KOLASA Rozwój regulaminów organizacji mtędzynar., „RPES" 1965, nr 3; J. D. SINGER, M. WALLACE Intergowern- menlal Organization and the Preseryation of Peace, 1816-1964; Some Biyariate Relalionships. w: Int. Organization 1970, No. 3; J. O. SINGER, M. WALLACE lntergovernmental Organization in the Global System 1815-1964: A Quantative Description, •w: Int. Organization 1970, No. 2; K. SKJELSBACK Developmenl o f the Systems of Int. Organizations: A Dla-chromie Study, w; Proceedings of the Int. Peace Research Assoc., IPRA Studies in Peace Research 1970, No. 4; W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone. Zamierzenia i rzeczywistość Warszawa 1970, s. 27-42; The Uniled Nations: problems and prospects. ed.: E. H. Feddar Saint Louis 1971, s. 31-61; K. Kocor Organizacje międzynar. Systematyczny zarys zagadnień prawa międzynar., Wrocław 1971, s. 332; B. W. GANIUSZKIN Dip{omaticzeskoje prawo miezdunw. organizacyi, Moskwa 1972, s. 190; ZB. M. KLEPACKI Proces podejmowania uchwal przez organizacje międzynar., w: Sprawy Międzynar. 1973; yearbook of Inl. Organizations, 1973; A. ABRASZEW-SKI Koordynacja działalności organizacji międzynar. w systemie ONZ. Zagadnienia prawne. PISM Warszawa 1973, s. 269; Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, t. 1-3, Warszawa 1960-1973; The Anatemy of Influence. De-cision Making in International Organizations, New Haven-London 1973, s. 497; Z. M. KLEPACKI Organy organizacji międzynarodowych. Studium porównawcze, PISM, Warszawa 1973, s. 147. • 2541 ORGANIZACJE MIĘDZYPAŃSTWOWE (ang. Inter-State Organizations, franc. Organisations in-ter-etats, hiszp. Organizaciones interestatales, roś. Mieżgosudarstwiennyje organizacyi), termin międzynar. — instytucje powołane przez dwa państwa układami bilateralnymi jako instrumenty współpracy w określonej dziedzinie. Organizacje międzynar. powołane do życia przez 3 lub więcej państwa noszą nazwę ->• organizacji międzyrządowych. • 2542 ORGANIZACJE MIĘDZYRZĄDOWE (ang. In-ter-Govemmental Organizations, franc. Organisations inter-gouvernementales, hiszp. Organizaciones intergubernamentales, roś. Mieżprawitiel-stwiennyje organizacyi), termin międzynar. — organizacje międzynar. powstałe decyzją rządów, jako stałe organy współpracy w określonej dziedzinie państw sygnatariuszy układów. Zgodnie z Rez. 334/XI ECOSOC z 20 VII 1950 Sekretariat ONZ ustalił z Unią Stów. Międzynar., prowadzącą dla ONZ rejestr organizacji międzyrz. i pozarządowych, publikowanych w Yearbook of Int. Organizacje międzyrządowe (1631-1971) Lata Liczb a Lata Liczb a Lata Liczb a 1631-49 1850-54 1855-59 1860-64 1865-69 1870-74 1874-79 1880-84 1 3 4 9 12 14 17 1885-89 1890-94 1895-99 1900-04 1905-09 1910-14 1915-19 1920-24 19 22 24 29 33 37 45 56 1925-29 1930-34 1935-39 1940-44 1945-49 1950-54 1960-64 1972" 68 73 79 92 145 178 195 280 o Wg prognoz ONZ w 1975 — 290, 1985 — 380, 2000 — 635. Źródło. Historical Summary of Int. Organizations Creation 1631-1954, UIO Brussels 1955; Yearbook of Int. Organizations, 1973. I. ONZ i jej organa główne: R. Bezp. i Zgr. Og. oraz ECOSOC i Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości; 13 Org. Wyspecjal. ONZ (ILO. FAO, UNESCO, IMF. WHO, Bank/ IBRD. IDĄ, IFC, ICAO, UPU. ITU, WMO, IMCO, GATT, IAEA, UNICEF. UNHCR) oraz 8 innych organizacji NZ: INCB. UNCTAD, UNCTAD/GATT, UNDP, UNIDO, UNITAR, UNRISD oraz WFP. II. Dane szczegółowe o organizacjach międzyrz. regionalnych i różnych podane są w hasłach osobnych lub hasłach określonych dziedzin współpracy międzyrządowej, np. Biologia, Celne org. międzynarodowe itp. 2543 Organizacje pozarządowe 632 Organizations, że za organizację międzynar. międzyrządową uważa się organizację co najmniej 3 państw. Organizacje powołane układami dwu- stronnymi nie są rejestrowane przez ONZ (->-organizacje międzypaństwowe). Organizacje mię-dzyrząd. dzielą się na dwie grupy: I — Narodów Zjednoczonych, II—regionalne i różne. • 2543 ORGANIZACJE POZARZĄDOWE (ang. Non-governmental organizations, NGO, franc. Orga-ganisations non-gouyernementales, hiszp. Organi-zaciones no-gubernamentales, roś. Nieprawitiel-stwiennyje organizacyi), termin międzynar. — wg definicji ONZ „jakiekolwiek organizacje międzynar., powołane do życia nie przez układ międzyrządowy". Rejestr o. p. na polecenie ONZ prowadzi wg ustalonych przez ECOSOC kryteriów —>-Unia Międzynar. Stowarzyszeń i publikuje w ->• Yearbook of Int. Organizations. Zarej. w Unii organizacje są zakwalifikowane wg ich użyteczności, tak, aby mogły w razie potrzeby służyć -> organizacjom wyspecjalizowanym ONZ konsultacją z zakresu swych doświadczeń i dorobku, zgodnie z art. 71 Karty NZ. ECOSOC powołało dla klasyfikacji o.p. Komitet d/s Konsultacji z O.P., Committee on Arrangements for Consultations with Non-Govemmental Organizations, który o-pracował na swych sesjach 21 V-l 5 XII 1946, 28III-16VIII1949 oraz 27 II 1950 reguły konsultacji o.p. podzielonych hierachicznie na 3 grupy A, B i C, zatwierdzone następnie przez ECOSOC. Warunkiem wstępnym przyznania statutu doradczego jest, że NGO służy dziedzinie interesującej ECOSOC. działa w duchu ONZ, „nie ma celów zarobkowych i dysponuje środkami na wykonywanie postawionych sobie celów". Do najwyższej w hierarchii grupy A konsultantów ECOSOC zaliczonych zostało do 11)974 zaledwie 16 NGO: Międzynar. Izba Handlowa, Międzynar. Stów. Spółdzielcze, Międzynar. Federacja Producentów Rolnych, Światowa Federacja Związków Zawo- dowych, Międzynar. Federacja Chrześcijańskich Związków Zawodowych, Światowa Konfederacja Pracy, Międzynar. Organizacja Pracodawców, Unia Międzyparlamentarna, Światowa Federacja Stowarzyszeń Przyjaciół Narodów Zjednoczonych, Światowa Federacja Weteranów, Federacja Miast Bliźniaczych, Międzynar. Federacja Władz Lokalnych, Międzynar. Rada Kobiet, Międzynar. Federacja Kobiet Demokratycznych, Liga Towarzystw Czerwonego Krzyża, Międzynar. Związek Oficjalnych Organizacji Turystycznych. ECOSOC wprowadził 1971/72 zmiany w nomenklaturze klasyfikacji NGO. Wg danych ogłoszonych przez Unię Międzynar. Slow. na początku 1972 instytucje ONZ posiadały łączność konsultatywną z następującą liczbą organizacji pozarządowych wg przyznanej im kwalifikacji: ECOSOC I (dawniej A) „NGO związane z większością prac Rady" — 16: n (dawniej B) „NGO kompetentne tylko w niektórych działach prac Rady"—157: R (dawniej C) „NGO okazyjnie mogące udzielić użytecznych konsultacji Radzie" — dzieli się na 3 grupy: R (l) Lista Rady — 53. R (2) Lista Sekretarza Generalnego — 4 i R (3) Lista dla organizacji wyspecintizowanych—242. ILO I „NGO ważne dla prac TŁO" — 6. R ,,NCO regionalne" — 9, S ..Specjalna lista NCO" — 94. FAO C ..statut doradczy" — 17. S „Statut specjalny doradczy" — 34. L „statut łączności" (Liaison status) — 63. UNESCO A „sprawdzona kompetencja w ważnych działach prac UNESCO"—32; B „zdolne do konsultacji w niektórych działach" — 155, C „okazyjnie mogące udzielić konsultacji" — 108. UNCTAD G „kategoria generalna"—21, S „kategoria specjalna"— 19 i N „rejestr NGO"—2. WHO posiada jeden tylko rodzaj statusu konsultacyjnego — 98, podobnie jak ICAO — 28. ITU — 35, WMO — 17, IMCO — 25. IAEA — 19, UNICEF — 77 i UNIDO — 28. L. C. WHITE The Structure of Prtvate Int. Organizations, London 1933; Consultation between the UN and Ihe NGO, UN N. York 1949: L. C. WHITE Int. Non-Goyernmenlal Organizations. London 1951; G. B. SPEEKKAART Int. Institu-tions and Int. Organizations. Select Bibliossraphy, Bruxelles, 1956; W. MORAWIECKI Prawo wewnętrzne organizacji miedsy-nar., w: Państwo i Prawo 1961. nr l; B. D. Srisic Les Organizations Non-Gowernementales et les Nalions Unieś, Ge-neve 1964, s. 367; The Eyolution of Int. Organizations, London 1966. s. 324; R. PAPINI Les Retations enire 1'UNESCO et les Organisations Non-Gowernementales, Bruxel)es 1967, s. 175; W. MORAWIECKI Tworzenie prawa międzynar. umownego przez organizacje międzynar., w: Państwo i Prawo 1968, nr 10; J. ET C. NEME Organisations economiąue int.. Paris 1972, s. 482; K. SKJELBACK The Growth of Int. Non-Govemmental Organizalion in the Twentielh Century, w: Transna-tional Retations and Worid Politics. Cambridge, Mass. 1972, s. 70-92. • 2544 ORGANIZACJE REGIONALNE (ang. Regional organizations, franc. Organisations regionales, hiszp. Organizaciones regionales, roś. Riegionial-nyje organizacyi), termin międzynar. — międzyrz. i pozarządowe międzynar. organizacje d/s określonego kontynentu czy regionu; przedmiot umów wielostronnych. Les Organisations regionales int., Paris 1971, s. 637. • 2545 ORGANIZACJE WYSPECJALIZOWANE ONZ (ang. UN specialized agencies, franc. Agences spścialisees de 1'ONU, hiszp. Organizaciones es-pecializadas de la ONU, roś. Spiecyalizirowan- nyje organizacyi, uczrieżdienija, OON), nazwa przyjęta w Karcie NZ, w art. 57 na różnego rodzaju instytucje międzyrz. w dziedzinach gosp., społ., kult., oświat., ochrony zdrowia i pokrewnych, związanych z ONZ porozumieniem, których tryb zawierania za pośrednictwem ECOSOC o- kreśla art. 63. Do l 11973 zawarte zostały umowy o wzajemnych stosunkach i współpracy przez ECOSOC z następującymi o.w. ONZ: w porządku chronologicznym zawieranych umów: 14 Xn 194C z Międzynar. Organizacją Pracy -» TŁO; 14 XII 1946 z Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa -*• FAO; 14 XII 1946 z Organizacją NZ d/s Oświaty i Kultury -». UNESCO; 13 V 1947 z Organizacją Międzynar. Lotnictwa Cywilnego -*. ICAO; 15 XI 1947 z Międzynar. Bankiem Odbudowy i Rozwoju -»• Bank/IBRD: 15 XI 1947 z Międzynar. Funduszem Walutowym -t. IMF; l VII 1948 ze Świat. Związkiem Pocztowym -*. UPU; 10 VII 1948 ze Świat. Organizacją Zdrowia -»• WHO; 10 T 1949 z Międzynar. Unią Telekomunikacyjną -» ITU; 20 XII 1951 ze Świat. Organizacją Meteorologiczną -» WMO; 20 II 1957 z Międzynar. Towarzystwem Finansowym -»- IFC; 13 I 1959 z Międzyrz. Doradczą Organizacją Morską "»• IMCO. Do o.w. ONZ zaliczana jest również Międzynar. Agencja Energii Atomowej, —>• IAEA, aczkolwiek jej statut iest odrębny, ponieważ powiązana jest nie z ECOSOC, lecz od 29 VII 1957 ze Zgr. Og. NZ i R. Bezp. ONZ. Osobną pozycję zajmuje Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu ->• GATT, nie związany żadną umową formalną z ONZ, praktycznie wypełniający istotne funkcje o.w. ONZ. Poza powyższymi 14 o.w. ONZ, u- m'eszczanvmi co roku w oficjalnej tablicy członków o.w. ONZ. pełnią de facto rolę o.w. ONZ następujące instytucje: Organizacje wyspecjalizowane ONZ 2545 Członkostwo państw w organizacjach wyspecjalizowanych ONZ (Nomenklatura ONZ) Państwo UN IAEA 1LO FAO UNE sco WHO BIKK/ IBRD IFC IDĄ IMF ICAO UPU ITU WMO IMCO GATT l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Afganistan + + + + + + + + + + + + + + Afryka Pd. + + — — — +» + + + + + + + + — + Al bania + + — — + + — — — — — + + + — — Algieria + + + + + + • + — + + + + + + + — Angola Arabia Saud. + + • + + + + + + + + + + + + + + + Argentyna + + + + ' + + + + + + + + + + + + Australia + + + + + + + + + + + + + + + + Austria + + + + + + + + + + + + + + + + + + •— + Bahamy + + + + + Bahrajn + + Bangla Desz + + + — + + + — + + + + + + + — Barbados + — + + + + — — — + + + + + + + Belgia + + + + + + + + + + + + + + + + + Belize + + Bhutan Białoruska CD D + + + + + + al\K Birma + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + • Boliwia + + + + + + + + + + + + + + — — Botswana + — — + — — + — + + — + + + — Brazylia + + + + + + + + + + + + + + + + Bulearia + + + + + + — — — — + + + + + — Burundi + — + + + + + — + + + + + + — + Cejlon + + + + + + + + + + + + + + + + Chile + + + + + + + + + + + + + + + + ChRL + + + — + + + + + + + + + + — — Cypr + + + + + + + + + + + + + + — + Czad + — + + + + + — + + + + + . + — + CSRS + + + + + + — . — — — + + + + + + Dahomej + — + + + + + — + + + + + + — + Dania + + • + + + + + + + + + + + + + + Dominikana + + + + + + + + + + + + + + + + Egipt + + + + + + + + + + + + + + + + Ekwador + + + + + + + + + + .+ + + + + — Etiopia . + + + + + + + + + + + + + + — — Fidżi + — — + + + — + + — + + — — — Filipiny + + + + + + + + + + + + + + + — Finlandia + + + + + + + + + + + + + + + + Francja + + + + + + + + + + + + + + + + Gabon ' + + + + + + + + + + + ' + + + + — + Gambia Ghana + + + + + ,+ + + + + + + + + + + + + + + + + Górna Wolta + — + + + + + — + + + + + + — + Grecja + + + + + + + + + + + + + + + + Gujana + — + + + + + + + 4- + + + + — — Gwatemala Gwinea + + + + + + + + + + + + + + + + — — Gwinea Biss. + — + + + + + + + + + — + + + + + + + '+ — Gwinea Równ. + + + + + + + Haiti + + + + + + + + + + + + + + + + + Hiszpania + + + + + + + + + + + + + + + + Holandia + + + + + + + + + + + + + • + + + Honduras + — + +• + + + + + + + + + + + — India + + + + + + + + + + + + + + + + Indonezja + + + + + + + + + + +. + + + + + Irak + + + + + + + + + + + + + + — — Iran + + + + + + + + + + + + + + + Irlandia + + + + + + + + + + + + + + + + Islandia + + + + + + + + + + + + + + + + Izrael 4- + + + + + + + + + + + + + + + Jamajka + + + + + + + + — + + + + + — + Japonia + + + + + + + + + + + + + + + + Jemen + — + + + + + + + + + + + + — — Jemen Pd. + — + + + + + — + + + + + + Jordania + + + + + + + + + + + + + + — — Jugosławia ' + + + + + + + + + + + + + + + + Kambodża + + + + + + + — + + + + + + + — Kamerun + + + + + + + — + + + + + + + + Kanada + + + + + + + + + + + + + + + + Katar + — + + + + + — — + + + — — — — Kenia + + + + + + + + + + + + + + — + Kolumbia + + + + + + + + + + + + + + — — Kongo KRL-D + — + + + + + — + + + + + + — + Korea Pd; + + + + + + + + + + + + + + + Kostaryka + + + • + + + + + + + + + + + — — 2545 Organizacje wyspecjalizowane ONZ 634 Państwo UN IAEA ILO FAO UNE sco WHO mu 1BRD IFC IDĄ IMF ICAO UPU ITU WMO IMCO GATT l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Kuba + + + + + + + + + + + + Kuwejt + + + + + + + + + + + + + + + + Laos + — + + + + + + + + + + + — Lesotbo + — — + + + + + + + — + + — — — Liban + + + + + + + + + + + + + + + + Liberia + + + + + + + + + + + + + — + Libia Liechtenstein + + + + + + + + + + + + + + + + + + — Luksemburg + + + + + + + + + + + + + + — + Madagaskar + + + + + + + + + + + + " + + +. + Malawi + + — + + + + + + + + + + + + + + + + + Matediwy Malezja + + + + + + + + + + + + + + + + + Mali + + + + + + + — + + + + + + — — Malta + — + + + + — + + + + — + + Maroko + + + + + + + + + + + + + + + — Mauretania + — + + + + + + + + + + + + + + Mauritius + — + + + + + + + + + + + + — + Meksyk + + + + + + + + + + + + + + + — Monako + + + — + + + + — — — — — + + + + + —- — Mongolia Mozambik Nauru 4-+ + + + Nepal + — + + + + + + + + + + + + — Ngwane + — — + — — + + + + — + + — — — Niger + + + + + + + — + + + + + + —. + Nigeria + + + + + + + + + + + + + + + + Nikaragua + —- + + + + + + + + + + + + — + Norwegia + J. + + + + + + + + + + + + + + N. Zelandia NRD + + + + + + + + + — + + + + + +• + + + + NRP + + + + + + + + + + + + + + + + + + Oman + — — + + + + — — + — + + — — Pakistan + + + + + + + + + + + + + + + + Panama + + + + + + + + + + + + + + + Paragwaj + + + + + + + + + + + + + + — — Peru + + + + . + + + + + + + + + + + + Polska + . + + + + + — — + + + + + + Portugalia + + + + + + + + — + + + + + — + Rep.Środk. Afryk. + — + + + + + — + + + + + + — + Rumunia + + + + + + + — — + + + + + + + Rwanda + — + + + + + — + + + + + + . — + Salwador + + + + •+ + + + + + + + + + — — Samoa Zach. San Marino + , + Senegal + + + + + + + + + + + + + + + + + Sierra Leone + + + + + + + + + + + + + + — + Singapur + + + — + + + + — + + + + + + — Somalia + — + + + + + + + + + + + + - — — Sudan + + + + + + + + + + + + + + — — Syjam + + + + + + + + + + + + + + — — Syria + + + + + + + + + + + + + + + — Szwajcaria — + + + + + — — — — + + + + + + Szwecja + + + + + + + + + + + + + + + + Tanzania + — + + + + + + + + + + + + — + Togo + — + + + + + + + + + + + + — + Trynidad i Tobago + — + + + + + + + + + + + + + + Tunezja + + + + + + + + + + + . + + + + + Turcja + + + + + + + + + + + + + + + + Uganda + + + + + + •+ + + + + + + +• — + Ukraińska Cb D + AKK. Urugwaj + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + USA + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Watykan Wenezuela + + + + + + + + + + + + + Węgry + + + + + + — — — — + + + + + + W. Brytania + + + + + + + + + + • + + + + + + Wietnam D.R. W. (Sajg. adm.) — + + + + + + + + + + + + + + + + — Włochy + + + + + + + + + + + + + + + + Wybrzeże Kości Słoń. + + + + + + + + + + + + + + + + Zair + + + + + + + + + + + + + + — + Zambia + + + + + + + + + + + + + + .— — Zjedn. Emiraty Arab. + —- + — + + + — — + + — + — — — ZSRR + + + — + + — — — — + + + + + — Ortodoks, i prawosławne kościoły 2550 onferencja NZ d/s Handlu i Rozwoju —> NCTAD, powołana do życia jednomyślną u-iwałą Zgromadzenia Ogólnego NZ z 30 XI 1964 •aż Organizacja NZ d/s Rozwoju Przemysłowe-> -» UNIDO, powołana do życia uchwałą Zgro-adzenia Ogólnego NZ, z 17X11966 oraz Rada urządzająca Programami Ochrony Środowiska złowieka -> GCEP, działająca od l I 1973. rzędnicy międzynar. o.w. ONZ korzystają z im-unitetów \ przywilejów, zagwarantowanych spe-ilną Konwencją z 1947, przyjętą przez Zgr. Og. Z Rez. 179/11—Convention on the Privileges id Immunities of the Specialized Agencies. O ;łonkostwie państw w o.w. ONZ informuje Ta-ica. '. SHARP The Specialized Agencies and the UN, w: Int. Orga-zalion 1/1947: AgreemenI hetman the UN and the Spe-ttiied Agencies, UN Doc. ST/SG/1, 17 Xn 1951; Inter-ency agreement and agreements between specialized agen-'s and other intergoyernmental organizations. UN Doc. r/S9/3, 6 XI 1953; Everyman's United Nalions, N. York 59, wyd. 6, s. 449-535; M. PASZKOWSKI ONZ a problemy 'ordynacji współpracy z organizacjami wyspecjalizowany-i, w: Sprawy Międzynar. 1964, nr 3; T. KOZLUK Immunitet dowy instytucji wyspecjalizowanych ONZ, w: Państwo i Pra-i, nr 6/1966; W. MORAWIECKI Narody Zjednoczone, War-awa 1970, wyd. 2, s. 39-42; Acuerdos entre las NU y los rganismos Especializados y el Organismo Int. de Energia tómlca. UN N. York 1961, s. III; J. A. SZYBAJEWA Spie-alizirowannyje uczrieidienija OON. Miezdunarodno-prawo-yje aspiekly, Moskwa 1966, s. 112. 2546 MON, wspólna nazwa trzech bankowych po-idnar. korporacji: Orion Bank Ltd., którego spe-alnością są międzynar. operacje bankowe, Orion erm Ltd., udzielający kredytów średniotermino-ych oraz United Orion Management Ltd., speł-iający rolę " koordynatora wszystkich operacji Mikowych instytucji ponadnar.; zał. 111971, z edzibą w Londynie, przez cztery czołowe banki .anady, NRF, W. Brytanii i USA: Royal Bank ? Canada, Montreal; Westdeutsche Landesbank [irozentrale, Dusseldorf; —> Westminster Bank td., oraz —> Chase Manhattan Bank N.A. (N. ark). 2547 iRMIANIE (ang. Armenians, franc. Armeniens, iszp. Armenios, roś. Armianie), Armeńczycy, nawa własna Haj, naród żyjący obecnie głównie na ;rytorium Armenii w ZSRR, był 1915-20 przed-liotem akcji eksterminacyjnych ze strony Turcji. osem O. — uchodźców spod panowania tur. zaj-iowała się LN. Ogółem zginęło ok. 3 min O., 1,2 min musiało uchodzić. Te eksterminacyjne keje, wg ujawnionych dokumentów były opraco-'ane sztabowe przez doradców wojsk, rządu Tur- ii, generałów niemieckich. i. VAVE Der Lachende Diplomat, Leipzig 1938, s. 220-230; REYCHMAN Dzieje Turcji od końca XVIII w.. Warszawa »70, s, 65-68. 2548 >RMUZ (ang. Strait of Hormuz, franc. Detroit 'Ormuz, hiszp. Estrecho de Ormuz, roś. Ormuz-Icij proliw), cieśnina łącząca Zat. Perską z Zat. toańską, w regionie bogatym w ropę naft.; rzedmiot sporu międzynar. między Irakiem a ranem, w związku z obsadzeniem wyspy (Abu lusa i dwu mniejszych) 30X1 1971, przez wojska ranu, w porozumieniu z W. Brytanią, która po O latach kolonialnej okupacji tegoż dnia opuści-i te wyspy. Irak wystosował do ONZ protest, ądając natychmiastowej interwencji ONZ; poparty przez Syrię. Wyspa Abu Musa należy do szejkatu Szardża (Federacja Zjednoczonych Emi- ratów Arabskich), które zawarło z Iranem porozumienie w sprawie zastąpienia wojsk bryt. jednostkami irańskimi. Dwie mniejsze (Mały i Wielki Tumb) wyspy należą do szejkatu Ra's al-Chaj-ma, który złożył protest przeciw okupowaniu wysp i ewakuowaniu przymusowym całej ich lud- ności, liczącej 100 osób. Le Monde. l XII 1971. • 2549 ORTODOKSJA [gr. orthos 'słuszny, prawdziwa nauka'], (ang. Orthodoxy, franc. Orthodoxie, hiszp. Ortodoxia, roś. Ortodoksija), termin mię- dzynar. — określenie doktryny Wschodnich Kościołów chrzęść.; nazywanej w części tych kościołów po roś. prawosławie. Zob. też ortodoksyjne i prawosławne kościoły. M. CONSTANIDIS The Orthodox Church. London 1931. • 2550 ORTODOKSYJNE I PRAWOSŁAWNE KOŚCIOŁY (ang. Orthodox and Autocephalous Chur-ches, franc. Egiises russes et orthodoxes, hiszp. Iglesias ortodoxas y autocefalas, roś. Ortodoksal-nyje, prawosławnyje cerkwi), największa grupa wsch. kościołów chrzęść., która 1064 odłączyła się od Kościoła Rzymskokatol. i uznaje patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu. W 1970 istniało 12 niezależnych —r autokefalii: Wielki Kościół Chrystusa, nazywany Ekumenicznym Patriarchatem Konstantynopolitańskim, na którego czele stoi arcybiskup Konstantynopola i Nowego Rzymu. Językiem liturgicznym jest grecki. Urzędowym pismem jest Orthodoksia. Szacowany 1960 na ok. 300 tyś. wiernych w diece- zjach i diasporze. Patriarchat Aleksandryjski, z językiem liturgicznym gr. i arab., rządzony przez Synod i patriarchę w Aleksandii, szacowany 1970 na ok. 150 tyś. wiernych. Publ. Eklesiastikós Fdros i Pdntajnos. Patriarchat Antiocheński z językiem liturgicznym gr. i arab., rządzony przez Synod, bractwo Grobu Świętego i patriarchę Jerozolimy; szacowany 1970 na ok. 60 tyś. wiernych. Wyd. Nea Sión. Patriarchat Moskiewski i całej Rusi, z językiem liturgicznym cerkiewnosłow., posiada 2 akademie teol. w Zagorsku i Leningradzie i 6 seminariów duchownych w Kijowie, Łucku, Odessie, Sara-towie, Stawropolu i Żyrowicy. Jest to najliczniejsza wspólnota rei., na czele której stoi patriarcha z siedzibą w Moskwie wraz z 8-osobowym Św. Synodem; podzielona jest administracyjnie na 4 egzarchaty: ukr. z metropolitą w Kijowie, środ- kowoeur., zachodnioeur. i Ameryki. Publ.: Żur-nal Moskowskoj patriarcha, Cerkownyj wisnyk i Bogosłowskije trudy. Patriarchat Gruziński, z językiem liturgicznym gruz., rządzony autokefalicznie od 1944 przez sobór i patriarchę „katolikosa Gruzji". Albański Kościół Autokefaliczny, z językiem liturgicznym alb., rządzony od 1937 przez Synod i metropolitę Tirany. W 1967, kiedy Albania zo- stała proklamowana pierwszym całkowicie ateistycznym państwem świata wszystkie instytucje kościelne oraz świątynie zostały zamknięte. Autokefaliczny Kościół Cypryjski, z językiem liturgicznym gr., rządzony przez Synod i arcybis- 2551 Orzechy kokosowe 636 kupa Famag usty, szacowany 1970 na ok. 400 tyś. ^wiernych. Wyd. Apóstolos Warnawas. Autokefaliczny Kościół Grecki, z językiem litur- gicznym gr., rządzony przez sobór biskupów, synod i arcybiskupa Aten, szacowany 1970 na ok. 6,5 min wiernych. Publ. Eklesia. Bułgarski Kościół Autokefaliczny, z językiem liturgicznym cerkiewnosłow., od 1953 rządzony przez Sobór Cerkiewno-Ludowy, synod i patriarchę Sofii. Publ. Cerkowen westnik, Godisznik AT P. Czechosłowacki Kościół Prawosławny, z językiem liturgicznym cerkiewnosłow., od 1951 rządzony przez sobór generalny, metropolitę i synod. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny z językiem liturgicznym cerkiewnosłow., rządzony przez sobór oraz metropolitę Warszawy i całej Polski; szacowany na ok. 400 tyś. wiernych. Publ. Cerkownyj wiestnik. Rumuński Kościół Autokefaliczny, z językiem liturgicznym rum.; od 1925 rządzony przez Synod, Narodową Radę Kościoła i Centralny Konsystorz Duchowny. Publ. Biserica Orthodoxa Romana i Revisla Theologica. Serbski Kościół Autokefaliczny, z językiem liturgicznym cerkiewnoslow., od 1920 rządzony przez patriarchę, zgromadzenie biskupów i synod. Wyd. Glasnik Srpske patrijarsije i Bogoslovlje. W latach 1968-73 odbyły się w Watykanie i w ZSRR oficjalne spotkania i rozmowy teol. między przedstawicielami Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i Kościoła Rzymskokatolickiego. Oficjalny komunikat o trzecim spotkaniu w Moskwie i Leningradzie opublikował watykański dziennik Osservatore Romana z 17 VI 1973. R. A. KŁOSTERMANN Probleme der Ostkirche, Goteborg 1955; G. OSTROGORSKI Dzieje Bizancjum. Warszawa 1966. • 2551 ORZECHY KOKOSOWE (ang. Coconuts, franc. Noix de coco, hiszp. Coco, roś. Kokosowyje oriechi), jeden z surowców objętych zorganizowaną współpracą międzynar. W 1970 Komisja Gospodarcza ONZ d/s Azji i Dalekiego Wschodu, ECAPE. Rez. 95/XXV powołała do życia Azjatycką Wspólnotę K.O., Asian Coconut Com-munity. • 2552 ORZECHY ZIEMNE (ang. Groundnuts (peants), franc. Arachides, hiszp. Cacahuetes, roś. Ziemla-nyje oriechi, arachisy), jeden z podstawowych surowców tłuszczowych, przedmiot międzynar. kooperacji. Główni producenci: India (ok, 32• slums. • 2555 OSPA (ang. Smallpox, franc. Variole, hiszp. Vi-ruela, roś. Ospa), ciężka choroba zakaźna pochodzenia wirusowego, przedmiot — konwencji sa- nitarnych międzynar. o obowiązkowych szczepionkach ochronnych. Wg danych ONZ liczba zachorowań na o. spadła z 2,5 min osób w 42 krajach w 1967 do poniżej 200 tyś. w 16 krajach w 1971, na skutek upowszechnienia obowiązkowych szczepień przez WHO. Guide to the Laboratory Diagnosis of Smallpox, WHO Ge-neva 1969, s. 48; WHO Expert Commitlee on Smallpox Er-adiclion. Second Report, Geneva 1972, s. 64; Smallpox target zero, w: Worid Health, Oct. 1972. • 2556 „OSTFORSCHUNG" [niem.; 'badanie Wschodu', 'nauka o Wschodzie'], „Ostkunde", terminy międzynar., system badań nauk., dotyczących Europy środkowowsch., prowadzonych w ścisłej relacji do założeń i potrzeb niem. imperializmu. J. SZŁAPCZYNSKI „Ostforschung" przeciw normalizacji. Warszawa 1972; W. SZNAJDER Ostkunde—integralna cześć systemu wychowawczego w Niemczech Zach. (.1946-1969), •w: Studia Śląskie 1972, t. 21. • 2557 OSTIV (ang. International Technical and Scienti-fic Organization for Soaring Flight, franc. Orga- nisation Scientifique et Technique International du Vol a Voile, OSTIV, hiszp. Organización Cientifica y Tecnica Internacional del Vuelo sin Motor, roś. Mieżdunarodnaja nauczno-tiechni- czeskaja organizacyja po ptanierizmu), Międzynar. Organizacja Naukowo-Techniczna Szybownictwa, zał. 1948, jako sukcesorka powstałej 1930 na Międzynar. Kongresie w Darmstadt (Niemcy), organizacji ISTUS (Int. Studienkommission fur Segelfiug); afiliowana przy Międzynar. Federacji Aeronautycznej, FIA; organizuje Kongresy (w 1968 w Polsce) równolegle z Mistrzostwami Szy- bowcowymi Świata; opracowuje międzynar. regulaminy zawodów i przepisy budowy sprzętu; łączy 27 organizacji krajowych, m.in. Polski. Siedziba: Schiphol (Holandia). W 1963 powołała do życia Międzynar. Inst. Badawczy Szybownictwa, OSTTV Int. Gliding Research Institute. Publ. swe biuletyny i studia w Swiss Aero Revue. Yearbook ot Int. Organizations, 1973. • 2558 „OSTPOLITIK" [niem.; 'polityka wschodnia'], termin międzynar. —w XIX w. polityka zagr. Rzeszy Niemieckiej w stosunku do carskiej Rosji, między wojnami w stosunku do Polski, Czechosłowacji i ZSRR; po II wojnie świat, termin wprowadzony Ottawska Karta Atlantycka 1974 2562 mownie 28X1969 w programowym przemówie-u kanclerza NRF, W. Brandta, dla polityki nor-alizacji stosunków z krajami socjalist. Wg ogło- ;onej przez rząd NRF 1970 „Białej księgi na mat bezpieczeństwa Republiki Federalnej": Polityka wschodnia rządu NRF mocno jest zakotwiczona sojuszu NATO i jeśli kiedykolwiek ta polityka ma być mleczna, to warunkiem tego musi być mocny sojusz zaludni. Ta polityka bezpieczeństwa stanowi podstawę, na Arej możemy rozwijać wymianę poglądów ze Wschodem. kłady Paryskie w 1954 roku i nasze zobowiązania wewnątrz ATO nie podlegają dyskusji. Bez kontynuowania polityki ichodniej skuteczna polityka wschodnia w ogóle nie jest do umyślenia. Rząd federalny wykonuje swą politykę wschodnią iodnie ze swoimi zapowiedziami w jesieni 1969 roku. Wy-[lodzi przy tym z oceny sytuacji, jaka faktycznie panuje w uropie. Kieruje się przy tym trzema elementami. Po pierw-»: na obszarze wschodnioeuropejskim nic się nie może waż-ego stać bez zgody Moskwy. Po drugie: rządy w Warszawie, lerlinie Wsch., Pradze i pozostałych stolicach wschodnio-uropejskich są równocześnie państwami suwerennymi z włas-lą wolą i własną pozycją. Po trzecie: byłoby szaleństwem niebezpiecznie, gdyby chciało się wbić kliny między po-zczególne państwa Układu Warszawskiego..." V wyniku tej „o.", nazywanej też „Realpolitik", canclerz Brandt wiosną 1970 udał się do NRD io Erfurtu na spotkanie z premierem W. Sto-Aem, składając przy tej okazji hołd zamordo-vanym ofiarom faszyzmu w b. obozie koncen-racyjnym Buchenwald, a następnie prowadził ro-cowania z: l) ZSRR,, zakończone podp. w Mo-ikwie 12 VIII 1970 Układu o wyrzeczeniu się siły we wzajemnych stosunkach między ZSRR i NRP; l) z Polską, zakończone podp. Układu o podstawach normalizacji stosunków międzynar. Polski i NRF (m.in. o uznaniu nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej), w Warszawie 7X11 1970; 3) z Czechosłowacją podpisaniem 21 XII 1973 w Pradze Układu o podstawach normaliza- cji stosunków międzynar. Czechosłowacji i NRF; a także z Bułgarią i Węgrami 1974. Osobnym rozdziałem „O." była normalizacja stosunków NRD-NRF, związana częściowo z uregulowaniem statutu —- Berlina Zachodniego. Jahresbencht der Bundesreglerung 1969, Bundespresseamt Bonn 1969; Bericht der Bundesregierung und Materialien żur Lagę der Nation 1971, Bundespresseamt Bonn 1971; Weiss-buch 1970 żur Sicherheit der BRD und der Bundeswehr, Bonn 1970; J. SOLEK Polityka Wschodnia rządu Wielkiej Koalicji 1966-1969, Warszawa 1972, s. 152; A. W. WALCZAK Rodowód polityki wschodniej NKF, Warszawa 1972, s. 144. • 2559 OSZCZĘDNOŚCIOWE INSTYTUCJE (ang. Sa-vings institutions, franc. Institutions d'epargne, hiszp. Instituciones de ahorros, roś. Sbieriegatiel-nyje uczrieżdienija), termin międzynar. — finansowe instytucje oszczędnościowe i oszczędnościowo-pożyczkowe, przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Afryk. Stów. Kooperatyw Oszczędnościowych i Kredytowych, Africa Co-operatiye Savings and Credit Assoc.. zał. 1968, z siedzibą w Nairobi. Bur. Federacja Instytucji Kredytowych i Oszczędnościowych d/s Budownictwa, Eur. Federation of Savings and Loan In-situtions for Construction, zał. 1962, z siedzibą w Bonn; lączy instytucje Belgii, Francji, Grecji, Holandii i NRF. Miedzyamer. Konferencja Towarzystw Oszczędnościowych i Budowlanych, Interamer. Savings and Building Societies Conference, Conferencia Interamer. de Ahoro y Prestamo, żal. 1957; zbiera się co dwa lata. Siedziba: Meksyk. Miedzyamer.^ Unia d/s Oszczędności i Kredytów Mieszkalnych, Interamer. Union of Savings and Loan for Houssing, żal. 1964, z siedzibą w Santiago (Chile). Publ. kwartalnik Avame. Międzynar. Instytut Kas Oszczędnościowych. Int. Savings Banks Institute ISBI, żal. 1924; posiada statut doradczy (R) ECOSOC; łączy ok. 5 tyś. kas i banków oszczędnościowych z 45 państw. Publ. Savings Bank Int. Międzynar. Unia Stowarzyszeń Oszczędności i Pożyczek Budowlanych, Int. Union o( Building Societies and Savings Assoc., żal. 1914, z siedzibą w Londynie. Publ. The Union Newsietter. Poza tym działają w Brukseli od 1963 Grupa Kas Oszczędnościowych państw EWG, BBC Savings Bank Group oraz od 1972 Grupa Kooperatyw Oszczędnościowych i Kredytowych państw BWG, BBC Group of Savings and Credit Co-operatiyes. Yearbook of Int. Orgamzations, 1973. OŚWIATA I WYCHOWANIE -^ Edukacja. • 2560 OŚWIETLENIE (ang. Illumination, franc. Ćcla-rage, hiszp. Alumbrado, roś. Oswieszczenije), przedmiot stałej zorganizowanej współpracy mię- dzynar. Org. zarej. w ONZ; Międzynar. Komisja d/s Oświetlenia, Int. Commision on Illumination, Commission int. de 1'eclairege, żal. 1900 z siedzibą w Paryżu, uznana przez ICAO dla potrzeb lotnictwa cyw., przez IMCO dla o. na morzu; statut doradczy ILO i BCOSOC; publ. Int. Vocabulary of Illumination (w 10 językach) oraz Recommendations. Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2561 OTORYNOLARYNGOLOGIA [gr.], (ang. Oto-rhinolaryngology, franc. Oto-rhino-laryngologie, hiszp. Otorrinolaringologia, roś. Otorinołaringo-łogija), nauka o chorobach uszu (otologia, otia-tria), nosa (rynologia), gardła i krtani (laryngologia), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Międzynar. Federacja Otorynolaryngologii, Int. Federation of Oto-Rhino-Laryngological Societies, zat. 1928, z siedziba w Tokio; łączy uczonych z 50 państw, m.in. Polski; organizuje co 4 lata Kongresy (X we Włoszech 1973). Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2562 OTTAWSKA KARTA ATLANTYCKA 1974 (ang. Ottawa Atlantic Charter 1974, franc. Charte d'Atlantique d'0ttawa 1974, hiszp. Carta del At-lantico de Ottawa 1974, roś. Ottawskaja Atłanti- czeskaja chartija 1974); przyjęta w prasie świat. nazwa dla dokumentu Rady NATO, uchwalonego 19 VI 1974 w Ottawie projektowana p.n. De- klaracja w sprawie stosunków atlantyckich na 25-lecie NATO, ale wobec poważnych różnic w stanowiskach państw eur. a USA (->- Karta A- tlantycka. Nowa 1973), dot. stosunków polit. i gosp. między USA a sojusznikami eur. została opracowana i zaakceptowana dopiero w pół. 1974 po uzgodnieniu najbardziej spornego p. 11. Oto tekst Deklaracji: ,. l. Członkowie Sojuszu Północno-Atlantyckiego stwierdzają, że Pakt, podpisany przed 25 laty w celu zagwarantowania ich wolności i niezawisłości, przypieczętował solidarność ich losów. Pod jego ochroną sojusznicy utrzymali swe bezpieczeństwo, zachowali wartości stanowiące spuściznę ich cywilizacji, a Europa Zachodnia podniosła się z ruin i rzuciła podwaliny pod swoją jedność. 2. Członkowie Sojuszu potwierdzają swe przekonanie, że Pakt Północnoatlantycki stworzył nieodzowną bazę ich bezpieczeństwa, umożliwiając w ten sposób realizowanie odprężenia. Wyrażają oni zadowolenie z postępów. osiągniętych na drodze odprężenia i harmonii między narodami oraz z faktu, że konferencja 35 krajów Europy i Ameryki Północnej stara się obecnie zdefiniować zasady zdolne do zwiększenia bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Są one zdania, że dopóki warunki nie pozwolą na wprowadzenie powszechnego, całkowitego i kontrolowanego rozbroje- nia, które jedynie mogłoby zapewnić jednym i drugim prawdziwe bezpieczeństwo, ważne jest, by były utrzymane więzy, które je łączą. Sojusznicy podzielają wspólne pragnienie zmniejszenia wydatków na cele obronne, które ciążą ich narodom. Jednakże państwa, które chcą utrzymania pokoju nigdy nie osiągnęły tego, zaniedbując własne bezpieczeństwo. 3. Członkowie Sojuszu potwierdzają, że ich wspólna obrona jest solidarna i niepodzialna. Atak przeciwko jednemu lub kilku z nich w strefie objętej Paktem, będzie uznawany za 2563 Ottawskie umowy 1932 638 atak przeciwko wszystkim. Wspólnym celem jest zapobieżenie wszelkim zamachom obcego mocarstwa przeciwko niezależności tub integralności któregokolwiek członka Sojuszu. Tego rodzaju zamach nie tylko zagrażałby bezpieczeństwu wszystkich członków Sojuszu, ale groziłby podstawom pokoju światowego 4. Równocześnie kraje członkowskie stwierdzają, że czynniki składające się na wspólną obronę uległy głębokim zmianom w ciągu minionych 10 lat: stosunki strategiczne miedzy Stanami Zjedn. i Związkiem Radzieckim osiągnęły punkt bliski równowadze. W konsekwencji, aczkolwiek wszystkie kraje SOJUSZU są nadal narażone na atak, zmienił się charakter niebezpieczeństwa. W związku z tym problemy, jakie stawia przed Sojuszem obrona Europy, nabrały innego i bardziej specyficznego charakteru. 5. Niemniej jednak, zasadnicze elementy sytuacji, która doprowadziła do powstania Paktu nie uległy zmianie. Aczkolwiek zobowiązanie wszystkich sojuszników do udziału we wspólnej obronie zmniejsza ryzyko agresji z zewnątrz, nadal pozostaje niezbędny wkład do bezpieczeństwa Sojuszu w postaci sil nuklearnych Stanów Zjedn., stacjonujących zarówno w Stanach Zjedn., jak i w Europie, oraz obecność sił północnoamerykańskich w Europie. 6. Nie-mnie.i jednak Sojusz musi zwracać troskliwą uwagę na niebezpieczeństwa, na jakie Jest narażony w rejonie europejskim i musi powziąć wszelkie kroki niezbędne do zapobieżenia mu. Członkowie europejscy, którzy dostarczają trzech czwartych klasycznego potencjału Sojuszu w Europie i z których dwa kraje posiadają siły nuklearne zdolne do odegrania własnej roli odstraszającej, przyczyni a Jąć się do oaólnego umocnienia siły odstraszającej Sojuszu, zobowiązują się do wniesienia koniecznego wkładu do utrzymania wspólnej obrony na poziomie zdolnym do odstraszenia i. w razie potrzeby, do odepchnięcia wszelkich poczynań wymierzonych przeciwko niepodległości i integralności terytorialnej krajów członkowskich. 7. Stany Zjedn. ze swej strony potwierdzają, iż zobowiązują się nie akceptować żadnej sytuacji, która wystawiałaby ich sojuszników na polityczną lub militarną presję z zewnątrz, mogącą naruszyć ich wolność i oświadczają, że są zdecydowane, wraz ze swymi sojusznikami, utrzymać w Europie siły na poziomie. Jakiego będzie wymagać strategia odstraszenia oraz zdolność obronną w strefie Północnego Atlantyku na wypadek, gdyby odstraszenie zawiodło. 8. Kraje członkowskie Sojuszu potwierdzają w związku z tym, że ponieważ zadaniem każdej polityki obronnej jest uniemożliwienie przeciwnikowi e-wentualnego osiągnięcia w drodze konfliktu zbrojnego, celów jakie chciałby narzucić, wszystkie niezbędne siły będą użyte dla osiągnięcia tego zadania. Potwierdzając, że jednym z zasadniczych celów ich polityki Jest poszukiwanie porozumień, które zmnieiszatyby ryzyko wojny, członkowie Sojuszu stwierdzają równocześnie, że takie układy nie powinny ograniczać swobody użycia dla wspólnej obrony w wypadku ataku wszystkich sił jakimi dysponują. Są oni bowiem przekonani, że tego rodzaju nastawienie jest najlepszą gwarancją, iż uniknie się wojny we wszystkich jej formach, 9. Wszyscy członkowie Sojuszu zgadzają się, że utrzymanie obecności sił kanadyjskich oraz ma.iących swój ciężar gatunkowy z militarnego punktu widzenia sił amerykańskich w Europie odgrywa rolę nie do zastąpienia, gdy chodzi zarówno o obronę samej Ameryki Pn., Jak również Europy. W analogiczny sposób siły sojuszników europejskich służą do obrony zarówno Europy, jak i Ameryki Pn. Uznano również, że dalsze postępy w kierunku jedności państw-członków Wspólnoty Europejskiej, jakie mają one zamiar poczynić, powinny, w odpowiedniej cliwili, wywrzeć dobroczynny wpływ na wkład do wspólnej obrony Sojuszu tych spośród nich. które są jego członkami (Irlandia, będąc członkiem EWG, nie należy do NATO — przyp.). Z drugiej strony wkład wniesiony przez członków Sojuszu do utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego i pokoju światowego uznawany Jest za czynnik o wielkim znaczeniu. 10. Członkowie Sojuszu uważają, że ich dążenie do połączenia wysiłków w celu zapewnienia wspólnej obrony nakłada na nie obowiązek utrzymania i podnoszenia skuteczności ich własnych sił. Każdy kraj powinien ponosić. w zależności od roli, jaką odgrywa w strukturze Sojuszu, właściwy udział w obciążeniach gwarantujących bezpieczeństwo wszystkich. Wprost przeciwnie, uznają one, że nie powinny przy okazji żadnych rokowań toczących się lub przyszłych akceptować niczego, co mogłoby zmniejszyć to bezpieczeństwo. 11. Sojusznicy są przekonani, że dla realizacji wspólnych celów muszą utrzymywać ścisłe konsultacje między sobą oraz ducha współpracy i wzajemnego zaufania, przyczyniających się do stworzenia warunków niezbędnych dla obrony i sprzyjających odprężeniu, warunków, które się wzajemnie uzupełniają. W duchu przyjaźni, równości i solidarności charakteryzującego ich stosunki, kraje członkowskie są stanowczo zdecydowane informować się w pełni i umacniać praktykę szczerych i w odpowiedniej chwili konsultacji poprzez wszystkie właściwe środki i we wszystkich sprawach, dotyczących ich interesów jako członków Sojuszu, uwzględniając przy tym, że m interesy te mogą wpływać wydarzenia zachodzące w innych częściach świata. Pragną również czuwać nad tym, by ich podstawowe stosunki w dziedzinie bezpieczeństwa opierały się na harmonijnych stosunkach polityce nych i gospodarczych. W szczególności będą działali na rzecz usunięcia źródeł konfliktów w dziedzinie polityki gospodarczej i będą popierać współpracę gospodarczą między nimi. 12. Przypominając, że wyrazili swe przywiązanie do zasad demokracji, poszanowania praw człowieka, sprawiedliwości i postępu społecznego, owoców wspólnej spuścizny duchowej, członkowie Sojuszu wyrażają zamiar rozwijania i pogłębiania realizacji tych zasad w ich krajach. Zasady te zabraniają, z samej swej istoty, wszelkiego odwoływania się do metod, będących nie do pogodzenia z działaniem na rzecz pokoju w świecie. Potwierdzają one, ze ich wysiłki zmierzające do zapewnienia niepodległości, utrzymania bezpieczeństwa i podniesienia stopy życiowej ich narodów, wykluczają wszelką agresję przeciwko komukolwiek, nie są wymierzone przeciwko żadnemu innemu krajowi i zmierzają do ogólnego polepszenia stosunków międzynarodowych. W Europie, celem ich pozostaje poszukiwanie porozumienia i współpracy ze wszystkimi krajami kontynentu. Na świecie, każdy z nich uznaje zobowiązanie do pomagania krajom rozwijającym się. W interesie wszystkich leży, by każdy kraj korzystał z postępu technicznego i gospodarczego w otwartym i sprawiedliwym systemie światowym. 13. Członkowie Sojuszu uznają, że spoistość Paktu znalazła swój wyraz nie tylko we współpracy między rządami krajów członkowskich, ale również w swobodnej wymianie poglądów między przedstawicielami wybranymi przez narody krajów członkowskich. W konsekwencji wyrażają oni gotowość popierania wysiłków na rzecz u-mocnienia więzi między parlamentarzystami. 14. W jubileuszowym roku 25 rocznicy podpisania Paktu Północnoatlantyckiego członkowie Sojuszu potwierdzają swe przywiązanie do jego celów i ideałów. Kraje członkowskie patrzą w przyszłość, wierząc, że żywotność i twórczy duch ich narodów są na miarę problemów, jakie staną przed nimi. Wyrażają oni przekonanie, że Sojusz Północnoatlantycki będzie nadal odgrywał zasadniczą rolg w trwałym pokoju, który zdecydowane są zbudować.*' Kronika, 1974. • 2563 OTTAWSKIE UMOWY 1932 (ang. Ottawa Agre-ements 1932, franc. Accords d'0ttawa de 1932, hiszp. Acuerdos -de Ottawa 1932, roś. Ottawskije sogłaszenija 1932), nazwa układów celnych zawartych na Imperialnej Konferencji Ekon. w Ottawie, Ottawa Imperiał Economic Conference, 21 VII-20 VIII 1932; wprowadziły, system preferencji w stosunkach między krajami Bryt. Wspólnoty Narodów, zw. preferencjami imperialnymi, a polegających na tym, że określone towary danego kraju Wspólnoty otrzymała okowitą albo b. poważną obniżkę cła w W. Brytanii. Problem tych preferencji udzielonych Nowej Zelandii stał się przedmiotem specjalnej klauzuli Układu Luksemburskiego 1971. Documents on British Foreign Policy JP/9//PJ9. London 1947. • 2564 OUEST, przyjęty we Francji skrót nazwy Ouest-Aviation (Societó Nationale de Construction Ae- ronautique S.N. de C.A.), zał. po II wojnie świat. jako S.N. de C.A. Sud Ouest; od 1956 pod obec- ną nazwą (część pd. weszła w skład • koncernu •> Sud Aviation); Jeden z trzech wielkich franc. koncernów lotn.; produkuje samoloty i śmigłowce wojskowe. • 2565 OYERKILŁ CAPACITY [ang.; 'zdolność wielokrotnej zagłady'], termin amer. — potencjalna możliwość wielokrotnego fiz. zlikwidowania przeciwnika zasobami posiadanych broni masowej zagłady. • 2566 OWCE l BARANY (ang. Sheep, franc. Brebis et moutons, hiszp. Ovejas y corderos, roś. Owcy i barany), jedne z gł. zwierząt hodowlanych, dające mięso i wełnę; przedmiot zorganizowanej współpracy miedzynar. Pacem i n terris 2571 »rg. zarej. w ONZ: !ur. Komitet d/s O. i B., Eur. Sheep Committee, Comite ur. du Mouton, żal. 1938, z siedzib! w Paryżu; lączy to-rarzystwa krajowe Francji, Hiszpanii, NRP, Portugalii, W. irytanii i Wioch; publ. Łe Mouton. 'oglowie owiec w świecie przedstawia następująca abela: 'oglowie owiec w min sztuk Kraje 1950 1960 1970 Świat 738 992 1068 w tym: Australia 112 155 180 ZSRR 77 136 130 ChRL 46 59 71 Indie 36 40 42 N. Zelandia 33 47 60 USA 30 33 20 Polska 2,2 3,6 3,2 Źródło. GUS RSM 1973, Tabl. 270, a. 231. Yearbook of Int. Orfanizations, 1973. • 2567 OWCZE WYSPY (ang. Paroes lub Sheep Islands, franc. Ileś Fśroe, hiszp. Islas Feroe, roś. Farier-skije Ostrowa), duń.—Fseróerne, farerskie— Fo-royar), archipelag ponad 20 wysp na pn. O. A-tlantyckim, między W. Brytanią a Islandią, pow. 1399 km2, ponad 37 tyś. mieszk. (1966); prow. autonomiczna Danii; przedmiot sporów między-nar.; 1030-1814 pod administracją Norwegii, następnie Danii; 1940-45, w czasie II wojny świat okupowane przez siły zbrojne W. Brytanii; w tym okresie wystąpiły tendencje separatystyczne ludności miejscowej mówiącej językiem farerskim, zbliżonym do isl. i norw.; istniejący od 1854 miejscowy parlament — Lanting, przeprowadził plebiscyt 1946, wykazujący że SWo mieszkańców opowiada się za odłączeniem od Danii; w wyniku pertraktacji Dania przyznała W.O. autonomię i 2 miejsca w parlamencie Danii — Folketingu. W 1955 Lanting uchwalił rozszerzenie wód terytorialnych z 4 do 6 mil, czego rząd Danii początkowo nie uznał; następnie jednak, w kwietniu 1958, rząd ten wprowadził zasadę rozszerzenia wód terytorialnych do 6 mil, a w kwietniu 1963 do 12 mil, co wywołało obiekcje międzynar. Dnia 11 1968 W.O. na podstawie uchwały Lantingu przy- • 2570 „PACEM IN MAMBUS" [łac.; 'pokój na morzach'], hasło wysunięte 1967 w ONZ przez Maltę dla programu współpracy narodów w pokojowym wykorzystaniu zasobów mor.; następnie 1970 przyjęte przez specjalną konferencję ONZ, która odbyła się na Malcie i opracowała założenia Międzynar. Dekady NZ Pokojowego Wykorzystania Mórz i Oceanów, projektowanej na 1975-85. • 2571 PACEM IN TERRIS pac.: 'pokój na ziemi']: l) Encyklika papieska „o pokoju między wszyst- stąpiły do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). K. WILIAMSON The Atlancie Islands: A Study of the Faroe Life wid Scenę, London 1958. • 2568 OWIES (ang. Oats, franc. Avoine, hiszp. Avena, roś. Owios), jeden z głównych produktów rolnych, objętych statystyką międzynar. ONZ. Światowa produkcja przeciętna rocznie 1948-52 ok. 62,1' mm t., 1966-72 ok. 51,7 min t. Kraje uprawiające o. wg wielkości obsianego areału 1972: ZSRR—11,4 min ha, USA—5,5 min ha, Kanada—2,5 min ha, ChRL—2,1 min ha, Australia—1,5 min ha i Polska 1,4 min ha. Plony z ha wśród ww. państw ma najwyższe Polska—23,6 q w 1972. Rocznik statystyki miedynar. 1973, GUS Warszawa 1973. • 2569 OWOCE I WARZYWA (ang. Froits and Vegę tables, franc. Pruits et legumes, hiszp. Frutas y legumbres, roś. Frukty i owoszczi), jedne z głów- nych surowców spoż., przedmiot statystyki międzynar. oraz przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. pod patronatem FAO, zarówno w dziedzinie produkcji ogrodniczej, jak przetwórstwa przemysłowego. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Bur. Federacja Importerów Suszonych Owoców, Konserw, Przypraw i Miodu, Eur. Federation ot Importers of Dried Fruits. Preseryes, Spieces and Honey (Procom), żal. 1960, z siedzib; w Rotterdamie (Holandia). Bur. Organizacja Przemysłu Konserwowego Owocowego, Eur. Organization of Preseryes and Tinned Froit Industries, zat. 1959, z siedzibą w Brukseli. Eur. Organizacja Przemystu Konserwowego Pomidorów, Eur. Organization of the Tomato Preserying Industries, żal. 1963, z siedzibą w Brukseli. Eur. Organizacja Przemysłu Konserwowego Warzywnego, Eur. Organization of Tinned Vegetable Industries, zat. 1958, z siedzibą w Brukseli. Międzynar. Federacja Producentów Soków Owocowych, Int. Federation of pruit Juice Producers, zat. 1949, z siedzibą w Paryżu; w łączności z FAO. Śródziemnomorski Kom. Łączności d/s Kultury Owoców Cytrusowych, Liason Committe for Mediterranean Citrus Fruit Culture, zat. 1954, z siedzibą w Madrycie w łączności z FAO. Przy EWG w 1959-61 powstało pięć specjalnych komitetów d/s produkcji, przetwórstwa i handlu owocami i warzywami. Tabulated information on tropieni and subtroplcat grafu le-gumes, FAO Roma 1959, s. 368; R. O. WHITE Legumes m Agriculture. wyd. 3. FAO Roma 1969, s. 367; W. R. AYKROD, J. DOUGHTY Legumes in Human Nutrition, wyd. 3, FAO Roma 1969, s. 138; J. DEMAN Interrelationship between major fruits, FAO Roma 1969, s. 260; J. C. ABBOTT Marketing fruit and yegetables, FAO Roma 1970, s. 181; Rocznik statystyki miedtynar. 1970. GUS, Warszawa 1970, s. 216-220 oraz 221-225; Yearbook of Int, Organizations, 1973. P kimi narodami, opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłosierdziu, wolności" (de pace omnium gentium in yeritate, iustitia, caritate, libertate, constituendd}. Papież Jan XXIII ogłosił HIV 1963 encyklikę P. in T. zwracającą się—jak to podkreślił Sekr. Gen. ONZ, U Thant—„nie tylko do członków Kościoła Rzymskokatol., ale do wszystkich ludzi na świecie, z apelem by człowiek przeżył erę nuklearną w świadomości, iż służyć ma ona nie śmierci lecz życiu i godności człowieka we wspólnocie wzajemnego zrozumienia". Encyklika, uważana powszechnie za wielki wkład w 2572 Pacta conventa 640 dzido pokoju, po raz pierwszy włączyła katolików w walkę o pokój wspólnie ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, jakiejkolwiek religii czy ideologii, co poprzednio było katolikom zakazane pod groźbą •> ekskomuniki. Encyklika też po raz pierwszy wyraziła oficjalne poparcie Watykanu dla ONZ. 2) Nazwa międzynar. spotkania w sprawie po- koju. Dla uczczenia Roku Współpracy Międzynar. zostało zorganizowane w N. Jorku przez Centrum Badań Instytucji Demokratycznych, Center for thc Study of Democratic Institutions, 17-20 n 1965, pod hasłem „P. in t.", spotkanie międzynar. dla zbadania instrumentów pokoju i współpracy świat., Int. Convocation on the Requirements of Peace, którego inauguracja odbyła się w Sali Zgr. Og. NZ, w Siedzibie ONZ w N. Jorku, przez Sekr. Gen. ONZ, U. Thanta, który oświadczył, że „sam tytuł encykliki P. in T. jest celem ONZ i wszystkich ludzi dobrej woli w świecie". II Spot- kanie P. in T. odbyło się w Genewie 29-31 V 1967, na którym Sekr. Gen. ONZ U Thant w obliczu eskalacji wojny w Wietnamie i groźby wojny między Izraelem a państwami arab., alarmował, że „egoizm niektórych stwarza niebezpieczeństwo III wojny światowej". Oba spotkania miały charakter sympozjonów mężów stanu i intelektualistów z różnych regionów świata, różnych religii i ideologii (w N. Jorku z 85 państw, w Genewie z 70). Wnioski istotne co do środków umacniających pokój świata były następujące: wzmacniać ONZ; walczyć o uniwersalizm ONZ; zlikwidować całkowicie zimną wojnę; zneutralizować Azję Pd.-Wsch., ponieważ „wojna w Wietnamie jest co najmniej błędem"; rozwiązania militarne nie są adekwatne dla problemów współczesnych; wspóistnienie jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym dla ludzkiego życia; w życiu współistnienie winno przerodzić się w stan, który Jan XXIII nazwał stanem „wspólnego powszechnego Boga". Enciclica Pucem in Terris, Vaticano 1963; E. L. SEYILLA La Enciclica Pucem in Terris, Mexico 1965. • 2572 PACTA CONVENTA [tac.; 'układy umówione'], termin prawniczy—umowy publiczno-prawne między szlachtą a królem obieralnym w Polsce od elekcji Henryka Walezego 1573 do elekcji Stanisława Augusta; miały one charakter ograniczający władzę król. na rzecz swobód obywatelskich stanu szlacheckiego; miały niemały wpływ pośredni na stosunki międzynar. Polski przedrozbiorowej. W. SOBOCINSKI Paktu konwentu. Studium z historii prawa polskiego. Warszawa 1939. • 2573 PACTA SUNT SERVANDA [tac.; -umów należy dotrzymywać'], termin międzynar.—podstawowa norma prawa międzynar., bez której nie ma stosunków międzynar. Deklaracja w sprawie świętości umów, ogłoszona 13 III 1871 przez Londyńską Konferencję w sprawie M. Czarnego i Du- naju przedstawicieli rządów Austro-Węgier, Francji, Niemiec, Rosji, Turcji, W. Brytanii i Włoch, uznała iż: ,,Jest istotną zasada prawa międzynar., że żadne mocarstwo nie może zwolnić się ze zobowiązań traktatu, ani zmienić jego postanowień jak tylko za zgodą układających się stron, osiągniętą przez przyjazne porozumienie". Pakt LN we wstępie w art. l, p. 2 ustalił jako oczywiste „skrupulatne respektowanie zobowiązań, wynikających z umów międzynar.". Podobnie Karta NZ we wstępie i w art. 2 żąda od czł. ONZ „poszanowania zobowiązań opartych na traktatach i innych źródłach prawa międzynar.". W norymberskim procesie Międzynar. Trybunał Wojskowy wielokrotnie podkreśla) ważność normy „p.s.s." i w motywach wyroku wskazał na po- gwałcenie tej normy przez rząd Rzeszy. Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów posiada art. 26 zatytułowany „Pacta sunt servanda". Art. 27 zaś ustala że strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swego prawa wewn. ażeby u-sprawiedliwić, że nie wypełnia umowy międzynarodowej. J. B. WHITTON La regle „poeta sunt servanda1', w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int. nr 49, 1934, III; J. L. KUNZ The Meaning and the rangę of the norm „Poeta sunt servanda", w: Amerlcan Journal of Int. Law nr 39, 1945; B. G. PAPACOSTAS Le principe „Poeta sunt servanda" et 1'ONU, w: Revue Hellenlaue de Droit Int. nr 6, 1953; H. WEHBERO Poeta sunt servanda, w: American, Journal of Int. Law nr 53, 1959; A. KLAPKOWSKI Prawo mifdzynar. publiczne, wyd. 4, Warszawa 1071, s. 75-80. PACTA TERTIIS ->• Umowy międzynar. a państwa trzecie. • 2574 PACTUM DE CONTRAHENDO [tac.], nazwa przyjęta w prawie międzynar. na umowę wstępną przygotowującą zawarcie traktatu międzynar., o-kreślającą gł. zasady przyszłego porozumienia; jest wiążącym zobowiązaniem międzynarodowym. L. DISCHLER Pactum de Contrahendo, w: Strupp-Schlochauer Worterbuch des Yoikerrechts, Berlin 1961, Bd. 2, s. 716-717. • 2575 PACYFIK (ang. Pacific Ocean, franc. Pacifique ou Grand Ocean, hiszp. Pacifico, roś. Tichij okiean). Ocean Spokojny, przedmiot stałej zor- ganizowanej współpracy międzyrząd. i międzynar. W 1972 senator USA, J. Mansfieid, wystąpił z projektem przekształcenia P. w strefę zdenu- klearyzowaną na drodze porozumienia ChRL, Japonii, USA i ZSRR. Org. zarej. w ONZ: Komisja Międzynar. Rybołówstwa na Pn. Pacyfiku, Int. North Pacific Fisheries Commission, zat. 1952, instytucja międzyrząd. Kanady, USA i Japonii; siedziba: Vancouver. Komisja Ochrony Roślin Pd.-Wsch. Azji i Regionu Pacyfiku, Plant Protection Committee for the South-East Asia and Pacific Region, zał. 1955, instytucja międzyrząd. Australii, Birmy, Cejlonu, Filipin, Francji, Holandii, Indii, Laosu, Malezji, Pakistanu, Portugalii, Syjamu, W. Brytanii i Wietnamu Pd. (Sajgońska administracja); siedziba: Bangkok. Komisja Pd. Pacyfiku, South Pacific Commission, zał. 6 K 1947, instytucja międzyrząd. Australii, Francji, Holandii, N. Zelandii, W. Brytanii i USA; weszła w życie 29 VII 1948; zadaniem komisji było ustalanie wspólnej polityki co do terytoriów nieautonomicznych na Pacyfiku, podległych tym państwom w ramach administracji powierniczej ONZ. 31 XII 1962 wystąpiła Holandia. Komisja Stała Eksploatacji i Zabezpieczania Zasobów Morskich Pd. Pacyfiku, Pennanent Commission for the Ex-ploration and Conservation of the Maritime Resources of the South Pacific, zał. 1952, instytucja międzyrząd. Chile, Peru i Ekwadoru. Siedziba: Lima. Komisja Pacyfiku Pn. d/s Ochrony Fok, North Pacific Commission for Scal Protection zał. 1958, instytucja międzyrząd. Kanady, Japonii, USA i ZSRR; siedziba: stolice ww. państw. Rada Rybołówstwa na Oceanie Indyjskim i Spokojnym, Indo-Pacific Fisheries Councii, zał. 1948; siedziba: Bangkok. Stów. Kobiet Pd. Wsch. Azji i Pacyfiku, Pan-Pacific and South-East Asia Womens Assoc., żal. 1930; siedziba: Perth (Australia); statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO. Stów. Naukowe Pacyfiku, Pacific Science Assoc., zał. 1920; siedziba: Honolulu; statut doradczy (B) UNESCO. 641 Pakistan 2580 Stów. Turystyczne Strefy Pacyfiku, Pacific Area Travel Assoc., za). 1952, siedziba: San Francisco. S. W. MICHAJLOW Ekonomika Mirowogo .okieana, Moskwa 1966, s. 272; W B. WOHONCOW Tichookieanskaja politika SSiA Wl-1950. Moskwa 1967, s. 317; D. MACINTYRE Sea Rower in ihe Podlić. London 1972, s. 281; Yearbook of Int. Organita"ons, 1973. • 2576 PACYFIKACJA [tac. pacificus 'pokojowy'], (ang. Pacification, franc. Pacification, hiszp. Pacifica-ción, roś. Pacyfikacyja), termin międzynar.: l) w czasach nowoż. „rokowania w celu pokoju"; 2) w XX stuleciu stosowany do sprzecznego z prawem międzynar. używania sil zbrojnych, do tłumienia pokojowych czy buntowniczych demon- stracji chłopstwa, klasy robotn., czy inteligencji; a nawet dla ich eksterminacji, jak w przypadku hitler. okupacji, np. w Polsce w Bydgoszczy i Wa-wrze we wrześniu i grudniu 1939, czy w Czechosłowacji (Lidice l O VI 1942), lub Francji (Ora-dour-sur-Glane, 10 VI 1944). • 2577 PACYFIKU WYSPY SPORNE (ang. - Disputed Pacific Islands, franc. Ileś du Pacifique en litige, hiszp. Islas dcl Pacifico en litigio, roś. Ticho- okieanskije spornyje Ostrowa), w środk. części O. Spokojnego następujące wyspy są przedmiotem sporu między USA i W. Brytanią: Linę (łącz- nie z Wyspą Bożego Narodzenia, Flint, Malden, Starbuck, Vostok i Caroline), dalej Feniks (Pho-enix Islands) i Lagunowe (Ellice), wszystkie ad- ministrowane przez W. Brytanię, do których rości pretensje USA, mające także pretensje do grup wysp administrowanych przez N. Zelandię, Tokelau i Cooka. W sumie USA toczy spór o 18 wysp z W. Brytanią i o 7 wysp z N. Zelandią. M. W. GODING, T. NAKAYAMA The Trust Terrilory of the Pacific Island. w: The Deparlment of Stale Bulletin 45/1961; The 1970 Worid Almanac, New York 1970. • 2578 PACYFIKU ZACHODNIEGO WYSPY BRYTYJSKIE (ang. Western Pacific Islands, franc. Ileś Britanniques du Pacifique Occidental, hiszp. Islas Britanicas del Pacifico Occidental, roś. Bri-tanskije Ostrowa w zapadnom Tichom okieanie), wspólna nazwa kolonialna bryt. posiadłości w środk. części O. Spokojnego: Gilberta i Lagunowe (Ellice), Salomona, Nowe Hebrydy; podlegają one od 1877 bryt. kolonialnemu urzędowi p.n. Wysokiej Komisji Zach. Pacyfiku, Western Pacific High Commission, którego siedziba do 1952 była w Suva na wyspie Fidżi, następnie w Honiaria na Wyspach Salomona. D. SCARR Fragments o f Empire: a Hisfory o f the Western Pacific High Commislon, Canberra 1967; The Statesman's Year-Sook 1972173, London 1972. • 2579 PACYFIZM [łac. pacificus 'wprowadzający pokój', pax 'pokój', facere 'czynić'], (ang. Pacifism, franc. Pacifisme, hiszp. Pacifismo, roś. Pacyfizm), termin, międzynar.—ruch polit., powstały w pocz. XTX w. w Anglii (Peace Society 1806, z czasopismem Herold of Peace od 1819) i USA (American Association of Peace Society's 1828). Na kontynencie eur. pierwsze Międzynar. Kongresy Pokoju, Congres Int. de la Paix, odbywały się 1845-51 kolejno w Brukseli, Paryżu, Frankfurcie n.M. i Londynie. W 1871 powstała we Francji Międzynar. Liga Pokoju i Wolności. Li- gue int. de la paix et de la liberte. 1889-1913 Międzynar. Kongresy Pokoju odbywały się równolegle z konferencjami Unii Międzyparlamentarnej. W 1891 powstało z siedzibą w Bernie Międzynar. Biuro Pokoju. W duchu p. zwołane byty dwie Haskie Konferencje Pokoju, 1899 i 1907. W czasie I wojny świat, powstała w Genewie Międzynar. Liga Kobiet dla Pokoju i Wolności, Ligue int. des femmes pour la paix et la libertó, która wydawała pismo La Paix Internationale. Idee p. odegrały poważną rolę w powstaniu LN 1919. Między wojnami działało szereg międzynar. burz. org. pacyfistycznych, których wpływ na bieg wydarzeń był żaden. Natomiast powstałe w latach trzydziestych, oparte o masy pracujące, kongresy pokoju odegrały poważną rolę w mobilizacji opinii świata przeciwko faszyst. siłom wojny, co przygotowało grunt koalicji antyfaszyst. NZ. Z tej tradycji wyrósł po II wojnie świat, międzynar. ruch obrońców pokoju, co było naturalne wobec załamania się burz. p., do czego przyczynił się w latach zimnej wojny Pius XII, zakazujący, 1948, katolikom pod groźbą ekskomuniki udziału w obronie pokoju wspólnie z komunistami. Zakaz ten anulował 1963 Jan XXIII, zalecając wierzącym współpracę z niewierzącymi w dziele umacniania pokoju. A. H. FRIED Handhuch der Friedensbewegung, 1 Bd., Berlin 1911; L. OUIDDE Volkerbund und Frieden.lhewegung, Berlin 1920; J. TER MEULEN. J. HUIZINGA, O. BERLAGE Bihiio-graphie du mouvement de la paix avant 1899, La Haye 1936; Pucem in Terris, Roma 1963. PAJZS-CSAKY-ESTERHAZY SPRAWA 1936 -> Stały Trybunat Sprawiedliwości Międzynarodowej. PAKHTUNISTAN ->• Pusztunistan. • 2580 PAKISTAN (ang. Pakistan, franc. Pakistan, hiszp. Pakistan, roś. Pakistan), Muzułmańska Republika Pakistanu, Islam! Dżunihurija Pakistan, państwo w pd. Azji. Czł. ONZ. Pow. 806,5 tyś. km2. Ludność ok. 50000 tyś. mieszk. (1972); wg spisu 1961—48880 tyś. Stolica: Islamabad z ok. 75 tyś. mieszk. 1972; metropolia Karaczi z ok. 2,1 min mieszk. (1961—1,912 tyś.). Język urzędowy: urdu; do 1972 także ang. Waluta: rupia pakistańska == pajsa. Święto nar.: 15 VIII, dzień niepodległości, 1947. Stosunki międzynar.: historia P. była do sierpnia 1947 historią Indii; 15 VIII 1947 W. Brytania przyznała niepodległość zach. i wsch. muzułmań- skim prowincjom Indii, rozdzielonym obszarem obecnej Indii; wywołało to w październiku 1947 woinę P. Zach. (obecny Pakistan) o -f Kaszmir 41 ESMiO 2581 Pakt Andyjski 1969 642 oraz 1948 rozruchy w P. Wsch. (obecna rep. Bangla Desz) i fale uchodźców do Indii. W 1949 konflikty P. z Indią byty rozpatrywane przez ONZ. W 1950 ponowne rozruchy w P. Wsch.; 2-8 IV spotkanie na szczycie szefów rządów P. Wsch. i Indii w Delhi, zakończone porozumieniem w sprawie P. Wsch.; sprawa Kaszmiru po- została przedmiotem rokowań 1951-55. W 1955 P. przystąpił do paktu CENTO. W 1956 skarga P. na Indię w R. Bezp ONZ dot. Kaszmiru. We wrześniu 1960 podp. porozumienia z Indią w sprawie wód Indusu. ChRL 3 V 1962 podp. układ z P. Zach. o delimitacji granicy pomiędzy kasz- mirem i Sinciangiem, przy proteście Nepalu; u-kład o przyjaźni i współpracy 2 III 1963. W kwietniu 1965 walki indyjsko-pakistańskie na pustyni Rann of Kutch. W styczniu 1966 -» Deklaracja Taszkiencka. W 1969 w marcu stan wyjątkowy w P. Wsch. i zaostrzający się kryzys w stosunkach między P. Wsch. i Zach. W marcu 1971 represje centr. rządu spowodowały proklamowanie Lud. Rep. Bangla Desz. Równocześnie wybuchł konflikt zbrojny z Indią, zakończony podp. 3 VII 1972 w Delhi przez Indirę Gandhi i Z. A. Bhutto porozumieniem indyjsko-pakistańskim, zobowiązującym obie strony do położenia kresu konfliktom i konfrontacjom, które dotąd cechowały stosunki wzajemne. Wcześniej w konflikcie P. Zach. z Indią i z Bangla Desz P. Zach otrzymał pełne poparcie ChRL 2 II 1972, opublikowane we wspólnym komunikacie chińsko-paki- stańskim o spotkaniu w Pekinie pręż. Ali Bhutto z premierem Czou En-lajem. W 1973 nowym problemem P. stały się separatystyczne demonstracje w pn.-zach. prow. granicznych Pusztunistanie i Beludżystanie. W marcu 1973 P. rozszerzył strefę wód połowów rybaków pakistańskich do 50 mil mor., przy zachowaniu 12-milowej strefy wód terytorialnych. Czł. ONZ od 301X1947; czt. wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Prezydent A. Khan 22 IX 1962 złożył wizytę w Siedzibie ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. NZ. Czł. CENTO i do 7X11973 SEATO. P. podpisał 9 IV 1974 układ trójstronny z Indią 1 Bangla Desz o końcowej repatriacji pakistańskich jeńców wojennych z tych krajów. Stosunki dyplomal. (l IV 1974): Afganistan, Albania, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Australia. Austria, Bangla Desz, Belgia, Birma. Boliwia, Brazylia. Cejlon. Chile, ChRL, Cypr, Czad. Czechosłowacja, Dahomej, Dania. Egipt, Etiopia, Filipiny. Finlandia. Francja, Ghana. Grecja, Gujana, Gwinea, Hiszpania. Holandia, India, Indonezja, Irak, Iran, Irlandia, Jamajka. Japonia. Jemen, Jordania, Jugosławia, Kambodża. Kanada, Kenia, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Libia, Luksemburg, Malawi. Malezja, Malgaska Rep., Mali, Malta, Maroko. Mauritius, Meksyk, Mongolia. Nepal, Niger, Nigeria, Norwegia, N. Zelandia. NRD. NRF. Panama, Paragwaj. Polska. Portugalia. Rumunia. Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan. Syria, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania. Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja. Turcja, USA, Watykan. Węgry. W. Brytania, Włochy, ZSRR. Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. Z PRL umowa o współpracy kult., nauk. i techn. podp. w Islamabadzie 2 III 1973 (Di.U. 1974, nr. 25, póz. 146 i 147). A. NUSHTAO The UN and Pakistan, Karachi 1955; D. N. WILBER Pakistan: Its People, its Society, its Culture, New Haven 1955. s. 487; K. S. HASAN Pakistan and the l/N. New York 1961, s. 12S; A. TAYEEB Pakistan: A Ptiliriral Geogra-phy, New York 1966. s. 250; K. B. SAYEED The Political System of Pakistan, Boston" 1967; s. 321; M. AYUB KHAN Friends not Master. A Political Aulnhioyaphy, Karach! 1967, s. 275; K. B. SAYEED Pakistan: The Formatiye Phase, 1857-1948. vol. 4, New York 1968; W. N. MOSKALENKO Problemy sowriemiennogo Pakistana, Moskwa 1970, s. 281; B. WIZIMIRSKA Pakistan — cios próby. Warszawa 1971, s. 1953; The Statesman's Year-Book 1972-73, London 1972, s. 459-464. • 2581 PAKT ANDYJSKI 1969 (ang. Andcs Pact, 1969, franc. Pacte Andin de 1969, hiszp. Facto Andino 1969, roś. Andijskij pakt 1969), przyjęta po- wszechnie nazwa paktu podp. 26 V 1969 w Car-tagenie przez Boliwię, Chile, Ekwador, Peru i Wenezuelę, ratyfikowanego przez Kolumbię 27 III 1973; formalnie nazywany ->• Układem Cartageny, podobnie jak organ Paktu nosi nazwę oficjalną Komisja Układu Cartageny. • 2582 PAKT BAGDADZKI 1955-58 (ang. Bagdad Pact 1955-58, franc. Pacte de Bagdad 1955-58, hiszp. Facto de Bagdad 1955-58, roś. Bagdadskij pakt 1955-58), zawarty z inicjatywy USA i W. Brytanii 2411955 w Bagdadzie przez Turcję i Irak, rozszerzony w tymże roku na W. Brytanię (4 IV), Pakistan (23 IX) i Iran (3X1); dotyczył współpracy wojsk sygnatariuszy (przewidywał możliwość przystąpienia innych państw) stanowiąc o- gniwo w systemie bloków militarnych montowanych z inicjatywy USA 1949-55, jak NATO, ANZUS, SEATO. Zawarcie paktu miało zapewnić utrzymanie wpływów mocarstw imperialist. na Bliskim i Środk. Wschodzie. USA choć formalnie nie należały do paktu, czynnie go popierały, a ich stali obserwatorzy uczestniczyli od 11 1956 w jego obradach. Po przewrocie republ. w Iraku (lipiec 1958), przeniesieniu siedziby paktu z Bagdadu do Ankary (X 1958). a następnie wystąpieniu Iraku z paktu 24 III 1959, nastąpiła w sierpniu tego roku zmiana jego nazwy na -»• Pakt CENTO, co nie wpłynęło na zmianę zasad działania i celów organizacji. Zob. też CENTO. The Bagdad Pact, London 1956, The Europa Year Book 1967, London 1967, vol. l, s. 96-98. • 2583 PAKT BAŁKAŃSKI 1953 (ang. Bałkan Pact 1953, franc. Pacte Balkanique de 1953, hiszp. Pac-to de los Balcanes 1953, roś. Bałkanskij pakt 1953), zw. też Paktem Ankarskini, układ o przyjaźni i współpracy Grecji, Jugosławii i Turcji zawarty 28 II 1953 w Ankarze. W preambule rządy ww. państw ,,potwierdzając swą wiar; w zasadę Karty NZ. zdecydowane żyć w pokoju ze wszystkimi narodami... gotowe bronić wolności i niepodległości swych własnych ludów...; zdecydowane zjednoczyć swe wysiłki, aby uczynić bardziej skuteczną organizacje obrony przeciwko jakiejkolwiek agresji, postanowiły naradzać się i współpracować we wszystkich sprawach stanowiących wspólny interes, w szczególności dotyczących obrony...*'. W poszczególnych artykułach pakt: ustalał formy wzajemnych konsultacji (alt. l); zakładał zastosowanie wspólnych środków obronnych w przypadku nie sprowokowanej agresji (art. 2); ustala) współpracę Sztabów Generalnych (art. 3); rozszerzał współpracę w sprawach gosp.. tcchn. i kult. (art. 4); zobowiązywał strony do rozwiązywania wszelkich wzajemnych sporów na drodze pokojowej (art. 5) oraz do nie-uczestniczenia w jakimkolwiek sojuszu skierowanym przeciw któremuś z sygnatariuszy (art. 6). Ponadto postanowiono, łe żadne uprzednio zawarte układy nie naruszają postanowień paktu (art. 7), oraz stwierdzono, że pakt nic narusza praw i obowiązków Grecji i Turcji wynikłych z ich przynależności do NATO (art. 8); w końcu stwierdzono, że pakt jest otwartym dla jakiegokolwiek państwa, które pragnęłoby w nim uczestniczyć (art. 9). oraz ustalono prawo wypowiedzenia go w 5 lat od wejścia w życie (art. 10), co nastąpiło 7 X[ 1953 z chwilą utworzenia Stałego Sekretariatu paktu w Belgradzie. Uzupełnieniem P.B. był ->-Sojusz Bałkański, zawarty w 1954. Pakt ten nie odegrał żadnej istot- 663 Pakt Brianda-Kelloga 1928 2586 nej roli i faktycznie stracił na znaczeniu polit. już w trzy lata po zawarciu, mimo że 1956, przy okazji wymiany wizyt szefów rządów Jugosławii i Grecji, potwierdzono ważność układów. IW Treaty Seri-s ?53; M. PAYICEWIC Bo/ran Pact a SIgnI-ficant Achievement. w. Yugoslay Review nr 9 1953; M. PAN-DEFF The Balcan Entente Treaties, w: American Journal of lut. Law 1954 nr 48. • 2584 PAKT BAŁTYCKI 1934 (ang. Baltic Pact, 1934, franc. Pacie des Ćtats baltes de 1934, hiszp. Pacto de los Estados Balticos 1934,. roś. Battijskij pakt 1934), nazwa podp. 121X1934 w Genewie przez Estonię, Litwę i Łotwę Traktatu Porozumienia i Współpracy. Był on de facto rozszerzeniem na Litwę przymierza estońsko-łot., podp. w Tallinnie 1X11923; potwierdzony układem podp. w Rydze 17 II 1934. Zbiór dokumentów międzynar. 1919-1939, Warszawa 1939. • 2585 PAKT BOGOTY 1948 (ang. Bogota Pact, 1948, franc. Pacie de Bogota de 1948, hiszp. Pacto de Bogota 1948, roś. Bogotskoje sogłaszenije 1948), skrócona przyjęta nazwa Amer. Traktatu o Pokojowym Rozwiązywaniu Sporów, podp. na IX Międzynar. Amer. Konferencji w stolicy Kolumbii 3(") IV 1948. przez 21 republik amer., z tym, że Argentyna, Boliwia, Ekwador, Nikaragua, Paragwaj, Peru i USA sygnowały z zastrzeżeniami. Mimo, że Pakt ten był pomyślany jako gl. instrument międzyamer. systemu, ratyfikowało go tylko 9 państw: 23 XI 1948— Meksyk; 6 V 1949—Kostaryka; 7 II 1950—Honduras; 26 V 1950—Nikaragua z zastrzeżeniami; 29 III 1951— Haiti; 25 IV 1951 — Panama; oraz l IX 1955 — Urugwaj. Traktat został zarejestr. w ONZ 13 VI 949. Postanowienia traktatu składała się z 60 artykułów, ujętych w 8 rozdziałów i dotyczą ogólnych zasad załatwiania sporów sposobami pokojowymi. Najważniejsze postanowienia głoszą, że państwa amerykańskie ,.... potwierdzając uroczyście zobowiązania zaciągnięte w poprzednich konwencjach i deklara-cjach międzynar.. jak również w Karcie NZ, zgadzają się powstrzymać od stosowania groźby użycia przemocy lub innych sposobów przymusu przy załatwianiu swych sporów oraz stosować stale postępowanie pokojowe" (art. l) oraz „... u-znają obowiązek załatwiania sporów międzynar. w trybie pokojowego postępowania regionalnego przed przekazywaniem ich R. Bczp. NZ (art. 2); państwa te zobowiązują się do niestosowania ,,... wyżej wymienionego postępowania w sporach, które z istoty swej należą do wyłącznej kompetencji państwa*'. a w razie różnicy poglądów stron na ten temat ,,... ta kwestia przedwstępna, na żądanie którejkolwiek ze stron, będzie przekazana do rozstrzygnięcia Międzynar. Trybunałowi Sprawiedliwości" (art. 5) Traktat przewiduje możliwość załatwiania sporów w drodze ,,Dobrych usług i pośrednictwa" (Rozdz. II. art. 9-14) lub za pomocą ..Badania i koncylia-cji" (Rozdz. III, art 14-30), podjętych przez specjalną komisję powoływaną przez Radę -«- Organizacji Państw Amerykańskich Traktat srwierdza ponadto, że umawiające się strony uznają w stosunku do każdego innego państwa amerykańskiego kompetencje Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości ,,... za przymuszoną ipso facto..." (Rozdz. IV, art. 31-37) oraz ustala zasady ,,Postępowania rozjemczego" (Rozdz. V, art. 38—<9) przed Trybunałem Rozjemczym, powołanym przez Radę OPA. Prawo miedzy nor. l historia dyplom. Wybór dokumentów, t. 3, opr.; L. Gelbcrg, Warszawa 1960: Tratados y Conven-ciones Interamericanos de Pal, PAU, Washingfon DC 1961, s. 59-70. • 2586 PAKT BRIANDA-KELLOGA 1928 (ang. Briand-Kellog Treaty 1928, franc. Pacte Briand-Kellog de 1928. hiszp. Pacto de Briand-Kellog 1928, roś. Kełłoga-Briana pakt 1928), przyjęta nazwa pierwszej wielostronnej umowy międzynar. potępiającej „uciekanie się do wojny celem załatwia- nia sporów międzynar.", podp. w Paryżu 27 VIII 1928 przez przedstawicieli Belgii, Czechosłowacji, Francji, Japonii, Niemiec, Polski, USA, Włoch i W. Brytanii (również w imieniu Zw. Pd. Afryki, Australii, Kanady, Indii, Irlandii i N. Zelandii); tegoż roku do paktu przystąpiło dalszych 47 państw, w tym ZSRR 61X1928 oraz Chiny. Traktat wszedł w życie 24 XI 1929. Do l I 1939 podpisało i ratyfikowało P.B.-K. łącznie 75 państw; nie przystąpiły doń: Argentyna, Boliwia, Salwador, Urugwaj i Jemen. Twórcami paktu byli: min. spraw zagr. Francji, A. Briand i amer. sekr. stanu F. B. Kellog. Początkowo z inicjatywy Francji (czerwiec 1927) miał to być amery-kańsko- franc. pakt przyjaźni i wyrzeczenia się wojny, ale na propozycję USA opracowany został w formie otwartego układu wielostronnego. P.B.-K. został poparty przez ZSRR, z którego inicjatywy 911 1929 podp. został w Moskwie protokół w sprawie natychmiastowego wejścia w życie postanowień tego Traktatu przez Estonię, Łotwę, Polskę, Rumunię i ZSRR, a następnie osobno przez Litwę. Persję i Turcję. W nawiązaniu do P.B.-K. ZSRR podpisał 1933 ze swymi sąsiadami Konwencję o określeniu -* agresji. P.B.-K. raz tylko posłużył jako podstawa do pokojowego rozstrzygnięcia sporu: w konflikcie między Chinami a ZSRR o linię kolejową w Man- dżurii 1929, natomiast zawiódł 193&-31, gdy Japonia bez wypowiedzenia wojny rozpoczęła okupowanie Mandżurii; zawiódł też wobec agresji Włoch na Etiopię, jak i w następnych przypadkach agresji państw osi Rzym-Berlin-Tokio. P.B.-K. składa się z preambuły, z dwóch artykułów merytorycznych oraz trzeciego, ustalającego tryb proceduralny ratyfikacji i wejścia w życie. Tekst P.B.-K. (bez art. 3): Sygnatariusze niniejszego Traktatu mając głębokie poczucie ciążącego na nich uroczystego obowiązku rozwijania dobrobytu ludzkości; przekonani, że nadeszła chwila przystąpienia do szczerego wyrzeczenia się wojny jako narzędzia polityki narodowej, dla utrwalenia stosunków pokojowych i przyjaznych istniejących obecnie między ich ludami; w przeświadczeniu, że do wszelkich zmian w ich wzajemnych stosunkach powinno się dążyć wyłącznie za pomocą środków pokojowych i urzeczywistniać je w porządku i pokoju, oraz że każde Mocarstwo podpisujące, które by odtąd starało się rozwijać swoje interesy narodowe uciekając się do wojny, będzie musiało być pozbawione korzyści traktatu niniejszego; mając nadzieję, że zachęcone ich przykładem, wszystkie inne narody świata przyłączą się do tych wysiłków humanitarnych i przez przystąpienie do Traktatu niniejszego, skoro tylko uzyska on moc obowiązującą, udostępnią swoim ludom korzystanie z jego dobroczynnych postanowień, łącząc w ten sposób narody cywilizowane świata we wspólnym wyrzeczeniu się wojny jako narzędzia ich polityki narodowej; postanowili zawrzeć Traktat i w tym celu wyznaczyli swoich pełnomocników i zgodzili się na następujące artykuły: Art. I. Wysokie umawiające się Strony oświadczają uroczyście w imieniu swoich ludów, że potępiają uciekanie się do wojny w celu załatwienia sporów międzynar. i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach. Art. D. Wysokie umawiające się Strony uznają, że załatwianie i rozstrzyganie wszystkich sporów lub konfliktów bez względu na ich naturę lub pochodzenie, które mogłyby powstać między nimi, powinny być osiągane zawsze tylko za pomocą środków pokojowych". Ratyfikowany przez Polskę 25 m 1929. Di.U. 1929. póz. 88. 139, 283. 489 i 490; Q. WRIGHT The General Ad for Ihe Pacific Settiement of Int. Dispules, w: American Journal of Int. Law nr 24. 1930; M. GONSIO-ROWSKI Political Arhitration under the Generał Act for the Pacific settiement of Int. Disputes, w. American Journal of Int. Law nr 27. 1933; Q. WRIHOT The Meamng of the Pact of Paris. „ American Journal of Int. Law" nr 27. 1923; A. N. MANDELSTAM L'inierpretation du poetę Briand- Kellog par les gouvernements et les parlements des etats signateurs, Paris 41* 2587 Pakt Brukselski 1948 644 1934; A. BREOMAN La Politiaue de la Pologne dans la So-ciite des Nations, Paris 1935; R. H. FERRELL Peace in their Time. The Origins of the Kellog-Briand Pact, New Hayen 1952, s. 293. • 2587 PAKT BRUKSELSKI 1948 (ang. Brussels Treaty 1948, franc. Pacte de Bruxelles de 1948, hiszp. Pacto de Bruselas 1948, roś. Briusselskij dogo- wor 1948), przyjęta nazwa sojuszu państw Bene-luxu (Belgii, Holandii i Luksemburga), Francji i W. Brytanii, podp. 17 III 1948 w stolicy Belgii. Stanowił rozszerzenie na państwa Beneluxu fran-cusko-bryt. traktatu podp. 4 III 1947 w Dunkierce. Był prekursorem zachodnioeur.- bloków poli- tyczno-wojsk.: NATO 1949 oraz -r Unii Zachodnioeur. 1955, która objęła również NRF i Włochy. P.b. zakładał ścisłą współpracę sygnatariuszy na polu militarnym, gosp. i polit. Inicjatorem p.b. był laburzystowski rząd W. Brytanii, której min. spraw zagr. E. Bevin (1881-1951) wysunął w Izbie Gmin 2211948 projekt sojuszu jako zalążka „zjednoczonej zach. Europy". LORD ISMAY NATO The First Five Years 1949-1954. b.m. i r. s. 3-12. • 2588 PAKT CENTO 1959 (ang. Pact of the Central Treaty Organization, CENTO, 1959, franc. Pacte de CENTO de 1959, hiszp. Pacto de CENTO 1959, roś. Pakt CENTO 1959), oficjalna nazwa, zmodyfikowanego w marcu 1959 —> Paktu Bag- dadzkiego 1955-58. W. MORAWIECKI Organizacje Mtedzynar., wyd. 2, Warszawa 1965, s. 399-402. • 2589 PAKT CZTERECH 1933 (ang. Pact of Four, 1933, franc. Pacte des Ouatre de 1933, hiszp. Pacto de los Cuatro 1933, roś. „Pakt czetyrioch" 1933, wł. Patto di Ouattro, niem. Vierer-Pakt), przyjęta nazwa Paktu Porozumienia i Współpracy podp. 15 VII 1933 w Rzymie z inicjatywy B. Mus-soliniego przez Francję, W. Brytanię i Włochy. Pakt postanawiał, ze umawiające się strony „... będą się porozumiewały we wszystkich sprawach, które je dotyczą" (art. l), szczególnie w sprawach objętych art. 10, 16 i 19 Paktu LN (art. 2), w sprawach omawianych przez konferencje rozbrojeniowe (art. 3) oraz w sprawach gosp. (art. 4). Zawarty na 10 lat, był nastawiony antyradziecko, zawierał próbę stworzenia dyrektoriatu 4 mocarstw zach. w Europie Środk. i Wsch. dając Niemcom swobodę działania przeciw Polsce i państwom Małej Ententy; wobec negatywnego stosunku do Paktu Rady Małej Ententy i rządu Polski (oświadczenia z 4 III i 18 IV 1933), a także krytyki, jaką wywołał w opinii franc. i parlamencie, nie został ratyfikowany przez Francję i nigdy nie wszedł w życie. Gł. założenia P.Cz. w znacznym stopniu znalazły wyraz w Pakcie Monachijskim 1938. Materialien żur Entstehung des Yiermachtepaktes, w: Zeit-schrift fur wstandisches óffenttiches Recht und Yoikerrecht, 1934; Zbiór Dokumentów Miedzynar. 1919-1939, Warszawa 1939, s- 433; BRUNS-GRETSCHANINOW Politische Yertrage, t. 1-5, Berlin 1936/42; Prawo międzynar. i historia dyplomat. Wybór dokumentów, t. 2, opr.: L. Gelberg, Warszawa 1958; K. JARAUSH The Four Pact 1933, New York 1965; Z. S. BIEŁOUSOWA Pakt czetyrioch 1933 gada, w: Nowaja i no-wiejszaja istorija nr 2, 1972; Z. MAZUR Kształtowanie się koncepcji Paktu Czterech w latach 1931-32, w: Przegląd Zach. m 4, 1973. • 2590 PAKT LIGI ARABSKIEJ 1945 (ang. Covenant of the Arab League 1945, franc. Pacte de la Li-gue Arabe de 1945, hiszp. Pacto de la Liga Arabe 1945, roś. Pakt Ligi arabskich stran 1945), układ międzyrząd. powołujący do życia -> Ligę Państw Arabskich, podp. 22 III 1945 przez szefów rządów Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Iraku, Jemenu, Libanu, Syrii, Transjordanii. Pakt Ligi Państw Arabskich składa się z krótkiej preambuły o potrzebie zacieśnienia więzów ,,łączących ściśle państwa arabskie" oraz 20 artykułów i trzech załączników: l) dot. -»- Palestyny, 2) dot. współpracy z państwami nie będącymi członkami Ligi oraz 3) dot. mianowania pierwszego sekretarza Generalnego Ligi. Treść 20 art. w skrócie jest następująca: „Art. I. W skład L.P.A. wchodzą niepodległe państwa arabskie, które podpisały niniejszy pakt. Każde niepodległe państwo arabskie może zostać członkiem Ligi, Art. U. Celem Ligi jest zacieśnienie stosunków pomiędzy państwami członkami oraz uzgadnianie ich akcji politycznej dla* urzeczywistnienia ścisłej współpracy pomiędzy nimi, dla obrony ich niepodległości i suwerenności, i dla interesowania się w ogóle sprawami, dotyczącymi krajów arabskich i ich interesów. Celem jej jest również zapewnienie, w ramach u-stroju i warunków każdego państwa, ścisłej współpracy pomiędzy państwami członkami w następujących sprawach: a) sprawy gospodarcze i finansowe, włączając w to wymianę handlową, zagadnienia celne, monetarne, rolnicze i przemysłowe; b) sprawy komunikacyjne, włączając w to zagadnienia dotyczące kolejnictwa, dróg, lotnictwa, żeglugi oraz poczt i telegrafów; c) sprawy intelektualne; d) sprawy obywatelstwa, paszportów, wiz, wykonalności wyroków i ekstradycji; e) sprawy socjalne; f) sprawy sanitarne. Art. Ul. Liga posiada Radę, złożoną z przedstawicieli państw członków; każde państwo rozporządza jednym głosem bez względu na liczbę swych przedstawicieli. Rada ma za zadanie wprowadzanie w życie celów Ligi i dopilnowanie wykonania konwencji, które członkowie Ligi zawrą miedzy sobą w sprawach, o których mowa w artykule poprzedzającym lub w każdej innej dziedzinie. Ma ona również za zadanie ustalenie sposobów współpracy Ligi z organizacjami międzynar., które będą utworzone w przyszłości dla zapewnienia pokoju, bezpieczeństwa i uporządkowania zagadnień gospodarczych i społecznych. Art. IV. Dla każdej kategorii spraw, wyliczonych w art. 2, będzie utworzona oddzielna komisja, w której będą reprezentowane państwa członkowie Ligi. Art. V. Zakazane jest stosowanie przemocy dla załatwiania zatargów, które by mogły wyniknąć pomiędzy państwami członkami Ligi. Jeżeli powstanie między nimi spór, nie dotyczący niepodległości, suwerenności lub nienaruszalności terytorium państwowego, i jeżeli strony w sporze będące zwrócą się do Rady o załatwienie tego sporu, orzeczenie Rady będzie dla stron obowiązujące i podlegające wykonaniu. W podobnym przypadku państwa, pomiędzy którymi powstał spór, nie będą brały udziału w obradach i orzeczeniu Rady. Rada użyczy swych dobrych usług w przypadku wszelkiego sporu, który by mógł wywołać wojnę pomiędzy dwoma państwami członkami, albo pomiędzy państwem członkiem a państwem trzecim. Decyzje o zostosowaniu arbitrażu i koncyliacji będą zapadały większością głosów. Art. VI. W razie napaści lub groźby napaści na jedno z państw członków, państwo będące ofiarą napaści, albo któremu grozi napaść, może zażądać natychmiastowego zebrania się Rady. Rada uchwali jednogłośnie środki konieczne do odparcia napaści. Jeżeli napaść jest dziełem jednego z państw członków, głos jego nie będzie brany w rachubę przy obliczaniu jednomyślności. Art. VII. Uchwały Rady powzięte jednogłośnie są obowiązujące dla wszystkich państw członków Ligi, uchwały zaś zapadłe większością głosów obowiązują te tylko państwa, które je przyjęły. W obu przypadkach wykonanie uchwały Rady nastąpi w każdym państwie członku Ligi zgodnie z jego prawami zasadniczymi. Art. VIII. Każde państwo członek Ligi zobowiązuje się uszanować system rządu ustanowiony w innych państwach członkach Ligi. uznając że jest to wyłączne prawo każdego państwa. Zobowiązuje się ono powstrzymać się od wszelkiej akcji, zmierzającej do zmiany tego systemu. Art. IX. Te państwa należące do Ligi. które pragnęłyby nawiązać pomiędzy sobą współpracę i związać się w stopniu ściślejszym, niż to jest przewidziane w niniejszym pakcie; będą mogły zawrzeć z sobą układy w tym celu. Traktaty i u-kłady już zawarte, albo które'będą w przyszłości zawarte pomiędzy jednym z państw członków Ligi a państwem trzecim, nie są wiążące dla innych członków. 645 Pakt Ligi Narodów 1919 2591 Art. X. Stałą siedzibą Ligi jest Kair. Rada może postanowić zebrać się w każdym innym miejscu. Art. Xl. Rada Ligi będzie się zbierała na sesje zwyczajne dwa razy na rok, w miesiącach marcu i październiku. Na żądanie dwóch członków zbierze się ona na sesję nadzwyczajną za każdym razem, gdy tego będą wymagały okoliczności. Art. XII. Liga będzie posiadała stały sekretariat generalny, składający się z Sekr. Gen.. sekretarzy dodatkowych oraz dostatecznej liczby urzędników. Art. XIII. Sekr. Gen. układa projekt budżetu Ligi i składa go Radzie do zatwierdzenia przed początkiem roku finansowego. Art. XIV. Członkowie Rady Ligi oraz ci spośród jej urzędników, których wskaże regulamin wewnętrzny, będą korzystali, w trakcie wykonywania swych funkcji, z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Budynki zajęte przez organa Ligi są nietykalne. Art. XV. Rada zbierze się po raz pierwszy na zaproszenie szefa rządu egipskiego. Później będzie się ona zbierała na zaproszenie Sekr. Gen. Przewodniczyć Radzie na sesjach zwyczajnych będą kolejno przedstawiciele państw członków Ligi. Art. XVI. Wyjąwszy przypadki wyraźnie przewidziane w niniejszym pakcie. Rada będzie podejmowała większością g.ło-sów decyzje wiążące w następujących sprawach: a) sprawy personelu; b) uchwalenie budżetu Ligi; c) uchwalenie regulaminów wewnętrznych Rady, Komisji i Sekretariatu; d) zamkniecie sesji. Art. XVII. Każde państwo członek Ligi złoży w sekretariacie generalnym egzemplarz każdego traktatu lub konwencji, które zawarto lub zawrze w przyszłości z innym państwem człon- kiem Ligi, albo z państwem trzecim. Art. XVIII. Każde państwo będące członkiem Ligi może wystąpić z Ligi, uprzedzając o tym na rok naprzód. Rada Ligi może usunąć z Ligi każdego członka, który nie wypełnił zobowiązań, wynikających z niniejszego paktu. Uchwała o usunięciu zapada jednomyślnością głosów, nie licząc głosu państwa, będącego przedmiotem uchwały. Art. XIX. Pakt niniejszy może być zmieniony uchwałą zapadłą większością dwóch trzecich głosów członków Ligi. Każda poprawka do paktu może być przyjęta dopiero na sesji następującej po tej, na której została wniesiona. Każde państwo nie zgadzające się na poprawkę do paktu będzie miało prawo wystąpić z Ligi w chwili wejścia w życie lej poprawki, nie stosując się do postanowień poprzedzającego artykułu. Art. XX. Pakt niniejszy i Jego załączniki będą ratyfikowane przez Wysokie umawiające się Strony zgodnie z obowiązującymi przepisami konstytucyjnymi". Pakt został uzupełniony 13 IV 1950 Traktatem o wspólnej obronie i współpracy ekonomicznej. The Covenant of the Arab League, London 1945; Zbiór Dokumentów nr 2, 1946. B 2591 PAKT LIGI NARODÓW 1919 (ang. Covenant of the League of Nations 1919, franc. Pacte de la Socićtć des Nations de 1919, hiszp. Pacto de la Sociedad de Naciones 1919, roś. Ustaw Ligi nacyj 1919), historia powstania Paktu, związana jest z -> Traktatem Wersalskim, którego pierwszą część stanowi oraz z ideą •-> Ligi Narodów. Tekst Paktu z poprawkami z 1924 (art. 6, p. 4, art. 12, 13 i 15): ..Wysokie układające się Strony, zważywszy, że dla rozwoju współpracy między narodami oraz dla zapewnienia im pokoju i bezpieczeństwa należy przyjąć pewne zobowiązania nieuciekania się do wojny, utrzymywać jawne stosunki mię-dzynar., oparte na sprawiedliwości i honorze, przestrzegać Ściśle przepisów prawa międzynar., uznanych odtąd za normy rzeczywistego postępowania rządów, przestrzegać sprawiedliwości i skrupulatnie szanować wszelkie zobowiązania traktatowe we wzajemnych stosunkach między zorganizowanymi narodami — przyjmują niniejszy Pakt, który ustanawia Ligę Narodów. Art. I. l. Pierwotnymi członkami Ligi Narogów są sygnatariusze wymienieni w aneksie do niniejszego Paktu, oraz państwa również wyszczególnione w ineksie, które bez żadnych zastrzeżeń do tego Paktu przystąpią, składając deklarację w Sekretariacie w przeciągu dwu miesięcy od chwili wejścia w życie Paktu, co zostanie notyfikowane innym członkom Ligi. 2. Każde państwo, dominium lub kolonia, rządzące się samodzielnie, a nie wymienione w aneksie, może stać się członkiem Ligi, Jeżeli za iego przyjęciem wypowiedzą się dwie trzecie Zgromadzenia pod warunkiem, że da rzeczywiste rękojmie swych szczerych zamiarów przestrzegania zobowiązań międzynar. oraz że przyjmie ustalone przez Ligę normy dla swoich sił zbrojnych oraz swoich zbrojeń lądowych, morskich i lotniczych. 3. Każdy członek Ligi może za dwuletnim u-przedzeniem. wystąpić z Ligi pod warunkiem, że wypełni do chwili wystąpienia wszystkie zobowiązania międzynar. wraz z zobowiązaniami wynikającymi z niniejszego Paktu. Art. U. Liga wykonuje działalność w niniejszym Pakcie o-kreśloną przez Zgromadzenie i przez Radę przy pomocy stałego Sekretariatu. Art. m. l. Zgromadzenie składa się z przedstawicieli członków Ligi. 2. Zbiera się ono w oznaczonych odstępach czasu oraz ilekroć tego wymagają okoliczności, w siedzibie Ligi lub w innym wyznaczonym miejscu. 3. Zgromadzenie rozpoznaje wszystkie sprawy, wchodzące w zakres działania Ligi lub dotyczące pokoju świata. 4. Każdy członek Ligi może mieć w Zgromadzeniu nie więcej niż trzech przedstawicieli i rozporządza tylko jednym głosem. Art. IV. l. Rada składa się z przedstawicieli Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz z przedstawicieli czterech innych członków Ligi. Tych czterech członków Ligi wybiera dowolnie Zgromadzenie, w okresach czasu, jakie uzna za stosowne. Do chwili pierwszego wyboru przez Zgromadzenie.członkami Rady są Przedstawiciele Belgii, Brazylii, Hiszpanii i Grecji. 2. Za zgodą większości Zgromadzenia Rada może wyznaczyć innych członków Ligi. którzy będą odtąd stale reprezentowani w Radzie. Rada za zgodą większości Zgromadzenia może również powiększyć liczbę członków Ligi, którzy będą reprezentowani w Radzie z wyboru Zgromadzenia. 3. Zgromadzenie większością dwu trzecich głosów ustala przepisy dotyczące wyboru niestałych członków Rady i w szczególności przepisy określające czas trwania ich mandatu oraz warunki reelekcji. 4. Rada zbiera się, ilekroć okoliczności tego wymagają, a przynajmniej raz do roku, w siedzibie Ligi lub w innym miejscu, które zostanie wyznaczone. 5. Rada rozpoznaje wszystkie sprawy, wchodzące w zakres działania Ligi, lub dotyczące pokoju świata. 6. Każdy członek Ligi, w Radzie nie reprezentowany, będzie wezwany, aby wysłał swego przedstawiciela do zasiadania w Radzie ilekroć Radzie zostanie przedłożona sprawa, która szczególnie go interesuje. 7. Każdy członek Ligi, reprezentowany w Radzie rozporządza w niej tylko jednym głosem i posiada Jednego tylko przedstawiciela. Art. V. l. O ile wyraźnie nie zostało inaczej postanowione w niniejszym Traktacie decyzje Zgromadzenia lub Rady zapadają przez jednomyślną uchwałę członków Ligi, reprezentowanych na posiedzeniu. 2. O wszystkich zagadnieniach dotyczących procedury, które wyłaniają się na posiedzeniach Zgromadzenia lub Rady. włącznie z wyznaczeniem komisji do zbadania poszczególnych spraw, rozstrzyga Zgromadzenie lub Rada większością głosów Ligi, reprezentowanych na posiedzeniu. 3. Pierwsze posiedzenie Zgromadzenia i pierwsze Rady zwoła Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki. Art. VI. l. W siedzibie Ligi zostaje utworzony stały Sekretariat, który składa się z Sekr. Gen. oraz niezbędnych sekretarzy i personelu. 2. Pierwszy Sekr. Gen. jest wymieniony w aneksie. Następny Sekr. Gen. będzie mianowany przez Radę za zgodą większości Zgromadzenia. 3. Sekretarze i personel Sekretariatu będą mianowani przez Sekr. Gen. za zgodą Rady. 4. Sekr. Gen. Ligi jest z samego prawa Sekr. Gen. Zgromadzenia oraz Rady. Koszty Sekretariatu ponosić będą członkowie Ligi w stosunku ustalonym dla międzynar. biura Powszechnego Związku Pocztowego. Art. VII. ). Siedzibę Ligi ustanawia się w Genewie. 2. Rada może w każdej chwili ustanowić siedzibę gdzie indziej. 3. Wszystkie stanowiska w Lidze lub w związanych z nią gałęziach służby, nie wyłączając Sekretariatu, są na równi dostępne dla mężczyzn i kobiet. 4. Przedstawiciele członków Ligi oraz jej funkcjonariusze przy wykonywaniu swych czynności korzystała z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. 5. Budynki i tereny zajęte przez Ligę, jej urzędy lub jej zebrania są nietykalne. Art. VIII. l. Członkowie Ligi uznaią, ze utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dającego się pogodzić z bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiązań międzynar. nałożonych przez wspólną akcie. 2. Rada, uwzględniając geograficzne położenie i specjalne warunki każdego państwa, opracnie plany takiego zmniejszenia zbrojeń v/ celu przedłożenia ich poszczególnym rządom do rozważenia i decyzji. 3. Plany te będą poddawane ponownemu rozważaniu i, w rnzie potrzeby, rewizji przynajmniej co lat dziesięć. 4. Po przyjęciu planów przez poszczególne rządy granice zbrojeń w ten sposób ustalone nie będą mogły być przekroczone bez zgody Rady. 5. Zważywszy, że fabrykacja prywatna amunicji i materiału wojennego nasuwa poważne zastrzeżenia, członkowie Ligi polecają Radzie, ahy obmyśliła właściwe środki, jak uniknąć szkodliwych skutków takiej fabrykacji, uwzględniając przy tym potrzeby członków Ligi. którzy sami nie mogą wytwarzać amunicji i materiału wojennego, niezbędnych do ich własnego bezpieczeństwa. 6. Członkowie Ligi zobowiązują ssę udzielać sobie nawzajem szczerych i zupełnych informacji dotyczących stopy swych zbrojeń, programów wojskowych, morskich i lot- 2591 Pakt Ligi Narodów 1919 646 niczycb oraz stanu tych gałęzi przemysłu, które mogą być zużytkowane do celów wojennych. Art. IX. Zostanie utworzona stała Komisja, której zadaniem będzie przedkładać Radzie opinie co do wykonania przepisów, zawartych w art. l i 8 oraz co do wszystkich w ogóle spraw wojskowych, morskich i lotniczych. Art. X. Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz integralność terytorialną oraz istniejącą niezależność polityczną wszystkich członków Ligi. W razie podobnej napaści, jej groźby lub niebezpieczeństwa Rada wskaże środki, jak zapewnić wykonanie niniejszego zobowiązania. Art. XI. l. Oświadcza się wyraźnie, że wszelka wojna lub groźba wojny, niezależnie od tego, czy jest wprost wymierzona przeciwko jednemu z członków Ligi, czy też nie, interesuje .całą Ligę. która powinna podjąć wszelkie środki, mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami. W t,akim wypadku Sekr. Gen. na żądanie któregokolwiek członka Ligi, zwoła niezwłocznie Radę. 2. Oświadcza się poza tym, że każdy członek Ligi ma prawo w sposób przyjacielski zwrócić uwagę Zgromadzenia lub Rady na każdą okoliczność mogącą wpłynąć na stosunki międzynar.. zagrażając zakłóceniem pokoju albo dobrego porozumienia między narodami, od którego zależy utrzymanie pokoju. Art. XII. l. Członkowie Ligi zgadzają się, że w wypadku gdyby między nimi powstał spór mogący doprowadzić do zerwania stosunków skierują go bądź to na drogę postępowania rozjemczego, bądź przedłożą go do rozpatrzenia Radzie. Zgadzają się oni również na to, że w żadnym przypadku me powinni uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od orzeczenia rozjemczego lub sądowego albo sprawozdania Rady. 2. We wszystkich wypadkach, przewidzianych niniejszym artykułem orzeczenie rozjemcze lub sądowe powinno być wydane w rozsądnym czasie, zaś sprawozdanie Rady powinno być sporządzone w ciągu 6 miesięcy od dnia przedłożenia jej sporu. Art. XIII. l* Członkowie Ligi zgadzają się, że w razie gdyby między nimi powstał spór, nadający się ich zdaniem do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego i gdyby spór ten nie mógł być załatwiony zadowalająco w drodze dyplomatycznej, sprawa będzie w całej rozciągłości oddana do załatwienia rozjemczego lub sądowego. ,2. Wśród sporów nadających się w ogólności do rozstrzygania rozjemczego lub sądowego, znajdują się te, które dotyczą wykładni traktatów, wszelkich kwestii prawa międzynar., spory dotyczące ustalenia faktów, które, gdyby zostały stwierdzone, stanowiłyby naruszenie zobowiązań międzynar,, wreszcie spory co do rozmiaru lub natury odszkodowania należnego z tytułu podobnego naruszenia. 3. Sprawa zostanie oddana Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynar., lub każdej innej jurysdykcji lub sądowi, który wskażą Strony lub który został przewidziany w uprzednio zawartych przez nie konwencjach. 4. Członkowie Ligi zobowiązują się wykonać w dobrej wierze wydane orzeczenie i nie uciekać się do wojny z członkiem Ligi, który się do orzeczenia zastosuje. W razie niewykonania orzeczenia Rada zaproponuje środki, które mają zapewnić mu skuteczność- Art. XIV. Radzie powierza się przygotowanie projektu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. i przedstawienie członkom Ligi. Trybunał ten rozpatrywać będzie wszystkie spory o charakterze międzynar., przedłożone mu przez Strony. Będzie on również wydawał opinie doradcze o wszystkich sporach i sprawach, z którymi zwróci się doń Rada lub Zgromadzenie. Art. XV. l. Jeżeli między członkami Ligi powstanie spór, który mógłby spowodować zerwanie stosunków i jeżeli on nie zostanie poddany postępowaniu rozjemczemu lub sądowemu, przewidzianemu w art. 13, to członkowie Ligi zgadzają się przedłożyć go Radzie. W tym celu wystarczy, aby Jedna ze Stron zawiadomiła o sporze Sekr. Gen., który zarządzi wszelkie środki w celu wszechstronnego rozpoznania i zbadania sporu. 2. Strony powinny w możliwie najkrótszym czasie zakomunikować Sekr. Gen. swoje stanowiska z podaniem dotyczących sporu faktów i dokumentów dowodowych. Rada może nakazać natychmiastowe ich ogłoszenie. 3. Rada będzie się starała zapewnić załatwienie sporu. Jeżeli się -to uda, Rada, w miarę jak uzna to za pożyteczne, ogłosi przedstawienie stanu faktycznego, niezbędne jego wyjaśnienie i sposób załatwienia sporu. 4. Jeżeli spór nie będzie mógł być załatwiony, Rada ułoży i poda do wiadomości publicznej sprawozdanie, przyjęte jednomyślnie albo większością głosów, z przedstawieniem okoliczności sporu oraz rozwiązań przez Radę zaleconych, jako najsłuszniejszych i najodpowiedniejszych w danej sprawie. 5. Każdy członek Ligi reprezentowany w Radzie, może również podać do publicznej wiadomości przedstawienie faktycznego stanu sporu i swe własne wnioski. 6. Jeżeli sprawozdanie Rady zostanie przyjęte jednomyślnie, przy czym głosu przedstawicieli Stron nie bierze się w rachubę, to członkowie Ligi zobowiązują się nie uciekać się do wojny ze Stroną, która zastosuje się do wniosków sprawozdania. 7. Gdyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia sprawozdania przez wszystkich członków, poza przedstawicielami Stron wiodących spór. to członkowie Ligi zastrzegają sobie prawo działania, jak to uznają za niezbędne, w obronie prawa i sprawiedliwości. 8. Jeżeli jedna ze stron twierdzi i Rada uzna, że spór dotyczy sprawy, którą prawo międzynar. pozostawia wyłącznie kompetencji tej Strony, to Rada stwierdzi to w sprawozdaniu, nie zalecając żadnego rozwiązania. 9. Rada może we wszystkich wypadkach przewidzianych w niniejszym artykule, przedłożyć spór Zgromadzeniu. Spór musi być przedłożony Zgromadzeniu, o ile jedna ze Stron tego zażąda; żądanie to powinno być zgłoszone przed upływem 14 dni od przekazania sporu Radzie. 10. We wszystkich sprawach przedkładanych Zgromadzeniu przepisy niniejszego artykułu i art. 12 co do postępowania i uprawnień Rady, stosować się będą także do postępowania i uprawnień Zgromadzenia. Rozumie się, że sprawozdanie Zgromadzenia, przyjęte przez przedstawicieli członków Ligi, reprezentowanych w Radzie, oraz przez większość pozostałych członków Ligi, wyjąwszy w każdym wypadku przedstawicieli Stron, mieć będzie taki sam skutek, jak sprawozdanie Rady, przyjęte jednomyślnie przez jej członków, nie będących przedstawicielami Stron. Art. XVI. l. Jeżeli jeden z członków Ligi ucieka się do wojny wbrew zobowiązaniom przyjętym w art. 12, 13 lub 15, uważany będzie ipso facto za dopuszczającego się aktu wojennego przeciw wszystkim członkom Ligi. Ci zobowiązują się zerwać z nim natychmiast wszelkie stosunki handlowe i finansowe, zakazać wszelkich stosunków między swymi obywatelami a o-bywatelami państwa, które złamało Pakt, wreszcie przerwać wszelkie porozumiewanie się w sprawach" finansowych, handlowych czy osobistych między obywatelami tego państwa a obywatelami innych państw, należących lub nie należących do Ligi. 2. W podobnym wypadku obowiązkiem Rady będzie zalecić poszczególnym zainteresowanym rządom, jakim kontyngentem sił wojskowych, morskich i lotniczych każdy członek Ligi ma współdziałać w siłach zbrojnych, przeznaczonych do tego, aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi. 3* Członkowie Ligi zgadzają się nadto udzielać sobie wzajemnie poparcia w przeprowadzeniu zarządzeń gospodarczych i finansowych, które będą przedsiębrane na mocy niniejszego artykułu, aby możliwie zmniejszyć wynikające z tych zarządzeń straty i niedogodności. Również wspierać się będą wzajemnie w oporze przeciw specjalnym środkom, jakie wobec jednego z nich stosować będzie państwo, które złamało Pakt. Wreszcie podejmą niezbędne kroki, by ułatwić przejście przez swe terytoria wojskom każdego członka Ligi. biorącego udział we wspólnej akcji, mającej na celu zapewnienie poszanowania zobowiązań Ligi. 4. Każdy członek Ligi, który stał się winnym złamania jednego z zobowiązań, wynikających z tego Paktu, może być wykluczony z Ligi. Wykluczenie wymagać będzie jednomyślnej uchwały podjętej przez wszystkich pozostałych członków Ligi reprezentowanych w Radzie. Art. XVII. l. W przypadku sporu między dwoma państwami, z których tylko jedno Jest członkiem Ligi, lub też żadne do niej nie należy, państwo lub państwa nie należące do Ligi zostaną w celu załatwienia sporu wezwane do poddania się zobowiązaniom, jakie ciążą na członkach Ligi na warunkach uznanych przez Radę za sprawiedliwe. Jeżeli przyjmą to wezwanie, to będą miały do nich zastosowanie postanowienia artykułów od 12 do 16 z zastrzeżeniem zmian, które Rada uzna za konieczne. 2. Po wysłuchaniu wezwania Rada zarządzi rozpoznanie okoliczności sporu i zaproponuje zarządzenia, które Jej się wydadzą w danym poszczególnym wypadku najskuteczniejsze, 3. Jeżeli państwo wezwane nie zechce w celu załatwienia danego sporu poddać się zobowiązaniu członka Ligi i ucieknie się do wojny z członkiem Ligi. natenczas zostaną doń zastosowane przepisy art. 16. 4. Jeżeli obie wezwane Strony odmówią poddania się zobowiązaniom członka Ligi w celu uregulowania sporu, to Rada może podjąć wszelkie środki i poczynić wszelkie propozycje, zdolne zapobiec krokom nieprzyjacielskim i zapewnić rozwiązanie konfliktu. Art. XVIII. Każdy traktat lub zobowiązanie międynar., zaciągnięte w przyszłości przez członka Ligi, zostanie natychmiast przez Sekretariat zarejestrowane i ogłoszone w możliwie najkrótszym czasie. Żaden z tych traktatów lub zobowiązań międzynar. nie uzyska mocy obowiązującej, zanim nie zostanie zarejestrowany. Art. XIX. Zgromadzenie może od czasu do czasu proponować członkom Ligi, aby przystąpili do ponownego zbadania traktatów, które nie dają się już stosować, oraz położenia międzynar., którego dalsze trwanie mogłoby zagrozić pokojowi świata. Art. XX. l. Członkowie Ligi uznają, każdy za siebie, że Pakt niniejszy znosi wszystkie zobowiązania lub porozumienia inter se, nie dające się pogodzić z jego brzmieniem i zobowiązują się uroczyście nie zaciągać w przyszłości podobnych. 2. Jeżeli który z członków Ligi zaciągnął przed wstąpieniem do Ligi zobowiązania, nie dające się pogodzić z brzmieniem Paktu powinien poczynić niezwłocznie kroki w celu zwolnienia się od tych zobowiązań. 647 Pakt Monachijski 1938 2593 Art. XXI. Zobowiązania międzynar., takie jak traktaty arbitrażowe i porozumienia regionalne, jak doktryna Monroe zapewniające utrzymanie pokoju, nie są uważane za sprzeczne z po- stanowieniami niniejszego Paktu, Art. XXII. l. Następujące zasady stosują się do kolonii i do terytoriów, które na skutek wojny przestały podlegać zwierzchnictwu państw, dotychczas nimi rządzących, a które są zamieszkane przez ludy, jeszcze niezdolne do rządzenia się samodzielnie w szczególnie trudnych warunkach nowoczesnego świata. Dobrobyt i rozwój tych ludów stanowią święte. posłannictwo cywilizacji i dlatego należy włączyć do niniejszego Paktu rękojmię spełnienia tego posłannictwa. 2. Najlepszym sposobem urzeczywistnienia w praktyce tej zasady jest powierzenie opieki nad tymi ludami narodom rozwiniętym, które ze względu na swe zasoby, doświadczenia i położenie geograficzne mogą najskuteczniej wziąć na siebie podobną odpowiedzialność l zechcą ją przyjąć; narody te wykonywałyby opiekę w charakterze mandalariuszy Ligi i w jej imieniu. 3. Charakter mandatu powinien być różny zależnie od stopnia rozwoju ludu, położenia geograficznego terytorium, jego warunków gospodarczych i wszelkich innych podobnych czynników. 4. Niektóre społeczności, które należały poprzednio do Cesarstwa Otomańskiego, osiągnęły taki stopień rozwoju, ze ich istnienie jako narodów niepodległych może być uznane tymczasowo, pod warunkiem, że rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją aż do chwili, kiedy się staną zdolne do samodzielnych rządów. Życzenia tych społeczności powinny być w pierwszym rzędzie wzięte pod rozwagę przy wyborze mandatariusza. 5. Stopień rozwoju, na którym znajdują się inne ludy, w szczególności w Afryce, wymaga, aby mandatariusz podjął zarząd terytorium na warunkach, które uniemożliwiając takie nadużycia, jak handel niewolnikami, bronią i alkoholem zapewnią wolność sumienia i religii, z tymi tylko ograniczeniami, których może wymagać utrzymanie porządku publicznego i dobrych obyczajów, zabronią wznoszenia fortec, tworzenia baz wojskowych i morskich oraz szkolenia wojskowego tubylców, o ile to nie jest konieczne ze względów policyjnych lub do obrony terytorium, wreszcie zapewnią także innym członkom Ligi równe warunki wymiany i handlu. 6. W końcu. są takie terytoria, jak Afryka południowo-zachodnia i niektóre wyspy Pd. Pacyfiku, które skutkiem słabej gęstości swego zaludnienia, niewielkieeo obszaru, oddalenia od ognisk cywilizacji, przyległości geograficznej do terytorium mandatariusza, lub dla innych powodów, mogłyby być rządzone najlepiej pod panowaniem ustaw mandatariusza, jako część rozdzielna jeso terytorium, z zastrzeżeniem jednak wyszczególnionych wyżej gwarancji w interesie ludności tubylczej. 7. We wszystkich tych wypadkach mandatariusz powinien przedkładać Radzie coroczne sprawozdanie o powierzonych mu terytoriach. 8. Jeżeli granice władzy, nadzoru i zarządu, który ma sprawować mandatariusz, nie zostały uzgodnione uprzednio w układzie między członkami Ligi. zostaną one wyraźnie ustalone w każdym konkretnym wypadku przez Radę. 9. Będzie powołana stała komisja, której powierzy się odbieranie i badanie rocznych sprawozdań mandatariuszy oraz udzielenie Radzie opinii we wszystkich sprawach związanych z wykonaniem mandatów. Art. XXIII. Z zastrzeżeniem i zgodnie z postanowieniami konwencji międzynar., już zawartych, lub zawrzeć się mających, członkowie Ligi: a) dołożą wszelkich starań, aby ustanowić i utrzymać słuszne i ludzkie warunki pracy dla mężczyzn, kobiet i dzieci zarówno na swych własnych terytoriach, jak i we wszystkich krajach, dokąd sięgają ich stosunki handlowe i przemysłowe, oraz utworzyć i utrzymywać potrzebne w tym celu organizacje międzynar.; b) zobowiązują się zapewnić sprawiedliwe postępowanie z ludnością tubylczą na terytoriach, podlegających ich administracji; c) powierzają Lidze ogólny nadzór nad porozumieniami w sprawie handlu kobietami i dziećmi, handlu opium i innymi szkodliwymi Środkami; d) powierzają Lidze ogólny nadzór nad handlem bronią i amunicją z krajami, w których kontrola tego handlu jest konieczna dla powszechnego dobra; e) wydadzą niezbędne zarządzenia w celu zapewnienia i utrzymania wolności komunikacji i tranzytu oraz sprawiedliwego traktowania handlu wszystkich członków Ligi. przy czym rozumie się, że szczególna potrzeby obszarów zniszczonych podczas wojny 1914-18 r. będą musiały być wzięte pod uwagę; f) dołożą starań w celu podjęcia kroków o charakterze międzynar. dla zapobiegania chorobom oraz ich zwalczania. Art. XXIV. l. Wszystkie biura międzynar., utworzone poprzednio na mocy traktatów zbiorowych, będą poddane władzy Ligi o ile nastąpi na to zgoda Stron, które te traktaty podpisały. Wszystkie inne biura międzynar. i komisje dla uregulowania spraw międzynar., które zostaną w następstwie utworzone, będą poddane władzy Ligi. 1. Co się tyczy wszystkich spraw o znaczeniu międzynar.- , normowanych przez konwencje ogólne, ale nie poddanych nadzorowi komisji lub biur międzynar.. Sekretariat Ligi będzie, na żądanie Stron i za zgodą Rady, gromadził i udzielał wszystkich potrzebnych informacji oraz służył wszelką potrzebną lub pożądaną pomocą. 3. Rada może postanowić, że wydatki biur lub komisji, poddanych władzy Ligi, zostaną zaliczone na poczet wydat- ków Sekretariatu. Art. XXV. Członkowie Ligi zobowiązani są popierać i ułatwiać tworzenie i współdziałanie dobrowolnych należycie upoważnionych organizacji narodowych Czerwonego Krzyża, mających za zadanie podniesienie zdrowotności, zapobieganie chorobom j łagodzenie cierpień na świecie. Art. XXVI. l. Poprawki do niniejszego Paktu wejdą w życie z chwilą ich ratyfikacji przez członków Ligi. których przedstawiciele tworzą Radę i przez większość tych, których przedstawiciele tworzą Zgromadzenie. 2. Każdemu członkowi Ligi wolno jest nie przyjąć poprawek wprowadzonych do Paktu, w którym to wypadku przestaje on być członkiem Ligi. Troili de la Paix. Paris 1919; H. KELSEN De la separation dv Poetę de la Socittt des Nation et des trailes de paix, Paris 1937; J. M. YEPES. P. DA SILVA Commentaire TheorI-ąue et Pratiqiie du Pacie de S. de N. et des Statuts de 1'Union Panamericaine. Vol. 3, Paris 1934-1939; Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór Dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958, s. 30-40. • 2592 PAKT MANILI I KARTA PACYFIKU 1954 (ang. Manila Pact and Pacific Charter 1954, franc. JPacte de Manille et Charte du Pacifique de 1954, hiszp. Pacto de Manila y Carta del Pacifico 1954, roś. Manilskij dogowor i Tichookieanskaja char-tija 1954), druga oficjalna nazwa Traktatu Obrony Kolektywnej Azji Pd.-Wsch., Southeast Asia Collective Defense Treaty, podp. 8 IX 1954 w stolicy Filipin przez rządy Australii, Filipin, Francji, N. Zelandii, Pakistanu, Syjamu, W. Brytanii i USA, który powotał do życia Organizację Paktu pod oficjalną nazwą Southeast Asia Treaty Or-ganization ->- SEATO. Manila Pact and Pacific Charter, w: Int. Organizations nr 8, 1954, s. 617 i następne. PAKT MIĘDZYNAR. O PRAWACH OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH -> Prawa obywatelskie i polityczne. Pakt Międzynarodowy 1966. PAKT MIĘDZYNAR. O PRAWACH GOSPODARCZYCH, SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH —r Prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne, Pakt Międzynarodowy 1966. • 2593 PAKT MONACHIJSKI 1938 (ang. Pact of Mu-nich, 1938, franc. Pacte de Munich de 1938, hiszp. Pacto de Munich 1938, roś. Miunchensko-je sogłaszenije 1938, niem. Miinchen Abkommen), symbol traktatu opartego na złej woli, z zamiarem przygotowania warunków do wojny napastniczej, podp. 291X1938 w Monachium, przez szefów dwu rządów faszyst.: III Rzeszy A. Hitlera i Włoch B. Mussoliniego oraz dwu rządów burz.: Francji E. Daladiera i W. Brytanii N. Chamber-laina, przyznający III Rzeszy prawo' okupowania i anektowania poważnej części Czechosłowacji (3Wo ludności i 40% potencjału przem. oraz całe uzbrojenie obronne pogranicza czesko-nicm.) co oznaczało wydanie tego kraju na łaskę i niełaskę Hitlera, który też w pięć miesięcy później okupował całą Czechosłowację. Pełny tekst M.P. wraz z 4 krótkimi zat. był następujący: ,,Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francja i Włochy, biorąc pod uwagę osiągnięte tuż w zasadzie porozumienie co do odstąpienia Niemcom obszaru, zamieszkanego przez Niemców sudeckich, zgodziły się na poniżej wymienione terminy i warunki tej cesji oraz na zarządzenia, jakie mają być wydane, przy czym. na mocy tego porozumienia, każde z tych państw uważa się za odpowiedzialne za kroki, niezbędne do zapewnienia jego wykonania: l* Ewakuacja rozpocznie się I X 1938. 2. Zjednoczone Królestwo, Francja i Włochy zgodne są co do tego, żeby ewakuacja tego obszaru była zakończona 10 X 1938 i to bez 2594 Pakt neutralności Jap.-radz. 648 zniszczenia jakichkolwiek istniejących urządzeń i że Rząd Czechosłowacki ponosi odpowiedzialność za to, że ewakuacja będzie dokonana bez uszkodzeń wspomnianych urządzeń. 3. Sposoby dokonania ewakuacji będą ustalone w szczegółach przez komisję międzynar.. złożoną z przedstawicieli Niemiec, Zjednoczonego Królestwa, Francji, Wioch i Czechosłowacji. 4. Obsadzanie stopniowe obszarów o przeważającej ludności niemieckiej przez wojska niemieckie rozpocznie się l X 1938. Wskazane na załączonej mapie cztery obszary będą obsadzone przez wojska niemieckie w następującej kolejności: obszar oznaczony jako nr I, l i 2 października, obszar oznaczony jako nr II, 2 i 3 października, obszar oznaczony'jako nr III. 3, 4 i 5 października, obszar oznaczony jako IV, 6 i 7 października. Pozostały obszar o przeważającym charakterze niemieckim będzie niezwłocznie określony przez wyżej wymienioną komisję i obsadzony przez wojska niemieckie do dnia 10 X 1938. 5. Wymieniona w punkcie 3 komisja międzynar. określi obszary, na których ma się odbyć plebiscyt. Obszary te będą obsadzone prze? oddziały międzynar. aż do zakończenia plebiscytu. Ta sama komisja ustali sposób przeprowadzenia plebiscytu, biorąc za podstawę warunki przeprowadzenia plebiscytu na obszarze Saary. Komisja ustali również datę odbycia się plebiscytu, ta data nie może przypaść później jak na-koniec listopada. 6. Ostatecznego ustalenia granic dokona komisja międzynar. Ta sama komisja będzie również uprawniona do zaproponowania czterem mocarstwom: Niemcom, Zjednoczonemu Królestwu, Francji i Włochom dopuszczenia w pewnych wyjątkowych przypadkach nieznacznych odchyleń od ściśle etnograficznego określenia stref, które mają być przekazane bez plebiscytu. 7. Przewiduje się prawo opcji dla przenoszenia się na odstępowane obszary oraz dla opuszczania' ich; z prawa opcji należy skorzystać w ciągu sześciu miesięcy, licząc od dnia zawarcia niniejszego porozumienia. Komisja niemiecko-czechosłowacka ustali szczegóły opcji, rozważy sposoby ułatwienia wymiany ludności oraz rozstrzygnie zasadnicze kwestie, które wynikną z tej wymiany. 8. Rząd Czechosłowacki zwolni w ciągu czterech tygodni, Ucząc od daty zawarcia niniejszego porozumienia, ze służby w wojsku i w policji tych wszystkich Niemców sudeckich, którzy pragnąć będą tego zwolnienia; w ciągu tego samego czasu Rząd Czechosłowacki zwolni z więzień tych Niemców sudeckich, którzy odsiadują karę za przestępstwa polityczne. Załączniki do Porozumienia: l) Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie i Rząd Francuski przystąpiły do powyższego porozumienia na tej podstawie, że podtrzymują ofertę, zawartą w punkcie 6 propozycji angielsko-francuskich z dnia 19 IX 1938, dotyczącą międzynar. zagwarantowania nowych granic Czechosłowacji przed niesprowokowaną napaścią. Z chwilą, gdy sprawa polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji będzie załatwiona, Niemcy i Włosi ze swej strony udzielą gwarancji Czechosłowacji. 2) Szefowie Rządów czterech mocarstw oświadczają, że jeżeli zagadnienie polskiej i węgierskiej mniejszości w Czechosłowacji, nie zostanie załatwione w ciągu trzech miesięcy w drodze porozumienia pomiędzy zainteresowanymi rządami będzie ono przedmiotem nowej konferencji obecnych tu szefów Rządów czterech mocarstw. 3) Wszystkie kwestie, mogące wyniknąć z przekazania obszarów, będą uważane za wchodzące w zakres kompetencji komisji międzynarodowej. 4) Obecni tu czterej szefowie Rządów zgodzili się co do tego. żeby komisja międzynarodowa, przewidziana w podpisanym dziś przez nich porozumieniu, składała się z Sekretarza Stanu niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagr., ambasadorów brytyjskiego, francuskiego i włoskiego akredytowanych w Berlinie oraz z mianowanego przez Rząd Czechosłowacki jego przedstawiciela". Pakt Monachijski należy do wyjątkowych międzywojennych traktatów, który nie zosta} poddany obowiązkowej rejestracji i opublikowaniu przez LN zgodnie z art. 18 Paktu Ligi, stwierdzającym, że „żaden z traktatów... nie uzyska mocy obowiązującej zanim nie zostanie zarejestrowany". Fakt. że Rzesza i Wiochy nie należały już do Ligi nie zmienia faktu, że należały dalej Francja i W. Brytania i obowiązujące dla nich pozostawały postanowienia Paktu Ligi. Mocarstwa sojusznicze 1945 uznały niemoralność i nielegalność Paktu przywracając zach. granice Czechosłowacji sprzed 1938. Rząd NRD w układzie przyjaźni i wzajemnej pomocy z Czechosłowacją z marca 1967 potwierdził, iż „układ monachijski uznawany jest za nieważny od początku ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami". Rząd NRF odmawiał uznania nieważności ex tunc (od początku), stojąc na stanowisku że stał się on nieważny ex nunc (dopiero później). Ostatecznie podp. 11 XII 1973 w Pradze przez szefów rządów Czechosłowacji i NRF układ o normalizacji stosunków między CSRS i NRP, stwierdza w art. l: ,,Czechosłowacka Republika Socjalistyczna i Federalna Republika Niemiec, biorąc pod uwagę swe wzajemne stosunki, zgodnie z niniejszym układem uważają porozumienie monachijskie z 29 IX 1938 za nieważne"., (Zob. Układ CSRS-NRF 1973). Documenis on Brilish Foreign Policy 1919-1939. Third Serics, vol. 1-3, London 1940-1950; Aklen wr neutsrhen Auswarti-gen Politik 1918-1945. Serie D (1937-1945), Bd. 2, u. IV, 1950/51; Mmrhnv v Dokumentach, t. 2, Praha 1958; I. A. PETERS SSSR-Czechoslowakija i jewropiejskaja poUtika nakanunie Miunchena, Kijew 1971, s. 188. • 2594 PAKT NEUTRALNOŚCI JAPOl Pakt Brianda-Kełloga 1928. • 2599 PAKT POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ AZJI 1954 (ang. South-Easi Asia Treaty 1954, franc. Pacte de 1'Asie du Sucl-Est de 1954, hiszp. Tra-tado del Sudeste de Asia 1954, roś. Dogowor Jugo-Wostocznoj Azii 1954), nazwa wielostronnego układu, którego organem jest Organizacja Paktu Południowo-Wsch. Azji -> SEATO. • 2600 PAKT PÓŁNOCNOATLANTYCKI 1949 (ang. North-Atlantic Treaty 1949, franc. Pacte de FAt-lantique du Nord de 1949, hiszp. Pacto del At- lantico Norte 1949, roś. Siewieroatłanticzeskij do-gowor 1949), zawarty 4 IV 1949 w Waszyngtonie przez rządy mocarstw zach. i 9 'państw Europy Zach. powołał do życia or§. militarną —- NATO. Przymierze państw sygnatariuszy paktu, określane jest też w terminologii międzynar. jako sojusz atlantycki (Atlantic Alliance). Org. zarej. w ONZ, poświęconą studiom nad integracją polit. i militarną państw członkowskich paktu jest Inst. Atlantycki, Atlantic Institute—Institute Atlantique, zał. 1961, z siedzibą w Paryżu. Tekst paktu: ,,Wstęp. Strony w niniejszym Traktacie potwierdzają swą wiarę w cele i zasady Karty NZ i swe pragnienie współżycia w pokoju ze wszystkimi ludami i ze wszystkimi rządami. Są one zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizacje swych ludów, oparte na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności. Starają się one popierać stabilizację i dobrobyt w strefie pół-nocno-atlantyckiej. Są one zdecydowane połączyć swe wysiłki w celu zbiorowej obrony i zachowania pokoju i bezpieczeństwa. Dlatego wyrażają one zgodę na niniejszy Traktat północnoatlantycki. Art. I. Zgodnie z tym, co oświadczono w Karcie NZ, Strony zobowiązują się wszelkie spory międzynar., w które mogłyby zostać uwikłane, załatwiać przy pomocy środków pokojowych w taki sposób, aby pokój międzynar., bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały narażone na, niebezpieczeństwo, jak również powstrzymywać się w swych stosunkach międzynar. od groźby lub stosowania przemocy w jakikolwiek sposób niezgodny z celami NZ. Art. 11. Strony będą przyczyniały się do dalszego rozwoju pokojowych i przyjaznych stosunków międzynar. przez wzmacnianie swych wolnych instytucji, przez spowodowanie lepszego zrozumienia zasad, na których te instytucje są oparte,, oraz przez popieranie warunków stabilizacji i dobrobytu. Będą one dążyły do usuwania nieporozumień w swej międzynar. polityce gospodarczej i będą popierały współpracę gospodarczą pomiędzy którymikolwiek z nich lub wszystkimi. Ari. XII. Dla skuteczniejszego osiągnięcia celów niniejszego Traktatu Strony, każdn z osobna i wszystkie razem, przez stałą i skuteczną samopomoc i pomoc wzajemną będą utrzymywały i rozwiiaty swoją indywidualną i zbiorową zdolność do odparcia zbrojnej napaści. Art. IV. Strony będą naradzały się ze sobą, ilekroć, zdaniem którejkolwiek z nich, zagrożona będzie całość terytorialna, niezależność polityczna lub bezpieczeństwo którejkolwiek z nich, Art. V. Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Pn. będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim; wskutek tego zgadzają się one na to, że Jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, każda z nich, w wykonaniu prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony. uznanego przez artykuł 51 Karty NZ. udzieli pomocy Stronie lub Stronom tak napadniętym, podejmując natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi Stronami taka akcję, jaką uzna za konieczną, nie wyłączając użycia siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa strefy północnoatlantyckiej, O ka;'dej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich środkach, podjętych w jej wyniku, R. Bezp. ONZ będzie niezwłocznie zawiadamiana. Środki takie powinny być zaniechane, gdy tylko R. Bezp. ONZ podejmie zarządzenia, konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. VI. Do celów artykułu 5, za napaść zbrojną, wymierzoną przeciwko iednej lub kilku Stronom, uważa się napaść zbrojną na terytorium którejkolwiek ze Stron w Europie lub Ameryce Pn.. na alyicrskie departamenty Francji, na wojska okupacyjne którejkolwiek ze Stron w Europie, na wyspy znajdujące się pod władzą którejkolwiek ze Stron, położone na obszarze północnoatlantyckim na północ od zwrotnika Raka albo na okręty lub samoloty którejkolwiek ze Stron, znajdujące się na tym obszarze. Art. VII. Traktat niniejszy nic narusza ani nie będzie rozumiany jako w jakikolwiek sposób naruszający przewidziane w Karcie prawa i obowiązki Stron, będących członkami NZ, ani też szczególną odpowiedzialność R. Bezp. ONZ za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. VIII. Każda Strona oświadcza, że żadne z wiążących ją obecnie zobowiązań międzynar. z którąkolwiek ze Stron albo z jakimkolwiek trzecim państwem nie znajduje się w sprzeczności z niniejszym Traktatem oraz zobowiązuje się do nie-zaciągania żadnych zobowiązań międzynar., sprzecznych z niniejszym Traktatem. Art. IX. Strony niniejszym ustanawiają Radę, w której każda z nich będzie reprezentowana, w celu rozpatrywania spraw dotyczących wykonania niniejszego Traktatu. Rada będzie zorganizowana w taki sposób, żeby mogła zbierać się szybko w każdym czasie. Rada utworzy takie organy pomocnicze, jakie okażą się konieczne; w szczególności utworzy ona natychmiast Komitet Obrony, którego zadaniem będzie zalecanie środków potrzebnych do wprowadzenia w życie artykułów 3 i 5. Art. X. Strony mogą, za jednomyślną zgodą, zaprosić do przystąpienia do niniejszego Traktatu każde inne państwo europejskie, mogące popierać zasady niniejszego Traktatu i przyczynić się do bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego. Każde państwo w ten sposób zaproszone może stać się stroną w Traktacie, składając Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki dokument przystąpienia. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki zawiadomi każdą ze Stron o złożeniu każdego takiego dokumentu przystąpienia. Art. XI. Traktat będzie ratyfikowany, a jego postanowienia będą wprowadzone przez Strony w życie zgodnie z ich właściwą'procedurą konstytucyjną. Dokumenty ratyfikacyjne będą możliwie najprędzej złożone Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który o każdym złoceniu będzie zawiadamiał wszystkich pozostałych sygnatariuszy- W stosunkach pomiędzy państwami, które go ratyfikowały. Traktat wejdzie w życie, gdy tylko zostaną złożone ratyfikacje większości sygnatariuszy, włączając w to ratyfikacje Belgii, Kanady. Francji, Luksemburga, Holandii, Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych, a w stosunku do innych państw z chwilą złożenia ich ratyfikacji. Art. Xli. Po upływie dziesięcioletniego okresu obowiązywania Traktatu lub kiedykolwiek po upływie tego okresu Strony, na żądanie którejkolwiek z nich, porozumieją się z sobą w celu zrewidowania Traktatu, uwzględniając czynniki, które w tym czasie będą mogły mieć wpływ na pokój i bezpieczeństwo na obszarze północnoatlantyckim, włączając w to rozwój zarówno powszechnych, jak i regionalnych porozumień, zawartych na podstawie Karty NZ, a mających na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Art. XIII. Po dwudziestoletnim okresie obowiązywania Traktatu każda ze Stron może zeń wystąpić po upływie roku od zawiadomienia o swym wypowiedzeniu złożonym Rządowi USA, który poinformuje Rządy innych Stron o złożeniu każdego zawiadomienia o wypowiedzeniu. Art. XIV. Traktat, którego teksty angielski i francuski są w równym stopniu miarodajne, będzie złożony w archiwach Rządu USA. Jego należycie uwierzytelnione odpisy będą przez ten Rząd przekazywane Rządom innym sygnatariuszy. Na dowód czego niżej wymienieni pełnomocnicy podpisali niniejszy Traktat. Sporządzono w Waszyngtonie w dniu 4 kwietnia 1949 r." W. E. BECKETT The North Atlantic Treaty, fhe Brussels Treaty and the Charter of the UN, London 1950, s. 75; Prawo międzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1958; VAvemr de 1'Alliance Atlantique, Paris 1961, s. 350; W. MORAWIECKI Organizacja Paktu Północnego Atlantyku, w: Sprawy Międzynar^ nr l i 2, 1962; JL. LEGAULT Deterrence and the Attantic Alliance, Toronto 1966. • 2601 PAKT REŃSKI 1925 (ang. Rhine Pact, 1925, franc. Pacte du Rhin de 1925, hiszp. Pacto del Rin 1925, roś. Rejnskij garantijnyj pakt 1925), przyjęta nazwa Traktatu Wzajemnej Gwarancji pomiędzy Belgią, Francją, W. Brytanią, Włochami, Niemcami; stanowiącego gł. część Układów 651 Pakt Trzech 2604 Lokarneńskich, opracowanych i 16X1925 parafowanych na Konferencji w Locarno (5-16 X 1925); nazwany P.R., ponieważ dotyczył nadreń- skiego pogranicza Belgii i Francji z Niemcami: „Wysokie umawiające się strony poręczają... utrzymanie Status quo terytorialnego wynikającego z granic pomiędzy Niemcami a Belgią i pomiędzy Niemcami a Francją, oraz nietykalności powyższych granic, lak jak zostały one określone przez i w wykonaniu Traktatu Pokoju podpisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., jak również dochowania postanowień artykułów 42 i 43 wymienionego traktatu dotyczącego strefy demililaryzowanej" (art. l). Art. 2-4 określiły zasady pokojowego rozwiązywania sporów oraz samoobrony w przypadku naruszenia postanowień art. l. Pakt wszedł w życie 301X1926; został wypowiedziany przez III Rzeszę 7 III 1936. League of Naitons Treaty Series 1926; A. FABRE-LUCE Locarno sens reves, Paris 1927; G. STOESEMANN Yermachinis, t. 1-3, Berlin 1932/33; F. BERBER Locarno. Eine Doku-meniensammlung, Berlin 1936; Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gelberg. t. 2. Warszawa 1958. • 2602 PAKT RIO DE JANEIRO 1947 (ang. Interame-rican Treaty of Reciprocal Assistance or Rio de Janeiro Treaty, 1947, franc. Pacte de Rio de Ja- neiro de 1947, hiszp. Pacto de Rio de Janeiro 1947. roś. Pakt Rio-de-Żanejro 1947), Między-1 amerykański Traktat o Wzajemnej Pomocy: Inter-american Treaty of Reciprocal Assistance- Tratado Interamericano de Asistencia Reciproca, podp. 21X1947 w Pałacu Itamarati w Rio de Janeiro przez rządy 21 republik amer., w tym USA, o-pracowany przez Międzyamer. Konferencję w sprawie Utrzymania Pokoju i Bezpieczeństwa Kontynentalnego 15VIII-2IX1947 (-r Konferencja Rio de Janeiro 1947); ratyfikowany przez wszystkich sygnatariuszy (Gwatemalę, Honduras i Nikaraguę — z zastrzeżeniami), wszedł w życie 3 XII 1948. Od czerwca 1967 uczestnikiem Paktu jest również Trynidad i Tobago. Pakt zobowiązuje sygnatariuszy do wzajemnej pomocy na żądanie stron. Interpretacja Paktu stała się przedmiotem zasadniczego sporu między USA a państwami lać.; podstawą sporu było orzeczenie Departamentu Stanu w dokumencie z 18 VIII 1967 dot. zobowiązań USA wynikających z zawartych po II wojnie świat: obronnych układach bilateralnych i wielostronnych z 42 państwami: ,,.,. W przypadku każdego t naszych układów wielostronnych, udzielanie pomocy w przypadku ataku zbrojnego jest sprawą indywidualną, nie wymagającą weryfikacji i decyzji wielostronnej. Jeśli chodzi o Traktat podpisany w 1947 w Rio de Janeiro, zgodnie z jego zasadami, każda ze Stron udziela swej pomocy w obliczu ataku". Interpretacji tej zaprzeczył Meksyk 21 VIII 1967, stwierdzając: „... Zgodnie z tekstem wyraźnym Traktatu Rio de Janeiro, żadne państwo nie może sobie rościć prawa obrony siłami zbrojnymi innego państwa amer., jeśli ono nie zwróciło się o to". Rząd Ekwadoru 22VHT1967 interpretację USA uznał za wysoce niebezpieczną, ponieważ na półkuli zach. w XX w. żadne państwo amer. nie zo- stało zaatakowane spoza kontynentu, natomiast szereg było ofiarą zbrojnych interwencji USA, przy czym pręż. O. Arosemena przypomniał: „Państwa latynoamer. są wolne, niepodległe i suwerenne, to też ich problemy wewnętrzne winny być rozwiązywane ich własnymi Środkami". Informe sohre los resultados de la Conferencia presentado ot Consejo Dlrertivo de UPA nor cl Director Gemral. PAU Washington DC 1947; M. GARCIA MORA The Law of The tnteramerican Treaty of Reciprocal Assistance, w. Fordham Law Reyiew m 20, 1957; Tratado Interamericano de Asistencia Reciproca, Aplicaciones 1948, PAU Washington DC 1964. • 2603 PAKT STALOWY 1939 (ang. Steel Pact, 1939, franc. Pacte de 1'Acier de 1939, hiszp. Pacto del Acero 1939, roś. Giermano-italjan&kij pakt 1939, wł. patto d'aceiao, niem. Stahipakt), nazwa nadana przez prasę faszyst. Paktowi Przyjaźni i Przymierza, zawartego 22 V 1939 w Berlinie na 10 lat przez Niemcy i Włochy. Główne postanowienia: Strony zobowiązały się do pozostawania ,,... stale we wzajemnym. kontakcie, aby porozumiewać się odnośnie wszystkich ich wspólnych interesów lub ogólnej sytuacji w Europie" (art l), a w przypadku, gdyby jedna ze stron została ,,... wciągnięta w wojnę z innym mocarstwem...'*, druga strona natychmiast winna była wystąpić jako sprzymierzeniec i poprzeć ]ą ., .. wszystkimi swymi sitami lądowymi, morskimi i lotniczymi" (an. 3); kroki mające zapewnić najszybsze wykonanie obowiązków sojuszniczych sprecyzował wspólnie art. 4. a szczegółowo, tajny protokół dodatkowy, ujawniony na Procesie Norymberskim (1945-46). P.S. stanowił kolejne ogniwo w sojuszu wojsk. Niemiec, Włoch i Japonii, tzw. osi Rzym-Berlin-Tokio, zapoczątkowany przez pakt antykominter- nowski. Dokumente der deutschen Polilik, t. 7, Berlin 1940; IMT, t. 31. Dok. 2818-PS; Prawo miedsynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, opr.: L. Gelberg, t. 2, Warszawa 1958. • 2604 PAKT TRZECH (ang. Pact of Three, 1940, franc. Pacte des Trois de 1940, hiszp. Pacto de los Tres 1940, roś. Pakt trioch dierżaw 1940), układ zawarty w Berlinie 271X1940 na 10 lat przez Japonię, III Rzeszę i Włochy; stanowił uzupełnienie -*• Paktu Stalowego i nadał ostateczną formę sojuszowi wojsk. ->• państw osi. Nosił charakter agresywnej zmowy przeciwko pokojowi w Europie i wsch. Azji trzech imperialist. państw. Na wstępie stwierdzał: ,,Rządy Niemiec, Włoch i Japonii uważają za warunek wstępny trwałego pokoju, aby każdy naród na Świecie otrzymał przestrzeń jaką mu się należy...". Z kolei art. l głosił, że: ..Japonia uznaje i respektuje przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego porządku w Europie", an. 2 zaś. ze ,,Niemcy i Włochy uznają i respektują przywództwo Japonii w ustanowieniu nowego porządku w Wielkiej Azji Wschodniej". An. 3 zapewniał wzajemną pomoc ..środkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi'* w przypadku, jeżeli jedno z trzech mocarstw ,,zostanie zaatakowane przez mocarstwo nie biorące udziału obecnie w wojnie w Europie lub w konflikcie chińsko-japońskim". An. 5 (na żądanie Japonii) stwierdzał, że zawarte porozumienie .,w żaden sposób nie zmienia stosunków politycznych istniejących pomiędzy każdą z umawiających się stron i Rosją Radziecką"; artykuł ten umożliwił Japonii podpisanie w Moskwie 131 1941 paktu neutralności, i po ataku Niemiec na ZSRR nieangażowanie się zbrojne przeciw ZSRR po stronie Niemiec. Do paktu następnie przystąpiły: 20X11940 Węgry, 23X11940 Rumunia, 24X11940 Słowacja, l III 1941 Bułgaria, 25 III 1941 Jugosławia (której akces był anulowany po przewrocie z 27 III 1941), 15 VI 1941 Chorwacja. Dnia 11X111941 Japonia, Niemcy i Włochy zawarły w Berlinie dodatkowy układ o wspólnym prowadzeniu wojny przeciwko USA i W. Brytanii „wszystkimi dostępnymi środkami siły do zwycięskiego końca" (art. l), oraz do niezawierania odrębnych układów rozejmo-wych lub pokojowych (art. 2), czego nie dotrzymały Włochy 31X1943 i Niemcy 8 V 1945; układ ten uzupełniła konwencja wojskowa z 1811942, wyznaczająca granice terytoriów operacyjnych na 70° długości na O. Indyjskim. Reichsgesetzblatt 1940. Teił H, nr 41 (tekst 3-języczny); Prawo miedzynar. i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. opr. L. Gelberg, t. 3, Warszawa 1960. 2605 Pakt Warszawski 1955 652 • 2605 PAKT WARSZAWSKI 1955 (ang. Warsaw Pact 1955, franc. Pacte de Varsovie de 1955, hiszp. Facto de Varsovia 1955, roś. Warszawskij pakt 1955), przyjęty w prasie świat, na wzór Paktu Północnoatlantyckiego skrót nazwy Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej państw socjalist., podp. 14 V 1955 w stolicy Polski; nazywanego oficjalnie -> Układem Warszawskim. B. MEISSNER Der Warschauer Pakt, Hamburg 1961; M. MAGKINTOSH The Eyolution of the Warsaw Pact, London 1969. • 2606 PAKT WSCHODNI 1934 (ang. East Pact, 1934, franc. Pacte de 1'Est de 1934, hiszp. Facto de Este 1934, roś. „Wostocznyj pakt" 1934), termin międzynar. — zbiorowa nazwą projektowanych w latach trzydziestych XX w. umów mających na celu zabezpieczenie terytorialnego status quo w Europie Wsch. Autorem koncepcji P.W. był min. spraw zagr. Francji J. L. Barthou; w czasie wizyty w Warszawie w kwietniu 1934 wystąpił on z koncepcją „wschodniego Locama", systemu paktów gwarantujących status quo we wsch. Europie, na wzór Układów Lokarneńskich (1925), które gwarantowały status quo w zach. Europie. Przyczyną inicjatywy franc. była napięta sytuacja międzynar. jaka wytworzyła się po dojściu Hitlera do władzy w Rzeszy 301 1933: zapowiedź polityki odwetu oraz wystąpienie III Rzeszy z LN 20X1933. Po wielostronnych konsultacjach dy-plomat., m.in. 18-19 maja 1934 w Genewie, z min. spraw zagr. ZSRR M. M. Litwinowem, strona franc. wysunęła w lipcu 1934 projekt opracowania trzech układów: l) regionalnego paktu wzajemnej pomocy Czechosłowacji, Niemiec, Polski, ZSRR i państw bałtyckich (Litwy, Estonii, Łotwy i Finlandii); 2) porozumienia francusko-radz. o-bejmującego zobowiązania Francji wobec ZSRR, wynikające z paktu regionalnego oraz zobowiąza- nia ZSRR wobec Francji na zasadach wynikających z Układów Lokarneńskich; 3) paktu generalnego obejmującego zarówno Układy Lokarneń- skie, jak ww. układy i wiążący je z zasadami Paktu LN. P.W. nie doszedł do skutku wobec odmowy 101X1934 rządu III Rzeszy (który rozumiał jego cel — uniemożliwienie agresji w Europie Wsch.) oraz stanowiska Polski, która w związku z -> Paktem nieagresji niem.-pol. 1934 uzależniała przyłączenie się do paktu od udziału w nim Niemiec oraz zgłaszała specjalne warunki odnośnie do Czechosłowacji i Litwy. Po zabój- stwie Barthou (9X1934), jego następca P. Laval wznowił w listopadzie 1934 rozmowy z Polską, której stanowisko nie uległo zmianie. J. JTOKIEWICZ Pakt Wschodni: Z historii stosunków międzynar. w latach 1934-1935, Warszawa 1963; Documents on German Foreign Policy 1918-1945, Series C: 1933-1937, vol. 2 i vol. 3, Washington 1949-62; Das Ostpaktsystem. Doku-mentem.usammenstellung, Hrsg.: B. Meissner t. 1-2, Hamburg 1951. • 2607 PAKTY PRAW CZŁOWIEKA 1966 (ang. Human Rights Pacts, 1966, franc. Pactes des Droits de 1'Homme de 1966. hiszp. Pactos de los Derechos dcl Hombre 1966, roś. Pakty o prawach czełowie-ka), nazwa oficjalna wspólna dwu międzynar. konwencji, uchwalonych jednomyślnie przez Zgr. Og. NZ, 16X111966, Rez. 2200/XXI, jako rozwinięcie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka 1948, będącej zbiorem zasad, lecz bez mocy prawnej: l) o prawach gospodarczych, społecznych i kulturalnych; 2) o prawach obywatelskich i politycznych. W pracach nad Paktami brała aktywny udział Polska. Sprawie ratyfikacji paktów przez Polskę poświęcone było sympozjum Praw Człowieka w Toruniu 12-13X11 1968. Państwo i Prawo, z. 4-5, 1969, s. 888-894; J. CAREY UN protection of dvii and political righis, New York 1970, s. 205; A. MICHALSKA Pakty Praw Człowieka a katalog praw obywatelskich w PRL, w: Państwo i Prawo z. 3, 1973. • 2608 PALACIO CHIGI, wł. nazwa Pałacu Rządowego Włoch, przyjęty termin międzynar. identyfikujący P.Ch. z polityką wioską. PALESTRA -> Prawnicze organizacje międzynarodowe. • 2609 PALESTYNA (ang. Palestine, franc. Palestine, hiszp. Palestina, roś. Palestina), jedno z pięciu państw arab. utworzonych po I wojnie świat., jako konsekwencja rozpadu imperium osmańskiego, w formie mandatów LN, powierzonych Francji (Syria i Liban) i W. Brytanii (Irak, Jordania i Palestyna) zgodnie z decyzją konferencji w San Remo w kwietniu 1920. Statut mandatowy został zatwierdzony przez LN 1922; do 1944 wszystkie te państwa uzyskały niepodległość, z wyjątkiem P., co było następstwem obietnicy, złożonej świat. ruchowi syjonistycznemu przez premiera W. Brytanii A. J. Balfoura, 2X11917, że w P. zostanie odbudowana „kolebka narodu żydowskiego", a także powierzenia W. Brytanii przez LN, 1925, misji stworzenia w P. warunków dla skupiska nar. Żydów. Według oficjalnych danych bryt. manda-tariusza LN, w roku ogłoszenia -r Deklaracji Balfoura 1917, ludność żyd. w P. wynosiła ok. 57 tyś., czyli 3°/o ogółu mieszkańców. W 1919 Agencja Żydowska rozpoczęła zorganizowaną imigrację Żydów z całego świata do P.; 1936, kiedy liczba Żydów przekroczyła 300 tyś., wybuchła pierwsza wojna domowa. W 1939 stosunek ludności był: 900 tyś. Arabów, 400 tyś. Żydów, 100 tyś. chrześcijan; 1947— 1608 tyś. Żydów, 1077 tyś. Arabów, 145 tyś. chrześcijan i 82 tyś. beduinów i druzów. Państwa arab. 22 III 1945 złączyły się w Ligę Arabską. W Aneksie do Paktu Ligi na temat P. oświadczono: ,,Już w końcu ostatnie] wojny Palestyna, tak samo jak inne państwa arabskie, odłączone od imperium osmańskiego, została uwolniona spod panowania tureckiego. Osiągnąwszy autonomię, nie podlega już ona żadnemu innemu państwu. Traktat lozański ogłosił, te o losie jej decydują strony zainteresowane. Jeżeli jednak Palestyna nie była w możności rozporządzić swoim losem, to w każdym razie jest niewątpliwe, że Pakt Ligi Narodów w r. 1919 oparł jej statut na uznaniu jej niezależności. Zatem jej istnienie i jej niepodległość międzynar. nie mogą być de iure kwestionowane tak samo, jak niepodległość innych państw arabskich. Jeżeli ze względów niezależnych od jej woli to jej istnienie nie mogło przyoblec się w formy zewnętrzne, okoliczność ta nie może stanowić przeszkody do brania przez Palestynę udziału w pracach Rady Ligi. W tych warunkach i biorąc pod uwagę specjalną sytuację, w jakiej Palestyna się znajduje, państwa, które podpisały niniejszy pakt, uważają, że zanim ten kraj będzie w możności wykonywać wszystkie istotne atrybuty swej niezależności, do Rady Ligi będzie należało wyznaczenie przedstawiciela arabskiego Palestyny, który będzie brat udział w jej pracach'*. W styczniu 1947 Konferencja Londyńska arabsko-żyd., zwołana przez bryt. mandatariusza, nie dała Palestyna 2609 żadnego rezultatu; wobec czego na wniosek W. Brytanii z 2 IV 1947 zwołana została Nadzwyczajna Sesja Zgr. Og. NZ do Flushing Meadow (28IV-15V 1947), która wysiała do P. na 3-mie-sięczne studia Specjalną Komisję. We wrześniu 1947 siedmiu jej członków (Czechosłowacja, Gwatemala, Holandia, Kanada, Peru, Szwecja i Urugwaj) wypowiedziało się za podziałem P. na dwa państwa (jedno arab., drugie żyd.) oraz wyodręb' nienie jako osobnej jednostki —>• Jerozolimy; trzech członków sugerowało utworzenie państwa federalnego, złożonego z kraju arab. i kraju żyd. ze wspólną stolicą w Jerozolimie; jeden z członków wstrzymał się z opinią: Australia. Zgromadzenie 29X11947 Rez. 181/11 postanowiło podzielić P. na dwa niepodległe państwa: jedno o pow. 11 tyś. km2—arab., drugie o pow. 14 tyś. km2—żyd.; oraz miasto międzynar. Jerozolimę pod władzą ONZ. (W tym samym momencie W. Brytania powiadomiła Zgromadzenie, że złoży swój mandat i wycofa swe wojska z P. przed l VIII 1948). Rez. 181/TI została uchwalona 33 głosami za, 10 wstrzymującymi się i 13 przeciw (Afganistan, Arabia Saudyjska, Egipt, Grecja, India, Iran, Irak, Jemen, Kuba, Liban, Pakistan, Syjam, Syria, Turcja, a spośród nich Arabia Saudyjska, Egipt, Iran, Jemen, Liban, Pakistan i Syria oświadczyły, że' nie uznają podziału P.). Decy- zja ONZ wywołała drugą wojnę domową, zaostrzoną w lutym 1948, kiedy W. Brytania oświadczyła, że przyśpiesza wycofanie swych wojsk do 15 VI 948. R. Bezp. ONZ l IV 1948 wezwała strony walczące do zaprzestania ognia a 23 IV 1948 powołała Komisję Rozejmową. II Sesja Nadzwyczajna Zgr. Og. NZ (16IV-15V1948), Rez. 522/11 Extr„ 15 V 1948, mianowała rozjemcą ONZ, pręż. Szwedz. Czerwonego Krzyża, hr. F. Berna-dotte; inną Rez. Zgromadzenie zawiesiło sine die prace Specjalnej Komisji d/s P. W 6 godz. po powołaniu Komisji Rozjemczej, rankiem 15 V 1948, W. Brytania wycofała się z P. a równocześnie Żydzi proklamowali utworzenie Państwa Izrael; natomiast Arabowie okupowali Jerozolimę. W rezultacie wybuchła na nowo wojna żydowsko-a-rabska. Izrael został uznany przez W. Mocarstwa: 15 V 1948 przez USA, 17 V 1948 przez ZSRR, 231 1949 przez Francję i 2911949 przez W. Brytanię. Wojna, mimo Rez. R. Bezp. ONZ z 19 X, 4X1, 16X1 i 29X111948, przedłużyła się do początków roku .1949. Jedną z jej ofiar był P. Berna-dotte, zastrzelony 171X1948 w Jerozolimie przez dziennikarza izrael. Barucha Nadla, członka terrorystycznej grupy „Stem" (ujawnił się on jako za- bójca, kiedy zbrodnia uległa przedawnieniu, 1970). Zgr. Og. NZ, 11X111948 utworzyło Komisję Pojednawczą, UN Conciliation Commission for Palestine (Francja, Turcja i USA), której prace mediacyjne spowodowały, że 24 II 1949 na Wyspie Rodos Egipt i Izrael podp. zawieszenie broni, 23 III 1949 Liban i Izrael; 3 IV 1949 Jordania i Izrael; oraz 20 VII 1949 Syria i Izrael; odtąd były to podstawowe dokumenty dla stosunków Izraela z państwami arab., ponieważ do 1967, były jedynymi uznającymi ze strony arab. istnienie Państwa Izrael, aczkolwiek nie uznawały, jako ostatecznych, granic Izraela. Celem obserwowania wykonania zawieszenia broni zostały stworzone mieszane Komisje rozejmowe: Egypt-Israel Mixed Armistice Commission, EIMAC; Israel- Syrian M.A.C., ISMAC; i inne. Ze strony ONZ została stworzona Organizacja Nadzoru Rozejmu, UN Truce Supervision Organization, UNTSO. Rada Bezpieczeństwa 11 VIII 1949 zaakceptowała Rezolucję, stwierdzającą, że „wypełnione zostały funkcje Rozjemcy ONZ d/s P." (następcą Berna-dotta został Amerykanin R. Bunche); że „wykonanie układów będzie nadzorowane przez UNTSO" i że „stanowią one ważny krok na drodze przywrócenia trwałego pokoju P.". Izrael i Państwa Arabskie nie znalazły jednak żadnego pokojowego rozwiązania ani problemu P., ani problemu uchodźców palestyńskich w rejonie Gazy, w Jordanii i w Libanie. Propozycja Ligi A-rabskiej z 21 VI 1950 została zignorowana przez Izrael. Odtąd co roku Zgr. Og. NZ na liście spraw rozpatrywanych na kolejnej sesji ma punkt pt. „Palestyna", zawierający sprawozdania UNRWA, Komisji Pojednawczej d/s P., UNTSO i UNEF (1956-67). Najtrudniejszym i, jak wykazała wojna domowa w Jordanii, 1970, najtragiczniejszym problemem są palestyńscy uchodźcy, których liczba w 1956 przekroczyła min. W 1966 oceniano ilość Arabów w Izraelu już tylko na 300 tyś., a 1450 tyś. u-chodżców w Gazie, ŻRĄ, Jordanii, Syrii i Liba- nie. Liczby te uległy dalszym poważnym zmianom po 1967. Brak rozwiązante problemu P. trzykrotnie zagroził pokojowi świata: w listopadzie 1956, w czerwcu 1967 oraz we wrześniu 1970. Premier ministrów Izraela Ben Gurion 7 XI 1956 oświadczył, co powtórzył rząd Izraela oficjalną deklaracją l O VI 1967: „Układy o zawieszeniu broni z 1949 r. już nie są więcej ważne i dlatego Izrael nic może uznawać dawnego status quo..." W 1950-70 powstało na obszarach granicznych państw arab. z Izraelem kilkanaście ugrupowań, głoszących program wyzwolenia P., lecz tylko 5 zaznaczyło swoją działalność wojsk, i polit.: al-Fatah, działająca zbrojnie grupami komandosów od 111965, pod kierownictwem Jasira Arafata od lutego 1969; Ludowy Front Wyzwolenia P., działający zbrojnie od stycznia 1967, pod kierownictwem G. Habasza głoszący ultralewicowy pro- gram walki „o wyzwolenie Palestyny i wszystkich krajów arabskich z jarzma imperializmu i jego narzędzia — syjonizmu"; SAJKA (skrót arab. nazwy org.: Awangarda Ludowej Wojny Wyzwoleńczej), działała od 1958 w łączności z syryjską partią al-Baas, pod kierownictwem L. Mehsena; Organizacja Wyzwolenia P. (OWP), powstała w lutym 1970 w wyniku porozumienia 10 różnych org, ruchu oporu; posiada siły zbrojne p.n. Ar- mia Wyzwolenia P.; przewodn. Komitetu Wykonawczego org. został przywódca al-Fatah, J. Ara-fat; oraz org. -»• „Czarny Wrzesień". Król Jordanii Husajn II i przywódca fedainów J. Arafat zawarli w Kairze 27 IX 1970 układ o wycofaniu się z Ammanu do swych garnizonów wojsk Jordanii i równoczesnym wycofaniu się fedainów ze stolicy do określonych rejonów pogranicznych. Protokół dodatkowy podp. 13X1970 w Ammanie uściślający warunki kairskie nie został opublikowany. W kwietniu 1971 fedaini zarzucili królowi pogwałcenie układów. W lipcu i 2610 Palety 654 wrześniu doszło do masakry fedainów przez wojska króla Husajna II. Fakt ten w połączeniu z istniejącymi ograniczeniami działalności partyzan- tów palestyńskich w Syrii oraz niemożnością przeprowadzenia akcji zbrojnych poprzez Kanał Su-eski wywołał poważny kryzys w ruchu panarab. Odtąd jedynym rejonem, w którym partyzancki ruch oporu mógł utrzymywać swe bazy pozostał Liban (na podstawie porozumienia zawartego w listopadzie 1969 w Kairze). W czerwcu 1972 pd. część Libanu, rejon rozmieszczenia baz partyzanckiego ruchu oporu stał się kolejnym celem ataków Izraela. Ataki te zostały ponowione we wrześniu 1972 w odwet za akcję antyizrael. komandosów palestyńskich z grupy „Czarny Wrzesień" przeprowadzoną w czasie XX Olimpiady w Monachium oraz w kwietniu 1973. W maju 1973 doszło do kryzysu w stosunkach libańsko-palestyń-skich. Wysuwane w Kairze koncepcje utworzenia rządu P., uznanego przez państwa Ligi Arabskiej do pół. 1974 nie zostały zrealizowane. Jedyną org. skupiającą formalnie prawie wszystkie ugrupowania polit. Palestyńczyków jest Palestyńska Rada Narodowa, powołana do życia 13 VI 1968, której sesje odbywają się nieregularnie w Kairze: I— w lipcu 1968, II w lutym 1969 (przewodn. Komitetu wykonawczego Organizacji Wyzwolenia P. został wybrany przywódca Narodowego Frontu Wyzwolenia Palestyny „al-Fatah"—J. Arafat); III w czerwcu 1970 (utworzono Komitet Centralny Palestyńskiego Ruchu Oporu na czele z J. Ara-fatem), IV w sierpniu 1970, V w marcu 1971 (program wielonar. demokr.), VI w lipcu 1971 (apel o interwencję Ligi Arabskiej przeciw represjom w Jordanii w stosunku do palestyńskiego ruchu oporu), VII w kwietniu 1972 wspólne posiedzenie Kongresu Ludowego i Palestyńskiej Rady Narodowej (odrzucono plan króla Jordanii u- tworzenia federacji palestyńsko-jordańskiej), VIII w styczniu 1973. W styczniu 1974 odbyła się kolejna sesja Rady i Kongresu, poświęcona określeniu stanowiska Palestyńczyków wobec rokowań arabsko-izrael. w Genewie pod egidą ONZ. Ludność palestyńska obliczana była w połowie 1973 na ok. 3,5 min, z czego 0,5 min w Izraelu, 0,4 min w strefie Gazy, 0,7 min w Cisjordanii, 0,8 min w Transjordanii, ok. 250 tyś. w Libanie, ok. 180 tyś. w Syrii, ok. 100 tyś. w regionie Zat. Perskiej, ok. 20 tyś. w Iraku. Poza tym ok. 0,5 min wyemigrowało do Ameryki, Afryki i Australii. Pod opieką UNRWA zarejestrowanych było w 1973 ok. 1,5 min Palestyńczyków, spośród których 821 tyś. korzystało z pomocy UNRWA, przebywając w '/3 w obozach stałych, w */3 w tymczasowych. W czasie spotkania na szczycie w USA I Sekretarza KPZR L. I. Breżniewa z pręż. USA R. Ni-xonem, wg ogłoszonego 24 V 1973 komunikatu: Strony zgodziły sif kontynuować wysiłki w celu przyczynienia się do jak najszybszego uregulowania sytuacji na Bliskim Wschodzie. Uregulowanie to powinno być zgodne z interesami wszystkich państw tego regionu, poszanowaniem ich niezawisłości i suwerenności oraz z należytym uwzględnieniem słusznych interesów narodu palestyńskiego." Stanowisko krajów socjalist. niezmiennie wyrażało poparcie dla walki o swe prawa arab. narodu P. Potwierdził to l VIII 1973 komunikat o przyja- cieisKim spotkaniu przywódców bratnich partii na Krymie 30 i 31 VII 1973: ,,jednym z najostrzejszych problemów pozostaje sytuacja na Bliskim Wschodzie, która musi być uregulowana na podstawie całkowitego wycofania wojsk izraelskich z okupowanych terytoriów arabskich oraz poszanowania niezawisłości i słusznych praw państw i narodów tego regionu, w tym arabskiego narodu Palestyny.'* Konferencja na szczycie szefów państw arab. w Algierze 26-28X11973 postawiła dwa „fundamentalne i niezmienne" warunki przywrócenia po- koju na Bliskim Wschodzie: .,1) ewakuacja przez Izrael okupowanych terytoriów arabskich, a przede wszystkim Jerozolimy, 2) przywrócenie pełnych praw narodowi palestyńskiemu." Równocześnie ,,monarchowie i szefowie państw arabskich wyrażają swe uznanie dla krajów socjalistycznych, które zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem po agresji izraelskiej w roku 1967. Odnotowują oni z dumą takt pełnego poparcia politycznego, u-dzielanego przez Związek Radziecki i inne kraje socjalistyczne sprawie wyzwolenia okupowanych terytoriów arabskich i odzyskania przez naród palestyński jego słusznych Draw". II Konferencja na szczycie państw muzuirn. w Lahaur (Pakistan) w lutym 1974 ogłosiła deklarację w sprawie P., stwierdzającą m.in.: ,,Sprawa narodu palestyńskiego jest sprawą wszystkich, którzy wierzą w prawo narodu do samostanowienia o swoim losie zgodnie z własną wolną wolą. Przywrócenie pełnych praw narodowych narodu palestyńskiego w jego ojczyźnie jest zasadniczym i podstawowym warunkiem rozwiązania problemu Bliskiego Wschodu i ustanowienia trwałego pokoju na zasadzie sprawiedliwości. Na społeczności międzynarodowej, a zwłaszcza na tych państwach, pod których egidą dokonał się podział Palestyny 1947, spoczywa wielka odpowiedzialność za naprawienie niesprawiedliwości wyrządzonej narodowi palestyńskiemu". Od 1971 w Bejrucie wydawany jest przez The In-stitute for Palestine Study and Kuweit University kwartalnik pt. Journal of Palestine Study prowadzący bibliografię i chronologię problemów P. CW Special Commitiee on Palesnne, Repon to Ihe Generał Assembly, New York 1947; J. ROBINSON Palestine and the UN: Prelude to Solutton. Washington 1947, s. 269; SUMMEB WELLES We Need Not Fait. Boston 1948, s. 143; B. JOSEPH British Rutę in Palestine, Washington 1949, s. 279; F. CH. SAKRAN Palestine Ditemma, Washington 1948, s. 230; A. M, HYAMSON Palestine under the Mandate 1920-1948, London 1950, s. 210; INSTITUTE FOR PALESTINE STDUIES Pntestine Be-fore the UN. Annual Documenlary 1965, Beirut 1966, s. 300; C. ROSNER La Fuerw de Emergencla de las NU, Mexico 1966, s. 283; H. CATTAN Palestine. The Arahs and lyael. The Search for Jusfice, London 1969; Palestine. Le droit du peuple de Palestina d 1'autodetermination a la lumiere du droit int. et de la Declaralion Universelle des Droils de 1'Homme, Le Caire 1970, s. 185; M. JANSEN The Uniled Sta-tes and Ihe Palestinian People, Beyrouth 1970; T. FRYZEŁ Arabowie a problem Palestyny, w: Kultura i Społeczeństwo nr 3, 1972; E. BERUHEAND Les Palestiniens, Paris 1972, s. 160; T. BRATKOWSKI Palestyński ruch wyzwoleńczy, w: Sprawy Międzynar. nr 10, 1973; Kronika, 1973, s. 621; The Middle East and Nonh Africa 1973-74, London 1973, s. 44-62; H. CATTAN Palestine and Int. Law, N. Jork 1973. • 2610 PALETY (ang. Pallets, franc. Pallets, hiszp. Ban-dejas de carga, roś. Palitry), termin międzynar.— urządzenia podnośnikowo-transportowe, na powierzchni których może być ułożona pewna ilość towarów, tworzących jednostkę ładunkową; używa się przy przewozie towarów do zmechanizowanych czynności załadowczych i wyładowczych, lub do składowania; przedmiot konwencji eur., dot. postępowania celnego dla p. używanych w przewozach międzynar., European Convention on Customs Treatment of Pallets Used in Int. Transport, podp. 9 XII 1960 w Genewie, zezwalającej na przywóz p. bez opłat i należności celnych, pod warunkiem reeksportu. Polska jest członkiem konwencji od 27X11969. Dz.U.. 1969, zał. do nr 33, póz. 280. 655 Panama 2615 PALIWA: -* Energia, -»• Gaz, - > Nafta, -> Ro- • 2615 pa naftowa, —>• Węgiel. PANAMA (ang. Panama, franc. Panama, hiszp. Panama, TOS. Panama), Republika Panamy, Re- "»L. «,^o* /,„„ i>.i„,. T.,.^ <•,,„. P"1'1"'* de Pa"™^ państwo położone w naj- PALM AS, WYSPA (ang. Palmas Island, franc. Ile Palmas, hiszp. Las Palmas, roś. Palmas, hol. Miangas), indonezyjska wyspa na O. Spokojnym; przedmiot sporu USA z Holandią 1906-28, kiedy USA jako sukcesor posiadłości hiszp. na Pacyfiku wysunęły swe roszczenia do W.P., odrzucone 4 IV 1928 przez Międzynar. Trybunał Rozjemczy, który uznał zasiedziałość Holandii od XVII w, PM. C. JESSUP The Palmas Island Arbiiration, ..American Journal of Inl. Law" nr 22. 1928; P. DE YISCHER L'arbitrage ile Cisie Palmas (Miangas), Revue de droit int. et de lesista-tion comparee nr 56, 1929. • 2612 PALOMARES (ang., franc., hiszp. Palomares, roś. Pałomares). m. na pd.-wsch. wybrzeżu Hiszpanii, nad M. Śródziemnym; 1711966 w pobliżu P. nastąpiła katastrofa amer. samolotu wojsk, typu B 52, w której wyniku zgubione zostały cztery bomby atom. o mocy 300 razy większej niż moc bomb zrzuconych na Hirosimę i Nagasaki; jedna z bomb została 7 IV 1966 wyłowiona po 81 dniach poszukiwań przez okręty VI floty USA. Sprawa ta wywołała akcję protestów w ONZ przeciwko amer. -r lotom z bombami nuklearnymi nad terytorium państw, w których USA posiadają swe bazy wojskowe. T. SZULC The bombs of Palomares, New York 1967, s. 274. • 2613 PAN-AFRICENDERDOM, nazwa wspólnoty rasistowskiej wszystkich pd. Afrykańczyków, pochodzenia hol., żyjących w Rep. Pd. Afryki. • 2614 PANAFRYKANIZM (ang. Pan-Africanism, franc. Panafricanismc, hiszp. Panafrieanismo, roś. Pan-afrikanizm), termin międzynar. — kierunek polit., dążący do zjednoczenia narodów Afryki, zrodzony po I wojnie świat, pod wpływem paneuropeiz-mu wśród studentów arab. i murz. na uczelniach W. Brytanii, Belgii, Francji, Włoch, bez określonych celów polit., co znajdowało swe odbicie w kulturalno-filoz. programach 4 Kongresów Pan-afrykańskich. jakie się odbyły 1928-39 w W. Brytanii. Po II wojnie świat. V Panafrican Congress 1945 w Manchesterze (W. Brytania) skoncentrował swe prace na sprawie równości ras i równości zatem praw. W następnych latach p. zaczął się przekształcać w ruch antykolonialny i anty-imperialist.; 1958 powstała org. p.n. Ruch Pan-afrykański Wyzwolenia Srodk. i Wsch. Afryki, Panafrican Movement for Liberation of Central and East Africa, rozszerzony 1962 na Afrykę Pd. p.n. Panafrykański Ruch Wolnościowy Wsch., Srodk. i Pd. Afryki, Pan- African Freedom Movement of East, Central and Southern Africa. VI Kongres Panafrykański odbył się w Dar es-Salam w VI 1974; opowiedział się za socjalist. drogą rozwoju Afryki. C. E. WELCH Dream of Unity: Pan-Africanism and PoUlical Unifkation m W AIrica, Ithaca 1946. s. 400; C. LECUM Panafricanism: A Short Politlcal Guide, New York 1962, 8. 296; R. Cox Panafriranism in Practice, London 1965; J. S. NYS On.) Pawifricanism and East African Integration, Nairobi 1966. a. 301, R. H. GREEN, A. SEIDMAN t/nity or Poverty? The Economics of Pan-Africanism, Baltimore 1968. s. 363; A. AYALA Panafricanism, London 1973. węższej części Ameryki Srodk. Czł. ONZ. Pow. 75 650 km2 oraz Strefa Kanału Panamskiego 1432 km2. Ludność ok. 1,5 min mieszk. (1972). Stolica: Panama z 418 tyś. mieszk. 1970. Graniczy z Kostaryką i Kolumbią. Język urzędowy: hiszp. Waluta: balboa—100 centów. Święto nar.: 3X1, dzień niepodległości, 1903. Ludność Panamy wg spisów 1911-70 Liczba Liczba Rok mieszk. Rok mieszk. w tyś. w tyś. 1911 336 1950 805 1920 446 1960 1075 1930 467 1967 1351 1940 622 1970 [ 1428 Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 1535-1821; prowincja Kolumbii 28X11821-3X11903, daty oderwania P. przez USA i utworzenia z niej formalnie samodzielnej rep., zależnej całkowicie od USA. Kolumbia układem z USA podp. 21 I 1903 w Waszyngtonie przez Th. Herrana w imieniu Kolumbii i sekr. stanu J. Haya (stąd zw. Herran- Hay Treaty) zgodziła się na oddanie Stanom Zjedn. na lat 100 wszelkich wyłącznych praw „na budowę, eksploatację '. ochronę kanału międzyocea-nicznego z śluzami lub bez na terytorium kolumbijskim między Atlantykiem i Pacyfikiem" (art. 2). W sierpniu 1903 Traktat został odrzucony przez Senat Kolumbii; wtedy 3X11903 ruch separatystyczny finansowany przez USA i popierany mi-litarnie przez Stany Zjedn. proklamował Rep. Panamy, którą USA 6 XI 1903 uznały oficjalnie i zawarły 18X11903 Traktat Hay-Buneau Varilla całkowicie uzależniający nowe państwo od USA. W 1914 Stany podp. z Kolumbią układ, w którym wyraziły z powodu sprawy panamskiej „szczere ubolewanie" i zgodziły się wypłacić Kolumbii odszkodowanie. Nie ratyfikowany przez Senat USA; dopiero 1921 nowy podobny układ wszedł w życie. Traktat tełł był uzupełniany i rozszerzany Traktatem 1926, Traktatem Ogólnym 1936, Konwencją o drodze transistmicznej 1936, Konwencjami kompensacyjnymi 1942, 1947, 1955; Konwencją z 10X111947 o obronie, zezwalającą Stanom Zjedn. na tworzenie baz wojennych na 2616 „Panama" 656 całym terytorium P. W styczniu-wrześniu 1964 R. Bezp. ONZ rozpatrywała po raz pierwszy spór P. z USA po rozruchach antyamer. w P. Prze- bieg sporu z USA 1964-74 -r Panamski Kanał. P. była czt. LN 1919-39; jest czł. zał. ONZ od 24 X 1945 i czł. wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem GATT. Czt. OPA. Prezydent J. A. R. Cantera ztożył wizytę w siedzibie ONZ i przemawiał przed Zgr. Og. NZ 5X1953. W maju 1959 P. oskarżyła w OPA Kubę o przygotowywanie interwencji na P. W 1973 P. wypowiedziała się za przywróceniem rządowi Kuby prawa udziału w pracach OPA. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Belize, Boliwia, Brazylia, Chile, Dania, Dominikana, Bgipt, Ekwador, Francja, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras, India, Izrael, Jamajka, Japonia, Jugosławia, Kanada, Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Liban, Meksyk. Nikaragua, Norwegia, NRF, Pakistan, Paragwaj, Peru, Polska, Portugalia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Tajwan, Turcja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. Brytania. Włochy. Z Polską stosunki na szczeblu ambasad. J. A. SUSTO Ań Introduction to Panamian Bibliography, Panami 1946; N. GARAY La Republica Panamd en la Liga de Naciones, Mexico DF 1929; D. T. MORALES Estructwa Eco-nómica de Panama, Mexico DF 1958; Recursos ffumanos de Cemroamerica, Panamd, y Mexico 1950-SO, CEPAL Santiago 1960, El Desarrollo económico de Panama, UN New York 1960; E. CASTILLERO PIMENTOL Panama y los Estados Unidos. Apendice con lextos de Tratados, Panama 1964, s. 336 i 112; E. CASTILLANO Historia de Panama, Panami 1965; D. Ho-WARTH The Gotden Istlimus, London 1966; Zbiór Dokumentów 1973, póz. 26. • 2616 „PANAMA", termin międzynar. powstały po bankructwie w lutym 1889 franc. firmy budującej Kanał Panamski — synonim wielkiej finansowej afery międzynar. (zob. też Atlantyk-Pacyfik, kanały projektowane). • • 2617 PANAMERYKANIZM I PANLATYNOAME-RYKANIZM (ang. Panamericanism and Paniati-noamericanism, franc. Panamericanisme et Pania-tino-amźricanisme, hiszp. Panamerieanismo y Paniatinoamericanismo, roś. Panamierikanizm i Panłatinoamierikanizm), terminy międzynar., w treści swej politycznie sobie przeciwstawne. Pierwszy użyty po raz pierwszy 5 III 1888 przez nowojorski dziennik „Evening Post", w komentarzu do przygotowań I Amer. Konferencji Międzynar., która miała powołać do życia, 1899, Unię Panamerykańską. Termin drugi wszedł w użycie dopiero w pół. XX w. jako przeciwstawienie —r latynoamerykanizmu, kładącemugł. nacisk na wspólnotę duchową i kult. państw Ame- ryki Lać., gdy paniatynoamerykanizna na wspólne interesy gosp. i polit, sprzeczne z interesami USA, narzucającymi swą hegemonię pod płasz- czem panamerykanizmu. Obie idee mają swe korzenie w XIX w. Panamerykanizm ma swój początek w —»• doktrynie Monroe, 1823, zamyka- jącej mocarstwom pozakontynentalnym możliwości interweniowania w wewn. sprawy kontynentu, a jednocześnie przyznaiącej Stanom Zjedn. rolę jego patrona uprawnionego do interwencji co znalazło w XIX w. swe odbicie w historii stosunków USA-Ameryka Lać.; a także w 10 Amer. Konferencjach Międzynar. 1889-1954, które zbudowały międzyamer. system w duchu yan-kesowskiego panamerykanizmu. Meksykański dy- plomata L. Ouintanilla, ocenił panamerykanizm, 1943, następująco: ,,W ciągu 50 lat, poprzedzających rok 1933, kiedy ogłoszona została doktryna ,,dobrego sąsiedztwa", USA interweniowały ponad 60 razy w sprawy wewnętrzne swych latynoamerykańskich sąsiadów... Jakże można mówić o solidarności amerykańskiej, o panamerykanizmie, o dobrym sąsiedztwie, kiedy największą przeszkodą dla dobrych stosunków była nie kto inny, tylko najpotężniejsza republika hemislery? Sytuacja może się zmienić tylko wtedy, jeśli Stany Zjednoczone wyrzekną się raz na zawsze imperialistycznego interwencjonizmu". Korzenie paniatynoamerykanizmu sięgają organizowanych wyłącznie przez państwa latynoskie Amer. Konferencji i Kongresów 1826-89, rozpo- czętych Kongresem Boliwarowskim w Panamie, 1826. Aktywność USA w budowaniu systemu panameryk. 1889-1954 zahamowała dążenia państw Ameryki Lać. do własnej drogi ekono-miczno-polit.; kryzys tego systemu wydobył jednak na nowo idee boliwarowskie. J. Castaneda, również meksyk. dyplomata ujął to następująco: ,,Panamerykanizm nie jest niczym innym jak społecznością niespójną. Jedyną nadzieją na stworzenie w przyszłości wspólnoty organicznej jest paniatynoamerykanizm. Przyszły regionalny organizm latynoamerykański będzie zainteresowany w posiadaniu poważnych więzów gosp, i polit. z USA. Więzy te między Ameryką Łae„ jako całością, a Stanami Zjedn. mogą stać się bardziej silne i owocne niż dzisiejsze". Te dwie koncepcje p. i p. różnią się zatem zasadniczo tym, że pierwsza dąży do uzależnienia polit., militarnego i policyjnego poszczególnych państw Ameryki Lać. od USA w ramach panamer.; gdy druga do partnerstwa Ameryki Lać. jako całości w stosunkach z USA. C. BARCIĄ TRELLOS Panamerieanismo e Iberoamericanismo, Madrid 1927; J. M. YEPES El panamericanismo y el Derecho Int., Bogota 1930; J. VASCONCELOS Bolivarismo y Monrois-mo. Temas americanos, Santiago de Chile 1937, s. 210; R. J. ALFARO Commentnry on Panamerican Problem, Cambridge 1938; A, GARCIA ROBLES Le Panamericanifme et ta Polttique de Bon Yoicinage, Paris 1938; L. OUINTANILLA A Laliname-rican Speaks, New York 1943; J. G. ROLLAN Origines con-tenido y alcance del panamericanismo, Santiago 1943; A. WHITEAKER The Western Hemispher Idea: ll's Rice and De-cline, Ithaca 1954; P. J. DUPUY Le Nouveau Panamericanisme, Paris 1956; J. CASTANEDA Mexico y et Ordon •Int., Mexico DF 1956; R. A. MARTINEZ De Boliyar a Dulles. El Panamerieanismo. Doctrina y Practicd Imperialista, Mexico 1959; J. J. CAICEDO CASTILLA E! Panamerieanismo, Buenos Aires 1961; O. C. STOETZER Panamerika. Idee und Wirktichkeit, Hamburg 1964; A. NOWAK Hiszpanoamerykanizm, panamę-rykanizm i interamerykanizm, w: Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków nr 3, 1971. • 2618 PANAMERYKAŃSKĄ FUNDACJĄ ROZWOJU (ang. Panamerican Development Fund, franc. Fondation Panamericaine de Developpement, hiszp. Fundación Panamericana de Desarrollo, roś. Panamierikanskij fond razwitija), zał. 1962 w Waszyngtonie z zadaniem finansowania współpracy instytucji nauk. USA z Ameryką Lać.; publ. Newsieiter. Yearbook of Int, Organizations, 1973. • 2619 PANAMERYKAŃSKĄ ORGANIZACJA ZDROWIA (ang. Panamerican Health Organization, PAHO, franc. Organisation Panamericaine de la Sante, hiszp. Organización Panamericana de la Salud, OPS, roś. Panamierikanskaja organizacyja zdrawoochranienija), organizacja międzyrząd. Republik amer., zat. 1902 w stolicy Meksyku przez II Międzynar. Amer. Konferencję p.n. Int. Sa-nitary Bureau, od 1923 p.n. Pan American Sa- nitary Bureau; od 1947 p.n. Pan Aemrican Sani-tary Organization; od 1958 pod obecną nazwą; z 157 Panarabizm 2621 siedzibą niezmiennie w Waszyngtonie. Organem nacz. jest Panamer. Konferencja Sanitarna, Pan American Sanitary Conference, odbywająca się kolejno co kilka lat w innej stolicy amer., do 1972 odbyto się 20 konferencji. Inne organa: Rada Zarządzająca i Komitet Wykonawczy. Członkami są wszystkie państwa amer. z wyjątkiem Kanady oraz reprezentanci Francji, Holandii i W. Brytanii mających swe amer. posiadłości. Publ. PAHO Bulletin (w języku ang. i hiszp.). M. E. BUSTAMENTE VASCONCELOS Los Primeros Cincuenta Anos de la Oficina Sanitaria Panamericana, Washington DC 1953, ». 60; Yearbook of tnt. Orgamiations, 1973. • 2620 PANAMSKI KANAŁ (ang. Panama Canal, franc. Canal de Panama, hiszp. Canal de Panama, roś. Panamskij kanał), pierwszy i jak dotąd jedyny sztuczny kanał, łączący oceany Atlantycki i Spokojny, przecinający Przesmyk Panamski, na terytorium dawnej prow. Kolumbii, od 1903 Rep. Panamy; zaprojektowany przez F. de Lessepsa 1881-99, zbudowany przez USA 1904-14; przedmiot sporu między Kolumbią i USA 1901-21 o-raz między Panamą i USA od stycznia 1964. Ze względu na niedostateczną już obecnie przeloto-wość P.K. projektowane są inne kanały między Atlantykiem a O. Spokojnym (-> Atlantyk-Pacy-fik, kanały projektowane). P.K. przecina tzw. „strefę kanału", „Canal Żonę", o obszarze 1432 km2, z ponad 40 tyś. mieszk., podległą jurysdykcji USA, na podstawie układów z 18X11903, z 2 III 1936 i 2511955. Kanał został oddany dla ruchu statków handl. 15 VII 1914, ale oficjalnie został uroczyście otwarty dopiero po I wojnie świat. 12 VII 1920. Panama otrzymywała od USA jako udział w zyskach z-transportu kanałem rocznie 250 tyś. dół., a od 1934—430 tyś. dół. W 1942 USA i Panama podp. konwencję o kompen- sacjach za korzystanie przez stacjonujące w strefie kanału jednostki amer. z usług Rep. Panamy. W 1950 oba państwa zawarły układ o swobod- nych drogach tranzytowych poprzez strefę, łączących obie części Panamy. W 1955 rząd USA podniósł roczną kompensatę z 430 tyś. na l ,9 min dół. oraz zobowiązał się zbudować za 20 min dół. most łączący stolicę Panamy ponad kanałem z pn. częścią kraju. Nacjonalizacja —>• Sueskiego Kanału 1956 wywołała wysunięcie przez różne ugrupowania spol. żądań nacjonalizacji P.K. Pierwsze antyamer. demonstracje na wielką skalę miały miejsce w listopadzie 1959. W styczniu 1964 doszło w strefie kanału do krwawych starć między studentami Panamczykami i Amerykanami, którzy zerwali flagę panamską, co spowodowało okresowe zerwanie stosunków dypi ornat, i debatę nad skargą Panamy w R. Bezp. ONZ. We wrześniu 1965 USA i Panama we wspólnej deklaracji zapowiedziały opracowanie nowego układu. Panama nie czekając na wynik rokowań proklamowała 21 XI 1966 w Zgr. Og. NZ przejęcie praw suwerennych nad Strefą P.K., co jednak w niczym nie zmieniło stanu rzeczy w strefie, która pozostaje dalej pod administracją wojsk. USA. Prowadzone w Waszyngtonie rokowania zostały przerwane l 1X1968 na znak protestu przeciwko stanowisku USA, które zgadzały się tylko na udział 4 przedstawicieli Panamy w Radzi złożonej z 9 osób i nie odstępowały od ważności poprzednich układów do 1999 r. Rokowania wznowiono 28 VI 1971, a 17 IV! 972 Delegacja Panamy na III sesji UNCTAD w Santiago (Chile) wezwała rząd USA do wycofania się^ ze strefy kanału i całkowitego zlikwidowania baz wojsk., aby K.P. „służył celom międzynar. rozwoju społeczno-gospodarczego, a nie żadnym innym interesom". Po zerwaniu w grudniu '1972 rokowań panamsko-amer. 15-21 III 1973 odbyła się sesja wyjazdowa. R. Bezp. ONZ w Panamie, jednak mimo omawiania sporu USA-Panama sytuacja pozostała niezmieniona (Nb. decyzja o sesji Rady w Panamie zapadła 17 11973 bez głosowania, formą ->• consensus, przy poparciu ChRL, Francji i ZSRR dla wniosku Panamy i przy wyrażeniu zastrzeżeń przez delegatów USA i W. Brytanii). W styczniu 1974 kontynuowane były rokowania Panamy z USA w sprawie P.K., które doprowadziły do podp. 7 II 1974 zasadniczego porozumienia o zrzeczeniu się przez USA prawa do „wieczystej dzierżawy", o stopniowym przekazywaniu jurysdykcji nad P.K. rządowi Panamy oraz o podwyższeniu opłat dzierżawnych. Podp. 7.111974 Amerykańsko-Panamska Deklaracja zasad, które mają służyć negocjatorom całkowicie nowego traktatu, dot. strefy P.K., ujęta jest w 8 punktów ->• pactum de contrahendo: ,,1. Traktat z 1903 roku i wprowadzone doń poprawki przestaną obowiązywać w momencie zawarcia całkowicie nowego traktatu, dot. kanału transoceanicznego. 2. Zniesiona zostanie zasada wiecznego użytkowania przez USA. Nowy traktat dot. Kanału będzie miał sprecyzowaną, ścisłą datę wygaśnięcia. 3. Zgodnie z warunkami, które maią znaleźć się w nowym traktacie, wygaśnięcie jurysdykcji USA na terytorium panamskim wkrótce nastąpi. 4. Terytorium Panamy, na którym znajduje się Kanał, musi być przekazane jurysdykcji Republiki Panamskiej, która zachowując swą terytorialną suwerenność może udzielić USA na czas obowiązywania nowego traktatu dotyczącego kanału transoceanicznego i zgodnie z postanowieniami tego traktatu, takich praw do użytkowania ziemi, wód i przestrzeni powietrznej, jakie okażą się niezbędne dla użytkowania, konserwowania, zabezpieczenia żeglugi oraz obrony Kanału. S. Rep. Panamy powinna otrzymać właściwy i sprawiedliwy udział w zyskach z eksploatacji Kanału, który znajduje się na jej terytorium. Uznaje się zasadę, iż geograficzne usytuowanie terytorium Republiki stanowi główne bogactwo tego kraju. 6. Rep. Panamy powinna uczestniczyć w administrowaniu Kanałem zgodnie z procedurą, która zostanie uzgodniona w nowym traktacie. Traktat ten powinien również stanowić, że Panama będzie ponosiła całkowitą odpowiedzialność za funkcjonowanie Kanału po wygaśnięciu' terminu nowegc. traktatu. Rep. Panamy może udzielić USA koniecznych uprawnień, niezbędnych do regulowania żeglugi statków na Kanale, konserwacji, zabezpieczenia żeglugi oraz obrony Kanału jak również podejmowania innej specyficznej działalności, związanej z tymi zadaniami, co znajdzie swój wyraz w nowym traktacie transoceanicznym. 7. Rep. Panamy powinna uczestniczyć wraz z USA w ochronie i obronie Kanału. zgodnie z odpowiednimi postanowieniami, które zostaną zawarte w nowym traktacie. 8, USA oraz Rep.' Panamy uznając wagę zasług, jakie oddał międzynarodowej żegludze morskiej kanał transoceaniczny i mając na uwadze, iż obecnie istniejący Kanał może okazać się niewłaściwy dla wspomnianej żeglugi, powinny wzajemnie uzgodnić postanowienia dot. nowych projektów, które zwiększyłyby zdolność przepustową kanału transoceanicznego. Wspomniane postanowienia powinny być włączone do nowego traktatu, zgodnie z postanowieniami drugiej fundamentalnej zasady niniejszej deklaracji." L. I. OPPENHEIM Panama Canal Conflict, Cambridge 1913; A. REBOLLEOO El Cnnat de Panamit, Cali 1957. s. 266; El Canal de Pnnnmd. 50 A niversario. La Historia de una Gron Conqmsta 1914-1964, Panama 1964, s. 122; Rios y ranales navigahles wernnfionfdes, UNTTAR Buenos Aires 1971, s. 251; Kroniko, 1974. • 2621 PANARABIZM (ang. Pan-Arabism, franc. Pan-arabisme, hiszp. Panarabismo, roś. Panarabizm), termin międzynar.—ruch panarab.; rozpoczął się w Syrii w końcu XIX w. przeciwko dominacji 42 ESMiO 2622 Panel 658 imperium osmańskiego i eur. państw kolonialnych w Afryce arab., głosił jedność nar. wszystkich Arabów „od Oceanu Atlantyckiego po Indyjski". W XX w. wystąpiły próby przechwycenia idei ruchu przez konkurujące z sobą dynastie haszymidzką i saudyjską. Nowa era p. rozpoczęła się z powstaniem Ligi Arabskiej 1945. Wielokrotne próby stworzenia federacji republik arab. 1946-74 okazały się za każdym razem przedwczesne, zarówno jeśli chodziło o federację Egiptu i Syrii p.n. Zjednoczona Rep. Arabska 1958-61, jak o federacje Egiptu, Iraku i Syrii 1960, zamierzone federacje Egiptu, Libii, Sudanu i Syrii 1971-72, Egiptu i Libii 1973, Libii i Tunezji 1974. Nigdy też nie wyszło poza stadium luźnych projektów zjednoczenie państw Maghrebu (Algierii, Maroka, Tunezji, Libii). Krwawe bratobójcze rzezie latem 197) w Maroku przeciwników monarchii, w Jordanii Palestyńczyków, wskazywały na klasowe źródła gł. niemożności osiągnięcia jedności nar. przez Arabów. Nowym zjawiskiem w 1973/74 była solidarność państw arab. producentów ->• nafty. A. W. BELING Pan^Arabism and Labor, Cambridge Mass 1960, s. 127; R. LE TOURNEAU La tvolulion poliliyue de 1'Afriaiie du Nord musulman 1920-1961, Paris 1962. s. 553; Arab Nationali^m, Ań Anthology, edit.: G. S.^Hain Ber-keley 1962, s. 255; R. W. MACDONALD The League of Arab Stałeś. A study in the Dynamtcs of Reglonal Organitations, Princeton 1965. s. 406; T. FRYZEL Panarabism, Warszawa 1974. • 2622 PANEL, ang. wieloznaczeniowe słowo (m.in. o-znaczające płytę, taflę, malarsko — panneau, prawniczo — lista sędziów przysięgłych itd.), używane w ONZ dla określenia grupy ekspertów (Panel of Experts). • 2623 PANEUROPA, termin międzynar. dla zjednoczonej Europy, wprowadzony po I wojnie świat. przez antykomunist. ruch, zorganizowany 1923 przez austriackiego arystokratę, hr. Coudenhove-Kalergi, p.n. Unia Paneuropejska, Pan-European Union, Union Paneuropeenne. Po II wojnie świat. Unia Paneur. wznowiła swoją działalność, początkowo z siedzibą w Bazylei (Szwajcaria), następnie w Brukseli; zarej. w ONZ, podobnie jak dwie inne org., działające na rzecz antykomunistycznej P.: Komitet na rzecz utworzenia Stanów Zjedn. Europy, Action Committee for the United States of Europę. Cornitć d'Action pour les Slats Unieś d'Europc, tal. 1955 z siedzibą w Paryżu. Liberalna Młodzież Europy, Liberał Europcan Youth, Jeunes-se eurupćennes fiberales, żal. 1952, z siedziba w Brukseli, posiada sekcJC p.n- Ruch Liberalny na rzecz zjednoczenia, Europy. Liberał Morement for a United Europę. R. COUDENHOVE-KALEROI Pan Europę, New York 1926; So-cietS de Nutionsi Actes de la Dixieme Assemhlee plemere, 5 IX 1929; R MANUEL L'Unlon europemne, Paris 1932; W. KNIAŻYNSKII Idieia ..objedinientla Jewropy" na sfuibie. impieriatisticteskoi potlllki, w: Miezdunar. iyiri nr 6. 1957; R. COUDENIIOVE De la Guerra Permanenie a la Paź Uni-versal, Barcelona 1958; Pan-Europa Union L'Histoire du MowemenI Panewopeen de 1922 a 1962, Bale 1964. PANEVERYSA-SALOUTISKISA SPRAWA 1939 -*• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. • 2624 PANCERMANIZM (ang. Pangermanism, franc. Pangermanisme, hiszp. Pangermanismo, roś. Pan-giermanizm, niem. Pangermanismus. Alldeutsch-tum), termin międzynar. — niem. nacjonalistyczna doktryna z XIX w., głosząca zjednoczenie wszystkich szczepów germańskich, do których zaliczono Niemców, Austriaków, Holendrów, Fryzów, Szwajcarów, Skandynawów oraz mniejszości niem. w Europie, a w okresie hitler. również „nowonie-mieckie szczepy" („neudeutsche Stamme"), jak Słoweńcy w Karyntii, Walonowie w Belgii, Lo-taryńczycy i Alzatczycy we Francji, ślązacy, Kaszubi, Warmiacy, Mazurzy i Górale w Polsce. W II Rzeszy Bismarcka org. bojową p., rzecznikiem nowych podbojów i kolonizacji słów. Wschodu był Związek Wszechniemiecki, All-deutscher Verband (1891-1939), którego organem był tygodnik Alldeutsche Blatter; w III Rzeszy— Związek Niemieckiego Wschodu -> Bund Deu-tscher Osten, 1933-45. P. wywarł decydujący wpływ na koncepcje Hitlera podboju Europy i utworzenia Wielkich Niemiec, Gross-Deutsch-land. L. WERNER Der Alldeutsche Verband 1890-1918, Berlin 1935; K. HAUSHOFER Geopolltik der Pan-ldeen. Stutlgart 1931. • 2625 PANISLAMIZM (ang. Panislamism, franc. Pani-slamisme, hiszp. Pani&lamismo, roś. Panisłamizm), termin międzynar.-—w XIX w. idea zjednoczenia muzułmanów w celu utworzenia wspólnego frontu krajów muzutm. przeciwko penetracji kolonialnej mocarstw eur.; a w dalszej perspektywie utworzenie unii personalnej między sułtanatem wspólnego imperium a kalifatem. Teoretykiem p. był perski filozof Dżamal ad-Din al-Afghani (1838-97), P. w XX w., szczególnie po zniesieniu instytucji kalifatu, 1924, osłabł, aczkolwiek utrzymał się w formie p. Kongresów: 1931 w Jerozolimie, 1951 w Karaczi i 1953 w Jerozolimie. Po II wojnie świat, próby odwoływania się do solidarności państw muzułm. na arenie międzynar., szczególnie w ONZ zawodziły z 'reguły w istotnych sprawach polit. czy gosp., natomiast miały wpływ na zaznaczanie wspólnego stanowiska w sprawie Izraela. Zob. też Muzułmańskie państwa. C. A. NAŁLWO Raccolta di seritli, t. 3, Roma 1941. PANMUNDZON -> Phanmundzom. • 2626 PANSLAWIZM (ang. Panslavism, franc. Pansla-visme, hiszp. Paneslavismo, roś. Panslawizm), termin międzynar., użyty po raz pierwszy przez czes. pisarza J. Herkela, 1826—dążenie Słowian do zjednoczenia się. Ruchy panslawistyczne wystąpiły najsilniej w XIX w. w Rosji, jeden o charakterze demokrat., rozwijany przez Stów. Zjednoczonych Słowian, 1823, oraz Stów. Cyryla i Metode-go, 1846-47, kierowane przez A. I. Hercena i M. A. Bakunina; drugi reakcyjny, dążący do stworzenia wszechsłow. państwa również obejmującego pd. Słowian na Bałkanach pod władzą cara, propagowany przez czołowych słowianofilów roś., organizatorów Słowiańskiego Zjazdu w Moskwie, 1867, oraz akcji solidarnościowych z pd. Słowianami w ich walkach niepodległościowych z Turcją. Próby stworzenia w czasie I wojny świat. szerszego ruchu panslawistycznego pod egidą Rosji, zw. neoslawizmem, zawiodły z powodu nie-popularności caratu. W czasie II wojny świat. hasła solidarności Słowian miały charakter antyfaszystowski; głosiły je utworzone 1942 w Kanadzie, USA i ZSRR Komitety Słowiańskie. Pochodnymi p. były prądy —f austroslawizmu, -* 659 Państwa niezaangażowane 2631 neoslawizmu, -»• slowianofilstwa oraz -*• slowiań-: skie zjazdy i kongresy. A. FISCHEL Der Panstavismus bis tum Weitkrieg, Berlin 1919; .M. PETROVICH-BORO The Emergenc.e of Russian Pan-slavism IS56-70. New York 1956; S. N. NIKITIN Slawianskije :- komitiely w Rossii w 185S-1876 godach. Moskwa 1960. • 2627 PAŃCZA SILĄ [sanskr.], (ang. Pancha Shila, „Five Principles", franc. Pancha Shila „Cinq Prin-cipes", hiszp. Pancha Shila, „Cinco principios", roś. „Pancza sziła", Piat' princypow mirnogo so-suszczestwowanija). Pięć zasad, termin między-nar. wywodzący się ze starych tradycji azjat. — pięć zasad pokojowego współistnienia, współcześnie włączanych do dokumentów międzynar., np. do Traktatu w sprawie handlu i granic, podp. 19IV1954 w Delhi, między ChRL a Indią. Proklamowane 28 VI 1954 przez premiera ChRL Czou En-laja i premiera Indii Javaharlala Nehru, jako fundament pokojowych stosunków między narodami: L Wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej i suwerenności. 2. Wzaiemna nieagresja. 3. Wzajemne nieinter-weniowanie w wewnętrzne sprawy. 4. RównoSć i wzajemność korzyści. S. Pokojowe współistnienie. Proklamacja ta została przyjęta przez Konferencję 29 krajów Azji i Afryki w Bandungu, w kwietniu 1955, za podstawę dla Deklaracji w sprawie zapewnienia Powszechnego Pokoju i Współpracy. Dokumentacja Prasowa 1954; Prawo międzynar. t historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, oprać.: L. Gelberg, t. 3. Warszawa 1960, s. 505-506. • 2628 PAŃSTWA CESYJNE I SUKCESYJNE (ang. Cession and succession States, franc. Ćtats de cession et de succession, hiszp. Estados de cesión y de sucesión, roś. Gosudarstwa ustupajuszczije i priejemstwujuszczije), termin prawa międzynar., stosowany po I wojnie świat, do państw integrujących terytoria b. Monarchii Austriacko-Węgier-skiej w 45 różnych układach i konwencjach, opracowanych na Konferencji Rzymskiej P.C. i S. i podp. 16 VI 1921 oraz w 4 układach, podp. na II Konferencji Rzymskiej 6 IV 1922 i w 3—podp. w Portorosa 23X11921, w Grazu 2711922 i w Wiedniu 30X11923. E. H. FEILCHENFELD PuhHc Debts and Stale Siiccession, Lon-don 1931; M. UDINA L'estinvone delt' Smpero austro-unga-rico net diriilo im., Roma 1933; H. A. WILKINSON The Ame-rican Doctrine of Stale Swcesion, London 1934; M. BA-DAVI La continuite et l'extinftion de la personnalile de 1'etat, Paris 1940; E. CASTREERS Succession in Int. Law, London 1950; K. MARCH Idenllty and Continuit-y of States in Puhtic Int. Law, London 1954; I. PAENSON Les consóauences finan-cSres de ta succession des Stats, 1954; D. P. 0'CoNNELL The Law of Stale Succession, London 1960. • 2629 PAŃSTWA NIEATOMOWE (ang. Non-atomic states, franc. Ćtats non-atomiques, hiszp. Estados no-atómicos, roś. Nieatomnyje gosudarstwa), termin międzynar. powstały po II wojnie świat. — państwa nie posiadające broni nuklearnych, których bezpieczeństwo stało się problemem międzynar. dla mocarstw atom., w czasie opracowywa- nia ->• .Układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej. 1968 trzy mocarstwa atom., USA, W. Brytania i ZSRR, ogłosiły deklarację intencji udzielenia natychmiastowej pomocy każdemu p.n., które stałoby się przedmiotem agresji atom. czy groźby takie) agresji; co potwierdziła R. Bezp. ONZ 19 VI 1968. Z kolei odbyła się w Genewie, zgodnie z rezolucjami Zgr. Og. NZ z 17X1 i 19 XII 1967, Konferencja p.n., 29 VIII-28 IX 1968 z udziałem 94 państw (mocarstwa miały swych obserwatorów), poświęcona sprawom bezpieczeństwa i wykorzystania energii jądr. dla celów pokojowych. LW Monthly Chronicie nr 10, 1968; Świat w Przekroju. Warszawa 1969. • 2630 PAŃSTWA NIEWIELKIE (ang. Micro-states, franc. Micro-fitats, hiszp. Micro-Estados, roś. Nie-bolszyje gosudarstwa), termin międzynar. ONZ — niewielkie obszarem państwa, jak Andora, Liech-tenstein, Monako, San Marino; przedmiot konwencji międzynar., w ONZ jeden z problemów •?• głosowania w ONZ. D. ASTRANDO Les pelits 6tats (/'Europę, Paris 1933; P. VEL-LAS Les 6tat& exigus en droit int. public, w: Revue generał de droil int. public nr 58, 1954; C. FARRAN The Position of Diminutive States in Int. Law, w: Festschrift fur W. SchSt-sel 1960; B. SIKURSKA Sytuncfa prawno-miedzynar. eur. państw kartowatych. Warszawa 1972. • 2631 PAŃSTWA NIEZAANGAŻOWANE (ang. Non-aligned countries, franc. Pays non-alignćs, hiszp. Paises no-alineados, roś. Nieprisojediniwszyjesia gosudarstwa), termin międzynar. — państwa, które w okresie dzielenia się świata na przeciwstawne bloki wojsk. 1949- 55, starały się pozostać poza podziałem. Według definicji męża stanu Ghany K. Nkrumaha z 1960: „niezangażowanie to nie-wiązanie się z imperializmem". Państwa te, do których z krajów socjalist. należała Jugosławia, z inicjatywy pręż. Jugosławii J. Broz Tito, pręż. Egiptu G. Abd el-Nasera oraz premiera Indii J. Nehru, wzięły udział w I Konferencji Szefów Państw lub Rządów Krajów Niezaangażowa-nych — I Conference of Heads of State or Go-vernment of Non-Aligned Countries—I Confć-rence des Chefs d'6tat et de gouvernement des pays non alignes, 1- 61X1961, w Belgradzie. Było ich 25, reprezentowanych przez szefów państw lub rządów lub ministrów spraw zagr.: Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Birma, Cypr. Egipt (ŻRĄ), Etiopia, Ghana, Gwinea, India, Indonezja, Irak, Jemen, Jugosławia, Kambodża, Kongo (ob. Zair), Kuba, Liban. Mali, Maroko. Nepal. Somalia, Sudan, Syria (ŻRĄ) i Tunezja; w charakterze obserwatorów delegaci Boliwii, Brazylii, Ekwadoru, a także 27 komitetów narodowowyzwoleńczych z terytoriów zależnych. Konferencja uchwaliła apel do szefów rządów USA i ZSRR, z tezą generalną, że „tylko polityka pokojowej koegzystencji może uratować glob ziemski od katastrofy nuklearnej wojny" oraz że „państwa niezaangażowane nie tworzą nowego bloku i nie chcą być blokiem, lecz pragną współ- pracować z każdym rządem w świecie dla pokoju światowego". W imieniu uczestników pręż. Ghany K. Nkrumah i premier Indii J. Nehru osobiście przekazali Apel Belgradzki premierowi ZSRR N.. S. Chruszczowowi w Moskwie, a prezydenci Indonezji i Mali, Sukarno i M. Keita pręż. USA J. F. Kennedy'emu w Waszyngtonie. Konferencja Belgradzka była posunięciem dyplomat., mającym na celu wygaszanie pozostałości zimnej wojny i łagodzenie podziału świata na bloki militarne. Idea ta zyskała sobie szerokie poparcie opinii światowej. II Konferencja odbyła się w październiku 1964, w Kairze przy udziale szefów państw lub ministrów spraw zagr. 46 państw: 42* 2632 Państwa osi 660 Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Birma, Cejlon, Cypr, Dahomej, Egipt (ŻRĄ), Etiopia, Ghana, Gwinea, Indie, Indonezja, Irak, Jemen, Jordania, Jugosławia, Kambodża, Ka-merun, Kongo, Kuba, Kuwejt, Laos, Liban, Liberia, Libia, Malawi, Mali, Maroko, Mauretania, Nepal, Rep. Pd. Afryki, Sudan, Syria (ŻRĄ), Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Zambia oraz 11 obserwatorów: Argentyna. Boliwia, Brazylia, Chile, Finlandia, Jamajka, Meksyk, Trynidad i Tobago, Urugwaj i Wenezuela oraz 30 reprezentantów komitetów narodowowyzwoleńczych terytoriów zależnych. Konferencja opracowała „zasady pokojowego współistnienia" i proklamowała, że „imperializm, kolonializm i neokolonializm są głównymi przy- czynami napięć i konfliktów międzynar. i stanowią zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa świat.". „New York Timcs" skomentował rezolucje II Konferencji jako dowód, że „państwa nie-zaangażowane orientują się coraz bardziej na lewo, a jest to rezultatem interwencyjnej polityki USA w stosunku do Kuby, Wietnamu i Konga". W następnych latach kryzys afroazjat. konferencji solidarnościowych sparaliżował na kilka lat również zbiorowe akcje państw niezaangażowanych. Dopiero 8-11 VII 1969 udato się Jugosławii i Egiptowi zwołać do Belgradu naradę konsultatywną delegatów 33 krajów afryk. i bliskowsch., 8 azjat., 8 Ameryki Lać. i 2' eur.; odmówiły udziału Arabia Saudyjska, Dahomej, Finlandia, Kuba, Me- ksyk i Togo. W jednogłośnie przyjętej rezolucji postanowiono kontynuować spotkania konsultatywne i przygotowywać III konferencję szefów państw niezaangażowanych. Spotkanie przygotowawcze odbyło się 10-17 IV 1970 w stoi. Tanzanii Dar es-Salam, przy udziale przedstawicieli 60 krajów, a komitetu przygotowawczego 5 IX 1970. III Konferencja odbyła się 8-101X1970 w stoi. Zambii Lusace, przy udziale 54 państw: Afganistan. Algieria, Bostwana, Burundi, Cejlon. Cypr. Czad, Egipt, Etiopia, Gabon, Ghana, Gujana. Gwinea, Gwinea Bissau, India, Indonezja, Irak, Jamajka, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kenia, Kongo, Kongo Rep. (ob. Zair), Kuba, Kuwejt. Laos, Lesoto, Liban, Liberia, Libia, Malezja, Mali, Maroko, Mauretania, Nepal, Nigeria, Rep. Środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somali, Suazi, Sudan, Syria, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Uganda, Zambia (odmówiły udziału: Birma, Dahomej, Gambia, G. Wolta, Malawi, Malgaska Rep., Mauritius, Niger i Wybrzeże KoSci Słoniowej). Konferencja uchwaliła 14 rezolucji i 2 deklaracje: ,,Deklaracja w sprawie pokoju, niepodległości, rozwoju współpracy i demokratyzacji stosunków międzynarodowych" sformułowała podstawowe założenia i cele polityki krajów niezaangażowanych wymieniając: walkę o pokój, watkę z ko-lonializmem i rasizmem, rozwiązywanie problemów drogą negocjacji pokojowych, położenie kresu wyścigowi zbrojeń. sprzeciw wobec istnienia baz wojskowych na obcych terytoriach, akcje na rzecz uniwersalności ONZ i podniesienia jej autorytetu oraz dążenie do niezależności gospodarczej i stałej współpracy na zasadzie równości i wzajemnych korzyści. Deklaracja kładła nacisk na ,, rewolucję antykolonia-listyczną" i wzywała do niepoddawania się wszelkiej dominacji w nowych formach. Zobowiązywała też uczestników konferencji w Lusace do dalszych wysiłków na rzecz zlikwidowania wszelkich sojuszów militarnych. Podkreślała, że wobec tendencji do rokowań, jaką przejawiły wielkie mocarstwa. zmniejszyła się groźba bezpośredniego konfliktu między nimi, jednakże nie przyczyniło się to do umocnienia bezpieczeństwa państw małych i średnich lub rozwijających się i nie zapobiegło możliwościom wybuchu wojen lokalnych. Deklaracja zatytułowana „Kraje niezaangażowane a rozwój gospodarczy" ustaliła formy współpracy ekonomicznej tych krajów, zasady rozwoju współpracy regionalnej oraz program wspólnej działalności gospodarczej, przewidując podjęcie wstępnych negocjacji na te tematy przez rządy państw niezaangażowanych. Jedna z rezolucji wysunęła żądanie umocnienia ONZ. IV Konferencja ministrów spraw zagr. państw niezaangażowanych odbyła się 8-11 VIII 1972 w Georgetown (Gujana), na szczeblu ministrów spraw zagr. przy udziale 70 państw: Afganistan, Algieria, Bahrajn, Birma, Botswana, Burundi, Cejlon, Chile, Cypr, Czad, Dahomej, Egipt, Etiopia, Gabon, Ghana, Gwinea, Gwinea Równikowa, G. Wolta, Indonezja, Irak, Jamajka, Jemen, Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kamerun, Kenia, Kongo, Kuba, Kuwejt, Laos, -Lesoto. Liban, Liberia, Libia, Malgaska Rep., Malezja, Malawi, Mali, Maroko, Mauritius, Mauretania, Nepal, Niger. Nigeria, Rep. środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan. Suazi, Syria, Tanzania, Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Zair, Zambia, Zjednoczone Emiraty Arabskie, oraz obserwatorzy z następujących państw: z Argentyny, Austrii, Barbados, Boliwii, Brazylii, Ekwadoru, Finlandii, Kolumbii, Meksyku, Peru, Urugwaju,' Wenezueli i Wietnamu Pd.; a także ONZ, Ligi Arabskiej. Kongresu narodowego Rodezji, Swapo Namibii. Frelimo, Kongresu Ludów Afryki, Organizacji Solidarności Afro-Azjatyckiej oraz partii socjalistycznych Puerto Rico, Kataru i Omanu. W czasie Konferencji ogłoszono m.in. Program działania w dziedzinie wzajemnej współpracy gosp.. Deklarację w sprawie międzynar. bezpie- czeństwa i rozbrojenia oraz Rezolucje w sprawie Indochin, Bliskiego Wschodu i dekolonizacji. Konferencja uchwaliła Deklarację Georgetown 1972. V Konferencja szefów państw i rządów krajów niezaangażowanych obradowała 5-9 IX 1973 w Algierze przy udziale 75 państw: Afganistan, Algieria, Arabia Saudyjska, Argentyna, Bahrajn, Bangla Desz, Birma, Botswana, Burundi, Bhutan, Cejlon, Chile, Cypr, Czad, Dahomej, Egipt, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, G. Wolta, Gujana, Gwinea, Gwinea Równikowa, India. Indonezja, Irak. Jamajka, Jemen. Jemen Pd., Jordania, Jugosławia, Kambodża. Kamerun. Katar. Kenia, Kongo, Kuba, Kuwejt, Laos, Lesoto, Liban, Liberia. Libia, Malgaska Rep., Malezja, Mali. Malta, Maroko. Mauretania, Mauritius, Nepal, Niger. Nigeria, Oman. Rep. środkowoafrykańska, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Singapur, Somalia, Sudan, Suazi. Syria. Tanzania. Togo, Trynidad i Tobago, Tunezja, Wietnam Pd. (TRRWP), Wybrzeże Kości Słoniowej, Uganda, Zair, Zambia. Zjednoczone Emiraty Arabskie. W charakterze obserwatorów: Barbados, Boliwia, Brazylia, Ekwador, Kolumbia, Meksyk, Panama. Urugwaj i Wenezuela; państw zaproszonych: Austria, Finlandia, Szwecja; organizacji za- proszonych: Sekr. Gen. ONZ, OJA, Liga Arabska i OSPAL. Konferencja 91X1973 uchwaliła -?• Deklarację Algierską 1973. Doradczy Komitet Polityczny Państw-Stron Układu Warszawskiego na swej warszawskiej naradzie 17-18 IV! 974 stwierdził m.in.: ,,Uczestnicy narady odnotowali wzrastającą rolę ruchu krajów niezaangażowanych w życiu międzynarodowym, wyrazili pozytywny stosunek do antyimperialistyczneso kierunku polityki krajów niezaangażowanych, z zadowoleniem witają ich wzrastający wkład do walki o odprężenie przeciwko wojnie i agresji, o pokój i niepodległość narodową. W związku z tym podkreślono wielkie znaczenie V konferencji państw niezaangażowanych w Algierze." G. H. JANSEN Afro-Asia and Non-Alignment, London 1966; B. BROZEK Trzeci Świni i neutraliyn. Warszawa 1966; Dokumentacja Prasowa, 1964, s. 61A, 271B, 896A i 898A; 1969, s. 780A i 1970. s. 363D i 766B: J SUTOR Państwa neutralne i niewangaiowane, Warszawa 1972; Zhiór Dokumentów nr 10. 1971; nr 8. 1972; nr 9. 1973; H. OGNIK Aktywne niemanga-iowanie. Warszawa 1973; J. M. NOWAK Ewolucja ruchu nie- zaangaiowama. w: Sprawy Międzynarodowe nr l, 1974; L. MATES Nonalignment. Theory and Current Policy, London 1973. • 2632 PAŃSTWA OSI (ang. Axis states, franc. Ćtats de l'axe, hiszp. Estados del Eje, roś. Gosudarstwa osi), niemiecki potoczny termin międzynar., przyjęty w prasie świat., początkowo odnoszący się do faszyst. Niemiec i Włoch (Oś Rzym-Berlin), później po utworzeniu się wojennego bloku 1936, trzech mocarstw Włoch, Niemiec i Japonii (->• Antykomintern) do tych trzech państw („Rom-Berlin-Tokio Achse"). „Paperdip project" 2640 3. WISKEMANN The Rome-Berlin Axis. A Study on the Re-ations belween Hitler and Mussolini, London 1966, s. 446. l 2633 FAŃSTWA SOCJALISTYCZNE (ang. Socialist ;ountries, franc. Ćtats socialistes, hiszp. Estados iocialistas, roś. Socyalisticzeskije gosudarstwa), ennin międzynar. — państwa, które weszty na irogę budowania ustroju socjalist., w oparciu > założenia marksistowsko- leninowskie: Rosja i917, Mongolia 1930; po II wojnie świat.—ko-ejno Polska, Jugosławia, Albania, Bułgaria, Ru-nunia, Węgry, Czechosłowacja i Chiny, Korea 'n. i NRD, Wietnam Pn. oraz Kuba. Mocarstwa tapitalist. opóźniały z reguły uznanie p.s. i do-mszczenie ich do międzynar. org. międzyrząd. V ONZ i org. wyspecjal. NZ p.s. stały się naj-.ktywniejszymi rzecznikami pokoju i odprężenia. V. MORAWIECKI Institutionał and Political Conditions of 'artlcipalion ol Socialist Slates In Int. Organizations. w: Int. )rsanlwtion, Spring 1968, s. 494-507; A. KLAFKOWSKI Rola 'aństw socjalistycznych w ONZ, w; Studia polsko-radztec-:ie m 9. 1972, s. 139-149. l 2634 •AŃSTWA SOJUSZNICZE-lub państwa spray-nierzone (ang. Allied States, franc. Ćtats alliśs, liszp. Estados aliados, roś. Sojuznyje dierżawy), ermin międzynar. — państwa związane sojuszem rojsk.; wprowadzony w XIX i XX w. powszechne do traktatów pokoju obok odrębnego poję-ia -r państw stowarzyszonych. Mcdonnnire de la terminologie du droit int„ Paris 1960. l 2635 'AŃSTWA STOWARZYSZONE (ang. Associated Itates, franc. Ćtats associes, hiszp. Estados aso-iados, roś. Objediniwszyjesia dierżawy), termin liędzynar. używany w traktatach pokoju dla od-Sżnienia od ->• państw sojuszniczych tych państw, tóre brały udział w wojnie lecz nie w ramach ojuszu, jak np. USA w I wojnie świat., co na yczenie pręż. W. W. Wilsona znalazło wyraz v wielokrotnie użytej w Traktacie Wersalskim annule „Mocarstwa sojusznicze i stowarzyszone". 'odobna formuła występuje w art. 88 Traktatu 'okoju z Włochami z l O II) 947. W gospodar- zych organizacjach integracyjnych przyjęło się ozróżnienie „państwa członkowskie i stowarzy-zone". lictionnaire de la terminologie du droit int., Paris 1960. AŃSTWA TRZECIE -» Umowy międzynar. a aństwa trzecie. l 2636 'AŃSTWA TRZECIEGO ŚWIATA (ang. Third Vorld States, franc. Ćtats du Tiers Monde, hiszp. ;stados del Tercero Mundo, roś. Gosudarstwa trietjego mira"), przyjęta w ONZ 1955 nazwa aństw regionów słabo rozwiniętych gosp.; pań-[wa te w dekadzie 1955-65 zmajoryzowały Zgr. >g. NZ, 1961 utworzyły tzw. ->• Grupę 77. l 2637 AŃSTWO (ang. State, franc. Ćtat, hiszp. Estado, ss. Gosudąrstwo), przedmiot prawa międzynar., tóre rozróżnia p. suwerenne (udzielne, jednolite) d p. o ograniczonej suwerenności (o podzielonej awerenności, p. zależne, p, wasalne, protektorat liędzynar. i in.). .. EHRLICH Prawo międzynar., wyd. 4, Warszawa 1958, s. 21-135: S. ZAWADZKI Marksistowska teoria państwa, War-[awa 1964; S. EHRLICH Wstęp do nauki o państwie i prawie. Warszawa 1971; L. ANTONOWICZ Pojecie państwa w prawie międzynarodowym. PWN, Warszawa 1974. • 2638 PAŃSTWO BUFOROWE (ang. Buffer State, franc. Ćlat tampon, hiszp. Estado tapón, roś. Bu-fiernoje gosudarstwo), potoczny termin między- nar. wprowadzony przez franc. męża stanu A. F. Thiers'a, na określenie państwa, rozdzielającego dwa mocarstwa. W XIX w. za p.b. uchodził np. Afganistan, oddzielający carską Rosję od bryt. Indii, w XX w. w okresie powersalskim Czechosłowacja i Polska, oddzielające ZSRR od Niemiec. „PAŃSTWO DOBROBYTU" -r „Welfare state". • 2639 PAŃSTWOWY INSTYTUT EKSPORTOWY 1927-1939 (ang. State Export Institute, 1927-39, franc. Institut National d'Exportation, 1927- 39, hiszp. Ins^tuto Nacional de Exportación, 1927-39, roś. Gosudarstwiennyj institut eksporta 1927-39), nazwa instytucji powołanej do życia w Warszawie dekretem Prezydenta R P z 17 IX 1927; badała możliwości i warunki eksportu dla poszczególnych produktów poi. i udzielała odnośnych informacji sferom zainteresowanym oraz współuczestniczyła w tworzeniu org. eksportowych, w zakładaniu urządzeń pomocniczych dla eksportu i w standaryzacji artykułów eksportowych, projektowała środki pomocy państw, dla eksportu oraz propagowała poi. handel zagraniczny. Podobne instytuty istniały między wojnami w W. Brytanii — The Institute of Export, w Austrii — Oesterreichisches Exportfórderunginstitut, w Belgu—Comite National du Commeree Exterieur, w Brazylii—Conselho Federal de Comercio Exterior, w Bułgarii—Eksporten institut, w Cze- chosłowacji — Exportni Ustav Ćeskoslovensky, w Finlandii—Suomen Vientiyhdistys, we Francji— Office National du Commeree Exterieur, w Grecji — Office National du Commeree Exterieur, w Jugosławii—Zavod za unapredjivanje spoijne trgovine, w Niemczech—Reichsstcile fur den Aussenhandel, w Rumunii—Institutul National de Export, w Szwecji — Sveriges Allmanna Ex-portforening, w Turcji—Turkofis, w USA— Bureau of Foreign and Domestic Commeree, na Węgrzech—Magyar Kirałyi Kulkereskedeimi Hi-vatal i we Włoszech—Instituto Nazionale Fas- cista per gli Scambi con 1'Estero. W Polsce po II wojnie świat, część funkcji P.I.E. przejęło nieistniejące przed wojną Ministerstwo Handlu Zagr., część —> Polska Izba Handlu Zagr.; w innych państwach socjalist. nastąpiły podobne przemiany, natomiast w państwach kapitalist. powstały różne instytucje i ośrodki d/s popierania rozwoju handlu zagranicznego. T. SEIFERT Polskie i zagraniczne instytucje popierania eks~ portu. Lwów 1932. M. TURSKI Instytuty Eksportowe, w: Encyklopedii nauk potit., t. 1, Warszawa 1937, s. 696-702. • 2640 „PAPERCLIP PROJECT", ang. zaszyfrowana nazwa wywiadu USA dla akcji poszukiwania i sprowadzania do USA, 1945-46, naukowców hitler., którzy pracowali w ośrodku rakietowym Peene-munde, gdzie 3 X 1942 zapoczątkowana została era rakietowa wystrzeleniem pocisku o nazwie V l z jedną toną materiałów wybuchowych na odległość 300 km. W wyniku rekrutacyjnej akcji 127 specjalistów (wśród nich gł. hitler. konstruk- 2641 Papier 662 tor rakietowy W. von Braun wraz z dokumentacją ->• V l, V 2), zostało umieszczonych w o-środku doświadczalnym Wbite Sands pod El Paso, w stanie Nowy Meksyk, USA, a następnie w Radstone Arsenał w stanie Alabama, z zadaniem opracowania pocisku rakietowego, o zasięgu 800 km. Hitlerowska ekipa dopomogła Stanom Zjedn. zarówno w rozwinięciu przemysłu rakietowego, jak i w budowie wyrzutni dla statków kosmicznych, za co W. von Braun i in. otrzymali obywatelstwo USA. E. BEROHUST Reaching for Ihe Stars, New York 1960. • 2641 PAPIER (ang. Paper, franc. Papier, hiszp. Papel, roś. Bumaga), produkt przemysłu papierniczego uzyskiwany ze spilśnionych włókien drzewnych lub innych roślin; przedmiot stałej współpracy międzynar. i statystyki międzynar. Org. zarej. w ONZ: Eur. Federacja Fabrykantów Worków Papierowych, Euro-pcan Federation of Manufacturers of Paper Sacs, zał. 1952, z siedziba w Paryżu. Eur. Komitet d/s Celulozy i Papieru, European Liaison Com-mittee for Cellulose and Paper, żal. 1956, z siedzibą w Paryżu. Międzynar. Federacja Fabrykantów Papierów Gumowanych, Int. Federation of Gummed Paper Manufacturers, zat. 1957, z siedzibą w Hadze. Poza tym 5 komitetów specjalistycznych EWG. Produkcja świat, papieru i tektury 1950 wynosiła 28,6 min t; w 1955—37,6 min t; w 1960— 72,5 min t; w 1965—95,8 min t; w 1970— 127 min t. Główni producenci: USA, Kanada, ZSRR, W. Brytania, NRF, Francja, Finlandia i Szwecja. Polska 1950 produkowała 278 tyś. t; 1960—504 tyś. t; 1965—816 tyś. t; 1971—1039 tyś. t. FAO opracowało analizy zapotrzebowań i produkcji p. w niektórych regionach świata (Ameryka Lać., Azja, Daleki Wschód,. Afryka i Bliski Wschód). W 1974 wystąpił brak dostatecznych ilości p. na rynkach świat, i zwyżka cen, związana z kryzysem surowcowym. Słownik papierniczy w czterech jeżykach. polsko-niemiec-ko-angielsko-rosyfski, Warszawa 1966, s. 458; Rocznik Sta' tystyczny Międzynar. 1970, Warszawa 1970, s. 177; Pulp and Paper Prospects in 'Western Europę, Munich 1963, s. 436; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2642 „PAPIERFETZEN" [niem.; 'świstek papieru'], wypowiedź Cesarza Rzeszy i Króla Prus Wilhelma II o wartości traktatów, po złamaniu gwa- rancji neutralności Belgii i wtargnięciu wojsk niem. 5 VIII 1914 na terytorium Belgii. Odpowiadając na propozycje pokojowe Rzeszy 30X11 1916 alianci przypomnieli, że „Belgia została napadnięta przez państwo, które gwarantowało jej neutralność i nie zawahało się oświadczyć, że traktaty są <<świstkami papieru», oraz że „Konieczność nie zna żadnych nakazów" („Not kennt kein Ge-W). J. HOCHFELD Dokumente der deutschen Politik und Geschich-te von 1848 bis żur Gegenwart, 1848-1951, t. 1-6, Berlin 1951/52. • 2643 PAPIERY WARTOŚCIOWE (ang. Securities, franc. Valeurs en portefeuilles, hiszp. Valores, roś. Cehnyje bumagi), termin międzynar. — papiery uosabiające prawa majątkowe przysługujące ich właścicielom (asygnaty, akcje, bony —r czeki, —>-weksle; te dwa ostatnie objęte konwencjami międzynar.); dzielą się na p.w. o dochodzie stałym i zmiennym. W Polsce niektóre rodzaje p.w. uznane zostały za wartości dewizowe i podlegają przepisom dewizowym (art. 45-74 ustawy karno- skar-bowej z 13 IV 1960). Dz.U. 1960. póz. 123. • 2644 PAPUA (ang. Papua, franc. Papouasie, hiszp. Papua, roś. Papua), geograficznie poludniowo-wsch. część wyspy -»• Nowa Gwinea, politycznie część autonomicznego obszaru —r Papua i Nowa Gwinea. L. LETT Papua. Its People and lis Promise, Melbourne 1944. • 2645 PAPUA I NOWA GWINEA (ang. Papua and New Guinea, franc. Papouasie et Nouvelle Guinee, hiszp. Papua y Nueva Guinea, roś. Papua i No- waja Gwinieja), autonomiczne terytorium utworzone przez Australię 1973/74 z dwu wsch. części wyspy Nowa Gwinea (której zach. część należy do Indonezji p.n. -> Irian Zach.), z których część północno-wsch. o pow. 238 tyś. km2, 1,8 min mieszk. (1970); gł. ośr. Rabauł; nazywana od 1920 Australijską N. Gwineą (Australian New Guinea), obejmuje również Archipelag Bismarcka i pn. części Wysp Salomona. Cały ten region do 1919 był kolonią Rzeszy Niem., a od 9 V 1921 terytorium mandatowym LN, powierzonym administracji Australii. W 1941-45 okupowane przez Japonię, od 13 XII 1946 terytorium powiernicze ONZ pod administracją Australii. Cześć połud-niowo-wsch. o nazwie od 1906 Papua, o pow. 223 tyś. km2, z 592 tyś. mieszk. spośród ludności miejscowej i 14 tyś., kolonistów austral. wg spisu 1966; gł. ośrodek Port Moresby; obejmuje również wyspy D'Entrecasteaux, Trobrianda, Wood-lark i Luizjady. Region ten został anektowany 1888 przez W. Brytanię i 1901 przyłączony do Wspólnoty Australijskiej (Commonwealth of Australia), od 1906 p.n. Terytorium Papua (Papua Territory). W 1942-45 okupowany przez Japonię. Od 1949 oba regiony otrzymały wspólną nazwę adm. „Papua and New Guinea" jako osobna jednostka w „Australijskich Terytoriach Zagranicz- nych" (Australian External Territories) ze stoi. w Port Moresby. Od 1964 ograniczony samorząd ludności miejscowej, zreformowany 1968. Od 1965 w obu częściach rozpoczęła się walka wyzwoleńcza, celem utworzenia wspólnego państwa autonomicznego p.n. Paradises. l VI 1967 Rada Powiernicza ONZ rozważała przyszłość P. i N.G. Przedstawiciel ZSRR zwrócił uwagę Rady, że: ..Australia nie zaprzestała polityki kolonialnej i wzbrania ludności miejscowej praw do wolności i niezależności, przysługujących jej zgodnie z Deklaracją o Przyznaniu Niepodległości Krajom i Narodom Kolonialnym, natomiast instaluje na tym terytorium kosztem milionów dolarów bazy wojskowe, marynarki wojennej i lotnicze, które mogą być użyte przeciwko innym krajom". Rada w podsumowaniu debaty ponownie stwierdziła, że lud P. i N.G. posiada prawo do swobodnego samostanowienia i powinny mu być otwarte wszystkie możliwości wypowiedzenia się co do swej przyszłości. W związku z tym oficjalna terminologia ONZ nie uznała pojęcia „Australijskie Terytoria Zagraniczne", lecz wyłącznie „Terytoria Papua i N. Gwinea" (Territory of Papua and New Guinea). W 1972 w związku z dojściem do władzy w Aus- 663 Parki narodowe 2651 tralii antykolonialnego rządu Partii Pracy została rozszerzona autonomia P. i N.G. W lipcu 1973 rząd Australii zapowiedział przyznanie P. i N.G. niepodległości 30 VI 1974. 1X111973 proklamowana została autonomia P. i N.G., jako pierwszy krok na drodze do pełnej niepodległości. Report on the New Guinea Submitted by the [W Visil-ing Misston to [hę Trust Terrilories of Nauru and New Guinea, New York 1965, s. 106; D. C. BETTISON i in. The Papua—New Guinea Elections 1964, Canberra 1966, s. 545; The Economic Development of the Territory of Papua and New Guinea, IBRD Baltimore 1965, s. 480. • 2646 PARACELSKIE WYSPY (ang. Paracelsus Islands, franc. Ileś Paracels, hiszp. Islas Paracel, roś. Pa- raselskije Ostrowa, chin. Hsisha), archipelag na M. Południowochińskim w pobliżu Wietnamu Pd.; przedmiot sporu i konfliktu zbrojnego w styczniu 1974 między ChRL a Sajgońską administracją Wietnamu Pd. Rząd ChRL ogłosił w N. Jorku oświadczenie, jako oficjalny dokument ONZ, że mor. operacja zbrojna floty ChRL przeciwko okrętom wojennym Sajgońskiej administracji była sprawą wewn. Chin nie podlegającą jurysdykcji ONZ, ponieważ W.P., do których rości pretensje Sajgońską administracja, są integralną częścią ChRL. Kronika, 1974. • 2647 PARAFOWANIE (ang. Initialling, franc. Para-phe, hiszp. Rubricar, roś. Parafirowanije), termin międzynar.—stawianie inicjałów na uzgod- nionym tekście umowy przez prowadzących pertraktacje; wstępna czynność po zakończeniu rokowań, poprzedzająca podpisanie i ->• ratyfikację. • 2648 PARAGWAJ (ang. Paraguay, franc. Paraguay, hiszp. Paraguay, roś. Paragwaj), Republika Paragwaju, Repuhlica del Paraguay, państwo w Ameryce Pd. Czt. ONZ. Pow. 406 752 km2. Ludność ok. 2300 tyś. mieszk. (1970; wg spisu 1962— 1819 tyś.). Stolica: Asunción z 420 tyś. mieszk. (1970). Graniczy z Boliwią, Brazylią i Argentyną. Język urzędowy: hiszp. Waluta: guarani = 100 eentimos. Święto nar.: 14 V, dzień niepodległości; 1811. Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 1537-1810; proklamowanie niepodległości 14 V 1811. W wojnie katastrofalnej dla P. z Argentyną, Brazylią i Urugwajem, 1864-70 zakończoną utratą 90°/o ludności męskiej. Drugą katastrofalną również w skutkach wojnę toczył P. z Boliwią o roponośne obszary ->• Grań Chaco, 1928-29 i 1932-35, za- kończoną Traktatem Pokoju z 21 VII 1938 i deli-mitacją granicy z Boliwią, która otrzymała część Grań Chaco i dostęp do rz. Paragwaj. Konflikt z Boliwią był przedmiotem mediacji LN, której czł. był P. od 1919 do 1939. Czł. zał. ONZ 24 X 1945 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ, z wyjątkiem IMCO i GATT. Sekr. Gen. ONZ D. Hammarskjóld odwiedził P. 1959. Prezydent J. Stroessner złożył wizytę w siedzibie ONZ .22 III 1968. Czł. OPA. Czł. Traktatu Tlatelolco. W 1973 w sporze z Argentyną o budowanie wspólnie z Brazylią tamy na rz. Paranie. W P. rządzonym od 1952 przez dyktatora niem. pochodzenia J. Stroessnera znaleźli azyl hitler. zbrodniarze wo- jenni. Stosunki dyplomat. (l IV 1974): Argentyna, Austria, Belgia, Boliwia, Brazylia. Chile, Dania, Egipt, Ekwador, Filipiny, Finlandia, Francja. Grecja. Gwatemala. Hiszpania. Holandia, India, Izrael, Japonia. Jugosławia, Kambodża, Kanada. Kolumbia, Korea Pd., Kostaryka, Liban, Malta, Meksyk, Nikaragua, Norwegia, NRF Pakistan, Panama, Peru, Portugalia, Rep. Pd. Afryki, Salwador, Szwajcaria. Szwecja, Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, W. BryAnia, Wiochy. J. C. CHAVEZ Compendio de Historia Paraguaya, Asunción 1960, s. 274; Paraguay. Sintesis económica y financlera, Buenos Aires 1965. s 194; S. PENDLE Paramiay, a riyerside Nation, London 1967; The Statesman's Year-Book 1973-73, London 1972, s. 1217-1230. • 2649 „PARASOL ATOMOWY" (ang. „Atomie umbrel-la", franc. „Parapluie atomique", hiszp. „Para-guas atómico" roś. „Atomnyj zont"), przyjęty w ONZ termin poi it.-militarny, sformułowany po raz pierwszy 26X1 1962 w przedłożonym Komitetowi Rozbrojeniowemu przez min. spraw zagr. ZSRR, A. A. Gromykę projekcie Układu o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu, a oznaczający, że w II etapie rozbrojenia USA i ZSRR zachowają ograniczoną ilość rakiet międzykontynentalnych, a także obrony przeciwrakietowej i przeciwlotn., aby stanowiły one swoisty „p.a.", nie pozwalający na żadne prowokacje wojenne. Również idea „p.a." została włączona do drugiego radź. projektu z 4 II 1964, z propozycją utrzymania „p.a." również w III etapie powszechnego rozbrojenia. Nazywany też Planem Gromyki. W. WIECZOREK Rozbrojenie — teoria i praktyka. Warszawa 1968, s. 291. • 2650 PARAZYTOLOGIA (ang. Parasitology, franc. Pa-rasitologie, hiszp. Parasitologia, roś. Parazitołogi-ja), nauka o organizmach pasożytniczych; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Latynoamer. Federacja Parazytologów, Latin-Amcrican Fe-deration of Parasitologists, za}. 1963 z siedzibą w Santiago •(Chile). Świat. Stów. d/s Rozwoju P. Weterynaryjnej, Worid Assoc. for the Advancement of Veterinary Parasitology, zał. 1963, z siedziba w Hanowerze (NRF); łączy uczonych z kilkudziesięciu krajów, m.in. z Polski. Świat; Federacja Parazytologów, Worid Federation of Para-sitologists, żal. 1962, z siedzibą w Rzymie, łączy krajowe stowarzyszenia, m.in. Polski. Yearboolc of Int. Organiiations, 1973. • 2651 PARKI NARODOWE (ang. National Parks, franc. Parcs nationaux, hiszp. Parques nacionales, roś. Nacyonalnyje parki), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej. w ONZ: Komitet Latynoamer. d/s P.N., Latin American Committee on National Parks — Comitś Latinoamericano de Parques Nacionales, zał. 1965, z siedzibą sekretariatu w Waszyngtonie. Międzynar. Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów, UICN, na swej II światowej Konferencji 2652 Parlamentariusz 664 w Grand Teton, Wyoming, USA, w październiku 1972 postanowiła utworzyć pierwszy międzynar. p.n. na Antarktydzie pod egidą ONZ. Yearbook of Int. Organizalions, 1973. PARK WAGONÓW RWPG -» Wspólny Park wagonów RWPG. • 2652 PARLAMENTARIUSZ (ang. Parlamentaire, franc. Parlementaire, hiszp. Parlamentario, roś. Parłamientior), termin międzynar. — osoba, która z biatą flagą udaje się do przeciwnej strony wojującej celem wszczęcia rokowań i z tej racji przysługuje jej prawo nietykalności; termin wprowadzony do prawa międzynar. przez Haskie konwencje 1899 i 1907 (Regulamin praw i zwyczajów wojny lądowej): ,,Za parlamentariusza uważa się osobę upoważnioną przez jedną ze stron wojujących do wszczęcia rokowań z drugą i przybywającą z biatą chorągwią. Korzysta on z prawa nietykalności zarówno jak towarzyszący mu trębacz lub dobosz lub osoba niosąca chorągiew i tłumacz'* (art. 32 Regulaminu 1907). Dalsze artykuły wprowadziły ograniczenia statusu p.: ,,Art. 33. Dowódca, do którego wysłany został parlamenta" riusz, nie jest obowiązany przyjąć go we wszelkich okolicznościach. Może on powziąć wszelkie zarządzenia, aby przeszkodzić parlamentariuszowi w wyzyskaniu swej misji na zebranie informacji. Ma on prawo w razie nadużycia zatrzymać czasowo parlan.entariusza. Art. 34. Parlamenlariusz traci przywilej neutralności, jeżeli zostanie mu dowiedzione w sposób konkretny i niezbity, że skorzystał ze swego położenia uprzywilejowanego, aby spowodować lub popełnić czyn zdradziecki". fPolskie tłumaczenie w Di.U. 1927 użyło formuły „parlamentarz".) Dt.U. 1927, nr 21, póz. 161, s. 211; US Department of Army. The Law of Land Warfare, Washington DC 1956. • 2653 PARLAMENT EUROPEJSKI (ang. European Parliament, franc. Parlement Europeen, hiszp. Parlamento Europeo, roś. Jewropiejskij parla- mient), organ, od 1962 Eur. Wspólnoty Gosp., powstał 19 l II 1958, jako sukcesor Wspólnego Zgromadzenia, Common Assembly. Eur. Wspól- noty Węgla i Stali, p.n. Eur. Zgromadzenie Parlamentarne, European Parliamentary Assembly. Członkowie do końca 1972: 142 posłów miano- wanych przez parlamenty Belgii (14), Francji (36), Holandii (14), Luksemburga (6), NRF (36), i Włoch (36). Sesje doroczne: raz w roku. Posło- wie zasiadają w grupach polit., a nie jako krajowe delegacje. Parlament posiada 13 stałych komitetów. Siedziba: Centre europeen, Plateau du Kirchberg, Luksemburg. Publ. Annuaire du Parlement europeenne oraz Cahier trime-strieiles de Documentation. W myśl art. 138 Układu Rzymskiego wybory członków Eur. Zgromadzenie Parlamentarnego mają się odbywać w bezpośrednim powszechnym głosowaniu. Konferencja szefów państw i rządów krajów członkowskich EWG, w Paryżu 20X1972 nie ustaliła jednak daty pierwszych bezpośrednich powszechnych wyborów strasburskiego parlamentu. Natomiast w związku z przewidywanym od 1975 wspólnym budżetem EWG, w 1972 rozpoczęto prace nad zmianą statusu p.e., by mógł on wypełniać funkcje parlamentarne w stosunku do budżetu EWG; rozważając trzy możliwości: l) p.e. jako reprezentacja bezpośrednia parlamentów państw EWG otrzyma odpowiednie pełnomocnictwa; 2) posłowie będą wybrani w powszechnych wyborach specjalnie do p.e.; 3) p.e. będzie się składać w części z reprezentantów wyznaczonych ze swego składu przez parlamenty krajowe i w części z posłów wybranych w wyborach powszechnych do p.e. (tzw. Plan M. Stewarta, polityka bryt.). H. MANZANARHS Le Parlement Europeen, Paris 1964, s. 321; M. FORSYTH The Parliament of the European Cammunities, London 1964, s. 119; Cli. M. DE MOLINES L'Eiirope de Struś-bours, Paris 1972, s. 780; C. HOLLIS Parliament and its So-yereignity, London 1973, s. 190; Yearbook of Int. Organiza-tions, 1973. • 2654 PARLAMENT LATYNOAMERYKAŃSKI (ang. Latin-American Parliament, franc. Parlement la-tino-americain, hiszp. Parlamento Latinoamerica-no, roś. Łatinoamierikanskij parłamient), parlament integracyjny Ameryki Lać., zał 7 XII 1964 w Limie przez 119 delegatów parlamentów Argentyny, Brazylii, Chile, Gwatemali, Kolumbii, Kostaryki, Nikaragui, Panamy, Paragwaju, Peru, Salwadoru, Urugwaju i Wenezueli, w obecności 2 obserwatorów Kongresu Meksyku. W Limie odbyła się I Sesja Plenarna w lipcu 1965; wypowiedziała się ona za reformą OPA; II sesja w kwietniu 1967 w Montevideo poświęcona była kryzysowi integracji gosp. Ameryki Lać.; III sesja w czerwcu 1968 w Rio de Janeiro debatowała nad możliwością stworzenia organów ponadpaństw. dla integracji gosp. i polit. regionu; IV w lipcu 1969 w Bogocie rozpatrywała problemy integracji sub-regionalnych; V w sierpniu 1971 w Caracas za aprobowała większością głosów nacjonalizację kopalń i zakładów przerobu miedzi w Chile oraz trwający w Wenezueli proces odzyskiwania bogactw naturalnych znajdujących się w rękach towarzystw amer. Sesja wypowiedziała się większością głosów za zakazaniem obcym towarzystwom lokowania kapitałów w środki masowego przekazu, a także w banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i przedsiębiorstwa związane z bezpieczeństwem narodowym. • 2655 PARLAMENTY (ang. Parliaments, franc. Parle-ments, hiszp. Parlamentos, roś. Parłamienty), termin międzynar. — przedstawicielstwa ustawodawcze zarówno w krajach kapitalist., jak socjalist., mimo odmiennego ich charakteru; przedmiot stałej zorganizowanej współpracy międzynar. od 1889, daty założenia -* Unii Międzyparlamentarnej. Org. międzyparlamentarne (poza Unią) zarej. w ONZ: Centrum Międzynar. Dokumentacji Parlamentarnej, Int. Centre for Parliament Documentation, zał. 1965; siedziba; Genewa. Konferencja Parlamentarzystów NATO, NATO Parliamen- tarians Conference, zał. 1955; siedziba: Bruksela. Parlament Eur., European Parliament żal. 1958; siedziba: Strasburg. Parlament Latynoamer., Latin-American Parliament, zał. 1963; siedziba: Lima. Rada Konsultatywna Międzyparlamentarna Benelux, Inter-partiamentary Consultativ Councii of Bene)ux, zał. 1955; siedziba: Bruksela. Stów. Międzyparlamentarne d/s Turystyki, Interparliamenta-ry Assoc. for Tourism. zał. 1948; siedziba: Bruksela. Stów. Parlamentarzystów na raecz Rządu Światowego, Worid Parliament Assoc., zał. 1951; siedziba: Londyn. Stów- Sekretarzy Generalnych Parlamentów, Assoc. of Se-cretaries Generał of Parliament, zat. 1938; siedziba: Haga. Tow. Hansard na rzecz Rządu Parlamentarnego, Mansard Society for Parliamentary Government, żal. 1944; siedziba: Londyn, publ. kwartalnik Parliamentary Affairs. Od 1966 Unia Międzyparlamentarna w Genewie ogłasza wyniki i analizy wyborów parlamentar- nych w świecie pt. Chronicie of Parliamentary Elections, a także opracowania struktur i proble- 665 Parlamenty 2655 Parlamenty w świecie wg regionów, stan na l 11974 Państwo System iloizbowy Nazwa parlamentu Początek parlamen- taryzmu Siedziba Od kiedy członek ONZ Od kiedy członek Unii Międzypar- lamentarnej Afryka Afryka Pd. Rep. 2 Volksraad-House of Assembly Senaat — Senate XX w Kapsztad ' 1945 — Afryka Środk. Rep. l W 1966 rozwiązano Zgr. Narodowe XX w. Bangi 1960 1962 Algieria l Zgromadzenie Narodowe XX w. Algier 1962 — Angola - Tymcz. Rada Wyzwolenia XX W. — - - Botswana 2 Legislative Assembly House of Chiefs XX w. Gaborone 1966 — Burundi l Conseił Politique XX w. Bujumbura 1962 — Czad l Assembiće Nationale XX w. Fort Lamy 1960 — Dahomej l W 1972 rozwiązano Zgr. Narodowe XX w. Cotonu 1960 1963 Egipt l Zgromadzenie Narodowe XX w. Kair 1945 192- Etiopia 2 Chambre des Dćputes - Senat*) XX w. Addis Abeba 1945 1962 Gabon l Assemblee Nationale XX w. Libreyjlle 1960 1972 Gambia l House of Representatives XX w. Bathurst 1965 — Ghana l W 1972 r. rozwiązano National Assembly XX w. Akra 1957 1957 Górna Wolta l Assemblee Nationale XX w. Wagadugu 1960 1972 Gwinea l Assembiće Nationale XX w. Konakri 1958 — Gwinea Bissau l Rada Ustawodawcza XX w. Bissau 1974 — Gwinea Równikowa 2 Asambleia Nacional XX w. Malabo (Santa Consejo de Repóblica Isabel) 1968 — Kamerun l Assemblee Nationale XX w. Jaunde 1960 1963 Kenia l National Assembly XX w. Nairobi 1963 — Kongo — — Brazzaville 1960 — Lesoto 2 National Assembly — Senate*) XX w. Maseru 1966 — Liberia 2 House of Representatives—Senate*) XIX w. Monrovia 1945 1889 Libia 2 Chambre des Dćputes — Senat*) XX w. Trypolis 1955 1958 Malgaska Rep. 2 Assemblee I^ationale — Sonat*) XX w. Tananariwa 1960 — Malawi l National Assembly XX w. Zomba 1964 1968 Mali — W 1968 r. zniesiony parlament — — 1960 1966 Maroko l Izba Reprezentantów XX w. Rabat 1956 1964 Mauretania l Assemblee Nationale XX w. Nuakszott 1961 1966 Mauritius l Legislative Assembly XX w. Port Louis 1969 — Mozambik — Rada Sił Wyzwoleńczych XX w. — — — Namibia — Rada SWAPO XX w. — — — Niger l Assemblee Nationale XX w. Niamej 1960 1966 Nigeria — — — — 1960 — Rodezja 2 House of Assembly — Senate*) XX w. Salisbury — — Rwanda l Assembiee Legislative XX w. Kigali 1962 1971 Senegal l Assemblee Nationale XX w. Dakar 1962 1963 Sierra Leone l House of Representatives XX w. Freetown 1961 1963 Somalia l W 1969 rozw. Legislative Councii XX w. Mogadiszu 1960 1963 Suazi (Ngwane) 2 House of Assembly — Senate*) XX w. Mbabane 1968 — Sudan — W 1958 rozw. parlament XX w. Chartum 1956 1954 Tanzania l National Assembly XX w. Dar es-Salam 1961 — Togo W 1967 rozw. parlament XX w. Lomć 1960 — Tunezja l Zgromadzenie Narodowe XX w. Tunis 1955 1957 Uganda l National Assembly XX w. Kampala • 1962 — Wybrzeże Kości Słoniowej l Assemblee Nationale XX w. Abidżan 1960 1968 Zair l Assembiee Nationale XX w. Kinszasa 1960 1S66 Zambia ational Assembly XX w. Lusaka 1964 — . Ameryka Argentyna — Camara de DiP Bahama 2 House of Asseir Barbados 2 House of Assen Boliwia 2 Camara de Dip Brazylia 2 Camara dos Dep utados — Senado*) XIX w. Buenos Aires i 1945 1933 nbły — Senate*) XVIII w. Nassau — — mbły — Senate*) XVII w. Bridgetown 1966 — utados — Senado*) XIX w. Sucre 1945 1921 putados — Senado*) XIX w. Brasilia 1945 1925 *) Wspólna nazwa obu Izb: ang. Congress. franc. Congres. hiszp. Congreso, port. Congreso Nacional. 2655 Parlamenty Państwo System iloizbowy Nazwa parlamentu Początek parlamen- taryzmu Siedziba Od kiedy członek ONZ Od kiedy członek Unii Międzypar- lamentarnej Ameryka c.it. Chile 2 Camara de Diputados — Senado*) rozw. IX 1973 XIX w. Santiago 1945 1922 Dominikana 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX w. Santo Domingo 1945 1926 Ekwador 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX .w. Quito 1945 1931 Grenlandia l Grenlands Landsrad XX w. Godthab 1945 Gujana l National Assembly XX w. Georgetown 1966 Gwatemala l Congreso Naeional XIX w. Gwatemala 1945 1921 Haiti I Assemblee Nationale XX w. Port-au-Princc 1945 1921 Honduras 2 Camara de Diputados — Senado*), rozw. 1972 XX w. Tegucigalpa 1945 1921 Jamajka 2 House pf Commons — Senate*) XX w. Kingston 1962 — Kanada 2 House of Commons — Senate*) XIX w. Ottawa 1945 1900 Kolumbia 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX w. Bogota 1945 1931 Kostaryka l Congreso XIX w. San Jose 1945 1927 Kuba — Władza ustawodawcza należy do rządu rewolucyjnego XIX w. — 1945 1925 Meksyk 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX w. Meksyk 1945 1925" Nikaragua 2 Camara de Oiputados — Senado*) XIX w. Managua 1945 1921 Panama 1 Asamblea Naeional XX w. Panama 1945 1925 Paragwaj 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX w. Asunción 1945 1921 Peru — W 1968 r. rozwiązano parlament XIX w. Lima 1945 1927 Puerto Rico Camara de Representantes — Sena 2 do*) XX w San Juan — — Salwador 1 Asamblea Naeional Legislativa XIX w. San Salwador 1945 1921 Stany Zjednoczone 2 House ofReprcsentatiyes—Senate*) XVIII w. Waszyngton 1940 1889 Surinam 1 Staten van Suriname XX w. Paramaribo — — Trynidad i Tobago 2 House of Representatives — Senate*) XIX w. Port of Spain 1962 — Urugwaj 2 Camara de Representantes — Senado*) XIX w. Montevideo 1945 1930 Wenezuela 2 Camara de Diputados — Senado*) XIX w. Caracas 1945 1926 " Meksyk po II wojnie świat, nie brał udziału w pracach Unii. Wznowił -swój udział w 1973. Afganistan 2 Miszrano-Dżirga Wolusi Dżirga XX w. Kabul 1946 — Arabia Saudyjska l Conseił Constitutif XX w. Ar-Rijad 1945 -- Bahrajn — — — — 1971 — Bangla Desz l Ganoparisad XX w. Dhaka 1974 1972 Bhutan l Tsongdu XX w. Thimphu 1971 — Birma — W 1962 r. zniesiony parlament XX w. Rangun 1948 1952 Cejlon (Śri Lanka) l Zgromadzenie Narodowe XX w. Kolombo 1955 1956 Chińska Republika Ludowa l Kuankuo żenmin tajpiao tahuej XX w. Pekin 1945 — Cypr 3 Izba Reprezentantów. Izby narodo- . wo^ciowe: grecka i turecka XX w. Nikozja 1955 — Filipiny 2 Camara dc Reprezentantes — Senado*) XX w. Manila 1945 1924 India 2 Lok Sabha — Radżja Sabha XX w. Delhi 1945 1922 Indonezja l Dewan Perwalikan Rakjat XX w. Djakarta 1950 1952 Irak — W 1968 r. rozwiązano parlament XX w. Bagdad 1945 1947 Iran 2 Madżies-e Ajan Madżies-e Szourawi-je Melli XX w. Teheran 1945 1930 Izrael l Knesset XX w. Jerozolima**) 1949 1949 Japonia 2 Sangiin — Shugiin XX w. Tokio 1956 1908 Jemen l Rada Konsultatywna XX w. San'a 1947 — Jemen Południowy l Prolisional Supreme People's Councii XX w. Asz-Sza'b 1967 — Jordania 2 Madźlis asz-Szajchat Madżiis an-Nuab XX w. Amman . 1955 1963 •) Wspólna nazwa obu Izb: ang. Congress, franc. Congres, hiszp. Congreso, jap. Kokkai; ••) Zob. też Jerozolima, Izrael. 667 Parlamenty 2655 Państwo System iloizbowy Nazwa parlamentu Początek parlamen- taryzmu Siedziba Od kiedy członek ONZ Od kiedy członek Unii Międzypar- lamentarnej A ł i a c. d. Kambodża 2 Zgromadzenie Narodowe — Senat*) XX w. Phnom Penh 1955 — Katar l Zgromadzenie Konsultatywne XX w. Ad-Dauha 1971 — Korea—KRL-D l Czhwego inmin hweyi XX w. Phenian — 1973 Korea Południowa l Kukka dzegon chjwego hweyi XX w. Seul — 1964 Kuwejt l Madzlis al-Umma XX w. Kuwejt 1963 1964 Laos 2 Zgromadzenie Narodowe XX w. Yientiane 1955 1956 Rada Królewska Liban l Madzlia an-Nuab XX w. Bejrut 1945 1948 Malezja 2 Dewan Ra'ayat^—Dewan Negara XX w. Kuala Lumpur 1957 1967 Malediwy I Madzlis XX w. Małe 1965 — Mongolia l Wielki Churał Ludowy XX w. Ułanbator 1961 1962 Nepal l Rasztrija Panczajat XX w. Katmandu 1955 1967 Oman — — — — 1971 — Pakistan l National Assembly XX w. Islamabad 1947 1956 Singapur l Legislative Assembly XX w. Singapur 1965 1967 Syjam 2 Izba Reprezentantów — Senat XX w. Bangkok 1966 1956 Syria l Zgromadzenie Ludowe XX w. Damaszek 1945 1947 Turcja 2 Turkiye Biiyuk Millet Meclisi XX w. Ankara 1945 1910 Tiirkiye Cumhuriyeti Senatosu Millet Meclisi Wietnam — Demokratyczna . Republika Pd. Wietnamu l Quoc hoi XX w. Hanoi — 1973 Wietnam Tymcz. Rz. — Rcw. l Rada Tymczasowa XX W. — — Wietnam Południowy (Sajg. Admin.) 2 Assemblee Nationale — Senat XX w. Sajgon — 1957 Albania l Kuvendi Popullore e Republiki^ Popullore te Shqiperise XX w. Tirana 1955 1955 Andora l Conseił Generał XIX w. Andorra la Vella — — Austria 2 Nationairat — Bundesrat XIX w. Wiedeń 1955 1890 Belgia 2 Chambre des Reprćsentants — Kamer van Volksvertegen- , woordigers Senat — Senaat XIX w. Bruksela 1945 1889 Berlin Zachodni l Ab geordnetenhaus XX w. Berlin Zachodni — — Bułgaria l Narodno sybranie XIX w. Sofia 1955 1896 Czechosłowacja 2 Snemovna Lidu Snemoyna Narodu*) XX w. Praga 1945 1922 Dania l Folketing XIX w. Kopenhaga 1945 1889 Finlandia l Eduskunta — Riksdag XVII w. Helsinki 1955 1920 Francja 2 Assemblee Nationale — Senat XIV w. Paryż 1945 1889 Grecja l Boule XIX w. Ateny 1945 1890 Hiszpania l Las Cones Espanolas XII w. Madryt 1955 1889 Holandia 2 Eerste Kamer — Tweede Kamer*) XV w. Haga 1945 1890 Irlandia 2 Dail Eireann — Seanad Eireann XIII w. Dublin 1955 1923 Islandia 2 Efri Dcild — Nedhri Deild X w. Reykjavik 1946 1923 Jugosławia l Savezna skupśtina XIX w. Belgrad 1945 1891 • (Serbia) Liechtcnstein l Landtag XX w. Vaduz — — Luksemburg l Chambre des Dćputes — Abgeordnetenkammer XIX w. Luksemburg 1945 1936 Malta l House of Representatives XX w. La Yalletta 1964 — Monako l Conseił National XX w. Monako — 1948 NRD l Yoikskammer XX w. Berlin 1973 1972 NRF 2 Bundestag — Bundesrat XX w. Bonn 1973 1956 Norwegia 2 Lagting — Lagtinget Odelsting — Odelstinget*) XVI w. Oslo 1945 1890 Polska ' Sejm PRL XV w. Warszawa 1945 1921 *) Wspólna nazwa obu Izb; ang. Congress, franc. Congres, hiszp. Congreso, czes. Federalni ShromaiEdeni, hol. Staten Generał, norw. Storting — Stortinget. 2656 Parlamenty integracyjne 668 Państwo System iloizbowy Nazwa parlamentu Początek parlamen- taryzmu Siedziba Od kiedy członek ONZ Od kiedy członek Unii Międzypar- lamentarne Europa c. • parlament europejski. Parlamentarna Rada Konsultacyjna Beneluxu. Podobne instytucje międzyparlamentarne próbują tworzyć grupy państw Afryki, Ameryki Lać. i Azji Południowej. K. LINDSAY European Assemblies the Experimental Period 1949-1959, London 1960; Z. M. KLEPACKI Zachodnioeuropejskie zgromadzenia międzyparlamentarne. Warszawa 1967. • 2657 PARTYZANTKA I KONTRPARTYZANTKA [franc. parHsan 'stronnik'], (ang. Partisan Warfare and Counter-insurgency, franc. Guerre de par-tisans et lutte contre les partisans, hiszp. Guerril- las y contraguerrillas, roś. Partizanskoje dwiżenije i bor'ba s partizanami), międzynar. terminy wojsk.: l) wojna nieregularna prowadzona przez oddziały ochotnicze na obszarze okupowanym przez wojska najeźdźcy lub na terenie własnego państwa przeciw rządzącemu reżimowi, celem od- zyskania niepodległości lub zmiany ustroju; 2) działania wojenne przeciwko partyzanckim jednostkom prowadzono zazwyczaj przez formacje specjalne; w czasie II wojny świat, w Europie przez wojska SS; po wojnie gł. przez siły specjalne Stanów Zjedn., U.S. Special Porces „Green Berets", tzw. -»• „Zielone Berety", względnie przez jednostki najemne; wykorzystujące doświadczenia i kryminalne metody zwalczania ruchów partyzanckich przez SS („SS Partisanen- Bekampfungs--Fibel"). Ochrona prawna partyzantów opiera się na art. l i 2 Regulaminu Praw i Obowiązków Wojny Lądowej, zał. do IV Haskiej Konwencji, 1907, przez jej preambułę, nazywaną —»• klauzulą Martensa oraz przez Genewskie Konwencje, 1949. Świat. Federacja Kombatantów oraz Międzynar. Fede- racja Członków Ruchów Oporu (FIR) rozpoczęły 1961 prace nad Statutem Prawnym Partyzantów i Członków Ruchów Oporu. W systemie międzynar. istnieje co prawda specjalna Konwencja o Prawach i Obowiązkach Państw w razie Wojny Domowej, 1928, ale o charakterze ultrareak-cyjnym. Wszystkie postanowienia Konwencji są skierowane wyłącznie przeciw siłom zbuntowanym, zgodnie z traktatami i układami rządów autokratycznych Europy XIX w. „Konwencja, 1928, w sposób zdecydowany stanowi instrument interwencyjny i jako taka uznawana jest przez Organizację Państw Amerykańskich" — stwierdzili historycy amer. A. van Wynen i A. J. Thomas Jr. Konwencja ta została podpisana i ratyfikowana przez USA i wszystkie państwa Ameryki Lać., z wyjątkiem Chile, Gwatemali i Wenezueli. Po Paszport 2661 II wojnie świat, terenem działań partyzanckich o charakterze narodowo-wyzwoleńczym byty przede'wszystkim Pd. Azja, Afryka i Ameryka Łacińska. Meksykański historyk J. S. Herzog, podzielił partyzantki na cztery rodzaje: l) Partyzantki rewolucyjne, mające na celu zdobycie niepodległości w kraju kolonialnym, np. partyzantka dowodzona przez G. Washingtona, 1775, rozpoczynająca walkę o niepodległość 13 amer. kolonii. 2) Partyzantka w kraju politycznie względnie niepodległym z zadaniem wywrócenia istniejącego porządku i wprowadzenia strukturalnych zmian ze wszystkimi tego konsekwencjami; np. partyzantka chłopska E. Zapaty w Meksyku od marca 1911 do czerwca 1920. 3) Partyzantka obronna wobec inwazji obcych wojsk, jak np. meksykańska 1862-67 przeciw najeźdźcom francuskim; filipińska 1S98-1906 przeciw najeźdźcom amer., w Nikaragui 1924-34 przeciw okupantom amer.; w Europie 1939-45 przeciw hitler. okupacji. 4) Partyzantka reakcyjna, próbująca przeciwstawić się ruchowi rewolucyjnemu w obronie starego reżimu, np w Meksyku Ruch Chrystusowy, Moyimiento Cristero ze swym hasłem wojennym ,,Viva Cristo Rey!" „Niech żyje Chrystus Król!", 1927-29. Sprzeczne z prawem międzynar. zwalczanie partyzantki przez III Rzeszę na terytorium Polski, ZSRR, Jugosławii i innych krajów było rozpatry- wane przez Międzvnar. Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Problem partyzantki w Ameryce Lać. stał się problemem międzyamer., debatowa- nym w Radzie OPA od l I 1959, daty zwycięstwa partyzantki, dowodzonej przez F. Castro na Kubie. W 1967 rządy wojsk. Argentyny, Boliwii, Brazylii i Paragwaju rozważały możliwość stworzenia przez OPA jednego organizmu kontrpar-tyzanckiego, lub systemu paktów wojsk., który pozwalałby na wielostronne represje wojsk, przeciw partyzantce. Przeciwko tym planom wypowiedziały się publicznie Chile. Ekwador, Kolum- bia, Meksyk i Wenezuela. Byty prezydent Dominikany, J. Bosch, 1966, wyraził opinię: „Partyzantka latynoamerykańska jest w rzeczywistości wyrazem protestu zdesperowanej młodzieży, której więcej niż potowa przy obecnej strukturze nigdy nie otrzyma stałej pracy". Dyrektor Ośrodka Rozwoju Ekonomicznego i Społecznego Ameryki Lać., w Santiago (Chile), ks. R. Vekemen, S. J. oświadczył, 1967, na IV Kongresie Latynoamerykańskim Caritasu: „Partyzantka nie iest owocem wpływów Fidela Castro, ani sprawą temperamentu młodzieży latynoskiej, lecz pierwszym symptomem wzburzenia mas". L. NURICK. R. BARRET Legality of GueriUa Forces under the Ławs of War, w: American Journal of Int. Law 1946; S. PIOTROWSKI Stanowisko partyzanta w prawie międzynar. w. Demokratyczny Przeslad Prawniczy nr 3, 1948; I. P. TRAł-NIN Woproi-y partizanskoj wojny w mieźdunar. prawie, w: /z-wiestija Akndiemii Nauk SSSR. Ofdieleniie ekonomiki i pro' wa nr 4, 1954; A. GORBIEL Wojna partyzancka a prawo międzynar.. w: Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 4, 1960; A. VAN WYNEN. A. J. THOMAS fir.) (.o No-lntervenrlón. Sus normas y su siKnificado en Americas, Buenos Aires 1960, s. 263-294: P. KLRUTT Giierre de Partisans et Droit Jnt., w: }uf!oslovenska revija za Medjunarodno pravo nr l, 1966; R. BIERZANEK Status Międzvnar. Partyzantów i Członków Ruchu Oporu, w Sprawy Międzynar. nr 5, 1967, s. 35-56; A. CAMBFLL GueriIIas. A ffistory and Annfyfus, London 1967, s. 357; J. SILVA HERZOG Reflysiones sohre Giierilins, w. Cuadernos Americanos m l, 1968. Mexico DF, s. 7-15; R. GOTT Giferilfa Movements in America Latina, London 1970; J. B. GANAS Oddziały Gwardii Ludowe] i Armii Ludowej 1942-1945. Warszawa 1971, s. 615; H. MEYROWITZ La Guerilla et te droit de swrres, Bruxelles 1971: R. BIERZANEK Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych. Warszawa 1972, s. 148-157: J. BOND The Rules of Riot, Princeton 1974. • 2658 PARTYZANTKA RADZIECKA W POLSCE 1941-44 (ang. Soviet Partisants in Poland 1941-44, franc. Partisans Sovietiques en Pologne de 1941-44, hiszp. Guerrilleros soyietioos en Polonia 1941-44, roś. Sowietskije partizanskije otriady w Polsze 1941-44), w czasie II wojny świat, na ziemiach poi. uformowały się jako jedyne niepol. poważne partyzanckie siły zbrojne, radź., powstałe ze zbiegłych z niewoli żołnierzy i oficerów, gł. w rejonach Puszczy Białowieskiej na Białostoc-czyżnie, w okolicach Janowa Lubelskiego i Biłgoraja, na Podhalu i Kielecczyzn i e. Współpracowały one ściśle z Gwardią Ludową — Armią Ludową oraz niektórymi oddziałami Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej; stoczyły wiele walk okupionych śmiercią ponad tysiąca partyzantów radzieckich. S. WROŃSKI Radzieccy Partyzanci na ziemiach polskich w latach H wojny Światowe], w: Encyklopedii współczesnej 1958, Warszawa 1958, s. 510-512; K. JUC-HNIEWICZ Polacy w radzieckim ruchu podziemnym i partyzanckim, 1941-44, Warszawa 1973, s. 479. PARYSKA KONFERENCJA POKOJOWA -» Konferencje Pokoju 1919, 1946. • 2659 PARYTET [tac. paritas 'równość'], (ang. Parity, Par of exchange. Par va1ue, franc. Parite, hiszp. Paridad, roś. Paritiet), termin międzynar. — sto- sunek wartości określonej waluty do jednostki czystego złota (p. złota) lub do tzw. „walut twardych" (p. ustalony przez rząd danego państwa lub IMF); stanowi podstawę dla kształtowania się kursów danej waluty do walut obcych. Osobną formą p. jest p. frachtowy w mor. transporcie towarów, ustalający limit kosztów. • 2660 PARYŻ (ang. Paris, franc. Paris, hiszp. Paris, roś. Pariż), stolica Francji; siedziba UNESCO i ok. 560 org. międzynar. zarej. w ONZ, również miejsce wielu konferencji międzynar. (m.in. konferencji pokojowych 1919-20 i 1946) oraz licznych traktatów pokojowych (m.in. 1898 między USA i Hiszpanią oraz traktatów pokojowych 1947). W Paryżu spotkali się 16 V 1960 szefowie rządów: USA — pręż. D. Eisenhower, Francji — pręż. Ch. de Gaulle, W. Brytanii — premier H. MacMillan i ZSRR — premier N. S. Chruszczow celem odbycia trzeciej po wojnie konferencji na szczycie; po pierwszym spotkaniu informacyjnym konferencja uległa rozwiązaniu w związku z aferą ->- U2. „t/N Review", July 1960. PASCENDE DOMINICI GREGIS Encykliki. 2661 PASZPORT [franc.; 'przejdź bramę'], (ang. Pass-port, franc. Passeporte, hiszp. Pasaporte. roś. Pas-port), termin międzynar. — dowód osobisty, u-prawniający do podróży za granicę, wydawany w różnych formach: dyplomat. dla dyplomatów, konsul, dla obywateli stale mieszkających za granicą, służbowy dla podróżujących w urzędowej sprawie i zwykły dla obywateli podróżujących prywatnie; wreszcie p. zbiorowe dla wycieczek lub załóg statków mor., lub powietrznych, zw. Crew Member Certificate; przedmiot międzynar. prawa paszportowego, któremu poświęcone było z inicjatywy LN 7 genewskich konferencji: 1920, 1922, 1924, 1926, 1927, 1928 i 1929. Po II wojnie świat, wystąpiły regionalne ujednolicenia p. Poza p., wystawianymi przez państwa, istnieją p. wystawiane przez świat, i regionalne org. między-rząd., np. przez ONZ tzw. —> laissez-passer, oraz 2662 Patent 670 dowody dla osób o nieustalonej lub wątpliwej narodowości, Titre d'identite et de voyage pour per-sonnes sans nationalitó ou de nationalitó doutesse, wystawiane przez Międzynar. Organizację d/s Uchodźców, tzw. -»• nansenowskie paszporty. Nie zalicza się do kategorii p. lecz do dowodów specjalnych „paszporty morskie" (-»• Navicert) dla neutralnych statków w czasie wojny, czy „paszporty zmarłych" dla przewozu zwłok do innego państwa. P. zazwyczaj wymaga wizy państwa, do którego udaje się podróżujący i wiz tranzytowych na kraje tranzytu, o ile państwo wystawiające paszport nie posiada umów z tymi państwami, zwalniających od obowiązku wiz. C. REALE Les pfoblemes des passeports, w: Recueil des Cours de 1'Academie de Droit Int., 1934; The Right to Trayel and United States Passpori Policies, VS Senc.tf Doc. No 126, 1958. PASZPORTY ONZ -> Laissez-passer. • 2662 PATENT (ang. Patent, franc. Brevet d'invention, hiszp. Patente, roś. Patient), termin międzynar. — certyfikat Urzędów patentowych poszczególnych krajów, stwierdzający prawo właściciela p. do wyłącznego korzystania z wynalazku w celach zarobkowych w ciągu określonej ilości lat, różnej w różnych krajach (4 lata w W. Brytanii, 15 lat— ZSRR i krajach skand., 17 lat—USA, 20 lat— Belgia); przedmiot międzynar. konwencji, zawieranych od 1883 (pierwsza konwencja tzw. paryska o ->• ochronie własności przemysłowej) i 1886 (pierwsza konwencja tzw. berneńska o ochronie -> praw autorskich), których organem wspólnym było do 1970 Zjednoczone Biuro Międzynar. dla Ochrony Własności Intelektualnej (BIPRI), którego funkcje przejęła 26 IV 1970 Świat. Organizacja Własności Intelektualnej, -»- WIPO. Od państw członkowskich wymagane jest „minimum ochrony konwencyjnej", do którego należą postanowienia, dot. zrównania praw cudzoziem- ców z krajowcami i prawo tzw. pierwszeństwa. Osobom fizycznym i prawnym, należącym do któregokolwiek z krajów członkowskich konwencji oraz osobom — mieszkańcom tych krajów lub mającym na ich obszarze przedsiębiorstw, przysługują we wszystkich innych państwach członkow- skich związku takie same uprawnienia w sprawach ochrony własności przem., jakie przysługują osobom fizycznym i prawnym tych krajów. Prawo pierwszeństwa rejestru p. projektu wynalazczego przysługuje na identycznych zasadach w okresie 12 miesięcy od daty pierwotnego prawi- dłowego zgłoszenia. Poprawki do Konwencji Paryskiej przyjęte 14 VII 1967 (powołujące m.in. WIPO) ujednoliciły nomenklaturę prawną i zmie- niły definicję wynalazku i wzoru użytkowego. Definicja wynalazku została uzupełniona przez wprowadzenie wymogu poziomu wynalazczego, co oznacza, że wynalazek nie może w sposób oczywisty wynikać z dotychczasowego stanu techniki wg oceny przeciętnego znawcy danej dziedziny techniki, ale powinien stanowić rozwiązanie nowe i oryginalne. Org. zarej. w ONZ: Komisja Nar. Instytutów Agentów Patentowych, Commission of National Institutes of Patent Agcnts, zał, 1956, z siedzibą w Eindhoyen (Holandia). Mitdzynar. Federacja Agentów Patentów, Int. Federation of Patents Agents, zat, 1906, z siedzibą w Turynie (Wiochy). Międzynar. Instytut Patentów, Int. Patent Institute, zat. 1947 przez Federację i Bcnclux, z siedzibą w Hadze, Centralnym problemem jest informacja patentowa, zarówno w skali krajowej, jak i międzynar. wobec rosnącej gwałtownie liczby wynalazków, których w dekadzie 1960-70 przybywało w formie opatentowanej ok. 500 tyś. rocznie, a przewiduje się, że 1971-85 przekroczy l min rocznie. Informacje o p. krajowym kierowane są do biura techn. WIPO, do którego—z 88 państw członkowskich— tylko 55 nadsyła informacje, spośród których 29 krajów najwyżej rozwiniętych reprezentuje 90% ogółu p. Wiele państw członkowskich, m.in. Polska, wypowiada się za utworzeniem przy WIPO powszechnego systemu informacji patentowej z centr. bankiem, co zakłada jednak powstanie w każdym kraju członkowskim własnego sprawnego systemu informacji p. i włas- s nego banku, przeprowadzającego operacje finansowe krajowe i międzynar. związane z p. Polska od 10X11919 należy do Paryskiej Konwencji 1883 i jest związana z tekstem haskim tej konwencji, 1925, co uwzględniają dwie poi. ustawy o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych z 22 III 1928 i 31 V 1962, zmodyfikowane jesienią 1971 wprowadzeniem dwu rodzajów patentów: A, udzielany jest powszechnie po pełnym zbadaniu zdolności patentowej, o 15-letnim okresie ochrony oraz B, udzielany szybko po przeprowadzeniu tylko badania ograniczonego o 5-letnim okresie ochrony, z prawem w ciągu 4 lat uzyskania badań dodatkowych i zmiany na 15 lat ochrony. Podobną dwupatentowość dla przyspieszenia procedury patentowej wprowadziły Japonia, NR D i Węgry. W Polsce p. zajmuje się Urząd Patentowy oraz Centralny Inst. Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej wraz z 47 branżowymi ośr. informacji techn. i ekon.; koordynatorem jest Komitet Nauki i Techniki. Obecny statut obowiązuje od l 11968. Urząd Patentowy PRL publ. poza Informatorem Patentowym m.in. Wykaz zagranicznych opisów patentowych, przetłumaczonych na język polski oraz Międzynar. Klasyfikację Patentowa. Dz.U. 1923, póz. 18; Dz.U. 1932, póz. 8 i 9; Dz.U. 1947, póz. 447; Dz.U. 1948, póz. 59. 60 oraz póz. 227. 268, 269; Dz.U. 1961, póz. 239, 240; Dz.U. 1962, póz. 156; M. PŁA-SIANT Trnite de droit int. conyentionnel conrernant la pro-priete Industrielle, Paris 1949; W. WALEWSKI Informator o eolskim prawie patentowym. Warszawa 1962; W WALEWSKI Prawo patentowe zagranica. Informator PIHZ, Warszawa 1963; J. W. CHARIAKOW Mieidunar. snslaszemja i organizacyi po ochranie promyszlennoj sobstwiennosti, Moskwa 1967; Yearbook o f Int. Organizations, 1973. • 2663 PATERNALIZM [tac. pater 'ojciec'], (ang. Pater-nalism. franc. Paternalisme, hiszp. Paternalismo, roś. Paternalizm), termin międzynar., kolonialny i klasowy—system traktowania przez konkwistadorów podbitych ludów, czy przez warstwy rządzące klas nie posiadających pełni praw obywatelskich, wg zasady, że mocarstwo kolonialne czy warstwy rządzące są powołane przez Boga do sprawowania „ojcowskiej władzy" nad ludami czy klasami „niezdolnymi do rządzenia się same". W drugiej pół. XX w. heroldem globalnego irrtperia-list. p. były Stany Zjedn., uzurpując sobie ->• doktryną Trumana i innymi deklaracjami swobodne interweniowanie w sprawy innych narodów na całym niesocjalist. świecie. 2011973 pręż. USA R. Nixon w orędziu do Kongresu oświadczył: „nadszedł czas na odejście od polityki paternaliz- Pax Romana IMCS 2668 mu zakładającej, iż Waszyngton wie wszystko najlepiej". W liście do Rady OPA, zebranej na dorocznej sesji w Waszyngtonie, 5 IV 1973, pręż. R. Nixon zapowiedział, że współpraca USA z państwami Ameryki Lać. będzie w przyszłości „współpracą bez paternalizmu" (cooper-ation without paternalism). Kronika, 1973. PATOLOGIA (ang. Pathology, franc. Pathologie, hiszp. Patologia, roś. Patołogija), nauka o przyczynach, postaciach, objawach oraz skutkach chorób; przedmiot zorganizowanej współpracy mię-dzynar. Org. zarcj. w ONZ: Międzynar. Akademia P., Int. Academy of Pathology, żal. 1906 p.n. Int. Association of Medical Muscums; obecna nazwa od 1955; siedziba Waszyngton; łączy 2500 uczonych z 43 krajów; publ. Labordtory lnvestigation oraz Int. Pathology. Międzynar. Tow. Geograficznej P., Int. Society of Gcogra-phical Pathology, żal. 1931, z siedziba w Zurychu; bada relacje chorób do środowiska geogr., w którym występują; łączy komitety 36 krajów; publ. Suplementum Pathologia e Microbiologia. Międzynar. Tow. P. Klinicznej, Int. Society od Clinical Pathology. żal. 1947, z siedzibą w Grecnford (W. Brytania); łączy komitety 21 państw; puhl. Les Annales de Biologie Cli-nitfue, Journal of Clinical Pathology. Siały Miydzynar. Komilet Fizjologii i P. Reprodukcji Zwierzęcej (łącznie ze sztucznym zapłodnieniem), Int. Standing Commiltee on Physiology and Pathology (Including Artifical Inseminalion), żal, 1948, z siedzibą w Mediolanie. Stały Miedzynar. Komitet Kongresów P. Porównawczej, Per-manent Int. Committce of Congresses of Comparatiyc Pathology, żal. 1912, z siedzibą w Paryżu: łączy Komitety 24 państw: publ. Revue de pathologie generał et de physio* logie clinlaue. Yearbook ot Int. Organizations 1973. PATRIARCHATY -*• Ortodoksyjne i prawosławne kościoły. • 2665 PAUPERYZACJA m ŚWIATA (ang. Pauperiza-tion of the Third Worid, franc. Pauperisation du ni Monde, hiszp. Pauperización del III Mundo, Najbogatsze i najuboższe narody świata (1972) 20 najbogatszych narodów 20 najuboższych narodów świata świata dochód roczny dochód roczny na głowę przyrost na głowę przyrost kraj miesz dochodu kraj miesz dochodu kańca kańca w dół. w% w dół. w% USA . 4833 2.7 Etiopia 70 2.4 Szwecja 4042 3,3 Malawi 77 2,3 Kanada -3900 3,4 India 97 1,5 Szwajcaria 3370 3,1 Indonezja 100 0,8 Dania 3181 3,9 Tanzania 100 3,9 NRF 3092 3.5 Uganda 131 2,3 Norwegia 3067 4,2 Pakistan 133 2,6 Francja 3026 4,7 Kenia 142 4,5 Luksemburg 2938 2.3 Cejlon 167 1,9 Belgia 2738 4.2 Syjam 178 4,4 Australia. 2722 3,0 Boliwia 203 2.8 Islandia 2546 3.4 Maroko 215 1.2 Holandia 2470 3,8 Tunezja 246 1,5 ZSRR 2240 4,3 Paragwaj 246 1,4 Nowa Zelan Honduras 255 0.9 dia 2211 2.2 Ghana 272 1.3 Finlandia 2207 4.2 Turcja 273 3,4 W. Brytania 2195 2.1 Filipiny 274 2,5 Austria 2038 4,4 Korea Pd. 278 6.8 Japonia 1995 9,5 Salwador 294 2.1 Włochy 1740 4,4 roś. Paupierizacyja „trietjego mira"), termin mię-dzynar. z dekady 1960-70—relatywne, a w niektórych przypadkach bezwzględne ubożenie państw rozwijających się w stosunku do stałego bogacenia się krajów rozwiniętych. G. BERGSTROM The Hunary Planet, New York 1965 (poi. wyd. Głodująca Planeta, Warszawa 1971). Wzrastające dysproporcje pomiędzy krajami bogatymi a biednymi Dochód na jednego mieszkańca w dół. rok kraje rozwinięte kraje rozwija- jące się rok kraje rozwinięte kraje rozwija jące się 1960 1961 1962 1963 1964 1965 2145 2200 2300 2380 2500 2605 173 177 181 186 193 197 1966 1967 1968 1969 1970 1971 2720 2800 2925 3035 3085 3150 201 206 214 223 231 238 Źródło. US News and Worid Reports. 16 X 1972. Źródło. US News and Worid Reporls ,16 X 1972. • 2666 PAK CHRISTI, Moiivenient Catholique Interna tional pour la Paix, Pokój Chrystusowy, Między* narodowy Ruch Katolicki na Rzecz Pokoju, organizacja zarej. w ONZ; zał. 1945; oficjalnie konsekrowana jako „ruch Kościoła pod aegis katolickiej hierarchii"; z zadaniem rozszerzania współpracy międzynar. w duchu założeń Kościoła Rzymskokatol. W 1970 na czele 15 krajowych org. stali biskupi, a Przewodniczącego P.C. w randze kardynała wyznacza Papież (przez co siedziba jest zmienna: 1945 Paryż, od 1966 Haga); publ. Pax Christi. Yearbook of Int. Organizations, 1973. Ii 2667 PAK ROMANA ICMICA, International Catholic Movement for Intellectuał and Cultural Affairs, Międzynarodowy Katolicki Ruch w sferze Intelektualnej i Kulturalnej, organizacja zarej. w ONZ; zał. 1947 zgodnie z decyzją XX Świat. Kongresu Międzynar. Ruchu Katolickich Studentów Pax Romana, we Fryburgu (Szwajcaria) w sierpniu 1946. W 1970 łączyła 41 org. krajowych eur. i pozaeur. oraz 10 emigracyjnych. Posiada statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO, wspólnie z -* Pax Romana IMCS. Siedziba: Fryburg (Szwajcaria). Le Mowement Int. des Intelectuels Cathottaues 1941-1957, Fribourg 1957. • 2668 PAX ROMANA IMCS, International Movement of Catholic Studcnts, Międzynarodowy Ruch Katolickich Studentów, organizacja zarej. w ONZ; zał. 1921, jako Sekretariat Międzynar. Pax Romana Federacji Narodowych Katolickich Uniwersytetów, Pax Romana Int. Secretariat for Na-tional Catholic University Federation we Fryburgu (Szwajcaria); zmieniła nazwę na obecną w kwietniu 1947; 1970 łączyła 97 krajowych związków w 70 państwach; posiada statut doradczy (B) ECOSOC i UNESCO, wspólnie z -* Pax Romana ICMICA; podobnie jak wspólnie publ. Journal de Pax Romana, Pax Romana Journal. History of Pax Romana 1921-1961, Fribourg 1961; Yearbook o f Int. Organiwions, 1973. 2669 PCIJ 672 • 2669 PCIJ, ang. skrót Pennanent Court of Intematio-nal Justice, ->• Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, franc. oficjalny skrót CPJI. • 2670 PEACE CORPS [ang.; 'korpus pokoju'], państwowa org. młodzieżowa USA, powołana do życia 21 IX 1961 ustawą Kongresu, z zadaniem tworzenia grup pomocy techn. i kult. dla krajów rozwijających się. Transport i pobyt grup opłacany jest przez rząd USA. W 1966 senator R. Kennedy wysunął projekt utworzenia „wielonarodowego korpusu pokoju" państw wysoko rozwiniętych, ale nie uzyskał poparcia ze względu na ujawnienie pracy szpiegowskiej prowadzonej przez amer. grupy P.C. pod kierownictwem CIA. Bili Making Peace Corps a Permanent Organization, US Congress Washington DC 1961. • 2671 PEACEFUL CHANGE [ang.; 'zmiana drogą pokojową'], termin międzynar. rozpowszechniany w Europie w latach trzydziestych XX w. przez niem. rewizjonistów i anglosaskich pacyfistów, jako formuła na podważenie status quo powersalskiej Europy „drogą pokojową"; ukoronowaniem tej doktryny był —>• Pakt Monachijski 1938, otwierający III Rzeszy drogę do zaborów słów. ziem. Na Konf. Bezp. i Współpracy w Eur. (w Helsinkach 1973 i w Genewie 1974) sprawa formuły „p.-ch." stała się przedmiotem zasadniczego sporu m. krajami socjalist. a delegacją zachodnioniem., która wysunęła żądanie włączenia prawa do „p. ch." do deklaracji zasad w sprawie —>• nienaruszalności granic w Europie. Żądanie to nazwane zostało „opcją niemiecką" („deutsche Option") na rzecz zjednoczenia Niemiec i rewizji granic. F. S. DUMM Peacefuli Change. A Study of Int. Procedurę, London 1937; H. LAUTERPACHT L''organisafion de la paix et la reyision du ,,status quo", vi: Recueil des Cours de VA-cademie de Droit Int., m 62. 1930, IV; C. A. W. MANNING Peacefulf Change an Int. Problem, London 1937; H. ROCGE Das Revisionsprohlem, Berlin 1937; Int. Sludies Conference for Peaceful Change. Documents, Paris 1938; W. G. GRAEVE Peaceful Change, w: Strupp Schlochauer Worterbuch des YGIkerrechts, Bd. 2, Berlin 1961, s. 752-757; Kronika 1974. • 2672 PEACE RESEARCH [ang.; 'badanie pokoju'], termin międzynar. używany przez UNESCO— dyscyplina nauk. badania problemów pokoju. W 1963 UNESCO z pomocą Inst.. d/s P.R. w Oslo stwierdziło, że w świecie ponad 100 instytucji krajowych i międzynar. prowadzi tego typu badania; m.in. Institut mirowoj ekonomiki i mież-dunarodnych otnoszenij w Moskwie; Canadian Peace Research Institute w Ciarckson, Ontario; Peace Research Society Int. w Pittsburgu, Pensylwania, USA; Int. Peace Institute we Wiedniu; Int. Peace Bureau w Zurychu i in. W grudniu 1963 z inicjatywy UNESCO powstało Międzynar. Stów. d/s P.R., Int. Peace Research IPRA, z siedzibą w Londynie, publ. IPRA yews-letter oraz Peace Research Absiracts Organizuje międzynar. konferencje w sprawie pokoju i bezpieczeństwa, prowadzi ośr, dokumentacji. J. W. BURTON Peace Research and Int. Relalions, w: The lournal of Conflict Resolullon, nr 3. 1964; J. SAWICKI Uwagi o Peace Research, w: Sprawy Miedtynar., m 12, 1965; UNESCO Peace Research. w. Int. Ścierne Journal m 3 1965; IPRA Prnceedings of the Int. Peace Resenrch Association, Third Conference, Karlove Vary, Sępi. 20-23. 1969, vol. 3, Assen. Holland 1971; Repertoire int. des insUtiit ions de re-cherches sur la paix et les conflits, UNESCO, Paris 1974. • 2673 PEARL HARBOR, Peari Harbonir, baza marynarki wojennej USA na Hawajach; w czasie II wojny świat. 7X111941, Japonia dokonała nie- spodziewanego zmasowanego ataku samolotów (startujących z lotniskowców), które zbombardowały P.H. rozpoczynając działania wojenne na Pacyfiku po stronie —> państw osi. T. B. CLARK Remember Peari Harbour, New York 1942, s, 127; Hearings Before Joini Commillee to Inyestigate the Peari Harhour Attack. US Congress, t. 1-18, Washington DC 1946; M. JAKOWLEW Zagadka Peari Harbour, Warszawa 1971, s. 254. • 2674 PEDAGOGIKA (ang. Pedagogy, franc. Pśdago-gie, hiszp. .Pedagogia, roś. Piedagogika), przedmiot współpracy i badań międzynarodowych. Org. zarci. w ONZ: Stów. Międzynar. P. Eksperymentalne) Języka Prane., Assoc. int. de pedagogie c»perimentale de languc francaise (AIPELF), zał. 1952, z siedzibą w Paryżu. Publ. Courrier de la Re-cherche Pedagogique. Międzynar. Federacja Ruchu na rzecz Szkoły Nowoczesnej, Federation int, des mouvement d'ecole modern (F1MEM), żal. 1957, z siedzibą w Cannes (Francja). Publ. L'Educateur. UNESCO w 1974 rozpoczęło publ. terminologii p. w 4 językach roboczych ONZ p.t. Vocabula-rium Pedagogicum. Recherche pedasosilue dans dna pays socialisles ewopeens. Une enauele 1970-72, UNESCO 1973, s. 198. • 2675 PEDIATRIA (ang. Pediatrics, franc. Pediatrie, hiszp. Pediatria, roś. Piediatrija); nauka o dziecku, medycyna wieku dziecięcego; przedmiot zor- ganizowanej współpracy międzynar. Org. zarej w ONZ: F.ur. Konfederacja Krajowych Unii, Stów. i Sekcji Pediatrów, Eur. Confederation of National Unions, Associations and Professional Seclion of Pediatricians, zai. 1959, z siedziba w Brukseli. Eur. Tow. Badań Pediatrycznych, Eur. Society for Pediatrie Research, zał. 1968, z siedzibą w Londynie. Eur. Tow. Pediatrycznej Endokrynologii, Eur. Society for Pediatrie Endocrinntogy. żal. 1962, z siedzibą w Zurychu; publ. Acta paediatrtca scandinayica. Eur. Tow Pediatrycznej Nefrologii, Eur. Society for Pediatrie Nephrology, zat. 1967, z siedzibą w Utrechcie (Holandia); łączy uczonych, m.in. z Polski. Międzynar. Stów. Pediatryczne, Int. Paediatrie Assoc. zał. 1912 z siedzibą w Zurychu, łączy krajowe sekcje 77 państw, m.in. Polski, organizuje Kongresy (XIII w Wiedniu 1971; XIV w Buenos Aires 1974); posiada statut doradczy (R) ECOSOC. UNESCO. WHO. Stów. Eur. Kardiologistów Dziecięcych, Assoc. of Eur. Pediatrie Cardiologists, żal. 1964, z siedzibą w Leuven (Belgia). Panamer. Stów. Chirurgii Pediatrycznej, Panamerican Assoc. of Pediatrie Surgery. żal. 1966, z siedzibą w Meksyku; publ. Panamerican Pediatrie Surgery. Yearbook of Int. Orsamzalions, 1973. • 2676 PEKIN (ang. Peking, franc. Pekin, hiszp. Pekin, roś. Piekin, chin. Pejcing), miasto i stolica ChRL, o pow. 700 km2 do 1949, następnie zwiększona do 16,8 tyś. km2 w 1960. W 1901-43 w P. istniała eksterytorialna dzielnica poselstw i ambasad mocarstw zach., na podstawie umowy zawartej 7 IX 1901 po powstaniu —» Bokserów, przez rządy Austro-Węgier, Belgii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Japonii, Rzeszy Niem., USA, W. Brytanii i Włoch. Obszar ten był niedostępny dla Chińczyków i posiadał własną uzbrojoną policję. W. Brytania i USA oficjalnie odstąpiły od umowy Persona grata 2685 11943, następnie inni sygnatariusze. Faktycznie Strefa eksterytorialna była reliktem przeszłości już od 1928, daty przeniesienia rządu do Nankinu, 'gdzie dyplomat. przedstawicielstwa działały wg norm ogólnie przyjętych w świecie. M. J. PEROAMENT The Diplomotic Quarter in Peking, its l'u-tistic naturę, London 1927; W. R. FISHEL The End of Ex-Urritoriatity in C/iino, London 1952. 11 2677 , PfiLE-MĆLE, francuski termin międzynar. — składanie podpisów pod aktami międzynar., nie Wg starszeństwa (altematu) czy porządku alfabe- tycznego, lecz bez żadnego porządku. • 2678 PELOTA, gra nar. baskijska, rodzaj palanta; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Org. międzynar. zarej. w ONZ: Miedzynar. Federacja Baskijskiej Peloty, Int. Pederation of Mota Vasca — Fedźration int. de pelote basgue, żal. 1925, z dedziba w Saint Jean-dc-Luz. fmrbook of Int. Organiwtions, 1973. • 2679 PEŁNOMOCNICTWO (ang. Fuli power, autho-rization, franc. Plein pouvoir, hiszp. Plenipo-tencia, roś. Połnomoczije), termin międzynar.— w stosunkach międzynar. zaświadczenie, że dana osoba jest upoważniona przez swój rząd do reprezentowania go przed obcym rządem, lub w org. międzyrząd., czy na międzyrząd. konferencji, względnie do podpisania umowy międzynar.; przedmiot konwencji międzynar. Zgodnie z Konwencją Wiedeńską o Prawie Traktatów, z 23 V 1969, wzór p. upoważniającego do zawarcia umo- wy międzynar. w imieniu PRL ma następujące brzmienie: Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podaje do powszechnej wiadomości: W celu zawarcia Umowy między Polską Rzeoąpospolitą Ludową a .................. w sprawie ..... ......... pismem niniejszym upoważnia się Obywatela .......... . (imit i nazwisko) (stanowisko służbowe) do podpisania w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowe) •t Przedstawicielem lub Przedstawicielami .......... . . . ., należycie w tym celu upełnomocnionymi, wyże) wymienionej umowy. Na dowód czego wydany mu został Akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Sporządzono w Warszawie, dnia . . . Przewodniczący Rady Państwa Minister Spraw Zagranicznych Prawo miedzynar. Źródła t materiały, opr.: A. Górbiel t. 2, Katowice, s. 31. • 2680 PEN CLUB, skrót ang. nazwy Poets, Essayists, Novelists Ciub, zał. 1921 w W. Brytanii jako świat org. pisarzy p.n. Intemational PEN— Federation intemationale des PEN-clubs, łączący 74 krajowe PEN-Cluby i językowe (np. pisarzy języka baskijskiego), m.in. Polski Pen Ciub; zarej. w ONZ, posiada statut doradczy (B) UNESCO. Siedziba: Londyn. Organizuje Kongresy (36 do 1970). Publ. Int. PEN Bulletin o f Selected Sooks, PEN News i PEN Poems. Yearbook of Int. Orgamiations, 1973. • 2681 PENICYLINA (ang. Penicillin, franc. Penicilline, hiszp. Penicilina, roś. Pienicyllin), grupa antybiotyków, wykryta 1929 przez szkoc. bakteriologa A. Fleminga w hodowli Penicillium notatum (tac. nazwa jednego z rodzajów pleśni wytwarzających antybiotyki); wprowadzona do lecznictwa 1942; przedmiot międzynar. współpracy organizowanej od 1947 przez WHO w zwalczaniu przede wszystkim chorób —>• wenerycznych w świecie. T. KORZYBSKI, W. KURYŁOWICZ Antybiotyki, Warszawa 1959; S. ROLSKI Chemia Środków leczniczych. Warszawa 1964; O. IDSOE, T. GUTHE, R. R. WILCOX Penicilin m the treatment o f syphilis: the experience o f three decades, „ Bulletin of WHO" No. 47, 1972, Supplement. PENITENCJARNE PRAWO -»• Prawo karne i penitencjarne. • 2682 PENTAGON [gr. pentdgonos 'pięciokąt'], przyjęta w publicystyce świat, nazwa gmachu ministerstwa obrony nar. USA, zbudowanego w kształ- cie pięciokąta wzniesionego w czasie II wojny świat, kosztem ponad 80 min dół. w Waszyngtonie (oddany do użytku 1511943). Oficjalna naawa P. od 1947—Department of War; 1947-49—Na-tional Military Establishment; od 1950 Depart-ment of Defense. W gmachu P. mieszczą się rów- nież: ministerstwa poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, Komitet Szefów Sztabu, agencje wywiadowcze sił zbrojnych i inne kierownicze insty- tucje wojsk. USA. P. ma pięć kondygnacji, jego wys. wynosi 21,7 m, a kubatura ok. 2,2 min m3; pracuje w nim ok. 30 tyś. pracowników wojsk. i cywilnych. W prasie świat, symbol militaryzmu USA. W 1958 administracja pręż. D. D. Eisenhowera, kosztem 55 min dół., zbudowała tzw. Mały P., Littie Pentagon, również nad rz. Potomac, z biu- rami dla liczącego 10 tyś. personelu Centralnej Agencji Wywiadu, CIA. The DeparlmenI of Defense. Washington 1967; C. R. MOL-LENHOP The Pentagon Politlcs. Profit and Plunder, New York 1967, s. 450; J. BOSCH El Pentagonismo. Merieo DF 1967, s. 100. „PER CAPITA" ->• Dochód narodowy. • 2683 PERSJA (ang. Persia, franc. Perse, hiszp. Persia, roś. Piersija), historyczna do 1935 nazwa -»• Iranu od VII wieku p.n.e., kiedy rozpoczęła budów? imperium pers. dynastia Achemenidów. S. P. SYHES A History of Persia, London 1930; M. A. DAM-DAMAJEW Iran pri pierwych Achiemenidach. Moskwa 1963; A. T. OLMSTEAD Dzieje imperium perskiego. Warszawa 1974. • 2684 PERSKA ZATOKA (ang. Persian Gulf, franc. Golfe Persique, hiszp. Golfo Persico, roś. Pier-sidskij zaliw), zatoka w południowo-zach. Azji, przedmiot międzynar. sporów; w XIX w. domena wpływów W. Brytanii, która 1892 przejęła formalny protektorat wojsk, nad przybrzeżnymi emi- ratami. Decyzją ze stycznia 1968 rząd W. Brytanii wycofał swe wojska 1971 z emiratów, które utworzyły początkowo Federację Zat. Perskiej, następnie federację p.n. Zjednoczone Emiraty Arabskie. E. MONBOE The Changtng Batance of Power in the Persian Gulf. Hannoyer, New Hampshire 1972. • 2685 PERSONA GRATA I PERSONA NON GRATA [tac.: 'osoba mile widziana' i 'osoba niemile widziana'], (ang. „Persona grata" and „persona non grata", franc. „Persona grata" et „persona non grata", hiszp. „Persona grata" y „persona non grata", roś. „Piersona grata" i „piersona non gra- 43 ESMiO 2686 Peru ta"), terminy międzynar., używane w dyplomacji przy —- akredytacji dyplomatów, lub w wypadku persona non grata także w momencie, gdy rząd akredytujący uzna, iż dyplomata przekroczył swe prawa i przywileje i żąda odwołania go, względnie z innych przyczyn, których nie jest obowią- zany ujawnić, nie godzi się w ogóle na akredytowanie proponowanego dyplomaty. • 2686 PERU ang. (Peru, franc. Perou, hiszp. Peru, roś. Pieru), Republika Peru, Republica dcl Peru, państwo w Ameryce Pd. nad O. Spokojnym. Czł. ONZ. Pow. 1285215 km2. Ludność ok. 14 min mieszk. 1972. wg spisów: 1876— 1699 tyś., 1940— 6207 tyś., 1961—9906 tyś.). Stolica: Lima z ok. 2,7 min mieszk. (1970). Graniczy z Ekwadorem, Kolumbią, Brazylią, Boliwią i Chile. Język urzędowy: hiszp. Waluta: soi = 100 centavos. Święto nar.: 28 VII, dzień niepodległości, 1821. Stosunki międzynar.: kolonia hiszp. 1754-1821; niepodległa rep. od 28 VII 1821. W 1836-39 w konfederacji z Boliwią. W 1864 w wojnie z Hiszpanią; 1879 z Chile, zakończona utratą Arica, Tarapac& i Tacna (Traktat Ancony z 20 X 1883). W wyniku wieloletnich rokowań i arbitrażu pręż. USA H. Hoovera 3 VI 1929 prow. Tacna powróciła do Peru. W 1940-42 w konflikcie zbrojnym z Ekwadorem; zakończony poważną zmianą na korzyść P. — Protokołem Rio de Janeiro z 2911942, ratyfikowanym przez oba kraje i gwarantowanym przez Argentynę, Brazylię, Chile i USA. Zgromadzenie konstytucyjne Ekwadoru 25 XI 1966 anulowało Protokół Rio de Janeiro, czego nie uznało P. deklaracją rządu z 10X11 1966. W październiku 1968 drogą zamachu stanu władzę przejęła junta wojsk., która zmieniła politykę wewn. i zagr. w duchu reform eliminujących wpływy oligarchii i zagr. monopoli oraz powszechnej współpracy międzynar., m.in. z państwami socjalist. Czł. LN 1919-36. Czł. załóż. ONZ 24 X 1945 i wszystkich org. wyspecjal. ONZ. Czł. OPA. Czł. Traktatu Tlatelolco. W 1969 P. rozszerzyło swe wody terytorialne do 200 mil i podp. Deklarację Montevideo 4 V 1970 wraz z 8 innymi państwami Ameryki Pd. „O prawie państw morskich do ustanowienia granic terytorium i prawodawstwa morskiego zgodnie z cha- rakterystyką geograficzną i geologiczną oraz wynikami warunkującymi istnienie morskich zasobów i ich racjonalne wykorzystanie". Premier E. M. Jarrina 17 III 1974 wypowiedział się przeciw koncepcji junty chilijskiej utworzenia „antykomunistycznego bloku" przez państwa A- 674 meryki Łac„ podkreślając że „anachroniczny anty-komunizm nie znajduje usprawiedliwienia ani w interesie narodowym ani latynoamerykańskim". Stosunki dyplomat. (l IV 1974); Algieria, Argentyna, Australia. Austria. Belgia. Belize, Boliwia. Brazylia, Bułgaria. Chile, ChRL. Czechosłowacja, Dania, Dominikana, Egipt, Ekwador, Finlandia, Francja. Gujana, Gwatemala, Haiti, Hiszpania, Holandia, Honduras. India, Indonezja, Izrael, Jamajka, Japonia, Jugosławia. Kanada. Kolumbia, Korca Pd.. Kostaryka, Kuba, Liban, Malta. Meksyk, Nikaragua. Norwegia. N. Zelandia. NRD. NRF, Panama, Paragwaj. Polska. Portugalia, Rumunia, Salwador, Szwajcaria, Szwecja, Trynidad i Tobago, Turcja. Urugwaj, USA, Watykan, Wenezuela, Węgry, W. Brytania, Włochy, ZSRR. Z Polska stosunki na szczeblu ambasad. Umowy peruwiań-sko-pol.: handl. i płatnicza oraz o współpracy gosp. i techn. 1970. porozumienie o współpracy w dziedzinie rybołówstwa 1971. ; B. BERENCHI Historia de los Ltmttes del Peru, Lima 1930; ; G. J. M. RAMIREZ Media Siglo de la Politica Económica y Financiera del Peru 1915-64. Lima 19M, s. 314; J. C. CA- ; REY Peru and the United Stałeś 1900-66, New York 1964, s. 243; W D HARRIS, H. A. HOSSĘ La Vivienda en d Peru. Washington DC 1964, s. 713; R. J. OVENS Peru, Łon. don 1964. s. 195. M BACA. A. TAURO Dircionario Encielo-pedlco del PerU. vo\. 3, Lima 1966; F. BOURRICARD Pouyoir et Societe dans te Perou Contemporain. Paris 1967, s. 317; J. PIKĘ A Modern Hisiory ot Peru. London 1967; P. VARGAS Historia Genrrat del Peru, Lima 1967; R. MARRET Peru, London 1969; J HEMMING The Conąuest of the Incas, London 1970; A. OUUINO NationaHsm and Cnpilalism In Peru. A Study In Neo-Imperlalism. New York 1971. s. 122; The Sla-tesman's Year-Book 1972-73, London 1972, s. 1230-1239; Ex-posiciones Oficiales Peruanas sobre et Nuevo Derecho del Mor, Lima 1973. • 2687 PESO KUBAŃSKIE (ang. Cuban peso, franc. Peso cubains, hiszp. Peso cubano, roś. Peso ku-binskoje), jednostka walutowa Kuby, papierowa, niewymienialna na złoto, podległa państw, restrykcjom dewizowym; od 7X11914 do 711959 w stałej (l dół. amer. = l p.k.) relacji do dół. amer., z którym był związany identycznie jak waluty zależnych od USA państw środkowoamer. Po wprowadzeniu nowego systemu pieniężnego przez rewol. rząd Kuby p.k. ma wartość 88,867 mg złota. Srebrne p.k. zostały wycofane z obiegu i 1964 wprowadzone monety niklowe. F. PICK 1968 Pick's Currency Yearbook. New York 1968, ». 145-150. • 2688 PESO MEKSYKAŃSKIE (ang. Mexican peso, franc. Peso mexicain, hiszp. Peso mexicano, roś. Peso mieksikanskoje), waluta papierowa Meksyku, przy parytecie złota 71,094 mg czystego złota; od 1968 uznana za jedną z -»• „walut twardych" przez Międzynar. Fundusz Walutowy, IMF i Światowy Bank. Transfer p.m. za granicę jest do- zwolony bez żadnych ograniczeń, natomiast import i eksport złota jest zabroniony, lecz nie handel złotem. Centr. bank — Banco de Mexico od 1954 sprzedawał złoto w sztabach oraz monety złote 50 pesos („Centenario"), 20 pesos („Azte-ca"), 10 pesos („Hidalgo"), 5 pesos („Medio-Hi- dalgo"), 2,5 pesos („Ouarto de Hidalgo" i 2 pesos („Ouinto de Hidalgo"). Główni nabywcy— obywatele USA, którym zabroniono od 31 11934 posiadania złota w kraju czy zagranicą, nielegalnie lokują zakupione w Meksyku złoto w safe-sach banków Meksyku. W obiegu powszechnym są tradycyjnie od stuleci monety srebrne l- i 5-pe-sowe, jako że Meksyk należy do czołowych producentów srebra. F. PICK /96S Pick's Currency Yearbook. New York 1968, s. 353-357. Philips Gloeilampenfabrieken 2697 PESTYCYDY (ang. Pesticides, franc. Pesticides, hiszp. Pesticidas, roś. Jadochimikaty), termin mię-dzynar. — substancje naturalne i syntetyczne używane dla ochrony ludzi, -roślin, zwierząt, produktów żywnościowych, pasz, szeregu surowców i tworzyw sztucznych, dziel sztuki, księgozbiorów etę., przedmiot zorganizowanej współpracy. Org. zarej. w ONZ: Komitet Współpracy w sprawach metod analizy p., Collabo-rativc Pesticides Anałytical Committcc, żal. 1957, z siedzib; w Harpenden (W. Brytania). Ew. Grupa Krajowych Stów. Fabrykantów P., Eur. Group of National Assoc. of Pcsticide Manufacturers, żal. 1960 z ricdzibą w Brukseli. KaUoisotopes in the detection of pesticide reddues, IAEA Wena. 1966, s. 166; Pesticide residues in lood: ioint report lit tłu FAO Working Party on Pesticide Residues and the WHO Expen Committee on Pesticide Restdues. Geneva 14-24 Vovember 1966, Rorna 1968, s. 19: Ditlo z narady 9-16 XII 1968 (Roma 1969. s. 40) oraz 8-15 XII 19C.9 (Roma 1970, l. 43); Hurtem TerhntĄues for Studyinii Pesticide Residue Probhms, IAEA Vicna 1970, l. 88; Yearbook of Int. Or-laniwtions. 1973. • 2690 PETITION OF RIGHT [ang.; 'petycja o prawo'], nazwa memorandum uchwalonego 1628 przez parlament ang. i przedłożonego królowi Ka- rolowi I zastrzegającego m.in. parlamentowi prawo uchwalania podatków a sądom pozbawienie wolności obywateli; petycja formalnie przyjęta, lecz nie stosowana przez króla, była prekursorem ustawy parlamentu ang. —r Habeas Corpus Act 1679. • 2691 PETROCHEMIA RWPG (ang. CMEA Petroche-mical Industries, franc. Petrochimie du CAEM, hiszp. Petroquimica del CAME. roś. Nieftiechi-mija SEW), kompleks współpracujących ze sobą przemysłów petrochem. państw członkowskich RWPG, powstały w dekadzie 1961- 70, przerabiający na początku tej dekady 360 min t ropy naft. (z czego 310 min ZSRR, 50 min t pozostałe kraje), co odpowiadało przerobowi Francji, Holandii, NR F i W. Brytanii łącznie. Główne ośrodki przemysłu p. RWPG poza ZSRR: w Bułgarii — Burgas i Plewen, w Czechosłowacji — Bratysława i. AntoSoyice k. Ostrawy, w NRD— Schwedt, w Polsce — Płock, w Rumunii — Ghe-orghe Gheorghiu Dej, Brazi, Ploeszti, na Węgrzech — Szazhalombatta. Plany na 1971-75 założyły dojście do przerobu 550 min t ropy, z czego 450 min t ZSRR. • 2692 PETRO DOLAR, nazwa przyjęta w prasie świat. dla powstałych z eksportu nafty miliardowych rezerw dolarowych państw arab., które jesienią 1973 w związku z konfliktem bliskowsch. rozpoczęty wycofywanie swych depozytów dolarowych z banków USA i Europy Zach. Kronika, 1974, s. 144-145; Recycling the Petrodollars, w: Newsweek. l VII 1974. • 2693 PETROFINA, jedna z wielkich naft. kompanii zachodnioeur., będąca własnością Banque de 1'Union Parisienne, działa w dwóch siostrzanych kompaniach: P. Belgian i P. Francaise. • 2694 PETRÓPOLIS (ang. Petropolis, franc. Petropolis, hiszp. Petropolis, roś. Petropolis), m. w Brazylii, w pobliżu Rio de Janeiro, znana miejscowość wypoczynkowa, w której 15 VIII-2 IX 1947 odbyta się Konferencja Pąnamer. w sprawie Utrzymania Pokoju i Bezpieczeństwa Kontynentalnego, zw. też Konferencją P., lub Konferencją Quin-tandinha (nazwa kasyna gry, w którym toczyły się obrady). PETSAMO ->- Finlandia. • 2695 PETYCIA Pac. petitio 'prośba', 'roszczenie'], (ang. Petition, franc. Petition, hiszp. Petición, roś. Pieticyja), termin międzynar. — system wnoszenia skarg przez jednostki lub grupy mniejszościowe przeciw swemu państwu do międzynar. org. mię-dzyrząd.; wprowadzony po raz pierwszy w życie 25X1920 przez LN w ramach systemu ochrony •>• mniejszości. P. te były rozpatrywane przez przewodn. i dwu członków Rady LN i przekazywane do wiadomości wszystkim członkom Rady, a od 1921 wszystkim członkom LN, lecz z uwagami państwa, którego dotyczyły. Wobec wykorzystywania p. dla celów propagandowych, czy irredentystycznych, a nawet kalumniatorskich, 51X1923, Rada Ligi ogłosiła regulamin, zakazujący przyjmowania i rozpowszechniania przez Sekretariat Ligi petycji irredentystycznych, obelżywych, anonimowych i nie związanych z ochroną mniejszości, przewidzianą w traktatach, a tak- że powtarzających fakty przedłożone LN w poprzednich petycjach. Rada ograniczyła też rozpowszechnianie tekstu p. już z uwagami zainte- resowanego państwa do członków Rady. Dalsze ograniczenia wprowadzono 1929. W praktyce procedura p. stosowana była tylko w Europie do państw objętych zobowiązaniami ochrony mniejszości (Albania, Austria, Bułgaria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Grecja, Jugosławia, Ło- twa, Polska. Rumunia, Turcja i Węgry). Dopiero w ONZ procedura petycyjna, zreformowana przez Radę Powierniczą, a następnie przez Komisję De-kolonizacyjną, względnie przez Podkomisję KPCz ONZ, d/s Ochrony Mniejszości, nabrała charakteru globalnego wynikającego nie z Traktatów o ochronie mniejjszości, lecz z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. L. EHRLICH Prawo międzynar., Warszawa 1958, s. 619-621. PETYCJA O PRAWO -r Petition of Right. • 2696 PHANMUNDZOM, Panmundzon (ang. Panmun-jon, franc. Panmunjon. hiszp. Panmunjon, roś. Pańmyńczżon), miejscowość w Korei, w pobliżu równoleżnika 38, który dzieli KRL-D od Korei Pd„ tzw. Strefą Wspólnego Bezpieczeństwa (Joint Security Area); od 27 VIII 953, dnia podp. w P. rozejmu, ośr. strefy zdemilitaryzowanej i miejsce regularnych spotkań* Wojskowej Komisji Rozej-mowej (Military Armistice Commission) oraz Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych (w której skład weszli przedstawiciele Czechosłowacji, Polski, Szwajcarii i Szwecji). W. H. VATCHER Panmunfon, London 1958; Mata encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970, s. 93. • 2697 PHILIPS CLOEILAMPENFABRIEKEN, jedna z czołowych w wartości produkcji eur. kompanii o zasięgu międzynar., zał. 1891 w Eindhoven, Holandia, przez brata wynalazcy (Antona Prede-rika Philipsa) lampy żarzeniowej elektr.—inż. 2698 Philips Petroleum Company 676 Gerarda Philipsa. Po n wojnie śwfat. stała się jednym z największych świat, koncernów, z fabrykami w 48 państwach. W 1969 zatrudniała 339 tyś. osób, a wartość sprzedanych produktów przekroczyła 3,6 mld dół. The Economist z 12 VI 1971. • 2698 PHILIPS PETROLEUM COMPANY, jedna z 10 czołowych naft. kompanii USA, związana z Generał Electric Co. • 2699 PIATILETKA [roś.; 'pięcioletni plan'], termin międzynar. lat międzywojennych—rewol. system planowania gosp. wprowadzony 1928 w ZSRR, a wyszydzany wówczas w świecie kapitalist., obecnie zalecany wszystkim krajom rozwijającym się przez ONZ. I p., 1928-32, koncentrowała się w 84°/o na rozbudowie ciężkiego przemysłu. Inwestycje wyniosły 24,8 mld rubli. Wzrost globalnej produkcji przem.—19,2''/e. II p. 1933-37, przy inwestycjach 69,5 mld rubli dała wzrost globalnej produkcji przem. 120°/o, co było bez precedensu w historii gosp. świata. III p., 1938-42, została przerwana agresją hitler. 22 VI 1941 (wzrost globalnej produkcji przem. wyniósł w ciągu 3,5 lat — 76%). Po II wojnie świat. ZSRR kontynuował plany wieloletnie, a wprowadziły je kraje demokracji ludowej. • 2700 „PIĄTA KOLUMNA" (ang. Fifth Column, franc. Cinquieme colonne, hiszp. Ouinta columna, roś. „Plątają kołonna"), termin międzynar., powstały w czasie wojny domowej w Hiszpanii 1936-39, kiedy 1936 faszyst. wojska gen. Franco maszerowały w czterech kolumnach na Madryt, piąta zaś utajona wewnątrz miasta wspierała je za pomocą dywersji, szpiegostwa itp. Terminem „p.k." określano odtąd wszelką dywersję faszyst., przede wszystkim działalność wywrotową i prowokacyjną hitler. org. mniejszości niem. w Europie, oraz niem. grup emigracyjnych w Ameryce Lać. i w USA w czasie II wojny światowej. A. DA SILVA Py A 5« Cofana no Brasil. A Conspirofao nózi no Rio Grandę do Sul, Porto Alegre 1942; E. OSMAŃCCTK Dowody prowokacji. Warszawa 1951; L. DE JONG The German Fifth Column in the U Worid War. London 1956; R. W. STANIEWICZ Niemiecka V kolumna w Polsce, w: Przegląd Zachodni nr 6, 1957; M. CYGAŃSKI Hitlerowska V kolumna w województwie Śląskim i krakowskim w 1939 r.. Opole 1972; T. KOWALAK Zagraniczne kredyty dla Niemców w Polsce 1919-1939, Warszawa 1972, s. 232. PIECZĘĆ ONZ -r Flaga, godło i pieczęć ONZ. • 2701 PIEKARSTWO (ang. Bakery, franc. Boulangerie, hiszp. Panaderia, roś. Piekarskoje riemiesło), przedmiot konwencji opracowanej i uchwalonej 19 V 1925 przez Ogólną Konwencję ILO, regulująca czas pracy nocnej w p. na 7 godz. od 22 do 5 rano. Polska nie przystąpiła do Konwencji. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Unia Mistrzów Piekarskich, Int. Union of Master Bakers — Union int. de la boulangeric et de la boulan-gerie-patisserie, UIB, zał. 1924, z siedzibą w Paryżu; publ. mieś. Revue int. de la boulangerie. Międzynar. Unia Piekarzy i Cukierników, Int. Union of Bakers and Confectioners — Union int. de la patisscrie, con-fucrie, glacerie, UIPGG, zał.. 1948 z siedzibą w Paryżu. Yearbook of Int. Organizatlons, 1973. • 2702 PIELĘGNIARKI (ang. Nurses, franc. Infermiers, hiszp. Enfenneras, roś. Miedicynskije siostry), jeden z pierwszych zawodów zorganizowanych międzynar. w XIX w. Org. zarej. w ONZ: Międzynar. Rada Pielęgniarstwa, Int. Councii of Nurses ICN, zał. 1899 z siedzibą w Londynie; posiada statut doradczy (Q UNESCO, oraz WHO, UNICEF i ILO; czł. Międzynar. Fe. dcracji Szpitali, Int. Hospital Federation; •Światowej Konfe. rencji Organizacji Zainteresowanych w Rehabilitacji, Con-ference of Worid Organizations Interested in the Handicap-pęd; oraz Świat. Federacji d/s Zdrowia Psychicznego, Worid Pederation for Menthal Health. Organizuje co 4 lata Kongresy oraz Międzynar. Seminaria (1970 w Warszawie). Publ.: The Int. Nursing Review. Członkami Rady są krajowe towarzystwa większości państw świata. Siedziba: Londyn. Polskie Tow. Pielęgniarskie jest członkiem ICN. Międzynar. Komitet Pielęgniarek Katolickich, Int. Commit-tee of Catholic Nurses, zał. w 1933, z siedzibą w Brukseli, ze statutem doradczym WHO, UNICEP i ILO. Skandynawska Federacja Pielęgniarek, Northem Nurses Federation NNF, zał. 1920, z siedzibą w Sztokholmie, z zasięgiem ograniczonym do państw skand.; czł. ICN. History of the first 25 years of ICN, London 1924; NNF 25 Years, Stockholm 1945; Yearbook of Int. Organizations, 1973. • 2703 PIELGRZYMI (ang. Pilgrims, franc. Pelerins, hiszp. Peregrinos, roś. Pałomniki), termin międzynar.—osoby udające się w grupach zbiorowych do miejsca kultu rei. leżącego poza granicami kraju p. (w Europie i na Bliskim Wschodzie pielgrzymki do katol. miejsc kultu, w Afryce i Azji muzułm. pielgrzymki do Mekki i Medyny); przedmiot -> konwencji sanitarnych międzynar. Międzynar. Przepisy Zdrowia, IHR, w aneksie V, liczącym 26 art. określają obowiązujące statki wodne i powietrzne normy higieny przy przewozie p. Int. Health Regulations (1969). WHO Geneva 1971, s. 73-78. • 2704 PIENIĄDZ (ang. Money, franc. Monnaie, hiszp. Moneda, roś. Monieta), termin międzynar. — miernik wartości, środek płatniczy, ekwiwalent za to- ; wary czy usługi, w formie początkowo jakiegoś rzadkiego surowca, później szlachetnych kruszców, od XVII/XVIII w. biletów bankowych, następnie banknotów papierowych. Wprowadzenie tych ostatnich w miejsce walut kruszcowych zrodziło w XIX w. dwie przeciwstawne sobie anglosaskie teorie: l) tzw. Banking Principle, zasada bankowa, że obieg banknotów winien zależeć od cen i stopy procentowej; 2) tzw. Currency Principle, zasada walutowa, że obieg banknotów winien zależeć od zasobu kruszców. Przedmiot międzynar. konwencji i systemów. A. KKZYŻANOWSKI Pieniądz, Kraków 1911; I. FISHER, H. G. BROWN The Purchasing Power of Money, London 1911; J. M. KATOES Monetary Reform, London 1924; H. CYWIŃSKI Życie pieniądza. Warszawa 1961; Z. FEDOROWICZ Zagadnienie istoty t funkcji pieniądza w gospodarce socjalistycznej. Warszawa 1963; Emyklopadisches Lexikon fur das Geid; Bank-und Borsenwesen, Frankfurt a.M. 1963); Z. GRABOWSKI Pieniądz, w: Mata encyklopedia ekonomiczna. Warszawa 1974. • 2705 PIENIĄDZ ŚWIATOWY (ang. Worid currency, franc. Monnaie mondiale, hiszp. Moneda mun-dial, roś. Wsiemimaja monieta), termin między- nar.— nie istniejąca waluta wzorcowa, której stworzenie wielu ekspertów finansowych uważa za konieczne w związku z gwałtownie rosnącymi obrotami handlu świat Uczynienie przez IMF z dół. amer. sui generis zastępczego p.ś., dało jedynie USA potężny instrument finansowy uzależniający systemy finansowo-ekon. państw kapitalist. od USA. Po odejściu USA od wymienialności (77 Piractwo powietrzne 2711 dół. na ztoto, 15 VIII 1971 w grupie ekspertów IMF, 1972, powstała koncepcja uczynienia SDR w miejsce złota miernikiem parytetów walutowych, tak, że cena złota miałaby być wyrażona nie w dół. lecz w jednostkach SDR. Równocześnie państwa socjalist. prowadziły w ramach RWPG studia nad nowoczesną jednostką miernikową parytetów walutowych, która by mogła być wspólną (Co-mun) dla wszystkich walut. M. KUCHARSKI, S. RĄCZKOWSKI, J. WIERZBICKI Pieniądz, l kredyt w kapitalizmie. Warszawa 1970, s. 540; S. RĄCZKOWSKI: Pieniądz mitihynar. krajów socjalist.. w: Integracja ikon. krajów socjalist.. wyd. 2, zmienione. Warszawa 1974. • 2706 PIERWIASTKI CHEMICZNE (ang. Chemical elements, franc. Elements chimiques, hiszp. Ele-mentos quimicos, roś. Chimiczeskije elemienty), rodzaje atomów, występujące w naturze oraz u-zyskiwane sztucznie w wyniku reakcji jądr. o liczbie atom. większej od liczby atom. uranu (92). P.ch. oznaczane są od 1869 (Tablica D. I. Meade-lejewa) międzynar. symbolami, w większości wywodzącymi się z łac. nazwy. Przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. w międzynar. instytutach badawczych energii jądr. F. J. NEWTON Cdowiek l pierwiastki chemiom, Wanzawa 1959; W. TRZEBIATOWSKI Chemia nieorganiczna. Warszawa 1965. PBERWORÓDZTWO ->• Primogenitura. • 2707 PIERWSZY MAJA (ang. First of May, franc. Premier Mai, hiszp. Primero de Mayo, roś. Pier-woje Maja), od 1890 coroczne międzynar. święto mas pracujących, zgodnie z uchwałą n Międzynarodówki, 1889, czczącą w ten sposób rocznicę strajku robotników w Chicago, ogłoszonego przez Amer. Federację Pracy w celu wywalczenia 8-go-dzinnego -> czasu pracy. Pierwsze manifestacje i pochody roboto, odbyły się l V 1890 w Austro-Węgrzech, Belgii, Francji, Hiszpanii, Rzeszy Niem. i W. Brytanii oraz w Rosji carskiej, na ziemiach poi. pod zaborem roś., w Warszawie, z inicjatywy n Proletariatu (wzięło udział 8-10 tyś. robotników pod kierownictwem M. Kasprzaka i S. Padlewskiego). W XX w. w państwach socjalist. Święto państwowe.. • 2708 „PIG ON PORK" [ang.; 'świnia na wieprza'], termin międzynar. bankowy—podejrzane żyro-wanie weksla przez osoby czy instytucje ściśle związane ze sobą, np. dyrektorzy tej samej spółki z ograniczoną poręką lub przez zagr. filię banku weksel swej centrali. Weksle tego typu zazwyczaj nie są honorowane przez wielkie banki, ponieważ budzą..podejrzenie, iż w danym przypadku kredyt jest co prawda dwukrotnie zabezpieczony, ale przez tę samą firmę mającą tylko jedne, o-graniczone środki. PILOCI ->• Lotnicze organizacje międzynarodowe. • 2709 PIRACKIE WYBRZEŻE (ang. Pirate Coast, Tru-rial Cost, franc. Cóte des Pirates, hiszp. Costa de los piratas, roś. Piratskij bierieg), wlaśc. Oman al-Mutasali, terytorium nad Zat. Perską i Zatoką Omańską, od 1820 pod' protektoratem W. Brytanii, potwierdzonym traktatem z 1853 i odtąd nazywane do pół. XX w. Omanem Traktatowym. • 2710 PIRACTWO MORSKIE pac. pirata 'rozbój'], (ang. Piracy, franc. Piraterie maritime, hiszp. Pi-rateria maritima, roś. Piratśtwo, morskoj razboj), termin międzynar.—rozbójnictwo mor.; w prawie międzynar. początkowo te tylko akty gwałtu, których dopuszczały się na morzu statki prywatne, nie związane żadną umową z Jakimkolwiek państwem, odwrotnie niż statki uprawiające za glejtem król. -»• korsarstwo. W XIX w. rozciągnięte na wszelkie akty gwałtu dokonywane na otwartym morzu, a piratów uważano powszechnie od czasów staroż. za hostes humoru generis, wrogów ludzkiego rodzaju. Sprawy p.m. rozpatrywała Konferencja Paryska 1856 po wojnie Krymskiej, ogłaszając Deklarację Paryską o p.m. W USA wprowadzono w XIX w. karę dożywotniego więzienia za udział w aktach p.m. W 1926 Komitet ekspertów d/s kodyfikacji prawa międzynar. opracował „Report on Piracy". W ONZ podjęte zostały prace kodyfikacyjne dot p.m. 1952, zakończone wprowadzeniem do Genewskiej Kon- wencji o Morzu otwartym z 29 IV 1958 (weszła w życie 30 DC 1962) art; 15, który sprecyzował, co należy uważać za akty piractwa dokonane na otwartym morzu: „l. Każdy bezprawny akt gwałtu, zatrzymania, lub ograbienia, popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku, lub prywatnego samolotu, l skierowanego: a) przeciw statkowi lub samolotowi na otwartym morzu czy przeciw osobom lub dobrom znajdującym się na pokładzie; b) przeciw statkowi lub samolotowi, osobom lub dobrom, znajdującym się w miejscu, nie podlegającym jurysdykcji ładnego państwa. 2. Każdy akt dobrowolnego udziału w operacjach statku lub samolotu, o ile ten co działa ma świadomość, ze to co się czyni na statku lub w samolocie ma charakter piractwa. 3. Każda akcja mająca na celu podżeganie lub świadomie pomaganie w aktach określonych w p. l Dalsze art. 16-21 skodyfikowały przepisy międzynar. dot. piractwa na morzu otwartym. Osobnym problemem, podjętym przez ONZ stało się ->• piractwo powietrzne. P. GOSSB The Pirates Who's Who? Mew York 1924; Piracy. w: Amertcam laurndl of Inl. Law, Specjał Supplement, 1926; P. GOSSE The Bistory of Piracy, New York 1932; N. W. MALKM The inmr history of the Dedaration of Parto (1856). w: The BrtHsh Year Book of Inl. Law, 1927; A Cdttection of Piracy Law of Yarious Countries, w: American Joumal of Inl. Law Wił: N. N. The Nyon Arrangements. Piracy by Treaty?, w: The Brttish Year Book of Int. Law, 1938; R. GB-NET The Charge of Piracy In the Spanish Civil War, w: American foumal of Int. Law nr 32, 1938; L. GELBERG Piractwo na Morzach Chińskich, Warszawa 1956; Dz.U. 1963, póz. 187 i 188; J. MACHOWSKI Pod czarna, bandera. Warszawa 1967; L. KALTENBERGH Czarne żagle czterdziestu mórz, Warszawa 1970, s. 473. • 2711 PIRACTWO POWIETRZNE (ang. Air piracy, franc. Piraterie aerienne, hiszp. Pirateria aćrea, roś. Wozdusznyj razboj), termin międzynar. — u- prowadzanie samolotów cyw.; problem rozważany na forum ONZ oraz ICAO w związku z rosnącą liczbą wypadków uprowadzania samolotów cyw. w dekadzie 1961-70. Konwencja Tokijska ICAO z 14 DC 1963 o przestępstwach i niektórych innych czynach popełnionych na pokładzie statku powietrznego, Convention on Offences and Cer-tain other Acts Committed on Board of Aircraft, okazała się niewystarczająca. Międzynar. konferencja prawa lotn., obradująca w Hadze 1-16 XII 1970, opracowała, zgodnie z zaleceniami Zgr. Og. NZ Rez. 2551/XXIV, Konwencję o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi, 2712 Pitcairn 678 Convention on Uniawful Seizure of Aircrafts, którą podp. 49 państw 16 XII 1970, w tym Francja, W. Brytania, USA i ZSRR. Przepisy Konwencji nakładające obowiązek ,,surowego karania" (an 2) p.p., ponieważ zagrała ono bezpieczeństwu osób i majątku i podważa zaufanie ludzi do bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego, odnoszą się wyłącznie do samolotów cywilnych. W myil art. 3 p. 2 Konwencja nie stosuje się do samolotów wojskowych, policyjnych i służby celnej. Art. 4 ustala, że właściwymi władzami do prowadzenia postępowania karnego są władze państwa rejestracji samolotu lub państwa, na którego terytorium wylądował porwany samolot. Wszyscy członkowie konwencji są obowiązani ścigać przestępców i schwytanego wydać państwu, które się tego domaga, albo osądzić zgodnie z an. 2. Art. 8 ustala zasady ekstradycji. Ań. 9 nakłada obowiązek maksymalnej pomocy dla pasażerów i załogi uprowadzonego samolotu. Według danych ICAO 1930-70 dokonano 280 prób porwania samolotów, z czego 74 nieudanych. Rekordowym rokiem p.p. byt 1969, kiedy 57 samolotów zostało uprowadzonych. W ciągu 30 miesięcy 1970-72 zginęło lub odniosło ciężkie obrażenia ponad 90 osób na skutek aktów pirac- twa. Pierwszy ogólnoświat. 24-godzinny strajk protestacyjny przeciwko porywaniu samolotów, proklamowany przez Międzynar. Federację Stowarzyszeń Pilotów Cywilnych, Int. Federation of Air Linę Pilots Assoc., IPALPA odbył się 19 VI 1972. W strajku wzięli udział piloci większości linii międzynar. Tegoż dnia ICAO zapowiedziało stosowanie sankcji w stosunku do państw, które udzielają azylu porywaczom (bezpośrednią przyczyną strajku było uprowadzenie samolotu cze-chcisł. do NRP po zastrzeleniu jednego pilota 'i ranieniu drugiego i odmowie NRF wydania porywaczy Czechosłowacji). Komitet Prawny ICAO jesienią 1972 rozpoczął prace nad projektem konwencji międzynar. w sprawie skuteczniejszego zwalczania p.p., mającej na celu uściślenie konwencji tokijskiej z 1963, haskiej z 1970 i montrealskiej z 1971. W listopadzie 1972 rząd USA za pośrednictwem Szwajcarii powiadomił rząd Kuby, iż gotów jest podjąć zaproponowane przez premiera F. Castro bezpośrednie rokowania w sprawie bilateralnego układu o zwalczaniu p.p. i morskiego. Wcześniej Kuba rozpoczęła z własnej inicjatywy podobne rokowania z Kanadą i Meksykiem. W lutym 1973 Kuba zawarła układy takie z USA i Kanadą, w marcu 1973 z Meksykiem. Rada Bezp. ONZ 15 VIII 1973 uchwaliła rezolucję potępiającą Izrael za uprowadzenie 4 dni wcześniej z Libanu z pomocą wojsk, samolotów bojowych samolotu pasażerskiego Libijskich Linii Lotniczych. Był to pierwszy wypadek p.p. z użyciem lotn. sil zbrojnych. Polska uczestniczy w Tokijskiej Konwencji w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych z 141X1963 (DZ..U. 1971, póz. 147, 148). R. GOLDSTŁIN Convention de Tokio, w. Revue Franccdse de Droit Aerien nr l, 1964; E. ou PONTAVICE La piraterie aerlenne: notions et e f fet, w: Revue Generale de 1'Alr et de 1'Espace. m 3, 1969; J. MACHOWSKI Przestępstwo uprowadzenia cywilnego statku powietrznesr* w Świetle prawa międzynar. publicznego, w Państwo t Prawo i 11, 1970; Z. GA-LICKI Uniawful Seiwre of Atrcrafi, w The Polish Year Book of Im. Law, 1970, s. 171-198; W. SCHREYER Oczy na niebie. ICronika piractwa. Warszawa 1970; J. RAJSKI Konwencja haska o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia siatkami powietrznymi, w: Państwo t Prawo l 6, 1971; E. McWHnWEY Aerial Piracy, Leyden 1971; Z. SZYMAŃCZAK Problem odpowiedzialności karnej sprawców uprowadzenia cywilnych statków powietrznych, w: Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 3, 1972; L. ŁUKASIK Prawnomiedzynar. Środki zwalczania terroryzmu powietrznego, w: Sprawy Międzynar. nr 7-8, 1973; Un-derstanding between the US emd Cuba on hijacking Aircraft and Yessels, W-as.hington-Hayana, 15 U 1973, w: Zbiór Dokumentów 1973, póz. 17. • 2712 PITCAIRN (ang. Pitcaim Island, franc. Ile de Pitcairn, biszp. Isla de Pitcaim, roś. Pitkern), wyspa na pd. • części- O. Spokojnego o pow. 4,6 km2, z 80 mieszk. (wg spisu 1970); kolonia bryt. 1898-1952, kiedy została przyłączona do Fidżi. A Gnidę to Pitcairn. London 1963; J. M. BALL Pitcairn, London 1973, s. 396. ' • 2713 PIWO (ang. Beer, franc. Biere, hiszp. Cerveza, roś. Piwo), jeden z napojów niskoalkoholowych, którego podstawowym surowcem jest chmiel i jęczmień; przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. Produkcja świat, p. 1950 wynosiła 27310 min l, 1960—40430 min l, 1970—63372 min l. Największym producentem były USA, W. Brytania, NRF, ZSRR, Belgia, Czechosłowacja, Kanada, Francja i Australia. W Polsce pro- dukcja p. wzrosła z 346 min l w .1950 do 673 min l w 1960, do 1040 min l w 1970 i do 1180 min l w 1972. Org. zarej. w ONZ: Centrum Kontynentalne Browarów, Continenta) Brewer Cen- ler, z siedzibą w Rotterdamie, od 1948 p.n. Bur. Konwencja Browarniana, Eur. Brewery Convention; łączy towarzystwa krajowe zach. i pn. Europy. Poza tym w ramach EWG działa od 1958 Komitet Roboczy Browarów, Working Committee of Common Market Brewers oraz Eur. Wspólnota Stów; Handlu Hunowego Piwem, Eur. Community of Assoc. of me Wholesale Bcer Trade for the EEC Countries. Rocznik Statystyki Międzynar. 1973. Warszawa 1973, s. 181. • 2714 PLAKAT (ang. Poster, franc. Affiche, hiszp. Car-tel, roś. Płakat), przedmiot zorganizowanej współpracy międzynar. w dziedzinie wystawiennictwa i muzealnictwa. Pierwsze międzynar. wystawy p. odbyły się w Paryżu przed I wojną świat.; między wojnami czołowe miejsce w świecie zajął plakat poi.; Polska założyła pierwsze Międzynar. Muzeum Plakatu w Wilanowie 1968, oraz organizuje od 1966 Międzynar. Biennale Plakatu, Biennale Int. de 1'Affiche w Warszawie (V w czerwcu 1974). J. MROSZCZAK Polnische Plakatkunst. Dusseldorf 1962; LE DUCA L'Affiche. Paris 1963; S. BÓJKO Polska sztuka plakatu. Początki l rozwój do 1939. Warszawa 1971. • 2715 PLAN BAHRA 1969 (ang. Bahr-Plan, 1969, franc. Plan Bahr de 1969, hiszp. Plan de Bahr 1969, roś. Płan Bara 1969), termin międzynar.— plan czteroetapowego odprężenia w Europie, przedstawiony przez zach.niem. polityka dr. E. Bahra 911969 dyrektorowi Inst. Badań Polityki Zagr., Foreign Policy Research Institute w Filadelfii, W. Hahnowi; ogłoszony wiosną 1973 przez czasopismo amer. „Orbis", stał się przedmiotem kontrowersyjnych komentarzy w prasie zach.eur. ze względu na rolę Bahra, jako osobistego doradcy przywódcy socjaldemokracji niem. W. Brandta, w 1968/69 ministra spraw zagr. w rządzie koalicyjnym CDU/CSU-SPD, od 1970 kanclerza rządu NRF. Plan B. zakładać miał 4 etapy: l) normalizacji stosunków z NRD; 2) zawarcia przez NRF traktatu o nieagresji z państwami Europy Wsch. i uznanie istniejących granic; 3) redukcji od 30-.50°/o sił zbrojnych USA i ZSRR w NRF i NRD; 679 Plan Gaitskella 1958 2721 4) utworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie z wyłączeniem mocarstw nuklearnych USA, ZSRR, Francji i W. Brytanii i rozwiązanie NATO oraz Organizacji Paktu Warszawskiego. Le Mumie nr 8894, 18 VIII 1973. • 2716 PLAN „BARBAROSSA" 1940 (ang. „Barbarossa" Plaa 1940, franc. Plan „Barbarossa" de 1940, hiszp. Plan. de „Barbarossa" 1940, roś. Plan „Barbarossa", 1940), nazwa tajnej dyrektywy nr 21 A. Hitlera z 18X111940 polecającej dowództwu niem. sil zbrojnych przygotowanie agresji na ZSRR, zrealizowanej 23 VI 1941; ujawnionej na procesie norymberskim. Dyrektywa nr 21 rozpoczynała si.ę od następującej preambuły: „Niemieckie siły zbrojne muszą się przygotowywać, by jeszcze przed zakończeniem wojny z Anglią rozgromić Rosję Radziecką w błyskawicznej kampanii (plan „Barbarossa"). Przygotowania, które wymagają dłuższego czasu, powinny być rozpoczęte (jełell nie są rozpoczęte) natychmiast i zakończone do 15 V 1941. Szczególny nacisk należy położyć na utrzymanie w tajemnicy zamiaru uderzenia na Wschód. Cel generalny: Znajdujące się w zachodniej części Rosji masy rosyjskich sit zbrojnych należy zniszczyć w śmiałych operacjach przez głęboko wysunięte kliny wojsk pancernych i nie dupuścić do wycofania się zdolnych do walki jednostek na dalekie przestrzenie terytorium rosyjskiego" mumberitskU process.... Moskwa 1958, t. n, s. 559-565; P. ŻYLIN Plan Barbarossa, Warszawa 1973, ł. 392. • 2717 PLAN BARUCHA 1946 (ang. Baruch Plan, 1946, franc. Plan Baruch de 1946, hiszp. Plan Baruch 1946, roś. Plan Barucha 1946), amer. projekt u-międzynarodowienia energii atom., przedłożony Komisji Energii Atomowej ONZ przez reprezentanta USA, przewodu, amer. Komisji Energii Atomowej (AEC), B. Barucha, 14 VI 1946. P.B. składał się z 14 punktów charakteryzujących u-prawnienia Międzynar. Urzędu Rozwoju Energii Jądrowej, Int. Office for Atomie Energy Develop-ment, m.in. kontrolowania na całym globie nie tylko wszelkiej produkcji energii atom., ale i ko- palnictwa .materiałów rozszczepialnych. P.B. zakładał zaprzestanie produkcji broni jądrowych pod warunkiem zniesienia prawa .veta mocarstw w R. Bezp. ONZ w odniesieniu do decyzji proponowanego Urzędu. P.B. został odrzucony przez ZSRR, jako sprzeczny z suwerennością państw członkowskich ONZ. Baruch l O IV 1947 zrezygnował z przewodnictwa amer. AEC i na jego miejsce pręż. USA mianował D. Lilienthala, który zmodyfikował nieco P.B., ale i ten plan, zwany Planem Lilienthala nie znalazł poparcia większości członków Komisji ONZ. Docwnents for the year 1946. w: Int. Comiliation 1946, No. 417, s. 335-345. • 2718 PLAN CAMELOT 1964 (ang. Camelot Project, 1964, franc. Plan Camelot de 1964, hiszp. Plan Camelot 1964, roś. Płan Kameło 1964), krypto- nim systemu badań socjologicznych, prowadzonych od grudnia 1964 na zlecenie Specjalnego Wydziału Badań Operacyjnych Departamentu 0- brony USA, Special Operation Research Office (SORO), przez szereg ośrodków nauk. w Argentynie, Boliwii, Brazylii, Chile, Dominikanie, Ko- lumbii, Salwadorze i Peru, mających na celu u-stalenie rodzajów napięć społ. i możliwości wybuchu wojny domowej, względnie organizowania się. ruchów partyzanckich w poszczególnych krajach Ameryki Lać. Wyniki prac przedłożone zostały Senatowi USA w lutym 1968 pod wspólnym ty- tułem Pax Americana. PLAN COLOMBO -r Plan Kolombo. • 2719 PLAN DAVESA 1924 (ang. Daves Plan, 1924, franc. Plan Daves de 1924, hiszp. Plan Daves 1924, roś. Płan Dauesa 1924), plan przyjęty 9 IV 1924 przez Międzynar. Komisję Reparacyjną, a 16 VIII tegoż roku przez rządy mocarstw zwycięskich (z mocą obowiązującą od l IX 1924), doty- czący spłat reparacji wojennych przez Niemcy po I wojnie świat; plan ten był opracowany przez Komitet Ekspertów powołany 30X11923 pod przewodnictwem amer. finansisty i polityka Char-les G. Dayesa; w myśl P.D. spłata odszkodowań nałożonych na Rzeszę przez Traktat Wersalski miała być rozłożona na bardzo długi okres i u-zależniona od stopnia odbudowy potencjału gosp. Niemiec, umożliwiającego im wypełnienie swych zobowiązań finansowych. W tym celu USA i W. Brytania udzieliły Niemcom kredytów zwanych pożyczką Davesa w wysokości 800 min marek w złocie w celu stabilizacji marki niem. i zainicjowania rozbudowy przemysłu niem. Realizacja P.D. przyczyniła się do odbudowy potencjału gosp. i militarnego Niemiec, a następnie ich ekspansji na rynki środk. i wsch. Europy. W 1929 P.D. zastąpiony został ->• Planem Younga. R. RAAB Der Daves Plan und selm DwchfShrung, w: Zehn lahre Versaittes. Berlin 1929. Bd. l; Ca. G. DAVES A Iow-nal o) Reparatlons, New York 1939; H. Conro Daves Plan, w: Strupp- Schlochauer WSrterbuch des YSIkerrechts, Berlin 1960, Bd. I, s. 314-317. • 2720 PLAN EDENA 1955 (ang. Eden Plan, 1955, franc. Plan Eden de 1955, hiszp. Plan Eden 1.955, roś. Płan Idena 1955), projekt utworzenia między Btiropą Środk. i Wsch. strefy kontrolowanej przez organy międzynar., przedłożony przez premiera W. Brytanii, A. Edena, 18 VII 1955, w czasie Konferencji na Szczycie, w Genewie. Istotą P.E. było stworzenie „strefy buforowej" między Wschodem i Zachodem. Na P.E. składały się 3 dokumenty: a) plan zjednoczenia Niemiec pod kontrolą międzynar. (wchłonięcie NRD), przedstawiony 291 1954 w Berlinie na konferencji min. spraw zagr., b) utworzenie strefy zdemilita-ryzowanej, zgłoszony na „szczycie" w Genewie w lipcu 1955 i c) łączący elementy a) i b) przedstawiony na konferencji min. spraw zagr. w Genewie paździemik-listopad 1955. Elementy planu: l) zawarcie paktu bezpieczeństwa z udziałem 4 mocarstw i Zjednoczonych Niemiec, 2) strony „na określonych przez siebie warunkach" miały zadeklarować pomoc ofiarac agresji, 3) ogólna redukcja sił zbrojnych i zbrojeń w Niemczech l krajach sąsiednich (strefa buforowa), 4) u-tworzenie strefy zdemilitaryzowanej. P.E. nie znalazł poparcia pozostałych mocarstw: Francji, USA i ZSRR. Wielka Czwórka. Konferencja Szefów Rządów. Dokumenty i Materiały, Warszawa 1955. • 2721 PLAN GAITSKELLA 1958 (ang. Gaitskell Plan, 1958. franc. Plan Gaitskell de 1958, hiszp. Plan Gaitskell 1958, roś. Płan Gejtskełła, 1958), projekt zjednoczenia Niemiec na bazie ewakuowania wojsk Francji, USA i W. Brytanii z NRF, a wojsk ZSRR z NRD, Polski i Węgier, oraz utwo- rzenie strefy bezatom. z obszaru zjednoczonych Niemiec, Czechosłowacji, Polski i Węgier. Plan ten opublikował w kwietniu 1958 w Londynie 2722 Plan Gomułki 1963 680 ówczesny przywódca Partii Pracy H. Gaitskell, jako kontrpropozycję na -> Plan Rapackiego. Dokumentacja Prasowa 1958. • 2722 PLAN GOMUŁKI 1963 (ang. Gomułka Plan, 1963, franc. Plan Gomułka de 1963, hiszp. Plan Gomutka 1963, roś. Płan Gomutki 1963), projekt zamrożenia zbrojeń atom. w Europie Srodk., sformułowany 28 XII 1963 przez I Sekretarza KC PZPR W. Gomułkę, w przemówieniu wygłoszo- nym w Płocku. 29 II 1964 Rząd PRL przedłożył zasady P.G. w notach skierowanych do rządów Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR oraz Belgii, Danii, Holandii, Kanady, Luksemburga, NRD i NRF. Dokumentacja Prasowa 1964. PLAN GROMYKI ->• „Parasol atomowy". • 2723 PLAN HARMELA 1967 (ang. Harmel Plan, 1967, franc. Plan Harmel de 1967, hiszp. Plan Harmel 1967, roś. Płan Armela 1967), rezolucja Rady Ministerialnej NATO, uchwalona jednomyślnie 14X111967, w redakcji zaproponowanej przez min. spraw zagr. Belgii P. Ch. Hannela (ur. 1911); rezolucja ta zaleciła państwom członkowskim NATO, aby „wykorzystały w pełni swe możliwości poprawienia stosunków z ZSRR i krajami Eu- ropy Wschodniej", przyjmując założenie, iż „u-czestnictwo ZSRR i USA jest konieczne dla rozwiązania problemów polit. Europy". Dokumentacja prasowa, 1967. • 2724 PLAN HUSAJNA 1972 (ang. Hussein Plan, 1972, franc. Plan de Husayn de 1972, hiszp. Plan Hussein 1972, roś. Płan Chusiejna 1972), projekt ogłoszony 15 III 1972 przez króla Jordanu Hu-sajna utworzenia federacyjnego państwa p.n. Zjednoczone Królestwo Arabskie, złożonego z Jordanii i Palestyny, integrującej znajdujące Się pod okupacją Izrael, terytoria na zach. brzegu Jordanu, strefę Gazy i arab. część Jerozolimy. Plan H. został odrzucony zarówno przez państwa arab., jak również Izrael. Kromka. 1972. • 2725 PLAN KEKKONENA 1963 (ang. Kekkonen Plan, 1963, franc. Plan Kekkonen de 1963, hiszp. Plan Kekkonen 1963, roś. Płan Kekkonena 1963), projekt denuklearyzacji państw skandynawskich, przedłożony 28 V 1963 przez pręż. Finlandii U. K. Kekkonena; projekt ten został w lutym 1965 odrzucony przez —> Radę Nordycką. Dokumentacja prasowa, 1963. • 2726 PLAN KENNANA 1957 (ang. Kennan Plan,. 1957, franc. Plan Kennan de 1957, hiszp. Plan Kennan 1957, roś. Płan Kennana 1957), projekt zgłoszony przez dyplomatę amer. George'a Kennana, w listopadzie 1957; dot zjednoczenia Niemiec na następujących warunkach: ewakuacja wojsk mocarstw zach. z Europy Zach., a wojsk ZSRR z Europy Wsch.; ograniczenie zbrojeń Niemiec zjednoczonych i zakaz przynależenia ich do jakiegokolwiek bloku militarnego. Ani jeden rząd nie poparł P.K. Politycznym celem P.K. było stworzenie warunków, w których „zjednoczenie Niemiec" byłoby równoznaczne z wchłonięciem NRD przez NRF. Dokumentacja prasowa, 1957. • 2727 PLAN KOLOMBO 1950 (ang. Colombo Plan, 1950, franc. Plan de Colombo de 1950, hiszp. Plan Colombo 1950, roś. Płan Kołombo 1950), organizacja utworzona w styczniu 1950 przez min. spraw zagr. bryt. Wspólnoty Narodów, o-bradujących w •Kołombo na Cejlonie. Utworzyli oni Plan Współpracy Rozwoju Gospodarczego Azji Pd. i Pd.-Wsch., Colombo Plan for Coope-rative Economic Development' in South and South- East Asia, którego stałym organem jest od maja 1950 Rada-Planu Kołombo dla Współpracy Technicznej, Colombo Plan Councii for Technical Cooperation in South and South-East Asia, złożone z przedstawicieli rządów Afganistanu, Australii, Birmy, Bhutanu, Cejlonu, Filipin, Indii, Indonezji, Iranu, Japonii, Kambodży, Kanady, Korei Pd., Laosu, Malezji, Malediwów, Nepalu, N. Zelandii, Pakistanu, Singapuru, Syjamu, USA, W. Brytanii i Wietnamu Pd. (Sajgońska adm.). ONZ posiada stałego obserwatora w Radzie. Siedzibą sekretariatu Rady jest Kołombo. J. R. E. CARR-OREGG The Colombo Plan, Ń. York 1951, s. 89; A. BASU The Colombo Plan. A. case of regional econo-mtc cooperation, w: Int. Organilation 9/1955; F.BENHAM The Colombo Plan and other essays, l-ondon 1956, a. 190; L. P. SINOH The Colombo Plan Some Political Aspects, Van-COUYCT 1963; R. S. WmiODJATMODIO Der Gedanke der Block-frelhett In Stidostasien. Geschichte und Deutung der Solldari- IStskonferemen der Colombo-Sfaaten 1954-1961, Stuttgart 1964, s. 178; The Europa Year Book 1972. A Worid Survey, London 1972, Vol. I, s. 153-155. • 2728 PLAN KOPENHASKI 1948 (ang. Copenhagen Plan, 1948, franc. Plan de Copenhague de 1948, hiszp. Plan de Copenhague 1948, roś. Kopien- gagienskij płan 1948), nazwa podziału częstotliwości między rozgłośnie radiowe w -> radiofonicznej strefie eur.; załączony do Eur. Konwencji Radiofonicznej, podp. 151X1948 w Kopenhadze; wszedł w życie wraz z konwencją 15 III 1950. Dt.U. 1949, póz. 498 oraz Di.U. 1951 póz. 81, 82. PLAN ULIENTHALA ->• Plan Barucha 1946. • 2729 PLAN MANSHOLTA 1969 (ang. Mansholt Plan, 1969, franc. Plan Mansholt de 1969, hiszp. Plan Mansholt 1969, roś. Płan Manschołta 1969), kompleksowy plan rozwoju rolnictwa w 10 państwach EWG, w dekadzie 1971-80, opracowany przez S. L. de Mansholta w 1969 (przed odmową Norwegii przystąpienia do EWG), zakładający zbliżenie dochodów rolników do poziomu istniejącego w innych gałęziach gospodarki poprzez szybką modernizację rolnictwa (do 1975 ok. 500 tyś. gospodarstw) i komasację gruntów gospodarstw opuszczonych na skutek trwającego procesu u-cieczki młodzieży wiejskiej do miast (60% rolników państw EWG przekroczyło w 1970 r. 50 lat, a 73% spośród nich nie będzie miało komu przekazać gospodarstw w razie śmierci). W wyjściowym dla P.M. roku 1971 rolnictwo w 10 państwach zach.eur. i w USA obrazuje obok tabela. W 1972 została opracowana zmodyfikowana wersja P.M. Nowy „Plan Manskotta", w: Sprawy Miedynar, nr 7-8, 1972. 681 Planowanie międzynar. 2734 Ludność Produkt Ludność Produkt aktywna naro aktywna naro Kraj w rolni dowy Kraj w rolni dowy ctwie brutto ctwie brutto w% w% w% w% Wiochy 21,5 11,0 frlandia 28,4 19.7 Francja 15,0 6,0 Norwegia 14,7 6,5 Luksemburg 11,6 6,2 Dania 11,9 8,9 NRF 9,6 3,6 W. Brytania 2,9 3,0 Holandia 7,5 7.0 USA 4,8 3.0 Belgia 5,2 5,3 Źródło. Le Plan Mansholt. CEE BruxeUc 1969, 8. 533. • 2730 PLAN MARSHALLA 1947 (ang. Marshall Plan, 1947, franc. Plan Marshall de 1947, hiszp. Plan Marshall 1947, roś. Płan MarszaBa 1947), amer. program odbudowy po n wojnie świat, gospodarki Europy Zach., sformułowany przez gen. G. C. Marshalla, sekr. stanu w rządzie pręż. H. Tru-mana, 5 VI 1947, w Harvard, pt. Plan Odbudowy Europy, European Recoyery Plan (ERP), o-party o szeroki program amer. dostaw towarowych i kredytów, przyznawanych państwom eur. na podstawie Ustawy o Pomocy dla Zagranicy, Foreign Assistance Act, uchwalonej przez Kongres 3 IV 1948. W związku z rozpoczętą -»• zimną wojną w praktyce ograniczony do Europy Zach. Dystrybucję towarów i kredytów powierzono Administracji Współpracy Gospodarczej, Economic Cooperation Administration (ECA), pod przewodnictwem amer. finansisty P. G. Hoffmana. Funkcje integracyjne spełniała powołana do życia —> Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej (OEEC). W ciągu pierwszych dwóch lat, 41 VI 948-4 IV 1950, wartość towarów i kredytów przekroczyła 8,7 mld dół., rozdzielonych następująco: W. Brytania— 2,4 mld, Francja—1,8 mld, Włochy—974 min, NRF—840 min, Holandia—808 min, Belgia i Luksemburg—472 min, Austria—404 mm, Gre- cja—301 min. Dania—181 min, Norwegia— 172 min, Irlandia—117 min, Szwecja—84 min, Turcja—82 min, Triest—24 min, Portugalia— 13 mm, Islandia—11 min. W następnych dwóch latach suma ogólna przekroczyła również 8 mld dół., ale w związku z powstaniem NATO oraz napięciem wywołanym wojną koreańską, b. poważna część dostaw miała charakter militarny. ECA została zmieniona na Administrację Wspól- nego Bezpieczeństwa, Mutuał Security Administration (MSA), obejmującą swoim zasięgiem również kraje pd.azjat; z kolei w czerwcu 1953 MSA przekształciła się w Administrację Zagr. Operacji, Poreign Operations Administration (FOA), a po 2 latach, 30 VI 1955 w Administrację Współpracy Międzynar., Int. Cooperation Administration (ICA), stanowiącą odtąd wydział Departamentu Stanu, a obejmującą już wszystkie transakcje USA towarowe i kredytowe, cywilne i wojsk., ze wszystkimi państwami w świecie, z. którymi USA w latach 1948-55 zawarły odpowiednie układy. Formalnie P. M. zakończył się wraz z ECA, 31 X 1951, niemniej formuła „w ramach P.M." utrzymywała się w Europie Zach. do 1955 na określenie .całego kompleksu ekonomiczno-militamego stosunków krajów OEEC z USA. The European Recowry Program — Basie Documents • integracja gosp.) zakładają w tej czy innej formie nar. planowanie, w obrębie poszczególnych krajów, rozwoju gosp. n międzynar. podział pracy. Stało się to wy- tyczną działania dla powołanego przez Zgr. Og. ONZ, 1963, Komitetu Planowania i Rozwoju, UN Planification and Development Committee. Instytucje regionalne ONZ ekonomiczno-społ. organizują konferencje planistów i seminaria poświęcone planowaniu gosp. i komunalnemu. W Ameryce Lać. pierwszym krajem, Który wprowadził przed II wojną świat planowanie rozwoju gosp. był Meksyk. Inicjatorem planowania regio- nalnego latyno-amer. był w 1959 pręż. Brazylii, J. Kubitschek (ur. 1902) ze swą ideą -»• Operacji Panameryk., zdezaktualizowaną 1961 programem —> Sojuszu dla postępu, którego założeniem było „programowanie rozwoju krajowego i regionalnego". Pręż. Międzynar. Banku Rozwoju, P. Her-rera 28 II 1968 wystąpił z ideą globalnej strategii p.m.: „Rozwiązanie ckon. problemów Świata możliwe jest tylko na podstawie porozumienia miedzy krajami uprzemysłowionymi i tymi, które — znajdując sit w początkowych stadiach rozwoju gosp. — zmierzają do likwidacji nędzy i zacofania". Org. zarcj. w ONZ: Instytut Afryk. Planowania i Rozwoju Gospodarczego, Afri-can Institule for Planification and Economic Development, zał. 1962 w Dakarzc, pod egidą Komisji Ekon. Społ. ONZ dla Afryki. Instytut Azjat. Rozwoju Gospodarczego i Planowania, Asiatic Institute for Economic Development and Planification, zat. 1964, z siedzibą w Bangkoku; pud egidą Komisji Ekon.. Spol. ONZ dla Azji i Dalekiego Wschodu. Instytut Latynoamer. Planowania Ekon. i Społecznego, In-stituto Latino-amcricano de Planificación Económica y So-ciat — Latin-American Institute for Economic and Social PIanning. żal. 1962. z siedzibą w Santiago (Chile); pod egidą Komisji Ekon. Społ. ONZ dla Ameryki Lać., CEPAL. Międzyamer. Stów. Planowania, Interam. Planification So- cicty. żal. 1956, z siedzibą w San Juan (Puerto Rico). W lipcu 1972 utworzony został Komitet RWPG d/s współpracy w dziedzinie planowania, który przystąpił do pracy. Zainteresowane kraje człon- kowskie RWPG opracowały wspólne plany produkcji niektórych rodzajów obrabiarek do metali i w zakresie stworzenia bazy materialno-techn. dla systemu kontenerowego w transporcie oraz zawarły odpowiednie umowy. XXVI Sesja zaleciła krajom członkowskim RWPG przeprowadzenie w latach 1972-74 koordynacji planów na następną pięciolatkę (1976-80) w ten sposób, aby zapewnić zawarcie we właściwym czasie wieloletnich umów gosp., zarówno w trybie dwustronnym, jak i wielostronnym oraz w powiązaniu z pracami przeprowadzonymi dla skoordynowania planów na dłuższy okres, a mianowicie do 1990 roku. CEPAL w swym biuletynie Notas sobre la eco-nomia y el desarrollo de AL nr 108, 1972, podaje spis organizacji planowania w państwach Ameryki Lać. i ocenę ich działalności. W Polsce ukazuje się w Warszawie miesięcznik pt. „Gospodarka, planowa" poświęcony rozwojowi planowania w Polsce i innych krajach socjajist. W Warszawie od 1962 istnieje Wyższy Kurs Planowania Gosp. dla Obcokrajowców (z językiem wykładowym ang.) przy Szkole Głównej Planowania i Statystyki. tnforme sobre el Seminaria de las NV sobre Tecnicas de Planificación. Moscu, 8-22 VH 1964, UN New York 1967, s. 197; La Planificación del Desarrotlo en America Latina, CEPAL Santiago 1967; The Role of Public Emerprises in the Formulation and Implementafion of Development Plans in Centrally Ptanned Economics, UN New York 1967, s. 68; Planificación y Puesla Practica de los Planes, UN New York 1968, s. 245: J. VEROECT Les p/ans dans te Mondt, Paris 1970. s. 578; Plan i wykonanie planu. Red. Z. Kamedci Warszawa 1970, s. 297. — 2735 PLANOWANIE RODZINY (ang. Famiły plan-nmg, franc. Planification de la familie, hiszp. Planificación de la familia, roś. Ptanirowanije siemji), termin międzynar. wprowadzony po II wojnie świat, w miejsce kontrowersyjnego terminu —>• kontrola urodzin,, której propagowaniem zajmuje się także p.r. — 2736 PLANOWANIE W SYSTEMIE RWPG (ang. Planification in the CMEA System, franc. Planification dans le systeme du CAEM, hiszp. Pla- nificación en el Sistema del CAME, roś. Ptanirowanije w sistiemie SEW), w lipcu 1962 przy Komitecie Wykonawczym RWPG w Moskwie zostało stworzone Biuro d/s zbiorczych zagadnień planów gosp. W systemie RWPG nar. plany rozwoju społeczno-gosp. państw RWPG są przedmiotem międzynar. koordynacji, mającej na celu właściwy podział pracy, kooperację wielostronną oraz szczególnie w latach 1971-75 zwiększenie efektywności wzrostu ekon., do czego środkiem gl. jest zwiększenie wydajności pracy, założone dla Bułgarii na 70-80%, Czechosłowacji — 89°/o, NRD—ok. IOOB/O, Polski — 72ł/o, Rumunii — 54-62(l/o, Węgier — 75-80»/o oraz ZSRR—87-90B/o. Dalszą cechą szczególną wszystkich planów nar. na lata 1971-75 jest założenie, że chem. przemysł będzie rozwijany w szybszym tempie od przeciętnego tempa produkcji przem. ogółem. W latach 1969-71 opracowany -został Kompleksowy Program RWPG, również w dziedzinie planowania. Oto zasady ogólne: ,,Kraje członkowskie RWPG uważają, ze współpraca w dziedzinie planowania, a w szczególności koordynacji planów, jest podstawową metodą organizacji współpracy i pogłębiania międzynar. socjalistycznego podziału pracy, dlatego w celu dalszego rozszerzenia i rozwoju tej współpracy ustaliły, co następuje: Kraje członkowskie RWPG w oparciu o wypróbowane w praktyce zasady współpracy będą w dalszym ciągu doskonalić koordynacje nar. planów gospodarczych oraz rozwijać współprace w dziedzinie planowania, w organicznym powiązaniu z rozszerzaniem i planowanym 'wykorzystywaniem stosunków towarowo-pienicżnych. Współpraca w dziedzinie planowania realizowana jest w sposób systematyczny i ciągły w celu terminowego wyłonienia problemów oraz sposobów ich rozwiązania. Sprzyja ona stałemu rozwojowi gospodarki nar. krajów członkowskich RWPG i ich wzajemnych powiązań gosp. Współpraca ta rozwija się w kierunku: — opracowania prognoz dla ważniejszych dziedzin gospodarki, nauki i techniki; — koordynacji planów na dalszą perspektywę w zakresie ważniejszych gałęzi gospodarki nar. i rodzajów produkcji; — dalszego doskonalenia koordynacji pięcioletnich planów rozwoju gospodarki nar.; — wspólnego planowania przez zainteresowane kraje poszczególnych gałęzi przemysłu i rodzajów produkcji; — wymiany doświadczeń krajów członkowskich RWPG w 683 Plan Sazonowa 1914 2740 zakresie doskonalenia systemów planowania i zarządzania gospodarką nar. 2. Koniecznym warunkiem wysokiej efektywności współpracy w dziedzinie planowania jest kompleksowe rozwiązywanie ko-ordynowanych problemów, obejmujące zagadnienia nauki i techniki, inwestycji, specjalizacji i kooperacji produkcji oraz uzgadnianie ta drogą wzajemnych dostaw towarowych oraz podstawowych warunków tych dostaw. Jednocześnie zainicjowano dekadowe i wielodeka-dowe prognozowanie w systemie RWPG. Na XXVIII sesji RWPG w Sofii 18-21 VI 1974 zo- stała zaaprobowana koordynacja planów gosp. państw czl. RWPG na lata 1976-80, równocześnie zalecono opracowanie programu współpracy w dziedzinie planowania produkcji podstawowych rodzajów paliwa i energii do 1990. W Polsce ukazuje się w Warszawie miesięcznik pt. Gos- podarka Planowa. l, KONIKÓW, A. KUJBYSZEW, L. ŁUTKIN Koorillnacyja na-rodnochouajsfwiennych ptanow socyalisticzeskich strun, Mo-łkwa 1964; Kompleksowy Program ... RWPG. Warszawa 1971, ». 21-35. • 2737 PLAN PLEYENA 1950 (ang. Pleven Plan, 1950, flanc. Plan Pleven de t950, hiszp. Plan Pleven 1950, roś. Plan Plewena 1950), projekt utworze- nia ponadnarodowych zach.eur. sił zbrojnych w ramach ->• Eur. Wspólnoty Obronnej, Eur. De-fence Community (EDC), ogłoszony 26X1950 przez premiera Francji R. Plevena; projekt ten miał być realizacją idei W. Churchilla sformułowanej 11 Viii 1950 w Zgromadzeniu Doradczym Rady Eur. i postulującej, by utworzona została „armia eur. pod dowództwem eur. ministra obrony". P.P. miał na celu niedopuszczenie do powsta- nia niezależnej armii niem., przewidując wydzielenie z istniejących armii odpowiednich kontyngentów do wspólnej armii, do której NRF miała tylko dostarczać poborowych, bez prawa posiadania własnych sił zbrojnych i ich organów kierowniczych (ministerstwa i sztabu generalnego). Kanclerz NRF K. Adenauer 29X1950 popart P.P. pod warunkiem „pełnego zrównania jednostek niem. żołnierzy w prawach z innymi kontyngentami", oświadczając, że: „bezczeszczenie cnót niem. żołnierzy, prowadzone od 1945 roku winno być równocześnie zaniechane". Dyskusje na ten temat trwały do 27 V 1952, kiedy Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, NRP i Włochy podpisały układ powołujący do życia EDC na zasadzie rów-norzędności wszystkich 6 krajów i zalecający równoległe utworzenie -r Eur. Wspólnoty Politycznej, Eur. Political Community (EPC); układ ten wymagający ratyfikacji wszystkich 6 państw członkowskich, został ratyfikowany przez Bundestag NRP 19 mi 953, lecz odrzucony przez parlament Francji 30 VTII 1954, co jednocześnie oznaczało dezaktualizację P.P. A. l. ZURCHER The Strugsle to Unhed Europę 1940-1958, New York 1958; L. MOCZULSKI Dylematy. Wstęp do historii Europy Zmh. 1945-1970. Warszawa 1971, ». 233-244. • 2738 PLAN RAPACKIEGO 1957 (ang. Rapacki Plan, 1957, franc. Plan Rapacki de 1957, hiszp. Plan Rapacki 1957, roś. Plan Rapackogo 1957), projekt rządu PRL przedłożony 2 X 1957 przez min. spraw zagr. A. Rapackiego na XII Sesji Zgr. Og. NZ; istotą projektu było utworzenie, pod kontrolą państw członkowskich Układu Warszawskiego i NATO, strefy bezatomowej w Europie środk., obejmujące! terytorium Czechosłowacji, NRD, NRP i Polski. Za P.R. wypowiedziały się natychmiast rządy Czechosłowacji, NRD i ZSRR; przeciw—rząd NRF. Rząd Polski 14 ni 958 przedło- żył formalnie swoją propozycję w formie memorandum rządom czterech mocarstw oraz Czechosłowacji, NRD, NRF. a także Belgii. Danii. Ho- landii, Luksemburgowi i Kanadzie. Propozycja ta nie uzyskała poparcia państw NATO, niemniej wywołała świat, debatę nad możliwościami two- rzenia -»• bezatomowych stref w różnych regionach świata. Pręż. Jugosławii J. Broz Tito 28 U 1958 wypowiedział się za rozszerzeniem P.R. rów- nież na kraje bałkańskie i Włochy; Zgr. Og. NZ, z inicjatywy Szwecji, 4 VII 1961, zaleciło generalnie tworzenie, gdzie to możliwe, stref bezatomowych; na wniosek Brazylii i Meksyku Zgr. Og. ONZ zaleciło 8X11961 denuklearyzację Ameryki Lać.; Komitet Polityczny Zgr. Og. ONZ 24X1 1961 zalecił denuklearyzację terytorium Afryki; rząd ZSRR 20 V 1963 w nocie do rządu USA wypowiedział się za denuklearyzacją regionu M. Śródziemnego; Finlandia 28 V 1963 wystąpiła z propozycją przekształcenia Skandynawii w strefę bezatomową (-»• Plan Kekkonena); ZSRR 281 1964 zwrócił się do Komisji Rozbrojeniowej 18 państw o wciągnięcie do swych prac problemu stref bezatomowych; premier W. Brytanii H. Wil-son 11 II 1965 oświadczył w Izbie Gmin, że jego rząd popiera generalnie ideę stref bezatomowych w Europie. A. ALBRECHT The Rapacki Plan. New Aspects, Warszawa 1963, s. 130; A. RAPACKI Polkh Plan of Desnucleartsation of Europę after 5 years. w: Foretgn Affatrs 1963, nr l. • 2739 PLAN ROGERSA 1970 (ang. Rogers Plan, 1970, franc. Plan Rogers de 1970, hiszp. Plan Rogers 1970, roś. Płan Rodżersa 1970), propozycje sekr. stanu USA, W. Rogersa, pokojowego uregulowania konfliktu Izraela z Egiptem i Jordanią. Główne punkty planu, sformułowane w liście Rogersa do Ministrów spraw zagr. Egiptu i Izraela, 19 V 1970. P.R. zosta} zaakceptowany 25 VII 1970 przez ŻRĄ i Jordanię, a 4 VIII 1970 przez Izrael. W oparciu o ten plan doszło l O VIII 1970 do zawieszenia broni na okres 90 dni; następnie przedłużonego do lutego 1971. Dokumentacja Prasowa. 1970. • 2740 PLAN SAZONOWA 1914 (ang. Sasonow Plan, 1914, franc. Plan Sasonow de 1914, hiszp. Plan Sasonov 1914, roś. Płan Sazonowa 1914), przed- stawiony 141X1914 przez min. spraw zagr. Rosji Siergieja D. Sazonowa ambasadorowi Francji M. G. Paleologue'owi wstępny projekt zmienienia granic państw, w Europie (po pokonaniu Austrii i Niemiec) w oparciu o zasadę narodowościową: Rosja otrzymać miała wsch, Galicję i pn.-wsch. część Prus Wsch., Królestwo Polskie zaś—zaeh. Galicję, Śląsk i Poznańskie; Francja—z powro- tem Alzację-Lotaryngię i części Nadrenii i Pala-tynatu wg swego uznania; Belgia — okręgi, do których zgłasza pretensje; Dania—Szlezwik-Hol- sztyn. Królestwo Hanowerskie miało być wskrzeszone. Austria miała stać się . Trójkrólestwem Austrii, Czech i Węgier. Serbia miała połączyć się z Bośnią, Hercegowiną, Dalmacją i pn. Albanią. Bułgaria miała otrzymać od Serbii część Ma- 2741 Plan Schlieffena 1905 684 cedonii; Grecja pd. Albanię, z wyjątkiem Yalona (Vlora) przyznanego Włochom. W. Brytania, Francja i Japonia miały się podzielić niem. ko- loniami, Wreszcie Austria i Niemcy miały aliantom zapłacić odszkodowanie wojenne. M. O. PALŹOLOOUB La Russie des tzars pendant le Grandę Guerre. 3 t. Paris 1924. • 2741 PLAN SCHUEEFENA 1905 (ang. Schlieffen Plan, 1905, franc. Plan Schlieffen de 1905, hiszp. Plan Schlieffen 1905, roś. Plan Szlifena 1905), opracowany 1905 przez szefa sztabu generalnego armii prus. A. v. Schlieffena plan wojny na dwa fronty z miażdżącymi uderzeniami: na wsch. z Prus Wsch. na Rosję, a na zach. przez Belgię, Luksemburg, Holandię na Francję; był podstawą koncepcji napaści Niemiec na Francję przy po- gwałceniu neutralności Belgii w 1914 i 1940. G. Rm-ER Der Schlleffenplan, 1956; J. L. WALLACK Das Dogma der Vernlchtunssschlachl, 1967. • 2742 PLAN SCHUMANA 1950 (ang. Schuman Plan, 1950, franc. Plan Schuman de 1950, hiszp. Plan Schuman 1950, roś. Płan Szamana 1950), projekt wysunięty 9 V 1950 przez franc. min. spraw zagr. R. Schumana nazwany jego imieniem; zawierał propozycję połączenia całej francusko-niem. produkcji węgla i stali i podporządkowania jej wspólnej władzy—organizacji, do której mogłyby przystąpić również inne eur. kraje. W wyniku P.S. 18 IV 1951 został podpisany układ o utworzeniu ->• Eur. Wspólnoty Węgla i Stali, jednej z trzech integracyjnych zachodnioeur. wspólnot gospodarczych. Bibliographie żur europalschen Integration. KBIn 1962, f. ISO; W. MORAWIECKI Organizacje mledsynar., Warszawa 1965. • 2743 PLAN STRAUSSA (ang. Strauss Plan, 1965, franc. Plan Strauss de 1965, hiszp. Plan Strauss 1965, roś. Płan Sztrausa 1965): l) projekt utworzenia wspólnej zachodnioeur. siły nuklearnej w ramach NATO obok sił atomowych USA, propagowany przez bawarskiego chadeckiego polityka F. J. Straussa, min. obrony NRF w 1955-62. Plan ten spotkał się z kategoryczną opozycją Francji, obawiającej się, by Bundeswehra nie stała się kierowniczym członem zachodnioeur. wspólnoty obronnej, a NRP—hegemonem militarnym, gosp. i polit. Europy Zach., zdolnym do sprowokowania nowej wojny; 2) nazwa przyjęta dla wielkomocarstwowej doktryny NRF, która sformułował F. J. Strauss w książkach wyd. 1965 w Londynie, 1966 i 1968 w Stuttgarde. Myśl przewodnia P.S. opierała się na następującym założeniu: wskutek różnych czynników wpływ USA na Europę będzie malał, jednocześnie ciężar polityki ZSRR, wobec zagrożenia ze strony Chin, będzie przenosił się na Azję, a obóz socjalist. w Europie zdezintegruje się; w tej sytuacji nie ma więc powodu uznawać ustalonego w Poczdamie eur. status quo, a przeciwnie, należy dążyć do zjednoczenia Europy po Bug „... przez oddziaływanie na kraje demokracji ludowej, jak też w stanowczych negocjacjach z Moskwą, w ramach długotrwałego procesu...". W konsekwencji tej polityki zunifikowana pod przewodem Niemców Europa, stanie się trzecim supennocarstwem atomowym i gosp., godnym partnerem USA. P.S. powstał po klęsce polit., jaką poniósł Strauss 1962, starając się wpłynąć na doktryny strategiczne USA. I ten P.S. spotkał się—z tych samych powodów co po- przedni—z kategoryczną opozycją Francji. F. J. STRAUSS The Grand Design. Lbndon 1965; P. J. STRAUSS Entwurf fur Europa, Stuttgart 1966; F. J. STRAUSS Herom-forderung und Antwort—ein Programm fttr Europa, Stuttgart 1968. • 2744 PLAN TRETTNERA 1965 (ang. Trettner Plan, 1965, franc. Plan Trettner de 1965, hiszp. Plan Trettner 1965, roś. Płan Trettnera 1965), projekt utworzenia na granicy NRP z NRD i Czechosłowacją pasa min atomowych. Autorem projektu zgłoszonego w grudniu 1964 na sesji NATO w Pa- ryżu był ówczesny gen. inspektor Bundeswehry, gen. H. Trettner. Celem planu było przesądzenie charakteru ewentualnego konfliktu zbrojnego pomiędzy państwami NATO a Układu Warszawskiego, który od pierwszego momentu miał przerodzić się w wojnę atomową, w konsekwencji czego Bundeswehra powinna zostać uzbrojona w broń nuklearną. P.T. nie został zaakceptowany przez Radę NATO, niemniej od grudnia 1965 przedstawiciele Bundeswehry zostali dopuszczeni do Grupy Planowania Nuklearnego NATO, opracowującej założenia wojny jądrowej. J. STEFANOWICZ Świat w trzydziestu odsłonach 1945-1970, Wyd. U Warszawa 1971. • 2745 PLAN TRYGVE UE 1950 (ang. Trygve Lie Plan, 1950, franc. Plan Trygve Lie de 1950, hiszp. Plan Trygve Lie 1950, roś. Płan Trigwe Li, 1950), oprać, przez Sekr. Gen. ONZ Trygve Lie i przedłożone w czerwcu 1950 czł. ONZ „Memorandum o sprawach, które winny być uwzględnione przy opracowywaniu 20-letniego planu umacniania pokoju za pośrednictwem ONZ". Memorandum zawierało następujące 10 punktów: l) Rozpoczęcie, zgodnie z Karta NZ, określonych spotkali Rady Bczp. na szczeblu ministrów spraw zagr. lub szefów rządów (postulat ten został zrealizowany po raz pierwszy 1970). 2) Podjecie nowych wysiłków celem stworzenia systemu miedzynar. kontroli energii atomowej, skutecznie zapobiegającemu jej utyciu na cele wojenne a popierającemu )ej wykorzystywanie dla celów pokojowych. 3) Podjecie nowych studiów md możliwością kontroli wyścigu zbrojeń nie tylko w dziedzinie broni Jądrowych, ale także i innych brom masowej zagłady, jak również zbrojeń klasycznych. 4) Podjecie nowych wysiłków w celu oprać, układu o siłach zbrojnych stawianych do dyspozycji Rady Bezp. przez państwa członkowskie ONZ, celem umożliwienia Radzie egzekwowania swych decyzji zgodnie z zaleceniami Karty NZ. S) Zaakceptowanie l zastosowanie zasady, że jest rozsądne l słuszne dążenie możliwie najszybsze do osiągnięcia uniwersalności ONZ. 6) Opracowanie skutecznego programu pomocy technicznej dla rozwoju ekonomicznego w oparciu o inwestycje kapitałowe na wielką skalę, wykorzystując dostępne źródła prywatne, rządowe i miedzyrz. 7) Dążenie najbardziej skuteczne przez rządy członkowskie org. wyspecjal. ONZ do „podnoszenia poziomu życia, zapewnienia wszystkim pracy oraz rozwijania postępu gospodarczego i socjalnego", zgodnie z zaleceniami karty NZ. 8) Rozwijanie energiczne i kontynuowanie prac ONZ w dziedzinie praw i wolności podstawowych człowieka, aby w całym świecie byty one przestrzegane i szanowane, ł) Wykorzystanie ONZ do popierania drogą pokojową „a w razie potrzeby siłą, rozwoju ludów zależnych, kolonialnych i pótkolonialnych, celem osiągnięcia równości ludów w całym twiecic". 10) Aktywne i systematyczne stosowanie zasad Kuty NZ oraz wykorzystanie całego mechanizmu ONZ dla rozwoju prawa miedzynar. aż do ewentualnego powstania prawa uniwersalnego, powszechnie obowiązującego w uniwersalnej społeczności (wiata. Plan T.L. nie odegrał większej roli, z powodu wojny koreańskiej, której wybuch wywołał głęboki kryzys w ONZ. Yearbook of the tW 1950. Pluralizm ideologiczny 2749 AŃ WEBSTERA ->• Belize. 2746 AŃ YOUNGA 1929 (ang. Young Plan, 1929, nc. Plan Young de 1929, hiszp. Plan Young 19, roś. Plan Junga 1929), „Nowy plan" uregulują zobowiązań reparacyjnych Niemiec, za-ijektowany przez amer. delegata na Konferen-Paryską w sprawie reparacji, 1929, O. Younga, liżający poważnie w stosunku do ->• Planu vesa wojenne długi Niemiec i rozkładający je raty do 1987. Realizacja Planu wyraziła się 8 aktach międzywojennych: w Protokole Has-i, 31 VIII 1929; dwóch Porozumieniach Has-li Mocarstw Wierzycielskich Niemiec 2011930; ladzie Haskim z Rzeszą, 2011930; Układzie skim z Austrią, 2011930; Układzie Haskim Bułgarią, 2011930; Układzie Haskim z Cze-isłowacją 2011930; Porozumieniem Haskim sprawie Wspólnego Memorandum 2011930. n formalnie wszedł w życie 17 V 1930, faktycz-pozostał on na papierze, zawieszony tzw. Mo-)rium Hooyera HVini931 i anulowany na oferencji Lozańskiej Mocarstw Wierzycielskich mieć. Układem z Niemcami 9 VII 1932 Polska yjęła P.Y. z pewnymi zastrzeżeniami. l Younga, Dt.U. 1931, póz. 701 i 703, errata póz. 836; •ofortom Hoowra. Dz.U. 1933, póz. 196; Układ Lozari-Zbiór Dokumentów Polityki Narodów. Warszawa 1933. MTFORMA KONTYNENTALNA -> Szelf itynentalny. 2747 WA POPRAWKA (ang. Platt Amendment, ic. Amendement de Platt, hiszp. Enmienda tt, roś. „Poprawka Płatta"), instrument inter-icji USA w wewnętrzne sprawy Rep. Kuby 'atach 1902-34. Stany Zjedn. uznając niepod-ość Kuby, ograniczyły jej suwerenność Trak-m Kuby z USA, zobowiązującym Kubę do czenia do swej Konstytucji postanowienia: •ad Kuby udziela Stanom Zjedn. prawa inter-icji celem zachowania niepodległości Kuby". mulę tę wprowadził Kongres USA, poprawką ustawy o wydatkach rządu USA na wojsko, /11902, wniesioną przez Senatora Płatta, któ-uzależnił uchwalenie ustawy od wymuszenia rządzie Kuby przyjęcia ww. formuły, co Kon-i zatwierdził. Również Kuba musiała się zgo-; na zainstalowanie wojennej bazy amer. w za- •• -> Guantanamo. USA wykorzystały P.P. dla rwencji zbrojnych w 1906, 1912, 1917 i 1924 s demonstracji 1934 okrętów wojennych USA wodach terytorialnych Kuby. 29 V 1934 USA p. nowy traktat z Kubą, anulujący formułę ta, ale zachowującą prawa USA do Guanta-10. M. MALŁOY Treaties Conyentions, Int. Acts, Protocols itgreement between the US and olher Powers, Washington /38, t. n i IV; R. F. SMITH The VS and Cuba: Business Diplemacy 1917-1960, New York 1960; D. G. MUNKO ventu>n and the DoUar Diptomacy 1917-1960, New York ;BISCYTOWA KOMISJA -r Międzysojuszni-Komisja Rządząca i Plebiscytowa. 2748 iBISCYTY Pac. plebiscitum 'decyzja ludu'], ;. Plebiscites, franc. Plebiscites, hiszp. Plebisci-ros. Plebiscyty), termin międzynar.—głoso-ie powszechne ludności państwa lub określonego regionu w celu ustalenia jego statusu międzynar., np. przynależności do unii państw, lub (w przypadku regionu) opowiedzenia się po stronie jednego z dwóch państw albo za utworzeniem własnego państwa. Pierwsze p. nowoczesne zaini- cjowała rewolucja franc.: w Awinionie 1791, w Sabaudii 1792, w Nicei, Belgii i Palatynacie Reńskim 1795, oraz w Miluzie i Genewie 1798. W XIX w. p. w dużym stopniu decydowały o zjednoczeniu Włoch, a szereg traktatów zawierało klauzulę plebiscytową, m.in. traktat Francji z Sar- dynią z 24 III 1860 spowodował p. w Sabaudii i Nicei, które ogromną większością głosów opowiedziały się za Francją, a traktat między Austrią a Francją z 24 VIII 1866 spowodował, że Wenecja prawie jednogłośnie opowiedziała się za integracją z Włochami; natomiast nie został prze- prowadzony p. w Szlezwiku, przewidziany traktatem Austrii z Rzeszą z 11 X 1878 oraz w okręgach Tacna i Arica, przewidziany traktatem Chile z Peru z 20X1883. Norwegia p. w 1905 zdecydowała swe odłączenie od Szwecji. Po I wojnie świat, na podstawie Traktatu Wersalskiego z 28 V 1919 odbyły się p.: w związku z art. 32-34 w 1920 w okręgach Eupen i Malmedy (przekazane 201X1920 Belgii) oraz w 1935 Zagłębiu Saary (przeważająca liczba obywateli wypowiedziała się za przyłączeniem do Niemiec, co nastąpiło l TO. 1935); w związku z art. 88 odbył się 20 III 1921 p. na Górnym fiasku, oraz zgodnie z art. 94-97 w Prusach Wsch. i w Prusach Zach. 11 VII 1920; zgodnie z art. 109 i 110 w 1920 w Szlezwiku. Poza tym na podstawie art. 49 i 50 Traktatu Saint Germain-en-Laye z Austrią odbył się 1920 p. w Klagenfurcie. Decyzją Rady Najwyższej z 271X1919 p., które miały się odbyć na Śląsku Cieszyńskim oraz Spiszu i Orawie, nie zostały przeprowadzone na skutek ugody polsko-czechosł., podp. w Spa l O VII 1920, przekazania decyzji w sprawie przynależności tych ziem Radzie Ambasadorów, która wydała orzeczenie 28 VII 1920. Protokołem uzupełniającym do Traktatu Saint Germain-en-Laye podp. 13X1921 w Wenecji przez Austrię i Węgry obie strony zgodziły się na p. w mieście Sogronie (austr. Odenburg), którego ludność w grudniu 1921 opowiedziała się za Węgrami. Po II wojnie świat, p. odbywały się gł. na terytoriach hieautonomicznych na zlecenie Administracji Powierniczej ONZ. F. LIEBER De la yateur des plebiscites en droit int„ w: Reyue de droit int. et legislation comparatiye, Paris 1871; R. DE CARD Les annexiones et les plebiscites dans 1'hisloire con-temporaine, Paris 1881; S. WAMBAUGH A Monograph on Plebtscites wtth a Collection of Offtciat Documents, New York 1920; Plebiscite and Referendum. HMSO London 1920; E. O. CRlsn La Teoria del plebiscito ante la historia y el derecho, w: Revisla de polittca int., Santiago. Julio 1922, L. ZIELENIEW-SKl Plebiscyt w Prawie Narodów, Warszawa 1928; S. WAMBAUGH Plebiscites sińce the Wortd War, Vol. H, London 1933; Z. LIETZ Plebiscyt na Powiau. Warmii t Mazurach w 1920 roku. Warszawa 1958; J. KRASUSKI Problem polsko-niemieckt w traktacie wersalskim, Poznań 1963. • 2749 PLURALIZM IDEOLOGICZNY [z tac. pluralis 'mnogi'], (ang. Ideological Pluralism, franc. Plu-raiisme ideologique, hiszp. Pluralismo ideológico, roś. Idieołogiczeskij pluralizm), termin międzynar. — występujące w jednym kraju lub na jednym kontynencie współistnienie obok siebie różnych ideologii, np. światopoglądu materialist. obok idealist. Na kontynencie amer. po n wojnie 2750 Plutokracja świat. USA narzuciły państwom latynoskim doktrynę niezgodności z systemem amer. innego ustroju niż burżuazyjny, co w momencie powstania socjalist. Kuby stało się przedmiotem zasadniczej kontrowersji polit. i wypowiadania się wielu państw Ameryki Lać. przeciw ideologicznemu bojkotowi Kuby. Pręż. Meksyku L. Echeveria, 11X1973, w orędziu do Kongresu przeciwstawił doktrynie USA doktrynę p.L: „Pluralizm ideologiczny jest rzeczywistością, która winna być uznana za podstawę kontynentalnej koegzystencji." Informe amial del Presidente Luis Echeveria, l IX 1973, Me-aco DF 1973. • 2750 PLUTOKRACJA (ang. Plutocracy, franc. Plouto-cratie, hiszp. Plutocracia, roś. Płutokratija), termin międzynar. o dwojakim znaczeniu: l) ustrój polityczny, W którym dominuje najbogatsza część klas posiadających; 2) warstwa najbogatsza klas posiadających. • 2751 PŁACE (ang. Wages, franc. Salaire, hiszp. Sa-lario, roś. Płaty), termin międzynar. — wg definicji ILO: „Płacą jest — bez względu na nazwę lub sposób obliczania — wynagrodzenie lub zarobki (dające się wyrazić w gotówce i ustalone przez umowę lub ustawodawstwo krajowe), które na mocy pisemnej lub ustnej umowy najmu usług należą się od pracodawcy pracownikowi bądź za pracę wykonaną lub któr.1 ma być wykonana, bądź za usługi świadczone lub które mają być Świadczone" (art. l Konwencji Nr 95 ILO). P. są przedmiotem statystyki międzynar. od 1905, kiedy bryt. Board of Trade przez 4 lata prowadził badania p. w przemysłach budowlanym, dru- karskim i metalowym w W. Brytanii, USA, Belgii, Francji i Niemczech, uzyskując pierwsze dane porównawcze międzynar. Od 1920 urząd statyst. ILO prowadzi stale badania nad p. na całym świecie i opracowuje wskaźniki p. realnych w większych miastach, a także wprowadził standaryzację międzynar. statystyki p. zarobków i -»• czasu pracy. Międzynar. statystykę p. prowadzi również ONZ. Place są przedmiotem następujących konwencji międzynar.: l) Konwencja Genewska ILO Nr 95, dotycząca ochrony plac, Convention Concerning tnę Protection of Wages, podp. w Genewie l XII 1949, postanawiająca iż: „zabrania się pracodawcy ograniczenia w jakikolwiek sposób wolności pracownika w dysponowaniu swą płacą według własnej woli" (art. 6); w razie bankructwa przedsiębiorstwa ..płaca stanowiąca wierzytelność uprzywilejowaną będzie wypłacana całkowicie, zanim zwykli wierzyciele będą mogli żądać swej części" (art. 11) oraz „wzbronione jest dokonywanie wypłaty płac w sklepach sprzedaży napojów alkoholowych lub w innych podobnych zakładach" (art. 13). 2) Konwencja Genewska ILO Nr 100. dotycząca jednakowego wynagrodzenia dla pracujących mężczyzn i kobiet za prace jednakowej wartości, Convention Concerning F.qual Remuncration for Men and Wo-mcn Workers for Work Equal Valuc, podp. w Genewie 29 VI 1951, ustalająca że: termin ,,wynagrodzenie" (ang. Remune-ration, franc. Remuneration, hiszp. Remuneración. roś. Woz-nagrażdienije) oznacza place *ub uposażenie zwykłe, podstawowe lub minimalne i wszelkie inne korzyści płacone bezpośrednio lub pośrednio w gotówce lub w naturze, przez pracodawcę pracownikowi z tytułu zatrudnienia tego pracownika" (art. l) oraz ..każdy Członek powinien popierać... stosowanie do wszystkich pracowników zasady jednakowego wynagrodzenia pracujących kobiet i mężczyzn na pracę jednakowej wartości". (Polska uczestniczy w obu Konwencjach od 1955). Bryt. Ministerstwo Pracy ogłosiło w sierpniu 1972 wyniki badań przeprowadzonych w 8 zach.eur. państwach, jaki procent zarobków mężczyzn za tę samą pracę otrzymują w przemyśle robotnice: w żadnym 100%; najwięcej w Szwecji—83%, następnie: we Francji — 77°/o, we Włoszech — 76%, w NRF—70°/o, W Belgii — 68%, w Ho- landii—61%, w W. Brytanii—59%, oraz najmniej w Luksemburgu — 56%. Roczniki statyst. prowadzące statystykę p.: tW Statistical Yearbook, ILO Yearbook of Labow Slatisncs. La stanuarisation int, des statistiaue de salaires et des heures du irayail. 01T Geneve 1937; T. CZAJKOWSKI nucę, w: Encyklopedia nauk politycznych. Warszawa 1939, T. IV, s. 308-314; A. MELICH Podstawy teorii płac w socjalizmie. Warszaw 1973, s. 206. • 2752 PŁATNICZA RÓWNOWAGA MIĘDZYNARODOWA (ang. International balance ol Payments, franc. Balance internationale de payement, hiszp. Balanza Internacional de Pagos, roś. Mieżduna-rodnoje płatiożnoje rawnowiesije), termin międzynar. — taki stan stosunków rynków świat., że bilanse płatnicze gł. krajów są zrównoważone przez dłuższy okres; gdy występuje odwrotne zjawisko mówi się o zachwianiu lub nawet załamaniu m.r.p,. czego klasycznym przykładem byt wielki kryzys świat, rozpoczęty -r „czarnym piątkiem" 13X1929 i kryzysami bilansów płatniczych: Rzeszy—1930, W. Brytanii—1931, USA—1933, Francji i Szwajcarii—1935/36. T. ŁYCHOWSKI Zagadnienia obrotu międzynar.. Warszawa 1957. PŁATNOŚCI MIĘDZYNARODOWE -> Konwencje międzynarodowe płatnicze. • 2753 PŁODNOŚĆ i NIEPŁODNOŚĆ (ang. Fertiiity and sterility, franc. Fecondite et sterilite, hiszp. Fertiiidad y esterilidad, roś. Płodowitost' i bies- płodije), przedmioty zorganizowanych międzynar. badań naukowych. Org. zarej. w ONZ: Międzynar, Stów. P., Int. Fertiiity Assoc. żal. 1951, z siedzibą w Neapolu z zadaniem popierania rozwoju badań nad p. i n.; łączy uczonych ponad 60 krajów, m.in. Polski; w stałej łączności z WHO; organizuje kongresy co 3 lata; publ. luurnal of Int. Fenility. Yearbook ol Int. Orsamzations, 1973. • 2754 PŁYNNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA (ang. International liquidity, franc. Liquidite internationale, hiszp. Liquidcz internacional, roś. Mieżdunarod-naja pławnost'), termin międzynar. — możność finansowania obrotów handlu zagr. z pomocą międzynar. zasobów rezerwowych złota, papierów wartościowych, „twardych walut"; przedmiot międzynar. narad w okresie międzywojennym z inicjatywy J. M. Keynesa; po II wojnie świat, przedmiot permanentnych analiz Międzynar. Funduszu Walutowego (IMF), w związku z rosnącymi szybciej od międzynar. rezerw rozmiarami płatności w handlu światowym. W latach 1958-67 wg tych analiz proporcja ta zachwiała się b. poważnie, ponieważ świat, obroty podwoiły się, a rezerwy wzrosły tylko 27%. W związku z tym, 1968,.IMF zmodyfikował swój statut pod kątem zwiększenia p.m. przez specjalne prawa ciągnienia SDR. W analizach bilansów płatniczych krajów członkowskich IMP stosuje się ustalanie deficytu netto na bazie p.m. (on liquidity basis) w przypadku zmniejszenia się rezerw złota, lub dewiz. E. DRABOWSKI System walutowy wspólczesneno kapitalizmu, Warszawa 1964; K. STUDENTOWICZ Problematyka ptynnofct Poczta ONZ 2759 ritdsynar.. w: Handel Zagraniczny 1964, nr l: Z. FoLTłASKI /l(iio'iuir. System Walutowy w gospodarce kapitalist., Hussws 1970. •UCISKI ->• Kule, pociski. POCZDAM (ang. Potsdam, franc. Potsdam, hiszp. •otsdam, roś. Potsdain), niem. Potsdam, m. w • UPU, którego nazwa w Polsce przyjęła się jako Świat. Związek Pocztowy. W Polsce w okresie rozbiorowym, aczkolwiek wydawane były polskie znaczki pocztowe (->• filatelistyka), zarząd poczt był w rękach zaborców. Prowizoryczna organizacja w latach 1918-24 została unormowana u- stawą z 3 VI 1924, uwzględniającą przystąpienie Polski, 1919, do Konwencji Berneńskiej. Odrębne przedsiębiorstwo państw, utworzone zostało 22 III 1928 pn. Polska Poczta, Telegraf i Telefon, które istnieje również w PRL; podlega Ministerstwu Łączności. Zgodnie z art. 56 Świat. Konwencji Poczt, z 3 X 1957 w obrocie międzynar. znajdują się międzynar. pocztowe kupony na odpowiedź (ang. Int. Postał Coupons, franc. Coupóns-re-ponses int. de poste, hiszp. Cupones respuesta int. de correos, roś. Mieżdunar. pocztowy je otwietnyje kupony). Państwa czł. UPU są zobowiązane do obrotu kuponami. W ramach RWPG, 21 XII 1957, została powołana do życia Organizacja Współpracy Krajów Socjalist. w Dziedzinie Łączności Elektrycznej i Pocztowej. Dwadzieścia lat poczty t telekomunikacji w Polsce. Warszawa 1939; nirtionnaire des Biireaux de Poste du Monde, Bernc, 5< ed. 1951 (2 t. lilia wszystkich urrędow pocztowych w śniecie, ogl. okresowo przez UPU); Podstawowe dokumenty RWPG.... opr.: B. Reutt, Warszawa 1972, s. 477-481. POCZTA DYPLOMATYCZNA (ang. Diplomatic pouch, franc. Valise diplomatique, hiszp. Valija diplomatica, roś. Dipłomaticzeskaja poczta), termin międzynar.—zaplombowane pojemniki przewożone przez -> kurierów dypi ornat do lub z placówek zagr., przedmiot konwencji między- nar. o przywilejach i immunitetach dyplomat., gwarantujących, że p.d. nie zostanie ani otwarta, ani opóźniona, ani zniszczona. Przy każdej p.d. obowiązuje list kurierski, wyszczególniający pakiety, które kurier wiezie. C. HURST Les Immunites Diptomatiaues, w: Recueil des Cours de 1'Academie de DroU Int. 12/1926, n s. 228. • 2758 POCZTA i TELEKOMUNIKACJA, ORGANIZACJE MIĘDZYRZĄDOWE (ang. Maił and Telecommunications, Intergovernmental Organiza-tions, franc. Poste et telecommunication, organi-sations inter-gouvernementales, hiszp. Correos y Telecomunicación, Organizaciones intergubema-mentales, roś. Poczta i elektroswiaż, mieżprawi-tielstwiennyje organizacyi). Org. zarcj. w ONZ (poza Mledzynar. Unia, Telekomunikacyjna, -- rru): Afryk, i Malgaska Unia Pocztowa i Telekomunikacyjna, African and Malagasy Postał and Telecommunication Union, Union africainc et malgache des postes et telecommunications, UAMPT, zał. 8 IX 1961 na bazie Konwencji podp. przez 14 państw: Czad, Dahomcj, Gabon. G. Wolta. Kamerun, Kongo. Malgaska Rep., Mauretania, Niger, Rep. Środkowoafrykańska, Rwanda. Senegal, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej. Siedziba Brazzayille. Afryk. Unia Pocztowa i Telekomunikacyjna, African Postał and Telecommunication Union, zat. w lipcu 1935 na bazie umowy podp. przez administracje pocztowe Afryki Pd„ Afryki Pd.-Zach. (Namibii), Angoli. Botswany, Burundi. Konga, Lesoto, Malawi, Mozambiku, Rodezji Pd. i Suazi. Siedziba: Pretoria. Afryk. Unia Pocztowa, African Postał Union. AfPU, zat. na bazie konwencji podp. 2 XII 1961 w Tangerze przez rządy Algieru, Egiptu, Ghany, Gwinei, Mali i Maroka. Siedziba: Kair. Arab. Unia Pocztowa, Arab Postał Union. APU, Union Postale Arabe. UPA. zał. l IV 1954 na bazie umowy miedzy administracjami pocztowymi 15 arab. państw. Siedziba: Kair. Azjatycko- Oceaniczna Pocztowa Unia, Asian-Oceanic Postał Union. AOPU. Union poslale de 1'Asie et de rOucanie. żal. l IV 1962, po ratyfikacji konwencji podp. 23 l 1961 w Manili przez Filipiny. Koree Pd„ Syjam i Tajwan. Siedziba: Manila. Bur. Konferencja Administracji Pocztowej i Telekomunikacyjnej, Eur. Conferencc of Post and Telecommunications Administration, Conferencc eur. des administralioni des po-stes et dc telecommunications, CEPT. żal. 26 VI 1959. jako porozumienie 24 administracji pocztowych państw Europy Zach.; organizuje coroczne sesje. Pocztowa Unia Ameryk i Hiszpanii, Postał Union of thc Amcricas and Spain. PUAS, Union Postał de las Amcricas y Espana, UPAE, zał. 1911 w Montevideo przez I Południowoamerykański Kongres Pocztowy, łączy rządy 22 'państw latynoskich Ameryki i Hiszpanii. Organizuje co 5 lat kongresy (1966 w Meksyku, 1971 w Santiago. Chile). Siedziba: Buenos Aires. Yearbook of Int. Orsantzattons 1973. • 2759 POCZTA ONZ (ang. UN Maił, franc. Poste de 1'ONU, hiszp. Correo de la ONU, roś. Poczta OON), instytucja powstała 3 T 1951 w siedzibie ONZ, na podstawie uchwały Zgr. Og. NZ, z 16 XI 1950. Pierwsze międzynar. znaczki Poczty ONZ ukazały się 24 X 1951 (krajowe znaczki z nadrukiem „United Nations" ukazały się w kwietniu 1945 w USA na inaugurację Konferencji NZ w San Francisco; były to szarego koloru centowe znaczki z napisem „Por the United Nations! Aprii 25. 1945", i podpisem F. D. Roosevelta). Poczta podlega autonomicznej jednostce w Sekretariacie ONZ: UN Postał Administration. D. PATRIFK, M. PATRICK The Posiane Slamps and Postoi History o1 the UN, Toronto 1955; Admtnistracion Postoi de las NV. Emislones postałeś de la NU 1951-1966, New York 1966, również w ang. i franc.