WSPOMNIENIA
    Aleksandra Piłsudska

     Instytut Prasy i Wydawnictw
              Novum"            Warszawa 1989



CZĘŚć PIERWSZA

ROK 1939 - WOJNA



PO DWUDZIESTU PIęCIU LATACH OD WYMARSZU KADRÓWKI

  Nie było ani jednej chmurki na niebie rankiem 6 sierpnia 1939 roku,
gdy jechałam z Warszawy do Krakowa. Urodzaj tego lata widziało się wszę-
dzie. Pola dojrzewającej pszenicy i jęczmienia, tu ówdzie poprzerywane
szafirowym łubinem, ciągnęły się na równinach aż do horyzontu. Dojrzewały
lny bladoniebieskie, czekające na zebranie i wysyłkę do warsztatów tkackich
w okolice Wilna i do Łodzi. W mijanych wioskach i majątkach kulturę ziemi
widziało się w czerwieniejących w słońcu pomidorach i kapuście, lśniącej w
niewyschniętej jeszcze porannej rosie. Starzy ludzie twierdzili, że nie pamię-
tają takich urodzajów jak w tym roku. Nawet drzewa owocowe na drógach
między Warszawą a Kielcami uginały się pod ciężarem gruszek, jabłek i
śliwek. -Ogródki przy chłopskich chatach pełne były słoneczników i różnoko-
lorowego kwiecia.
  Słońce właśnie wschodziło, gdy opuściłam przedmieścia Warszawy i je-
chałam w wielkiej ciszy przez zamglone łąki i śpiące jeszcze wioski. Zza
pagórków wstawało słońce, oświetlając wierzchołki drzew; pianie kogutów
budziło mieszkańców wsi.
   Kiedy nadszedł ranek droga zapełniała się przeróżnymi pojazdami.-
Niektóre były bardzo prymitywne: barwne kilimki, dzieło wiejskich gospo-
dyń, przykrywały słomę lub gołe deski. Konie wyczyszczone staranniej, z
grzywami barwnie przyozdobionymi, wznosiły wysoko oświetlone słońcem
głowy, potrząsając nimi i rżąc, jakby wiedziały czym są dla właściciela.
Chłop nasz kocha konia i w ciężkich chwilach sobie i rodzinie odejmie, aby
konia nakarmić.
  Jechaliśmy przez miasteczka fabryczne, gdzie w ten dzień świąteczny
ludność wolna od pracy zalegała chodniki i place. Mijaliśmy małe wioski,
w których wznoszono łuki tryumfalne z zieleni i kwiatów, a mężczyźni i
kobiety, w strojach ludowych, spieszyli do kościoła. Była to - dwudziesta
piąta rocznica wymarszu Kadrówki. Obiecałam, że będę na zjeździe legioni-
stów w Krakowie i teraz, gdy minęliśmy już Kielce, zaczęłam sobie przypo-
minać tamte czasy, kiedy Kadrówka przekraczała granicę, po cofnięciu się
wojsk rosyjskich, które okupowały tę ziemię.

                                                  7



   Pamiętam jak tego dnia zgodnie z otrzymanym rozkazem ja i dwie inne
panie oraz panowie wyjechaliśmy 6 sierpnia o godz. 6 po południu ku Kiel-
com, aby w ślad za kadrową przekroczyć granicę. Mieliśmy działać jako
kurierzy i pracownicy na tyłach naszych oddziałów.
    Dwadzieścia pięć lat upłynęło od tej chwili a zdawało mi się, że było
to wczoraj. Pamiętam każdy szczegół tej drogi. Nie było wówczas roześmia-
nych tłumów, tylko kobiety i mężczyźni, spokojni, zdecydowani na wszystko,
świadomi, że może ich czekać śmierć lub wysiedlenie w głąb Rosji, w razie
powrotu wojsk rosyjskich. Z niepokojem patrzyły ich oczy na garstkę żołnie-
rzy z Piłsudskim na czele, która podejmowała walkę z zaborcą rosyjskim.
A my nawet wobec siebie samych nie chcieliśmy się przyznać do poczucia,
że mamy małe szanse osiągnięcia celu.
  Byliśmy źle zaopatrzeni, niedoszkoleni; kawaleria bez koni, albo na li-
chych koniach, piechota ze starymi karabinami, bo tylko takie rząd austriacki
uważał za godne polskich ochotników. Najbiedniejsza i najsłabsza armia w
Europie, lecz pierwsza armia polska od przeszło stu lat niewoli; wojsko
pomne wielkości i chwały minionych wieków naszej Ojczyzny.
  Pamiętam, jak żywo, na kolanach ucisk ręcznej drukarenki i pieczątek
do paszportów, które wzięłam z sobą do wozu. Pamiętam również jak śmia-
łyśmy się z siebie, bo widok jaki przedstawiałyśmy był naprawdę żałosny:
nie było na naszych twarzach wyrazu heroizmu, siedzieliśmy przytłoczeni
tobołami i paczkami. Ale w młodości jest się zawsze skorym do uśmiechu,
nawet w obliczu niebezpieczeństwa. Wkrótce ogarnęła nas szalona radość:
w Słomnikach spotkaliśmy oddział strzelców; droga przed nami była wolna.
  Jadąc w samochodzie do Krakowa na to święto legionowe odczuwałam
całą różnicę z początkowym okresem pierwszej wojny światowej. W 1939
wydawało mi się, że potrzeba walki o niepodległość jest już poza nami.
Wydarzenia tamtych odległych lat dały Polsce niepodległość, w dużej mierze
tej właśnie małej armii, która miała odwagę podjąć samodzielnie czyn zbroj-
ny, a w kilka lat później stała się kadrą wojska, które w roku 1920 odniosło
nad Rosją wspaniałe zwycięstwo.
  Przed pierwszą wojną światową, stare granice obstawione z obu stron
zaborczymi bagnetami przedzielały polską ziemię. Teraz pola dojrzewającej,
złotej pszenicy pokrywały od lat blizny bitew, a chłopcy i dziewczęta, wita-
jący nas po drodze machaniem rąk i uśmiechami należeli do nowego poko-
lenia, które nie znało ani trudu walki, ani radości zwycięstwa. Byli spadko-
biercami wolności, o którą myśmy walczyli.
  Odwróciłam na chwilę oczy od uroczej równiny, aby popatrzeć na pomnik
wzniesiony po drodze dla uczczenia poległych legionistów. W tę rocznicę i
oni żyli, zjednoczeni z narodem, z państwem niepodległym, za którego wol-
ność oddali swe życie.
  Myśli wróciły do teraźniejszości. Znaleźliśmy się w Krakowie. Wszędzie
zwieszały się chorągwie i dekoracje. I widać było mieszczan z rodzinami,
urzędników w odświętnych ubraniach, dumnych legionistów asystujących ko-
8



bietom w odświętnych sukniach z haftowanymi gorsetami i w szerokich,
barwnych spódnicach, młodych, pewnych siebie wieśniaków w białych suk-
manach i czapkach z pawimi piórami, oraz wysokich, zgrabnych górali w
wyszywanych kolorowo obciśłych portkach, guniach, serdakach i kierpcach.
  Jechaliśmy wśród gwaru przez wielki rynek z cudnymi arkadami Sukiennic
aż na pola poza miastem, gdzie legioniści w liczbie 1800 zebrali się dla
wysłuchania mszy przy ołtarzu wzniesionym na błoniach. Patrzyłam na nich
jak klęczeli w szaroniebieskich mundurach, z maciejówkami w ręku, na ich
głowy schylone w rozmodleniu i ten widok pozostanie mi wyryty w pamięci
do końca życia. Weterani, którzy służyli pod moim mężem, gdy byli młodymi
chłopcami o rumianych policzkach, śmigłych jak trzciny, teraz klęczeli tu
ramię przy ramieniu j ako siwiej ący mężczy#ni, a ksiądz modlił się o pokój.
Wojsko wyrosłe z ucisku i niewoli, armia zwycięska, która już niebawem
miała zaznać goryczy przegranej.
  Po mszy odbyła się defilada przed marszałkiem Rydzem-Śmigłym, który
następnie wygłosił krótkie, mocne przemówienie. Mówił o nadchodzącym
niebezpieczeństwie, gdy Polska będzie musiała dokonać wyboru: czy poddać
się wrogowi, czy walczyć o wolność do ostatniej kropli krwi. W odpowiedzi
zagrzmiało tysiące głosów: "Każ nam walczyć!" W tych słowach nie było
brawury, wyrażała się jedynie wola i zdecydowanie.
  W oficjalnym obiedzie po rewii wojskowej, wzięło udział wielu naszych
ministrów i ci z którymi rozmawiałam, nie kryjąc powagi sytuacji, śpieszyli
się do Warszawy, gdzie przygotowania obronne były w całej pełni. Żaden
z nich nie wierzył w możliwość uniknięcia wojny, mimo że pułkownik Beck
czynił nieustanne wysiłki w celu osiągnięcia pokojowego rozwiązania kwestii
gdańskiej z Niemcami.
  Niebawem Hitler, podejmując wykonanie swoich wielkich planów na
Wschodzie i w całej Europie wznowił pretensje niemieckie do Gdańska,
aby uwikłać nas w wojnę. Mając ciągle na myśli możliwość wojny Piłsudski
zawarł umowę z prezydentem, że w razie wojny on, jako Naczelny Wódz
porozumiewać się będzie tylko z prezydentem i prezesem Rady Ministrów
i że nie dopuszczą do tworzenia jakiegoś ciała doradczego.
  Wojna z Niemcami była koszmarem, który dręczył mego męża nieustan-
nie z uwagi na fatalne położenie geograficzne Polski, między Rosją a Niem-
cami. Liczył się z tym, że do niej dojdzie prędzej czy później i cała jego
polityka zagraniczna polegała na utrzymaniu równowagi między tymi dwoma
państwami i dążeniu do zyskiwania na czasie dla wzmocnienia się naszego
państwa. Kiedy doprowadził do paktu o nieagresji z Rosją i Niemcami
uważał to za bardzo pomyślne osiągnięcie. Z jego inicjatywy odbyły się
konferencje na zamku ze wszystkimi byłymi prezesami Rady Ministrów w
celu wzajemnego podzielenia się swoimi doświadczeniami. Przewodniczył
zawsze prezydent. Po jego śmierci prezydent Mościcki, marszałek Rydz-Śmi-
gły i minister spraw zagranicznych Józef Beck utrzymywali tę samą politykę
zagraniczną i na pozór nasze stosunki z Niemcami były poprawne.

                                                 9



   Przez cały ten czas musieliśmy walczyć z jawnymi i ukrytymi wrogami,
którzy posługiwali się najrozmaitszymi metodami. Na pierwszym miejscu w
kolejności wysiłków stała jednak odbudowa zniszczonego wojną i gospodarką
zaborczą kraju. Było to zadanie olbrzymie. Bez obcych kredytów, ze skro-
mnym budżetem i bez ciężkiego przemysłu nie mieliśmy ani środków, ani
czasu na przygotowanie dobrej obrony. Mając jeszcze dużo do nadrobienia
musieliśmy stanąć twarzą w twarz z nieprzyjacielem wielokrotnie od nas
silniejszym.
  W dniu uroczystości krakowskich po południu pojechałam na Wawel
do grobu męża. Gdy wyszłam na taras zamkowy miasto leżało w dole oświet-
lone promieniami zachodzącego słońca. Opalizujące promienie błądziły po
zielonych i czerwonych dachach, złocąc wieże licznych kościołów. Hen, w
oddali ciągnęły się pola i sady, a tu i ówdzie wiejskie domy błyszczały w
zachodzącym słońcu drobno i delikatnie jakby wyrobione z alabastru.
  Od miasta dolatywały dźwięki muzyki. Kraków chciał jakby zapomnieć
tego dnia o niebezpieczeństwie grożącym ze strony Niemiec. Z dawnej stolicy
nieraz już wychodziły zastępy na wojnę. Być może, myślałam, w dzień
równie słoneczny, w 1410 roku, hufce rycerzy krakowskich wyruszały na
rozprawę z Zakonem Krzyżackim pod Grunwaldem. Ale czy mogła powtó-
rzyć się historia, w epoce, w której o losach rozstrzyga już nie tyle myśl
wodza i osobiste męstwo walczącyćh, co liczba i zasoby ekonomiczne nowo-
czesnego państwa? Przypomniałam sobie z jaką niechęcią mąż mój odnosił
się do wojny masowej, totalnej, która spycha na drugi plan pojedynczego
człowieka i powoduje olbrzymie straty w ludziach. W rozważaniach o pierw-
szej wojnie światowej pisał:
  "W strategii mas zasadniczą rzeczą było związanie milionów w jedną
współdziałającą stale masę żołnierską... Strategia mas wyniku nie dała. Za-
marła ona po różnych próbach w bezruchu i w bezładzie. Ruch został prze-
zwyciężony przez siłę okopu, przez siły materialne i przegrody, które prze-
ciwnicy sobie wzajemnie postawili. I odtąd zaczyna się walka z okopem,
walka z przegrodą ruchu, który tak znacznie osłabł. Każdą próbę przerwania
okopu i zdobycia ruchu opłacano tak olbrzymimi ofiarami. . .
     płacono ogromnie, by ruch zwycięstwem znowu zrobić. Pamiętam,
gdy marszałek Petain wskazywał mi skrwawione pagórki pod Verdun i mówił
mi, milion prawie ludzi leży w tych zaoranych granatami polach bitwy!
Milion ludzi, co zniknęli bez śladu, tak że obecnie kości obu nieprzyjaciół
leżą zmieszane z sobą i najbliżsi krewni ich nie odróżnią! Tak olbrzymie
hekatomby dla stworzenia ruchu, gdy ruch legł zwyciężony w ponurych
okopach!... Myślałem więc w owe czasy, że wojna nie tylko się wyradza,
lecz że w ogóle zginąć na zawsze musi.
  Gdy ruch, główny element zwycięstwa zaginął, praca wojny stała się
jakąś bezsensowną, dziką metodą zabijania ludzi. Nie mogłem sobie wyobra-
żić, by ludzkość raz jeszcze próbę podobną przedsięwziąć była w stanie. By
raz jeszcze chciała przerwać życie całych krajów na to, aby okop żywiły, a

10



strategia i sztuka, zakrywszy oczy ze wstydu, liczyć by miały jedynie cyfrę
zabitych, cyfrę zniszczonych istnień, by z tej potwornej rachuby myśl o
zwycięstwie wysnuć. Cieszyłem się wtedy w okopach. Wojna więc zniknie!
I zmora wisząca nad tylu pokoleniami ludzkimi raz wreszcie sama się zabije.
Wyrodzi się tak dalece, że sztuka, życia wojny nie krasząc, przez samą
obrzydliwość maszynowego mordowania ludzi zniechęci do siebie najzago-
rzalszych adeptów. Wojna zaginie wraz ze wszystkimi jej skutkami! Ulgę to
przyniesie - tak myślałem, - i mojej ojczyźnie, ofierze wojny! Lecz zarazem
żal mi było tej niebiańskiej sztuki, którą ludzkość pochód swój przez tysiące
lat znaczyła. Sztuka wojny, która tylu wielkich ludzi wydała, w których siła
niepojęta moc czarowną zakuła tak, iż dziełem swym - zwycięstwem, czynili
nowe tworzywa dziejów, które żyć mogło i wieki całe. Czy znajdzie ludzkość
inne metody skrótu dla swego tworzywa dziejowego? To były pytania, któ-
rymi jako mały brygadier, zatracony w okopach swoje konkluzje w stosunku
do przyszłości czyniłem". *
  Po święcie legionowym pojechałam z córkami na wieś do naszego dwor-
ku, który nazywał się Kamienny Dwór. W ciszy ogrodu i zapachu dojrzewa-
jących owoców, otoczona spokojnym życiem wsi zapomniałam o groźbie
wojny. A zbiory zostały właśnie dokonane i według starego zwyczaju, który
sięga pogańskich czasów, pierwszy snop żyta wniesiono do spichrza z wielkim
ceremoniałem. Położono go tam na snopie ze zbioru poprzedniego lata, co
miało zapewnić urodzaj na rok przyszły.
  Następnie odbyły się dożynki. Orszak dożynkowy na czele z najładniejszą
i najmłodszą dziewczyną, wręczył mi wieniec ze zbóż i kwiatów, śpiewając
przy tym tradycyjną pieśń żniwiarzy. Po tym poszliśmy wszyscy do ogrodu,
gdzie na trawnikach pod drzewami stały stoły nakryte do wieczerzy. Uginały
się one od kiełbas i szynek, od serów, pieczywa najrozmaitszego, misek
kisielu, piwa i wina domowego wyrobu.
  Kapela wiejska zaczęła stroić instrumenty - dźwięk miły dla ucha, gdy
się słyszy próbne głosy skrzypiec, harmonu i basetli, zanim zabrzmi krako-
wiak lub mazurek. Do mazura w pierwszej parze poszła córka moja Wanda
z kowalem i za nimi reszta młodych. Po mazurze przyszedł walc, po tym
polka i raz jeszcze mazur. (Do wsi polskiej nie dotarła jeszcze moda jazzu
i szczęśliwie nikt tam nie znał nazwiska Gershwina). Tańce trwały aż do
świtu.
  Przyglądając się parom tańczącym nie mogłam uwolnić się od natrętnej
myśli, że ci ludzie silni i młodzi, zdrowi i zgrabni, ta sól polskiej ziemi i
nasze najcenniejsze bogactwo, narażeni są na to samo niebezpieczeństwo,
przez które i moje pokolenie przejść musiało. Stanęły mi przed oczami
ogromne fabryki Śkody i Essen, dymiące długimi kominami; piece w rzuca-
jące ze swych czeluści w dzień i w noc rozpalone rzeki biało;# ##
żelaza, tworzywo narzędzi śmierci.


* Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. VIII, s. 16l#162.

  -. #." #,
  r #

# 4 # o
# a



  Dnie nam upływały na domowych zajęciach. Piekłyśmy chleb i ciastka,
smażyłyśmy konfitury, przygotowywałyśmy marynaty. Z jabłek robiło się
wino, z brzoskwiń i moreli likiery, a ze śliwek nalewki.
  Wielka była radość, gdy jedna z dziewczyn, pokojówka Maria, wychodzi-
ła za mąż. Śluby, chrzciny i pogrzeby - zawsze wzbudzają na wsi duże
poruszenie. I tym razem zjechały się wozy i bryczki z całej okolicy, aby
orszak ślubny wyglądał jak najokazalej, co jest dobrą wróżbą na przyszłość.
  Gdy pannę młodą już ubrano i w asyście drużek sprowadzono na dół
na ganek, pierwsza drużka przypięła panu młodemu bukiecik z mirtu i
orszak ślubny ustawił się parami, gotów do wyjazdu do kościoła. Zgodnie
z obyczajami w białostockiem, panna młoda winna stać przy drzwiach, dając
baczenie czy wszyscy goście już usadowili się na wozach i bryczkach, gdyż
dopiero wtedy wolno zająć miejsce w swoim powozie. Przed tym jednak
musi się formalnie zapytać:
  - Czy wszyscy są gotowi i wszystko jest w porządku?
  Maria pochodziła z Warszawy, zwyczajów wiejskich nie znała, a nikt jej
nie uprzedził jak powinna się zachować. Nic więc dziwnego, że wsiadła do
pierwszej bryczki razem z panem młodym i pojechali zanim jeszcze reszta
gości zdołała usadowić się na swoich miejscach. Powstało zamieszanie, lęk
niezadowolenie. Jakaś staruszka podeszła do mnie, i trzęsąc złowrogo głową
powiedziała: - Panna młoda nie zrobiła tego co należało. Całe życie będzie
miała kłopoty, zobaczy pani. . . zawsze tak bywa.
  Zareagowałam na to pojednawczo, tłumacząc, że nie można winić dzie-
wczyny za ominięcie zwyczaju, którego nie znała. W tydzień później, słysząc
szlochy i narzekania w kuchni weszłam tam i zobaczyłam Marię na krześle,
z fartuchem na głowie, zanoszącą się od płaczu. Okazało się, że męża
porwała mobilizacja. Większość mężczyzn we wsi otrzymała tego ranka karty
mobilizacyjne.
  Pośpieszyłam do telefonu. Wszystkie linie z Warszawą były zajęte i mu-
siałam czekać kilka godzin. Gdy mnie na koniec połączono z naszym znajo-
mym, pułkownikiem, który później odznaczył się w obronie Lwowa, usłysza-
łam, że Niemcy skoncentrowali wzdłuż granicy znaczne siły, ale że zabiegi
o uniknięcie konfliktu zbrojnego trwają.
  Wojna zawisła nad nami.



             1 WRZEŚNIA - WOJNA!



  Przypuszczając, że organizacje, do których należałyśmy, będą potrzebo-
wały współpracy wszystkich swoich członkiń, zdecydowałyśmy się z córkami
na natychmiastowy wyjazd do Warszawy. Pociąg, spóźniony o kilka godzin,
przepełniony był rezerwistami i rodzinami, które przerwały letnie wywczasy,
aby jak najprędzej wrócić do domu. Wszystkie przedziały były zapchane,
stano w korytarzach. Trzech żołnierzy oddało nam swoje miejsca, a sami
stanęli w korytarzu. Na każdej kolejnej stacji ścisk i zamieszanie wzrastało.
Ludzie, oszołomieni biegiem wypadków, zadawali nam mnóstwo pytań-
niestety, nie potrafiłyśmy na nie odpowiedzieć. Krążyły fantastyczne plotki
i pogłoski. Podobno wojska niemieckie już przekroczyły granicę, podobno
mobilizacja była jedynie środkiem ostrożności, podobno traktat z Niemcami
miano podpisać w ciągu następnych dwudziestu czterech godzin.
  Na każdej stacji widziałyśmy młodych mężczyzn żegnanych przez płaczące
żony i matki. Na stacjach węzłowych zatrzymywano nasz pociąg na czas
dłuższy, aby przepuścić transporty wojska. Gdy linia kolejowa biegła równo-
legle do dróg bitych, widziałyśmy kolumny piechoty, oddziały kawalerii,
konwoje benzyny i amunicji. Od czasu do czasu pokazywały się eskadry
samolotów.
  W wielu okolicach chłopi najwidoczniej zostali powołani do wojska jesz-
cze przed żniwami, gdyż pola żyta, jęczmienia i pszenicy stały niezżęte,
gubiąc ziarno na ziemię z pochylonych kłosów. Kobiety i niedorostki, dzieci
nawet widziałyśmy przy żniwach. Snopki ładowano na małe wózki podręcz-
ne, bo wozy były zarekwirowane; długie korowody wozów, z żywnością i
paszą, ciągnęły w kierunku Warszawy. Wszędzie panował gorączkowy poś-
piech, tak charakterystyczny dla stanu wyjątkowego i przygotowań nieukoń-
czonych.

  Po przyjeździe do Warszawy natychmiast pojechałyśmy do domu. Od
śmierci męża mieszkałam z córkami w małym domku niedaleko Belwederu
- niegdyś naszego oficjalnego mieszkania, w latach gdy mąż był Generalnym
Inspektorem Sił Zbrojnych i Ministrem Spraw Wojskowych. Z przyjemnością
wspominam ten mały domek, przytulny i wygodny, wśród rozłożystych drzew
owocowych.

                                                 13



   Nie tracąc czasu zaczęłam telefonować do różnych organizacji społecz-
nych; wszystkie były przeciążone pracą, szczególnie zaś kuchnie dla bezro-
botnych, ponieważ poza ich normalną funkcją dożywiania starców, bezrobo-
tnych i biednych dzieci, musiały one obecnie dostarczać żywności i jedzenia
uciekinierom z zachodniej Polski. Załatwiłam telefonicznie co się dało i
obiecałam stawić się nazajutrz w różnych miejscach. Wanda poszła się zamel-
dować do służby w Czerwonym Krzyżu i Przysposobieniu Kobiet do Obrony
Kraju.
  Krwawo zachodziło słońce tego wieczoru nad miastem. Poszłam na spacer
przez ogrody belwederskie, puste i opuszczone od czasu, gdy Belweder za-
mieniono na muzeum. Nigdy nie zachwycałam się specjalnie tym pseudokla-
sycznym dziełem architektury i pamiętam, że byłam pełna złych przeczuć,
gdy się dowiedziałam, że mamy tam zamieszkać. Spojrzałam na okna w
górze, za którymi mąż zwykle pracował do późnej nocy. Światło w oknach
zawsze mówiło mi, że on jeszcze pracuje. Teraz było w nich znowu światło:
to szyby kąpały się w złocie zachodzącego słońca; przez moment wydało
mi się, że on wciąż tam jeszcze czuwa.
  W ciągu nocy Warszawa zmieniła się w fortecę. Działa przeciwlotnicze
zajęły pozycje w parkach i na ulicach, szpitale i punkty opatrunkowe stanęły
w pogotowiu, niekończący się łańcuch pociągów i samochodów wiózł wojsko
na front, a cała ludność cywilna gotowała się do obrony stolicy. Kupcy,
urzędnicy, studenci, robotnicy, dziewczęta fabryczne, panie z towarzystwa,
wszyscy stanęli ramię przy ramieniu z łopatami i kilofami do kopania rowów.
Gdy jedni odpoczywali, drudzy pracowali na ich miejscu i robota szła bez
przerwy, dzień i noc. Te właśnie rowy przeciwlotnicze ocaliły później tysiące
ludzi od śmierci. Kopałam również te rowy z córkami.
  Optymizm ostatnich kilku miesięcy ustąpił miejsca determinacji.
  1 września o godzinie w pół do siódmej obudziło nas wycie syren. Ubra-
łyśmy się pospiesznie i wyszłyśmy na dwór, aby przejść do schronu przeciw-
lotniczego w piwnicy Belwederu. Wkrótce przyłączyły się do nas kobiety i
dzieci z sąsiednich domów, ogrodnicy i urzędnicy muzeum oraz kilku robo-
tników, których alarm zaskoczył w drodze do pracy. Przesiedziawszy tam
przeszło godzinę i nie słysząc samolotów doszłyśmy do wniosku, że był to
jedynie próbny alarm, wobec tego wróciłyśmy do domu. Przed samymi
drzwiami natknęłyśmy się na adiutanta marszałka Rydza-Śmigłego.
  - Co to jest? - zapytałam. - Próbny alarm?
  - Nie - odpowiedział twardo. - Wojna.
  Bomby spadały na Łódź i Częstochowę. Lotnictwo nasze jednak, tym
razem, nie dopuściło sił nieprzyjacielskich do Warszawy.
  Po śniadaniu poszłam do jednej z mych organizacji, gdzie już kilka osób
na mnie czekało. Po kilku minutach znowu zawyły syreny. Resztę poranka
musiałam przesiedzieć w schronie. Samoloty niemieckie przedarły się przez
naszą obronę, wycie maszyn i huk dział przeciwlotniczych gdzieś niedaleko
nas rozlegało się bez przerwy. Okrzyki radości ludzi, wbrew rozkazom i

14



przepisom, kręcących się po ulicach, zwiastowały nam pojawienie się naszych
myśliwców. Nieprzyjaciel zniknął, bez wyrządzenia poważniejszych szkód.
  Po wyjściu ze schronu poszłyśmy na obiad, w nadziei, że uda nam się
wrócić do pracy po południu. Ale około pół do drugiej bombowce wróciły;
następny nalot był o czwartej, a potem nalot za nalotem trwał niemal bez
przerwy. Musiałam pogodzić się z tym - jak zresztą każdy w Warszawie-
że pracować można jedynie w czasie wolnym od nalotów, kiedy miasto wraca
jako tako do stanu normalnego. Czasami alarm zmuszał mnie do szukania
ukrycia w przygodnym schronie lub w westybulu hotelu; najczęściej jednak
stawałam w pierwszej lepszej bramie, gdzie po chwili zjawiali się mieszkańcy
danego domu z zaproszeniem do korzystania z ich gościnności. Raz, pamię-
tam, znalazłam się w kawiarni w czasie jednego z największych i najcięższych
nalotów. Przesiedziałam tam prawie dwie godziny, podczas gdy orkiestra
grała bez przerwy, a ludzie pili kawę i zajadali w najlepsze ciastka bez śladu
trwogi. Najciężej było mi przyzwyczaić się do ograniczeń w komunikacji.
Każde prywatne auto nie zarekwirowane przez wojsko, służyło potrzebom
organizacji z wojskiem współpracujących takich jak Czerwony Krzyż, a o
taksówce nie można było nawet marzyć, ze względu na ograniczenia benzy-
nowe. Autobusy, prawie wszystkie, przewoziły oddziały wojskowe; nieliczne
nadal kursujące normalnie były z reguły przepełnione, tak jak i tramwaje.
Szło się więc tam gdzie trzeba było, piechotą. Nasze auto zabrała Wanda
dla celów Czerwonego Krzyża; w ten pierwszy wieczór wojny zrobiłam dobre
kilkanaście kilometrów.
  Zaledwie znalazłam się w domu, zadzwonił telefon. Kierowniczka zakła-
du dla gruźliczych dzieci, który jako przewodnicząca Towarzystwa "Osiedle"
założyłam w Otwocku, donosiła o strasznej rzeczy. Dzieci bawiły się na
podwórzu, gdy nadleciały bardzo nisko niemieckie samoloty. Lotnicy nie-
mieccy odpędzeni od stolicy chcieli się pozbyć balastu i w odpowiedzi na
przyjazne machanie rączkami ze strony dzieci rzucili na nie bomby, które
omijając nasz zakład uderzyły w sąsiedni. Bomba trafiła w szpital, zabijając
piętnaścioro dzieci i raniąc wiele innych.
  Był to najtragiczniejszy wypadek w pierwszych dniach wojny, ale, nieste-
ty, nie ostatni. Niemcy, dążąc do zdemoralizowania całego społeczeństwa,
starali się osiągnąć to bezwzględnym barbarzyństwem. Liczyli na to, że dzie-
sięć kobiet rozpaczających nad zniekształconymi ciałkami swych dzieci, może
więcej zrobić niż zniszczenie całego pułku w boju.
  Drugiego dnia wojny bomby spadły na Komorów, spokojne osiedle
podwarszawskie, nie posiadające żadnego schronu przeciwlotniczego.
Ogień karabinów maszynowych poehłonął dalsze ofiary. W ogóle, w ciągu
pierwszego tygodnia przedmieścia i małe miasta dokoła Warszawy ucier-
piały więcej niż stolica sama, której broniła artyleria przeciwlotnicza i na-
sze myśliwce. Samoloty niemieckie, odpędzane od Warszawy urządzały
wśród bezbronnych miasteczek istne orgie barbarzyństwa. Nasze myśliwce
spisywały się wspaniale.

                                                 15



    Pewnego razu przypatrywałam się walce ośmiu polskich myśliwców z
  dwudziestoma pięcioma niemieckimi. Wydawałam właśnie obiady dla wyewa-
  kuowanych w jadłodajni niedaleko dworca na Pradze, gdy zawyła syrena.
  Ponieważ naloty tego dnia trwały bez przerwy od samego rana, postanowiłam
  i ten przeczekać na miejscu. W chwilę potem zobaczyłam dwadzieścia pięć
  niemieckich bombowców. Leciały bardzo wysoko, poza zasięgiem ognia ar-
  tyleru, gdy nagle przeszły w lot nurkowy, wyraźnie atakując dworzec na
  Pradze. Pierwsza bomba spadła na sąsiednią ulicę. Fontanny kurzu i kamieni
  wystrzeliły w powietrze, a za nimi buchnęły języki płomieni. Odezwały się
  działa przeciwlotnicze; na niebie pękały białe chmurki eksplodujących poci-
  sków; odłamki szrapneli zagrzechotały po ulicach.
    Wtem nad miastem zawyły silniki i osiem małych samolotów spadło na
  formację bombowców niemieckich. Ludzie wybiegli na ulicę, przyglądać się
  walce. Za chwilę jeden bombowiec zwalił się w płomieniach ku ziemi, a z
  dwóch innych poszły strugi dymu. To wystarczyło, aby Niemcy przerwali
  borfibardowanie; nasze myśliwce ruszyły za nimi w pościg w kierunku zacho-
  dnim.
    W pierwszej fazie wojny nasi lotnicy często odnosili sukcesy, ale później
  przewaga lotnicza nieprzyjaciela złamała nasze ůsiły. Nasi lotnicy nie byli
    gorzej wyszkoleni od Niemców i z pewnością nie brakowało im odwagi-
    niestety, nie mieliśmy wystarczającej ilości maszyn. Za mało było również
    dział przeciwlotniczych, dział, które były doskonałe, jak o tym świadczy
    liczba strąconych przez nie samolotów nieprzyjaciela.
  Jeśli jakąkolwiek można wyciągać naukę z Września, to niewątpliwie tę,
że do prowadzenia wojny potrzebne są przede wszystkim ogromne środki
pieniężne, a tych Polska Niepodległa, wobec ogromu swych zadań, nigdy
nie miała dosyć. W porównaniu z Niemcami, których cała gospodarka od
lat była nastawiona na wojnę, a zasoby gospodarcze zostały zwiększone
przez zabór Austru i Czechosłowacji, byliśmy w sytuacji katastrofalnej.
  Jestem przekonana, że historia wskaże na trzy główne przyczyny naszej
przegranej w kampanu wrześniowej, obok oezywiście ciosu jaki nam zadała
Rosja z tyłu, w porozumieniu z Niemcami: pierwszą - było nasze ubóstwo
drugą - to na szeroką skalę, doskonale zorganizowana, pajęcza praca szpie-
gowska nieprzyjaciela, trzecią, niedotrzymanie umowy przez sojuszników.
  Przenikanie obcych agentur w życie Polski w najróżnorodniejszych for-
mach nieustannie trapiło mego męża. Licząc się stale z niebezpieczeństwem
szpiegostwa zwłaszcza w wojsku mąż mój stosował jak najdalej idące środki
ostrożności. Czuwał też osobiście nad tym, aby pod żadnym pozorem nie
dawać nikomu, do kogo nie miał absolutnego zaufania - dostępu do tajemnic
woj skowych.
  Jeszcze w czasie choroby rozważał plany zabezpieczenia tajemnic wojsko-
wych. Niestety, nie dożył chwili zrealizowania tych, jak i wielu innych zamia-
rów. Sprawie różnorodnych agentur, poświęcił specjalne przemówienie na
kaliskim zjeździe legionistów w 1927 r. Mówił wtedy:

16



  "W pracy tej (walce o niepodległość) spotkaliśmy jednak natychmiast
zjawisko, które spokojnie nazwę agenturami obcymi. Wobec tego, że liczba
nas, jako przełamujących nowe drogi, była względnie mała, że zatem ogół
naszych rodaków za nami nie szedł, praca tej agentury była znacznie ułatwio-
na. Przypomnijmy te usilne starania, ażebyśmy wyglądali jak mniejszy
landszturmowiec, z rękawem otoczonym czarno-żółtą opaską, przypomnijcie
przykrości robione naszym mundurom, walkę o nasze sztandary, niosące
orły tylko z jedną głową, a nie z dwiema; czy najrozmaitsze próby, abyśmy
podlegali zupełnie austriackiemu mundurowi, stawianemu ponad nasz mun-
dur.
  W parze z tą agenturą austriacką szła agentura inna, agentura rosyjska...
także płatna... pracująca nad obniżeniem naszej pracy, brukająca nas słowa-
mi, określeniami, abyśmy pociągającymi dla naszych rodaków nie byli.
  Gdy przyszły historyk dostęp mieć będzie do tajnych archiwów poszcze-
gólnych państw - bo i te czasy zawsze nadchodzą - wtedy ujawnione będą
być mogły dossier, bo to tak technicznie się nazywa, każdego z płatnych
agentów. Agentów określonych według ich oceny, według tego ile kosztowa-
li... W tych "dossier" znajdziecie nazwiska wielu znajomych.
  Uciekałem nieraz od moich bliskich pomocników, aby moje zamiary nie
były wydane na łup kogokolwiek bądź, byle był cudzoziemcem... Mogę
powiedzieć, że system moich kalkulacji jako Naczelnego Wodza zawsze roz-
bijał się nie o co innego, jak o tę siłę agentur obcych, płatnych przez obcych
dla szkodzenia Polsce, aby nie była ona zbyt silna, aby nie miała tej siły,
jaką mogłaby mieć w tej czy innej chwili.
  Znajdowałem zawsze momenty upadku Polski, gdy, proszę panów, ludzie
dzielili się pomiędzy sobą tylko tym, od kogo pensje brali, czy od protektorki
Polski - imperatorowej Katarzyny - czy od przyjaciela Polski - Fryderyka
Wielkiego, czy od trzeciej konkurentki - Maru Teresy.
  Ja proszę panów, w Polsce pracuję nad obroną od szpiegostwa od czasu,
kiedy Polska istnieje. Jako Naczelnik Państwa i jako Naczelny Wódz i póź-
niejszy minister, śmiem twierdzić ze smutkiem, że nie ma chwili w życiu
moim, kiedy nie byłem szpiegowany osobiście i, zgodnie z moją dawno
wyrobioną pracą oczu, odczuwam to doskonale. Nie mam #zatem ani jednej
chwili, pomimo tego, że jestem w wolnej, niepodległej Polsce, ażeby życie
moje wyglądało inaczej niż tak, jak wyglądało za dawnych czasów, kiedym
był ścigany przez różne psy gończe, jak zając... Nigdzie bowiem tak łatwo
i dokładnie nie rozpracowano pracy szpiegowskiej w całym świecie, jak w
Polsce, a z tym stale i ciągle muszę mieć do czynienia..."*
  Myśl o obronie państwa przed szpiegostwem, przed zarazą szpiegostwa,
spędzała mu sen z powiek. Ale Sejm w walce z Piłsudskim skreślił 2 miliony
z funduszu walki ze szpiegostwem. Unia Obrońców Ojczyzny zebrała wtedy
na ten cel prawie równoznaczną sumę i ofiarowała ją mężowi do dyspozycji.


* Op. cit., t. II, s. 9


Aleksandra Pilsudska - "Wspomnienia ' - 2



       Sięgano po największe tajemnice wojskowe. Woźnego w Inspektoracie
     chciał przekupić agent bolszewicki. Ale woźny doniósł o tym swoim władzom
     i szpiega aresztowano.
       W Belwederze na pierwszym piętrze mieściły się przez pewien czas w
,     szafach ogniotrwałych papiery wojskowe. Po zabójstwie wartownika Koryz-
     my w ogrodzie belwederskim szafy te zostały przeniesione do Inspektoratu.
     W czasie tego napadu jedna z kul trafiła w mur narożnego pokoju nad
     drzwiami. Mąż lubił przesiadywać, a nawet pracować w tym pokoju. Tym
     razem był jednak na górze w dawnej sypialni. Takie wypadki wydarzały się
     w normalnych czasach pokojowych. Tym silniej przejawiła się akcja agentur,
     kiedy przyszło napięcie stosunków. Na kilka dni przed wybuchem wojny
     pracowałam na podsłuchowej stacji telefonicznej. Pewnego dnia przejęłam
     alarmujący meldunek Związku Strzeleckiego z zachodniej dzielnicy Polski.
     Zawiadaniiano, że kiedy członkowie Związku odbywali ćwiczenia w terenie,
     osadnicy Niemcy zaczęli do nich strzelać. Okazało się, że Niemcy już-wów-
   . czas byli zaopatrzeni w broń. Strzelcy musieli wezwać pomocy policji.
       W Polsce z 1939 r. na 35 milionów mieszkańców było 765 000 Niemców,
    co stanowiło tylko 2,4"/a ogółu ludności, lecz był to w niektórych szczególnie
    okolicach element gospodarczo silny i dobrze zorganizowany. Propaganda
    hitlerowska ożywiła niebezpiecznie związki wielu z nich z Rzeszą oraz pobu-
    dziła ich nacjonalizm. Specjalnym źródłem niebezpieczeństwa stały się setki
    rodzin pozornie spolszczonych i naturalizowanych, spośród których zwłaszcza
    w młodszym pokoleniu Berlin potrafił zmobilizować swoją zakonspirowaną
    "piątą kolumnę". Mogli oni działać tym łatwiej, że istniała u nas od dawna
    szczególnie w miastach i na ziemiach zachodnich kategoria Polaków o nie-
    mieckich nazwiskach i niemieckiego kiedyś pochodzenia, pod którą podszy-
    wali się dywersanci. Niejeden też gorzki spór i głęboki dramat rozdarł rodzi-
    ny polsko-niemieckie w czasie ostatniej wojny.
      Z wybuchem wojny potencjalne niebezpieczeństwo szpiegostwa zamieniło
    się w koszmarną rzeczywistość: okazało się, że Niemcy są w posiadaniu
    niektórych tajemnic wojskowych. Sieć szpiegowska pokryła cały kraj, nie
    wyłączając wiosek. Donoszono szybko i dokładnie o wszelkich ruchach na-
    szych wojsk, przerywano linie komunikacyjne, dokonywano sabotażu gospo-
    darczego, wysadzano w powietrze obiekty wojskowe, zgodnie z góry przygo-
    towanymi planami. Każda baza lotnicza, choćby najlepiej ukryta, została
    zbombardowana. Na wielu lotniskach nieprzyjaciel zniszczył wszystkie maszy-
    ny na ziemi. Szoferka komendy Przysposobienia Kobiet do obrony Kraju
    okazała się agentką niemiecką.
      Dziesiątki szpiegów przyłapano na gorącym uczynku i postawiono przed
    sądami polowymi. Zazwyczaj byli to ludzie na których nikt by przedtem nie
    śmiał rzucić podejrzenia. Jedna z centrali szpiegowskich w Warszawie miała
    swoją siedzibę w domu pewnego przemysłowca, którego rodzina pochodząca
    z Niemiec, była osiadła w Polsce od przeszło stu lat. Niewinny rytownik
    napisów w marmurze, zamieszkały w domku przy cmentarzu w Wilnie od

    18



lat piętnastu, okazał się szefem sieci szpiegowskiej, liczącej kilkunastu agen-
tów, kobiet i mężczyzn.
  Pewien pułkownik, dowódca jednego z pułków kawalerii, mówił mi, że
gdy tylko dywizja, w której walczył zajmowała pozycje na noc, natychmiast
szpiedzy w jej szeregach zaczynali porozumiewać się za pomocą ognia i
sygnałów świetlnych z lotnictwem niemieckim. Dwóch podoficerów z jego
własnego pułku złapano w chwili kiedy podkładali dynamit pod most, przez
który pułk miał przechodzić.
  Od jednego z oficerów marszałka Rydza-Śmigłego słyszałam, że szpieg
wprowadził katastrofalne zamieszanie i zwłokę w momencie krytycznym dla
obrony Warszawy, gdy udając oficera sztabowego, skierował cały pociąg
amunicji na linię frontu niemieckiego.
  Wielkie ilości Niemców osadzone celowo na ziemiach polskich, w okresie
zaborów, a w Polsce niepodległej chronione przez narzucony traktat mniej-
szościowy stały się we wrześniu podstawą dywersji na wielką skalę. Z tych
doświadczeń powinny być wyciągnięte konsekwencje na przyszłość.



    W BOMBARD#lWANEj WARSZAWIE - WYjAZD



  Warszawa przeżyła wiele wojen. Imię jej zapisało się ognistymi zgłoskami
na stronicach burzliwej historu Polski, a jej mieszkańcy stworzyli dumną
tradycję walki i przetrwania. Wzorem swoich ojców ludność Warszawy wy-
kazała bohaterską postawę także we wrześniu 1939 r.
  Każdego dnia powiększała się liczba zabitych i rannych. Jednak życie
stolicy toczyło się prawie normalnie. Nawet kiedy pół domu zmiotła bomba,
zamieniając go w kupę gruzu i śmiecia, ludzie szli najnormalniej do swoich
zajęć, licząc na to, że znajdą schronienie gdzie indziej. Fabryki pracowały
nadal, miejsca rozrywkowe były otwarte. A każdego dnia Stefan Starzyński,
prezydent miasta, przemawiał przez radio do jego mieszkańców,.podtrzymu-
jąc ich na duchu własnym przykładem i własną odwagę. Człowiek ten przez
lata pracował z niezwykłą energią, umiejętnością i entuzjazmem nad rozwo-
jem stolicy, a teraz jej zniszczenie było końcem jego ukochanej pracy, a
niebawem i własnego życia.
  W pierwszych dniach wojny naloty trwały niemal bez przerwy. Cisza
nastawała dopiero późnym wieczorem i kończyła się o świcie. Wtedy też
ludność pracowała gorączkowo, aby nadrobić godziny stracone w ciągu dnia.
Wtedy też grzebano zabitych.
  Ciężkie straty przyniosło zbombardowanie Dworca Wschodniego, gdzie
znajdowała się kuchnia towarzystwa "Osiedle", jednej z organizacji społecz-
nych dla bezrobotnych. Miałam tam właśnie mieć dyżur owego fatalnego
popołudnia. Kiedy zamierzałarn wyjść córka moja Wanda, poprosiła abym
na nią zaczekała. Wybierała się tam z koleżanką w celu dostarczenia papie-
rosów i innych rzeczy Czerwonemu Krzyżowi. To dziesięciominutowe opóź-
nienie uratowało nam prawdopodobnie życie; ledwo bowiem zdążyłyśmy
zapakować co trzeba było. do auta, zawyły syreny. Dwie następne godziny
spędziłyśmy w schronie przeciwlotniczym w Belwederze. W czasie najsilniej-
szego bombardowania usłyszałyśmy straszny wybuch. Stojący obok mnie
człowiek, próbował coś mi powiedzieć. Nie zrozumiałam ani jednego słowa,
tak ogłuszający był huk dział przeciwlotniczych. Nareszcie odwołano alarm.
Pospieszyłyśmy do domu, aby zabrać resztę rzeczy, gdy zadzwonił telefon.

20



Dzwoniono z Dworca Wschodniego. Głos, który usłyszałam, był bez wyrazu,
jak po gwałtownym wstrząsie nerwowym. Znajoma pani prosiła, abym przy-
jechała natychmiast z doktorem, jeżeli tylko uda mi się jakiegoś znaleźć.
Mam przywieźć dużo opatrunków i morfiny. Dworzec został zbombardowa-
ny. Szesnaście kobiet i dziewcząt, harcerek, zostało zabitych. Wiele osób
rannych. Pani, która mi to mówiła, przygotowywała ze swoją znajomą jedze-
nie w sąsiednim budynku. One jedynie ocalały. Na próżno starała się połą-
czyć z jakimkolwiek szpitalem.
  Wanda najwidoczniej wyczytała przygnębienie z mych oczu, gdyż rzuciła
tylko jedno słowo: "Gdzie".
  - Dworzec Wschodni - odpowiedziałam. - Musimy natychmiast znaleźć
doktora.
  Zbladła, wrażenie było tym większe, że tam pracowało dużn osób zna-
jomych; bez jednego słowa siadła do samochodu. Jechałyśmy ulicami na
pół zatarasowanymi przez szczątki budynków, wśród ruin świeżo zburzonych
domów i dymiących zgliszcz, nad którymi unosił się gorzki zapach niedopa-
lonego drzewa. Wozy straży pożarnej stały tu i tam, sanitariusze wnosili na
noszach do ambulansów przykryte białymi prześcieradłami zwłoki ludzi.

  Wszędzie panowało zniszczenie. Sklepy z wybitymi oknami, futra, poń-
czochy i bele materiałów na ulicy, a obok rozbitego sklepu jubilerskiego
stoi policja. Handlarz obrazów załamał ręce nad porozrzucanymi i podartymi
płótnami. Ogonek kobiet przed sklepem kolonialnym - futryny drzwi i okien
leżały na chodniku. Naprzeciw, wygięty mur kawiarni, jako tako podparty
belkami, a przy stolikach kilku mężczyzn starszych wiekiem siedziało nad
kawą i gazetami. Dalej jeszcze przez dużą dziurę w ścianie hotelu, widać
było połamane meble i strzępy starej tapety.
  W dzielnicach biedniejszych bomby potworzyły wielkie kratery na jezdni;
z domów nie było ani śladu. Wielki blok mieszkań robotniczych, który z
dumą pokazywaliśmy cudzoziemcom, zrównany został z ziemią. Całe rodziny
dogrzebywały się w zgliszczach szczątków swego mienia. Jakaś staruszka
wynurzyła się ze szkieletu zbombardowanego domu, z tryumfującą miną,
machając nieuszkodzonym obrazem.
  Nareszcie udało nam się znaleźć lekarza - kobietę, która właśnie wróciła
do domu. Z zapadniętymi oczami, ochrypnięta, przez trzy dni i trzy noce
pracowała bez przerwy w szpitalu, ale na nasz apel natychmiast wsiadła do
auta. Po przyjeździe na Dworzec Wschodni okazało się, że ambulanse już
zabrały zabitych i rannych. Nie pozostawało nam więc nic innego jak tylko
zawiadomić najbliższe rodziny ofiar. Między zabitymi było kilka harcerek;
i ból nieszczęsnych matek był nie do zniesienia. Tam zabita została moja
znajoma Grodyńska, żona wiceministra.

  Spoglądając wstecz, dziwię się czasem, jak można było wytrzymać to
piekło. Nawet w czasie największych nalotów nigdy nie wybuchła panika.
Być może ludzie odkryli wtedy w sobie miłosierną granicę, poza którą prze-
staje się odczuwać strach i cierpienie. Można się lękać tylko do pewnego

                                                 21



momentu. Potem spokój zapanowuje w człowieku bądź to dlatego, że nie-
którzy ludzie sięgają bezwiednie lub wysiłkiem woli do nieznanych sobie
uprzednio duchowych rezerw odwagi, bądź to dzięki temu, że ulegają apatii.
Nieraz za dawnych czasów bywało, że po pierwszych godzinach wielkiego
strachu wyczuwałam w sobie możliwość wytrwania, z którą przychodziło
również przyzwyczajenie do obcowania ze śmiercią. Teraz w Warszawie było
to samo. Spałam twardo w piekielnym hałasie.
  Życie w cieniu śmierci daje zrozumienie prawdziwego znaczenia życia.
W pierwszych czterdziestu ośmiu godzinach wojny odpadły wszelkie zbędne
wartości. Potrzeby stały się potrzebami prymitywnego człowieka. Walka,
żywność, ciepło, schronienie. Połączyło ludzi wspólne niebezpieczeństwo,
wspólne straty, wspólny ból. Poczucie obowiązku społecznego wzrosło ogro-
mnie. Chłopki z okolicznych wsi co dzień docierały do stolicy z żywnością.
Pociągi, cel niezwykle ważny dla samolotów niemieckich, kursowały bez
przerwy; widziałam wagony, które wyglądały jak szkielety. Oddziały robo-
tników naprawiały szyny w dzień i w nocy. Na miejsce poległych od ognia
karabinów maszynowych samolotów nieprzyjacielskich przychodzili natych-
miast inni. Ten duch zbiorowej walki panował wszędzie.
  Wojny, które przez wieki nawiedzały Polskę, dały nam dziedzictwo wy-
trwałości w najcięższych warunkach i jakby instynktowny przymus naprawy
tego, co uległo zniszczeniu. Wielokrotnie odbudowywaliśmy nasze miasta.
Gdy tylko milkł s#częk i hałas wojny, każde pokolenie zabierało się natych-
miast do odbudowy kraju.
  To samo było w Warszawie jeszcze gdy wojna trwała. Gdy tylko kurz
i dym opadał, a syreny zwiastowały koniec alarmu, wszędzie widziało się
ludzi reperujących i naprawiających uszkodzone budynki, aby za wszelką
cenę nadać im wygląd mieszkalnych domów. Często był to tylko jeden
pokój, z workiem, zamiast dachu nad głową.
  Czas stracił znaczenie; najgłówniejszą rzeczą były przerwy między nalo-
tami. Którejś nocy odezwał się telefon; to jeden z generałów, stary żołnierz
mego męża, nalegał abym opuściła natychmiast Warszawę, gdyż Niemcy
znajdują się zaledwie o trzydzieści kilometrów od stolicy. Odpowiedziałam,
że praca w organizacjach społecznych nie pozwala mi na wyjazd z miasta.
Z kolei usłyszałam, że rząd postanowił oddać stolicę.
  Obudziłam córki. Postanowiłyśmy wyjechać do Kamiennego Dworu,
gdzie łatwo można było urządzić szpital dla rannych na froncie lub ewaku-
owanych z Warszawy. Następnie zbudziłam swoje dwie służące, proponując
im wyjazd z nami lub ułatwienie powrotu do rodziny. Jedna, która miała
rodzinę na wsi w Kamiennym Dworze, wybrała podróż z nami. Druga,
przeżegnawszy się powiedziała:
  - Czy mnie zabiją Niemcy czy nie, to w ręku Boga. Ja tu zostanę i będę
pilnowała pani domu.
  Spakowałyśmy rzeczy, ale wyjazd okazał się niemożliwy. Niemcy bombar-
dowali zaciekle tę właśnie linię kolejową, którą mieliśmy jechać i ruch po-
22



ciągów na niej zawieszono. Wyratował nas mój kuzyn, Jerzy Bułhak bawiący
wówczas w Warszawie, proponując wyjazd do jego majątku na kresach
wschodnich. Wielu ziemian tamtejszych, z nim razem, zaofiarowało swoje
dwory wojsku na szpitale i nasza pomoc tam mogła przydać się.
  Wyjechaliśmy o siódmej rano, ja, córki, moja siostra i młoda kuzynka
Anna, która spodziewała się dziecka za parę tygodni. Anna opierała się
trochę wyjazdowi, gdyż mąż jej był w wojsku i naturalnie chciała być jak
najbliżej niego. Pomieściłyśmy się w dwóch autach, zabierając z sobą tylko
najkonieczniejsze osobiste rzeczy. Myślałyśmy, że podróż samochodem bę-
dzie bezpieczniejsza niż koleją, gdyż linie kolejowe i pociągi były stale
bombardowane. Prędko jednak wypadki wyprowadziły nas z błędu. Podróż,
która miała trwać cztery godziny zajęła nam dziewiętnaście.
  Wyjechałyśmy ze stolicy w sznurze samochodów, wozów i ciężarówek
obładowanych kobietami i dziećmi. Posępne matki i krzyczące dzieci tkwiły
wśród tobołków i walizek, maszyn do szycia, wózków dziecięcych, garnków
i rondli, a nawet klatek z kurami.
  Posuwaliśmy się powoli. W południe głód dał się nam we znaki.
  - Zatrzymamy się w najbliższej wsi i napijemy się mleka - zaproponowa-
łam.
  Najbliższa wieś była pusta. Zaszliśmy do jednej i do drugiej chaty - nie
było ani żywej duszy. Plac targowy i mała karczma - zupełnie opustoszałe.
Już w poprzedniej wsi nie było widać nikogo. Chłopi najwidoczniej poucie=
kali do lasów w popłochu, gdyż krowy ryczały nie wydojone, a w jednej
chacie znalazłyśmy chleb piekący się w piecu.
  Ruszyłyśmy dalej, dziwiąc się co mogło spowodować tę nagłą ucieczkę,
gdy nagle w górze ryknęły motory samolotów. Usłyszałam ostry szczęk ka-
rabina maszynowego i niemal jednocześnie żałosny szloch z sąsiedniego auta.
Kilka sekund później samoloty znalazły się nad naszymi głowami, tak nisko,
że widać było wyraźnie ich kolor i znaki oraz lufy karabinów maszynowych,
błyskające przerywanym ogniem.
  Kierowca auta przed nami nagle wyrzucił jedną rękę w przód i wpadł
całym ciałem na kierownicę. Auto runęło do rowu. Ktoś z boku skoczył
na ratunek. Koń spłoszony przegalopował tuż obok naszego samochodu i
jak na filmie mignęły przede mną blade, przestraszone twarze kobiet na
wozie pędzącym wariacko. Nasz szofer, stary żołnierz, rzucił przez zaciśnięte
zęby:
  - Boże! Żebym ja miał choć karabin!
  I zjechał na brzeg szosy, gdyż samoloty zawracały. W pośpiechu wysko-
czył z auta i szarpnął drzwiami:
  - Prędko, proszę pani w kartofle ! Nie ma innej rady ! Tam, do krzaków !
  Za kartofliskiem niedaleko widać było jakieś zarośla. Zaczęliśmy biec
przez pole. Z innych samochodów również posypali się ludzie. Obok starzec
z dzieckiem w objęciach zachwiał się nagle i upadł. Widziałam jak leżał
bez ruchu. Jakaś zakonnica schyliła się po płaczące dziecko.

                                                23



   Ponownie zawróciły samoloty i nieznajoma kobieta obok mnie zaczęła
  wrzeszczeć. Krzyknęłam na nią, aby się kładła natychmiast na ziemię, a gdy
  to nie odniosło skutku, chwyciłam jej dwoje dzieci, które ciągnęła za sobą,
    i rzuciłam je na ziemię obok siebie. Jedno dziecko, dziewczyneczka, może
    trzyletnia, śmiała się ubawiona, i odtąd nie odchodziła ode mnie.
    Przeleżeliśmy w kartoflisku nie więcej niż pół godziny, choć wydawało
się nam, że są to wieki. Nareszcie samoloty odleciały. Dziwnie spokojne
wydało się kartoflisko, bez strug piachu wylatujących pod pociskami w po-
wietrze.
    Po dziesięciu kilometrach nowy atak. Tym razem schroniliśmy się w
rowie, nad brzegiem którego rosły drzewa. Na szczęście było sucho i godzina
tam spędzona zbiegła dość szybko.
  W czasie trzeciego nalotu mieliśmy więcej szczęścia, gdyż zaskoczył nas
niemal na przedmieściu większego miasta, bronionego przez artylerię prze-
ciwlotniczą. Gospodarz domu, w którym się schroniliśmy, przyjął nas bardzo
gościnnie i ani słyszeć nie chciał, żebyśmy po godzinie z nim spędzonej,
zaraz ruszyli w dalszą drogę. Mimo to ruszyliśmy zaraz dalej, bo już było
dobrze po południu, a więcej niż połowa drogi była jeszcze przed nami.
Następnym schronem była obora, potem spichlerz, gdzie zastałyśmy gromadę
kobiet. Jedna z nich, nie zwracając uwagi na ogień karabinów maszynowych,
stała w drzwiach, klnąc i wygrażając pięścią samolotom. Dnia poprzedniego
jej dwoje dzieci zginęło od bomby.
  Gdy nalot się skończył i trzy maszyny odleciały w kierunku na Warszawę,
ujrzeliśmy stary kościółek wiejski w płomieniach. Paliło się również kilka
chat; było dziesięciu zabitych i rannych.
  Znowu wsiedliśmy do auta, ale mogliśmy jechać tylko bardzo powoli,
gdyż droga była zatłoczona niemożliwie. Za zakrętem słychać było ponownie
motory samolotów, a w dole przed nami płonęła cała wioska. Na prawo od
nas - las, skąd ludzie machali do nas rękami. Tam szukaliśmy schronienia.
W ciszy sosnowego lasu, wysokie konary ukryły nas lepiej niż najgłębszy
schron; zmęczeni, rozłożyliśmy się na trawie bez jednego słowa. Zamknęłam
oczy. Po chwili trzask gałązki zbudził we mnie czujność. Nie ruszając się,
zaczęłam obserwować, co się dokoła nas dzieje. Mały chłopak wiejski stał
w gęstwinie, przyglądając nam się z ciekawością nie pozbawioną podejrzliwo-
ści. Za chwilę krzyknął i dwie kobiety wyłoniły się spomiędzy drzew, patrząc
na nas w milczeniu. Jedna z nich odeszła w głąb lasu i po upływie krótkiego
czasu, wróciła z leśniczym. Usłyszałam szept:
  - Niemieccy szpiedzy. . .
  Leśnik zażądał od nas papierów.
  - Są w aucie - odpowiedziałam.
  - A gdzie auto?
  - O tam, na drodze.
  W odpowiedzi kiwanie głową i rzucające się w oczy niedowierzanie. Już
byłam przygotowana na to, że nas zaaresztują. Ale na szczęście zjawił się

24



znajomy oficer i wyratował nas z opresji. Wyjaśnił nam również, żc w
okolicy było tyłe szpiegów, iż właściciele ziemscy i chłopi organizowali na
nich samorzutnie obławy. Kilkunastu złapano, gdy lądowali na spadochro-
nach, innych przyłapano na dawaniu sygnałów samolotom niemieckim. Dla-
tego też każdego kto nie mógł się wylegitymować, odprowadzano na miej-
scowy posterunek policji. Radzono nam, żebyśmy mieli papiery zawsze przy
sobie. Lasy są pełne chłopstwa i z pewnością jeszcze nieraz będziemy zatrzy-
mywani.
  Tymczasem już się ściemniło. Postanowiliśmy jednak jechae dalej, gdyż
droga szła wśród lasów, a i niebezpieczeństwo nalotów zmalało. Głęboka
cisza tej leśnej drogi przyniosła nam nieopisaną ulgę po nerwowym zgiełku
całego dnia. Była już druga po północy; gdy dotarliśmy na miejsce, zmęcze-
ni, ale bardzo radzi, że wreszcie możemy iść do łóżka.



               PRZEZ PŁONĄCY KRAJ



  Już świt zaczął bielić się na niebie, gdy poszłam spać. Od okna szedł
zapach maciejki, tytoniu, rezedy; do snu kołysał szmer liści. Trudno mi
było uwierzyć, że to co ostatnio przeżyłam, stało się naprawdę. Wojna
dosięgała nawet tego sielskiego zakątka. Siostrzenica ostrzegła mnie od razu,
żebym się liczyła z możliwością obudzenia przez samoloty, które nalatywać
będą na miasteczko odległe od nas o czterdzieści pięć kilometrów. Naloty
odbywają się co dnia, punktualnie o siódmej rano, w południe i o piątej
po południu. Jak dotąd wioska nie była bombardowana, co zdaje się, należy
zawdzięczać jedynie przypadkowi, gdyż dwa dni przedtem samoloty zbombar-
dowały doszczętnie sioło za rzeką. Zbyt byłam teraz zmęczona, aby myśleć
o niebezpieczeństwie. Ale ů kiedy przyłożyłam głowę do poduszki zdawało
mi się, że słyszę ryk motorów... zasnęłam szybko. Dom mojej siostrzenicy,
podobnie jak wiele innych dworów ziemiańskich, był bardzo obszerny. Roiło
się w nim od pań - uciekinierek. Prawie wszyscy mężczyźni zdolni do nosze-
nia broni zostali powołani do wojska. Nic więc dziwnego, że w tym babińcu
zapanowała konsternacja, kiedy kobiety ze wsi złapały szpiega na zakładaniu
dynamitu pod mostem na rzece. Była to dość ważna linia kolejowa, przez
którą szły transporty wojska i amunicji na zachód. Szpieg, w habicie, prze-
brany za mnicha, miał rewolwer, ale zanim zdążył go użyć kilka kobiet
rzuciło się na niego i odebrawszy mu broń związało go i odstawiło na
posterunek policyjny we wsi. Okazało się, że był to nazista, który od lat
pracował w fabryce w sąsiednim miasteczku. W habicie miał ukrytą mapę
okolicy, z zaznaczonymi wyraźnie węzłami komunikacyjnymi.
  W tym czasie zjawiło się we dworze kilka kobiet ze wsi, donosząc o tym
co się stało. Jasne, że mostu trzeba nam było strzec, tym bardziej że leżał
tuż za naszym ogrodem. Z udziałem inwalidy, męża siostrzenicy i dwóch
młodych chłopców zorganizowałyśmy wartę przy moście w dzień i noc. Na
szczęście we dworze były sztucery i strzelby.
  Około szóstej wieczorem drugiego dnia warty, po zluzowaniu przez młodą
kuzynkę, poszłam do siostrzenicy do ogrodu. Był to jeden z tych złotych,
łagodnych dni wrześniowych i cała okolica odpoczywała w niedzielnym spo-
26



koju. Grupy kobiet w świątecznych strojach stały gawędząc na przyzbach,
kilku starców łowiło ryby w rzece, a od pastwiska za ogrodem dochodził
śmiech dzieci zaganiających krowy.
  Pół drzemiąc, pół czytając, usłyszałam nagle jakby uderzenie pioruna
po drugiej stronie doliny, za rzeką. Nie było ani jednej chmurki na niebie,
ani śladu burzy. Spojrzałam pytająco na kuzynkę. Patrzyła w stronę skąd
doszedł huk i widziałam jak blednie.
  - Niemcy bombardują sąsiednią wioskę - powiedziała spokojnie. I zale-
dwie dopowiedziała te słowa, znowu dało się słyszeć kilka kolejnych wybu-
chów. Dotychczas, tego.dnia, nie słyszeliśmy ani jednego samolotu niemie-
ckiego i nadzieja w nas się zbudziła, że może już dadzą nam spokój. Po
ostatnim wybuchu nastąpiła dość długa cisza i naraz usłyszałam skowyt ma-
szyn tuż nad nami. Dziewięć samolotów pikowało na dwór. Zaledwie zdąży-
łyśmy rzucić się z krzeseł na ziemię, gdy wybuchła pierwsza bomba, tuż
koło domu. Jak na rozkaz przebiegłyśmy przez trawnik, szukając schronienia
po drugiej stronie w gęstej kępie krzewów. Samoloty już pikowały na nowo.
Zabryzgały kule po liściach i siedem czy osiem razy powtarzał się atak. Po
tym samoloty przeniosły swą uwagę na łąkę i z kolei na wioskę. Na łące
kilkoro dzieci zostało zabitych i rannych, w wiosce zapalił się stary kościółek
wraz z zabudowaniami dokoła, a stary młynarz z żoną znaleźli śmierć w
zbombardowanym młynie. Za chwilę nastała cisza, którą przerywał jedynie
płacz kobiet.
  Wieczorem siostrzenica przyszła do mnie do pokoju z błaganiami, abym
natychmiast opuściła ich dom, gdyż nalot może się powtórzyć. Na moje
milczenie o mało nie wybuchła płaczem, dodając, że ponoszę odpowiedzial-
ność również za kuzynkę Annę, która wkrótce spodziewa się dziecka, a w
okolicy nie ma ani lekarza, ani akuszerki; jest tylko baba wiejska, która od
pięćdziesięciu lat asystuje przy każdym porodzie. Wyjechałyśmy natychmiast
do Wilna.
  Bez jakichkolwiek przygód dojechałyśmy do miasta w sam czas, aby
zobaczyć wieże i dachy o wschodzie słońca. Panował tam taki nastrój jakby
wojna toczyła się o tysiące kilometrów. Uniwersytet przygotowywano na
otwarcie nowego roku akademickiego, codziennym tematem rozmów były
żniwa, nowe nominacje na uniwersytecie i możliwość podwyższenia podat-
ków. Dowiedziałam się, że samoloty niemieckie pokazały się nad miastem
jedynie w pierwszych dniach wojny po to tylko, aby rzucić bombę czy dwie
na lotnisko, skąd zaraz usunięto nasze maszyny. O tym nalocie teraz już
niemal zapomniano. Od czasu do czasu docierały do nas wieści z frontu,
przywożone przez żołnierzy w drodze z jednego miejsca na drugie.
  Raz po południu wybrałam się w odwiedziny do znajomej żony pułkow-
nika piechoty. Zastałam ją we łzach. Od pierwszego dnia wojny nie miała
żadnych wiadomości o mężu, aż dopiero dzisiaj przywiózł je kapitan z jego
pułku: jeden ich batalion został zniesiony przez czołgi nieprzyjaciela, inne

                                                27



były w rozsypce. Wielu oficerów zabitych i rannych, o losach pułkownika
nic nie wiadomo.
  Starałam się ją pocieszyć jak umiałam, gdy nagle na ulicy przed domem
zawarczał samochód. Rzuciłyśmy się do okna i moja znajoma krzyknęła:
  - To szofer mego męża!
  Wybiegłyśmy na ulicę. Przed nami stał szkielet samochodu. Bez błotni-
ków, karoseria w strzępach, a zamiast okien poszarpane dziury. Motor jed-
nak warczał zawadiacko i młody żołnierz stanął przed nami, salutując.
Płaszcz miał porwany, twarz bladą i brudną, a w ręku trzymał jakąś paczkę,
którą wręczył nam z taką nonszalancją jakby przed chwilą wrócił z miasta
z zakupów.
  - Przyjechałem po zmianę bielizny dla pana pułkownika, proszę pani-
powiedział.
  Poszliśmy na górę, gdzie szofer już umyty i najedzony opowiedział nam
o zdarzeniach ostatnich dni. Pułkownik nie był ani zabity, ani ranny, a po
stracie swego oddziału dołączył do innego. Samochód kazał mu porzucić,
ale szofer, znający swego pana od lat wydusił od niego pozwolenie na od-
stawienie samochodu do domu, do Wilna. Fakt, że po drodze miał przejeż-
dżać przez linie niemieckie, nie psuł mu fantazji. No i przyjechał, cudem
jednak, gdyż samochód był posiekany kulami jak rzeszoto, ale szofer nie
był nawet draśnięty. Zdziwił się, gdy poćhwaliłyśmy jego odwagę:
  - Ależ, proszę pani, przecież nie mogłem zostawić auta na drodze!-
odpowiedział i z wielkim zadowoleniem odstawił szkielet swego auta do
garażu. Po czym zabrawszy zmianę bielizny dla swego pułkownika, odjechał
pociągiem w kierunku swego oddziału.
  W ciągu trzech pierwszych dni życie w Wilnie płynęło nam jak w oazie
spokoju. Rektor uniwersytetu dał nam do dyspozycji mieszkanie jednego z
profesorów w starym budynku uniwersyteckim. Wilno na zawsze pozostanie
mi drogie, nie tylko przez swój czar, ale i dla miłości mego męża, który
kochał w nim każdy kamień.
  "Miłe miasto - pisał o Wilnie. - Miłe mury, co mnie dzieckiem niegdyś
pieściły, co kochać wielkość prawdy uczyły, miłe miasto z tylu przeżyciami.
Miasto - symbol naszej wielkiej kultury i państwowej ongiś potęgi. Dynastia
Jagiellonów, co nad wieżyczkami Krakowa i wieżami Wilna potężnie niegdyś
panowała. Wilno Stefana Batorego, co uniwersytet zakładał i mieczem nowe
granice wybijał. Wielcy poeci i wieszcze, co naród pieścili słowem i w czar
zakuwanymi słowami życie narodowi dawali. Nie gdzie indziej jak tu, w tej
samej szkole, gdzie ja biegałem w tych murach pięknie wołających do Boga
uczyli się jak ja kiedyś w przeklętej rosyjskiej szkole. Wszystko piękno mej
duszy przez Wilno pieszczone. Tu pierwsze słowa miłości, tu pierwsze słowa
mądrości, tu wszystko, czym dziecko i młodzieniec żył w pieszczocie z mu-
rami i w pieszczocie z pagórkami".*

* Op. cit., t. IX, s. 127

28



  Z chwilą, gdy otwierał się tam na nowo nasz stary uniwersytet, zamknięty
przez Rosjan, mąż mój urzeczywistnił jedno z najdroższych marzeń swego
życia. Całą pensję marszałkowską oddał na potrzeby uniwersytetu i nd czasu
do czasu dorzucał do tej dotacji pieniądze jakie zaoszczędził z własnych
skromnych dochodów. Na Wilno nauczyłam się patrzeć oczami męża.
  Pokolenia ludzi nauki wycisnęły swe piętno na mieszkańiu, w którym myśmy
się znalazły. W tej jakże przyjemnej atmosferze i wśród wielu znajomych w mie-
ście czas upływał szybko. Niestety, były to ostatnie dni spokoju.
  W sobotę, pamiętam o dziesiątej rano zawyły syreny. W ciągu kilku
minut lotnictwo niemieckie zbombardowało stację kolejową i wiele domów
w mieście. Zaledwie ludzie wyszli z ukrycia po odwołaniu alarmu, nastąpił
drugi nalot. Tym razem, piloci ośmieleni brakiem obrony przeciwlotniczej,
sprowadzili maszyny nad same dachy. Ostrzelany został orszak pogrzebowy
i kobiety czekające przed piekarnią. Były ofiary wśród mieszkańców domu
dla starców i wśród chłopców grających w piłkę nożną na łące przy rzece.
Przez pięć godzin, do trzeciej trwały naloty.
  Po odwołaniu alarmu wyszłam na dyżur do Czerwonego Krzyża. Po
drodze, chociaż każdy ambulans jaki był w mieście zbierał zabitych i rannych,
widziałam wiele ofiar. Między innymi, pamiętam, na noszach małą dziewczy-
nkę, uśmiechniętą, jak gdyby przez sen, z lalką w ramionach. Żołnierz
pomagał sanitariuszom Czerwonego Krzyża wnosić trupa do ambulansu.
  Widziałam, że nastąpił na coś butem w rynsztoku. Schylił się i łzy mu
napłynęły do oczu. W ręku trzymał pantofelek lalki.
  - Ja też mam dzieci - rzekł ochryple - alem rad, że dziś wracam do
oddziału. Od małego służę w wojsku, w niejednej wojnie się biłem, ale ta
to całkiem inna. Ciężko się do niej przyzwyczaić.
  Poszłam dalej. Naprawdę całe wieki wielkiego wysiłku cywilizacyjnego
musiałyby pójść na marne, gdyby ludzie pogodzili się z masową rzezią sła-
bych i bezbronnych.
  Nieco dalej natknęłam się na gromadkę kobiet przed proklamacją czy
też afiszem na murze. Zatrzymałam się i ja. W ordynarnych, złą polszczyzną
pisanych słowach. Niemcy bluźnili, że tak jak Matka Boska Częstochowska
okazała swoją łaskę f-Iitlerowi, tak i Matka Boska Ostrobramska otoczy go
opieką, na dowód czego wojska niemieckie wkroczą do Wilna dnia następ-
nego, właśnie w sam czas na mszę w południe.
  Dzień następny, niedziela siedemnastego września, przeszedł w atmosfe-
rze nieznośnej niepewności. Byliśmy przygotowani na nowe naloty, tymcza-
sem w powietrzu panowała cisza. Do wieczora na próżno czekaliśmy na
wiadomości; wszystkie linie telefoniczne z innymi miastami były przecięte.
Wreszcie przyszła ta fantastyczna, jak nam się wydawało, wieść: Rosjanie
przekroczyli granicę.
  Przez następną dobę krążyły najdziksze pogłoski. Wielu wierzyło z tra-
gicznym optymizmem, że na podstawie tajnej umowy między Polską i Rosją,
wojska sowieckie wchodziły w bój jako sprzymierzeńcy. Opowiadano, że

                                                29



poprzedzają te wojska czołgi francuskie i angielskie, które razem z innym
materiałem wojennym będą teraz stałe napływać do nas przez granicę rosyj-
ską. Te pogłoski szerzone prawdopodobnie celowo, przyczyniły się niemało
do tego, że wojska sowieckie nie spotkały się z miejsca z żadnym poważniej-
szym oporem z naszej strony. Jak opowiadano, zdarzało się często, że do-
wódcy miejscowi, odpowiedzialni za obronę granicy wschodniej, przy braku
kontaktu z dowództwem naczelnym, dawali rozkaz niestrzelania do wojsk
sowieckich.
  Dopiero w poniedziałek władze wojskowe i cywilne Wilna dowiedziały
się prawdy. Rosję ogłoszono za napastnika. Pułki graniczne otrzymały rozkaz
wszczęcia działań wojennych. Ale walka na dwa fronty była niemożliwa.
  W roku 1939 sam na sam z Sowietami dalibyśmy sobie radę. Wskazuje
na to wojna sowiecko-fińska i pierwsza faza wojny niemiecko-sowieckiej.
Przeciw Niemcom, jestem przekonana, wytrzymalibyśmy w polu tak długo,
dopóki nasi alianci nie przyszliby nam z pomocą, tak jak do tego byli
zobowiązani. Ale w obliczu tych dwóch napastników, nie mogliśmy wytrzy-
mać naporu.
  Artyleria posuwającej się armii sowieckiej grzmiała w oddali, gdy wieczo-
rem dwa dni później przekroczyłyśmy granicę litewską. Pragnęłam pozostać
w Wilnie do ostatniego momentu. Wojewoda wileński Maruszewski nalegał
na pośpiech. Jakże mi żal było opuszczać to miasto!
  Chciałam, ażeby Anna wyjechała z nami, ale ona odmówiła.
  - Nie mogę, muszę tu zostać. Może uda mi się później tu jakoś urządzić.
  - Przecież Rosjanie będą tutaj za parę godzin!
  - Wiem o tym, ale tu są szpitale i lekarze, a jeżeli pojadę ze stryjenką,
to czy ja wiem gdzie się dziecko urodzi?
  Myśląc o tej odpowiedzi zdałam sobie sprawę, że słowami Anny przemó-
wiła odwieczna matka, pełna troski o tak jak - choćby kosztem własnego
bezpieczeństwa - zapewnić możliwie największy spokój i dobre warunki
temu życiu, które ma urodzić. Gdy mężczyźni prowadzą wojny i przesuwają
granice państw, gdy narody dochodzą do szczytu swej potęgi i upadają, gdy
świat się cały chwieje w posadach, kiedy żywioły szaleją, kobiety zawsze
zadają sobie to samo pytanie, jak w obliczu śmierci i zniszczenia życie ocalić.
  Siostra moja została z Anną.
  Namawiałam brata męża, Jana, ażeby wyjechał z nami. Nie zgodził się.
Twierdził, że bolszewicy zmienili się, są narodem demokratycznym i pozwolą
mieszkać mu w Wilnie, w najgorszym razie każą mu wyjechać do Rosji. "A
ty" mówił do mnie, "myślisz kategoriami 14 roku".
  Zaczęło się ściemniać, kiedy dojechaliśmy do granicy litewskiej. Po raz
ostatni spojrzałam na polską ziemię, myśląc ze smutkiem, że dwadzieścia
lat naszej niepodległości minęło jak sen. Ziemie, które z takim trudem
wyrwaliśmy z niewoli, znowu zostały stracone; długa i ciężka walka poszła
na marne. To co zbudowaliśmy w tych dwudziestu latach - zburzone. Zale-
dwie zrzuciliśmy kajdany na krótką chwilę, już nam je zakładano na nowo.

30



  W lecie tegoż roku córka moja była na zlocie szybowcowym w Kownie.
Po drodze do Kowna jakiś posterunek litewski zatrzymał nas w celu zrewi-
dowania paszportów. Okazało się, że kontrolującym był lotnik Litvrin, mó-
wiący po polsku. Poznał córkę, i bardzo serdecznie z nami rozmawiał; dziwił
się, że tak prędko zostaliśmy pobici, a Litwa jeszcze istnieje i udziela nam
gościny. Litwa, tak małe państwo. Nie było czasu na rozmowy. Nie wróżyłam
mu, że ten sam los spotka i jego Litwę.
  Drogi na Litwie ciemne były od wojsk, które przekroczyły granicę. Mi-
jaliśmy pułki piechoty, ledwie posuwające się z ogromnego znoju, oddziały
kawalerii na zmordowanych koniach i setki rannych w ambulansach, na
ciężarówkach i chłopskich furach. Za nimi szły chmary uciekinierów.
  Pierwszy zajazd na drodze w głąb Litwy był tak zatłoczony, że ludzie
spali nawet w łazienkach, na strychu i na schodach. Całe rodziny koczowały
w ogrodzie ze swoim dobytkiem dokoła. Przygnębienie i rozterka malowały
się na wszystkich twarzach. Brak było wiarygodnych wiadomości, gdyż radio
Wilno i Baranowicze milczały już od kilku dni, toteż wielu ludzi nie wiedziało
przed kim uciekają, przed Niemcami czy przed Rosjanami.
  Byłyśmy już zdecydowane spędzić noc w samochodzie, gdy właścicielka
zajazdu, Polka, dowiedziała się skądś o nas i przyszła zaprosić nas na nocleg
do swego własnego pokoju. Była to ciupka, nie większa od dużej szafy, w
której stały jedynie dwa łóżka, na nas trzy. Ale i to było lepsze od spania
w samochodzie.
  Kiedy czekałyśmy na dworze na przygotowanie pokoju, jeden z uciekinie-
rów, kolejarz, usłyszawszy moje nazwisko zbliżył się do mnie ze łzami w
oczach.
  - Proszę pani! Żeby to Pan Marszałek jeszcze żył, to by do tego niesz-
częścia nigdy nie doszło!
  Kilku młodych oficerów ofiarowało nam konserwy. Odmówiłam przyjęcia
twierdząc, że my jesteśmy w lepszym położeniu niż oni. Za chwilę ktoś inny
pocałował mnie w rękę, mówiąc:
  - Ja byłem jednym z pierwszych co służyli pod Komendantem. Ja z
Kadrówki! Pani Marszałkowo, Polska już raz zwyciężyła i znowu zwycięży.
Ja może tego nie dożyję, ale ten dzień przyjdzie! - rzekł nieznajomy mocno,
z wielką wiarą w całej swej żołnierskiej postaci, kładąc dłoń na ramieniu
chłopca obok siebie.
  Przypomniałam sobie słowa męża: "Być zwyciężonym i nie ulec to zwy-
cięstwo".
  Następnego dnia rano pojechałyśmy dalej. Kraj był w stanie wielkiego
podniecenia, gdyż rząd litewski, niepewny intencji rosyjskich, zarządził mo-
bilizację. Kowno było zapchane wojskiem polskim i litewskim, tłumy ucho-
dźców oblegały konsulaty państw obcych. Z każdą godziną przybywało coraz
więcej uciekinierów. Ludzie koczowali w parkach, na skwerach i wprost na
ulicy.

                                                31



  Po naradzie z kuzynami Butlerem i Narutowiczem i posłem polskim w
Kownie oraz po porozumieniu się z ambasadorami Łukasiewiczem i Raczyń-
skim w Londynie, postanowiłyśmy wyjechać do Rygi. Kuzyn mój, jeszcze
przed opuszczeniem Polski, porozumiał się z litewskim ministrem spraw
wewnętrznych, który teraz nie krył przed nami obaw o przyszłość Litwy.
Był przekonany, że Rosjanie wkroczą lada dzień na Litwę i doradzał natych-
miastowy wyjazd do Szwecji. Przy pożegnaniu przez kuzyna, zwrócił się do
mnie z następującą prośbą:
  - Gdy dojdzie do układów pokojowych, o Polsce na pewno nie zapomną
i bardzo panią proszę o wstawienie się do tych, którzy będą mieli wpływ
decydujący na losy pokoju, ażeby nie zapomnieli o małej Litwie.
  W Rydze nastrój był podobny. Rząd łotewski, przestraszony żądaniami
Stalina, nie wiedział co robić. Nasz poseł doradzał natychmiastowy odlot
do Sztokholmu, przewidując albo wojnę, albo okupację kraju przez Sowie-
ty. Linia lotnicza była jeszcze czynna i dzięki staraniom posła, pół godziny
później otrzymałyśmy wiadomość, że w ostatniej chwili opróżniły się trzy
miejsca w samolocie odlatującym do Sztokholmu za niecałą godzinę. Poje-
chałyśmy więc od razu na lotnisko, gdzie ku swemu przerażeniu, przy kup-
nie biletów i wypełnianiu koniecznych formalności, dowiedziałam się, że
samolot należy do szwedzko-rosyjskiej linii lotniczej, a pilotem jest Rosja-
nin. Na jego miejscu, być może, zaryzykowałabym lądowanie na terytorium
rosyjskim i ta myśl nie dawała mi spokoju w ciągu całej podróży. Ode-
tchnęłam pełną piersią dopiero na lotnisku w Sztokholmie. Tam zaopieko-
wał się nami minister Potworowski i kilka miłych dni spędzilyśmy w jego
rezydencji. W tym czasie porozumiałam się raz jeszcze z ambasadorami
Łukasiewiczem i Raczyńskim, w wyniku czego postanowiłam wyjechać do
Londynu, gdzie we wrześniu miały być wydane pisma mego męża w języku
angielskim.
  W Sztokholmie udzieliłam wywiadu dziennikarce szwedzkiej, która nie
wiedziała o tym, że w Polsce kobiety mają równe prawa z mężczyznami i
że w sejmie zasiadało kilkanaście kobiet. Poinformowałam ją również, o
ośmiogodzinnym dniu pracy i ubezpieczeniach społecznych. Notowała skrzę-
tnie moje informacje.
  Ambasador brytyjski w Sztokholmie okazał nam dużo życzliwości i zor-
ganizował nasz przelot do Anglii specjalnym samolotem, z uwagi na to, że
dnia poprzedniego zwyczajny samolot linii lotniczych ostrzelały myśliwce
niemieckie. Jeden pasażer został zabity.
  Podróż odbyła się bez przygód, ale dopiero gdy wylądowaliśmy w Anglu
pilot powiedział mi, że jedynie dzięki chmurom udało mu się wymknąć
myśliwcowi niemieckiemu.
  Dolatując do Anglii, po raz pierwszy od opuszczenia Warszawy miałam
czas pomyśleć o przyszłości i uświadomić sobie, że jestem na wygnaniu, bez
domu, bez kraju, a droga w przyszłość jest ciemna i niepewna. Nigdy jednak
nie przywiązywałam zbyt wielkiej wagi do bezpieczeństwa; warunki życia, od

32



dziecka, przyzwyczaiły mnie do nagłego przenoszenia się z miejsca na miej-
sce, w niepewności co przyniesie dzień następny.
  Gdy wysiadałam z samolotu, świadomość, że dotykam stopą ziemi, na
której mąż mój niegdyś bywał w okresie walki o wyzwolenie, dodała mi
otuchy i odwaga wstąpiła we mnie.
  Na dworcu w Londynie spotkał mnie z córkami ambasador Edward Ra-
czyński i gen. Norwid-Neugebauer. Pp. Raczyńscy byli nadzwyczaj uprzejmi
i zaprosili nas do swego domu oraz zajęli się naszym losem.


































































 .Aleksundra Pitsndska =.,Wspomnienia '     3



!I



               CZĘŚC DRUGA


MOJE DZIECIŃSTWO I LATA MŁODOŚCI



4
:s
'S
'1



         DOM RODZINNY W SUWA#KACli



  - Kto się urodził Polakiem, ten musi być patriotą. - Babka moja pow-
tarzała te słowa tak często, że utkwiły głęboko w mej dziecięcej pamięci
zanim jeszcze zrozumiałam ich znaczenie. Nie mogę powiedzieć, abym przy-
wiązywała do nich jakąś szczególną wagę, w tym szczęśliwym okresie życia,
kiedy uwaga dziecka jest skupiona na konkretnych, zrozumiałych dla niego
przejawach. Zapadły one jednak głęboko w mą podświadomość, przyłączając
się tam do innych równie niezrozumiałych dla mnie pojęć i problemów,
które zaciekawiając dziecko, nieuchwytnie gromadzą się w jego pamięci.

  Jednym z takich problemów było na przykład pytanie, dlaczego muszę
ukrywać polskie książki i uczyć się z nich po kryjomu, zamiast chodzić do
szkoły jak inne dzieci? Dlaczego nie wolno mi rozmawiać z moją rówieśnicą,
która mieszka naprzeciwko, chociaż widuję ją z jej rodzicami w każdą nie-
dzielę w parku? Była to bardzo ładna dziewczynka, o blond włosach, jak
moja lalka i zawsze uśmiechałyśmy się do siebie. Ale gdy powiedziałam
ciotce, że chcę się z nią bawić, odpowiedziała ostro:
  - Nie! - i szarpnęła mnie za rękę.
  - Afe dlaczego nie`1- nastawałam.
  - Dlatego, że jest Rosjanxą, a ty Polką. I nie zadawaj mi więcej takich
pytań !
  Ciotka była zawsze tak łagodna i pobłażliwa, że zamilkłam zdziwiona
jej odpowiedzią i w mej dziecinnej główce szukałam związku między tymi
dwoma faktami.
  Urodziłam się w zaborze rosyjskim, w Suwałkach, tym spokojnym guber-
nialnym miasteczku, nie wyróżnionym specjalnie przez historię. Składało się
ono z jednej głównej ulicy, pełnej dołów. Była to zmora burmistrza, bo
obiecane pieniądze na naprawę nigdy nie dochodziły. Ulica ta ocieniona
była starymi drzewami, za którymi leżały bielone jednopiętrowe domy. W
Suwałkach rezydował gubernator rosyjski; na końcu tej głównej ulicy stały
koszary kawaleru z domami dla oficerów i urzędników. W środku ulicy,
przy parku, wznosiła się cerkiew z kryształowym, wysokim krzyżem. Był to
przedmiot moich dziecinnych zachwytów, zwłaszcza gdy błyszczał w słońcu.

                                                 37



  Z wyjątkiem oficjalnych stosunków, społeczeństwo polskie trzymało się
z daleka od Rosjan. Mieli oni swoje własne kasyno, gdzie odbywały się
zabawy i koncerty, bez udziału oczywiście Polaków. Dwa społeczeństwa żyły
obok siebie jak obce sobie i wrogie. Nigdy żaden Rosjanin nie bywał u
babci. Ale wszystkie te sprawy nie rzucały cienia na moje szezęśliwe dzieciń-
stwo; przyjmowałam je jako tajemniczą; ale naturalną cechę świata, który
mnie otaczał.
  Rodzice pozostali w mojej pamięci jako zamglone, odległe postacie, gdyż
oboje zmarli w niedługim czasie po sobie, gdy miałam lat dziesięć. Ojciec
był marzycielem, człowiekiem niepraktycznym, o usposobieniu artystycznym.
Szezególnie kochał muzykę. Najlepiej pamiętam jego długie palce... dotyka-
jące strun skrzypiec.
  Gdy myślę o matce, widzę ją w szaropopielatej sukni przed lustrem, w
sypialnym pokoju, jak przymierza nowy kapelusz z kwiatami. Oniemiała z
zachwytu stoję za nią. Matka była bardzo piękna, ale jej zdrowie i siły
podkopały bardzo częste porody. Gdy umarła, mając lat około czterdziestu,
zdążyła urodzić dwanaścioro dzieci; pięcioro tylko z nich żyło: brat, trzy
siostry i ja. Byłam druga z kolei z żyjących; na chrzcie dano mi imię Alek-
sandra, a nazywano Ola. Mieszkaliśmy wszyscy razem w domu mojej babki
Karoliny z Truskolaskich Zahorskiej, która odznaczała się wielką siłą charak-
teru i żelazną wolą. W gruncie rzeczy była to despotka i nikt nigdy jej
autorytetu nie kwestionował. Nikt z rodziny ani myślał, aby się jej kiedykol-
wiek sprzeciwić; także ojciec wysłuchiwał jej w milezeniu, nawet wtedy
kiedy był przeciwnego zdania. Dla matki babka była bardzo dobra i wyro-
zumiała, gdyż matka stale chorowała i często musiała wyjeżdżać do Królewca
na leczenie.
  Druga moja wychowawczyni, ciotka Maria, od dawna podporządkowała
się całkowicie woli babki. Była to osoba o dużym wdzięku; miała słodki
głos, dobre oczy, była uprzejma, praktyczna, stale zajęta domowymi sprawa-
mi. Włosy zaplatała w dwa długie warkocze, które nosiła upięte dokoła
głowy. Taki rodzaj uczesania wybrała dla niej babka, kiedy ciotka Maria
miała lat szesnaście; nie zmieniła go do śmierci.
  Ciotka Maria była stworzona do macierzyństwa. Niestety, ominęło ją
ono, gdyż jej narzeczony umarł przed ślubem, a ciotka pozostawała mu
wierna także po jego śmierci. Swoje uczucia macierzyńskie przelała na nas,
dzieci swej siostry i z podziwu godną troskliwością pielęgnowała nas w cho-
robie, reperowała nasze ubranka, uczyła nas pacierza i łagodziła jak mogła
ostrość kar, gdy coś zbroiliśmy. Wyobrażam sobie jaki to musiał być dla
niej konflikt, kiedy przy całej swej na wskroś uczciwej i lojalnej naturze
łamała wolę babki, skradając się z pełnym talerzem do dziecinnego pokoju,
kiedy któreś z nas, za jakieś przewinienie miało iść spać bez kolacji.
  Do ciotki Marii byłam przywiązana więcej niż do rodziców, może dlatego,
że pielęgnowała mnie w czasie ciężkiej choroby, gdy miałam lat trzy i właśnie
ona uratowała mi życie. Lekarze nie robili już żadnej nadziei: nie sądzili

38



bym mogła przeżyć jeszcze jedną noc. Ale ciotka Maria nie zrezygnowała.
Owinęła mnie całą w kompres z lodowato zimnej wody (miałam wtedy
temperaturę przeszło czterdzieści jeden stopni) i ten radykalny środek po-
mógł od razu. Temperatura spadła, zapadłam w głęboki sen.
  Ta choroba jest moim najwcześniejszym wspomnieniem z dzieciństwa,
bo wiąże się z noszeniem znienawidzonej niebieskiej sukienki. Kiedy byłam
między życiem a śmiercią, rodzice ofiarowali mnie w modlitwach Matce
Boskiej Częstochowskiej, robiąc ślub, że po wyzdrowieniu przez trzy lata
będę nosić sukienki tylko w kolorze niebieskim. Wyróżniało mnie to tak
dalece od innych dziewczynek, że byłam stałym obiektem ich dowcipów i
szyderstw. Nieraz płakałam gorzkQ z upokorzenia i ze złości. Przysięgłam
sobie wtedy, że nigdy w życiu nie włożę więcej niebieskiej sukienki. Do
dziś dnia jestem przekonana, że ta ofiara była dla trzyletniego dziecka za
ciężka i mogła wywołać skutek wręcz odwrotny od zamierzonego. Pamiętam
jednak, że to nie przeszkadzało mi modlić się gorąco i z taką siłą, że w
latach późniejszych, pełnych konfliktów i niepokoju, tęskniłam nieraz do
tej prostej i mocnej wiary z czasów dzieciństwa.
  Suwałki były położone prześlicznie. Łagodne pagórki tu i ówdzie ukrywa-
ły wioski i dwory wśród wspaniałych lasów sosnowych i dębowych, ciągną-
cych się bez końca. W ich sercu leżały wielkie jeziora, głębokie i tajemnicze
i położone na takim odludziu, że jedynie ślady stóp przygodnego rybaka
były oznakami istnienia człowieka. Największe z tych jezior to Wigry, dokąd
jeździliśmy co niedzielę na spacer, w powozie ciasno napchanym dziećmi,
ze starym gadatliwym furmanem na koźle. Łódkami przeprawialiśmy się na
drugi brzeg, gdzie na skraju lasu było prawdziwe sanktuarium ptasie. Każdej
jesieni zbierały się tam chmary ptactwa do odlotu do ciepłych krajów. Cały
las rozbrzmiewał wówczas nawoływaniami, rozgwarem i śpiewem. Niektóre
ptaki miały takie zaufanie do ludzi, że zbliżały się niemal na odległość ręki.
  Na pagórku wznosił się stary klasztor kamedułów, słynny z cudownej
muzyki dzwonów. Te dźwięki, rozchodzące się poprzez wodę w czasie nie-
szporów są jednym z najmilszych wspomnień mego dzieciństwa. Niestety,
w czasie prerwszej wojny światowej, kameduli zostali wygnani, a dzwony
zabrano do Rosji na stop na armaty. Huk dział i zgiełk wojny wypłoszyły
ptasie roje i mimo późniejszych usiłowań nie udało się przywrócić tego
sanktuarium. Las opustoszał.
  Gdy po zachodzie słońca wydłużały się cienie i pierwsza blada gwiazda
#vschodziła na niebie nad wierzchołkami sosnowych lasów, brzegi jeziora
stawały się smętne i niesamowite. Z głębi ciemnego lasu wyglądały fantasty-
czne kształty drzew obalonych przez burze. Miejscowe przesądy zapełniły
te bory różnymi duchami i powstawały o nich niesamowite legendy. W
zimowe wieczory, nasza stara służąca Rozalia opowiadała nam o nich bajki
i baśnie, wywołując przed naszymi oczami czarownice, krasnoludki, diabły
i złe duchy. Jej najulubieńszym tematem była historia o kamedule, który
zaprzedał duszę diabłu.

                                                 39



  Wiele, wiele lat temu - mówiła Rozalia - żyła w Wżgrach w wodach
jeziora w wielkiej obfitości najsmaczniejsza ryba w Polsce, zwana sieją. W
piątki i w czasie postu sieja zajmowała honorowe miejsce na stole kamedu-
łów. Nagle od pewnego dnia nie można jej było złowić. Dzień za dniem
wysiadywali mnisi nad jeziorem z wędkami, na próżno zapuszezali sieci.
Wszystko bezskutecznie. W końcu zniechęceni, zarzucili połów z wyjątkiem
jednego młodego mnicha, który nie chciał dać za wygraną. Pewnego dnia
tak był zajęty połowem, że nie zauważył nawet kiedy słońce zaszło i księżyc
pokaza# się nad jeziorem. Nagle ktoś w tyle zakaszlał. Mnich odwrócit się...
za nim stał diabeł. Mnich, przygotowany i na taką ewentualność, wyrecyto-
wał wszystkie przepisane modlitwy i egzorcyzmy, ale diabeł stał nadal spo-
kojnie, nie zdradzając ani trwogi, ani złych zamiarów. Kiedy mnich skończył
swoje zaklęcia diabeł zwrócił się do niego uprzejmie mówiąc, że wie o
zniknięciu siei z jeziora i boleje nad zmartwieniem mnichów. Chce więc
przyjść im z pomocą i jeżeli dojdzie do porozumienia choćby z jednym z
nich, zarybi jezioro. Kameduła zaczą# go prosić, ażeby to zrobił.
  - Dobrze - odpowiedział diabeł - ale za cenę twej duszy.
  Cena była tak straszna, że w pierwszej chwili kameduła ani myśleć nie
chciał o taklm targu. Gdy jednak diabeł zaczął roztaczać przed nim obraz
wdzięczności i zadowolenia nie tylko jego braci, ale i samego przeora, kiedy
sieja znajdzie się znów na ich stole, kameduła zaczął mięknąć. Diabeł nie
ustawał w pokusach, wiedząc dobrze, że ma z zapalonym rybakiem do czy-
nienia. Na koniec mnich, udając że wyraża zgodę na warunek diabła powie-
dział :
  - Dobrze, podpiszę cyrograf, jeżeli sieja znajdzie się w Wigrach przed
dwunastą w nocy.
  Zegar klasztorny pokazywał właśnie dziesiątą.
  Diabeł zawahał się. Znał bowiem wszystkie trudności związane ze spro-
wadzeniem siei i dwie godziny mogło mu nie wystarezyć. Ale dusza kameduły
warta była wysiłku, więc zgodził się i na ten warunek.
  Diabeł zniknął natychmiast, a kameduła począł się modlić żarliwie o
pomoc Boską. Ani się spostrzegł kiedy minęły prawie dwie godziny: na
zegarze była dwunasta za trzy minuty. Nagle szezęśliwa myśl błysnęła mu
w głowie i na łeb na szyję popędził na więżę, skąd ze szezytu dojrzał diabła
już lecącego z rybami pod pacllą. Mnich nie czekając ani sekundy, przesunął
wskazówki zegara na dwunastą. Dźwięki bijącej godziny rozeszły się szeroko
po falach jeziora. Diabeł, w połowie jeziora, usłyszawszy bicie zegara, wpadt
w taką wściekłość, że nie spostrzegł jak ryby wysunęły mu się spod pachy
i wpadły do wody. Zgrzytając zębami zawrócił w miejscu i odleciał na
zawsze. Od tego czasu siei nie zabrakło nigdy na stole kamedułów.
  Takie to bajki opowiadała nam Rozalia w zimowe wieczory w kuchni,
gdyśmy siedzieli koło niej na niskich stołeczkach, przyglądając się jak drze
pierze na poduszki i pierzyny. Stoi ona przed moimi oczami dziś jak żywa,
w niebieskim fartuchu i wyszywanej bluzce; szeroką dłonią trzyma śnieżno-.

40



białe pióra gęsie; jej silne palce ani na chwilę nie zaprzestają automatycznej
pracy, a my wpatrzeni w nią jak w obraz słuchamy bajki za bajką.
  Jej repertuar legend, baśni i bajek był niewyczerpany, a zdolności drama-
tyczne bardzo duże. Nie nudziliśmy się nigdy. Jakże miłe były te długie
wieczory w ciepłej kuchni, z przyjemnym zapachem świeżo pieczonego chle-
ba, jabłek, korzeni i wędzonej szynki. Często na dodatek zjawiał się półmi-
sek jeszcze gor#cych faworków - dzieło kucharki Anusi. Po tym jeszcze
jedna bajka i główki dziecięce poczynały się kiwać i jedno po drugim zano-
szono do łóżka.
  Anusia była doskonałą kucharką. Słynęła w Suwałkach nie tylko ze
swych gołąbków z kapusty i faszerowanych pierogów, ale także i ze spiżarni,
przepełnionej najróżniejszymi smakołykami. Sznury wędzonych kiełbas do-
mowej roboty i wielkie szynki zwieszały się z sufitu, garnki powideł i konfitur
stały na półkach, na podłodze butelki wina z agrestu, porzeczek i jeżyn, a
także nalewki wiśniowe i śliwkowe.
  Anusia oczywiście pochodziła ze wsi i ciągłe uwagi ciotki nie zdołały
wykorzenić jej różnych zwyczajów. Na przykład, nigdy nie spała w łóżku,
które na dobitkę stało w najcieplejszym miejscu koło komina w kuchni. To
łóżko było przedmiotem naszych stałych zachwytów. Usłane niemal do su-
fitu, z mnóstwem poduszek wyszvwanych w najprzeróżniejsze wzory - wszy-
stko dzieło Anusi - miało wspaniałe Iniane prześcieradła, obrębione piękny-
mi mereżkami i pierzynę. Ale Anusia spała na wąskiej ławce naprzeciw
łóżka, z jedną poduszką pod głową, pod kołdrą.
  W życiu ówczesnej wsi łóżko było przeznaczone na miejsce dwóch wiel-
kich wydarzeń: na noc poślubną i na śmierć. Mimo że Anusia miała już
przeszło pięćdziesiąt lat, ta druga perspektywa wcale jej nie przerażała;
nieustannie robiła nowe poduszki i nowe hafty na swoje łoże.
  Inny jej zwyczaj irytował niezmiernie ciotkę Marię. Bez względu na
to jak Anusia zabrudziła się w ciągu tygodnia, żadna siła by jej nie zmu-
siła do mycia się częściej niż raz w tygodniu, przed wyjściem w niedzielę
po południu na nieszpory. Była przekonana, że częste mycie szkodzi skó-
rze.
    W niedzielę, zaraz po umyciu w pośpiechu naczyń po obiedzie, Anusia
znikała na jakieś pół godziny, aby wyłonić się różowa jak jabłko, pachnąca
czeremchowym mydłem. Potem wyjmowała z drewnianej skrzyni koto łóżka
swój strój ludowy: szeroką spódnicę, naszywaną różnokolorowymi wstążka-
mi, haftowany aksamitny gorset i wieniec z kwiatów na głowę. Promieniejąca
zadowoleniem wychodziła na nieszpory, odprowadzana naszymi zachwycony-
    mi spojrzeniami.
    Zupełnym przeciwieństwem godzin spędzonych w ciepłej kuchni były
  wieczory w salonie, sztywnym od mahoniowych mebli i pięknych starych
  sztychów angielskich. Siedząc prosto na twardych krzesłach, czytaliśmy pod
  czujnym okiem babki, która spoczywała w wielkim fotelu z drutami w ręku
  i lampą naftową na stoliku obok siebie. Nikt nie śmiał kręcić się na krześle

                                                  41



lub ziewać; cisza panowała w pokoju, przerywana jedynie cykaniem starego
zegara.
    W saloniku zaciekawiał mnie w dzieciństwie duży mahoniowy stół z pod-
noszonymi klapami, którego nogi zdobiły liry. Stała tam również serwantka
oszklona z jedną ścianą lustrzaną; stała też figurka z porcelany przedstawia-
jąca damę w krynolinie, kubek z chińskiej porcelany w pasy złocone i sza-
firowe; poza tym leżały dwa pamiątkowe zegarki po jakimś dziadku, które
dawano nam do ręki, gdy byliśmy grzeczni i pozwalano nam je nakręcić.
Do zegarka przyczepiony był łańcuszek, który budził w nas szezególny po-
dziw. Inną atrakeją była konsola, na której leżały pooprawiane roczniki
"Tygodnika Ilustrowanego", "Biesiady" i "Kłosów" z rysunkami Kostrzew-
skiego. Gdy nauczyliśmy się lekcji na dzień następny pozwalano nam oglądać
i czytać te pisma. Książki wypożyczane były z czytelni lub od pana profesora,
uczącego łaciny, który mieszkał w tym samym domu co my. Książki i pisma
nielegalne pochodziły od p. Stanisława Staniszewskiego, adwokata. O 10-tej
trzeba było iść spać.
  Najbardziej lubiłam podwieczorki w jadalnym pokoju, które przygotowy-
wała ciotka; piliśmy herbatę z syczącego samowaru, jedliśmy rogaliki i obwa-
rzanki z powidłami i konfiturami oraz domowe ciasteczka. Babka nie piła
nigdy więcej na raz niż pół śzklanki, ale za to piła niemal bez przerwy,
dwadzieścia, trzydzieści takich połówek dziennie. Ilekroć ją sobie przypomi-
nam, widzę jej piękne i w starości dłonie, dotykające samowaru lub wycią-
gnięte nad kwiatami. Największą jej przyjemnością była praca w ogrodzie,
w lecie zawsze pełnym kwiatów. W zimie, w pokoju stały mirty, klony
ogrodowe w doniczkach, bluszeze, heliotropy i fiołki alpejskie. O kwiatach
babkach wiedziała więcej od niejednego ogrodnika, a co ważniejsze, z rośli-
nami łączyły ją jakieś więzy tajemne. W czasie jej paromiesięcznej, ostatniej
choroby wszystkie kwiaty hodowane w pokoju straciły liście i zwiędły, mimo
że ciotka Maria poświęciła im bardzo wiele uwagi. I nie został przy życiu
ani jeden, najmniejszy choćby kwiatek, który można było postawić koło jej
trumny.
  Babka była kobietą o dużej sile charakteru, a inteligeneją, oczytaniem,
głębią umysłu i szeregiem innych zalet przewyższała bez wątpienia większośe
swoich rówieśniczek. Po śmierci dziadka sama gospodarowała niewielkim
mająteezkiem, nawet bez pomocy rządcy, żelazną ręką trzymając służbę i
fornali. Rozsądzała spory między nimi, dawała im I-ady, gdy przychodzili
do niej ze swoimi zmartwieniami i leczyła ich ziołami, gdy byli chorzy, a
kiedy przeniosła się do miasta, leczyła ich nadal, dając im skórki od chleba
z jakimiś sentenejami, wypisanymi atramentem, które zjadali jako lekarstwo.
Dawała im również lekarstwa dla bydła.
  Głównym motorem jej życia był patriotyzm. Cały zapał swej gorącej i
mocnej natury oddała sprawie wolności kraju, a siła jej charakteru była tak
wielka, że w robocie spiskowej w czasie powstania 1863 r. grała w okolicy
główną rolę, przewodząc na tajnych zebraniach u siebie we dworze.

42



      Przechowywała i przewoziła broń. Na niebezpieczeństwo patrzyła z pogardą.
      Upadek powstania był największym ciosem w jej życiu. Od tego czasu ubie-
      rała się jedynie w czarne suknie, z wąską, białą koronką u szyi i na rękawach,
      a na palcu nosiła na znak żałoby pierścionek z tabliczką z czarnej emalii,
      ozdobioną krzyżykiem z białych pereł.
        Miałam chyba siedem lat, gdy pewnego wieczora zapytałam ją o ten
      pierścionek. Byłyśmy wtedy same w salonie - trzymałam nici na rękach, a
      babcia zwijała je w kłębek. Promienie światła z lampy naftowej grały na
      perłach pierścionka, gdy ręce poruszały się w tę i tamtą stronę.
        - To jest pierścień żałoby po tych, którzy polegli - odpowiedziała surowo
      na moje pytanie. Następnie zdjęła go z palca i pokazała mi datę wyrytą
      wewnątrz. Wysylabizowałam powoli: "1863".
        - Babciu, pozwól mi włożyć ten pierścionek - prosiłam.
        Wstrząsnęła przecząco głową:
        - Możesz nosić go tylko wówczas, gdy będziesz patriotką, Olu.
        Nareszcie miałam okazję zapytać o to, co słyszałam tak często:
         - A co to znaczy być patriotką, babciu?
        Zamyśliła się na chwilę i jej głęboko osadzone niebieskie oczy zaświeciły
      jakimś wewnętrznym ogniem:
        - Ten jest patriotą odpowiedziała - kto kocha Polskę nade wszystko na
      świecie i kto dla jej wolności poświęci wszystko co posiada, nawet swe życie,
      gdy będzie trzeba.
        - Ja chcę walczyć o Polskę, babciu - powiedziałam, na pół rozumiejąć
      co mówię, tak bardzo chciałam włożyć ten pierścionek na palec.
        Przez chwilę babcia milczała, a oczy jej błyszczały.
;       - Wierzę, że chcesz - odrzekła na koniec - Olu, moje dziecko, przyrzecz
#     mi, że będziesz walczyć!
        - Przyrzekam, babciu - powtórzyłam uroczyście, przejęta grozą i mocą
      uczucia w jej głosie.
         Przytuliła mnie do siebie z gestem rzadkiej u niej pieszczoty, pocałowała
#     i włożyła pierścionek na mój palec, trzymając go mocno, gdyż był na mnie
      o wiele za duży. Po chwili wsunęła pierścionek z pówrotem na swój palec.
      Urok rozwiał się.
        - A teraz biegnij Olu i baw się z siostrami - rzekła swoim zwykłym,
      ostrym głosem. - Nie mów o tym nikomu, ale nie zapomnij!
        Wyszłam z pokoju dumna, że babcia powierzyła mi taki sekret; czułam,
      że tej chwili nigdy nie zapomnę. Oczywiście, nie rozumiałam wtedy jego
      wagi i dopiero po latach zdałam sobie sprawę, że było to właściwie błogo-
      sławieństwo babki na drogę mego życia.
        Ale były jeszcze inne wpływy, które na mnie oddziaływały.
        Pamiętam, jak kobiety siedzące przy piecu wieczorami opowiadały przy-
      ciszonym głosem o powstaniu. Pamiętam szaloną radość w domach, gdzie
,     witano powracających z zesłania synów, ojców i mężów. Bracia mej babki
"     znaleźli się także między tymi, którzy zapłacili zesłaniem za udział w powsta-
                                                       43



niu. Starszy z nich, zakończył życie w celi na katordze, z kajdanami na
przegubach rąk i nóg, z ciężarem piętnastofuntowym, wiszącym między ko-
lanami. Młodszy powrócił po dwudziestu latach spędzonych na Syberiż, z
bliznami na ciele od knuta, kulejący od reumatyzmu. Ale pozostał niepoko-
nany. Jego oczy świeciły ogniem młodości. Pamiętam, choć byłam jeszcze
dzieckiem, ten dziwny kontrast między przedwcześnie postarzałym ciałem a
umysłem nadal młodym. W samotności i opuszczeniu na zesłaniu czas dla
niego się zatrzymał.
  Trzecią osobą był krewny babci Władysław Skłodowski, zwany Ludwi-
kiem. Traktował mnie na równi z sobą, nie jak dziecko. Czasem wieczorami
wpierw upewniwszy się, że nikt nie podsłuchuje pod drzwiami, przysuwałam
swoje krzesło do niego i słuchałam opowiadań o powstaniu, a w miarę jak
dziadek mówił budziła się w mej duszy miłość do kraju i pragnienie walki
o wolność.
  Miałam również i innych krewnych, którzy już później oburzali się, że
im psuję karierę swoją robotą konspiracyjną i radykalnymi poglądami.



                 LATA SZKOLNE




  Jak każde dziecko z rodziny patriotycznej, rosłam w atmosferze skrytego
buntu. Ci, którzy wyszli cało z ostatniego powstania, byli za mojej młodości
już starszymi ludźmi, pozornie pogodzonymi ze swym losem. Ale ogień
buntu gorzał w nich niezmiennie. Śladem swych ojców chwycili za broń i
ulegli w nierównej walce, młodość oddawszy sprawie wolności. Syberia nawet
nie zdołała ich złamać; w głębi przygasłych oczu czaiła się chęć odwetu. A
wróg ani na chwilę nie dawał nam zapomnieć o jarzmie na naszych karkach.
Gubernatorzy prowincji i ich urzędnicy korzystali z każdej sposobności do
szykan i prześladowań. Bywały między nimi wyjątki, ale bardzo rzadkie.
Cały system rządów zaborczych opierał się na intrygach, donosicielstwie,
prześladowaniach i łapownictwie. Ten system stat się także jedną z przyczyn
rewolucji 1905 r. Książę Imeretyński, f pochodzenia Gruzin, jeden z gene-
rałów gubernatorów warśzawskich w ten sposób cha#akteryzował urzędnika
carskiego w Kongresówce: "Na wpół wykształcony, niezbyt mądry i źle
wychowany, w każdym Polaku widzi przede wszystkim zwyciężonego, ale
najzajadlejszego wroga państwa i swego osobistego. Na siebie samego zapa-
truje się on jak na zwycięzcę i w myśl przysłowia - nad zwycięzcami nic
ma sądu - uważa siebie za wolnego od kontroli nie tylko opinii publicznej,
lecz i własnego sumienia"*. Od takich to ludzi zależał nasz los. Warunki w
poszezególnych częściach kraju różniły się tylkn o tyle, o ile ci urzędnicy
różnili się między sobą. Niektórzy z nich, a tych było niemało, spędzali całe
życie na pijaństwie, grze w karty, łapownictwie i wymuszaniu pieniędzy od
Żydów i zamożniejszych kupców. Byli i tacy, którzy zajmowali się zawodowo
prowokatorstwem, wyszukiwaniem zakazanych dzieł literatury polskiej; nie-
którzy szerzeniem nienawiści klasowej. Rzadko kiedy spotykało się człowieka
uczciwego.
  Historii Polski można się było uczyć tylko potajemnie. Z oficjalnych
podręczników historii powszechnej zniknęły zwycięstwa Sobieskiego, czy Ba-



' Op. cit., t. I, s. 217

                                                45



           torego, natomiast mus#eliśmy znać na pamięć daty urodzin i śmierci wszyst-
           kich rosyjskich carów i wielkich książąt.
             Nauka moja i rodzeństwa stanowiła problem trudny do rozwiązania, gdyż
           rodzice nie chcieli nas posyłać do szkoły rosyjskiej. Łatwiejsze to było w
           okresie weżesnego dzieciństwa, mimo że za tajne nauczanie groziła kara.
             Pani Dworakowska zorganizowała tajną szkołę nauczania. Szkoła działała
           spokojnie przez kilka lat. Miała w niej około dziesięciu dziewezynek. Lekeje
           odbywały się w mieszkaniu dobrze znajamego pana, który bywał u moich
           rodźiców, a miał na wychowaniu pięć siostrzenić - sierot. Chodząc tam na
           naukę musiałyśmy zawsze książki starannie ukrywać. Ale kiedy uwaga policji
           została zwrócona na tę szkołę, pani Dworakowska zrezygnowała z nauczania.
           Program jej nauki ukończyły tylko trzy dziewezynki znacznie starsze ode
           mnie. Uczyła je jeszeze przez parę lat, razem z moją starszą siostrą, ale
           już tylko przy tak zredukowanej ilości.
             W miarę upływu lat problem nauki stawał się sprawą coraz bardziej
           zawiłą. Gimnazjów polskich po powstaniu 1863 r. nie było, a rosyjskich
           było niewiele; stan szkolnictwa średniego w Królestwie był w tym czasie
           bardzo niski. O szkolnictwie niższym nawet nie ma co mówić, gdyż Rosjanie
           dążyli świadomie do utrzymania chłopów i robotników w całym państwie
           na jak najniższym poziomie kultury.
             W tej sytuacji.były trzy ewentualności: zostać w domu, iść do gimnazjum
          rosyjskiego, albo wyjechać za granicę. Na wyjazd nie było pieniędzv. Po
          długiej walce ze sobą babka i rodziee zdecydowali, że do gimnazjum iść
          muszę. Jednakże ta decyzja przyszła zbyt p; źno; bo zapadła na dwa miesiące
          przed terminem egzaminów wstępnych. Tymezasem moje wykształcenie do-
I         tychezasowe było bari.lzo nierówne, a znajomość języka rosyjskiego niesły-
I         chanie słaba. W niektórych przedmiotach wyprzedzałam moje rówieśnice,
          w innych byłam daleko za nimi w tyle. Do dziś myślę z odrazą o tych dwu
          miesiącach, kiedy musiałam się borykać z nieregularnymi czasownikami ro-
          syjskimi, przy szalenie wymagającej nauczycielce i to wtedy, gdy cała rodzina
          wyjechata w czasie wakacji na wieś. Ale wszystko skończyło się dobrze-
          egzamin zdałam w przepisanym czasie.
            Gimnazja dla dzieweząt w Królestwie dawały wykształcenie znacznie hiż-
          sze niż gimnazja w Rosji. Na domiar złego, w Suwałkach, jak zresztą i w
          innych gimnazjach, mimo że trzy czwarte uczennic stanowiły Polki, nie było
          wśród personelu nauczycielskiego ani jednego Polaka. Wyjątek stanowil
          ksiądz i nauczycielka języka polskiego. Katechizmu uczono po polsku, ale
          języka ojezystego musiałyśmy się uczyć po rosyjsku, tak jak i#rancuskiego
          czy niemieckiego.
            Każdą próbę mówienia po polsku, w czasie przerwy, w klasie, czy w
          mieście, karano natychmiast, zazwyczaj zatrzymaniem po lekejach. Nie było
          dnia, ażeby nie padło choć jedno słowo pogardy dla Polski. Nauczycielki
          współzawodniczyły z sobą na tym polu, wszezepiając lub raczej usiłując nam
          zaszezepić poczucie niższości wobec Rosji. Do tego celu najlepiej nadawaty

         46



się lekcje historii, w czasie których tłumiłyśmy nienawiść, a nasze nieliczne
koleżanki Rosjanki raczyły nas uśmieszkami pełnymi wzgardliwej ironii. W
klasie miałyśmy kilka Żydówek, córek kupców suwalskich. Chciałyśmy ażeby
z nami mówiły po polsku i uczyły się polskiego. Odmawiały stanowczo,
twierdząc, że polski język jest im niepotrzebny, bo "z ruskim jazykom my
objediem wieś świet" (z rosyjskim językiem objedziemy cały świat).

  Walka z polskością była tak ostra, że zwracano uwagę nawet na drobne rze-
czy. Kazano nam np. zaplatać włosy w warkocze i upinać je z tyłu głowy, a włosy
z przodu zaczesywać bardzo gładko. Pewnego razu zawinęlam swe długie war-
kocze naokoło głowy, jak gdyby tworząc ramę dla twarzy. Rezultat był taki, że
wywołano mnie z ławki do tablicy, gdzie kazano mi zmienić fryzurę; a za karę
musiałam zostać po lekcjach w klasie. Dama klasowa wypominała mi to prze-
stępstwo przez długi czas, nie dlatego, że postąpiłam wbrew przepisom, ale dla-
tego, że jej zdaniem, było to uczesanie polskie. Dyrektorce gimnazjum donie-
siono, że mam "tendencje rewolucyjne" ; za karę musiałam przez tydzień zosta-
wać w klasie po lekcj ach, a koleżankom nie wolno było rozmawiać ze mną w cza-
sie przerw. Ten mój gest "patriotyczny" sprawił mi dużo przyjemności, ale za-
brakło mi odwagi na powtórzenie go.
  Prześladowania zawsze wzmacniają opór. Toteż krótkowzroczna polityka
rosyjska dawała wyniki odwrotne od zamierzonych. Władze rosyjskie mogły
zabronić wykładów z historu i literatury polskiej w szkołach, ale nie potrafiły
zapobiec uczenia się ich we własnym domu. Zarządzenia mające na celu
zastąpienie języka rodzimego rosyjskim, powiększały przywiązanie do niego.
Nie tylko uczyłyśmy się języka, literatury i historii ojczystej potajemnie,
lecz ponadto postanowiłyśmy, że każda starsza uczennica Polka będzie uczyć
czytać i pisać jedno dziecko robotnicze lub chłopskie. Dzieci te przychodziły
do nas przed wieczorem lub w niedzielę po południu i nigdy nie było wypad-
ku zdekonspirowania. A trzeba wiedzieć, że władze rosyjskie płaciły sowicie
za donosy w tych sprawach. Książki traktujące o historii i literaturze dosta-
wałyśmy od młodego adwokata w Suwałkach, p. S. Staniszewskiego, który
miał całą bibliotekę nielegalną, książek wydawanych poza zaborem rosyj-
skim. Kara za takie "przestępstwo" była bardzo surowa. Pamiętam jaka
burza wybuchła w gimnazjum męskim, gdy w pulpicie piętnastoletniego chło-
pca, młodego Gwiazdowskie#o, znaleziono zabroniony tomik poezji Słowa-
ckiego. Dyrektor wezwał policję, ucznia aresztowano. Na szczęście uciekł z
więzienia przed rozprawą i przy pomocy przyjaciół rodziny dostał się do
Ameryki.
   Mimo wszystkich trudności i szykan te lata w gimnazjum w Suwałkach
zaliczam do najszczęśliwszych w życiu. Ponurą rzeczywistość i przygnębienie
starszego pokolenia rozjaśniała nasza wesołość i młodość. Poważny stary
dom, który pamiętał powstańców i zachował atmosferę nienawiści do Rosji,
rozpromieniał wybuchami beztroskiego śmiechu, gdy wieczorami tańczyliśmy
w salonie mazury i oberki. Lubiłam tańczyć; byłam wysoka, szczupła i giętka,
pełna niezmożonej energii i żywotności. W niedzielne popołudnia stłoczeni
                                                  47




na wozach drabiniastych, wyjeżdżaliśmy do lasu na zabawę z kolegami z
męskiego gimnazjum z babcią i ciocią. Tańczyliśmy tam do upadłego, aż do
zachodu słońca. Potem odpoczywaliśmy na ziemi, a ci, którym pozwalaly
na to siły znosili gałęzie na ognisko i przygotowywali kolację. Gdy wszystko
było już gotowe i ogień trzaskał wesolo, wonny zapach jedliny rozchodził
się w powietrzu podniecając apetyty, już i tak zaostrzone powietrzem i
całodziennym ruchem. Jakże przyjemne były to czasy!
  W dni zimowe ślizgaliśmy się na zalanej łące w ogrodzie, ucząc się
trudnych figur walca i holendrowania. W letnie wakacje wałęsaliśmy się po
polach i lasach, zbierając masy niebieskich i żółtych irysów nad brzegami
rzeki Hańczy. Wszyscy byliśmy młodzi, bardzo pewni siebie i życia, pełni
planów mających zmienić świat do gruntu. Dyskutowaliśmy namiętnie o
wielkich rzeczach, nie mając o nich wielkiego pojęcia i wygłaszaliśmy teorie,
które za parę lat rzeczywistość i dojrzałość miały wyprzeć z naszych mózgów.
Skończyłam gimnazjum mając lat siedemnaście. Nasiona, zasiane w dzieciń-
stwie, skielkowaly i zapuściły korzenie. Jeden był tylko cel przede mną --
walka o wolną Polskę.
  Miłość swego kraju jest rzeczą naturalną u każdego dziecka, ale uświa-
domienie jej sobie w normalnych warunkach bytu narodowego przychodzi
  zazwyczaj w chwilach uroczystych, gdy wicher łopoce sztandarem i
  rozbrzmiewają dźwięki hymnu narodowego.
  Za czasów naszej młodości było inaczej. Nie chwała szła obok nas i nie
wolność uczyła nas miłości ojezyzny. Nasz sztandar został z masztu zdarty
przez wroga i jego butem wdeptany w błoto. W społeczeństwie panowała
atmosfera przygnębienia. Nasza droga prowadziła przez tajne zebrania i
wymykanie się od pościgów i spotykało się na niej wcześniej czy później
więzienie, śmierć lub zsyłkę na Syberię. Była to droga bez sławv i tryumfów,
ale jedyna; każda inna prowadziła do spodlenia we współżyciu z zaborcą.
  Najważniejszą sprawą dla mnie po skończeniu gimnazjum był wybór
przyszłego zawodu. Marzyłam o medycynie. Mając lat czternaście poszłam...
na cmentarz, gdzie miano robić sekcję zwłok. Gdy wydobyto trupa omalże
nie zemdlalam i tylko z trudem wróciłam do domu bez czyjejś pomocy. To
wydarzenie przekonało mnie, że nie nadaję się na lekarkę. Nieco później
postanowiłam znaleźć taką pracę, która dalaby mi możność wywierania wply-
wu na ludzi. Na taką decyzję oddziałał wpływ dziadka Ludwika, który chcąc
przekazać młodym doświadczenia powstania 1863 r. mówił mi często u po-
pełnionych wtedy Młędach. Widział je przede wszystkim w braku szerokiej
współpracy między warstwami wykształconymi a wsią.
  Sprawa wlościańska przewija się przez całe dzieje Polski, a w okresie
porozbiorowym związała się ściśle z walką o wyzwolenie. Na ówezesny jej
rozwój w zaborze rosyjskim niemały wpływ miało polożenie chłopów w
Rosji. Charakteryzował je Piłsudski w Robotniku w artykule napisanym w
1894 r. w następujących słowach: "Rosja jest państwem chłopskim. Ludność
miejska stanowi tam dziesiątą część (w Polsce - czwartą). Rosja więc jest
48




państwem chłopskim. Trudno nawet opisać. jaką szaloną nędzę cierpi ta
gromada, ogromna i pokorna masa". "Przy uwłaszczeniu rosyjskich włościan
nadano im ziemi znacznie rnniej niż naszym włościanom. Panowie przy tym
urządzili się tak, że chłopi otrzymali ziemię jak najgorszą, a cenę za nią
policzono im wygórowaną. Szlachta w Rosji posiada 100 milionów dziesięcin.
Szlachta płaci za nie do skarbu 1# milionów rubli; chłopi mają 105 milionów
dziesięcin i płacą za nie 195 milionów rubli". "Nędza i niewola = oto w
dwóch słowach treść życia chłopa rosyjskiego... produkt jego pracy do niego
nie należy: lwią część pochłania rząd...". "Długa i ciężka niewola tatarska
która tr'wała kilka wieków, wszczepiła ten duch niewolniczy, tę pokorę wobec
władzy, to zgadzanie się z losem, jakie cechuje lud rosyjski. Przed niewolą
tatarską poddani różnych drobnych książąt mieli pewne swobody. Po niewoli
już tego nie ma: drobne ksiąstewka znikają, a wyrasta władza jednego wiel-
kiego księcia moskiewskiego, który jest już absolutnym panem życia i śmierci
swych poddanych".
  Chłopów w Polsće, pomimo ciężkich warunków życia c#chowało zawsze
dużo większe umiłowanie wolno#ci niż rosyjskich. Było to wywołane niewąt=
pliwie tym, że stopień poddaństwa nie był u nas nigdy tak duży jak w Rosji.
Chłopstwo w Rosji nie odegrało też właściwie żadnej roli w walce o swą
wolność ani nie zdołało wyłonić własnego kierownictwa ruchu ludowego. W
Polsce sytuacja przedstawiała się zupełnie inaczej. Już w naszym micie pań-
stwowym chłop odgrywa rolę bardzo dużą, gdyż u jego źródła leży legenda
o krółu Piaście. Z jej treści dziejowej majestat królewski w Polsce od ludu
bierze swą siłę i purpurę. Jesteśmy państwem o tradycji na wskroś demukra-
tycznej w rozumieniu każdej epoki.
  Kiedy po pierwszym rozbiorze Polski światlejsze umysły przeprowadziły
pracę nad przebudową ustroju społecznego uwieńczoną konstytucją Trzecie-
go Maja 1791 r., nastąpił ponowny rozbiór. Wtedy to chłop polski wziął
czynnv udział w ratowaniu wolności. Po raz pierwszy od wieków stanął
znowu wespół z warstwą szlachecką i mieszczańską w jej obronie. Wezwanie
do walki, riucone #rzez Kciściuszkę, przyniosło zwycięstwo kosynirrów pod
Racławicami. Rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Polski, gdy do walki
w obronie kraju stają wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, nie na mocv
przywilejów szlacheckich, ale z tego tytułu, że są synami swej ojczyzny.
Manifest Kościuszki z 17 #laaja 1794 r. przyniósł zwolnienie z pańszczyznv
każdemu chłopu, który chwyci za bro# w obronie kraju. Wieś zdobyła w
szerszym zakresie świadomość swej siły i znaczenia. Ale chuć dokonany
został rozbiór Rzeczypospolitej chłop polski tej świadomości juź nie utracił.

    Sprawa włośc;iańska pozostała jednak nadal stroną bardzo ciemną stosu-
nków społecznych w Polsce. Stan jej zobrazował w ponurych kolorach pr#7f.
Aleksander Bruckner w dzielc: Dzieje kulturypolskiej: "Sprawa włościariska
r. 1830 - pisze - to niby kościotrup w domu, wszyscy czuli jego obecność,
nikt o nim nie rnówił nie. I nie straciły na znaczeniu uwagi Staszica z
r. 1785: "Pańszczyzna##, ten dzikich hord wynalazek i to feudalnego nierządu


Aleksandra Piłsudska - "Wspc,mnienia" - 4         49



  straszydło... Czynsz tam, gdzie pańszczyzna pięćdziesiąt chłopów umieszcza
  osadziłby stu gospodarzy; wkrótce ta wieś w dwójnasób powiększyłaby na
  swoich polach robotę i staranność; rok w rok wzmagałyby się urodzaj i
  ludność. . . pańszczyzna tłumi wszelki życia i rodzaju owoc, kraj z pańszczyzną
  zawsze w jednym stanie trwać będzie"*.
    Rząd powstańczy w 1863 r. już w pierwszym swoim manifeście proklamo-
  wał oswobadzanie chłopów, nadając im ziemię, którą uprawiali. Oddziały
  chłopskie wzięły udział w powstaniu, niejednokrotnie, odznaczając się nie-
  zwykłym męstwem. Powstanie upadło. Uwłaszczenia chłopów dokonał Alek-
  sander II, zmuszony do tego manifestem rządu narodowego. To dobrodziej-
stwo carskie zaciążyło na procesie rozwojowym tej warstwy narodu. Jedno-
cześnie zachodziły zmiany także w warstwach wyższych. Ubożsi właściciele
ziemscy, pozbawieni taniej siły roboczej, a często i swych folwarków, prze-
nosili się do miast, gdzie wchodzili do handlu, przemysłu i zawodów wolnych.
Ich pradziadowie, którzy tworzyli jedną z najbardziej konserwatywnych kast
szlacheckich w Europie czuliby się z pewnością upokorzeni, widząc swoich
wnuków w pogardzanej przez nich roli kupców. Nowe pokolenia przymuszo-
ne koniecznością wyzbywały się szybko przesądów i wkrótce niejedno naz-
wisko szlacheckie, znane w całej Polsce, firmowało przedsiębiorstwa fabry-
czne lub handlowe. Za migracją ziemian przyszła migracja dawnych chłopów
pańszczyźnianych do miast. Miasto przyciągało. Drobne gospodarstwo chło-
pskie nie wytrzymywało współzawodnictwa z wielkimi majątkami. Nędza i
przeludnienie pędziły uboższych chłopów do miast, gdzie fabryki wołały
nieustannie o ręce do pracy. I tak coraz większe rzesze zamieniały nędzę
na wsi na nędzę w mieście.
  W gruncie rzeczy była to tylko zamiana formy zależności. Zamiast uprawy
roli i żęcia zboża na rzecz swych panów, wydobywal# węgiel i obsługiwali
maszyny na korzyść nowych. Niewolnictwo na ziemi zamienili na niewolni-
ctwo głodowych płac i trzynastogodzinnego dnia pracy. Ustawodawstwa spo-
łecznego wówczas nie było. Jak ich ojcowie, znosili nędzę z rezygnacją, bo
nie znali innego życia.
  W takich warunkach rodziła się w Polsce, jak w innych krajach, nowa
warstwa społeczna, świat robotniczy.













* A. Bruckner, Dzieje kultury polskiej, t. III, s. 535

50



NA KURSACH W WARSZAWIE - WST#PUJ# DO PPS
               - PLAC GRZYBOWSKI



  Przy końcu ubiegłego stulecia kobiety nie miały wstępu prawie do żad-
nego z wolnych zawodów nie tylko w Polsce, ale i na zachodzie Europy.
Wyjątek stanowiło jedyitie tak tradycyjne zajęcie, jak nauczycielstwo, a
dzięki wojnie krymskiej, wywalczone przez Florence Nightingale prawo do
opiekowania się chorymi. Uniwersytety niechętnie patrzyły na studentki-ko-
biety, a stosunek kolegów do nich nie był lepszy. Curie-Skłodowskie były
wyjątkami, nie tylko pod względem zdolności.
  Na głębokiej prowincji patrżono na pracujące umysłowo kobiety ze zgor-
szeniem. Ciotka Maria uważała również, że najwłaściwszym zajęciem dla
kobiety, poza prowadzeniem domu, jest robienie na drutach, malowanie
abażurów albo czytanie książek i to tylko poezji czy powieści. Toteż wielka
zapanowała w całym domu konsternacja, kiedy będąc w czwartej klasie
zwróciłam się do babki o pozwolenie na studia wyższe, ażebym mogła później
sama na siebie pracować. Z tym łączył się oczywiście wyjazd z domu, gdyż
Suwałki żadnego wyższego zakładu naukowego nie miały. W Rosji przyjmo-
wano kobiety na uniwersytet dopiero po skończeniu dwudziestu jeden lat.
Pozostawała więc tylko Warszawa. Sytuację ułatwiło to, że p. Siemiradzka
otworzyła tam Wyższą Szkołę Handlową.
  Ciotka Maria była wstrząśnięta i głęboko zmartwiona rozbieżnością na-
szych poglądów. Jak to? Kobieta i to z naszej rodziny miałaby zajmować
się handlem? Ale babka okazała się moim sojusznikiem i wyraziła zgodę
na mój wyjazd. Po zdaniu matury rozpoczęłam więc studia w Warszawie.
  Atmosfera i stosunki w Warszawie były zupełnie inne niż w Suwałkach,
jak w ogóle całej polskiej prowincji. Wiele szkół średnich z językiem wykła-
dowym polskim istniało tam dzięki łapówkom dawanym władzom rosyjskim.
Kursy handlowe należały również do kategoru takich szkół. Jej kierowniczka
i wszyscy wykładowcy byli Polakami. Wykłady odbywały się po polsku i na
każdej ławce leżały tylko książki polskie. Kiedy zjawiał się inspektor rządo-
wy, co zdarzało się kilka razy w roku, stary woźny ostrzegał szkołę dzwon-
kiem. Wówczas znikały książki polskie, a na ich miejsce zjawiały się rosyjskie
i nauczyciel przechodził na ten język. Na pytania zadawane przez

                                                51



inspektora uczennice musiały odpowiadać po rosyjsku. Ten sam system sto-
sowały wszystkie szkoły prywatne w Warszawie. W niektórych historię i
literaturę ojczystą wykładano na lekcjach rysunków lub robót ręcznych.
  Babka umarła bezpośrednio przed rozpoczęciem roku akademickiego.
Ze zwykłą sobie stanowczością rozporządziła, abym nie zostawała w domu
z powodu jej choroby; sama wybrała dla mnie nowe suknie i sama wyhaf-
towała na nich i na bieliźnie moje inicjały.
  Umarła tak jak żyła, bez strachu i słabości, do ostatnich chwil pocieszając
biedną ciotkę Marię i wydając jej dyspozycje co do dalszej gospodarki. Łzy
cisnęły mi się do oczu, gdy byłam przy jej śmierci, zapanowałam jednak
nad nimi, gdyż babka nie znosiła łez i sama nigdy nie płakała. Przywołałam
więc w pamięci ów wieczór, kiedy babka włożyła mi na palec swój pamią-
tkowy pierścionek. Przed śmiercią zażądała od ciotki przyrzeczenia, że nikt
z rodziny nie będzie mi stawiał nigdy przeszkód, nawet gdybym coś chciała
zrobić wbrew ich woli. Dzięki temu miałam także w internacie pani Siemi-
radzkiej więcej swobody, niż inne dziewczęta. One według przyjętego zwy-
czaju, nie mogły wychodzić same na ulicę, na co mnie ciotka musiała poz-
wolić. Dzięki temu mogłam zawierać znajomości poza internatem; tą też
drogą zawiązałam pierwsze stosunki polityczne. Po ukończeniu kursów bra-
łam udział w tak zwanych uniwersytetach latających. Zawdzięczały one swą
nazwę temu, że wykładowcy i studenci zbierali się w coraz to innvch miesz-
kaniach. Głównym zadaniem tych uniwersytetów była nauka zakazanej ofi-
cjalnie historii polskiej i literatury oraz socjologii i ekonomii politycznej.
  Przedmiotów tych na uczelniach w Polsce nie wykładano. Na wykłady
uczęszczały setki studentów obojga płci z różnych sfer. Odbywały się one
wieczorami i w niedzielne popołudnia w mieszkaniach studenckich, w salo-
nach burżuazji warszawskiej, w ogrodach pięknych willi podmiejskich, w
zamkniętych sklepach, albo w pracowniach malarskich. Siadywało się przy
tym różnie; na stołkach, na łóżkach, lub na podłodze zarzuconej poduszka-
mi. Wykładowcami byli znani profesorowie i nieznani nikomu młodzi praco-
wnicy naukowi lub pisarze. Była to szeroko rozgałęziona organizacja, bardzo
pożyteczna, na wskroś demokratyczna i pełna życia. Dawała wykształcenie,
tym, którzy w inny sposób zdobyć go nie mogli, a co równie ważne, uczyła
nas umiłowania swobody.
  W Warszawie toczono w tym czasie zajadłe spory partyjne i polityczne.
Szereg partii i grup politycznych rywalizowało ze sobą w pozyskiwaniu mło-
dzieży akademickiej i zawodowej inteligencji. Największą liczbą zwolenni-
ków, szczególnie wśród młodzieży, cieszyli się wtedy narodowi demokraci.
Była to grupa, wywodząca się z Ligi Polskiej, w założeniu której główną
rolę odegrał pułkownik Zygmunt Miłkowski, jeden z dowódców powstania
lfi6, r. Liga Polska postawiła sobie za cel przygotowywanie walki zbrojnej
o niepodległość państwową Polski. Lecz pod wpływem pozytywizmu i dzięki
temu, że główną swoją ostoję Narodowa Demokracja znalazła w mieszczań-
stwie, cel ten zeszedł na plan drugi. W procesie tym kluczową rolę odegrał

52



Roman Dmowski, opowiadający się za w5półpracą gospodarczą i polityczną
Polski z Rosją. Posłowie polscy z ramienia Narodowej Demokracji znaleźli
się w petersburskiej dumie. Uważając, że Polska może najwięcej zyskać od
Rosji drogą legalizmu, a najważniejsze niebezpieczeństwo zagraża narodowi
ze strony Niemiec, Narodowa Demokracja, stała się zdecydowanie filorosyj-
ską, prowadząc aktywnie działalność antyniemiecką, zwalczała przy tym za-
ciekle ideę jakiejkolwiek współpracy polsko-litewsko-ukraińskiej. Była to
partia diametralnie różna, co do programu i metod od Polskiej Partii Socja-
listycznej. Stronnictwem, które w owym czasie nie wskazywało na to, jak
ważną rolę odegra w przyszłości, była Socjalna Demokracja. Partia ta czysto
socjalistyczna związana była z socjalizmem rosyjskim w Rosji. W szeregach
jej znajdowali się prawie wszyscy późniejsi przywódcy komunistów polskich.
Zadania SD na terenie Kr-ólestwa polegały na pozyskiwaniu zwolenników
wśród klasy pracującej wyłącznie do walki z burżuazją i na dążeniu do
poprawy warunków życia proletariatu. Ideę niepodległości Polski partia ta
zwalczała zaciekle, uważając, że wolna Polska straci rynki zbytu w Rosji,
co pociągnie za sobą bezrobocie polskiego proletariatu! Takie stanowisko
oraz ciągłe zamachy terrorystyczne odstręczały od niej łudzi o mocnym pa-
triotyzmie. Szczególną rolę odgrywała partia konserwatywna, do której na-
leżała arystokracja i bogate ziemiaństwo, mające duże wpływy zwłaszcza w
zaborze austriackim, czyli tzw. Galicji. Były to sfery popierane przez Rosję,
Austrię i Niemcy; z ich strony nie groziła zaborcom żadna rewolta.
  Na kursach pani Siemiradzkiej dyskutowano jedynie program i założenia
pozytywistów, gdyż oni właśnie cieszyli się jej sympatią. Motorem pozytywi-
stów i ich wyrocznią był bardzo popularny wówezas pisarz, Aleksander $wię-
tochowski, którego polityka polegała na szukaniu kompromisów z Rosją.
Jego jedynym ideałeiza był dobrobyt materialny kraju, dla którego należało
według niego wyrzec się walki o niepodległość i zgodzić się na wejście w
orbitę gospodarezą Rosji, przystosować się do istniejących warunków; w tym
duchu szła cała dziatalność pisarska Świętochowskiego. Program swój pod-
sumował w sposób następujący:
  "Egzysteneja narodu nic zależy od warunków politycznych, jeżeli bowiem
naród, który stracił niepodległość, robi pełny użytek ze swych sił duchowych
i materialnych, wyświadcza przez to dobrodziejstwo cywilizacji i zawsze może
sobie dumnie powiedzieć #,ja nadal egzystuję##! Polska posiada wszelkie mo-
żliwości pozytywnej pracy, które dotychezas jeszcze nie są wyzyskane".
  Ta doktryna oportunistyczna osubistego dobrobytu znalazła nie mały od-
dźwięk w społeczeństwie, paraliżując wolę walki o niepodległość.
  Na kursaeh handlowych studiowałam prawo cywilne i handlowe, ekono-
mię, chemię, geografię handlową; języki niemiecki i francuski; koresponden-
cję w języku polskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim; buchalterię, aryt-
metykę handlową, towaroznawstwo. Wykładowcami byli profesorowie: Zie-
liński, Woyzbun, Jezierski, Kujawski, Dunin i kilku innych, których nie
pamiętam. Były również dwie nauczycielki języków obcych.

                                                53



  Gdy skończyłam kursy, p. J. Siemiradzka zaproponowata mi posadę u
siebie na kursach jako jej zastępczyni, a zarazem korepetytorki w internacie,
prowadzonym przez jej siostrę. Posadę tę zajmowała dotychczas kuzynka
p. Siemiradzkiej, p. Josztówna, która chciała zmienić tę posadę na pracę w
biurze, aby nie mieć nic do czynienia z kursami i słuchaczkami. Odmówiłam.
Wyniosłam się z internatu i wynajęłam pokój przy rodzinie. Po odpoczynku
u ciotki bardzo prędko znalazłam posadę z pomocą p. Siemiradzkiej. Posada,
jak na początek, była nieźle płatna, gaża wynosiła 30 rubli, co jak dla jednej
osoby było w zupełności wystarczające. Po pół roku powyższono mi pensję,
a po roku miałam już rubli 70.
  Jeszcze w gimnazjum drażniła mnie doktryna rezygnacji z niepodległości
i z niecierpliwością czekałam na wyjazd do Warszawy, gdzie, jak mi się
zdawało, znajdę źródło czynnego patriotyzmu. Rozczarowanie było dość
silne. Wśród młodzieży panował kult Przybyszewskiego i jego żony Dagny,
koleżanki kupowały jej fotografie i czesały się tak jak ona. Nie lubiłam
nigdy Przybyszewskiego. Ceniłam Elizę Orzeszkową i rozczytywałam się w
jej książkach. Jej zawdzięczam, że nie jestem antysemitką.
  Po kilku miesiącach błąkania się wśród różnych partii i uczestniczenia w
rozlicznych zebraniach nie wiedziałam jeszcze z jaką grupą się związać. W
tym czasie czytałam bardzo dużo. Marks, Bebel, Kennedy, Kautsky, Lieb-
knecht, a głównie artykuły Jędrzejowskiego (Baja) w "Życiu" zawiodły mnie
pod wpływy socjalizmu; Nietzsche i Renan spowodowali okres agnostycyzmu.
Martwiło to niezmiernie ciotkę Marię i do pudełek ź ciastkami, które Anusia
przygotowywała co tygodnia, ciotka wsuwała mi religijne książeczki. Odkła-
dałam je nieczytane, z tolerancyjnym lekceważeniem, przeświadczona o wyż-
szości mej wiedzy. Okres ten trwał długo. Dopiero po kilku latach, pełnych
burz i walki, wróciła wiara, mocna i prosta jak w dzieciństwie.
  Wskazówki dziadka Ludwika pchnęły mnie do studiów nad zagadnienia-
mi społecznymi, a w następstwie tego nad socjalizmem. Szukałam też pra-
cy, dającej mi bezpośredni kontakt z robotnikami. Wzięłam więc posadę
urzędniczki w fabryce wyrobów skórzanych na odległym końcu miasta, na
Woli.
  O godzinie siódmej i pół wyjeżdżałyśmy we trzy, ja i dwie koleżanki z
fabrycznego biura w powozie na przedmieście, aby zdążyć do fabryki na
dziewiątą. Po skończonej pracy o piątej po południu, powóz czekał na nas
przed bramą. To niezwykłe udogodnienie zawdzięczałyśmy właścicielowi fa-
bryki, Hornowi, człowiekowi o liberalnych poglądach i bardzo lubianemu
przez swych pracowników. Warunki pracy w jego fabryce były korzystniejsze
niż gdzie indziej. Kobiety i mężczyźni pracowali wprawdzie do siódmej wie-
czór za głodowe płace, ale mieli przynajmniej godzinną przerwę na obiad.
Było to zupełnym wyjątkiem, gdyż w innych fabrykach przerwa obiadowa
trwała zaledwie piętnaście minut, a czas pracy był dłuższy.
  Jak więc widać, los chłopów, którzy zamienili swój nędzny kawałek ziemi
na pracę w fabryce, był gorszy od losu ich ojców. Ziemia dawała im przynaj-
54



mniej jakie takie utrzymanie, nie mówiąc o zdrowych warunkach pracy,
podczas gdy fabryka nie dała im ani jednego, ani drugiego. Robotnicy we-
getowali w przepełnionych, niehigienicznych mieszkankach, często składają-
cych.się tylko z jednego pokoju; w domkach mieszczących się w najgorszych
dzielnicach miasta. $miertelność była ogromna, a o ubezpieczeniach społe-
cznych nikt jeszcze nie marzył. Utrata pracy groziła śmiercią głodową, utratą
zdrowia, w najlepszym wypadku, oznaczała zdanie się na łaskę poszczegól-
nego fabrykanta. Robotnicy, niezorganizowani, nie stanowili żadnej siły.
Głównymi przeszkodami na drodze do organizacji w mocne związki zawodo-
we były: polityka władz rosyjskich, brak wykształcenia i wrogie nastawienie
kapitalistów do świata pracy. Strajki, które sporadycznie wybuchały, z góry
skazane były na niepowodzenie. Nikt strajkującym nie przychodził z pomocą.
  Wgląd w warunki pracy robotnika, jaki zyskałam dzięki mojemu zajęciu,
doprowadził mnie do przekonania, że żadna partia polityczna, dążąca do
niepodległości Polski, nie może pominąć w swoim programie poprawy bytu
świata pracy. Tam też leżała wielka siła, której trzeba było dać wizję jej
roli i lepszych warunków w wolnej Polsce. Do wniosków tych doszłam samo-
dzielnie, oczywiście na podłożu Marksa, Jędrzejowskiego (Baja) - redaktora
"Życia" i wskazań dziadka Ludwika.
  Mniej więcej w tym czasie zaprzyjaźniłam się z młodą panną, Janką
Szokalską. Zamieszkałyśmy razem, a że obie miałyśmy dużo znajomych,
wieczory u nas bywały ćzęsto gwarne i rojne. Schodzili się studenci i młodzi
ludzie z dopiero co ukończonymi studiami, lekarże i inżynierowie, urzędnicy
i nauczyciele, malarze i architekci. Wszyscy jeszcze mało doświadczeni, ale
za to pełni odwagi, nadziei i entuzjazmu. Częstowałyśmy gości kawą i her-
batą i smakołykami; które ciotka Maria, przekonana, że się źle odżywiam,
przysyłała mi co tydzień z Suwałk. Szynka i ciastka znikały bardzo szybko,
dyskusje natomiast trwały d#ugo, do późnej nocy. Zazwyczaj toczyły się one
dokoł#a poszczególnych partii i ich programów politycznych, wtedy też po
raz pierwszy dowiedziałam się czegoś więcej o Polskiej Partii Socjalistycznej.
  PPS powstała w Paryżu w 1892 roku, założona przez grupę emigrantów
z Polski; byli między nimi: Bolesław Limanowski, Witold Jodko-Narkiewicz,
Mendelson, Aleksander Sulkiewicz, Feliks Perl, Bolesław Jędrzejowski i
inni. Program zawierał wszystkie główne punkty programu socjalistycznego,
i jako cel narodowo-polityczny, niepodległość Polski. Partia ta od razu przy-
padła mi do serca. Brat Janki już do niej należał. Dzięki niemu też przyjęto
i mnie. Do partu wstąpiłam w roku 1904. W odróżnieniu od innych stron-
nictw PPS nie żądała od swoich członków żadnej przysięgi i każdy, który
chciał, mógł ją opuścić, z tym tylko warunkiem, że utrzyma w tajemnicy
to, co widział i wiedział o jej pracach. Od razu przydzielono mi robotę
propagandową na Pradze, gdzie robotnicy żyli w ciemnych i brudnych do-
mach. Chodziłam tam w każdą niedzielę po południu na zebrania dla kobiet.
W większości były to istoty nie umiejące ani czytać, ani pisać, dzięki nędznym
warunkom życia i brakowi bodźeów kulturalnych. Natomiast miały naturalne

                                                 55



podłoże uczuć patriotycznych i cechę lojalności, której doświadczyłam wie-
lokrotnie.
  Po pewnym czasie została na mnie zwrócona uwaga szpicli. Jednej soboty
wieczorem zobaczyłam przy bramie naszej kamienicy stojącego w cieniu
robotnika. Starałam się zachować spokojnie, gdy wyszedł z cienia i szedł
ku mnie; byłam przekonana, że mam do czynienia ze szpiclem. Okazało się
jednak, że jest to kolejarz, brat jednej z dziewcząt, która przychodziła na
zebrania, na przedmieściach Pragi. Zjawił się, żeby mnie przestrzec, że
poprzedniej niedzieli zauważył na dworcu dwóch obcych ludzi, śledzących
mnie kiedy wsiadałam do pociągu w powrocie do Warszawy. Po moim od-
jeździe ludzie ci wdali się z nim w rozmowę, pytając kim jestem i po co tu
przyjeżdżam. Odpowiedział im obojętnie, że nic o mnie nie wie; ta odpo-
wiedź im wystarczyła. Radził mi jednak, bym na pewien czas przestała
przyjeżdżać na Pragę, bo mnie mogą aresztować. Wzruszona tym objawem
lojalności nieznajomego człowieka, podziękowałam mu serdecznie i postano-
wiłam odłożyć następny odczyt na dwa tygodnie. W międzyczasie policja
zrobiła rewizję w domu, w którym miało się odbyć następne zebranie, a
przez całą niedzielę na stacji kręcili się szpicle. Doniesiono mi również, że
policja ma mnie na oku jako agitatorkę.
  W pierwszych latach obecnego stulecia zaczął się w Polsce ferment rewo-
lucyjny. Odrętwienie w jakim pogrążony był kraj po powstaniu 1863 r.
pomału przechodziło.
  Na tle odradzającego się zrywu rewolucyjnego i poczucia konieczności
walki, Polska Partia Socjalistyczna szybko rosła na siłach. W chwili, gdy do
niej wstąpiłam była najsilniejszą organizacją w Polsce z wielu tysiącami
członków. W całym kraju powstawały komórki pracy podziemnej, kierowane
przez Centralny Komitet Robotniczy. Jeden z głównych problemów pracy
organizacyjnej stanowiła łączność. Dla uniknięcia dekonspiracji drogą listów
lub telefonów, trzeba się było posługiwać szyfrem. Najlepiej zaś wszelkie
sprawy było załatwiać ustnie. Przy tego rodzaju metodach pracy upłynęło
dość dużo czasu zanim zaczęłam poznawać czołowych działaczy PPS, ale o
Piłsudskim słyszało się ciągle.
  Kiedy wstąpiłam do partii Piłsudski wrócił właśnie ze swej misji do
Japonii. W następstwie starań podjętych przez partię, rząd japoński, uznając,
że sytuację polityczną ůw Polsce możria by wykorzystać dla celów wojny,
zwrócił się do kierownictwa PPS z zaproszeniem na rozmowy w Tokio. Tak
doszedł do skutku wyjazd Piłsudskiego do Japonii.
  W towarzystwie Tytusa Filipowicza, naszego późniejszego ambasadora w
Stanach Zjednoczonych, Piłsudski wsiaiił na okręt w maju 1904 r. O tej
misji pisze w sposób następujący: "Faktem istotnym jest, że gdzieś w maju
1904 roku zost#łem zaproszony przez rząd japoński, abym przyjechał do
Japonii dla rozmowy, bliżej nieokreślonej w zaproszeniu. Mogłem był się
zgodzić na wyjazd innych osób, lecz zdecydowałem jechać osobiście. Uczy-
niłem to dlatego, iż nie mogłem nie przypuszczać, że najprawdopodobniejszą

i6



treścią tej rozmowy będzie udzielenie informacji o charakterze wojskowym
państwu japońskiemu i w tak drastycznej sprawie nie chciałem nikomu dać
pełnomocnictwa. Państwo japońskie zwracało mi wszystkie koszta podróży.
Gdym jechał, przepływając oba oceany i przejeżdżając kontynent amery-
kański w poprzek, miałem dość czasu - gdyż podróż moja trwała więcej
niż miesiąc, aby się namyślić nad sposobem mego zachowania się w Japonu.
  Zdecydowałem się od razu, że zgodzić się mogę na zorganizowanie pracy
informacyjnej tylko w tym wypadku, jeśli Japonia zgodzi się na udzielenie
mi pomocy technicznej w broni i nabojach, gdyż nie przypuszczałem, aby
wypadek tak wielki, jak wojna, toczona przez Rosję, mógł przejść bez śladu
dla państwa rosyjskiego i nie doprowadzał nas, Polaków, do sytuacji, gdzie
za pomocą siły dałoby się osiągnąć znaczną poprawę w losach Polski"*.
  Po wizycie w ministerstwie spraw zagranicznych w Tokio, Piłsudski odbył
rozmowę z zastępcą szefa sztabu armii japońskiej. Oprócz tego złożył memo-
riał o narodowościowym zróżniczkowaniu imperium rosyjskiego, w którym
wykazywał, że tylko pięćdziesiąt siedem procent ludności stanowią rdzenni
Rosjanie. Podkreślał przy tym, że wśród narodów wcielonych siłą do Rosji
panuje wrogi stosunek do Moskali, i że największą rolę wśród nich odgrywają
Polacy.
  W tym samym czasie przybył do Tokio Roman Dmowski, który złożył
rządowi japońskiemu memoriał o tendencjach wręcz odmiennych. Starał się
przekonać decydujące czynniki w Tokio, że akcja powstańczo-rewolucyjna
podjęta w Królestwie spowodowałaby następstwa szkodliwe dla japońskich
działań wojennych.
  "..: jedynym rezultatem, który osiągnąłem - pisze Piłsudski o swojej
misji w Tokio - było wydzielenie w osobną grupę jeńców wojennych Pola-
ków, wśród których musiała być spora ilość poddających się chętnie i z
ochotą, wraz z możliwością z naszej strony oddania do dyspozycji sztabu
jednego z naszych ludzi, jako pośrednika pomiędzy sztabem a pomiędzy
jeńcami-Polakami".
  Na tym zakończył Piłsudski swój kontakt z Japończykami i do tego
zagadnienia już więcej nie wracał. Ale PPS w Paryżu miała szkołę bojową.
W następstwie nawiązanych kontaktów paru Japończyków prowadziło w tej
szkole wykłady. Faktycznie było to niepotrzebne, gdyż partia posiadała
wśród członków oficerów rezerwy, którzy mogli prowadzić wykłady z zakresu
wojskowego. Piłsudski był zasadniczo przeciwny większym zbrojnym wystą-
pieniom, zanim naród nie będzie do walki gotowy.
  Ale teraz w obliczu wojny podjętej przez państwo zaborcze nie chciał,
aby Polacy pokornie i biernie dali się wieść na rzeź bez podjęcia choćby
próby protestu przeciw wciąganiu ich do wojny. "Rozumiałem - pisał później
- że zrobić dużo nie jesteśmy w stanie, że znikomo mali jesteśmy wobec
ogromu wysiłków... W każdym razie pozostawał i musiał istnieć najprostszy,


* Pisma zbiorowe, t. IX, s. 279.

                                                 57



najzwyklejszy dla nas sposób reakcji, to znaczy odezwa. Siadłem więc i
pisałem swoją odezwę. Tą odezwą chciałem przygotować chociażby trochę
nastroju dla przyszłej pracy, która musiała nabrać charakteru bardziej real-
nego i zbliżającego do otwartego protestu przeciwko udziałowi Polaków w
tej dalekiej i obcej dla nas zupełnie wojnie. Gdy przyjechałem do Rygi do
naszej drukarni, z przerażeniem dowiedziałem się, że ówczesny redaktor
pisma Robotnik zresztą mój przyjaciel, Feliks Perl, napisał już i puścił na
druk inną odezwę, w której, jak ja się śmiałem, stwierdził, że gdy,#dwie
burżuazje się biją, to proletariatowi nic po temu##. Naprawić szkody już nie
mogłem". Odezwa ta nawoływała między innymi do dezercji z szeregów
rosyjskich żołnierzy-Polaków.
  Na tym wypadku widać wyraźnie różnice zasadniczego stosunku Piłsud-
skiego do celów i metod walki PPS w porównaniu do innych czołowych
członków partu, nawet tak blisko i przyjaźnie z nim współpracujących jak
Feliks Perl.
  W lecie 1904 r. rozpoczęła się w Królestwie mobilizacja. Piłsudski podjął
na nowo myśl o reakcji. "Nie było dla mnie mowy o tym - pisał - byśmy
mogli odpowiedzieć na brankę tak, jak ojcowie nasi odpowiedzieli w 1863 r.:
byliśmy na to zanadto słabi, zanadto nieumiejętni i zanadto - powiedzmy
- teoretyczni. . . ". "Naturalnie nie chciałem cierpieć i dawać z ciała i życia
swego ofiarę na rzecz mocy wroga. I wszystko nie stawiając żadnych prze-
szkód aktowi przemocy! Nie mogłem prawie żyć z rozpaczy!"*.
  Mimo przeszkód, Piłsudski dopiął swego: partia zgodziła się na przepro-
wadzenie akcji protestacyjnej. Głównym wystąpieniem miała być manifesta-
cja zbrojna na placu Grzybowskim w Warszawie w niedzielę 13 listopada
1904 r. Wszystkimi przygotowaniami do niej zajął się oddział warszawski
PPS pod kierownictwem Józefa Kwiatka, z którym Piłsudski omówił dokła-
dnie całą akcję.
  Oddziały z prowincji miały wziąć udział w manifestacji przez swych de-
legatów. Plan nasz wyglądał następująco: setki członków PPS, studenci i
robotnicy, zbiorą się na miejscu manifestacji przed południem. Punktualnie
o dwunastej ruszy pochód z ulicy Bagno, przez plac, pod kościół, śpiewając
pieśni patriotyczne i wznosząc okrzyki przeciw mobilizacji. Jedynie kilku
manifestantów będzie uzbrojonych, ale broni wolno będzie użyć dopiero po
otwarciu ognia przez policję lub wojsko. Ja i dwie inne panny otrzymałyśmy
rozkaz pozostania w kościele po mszy w umówionych miejscach.
  Pamiętam z jakim zdenerwowaniem spoglądałam w kościele co chwila
na zegarek i jak nieznośnie powoli posuwały się wskazówki. Na próżno
starałam się skupić, żeby wziąć udział we mszy. Cała uwaga była skierowana
na to, co ma się stać. Nareszcie padły słowa ite missa est i ludzie poczęli
wychodzić z kościoła. Klęczałam nadal w tym samym miejscu, tak jak mi
kazano, a rozglądnąwszy się dojrzałam swoje koleżanki, Janinę Szokalską i


* Op. cit., t. IX, s. 204-205

58



Janinę Torową, klęczące, jedna daleko od drugiej. Kościół opróżniał się
szybko, na ołtarzu gaszono jedną świecę po drugiej. Nagle na ulicy zabrzmia-
ły wystrzały, Czerwony Sztandar oraz Warszawianka. Prawie jednocześnie
doleeiał do mych uszu odgłos kopyt końskich. Widocznie kawaleria szarżo-
wała na pochód. Kościół na nowo napełniał się ludźmi. Wtem wielkie o-
drzwia kościoła z łoskotem zamknięto. Spojrzałam przez ramię - przy wej-
ściu stała policja. Za chwilę usłyszałam kroki tuż przy sobie, ktoś ukląkł i
zobaczyłam znajomą twarz - był to młody doktor, towarzysz z PPS Żandr.
Położył dwa rewolwery obok mnie na ławce i szepnął: "Schowajcie szybko!".
Odszedł zanim zdążyłam mu odpowiedzieć.
  Pozostałam przez chwilę w tej samej pozycji, z głową w dłoniach, nachy-
lona, niby to w rozmodleniu, a w rzeczywistości nie wiedząc co dalej robić.
Spojrzałam z ukosa w stronę drzwi - policja rewidowała każdego przy wyj-
ściu. Nie ma więc nadziei na zabranie broni z sobą, trzeba rewolwery zosta-
wić w kościele. Na szczęście tuż obok stał ciężki, staroświecki klęcznik.
Zasłaniając rewolwery fałdami sukni wsunęłam je szybko pod klęcznik; było
mało prawdopodobne, aby ktoś klęcznik kiedykolwiek ruszał. Przy wyjściu
zrewidowano mnie; w następnej chwili byłam już na ulicy. Plac Grzybowski
był zupełnie pusty; kilkanaście ciał leżało na bruku. Mechanicznie skręciłam
w pierwszą lepszą ulicę. O kilka kroków ode mnie stał konny policjant,
który strzelał przed siebie w ulicę. Kula świsnęła nade mną; mgła zasłoniła
mi oczy i zakręciłam się w kółko na miejscu. Gdy po chwili zawrót głowy
minął, ruszyłam powoli do domu. Nazajutrz wróciłam do kościoła i zabrałam
rewolwery.
  Manifestacja na placu Grzybowskim, choć zakończona tragicznie, miała
o wiele większe znaczenie, niż się spodziewano. Rząd rosyjski zaalarmowany
tym pierwszym od 1863 r. zorganizowanym wystąpieniem Polaków, z użyciem
broni i uwikłany w ciężką wojnę na Dalekim Wschodzie, nie miał zamiaru
stwarzać sobie drugiego frontu w Polsce. Mobilizację w Królestwie ograniczo-
no do minimum.
  Przytaczam, co o tej akcji pisał Piłsudski: "Przebiegu tej manifestacji
nie opisuję, jako że nie brałem w niej bezpośredniego udziału. Słyszałem
tylko opisy różnych uczestników tej manifestacji i opowiadania o niej różnych
panów i pań z Warszawy. . . Nie mogłem się bowiem powstrzymać od tech-
nicznej oceny pracy, która o ile była dowcipna, o tyle też z trudem mogła
nastraszyć kogokolwiek z tych, których zamierzaliśmy nastraszyć. Lecz że
dała efekt bardzo duży i że wpłynęła na zmniejszenie do minimum zakresu
mobilizacji w Polsce, więc uczestnicy tej manifestacji poszczycić się istotnie
mogą, że wpłynęli na losy Polski w sposób znaczny, znaczniejszy, niż przypuszczali" *

* Op. cit., t. IX, s. 206
59



 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

MALKOM
qrt50

381d24a5 381e0cec 97d 37 400 0 1 p
t c 0 2 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 2.0 --- d 1 8 1





1 1 1 ff 0 32 1

CZĘŚć TRZECIA

ORGANIZACJA BOJOWA I JÓZEF PIŁSUDSKI



WRZENIE REWOLUCYJNE - BOJÓWKA - POZNAJę JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO

  Zima w Rosji z roku 1904 na 1905 była wyjątkowo ciężka. Po miastach
i wsiach biedacy marlr z głodu i mrozu. W długie wieczory zimowe zbierano
się gromadami, radząc nad tym, jakby swój los polepszyć. Z tych narad
zrodziło się przekonanie, że jedynie car, ich "dobry ojciec", może im przyjść
z pomocą. Zdecydowano zatem wysłać do cara deputację.
  Dwudziestego drugiego stycznia 1905 r. pochód składający się z chłopów
i robotników szedł ulicami Petersburga do Pałacu Zimowego, aby zanieść
swe żale przed cara. Pochód do Pałacu nie doszedł, gdyż zatrzymały go
kule wojska i policji. Ta bezwzględna masakra wywołała falę oburzenia w
całej Rosji. Rozruchy i strajki wybuchły w każdym większym mieście. Tysią-
ce ludzi uwięziono, setki rozstrzelano lub wysłano na katorgę.
  Ale ferment zamia;t słabnąć, stale wzrastał. Ogarnął także Polskę. Tutaj
nabrał innego charakteru, stając się walką o postulaty narodowe i ekonomi-
czne. Przeszło sto tysięcy dzieci rozpoczęło strajk szkolny z żądaniem przy-
wrócenia nauki w języku polskim. Rząd nie ustąpił. W wielu wypadkach
uczniowe otrzymali chłostę, innych wypędzono z "wilczym biletem", co au-
tomatycznie pozbawiało prawa wstępu do jakiegokolwiek gimnazjum w za-
borze rosyjskim. W Polsce zawrzało. Nie było dnia, żeby nie dochodziło
do starć między policją a strajkującymi robotnikami. W Warszawie ogłoszono
stan wyjątkowy. Ludziom nie wolno było zbierać się na ulicach w grupy
większe niż pięć osób. Ale wojsko nie mogło być wszędzie jedńocześnie.
Agitatorzy. polityczni wszystkich niemal partii przemawiali z beczek i krzeseł
w dzielnicach robotniczych w czasie przerwy obiadowej i dzień nie mijał
bez szarży kawalerii. Więzienia były przepełnione "politycznymi", jak nazy-
wano tych aresztowanych. Trzymano ich miesiącami, aby wymusić na nich
zeznania. Stosowano przy tym takie metody jak przykładanie do stóp rozpa-
lonego żelaza, zalewanie gorącego laku za paznokcie i oczywiście knut.
  Pewnego wieczoru poszłam do znajomego studenta, również członka PPS,
który miał u siebie małą drukarenkę. Miałam zabrać proklamacje, zawiada-
miające o nasze# następnej manifestacji. Zastałam go bardzo zdenerwowane-
go, gdyż tego ranka zrobiono rewizję u jego dwóch przyjaciół, a chociaż

63



niczego nie znaleziono, obawiał się, że może przyjść kolej i na niego. Bał
się również o mnie. Zabrawszy paczkę z proklamacjami i drukarenkę, wysz-
łam na miasto. Po raz pierv#,szy byłam rada z mroku na ulicach. Idąc z
Nalewek na Boduena wybierałam najciemniejsze zakątki ulic. Latarni, ze
względu na stan wyjątkowy, wcale nie zapalano i tylko na rogach ulic paliły
się ogniska przy posterunkach żołnierzy i policji. Byłam już blisko domu,
gdy nagle usłyszałam rozpaczliwy krzyk. Stanęłam jak wryta. Ulicę, prawie
pustą, oświetlały tylko gwiazdy i na odległość kilkunastu kroków trudno
było coś dojrzeć. Naraz usłyszałam uderzenie podków o bruk i świst nahajek.
Znowu zabrzmiał przeraźliwy krzyk. Cofnęłam się w odrzwia kościoła, prze-
rażona. Z ciemności wyłonili się dwaj policjanci na koniach, między którymi
wlókł się, padając co chwila, przykuty do długiego łańcucha ćzłowiek. Ręce
miał skrępowane na plecach, ubranie poszarpane w strzępy od uderzeń na-
hajek, które waliły w niego z regularnością zegara. Krzyki nieszczęśliwca
rozlegały się po całej ulicy. Gdy ten straszny orszak mnie minął, konie
nieco zwolniły kroku, człowiek wleczony między nimi podniósł głowę.
Uchwyciłam jego spojrzenie jak na chwilę zawisło na figurze Chrystusa na
krzyżu przed kościołcm. Usta jego poI-uszyły się w modlitwie. Po chwili
cała kawalkada znikla w ciemnościach i krzyki zamarły w oddali.
  Miesiąc za miesiącem mijał i choć terror potężniał, nie było widać końca
wzburzenia rewolucyjnego. W całym imperium carskim lała się krew prześla-
dowanych i prześladujących. Narastała nienawiść tłumiona przez wieki; bom-
by i kule zastąpiły słowa. W Rosji, wdeptany w błotu proletariat, szalał jak
dzikie zwierzę. W Polsce, gdzie interesy wyzyskiwanych robotników łączyły
się z interesami politycznymi uciskanego narodu, walka przybrała charakter
czysto polityczny. Każda partia powiększała swe szeregi i wpływy. PPS
wzmocniona dziesięciokrotnie o tysiące członków, stała się siłą wywierającą
zdecydowany wpływ na bieg wypadków. Nadal było to jedyne stronnictwo,
łączące hasła o wyzwolenie Polski z postulatami socjalizmu. W latach 1905-
-1906 większość najpoważniejszych strajków doszła do skutku dzięki inicja-
tywie i organizacji PPS. W całym kraju jej członkowie wvstępowali czynnie
przeciw wojsku i policji, były krwawe straty po obu stronach.
  W tyeh to dniach powstała organizacja bojowa PPS. Początkowo Bojówka
miała za zadanie podejmowanie akcji ulicznych przeciw władzom rosyjskim
i ochranianie manifestacji. $cisłej organizacji w znaczeniu wojskowym Bojó-
wka nie posiadała; żadnego wyszkolenia specjalnego członkowie jej nie mieli.
"Ludzie nie byli przyzwyczajeni nawet do stawiania się o wyznaczonej porze
w danym miejsću, więc niepodobna było nimi rozporządzać... Drugą cechą
organizacji był brak sił wyrobionych, zdolnych do kierowania sobą. Wobec
tego organizacja stanowiła budowę na "piasku##". Tak charakteryzował ten
okres Piłsudski w swoich wykładach o historii Bojówki w centralnej szkole
PPS. "W takich warunkach, mówił dalej, zjawia się pierwsza Bojówka,
zupełnie nie podobna do następnych. Byli to ludzie wybrani z dzielnic i
organizacji fabrycznych, pozostający w rozporządzeniu partii. Zasada rozpo-
64



rządzalności została tu podniesiona na wyższy stopień. Za uzbrojenie służyły
- laski. Na ##bojowców## włożono obowiązek stawiania się w pewnym punkcie
na żądanie organizacji. Odbywały się drobne manifestacje. Po #,fajerancie##
kupka ludzi wyskakiwała na ulicę, rozwijała czerwony sztandarek i zanim
zjawiła się policja, po 4-5 minutach rozpraszała się. Drobne te manifestacje
(1904) dopomogły partii do opanowania nastroju tłumu ulicznego Warsza-
wy". "Tymczasem wypadki się rozwijały". "Padły pierwsze strzały podczas
mobilizacji, dokonanej w Królestwie wbrew wszelkim nadziejom". "Grzybów
(13 listopada 1904) był punktem zwrotnym". "Tymczasem wybucha strajk
powszechny (styczeń,1905), który wynosi PPS na szczyty, niedostępne nawet
marzeniu. PPS otrzymuje dyktaturę moralną nad całym społeczeństwem.
Ludzi uderzył fakt poruszenia się na rozkaz partii olbrzymich tłumów dla
zamanifestowania solidarności z wystąpieniami partii. Skutkiem tego nawet
grupy Narodowej Demokracji udawały się do PPS po wskazówki i komendę.
Tej olbrzymiej sile moralnej, jaką rozporządzała PPS nie odpowiadała jej
możność zachowania siły moralnej wobec tłumu"*.
  W Komitecie Centralnym PPS, który stanowił czynnik nadrzędny Bojó-
wki, zdania co do jej roli działalności były podzielone. Masy partyjne, tzw.
lewica, która była wtedy w większości w CKR opowiadały się za demonstra- #
cjami i terrorem. Piłsudski przewodził opozyeji, która była zdania odmien-
nego, wychodząc z założenia, że te metody do żadnego celu nie doprowadzą,
gdyż rząd rozporządza dostatecznymi środkami, aby tę akcję stłumić, straty
własne zaś w stosunku do rezultatów muszą być niewspółmiernie duże. Uwa-
żał, że wysadzanie budynków rządowych i zamachy na urzędników rosyjskich
nie mają ů sensu na dalszą metę. Z organizacji bojowej chciał uczynić stałą
kadrę dla przyszłej walki szerokich mas. Piłsudski, którego popierała mło-
dzież z Bojówki nie zdołał przekonać lewicy partyjnej o słuszności swego
stanowiska. Różnice, które coraz bardziej wzrastały między tymi dwoma
kierunkami, doprowadzić musiały z czasem do rozłamu. Piłsudski ze swą
grupą usunął się z Bojówki.
  W tym czasie, w jesieni 1905 r., ogłoszono w Rosji amnestię. Cielęcy
zachwyt opanował z tego powodu większość polskiego społeczeństwa, które-
mu się zdawało, że częściowe przywrócenie wolności słowa oraz zgoda na
wprowadzenie języka ojczystego do szkół pociągną za sobą automatycznie
dalsze zmiany na korzyść Królestwa. Rozczarowanie przyszło niemal naty-
chmiast, gdyż tłum, który się zebrał spontanicznie, aby dać wyraz radości
z okazji tych ustępstw, spotkał się na placu Teatralnym z salwą zebranej
tam już policji. Na placu pozostały trupy. Tłumaczenia władz rosyjskich,
zwalające winę na jakiegoś urzędnika, nie zadowoliły nikogo, tym bardziej
że pozornej wolności słowa towarzyszyły w praktyce cenzura i szykany.
  W drugiej połowie 1905 r. Bojówka praktycznie przestała istnieć; prawie
wszyscy dawni jej członkowie znaleźli śmierć lub dostali się do więzienia.


* Op. cit., t. III, s. 25-27


Aleksandra Pilsudska - "Wspomoienia" - 5        65



      W takiej sytuacji Komitet Centralny PPS w poczuciu swej bezradności
      zwrócił się do Piłsudskiego z propozycją objęcia z powrotem Wydziału Bo-
      jowego. Piłsudski zgodził się na to, ale pod waru#kiem, że będzie miał
      całkowicie wolną rękę. W planach jego leżało przygotowanie kadr przyszłej
      organizacji wojskowej, zdolnej do przeciwstawienia się z bronią w ręku
      armii rosyj skiej.
        Wedle wytycznych Piłsudskiego, powołano do życia tzw. szkołę bojową,
      z której członkowie PPS rozchodzili się po całym kraju z zadaniem organi-
      zowania na miejscu tzw. piątek. Ludzie ci mieli przechodzić odpowiednie
      wyszkolenie bojowe. Napór dołów partyjnych był jednak tak wielki, że
      pierwsze plany stworzenia szczupłej tylko i dobrze wyszkolonej kadry, mu-
      siały ulec zmianie w kierunku organizacji szerszej. Piłsudski był jednak
      nadal przeciwny zbyt wczesnym akcjom zbrojnym, co znowu spotykało się
      z ostrą krytyką władz partyjnych.
        Szkolenie piątek było pracą niełatwą. Ze względu na konieczność ścisłej
      konspiracji ludzie mogli się zbierać jedynie w magazynach, sklepach i piw-
      nicach. Strzelać uczono się w lasach. Wyniki tych prac przeszły jednak
      najśmielsze oczekiwania. Wśród bojowców wyrobiła się ogromna karność,
#     siła panowania nad sobą i hart woli. Z szeregów Bojówki wyszli ludzie,
      którzy później odegrali wybitną rolę w życiu wolnej Polski, jak: Walery
      Sławek, Aleksander Prystor, gen. Kazimierz Sosnkowski, Tomasz Arciszew-
      ski, St. Lutze-Birk oraz wielu, wielu innych.
        W miarę jak Bojówka rosła w siły, problem dostawy broni i amunicji
      nabierał coraz większego znaczenia. Pieniądze nie odgrywały dużej roli, gdyż
      fundusze partyjne w owym czasie zasilali nie tylko członkowie partu, ale
      również jej sympatycy, a było wśród nich wielu zamożnych ludzi. Broń
      palną i amunicję zakupywano w Belgii, noże w Finlandii, bomby fabrykowa-
      no w Polsce. Przewozem broni zajmowali się specjalni kurierzy. W tym to
      czasie powierzono mi organizację centralnych składów bro#i w Warszawie
      dokąd przywożono z zagranicy karabiny (tych było bardzo mało), noże,
      rewolwery i amunicję. Tysiące sztuk broni przeszło przez moje ręce w ciągu
      jednego roku. Byłam odpowiedzialna nie tylko za przechowywanie, utrzymy-
      wanie w porządku i wydawanie broni, ale również za jej transport do różnych
      oddziałów Bojówki w terenie. Do pomocy musiałam sama dobierać towarzy-
      szy i towarzyszki, którzy głównie zajmowali się transportem. Ale tylko ja
      jedna znałam marszrutę każdej przesyłki i adresy różnych osób, do których
      były kierowane. Organizacja działała więc jak ogniwa w łańcuchu transmi-
      syjnym.
        W maju 1906 Piłsudski odbywał inspekcję oddziałów Bojówki, jednocze-
      śnie kwalifikując członków partii do szkoły bojowej w Krakowie. Zjawił się
      także w Warszawie. Pamiętam z jaką niecierpliwością czekałam na przybycie
      tego człowieka, którego imię było już legendą w Polsce podziemnej. Gdy
      wracam myślami do tego pierwszego spotkania, widzę, że wówczas i długi
      jeszcze czas potem, patrzyłam na mego przyszłego męża, jak na przywódcę

      66



organizacji, a nie jak na człowieka, któremu może być dostępne tak ludzkie
uczucie jak miłość. Ani przez głowę wtedy mi nie przeszło, żebym go mogła
kiedyś pokochać i on mnie. Nasze spotkanie nie miało żadnych momentów
osobistych; byliśmy dwojgiem ludzi pracujących dla tej samej sprawy, człon-
kami jednej partii i nic poza tym.
  Żywo stoi mi w pamięci ten obraz, gdy w wiosenne popołudnie staliśmy
wśród kilku karabinów, między koszami z browningami, mauzerami i z amu-
nicją, a ja myślałam, że oto widzę człowieka, którego Syberia złamać nie
zdołała. Fizycznie i psychicznie był to człowiek zdrowy, w odróżnieniu od
jakże wielu tych, którzy wrócili z zesłania z piętnem klęski. Nie było w nim
ani zgorzknienia, ani rezygnacji. W następnym momencie odczułam na sobie
wpływ jego osobowości, jakąś siłę niezwykłą, nieokreślony magnetyzm, któ-
rym promieniował przez całe życie, naginając do siebie ludzi nawet wbrew
ich woli. Nie wiem dlaczego, zdawało mi się, że zobaczę człowieka wysokiego
i mocno zbudowanego, gdy tymczasem stał przede mną mężczyzna średniego
wzrostu, o szerokich barach, cienki w pasie. Miał dużo wdzięku i elegancji
w ruchach, co zresztą zachował do końca życia. Tak lekko chodził, że
zdawało się, iż nie idzie, lecz płynie; jak później przekonałam się był dos-
konałym piechurem, cięższe nawet marsze znosił lepiej od ludzi silniejszych
od siebie. Głowę miał małą, uszy kształtne, lekko spiczaste, nadsłuchujące,
oczy osadzone głęboko, myślące, lecz przenikliwe, szaroniebieskie. Ruchliwa
twarz odbijała prawie każdą jego myśl.
  Najciekawszy był jednak kontrast między jego prawą i lewą ręką. Lewa
dłoń - wąska i nerwowa, kształtna i delikatna, zakończona kobiecymi niemal
palcami, to ręka artysty i marzyciela. Prawa była o wiele większa, jakby
innego człowieka. Silna, nawet brutalna, z równymi, kwadratowo zakończo-
nymi palcami, tak silna, że - zdawało się - mógłby w niej łamać podkowy;
była to ręka żołnierza i człowieka czynu. W późniejszych latach nieraz
myślałam, że nic tak dobrze nie charakteryzowało tego człowieka jak te
dwie jego ręce, jakby należące do dwóch ludzi, z odrębnymi cechami cha-
rakteru. Piłsudski był żołnierzem i realistą, trzeźwo patrzącym daleko w
przyszłość, wybitnie praktycznym w czynie i bezwzględnym, gdy wypadki
tego żądały. Jednocześnie był marzycielem i idealistą. Kochał poezję i piękno
w każdym jego przejawie; czuły, wrażliwy aż do sentymentalności, przejawiał
zbyt wiele wyrozumiałości, był zbyt wspaniałomyślny w sądach o ludziach,
którym zaufał, a którzy go zawodzili. Przy tym pierwszym spotkaniu nasza
godzinna rozmowa polegała na liczeniu mauzerów i browningów. Dopiero
po kilku miesiącach zobaczyłam go znowu w lipcu 1906 r. Odbywała się w
Krakowie Konferencja Organizacji Bojowej z udziałem delegatów z okręgów
w Królestwie i delegatów z zaboru austriackiego; mnie wybrano na sekretarza
konferencji. W związku z tym współpracowaliśmy wtedy niemal bez przerwy.
Piłsudski przewodniczył.
  Pod bardziej tolerancyjnymi rządami austriackimi rozwinęły się w Krako-
wie różne polskie organizacje i stowarzyszenia, a partie polityczne wykazy-

67



wały dużą aktywność. Dlatego właśnie tam zorganizowano szkołę bojową i
wielu członków PPS, którzy uchodzić musieli z zaboru rosyjskiego znalazło
w Krakowie schronienie i możliwość pracy.
  Był to mój pierwszy pobyt w Krakowie; miasto mnie oczarowało. Ze
swymi kościołami, rynkiem, Wawelem, wydało mi się ucieleśnieniem ducha
naszej historii. Niestety, po dwóch dniach, musieliśmy przenieść się z Kra-
kowa do Zakopanego, gdyż władze austriackie, naciskane najwidoczniej
przez policję rosyjską, zaczęły nas szykanować. Agenci policyjni mieli nas
stale pod obserwacją.
  Do Zakopanego jechałam w jednym przedziale z Piłsudskim. W czasie
podróży miałam możność zrewidowania swego wrażenia z pierwszego spot-
kania. Przede wszystkim wydał mi się o wiele młodszy niż początkowo
przypuszczałam. Doszłam do przekonania, że mógł mieć lat czterdzieści i
tylko broda, wąsy i krzaczaste brwi nad głęboko osadzonymi oczyma nada-
wały mu wyglądu człowieka o wiele starszego. Gdy śmiał się, co zdarzało
się często, słychać było śmiech człowieka młodego. Okazał się o wiele we-
selszym i bardziej interesującym towarzyszem podróży niż przypuszczałam.
Co dziwniejsze, nie było w nim ani śladu fanatyzmu. Rozmawiał, nie jak
większość towarzyszy wyłącznie na tematy związane z partią i polityką, ale
o wszystkim co mu przyszło na myśl. Gdy zbliżaliśmy się do Zakopanego
i ja z entuzjazmem zachwycałam się widokiem łańcucha szczytów, zielenią
górskich zboczy, mój towarzysz zareagował uwagą, że widoki gór syberyj-
skich są o wiele wspanialsze. I nakreślił mi żywo obraz białym całunem
śniegu pokrytych gór, wznoszących się nad bezkresnymi równinami, przecię-
tymi wstęgami potężnych rzek, gdzie lody pękają na wiosnę z hukiem armat.
Opowiadał mi o odludnych lasach, zamieszkałych tylko przez wilki i niedź-
wiedzie; borach ciemnych i tajemniczych, bo snopy promieni słonecznych
nie potrafią przebić koron wielkich drzew. Gdy mówił, twarz jego promie-
niała zachwytem. Jakiż kontrast, pomyślałam sobie, między tym człowiekiem
a innymi sybirakami, których znałam, rozpamiętującymi jedynie swoje cier-
pienia, ale nigdy piękno, które ich tam otaczało. Tego samego dnia, usłysza-
łam przemówienie Piłsudskiego na konferencji. Widziałam wtedy innego już
człowieka. Mowę przeplatał cytatami ze Słowackiego, mówił pięknie, rzeczo-
wo i z uczuciem. Gdy go słuchałam, nabrałam zupełnej pewności, że bez
względu na to, co by o nim mówiono, a mówiono o nim wiele, jest to
człowiek oddany całą duszą sprawie niepodległości Polski. Na tej konferencji
poza mną sekretarzami byli: Birżyszko i Minkiewicz, późniejszy generał tzw.
"       y
Fiut; z kobiet Józefa Rodziewiczówna pseudonim "Wanda. Centraln Ko-
mitet Robotniczy reprezentował Feliks Perl, a Socjalną Demokrację Galicji
i Śląska Emil Bobrowski.       ,
  Wtedy właśnie poznałam Monwiłła-Mireckiego, jednego z młodych i Mie-
czysława Mańkowskiego, starego proletariatczyka o twarzy uduchowionej.
Człowieka tego nie złamała katorga, pozostał entuzjastą, gotowym w każdej
chwili do organizowania zamachu i brania w nim osobiście udziału. Fanatyk

68



niepodległości, zaraz po powrocie z zesłania wstąpił do PPS. On to organi-
zował w Warszawie zamach na Skałłona. My młodzi patrzyliśmy na niego
z uwielbieniem. Józef Monwiłł-Mirecki był jedną z najpiękniejszych postaci
wśród członków Bojówki. Mirecki uczęszczał do gimnazjum radomskiego.
Tam należał do kółka samokształcenia, założonego przez Kazimierza Kelles
Krauza. Za harde zachowanie się w stosunku do nauczyciela został wydalony
z gimnazjum. W 1896 r. wstąpił do PPS. W sierpniu 1905 r. w czasie zebrania
bojowców policja otoczyła dom. Montwiłł zbiegł na dach i ostrzeliwał się
policji, a widząc, że się nie wymknie ostatni ładunek wypalił sobie w usta.
Zawieziono go do szpitala skąd go towarzysze wykradli. Organizował potem
napad na pociąg w Rogowie i napad za stacją Łapy, na pociąg wiozący
wołyński pułk gwardii z Warszawy do Petersburga. Pułk ten był specjalnie
sprowadzony dla represji do Królestwa i odznaczał się okrucieństwami w
stosunku do buntującej się ludności. Montwiłł aresztowany w 1907 r. zacho-
wywał się po bohatersku. W następnym roku stracony został na stokach
Cytadeli.
  W zjeździe brał także udział Mieczysław Dąbkowski. Jego poznałam już
uprzednio w laboratorium bomb, które założył wraz z bratem i matką w
Warszawie. Dostarczałam im blaszanych pudełek do tych bomb. Byli tam
także Stanisław Tor, okręgowiec warszawski i Aleksander Sulkiewicz z po-
chodzenia polski Tatar, ożeniony z Polką; zajmował się działem technicznym
w Bojówce; był to jeden z założycieli PPS. Na konferencji młodzi poddawali
krytyce stanowisko Piłsudskiego, za to, że był zasadniczo przeciwny akcjom
terrorystycznym i przedwczesnym wystąpieniom. Twierdził, że trzeba naj-
pierw uświadomić społeczeństwo i przygotować kadry, a dopiero potem w
odpowiednim czasie wystąpić do walki. To jego stanowisko spotkało się ze
sprzeciwem zarówno Monwiłła-Mireckiego, jak Franka Gibalskiego i innych
młodych, którzy parli do walki. Skończyło się na kompromisie; postanowiono
zorganizować kilka zamachów. W stosunku do punktu programu partu mó-
wiącego o niepodległości wszyscy jednogłośnie wypowiedzieli się za utrzyma-
niem go na pierwszym planie.
  Wielką przyjemnością tego pobytu w Zakopanem były wycieczki w góry.
Jednego z pierwszych dni, w kilka osób z Rożenem na czele, wyruszyliśmy
na Czerwone Wierchy. Trzeba było wyjść o świcie, bo na 9 musieliśmy
zdążyć na początek obrad. Po powrocie ledwie trzymałam się na nogach.
Ta forsowna wycieczka, pomimo świeżości poranka była bardzo męcząca.
Następnego dnia Rożen zorganizował w górach ćwiczenia w strzelaniu. Urok
gór pociągał nieprzeparcie, toteż po zakończeniu konferencji namówiłam
"Wandę" i pojechałyśmy furką do Morskiego Oka. Byłyśmy oczarowane.
  22 listopada 1906 r. odbył się we Lwowie VIII Zjazd PPS. Celem jego
było ustalenie polityki partii na tle zmian, wywołanych ruchem rewolucyjnym
w Królestwie i w Rosji. Różnice w poglądach między dwoma odłamami
były już bardzo duże. Lewica dążyła do uzgodnienia działań z socjalistami
rosyjskimi, co oznaczało wyrzeczenie się myśli o niepodległości. Walka mia-
69



łaby być według nich prowadzona jedynie na gruncie gospodarczym i społe-
cznym; myślała tylko o autonomii politycznej Królestwa w ramach państwa
rosyjskiego. Domagała się przy tym nieustannej walki terrorystycznej bez
względu na stan organizacji. Uważano, że skoro masy żądają akcji, trzeba
ją prowadzić.
  Piłsudski jako przywódca prawicy, stojący twardo na gruncie niepodległo-
ści, przeciwstawiał się także taktyce rewolucyjnej lewicy. Stał niezmiennie
na stanowisku, że organizacja bojowa ma stanowić kadrę zbrojnej rewolucji,
która winna wybuchnąć dopiero w momencie gwarantującym powodzenie.
Obecna robota przygotowawcza nie dobiegła jeszcze końca. Uważał, że or-
ganizacja bojowa nie jest w stanie objąć organizacyjnie mas pracujących, a
akcja terrorystyczna podjęta w takich warunkach osłabiłaby jedynie pracę
przygotowawczą do rewolucji. Represje zaś, jakie by terror wywołał, będą
tak silne, że organizacja bojowa nie potrafi im się przeciwstawiać skutecznie;
musi to wywołać załamanie się wiary w celowość walki. Młodzi na Konfe-
rencji odnieśli zwycięstwo. W kilka tygodni później zwycięstwo to wydało
gorzkie owoce w tragicznych następstwach akcji z 15 sierpnia, zwanej "krwa-
wą środą". Na rozkaz CKR Bojówka zorganizowała szereg akcji w wielu
miastach, kładąc trupem osiemdziesięciu policjantów. Władze rosyjskie od-
powiedziały na to strasznym pogromem w Siedlcach. Przewidywania Piłsud-
skiego sprawdziły się; pogrom w Siedlcach pozostał bez odpowiedzi.
  "Była to moralna przegrana Organizacji Bojowej - pisze o tym Piłsudski,
- po czym przyszła i materialna. Pogrom siedlecki wywołał popłoch w całej
organizacji partyjnej, bo zrozumiano, że rząd może wszędzie, w każdym
punkcie Królestwa, zorganizować z pomocą wojska takiż sam pogrom. Or-
ganizacja Bojowa nie zdobyła się na żadne środki przeciwdziałania i rząd,
zrozumiawszy jej bezsilność wobec przewagi żołdactwa, zabrał się energićznie
do likwidacji ruchu rewolucyjnego..."*.
  Piłsudski w namiętnym przemówieniu zwalczał taktykę lewicy i bronił
zaciekle idei niepodległości jako ostatecznego celu działalności partii. Wię-
kszość członków wypowiedziała się przeciw niemu. Piłsudski blady, powie-
dział, że gotów jest dyskutować z partią wszelkie kwestie i iść na wszelkie
kompromisy, z wyjątkiem jednego - na kompromis w sprawie niepodległości
Polski nie pójdzie. Rozłam stał się faktem. Piłsudski i popierający go człon-
kowie wyszli z sali. Lewica pozostała nadal pod nazwą PPS, ale ze swoim
zmienionym programem politycznym, w którym na pierwszym miejscu było
zwołanie Konstytuanty w Warszawie i współpraca z rosyjskim socjalizmem
w walce o postulaty gospodarcze i społeczne. Prawica, do której weszła cała
organizacja bojowa, pozostawała wierna pierwotnemu programowi partii, z
walką o niepodległość Polski na czele. Ten odłam partii nazwał się Frakcją
Rewolucyjną PPS. Piłsudskiego wybrano jednogłośnie jej przewodniczącym.
Ja również poszłam z tą ezęścią partu.


* Op. cit., t. III, s. 32-33

70



BROŃ DLA BOJÓWKI - ZAMACH KRACHELSKIEJ NA SKAŁŁONA


  Dostawy broni dla Bojówki, które zaczęły się skromnie od kilku brow-
ningów, przywożonych nieregularnie z zagranicy do Polski z wielkimi trud-
nościami, rozwinęły się z czasem tak wspaniale, że na wiosnę 1906 r. otrzy-
mywałam i wysyłałam transporty broni każdego prawie dnia. Praća ta pochła-
niała tyle czasu, że pogodzenie jej z pracą biurową w fabryce było niemo-
żliwe. Musiałam sobie jednak znaleźć jakieś zajęcie, żeby zarobić jakoś na
życie, a co ważniejsze, mieć się czym wylegitymować przed policją na wypa-
dek dochodzeń. Zaczęłam więc dawać lekcje prywatne, języków, chemii i
matematyki. Uczennicami moimi były przeważnie dziewczęta z zamożniej-
szych domów w Warszawie; często śmiałam się w duchu z roli w jakiej się
znalazłam. Cóżby one powiedziały na to, gdyby ktoś je poinformował, że
ich nauczycielka, tyle uwagi poświęcająca tłumaczeniom z francuskiego i
wzorom matematycznym, wygłasza rewolucyjne przemówienia na tajnych
zebraniach w dzielnicach robotniczych, przewozi i magazynaje broń i amu-
nicję, ukrywać się musi pod bokiem policji.
  Transporty broni organizowane były bardzo precyzyjnie, mimo że setki
ludzi brało w nich udział, jako pośrednicy i jako kurierzy. Rekrutowali się
z różnych środowisk; byli między nimi robotnicy i chłopi, lekarze i ziemianie,
profesorowie i analfabeci. Mauzery i browningi zakupywano wprost z fabryk
w Belgu, skąd szły przez Niemcy i Austrię do Krakowa lub Sosnowca.
Przemytem przez granicę austriacko-rosyjską zajmowali się zazwyczaj kole-
jarze, członkowie partii lub zawodowi przemytnicy. Ta faza przerzutu nie
przedstawiała większych trudności, gdyż prawie cała ludność na pograniczu
w taki czy inny sposób zajmowała się przemytem. Gdy broń była już po
naszej stronie, wtedy dopiero zaczynała się istotna praca. Po otrzymaniu
wiadomości ustnie względnie szyfrem o nadejściu przesyłki, wysyłałam jedną
lub więcej osób, w zależności od rodzaju transportu, po odbiór broni i
przerzut jej na inne miejsce. Z zasady broń, przewiezioną na naszą stronę,
przerzucało się do przejściowego składu, skąd szła ona do składów central-
nych w Warszawie. Tam spoczywała tak długo, dopóki nie zaszła potrzeba
wysłania jej w teren. Miałam szereg takich składów na przedmieściach War-
71



szawy; w niektórych zostawiałam po dwadzieścia browningów i mauzerów,
w innych do stu lub więcej. Cały inwentarz, ciągle zresztą się zmieniający,
miałam spisany szyfrem tak, że w razie wpadnięcia jednego składu, nie
można było trafić na ślad reszty. Tylko ja i mój zastępca znaliśmy całą sieć
składów. Zmniejszało się przez to do minimum niebezpieczeństwo zdrady
lub załamania się pod knutem w więzieniu. Kary za nielegalne posiadanie
broni były dość surowe: od czterech do dziesięciu lat katorgi, a po tym
dożywotnie zesłanie na Syberię.
  Główną trudność w całej tej pracy stanowiło przewożenie broni wewnątrz
Królestwa. Bez względu na to, czy wiozło się ją szosą czy koleją, wszędzie
piętrzyły się bariery rewizyjne. Rosyjski system kontroli granic był, jak mi
się wydaje, jednym z najbardziej teoretycznie przepracowanych, ale jedno-
cześnie jednym z najniedołężniej wykonanych na świecie. Polegał na trzech
liniach. Pierwszą stanowiła granica właściwa, najeżona bagnetami wojskowej
straży granicznej. Podróżnik, przebrnąwszy szczęśliwie przez nią, niedługo
potem trafiał na funkcjonariuszy drugiej linii leżącej o kilometr lub dwa za
pierwszą. Ta druga linia przecinała każdą drogę wiodącą od granicy, w głąb
kraju, a jej głównym zadaniem było poddawanie rewizji każdego kto się
na niej znalazł. Temu celówi służyły również liczne patrole konne. Obie
linie kordonu pracowały niezależnie od siebie. Ten kto miał szczęście lub
znał mechanizm tej kontroli, mógł uniknąć rewizji w ogóle. Ale kto miał
pecha, to na odcinku dwóch czy trzech kilometrów mógł być rewidowany
pięć lub sześć razy.
  Trzecia linia była dziwolągiem, typowym dla Rosji. Rozciągała się na
kilkaset kilometrów w głąb Polski; operowali na niej specjalni urzędnicy
celni, głównie na węzłowych stacjach kolejowych, gdzie poddawano rewizji
pasażerów przybywających od granicy. Zazwyczaj dokonywano tego, wów-
czas gdy pociąg był w ruchu. Ale często także na stacji, gdy człowiek myślał,
że jest już bezpieczny, wyrastał nagle przed nim celnik w mundurze, żądający
okazania papierów i otwarcia walizki.
  Trzeba było nie lada sprytu, aby przewieźć dwieście lub trzysta brownin-
gów lub do osiemdziesięciu funtów dynamitu przez te łinie kordonów. O
przewożeniu broni w walizkach czy kufrach nie było nawet mowy. Metoda
jaką stosowaliśmy polegała na tym, że wszystko niemal trzeba było wieźć
na sobie. Tak więc np. kobieta w długiej sukni mogła swobodnie nieść dwa
lub trzy mauzery, przywiązane do ciała, wzdłuż nóg. Rewolwery i amunicję
zaszywano w szerokie pasy, które kładło się na siebie pod ubranie. Dynamit
znakomicie nadawał się do gorsetu. Na szczęście, na modę ówczesną nie
mogłyśmy narzekać. Panie nosiły obszerne płaszcze, peleryny, spódnice i
suknie, staniki i staniczki, ułatwiające ukrycie wielu rzeczy. Z czasem dosz-
łyśmy do takiej wprawy, że mając na sobie do czterdziestu funtów amunicji
czy bibuły, podróżowałyśmy swobodnie, nie wzbudzając podejrzenia.
  Najniebezpieczniejszą i najmniej wygodną kontrabandą był dynamit.
Myśl, że ma się na sobie materiał wybuchowy, łączyła się ze świadomością

72



niebezpieczeństwa eksplozji. Jakieś silniejsze potarcie szpilką czy fiszbinem
z gorsetu i zabawa skończona. Nie była to myśl przyjemna, jeśli się miało
setki kilometrów przed sobą, a dynamit ciasno upakowany, ściskał ciało jak
wąż z żelaza, ciążył coraz nieznośniej, zapierał oddech, tak że w końcu
muskuły drętwiały i trudno było ruszyć się z miejsca. Dodatkową przykrością
były wyziewy dynamitu powodujące torsje. Po tym wszystkim trzeba było
wyjść z pociągu lekkim krokiem i z miną pewną siebie, gdyż to stanowiło
najlepszą gwarancję bezpieczeństwa.
  Mimo całego ryzyka, przewożenie broni nie było pozbawione momentów
zabawnych i scen komicznych. Nie zapomnę nigdy jak pewnego razu prze-
nosiłam z koleżanką ładunek dynamitu i rewolwerów. Moja towarzyszka,
osoba w średnim wieku, ważyła ponad osiemdziesiąt kilo, jeżeli nie więcej.
Biorąc pod uwagę obszerne suknie, które zakrywały jej wdzięki, nie sprze-
ciwiłam się, gdy zaofiarowała się wziąć wszystek ekrazyt w cegiełkach, wagi
ponad czterdzieści funtów. Ja zabrałam rewolwery.
  Przebyłyśmy zaledwie pół drogi, gdy moja towarzyszka potknęła się i
gwałtownie, jakby pociągnięta jakąś niewidzialną siłą, siadła na chodniku.
Na szczęście nic się jej nie stało, ale wstać nie mogła. Na próżno ciągnęłam
ją za ręce lub popychałam z tyłu, co nota bene przychodziło mi z wielkim
trudem, ze względu na rewolwery. Szamotałyśmy się tak dłuższą chwilę
beznadziejnie, gdy ku naszemu przerażeniu mijający nas oficer rosyjski za-
ofiarował nam z wielką galanterią swoją pomoc. Nie mogłyśmy odmówić.
Ale jakież zdziwienie pokazało się na jego twarzy kiedy uczuł wagę mej
towarzyszki w swoich rękach! I on nie dał rady. Na domiar złego zobaczyłam,
że stójkowy w głębi ulicy, obserwujący nas bacznie od kilku chwil zbliża
się ku nam powolnym krokiem. A tu, za każdym razem, gdy oficer podnosił
moją towarzyszkę o parę centymetrów od ziemi ona natychmiast siadała z
powrotem.
  - Spróbujmy razem - rzuciłam szybko oficerowi i schwyciliśmy ją wspól-
nie za ręce. Na szczęście tym razem udało się postawić ją na nogi. Podzię-
kowałyśmy oficerowi bardzo grzecznie i czym prędzej puściłyśmy się w dalszą
drogę, żartując, że nawet oficerowie carskiej armii pomagają rewolucjoni-
stom.
  Innym razem, we dwie z Hanką Paschalską, miałyśmy dostarczyć większą
ilość naboi ze składu w Warszawie dla oddziału Bojówki na prowincji. Jak
zwykle zdecydowałyśmy przewieźć je na sobie. Wzięłam około ośmiuset
naboi do pasa specjalnie na ten cel przeznaczonego, który wkładało się na
siebie pod szeroką bluzkę; poradziłam mej towarzyszce, aby zrobiła to samo.
Ona jednak miała lepszy sposób, jak się jej zdawało; włożyła naboje do
szerokich majtek, zawiązanych pod kolanami. Ostrzegałam ją, że naboje są
ciężkie i mogą przerwać taśmę pod kolanami. Odpowiedziała mi na to, że
już kilkakrotnie przewoziła naboje w ten sposób bez żadnego wypadku.

   Szłyśmy ulicą Marszałkowską w stronę dworca, pilnie wówczas strzeżone-
go przez policję i wojsko. Dwa szeregi żołnierzy stały po obu stronach ulicy,
73



a na samej stacji kręciło się mnóstwo policji. Od czasu do czasu kogoś
rewidowano. Dochodziłyśmy już prawie do dworca, gdy Hanka zatrzymała
się nagle z pobladłą twarzą i szepnęła:
  - Taśma od majtek pękła!
  Jeden nabój już leżał koło jej stóp. Za chwilę wypadł drugi i potoczył
się do nóg żołnierza, szczęśliwie stojącego do nas tyłem. Po chwili istny
deszcz naboi lunął spod spódnicy do rynsztoku, wywołując zrozumiałe zdzi-
wienie przechodniów.
  Sytuacja nie była wcale zabawna. Żołnierz stał nadal odwrócony do nas
tyłem; wiedziałyśmy, że skoro tak go postawili, to się nie ruszy, choćby
pioruny w niego biły. Ale po drugiej stronie ulicy już poczęto się nami
interesować. Widok tylko jednego naboju wystarczyłby, ażeby sprowadzić
na nas cały pułk żołnierzy, a cóż dopiero w tym wypadku, kiedy spod
spódnicy wysypał się istny arsenał. Hanka stała nieruchomo, trzymając się
oburącz sukni, ze smętną miną przyglądając się swemu dziełu.
  Schwyciłam ją za rękę.
  - Nie możemy tu stać ani chwili dłużej - rzekłam. - Musimy uciekać,
każda w inną stronę.
  Skręciłam w prawo, przeszłam ulicę i trochę dalej weszłam do sklepu z
materiałami, gdzie zażądałam pokazania sobie kilku rzeczy. Stojąc przy ok-
nie, za belami sukna, obserwowałam co się dzieje. Po drugiej stronie ulicy
grupa przechodniów i żołnierzy zbierała naboje z rynsztoka. Hanki ani śladu
- nie wiedziałam czy zdążyła uciec, czy też już ją aresztowano.
  Przeczekałam w sklepie dopóki się nie uspokoiło, przebierając - ku roz-
paczy niezadowolonego subiekta - w najrozmaitszych materiałach, i nic nie
kupiwszy wyszłam spokojnym krokiem, w stronę szpitala Dzieciątka Jezus.
Miałam tam znajomą lekarkę, u której był skład broni. O przewiezieniu
dzisiaj amunicji koleją na miejsce przeznaczenia nie było mowy. Nie mogłam
również wrócić do domu bez wiadomości o Hance. Na szczęście zastałam
lekarkę w domu. Na moją prośbę zatelefonowała do jednej ze swych znajo-
mych, która była również znajomą Hanki, aby poszła do jej mieszkania
dowiedzieć się co się z nią dzieje. Czas dłużył mi się niesamowicie i najgorsze
myśli przychodziły mi do głowy. Nareszcie przyszła wiadomość: Hanka jest
w domu i nic złego się jej nie stało.
  Później dowiedziałam się od niej całej historii. Kiedy ja skręciłam w
prawo, ona poszła w lewo, nadal gubiąc naboje po drodze. Zaledwie zrobiła
kilka kroków, zobaczyła naprzeciw siebie policjanta; skręciła natychmiast w
pierwszą z brzegu ulicę i weszła śmiało do narożnego domu. Była to duża
kamienica czynszowa, z portierem, którego na szczęście w tej chwili w bramie
nie było. Korzystając z tego weszła na drugie piętro, gdzie usiadła na oknie,
aby zastanowić się co robić dalej. Nagle usłyszała w dole czyjeś głosy. Jeden
najwidoczniej portiera, drugi chyba lokatora z pierwszego piętra.
  - Czy pan uwierzy - mówił portier - wyszedłem na chwilę do piwnicy
i gdy wróciłem znalazłem te naboje w sieni. Co ja mam teraz robić?

74



  - Nie ma się czym przejmować - odpowiedział drugi głos - ktoś to
musiał zgubić, ale to nie wasza rzecz.
  - Boję się - zabrzmiał głos portiera - żeby policja się do mnie nie
przyczepiła. Najlepiej będzie pójść od razu na policję.
  - Najpierw trzeba popatrzeć na schody - doradził głos - bo ten kto to
zgubił musiał pójść na górę. Nie zajmie to wam nawet minuty.
  Hanka wstrzymała oddech, przygotowana na najgorsze. Ale obawa oka-
zała się przedwczesna.
  - Nie - odrzekł portier. - Wolę iść zaraz, żeby nie powiedzieli, że czas
zmarnowałem bez potrzeby.
  Rozległy się kroki, trzasnęły drzwi; Hanka nie czekała ani chwili dłużej.
Zbiegła na dół i wyszła na ulicę, gdzie zmieszała się z tłumem; bez żadnych
przeszkód doszła do domu. Ale dopiero po kilku dniach ośmieliła się wyjść
na miasto i skomunikować z partią.
  Samotność dokuczała prawie każdemu, kto zajmował się przewożeniem
broni, gdyż z zasady takiemu kurierowi nie wolno było komunikować się z
innymi; ograniczaliśmy też nasze znajomości poza partią do minimum, ażeby
zmniejszyć niebezpieczeństwo szpiegostwa. Z radością więc witaliśmy lato,
kiedy w wolnych chwilach można było popłynąć łódkami Wisłą na zalewy
i opuszczone brzegi, gdzie w cieniu drzew rozmowy ciągnęły się godzinami
w warunkach zupełnego bezpieczeństwa. Czasem w niedzielę jechaliśmy w
górę rzeki na majówkę na Saską Kępę, na cały dzień. Siedząc na ganku
małej kawiarenki, przepełnionej świętującymi robotnikami, nad herbatą lub
piwem, przyglądaliśmy się jak wycieczkowicze tańczą polki i oberki przy
akompaniamencie harmonii i skrzypiec. O późnym zachodzie wracaliśmy do
łódek i płynęliśmy powolutku, unoszeni falami Wisły, w dół ku przystani.
Promienie zachodzącego słońca zamieniały piasek przybrzeżny w błyszczące
złoto.
  Czasami spotykaliśmy się na wystawach obrazów w Zachęcie, gdzie pra-
wie nigdy nie widziało się szpicli, mimo że wielu malarzy było podejrzanych
przez policję o należenie do partu. Między sympatykami partii był malarz
Stabrowski, którego prace cenione były w Polsce i za granicą. Nie zapomnę
nigdy jego krajobrazu, przedstawiającego zorane pola, otoczone lasem, nad
którym wisiała ciężka chmura; cień jej padał na ziemię w kształcie krzyża.
Lubiłam ten obraz więcej od innych i marzyłam o tym, aby go kiedyś kupić.
I chociaż późńiejsze warunki pozwoliłyby mi na spełnienie tego marzenia
nie było to możliwe, bo obraz przepadł w czasie rewolucji w Rosji w 1919 r.
  Z tamtych czasów pamiętam żywo młodą, ładną krawcową z wyborową
klientelą, mającą swój zakład najpierw w Łodzi, a później w Warszawie.
Policji nigdy przez głowę nie przeszło, aby ten elegancki zakład mógł być
magazynem broni. Nikt nie przeszukiwał pudeł, w których odnoszono klien-
tkom suknie do domu. Na nieszczęście jedna z pracownic z zemsty po utracie
zajęcia doniosła policji o tajemnicach sklepu. Właścicielkę skazano na cztery
lata katorgi i wygnanie do końca życia na Syberię. Dla kobiety z

75



  jej temperamentem, urodą i zainteresowaniami mogło to być gorsze od
  śmierci. Przyjęła jednak ten cios bez zmrużenia oka i gdy wyprowadzano
  ją z sali sądowej, śpiewała Warszawiankę.
    Inna pani, która również z wielkim powodzeniem szmuglowała broń na
  prowincję, mieszkała z matką wdową w Warszawie. Obie były wielkimi
    patriotkami, a matka w młodości brała udział w powstaniu 1863 r. Córka
    zaczęła swą pracę w partii od przewożenia bibuły, a po pewnym czasie
    przeszła do Bojówki. Matce nic o tym nie powiedziała, aby jej nie niepokoić,
    a także i dlatego, że matka, jak się jej zdawało, patrzy z niechęcią na jej
    robotę partyjną. Jakież więc było jej zdziwienie, gdy pewnego dnia, po
    powrocie do domu, zastała matkę rozpromienioną nad kilkunastoma rewol-
    werami na stole, wyjętymi z szafy, którą córka zapomniała przed wyjściem
    zamknąć na klucz.
  - No nareszcie robisz coś naprawdę pożytecznego - rzekła do córki.-
Nigdy nie podobała mi się ta głupia socjalistyczna bibuła. To jest o wiele
lepsze. To jest argument, którego skutecznie używaliśmy w 1863. I z czuło-
ścią pogłaskała rewolwer.
  Jak już wspominałam, przewożeniem broni zajmowały się kobiety i mę-
żczyźni różnych zawodów. Jedna z moich pomocnic była nauczycielką muzy-
ki, druga żoną profesora uniwersytetu; między mężczyznami trafił się nawet
zamożny kupiec i artysta malarz. Każdy kto broń przewoził był zobowiązany
i gotów wyjechać w każdej chwili, obojętnie dokąd, zaraz po otrzymaniu
rozkazu. Jedyną zapłatę za trudy stanowiło niebezpieczeństwo, niewygoda,
ryzykó zesłania. Równie wiele, a może i więcej stawiali na kartę ci, którzy
broń magazynowali. Jednak ochotników nigdy nie brakło. Należała do nich
również jak wspomniałam, owa lekarka ze szpitala Dzieciątka Jezus, do
której nieraz dzwoniłam w nocy, aby złożyć u niej paczkę z bronią. Inny
skład miałam w najbiedniejszej dzielnicy miasta, u stolarza. Jeszcze inny u
weterynarza, który chował karabiny w psich budach. Właściciel fabryki i
sklepu z harmoniami przechowywał broń i amunicję w harmoniach, a pewien
inżynier kolejowy dał nam szopę na główny skład broni w Warszawie.
  Bomby wyrabiano w małym laboratorium, prowadzonym przez dwóch
braci Dąbkowskich. Ojciec ich poszedł drogą wielu Polaków na Syberię;
matka mieszkała razem z synami. Sama pomagała im w pracy i pamiętam
jak silne wrażenie wywarł na mnie widok tej delikatnej, małej i starej
kobiety, z bombą w ręku.
  Chociaż partia kładła w swoim programie nacisk na zupełne równoupraw-
nienie kobiet, to jednak, w odróżnieniu od rosyjskich socjalistów, nie pozwolo-
no nam na walkę z bronią w ręku. Znam tylko jeden wyjątek od tej reguły.
  Między członkami Bojówki był młody student z Warszawy, zaręczony z
przystojną studentką Szkoły Sztuk Pięknych, panną Wandą Krachelską.
Wstąpiła ona do PPS nie tylko dlatego, żeby być w partii swego ukochanego,
ale również z osobistych przekonań; niewielu z nas wiedziało, że jest ona
córką bogatego ziemianina.

76



  Na kilka dni przed ślubem narzeczony jej został aresztowany. Poddawano
go częstym badaniom, z jednakowym rezultatem: nie zdradził nikogo. Z
kolei przyszły tortury, również bez skutku. Po pewnym czasie zwolniono go
z więzienia w takim stanie, że biedak, wymęczony, schorowany, z widmem
ponownego aresztowania przed sobą, dostał pomieszania zmysłów i zastrzelił
się.
  Wanda Krachelska przyjęła ten cios ze spokojną rezygnacją, gdyż nowy
cel postawiła sobie w życiu - zemstę. Zemstę bez względu na skutki dla
siebie. Bez przerwy nalegała na wydział bojowy, aby jej zezwolono na
wzięcie udziału w akcji terrorystycznej; na koniec postawiła na swoim. Zgo-
dzono się, aby dokonała zamachu na Skałłona, generał-gubernatora warsza-
wskiego, który wydał był rozkaz torturowania jej narzeczonego.
  Zamach był bardzo ciekawie zorganizowany. Ponieważ ulice, którymi
Skałłon zwykle przejeżdżał były specjalnie strzeżone, a domy i ich lokatorzy
również stale inwigilowani, trzeba było Skałłona sprowadzić na ulicę wolną
od tej opieki policji.
  Wybrano ulicę Foksal, przy której mieścił się konsulat niemiecki i wyna-
jęto mieszkanie, do którego sprowadziła się Wanda Krachelska z Marią
Owczarkówną.
  Pewnego dnia konsul niemiecki został spoliczkowany na ulicy przez prze-
branego w mundur oficera gwardii bojowca. W rezultacie Skałlon musiał
udać się na Foksal, aby konsula przeprosić.
  Wtedy właśnie Wanda Krachelska rzuciła z okna dwie bomby. Wybuch
jednej zranił adiutanta i kozaka z konnej asysty Skałłona - druga upadła
w złożony wachlarz budy powozu i nie wybuchła. Organizował ten zamach
Mieczysław Mańkowski. Skałłon był jednym z najbardziej znienawidzonych
ludzi w Polsce. Tłum na ulicy wprowadził w błąd policję i obu niewiastom
udało się uciec. Owczarkównę później aresztowano; Krachelska przekroczyła
granicę austriacką i zamieszkała w Krakowie.
  Rząd rosyjski domagał się ekstradycji; rząd austriacki odmówił, Krachel-
ska bowiem stała się poddaną austriacką, wziąwszy ślub cywilny z młodym
malarzem Adamem Dobrodzickim, poddanym austriackim, z którym zresztą
rozstała się natychmiast po ceremonii ślubnej. O ekstradycji już nie mogło
być mowy, lecz rząd austriacki dla uspokojenia Petersburga przeprowadził
w sądzie w Wadowicach rozprawę, na której Krachelską uniewinniono. W
kilka lat później wyszła za mąż za Tytusa Filipowicza, późniejszego ambasa-
dora wolnej Polski w Stanach Zjednoczonych.
  Razu pewnego zdarzył się wypadek, który o mało nie położył kresu mej
robocie w Bojówce. Miałam sporo mauzerów ukrytych w mieszkaniu na
pierwszym piętrze młodej malarki, członka partii. Pewnego dnia, poszłam
tam z jedną z towarzyszek, aby zabrać kilka sztuk dla wysyłki na prowincję.
Miałyśmy ze sobą kosz na bieliznę, w którym już były rewolwery, przykryte
prześcieradłami i kolorową bibułką, używaną wówczas przez pralnie. Zado-
wolone z tego pomysłu, bo nikt nie zwracał dzięki temu na nas najmniejszej

77



uwagi, dobrnęłyśmy szczęśliwie na miejsce przeznaczenia. Malarki nie było
w domu, ale ja miałam klucz. Spokojnie rozłożyłyśmy swój bagaż na kredensie.
Z kolei zaczęłyśmy wyciągać mauzery z szuflad komody; jeden z nich miał
zamek nie domknięty. Z bronią umiałam się obchodzić, ale zrobiłam błąd,
z góry zakładając, że nie jest nabity. Siedziałam na krześle, manipulując
zamkiem, gdy nagle huknął strzał. Byłam zupełnie zaskoczona, gdyż zaledwie
dwa dni przedtem, sama sprawdzałam każdy karabin w tym transporcie.
  Ogłuszona hukiem, siedziałam oszołomiona, z jedną tylko myślą, że cały
dom stanie wkrótce na nogach i wpadniemy w ręce policji. Na domiar złego,
moja towarzyszka, spojrzawszy mi pod nogi, krzyknęła przerażona. Spojrza-
łam i ja: lewy bucik był cały zakrwawiony, ale bólu żadnego nie czułam.
Kula najwidoczniej przeszła przez stopę, podłogę i utkwiła gdzieś w pokoju
pod nami.
  Przez dłuższą chwilę siedziałyśmy w naprężeniu, czekając na krzyki na
schodach. Na szczęście nic się nie działo; było zupełnie cicho. Odetchnęły-
śmy z ulgą. O sprowadzeniu doktora nie można było myśleć. Ręcznikiem
związałyśmy nogę w stawie, aby zatrzymać upływ krwi i zaczęłyśmy się
zastanawiać, czy w pokoju pod nami nikt przypadkiem nie leży zabity. Pę-
dzlem sprawdzałyśmy, czy kula nie przedziurawiła sufitu. Pozostał jeszcze
jeden kłopot: jak wydostać się na ulicę do dorożki, bez zwrócenia niczyjej
uwagi. Na szczęście suknie w owych czasach dochodziły do ziemi i gdy
wymyłyśmy bucik i włożyłam nań kalosz, nie można było nic poznać. Powo-
lutku wyszłyśmy z mieszkania, modląc się, aby nikogo nie spotkać. Schody
były puste.
  Co najmniej kwadrans musiałam przekusztykać zanim złapałyśmy doro-
żkę i gdy dojechałyśmy do lekarza byłam bliska omdlenia. Szczęśliwie kula
przeszła przez stopę, nie uszkodziwszy kości. Po opatrunku pojechałam do
domu i dwa tygodnie przeleżałam w łóżku.
  Nieco później dowiedziałam się, że w przeddzień naszej wizyty malarka
Kozakiewiczówna pożyczyła mauzer swemu znajomemu na parę godzin, ale
po oddaniu nie sprawdziła w jakim stanie jest broń. Wypadek ten był surowo
komentowany w kołach bojowców.
  Byli tacy, co zastanawiali się nad tym, czy w ogóle można powierzyć
skład broni kobiecie. W swej obronie miałam argument, że nawet W. Sła-
wkowi zdarzył się wypadek nieostrożności, jak również członkowi wydziału,
Czarkowskiemu. Ja zaś przekonana, że mauzer jest nie nabity - widząc
odciągnięty kurek, opuszczałam go bardzo ostrożnie. Niestety, ręka mi
drgnęła i mauzer wypalił.
  W ciągu tych niespokojnych lat, od 1906 do 1910, Piłsudski nie ustawał
w pracy nad organizacją i szkoleniem oddziałów bojowych. My, którzy zaj-
mowaliśmy się ich wyposażeniem w broń i amunicję, najlepiej widzieliśmy,
obracając się po całym kraju, jak one rosną w siłę. Ta świadomość rosnącego
  zapotrzebowania na broń i tego, że potrafiliśmy je zaspokajać, stanowiło
  istotną zapłatę za naszą pracę.
78



    ZA BRONIĄ NA ŚLĄSKU - W WI#ZIENIU NA
DANIŁŁOWICZOWSKIEJ I NA PAWIAKU - W KIJOWIE



  Lata, w których zajmowałam się transportem broni, obfitowały w mnó-
stwo przygód. Był okres, kiedy Bojówka przeżywała poważny kryzys. Jej
przywódcy siedzieli po więzieniach lub musieli się ukrywać za granicą. Zo-
stałam więc prawie sama; trzeba było zebrać broń porozrzucaną po całym
kraju i przygotować nowe zapasy, możliwe jak najszybciej. Zadanie to nie
przedstawiało większych trudności, z wyjątkiem zakupu broni w Belgii, gdyż
dotychczas nie miałam z tym nic wspólnego. Zajmowali się tym: Wł. Dehnel
("Agrafka") i Kasperowicz. Na szczęście znałam potrzebne adresy i Belgia
zgodziła się kontynuować dostawy z tym, że wezmę na siebie cały transport.
Główną przeszkodę stanowiło przewiezienie broni przez granicę. Tym za-
gadnieniem nie zajmowałam się przedtem, a towarzysze, którzy je wykony-
wali, siedzieli w więzieniu.

  W tej sytuacji zdecydowałam, że najlepiej będzie utworzyć nowy łańcuch
pośredników, omijając starych, być może znanych już policji i że przeniosę
robotę na inny teren. Postanowiłam pr2enieść ją na Śląsk. Wybrałam Bytom,
jako punkt najlepiej odpowiadający temu celowi.

  Była to moja pierwsza podróż na ziemie polskie pod zaborem niemiec-
kim. Pamiętam dobrze, że wrażenia jakie wtedy z niej wyniosłam nie różniły
się wiele od wrażeń, o których mówił mi później Ziuk. Nie widziało się
tam nigdzie niedbalstwa rosyjskiego lub tolerancji austriackiej. Rządy były
twarde, bezwzględne, wymagające natychmiastowego posłuchu i porządku.
Miasta przemysłowe, niewymownie posępne zamieszkiwała ludność oszczęd-
na, zapobiegliwa, ciężko pracująca i smutna. Zdawało się, że łapa zaborcy
zdusiła w tamtejszych ludziach wszelką radość życia, a na miejsce płomien-
nego patriotyzmu pojawił się szary popiół rezygnacji. Ale pod tym popiołem
tlił się ogień, spokojny, umiarkowany, nieprzerwany, jak o tym później
świadczyły powstania śląskie i poznańskie.

  Weszłam w Bytomiu do pierwszego z brzegu sklepu z bronią i żelastwem.
W oknie leżały strzelby obok garnków, patelni i narzędzi ogrodniczych.
Właściciel był sam w pustym sklepie. Z miejsca postawiłam sprawę wyraźnie:

79



zakupiłam w Belgii pewną ilość broni i amunicji. Czy nie może podjąć się
dostawienia jej do Krakowa? Dobrze zapłacę.
  Kupiec otworzył usta ze zdziwienia. Przez chwilę przypatrywał mi się,
jakby nie rozumiejąc o co chodzi, a gdy w końcu sens mej propozycji
dosięgnął jego mózgu, przerażenie odbiło mu się na twarzy. Wybiegł zza
lady, wprost do drzwi:
  - Nigdy bym nie zrobił czegoś podobnego - rzekł drżącym głosem.-
To szaleństwo. Proszę wyjść natychmiast. Pani może już mnie skompromi-
towała - wyjrzał na ulicę tchórzliwie. - Proszę wyjść w tej chwili!
  W trzech innych sklepach rezultat był ten sam. Wobec tego pojechałam
do Katowic i tam w pierwszym sklepie, do którego weszłam, usłyszałam od
uśmiechniętego właściciela następujące pytanie:
  - A może pani jest rewolucjonistką?
  - Owszem, jestem.
  - Miałem bliskiego przyjaciela rewolucjonistę - ciągnął kupiec powoli.
- Ale to było już bardzo dawno, młoda pani, jeszcze zanim się pani uro-
dziła. Chodziliśmy razem do szkoły, a potem on mieszkał w Warszawie.
Tam zaplątał się w jakąś robotę polityczną; całkiem niepotrzebnie, bo trze-
ba mu się było zająć handlem, tak jak ja i żyłby w spokoju. No i areszto-
wano go w końcu; umarł w więzieniu. Całkiem zwariowany człowiek... ale
ja podejmę się dostarczenia pani broni i amunicji. Niech dostawy przycho-
dzą tutaj z Belgii, a pani będzie je sobie zabierała raz na tydzień... Czło-
wiek ten dotrzymał słowa. Za kilka miesięcy arsenał Bojówki istniał na
nowo.
  Pewnego razu, w styczniu 1907 r. posłałam członka Bojówki, studenta
Szkoły Handlowej po broń, którą właśnie przerzucono przez granicę. Z
kolei trzeba ją było przewieźć do magazynu z przedmieść Warszawy i po
skończonej operacji zawiadomić mnie w centrali. Ażeby uniknąć niebezpie-
czeństwa szpiclowania, zmieniałam centralę co kilka dni, adres zostawiałam
za każdym razem w sklepie, którego właścicielem był członek partii. Sklep
ten służył nam poza tym jako biuro pocztowe.
  Oczekiwana wiadomość nie nadchodziła. Mijała godzina za godziną. Wre-
szcie postanowiłam odwiedzić rodziców owego studenta, którzy wiedzieli
zresztą czym ich syn się zajmuje.
  Było już późne popołudnie, kiedy weszłam do ich domu. Zadzwoniłam.
Drzwi natychmiast otworzyły się, a w nich ujrzałam zamiast służącej dwóch
nieznanych mi mężczyzn. Zanim zdążyłam się cofnąć, schwycili mnie za ręce
i wciągnęli do saloniku, który wyglądał jak po huraganie. Wszystkie meble
były powywracane do góry nogami. Poduszki i pokrycia mebli pocięte, obra-
zy i firanki pozdzierane ze ścian i okien, zawartość szuflad leżała na ziemi
i wszystko przemieszane było w nieładzie. Na środku pokoju siedzieli rodzice
studenta. Twarz matki była blada, lecz ani ona, ani mąż niczym nie dali
poznać, że mnie znają. Jeden z policjantów, bo już nie miałam wątpliwości,
że to policja, rozpoczął badanie.

80



  - Kto jest ta młoda pani? - zapytał właścicielki mieszkania.
  - Nigdy jej w życiu nie widziałam. Nie wiem - brzmiała odpowiedź.
  - A więc co tu robi?
  - Nie wiem. Sami zapytajcie ją o to.
  - Czy jest znajomą pani syna?
  - Mój syn ma dużo znajomych. Sami ją o to zapytajcie. Powiedziałam
już raz, że jej nie znam.
  Agent zwrócił się do mnie.
  - Kto są ci państwo? Po co pani tu przyszła?
  Odpowiedziałam, że jestem nauczycielką i dowiedziałam się od znajo-
mych, że mogę tu dostać lekcje francuskiego.
  Agent nie ustępował, my też nie. Po godzinie monotonnego dialogu
dwóch policjantów odprowadziło mnie na Daniłłowiczowską do więzienia.
Tam mnie zrewidowano, po czym znalazłam się w małym pokoju, gdzie za
biurkiem siedział komisarz policji. Wskazawszy mi wolne krzesło naprzeciw
siebie, w grzeczny sposób rozpoczął badanie, mniej więcej tak samo jak to
poprzednio czynił agent.
  Czekałam co z tego wyniknie. Postanowiłam mówić jak najmniej, zanim
nie dowiem się co oni wiedzą o mnie.
  - Pani jest Aleksandra Szczerbińska i w partii znana jest pani jako "Ola"
- ciągnął komisarz.
  - Nie wiem jakiej partii czyni mnie pan członkiem - odpowiedziałam.
Olą nazywano mnie od dziecka.
  - Jak długo pracuje pani w partii?
  - Od wyjścia z biura pracuję jako nauczycielka.
  - Przecież pani nie jest dzieckiem... Dlaczego pani udaje, że mnie pani
nie rozumie? Proszę odpowiadać na pytania, bo jak nie to ja już znajdę
środki, żeby panią do tego zmusić.
  Milczałam. Komisarz wziął plik papierów z biurka i udawał, ż# czyta.
Przez kilka minut słychać było tylko tykanie zegara na ścianie. Nagle spojrzał
ostro na mnie i zasypał mnie pytaniami.
  Gdzie się mieści centrala partii? Kto stoi na jej czele? Od jak dawna
znam Józefa Piłsudskiego? Kiedy go widziałam ostatni raz?
  Udałam, że nic o tym wszystkim nie wiem. Komisarzowi widocznie znu-
dziła się zabawa, gdyż zadzwonił na policjanta.
  - Zaprowadź ją do celi. Jutro będę badał znowu.
  Policjant wyprowadził mnie na korytarz, za żelazne wrota, które zamknę-
ły się za nami i tam oddał mnie w ręce strażnika. Ten miał pęk kluczy za
pasem i latarnię w ręku.
  Było już po północy i na białych, a teraz szarych ścianach korytarza
paliły się z rzadka naftowe latarnie. Czuć było w powietrzu zimno i wilgoć
jak w piwnicy. Przez kraty w oknach bez szyb dął zimny wiatr styczniowy.
  Stanęliśmy przed ciężkimi drzwiami dębowymi, z dużym, zakratowanym
judaszem, który klucznik na chwilę oświetlił latarnią. Z pęku kluczy przy
81



 pasie wyszukał potrzebny, otworzył drzwi i wepchnął do środka. Usłysza-
 łam zgrzyt zamka za sobą i hałas oddalających się kroków. Przez chwilę
 nie mogłam nic zobaczyć - tak gęsty był mrok przede mną, zaledwie
 słabo rozjaśniony mdławym światełkiem lampki naftowej na murze. Za-
 duch był tak przerażający, że zaczęłam kaszleć z obrzydzenia. Za chwilę,
 gdy oczy przyzwyczaiły się do mroku, wyłoniła się wielka cela, usłana
 rzędami sienników, które tak ściśle przylegały do siebie, że przejść mię-
 dzy nimi nie było można bez nastąpienia na nogi leżących kobiet. Mu-
    siało ich tam być chyba ponad sto. Na ścianach wisiały ich suknie. Jak
 się później przekonałam, w nocy nikomu nie wolno było z celi wychodzić
 i tylko jedno wielkie wiadro musiało wystarczyć do rana, z takim sku-
 tkiem, że zawartość wylewała się na najbliżej leżące sienniki. Okna w
 celi nie było, z wyjątkiem trzech maleńkich zakratowanych otworów,
 przez które miało dochodzić świeże powietrze. Smród w celi był nie do
 opisania.
 Ruszyłam na pół po omacku w kierunku najbliższego otworu i oczywiście
 potknęłam się o czyjeś nogi, co wywołało potok przekleństw pod moim
 adresem. Obudziły się i inne kobiety i dobrych kilka minut upłynęło zanim
 nastąpił spokój. Soczyste słowa powiększyły moją rezygnację. Nie próbowa-
 łam już dostać się do okienka. -Usiadłam na podłodze przy ścianie, zamknę-
 łam oczy i czekałam na sen. Próżna nadzieja. Zaduch, wstrętna woń, różne
 odgłosy dochodzące z ciemności, kaszel i szlochy nie zsyłały snu. Cierpliwie
 czekałam na poranek.
   Raptem ktoś pociągnął mnie za rękę. To dziewczyna z siennika obok
 starała się zwrócić moją uwagę.
   - Pani zesztywnieje tam pod murem - szepnęła. - Ściany mokre i dosta-
 nie pani gorączki. Proszę się położyć tu przy mnie. Miejsca jest dosyć dla
 nas obu.
   Skorzystałam z jej uprzejmości z prawdziwą wdzięcznością.
   - Przyzwyczai się pani z czasem - pocieszała mnie moja nowa znajoma.
 Pierwsza noc zawsze najgorsza. A pani może "polityczna"?
   - Tak polityczna.
   - O, to niedobrze, może być Syberia. Lepiej to już tak jak ja... Powie-
działa mi, że jest zawodową prostytutką, ale przy tym i rzetelną Polką.
Dodała zaraz żywo:
   - Nigdy nie pójdę z Moskalem, choćby mi dawał nie wiadomo ile!
   Przykryła mnie swoim dziurawym kocem, odwróciła się plecami i usnęła.
Pod wpływem ciepła, mimo że ciało zaczęło mnie swędzić, jakby wszy zdą-
żyły już obleźć, usnęłam i ja.
   Szare światło styczniowego poranka zaczęło przedzierać się przez zakra-
towane otwory, gdy się obudziłam. Kobiety dokoła mnie ziewały, wyprosto-
wując znużone ciała, inne wkładały suknie i bluzki. Moja sąsiadka właśnie
mocowała się ze zmiętoszoną bluzką. Ujrzałam ładną twarzyczkę, otoczoną
burzą skręconych, kasztanowatych włosów.
82



  - Myślałam, że się pani nigdy nie obudzi - przywitała mnie wesoło.-
Czas wstawać. Za chwilę będzie śniadanie, a tu się trzeba bić żeby coś
dostać do jedzenia.
  Zaledwie domówiła te słowa, gdy na korytarzu rozległy się kroki. Drzwi
się otworzyły i dozorca wepchnął poranny posiłek. Tłum kobiet rzucił się
w przód z niesamowitym wrzaskiem. Nie dostałabym nic, gdyby nie moja
nocna znajoma, która przyniosła dwie porcje chleba i zupy. Popatrzyłam
na to jedzenie na podłodze obok nas, bo w całej celi nie było ani krzesła,
ani stołu i powiedziałam, że nie jestem głodna. Zupa składała się z gorącej
wody, pokrytej warstwą cuchnącego tłuszczu.
  Godziny poranne wlokły się powoli. Szary świt zamienił się w kilka
złotych promieni słonecznych, które przez zakratowane okienka padły na
niewymyte twarze nieuczesanych kobiet. Koło godziny ósmej otworzono
drzwi i pozwolono nam wyjść do ubikacji, tak brudnej, że musiałam
przezwyciężyć odrazę; ażeby z niej skorzystać. Była tam tylko jedna mie-
dnica, a nad nią kran, z którego ciekła lodowata woda. Mydło i ręcznik
widocznie należały tu do luksusów, bo ich nie było. Większość kobiet
wcale się nie myła, niektóre wycierały zamoczoną twarz suknią lub
halką.
  Gdy po nieudanej próbie umycia się wróciłam do celi, podeszła do mnie
kobieta o bladej, inteligentnej twarzy, pytając czy nie jestem więźniem po-
litycznym. Na moje przytaknięcie wzięła mnie za rękę i zaprowadziła w głąb
celi, do tak zwanego rogu politycznego, gdzie poznała mnie z kilkoma innymi
"politycznymi". W większości należały ů one do partii socj al-demokratycznej.
Dwie panie, były, jak się później dowiedziałam z PPS. "Anna" - Zofia
Poznerowa i Majerczakówna. Obie już nie żyją. Niektóre z nich siedziały
w więzieniu już od kilku tygodni. Od nich dowiedziałam się o metodach
śledztwa.
  Uprzedziły mnie one o niebezpieczeństwie rozmowy z innymi kobietami
w celi, choćby dlatego, że władze często nakłaniały więźniów do wzajemnego
szpiegowania. Jedna z "politycznych" pożyczyła mi mydło i ręcznik, druga
dała mi grzebień. Pociągnęłam nim po włosach i ku mojej zgrozie wyczesa-
łam całą wszalnię, a przecież znajdowałam się w więzieniu dopiero od kilku
godzin.
  Z wyjątkiem grupy "politycznych" większość więźniarek składała się z
mętów społeczztych - złodziejek, prostytutek i kryminalistek różnego typu.
Miały one zwyczaj gromadzenia się wokół małego żelaznego pieca, plotkując
od rana do wieczora, jeżeli oczywiście nie lżyły się wzajemnie i nie kłóciły
między sobą. Zreszt#, mój Boże, trudno im się dziwić, bo czym miały się
zająć, kiedy nie wyprowadzano nas na spacery, gazet i książek mieć nie
było wolno, a znajomych na odwiedziny nie wpuszczano. W tym stanie
psychicznym większość kobiet łatwo ulegała atakom histerycznym, które
przejawiały się rozmaicie. Gdy jedna zaczynała płakać, reszta jej wtórowała;
gdy któraś z nich wybuchnęła dzikim śmiechem, całą salę opętywał wariacki

83



chichot tak, że przy każdej okazji klucznik musiał walić w drzwi, żeby
uspokoić więźniarki.
  Między "politycznymi" znajdowała się młoda Żydówka z "Bundu", o
rasowej, bladej twarzy i smutnych, wymownych oczach. Miała jeden z naj-
piękniejszych głosów, jakie w życiu słyszałam. Wieczorami, gdy dozorca
znikał z korytarza na kolację, śpiewała pieśń za pieśnią, a inne kobiety,
urzeczone tragiczną siłą jej głosu wtórowały jej chórem. Jej ulubioną pieśnią
była pieśń o Żydach zabitych w pogromach w Rosji. Lament swój rozpoczy-
nała od słów: "a wsiudy walajutsia jewrej ubityje"*. Wzruszona słowami
tej pieśni improwizowała i zawodziła lament za lamentem. Z całej jej postaci
bił straszliwy tragizm, a ból jej udzielał się i nam, kobietom nie jej rasy.
  Noce były najgorsze. W nocy badůano więźniów politycznych; cztery lub
pięć razy w tygodniu, około godziny drugiej nad ranem otwierały się drzwi
celi i klucznik z latarnią w ręku wzywał jedną lub drugą na śledztwo. Nigdy
przed jego przyjściem nie usnęłam, bojąc się stanąć przed policjantem zas-
pana, nie panująca całkowicie nad sobą. Toteż kilkakrotne badania, jakim
mnie poddano, skończyły się fiaskiem, szczęśliwie nie moim.
  Noce miały również to do siebie, że w przylegającej celi znęcano się
nad mężczyznami, czekającymi na rozprawę. Potworne krzyki, jakie stamtąd
dochodziły, doprowadzały niejedną z nas do histerii.
  Po trzech tygodniach w więzieniu na Daniłłowiczowskiej, przeniesiono
mnie na Pawiak, gdzie mi zapowiedziano, że pozostanę do rozprawy sądowej.
Warunki na Pawiaku, w bloku dla kobiet, oddzielonym od bloku męskiego,
były bez porównania lepsze. Mieszkałyśmy w małych, kilkuosobowych ce-
lach, zupełnie,wygodnych, z krzesłami, stołami i składanymi łóżkami. Co
dzień wolno nam było wychodzić na pół godziny na spacer na dziedziniec.
Pozwolono mieć książki i inne rzeczy pierwszej potrzeby. Moje koleżanki
były przekonane, że dostanę najmniej pięć lat katorgi, z dożywotnim zesła-
niem na Syberię. Tymczasem stało się zupełnie co innego.
  Jedną z moich koleżanek więziennych była młoda studentka z konserwa-
torium, którą aresztowano za szerzenie propagandy socjalistycznej. Mieszka-
łyśmy w tej samej celi i wkrótce wyszło na jaw, że interesuje się ona żywo
spirytyzmem. Dla skrócenia długich wieczorów zimowych zaczęłyśmy pod
jej kierownictwem przeprowadzać eksperymenty z wirującymi stolikami i
pisaniem automatycznym.
  Jednego wieczora przyszła wiadomość dla mnie tej treści: "Olu, będziesz
zwolniona za miesiąc od dzisiaj. Jan Celiński". Z kolei zapytałam kim był
Jan Celiński i odpowiedź brzmiała, że był więźniem w tejże celi i tu umarł.
  Przyznam się, że wówczas nie przejęłam się zbytnio tą zapowiedzią za
bardzo, jak mi się zdawało fantastyczną. Myślałam nawet, że jeżeli uda mi
się uniknąć katorgi, to żaden sąd rosyjski nie może mi daE mniej, niż cztery
lata więzienia. Prócz tego ten blok był zawsze oddziałem kobiecym i cała

* "A wszędzie porzucone trupy Żydów"

84



historia z Janem Celińskim wyglądała mi raczej na jakiś żart. Podobnie
traktowały to wszystkie inne koleżanki z celi, z #vyjątkiem naszej wyznawczy-
ni spirytyzmu.
  Ale w miarę upływu czasu zaczęłam nabierać dziwnej pewności, że prze-
powiednia się ziści. Tygodnie wlokły się nieznośnie, a mnie wcale nie wzy-
wano na śledztwo. Nadeszła wreszcie wigilia fatalnego dnia. Poszłam do
łóżka rozczarowana, odpowiadająca raczej kwaśno na dowcipy, jakie sobie
robiono moim kosztem.
  Któż jednak może wyobrazić sobie moje zdziwienie, gdy o świcie zbudziło
mnie mocne stukanie do drzwi i strażnik przez judasza zapowiedział, abym
się natychmiast ubrała. Narzuciłam na siebie suknię, myśląc, że chodzi tylko
o zwykłe przesłuchanie i poszłam za strażnikiem do kancelarii. Naczelnik
więzienia siedział za biurkiem, oglądając jakieś papiery. Za chwilę spojrzał
na mnie i rzekł:
  - Aleksandra Szczerbińska, jest pani wolna od dzisiejszego ranka. Może
pani wyjść w każdej chwili.
  Wyszłam oszołomiona, myśląc, że śnię. W korytarzu zwróciłam się do
naczelnika z pytaniem, czy w bloku kobiecym nigdy nie więziono żadnych
mężczyzn.
  - Byli dawno - odpowiedział - jeszcze przede mną. Słyszałem od in-
nych... "polityczni", po powstaniu 1863 r. Sporo poumierało na cholerę.
  Dopiero po kilku tygodniach dowiedziałam się dlaczego mnie zwolniono.
Okazało się, że zostałam aresztowana na skutek doniesienia szpicla w naszej
partii, młodego człowieka z dobrej polskiej rodziny, którego rodzice byli
również w PPS. Dzięki temu, że poszczególne magazyny broni nie miały ze
sobą łączności, bo tylko ja jedna znałam ich rozmieszczenie, szpicel nie
zdołał zebrać wystarczających dowodów mej winy. Poza tym nie było dru-
giego świadka oskarżenia. Policja przypuszczała, że w czasie przetrzymania
mnie w więzieniu uda się zdobyć nieodparte dowody mojej działalności
rewolucyjnej przez wykrycie składu broni lub znalezienie drugiego szpiega
z dowodami przeciw mnie. Według ówczesnego prawa rosyjskiego, na to,
aby mógł zapaść wyrok, trzeba było dwóch świadków przestępstwa.
  Ów student i jego rodzice, w których domu mnie aresztowano, nie zała-
mali się w śledztwie, a o magazynach broni nikt nie wiedział nic pewnego,
oprócz mego zastępcy, który przebywał na wolności. Wobec tego policja
widocznie doszła do wniosku, że jeden szpicel wewnątrz partii jest wart
więcej niż ja i że na mnie przyjdzie jeszcze kolej. Inaczej tego zwolnienia
nie umiałam sobie wytłumaczyć.
  Po wyjściu ůz więzienia nie wróciłam do domu, lecz wyjechałam do zna-
jomych, pp. Korniłowiczów w Radzyminie. Wiedziałam dobrze, że policja
na całym świecie obserwuje tych, których zwalnia w nadziei, że ich w przy-
szłości dosięgnie. Po tygodniu ufarbowałam sobie włosy na blond i wyjecha-
łam do Kijowa z kufrem rewolwerów i amunicji dla tamtejszego oddziału
Boj ówki.

85



  Jechała ze mną znajoma pani, również członek PPS, "Wanda" - Józefa
Rodziewiczówna. Obydwie, pamiętam, byłyśmy w tak doskonałym nastroju,
że z byle powodu wybuchałyśmy głośnym śmiechem. Zwróciła wreszcie na
to uwagę jakaś stara dama rosyjska, jadąca z nami w przedziale i rzekła:
  - Jestem prawie pewna, że pani jeszcze w nikim się nie kochała. Poznać
to po pani śmiechu, bo kobieta, która się kochała nigdy nie śmieje się tak
j ak pani.
  - Nie, nigdy - odpowiedziałam ubawiona. - Zanadto jestem zajęta swoją
pracą, aby mieć czas na miłość.
  Dama miała miłą twarz; przypominała mi ciotkę Marię. Zdaje się i
poglądy miały podobne, gdyż dodała:
  - Nie wiem czym się pani zajmuje, ale taka młoda kobieta jak pani po
prostu się marnuje, jeżeli nie myśli o małżeństwie, tej jedynej karierze dla
kobiety.
  Wybuchłam śmiechem, widząc w wyobraźni zgorszenie i przerażenie mo-
jej mentorki, gdyby wiedziała co jest w tym kufrze nad jej głową i że jego
zawartość ma być użyta do napadu na bank rosyjski w Kijowie.
  Właśnie w tym czasie w Kijowie nasza znajomość z Piłsudskim, zmieniła
się w przyjaźń. Chodziliśmy często na wspólne spacery. "Wanda", z którą
mieszkałam, była wtedy panią w średnim wieku. Patrzyła ona niechętnie na
te spacery, gdyż zwykle spóźniałam się przez nie na kolację, a także i
dlatego, że Piłsudskiego nie lubiła.


  "
   Nie rozumiem, co w nim ludzie widzą" - mówiła opryskliwie.
  - "Są inni ludzie w partu o wiele rozumniejsi od niego, no i nie tak
zarozumiali".
  Śmieszyło mnie to bardzo, gdyż Piłsudski nie był wcale zarozumiały.
Bez uprzedzeń był zawsze gotów wysłuchać zdania innych, nawet znacznie
młodszych od siebie. Na zebraniach na przykład z młodszymi dawał głos
najmłodszemu, aby myślał samodzielnie i nie sugestionował się zdaniami
starszych bardziej doświadczonych. O sobie nie miał wygórowanego pojęcia.
Aleksander Sulkiewicz, mój i Ziuka przyjaciel mówił mi, że był przyjemny
we współpracy, nigdy się nie niecierpliwił, nie narzekał, uczył zwalczać
przeciwności z pogodą i godnością. Cechą jego była nieśmiałość. Do końca
życia wygłaszanie przemówień publicznych lub reprezentacja stanowiły dla
niego torturę. W sumie wygłosił tysiące przemówień i odczytów wobec naj-
różnorodniejszych audytoriów na przeróżne tematy; ale przed każdym prze-
mówieniem musiał walczyć ze sobą, aby przezwyciężyć tę, jak ją nazywał
,słabość" swej natury.
  Było to jedno z niewielu wyznań, jakie uczynił podczas naszych spacerów
w Kijowie, gdyż Ziuk należał do ludzi niełatwo zwierzających się nawet
tym, którzy mu byli bliscy. Po jakimś czasie stał się mniej powściągliwy;
opowiadał o swoich planach na przyszłość i marzeniach o nowej Polsce.
  Patrząc w przeszłość, widzę ile tych snów się spełniło choć i wówczas
nie wydawało mi się niedorzeeznym, że ten nieznany przywódca małej sto-
86



sunkowo organizacji rewolucyjnej mówi o ustawach, jakie wprowadzi w
wolnej Polsce, o uniwersytecie, który wznowi w Wilnie, o politechnice, która
winna powstaE w Łodzi i o państwie, które musi zbudować. Nie miał naj-
mniejszych wątpliwości, że idzie wielka wojna europejska, w której jest
szansa dla Polski, że każda wojna nowoczesna musi przerysować na nowo
mapę Europy i że my w tej wojnie musimy odegrać rolę samodzielną, gdyż
nikt za nas nie będzie walczył.
  Choć nasze rozmowy były prawie zawsze harmonijne, to jednak różnili-
śmy się co do jednej kwestii: było nią równouprawnienie kobiet. Piłsudski,
zgadzając się z tym, że w wolnej Polsce kobiety winny mieć prawa równe
z mężczyznami, utrzymywał, że nie będą one umiały wykorzystać swych
praw rozsądnie, gdyż mentalność kobiety z natury jest konserwatywna i
łatwo jest na nie wpływać. Ja, zacięta feministka, ogromnie się na to obu-
rzyłam. W rezultacie rozmowa przeradzała się w gorącą dysputę. Myślałam
wówczas, że moja znajoma ma jednak rację, gdyż Piłsudski jest istotnie po
męsku zarozumiały. Ale pewnego wieczora rozwiały się i te moje podejrze-
nia. W czasie mej nieobecności zjawił się u nas Piłsudski i moja znajoma
przyjęła go herbatą. Gdy wróciłam, już go nie było, ale za to usłyszałam
takie zdanie :
  - Jakiż to czarujący człowiek!
  - Kto znowu? - zapytałam.
  - No ten Piłsudski; któżby inny. Tyle zyskuje, gdy się go pozna bliżej.
Mój Boże, co za umysł! A jaki uprzejmy, jaki delikatny! Jakże niesprawie-
dliwie ludzie go osądzają.
  Śmiałam się w duchu. Domyśliłam się, że on widząc niechęć do siebie
w domu, w którym mieszkam, postanowił ją usunąć. A dusza ludzka była
dla niego harfą, której strun dotykał ręką pewną, wiedząc jak zdobyć życz-
liwość i przyjaźń.



       RODZINA PIŁSUDSKICH - DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ ZIUKA

  Ród Piłsudskich pochodził z wielkoksiążęcej dynastii litewskiej Dow-
sprungów; z tego rodu pochodził kniaź Ginet, który w 1413 r. był posłem
na zjazd horodelski. Nazwisko Piłsudski przyjmują w połowie XV wieku od
majątku Piłsudy. Bartłomiej Piłsudski w 1539 r. był starostą w Upicie. O
rodzie Ginetów wspomina Stryjkowski w swojej Kronice. Dalej cytuję we-
dług wiadomości, uzyskanych od pana Mieczysława Jałowieckiego: Bartło-
miej Piłsudski używał przydomka Rymsza. Najstarszy z jego wnuków, Jan
Kazimierz urodzony w 1614 r., był chorążym parnawskim i podczaszym
grodzieńskim, ożeniony z Prejkitówną. Zrodzony z tego małżeństwa syn,
Roch Mikołaj, był stolnikiem żmudzkim. Syn jego Kazimierz, rotmistrz księ-
stwa żmudzkiego, został w 1767 powołany na sędziego ziemskiego powiatu
rosieńskiego. Ożeniony był z Billewiczówną. Jego najstarszy syn, Piotr Ka-
zimierz Ignacy, w 1795 r. sędzia graniczny powiatu rosieńskiego, dziedzic
wsi Doszuszwie w powiecie kowieńskim, był dziadem Pierwszego Marszałka
Polski. Ojciec jego, Józef Wincenty Piotr, urodzony w 1833 r., który odzie-
dziczył po ojcu Doszuszwie, był w 1863 r. Komisarzem Rządu Narodowego.
Matka, Maria z Billewiczów, wniosła do małżeństwa majątek Suginty, w
powiecie wiłkomirskim, dobra Onesko Adamowskie, w powiecie taurogskim
oraz majątek Zułów, w powiecie święciańskim, odziedziczone po Janie Mi-
chałowskim, swoim dziadku. Spokrewnieni byli: z Górskimi, Giełgudami,
Giczewiczami, Chocimskimi, Czapskimi z Berzan, Potulickimi z Obór, Gu-
stawową Przeździecką de Choiseul Gaufficz, Szemiotami na Perejasławiu,
Jałowieckimi, Witkiewiczami. Mąż nieraz wspominał, że ród Billewiczów
zaczyna się od prababek. Były 4 Billewiczówny, po 4 mężach nazywały się:
Kurdziukowa, Pac-Pomarańska, Butlerowa i Durasiewiczowa.
  Pani Teodora z Butlerów Piłsudska, babka męża i jej córki oraz Stefania
Lipmanówna, wnuczka Wincentego Billewicza, powstańca z 1830 r., a ciotka
męża, brały czynny udział w akcji pomocy dla oddziałów walczących i rządu
powstańczego. W domu jej zdarzył się tragiczny wypadek zamordowania
młodego powstańca przez ścigający go oddźiał rosyjskich siepaczy. Młody
człowiek przywiózł ważne papiery Rządu Narodowego. W chwilę potem

88



wpadli za nim do domu żołnierze rosyjscy. Wywiązała się krótka walka w
saloniku i nieszczęsny chłopiec zginął zakłuty moskiewskimi bagnetami. Pa-
piery, które z przytomnością umysłu zdążył jeszcze wrzucić za komodę,
ocalały.
  Ojciec męża, Józef, syn Teodory z Butlerów Piłsudskiej, był człowiekiem
przystojnym i kulturalnym, o żywym umyśle i wykształceniu rolniczym.
Ukończył Instytut Rolniczy w Horyborkach, pisywał artykuły do Gazety
Rolniczej w Warszawie i ponadto posiadał duże zdolności muzyczne, grał
dobrze na fortepianie, a nawet komponował. W rodzinie przechowały się
jego walce, które grałam moim dzieciom. Podczas powstania, jak cała rodzi-
na Piłsudskich i Butlerów był czynny i pełnił funkcje komisarza rządu w
powiecie rosieńskim. Według wspomnień kuzyna, Stanisława Giedgowda,
wymienia go podobno Jakub Gieysztor w swoich pamiętnikach o powstaniu
styczniowym.
  Utalentowany intelektualista o zdolnościach artystycznych ojciec męża
miał usposobienie serdeczne i charakter prawy, ale - co często idzie w parze
z artyzmem - nie był człowiekiem praktycznym i wytrwałym. Jako mąż i
ojciec wywiązywał się ze swych obowiązków wzorowo, witając z niezmniej-
szonym entuzjazmem co roku nowe dziecko. Przychodziły te dzieci na świat
z regularnością kwiatów wiosennych lub zimowych szronów. Pan Józef wy-
myślał dla nich gry i zabawy, opowiadał im cudowne bajki i legendy, jednym
słowem zamieniał świat w kraj pełen złud i czarów.
  Żona jego, Maria z Billewiczów, delikatna, wrażliwa, dowcipna kulała
na jedną nogę z powodu długotrwałej i bolesnej gruźlicy. O małej twarzy-
czce, pokrytej piegami, co w owych czasach uważano za straszliwy defekt,
była istotą o urodzie eterycznej, niepozbawioną jednak dużej siły osobowo-
ści. Panowała całkowicie nad swoim wątłym ciałem. Arystokratka z przeko-
nań była nadzwyczajnie dobra dla służby. Z mężem łączyły ją więzy dalekie-
go pokrewieństwa - byli kuzynami.
  Państwo Piłsudscy mieli 12 dzieci: Helenę, Zofię, Bronisława, Józefa
(Klemensa), Adama, Kazimierza, Marię, Jana, Ludwikę, Kacpra i dwoje
bliźniąt, które we wczesnym dzieciństwie umarły.
  Helena została panną, Zofia wyszła za mąż za dra Kadenacego, Włocha,
który był pułkownikiem w armii rosyjskiej, Maria wyszał za mąż za Juchnie-
wicza, a z najmłodszą z sióstr zwaną Kukiewką, chrzestną córką Józefa
Piłsudskiego, ożenił się Leon Majewski.
  Józef Klemens Ginet-Piłsudski, przyszedł na świat 5 grudnia 1867 roku,
w Zułowie na Wileńszczyźnie. Jego niemowlęce oczy patrzyły na panoramę
pokrytej śniegiem równiny, przerywanej okrągłymi pagórkami, lasami sosno-
wymi i brzozowymi, na ziemie będące dziedzictwem ludu bogatego w trady-
cje, lgnącego wiernie do obyczajów i mowy ojców.
  Dwór Piłsudskich, zbudowany z drzewa modrzewiowego, był jednopiętro-
wym obszernym domem, który tonął w kasztanach i lipach, nad brzegiem
rzeki. Przed domem, na trawniku, stała huśtawka dla dzieci, dalej ciągnęły

89



się zabudowania gospodarcze, stodoły, szopa dla cieśli, kuźnia, chlewy dla
świń, stajnie i gorzelnia.
  Józef, którego w domu nazywano Ziuk, był czwartym dzieckiem z kolei
i chociaż miał tylko lat czternaście, gdy matka umarła, jej wpływ przetrwał
do końca życia. Kiedy pasował się z ciężkimi decyzjami, wówczas zawsze
się pytał samego siebie, co by matka powiedziała w danej sytuacji, czego
by od niego oczekiwała. "Gdy jestem w rozterce ze sobą, gdy wszyscy są
przeciwko mnie, gdy wokoło podnosi się burza oburzenia i zarzutów, gdy
okoliczności nawet są pozornie wrogie moim zamiarom - wtedy pytam się
samego siebie, jakby matka kazała mi w tym wypadku postąpić i czynię to,
co uważam za jej prawdopodobne zdanie, za jej wolę, już nie oglądając się
na nic. . . " *.
  Matka, mówił mi, była nieprzejednaną patriotką i z jej to ust usłyszał
pierwszy raz historię Polski. Rodzina matki i jej mąż brali udział w powstaniu
1863 r. i jego straszne następstwa stale żyły w pamięci mieszkańców Zułowa,
jak zresztą i na całej Litwie, gdzie Murawiew, na skutek swych okrucieństw,
zasłużył sobie na miano "wieszatiela". W owym czasie Rosja wylała na
Litwę swoje szumowiny, najpodlejsze elementy, jakie posiadała, a opowia-
dania o łajdactwach i barbarzyństwie tej hordy Murawiewa były na ustach
wszystkich.
  We dworze zułowskim, tak jak zresztą w każdym domu polskim, patrio-
tyzmu uczono w tajemnicy. Wieczorami, gdy służące były już w kuchni,
Pani Maria wyjmowała z ukrycia zakazane książki z historii i literatury
ojczystej jako lekturę dla dzieci. Jej najukochańszym poetą był Krasiński.
Gdy Ziuk podrósł, często czytywał jej w czasie choroby jego utwory pod
drzewami w ogrodzie.
  Zgodnie ze zwyczajami szlacheckimi, również i w Zułowie utrzymywano
dalszych oraz bliższych krewnych i tzw. rezydentów. Najbliższa rodzina Pił-
sudśkich składała się z dwanaściorga dzieci, ich rodziców i dwóch ciotek, z
których jedną nazywano nawet "generałem" ze względu na jej rolę w czasie
powstania. Dwie guwernantki, jedna Francuzka, jedna Niemka, zajmowały
się dziećmi. Rygor w domu nie był zbyt surowy i dzieci chowały się w
atmosferze przyjemnej i beztroskiej. Ziuk był ich przywódcą we wszystkich
psotach i zabawach. Z całej rodziny odczuwał najsilniej związek z naturą.
Las był dla niego drugim domem; hasał po nim konno, znał w nim każdą
ścieżkę, wszystkie zwierzęta i ptaki; lubił w tym czasie namiętnie polowanie.
Ale w latach późniejszych nabrał odrazy do zabijania w takim stopniu, że
u siebie w Pikieliszkach nie pozwalał nikomu strzelać nawet do kaczek.
  Gdy Ziuk zniał lat dwanaście, sprawy majątkowe ojca zaczęły iść źle.
Zapalony nowator próbował uprzemysłowić Zułów, majątek swej żony, spro-
wadza.ł różne najnowsze książki z dziedziny rolnictwa, stosował nowe meto-
dy, używał najnowocześniejszych maszyn. Cudzoziemskie młockarnie i żni-


* Op. cit., t. II, s. 17

90



wiarki wzbudzały zachwyt chłopów, ale przy braku wyszkolonych mechani-
ków nie spełniały swego zadania. Wśród pięknych lasów Zułowa na piasz-
czystych gruntach założył gorzelnię, terpentyniarnię i cegielnię, co wszystko
dałoby może dobre rezultaty, gdyby nie szereg niepowodzeń, które wkrótce
spadły na rodzinę Piłsudskich.
  W czasie, gdy wszyscy zdolni do pracy zajęci byli przewożeniem ciężkich
kotłów do przerobienia gorzelni na drożdżarnię, wybuchł pożar we dworze,
który zniszczył doszczętnie dom oraz wszystkie zabudowania gospodarskie.
Szereg innych pożarów, które wybuchały w suchych sosnowych lasach spo-
wodowały dalsze straty. Rozpoczęły się wówczas coraz większe trudności
finansowe. W kilka lat później, gdy Zułów nie zdążył podnieść się z upadku,
ciężko zachorowała żona, matka męża. Odnowiła się dawna dolegliwość,
gruźlica kości, przewlekła choroba, szereg kuracji, które, niestety, nie przy-
wróciły zdrowia a pochłonęły wiele pieniędzy. W niedługim czasie po śmierci
żony nastąpiła nowa katastrofa. Obaj starsi synowie Bronisław i Józef zostali
aresztowani i skazani przez sądy carskie na najcięższe kary: Bronisławowi,
zupełnie niewinnemu, przypadkowo zamieszanemu w spisek na życie cara,
groziła kara śmierci. Kosztem dużych sum wpłaconych różnym dygnitarzom,
udało się zmienić karę śmierci na katorgę i następnie dożywotnie zesłanie
na Kamczatkę, a dla młodszego chłopca Józefa, zmniejszyć okres zesłania
na Sybir do 5 lat.
  Starszego syna już nigdy ojciec nie zobaczył. Młodszy po powrocie z
Syberii zastał go jeszcze gospodarującego w ostatnim zrujnowanym majątku
Teneniach. Po utracie wszystkich posiadłości ojciec męża aż do śmierci pra-
cował jako dyrektor fabryki likierów w Petersburgu.
  Jedyną osobą, jaką poznałam osobiście ze starszego pokolenia rodziny
męża, była wspomniana wyżej p. Stefania Lipmanówna, ukochana ciotka,
która opiekowała się dziećmi po śmierci matki. Matka i ta ciotka wierzyły,
że ich ukochany Ziuk dokona wielkich rzeczy, że walczyć będzie o niepodle-
głą ojczyznę. Poznałam ją w jesieni 1908 r. w Wilnie, gdzie mieszkała u
brata męża, Jana Piłsudskiego. W tym czasie była to już staruszka, która
mimo swego wieku żywo interesowała się działalnością swego siostrzeńca-re-
wolucjonisty. Mąż mówił, że często wspomagała go w różnych kłopotach.
Wnuczka Wincentego Billewicza, żołnierza-powstańca z 1830 r., który za
udział w powstaniu zesłany był na Sybir, była gorącą patriotką.
  Mąż, wspominając dzieje rodziny, często opowiadał o dwóch utracju-
szach, którzy roztrwonili swe majątki na hulaszcze życie. Byli nimi: Kazi-
mierz Piłsudski z Żemigoty, pradziad męża oraz kuzyn jego, pułkownik
Józef Billewicz, szambelan królewski Stanisława Augusta. Podkreślał, że
obaj stanowili rzadkie wyjątki wśród bardzo licznej rodziny.


  Gdy po tych majątkowych niepowodzeniach rodzina Piłsudskich przenio-
sła się na stałe do Wilna, Ziuk poszedł do miejscowego gimnazjum. Mieściło

91



się ono w murach dawnego uniwersytetu. Jedna z jego sióstr opowiadała
mi później, że w owych czasach Ziuk był spokojnym, smukłym chłopcem,
skłonnym do lenistwa. W szkole interesowały go głównie historia, literatura
i matematyka. Wszelkie uczucia ukrywał starannie i ujawnił je dopiero po
latach; "Dla mnie epoka gimnazjum była swego rodzaju katorgą - pisał.-
Gospodarzyli tu - uczyli i wychowywali młodzież - pedagodzy carscy, którzy
do szkoły wnosili wszystkie namiętności polityczne, za system mieli możliwe
zgnębienie samodzielności i godności osobistej swych wychowanków.
..Gniotła mnie atmosfera gimnazjalna, oburzała niesprawiedliwość i polityka
pedagogów, nużył i nudził wykład nauk. Wołowej skóry by nie starczyło
na opisanie bezustannych, poniżających zaczepek ze strony nauczycieli, hań-
bienia wszystkiego, com się przyzwyczaił szanować i kochać. Jak silnym było
wrażenie tego systemu pedagogicznego na mój umysł - można sądzić z tego,
że dotąd jeszcze, gdym już przeszedł przez więzienia i Sybir i miał do
czynienia z czynownikami różnego gatunku, w każdym przykrym śnie odgry-
wa taką lub inną rolę którykolwiek z moich miłych pedagogów wileńskich.
  W takich warunkach nienawiść moja do carskich urządzeń, do ucisku
moskiewskiego, wzrastała z rokiem każdym. Bezsilna wściekłość dusiła mnie,
a wstyd, że w niczym zaszkodzić wrogom nie mogę, że muszę znosić w
milczeniu deptanie mej godności i słuchać kłamliwych i pogardliwych słów
o Polsce, Polakach i ich historii, palił mi policzki. Uczucie przygnębienia,
uczucie niewolnika, którego w każdej chwili, jak robaka, zgnieść mogą,
leżało mi na sercu kamieniem młyńskim. Lata mego pobytu w gimnazjum
zaliczam zawsze do najprzykrzejszych w swym życiu"*.
  W matce Ziuk znajdował jedyną ostoję w tych latach; ona kształtowała
mu wolę, powtarzając "Pamiętaj i czekaj. Przyjdzie dzień, gdy niewola się
skończy, gdy Polska będzie wolna. . . ".
  - Ale kiedy to będzie? - pytał ją syn za każdym razem.
  - Kiedy okażemy się godni wolności przez walkę o nią.
  I ta drobna, chorowita kobieta ze swym dzieckiem w szkolnym mundurku
snuli w skrytości święte wizje o wolnej ojczyźnie.
  - W takich momentach - mówił mi później mąż - matka wyglądała jak
natchniona, jak gdyby jasno widziała przyszłość przed sobą. Matka nauczyła
go cierpliwości i szukania pociechy w książkach, które sama kochała. Ziuk
czytał bez przerwy. Nieraz świt zastawał go nad książką w jego pokoiku na
poddaszu. Historia rewolucji francuskiej porwała jego wyobraźnię:
  "Ze specjalną ciekawością czytałem to, co mogłem dostać, o rewolucji
francuskiej. Podłoża społecznego tego ruchu, naturalnie, nie rozumiałem,
natomiast byłem zachwycony zapałem i zajadłością rewolucyjną oraz udzia-
łem wielkich mas ludowych. A gdym się zapytał, czemu my, Polacy, nie
zdobyliśmy się na taką energię rewolucyjną, znalazłem jedyną odpowiedź-



* Op. cit., t. III, s. 47

92



byliśmy i jesteśmy gorsi od Francuzów. Był to wielki cios, zadany mojej
dumie narodowej. . . " *.
  Ziuk rozkochał się we wczesnej młodości w Napoleonie: historię każdej
jego bitwy znał na pamięć. Już dawniej zbudziło się w nim pragnienie
wskrzeszenia polskiej tradycji wojskowej i przygotowania sił do walki o
niepodległość. Pragnienia tego w wojsku rosyjskim zaspokoić nie chciał i
nie mógł. W latach późniejszych przerodziło się ono w wytężoną pracę
studiowania historii wojen, taktyki i strategii. W latach chłopięcych żył w
kręgu bohaterów czytanych książek. $mierć matki osamotniła go jeszcze
więcej. Literatura stała się dlań światem realnym. Szekspira czytał i uczył
się z niego historii Anglii. Lubił bajki, zaczytywał się legendami bohaterskimi
ze świata starożytnego. Ulubionym jego królem był Władysław Warneńczyk.
Aleksander Dumas, Victor Hugo i Alfred de Musset otworzyli przed nim
czarowne wrota literatury francuskiej. Jednak Słowacki pozostał mu ze
wszystkich poetów najdroższy do końca życia.
  W wyższych klasach gimnazjum zjawił się wpływ socjalizmu:
  "Nazwałem siebie socjalistą w r. 1884. Mówię - nazwałem, bo nie ozna-
czało to wcale nabycia niezłomnych i utrwalonych przekonań o słuszności
idei socjalistycznej. Byłem wówczas w gimnazjum wileńskim, należałem do
kółka "Spójnia", zawiązanego kilka lat przedtem, i razem ze swymi kolegami
uległem modzie socjalistycznej, którą nam przywieźli starsi koledzy, studenci
uniwersytetu petersburskiego. Otwarcie wyznaję, że była to moda, bo inaczej
trudno mi nazwać ówczesną epidemię socjalizmu, która ogarnęła umysły
młodzieży, rewolucyjnie czy tylko opozycyjnie usposobionej. Ogarnęła zaś
do tego stopnia, że nikt z inteligentniejszych i energiczniejszych mych kole-
gów, nie uniknął w swym rozwoju przejścia przez etap socjalistyczny. Jedni
zostali już socjalistami, drudzy przeszli do innych obozów, trzeci wreszcie
wyrzekli się wszelkich aspiracji społecznych, lecz każdy z nich przez czas
dłuższy lub krótszy był socj alistą".
  "Moda ta dla nas, wilnian, szła ze wschodu, z Petersburga. Dla siebie
osobiście uważam to za szczęście. Gdybym się spotkał w owe czasy z socja-
lizmem warszawskim, negującym otwarcie sprawy narodowościowe i wystę-
pującym przeciwko tradycji powstańczej, byłbym tak opornym na jego wpły-
wy, że razem z tymi niepotrzebnymi, według mnie, dodatkami odrzuciłbym
i samą ideę socjalistyczną"**.
  W sposób naiwny, bezkrytyczny, w "Spójni" czytano rozmaite publi-
kacje na temat socjalizmu, dzieła Lavelaye'a i Iwaniuka oraz Dobrolubo-
wa, Pisarewa, Czernyszewskiego i Michajłowskiego. Była to - jak Piłsu-
dski się przyznaje - lektura, która działała na niego strasz#ie usypiająco.
Takim "płytkim socjalistą" wyjechał w 1885 r. na studia medycyny w
Charkowie.


 * Op. cit., t. II, s. 48.
** Op. cit., t. II, s. 50.
93



  Tam, jak pisze, przyszedł do przekonania, że "trzeba zawiązać jakąś
organizację, któraby wypracowała program roboty socjalistycznej i u nas w
domu. . . ", a że dzięki drobnym uchybieniom formalnym władza uniwersyte-
cka w Charkowie wzbraniała się przyjąć go na rok następny do uniwersytetu,
postanowił przez rok następny pozostać w Wilnie, by potem wyjechać za
granicę dla dalszego kształcenia się.
  W ciągu tego roku Piłsudski założył tajną organizację socjalistyczną,
której członkami byli jego koledzy. Zadanie tej grupy polegało na wypraco-
waniu programu, odpowiadającego potrzebom kraju. Na potrzeby własne
wydawano pisemko na hektografie. W tym też czasie Piłsudski przeczytał,
między innymi pierwszy tom "Kapitału" Marksa i chociaż nie mógł się po-
godzić z jego abstrakcyjną logiką, to jednak książka zrobiła na nim wrażenie.
Nagle wszystkie plany i zamiary skończyły się gwałtownie. Piłsudskiego are-
sztowano i skazano na pięć lat zesłania we wschodniej Syberii. Stało się to
przypadkiem, na skutek tego, że brat jego Bronisław, student uniwersytetu
w Petersburgu, dał adres Józefa w Wilnie swemu koledze, który zamieszany
w zamach na cara Aleksandra III w 1887 r. miał zamiar ukryć się właśnie
w Wilnie. Józef Piłsudski owego studenta nawet nie znał osobiście i nie
zdążył go zobaczyć, bowiem aresztowano go zanim się spotkali. U areszto-
wanego znaleziono na kartce adres Józefa Piłsudskiego.
  Policji zdawało się, że odkryła szeroko rozgałęziony spisek i obu Piłsud-
skich aresztowano. Bronisława skazano na kilka lat katorgi, a następnie na
wygnanie do końca życia. Józefa skazano na pięć lat zesłania. Gdy się ma
dwadzieścia lat, pięć lat zesłania może się wydawać wiecznością. Nic więc
dziwnego, że Piłsudski buntował się przeciw tej niesprawiedliwości. Na jed-
nym z postojów w czasie więziennego transportu na Syberię w Irkucku,
wziął udział w ogólnej rewolcie skazańców. Cios kolbą karabinu w usta,
przy brutalnym uśmierzaniu buntu, wybija mu przednie zęby.
  Pierwsze miesiące wygnania ciągnęły się nieznośnie, ale czas robił swoje.
Rozmowy z innymi wygnańcami i samotność pomagały do przemyślenia prze-
szłości i przyszłości. Zdrowie również mu się polepszyło, hartując organizm
dziedzicznie skłonny do gruźlicy.
  Po roku pobytu nad Leną wysłano Piłsudskiego do Tunki. Całe dni
spędzał tam w lesie i nad wodą, gdzie łowił ryby w przeźroczystych strumie-
niach górskich. Włóczył się po bezdrożach, polował na wilki i niedźwiedzie.
Miłość do przyrody, którą odczuwał od dzieciństwa, jeszcze się zwiększyła.
Majestat gór przynosił mu spokój, piękno wschodów słońca nad lasami było
zwiastunem nadziei. Do końca życia nie stracił swych silnych więzów z
naturą. W późniejszych latach, pełnych burz i walki, gdy mocował się z
problemami narodu i państwa, w najcięższych momentach szukał zawsze
samotności wśród lasów i pól.
  Rząd rosyjski zostawiał zesłańcom całkowitą swobodę w rejonie ich wy-
gnania. Dzięki temu Piłsudski mógł odwiedzać w sąsiednich wsiach i lasach
swych braci wygnańców, a z jednym z nich, Bronisławem Szwarce, który

94



odegrał dość dużą rolę w powstaniu 1863 r., zawarł bardzo bliską znajomość.
Szwarce stał się dla niego w pewnym sensie nauczycielem, bo ten siwy już
człowiek, od dwudziestu przeszło lat przebywający na wygnaniu, miał umysł
nieprzeciętny, zdolny do jasnej analizy błędów i osiągnięć minionego powsta-
nia. Wśród innych ludzi, z którymi Piłsudski się zetknął na Syberii, byli
Polacy, Rosjanie i Żydzi, wyznawcy Tołstoja, anarchiści i sekciarze, a także
socjaliści najróżniejszych poglądów. W rozmowach z nimi Piłsudski stopnio-
wo pozbywał się niepotrzebnego balastu: z zapalonego, romantycznego mło-
dzieńca, który sam dobrze nie wie czego chce, stawał się realistą, o ściśle
określonych celach, przekonaniach i ideałach. W tamtejszych specjalnych
warunkach poznać mógł też do głębi dusze Rosjan.
  "Wszyscy oni są mniej lub więcej zakapturzeni imperialiści, nie wyłącza-
jąc rewolucjonistów. Żywiołowy centralizm jest cechą tych umysłów; wiecz-
nie tęskniących do absolutu. Nie znoszą rozmaitości, nie umieją godzić sprze-
czności - nużą one ich wolę i wyobraźnię do tego stopnia, że nie mogąc
stopić rozmaitości w jednolitą całość, odrzucają zupełnie nawet potrzebę
świadomych społecznych organizacji, byle tylko nie myśleć o nich. Niech
się dzieje wszystko samo przez się, żywiołowo - to rozwiązanie według nich
jest najmądrzejsze, bo najprostsze i najłatwiejsze. Dlatego to pośród nich
tak dużo jest anarchistów. Dziwna jednak rzecz, że nie spotkałem wcale
wśród Rosj an republikanów ! " *.
  To mówił po powrocie z zesłania, gdzie spotykał się z Rosjanami bardzo
różnego pokroju: uczonymi, rewolucjonistami, sektantami, zbrodniarzami,
kupcami, urzędnikami i chłopami. Tam też od jednej sekty nauczył się
zatrzymywać bicie serca. Już będąc w Krakowie zademonstrował tę umieję-
tność przed jednym z lekarzy. Lekarz był tym przerażony; błagał go, aby
nie powtarzał tego eksperymentu.
  Po powrocie z zesłania, szukając właściwych dróg dla rozwinięcia pracy
starał się zaznajomić z różnymi kierunkami myślenia w Polsce. W tym celu
pojechał do Warszawy i tam spotkał się z Romanem Dmowskim, przepro-
wadzał rozmowy z Janem Popławskim, z Józefem Potockim, z Józefem
Hłasko i Aleksandrem Więckowskim, z całym kółkiem skupiającym się koło
Gtosu. Ale czuł, że brak w nich "czegoś", a w nim dla nich "czegoś za dużo".
  W roku 1892 wrócił do Wilna, gdzie ku swej radości przekonał się, że
praca organizacyjna nad założeniem partii socjalistycznej, stawiającej sobie
za cel wywalczenie niepodległości Polski, jest już niepotrzebna. Nowo zało-
żona Polska Partia Soćjalistyczna w Paryżu łączyła w swoim programie te
dwa #nierozłączne dla niego cele: wolność i socjalizm. Dwóch z grona jej
założycieli, Mendelson i Sulkiewicz przebywali właśnie w Wilnie i zaprosili
Piłsudskiego do współpracy. Jej bezpośrednim rezultatem było założenie
litewskiego oddziału partii i kongres tejże w 1893 r. w Wilnie. Postanowiono
wtedy założyć tajne pismo partyjne, którego pierwszym redaktorem wybrano


* Op. cit., t. II, s. 55.

95



Piłsudskiego. W istocie został on nie tylko redaktorem, ale również i admi-
nistratorem, piszącym artykuły, zecerem i drukarzem. Gazeta nazywała się
Robotnik - jej pierwszy numer ukazał się w Londynie, w lutym 1894 r.
  Nazwisko Piłsudskiego pojawiło się znów na czarnej liście policji rosyj-
skiej. Jego rysopisy znalazły się na wszystkich posterunkach policyjnych w
imperium rosyjskim. Zmieniając policyjny rysopis, Piłsudski zgolił brodę i
skrócił swe krzaczaste brwi. Dla pracy w partii przyjął pseudonim "Wiktor"
lub "Mieczysław". Bardzo szybko z oddziału wileńskiego wszedł na teren
pełnej pracy polskiego ruchu socjalistycznego. Stał się jego duszą i motorem.
Jeździł po całym obszarze zaboru rosyjskiego, organizując dostawy tzw.
bibuły, tj. druków nielegalnych wraz z Robotnikiem, a jednocześnie prowa-
dził działalność agitacyjną żywym słowem w rozmaitych środowiskach robo-
tniczych.
  Były to lata wytężonej pracy, w ciągłych rozjazdach, przerzucaniu się z
jednego rodzaju robót w drugi. Przedostając się konspiracyjnie przez granice
dojeżdżał do Londynu, gdzie PPS utworzyła Komitet Zagraniczny i gdzie
był główny ośrodek pracy wydawniczej; mozolił się nad Robotnikiem, który
drukował i kolportował przez pewien czas na spółkę ze Stanisławem Wojcie-
chowskim, późniejszym Prezydentem Rzeczypospolitej; wyjeżdżał do zaboru
austriackiego lub do Szwajcarii na kongresy partyjne lub międzynarodowe.
Przy tym wszystkim trzeba było walczyć z trudnościami materialnymi, gdyż
partia w owym czasie rozporządzała bardzo małymi funduszami.
  Niebezpieczeństwo szło stale krok w krok za nim. Pewnego razu w Wilnie
musiał spać w lesie, gdyż nikt ze znajomych nie odważył się go przenocować.
Nieraz odpoczywał w kościele, aby nie zostać poznanym na ulicy.
  W 1896 r. Piłsudski wziął udział w międzynarodowym kongresie socjali-
stycznym w Londynie. Na porządku dziennym znalazła się sprawa niepodle-
głości Polski. Socjaliści rosyjscy wypowiedzieli się przeciw niepodległości,
twierdząc, że stan taki wywołałby bezrobocie w Polsce na skutek rynków
rosyjskich i że potencjał kulturalny Polski wraz z jej bogactwem materialnym
są potrzebne dla rozwoju socjalizmu rosyjskiego.
  Piłsudski przemówił tak przekonywująco i z taką siłą wiary w obronie
praw Polski do niepodległości, że Kongres uchwalił rezolucję, iż niepodleg-
łość Polski leży w interesie tak polskiego, jak i międzynarodowego proleta-
riatu. Później tę fórmułę zmodyfikowano w tym sensie, że Kongres uznał
prawo każdego narodu do samostanowienia o swoim losie. Było to pierwsze
osiągnięcie Piłsudskiego na terenie międzynarodowym.
  Kilka następnych miesięcy spędził w Londynie, pracując nad broszurą
dla kraju pt. Pamiątka Majowa. Drukowano ją w drukarni londyńskiej cen-
trali w mieszkaniu na Leytonstone Common na East Endzie, gdzie mieszkał
u młodego małżeństwa polskiego, Jędrzejowskich. W chwilach wolnych od
pracy chodził na spacery z dziećmi i zabawiał je, robił im łódki dla lalek,
które wypróbowywali na stawku w Victoria Park, a dzieciom kazał poprawiać
swój angielski.

96



   Po latach, jedno z tych dzieci, czarująca pani Rouppertowa odwiedziła
 nas w Belwederze i pamiętam jak mąż śmiał się serdecznie, gdy mu przypo-
 mniała, że nigdy nie umiał prawidłowo wymówić słowa ceilling, nawet kiedy
 ona tupała nóżką, a on groził, że ją wrzuci do stawu. Mąż kochał dzieci.
 Było między nim a nimi j akieś instynktowne zrozumienie ; i nie pamiętam
 wypadku, żeby obce dziecko nie zbliżyło się do niego od razu z zaufaniem.
   Z okresu pobytów w Anglii w tych latach pozostało u Piłsudskiego uzna-
 nie dla Anglików za ich dbałość o rozwój fizyczny dzieci i zamiłowanie do
 sportów. Podkreślał te ich zalety, podejmując na szeroką skalę sprawę wy-
 chowania fizycznego w Polsce i mówiąc żartobliwie:
   "Anglik ma drgawki w nogach, on nie może czegoś nie pchnąć nogą,
 ciągle coś podpycha".



























































Aleksandra Pilsudska - "Wspomnienia" - 7



     NIEPODLEGŁOŚC I SOCJALIZM - ROBOTNIK -
     ARESZTOWANIE I UCIECZKA PI#SUDSKIEGO



  Robotnik, organ oficjalny Polskiej Partii Socjalistycznej, przechodził ró-
żne koleje. Drukarnię musiano przenosić parokrotnie z miejsca na miejsce,
ale druk nie ustawał. Zapotrzebowanie na pismo bez przerwy wzrastało. W
pewnym okresie Piłsudski mieszkał razem ze Stanisławem Wojciechowskim,
we dwójkę redagowali i drukowali pismo. Całe gospodarstwo domowe pro-
wadził wtedy Wojciechowski, gdyż Piłsudskiego znajomość kuchni ogranicza-
ła się li tylko do gotowania jajek. Wojciechowski nie tylko zajmował się
gotowaniem, ale i inne kłopoty domowe także brał na siebie, o czym zawsze 
z wdzięcznością wspominał Piłsudski.
  Wobec zwiększającej się popularności Robotnika partia postanowiła po-
większyć jego nakład i przenieść drukarnię z Wilna do Łodzi, ze względu
na charakter robotniczy tego miasta.
  Piłsudski przyjechał do Łodzi w 1899 r. ze swoją pierwszą żoną roz-
wiedzioną, Marią Juszkiewicz, z domu Koplewską i Kazimierzem Rożno-
wskim, dawnym studentem uniwersytetu moskiewskiego, który miał mu
pomagać w pracy drukarskiej. Wynajęli mieszkanie na pierwszym piętrze,
w najruchliwszej części miasta. Największy pokój przeznaczono na druka-
rnię, a każdy mebel miał podwójne przeznaczenie. Maszynę drukarską i
czcionki ukrywano w szafie, papier w kanapie, manuskrypty w komodzie,
a klucz od szafy umieszczano w wydrążonej figurce wschodniego bożka.
W okresie wydawania nowego numeru pracowali codziennie od dziesięciu
do jedenastu godzin. Samo drukowanie mogło się odbywać tylko w cza-
sie, gdy na ulicy panował zgiełk i hałas, zagłuszający stuk maszyny. Dwu-
nastostronicowy numer zabierał piętnaście do szesnastu dni bardzo żmu-
dnej pracy; maszyna była ręczna, przeznaczona w zasadzie do drukowania
zwykłych kart wizytowych; w jej ramie mieściła się tylko jedna strona
Robotnika. Każdy numer miesięczny drukowano w 1900 egzemplarzach.
Jedna strona wymagała przeciętnie ośmiu godzin pracy, o ile drukarenka
się nie psuła i jeżeli hałas na ulicy dopisywał. Specjalny problem stawał
przed redaktorem, gdy wyczerpały się czcionki jakiejś litery, a już tylko
parę końcowych stron czekało na wydrukowanie. Trzeba było wtedy

98



na gwałt przerabiać artykuły, co zabierało wiele dodatkowych godzin wytę-
żonej pracy.
  Po roku nieprzerwanego ukazywania się Robotnika władze rosyjskie za-
brały się do tropienia drukarni. Falandze szpiegów nakazano wykryć druka-
rnię za wszelką cenę. Tajemnica była jednak dobrze strzeżona; maszynka
znikała w szafie natychmiast, kiedy do domu wchodził jakiś obcy człowiek.
Wśród członków partii tylko niewielu wiedziało kto i gdzie pismo drukuje.
Dopiero zwykły przypadek przyszedł policji z pomocą.
  Aleksander Malinowski, członek PPS, który uciekł z więzienia i przyje-
chał do Łodzi zobaczyć się z Piłsudskim, wszedł do mieszkania, nie wiedząc,
że dwóch szpiclów rozpoznało go na ulicy i szło za nim w oddaleniu. Tego
samego wieczoru, gdy Piłsudski męczył się nad trzydziestym ósmym nume-
rem Robotnika; do mieszkania wtargnęło kilku policjantów, z podpułkowni-
kiem żandarmexii Gnoińskim na czele. Nie było czasu na schowanie czego-
kolwiek. Na maszynie była właśnie stronica, na której czołowy artykuł nosił
tytuł : "Tryumf swobody słowa". Gnoiński zwrócił się do obecnych z sarka-
stycznym uśmiechem:
  - Ot, i ma pan Gutenberga. Jak pan widzi, od niego pochodzi całe zło.
  "Przyznam się - pisał później Piłsudski - że pomimo wielu niewesołych
chwili, spędzonych przy maszynce, pomimo iż nieraz wściekałem się na nią
przy robocie, wymyślając jej od "starego klekota##, "głupiego bydlęcia##,
##cholery##, ścisnęło mi się serce, gdym tę "cholerę## zobaczył w plugawych
łapach szpicli w chwili przenoszenia jej z szafy do kosza. Gdy na kosz
Gnoiński kładł pieczęcie, stałem zgryziony, jak gdyby zapadło wieko trumny
nad kimś bliskim, serdecznie kochanym. Tyle nadziei, tyle miłości, tyle
poświęcenia było związane z tym kawałkiem żelaza, skazanym oto na milcze-
nie i bezczynność!"*.
  Po dwóch miesiącach więzienia w Łodzi, przeniesiono Piłsudskiego do
Cytadeli w Warszawie. Tam pozostawiono go prawie przez rok, w zupełnym
odosobnieniu, w wąskiej, biało malowanej celi, w której było tylko żelazne
łóżko, brudny stolik i drewniane krzesło. Jednak nie czuł się przygnębiony.
W wiele lat później pisał o tym okresie w ten sposób:
  "Co do mnie, zawsze się śmiałem, że jestem urodzony na więźnia, bo
mnie łatwo przychodziło stworzenie sobie czaru życia. . . Na tym może polega
najcięższa prawda więzienia. Stworzyć życie z czego? Z siebie samego, sobą
samym stworzyć życie, w tak niezwykłych postawione warunkach, tworzyć
bez nikogo, bez pomocy, szukając w jakiś sposób źródła tego, co ja nazy-
wałem #,luksusem więzienia##. Kiedy człowiek szuka materiału do tego, spo-
strzega, iż jest tak ograniczony w środkach, tak ograniczony w sposobach,
że prawie, cofa się przed zadaniem. Ręce nie mają co robić, narzędzi do
tworzenia czegoś dla siebie nie ma. Materialne rzeczy są tak ograniczone i
tak małe, że z trudem myśl pracuje, aby się o coś zaczepić. Co w więzieniu

* Op. cit., t. II, s. 135
99




jest? Są ściany, takie czy inne przedmioty, bardzo nieliczne, które się wię-
źniom daje. Czyni się najrozmaitsze próby naśladowania życia... W więzieniu
więc będą muchy i inne stworzonka, które w ten czy inny sposób tam się
znalazły. Nie jest wcale kłamstwem, że znajdują się ludzie, którzy się zako-
chiwali nawet w pluskwach, robiąc sobie z nich obiekt swych prac... jeden
z więźniów, który długo siedział w więzieniu, wychował sobie pająka, z
którym to pająkiem przez dłuższy okres robił rendez-vous, próbując go
sobie przyswoić, chcąc go nawet cyrkowych sztuczek nauczyć. Jest to mus
szukania życia poza warunkami więzienia, stworzenia luksusu, któryby dla
mnie tylko błyszczał, - mus psychiczny więźnia".
  "Ile razy w więzieniu siedziałem, mając dużo swobodnego czasu na zasta-
nawianie się, starałem się w ten sposób ułatwić sobie życie więzienne: mó-
wiłem sobie, że moje więzienie jest równie dobre, jak i więzienie poza tymi
murami, przez które ludzie życiowo przechodzą. Człowiek, który swej pracy
biurowej nie lubi, ma nieznośne uczucie, gdy idzie do pracy biurowej, co-
dziennie idzie po tej samej ulicy, jest skrępowany w wyborze, musi dojść
do pewnego miejsca, do którego nie lubi chodzić, usiąść przy tym samym
biureczku, wziąć ten sam przeklęty papier do ręki, przepisywać, czy pisać;
oglądać te same mury, wiecznie te same, chociaż niezakratowane okna, by
potem, znudzony i zmęczony życiem, powracać do siebie, do domu, tymi
samymi ulicami, bo jeść mu się chce".
  "Świetny numer 26 cytadeli warszawskiej w X pawilonie, gdy mnie do
niego przyprowadzono, wydał mi się pięknym zjawiskiem tak jak numer
hotelu, bardzo kiepskiego, co prawda, ale hotelu, w którym leży moja wa-
lizka, w której mogę przebierać swe rzeczy, które mogę w ten lub inny kąt
postawić lub przerzucać, mogę stół kopnąć nogą i odsunąć, a on się usunie
i mnie usłucha... Było mi przyjemnym, jeżeli mogłem cokolwiek w celi
więziennej przerzucić i poruszyć. Ale w wielu więzieniach nic się poruszyć
nie da, bo wszystko jest przytwierdzone i na moc przyśrubowane i nic nie
da się poruszyć"*.
  "Jeżeli w ten sposób przedstawiam życie więzienne, to nie sądzę, by to
nie stanowiło przyjemności. Mogłem walczyć z warunkami więzienia, miałem
szybką i żywą fantazję i umiałem stworzyć sobie życie, życie myśli, życie
marzeń, życie rojeń, życie, w którym swobodniej szalałem, niż można w
codziennym życiu, gdzie jest tyle oczu, podglądających człowieka z podejrze-
niem... Jeżeli panowie sądzą, że ja, który miałem pod tym względem swo-
bodną, bujną fantazję, która przed rzadką rzeczą się zatrzymywała, przebie-
gała wszystkie myśli, różnię się pod tym względem od innych więźniów,
którzy nie mają tej swobodnej myśli, jaką ja posiadałem - to jest nieprawda,
gdyż ile razy rozpytywałem jakiegoś więźnia, zawsze znajdowałem jedno.
Próbował myślą przeżyć to, co było, próbował znaleźć w sobie te czy inne
wady".


* Op. cit., t. VIII, s. 179

100



  "U iluż więźniów widziałem zawsze chęć stworzenia sobie luksusu nieza-
leżnie od siebie! Czym się biedny więzień nie zajmuje! Zaczyna studiować
języki. Ten, który nigdy w życiu języków nie studiował, zaczyna to robić.
Męczy się biedaczysko nad jakimiś dzikimi słowami obcymi, szuka w nich
sensu, nie umie wymawiać, nabiera błędów, których się potem nigdy pozbyć
nie może, tak jak ja w języku angielskim, bo ja w więzieniu nauczyłem się
angielskiego języka. Nabrałam błędów, których nigdy poprawić nie jestem
w stanie, gdyż się przyzwyczaiłem do fałszywej wymowy. Nie będąc zamiło-
wanym do języków, na swobodzie nie odważyłbym się ich uczyć, a jednak
popełniłem ten grzech przeciwko sobie, ucząc się języka angielskiego, i
męczyłem się nim w więzieniu. Byłem ongiś namiętnym szachistą, lubiłem
szachy szalenie, ale w szachy trzeba grać z kimkolwiek. Próbowałem urządzić
sobie szachownicę maleńką i pamiętam, jak w Petropawłowskiej fortecy,
nie mając żadnych instrumentów do tego, urządziłem sobie jednak szacho-
wnicę na książce, która w każdej celi tam leżała, to jest na Biblii. Za
pomocą zapałek, gdyż zapałki miałem w ręku, bo szczęśliwie pozwolono mi
palić, robiłem czarne pólka, szachy lepiłem tak niezgrabnymi rękami, że
wstydzę się pokazać komukolwiek moją wieżę i mojego nieszczęsnego laufra.
Chowałem to tak sprytnie i umiejętnie przed codzienną rewizją, która odby-
wała się w celi, by jak najdłużej zachować ten skarb oszukańczy, który
zrobiłem. . ."*.
  Więzienie rozjaśniała Piłsudskiemu świadomość, że przeszło przez nie
wielu Polaków na drodze walki o niepodległość Polski. W wyobraźni widział
ich postacie, hen wstecz, od pierwszego rozbioru poprzez kolejne powstania
aż po rok 1863. Rozpoczynając walkę uważał ją za dalszy ciąg tamtych
zmagań, prowadzonych o tę samą sprawę.
  "Przez dłuższy okres czasu więzienie było częścią kultury polskiej - pisał.
- Jest to część kultury myślowej, część kultury politycznej, kultury codzien-
nego życia Polski. Rok za rokiem, dziesiątki lat za dziesiątkami lat, pokolenia
za pokoleniami oswajały się z więzieniem, jako z rzeczą codzienną, jako z
rzeczą, wchodzącą w myśli ludzkie, tak jak może gdzie indziej wchodzą inne
problemy życia, a nie więzienie... Smutne wyznanie, a jednak jest w tym
jakiś czar i urok! Mickiewicz w jednym z największych swych utworów, w
najpoważniejszej tego utworu części, przenosi nas nie gdzie indziej, jak tylko
do więzienia, gdzie więzień-poeta, po przeżyciu moralnym więzienia, po
przebyciu tej drogi, o której mówiłem, po stworzeniu tam swojego więzien-
nego własnego życia pisze, że odradza się nowy człowiek: natus est Conra-
dus. Rodzi się nowy człowiek więzienny, stworzony przez własną potęgę,
przez własną siłę duszy, przemienioną w diament, który rył najtwardsze
przedmioty i potem tak cudnie błyskał w mickiewiczowskiej twórczości. Ten
diament stworzyła siła człowieka, który przeszedł przez twardą próbę"**.


 * Op. cit., t. VIII, s. 18#181
** Op. cit., t. VIII, s. 186.
101



  "Nieraz zadaję sobie pytanie, czy te więzienne przeżycia Polski z ćałą
ich ofiarnością, bohaterstwem, poświęceniem, z całym czarem męki duszy
ludzkiej, w nienaturalnych warunkach skrępowanej, zbitej i zmęczonej, a
jednak skorej do buntu, czy czar ten nie jest cechą charakterystyczną naszą
i naszego pokolenia. I wtedy, gdy o tym myślę, gdy na dziecinne i młode
oczy patrzę, żyjące w innych, szczęśliwszych, niż my warunkach, zapytuję
siebie, czy niedalekim jest ten czas, gdy wiersze, które nam drgnięcia serca
sprawiały, będą czytane, będą wypowiadane na lekcjach, jako rzeczy obce,
j ako rzeczy, nad którymi się przechodzi do porządku dziennego. . . ".
  "Mijamy w przeszłość, my, więzienni ludzie z epoki więzień! Narasta
młode pokolenie, nowe pokolenie które obce wkrótce nam będzie, dlatego
że tej czary goryczy i rozkoszy, którejśmy dotykali, ustami swymi już nie
dotknie. . . Zawsze. . . ze spokojem kończę te rozmyślania więziennego czło-
wieka o tych, co idą. Niech zapomną o nas, o naszych walkach i cierpieniach,
niech idą na nowe życie, tam, gdzie czar więzienia ust nie krasi, lecz i jadu
nie daje - niech idą swobodnie, zapominając o nas, by życie nowe tworzyć"*.
  Tak pisał Józef Piłsudski w dniach pokoju, w roku 1925. Niestety, od
tego czasu więzienia na nowo zapełniły się Polakami, tym razem właśnie
tymi, którzy należą do pokolenia, co epoki więzień miało już nie pamiętać.
I znowu są to po niemieckich, więzienia rosyjskie, przewyższające niepomie-
rnie bezwzględnością i perfidią metod dawne więzienia carskie. O więzieniach
carskich pisał Piłsudski następująco:
  "Gdy siedziałem w więzieniach w Rosji, widziałem dbałość o to, aby
więzienie zrodziło strach. Jest to rozum kryminału, który xodzi ##chęć po-
prawienia się więźnia## za pomocą strachu. Na tym rozum kryminalistyczny
polega. Poprawić za pomocą zadania postrachu, tak jak się poprawia nie-
grzeczne dzieci, zadając im przykrość. Więzienia rosyjskie miały w sobie
coś z poczucia prawa w stosunku do więźnia, poczucia prawa, ale prawa
dozorcy w stosunku do więźnia. Nie działano tu już czystym gwałtem i
przemocą, ale nieledwie naukowym poszukiwaniem boleści i przykrości dla
więźnia, konsekwentnym robieniem mu strachu, robieniem go "innym, niż
wszyscy##".
  "Polskie więzienia pod zaborem rosyjskim były całkiem inne. W Polsce
wyobrazicielem tych więzień jest cytadela, X pawilon. Ci, którzy zamykali
do więzień, nie dbali o nic. Wyratnie szedł tu gwałt i przemoc, które nie
szukały uprawnienia w jakikolwiek,#moralny## sposób. Wszystkich szkodli-
wych zamykano w więzieniu. Toteż tak wesołego więzienia, jak X pawilon,
na świecie nie widziałem. Wszystko prawie jest dopuszczalne, to, co gdzie
indziej jest najsurowiej zakazane. Każde pokolenie w murach rozkopuje
tunele, które najspokojniej naprawiają, by następne pokolenie te tunele
znów świdrowało. Tak, jak gdyby było to tylko formalnością, że właściwie
tuneli robić nie wolno, ale niech ich diabli, niech sobie robią


* Op. cit., t. VIII, s. 187

102



  tunele więzienne !. . . Pamiętam moje olbrzymie zdziwienie, gdy, wyprowadzo-
  ny na spacer, spostrzegłem namioty żołnierskie, rozbite w ogrodzie. Parę
  drzewek owocowych, z których ci żołnierze kamieniami zbijają gruszki.
  Rzecz nie do pomyślenia w żadnym rosyjskim więzieniu, gdzie prawo kroczy-
  ło z poczuciem własnej wartości. Podobne rzeczy widziałem w Syberii..."*.
    Od pierwszego dnia aresztowania Piłsudskiego partia pracowała energicz-
  nie nad uwolnieniem go z więzienia. W tym celu trzeba było najpierw
  nawiązać z nim łączność, co z początku wydawało się niemożliwością. Władze
  rosyjskie odcięły go od wszelkich kontaktów. Nie tylko zabroniono jakichkol-
  wiek odwiedzin jego, ale zakazano nawet przesyłania paczek bez specjalnego
  zezwolenia; a dawano je rzadko. Te, które mu doręczano były najstaranniej
  rewidowane. Kilka tygodni minęło zanim tę trudność udało się pokonaE,
    dzięki towarzyszce Marii Paszkowskiej. Wykryła ona, że z więźniem można
    było się skontaktowaE przez jednego z dozorców, nazwiskiem Aleksander
    Siedielnikow.
    Był to człowiek, reprezentujący to, co stanowiło najlepszą stronę natury
przeciętnego Rosjanina. Był prosty, dobry, otwarty, litował się nad losem
więźniów politycznych i często przychodził im z pomocą. Mieszkał w Polsce
od wielu lat i ożeniony był z Polką. Bez żadnych wahań zgodził się na
przenoszenie kartek dla towarzysza Wiktora. Taki pseudonim nosił wówczas
Piłsudski. Wypracowanie szczegółów ucieczki nie było łatwe, a musiała się
udaE, gdyż w przeciwnym razie Piłsudskiego czekało co najmniej dziesięć
lat zesłania w północnej Syberii. Ucieczka z Cytadeli była prawie niemożli-
wa. Postanowiono więc spowodowaE przeniesienie więźnia w inne miejsce
podstępem. Ustalony plan wydobycia Piłsudskiego z "10 pawilonu" polegał
na symulowaniu przez niego obłędu. Robił to zgodnie ze wskazówkami
przesyłanymi mu przez psychiatrę, sympatyka partii, za pośrednictwem Sie-
dielnikowa.
  Piłsudski zmieniał stopniowo całe swoje zachowanie; stał się posępny,
melancholijny, odmawiał rozmowy z urzędnikami więzienia. Po dwóch tygo-
dniach pojawiły się symptomy "manii prześladowczej": więzień przestał jeść
cokolwiek, z wyjątkiem jajek, gdyż te jedynie, jak twierdził, są wolne od
trucizny. Siedielnikow, nie wtajemniczony w sprawę, o mało nie płakał, bo
i jego perswazje nie odnosiły skutku.
  Po nocach Piłsudski rozmawiał z wyimaginowanymi osobami, grając swą
rolę tak dobrze, że co głupsi i strachliwsi dozorcy rozpuścili plotkę, iż w
celi straszą duchy. Piłsudski miał wrodzony dar naśladowania, co razem z
jego wiedzą medyczną, wyniesioną z uniwersytetu w Charkowie, oszukało
zupełnie więziennego doktora. Ponieważ głodówka, którą konsekwentnie
stosował, podkopała jego zdrowie, a władze więzienne nie zdradzały chęci
przeniesienia go do szpitala, jeden z jego kuzynów wystosował prośbę o
pozwolenie na zbadanie więźnia przez lekarza specjalistę. Prośbę załatwiono

* Op. cit., t. VIII, s. 189

103



przychylnie, ale pod tym warunkiem, że lekarzem nie będzie Polak; wyzna-
czono do tego dra I. Sabasznikowa, dyrektora rosyjskiego szpitala dla umy-
słowo chorych, imienia $w. Jana.
  Z chwilą kiedy Sabasznikow znalazł się twarzą w twarz z więźniem, stało
się dla niego jasne, że ma do czynienia z zupełnie normalnym człowiekiem.
Usiadł i rozpoczął rozmowę, ale nie na temat choroby lub więzienia; mówili
o Syberii, miejscu urodzenia doktora. Rozmowa trwała godzinę, o lasach
syberyjskich, polowaniach, ptakach, zwierzętach i rybach, o wspaniałych
krajobrazach i przepięknych wschodach i zachodach słońca. Ta na pozór
nic nie znacząca konwersacja pomogła Piłsudskiemu więcej niż pomóc by
mogły najgorętsze prośby jego samego i wszystkich jego przyjaciół. Doktor,
głęboko przywiązany do swej ziemi rodzinnej, wzruszył się zachwytem jaki
dla niej okazywał więzień. W raporcie do władz więziennych stwierdził, że
według jego zdania, stan umysłowy Piłsudskiego pozostawia wiele do życze-
nia, głównie z powodu długiej samotności, ale jest nadzieja, że w normal-
niejszych warunkach poprawi się znacznie. Władze odpowiedziały przeniesie-
niem więźnia do szpitala dla umysłowo chorych, imienia $w. Mikołaja w
Petersburgu.
  Następne miesiące, mówił mi później Józef Piłsudski, należały do najcięż-
szych w jego życiu. Opuścić normalną rzeczywistość życia, udawać wariata,
być zamkniętym w wysokich murach razem z innymi wariatami i ze słabą
nadzieją, że kiedyś to wszystko może dobrze się skończyć, to był ciężar,
który o mało nie załamał siły jego woli. Przychodziły chwile, kiedy tęsknił
do swej Cytadeli i przeklinał siebie za wyrażenie zgody na ten nowy plan.
  Dano mu łóżko na sali, w której mieszkało pięćdziesięciu wariatów,
cierpiących na najrozmaitsze manie, od religijnych począwszy, a na samobój-
czych skończywszy. Niebezpieczeństwo zmuszało go do czuwania po nocach.
System dozorowania w szpitalu był całkowicie niedbały i między szaleńcami
stale wybuchały walki, kończące się dopiero wtedy, gdy na salę wpadali
pielęgniarze z pałami w rękach. Mijały tygodnie bez wieści. Piłsudski stawał
się bardziej zrezygnowany, myśląc, że planu ucieczki nie da się wykonać i
że sam wkrótce także oszaleje. Nareszcie, gdy zwątpił już prawie zupełnie,
przyszła wiadomość, że wszystko jest w porządku. Jeszcze trochę cierpliwości
i będzie wolny.
  Między członkami PPS był młody doktor nazwiskiem Władysław Mazur-
kiewicz, który wziął na siebie główną rolę w zorganizowaniu ucieczki. Było
to niemałe poświęcenie, gdyż jako zdolny lekarz stał na progu dużej kariery,
a człowieka, którego miał uratować nawet nie znał. Mazurkiewicz postarał
się o przydział do szpitala $w. Mikołaja, aby wyprowadzić Józefa Piłsudskie-
go na wolność.
  Najpierw więc przeszmuglował do swego gabinetu ubranie męskie, które
ukrył w skrzyni z lekarstwami. Następnie czekał na najwłaściwszy moment.
Dzień ten nadszedł w początkach maja 1901 r., kiedy w mieście odbywał
się wielki jarmark, a dyscyplina nawet w zakładzie była rozluźniona. Nie-
104



obecnego lekarza naczelnego zastępował Mazurkiewicz. Obsługa szpitala z
radością skorzystała z pozwolenia na udanie się na jarmark. Gdy tylko
większość dozorców opuściła zakład, Mazurkiewicz zażądał od swego asy-
stenta kart chorobowych kilkunastu wypadków; między nimi była również
karta Piłsudskiego. Udając, że studiuje historię owych pacjentów, Mazurkie-
wicz z zainteresowaniem zatrzymał się na karcie Piłsudskiego. Po chwili
wyraził chęć zbadania pacjenta. Asystent zaprowadził go do Piłsudskiego,
który siedział ponury i obojętny. Obaj grali swoje role doskonale. Lekarz
starał się wprowadzić pacjenta w lepszy humor, ten nadal udawał obłąkane-
go. W końcu Mazurkiewicz polecił przyprowadzić Piłsudskiego do swego
gabinetu, na dalsze badania.
  Gdy pół godziny później pielęgniarz zjawił się z Piłsudskim w gabinecie,
Mazurkiewicz odesłał go, mówiąc, że będzie badał pacjenta przez czas dłuż-
szy, po czym na niego zadzwoni. Następne minuty pełne były nerwowego
napięcia. Piłsudski przebrał się w ubranie, które Mazurkiewicz wyjął ze
skrzyni i razem wyszli śmiało na podwórze, w stronę zamkniętej bramy.
Portier poznał nowego lekarza i bez słowa otworzył boczną furtkę. Byli
wolni! Wsiedli do przejeżdżającej dorożki; Mazurkiewicz denerwował się,
że stara szkapa jedzie za wolno. Piłsudski był spokojny; zwracał uwagę na
piękne kasztany wzdłuż ulicy i na zapach wiosny w powietrzu. Po dwukrotnej
zmianie dorożki dotarli do domu członka PPS, gdzie spędzili noc, a nastę-
pnego dnia rozjechali się, każdy w inną stronę. Piłsudski, po dwóch tygod-
niach ukrywania się u znajomych na wsi, u rodziców p. Milicerowej, udał
się do Kijowa, gdzie wówczas drukowano Robotnika. Mimo niebezpie-
czeństwa przebył tam całą dobę, głównie w związku z przygotowywanym
właśnie numerem pisma. Następnie przedostał się do zaboru austriackiego.
  Wszystko to usłyszałam od niego w ogrodach kijowskich podczas naszych
spacerów w późniejszych latach. A potem powiedział mi, że mnie kocha.
Pamiętam, jak to wyznanie mnie zdziwiło. Do tej chwili uważałam go jedynie
za idealnego towarzysza, a tu nagle zjawiło się coś zupełnie nieoczekiwanego.
  Dopiero po latach przekonałam się, że przyjaźń jest najlepszym funda-
mentem miłości. Przez długi czas nie zaznaliśmy nic z tego, co się uważa
za podstawę szczęśliwego małżeństwa, nie mieliśmy ani domu, ani spokoju,
ani bezpieczeństwa. Zamiast tego - ciągłą pracę, częstą biedę, niebezpie-
czeństwo i niepewność jutra. Miłość nasza przetrwała to wszystko, i co
równie ważne, przeżyła później lata spokoju i zwycięstwa.
  Na razie jednak musieliśmy czekać. Pierwsza żona, nie chciała dać mu
rozwodu. Dopiero po jej śmierci mogliśmy wziąć ślub w kaplicy łazienkow-
skiej. Udzielił nam ślubu ks. prałat Tokarzewski.
€105



BEZDANY

  Od roku 1905 do 1912 Bojówka prowadziła wojnę podjazdową przeciwko
władzom rosyjskim. Manifestacje zbrojne odbywały się w całym kraju. Ata-
kowano również konwoje z pieniędzmi, aby zdobyć fundusze na uwalnianie
więźniów, wyposażenie szkół wojskowych i zakup broni i amunicji.
  Ta forma walki, którą partia prowadziła, była w rozumieniu Piłsudskiego
akcją wstępną do walki jawnej o wolność Polski. Przeciwnicy Józefa Piłsud-
skiego, stojący na gruncie czysto klasowym, krytykowali taką rewolucyjno-
-powstańczą postawę za jego życia i po jego śmierci.
  Uważaliśmy siebie wówczas za żołnierzy, w stanie wojny z Rosją i wojnę
tę trzeba było prowadzić takimi środkami, jakie były do rozporządzenia dla
przebudowy społecznej i oswobodzenia się od Rosji. Każdą akcję przeciw
rządowi zaborcy dyktowały względy czysto polityczne; pieniądze zdobyte
podlegały najściślejszej kontroli, nie zdarzył się nigdy wypadek jakiegoś
nadużycia. Świadczą o tym księgi rachunkowe, które przetrwały pierwszą
wojnę światową; nie wiem co się z nimi stało po wrześniu 1939 r.
  W roku 1908 pojawiła się paląca potrzeba zdobycia funduszów na akcję
Kazimierza Sosnkowskiego we Lwowie. Organizował on wówczas Związek
Walki Czynnej, który miał zadanie szkolić młodych ludzi do walki wedle
metod ściśle wojskowych. Był to plan po myśli Piłsudskiego, pozwalający
na przygotowanie się do wojny europejskiej, a wojna taka, jego zdaniem,
mogła wybuchnąć w ciągu najbliższych lat. Pieniądze trzeba więc było zdobyć
w drodze odebrania od rządu carskiego choćby małego ułamka tego, co
Rosja wyciskała z Polski w formie podatków i nagminnie stosowanych kar
pieniężnych.
  Piłsudski postanowił dokonać napadu na pociąg na stacji Bezdany, 26
września 1908 r. Wiedziano, że w wagonie pocztowym ma być większa suma
pieniędzy. Był to najbardziej ambitny i najśmielszy tego rodzaju atak Bojó-
wki. Wzięło w nim udział szesnastu mężczyzn i cztery kobiety, między któ-
rymi znajdowałam się i ja. Bezdany są małą stacją kolejową, niedaleko
Wilna, na której w owych czasach zatrzymywał się pociąg wiozący, w ozna-
czone dni, pieniądze do Petersburga. Jeden z członków Frakcji Rewolucyj-
106



nej, dzięki swoim kontaktom dostarczył nam potrzebnych wiadomości. Mie-
liśmy dużo czasu na poczynienie odpowiednich przygotowań.
  Ja i kilku towarzyszy mieliśmy zamieszkaE w Wilnie, gdyż Bezdany były
zbyt małą stacją, aby w pobliżu się ulokować. Zwróciłoby to od razu niepo-
żądaną uwagę. Pierwszą sprawą było znalezienie mieszkania. Znalazłam po-
k6j, z ogłoszenia w sklepie, w domu rosyjskiego policjanta. Był to duży,
prymitywnie urządzony, ale czysty i dobrze przewietrzony pokój. Gospodarze
okazali mi dużo serca, gdy się dowiedzieli, że przyjechałam szukać posady.
Bezpieczeństwo miałam zupełne.
  $miałam się w duchu, bo zawód mojego cerbera, wielkiego chłopa z
potężną czarną brodą, stanowił doskonały parawan. Komu mogło przyjść
na myśl szukać rewolucjonistki w domu stróża prawa.
  Na drugi dzień znalazłam dorywcze, licho płatne zajęcie w wypożyczalni
książek. Właścicielka należała do sympatyków partu. Tak więc sprawy mie-
szkania i pracy zostały szczęśliwie rozwiązane. Pp. Prystorów zastałam już
w Wilnie. Okazało się, że nie mieliśmy dynamitu. Pojechałam więc do
Sosnowca, gdzie p. Dehnel, sztygar, wydawał dla nas dynamit w kopalni
"Saturn". Pp. Dehnelów znałam dawniej, przenocowałam u nich, a na drugi
dzień wyruszyłam z dynamitem w podróż powrotną. P. Dehnel swoimi końmi
odwiózł mnie na stację. Dynamit miałam w pasie na sobie. W gorący dzień
dynamit na mnie rozgrzał się. Bałam się, że spowoduje wymioty. Wzięłam
więc walizkę do ubikacji, zdjęłam pas i włożyłam go do walizki. Poczułam
wielką ulgę. Przedział był pusty; walizkę położyłam na półkę i sama zaczę- #
łam czytać książkę. Tuż przed ruszeniem pociągu weszło do wagonu dwóch
mężczyzn, z dość licznym bagażem; szczęśliwie walizki nie musiałam ruszać.
Dzień był gorący i wkrótce monotonny ruch pociągu ukołysał mnie do snu.
  Zbudził mnie wstrząs zatrzymującego się pociągu na jakiejś stacji. Instyn-
ktownie spojrzałam w górę na półkę: mojej walizki nie było! Serce zabiło
mi niespokojnie na myśl, że mogli to być szpicle, którzy śledzili mnie w
Sosnowcu i teraz zabrali mi walizkę. Przeszło mi przez myśl, że za chwilę
mogą mnie aresztować. Na moment straciłam panowanie nad sobą. Porwała
mnie dzika chęć ucieczki, gdziekolwiek, byle przed siebie, byle znaleźć się
poza stacją. Ale widok cudzej walizki na półce, podobnej do mojej, choć
nieco większej, trochę mnie uspokoił. Wskazywało to, że byli to zwykli
pasażerowie, którzy przez pomyłkę zamienili walizki. Nadszedł konduktor.
Wyjaśniłam co się stało.
  - A tak, wiem, gdzie są ci panowie - odparł. - Prosili mnie, żebym
znalazł im miejsca w przedziale dla palących. Sam im przenosiłem bagaż.
Ale musi pani się śpieszyć, bo oni wysiadają na tej stacji.
  Porwał walizkę i popędził przez korytarz. Biegłam za nim, z gorącą
nadzieją, że nie będzie za późno. Może jeszcze nie otworzyli walizki, może
nie spostrzegli omyłki!
  W przedziale dla palących obu tych pasażerów nie było. Rzuciłam się
do okna i ku radości zobaczyłam nieznajomych na peronie. Właśnie zmierzali

107



ku wyjściu, obładowani walizkami, między którymi była i moja. Wyrwałam
konduktorowi ich walizkę z ręki i choć w tej chwili pociąg ruszył, wyskoczy-
łam na peron. Szczęśliwie nawet nie upadłam. Za moment miałam swój
skarb z powrotem nienaruszony. Pojechałam do Wilna następnym pociągiem.
  Lutze-Birk wydzierżawił domek nad rzeką, na zakręcie, udając zamiłowa-
nego rybaka. Zamieszkał tam z Cezaryną Kozakiewiczówną, malarką; uda-
wali oni małżeństwo. To zamiłowanie do rybołówstwa pozwalało mu na
posiadanie łodzi i dawało pretekst do częstych wyjazdów z Wilna.
  Pani Hellman z rzekomym synem, Momentowiczem wynajęła mieszkanie
w Wilnie, które miało służyć nam za główną kwaterę. P. Hellman była żoną
powstańca z 1863 r. Jej rodzony syn miał również brać udział w napadzie.
Była to osoba przez wszystkich serdecznie kochana, a ona ze swej strony
otaczała nas opieką jak własne dzieci. Szczególnym jej faworytem był Pił-
sudski; dogadzała mu jak mogła, troszczyła się o niego i przygotowywała
jego ulubione potrawy, ilekroć znalazł się w Wilnie. Dwie inne kobiety,
biorące udział w napadzie, to pani Prystor i Cezaryna Kozakiewicz, która
znalazła się potem wśród trzech osób aresztowanych po napadzie.
  W Warszawie Czesław Świrski robił wywiad na pociąg, którym przewo-
żono pieniądze (podatki z Królestwa) do Rosji.
  Piłsudski, Prystor i ja robiliśmy to samo w Wilnie, obserwując pociągi
ze strażą wojskową.
  Dokładnie poznałam wszystkie ścieżki w lesie, prowadzące z Wilna do
Bezdan. Prawie wszystkich bojowców oprowadzałam po nich.
  W lipcu przeniosłam się z mieszkania u policjanta do domu we wsi
Jedlinka, położonej o kilkadziesiąt wiorst od Bezdan. Sprawdzałam w tere-
nie, czy wszystkie drogi w rejonie Bezdan są na mapie i sprawdzałam, czy
drogi naznaczone na mapie sztabowej są prawidłowo oznaczone od Jedlinki
w stronę Bezdan. Okazało się, że mapy strategiczne rosyjskie były niedokła-
dne. Poprawiłam, gdzie mogłam. Mapa ta miała służyć Piłsudskiemu i Mo-
mentowiczowi przy wycofaniu się na Jedlinkę.
  Przy końcu lipca przygotowania były już prawie ukończone. Ustalono
prowizoryczną datę napadu. Całą okolicę dokoła Bezdan poznaliśmy tak
dokładnie, że w lesie, przez który mieliśmy uciekać, nie było ścieżki ani
jednego niemal drzewa, których byśmy nie znali.
  Początkowy plan przewidywał, że ja mam czekać na rzece w łódce, którą
po zamachu uciekniemy w dół rzeki w ciemnościach. Później uznano, że
byłoby to zbyt niebezpieczne; postanowiono uciekać przez las na bryczce.
Las był gęsty, co utrudniało niezmiernie ewentualny pościg, zwłaszcza, jeżeli
każdy pojedzie w inną stronę. Kupiliśmy więc konie, które stanęły w stajni
znajomego weterynarza, Bakuna, sympatyka partii. Doglądał ich młody stu-
dent politechniki lwowskiej Sawa-Sawicki, od niedawna członek PPS-Fr.R.
Walczył on później w legionach i w #vojsku polskim dosłużył się stopnia
pułkownika. Czesław Świrski, student warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych
pochodził ze starej rodziny arystokratycznej, książęcej. Do Bojówki pchnął

108



go nie tylko patriotyzm, ale i światopogląd społeczno-polityczny. Bezdany
były jego pierwszą poważniejszą akcją bojową. Dla niego zakończyła się
tragicznie, bo został później aresztowany. Skazano go na śmierć i z dużym
trudem zdołano uzyskać zamianę tego wyroku na dożywotnią katorgę. Do
aresztowania doszło na skutek zdrady jednego z uczestników napadu.
  Był w bojówce młody robotnik, nie bardzo wykształcony, ale oczytany,
świetnie grający na skrzypcach, interesujący się sztuką i nieprzeciętnie inte-
ligentny. Naturę miał wrażliwą, wyobraźnię bujną, lecz jak się okazało,
brakowało mu woli i siły charakteru. Aresztowany po Bezdanach, początko-
wo odpowiadał milczeniem na zwykłe w takich wypadkach propozycje wy-
dania nazwisk swych towarzyszy w zamian na lekki wyrok. Nie potrafił
jednak zachować milczenia pod nahajką: zdradził $wirskiego.
  $wirski, aresztowany, badany i skonfrontowany ze zdrajcą nie wydał
nikogo. Poszedł na katorgę, z kajdanami na rękach i nogach, z żelaznym
ciężarem u pasa. Robotnik został zesłany na Syberię.
  Minęły lata. Skończyła się wojna i Rosjanie zwalniali więźniów politycz-
nych. Z Syberii ruszył strumień ludzi o siwych włosach, lecz wciąż młodych
twarzach, oszołomionych nową rzeczywistością. Wrócił i książę $wirski. W
Warszawie, gdy Piłsudski był Naczelnikiem Państwa, $wirski był jego adiu-
tantem.
  Kilka lat później i ów zdrajca znalazł się w Warszawie. Bezrobocie było
u szczytu. Drzwi jego dawnych towarzyszy były przed nim zamknięte. Jeden
$wirski go nie potępił. Usłyszawszy, że szuka na próżno pracy, posłał po
niego i dał mu zajęcie u siebie w biurze, jako woźnego.
  Kozakiewiczówna była aresztowana znacznie później. Wydał ją ten sam
robotnik. Stanisław Patek i pani Stefania Sempołowska dokazywali cudów,
aby zmienić karę śmierci na dożywotnią katorgę. Wróciła ona z zesłania do
Niepodległej Polski. Walery Sławek, jeden z przyjaciół Piłsudskiego znalazł
się w napadzie bezdańskim dopiero na krótko przed samą akcją. Miał bliznę
na twarzy, która każdemu rzucała się w oczy, co oczywiście narażało go na
tym większe niebezpieczeństwo. Sławek był bardzo pięknym mężczyzną, o
aksamitnych, czarnych oczach. Dwa lata przedtem przypadkowy wybuch
bomby zniekształcił mu częściowo twarz. Ten wypadek wywarł na niego tak
duże wrażenie, że unikał ludzi, nawet swych dawnych towarzyszy. Był prze-
konany, że nie jest zdatny do żadnej akcji konspiracyjnej, politycznej ani
bojowej. Dopiero kiedy Piłsudski, chcąc mu dodać wiary w przyszłość, zwró-
cił się do niego z propozycją o wzięcie udziału w napadzie, Sławek otrząsnął
się z depresji. Po Bezdanach wrócił do czynnego życia politycznego, odzna-
czając się wielkimi zdolnościami organizacyjnymi, śmiałością koncepcji i nie-
poszlakowanym charakterem do końca życia.
  O sprawie bezdańskiej napisano sporo, a jeszcze więcej o niej mówio-
no; rzadko jednak robiono to ze znajomością faktów i szczegółów: Byli
nawet tacy, którzy uważali ją za pożałowania godny epizod w pracy Pił-
sudskiego i twierdzili, że on sam miał nieraz żałować podjęcia tej akcji; by-
109



łam nieraz ubawiona stosunkiem do tej sprawy ze strony ludzi, którzy ze
mną o niej rozmawiali. Najczęściej nie wiedzieli co o niej sądzić, ale z ich
słów przebijał mimowolny stos##nek jak do czegoś, co ma posmak jakiejś
awantury.
  Akcja bezdańska była typową akcją dywersyjną na tyłach wroga. Koncen-
tracja była tu dokonywana na obcym dla uczestników terenie (prócz pp.
Prystorów) i była bardzo skomplikowana. Cofanie się odbywało się przez
trzy zabory w warunkach niezmiernie trudnych. "Pod Bezdanami uczestnicy
akcji musieli ujawnić olbrzymią sumę sprytu, orientacji i panowania nad
sobą" - pisał Piłsudski.
  Do Bojówki należeli ludzie z różnych warstw i zawodów - stanowili oni
przekrój partii. A więc, byli między nimi towarzysze z rodzin ziemiańskich
lekarze, robotnicy, studenci, inżynierowie, rzemieślnicy i urzędnicy. Pozycja
społeczna, czy pochodzenie nie dawały oczywiście żadnych przywilejów.
Wszyscy ponosili jednakowe mniej więcej ciężkie obowiązki i narażeni byli
na te same niebezpieczeństwa. Były nimi: więzienie, zesłanie, katorga, lub
śmierE. Z takich ludzi rekrutowała się także grupa bezdańska. Koszty pod-
róży i wydatków związanych z akcją zostały pokryte z funduszów partyjnych.
200 000 rubli, któreśmy wówczas zdobyli, poszło na zakup broni, szkolenie
przyszłych oficerów i uwalnianie więźniów, członków PPS - Frakcji Rewo-
lucyjnej.
  Na kilka godzin przed atakiem Piłsudski napisał następujący list do swego
bliskiego znajomego, Feliksa Perla, w tym czasie redaktora Robotnika:

  "Do Felka
          lub tego, co mój nekrolog pisać będzie.
  Mój drogi! Niegdyś obiecywałeś mi, że napiszesz śliczny nekrolog, gdy
diabli mnie wezmą. Teraz, gdy idę na wyprawę, z której może nie wrócę,
posyłam Ci swoją kartkę, jako nekrologiście, z małą prośbą. Nie idzie mi,
naturalnie, o to, bym ci miał dyktowaE ocenę mojej pracy i życia - nie!-
masz pod tym względem zupełną swobodę, proszę tylko o to, byś nie robił
ze mnie "dobrego oficera## lub mazgaja i sentymentalistę. . . , tj. człowieka
poświęcenia, rozpinającego się na krzyżu dla ludzkości, czy czego tam. Byłem
do pewnego stopnia takim, lecz było to za czasów młodości górnej i chmu-
rnej. Teraz nie, to minęło bezpowrotnie - te mazgajstwa i krzyżowanie się
dokuczyło mi, gdym na to u naszych inteligentów patrzył - takie to słabe
i beznadziejne! Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest
nasze życie, żyć nie mogę, to ubliża - słyszysz! - ubłiża mi, jako człowiekowi
z godnością nie niewolniczą. Niech inni się bawią w hodowanie kwiatów czy
socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klo-
zetowej) atmosferze - ja nie mogę! To nie sentymentalizm, nie mazgaj-
stwo, nie maszynka ewolucji społecznej, czy co tam, to zwyczajne człowie-
czeństwo. Chcę żwyciężyE, a bez walki i to walki na ostre, jestem nie zapa-
śnikiem nawet, ale wprost bydlęciem, okładanym kijem czy nahajką. Rozu-
110



miesz chyba mnie. Nie rozpacz, nie poświęcenie mną kieruje, a chęE zwycię-
żenia i przygotowania zwycięstwa.
  Ostatnią moją ideą, której nie rozwinąłem jeszcze nigdzie, jest koniecz-
nośE w naszych warunkach wytworzenia w każdej partii, a tym bardziej
naszej, funkcji siły fizycznej, funkcji, że użyję tak nieznośnego dla uszu
"humanitarystów## określenia (histeryczne panny, nie znoszące drapania po
szkle, ale znoszące pranie ich po pysku) funkcji przemocy brutalnej. Tę
ideę chciałem przeprowadziE w swojej działalności ostatnich lat i przyrzekłem
sobie, że albo swoj e zrobię, albo zginę. Zrobiłem już dosyE dużo w tym
kierunku, ale za mało, by móc wypocząć na laurach i zająć się serio przy-
gotowaniem bezpośrednim do walki, i teraz stawiam siebie na kartę.
  I jeszcze parę słów o tym. Wiesz, że jedynym wahaniem moim jest, że
oto ja zginę przy ekspropriacji i ten fakt chcę wyjaśniE. Pierwsze - to nie
sentymentalizm. Tylem ludzi na to posyłał, tylem przez to posłał na szubie-
nicę, że w razie, jeśli zginę, to będzie naturalną dla nich, dla tych cichych
bohaterów, satysfakcją moralną, że i ich wódz nie pogardził ich robotą, nie
posyłał ich jedynie jako narzędzia na brudną rohotę, zostawiając sobie czy-
stą. To raz. Drugie - to surowa koniecznośE. Moneta! niech ją diabli wezmą,
j ak nią gardzę, ale wolę j ą braE tak, j ak zdobycz w walce, niż żebrać o nią
u zdziecinniałego z tchórzostwa społeczeństwa polskiego, bo przecie jej nie
mam, a mieć muszę dla celów zakreślonych. Chcę właśnie sobą, którego
nazywano i szlachetnym socjalistą, i człowiekiem, o którym nawet wrogowie
paskudztwa głośno nie powiedzą, człowiekiem zresztą, który ma trochę za-
sługi w kulturze ogólnonarodowej, podkreśliE tę gorzką bardzo prawdę, że
w społeczeństwie, które walczyE o siebie nie umie, które cofa się przed
każdym batem, spadającym na twarz, ludzie ginąE muszą nawet w tym, co
nie jest szczytnym, pięknym i wielkim. No, to tyle.

  A teraz buzi, chłopcze, Tobie i wszystkim Wam, starzy druhowie, z
którymi się przemarzyło tyle, przeżyło jeszcze więcej i kochało się dobrze.
                       Twój i ich
Ziuk". *

  W piątek, 18 września na osiem dni przed napadem, zebraliśmy się u
pani Hellmanowej, na skutek kryzysu finansowego. Przygotowania do akcji
zabrały więcej czasu niż przypuszczaliśmy i niektórzy z nas nie mieli środków
do życia. Piłsudski zaproponował, byśmy podzielili równo pomiędzy siebie,
to czym jeszcze każdy dysponował i pierwszy opróżnił swoje kieszenie. Gdy
inni uczynili to samo, każdemu wyliczył równą sumę, a tylko sobie i mnie
nie dał nic. Wilno było jego rodzinnym miastem, w którym miał wielu
przyjaciół, a ja postanowiłam sprzedać swój złoty zegarek.
    Wieczorem 26 września sześciu ludzi ze Sławkiem na czele wsiadło do
pociągu idącego przez Bezdany. Mieli oni zająE się eskortą wagonu poczto-


  " Op. cit., t. II, s. 298.

                                                 111



wego, podczas gdy reszta zamachowców dotarła do Bezdan w pojedynkę
lub parami, czekając tam na pociąg. Jeden z nich, Franciszek Gibalski
zabawiał się flirtem z jakąś Żydóweczką, drugi chrapał na ławie, udając
pijanego. Piłsudski i Prystor przygotowali petardy. Jerzy Sawicki czekał z
bryczką obok stacji. Ja i Prystorowa czekałyśmy na nich w dwóch oddziel-
nych chatach, wynajętych na letnisko. Prystorowa w Borkach, ja w Jedlince.
Gdy tylko pociąg wtoczył się na stację, atakujący otoczyli go ze wszystkich
stron. Nastąpiła krótka wymiana strzałów, jeden żołnierz został zabity, pięciu
było rannych. Moment zaskoczenia wykorzystany został w stu procentach;
Sławek ze swymi ludźmi rozbroił eskortę w mgnieniu oka. Pasażerów i
urzędników kolejowych pilnowano pod rewolwerami, przecięto druty telefo-
niczne i zablokowano sygnały. Piłsudski, Arciszewski i Prystor weszli do
wagonu pocztowego, rozwalili dynamitem żelazne skrzynie i załadowali pie-
niądze w worki. W oddali dał się słyszeć odgłos drugiego pociągu. Czasu
już wiele nie było. Skoczyli na bryczkę i cwałem ruszyli w las. Tam rozdzielili
się. Arciszewski i Prystor poszli do Borek. Piłsudski i Momentowicz z naj-
cięższymi walizami po długiej i niebezpiecznej jeździe dotarli do chaty w
Jedlince, gdzie czekałam na nich.
  Wedle planu, każdy miał udać się w inną stronę. Sławek z dwoma towa-
rzyszami ruszył do Krakowa. Kilku innych z Lutze-Birkiem łodzią skierowało
się na Rygę. Piłsudski i ja po dwóch dniach mieliśmy udać się do Kijowa.
Przedtem jednak trzeba było zabezpieczyć pieniądze. Część musieliśmy prze-
słać od razu Centralnemu Komitetowi na łapówki dla urzędników rosyjskich,
aby uzyskać zwolnienie pewnych towarzyszy z aresztu. Resztę trzeba było
ukryć w okolicy, aż do czasu kiedy czujność policji zmaleje i wtedy przewieźć
pieniądze tam, gdzie ich było brak.
  Następnego dnia, Piłsudski, ja i Momentowicz zakopaliśmy worki w kilku
miejscach w lesie. Piłsudski sam zawiązał mocno każdy worek, przed zasy-
paniem go ziemią.
  - Musi być dużo pieniędzy - rzekłam. - Worki takie ciężkie.
  - To nie pieniądze - odpowiedział powoli. - To są książki o taktyce i
dzieła, które nam dadzą siłę. To jest wolność tych, co dzisiaj są niewolnika-
mi...
  Następnego dnia pojechaliśmy do Kijowa. Pieniądze, które nie zostały
zakopane podzieliliśmy na dwie części. Jedną zabrał Prystor i Arciszewski
do Rosji, gdzie grube banknoty łatwiej było zmienić, drugą Piłsudski i ja
zabraliśmy do Kijowa. Paczki banknotów ukryliśmy na sobie. Na wszelki wypa-
dek, gdyby nas rewidowano, mieliśmy z sobą cyjanek potasu. Słyszałam, jak
wali mi serce, kiedy weszliśmy na peron; Piłsudski był zupełnie spokojny.
Momentowicz był w mundurze oficera rosyjskiego. Dokoła mówiono tylko
o Bezdanach. Na stacji kręciło się mnóstwo policji i wojska, a co chwila
zaczepiano kogoś, aby dokonać rewizji. Mieliśmy szczęście, nikt nas nie
zaczepiał. Dojechaliśmy razem do Lidy. Z Lidy Momentowicz pojechał do
Krakowa. Kupiliśmy bilety do Charkowa. Na jednej ze stacji węzłowych

112



zmieniliśmy kierunek, kupując bilety do Kijowa, dokąd dojechaliśmy bez
żadnych przeszkód. W Kijowie czekali na nas pp. Prystorowie, Arciszewski
z bratem, "Sokół" i "Franek" Gibalski. W hotelu liczyliśmy złote pieniądze.
Był również Piłsudski i ja. Obserwowałam liczących złoto. Nie robiło ono
na nikim najmniejszego wrażenia.
  Piłsudski wyjechał do Galicji, Arciszewski z bratem, Gibalskim i "Soko-
łem" okólnymi drogami przez Rosję przedostali się do Galicji. Prystorowie
przez pewien czas ukrywali się w Rosji, a później wycofali się również na
teren Galicji. Lutze-Birk ze swoimi ludźmi wycofał się do Rygi.

  Ja część złota wywiozłam do sympatyków PPS-Fr.R. pod Charków. By-
łam bardzo zmęczona, odpoczęłam u nich parę dni. Nie pamiętam nazwiska
tych państwa. Mieli bardzo duży dom, liczną rodzinę, jadalny pokój z oknami
na przestrzał zastawionymi różnymi roślinami. Do stołu zasiadało kilkanaście
osób, częstowano mnie kaszą kukurydzianą, którą jadano tam prawie co
dzień, jak u nas kartofle. Odpoczywałam w gościnnym pokoju jasno bielo-
nym. Na kominku paliła się w dzień i w nocy wielka kłoda drzewa.
  Sympatycy PPS-Fr.R. bez żadnego sprzeciwu zgodzili się na przechowanie
pieniędzy przez pewien czas. Było to złoto w paczce, którą im doręczyłam.
Podziwiałam zawsze odwagę sympatyków, którzy bardziej byli narażeni na
niebezpieczeństwo, niż zwykli. członkowie. W razie aresztowania dowody
rzeczowe były przy nich.
  Wróciłam do Kijowa, odebrałam od Władysława Mecha resztę pieniędzy
i pojechałam do Korosteń do siostry Ziuka, która była nauczycielką we
dworze. Administrowali majątkiem dwaj panowie, sympatyzujący z ruchem
rewolucyjnym. Siostry Ziuka nie zastałam, bo pojechała z wizytą do znajo-
mych, którzy mieszkali w odległości przeszło 100 mil. Pojechała do nich
końmi. Byłam znowu w kłopocie, co robiE? Powiedziałam panom administra-
torom, że mam polecenia ustne od jej brata i że muszę je zakomunikować
jej osobiście. Panowie administratorzy zaproponowali mi, abym została i
zaczekała na jej powrót. Nie miałam innego wyjścia, skorzystałam z propo-
zycji i zabawiłam tam dwa dni. Skazana byłam na samotność, ponieważ
obaj ci panowie zajęci byli cały dzień, a tylko wieczory mieli wolne. Włó-
czyłam się po lasach, którymi otoczony był dwór. Lasy były cudowne, pod-
szyte żółtymi azaliami, które w jesieni nabrały cudownej purpurowej barwy.
Gdy azalie te kwitną, wydzielają aromatyczną woń, która jest szkodliwa dla
krów. W czasie kwitnienia krowy nie są wpuszczane do lasu na pastwiska.
Nareszcie po dwóch dniach wróciła Ludka, najmłodsza siostra Ziuka. Pozo-
stawiłam u niej swój bagaż i wolna wróciłam do Kijowa, a stamtąd przez
Podwołoczyska do Lwowa.
  Po dwóch miesiącach wróciłam do Bezdan po resztę pieniędzy, zajecha-
wszy po drodze do Suwałk, aby odwiedzić ciotkę Marię, która była chora.
Miasteczko nic się nie zmieniło od czasu mego wyjazdu. Zobaczyłam te
same doły i te same kałuże na głównej ulicy, krzyż kryształowy błyszczał
na cerkwi w bladym listopadowym słońcu. Ciotka Maria wyglądała o wiele

Aleksandra Piłsudska - "Wspomnienia" - 8        113



starzej. Jej uczucia do mnie nie uległy zmianie. Troszczyła się, czy mam
ciepłą bieliznę i karmiła mnie tak, jakbym od roku nic nie jadła. Oczywiście
musiałam opowiedzieć wszystko o sobie; a gdy doszłam do historii bezdań-
skiej, zmartwienie odbiło się na jej twarzy. Nie chodziło jej wcale o moralną
stronę akcji, bo to rozgrzeszał patriotyzm. Chodziło jej o coś zupełnie inne-
go.
  - Zostaw te sprawy mężczyznom - prosiła - masz swój zawód, możesz
dobrze zarabiać i pomagać partu pieniężnie. Wszystko inne nie jest zajęciem
dla kobiety.
  Była tak bardzo zmartwiona, że musiałam ją jakoś pocieszyć. Był tylko
jeden argument:
  - A czy Ciocia wie, spytałam, że Babcia w młodości też by zrobiła to
samo? A Ciocia sama przecież wybierała się do pracy w Czerwonym Krzyżu,
gdy wybuchnie powstanie?
  Przez chwilę panowała cisza i widziałam, że ciotka głęboko zastanawia
się nad moimi słowami. Po chwili podniosła twarz rozjaśnioną uśmiechem:
  - Tak, masz rację - westchnęła z ulgą.
  I na tym sprawa się skończyła. Babka raz jeszcze zwyciężyła; tym razem
zza grobu. Na drugi dzień rano ciotka pobłogosławiła mnie na drogę,-
jechałam znowu do Bezdan. Nie ujrza#am jej już więcej. Ciotka miała
zamiar odwiedzić mnie we Lwowie. Niestety, wybuchła wojna. Ciotka z
siostrami wyjechała do Orła i tam umarła.
  Z Suwałk pojechałam do Wilna. Tam dowiedziałam się od brata Piłsud-
skiego, Jana, że - według informacji z policji - na stacji Jaszuny już przy-
gotowano zasadzkę na,mnie, że policja oczekuje mego powrotu. Musiałam
więc trafić do miejsca zakopanych pieniędzy od strony następnej stacji.
Między obu stacjami mieszkała dobra znajoma Ziuka, właścicielka małego
mająteczku, adres jej otrzymałam przed wyjazdem na teren wileński i z nią
miał mnie skomunikować Jan Piłsudski. Nazywała się ona Aniuta Mielniko-
wa i była członkinią partiii. Po zobaczeniu się z nią w Wilnie postanowiłam,
że na stacji Bieniakonie spotkamy się z Sawickim i stamtąd pojedziemy jej
bryczką do lasu, omijając niebezpieczną stację. Aniuta powiedziała swojej
gospodyni, że wyjeżdża, aby odwiedzić grób matki.
  Jechałyśmy cały dzień. Na miejscu stanęliśmy o zmierzchu. Przywiąza-
wszy konia do drzewa, puściliśmy się ostrożnie w głębie ciemnego lasu. Z
trudem znaleźliśmy oznaczone miejsca i zaczęliśmy kopać. Ziemia była zu-
pełnie zmarznięta. Po dwóch godzinach pracy odkopaliśmy tylko dwie trzecie
pieniędzy. Pot lał się z nas strumieniami, nie mieliśmy już sił. Sawicki
zaproponował, byśmy wróciły z tym co mamy do domu, a on prześpi się u
znajomego chłopa we wsi, rano wykopie resztę i inną drogą pojedzie do
Krakowa. Było to najlepsze wyjście z sytuacji. Przenieśliśmy pieniądze prze-
sypane w walizki na bryczkę. Ale po kilku kilometrach koń odmówił posłu-
szeństwa i nie było innego wyjścia jak iść pieszo dla zmniejszenia ciężaru.
Szkapa wlokła się krok za krokiem, a my modliłyśmy się, by nie padł. Bo

114



cóż byśmy zrobiły same, w nocy, z dala od domu, z wozem pełnym srebra.
Po kilku godzinach marszu na przenikliwie zimnym wietrze, po wyczerpują-
cym kopaniu w lesie, dostałam halucynacji. Złapałam za rękę swą towarzy-
szkę, pokazując że stado wilków jest przed nami. Na szczęście ona miała
więcej sił ode mnie i jej spokojny głos przywrócił mi przytomnośE. Zanim
dobiłyśmy do domu, kilka razy jeszcze doznałam podobnych omamień. Przez
wiele lat nie mówiłam o tych przeżyciach nikomu, w obawie, że może napra-
wdę mam początki obłędu. Dopiero, gdy zdradziłam się z tym przed znajo-
mym lekarzem, ten uspokoił mnie, zapewniając, że w chwilach wielkiego
wyczerpania często dochodzi do halucynacji.
  Prawie całą noc szłyśmy pieszo, aby ulżyE ciężaru koniowi, siadałyśmy
na bryczkę wówczas, gdy przejeżdżałyśmy przez osiedla; koń doszedł do
domu ostatkiem sił i padł na podwórku ze znużenia. Ściągałyśmy z wielkim
trudem walizy z bryczki, maskując wysiłek, aby nikt nie zauważył niezwykłe-
go ich ciężaru. Nareszcie byłyśmy w domu. Ale dla mnie nie był to jeszcze
koniec. Posiliwszy się i odpocząwszy w ciągu dnia przeładowałam walizki,
a wieczorem fornal odwiózł mnie wozem na stację. Z ulgą wyjeżdżałam,
bo przed wyjazdem dowiedziałam się, że koń nie przypłacił życiem swego
udziału w mojej bezdańskiej wyprawie. Na stacji poc2ułam się znowu śmier-
telnie zmęczona. Zmęczenie było tak duże, że w telegramie do Kijowa
przepuszczałam litery w słowach. Zwrócono mi jako niezrozumiały; to mnie
ocuciło. Napisałam inny prawidłowo i bez żadnych już dalszych przygód
dojechałam do Kijowa.
  W Kijowie skomunikowałam się z Władysławem Mechem, który był
członkiem PPS-Fr.R. i za paszportem austriackim pojechaliśmy do Galicji.
Pieniądze, które miałam przywiozłam spod Bezdan na sobie w pasie. P.
Mech mógł zabrać więcej, ponieważ był dość tęgi. Szczęśliwie przejechaliśmy
granicę. Pan Mech został we Lwowie, skąd musiał zaraz wracać do Kijowa
do swojej pracy biurowej i do rodziny. Ja odwiozłam swój bagaż do Krakowa
i wręczyłam Jędrzejowskiemu - "Bajowi".
  Od niego dowiedziałam się, że Sawa-Sawicki szczęśliwie dojechał do Krakowa.



 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

MALKOM
qrt50

381d2b80 381e01e2 f7f 59 342 0 1 p
t c 0 2 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 2.0 --- d 1 8 1





1 1 1 ff 0 32 1

CZĘŚć CZWARTA

WOJSKO I WOJNA 1914 r.



RUCH STRZELECKI - FRAKCJA REWOLUCYJNA PPS - WYPRAWA DO WILNA

  Mimo powodzenia akcji w Bezdanach, rok 1908 skończył się dla Bojówki
nieszczęśliwie. Zaciekłość, z jaką władze rosyjskie zwalczały jej oddziały,
doprowadziła do masowych aresztowań i przerzucania się do Galicji. Stało
się jasnym, że dotychczasowymi metodami nie można kontynuowaE walki.
Na polskim horyzoncie zbierały się ciężkie chmury. Wypadki, które nastąpiły
po 1905 r. przyniosły na chwilę społeczeństwu złudzenie, że stosunki w
zaborze rosyjskim zmienią się na lepsze. Do żadnej istotnej zmiany na lepsze
jednak nie doszło. Nieznaczną poprawę warunków świata pracy, niweczyła
samowola pracodawców, stosujących częsty lockout.
  W zaborze niemieckim żelazna ręka von Bulowa rozbijała próby choćby
najsłabszego oporu. Rząd niemiecki, zaniepokojony rosnącym przyrostem
naturalnym ludności polskiej, podjął politykę, która, jak wyjaśnił kanclerz
von Bulow, zmierzała do ochrony elementu niemieckiego, w zaborze prus-
kim, ale w rzeczywistości miała na celu wytępienie Polaków. Na wiosnę
1908 r. weszła w życie ustawa ekspropriacyjna, na mocy której wywłaszczano
tysiące rodzin polskich; na ich miejsce nasyłano osadników niemieckich.
Oburzenie, jakie ta brutalna eksterminacja wywołała na Zachodzie, było
krótkotrwałe: gdy kocioł bałkański zaczął groziE nowym wybuchem, o Pola-
kach znowu zapomniano.
  W zaborze rosyjskim, Narodowa Demokracja z Romanem Dmowskim
na czele, rosła na siłach, prowadząc politykę porozumienia i współpracy z
Rosją, a zgodnie z przyjętym kierunkiem posłowie Polacy z ramienia tej
partii zasiadali w Dumie rosyjskiej. Ponadto Narodowa Demokracja rozagi-
towała pewne warstwy społeczeństwa ideą jednoczenia się Słowian do walki
ze wspólnym wrogiem germańskim, co było równoznaczne z krzewieniem
rusofilstwa. Społeczeństwo polskie w Królestwie poddawało się tej agitacji,
rozgrzeszającej z oporu przeciw władzom zaborczym. Beznadziejny fatalizm
zaciążył nad Polską. Piłsudski przeciwstawiał się tym prądom ugodowym i
biernemu godzeniu się z narzuconymi warunkami, żądając zajęcia się sprawą
przygotowania własnych sił zbrojnych do walki, która jego zdaniem musiała
być we właściwym czasie podjęta. Do W. Jodki-Narkiewicza pisał w 1907 r.:
119



  "... pracuję teraz nad dwiema rzeczami: a) zrobieniem monety, jako
kapitału zakładowego na przyszłość i b) agitacją, jak ją nazywam, militarną,
czyli agitacją za uczeniem się i przygotowywaniem się do bojowych zadań
rewolucji przyszłej. Bałem się, że to będzie śmieszne, tymczasem ku wielkie-
mu memu zdumieniu znajduję ludzi, którzy chętnie o tych rzeczach słuchają.
Gdyby mi te dwie rzeczy udały się choć w części. . . byłbym zupełnie zado-
wolony. Mógłbym wówczas spokojnie popracować nad stworzeniem czegoś
bardziej odpowiedniego do osiągnięcia celów, niż obecna bojówka"*.
  Tym "czymś bardziej odpowiednim" był Związek Walki Czynnej, założo-
ny przez Kazimierza Sosnkowskiego we Lwowie w 1908 r., bez udziału
Piłsudskiego, który przygotowywał wtedy akcję bezdańską. Na pierwszym
zebraniu uchwalono, że nowa organizacja obejmie swoim zasięgiem zabór
austriacki, jako najbardziej nadający się dla celów, a głównym z nich będzie
praca przygotowawcza nad stworzeniem w przyszłości wojska.
  Wielki odłam partii przeciwstawił się jak najgwałtowniej tym projektom,
a Piłsudski, który go poparł ze zwykłą dla siebie energią, stracił dużo sym-
patii u starych członków partyjnych. Pamiętam, jak mówiąc mi o tych spra-
wach, chodził szybko po pokoju, paląc papierosa za papierosem i przeklinał
ich starczą ostrożność i brak wyobraźni.
  Wczoraj - mówił - miałem u siebie Leona i Michała (Czarkowski i
Sulkiewicz, członkowie CKR, PPS-Fr.R.), rozmawialiśmy o wszelkich spra-
wach, doprawdy niekiedy jestem w rozpaczy. Bo pomyśl. Z jednej strony
młodzi nie mają tej pewności siebie i chcieliby się oprzeć na bardziej do-
świadczonych pracownikach i zresztą w ogóle byłoby to bardzo rozsądnie i_
dobrze, a z drugiej starsi są bardziej doświadczeni tylko w tym co było.
Nowe rzeczy, nowc prądy i wymagania są dla nich księgą zamkniętą. I
mimo, że czują konieczność tego nowego prądu, nie przykładają żadnych
usiłowań i pracy, by się do nowości przystosować, by być w nowinkach
czymś samodzielnym i również oparciem dla młodych. Teoretycznie mają
nawet po temu chęci, ale cóż z dobrych chęci? Nic!
  Rozgrywka w Centralnym Komitecie Robotniczym skończyła się porażką
Piłsudskiego. Kiedy Komitet odmówił pomocy finansowej dla Związku Walki
Czynnej Piłsudski odpowiedział: "bardzo dobrze, będziemy musieli zacząć
bez broni. Kupimy ją później. Postaramy się o własne pieniądze". Kierow-
nictwo organizacji wziął we własne ręce. Była to praca, którą przygotowywał
od lat. Nareszcie mógł sprawdzić w praktyce zdobytą i wypracowaną teore-
tycznie swoją wiedzę. Kilkuset ochotników znalazło się w szeregach Związku
w ciągu pierwszych osiemnastu miesięcy. Ćwiczenia odbywały się regularńie,
nieraz ku uciesze przygodnych gapiów. Ta praca Piłsudskiego stała się przed-
miotem żartów, szczególnie Demokracji Narodowej.
  Czas płynął. Związek rósł w siły, ochotnicy zamienili się w dobrze wy-
szkolonych żołnierzy. Opozycja Centralnego Komitetu Robotniczego z cza-
" Op. cit., t. II, s. 286.

120



sem ustąpiła. Za to wyrosła nowa przeszkoda. Władze austriackie w pewnej
chwili zdały sobie sprawę, że Związek Walki Czynnej to coś więcej niż
naiwna zabawa w wojsko kilkudziesięciu niedowarzonych młodzieńców; po-
błażliwy do niej stosunek stał się nagle podejrzliwy. Szef policji w Krakowie
wezwał Piłsudskiego na rozmowę, żądając wyjaśnień. Zaczęła się ona szty-
wno, zupełnie oficjalnie, a skończyła się na stopie niemal przyjacielskiej,
gdyż obaj panowie interesowali się z pasją historią militarną. Szef policji
przyrzekł, że nie tylko nie będzie stawiał żadnych przeszkód Związkowi,
ale pomoże mu nawet w uznaniu go za legalny przez kompetentne władze.
  Był to moment decydujący dla rozwoju organizacji. Źmieniła ona teraz
swą nazwę na Związek Strzelecki. Oddziały zawiązywały się w Krakowie,
Paryżu, Genewie, Brukseli i w każdym większym skupisku polskim poza
granicami kraju. Program szkolenia rozszerzono. Piłsudski zorganizował w
Krakowie i Lwowie specjalny kurs wojskowy, na którym sam wykładał tak-
tykę, historię militarną i inne przedmioty pokrewne. Oto co pisze o tych
wykładach:
  "Zajęty teraz jestem bardzo, bo plan ułożony mam, ale muszę szczegóły
przed każdym wykładem zapełnić, a to kosztuje i czasu i kłopotu trochę,
tym bardziej że nie wszystkie źródła mam pod ręką, więc nieraz wypisanie
jakiejś daty lub cyfry kosztuje mnie sporo pracy przy wynalezieniu jej, jeśli
się okaże, że w tych źródłach jakie mam ich nie znajduję.
  Co do wykładów, to mam ich trzy. Zdaje mi się, że wykłady są dobre,
przynajmniej tak inni mówią i #a sam to czuję. Sam czuję, że mogłyby być
lepsze, to znaczy bardziej gruntowne, ale cóż ja zrobię, gdy czuję, że muszę
tracić czas niekiedy na elementarne rzeczy, aby być zrozumianym dostatecz-
nie przez audytorię, a naturalnie wobec tego brak czasu na inne rzeczy, i
tak za każdym razem nie dokańczam tego co chcę powiedzieć w danym
wykładzie i boję się że z tych niedokończeń też uzbiera się wreszcie całych
2-3 wykłady, które trzeba będzie ścisnąć w jeden w końcu, albo prosić o
danie jeszcze paru godzin. Audytorię mam najliczniejszą ze wszystkich wy-
kładow#ów, co wzbudza nawet trochę u nich zazdrości, nawet sługus chodzi
mnie oglądać specj alnie, bo tak mu imponuj e "gruby## - j ak on się wyraża
- wykład, do którego nie jest przyzwyczajony wobec dosyć,#chudych## wy-
kładów innych - mam zaś około 80 słuchaczy, to zdaje się dość. Słuchacze
słuchają pilnie i chętnie, tak że przyjemnie jest wykładać, a naturalnie
korzystam z tego, by niektóre moj e ulubione idee spropagować. . . " *.
  Kilku oficerów Polaków w armii austriackiej zainteresowało się Związ-
kiem Strzeleckim, a także w zaborze rosyjskim zyskiwał on popularność.
Nigdy nie zapomnę radości Ziuka, gdy dwóch wysokich stopniem oficerów
Polaków w wojsku rosyjskim przyjechało do Krakowa niby to na urlop, a
w rzeczywistości po to, aby mu ofiarować swoj ą współpracę. * *

 * List
** Jednym z nich był późniejszy generał - M. Mackiewicz.
121



  Zdawało się, że jeden z celów Piłsudskiego - wskrzeszenie ducha rycer-
skiego w narodzie, jest bliski osiągnięcia. Odłam młodzieży, który wyłamał
się z Narodowej Demokracji, stworzył własną organizację wojskową, pod
nazwą Drużyn Strzeleckich. Po paru latach oba związki zapomniały o swoich
różnicach lewicowych i prawicowych, politycznych i pochodzenia organizacyj-
nego i wspólnie poszły do walki pod jednym sztandarem i wspólnym dowódz-
twem Piłsudskiego.
  Tymczasem nie tylko rząd austriacki okazywał zainteresowanie ruchem
zbrojnym wśród Polaków. Wiedzieliśmy wtedy, że rosyjski minister spraw
zagranicznych, otrzymawszy raport od swego ambasadora w Wiedniu, że
Polacy organizują w Austrii siły wojskowe dla powstania w Rosji, żwrócił
na to uwagę ministrowi spraw wewnętrznych. Otrzymał na to odpowiedź
potwierdzającą z uwagą, że dzieje się to pod kierownictwem Józefa Piłsud-
skiego, który uciekł z rąk rosyjskich. Minister dodał przy tym, że punkt
ciężkości polskich zagadnień politycznych przesunął się w granice austriackie,
do Galicji. Odpowiadało to zupełnie prawdzie.
  Sny i plany Piłsudskiego nabierały blasku życia. Miał już wyszkolonych
15 000 ludzi, a władze austriackie odnosiły się do Związku zupełnie popra-
wnie. Stosunki polityczne z Rosją od czasu kryzysu w Bośni w 1908 r. były
coraz gorsze. Polska, w jakiejś przyszłej wojnie, mogła stać się problemem,
niewygodnym dla każdego z zaborców. Uznano więc, że lepiej okazywać
Polakom choEby pozory życzliwości. Strzelcy otrzymali pewną ilość karabi-
nów; wypadło mniej więcej, jeden karabin na dwudziestu słuchaczy.
  Jedno z najmilszych wspomnień, jakie łączę z tamtymi czasami, to defi-
lada oddziałów strzeleckich we Lwowie. Piłsudski stał na stopniach gmachu
sejmowego, salutując maszerujące ulicą kompanie. Tylko oficerowie byli w
mundurach (nie było oczywiście pieniędzy na umundurowanie szeregowych),
proste, szaroniebieskie kurtki i spodnie, takie same jakie później noszono
w Legionach. Wszyscy Strzelcy mieli jednak czapki, - maciejówki. Defilowali
wspaniale, jak starzy żołnierze. Później widziałam w życiu niejedną defiladę.
Większość z nich lata przysypały niepamięcią, ale tamtej nigdy nie zapomnę.
Pamiętam dumę i radośE w oczach Ziuka.
  Te kilka ostatnich lat przed wojną pełne były dla niego pracy organiza-
cyjnej, rozjazdów po Europie dla inspekcji oddziałów strzeleckich i dla
egzaminów, wykładów, odczytów, studiów wojskowych i pracy pisarskiej z
tym związanej. W nowych warunkach charakter jego zaczął nabierać cech
nowych. Nie był to już rewolucjonista, kryjący się przed policją, ale wódz
naczelny wojsk polskich, które miał poprowadzić do zwycięstwa. Na razie
dowodził tylko kilkunastu tysiącami, lecz w duszy czuł się dostatecznie silnym
do staczania bitew całymi armiami. Pracował nieustannie nad pogłębieniem
swej wiedzy wojskowej, którą interesował się od 1900 r. i której poświęcił
cały swój wysiłek. Ciągły wysiłek woli, umysłu i nerwów odbijał się na jego
zdrowiu, ale nawet w czasie krótkich wakacji letnich nie mógł powstrzymać
się od pracy. Serce niedomagało od czasu do czasu, przychodziły ataki

122



astmy. Wówczas bał się, żeby nie umrzeE przed czasem, kiedy Polska będzie
jeszcze w niewoli.
  - Żeby pożyć chociaż trzy lata albo pięć, mówił do mnie w takich chwi-
lach, ileż można by przez ten czas dokonać! Koniec zimy zawsze przynosił
mu ulgę. Najlepiej czuł się w Zakopanem, gdzie pisał sporo. Mam szereg
listów z tamtych czasów. W jednym z nich pisze:
  "Przerwałem pisanie z powodu obiadu. Okna otwarte, skąd wieje na
mnie świeżym, zimnym późnojesiennym powietrzem. W dali góry, które od
chmur się oczyściły, pokryte porządnie śniegiem - oto obraz, który mam
przed oczyma. Na stole mnóstwo map rozrzuconych i książek, kawałków
zapisanego i czystego papieru - idealny nieporządek jak u mnie zwykle bywa
na stole. I wiesz Ty, porządnicka jedna - ja ten, widzisz, nieporządek wła-
ściwie lubię, łatwo się w nim orientuję i nie mam do niego pretensji, tym
bardziej że przy porządkowaniu najczęściej jest tak, że najpotrzebniejsze
rzeczy gdzieś się podzieją, a odwrotnie niepotrzebne głupio sterczą na pierw-
szym planie. Prawdopodobnie ten nieporządek odbija dobrze zewnętrznie
mój wewnętrzny nieporządek i niesystematyczność, tę namiętność do pracy
urywkami, bez ładu pracy. Nie nad tym co potrzebne, a co pociąga w danej
chwili umysł i serce. Teraz zamiast skończyć już prawie ukończoną pracę
(dodatek do taktyki wychodzącej w Wilnie), jeżeli co robię, to studiuję
różne stadia bitwy pod Mukdenem i przeglądam mapy Królestwa, przepro-
wadzając na nich nowe koleje i szosy na ten wypadek zupełnie nieprawdo-
podobny, gdyby to co widzę było państwem niepodległym a nawet akurat
mnie zaprosili do obrony strategicznej granicy tego nieistniejącego państwa.
Ładna zabawa, co? Dla tak realnego i poważnego człowieka za jakiego chce
uchodzić Twój Ziuk".
   "Otóż druga rozpoczęta praca, recenzja wydawnictwa Fronty wojskowe.
Do tej pracy mam trochę abominacji i chociaż przeprowadziłem już część
i wynalazłem wszystkie uchybienia, które wyłuszczyć należy oraz porówna-
łem ze źródłami, na których jest oparta, zawsze ją z niechęcią na bok
odsuwam.
  W perspektywie zaś jest Langiewicz, którego postanowiłem w ciągu wa-
kacji opracować. Do tej pracy boję się przystąpić, bo pomimo żem już kilka
razy o tym mówił, ale mówić i pisać to co innego. Czuję się trochę za mało
przygotowanym, za mało źródeł mam w ręku, więc nie wiem czy to zrobię;
chociaż bardzo chcę zainicjować w druku historię 63 r. z monografią o
dyktatorze Langiewiczu. Widzisz więc ile roboty porozpoczynałem; jeżeli do
tego dodać różne konieczne opracowania różnych rzeczy dla Strzelca możesz
sobie wyobrazić j ak mógłbym być zaj ęty. . . ".
  Przychodziły również momenty rozgoryczenia, kiedy przeszkody zdawały
się nie do pokonania, a szereg niepowodzeń przynosił ze sobą posmak klęski.
Małość ludzka zawsze go irytowała. Nie znosił marnowania czasu na rzeczy
niepotrzebne i nieważne. Oto co pisze na ten temat w jednym ze swych
listów:
123



  "... jak ciężko jest w tym społeczeństwie zdychającym ze strachu i bez-
silności starać się tworzyć siłę. Doprawdy chwile odetchnięcia to są te, które
spędzam z Tobą. . . albo ze swoimi chłopcami, których ani przekonywać, ani
sejmikować z nimi nie trzeba. Wątpliwości. . . mogą oni wahać się w sercu,
bez potrzeby wyładowywania tego formułowaniami itd. Nawet gdy mają
wątpliwości i zapytania to jest w nich ufność, że ktoś rozstrzygnie to w
możliwie najlepszym kierunku. A tu politykowanie, prześlizgiwanie pomiędzy
kwestiami drażniącymi... Brr. Dokuczyło to piekielnie, a te proroctwa, które
jutro odwoływane są z łatwością jedynie po to, by nowe stawiać, przystoso-
wując swój nastrój i praktyczny stosunek do tego proroctwa".
  W latach późniejszych, w rokowaniach politycznych, zachował tę samą
postawę, chociaż cierpliwości starczało mu zawsze aż do momentu, kiedy
przekonywał się o niemożliwości kompromisu.
  Tych kilka ostatnich lat przed wojną i ja pracowałam sporo, choć oczy-
wiście inaczej. Na życie zarabiałam pracując w biurze jednej z firm we
Lwowie; ale dopiero po powrocie do domu zaczynała się praca istotna.
Miałam masę korespondencji do załatwienia oraz miałam u siebie w miesz-
kaniu bibliotekę Związku Walki Czynnej. Liczyła ona z początku kilkadzie-
siąt tomów, a z czasem rozrosła się do kilkuset; dla biblioteki tłumaczyłam
najrozmaitsze materiały treści wojskowej. Książki należały do zakresu tak-
tyki, strategii, historii wojen. Polskich książek tego rodzaju w ogóle nie
było, trzeba więc było robić tłumaczenia podręczników z rosyjskiego, niemie-
ckiego i francuskiego. Oprócz tego pracowałam w towarzystwie opieki nad
więźniami.
  Będąc we Lwowie w 1911 r. otrzymałam list z Irkucka od zesłańca
PPS-Fr.R., że są oni zapomniani i że potrzebują moralnej opieki. List był
wzruszający swą beznadziejnością i samotnością. Opisywał on, że gdy siedział
w więzieniu, pomocy udzielał im - więźniom - Czerwony Krzyż rosyjski;
to Polaków bolało, że nie otrzymują nic od swoich i że są zapomniani.
Czerwony Krzyż udzielał pomocy wszystkim więźniom politycznym. W ko-
munie więziennej rej wodzili socjaldemokraci rosyjscy. Gdy więźniowie-
Polacy zwrócili się do nich z żądaniem prenumerowania pism polskich, otrzy-
mali odpowiedź, że nie uwzględnią ich żądania, ponieważ uważają, że jest
to niepotrzebne, że powinny im wystarczyć pisma w języku rosyjskim, bo
prawie wszyscy Polacy język ten znają. Część pieniędzy Czerwony Krzyż
przeznaczał na cele kulturalne. Polacy odwołali się do ogólnego zebrania
więźniów. Niestety, nie uzyskali nic.
  Panna Stefania Sempołowska, która wraz z mecenasem Stanisławem Pa-
tkiem opiekowała się więźniami politycznymi w Warszawie, musiała oddawać
zebrane pieniądze i jak wiem dość duże, bo ofiarność społeczeństwa wówczas
na ten cel była duża, rosyjskiemu Czerwonemu Krzyżowi.
  Z listem tym poszłam do G. Daniłowskiego, który wówczas mieszkał we
Lwowie. Zdecydowaliśmy, że założymy towarzystwo opieki nad więźniami
politycznymi i że zadaniem naszym będzie pomoc indywidualna. Na pierwsze

124



zebranie zaprosiliśmy p. B. Laskownickiego, p. Sygietyńską, p. Downarowi-
czową Stanisławową, p. dr Ostrowskiego, p. Jadwigę Daniłowską, p. Marię
Turzymę, p. Aleksandrową Diamandową, Stefanię Minkiewiczową.
  P. Laskownicki zgodził się objąć przewodnictwo i rozreklamować stowa-
rzyszenie. P. Downarowiczowa zajęła się zbiórką pieniędzy i zorganizowa-
niem sekcji dochodowej. Panie: Turzyma, Diamandowa, St. Minkiewiczowa
i ja podjęłyśmy się nawiązać korespondencję z katorgami i zesłańcami na
Syberii. Uzyskałyśmy sporo adresów od członków PPS-Fr.R. i zaczęłyśmy
ożywioną korespondencję z zesłańcami. Oni listy doręczali do katorg. Z
Galicji w paczkach ukryte cieniutkie piłki do przepiłowywania krat, szczęśli-
wie #ocierały do adresatów. W ten sposób udało się nam ułatwić kilka
ucieczek. Dokooptowałyśmy również do sekcji p. Ratajową. Paczki z odzieżą
przesyłałyśmy przez strzelczynie, które studiowały w Galicji, a na święta i
wakacje wyjeżdżały do zaboru rosyjskiego; one przewoziły odzież przez
granicę, i z Królestwa wysyłały do miejsc zesłania. Przedświt organ PPS-
-Fr.R. drukowany był zagranicą i dla zaboru rosyjskiego wydawany był na
bardzo cienkim papierze. Ciekawsze artykuły z tego pisma wkładałyśmy do
listów i w ten sposób otrzymywali zesłańcy swoje pismo nielegalnie. Radość
była niesłychana. Rozsiewano wśród nich wiadomości, że ruch rewolucyjny
jest stłumiony, że wszyscy działacze poaresztowani itd. Wychodzące pismo
zadawało kłam tym wszystkim fałszywym wersjom.
  Z zesłania otrzymałam dla Piłsudskiego wypalony obraz na drzewie: Pro-
meteusza zrywającego okowy, obraz symboliczny, 60 cm długości i 30 szero-
kości. Zdaje mi się, że kopię tę zrobił ofiarodawca z obrazu rosyjskiego
malarza Krana; ja od tego samego pana dostałam pudełko 20 cm na 20 z
wypalonym na drzewie obrazkiem dziewczyny w lesie. Poza tym jednocześnie
z katorgi otrzymałam łańcuszek do zegarka (wówczas modne były łańcuszki
do zegarków); pleciony z końskiego włosa zakończony był dwiema kulkami
takimi, jakie nosili zakuci w kajdany więźniowie.
  W roku 1912 nadeszła nareszcie okazja do czynniejszego zaangażowania
się w Związku Strzeleckim. Piłsudski przyrzekł bardzo dawno, że gdy tylko
uda mu się stworzyć siły zbrojne, nie zapomni i o oddziale kobiecym. Ruch
feministyczny rozszerzał się wówczas po całej Europie. W Anglii sufrażystki
przykuwały się do krat na ulicach i podpalały zamki, w walce o prawa
kobiet. Zyskiwały sympatię we Francji i w innych krajach. Przy powszech-
nym niemal sprzeciwie jedynie socjalizm przyznawał kobiecie równoupraw-
nienie z mężczyznami. W Związku Strzeleckim stworzono sekcję kobiecą,
która była niezbyt liczna, ale oddała wielkie usługi w pracy wywiadowczo-ku-
rierskiej przed wojną i w czasie wojny. Stanęłam na czele jednej z sekcji,
a Piłsudski wydał rozkaz, że mamy przejść odpowiednie przeszkolenie woj-
skowe. Musiałyśmy więc poznać zasady taktyki wojskowej, sygnalizację, te-
renoznawstwo, obchodzenie się z bronią, obronę miast, geografię militarną,
transporty, materiały wybuchowe, a przedmiotem naszych specjalnych stu-
diów była armia rosyjska. Z pewnością znałyśmy w owym czasie organizację
125



tej armu lepiej od niejednego oficera sztabu austriackiego. Pamiętam, że
znałam na pamięć dystynkcje wszystkich pułków armii rosyjskiej.
  O ile się nie mylę, byłyśmy pierwszym oddziałem kobiecym pomocniczej
służby w wojsku jakiegokolwiek państwa. Na początku, w 1912 r. oddział
liczył we Lwowie 60 kobiet. W Krakowie i za granicą oraz w Królestwie
miałyśmy także zorganizowane oddziały strzelczyń. Górnej granicy wieku
nie było i pamiętam, że jedna z pań liczyła ponad 60 lat. Została przyjęta
głównie z uwagi na swój gorący patriotyzm i pracę w przeszłości. Kto by
się jednak spodziewał po niej zamiłowania do spraw wojennych! Owa ocho-
tniczka, a była nią Maria "Turzyma" - Wiśniewska, tak się zapaliła do
.taktyki, która była wykładana na II kursie, że studiowała poważnie ten
temat. Później, w czasie wojny, przekazywała pierwszorzędne informacje do
sztabu I Brygady Legionów. Ze starszych pań należały m.in. do Związku:
Maria Dulębianka, Odrzywolska i Szrenclowa.
  Nasza praca wywiadowcza rozpoczęła się niemal od chwili wejścia do
Związku. Początkowo każda z nas otrzymywała zadanie zebrania informacji,
dotyczących ludzi w różnych miastach polśkich zaboru rosyjskiego, na któ-
rych można by liczyć w czasie wojny. Chodziło o sympatyków akcji i takich,
którzy okazaliby także pomoc czynną, a więc przez ofiarowanie kwater,
koni, oraz usług kurierskich i wywiadowczych. Wyjeżdżając na teren Króle-
stwa strzelczynie zajmowały się także dokładnym wywiadem, co do stanu
dróg bitych i żelaznych oraz urządzeń wojskowych w określonych rejonach.
Zakonspirowane i zaszyfrowane archiwum tych wiadomości mieściło się we
Lwowie i Krakowie. Szyfrowałam ja - we Lwowie, Leon Wasilewski i Maria
Montwiłłowa - w Krakowie. Przypominam sobie zdarzenie, nie mające zre-
sztą nic wspólnego z pracą wywiadowczą, kiedy szczęście wyratowało mnie
z niemiłej sytuacji.
  W roku 1912 pojechałam ze Lwowa jako delegatka na zjazd Frakcji
Rewolucyjnej PPS do Wilna. Był już kwiecień, ale śnieg wciąż jeszcze leżał
wszędzie i po drodze pociąg zatrzymywał się dłużej niż zwykle na stacjach.
Na dworcu w Wołoczyskach dostrzegłam agentów policyjnych. Doszłam do
przekonania, że władze rosyjskie miały już informacje o mającym się odbyć
zjeździe. Cieszyłam się w duchu z tego, że Piłsudski nie jechał na ten zjazd,
a jednocześnie byłam niespokojna, czy mnie nie śledzą. Zdawało mi się, że
ktoś mnie obserwuje. Żeby się upewnić, weszłam do urzędu pocztowego,
wyjęłam pocztówkę z torebki i zaczęłam pisać. Człowiek, który szedł za
mną, teraz oparty niedbale zaczął zaglądać mi przez ramię co piszę. Nie
miałam już wątpliwości. Wyszłam więc jak najspokojniej na peron, kupiłam
gazetę, a potem usiadłam w poczekalni. Siedziałam tam prawie godzinę,
udając, że czytam; w rzeczywistości zastanawiałam się co robić. Podano
pociąg; wsiadłam i szczęśliwie dojechałam do Wilna. Mowy nie było o udaniu
się do hoteliku, który miałam wskazany.
  Ostatecznie postanowiłam pojechać do innego, w którym nigdy przedtem
się nie zatrzymywałam; dopiero stamtąd skomunikowałam się z pp. Bakuna-
126



mi, którzy mogli ostrzec resztę delegatów o grożącym niebezpieczeństwie.
W hotelu zamknęłam się w pokoju, pewna, że lada chwila usłyszę pukanie.
Upłynęła godzina, policja nie nadchodziła. Wyszłam więc na ulicę, z zamia-
rem dostania się do znajomego członka partii; szpicla także nie było widać.
O przyczynach tego spokoju dowiedziałam się dopiero w mieszkaniu owego
znajomego: prawie wszyscy delegaci na zjazd zostali już przedtem aresztowa-
ni razem z kilkunastoma miejscowymi członkami PPS-Fr.R. Wśród areszto-
wanych znaleźli się pp. Prystorowie. Trzeba więc było wracać jak najprędzej
do zaboru austriackiego. Postanowiłam jednak spędzić tę noc w Wilnie, aby
namyślić się jaką drogę wybrać. W hotelu, przy wejściu, zwrócił się do mnie
sam właściciel, z przeprosinami, i prośbą o udanie się z paszportem na
policję, bo zmuszają go do tego, jak tłumaczył zmieszany, nowe przepisy.
Każdy kto przyjeżdża do Wilna z zagranicy i nocuje w hotelu, musi zgłaszać
się w policji. To zdecydowało. Postanowiłam wyjechać natychmiast do Miń-
ska, gdzie nikt na pewno mej twarzy nie znał. Dworzec wileński był pusty.
Chmara agentów, która plątała się, kiedy przyjeżdżałam zniknęła. Jeden
zaspany policjant nie zwrócił na mnie żadnej uwagi. Pociąg odchodził za
kilka minut.
  Usiadłam w pustym przedziale, myśląc nad tym, w jaki sposób i gdzie
wystarać się o konieczną przepustkę na przekroczenie granicy austriackiej.
Pociąg ruszył, a mnie nic nie przychodziło do głowy. Na jakiejś stacji,
gruba, niemłoda już kobieta weszła do mego przedziału, z całą masą zawi-
niątek, paczek i tobołków. Żegnała ją z peronu przyjaciółka i do mych uszu
dochodziły urywane części zdań:
  Nie zapomnij. . . pisz. . . szybko. . .
  - Nie bój się, nie zapomnę - odpowiedziała moja towarzyszka podróży.
- A z Mińska przyślę ci szynkę. Wiesz jakie dobre szynki są w Mińsku!
  Nagle rozjaśniło mi się w głowie. Znalazłam rozwiązanie dla mego pro-
blemu. Po przyjeździe do Mińska, poszłam od razu do hotelu i przespałam
świetnie resztę nocy. Rankiem kupiłam dużą torbę, jaką wówczas nosili
komiwojażerowie i obeszłam wszystkie wytwórnie wędlin, z każdej biorąc
próbki. Czas był zameldować się na policję.
  Podając fałszywe nazwisko i równie fałszywy adres, zresztą zgodnie z
paszportem, że zajmuję się sprzedażą wędlin i kiełbas, w związku z czym
chciałabym dostać pozwolenie na przekroczenie granicy austriackiej. Otwo-
rzyłam torbę. Wzrok policjanta spoczął z lubością na jej zawartości; nozdrza
mu się rozdęły.
  - No, nie będzie trudności ze sprzedażą - odparł powoli - pociągając
nosem z zadowoleniem. - Te kiełbasy pachną dobrze.
  - Jeszcze lepiej smakują - wtrąciłam szybko, wyjmując kilka z torby.
  Przy akompaniamencie mlaskania, przepustka została podpisana, bez ża-
dnych pytań co do mojej osoby. Wyszłam na ulicę w posiadaniu imponują-
cego pozwolenia, na mocy którego mogłam opuścić imperium jego carskiej
mości w celach handlowych w Galicji. Ale nawet z tym dokumentem oba-
127



wiałam się przekroczyć granicę na jednej z głównych stacji; postanowiłam
więc dojechać do małej stacyjki, z dala od jakiegokolwiek miasta, byle nie
do Podwołoczysk. Jechałam na Radziwiłłów i Brody. Podróż końmi już ze
stacji Kowel zajęła mi prawie cały dzień; jechałam powozem, zaprzężonym
w dwa konie, ale droga była tak ciężka, tu i ówdzie w zaspach śniegu, a
gdzie indziej oblodzona, że od czasu do czasu trzeba było iść pieszo. Na
miejsce dotarłam o północy. Przemarznięta byłam do szpiku kości.
  Na stacji ciepło tak mnie oszołomiło, że gdy policja rozpoczęła sprawdza-
nie dokumentów, musiałam walczyć ze snem, żeby nie usnąć. Przyszła kolej
na mnie. Policjant wziął mój paszport i przepustkę i zapytał mnie o nazwisko.
Już na końcu języka miałam swoje, prawdziwe, gdyż ku mej zgrozie, zapo-
mniałam na śmierć nazwisko w paszporcie! Nastała chwila złowrogiej ciszy.
Wszyscy dokoła patrzyli na mnie.
  - Pani nie pamięta swego nazwiska?! - krzyknął policjant.
  To mnie otrzeźwiło. Na usprawiedliwienie bąknęłam coś o senności i
podałam nazwisko zawarte w paszporcie i na przepustce. Bez słowa ostem-
plował przepustkę. Za kilka minut znalazłam się po stronie austriackiej.



WYMARSZ KADRÓWKI - ZAJęCIE KIELC - ODDZIAŁ KURIEREK


  W lutym 1914 r. w swoim odczycie w Towarzystwie Geograficznym w
Paryżu, Piłsudski powiedział między innymi:
  "Problem niepodległości Polski zostanie rozwiązany tylko wtedy, jeżeli
Niemcy pobiją Rosję i z kolei sami zostaną pobi#i przez Francję. Naszym
obowiązkiem jest uczynić wszystko dla osiągnięcia tego celu, w przeciwnym
bowiem wypadku będziemy skazani na długą, niemal beznadziejną wal-
kę...
   "*
  Już rok przedtem wypowiadał podobne myśli i licząc się z możliwością
wojny przeprowadzał rozmowy z przedstawicielami austriackich władz woj-
skowych i przygotowywał plany na przyszłość. W lipcu 1914 r. był przeko-
nany, że wojna wybuchnie lada dzień. W związku z tym odwołał zamierzone
wykłady w Krakowie i zaczął przygotowywać swe oddziały do mobilizacji.
  Piłsudski był realistą; widzia# rzeczy takimi jakimi są, bez żadnych upięk-
szeń. Wojnę uważał za drogę do zdobycia przez Polskę niepodległości, a
do każdego z państw zaborczych odnosił się w zależności od tego, jaką rolę
mogło ono odegrać na tej drodze. Dla współdziałania trzeba było wybrać
takiego partnera, z którym współpraca przyniosłaby największe korzyści Pol-
sce. Spośród zaborców jedynie Austria dawała jaką taką gwarancję, że nie
będzie przeciwstawiała się polskim aspiracjom wolnościowym.
  Przyczyny oparcia przygotowań wojskowych o Austrię podał Piłsudski w
przemówieniu na zjeździe legionistów w Krakowie, w 1922 r. Przemówienie
to potraktował jako sprawozdanie ze swych ówczesnych decyzji i działań,
złożone wobec tych, którzy wtedy z nieograniczonym zaufaniem oddali się
do jego dyspozycji.
  "Było dla mnie jasnym - mówił - że Polska będzie teatrem wojny pomię-
dzy trzema zaborcami. Nie łudziłem się wcale, że zaborcy w stosunku do
mych współpracowników będą posiadali znacznie większe prawa, znacznie
większą moc i znacznie większe uznanie niż ja. Pod tym względem złudzeń
sobie nie czyniłem i zaczynałem od zimnego rachunku własnej bezsilności.
Panowie, jesteście żołnierzami, więc wiecie, co to jest poczucie bezsilności

* Wacław Sieroszewski, Józef Pitsudski, Warszawa 1935, s. 31-32
129




wobec wroga, jakie to upokarzające, jakie to hańbiące, jak to robi człowieka
niezdatnym do pracy... Rachunek robiłem w sposób następujący: polityka
każda i praca jest oparta na prostej brutalnej zasadzie do ut des, gdzie robić
trzeba wysiłki, ażeby zwyciężyć, i wówczas warte jest tylko to, co zwycięstwu
pomaga, a bez wartości jest to, co ani ziębi, ani grzeje. Rachunek mój był
taki: o Polskę się nie biją, więc wszystkie momenty polityczne dla wszystkich
zaborców nie grają żadnej roli, a są chyba po prostu szkodliwe, bo zmusza-
łyby do takich czy innych obietnic, do takich czy innych przeszkód, czy
trudności. Z góry sobie powiedziałem, że to rachunek nadzwyczajnie zawo-
dny. Do ut des. Więc cóż ja bezsilny dać mogę? By chcieć się wmieszać
do wojny, trzeba reprezentować jakąś siłę, jakąś wartość, a wartości wszy-
stkie były w rękach zaborców. Drugą rzeczą, którą na podstawie zimnego
rachunku można było dać temu, czy innemu zaborcy, to pozyskać Polaków,
będących na służbie u innego, no i disons le mot - zwyczajną pracę szpie-
gowską. Lecz na to pójść nie chciałem, tu przeszkodą dla mnie było poczucie
mojej osobistej bezwartości do takiej pracy i powiedziałem sobie: "nawet
gdybym to dawał, to bym tego zrobić nie potrafił, więc cóż ja dać mogę?##.
Oto pytanie, proszę panów, - i zdecydowałem się w tym wypadku dać to,
co wydawało się najtrudniejszym, dać uzbrojone ramię żołnierza, który w
dodatku zarobić sobie musi przez ciężki trud na miano żołnierza nie tylko
u obcych, ale i u swoich. Droga najtrudniejsza, najbardziej wątpliwa i naj-
bardziej niemiła dla wszystkich#zaborców.
  Wówczas zapytałem siebie, gdzie, u jakiego z zaborców ja mogę znaleźć
warunki, aby zacząć wytwarzać siłę zbrojną w Polsce, która by też znaczyła
na szali przy końcu wojny, gdy wojna wszystkich już zrobi słabymi, a nie
wtedy, gdy wojna wszystkich jeszcze przemocą w stosunku do nas obdarza.
W tym rachunku powiedziałem sobie z góry: jedynym krajem z państw
zaborczych, gdzie ta robota rozpoczęta i rozwinięta być może, jest Austria.
Mówię to zupełnie otwarcie, że gdybym wówczas na chwilę miał pewność,
że u któregokolwiek z innych zaborców ta rzecz łatwiej robić się będzie, to
bym do tego zaborcy pojechał, nie wahałbym się z niczym bez względu na
to, czy byłby to nasz wschodni sąsiad, czy to nawet Niemiec. Wiedziałem
bowiem dobrze, że trudności zbudowania siły zbrojnej, nawet najmniejszej,
będą tak olbrzymie i tak wielkie, że ledwo przez nie przepchae się będzie
można.
  Oto mój rachunek, który paru bardzo oddanym ludziom otwarcie powie-
działem: Niemcy ze swoją żelazną organizacją, ze swoją wściekłą maszyną
chwycą od razu wszystko, co jest zdatnym do wojny, cały materiał ludzki
zostanie zużyty na cele wojny; powiedziałem sobie - Polakom tam nic innego
nie zostanie, jak tylko być złym żołnierzem. Rachować i liczyć na jakąkol-
wiek budowę tam byłoby, zdaniem moim, po prostu złudzeniem, nic stamtąd
mieć nie mogę.
  Myśląc o Rosji, miałem z góry pewność, że próba tego rodzaju napotkać
musi od razu na wielkie przeszkody, nie tylko moralno-państwowe, ale prze-
130



de wszystkim na wielkie przeszkody w wewnętrznym poczuciu siły państwa,
siły i wartości w stosunku do swych poddanych. Toteż z góry przy rachowaniu
liczyłem: ta rzecz nie może być zrobiona w Rosji, bo Rosja na to nie pójdzie.

  Została mi tylko Austria, najsłabsza, wobec tego najłatwiejsza do gada-
nia, chociażby nawet metodą tzw. austriackiego gadania"*.
  Austria rozpoczęła rozmowy z Piłsudskim bez wielkiego entuzjazmu, tym
bardziej że on, ze zwykłą sobie bezpośredniością, bez żadnych niedomówień,
postawił sprawę j asno : chodzi mu tylko o interes Polski, a nie Austrii. W
związku z tym nie może sprawy wolności Polski uczynić przedmiotem prze-
targów. W tymże samym przemówieniu wyjaśniał dalej:
  "Proszę panów, rozmowy, które prowadziłem z przedstawicielami woj-
skowych władz austriackich, sięgają bardzo dawnych czasów sprzed 1914 r.,
albowiem i oni byli w różnych ruchach i różnych koncepcjach, i ja miałem
interes w tym, żeby o najrozmaitszych rzeczach także wiedzieć. Mogę panom
śmiało i z zupełnym spokojem powtórzyć te dumne warunki, które postawi-
łem przed 6 sierpnia: żądam od was tylko broni, nie możecie ze mną wejść
w układy polityczne; możecie lub nie możecie polegać na mej odpowiedzial-
ności, że was nie zdradzę, to jest rzecz wasza! Dajcie mi broni; pieniędzy
od was nie chcę, będę żył z kraju, ze swej ojczyzny, żadnych politycznych
warunków nie przyjmuję, bo i#wy ze mną w układy nie wchodzicie.
  Mogę panom powiedzieć, że mi wówczas grożono, między innymi, za-
aresztowaniem wszystkich organizacji strzeleckich, jeżeli pod tym czy innym
względem nie ustąpię, grożono mi natychmiastowym zamknięciem i zamknię-
ciem wszystkich mych przyjaciół w obozie internowanych. Ja od tych wa-
runków nie odstąpiłem i za to, moi panowie, wy, którzyście w początkach
sierpnia wymaszerowali, mieliście tak wstrętną broń i mieliście tak wstrętne
wyćkwipowanie". * *
  Z chwilą wybuchu wojny Austriacy znaleźli się w kłopotliwej sytuacji.
Organizacje strzeleckie liczyły już kilkanaście tysięcy dobrze wyszkolcnych
ludzi, co mogło stanowić zalążek przyszłej armii; ale niezależna armia pol-
ska stałaby się bez wątpienia trudnym problemem politycznym. Z drugiej
strony przezorność nakazywała nie zadrażniać stosunków Polaków od same-
go początku wojny, która na pewno postawi monarchię wobec potrzeby
ogromnych rezerw ludzkich. Piłsudski był już wtedy człowiekiem legendy,
a nawet jego przeciwnicy nie odmawiali mu zdolności organizacyjnych,
wielkiej wytrwałości i żelaznej woli. Austriacy musieli się liczyć i także z
tym, że za Piłsudskim mogli pójść również Polacy w zaborze rosyjskim.
Wobec takiego stanu rzeczy zdecydowali się na kompromis i choć niechęt-
nie zgodzili się na warunki postawione przez niego, obiecując z czasem
wyekwipować jego oddziały. Ta odpowiedź stwarzała podstawę do mobili-
zacji Związku Strzeleckiego.

 * Pisma zbiorowe t. V, s. 267-268
** Op. cit., t. V, s. 268-269.
131



    W dniu 2 sierpnia Drużyny Strzeleckie zdecydowały się na całkowite
zjednoczenie ze Związkiem Strzeleckim, pod komendą Piłsudskiego. 3 sier-
pnia na krakowskim placu powystawowym, w tzw. Oleandrach przed frontem
oddziałów obu organizacji Piłsudski zamienił orzełka na maciejówce, z Bur-
hardt-Bukackim, który przyprowadził oddział drużyniaków. Z przeszkolo-
nych już w obu organizacjach strzelców Piłsudski sformował pierwszą Kom-
panię Kadrową, liczącą 144 ludzi, pod dowództwem Tadeusza Kasprzyckiego.
Kompania ta miała pierwsza przekroczyć granice Królestwa Kongresowego
i rozpocząć działania wojenne. W swym przemówieniu do Kompanii powie-
dział :
  "Żołnierze !. . . Spotkał was ten zaszczyt niezmierny, że pierwsi pójdziecie
do Królestwa i przestąpicie granice rosyjskiego zaboru, jako czołowa kolu-
mna wojska polskiego, idącego walczyć za oswobodzenie ojczyzny. Wszyscy
jesteście równi wobec ofiar, jakie ponieść macie. Wszyscy jesteście żołnierza-
mi. Nie naznaczam szarż, każę tylko doświadczeńszym wśród was pełnić
funkcje dowódców. Szarże uzyskacie w bitwach. Każdy z was może zostać
oficerem, jak równie każdy oficer może znów zejść do szeregowców, czego
oby nie było... Patrzę na was, jako na kadry, z których rozwinąć się ma
przyszła armia polska, i pozdrawiam was, jako pierwszą kadrową kompa-
  " *
nię.
  Piłsudski stojąc na stanowisku, że wojsko jest wykonawcą woli rządu
narodowego dążył do oparcia się na społeczeństwie polskim w Królestwie i
wyłonionym przez nie rządzie. Mnie i p. Wandzie Wasilewskiej polecił udać
się przez front do Warszawy do R. Dmowskiego, do czego nie doszło; z
misją tą posłał Piłsudski harcerza Małkowskiego, który widział się z Dmo-
wskim, ale wrócił z niczym, a później opuścił Legiony. Piłsudski nie lubił
mówić o tej nieudanej próbie.
  Dążenie do powstania w Warszawie rządu narodowego miało na celu
uniezależnienie akcji niepodległościowej od Austru i galicyjskich stronnictw
politycznych. 12 sierpnia ukazała się odezwa, wzywająca Polaków do "sku-
pienia się pod władzą, powstałego w Warszawie rządu narodowego i podpo-
rządkowanie się rozporządzeniom Komendanta polskieh sił wojskowych Jó-
zefa Pitsudskiego". Piłsudski sam wydał odezwę na wkroczenie wojsk pol-
skich do Królestwa, która głosiła:
  "Wybiła godzina rozstrzygająca! Polska przestała być niewolnicą i sama
chce stanowić o swoim losie, sama chce budować swoją przyszłość, rzucając
na szalę wypadków własną siłę orężną. Kadry armii polskiej wkroczyły na
ziemię Królestwa Polskiego, zajmując ją na rzecz jej właściwego, istotnego,
jedynego gospodarza - Ludu Polskiego, który ją swą krwawicą użyźnił i
wzbogacił. Zajmują ją w imieniu Władzy Naczelnej,-Rządu Narodowego..."**

* Op. cit., t. IV, s. 8.
** Op. cit., t. IV, s. 8, 9.
132




  Dla Piłsudskiego była to jedna z najszczęśliwszych chwil w życiu. Mając
lat czterdzieści siedem, doczekał się tego momentu, kiedy sny jego młodości
stały się rzeczywistością. Stworzył wojsko polskie do walki z Rosją. Sam
stał na czele tego wojska. Droga w przysżłość, choć zakryta burzą wojny,
nareszcie była prosta.
  Kadrówka, poprzedzana przez patrol kawalerii, przekroczyła granice Kró-
lestwa, rankiem szóstego sierpnia. Plan przewidywał, że Piłsudski, który
wyruszył za kadrówką, ze swym oddziałem ma osiągnąć Jędrzejów i stamtąd
współdziałać z kawalerią austriacką w kierunku na Kielce. "Wiedziałem
dobrze - pisał Piłsudski później, - że jestem obserwowany przez oczy nie-
chętne, które zamierzały wydać sąd surowy o mnie i moich żołnierzach".
To przekonanie odnosiło się zarówno do społeczeństwa polskiego, w którym
panował "brak zaufania do wszystkiego, co jest polskie i głęboka wiara we
wszystko to, co nie polskie" jak i do obcych wojskowych. "Z góry przypu-
szczać należało - pisał Piłsudski, - że stosunek do nas jako do formacji
ochotniczej o charakterze milicyjnym, będzie polegał ze strony wojsk au-
striackich i niemieckich armii stałych o wiekowych tradycjach, na głębokim
niezaufaniu do naszej wartości żołnierskiej". Trzeba przyznać, że pozory
zewnętrzne usprawiedliwiały odnoszenie się przez oficerów zawodowych do
spotykanych oddziałów strzeleckich tak, jakby były jakimiś formacjami par-
tyzaxxckimi. Jakże nędzny obraz przedstawiali wtedy Strzelcy. Całe uzbroje-
nie stanowiły przestarzałe Werndle, amunicję musiano nosić w kieszeni; nie
było karabinów maszynowych ani artyleru, telefonów, ani kuchni polowych.
Umundurowanie było doraźne i niejednolite.
  Ale ani trudności, ani braki nie osłabiły ich ducha. Wiara we własne
siły dawała im poczucie mocy i pewność siebie. Znalazła też wyraz w bujnej
pieśni legionowej. Wśród żołnierzy rozbrzmiewał zawsze gwar, śmiech i
śpiewy: "Takie wesołe wojsko", mówiła chłopka o strzelcach, przeciwstawia-
jąc ich "naszemu" wojsku, to jest oddziałom rosyjskim. "Kiedy przypomnę
sobie nasz ówczesny stan ducha, - pisał Piłsudski - to obok ideałów polity-
cznych znajdę w nim na dnie zaciekłą wewnętrzną ambicję. Pomimo że
byliśmy samotni, że była nas garstka, okazać chcieliśmy się godnymi wielkiej
przeszłości polskiej. . . Staraliśmy się dowieść swemu otoczeniu i światu, że
sami potrafimy zrobić z siebie dobrych żołnierzy."*
  Toteż kiedy w Jędrzejowie Piłsudski dostrzegł lekceważący stosunek ofi-
cerów austriackich do bojowej wartości Strzelców, postanowił nie dopuścić
do tego, aby kawaleria austriacka ich prześcignęła w zajęciu Kielc. Plan
został w czyn wprowadzony. Strzeleckie oddziały awangardowe weszły do
Kielc pierwsze. Austriacka kawaleria zjawiła się dopiero później. Decyzja
była śmiała i pełna ryzyka, bo niepowodzenie groziło poważnymi konsek-
wencjami. "Znając wygórowane ambicje strzelców bałem się ogromnie-
pisał Piłsudski - bym pierwszymi niepowodzeniami tych ich ambicji nie tylko

* Op. cit., t. VI, s. 63
133



nie uraził, ale gorzej jeszeze - nie zabił w nich wiary w siebie jako żołnierzy,
a niepowodzenia można mieć łatwo przy ogromnie niskim stanie naszego
technicznego uzbroj enia i wyćk#ripowania". *
  W tym pierwszym, okresie jednym z ważnych problemów, które wyma-
gały od Piłsudskiego nieustannego napięcia wysiłków było wytworzenie dy-
scypliny i koleżeństwa w oddziałach. Było to wojsko złożone z ochotników,
pochodzących z różnych warstw społecznych, różnych dzielnie Polski, z ludzi
o bardzo zróżniczkowanych światopoglądach. Kadrę stanowili strzelcy, #vywo-
dzący się z dwu różnych organizacji, a wszyscy razem hyli żołnierzami,
którzy nie przeszli przez normalną szkołę rygorów koszarowych.
  Szybko natomiast wyrosła rywalizacja między kawalerią i piechotą. Kawa-
leria patrzyła z góry na piechotę; piechota naigrawała się z kawaleru. Ale
w rzeczywistości prawie każdy wolałby być kawalerzystą. Wyraziło się w
tym bardzo polskie zamiłowanie do brawury i szezególny sentyment cio konia.
Piłsudski choć miał uznanie dla pracy bojowej kawalerzystów i duży senty-
ment dla Beliniaków, upominał zawsze, że sercem armii jest piechota, a nie
kawaleria. Sytuac ę komplikowały dodatkowo ciągłe zadrażnienia na wszyst-
kich szezeblach z austriackimi wojskowymi.
  Strzelcy od początku odnosili się niechętnie do Austriaków. Ale w miarę,
jak ujawniały się słabe strony tej armii na froncie nietifność przerodziła się
w lekceważenie.
  Aby w tych warunkach rozwiązać sprawę dyscypliny, trzeba było nie
tylko umiejętności, ale przede wszystkim autorytetu i serca.
  Stosunki wzajemne Piłsudskiego i jego żołnierzy oparte były nie na ślepej
dyscyplinie wojskowej, ale na miłości i zaufaniu.
  On nazywał ich "moi chłopcy" )ub "dzieci", z ich strony głębokie przy-
wiązanie wyrażało się w czułym nazywaniu go "Dziadkiem". Piłsudski był
w służbie niesłychanie wymagający; żądał od żołnierzy przede wszystkim
odwagi i inicjatywy. Jednak oszezędzał ich jak mógł i chronił przed zakusami
i szykanami austriackich oficerów. W polu dzielił z nimi wszystkie niebezpie-
czeństwa i trudy. Dostępny dla każdego, zawsze gotowy był do wysłuchania
żalów, służąc radą i dzielił ich troski osobiste i radość. Był razem z nimi;
jadł to co oni jedli, odwiedzał ich w szpitalu.
  Z tego stosunku zrodziła się szezególnego rodzaju demokracja żołnier5ka,
swoisty bardzo esprit de corps jednoczący znacznie silniej od zwykłej dyscy-
pliny wojskowej.
  Piłsudski kochał swoich żołnierzy i rozumiał ich doskonale, #vezuwał się
w ich nastrojc;. Wiedział zawsze kiedy panowało wśród nich zniechęcenie,
a kiedy nastrój dodatni; kiedy mógł żądać jeszeze dalszveh wysiłków, a
kiedy musiał folgować.
  Nie było też żołnierza, który by nie oddał żvcia za swego Komendanta.
Bez tradycji wojskowej, bez zawodowych oficerów i podoficerów, źle wyć-


* Op. cit., t. VI, s. 65

134



kwipowani, dokonywali czynów wojennych, które swym heroizmem wzbu-
dzały podziw niechętnych Austriaków i bitnych Niemców. Piłsudski osiągnął
tę doskonałą współpracę, o której pisał w ten sposób: "Nigdy nie zapomnę,
jak jeden z oficerów, który z obowiązku służbowego nas obserwował, mówił
mi, że w sztabie armii austriackiej nigdy nie przypuszczano, by oddziały
nasze okazaly się zdolne do takiego marszu. . . Toteż marsz nasz był dla
władz austriackich niespodzianką". *



  "
   Z moich żołnierzy byłem dumny, albowiem mogłem zrobić z nimi wszy-
stko, co chciałem. Mogłem po skończonym odwrocie#spokojnie dać zaraz
rozkaz marszu naprzód. Gdy komenda austriacka zwróciła się do mnie z
prośbą, abym moich żołnierzy naprzód prowadził dlatego, że nikt z regula-
rnej armii naprzód już iść nie chciał, byłem jedynym, który z kilku batalio-
nami śmiało poszedł szukać nowego kontaktu z nieprzyjacielem. A za mną
poszli moi dumni chłopcy, dumni, że tak wielką wartość żołnierską posiedli,
poszli ze śpiewem, pogardę rzucając austriackiemu otoczeniu". * *

  Wkroczenie Piłsudskiego na czele polskiego wojska do Królestwa i roz-
poczęcie wojny z Rosją wywołało w polskich kołach politycznych Rosji i
Austrii ogromne poruszenie. Wojna między Rosją a Niemcami i Austrią
stawiała Polaków przed alternatywą albo konieczności walki przeciw sobie
w armiach zaborczych na rzecz ich interesów, albo tworzenie własnego woj-
ska. Masy społeczeństwa w Królestwie pod wpływem Narodowej Demokracji
z Romanem Dmowskim na czele stanęły na stanowisku absolutnego poparcia
Rosji, ulegając nawoływaniom do jednoczenia się Słowian przeciw Germa-
nom. Wielki Książę Mikołaj Mikołajewicz, wódz naczelny wojsk rosyjskich,
reagując na wystąpienie "Sokołów" w Galicji, jak określono Strzelców, wy-
dał proklamację, w której zapowiedział uznanie prawa Polski do samorządu,
własnego języka i wolności religijnej. Cztery partie polityczne razem z Na-
rodową Demokracją, przyjęły te proklamacje z entuzjazmem, a dwa z nich
wydały deklarację zapewniającą o absolutnym poparciu wysiłku wojennego.
Wywoływało to z kolei reakcję części społeczeństwa, ujawniając istniejące
w społeczeństwie rozbieżności.

   Oto co pisze kurierka I Brygady, p. Irena Wasiutyńska: "Warszawa, 8
września 1914 r. Strasznym jesteś miastem #VVarszawo! Po entuzjazmie Kra-
kowa i Kielc, po serdecznym przyjęciu nas kurierek w Suchedniowie, przy-
szedł Radom - smutne miasto - miasto panicznego strachu. . . Pod Lublinem
paniczny strach dziedziców i pierwsze gazety warszawskie z dziękczynnym
adresem dla Mikołaja Mikołajewicza, i podpisy ty,lu, tylu znajomych...

   I wreszcie Warszawa - Warszawa, która obsypuje gwardię kwiatami i
  podpisała dziękczynny adres!!! Czemu te wszystkie baby obsługują moskie-
  wskie szpitale? Czy będą kiedyś obsługiwały polskie?... Przyjemnie jest prze-
  cie nie tylko uzasadniać, ale jeszcze apoteozować bezpieczną i leniwą bez-

* Op. cit., t. VI, s. fi5.
** Op. cit., t. VI, s. 68.
135



czynność? Po co wzbudzać w ludziach wiarę we własne siły? Po co ich
budzić? Może i tak dostanie się na jaki ochłap?".*
  Ten nastrój ugodowy w społeczeństwie polskim w zaborze rosyjskim
podchwyciły pisma francuskie, chwaląc, że wszyscy Polacy zgodnie współpra-
cują z Moskalami.
  Po otrzymaniu tych wiadomości od kurierki Ireny Wasiutyńskiej i wia-
domości z Paryża, w październiku Piłsudski wysłał Romana Żelińskiego
z rozkazem rozpoczęcia akcji dywersyjnej na tyłach armu rosyjskiej. To
zadanie miały wykonać następujące organizacje: PPS-Fr.R., Strzelcy
i POW.
  W następstwie wkroczenia Strzelców do Królestwa stronnictwa galicyjskie
powołały w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy. Na podstawie porozu-
mienia z rządem wiedeńskim miały powstać Legiony Polskie pod dowódz-
twem austriackim. Oddziały Piłsudskiego miały się stać pierwszym ieh puł-
kiem. Piłsudski był zmuszony pójść na ten kompromis.
  W ciągu kilku tygodni od wyjścia kadrówki w pole napłynęło do Legio-
nów tysiące ochotników. Z czasem wydawano im dobrą broń i przyzwoite
umundurowanie. W Wiedniu przygotowano manifest cesarski, wzywający
Polaków do wstępowania do oddziałów polskich pod dowództwem austria-
ckim, i obiecujący utworzenie w przyszłości Królestwa Polskiego. Sprzeciw
ze strony Węgier, które obawiały się zachwiania ich wpływów w wypadku
zjednoczenia Galicji i Królestwa w ramach dualistycznej monarchu udaremnił
ogłoszenie tego manifestu.
  W tym czasie pracowałam z Gustawem Daniłowskim w biurze prasowym.
Biuro nasze mieściło się w budynku opuszczonym przez Rosjan w takim
pośpiechu, że jeden z urzędników rosyjskich zostawił nawet czapkę urzędową
na kołku. Po zajęciu przez nas budynku chciałam wyrzucić ten rekwizyt
władzy zaborczej. Ale Daniłowski zatrzymał czapkę "na szczęście". Istotnie
spełniła ona taką rolę, kiedy z kołei losów wojennych my musieliśmy w
pośpiechu opuszczać ten budynek.
  Pierwsze wiadomości o tej nagłej zmianie sytuacji przyniósł nam woźny
z biura, wpadając jak bomba z krzykiem, że Rosjanie są w mieście. Prawie
natychmiast usłyszeliśmy salwę i kopyta końskie na ulicy. Przez chwilę zasta-
nawialiśmy się co robić, czy próbować przedrzeć się do stacji kolejowej,
której nasze oddziały będą z pewnością broniły, czy też przeczekać w biurze
całą burzę. Daniłowski jednak rozstrzygnął sprawę w ten sposób, że porwał
ową czapkę rosyjską z kołka, wsadził ją na głowę i wypadliśmy na ulicę.
Na widok żołnierzy rosyjskich wziął mnie pod rękę i z taką nonszalancją
na jaką było nas stać, zaczęliśmy iść w stronę dworca. Odgłosy walki docho-
dziły ze wszystkich stron. Żołnierze rosyjscy przepuszczali nas bez żadnych
pytań, dzięki czapce Daniłowskiego.


*Wierna Służóa. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodlegtość 1910--1915. Warszawa 1927,
 s. 204-210. Urywki z pamiętnika z 8, 20 i 25 września 1414.

136



  Po pewnym czasie dotarliśmy w pobliże dworca. Tam nasi żołnierze, byli
już gotowi do stawienia czynnego oporu oddziałom rosyjskim. Nagle zoba-
czyłam strzelców w okopie i wycelowane na nas karabiny. Poznałam jednego
z nich, był to "Stary", Adam Skwarczyński, znajomy ze Lwowa. W ostatniej
chwili zerwałam Daniłowskiemu czapkę z głowy, zanim strzelcy zdążyli przy-
witać nas strzałami.
  Walka trwała jeszcze parę godzin, ale wobec przeważających sił nieprzy-
jaciela, Sosnkowski musiał wycofać się z miasta. W zupełnym porządku i
prawie bez strat nasze oddziały dotarły pod Jędrzejów. Daniłowski przyłączył
się do wymaszerowujących Strzelców. Ja zostałam sama na ulicy. Nie wie-
działam, co mam ze sobą robić. Byłam tak zwana nielegalna, czyli posiada-
jąca fałszywe dokumenty, więc do hotelu iść nie mogłam. Moja dotychcza-
sowa kwatera przy biurze była oczywiście już zlikwidowana. Miasto wyglą-
dało jak umarłe, ulice puste, bramy domów zaryglowane. Tylko w oknach
widać było twarze mieszkańców Kielc, przypatrujących się wymaszerowują-
cym oddziałom strzeleckim. Szłam pustymi ulicami, zastanawiając się co
począć dalej. Nagle jakieś drzwi się otworzyły i poczciwie wyglądająca ko-
bieta zaprosiła, abym weszła do pokoju. Ku mojej więlkiej radości zobaczy-
łam tam naszą Strzelczynię ze Lwowa, która dowiedziawszy się, że nie mam
gdzie nocować podała mi adresy sympatyzujących z nami rodzin. Wkrótce
znalazłam gościnę u miłych ludzi, którzy nie zawahali się przed ryzykiem
przyjęcia osoby "nielegalnej". Takich niewielu, niestety, było w Kielcach.
Wspominałam tego wieczora, gawędząc z moimi gospodarzami tak niedawne
wkroczenie oddziałów strzeleckich do miasta. Ludność Kielc przyglądała się
nam z ciekawością, ale na ogół obojętnie. Nie było jeszcze w społeczeństwie
wiele zrozumienia dla idei niepodległości i własnego wojska. Entuzjastycznie
przywitało nas tylko kilkanaście rodzin. Oprócz p. Kossuthowej i jej córek,
które udzieliły mi schronienia, poznałam wówczas pp. Filipkowskich, rodzi-
ców kurierki-drużyniaczki, którzy ofiarnie opiekowali się Strzelcami.
  Kilka następnych dni było najcięższymi w mym życiu. Żadne wiarygodne
wiadomości nie docierały, ale za to krążyło mnóstwo potwornych plotek.
Donoszono, że Rosjanie znieśli zupełnie oddziały polskie i austriackie. Ko-
bieta, u której właścicielka mieszkania, p. Kossuthowa kupowała ser na
targu powiedziała jej, że kawaleria rosyjska rozbiła w puch Strzelców. Mó-
wiono, że Piłsudski zginął w walce. Wiadomości te miał zakomunikować jej
kuzyn. Tę samą historię usłyszałam od zamiatacza ulic. Jego źródłem infor-
macji był rzekomo jeden ze Strzelców. Potwierdził ją znajomy ksiądz, któ-
rego p. Kossuthowa uważała za człowieka prawdomównego. Natomiast ktoś
inny słyszał, że Piłsudski nie zginął, a tylko dostał się do niewoli. Jeden z
panów nawet widział przewrócony na szosie samochód, którym Piłsudski
wracał z Krakowa.
  Niemal tydzień przeszedł wśród takich wiadomości. Nagle, jednego ran-
ka, służąca w domu, w którym mieszkałam, wbiegła do mego pokoju z
radosną wieścią, że Kozacy opuścili miasto. Wycofali się o świcie zostawiając

             137



  zapasy broni i tabory. Kilka godzin później wrócili Austriacy, a potem nasze
  oddziały.
    Dowiedziałam się wtedy jak przesadne były wiadomości, które do nas
  dochodziły. Okazało się, że żadnej bitwy nie było. Samochód rzeczywiście
  został na szosie, ale tylko dlatego, że się zepsuł. Jechał nim między innymi
  Kazimierz Możdżen, jeden ze starych bojowców. Tyle o plotkach i strachu
  co ma wielkie ocz.
    Kilka następnych tygodni upłynęło na pracy organizacyjnej oddziałów,
  przerwanej wejściem wojsk rosyjskich.
    Osłonę tego odcinka linu frontu stanowili Beliniacy i nasz Oddział
  Wywiadowczy. "Belina dokazywał po prostu cudów - pisał o tym Piłsud-
  ski - biedni ułani na siodłach zdatnych do spacerów, niewytrenowani do
  dłuższych marszów, zajeżdżali konie, siedzenia zbijali na kotlety; uzbro-
jeni w długie#, niezdatne do konnej służby karabiny, które do krwi roz-
  dzierały im plecy, a jednak patrolowali wytrwale, robiąc niekiedy po 60=
  80 km dziennie w różnych kierunkach. Na podstawie moich danych, ka-
waleria rosyjska była wprawdzie szeroko rozrzucona nad Pilicą, robiła wy-
wiady na południe i wschód, ale wywiad mój napotykał ciągle na jeden
i ten sam pułk. Sam więc byłem spokojny, ale swego otoczenia uspokoić
nie mogłem. Te głupie pogłoski o masach kawaleru robiły swoje... stan
nerwowy otoczenia udzielał się niewielkiej załodze Kielc, ba sięgał dalej
aż do bram Krakowa".*
  Pomiędzy Beliniakami był Sieroszewski, późniejszy Prezes Polskiej Aka-
demii Literatury w wolnej Polsce. Przez okres Legionów służył jako zwykły
ułan, mimo swych lat pięćdziesięciu.
  Piłsudski w pierwszych latach istnienia Związku Strzeleckiego był przeci-
wnikiem przyjmowania kobiet do Związku. Bał się, jak twierdził, w pierw-
szych latach uśmieszenia tak na razie niepopularnej organizacji. Obiecał
literatce "Turzymie"-Wiśniewskiej i mnie, że w odpowiednim czasie zwróci
się du nas o pomoc w organizowaniu kobiecych oddziałów strzeleckich.-
Przyrzeczenia dotrzymał. W jesieni 1911 r. miałyśmy możność zorganizowa-
nia się. Komendantem Oddziału Kobiecego we Lwowie został ob. Krynicki,






     '      y".
  otem ob. Kawiński a na koniec Adam Skwarcz ński seudonim "Star
Jednocześnie zorganizowały się Strzelczynie w Krakowie i za granicą. Dru-
żyny Strzeleckie Kobiece zorganizowane były o rok wcześniej. Programy
wykładów były prawie identyczne.
  Do wojny 1914 r. kurs wojskowy trwał w Strzelcu Kobiecym dwa lata.
Wykłady miałyśmy trzy razy w tygodniu po dwie godziny. Cwiczenia w
terenie odbywały się na wiosnę i w jesieni w dni świąteczne. Gdy byłyśmy
już zorganizowane, na zebranie przedstawicielek sekcji przyszedł Józef Pił-
sudski. Pó omówieniu szeregu spraw bieżących, powiedział: "Uważam, że

* Pisma zbiorowe, t. IV, s. 358.

138



kobiety nadają się do każdej pracy pomocniczej w wojsku, przed frontem
i na tyłach armii. Przemyślałem te sprawy i uważam, że praca w formacjach
ściśle wojskowych nie nadaje się dla kobiet, ale gdzie indziej na tyłach armii
do każdej mogą być użyte".
  Wykłady odbywały się kilka razy w tygodniu. Na program składały się:
nauka o broniach, pistolecie Mausera, pistolecie Browninga, karabinie;
obchodzenie się znateriałami wybuchowymi: dynamitem i ekrazytem, składa-
nie i rozbieranie bomb, robienie szkiców terenowych, czytanie map oraz
korygowanie map w terenie. Uczono nas prania paszportów tj. wywabiania
pieczęci i podpisów sposobami chemicznymi. Na pierwszym kursie wykładano
jeszeze sygnalizację; były też wykłady sanitarne, obejmujące ratownictwo i
pielęgniarstwo chirurgiczne, strzelanie, gimnastyka oraz organizacje i dyslo-
kacje wojska rosyjskiego. Na kursie drugiego roku wykładano geografię
militarną, musztrę, organizację intendentury, technikę dywersyjną, obronę
miast, taktykę i zagadnienia ogólnowojskowe.
  W pierwszym okresie kurierki I Brygady dostarczały wiadomości o nie-
przyjacielu z najrozmaitszych miejscowości na lewym brzegu Wisły, gdzie
znajdowałn się nasze wojsko i gdzie rozrzucona była kawaleria rosyjska.
Zadanie ich polegało na tym, aby tych wiadomości zebrać jak najwięcej i
w jak najkrótszym czasie dostarezyć je komendantowi Oddziału Wywiadow-
czego ob. Światopełkowi Jaworowskiemu, bacząc wyraźnie na to, aby ani
jeden numerek zapamiętanych pułków rosyjskich nie dostał się do rąk tzw.
sprzymierzeńców. Jedna z kurierek powracając do ocłdziału została areszto-
wana przez Niemców i trzymana w więzieniu przez miesiąc. Zmuszali ją do
oddania raportu, ale go nie oddała.
   Gdy następnie I Brygada utI-aciła prawo do samodzielnych ruchów, Od-
dział Kuriersko-Wywiacfowczy zreformowano. Był to okres konsolidacji
stronnictw niepodległościowych po obu stronach frontu i rozrost Polskiej
Organizacji Wojskowej na terenie zajmowanym przez Moskali. Wobec zwar-
tej linii bojowej i utrudnionego przedostawania się przez front osób cywil-
nyćh, wszelka łączność z Warszawą została przerwana. Wówezas łączność
tę nawiązały kurierki Oddziału Wywiadowczego; sięgały aż po Mińsk i Odes-
sę. Wracając do swego oddziału przez front przewoziły raporty wywiadow-
eze, przygotowane przez POW oraz wiadomości polityczne od organizacji
niepodległościowych. Praca ich moralnie była bardzo uciążliwa, gdyż praco-
wały wśród obojętności społeczeństwa. Otrzymywały wyżywienie żołnierskie
  i ubranie, czasem, gdy nie miały osobistych pieniędzy, otrzymywały pieniądze
  na drobne wydatki. Wyliczały się z pieniędzy branych na podróże. Pracowały
  ofiarnie i bezinteresownie.
    Na jednej z odpraw w 1915 r. w Zagórzu, gdzie Oddział był stacjonowany
  w mieszkaniu pp. Wrzosków, #iłsudski powiedział: "Strasznym jest dla każ-
  dego żołnierza moment pierwszego boju. Wy nie znacie tego uczucia. Ale
  chłopcy idą ramię przy ramieniu w otwarty bój, są między swymi, a wy
  idziecie samotne, wśród obcych wam ludzi i narażacie się na cięższą niż

             139



żołnierska śmierć. I nigdy nie zaznacie radości jaką daje wielkie, masowe
zwycięstwo". *
  Piłsudski do ostatniej chwili swego życia był przeciwnikiem pracy kobiet
na froncie.
  Piłsudski otrzymywał pieniądze na prowadzenie swojej roboty wywiado-
wczo-kurierskiej z Komitetu Obrony Narodowej (KON), powstałego na te-
renie amerykańskim i będącego odpowiednikiem Komisji Tymczasowej
Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych w Kraju.
  Dotychczas mam list Piłsudskiego, w którym, o znaczeniu tej pracy pisał
następująco:
  "Pamiętajcie, że praca wasza polega na zbieraniu wiadomości niejako w
stanie surowym. Sztab je zanalizuje i wybierze, co trzeba. Nie martwcie się
tym, że czasem wyniki waszej pracy będą wydawały się wam błahe. Naj-
mniejszy szczegół, na oko bez wartości, może się przydać, może odegrać
wielką rolę w przygotowaniu planu".
  Wiadomości te o terenie, zbierane od roku 1908 przez ZWC i przez PPS
Fr.R., a potem przez Strzelczynie i Strzelców przydały się po wybuchu
pierwszej wojny światowej Oddziałowi Wywiadowczemu I Brygady w 1914 r.
Wykorzystywano wtedy adresy i inne dane dla orientowania się kurierów w
terenie.
  Gdy Oddziały I Brygady wycofały się z Kielc, tekę z tymi materiałami
powierzono ob. Romanowi Starzyńskiemu i mnie. Dostaliśmy rozkaz spalenia
dokumentów w razie, gdyby pociąg ewakuacyjny, którym wycofywaliśmy się
z Kielc został napadnięty. Dotarliśmy szczęśliwie do Krakowa. Dokumenty
ocalały.
  Po wycofaniu się z Kielc objęłam komendę nad oddziałem kobiecym, z
rąk Kazimierza Sawickiego.
  Kurierki podróżowały bez przerwy między sztaMem a Moskwą, Warszawą,
Kijowem, Odessą i szeregiem innych miast, służąc w tej pracy jedynie Pił-
sudskiemu i sprawie, którą on reprezentował.
  Piłsudski pochwałami wyróżniał ich pracę wywiadowczą, podkreślając,
że oddałyśmy wielkie usługi, dzięki zupełnemu poświęceniu i wytrwałości
w działaniach.













*Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodlegtość,191l#1915. Warszawa 1427,
 s. 3.


140



 Z ARMII DANKLA DO KRAKOWA - POW - TARCIA

 Z NKN - ZA KRATAMI PAWIAKA



  Wczesna jesień 1914 r. przyniosła Piłsudskiemu wiele rozczarowań i nie-
powodzeń zarówno wojskowych, jak i politycznych. Armia austriacka nie
odznaczała się specjalnymi zaletami bojowymi, a wsparcie niemieckie okaza-
ło się niewystarczające do przeprowadzenia skutecznej kontrofensywy. Ro-
sjanie szli naprzód bez przerwy, stwarzając wrażenie, jakiejś niezwyciężalnej
siły. Wywołało to u wrogów i u aliantów fałszywą ocenę wartości armii
carskiej i możliwości wojennych Rosji.
  Dowódca oddziałów austriackich w Kielcach, ulegając nieścisłym danym
o koncentracji nieprzyjaciela, dał rozkaz odwrotu. Piłsudski stłumił oburze-
nie na tę decyzję opuszczenia miasta bez walki. Był nią poruszony, tym
bardziej że w Kielcach dokonywane było wyćkwipowanie jego oddziałów.
Niemcy i Austriacy wychodzili w pole doskonale wyposażeni. Strzelcy sami
musieli myśleć o mundurach, płaszczach, butach, siodłach i szeregu innych
rzeczy. Ale innego wyjścia nie było; rozkaz musiał być wykonany.

  Trudności piętrzyły się wszędzie. Stwarzali je nie tylko Austriacy. Wię-
kszość Polaków w Królestwie wcale nie zdradzała chęci poparcia Piłsudskie-
go. NKN opierał swoją politykę na koncepcji polsko-austriackiej, a w jego
organach byli ludzie, którzy poprzednio po prostu wysługiwali się Austria-
kom. Stosunki Piłsudskiego z naczelnym dowództwem austriackim nie były
zbyt przyjazne. Nie ufano mu, a na początku wojny patrzono na niego z
góry. Kiedy wysunął projekt marszu na Sosnowiec i Częstochowę, ważne
centra przemysłowe, gdzie Strzelcy spotkaliby się z masowym poparciem ze
strony robotników, nastąpiła odmowa. Jasne było, że Austriacy tolerują
Legiony jedynie ze względu na ich przydatność bojową, ale nie myślą nic
uczynić dla Polski.
   Przez całą jesień 1914 r. armia austriacka doznawała niepowodzeń za
niepowodzeniami. Po wycofaniu się z Kielc, oddziały Piłsudskiego prowadzi-
ły akcję opóźniającą i mimo przeważających sił niepxzyjaciela na lewym
brzegu Wisły walczyły z tak znakomitymi rezultatami, że Austriacy nie skąpili
    pochwał. Te kilkudniowe walki dały żołnierzom pewność siebie i wiarę w
    swoj e możliwości.

             141



    W początkach października Austri#tc,# rc#zpurzęli nową ofensywę w kieru-
nku północnym, na Warszawę. Piłsudski dał rozkaz POW wejścia do akcji
partyzanckiej przeciw siłom rosyjskim - zadanie, z którego POW pod do-
wództwem Tadeusza Żulińskiego wywiązała się jak najlepiej. Sam Piłsudski
z sześcioma batalionami piechoty i szwadronem kawalerii zajął pozycje pod
Dęblinem i potrafił je utrzymać, mimo potężnego ognia z fortecy dęblińskiej.
Wobec ogólnej sytuacji na froncie dowódca armii, generał Dankel, dał roz-
kaz opuszczenia pozycji. Decyzja ta przyniosła Piłsudskiemu pewne trudno-
ści. Jak dotąd, walki polegały jedynie na akcjach opóźniających i ciągłym
cofaniu się, a sztab austriacki nie zawsze informował go o sytuacji ogólnej,
ruchach nieprzyjaciela i o swoich planach. I tym razem nie ujawnił kierunku
odwrotu. Piłsudski był przekonany, że wycofanie nastąpi w kierunku na
Kraków, w związku z czym skierował tabory swoich oddziałów do tego
miasta.
  "Tam, myślałem, - pisał później - zebrani razem z chorymi, rekonwale-
scentami i maruderami wszelkiego rodzaju, staniemy w obronie naszej bazy,
skądeśmy na wojenkę wyszli. Tam nawet nieszczęśliwy koniec naszej próby
stworzenia żołnierza polskiego będzie miał odpowiedni scenariusz historycz-
ny"*. Ale kolumny wycofującego się na południe wojska skręciły nagle na
zachód, w kierunku na Dąbrowę. Szosy były zatłoczone taborami, artylerią,
kawalerią i piechotą. Planowany odwrót zamienił się niemal w ucieczkę, w
czasie której oddziały Piłsudskiego z wielkim trudem mogły trzymać się
razem. Dowódca brygady austriackiej, idącej w tyle miał pretensję do Pił-
sudskiego o zatarasowanie drogi, grożąc meldunkiem do naczelnego dowódz-
twa. Z Czechami, którzy szli w przodzie, dochodziło niemal do bójek. Przed
Wolbromiem powstał zator tak wielki, że Piłsudski zatrzymał swoje oddziały,
czekając aż cały ten chaos przewali się wąską drogą, poza miasteczko. Zapadł
zimny wieczór listopadowy. Legioniści rozpalili ogniska, piekli kartofle, pili
herbatę. Maszerujące w pośpiechu oddziały austriackie patrzyły na żartują-
cych z nich Polaków jak na wariatów. Jeden Piłsudski milczał, borykając
się z myślami i pracując nad powzięciem decyzji.
  Obawa, że Austriacy wycofają się z Królestwa, a on ze swymi oddziałami
będzie musiał walczyć w obronie Austrii i poza ziemiami polskimi nie dawała
mu spokoju. Niech oni, pisał później, bronią "Prahy i Wiednia, Wrocławia
i Berlina - my, wolni strzelcy polscy, nie będziemy tego czynili. Spróbujemy
umrzeć z honorem, lecz umrzemy na swojej ziemi!"**
  Z tego zmagania się z sobą zrodziła się decyzja przedostania się do
Krakowa. Kraków był bardzo silną fortecą, która z pewnością potrafi wytrzy-
mać oblężenie, choćby przez siedem tygodni. Piłsudski uważał, że między
cofającą się armią austriacką a nacierającymi Rosjanami istnieć musi korytarz
dość szeroki na to, ażeby niewielki oddział mógł się przez niego przesunąć

* Op. cit., t. IV, s. 244
** Op. cit., t. IV, s. 254

142



bez wielkiego ryzyka. Zdecydowany był na oderwanie się od dywizji, do
której był przydzielony i skierowanie się na Kraków. Wykonanie tego posta-
nowienia ułatwiła dyspozycja dowódcy dywizji, nakazująca przeprowadzenie
rozpoznania sytuacji na tym kierunku. Niewielki oddział m#gł przedrzeć się
przezeń bez wielkiego ryzyka. Dwa bataliony miały pójść dalej z armią gen.
Dankla, trzy bataliony i kawalerię Piłsudski brał ze sobą. Decyzja raz po-
wzięta, wpłynęła i na zmianę usposobienia. Żołnierze od razu wyczuli ten
nastrój swego dowódcy; zrodziła się pociągająca atmosfera czegoś niezwykłe-
go.
   Marsz rozpoczął się od razu z zachowaniem największych ostrożności.
Szli w ciemnościach przez pola i lasy. Rachuby Piłsudskiego, co do tego,
że musi istnieć jakiś "korytarz" między wojskami austriackimi i rosyjskimi,
okazały się myłne. Na całej trasie przemarszu były już wojska rosyjskie i
nie udało się uniknąć nagłych spotkań i potyczek z oddziałami nieprzyjaciela,
ale z naszej strony nie stracono ani jednego człowieka. W Ulinie Małej
bataliony odpoczywały przez cały dzień, podezas gdy wojska rosyjskie ma-
szerowały po obu stronach wioski, nic o nich nie wiedząc.

   Cel Piłsudskiego został osiągnięty; wykonane zostało również zadanie
wojenne postawione przez dowódcę dywizji.
   W Krakowie mieszkańcy przywitali oddziały Legionów z entuzjazmem.
Inna była reakcja dowództwa austriackiego. Komendant twierdzy odniósł
się do przybyszów z wyraźną niechęcią; nawet o kwatery trzeba było się
dobijać z trud#m. Ale Piłsudski mało co sobie robił z niezadowolenia Au-
striaków. Sukces, który odniósł polegał nie tylko na tym, że uchylił się od
walki na obcej ziemi za Au#trię, lecz i na rzeczy nie mniej ważnej natury
psychicznej.
   "Otwarcie wyznaję - pisał w Magdeburgu - że dopiero po Ulinie zaczą-
łem sobie ufać i wierzyć w swe siły. I być może właśnie dlatego słyszałem
nieraz otem słowa moich żołnierzy: - Teraz za Komendantem pójdziemy
wszędzie! Jeżeli on nas wyprowadził z Uliny, to już jesteśmy spokojni!".*

   Kraków nie padł. Bieg wypadków wojennych zaczął się zmieniać. Niemcy
rozpoczęli ofensywę na Łódź, na południu Austriacy powstrzymywali napór
wojsk rosyjskich. Na tym odcinku frontu Piłsudski w czasie wielkiej bitwy
pod Limanową, w wyniku której Rosjanie zostali wyparci za Dunajec, wal-
czył zwycięsko na prawym skrzydle. Przy końcu grudnia Pierwsza Brygada
Legionów stała się sławna. Za bitwę pod Limanową posypały się oficjalne
    pochwały, prestiż Piłsudskiego wzrósł niezmiernie. Sztab austriacki zaczął
    patrzeć na niego jak na niezwykle zdolnego wyższego dowódcę. Ale podej-
    rzenia natury polityćznej pozostały niezmienne. Ważniejsze jednak było to,
    że w sercach 1'olakuw zacz#ły się budzić gorące uczucia do Piłsudskiego.

    Kiedy wszedł na czele swych oddziałów 12 grudnia do Nowego Sącza,
  całe miasto wyległo na jego spotkanie. Pamiętam jak ten entuzjazm i łzy


  * Op. cit., t. IV, s. 305

             143



  z jakimi go witano były mu drogie. Nareszcie, po tylu lataeh, Polacy witali
  z radością odrodzone, własne wojsko.
    Przy końcu grudnia Piłsudski udał się do Wiednia na konferencję z NKN.
  Na bankiecie wydanym na jego cześć, Piłsudski zaapelował gorąco o jedność
  narodową: "Jako ryćerze walczący - powiedział - musimy mieć nie tylko
  siłę ramienia, ale moc głowy i serca. Tym uzupełnieniem jest zjednoczenie
  narodu w NKN. Rozum stanu musi uzupełnić naszą pracę i krwawe nasze
  ofiary.
    Zdarzył się wtedy dość charakterystyczny epizod, który rzuca światło na
  wzajemny stosunek Piłsudskiego i jego żołnierzy. Gustaw Daniłowski, wów-
  czas oficer legionowy przemawiając, robił Piłsudskiemu wyrzuty, że nie sza-
  nuje swego drogiego życia, że się naraża na kule; przekonywał, że tak robić
  nie powinien.
    Piłsudski gwałtownie uderzając pięścią w stół, przerwał Daniłowskiemu
  i powiedział ostro: "Baczność! Jeżeli chcecie publicznie krytykować waszego
  Komendanta, to zrzućcie mundury. Żołnierzami jesteście. Słuchać ślepo, a
  nie krytykować macie. Gdybym był komendantem armii, to postępowałbym
  jak komendant armii. Ponieważ jestem tylko pułkownikiem, więc robię to,
  co każdy porządny pułkownik robić powinien. Miejsce pułkownika nie jest
    za plecami żołnierzy. I gdyby wszyscy pułkownicy tak robili jak ja, to cie-
    szyliby się tym samym zaufaniem żołnierzy, jak ja!"**
    W początkach 1915 r. sytuacja wojenna stała się korzystniejsza dla Austrii
i Niemiec. Rosja, jak przewidywał Piłsudski, ten kolos na glinianych nogach,
zaczął się chwiać. Olbrzymia machina wojenna była źle zorganizowana i
wyćkwipowana. Dostawcy robili olbrzymie majątki, wszędzie panowało prze-
kupstwo. Intendentura pracowała niesłychanie niedbale. Austriacy i Niemcy
wzięli w ręce inicjatywę i od wielkiej bitwy pod Gorlicami posuwali się stale
naprzód. Zwycięstwo nie opuszczało obu armii. W czerwcu został zdobyty
Lwów. W sierpniu Rosjanie ewakuowali Warszawę i pod naporem nieprzy-
jaciela opuścili fortece Modlin i Kowno.
  6 sierpnia, w pierwszą rocznicę wojny, Piłsudski mógł dokonać bilansu
swej działalności. Rok ten nie przyniósł wprawdzie zmiany w sytuacji poli-
tycznej, ale na odcinku wojskowym osiągnięcia były poważne. Od Bożego
Narodzenia Pierwsza Brygada była prawie stale w akcji; odznaczała się w
bojach pod Łowczówkiem i Konarami. W rozkazie na pierwszą rocznicę
wojny mógł już Piłsudski powiedzieć:
  "Rok temu z garścią małą ludzi, źle uzbrojonych i źle wyposażonych,
rozpocząłem wojnę. Cały świat stanął wtedy do boju. Nie chciałem pozwolić,
by w czasie, gdy na żywym ciele naszej Ojczyzny miano wyrąbać mieczami,
nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tam brakowało.

* Op. cit., t. IV, s. 21-22
** Op. cit., t. IV, s. 22.

144



Nie chciałem dopuścić, by na szalach losów, ważących się nad naszymi
głowami, na szalach, na które miecze rzucono, zabrakło szabli polskiej!..
Rok minął. Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd
Polska. Nie brawura, nie błyskotka żołnierska stanowi najistotniejszą naszą
cechę, lecz ten przedziwny spokój i równowaga w pracy bez względu na
przeciwności, jakie nas spotykają... I teraz po roku wojny, jak w początku,
jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także Jej awangardą moralną
z umiejętnością zaryzykowania wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne".*
  W liście do mnie z zimy tego roku, pisał: "Kęty, 29/1.15 r. Stoimy tu
na odpoczynku. Wszystkim się on należy; a naturalnie i mnie. Przechorowa-
łem na influenzę, która jak zwykle pozostawiła długie ślady czy to w postaci
osłabienia, czy to w postaci zaziębienia. No i psychicznie trochę odpocząć
nie zawadzi, bo sława zarobiona była rzetelną i ciężką pracą psychiczną,
pełną nieraz ciężkich, pełnych bólu i goryczy chwil, które przeżywać musia-
łem, kieruj ąc tak dziwaczną nawą, j ak mój oddział, po fluktach tak nie
pewnych i wariackich jak nie powiem bój sam, lecz stosunki wojenne całego
otoczenia wojennego do nas. Więc odpoczywamy trochę chorując, trochę
zabezpieczając się od chorób, trochę bawiąc się. To samo robię ja, co i całe
wojsko. Nie powiem zresztą, żeby to było zabawne. Jutro szczepię sobie
tyfus, za tydzień cholerę, jednym słowem wszystkie choroby, jakie biednego
żołnierza spotkać mogą. No przynajmniej niojej garstki nie wybijają i to
już wygrana".
  Otrzymałam wiele takich listów w czasie wojny, ale nie ma między nimi
dwóch podobnych do siebie pod względem nastroju. Każdy z nich był od-
zwierciedleniem jego myśli w danej chwili, trudności, z którymi się borykał,
odczuciami przyrody i każdy zawierał pewną dozę humoru. Oto urywek z
listu spod Konar, z 27 maja 1915 r.: "Dwunasty dzień tańczymy wojenny
taniec koło Konar i Klimontowic. Strat mamy dużo i dopiero od trzech dni
panuje tak jakby zacisze, coś w rodzaju nowej Nidy. Okopujemy się, dru-
tujemy się, piszemy mnóstwo papierów i rysujemy szkice. Tak, że mam
chwilkę czasu swobodnego; mogę swobodnie spać po nocach, by w dzień
słuchać wycia granatów, lecących nad głową to do Rosjan, to od Rosjan
do naszej artyleru. Zresztą nic strasznego nie ma. A wiosna taka ładna.
Wyobraź sobie. W czasie bitwy stałem przy telefonie, gdzie się zbiegały
wszystkie nici bojowe. Telefon urządzony był w wąwozie, w wykopanej
jamie na zboczu góry w parku dworskim. Nad nami latały właśnie granaty
i szrapnele w obie strony; kule karabinowe w ogromnej ilości biły po drze-
wach parku, a zarazem podczas tego cudownego wieczoru księżycowego
słowik na sąsiednich drzewach w wąwozie darł się w niebogłosy, śpiewając
swą pieśń miłości, nie dbając o cały hałas bitewny i mordownię ludzką
dokoła. To był obrazek, którego póki życia nie zapomnę. Ta potęga życia
wobec potęgi śmierci jest niezwykle uderzająca. Piszę do ciebie z przerwami,


* Op. cit., t. IV, s. 40.

            145



  wciąż jakieś raporty, a czeka jeszcze Kasztanka, gdyż zaraz jadę do szpitala
  odwiedzić rannych. Więc przebacz, że piszę niewyraźnie...".
    Zwycięstwa odnoszone w polu w ciągu roku 1915 nie przyniosły żadnych
  zmian na lepsze w sytuacji politycznej Legionów. Sztab austriacki traktował
  nadal I Brygadę z niechęcią i nieufnością, a z Departamentem Wojskowym
  NKN doszło do otwartego konfliktu na tle werbunku i polityki niepodległo-
  ściowej. W tym czasie pisał Piłsudski do Departamentu: "Wy gwałtownie
  budujecie NKN w Królestwie, a ja staram się o zorganizowanie Królestwa
  samodzielnie, poza NKN, Wy w stosunkach z władzą z NKN chcecie prze-
  konać ich dokonywaną pracą godzenia Królewiaków z obydwoma tymi insty-
  tucjami. Ja nie szukam zupełnie godzenia tych spraw ze sobą, odwrotnie
  używam Królestwa jako argumentu przeciw niesłusznej i głupiej polityce
 zarówno Austrii, jak i NKN... Uważam, że wszelkie rezolucje ze strony
 Królestwa podtrzymujące NKN są złe i niepotrzebne. (My) obowiązani je-
 steśmy podtrzymywać NKN z tym co mamy, to znaczy z podkomendnymi
 i Wy jako część NKN; ale nie ma sensu politycznego wciągać do tego
 Królestwa i jego sił wewnętrznych, jego sił moralnych, gdyż one jedynie
 mogą stanowić podstawę do nowych kombinacji, gdy stara podstawa runie".*
    Dla charakterystyki stosunków, jakie wówczas panowały przytaczam tu
 list Wacława Sieroszewskiego:



'     29 VII 1915.
   Kochany!
   Przesyłam Ci numer "Kuriera Porannego" z ogłoszeniem o werbunku i
 otwarciu biura ewidencyjnego NKN. Odważyli się. Podli i głupi, ale zdecy-
 dowani. Musimy zareagować, albo położyć krzyż na naszych wpływach i
 przyszłość wojska polskiego oddać w ręce polskich zaprzańców i austriackich
 krętaczy. Sikorski i Downarowicz bardzo umiejętnie i przebiegle zorganizo-
 wali cały rój podleców albo głupców, podczas gdy nasi mazgaje radzili lub
 wałęsali się bezplanowo i bezcelowo, licząc na nie wiem co... Twoja obec-
 ność, choć konspiracyjna bardzo by się przydała, choć na parę godzin. Z
 oddala ludzie łudzą Cię i Ty sam się łudzisz. Jest dla nas gorzej niż myślisz,
 choć sprawa polska mimo wszystko posuwa się naprzód, tak wielki jest jej
 pęd historyczny, iż wytrzyma wszelkie głupstwa i podłości. Przyjeżdżaj kon-
 spiracyjnie do mego mieszkania Marszałkowska Nr 33 na placu Zbawiciela.
 Ściskam Cię serdecznie. Oddany Ci duszą i ciałem
           W. Sieroszewski* *

   Rok już przeszło minął jak Legiony stanęły do walki, ale ani stworzenie
 rządu polskiego, ani określenie stosunku państw centralnych do spraw pol-
 * Konstanty Srokowski, NKN. Zarys historii, Kraków 1923, s. 341-342.
 ** Oryginal listu w Instytucie Józefa Pitsudskiego.

 146



skich nie posunęło się naprzód. W miarę jak punkt ciężkości decyzji prze-
nosił się u mocarstw centralnych z Wiednia do Berlina NKN tracił coraz
bardziej na znaczeniu. W pewnych sytuacjach mógł jednak Komitet ode-
grać nadal rolę pośrednika z rządem austriackim. Na terenie Królestwa
sytuacja również nie przedstawiała się pomyślnie. Pod koniec 1915 r. Ros-
janie wycofali się na wschód, a na ich miejsce przyszła okupacja niemiec-
ka. Wpływy Narodowej Demokracji zmalały na skutek klęsk rosyjskich;
Roman Dmowski przeniósł się do Petersburga, a potem na Zaćhód. Społe-
czeństwo było jednak nadal bierne i podzielone na liczne partie, wśród
których niejedna nie miała postawy niepodległościowej. Piłsudski nie usta-
wał w dążeniach do ześrodkowania wysiłków politycznych społeczeństwa w
Królestwie, ale wszędzie spotykał się z niezgodą, małością i nieumiejętnoś-
cią współdziałania. A wojna nie szczędziła mu dowodów, w jak tragicznej
sytuacji znajdowała się Polska.
  Jednego dnia w rozmowie z rannym jeńcem, leżącym na wozie;-dowie-
dział się Piłsudski, że ów osiemnastoletni chłopiec pochodzi z tych okolic
co i on sam i jest krewnym jednego z kolegów z ławy szkolnej. Oto urywek
z opisu tej rozmowy:
  "Zbliżyłem się do rannego. Na wozie leżał młody, przystojny chłopiec
o kulturalnych rysach twarzy. Twarz trochę kurczyła się od bólu, oddychał
ciężko, oczy zaś jego utkwione były we mnie z jakimś pytającym wyrazem.
  - Możecie mówić? - spytałem.
  - Mogę - odpowiedział - a czy mogę zapytać?
  - O co idzie?
  - Żołnierze mi mówili, że pan także z Litwy, czy prawda?
  - Tak jestem z Litwy, z Wileńskiego.
  - Ja z Grodzieńskiego, nazwisko moje Stetkiewicz; wolno wiedzieć jak
pan się nazywa?
  - Piłsudski. Miałem w gimnazjum kolegów Stetkiewiczów.
  - Krewni - odrzekł z cicha. Łzy mu się zakręciły w oczach, szarpnął
swój płaszcz i zakrył nim twarz całą.
  Nie chciałem rozmawiać dalej. Było i mnie strasznie przykro, niedaleki
byłem od łez. Odwróciłem się i odszedłem, pytając doktora o ranę. Rana
nie była lekka, ranny trochę już gorączkował. Kazałem go natychmiast wy-
prawić do szpitala na tyły. Jeszcze przykrzej mi się zrobiło, gdym przejrzał
papiery, znalezione przy rannym podoficerze. Był tam list od matki, świeżo
otrzymany. List tchnął głęboką miłością matczyną i wielkim niepokojem o
syna. Zarazem jednak zawierał parę rzeczy, które dla mnie były zupełną
nowością w moich pojęciach o Litwie. Matka pisała, że wie z gazet, iż jest
już pod Krakowem, więc prawdopodobnie dowodzi nim albo generał Ruzski,
albo Brusiłow, obaj bohaterowie, za których co dzień modli się w kościele
za to, że obronili Litwę. Z pasją rzuciłem list na stół. Jeszczem dotąd żadnej
dewotki na Litwie nie widział, modlącej się za Rosjan! Ale ta młoda twarz

            147



mego rodaka, ustrzelonego przez moich żołnierzy, dotąd stoi mi w oczach,
jak żywe świadectwo ciężaru moralnego, który spadł wraz z wojną na Polskę
i Polaków. Przeklęte skutki wojny!"*.
  Po zajęciu Warszawy przez Niemców w sierpniu 1915 r. Piłsudski posta-
nowił stworzyć narzędzie nacisku politycznego na Niemców, ażeby ich zmusić
do wypowiedzenia się w sprawach Polski. Pojechał więc do Warszawy, ale
celu swego nie osiągnął. Niemcy zmusili go do wyjazdu. Między sobą mocar-
stwa centralne nie miały uzgodnionego stanowiska co do Polski. Ale zdawano
sobie sprawę, że Polska mogła dać półtora miliona żołnierza. Pokusa wzra-
stała w miarę wyczerpywania się własnych rezerw ludzkich. Wiedziano jed-
nak, że zanim by do tego mogło dojść należało Polaków czymś pozyskać.
Do przyznania Polsce niepodległości, czego żądał Piłsudski, nie byli gotowi.
Koncepcje ich wyrażały się w planach stworzenia państewka polskiego zwią-
zanego z Austrią względnie z Niemcami. Rozwiązaniu austriacko-polskiemu
sprzeciwiali się zarówno Węgrzy, jak Niemcy. Pierwsi z obawy o swoją
pozycję w dualistycznej monarchii, drudzy widzieli w tym zagrożenie utrzy-
mania zaboru pruskiego. Wobec braku jakiegokolwiek postępu w zakresie
politycznym Piłsudski oświadczył, że uważa rolę polityczną Legionów za
skończoną i przeciwstawił się dalszemu werbunkowi do Legionów. Uważał
jednak, że Legiony powinny nadal walczyć na froncie. Wstrzymał też podanie
się do dymisji i powrócił na front, gdzie pozostał do późnego lata 1916 r.
Akcji politycznej nie poniechał udając się od czasu do czasu na konferencje
do Lublina, Krakowa i Wiednia.

  Wobec nieokreślonej sytuacji politycznej Piłsudski przywiązywał tym
większą wagę do POW jako narzędzia w walce o niepodległość.
  Od chwili swych pierwszych partyzanckich potyczek z oddziałami rosyj-
skimi na początku wojny, POW rozwinęła się w silną organizację, pokrywa-
jącą siecią całe Królestwo i zachodnią część państwa rosyjskiego. Liczyła
wtedy kilkanaście tysięcy członków. Jak wykazywały statystyki peowiacy w
36% wywodzili się z chłopów, w 33% z robotników i rzemieślników, resztę
stanowiła młodzież i inteligencja zawodowa. POW nie miała żadnych orga-
nizacyjnych powiązań z PPS-Fr.Rew. Była organizacją całkowieie niepartyj-
ną. Istniał natomiast bliski kontakt i współdziałanie z Bojówką PPS-Fr.Rew.
W rozkazie do POW z sierpnia 1915 r. Piłsudski pisał:
  "Stoicie na posterunku najcięższym, jaki wypaść może polskiemu żołnie-
rzowi. Bez błyskotek zewnętrznych, które daje wojsko, bez moralnej satys-
fakcji walki z wrogiem, pierś w pierś i oko w oko, stoicie zagrożeni zewsząd
przez niewidzialnego nieprzyjaciela jak żołnierz postawiony na posterunku,
powszechnie uważanym za stracony. Lecz, żołnierze, gdyby Was brakowało,
brakowałoby koniecznego nieodbicie w każdym wojsku ogniwa. Brakowało-
by tego tonu, który jedynie czyni wojnę - wojną narodową i zespoloną


* Pisma zbiorowe, t. IV, s. 315-316.

148



najściślej z tragicznymi tradycjami walk naszych ojców i dziadów... Znam
warunki pracy #Vaszej, wiem, jak szalenie wpływają one na rozkład energu
i woli ludzkiej, jak łatwo wprowadzają w stan zdenerwowania, najniebezpie-
czniejszy w każdej wojnie. Gdym tu wykuwał duszę nowoczesnego polskiego
żołnierza, za jedno z pierwszych swych zadań uważałem wyrobienie w lu-
dziach spokoju i wewnętrznej równowagi - bez względu na to, co się dzieje
dokoła. I oto teraz jesteśmy sławni właśnie z powodu nadzwyczajnego spo-
koju, z którym przeprowadzamy pracę wojenną. Wam tego spokoju, tych
nerwów, ze stali wykutych, więcej, niż nam potrzeba. I, jeżeli tu udało mi
się w prędkim czasie uczynić to, co uważam za niemożliwe, dzielne wojsko
bez żołnierzy i oficerów z powołania, tak chciałbym z Was wytworzyć inną
tzw. niemożliwość - żołnierza w całym tego słowa znaczeniu w warunkach
pracy konspiracyjnej. Pracy, odwagi i spokoju".*
  W celu zdobycia pieniędzy na szkolenie i ekwipunek dla POW oficerowie
Pierwszej Brygady dobrowolnie oddawali na ten cel większość swego żołdu,
zatrzymując dla siebie tylko 100 koron miesięcznie bez względu na rangę.
Jednym z dowodów, że pieniądze te nie poszły na marne było to, że w
jesieni 1915 r. batalion POW z Warszawy mógł dołąCzyć w polu do Legionów
na froncie wołyńskim, gdzie stoczył zwycięskie walki. Niestety, zginął wtedy
Tadeusz Żuliński, organizator POW w zaborze rosyjskim.
  W roku 1915 pracowałam jako komendantka kurierek w Legionach, ad-
ministrowałam bibułą propagandową i pomagałam przy rekrutacji. Nie ule-
gało wątpliwości, że prędzej czy później policja niemiecka zwróci na mnie
uwagę. Stosunek Niemców do Piłsudskiego w owym czasie można było okre-
ślić jako mieszaninę oficjalnego szacunku i skrytej podejrzliwości. Armia
niemiecka, ze swoją militarystyczną tradycją, patrzyła na Legiony jako na
wojsko nieregularne, na czele którego stał rewolucjonista. Ze względu jed-
nak na to, że Legiony i Piłsudski byli sprzymierzeńcami Austrii, alianta
niemieckiego, musieli tolerować tego człowieka, który stał na czele polskich
oddziałów. To jednak nie przeszkadzało Niemcom tępić POW jako organi-
zacji tajnej, o celach dla nich niebezpiecznych.
  W Warszawie rządził gubernator niemiecki von Beseler. Policja niemie-
cka zastąpiła policję rosyjską, więzienia były zapełnione tak jak przedtem.
Na tle takiej sytuacji w listopadzie 1915 r. aresztowano mnie w domu, pod
zarzutem uprawiania agitacji za werbunkiem do "organizacji nielegalnej,
znanej pod nazwą POW".
   Osadzono mnie na Pawiaku, znanym mi już dobrze sprzed kilku lat,
teraz pod niemiecką administracją. Wewnętrznie niewiele się tam zmieniło.
Całą różnicę stanowiło właściwie tylko to, że dozorcy nosili inne mundury,
a korytarze i cele wydawały się trochę czyściejsze niż dawniej. Moje dwie
towarzyszki w celi zostały zaklasyfikowane jako "kryminalistki" dlatego, że
ich mężowie siedzieli w więzieniu za kradzież. Przez kilka tygodni przebywa-


* Op. cit., t. IV, s. 38-39

            149



łyśmy w mrocznej wilgotnej celi z oknem umieszczonym wysoko i podbitym
deską. Nie miałyśmy zupełnie światła, ani nawet świecy. Na szczęście było
ciepło, bo palono w piecu. Otwierałyśmy więc drzwiczki od pieca, aby żar
oświecał nam nieco pokój w mroczne dni zimowe. Moje współtowarzyszki
niedoli były miłymi kobietami. Kiedy siedziałyśmy razem pod piecem, opo-
wiadały o swoich kłopotach rodzinnych. Po jakimś tygodniu zostały one
zwolnione i wtedy zostałam sama. Przy drzwiach stał żołnierz niemiecki,
pilnując ażebym nie porozumiała się z więźniami w sąsiedniej celi. Pewnego
dnia wieczorem, gdy leżałam na łóżku, żołnierz wszedł do celi i zanim się
opamiętałam nachylił się nade mną. Zdążyłam zerwać się na nogi, i zagro-
ziłam, że jeżeli nie wyjdzie natychmiast zacznę krzyczeć. Na szczęście znałam
język niemiecki. Ta groźba poskutkowała. Wyszedł.
  Po jakimś czasie przeniesiono mnie do innej celi. Zastałam w niej panią
Klempińską, również więźnia politycznego i członka PPS-Fr.Rew. Z nią to
wyjeżdżaliśmy 6 sierpnia z Krakowa w ślad za Kadrówką jednym wozem.
  Warunki życia więziennego różniły się od czasów rosyjskich tylko tym,
że jedzenie było trochę lepsze. Na śniadanie dawano kubek herbaty i kawa-
łek suchego chleba, na obiad kaszę, a na kolację gorącą wodę. Po pewnym
czasie odbył się mój proces. Sąd orzekł, że jestem winna prowadzenia nie-
dozwolonej agitacji za wstępowaniem do POW. Skazano mnie na osadzenie
w obozie odosobnienia. Po wyroku warunki życia poprawiały się o tyle, że
mogłam już otrzymywać paczki żywnościowe. Przedtem byłam stale głodna
i ogromnie wychudłam. Jakże smakowało mi jedzenie przesyłane w wałów-
kach przez znajomych za pośrednictwem mego adwokata p. Franciszka Pa-
schalskiego. Stan taki nie trwał jedn#k długo, bo w dwa tygodnie po wyroku
odstawiono mnie i panią Klempińską do Szczypiorna pod Kaliszem. Z War-
szawy jechałyśmy razem z panami Aleksandrem Hertzem, Feliksem Turowi-
czem i Aleksandrem Sulkiewiczem. Wszyscy oni byli członkami PPS-Fr.Rew.
Na dworcu w Warszawie rozłączono nas z Sulkiewiczem, którego osadżono
oddzielnie. Po długich staraniach przyjaciół pozwolono mu wróeić do zaboru
austriackiego, gdzie udało mu się wstąpić do Legionów. Wkrótce potem
zginął na froncie ratując rannego. W tak szlachetny sposób zakończył swoje
życie nasz najserdeczniejszy przyjaciel, nieugięty bojownik o niepodległość,
Tatar i Polak. Osierocił ukochaną żonę i dwie córki.
150




MOJE INTERNOWANIE W SZCZYPIORNIE I W LAUBAN
- AKT 5 LISTOPADA 1916 r.

  Szczypiorno nie robiło miłego wrażenia. Proszę sobie wyobrazić kawał
pola, otoćzony drutami, z błotem prawie po kolana, poprzecinany liniami,
znaczącymi ziemianki, w których mieszkało około 4000 jeńców i 100 osób
cywilnych. Dla całości obrazu dodać jeszcze należy ponure grudniowe popo-
łudnie i drewniane twarze żołnierzy niemieckićh. Było nas sześcioro więź-
niów politycznych: p. Klempińska, ja i czterech mężczyzn, w tym Hertz,
Turowicz i Drecki. Młody porucznik wziął listę do ręki, przeczytał każde
nazwisko, zawód i wyrok, ostrzegł przed próbą ucieczki i dał znak straży.
Czterej mężczyźni pomaszerowali w jednym kierunku, a my w drugim.
  Dowiedziałam się, że obóz miał być początkowo zbudowany z drewnia-
nych domków, ale kiedy zabrakło budulca, władze znalazły pomysłowe wyj-
ście: wykopano obszerne ziemianki, z drewnianymi, na metr wysokimi nad-
budówkami, które miały małe okienka. Na pierwszy rzut oka z dalszej
odległości wyglądało to jak budy dla psów. Brnęliśmy przez błoto, a deszcz
padał nieprzerwanie. Wartownicy informowali nas, że taka pogoda trwa już
od końca października.
  Wreszcie po drewnianych schodkach sprowadzono nas do jakiejś jaskini.
W baraku unosił się ciężki, zimny zapach grobowca. Gdy oczy przyzwyczaiły
się do półmroku, dostrzegłyśmy, że jest to olbrzymia ziemianka, podzielona
na pół dość głębokim r,owem, zakrytym deskami. Było to pomieszczenie
obliczone na osiemdziesięciu mężczyzn. Rów, jak się później okazało, służył
do zbierania wody w czasie silnych deszczów. Poza nami, kobiet w Szczypio-
rnie jeszcze wtedy nie było; po pewnym czasie dodano nam do naszej zie-
mianki młodą służącą. Zimno panowało straszliwe. Za łóżka służyć nam
miały dwa worki ze słomą, a za przykrycie koce. W środku ziemianki stał
wprawdzie żelazny piecyk, ale wiatr hulał swobodnie, wpadając przez drzwi
i okna. Krzeseł ani stołu nie było.
  Przez pierwszych kilka minut stałyśmy osłupiałe, nie wiedząc co robić.
Dopiero gdy strażnik wrócił z jakimiś papierami, które musiałam podpisać,
odzyskałam pewność siebie. Zażądałam natychmiastowego widzenia się z
komendantem obozu. Strażnik zdumiony podobnym żądaniem stwierdził, że

            15#



jest to niemożliwe, że jest to sprzeczne z przepisami i że pora jest zbyt
spóźniona. Przełamałam jednak jego upór, żądając stanowczo, aby przekazał
moją prośbę swemu oficerowi. Po pół godzinie strażnik przyniosł wiadomość,
że komendant mnie przyjmie po... dezynfekcji. Wybuchnęłyśmy głośnym
śmiechem, na co oniemiały strażnik wykrztusił po chwili z wielkim trudem,
że dokonanie dezynfekcji należy do przepisów obozowych. Za parę minut
wtajemniczono nas w tę ceremonię.
  Znalazłyśmy się w małym pokoiku, gdzie wysoka, ponura Niemka roze-
brała nas do naga, a z naszych sukni zrobiła dwa ciasne pakunki. Następnie
zaprowadziła nas do łazienki. Po napuszczeniu wody do wanien nasypała
bardzo dużo jakiegoś środka dezynfekcyjnego i kazała nam się kąpać. Sama
odeszła z naszymi ubraniami, nie zamykając za sobą drzwi. Trzęsłyśmy się
z zimna. Wody w wannach było bardzo mało, ale za to była tak gorąca,
że wykąpanie się było zupełnie niemożliwe. Zatrzasnęłyśmy otwarte drzwi
i zaczęłyśmy się myć pośpiesznie, na zmianę szczękając zębami z zimna lub
sycząc z bólu, pod dotknięciem parzącej wody. Wkrótce byłyśmy czerwone
jak raki. Po piętnastu minutach Niemka zjawiła się z grubymi szmatami,
które miały służyć za ręczniki, każąc nam czekać, aż suknie nasze wyschną.
W międzyczasie wymyła każdej z nas głowę w silnym rozczynie karbolu, z
takim skutkiem, że włosy zbiły się w kołtun. Trzeba było dwóch czy trzech
tygodni na to, aby doprowadzić nasze fryzury jako tako do porządku.
  Potem nastąpiło badanie lekarskie przez lekarza wojskowego, który po
orzeczeniu, że jesteśmy zdrowe, dał nam po dwa zastrzyki szczepionki prze-
ciwtyfusowej. Przedstawiciel niemieckiej wiedzy medycznej nie uznawał wi-
docznie sterylizacji, bo igły przy tym zabiegu nie zmienił. Podczas gdy nas
poddawano tym zabiegom, w drugim pokoju dezynfekowano nasze suknie
z tak niemiecką dokładnością, że moja granatowa suknia nabrała koloru
zielonego, a skórkowe rękawiczki p. Klempińskiej skurczyły się przynajmniej
o cztery numery.
   Po tym wszystkim uznano, że mogę już stanąć przed obliczem komendan-
ta obozu. Był to niemłody już człowiek, Prusak, o czarujących manierach.
Przyjął mnie bardzo uprzejmie i cierpliwie wysłuchał uwag na temat ziemia-
nki. W odpowiedzi, współczując nam, wyjaśnił, że obóz nie był przeznaczony
dla kobiet, że my jesteśmy pierwsze, które się w nim znalazły i jeżeli się
zgodzę na jego propozycję, to gotów jest obejść ze mną jutro rano wszystkie
inne wolne ziemianki, abym sobie wybrała inną, odpowiedniejszą dla nas.
W sprawie łóżek, wysłał już zapotrzebowanie do intendentury.
  To było wszystko, co udało mi się uzyskać. Trzeba więc było cierpliwie
przetrwać do rana. W życiu nie miałam tak złej nocy, jak ta, pierwsza w
Szczypiornie. Nawet więzienie na Daniłłowiczowskiej było w porównaniu z
ową ziemianką lepsze. Choć tu nie było ani smrodu, ani zaduchu, przeciwnie,
miałyśmy aż nadmiar świeżego powietrza, to jednak tam nie widziałam przy-
najmniej ani jednego szczura. W Szczypiornie były ich masy. Jeszcze teraz
otrząsam się ze wstrętem na wspomnienie tych włochatych, oślizgłych i ru-
152



chliwych zwierząt, co noc bez przerwy urządzających sobie na nas harce.
Sytuacja nie zmieniła się na lepsze i w nowej ziemiance, dokąd zgodnie z
obietnicą komendanta przeniesiono nas następnego dnia. Spać nie było mo-
żna inaczej jak z głową wtuloną pod koc, starając się nie zwracać uwagi na
harcujące na sobie szczury. Było to możliwe, o ile jakiś przemyślniejszy z
nich nie wygryzał dziury w kocu. Wtedy, oczywiście, spanie stawało się
niemożliwe.
  Dni mijały wolno. Żadnej łączności ze światem nie było. Niby to pozwolono
nam otrzymywać listy, ale te prawie nigdy do nas nie docierały. Od Piłsudskiego
dostałam tylko jeden, choć, jak się później dowiedziałam, pisywał bardzo czę-
sto. Ten brak wiadomości o tym co się działo w świecie, stanowił istną torturę.
Od czasu do czasu któryś ze strażników dawał jeńcom gazetę niemiecką, która
wędrowała z rąk do rąk tak długo, dopóki nie rozsypała się w strzępy. Za cały
czas pobytu udało nam się zdobyć tylko jedną książkę; było to życie Cezara.
Znałyśmy ją na pamięć i nieraz, gdy odzywał się w nas wisielczy humor, cytowa-
łyśmy sobie z niej nawzajem całe stronice.
  Obóz był podzielony na dwie części, jedną rosyjską, drugą francuską.
Każda z nich miała odrębną kuchnię. Chociaż surowe produkty były w obu
te same, na ogół bardzo dobre i w dużej ilości, to jednak jedzenie jednej
i drugiej różniło się znacznie. Francuzi, mimo że nie rozporządzali zawodo-
wymi kucharzami umieli przyrządzać smaczne potrawy. Rosjanie natomiast,
biernie przyjmując zawsze zrządzenia losu, w ten sam sposób odnosili się
także do jedzenia; cokolwiek im dano, czy to były ryby, mięso, pomidory,
kartofle, czy rumbarbarum, wszystko pakowali do jednego kotła, a po ugo-
towaniu wydzielali warząchwią jednakowe porcje na talerz. Nam pozwolono
jeść u siebie, ale jedzenie musiałyśmy brać z kuchni rosyjskiej. Tak nam
to jedzenie dokuczyło, że zwróciłyśmy się do komendy obozu o pozwolenie
na korzystanie z kuchni francuskiej. Niestety, w biurokratycznych zarządze-
niach nie znaleziono podstaw na wydanie takiego pozwolenia.
  Grudzień kończył się w atmosferze nieopisanego przygnębienia. Deszcz
padał bez przerwy, woda wlewała się do rowów, zalewała ziemianki, stale
grzęzło się w błocie. W czasie Bożego Narodzenia siedziałyśmy z p. Klem-
pińską przy piecu, wspominając szczęśliwsze święta w przeszłości. Oczywiście
przypominały mi się Suwałki i beztroskie lata dziecięce, kiedy wieczorem
stałyśmy przy oknie, spoglądając jak śnieg pokrywa białym dywanem ogród
i wypatrując pierwszej gwiazdki. Czekałyśmy na to niecierpliwie, po cało-
dziennym poście, a wieczerzy wigilijnej nie można było przecież rozpocząć
przed rozbłyśnięciem na niebie pierwszej gwiazdy betlejemskiej. Z kuchni
dolatywał śmiech i głośne rozmowy; to Anusia, Rozalia i ciotka Maria przy-
gotowywały dwanaście dań postnych, z zupą grzybową, kisielem na początku
i kutią na końcu wigilu, a także masę świątecznego ciasta. Na stole ułożone
było pod obrus siano, na pamiątkę, że Dzieciątko urodziło się w stajni na
sianie, a na choince błyszczą cukierki w kolorowych papierkach i czerwone
jabłka.


           153



  - Pamiętam - mówi p. Klempińska - że lalki z waty i papieru robiło
się u nas już na miesiąc przed świętami. A zamiast cukierków wieszałyśmy
na choince ciastka.
  - A my zabawki - zabrzmiał głęboki bas od proga.
  To nasz strażnik, jeden z nielicznych, którzy umieli trochę po polsku,
szukał schronienia przed deszczem i wspomnień świątecznych.
  - Ojciec wycinał nam zabawki z drzewa w długie wieczory zimowe...
  Na chwilę zapomniałyśmy o tym, że słuchamy wroga. Żołnierz opowiadał
jak w dzień wigilijny szedł z braćmi do lasu, żeby ściąć świerk kształtny i
wysoki, taki co sięgał aż do sufitu. Matka ubierała go zabawkami, piernikami
i ciasteczkami migdałowymi w kształcie korony. Po chwili urok wspomnień
prysnął. Żołnierz zapytał się o Legiony. Nie mógł zrozumieć dlaczego Polacy
z własnej woli walczą za Austrię? Czy tak bardzo kochają Franciszka Józefa,
że aż krew gotowi przelewać za niego?
  Wyjaśniłam, jak mogłam, nasze stanowisko i sytuację Polski.
  - A, tak wolność - odrzekł na to - każdy by walczył o nią, gdyby
wiedział jak. Nam socjaliści obiecali wolność, ale ja im nie wierzę, choć
sam jestem socjalistą.
  O wojnie wiedział niewiele. Patrzył na nią oczyma swej kompanii lub
co najwyżej batalionu, obejmując tylko wąski odcinek, na którym bił się z
Rosjanami. Polityczną stroną wojny nie interesował się zupełnie. Na koniec
rzekł swym bawarskim akcentem:
  - Gnadige Frau, pani wie więcej niż ja i moi koledzy, a może i więcej
niż nasi oficerowie. Niech mi pani powie, po co właściwie jest ta wojna?
  Było to pytanie, które często słyszałam również z ust jeńców rosyjskich.
Uprzytomniłam sobie w ten wieczór wigilijny, jak olbrzymia odpowiedzial-
ność moralna spoczywa na ludziach rządzących państwami, na rozkaz których
miliony muszą iść ślepo przeciw sobie, ażeby się nawzajem wyniszczyć.
  W lutym komendant obozu zawiadomił nas, że mamy być przeniesione
do obozu w Lauban na Śląsku. Wyraził przy tym nadzieję, że tam będziemy
czuły się o wiele lepiej. Żegnał nas z tak naturalną uprzejmością, jakbyśmy
były jego gośćmi, a nie więźniami. Mam jak najlepsze wspomnienia z roz-
mów z tym Niemcem, który był jednocześnie kulturalnym Europejczykiem.
  Lauban to ładne miasteczko na Śląsku, leżące wśród lasów. Obóz wyglą-
dał o wieleůlepiej niż Szczypiorno. Składał się z olbrzymich baraków dr#w-
nianych, oddzielonych od siebie wysokimi, drewnianymi płotami. W jednej
części znajdowali się cywile, w drugiej jeńcy rosyjscy, w trzeciej Francuzi,
dwóch Anglików zaś ulokowano oddzielnie. Wśród cywilów sporo było Li-
twinów, ewakuowanych z frontu, kobiet i dzieci, które z czasem zaczęły
przychodzić do mnie na lekcje polskiego. Razem ze mną mieszkała p. Klem-
pińska, jakaś guwernantka Francuzka, którą okupacja niemiecka zastała w
Warszawie, prześliczna młoda Polka, kochanka znanego szpiega rosyjskiego,
sama również podejrzana o szpiegostwo, a żona właściciela ziemskiego, ofi-
cera Polaka z armii rosyjskiej.

154



  Życie obozowe płynęło bez porównania znośniej niż w Szczypiornie.
Wolno nam było nawet wychodzić do miasteczka po zakupy, choć z biegiem
czasu nie można było kupić nawet takich "luksusów" jak sardynki, czekolada
czy mydło. Pogarszał się również wikt obozowy i drastycznie zmniejszono
racje żywnościowe i to nie tylko nam, ale nawet straży obozowej. Tylko
Francuzi nie ucierpieli, bo francuskie instytucje charytatywne zaopatrywały
ich w obfite paczki. Oficerowie niemieccy kupowali od Francuzów czekoladę,
ale nie bezpośrednio, na to byli za dumni; korzystali z pośredników. Jednym
z nich była mieszkanka naszego baraku, owa żona oficera, wspomnianego
ziemianina, śliczna kobieta. Łatwo się domyślić, że cieszyła się wielkim
powodzeniem u Francuzów, dzięki czemu barak był zawsze doskonale poin-
formowany o rozwoju sytuacji w obozie i na świecie. Na szczęście, straż
obozowa nie zabraniała rozmów przez wysokie parkany - jedyną drogę
porozumiewania się wzajemnego.
  W tym różnorakim zbiorowisku, jakim był obóz, doskonale można było
obserwować cechy narodowe mieszkańców. Tak więc owi dwaj Anglicy,
zgodnie z przysłowiową swoją rezerwą trzymali się zupełnie na uboczu, gdy
spotykali kogoś znajomego z widzenia, np. w drodze do miasteczka, uśmie-
ehali się uprzejmie. Ale wszystkie próby zbliżenia się do nich ze strony
towarzyszy niedoli systematycznie i stanowczo odsuwali. Rosjanie, prawie
bez wyjątku niepiśmienni chłopi, godzili się z losem w sposób fatalistyczny,
nie starając się polepszyć swego położenia w żaden sposób. Francuzi, między
którymi było wielu adwokatów, doktorów i urzędników, patrzyli na życie z
filozoficznym uśmiechem, urządzali przedstawienia i koncerty, jednym sło-
wem - byli duszą naszego życia towarzyskiego obozu.
  Co tydzień odbywał się albo koncert, albo przedstawienie. Ale chociaż
talentów nie brakowało, to jednak po kilku miesiącach program zaczynał
już być raczej monotonny. Największą zabawę sprawiali mi Niemcy swoim
stosunkiem do widowni. Miejsca były podzielone z iście niemieckim stosowa-
niem się do etykiety i porządku społecznego. W pierwszym rzędzie siedzieli
niemieccy oficerowie; w drugim tzw. bessere Damen, do których należały
lokatorki naszego baraku oraz kilka Litwinek; za nami szli bessere Franzo-
sen, to znaczy ci jeńcy francuscy, którzy pochodzili z zawodowej inteligencji
(razem z nimi siedzieli lekarze rosyjscy); problem angielski został rozwiązany
w ten sposób, że obaj Brytyjczycy zostali umieszczeni oddzielnie w kącie
sali. Za "lepszymi" Francuzami siedzieli Francuzi "zwyczajni", a za nimi
masa "zwyczajnych" Rosjan, składająca się z Kałmuków, Kozaków, dorod-
nych synów Kaukazu i przedstawicieli wielu innych narodów.
  W jednym z baraków, skrupulatnie oddzielonym od reszty, mieszkało
kilkanaście kobiet, które Niemcy z charakterystyczną dla siebie bezpośred-
niością nazwali prostytutkami. W istocie tylko jedna z nich zasługiwała na
to miano; resztę nędza i warunki wojenne zmusiły do sprzedawania siebie
na ulicach Warszawy. Dwie z nich były nauczycielkami w szkole prywatnej,
zamkniętej z wybuchem wojny, jedna pracowała przed wojną w znanej

            155



        firmie mód, która również przestała istnieć w czasie wojny, jeszcze inna
        była sekretarką bogatej cudzoziemki, która wyjechała z Polski tuż przed
        wojną. Każda z nich, jak i wiele innych kobiet zamkniętych w "Numerze
        X", jak nazywano ich barak, przeszła wielką txagedię.
  Ich los ówczesny był nie do zniesienia. Obłożono je mnóstwem upoka-
        rzających przepisów, a gdy tylko pokazały się na codziennym spacerze, żoł-
        nierze lżyli je otwarcie. W nocy, młodsi z nich przechodzili przez płot do
        "
Numeru X" i zmuszali je do stosunków z sobą. Jedna z nich, dziewczyna
        siedemnastoletnia, którą zamknięto w obozie razem z matką, tak gorzko
        płakała opowiadając mi o tych nocnych upokorzeniach, że wzburzona zapro-
        testowałam u lekarza obozowego przeciw tym zwierzęcym ekscesom. Lekarz
        zdziwił się bardzo mojemu oburzeniu i nie widząc na nie żadnego usprawie-
        dliwienia powiedział jedynie, że owe kobiety są jeńcami, a obecnie jest
        wojna. Stanowezo odmówił memu żądaniu, aby coś uczynić dla "Numeru
        X". Na tym się jednak nie skończyło.
  Pewnego wieczoru wpadła do naszego baraku jedna z Litwinek, wołając,
        że wszystkie kobiety w "Numerze X" popełniły samobójstwo. Pobiegłyśmy
        tam bez zwłoki i ku naszemu przerażeniu ujrzałyśmy kilka kobiet leżących
        na podłodze i wijących się w bólu; reszta siedziała zawodząc płaczem na
        łóżkach. Okazało się, że z rozpaczy większość z nich usiłowała popełnić
        samobójstwo, połykając po kilkanaście igieł.
  Strażnik wrócił z wiadomością, że doktora obozowego nie można nigdzie
        znaleźć, a apteka jest zamknięta. Sytuacja była rozpaczliwa. Najbliższy szpi-
        tal był oddalony o kilkanaście kilometrów, a wobec apatii władz obozowych
        brak było czasu na zorganizowanie transportu. Pozostawał jedynie prymity-
        wny środek: kasza. Szczęściem miałyśmy ją w baraku. Ugotowałyśmy na-
        tychmiast dużą jej ilość i siłą zmusiłyśmy nieszczęsne kobiety do zjedzenia.
        Okazało się, że był to środek zupełnie wystarczający. Żadnego wypadku
        śmierci nie było, choć wiele kobiet później przez dłuższy czas czuło się
        bardzo źle. Wiadomość o tym wypadku dotarła do komendy obozu; przepro-
        wadzono oficjalne dochodzenie. Skończyło się na tym, że młodszym miesz-
        kankom "Numeru X" pozwolono przenieść się do naszego baraku.
  Przeszła wiosna, minęło lato roku 1916, zaczęła się jesień, a my nadal
        siedziałyśmy w Lauban. Dochodziły nas wiadomości, że Rosja ciągnie już
        ostatkiem sił i że Niemcy zwyciężają na froncie zachodnim. Jednak straż
        obozową zastąpiono starszymi żołnierzami, niezdatnymi do służby frontowej.
  Trzęsłyśmy się z zimna we wrześniu i październiku, bo węgla ani drzewa
        nie wydzielano, a racje żywnościowe gwałtownie się zmniejszały. Doszło w
        końcu do tego, że racja dzienna składała się z kromki chleba, wypiekanego
        z mieszaniny lichej mąki i kartofli, oraz z talerza brukwi gotowanej w krwi
        bydlęcej. Nie można tego było jeść inaczej jak z zatkanym nosem, jak
        najgorsze lekarstwo. Pamiętam, że mało nie rozpłakałam się z radości, kiedy
        jednego razu jeniec pracujący na sąsiednim gospodarstwie dał mi parę kar-
        tofli.


        156



  Trudno było w takim położeniu zachować pogodę umysłu. Nawet Fran-
cuzi stracili humor, a żołnierze niemieccy wyglądali jakby sami byli jeńcami.
Dla mnie najgorszą rzeczą był brak wiadomości. Kończył się już rok 1916,
a ja nie otrzymałam ani jednego listu od Piłsudskiego ani innych znajomych.
Z gazet niemieckich, które docierały regularnie do obozu, wiedziałam, że
walczy z Legionami nad Styrem. "Pocieszałam się", że jeżeliby zginął lub
dostał się do niewoli, dowiedziałabym się o tym na pewno z gazet. Na żaden
list nie dostałam odpowiedzi. Później okazało się, że ani jeden do niego
nie dotarł. Ten sam los spotkał listy, które wysyłałam do rodziny i znajo-
mych. Nie pozostawało mi więc nic innego jak tylko czekać.
  Wreszcie pewnego wieczora, w początkach listopada 1916 r., kiedy wy-
chodziłam z przedstawienia obozowego, przystąpił do mnie znajomy oficer
niemiecki, adwokat z cywila, który od czasu do czasu wyświadczał mi drobne
usługi.
  - Zdaje mi się - rzekł z uśmiechem - że to już chyba ostatnie przedsta-
wienie.
  - Dlaczego? - spytałam.
  - Dlatego, że za dzień, dwa, będzie pani wolna. Niemcy proklamowały
niepodległość Polski.
  Po kilku dniach znalazłam się w Warszawie.
  Tam dopiero dowiedziałam się jak wygląda sytuacja i czemu zawdzięczam
swoje zwolnienie z obozu. Otóż rok 1916 był bardzo ciężki dla mocarstw
centralnych. W lipcu Rosjanie rozpoczęli zupełnie nieoczekiwanie wielką
ofensywę, która przełamała front austriacki. Niemcy, potrzebujący jak naj-
więcej żołnierzy na front zachodni, niecierpliwili się austriackimi żądaniami
pomocy. Austria zaczęła się stawać ciężarem, a Polska ze swymi setkami
tysięcy ludzi zdolnych do noszenia broni, stanowiła wspaniatą rezerwę wojen-
ną. Laudendrof postanowił pozyskać Polskę za cenę deklaracji jej niepodle-
głości. Prawda, że musiało to sprowadzać trudności w zaborze pruskim i
powodować komplikacje z Węgrami, ale w porównaniu z celem doraźnym,
były to sprawy drugorzędne. Przede wszystkim chodziło o wygranie wojny.
Rząd niemiecki i austriacki podzieliły poglądy Laudendorfa.
  W tym czasie Piłsudski prowadził dwie wojny: jedną na froncie, gdzie
na Legiony spadły najcięższe zadania bojowe w czasie ofensywy rosyjskiej
i drugą - z Austriakami i NKN-em, który nadal wiązał przyszłość Polski z
monarchią habsburską. Piłsudski zwołał radę pułkowników, dowódców for-
macji legionowych, na której postanow_iono zwrócić się do Austrii o wyraźną
wypowiedź, co do przyszłości Polski i z żądaniem uznania oficjalnie brygad
legionowych za wojsko polskie.
  W lipcu ofensywa Brusiłowa osiągnęła punkt szczytowy. Front został
przełamany. Armia rosyjska zwaliła się całym ciężarem na oddziały polskie
pod Kościuchnówką. Przez trzy dni trzy brygady Legionów walczyły z dwoma
dywizjami piechoty i czterema dywizjami kawaleru rosyjskiej. Potem, na
rozkaz dowództwa austriackiego, wycofały się w zupełnym porządku na nowe

            157



pozycje, ale z bardzo ciężkimi stratami, gdzie rozpoczęły się nowe boje pod
Stochodem. Męstwo i umiejętność, którą wykazały Legiony w bitwie pod
Kościuchnówką wzbudziły u Niemców podziw, który oddziałał na ich dalszą
politykę w stosunku do Polski. Dla Piłsudskiego te ciężkie walki były źró-
dłem dumy i jednocześnie goryczy. Dumny był ze swych żołnierzy, którzy
powstrzymywali przeważające siły rosyjskie pod huraganowym ogniem arty-
lerii, załamując wielokrotne ataki na bagnety i masową szarżę kawalerii. Z
drugiej strony myślał o celu, dla którego wiódł do bitwy swoich żołnierzy
i za który oni życie oddawali. Dwa lata przeszło na nieustannych walkach,
ale nie było żadnych przejawów, że chociaż o krok zbliżyliśmy się do niepo-
dległej Polski. W drugą rocznicę wymarszu Pierwszej Kadrowej w ten sposób
przemówił do swoich wojsk: "Gdym wyprowadzał was z murów nieufnego
w wasze siły Krakowa, gdym wchodził z wami do miast i miasteczek Króle-
stwa, widziałem zawsze przed sobą widmo upiorne, powstające z grobów
ojców i dziadów - widmo żołnierza bez ojczyzny. Czy takimi zostaniemy w
historii, czy po nas zostawimy jedynie krótki płacz niewieści i długie nocne
rodaków rozmowy - pokaże przyszłość".*
  Wobec bierności Austriaków w sprawach polskich postulatów Piłsudski
dla wyrażenia protestu podał się do dymisji 29 lipca. Dymisja po miesiącu
została przyjęta. Tego Piłsudski nie oczekiwał. Okazało się później, że stało
się to na żądanie Niemców. Von Beseler, gubernator Warszawy, od dawna
odnosił się wrogo do politycznej działalności Piłsudskiego i żądał utworzenia
armu polskiej niezależnie od Legionów; Austriacy grali na zwłokę. Lepiej
od Niemców zdawali sobie sprawę z rosnącej popularności Piłsudskiego i
doceniali wymowę takiego przejawu jak wybicie na jego cześć złotego me-
dalu, który został mu doręczony z deklaracją podpisaną przez 50 000 osób.
Liczono się także z polskim przedstawicielstwem w parlamencie wiedeńskim.
  Wreszcie 5 listopada 1916 r. ogłoszono bardzo manifestacyjnie akt o
niepodległości Polski, która miała być złączona więzami wspólnych interesów
z Niemcami i Austrią. Piłsudski wyjechał z Krakowa do Warszawy. Z miejsca
jednak okazało się, jakie są istotne intencje niemieckie. W następnym tygo-
dniu pojawił się oficjalny komunikat, zapowiadający, że mocarstwa centralne
będą na razie sprawować nadal administrację na terenach polskich i wzywa-
jący Polaków do wstępowania do wojska.
  Trzeba pamiętać, że NKN niezależnie nawet od tego, że wiązał przyszłość
Polski z monarchią habsburską, co nie odpowiadało dążeniom większości
społeczeństwa, nie był już wtedy reprezentacją wszystkich stronnictw zaboru
austriackiego. Zasięg jego działalności obejmował zrazu tylko ziemie tego
zaboru, później także okupacji austriackiej w Królestwie. Natomiast na oku=
pacji niemieckiej nie było żadnego przedstawicielstwa politycznego, które
byłoby uznane przez Niemców, analogicznie, jak NKN był uznawany przez
Wiedeń, lub które by pozostawało w związkach z Legionami. W żywym


* Op. cit., t. IV, s. 80

158



kontakcie z Piłsudskim były tylko ugrupowania, wchodzące w skład dawnej
Komisji Tymczasowej Stronnictw Skonfederowanych i poszczególne wybitne
osobistości. Stąd nieustanne dążenia Piłsudskiego, aby doprowadzić do zje-
dnoczenia działania politycznego w Warszawie. Jedną z najpoważniejszych
osobistości ówczesnego życia politycznego Warszawy, a zarazem człowie-
kiem, z którym Niemcy poważnie liczyli się, był rektor Uniwersytetu War-
szawskiego prof. Brudziński. Do niego skierował Piłsudski list, określający
swoj e stanowisko :
  "Żołnierz - pisał w nim - o ile nie jest najemnikiem, dla którego treśćią
jest kontrakt najemny, musi posiadać za sobą rząd, który mu wyznacza cele
i metody, wyznacza wodzów i kierowników. Jest to tak konieczne, że, jeżeli
czegoś podobnego nie ma, zjawia się gwałtowna potrzeba operowania cho-
ciażby surogatami takiej politycznej reprezentacji: Polska w tej wojnie miała
to nieszczęście, że przed tym, nim powstał jej rząd, zjawił się na świat jej
żołnierz. Stąd płyną wszystkie fikcje rządowe, które nikogo zadowolić nie
mogły, a które wszystkie zadowalać miały choć w części tę naturalną tęsknotę
żołnierza do prawomocnej politycznej reprezentacji jego dzieł i pracy. Jestem
żołnierzem z ducha i usposobienia, i dlatego - pomimo, że się sam dla wielu
stałem takim surogatem przedstawicielstwa polskiej władzy, - tak samo, jak
inni moi koledzy tęsknię do istnienia formy, w którą się normalnie wylewa
ojczyzna żołnierza - do rządu, który żołnierza reprezentuje na zewnątrz,
który z niego wszelkie troski polityczne zdejmuje i daje poczucie zrozumiałe
celu, dla którego krew się daje.
  Dawałem temu wyraz w formie bardzo dosadnej w głównym naczelni-
ctwie armii austro-węgierskiej, gdzie parokrotnie oświadczyłem, że pozosta-
wanie w szeregach obcej - niepolskiej - armu, bez wyraźnego nakazu własnej
polskiej władzy jest tak ciężkim i trudnym do zniesienia, że z każdym dniem
staje się to bardziej niemożliwym dla ludzi z zaboru rosyjskiego. Że, o ile
by Królestwo miało reprezentację polityczną, uznaną przez oba państwa
okupacyjne, sprawa byłaby zupełnie rozstrzygnięta. Dawałem po temu dra-
styczne przykłady, mówiąc, że gdyby mi w czasie wojny rząd mój nakazał
czyścić buty, to bym to z całą nieumiejętnością czynił, gdyby kazał wstąpić
do armii Syngalezów, czy Botokudów, uczyniłbym to również bez wahania.
Odwrotnie zaś - przy braku rządu własnego nie mogę nie dawać wyrazu w
swym postępowaniu, że po to przyszedłem na wojnę, by moja ojczyzna swój
własny rząd miała".*
  Niemcy i Austria zrobiły mały krok naprzód na tej drodze i powołano
do życia tzw. Tymczasową Radę Stanu, która zebrała się po raz pierwszy
14 stycznia 1917 r. Piłsudski wstąpił do Rady i objął sprawy wojskowe, choć
nie łudził się wcale, co do właściwych tendencji Niemiec i zakresu samo-
dzielności Rady. Miał jednak nadzieję, że może uda się stworzyć nowe
warunki dla posunięcia naprzód budowy wojska polskiego.


* Op. cit., t. IV, s. 88-89

            159



   Oficjalnie Piłsudski miał sprawować obowiązki Przewodniczącego Komisji
Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu i Dyrektora Departamentu Wojny,
ale negatywne stanowisko Beselera uniemożliwiło organizację takiego mini-
sterstwa. W skromnych warunkach, gdyż zgodził się jedynie na pensję nomi-
nalną. Piłsudski urzędował w mieszkaniu swych znajomych, którzy przeby-
wali w majątku na wsi. Z każdym dniem spotykał się z coraz gorętszymi
objawami uczuć i przywiązania Polaków. Gdziekolwiek się pokazał, witały
go okrzyki i radosne manifestacje. Stał się żywą legendą, nie zdając sobie
nawet sprawy, że do tego doszło. Z charakterystycznym dla siebie stosunkiem
do popularności osobistej i sławy, unikał jak mógł dowodów uznania ze
strony społeczeństwa, wdzięczny za nie o tyle, że w tej atmosferze wyrastały
zasługi Legionów i umacniało się zrozumienie roli wojska w życiu narodu.
Szczególnie wdzięczny był kobietom za to, że one pierwsze udzieliły entu-
zjastycznego poparcia Legionom. Było to naturalne. Patriotyzm Polek był
niewątpliwie zawsze żywszy i bardziej uczuciowy niż patriotyzm mężczyzn.
W kilka lat później dał Piłsudski wyraz tej wdzięczności w jednym ze swych
przemówień:
  "Pierwsze poszły za nami kobiety. Kobiety odczuły silnie piękno życia,
odczuły tę przekorę legunową, która szła wbrew całemu światu, która szła
przebojem przeciw własnemu społeczeństwu, żądając od niego, jeżeli nie
uznania, to szacunku dla polskiego żołnierza. W ślad za nami, trop w trop
za naszym żołnierzem idą kobiety, oczarowane pięknem duszy, pięknem
wartości moralnej, którąśmy z siebie wydobyli". * A w liście do mnie pisał :
"Kobiety są w ogóle najgorliwszymi propagatorkami mego imienia #i wpływu
i jestem im niezmiernie wdzięczny za to, że tyle dobrego zrobiły przez swój
bardzo ładny instynkt narodowy, który wykazały".
  Uczucia, jakimi społeczeństwo obdarzało Legiony, sprawiały mu przyje-
mnośe, ale objawy popularności osobistej odczuwał jako krępujące i przykre:
"Najbardziej manifestują dzieci, które mnie w Krakowie na przykład po
prostu żyć nie dają swoimi zachwytami i czułościami na ulicy. Zabawne
niektóre dzieciaki - pisał w innym liście. - A ja wyobraź sobie dotąd nie
przyzwyczaiłem się do tych wszystkich manifestacyjnych objawów uczuć na-
rodowych. Dotąd zachowałem w sobie charakter nieznoszącego ostentacji
Litwina, którego cała natura we wnętrzu burzy się w proteście przeciwko
robieniu z siebie teatru dla publiczności. . . naturalnie mam wówczas z tego
powodu znudzoną i surową minę, gdy mnie taka tłumna owacja spotyka".
  W okresie legionowym po raz pierwszy w życiu zamiast stałego niebez-
pieczeństwa, pościgów policji i groźby więzienia, deportacji i kul zaborców,
szpicli i ukrytych wrogów zaczął mieć, także poza stronnictwem PPS-Fr.Rew.
i masami robotniczymi, poparcie szerokich mas społeczeńśtwa, jawne i szcze-
re. Otaczała go sława. Dziennikarze dobijali się o jego wywiady, wszelkie
gazety podawały każde jego przemówienie, najwpływowsi ludzie starali się,


* Op. cit., t. V# s. 64-70

160



aby był ich gościem. Nie było wybitniejszego malarza, który by nie malował
jego portretu.
  Mimo to rosło w nim poczucie samotności. Rozumiejąc doskonale tych,
którzy go otaczali, sam szukał zrozumienia siebie u innych, aby ulżyć cięża-
rowi samotności. Lecz los nie jest litościwy dla tych, których wybrał na
przywódców narodu; prawie zawsze skazuje ich na samotność. Pisał do mnie
nieraz, między innymi i tymi słowy:
  "Niekiedy bierze mnie niecierpliwość i złośE, które z tym są związane,
że nie mogę nikomu tego pokazać; a wciąż sam ze sobą te zresztą jak i
inne rzeczy przerabiam w duszy. Miał#m zawsze zadatki na samotnika, prze-
żywającego i przeżuwającego wszystko sam w sobie. Ale przez tę wojnę to
chyba już doszedłem do szczytu: zawsze sam, zawsze gdzieś bez towarzystwa
i osłony, czy w męce, czy w bólu, czy w szale dumy, czy w błocie upoko-
rzenia. Może to i ładnie i poetycznie, ale niekiedy diabelnie ciężko tak
przerastać otoczenie, że nie spotyka się równych kolegów i przyjaciół".



       KRYZYS PRZYSIl#GOWY W LEGIONACH
      - ARESZTOWANIA W POW - MAGDEBURG



  Tak bardzo rozreklamowana "niepodległość" Polski istniała w 1916 r.
tylko na papierze. Niemcy i Austria zatrzymały w swych rękach całą admi-
nistrację państwową. Wojsk okupacyjnych nie wycofano z kraju. Tymczaso-
wa Rada Stanu, w której zasiadało szereg wybitnych osobistości, nie miała
żadnej egzekutywy. Jej uchwały wymagały zatwierdzenia Beselera, general-
nego gubernatora. Nawet ludzie najoptymistyczniej nastawieni zaczęli stop-
niowo rozczarowywać się.
  Piłsudski od początku nie miał żadnych złudzeń i wiedział, że Niemcom
chodzi jedynie o stworzenie pozorów niepodległości. Dopóki jednak można
było pracować w powstałych warunkach nad powiększeniem elementów pol-
skiej siły, tak długo miał zamiar brać udział w tej pracy. Niejednokrotnie
podkreślał w swoich wypowiedziach, że jest realistą. W wywiadzie z 1916 r.
udzielonym Tygodnikowi Ilustrowanemu mówił między innymi: "Jestem czło-
wiekiem realnym, biorę rzeczy tak jak one są, a nie tak jakbym chciał je
widzieć... Na każdym kroku widać, jak ludzie tworzą fetysze, które stają
się potem dla ich twórców nieprzebytą zaporą. Jest u nas historyczny brak
szerszej realnej pracy"*.
  Na drodze do zbudowania armii polskiej przeszkód było bardzo dużo.
Główną przeszkodę stanowił przede wszystkim sam Beseler, który wiedział
o co mu chodzi. Tymczasowa Rada Stanu, pochłonięta pokonywaniem tru-
dności stawianych przez Niemców na innych polach działania, mogła w za-
kresie wojska okazać niewielką pomoc. Beseler wszelkimi środkami dążył
do stworzenia armii polskiej na wzorach niemieckich i pozostającej w całko-
witej dyspozycji Niemców; z tą też myślą popierał koncepcję nominalnej
niepodległości Polski. Ale między nim i tym różowym snem i jego urzeczy-
wistnieniem stał Piłsudski. On jeden zakreślił mocną granicę "realistycznego"
stosunku do rzeczywistości i upierał się nieugięcie przy tworzeniu armii pol-
skiej, ale służącej wyłącznie celom polskim. Tak też oparł w tym czasie
przygotowania do jej rozbudowy już nie na Legionach, zależnych od Austrii,

" Op. cit., t. IV, s. 104.

162



ale na Polskiej Organizacji Wojskowej, która była wyłącznie w jego dyspo-
zycji. Nic też dziwnego, że Beseler dążył do zlikwidowania POW.
  Od początku istniała więc zasadnicza różnica stanowisk między Piłsud-
skim a Beselerem. Beseler zdawał sobie dobrze sprawę z tej różnicy. Ale
wiedział również, że Piłsudski był jedynym człowiekiem, na którego wezwa-
nie Polacy poszliby do wojska. Do czasu trzeba więc było go tolerować i
robić próby pozyskania dla swojej koncepcji. 17 stycznia 1917 r. odbyła się
wielka defilada wszystkich oddziałów warszawskich POW przed członkami
Tymczasowej Rady Stanu, w czasie której przedstawiciele POW złożyli
oświadczenie, wyrażające lojalność wobec Rady oraz gotowość oddania się
pod jej rozkazy. W kilka godzin później na posiedzeniu Rady, gdy przewo-
dniczący podniósł zasługi Piłsudskiego, całe zebranie uczciło go przez po-
wstanie.
  Dwa miesiące później odbył się w Warszawie z inicjatywy Rady Stanu
ogólnokrajowy zjazd przedstawicieli ziem Królestwa Polskiego, zwołany w
celu poparcia przez społeczeństwo sprawy armii narodowe#. Piłsudski wygło-
sił przemówienie, które zrobiło na obecnych ogromne wrażenie. Pod jego
wpływem przedstawiciele społeczeństwa obiecali jak najgorętsze poparcie
wysiłków wojskowych. W przemówieniu swoim Piłsudski podkreślił ze szcze-
gólnym naciskiem współzależność między powstawaniem wojska i istnieniem
własnego rządu: "Kiedym szedł, proszę panów, - powiedział - jako sierota-
-żołnierz, szukający Ojczyzny, ... zazdrościłem otaczającym nas wojskom,
nie przepychu technicznego, nie przepychu sztabów, jakie one posiadały.
Zazdrościłem im nie tej wielkiej, olbrzymiej liczby wojsk, które w porówna-
niu z naszą garstką były olbrzymem wobec karła. Nie zazdrościłem im wiel-
kości, dumy i pychy. Zazdrościłem im jednego. Że mieli za sobą wolę
narodu swego, która im posłuszeństwo nakazuje; że mieli rząd zorganizowa-
ny, który dumę żołnierza stanowi, który dla niego samego tę Ojczyznę
reprezentuje. Zazdrościłem im, że w koniecznej brutalności wojennej oni
mieli przed czym czoła uchylić. . . Żołnierz potrzebuje prawnego rządu, aby
być żołnierzem, rząd potrzebuje prawnego żołnierza, aby być rządem"*.
  Ale najlepsze nawet chęci i wysiłki nie mogły przełamać przeszkód;
Tymczasowa Rada Stanu nie miała żadnej egzekutywy, stanowisko Beselera
wobec wojska pozostało niezmienione; ale Radzie brakowało odwagi, ażeby
postawić sprawę faktycznej niepodległości Polski w formie ultymatywnej i
od niej uzależnić dalszą z nimi współpracę. W liście do profesora uniwersy-
tetu w Krakowie, Napoleona Cybulskiego Piłsudski rzuca światło na stosunki
i atmosferę ówczesną:
  ". . . mamy do czynienia ze zj awiskiem wychowania w niewoli, w systemie
ugody ze wszystkimi i we wszystkim, bez honoru i godności, z poczuciem
lęku przed każdym większym zadaniem, na barki własne branym. Dlatego
też nie przypominam sobie w ciągu ubiegłych paru lat ani jednej chwili, ani


" Op. cit., t. IV, s. 113-114

            163



jednego kroku, który by nie był nacechowany tą swoiście polską cechą
konkurencji in minus, licytacji, prowadzącej nie do góry, ale odwrotnie-
zmierzającej do dołu. Gdy tylko kto gdzie wystawi jakie żądanie, znajdzie
zaraz całe mnóstwo "doświadczonych## ludzi, którzy orzekną, że to za wyso-
kie żądanie, że go z tej czy innej strony obciąć należy, aby było #,realnym##;
ba, znajdzie się ńatychmiast grupa czy człowiek, który zaofiaruje swe,#usłu-
gi##, aby uczynić żądanie bardziej mangeable, a stanowisko tych, od których
się żąda, bardziej "wygodnym##. Jeżeli mówię,#wygodnym## i stawiam to
słowo w cudzysłów, czynię to rozmyślnie, nie mogąc dla określenia pojęcia
znaleźć innego słowa. Ta metoda nie posuwa nigdy ani o jeden cal sprawy
naprzód, przeciwnie - jeszcze bardziej wszystko gmatwa; nie czyni żadnego
realnego kroku dla ujęcia jakiejkolwiek sprawy w sposób dogodniejszy pod
względem politycznym, chociażby jednostronnie dla któregokolwiek z państw
centralnych, zadowala jedynie instynkty kolonialnego stosunku do Polaków...
Tak było w ciągu ubiegłych dwóch lat z polityką i ideą, zwaną w Galicji
"legionową##, tak samo jest teraz z inną polityką, zwaną #,realizacją aktu
5-tego listopada##. *
  Niebawem sytuacja zmieniła się radykalnie. Prezydent Wilson wypowie-
dział się za przywróceniem Polsce niepodległości. W Rosji rewolucja marco-
wa obaliła carat, a nowy rząd wydał podobne oświadczenie. V#ejście Stanów
Zjednoczonych do wojny zmieniło sytuację Niemców na froncie zachodnina.
Von Beseler otrzymał rozkazy, aby jak najszybciej przeprowadzić w Polsce
mobilizację pod przesłoną Tymczasowej Rady Stanu, z tym, że wojsko pol-
skie będzie walczyć na każdym froncie, jeżełi tego zajdzie potrzeba.
  Reakcja Piłsudskiego była natychmiastowa: 17 czerwca, wobec tego, że
Tymczasowa Rada Stanu wzbraniała się zająć negatywne stanowisko w sto-
sunku do żądań niemieckich, POW zerwało z nią łączność, a Legiony, z
wyjąIkiem Drugiej Brygady, dowodzonej przez generała Hallera, odmówiły
złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austrii. Piłsudski podał
się do dymisji i wystąpił z Rady Stanu. Legionistów obywateli rosyjskich
wepchnęli Niemcy za druty obozów koncentracyjnych Szczypiorna i Betziami-
nowa; poddani austriaccy zostali włączeni do armii habsburskiej po zdegra-
dowaniu oficerów do stopni podoficerskich. Większość znalazła się na froncie
włoskim. Z tych, którzy złożyli przysięgę utworzono w Królestwie oddziały
tzw. Polnische Wehrmacht, a w zaborze austriackim Polski Korpus Posiłko-
wy. Jeszcze przed tymi wypadkami Beseler zaprosił Piłsudskiego na rozmo-
wę. W sposób bardzo uprzejmy przekonywał Piłsudskiego, że współpraca
ich obu jest więcej niż kiedykolwiek potrzebna dla dobra Polski. Niestety,
Polacy tak często nie wiedzą jak zdobyć największe korzyści dla siebie i
wyzyskać najbardziej dogodną sytuację. Piłsudski, który nienawidził hipokry-
zji, przerwał mu pytając, o co właściwie chodzi.



* Op. cit., t. IV, s. 108.

164



  Von Beseler, z miną człowieka, którego dotknęło niestosowne pytanie,
wyjaśnił, że w interesie Polski leży, aby miała silną armię. Jeden tylko
człowiek może ją stworzyć, jest nim właśnie on, Piłsudski.
  - Może pan stać się jednym z najsławniejszych wodzów swej epoki-
ciągnął von Beseler. - Dotychczas nie miał pan pola dla swych wielkich
talentów. Ale współpraca z nami da panu nieobliczalne wprost możliwości.
Dostarczymy uzbrojenie pierwszej jakości, niczego nie zabraknie. . . Otwiera
się przed panem droga do sławy i zaszczytów o j akich pan nie marzył. . . i
wspaniała przyszłość dla Polski!
  - Myli się pan - przerwał Piłsudski. - Być może zyskałby pan jednego
Polaka, ale ja straciłbym cały naród.
  22 lipca Piłsudski, aresztowany został razem z Sosnkowskim. Wywieziono
ich do Niemiec.
  Tak rozstaliśmy się znowu. Dotąd od chwili wypuszczenia z Lauban
czas upływał bardzo szybko. Aby zarobić na życie pracowałam w biurze
fabryki, w której suszono jarzyny. Pracy społecznej i politycznej było ba-
rdzo wiele. Wojna zniszczyła całe połacie kraju, przesunęła całe masy
ludzi z jednego miejsca na drugie, było bardzo wielu bezdomnych. W
miastach roiło się od uchodźców, przeważnie bez pracy. Brakowało jedze-
nia, tu i ówdzie wybuchał tyfus. Z tymi bolączkami walczyły jedynie or-
ganizacje ochotnicze.
  Po wyjściu z więzienia najwięcej czasu pochłaniała mi praca w tzw. Lidze
Kobiet. Z ramienia Zarządu jeździłam na prowincję dla kontroli i łączności
z kołami Ligi. Organizacja ta powstała w tym samym czasie co Związek
Strzelecki w Warszawie. Założona była przez panie: Halinę Sujkowską, Izę
Moszczeńską, Arturową $liwińską i Kozłowską z Siedlec. Po kilkunastu mie-
siącach liczyła już około 20 000 członkiń, a oddziały rozsiane były po całej
Polsce. Później założono oddziały w Galicji. Liga podzieliła się na dwie
organizacje. Liga A, w Królestwie zwalczała politykę NKN, stała na stano-
wiskn niepodległościowym. Liga B, popierała NKN. Miała ona za zadanie
dbać o dobrobyt Legionów. Jak wiadomo, Austriacy nie traktowali Legionów
Piłsudskiego także pod względem zaopatrzenia na równi z własnym woj-
skiem. Z biegiem lat praca ta rozszerzyła się także na ludność cywilną,
szczególnie uciekinierów i bezdomnych. Już w 1914 r. założyłam pierwszą
wiejską sekcję Ligi Kobiet w Bobrownikach.
  Po aresztowaniu Piłsudskiego musiałam zaprzestać wszelkiej roboty poli-
tycznej i społecznej. Agenci tajnej policji niemieckiej przychodzili do mie-
szkania sprawdzać moją obecność, punktualnie każdego tygodnia; listy moje
otwierano, śledzono dokąd chodzę. Nie ulegało wątpliwości, że pod lada
pretekstem mogą wsadzić mnie na powrót do obozu czy więzienia.
  Córka nasza Wanda przyszła na świat, gdy ojciec jej siedział w więzieniu
niemieckim, w lutym 1918 r. Naturalnie, jak każda matka w owych czasach,
kłopotałam się jeszcze przed porodem o warunki życia dla oczekiwanego
dziecka. O tym, żebym mogła zaprzestać pracy trudno było marzyć; odżywia-
            165



nie było nędzne: zupa, kasza i strasznie nędzny chleb, który nawet trudno
było przełknąć. Jadałam w stołówkach, gdyż brak opału wykluczał gotowanie
w domu. Masła, czy jakiegokolwiek innego tłuszczu nie było na lekarstwo.
Mąki w sklepach nie było również. Pod jednym tylko względem znalazłam
się w szczęśliwszym położeniu od większości mieszkańców Warszawy. Dyrek-
tor fabryki, członek PPS-Fr.Rew., nasz przyjaciel Feliks Turowicz, zgodził
się na moją propozycję, aby na gruntach fabrycznych urządzić ogródki.
Dzięki temu miałam jarzyn pod dostatkiem.
  W jedenaście dni po porodzie poszłam do biura. Na szczęście, w budyn-
kach fabrycznych było kilka pustych pokojów. Jeden z nich wynajęłam, tak
że w czasie pracy mogłam kilkakrotnie zaglądać do dziecka, samotnie leżą-
cego w łóżeczku. Z początku czułam się zupełnie bezradna, nie wiedząc w
jaki sposób obchodzić się z dzieckiem. Kilka książek na ten temat dodało
mi trochę pewności, ale z największą pomocą przyszła mi znajoma, która
wychowała już kilkoro własnych dzieci. Ona wtajemniczyła mnie w ceremo-
nię codziennej kąpieli - najgorszą, muszę się przyznać, dla mnie czynność.
Po pewnym czasie wszystko szło już sprawnie. Nabrałam pewności siebie
więc i praca zarobkowa przestała kolidować z obowiązkami macierzyńskimi.
Wanda chowała się doskonale w tych raczej nienormalnych warunkach, prze-
bywając jak najwięcej na powietrzu; nawet w czasie przerwy obiadowej
wynosiłam ją do ogrodu, a szereg znajomych czekało, aby ją zabrać na
spacer w dzień powszedni czy niedzielę. Bałam się, by jej nie rozpieszczono.
  Męża po tygodniach przenoszenia z jednego więzienia do drugiego osa-
dzono w Magdeburgu. Warunki różniły się tam znacznie od tych z jakimi
się zetknął w więzieniach w czasach dawniejszych. Śmieszyło go to, że jako
mieszkanie miał te same pokoje, w których siedział aprzednio generał bel-
gijski, a ordynansi traktują go jak brygadiera, a nie jak więźnia.
  Izolacja od świata zewnętrznego była zupełna. Potężny mur starej fortecy
zamykał mały ogródek, na który wychodziło się z jego mieszkania; z drugiej
strony wznosił się wysoki płot, oddzielający ogródek od głównego podwórza.
Po obu stronach patrolowali uzbrojeni żołnierze. Prawie przez cały rok,
zanim przeniesiono tam także Sosnkowskiego, Piłsudski za całe towar#ystwo
miał jedynie owych strażników i milczących ordynansów. Nawet jego bratu
odmówiono pozwolenia na odwiedziny; nie wolno mu było otrzymywać gazet
polskich, a z setek listów, które wysyłali do niego najrozmaitsi ludzie i
organizacje doręczono dwa lub trzy. Nawet mój telegram donoszący o uro-
dzinach Wandy przetrzymano kilka tygodni. Kiedy później mówiliśrny o tym
telegramie mąż opowiadał, że pewnego dnia w czasie snu posłyszał płacz
dziecka. Zanotował wtedy datę. Po otrzymaniu telegramu okazało się, że
zanotowana data zgodna była z dniem urodzin Wandy. Nie jeden raz prze-
konaliśmy się, że Piłsudski miał zdolności telepatyczne. Niemcy przetrzymy-
wali nie tylko listy pisane do niego, ale i te, które on wysyłał. W kilka
miesięcy po listopadzie Niemcy odesłali mu całą pakę listów, które napisał
do mnie w czasie swego pobytu w twierdzy. Pocztą doszło do mnie zaledwie

166



kilka. Oto wyjątki z jednego z nich, który przepuszczono dlatego, że nie
było w nim ani jednej wzmianki o sprawach politycznych:
  "Niezmiernie wdzięczny ci jestem za wszystkie najdrobniejs#e nawet
szczegóły o tobie i dziecku. Obiecywałem sobie zawsze dużo śmiechu z
wychowania dziecka według ostatniego słowa nauki i postępu i chociaż,
niestety, widzieć tego bezpośrednio nie mogę, sprawia mi niezwykłą przyje-
mność wiedzieć o tym z listu. Na przykład w ostatniej kartce z dnia 27/III
znajduję szczegół, nad którym biedziłem się ze dwa wieczory. Pan Bóg
obdarzył mnie dużą dozą żywej wyobraźni, lecz ani rusz wyobrazić sobie
nie mogłem jak ta biedna panna,#gimnastykuje się## z rana według #,systemu
Muellera## i ma przy tym, jak piszesz, "rozradowaną minkę##. Czyżby ##to##
już się śmiało? Jak wiesz, mam bardzo konserwatywno-reakcyjną głowę,
więc bierze mię obawa, że przy tych eksperymentach powykręcasz dziecku
rączkę albo nóżkę. Nie mogę też pochwalić ciebie, za nierozsądny, zdaniem
moim, pomysł wsadzenia fotografii Wandeczki pomiędzy świąteczne babki.
W każdym razie ani tych babek ani fotografu dotąd nie otrzymałem. Zrób
rozsądniej i wyślij fotografię w liście; bardzo jestem ciekaw jak wygląda
córka.
  Miałem tu już prawie lato; w swoich pokojach, trzymałem okna otwarte
dzień i noc. Ale teraz znowu przyszły chłody, a zawczoraj padał nawet
śnieg; chyba nie będzie to trwało długo i nie # zrobi mi to żadnej szkody.
  Ucieszyłabyś się bardzo, gdybyś widziała, jak mało palę teraz. W części
jest to postanowienie, w części brak dobrego tytoniu i papierosów; dobrej
woli stanowczo najwięcej. Zdrowie teraz niezłe, chociaż jestem przekonany,
że będę musiał przejść przez solidną kurację nim będę zdolny do porządnej
pracy. Tego właśnie najbardziej się obawiam, że nowe życie zacząć trzeba
będzie od leczenia się; nie powiem, aby to było zbyt wesołe.
  Pisz do mnie o wszystkich najdrobniejszych szczegółach, tyczących się
dziecka; za każdy będę bardzo wdzięczny. Gdy widzieć bezpośrednio nie
mogę, każdy taki szczegół pozwala chociaż w wyobraźni przeżyć razem chwil-
kę".
  Samotność i monotonia życia w Magdeburgu nie nużyły męża wcale; żal
mu tylko było marnowanego czasu. Żywa jego wyobraźnia potrafiła zaludnić
mu nawet pustą celę. Jedno z popołudni spędził np. na przemyślaniu ataku
dla wyzwolenia Wilna; kiedy indziej obmyślał konstytucję Polski. Wtedy
również powstawały wspomnienia z pierwszych miesięcy walk, zatytułowane
Ulina Mafa, Limanowa-Marcinkowice i Nowy Korczyn-Opatowiec. Pod pre-
tekstem skargi do władz niemieckich udało mu się uzyskać trochę papieru;
otrzymał o wiele więcej niż to było potrzebne na taką skargę. Wytłumaczył
nadzorcom, że ze względu na słabą znajomość języka niemieckiego zmarnuje
wiele papieru. Dla oszczędzenia go pisał niemal maczkiem. Było to najmilsze
jego zajęcie w Magdeburgu. Z przybyciem Sosnkowskiego w sierpniu 1918 r.
odcięcie od świata stało się mniej dokuczliwe. W liście z dnia 3 września
pisze:


            167



   "Przede wszystkim zawiadamiam Ciebie, że od tygodnia nie jestem sam.
 Dano mi jako towarzysza doli Sosnkowskiego, z którym teraz skracam czas,
 o ile nas stać na to. Zdążyliśmy przez ten czas zagrać kilkanaście partyj
 szachowych. Oprócz tego dozwolono mi razem z nim wychodzić na spacer
 poza mury cytadeli. Przyjemniej jednak byłoby mi posiadać do tych spacerów
 cywilne odzienie - specjalnie kurtkę, kamizelkę i palto letnie i jesienne.
 Może postarasz się o to, by je wysłać. Życie urządzamy w ten sposób, że
 obiady i kolacje mamy z miasta - śniadanie zaś i herbaty we własnym
 zarządzie. Niech to Ci będzie wskazówką dla posyłek. Przede wszystkim,
 jak już pisałem, nie należy dopuszczać do bankructwa pod względem cukru
 i herbaty.
   Otrzymałem również nareszcie i fotografię Wandzi. Na podstawie Twoich
 słów oczekiwałem większego podobieństwa; znalazłem je tylko w budowie
 czoła, co także nie uważam za zupełnie szczęśliwe, gdyż takie wysokie czoło
 nie zawsze ładne jest u dziewczynki. Ciekaw jestem niezmiernie następnej
 fotografii, którą mi obiecujesz wysłać. Gdy panna będzie dojrzalszą osobą
        prawdopodobnie i rysy będzie miała bardziej sformowane niż na tej, którą
        posiadam, gdzie poza czołem rzucają się w oczy wystraszone i rozwarte
        oczęta.
   Parę dni temu otrzymałem od Ciebie kartę z datą 7/VIII. Piszesz, że
        dziecko trochę chore i jeszcze na wieś nie wyjechałaś, to nie dobrze! cieszy-
        łem się więc na próżno, gdym myślał, że jesteś już z Wandzią i przyjaciółmi
        na wsi i korzystasz ze świeżego powietrza. . . Mam na myśli możliwość nagłej
        śmierci przed wyjściem z więzienia. . . do córki, a zatem i do Ciebie ma
        należeć moja pamiątkowa szabla, ofiarowana mi przez oficerów mojej bry-
        gady 6 sierpnia 1916 roku i złoty zegarek, który mam przy sobie, ofiarowany
        mi przez tychże oficerów na imieniny 1915 r.".
  W końcu roku 1918 ludność polska zmęczona wojną z zainteresowa-
        niem śledziła oznaki wyczerpania w niemieckim wojsku. Oddziały liniowe,
        przebywające na okupowanych ziemiach Polski wycofywano, a na ich
        miejsce przychodzili rekonwalescenći z frontu zachodniego. Oficerowie
        stracili swoją butę, nie wałęsali się po ulicach, każąc ustępować z drogi
        okupowanym. Wyglądali na znużonych i byli nimi rzeczywiście. Szpicle
        przestali interesować się moją osobą, wizyty ich ustały, przestali dopyty-
        wać się, kto to jest ta tajemnicza Wanda, która figuruje w każdym liście
        z Magdeburga.
  Ale wypadki zaczęły się toczyć w ogromnym tempie. W pierwszych dniach
        listopada upadek Niemiec był widoczny. Nadzieja wyzwolenia ożywiła lud-
        ność w Polsce. Jedno imię było na usYach wszystkich: "Piłsudski". Legioniści
        i Peowiacy występowali jawnie na ulicach, wznosząc okrzyki: "My chcemy
        Piłsudskiego, zwolnić go z więzienia". Też same okrzyki wznosili robotnicy.
        "
Chcemy Piłsudskiego dla Polski". Ten nacisk opinii zmusił Radę Regencyj-
        ną do zażądania od Niemców uwolnienia obu więźniów. Faktycznie uwol-
        niła ich rewolucja.

        168



  Ordynans niemiecki wszedł do pokoju więźniów w Magdeburgu późnym
wieczorem, trzymając w ręku dziennik Die Wocbe. Była tam fotografia
Piłsudskiego, jako ministra spraw wojskowych. Piłsudski i Sosnkowski zaś-
miewali się z tej dziwacznej sytuacji ministra przebywającego w więzieniu.
Ale w kilka dni później, gdy spacerowali jak zwykle w ogrodzie, podeszło
do nich dwóch oficerów niemieckich, którzy zakomunikowali im, że są wolni.
Nalegali przy tym na to, że muszą natychmiast wyjechać do Berlina dla
dalszej podróży do Warszawy. Z pewnym zaambarasowaniem stwierdzili, że
w Magdeburgu wybuchła rewolucja, więc doradzili im ubrać się po cywilne-
mu i wziąć ze sobą jak najmniej rzeczy. Po zabraniu niezbędnych drobiazgów
Piłsudski i Sosnkowski przeprowadzeni przez przybyłych oficerów, pośpieszy-
li na pociąg do Berlina. Noc spędzili tam w hotelu jako goście swej eskorty.
:Kelner, który rano przyniósł im śniadanie, zakomunikował, najnowszą wia-
domość o abdykacji cesarza. Niemcy traktowali obu więźniów z ogromną
kurtuazją, byli zaproszeni na obiad do przedstawiciela Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, który cały czas tytułował ich przez "ekscelencje". Działo się
to w ciągu 9 listopada. Wieczorem specjalnym pociągiem skierowano obu
do Warszawy. :
  Warszawa była podniecona. Okupacja pękała, żołnierze niemieccy włó-
czyli się po ulicach, na żądanie oddawali broń.
  Mieszkałam wtedy na Pradze. Z domu prawie że nie wychodziłam, gdyż
po zajęciach biurowych musiałam zajmować się kilkumiesięczną córeczką.
O tym co się dzieje w mieście wiedziałam od swoich kolegów-urzędników
z biura i od znajomych, którzy mnie ciągle odwiedzali. Opowiadali mi, że
Peowiacy, I.egioniści i Pepesowcy rozbrajają Niemców. Do mieszkania do-
chodziły odgłosy poszczególnych strzałów.
  Była niedziela 10 listopada. Padał deszcz, było zimno i pochmurno. Sie-
działam z Wandzią przy oknie pełna niepokoju, spragniona wiadomości; z
niecierpliwością oczekiwałam przyjścia znajomych. W niedzielę odwiedzała
mnie zwykle moja przyjaciółka Hala Sujkowska z mężem i zostawali u mnie
przez cały dzień. Była dopiero godzina dziesiąta; czas wlókł się powoli.
  Wtem ujrzałam na ulicy pod parasolem moją dobrą znajomą p. Janinę
Prystorową, idącą do mnie. Z radością wybiegłam na jej spotkanie. Zako-
munikowała mi, że mąż wrócił i prosił ją o zauviadomienie mnie, że po
południu będzie u mnie. Opowiadała, że spotkał go na dworcu ks. Zdzisław
Lubomirski, członek Rady Regencyjnej i Adam Koc, komendant POW.
Wiadomość o jego przyjeździe rozeszła się błyskawicznie po mieście. Tłumy
wyległy na ulice, aby go witać. Obydwóch panów-więźniów zabrał do siebie
na śniadanie ks. Z. Lubomirski.
  Byli znajomi i podkomendni zaczęli się tłoczyć w mieszkaniu na Moniu-
szki, które mu doraźnie znaleziono, chcąc go przywitać i oddać śię do jego
dyspozycji.

  Nareszcie po południu udało mu się wyrwać z Warszawy i przyjechać
do nas, na Pragę. Wiadomość, że przyjedzie do mnie rozeszła się lotem

            169



ptaka. Wobec tego, że była to niedziela, robotnicy wylegli z domów i pełni
radości czekali na ulicach, którymi musiał przejeżdżać. Przed domem, w
którym mieszkałam, zebrał się tłum. Kiedy nadjechał, entuzjazm był niesa-
mowity. Ja na spotkanie z pokoju swego nie wyszłam, tylko czekałam w
mieszkaniu. Nie lubiłam nigdy okazywać swoich uczuć wobec innych.




     CZĘŚć PIĄTA

W ODRODZONEJ RZECZYPOSPOLITEJ



FUNDAMENTY PAŃSTWA - ZAGROŻeNIA I TRUDNOŚCI - ZWOŁANIE SEJMU - TWORZENIE WOJSKA

  Państwo Polskie powstało, lecz było tak słabe, jak nowo narodzone
dziecko, którego życie zdawało się wisieć na włosku. Gdy Piłsudski powrócił
z Magdeburga 10 listopada i zorientował się w sytuacji, w jakiej znajdowała
się Polska, uświadomił sobie, że zbliża się najtrudniejszy okres w jego życiu.
  We Francji zacichły już echa ostatniego pocisku. Żołnierze wszystkich
armii powracali do domów, dyplomaci przygotowywali swoje mowy na kon-
ferencję pokojową, a rozradowane tłumy w różnych częściach świata święciły
koniec wojny. Ta łagodna fala odprężenia pokojowego zatrzymywała się u
granic odrodzonej Polski. Polska była już wolna, bo ręce które ją uciskały
opadły bezsilnie. Ale pozostawiły ją krwawiącą i wycieńczoną. Jej urodzajne
pola były spustoszone, jej miasta zrujnowane, a obywatele wyczerpani oku-
pacjami i wojną, która nie była ich wojną. Granice państwa nie były jeszcze
ustalone ani zabezpieczone od nowych inwazji, a nieprzyjaciele otaczali ją
zewsząd. Poza drobnymi zaczątkami nie miała jeszcze zorganizowanego woj-
ska. Tysiące niemieckich żołnierzy pozostawało na jej ziemiach, a wielkie
armie niemieckie w Rosji groziły przewaleniem się przez Polskę niszczącą
falą. Za ustępującymi na zachód Niemcami szli trop w trop bolszewicy.
Zbliżali się do ziem polskich nie kryjąc się z tym, że chcąc zawojować świat,
po złączeniu się z rewolucją komunistyczną w Niemczech. We Lwowie roz-
gorzały walki z Ukraińcami. W Poznaniu rządziły Rady Żołnierskie; Pomo-
rze i Śląsk pozostawały jeszcze całkowicie w rękach niemieckich, a Czesi
zagrażali Cieszynowi. Piłsudski mówił w tym czasie, że "nie ośmielał się
patrzeć różowo w przyszłość".
  Natychmiast po powrocie Piłsudskiego z Magdeburga Rada Regencyjna
przekazała mu władzę zwierzchnią nad wojskiem i zaproponowała mu utwo-
rzenie rządu. Dowódcy różnych formacji poddawali się pod jego komendę.
Już po paru dniach Rada Regencyjna, zgodnie z powszechną wolą, przeka-
zała całą władzę w jego ręce. Został dyktatorem z woli ogółu.
  Najbardziej palącą kwestią w tych pierwszych dniach była sprawa nie-
mieckich żołnierzy na ziemiach polskich. Opuszczeni przez Beselera, zrewol-
towani w stosunku do swoich oficerów i władz berlińskich zorganizowali
173



  obronę przeciw oczekiwanej zemście ludności polskiej za okrucieństwa oku-
  pacyjne. Ale przepojeni byli przede wszystkim żądzą możliwie rychłego po-
  wrotu do domów. Z każdym dniem powiększała się liczba zorganizowan,ych,
  podpnrządkowujących się powstałej Radzie Żołnierskiej jako władzy nacze-
  lnej. Byli oni groźni nie tylko dla swoich oficerów i Berlina jako siła rewo-
  lucyjna, ale doraźnie przede wszystkim dla Polski. Powrót Piłsudskiego stał
  się hasłem do ogólnego rozbrajania Niemców. Opór z ich strony nie był
duży, ale każdej chwili mogło dochodzić do krwawych starć i co gorsze
interwencji zwartych oddziałów liniowych nadciągających ze wschodu. Toteż
kiedy zaraz pierwszego dnia po powrocie Piłsudskiego przedstawiciele Rady
Żołnierskiej zwrócili się do niego o zagwarantowanie im i ich rodzinom
życia i swobodnego powrotu do Niemiec, Piłsudski wyraził na to zgodę. W
zamian zażądał od nich oddania w jego ręce kierownictwa akcją ewakuacyjną
i przekazania nienaruszonego sprzętu kolejowego i łączności oraz posiadanej
jeszcze przez nich broni. Rada Żołnierska po wahaniach wyraziła zgodę na
postawione warunki. Najwięcej trudności wywoływało żądanie oddania bro-
ni, ale nie z obawy o życie, lecz z powodu braku pewności czy wszystkie
oddziały wykonają to ich polecenie. "Pamiętałem - pisał później Piłsudski#
o swoich przemyśleniach w Magdeburgu - jak jedną z najbardziej dokucz-
liwych myśli dla mnie była, że nas okupanci mogą zostawić bez jednej
lokomotywy i bez jednego telefonu, czyniąc z nas prymitywy pod względem
techniki życia".
  Następnego dnia Piłsudski udał się do lokalu Rady Żołnierskiej i tam
wygłosił do nich przemówienie, w którym powiedział między innymi: "Jako
przedstawiciel narodu polskiego oświadczam wam, że naród polski za grzechy
waszego rządu nad wami mścić się nie chce i nie będzie. Pamiętajcie, że
dość krwi popłynęło, ani jednej kropli krwi więcej! Doszło do mojej wiado-
mości, że żołnierze niemieccy sprzedają karabiny ręczne i maszynowe na
peryferiach miasta mętom społecznym. Pamiętajcie, że żołnierz bronią nie
handluje. Żądam od was żebyście się zachowali zupełnie spokojnie i nie
prowokowali więcej narodu polskiego, a wszyscy jak jeden mąż wrócicie do
waszej ojczyzny. Obecnego tu na sali porucznika Boernera wyznaczam jako
mego oficera łącznikowego przy waszej radzie żołnierskiej, do niego zwra-
cajcie się z wszelkimi bólami"*.
  W tym czasie tysiące Polaków zebrało się przed budynkiem, w którym
mieściła się Rada Żołnierska. Była to gromada ludzi roznamiętnionych,
pałających nienawiścią do Niemców. Każdej chwili mogła się wywiązać walka
tłumu z żołnierzami niemieckimi. Kiedy Piłsudski ukazał się na stopniach
budynku tłum przywitał go entuzjastycznie. Wyczuwając atmosferę zwrócił
się do niego z mocnym apelem:
  "W tym gmachu obraduje niemiecka rada żołnierska, która objęła władzę
nad wszystkimi oddziałami niemieckimi, stacjonowanymi w Warszawie. W

* Op. cit., t. V, s. 13.

174



imieniu narodu polskiego wziąłem tę radę żołnierską pod swoją opiekę. Ani
jednemu z nich nie śmie się stać najmniejsza krzywda"*.
  Autorytet Piłsudskiego i zaufanie do niego sprawiły, że napięcie zostało
rozładowane i tłum rozszedł się spokojnie. Nieraz jeszcze w ciągu tych dni
jego osobista interwencja zapobiegła rozlewowi krwi. W ciągu tygodnia siły
niemieckie opuściły Warszawę bez większych incydentów.
  Równocześnie skupił Piłsudski uwagę na sytuacji we Lwowie, gdzie toczy-
ły się ciężkie walki z Ukraińcami. Opór stawiała cała ludność polska, a
wśród niej legioniści, peowiacy i harcerze. Wszyscy chwycili za broń; kobiety
pełniły służbę kurierską, łącząc rozdzielone dzielnice miasta, donosiły broń
i amunicję, niektóre walczyły razem z mężczyznami w pierwszej linii. Nawet
mali chłopcy brali udział w walkach i sporo ich zginęło w obronie miasta.
Walki trwały już parę tygodni; była obawa, że mieszkańcy nie wytrzymają
naporu, jeżeli nie otrzymają posiłków. Piłsudski zdawał sobie sprawę, że
zadecydować może nawet niewielka pomoc, jeżeli będzie wysłana natych-
miast. Pchnął więc te oddziały, które były do dyspozycji, składające się
głównie z peowiaków. Siły były nieznaczne, ale spełniły zadanie. Bo Ukra-
ińcy przypuszczając, że jest to awangarda większej odsieczy, wycofali się z
miasta. Doraźne niebezpieczeństwo zostało zażegnane.
  W zakresie spraw wewnętrznych uznał Piłsudski za rzecz podstawową
jak najszybsze zwołanie sejmu, który zdecydować miał sprawę ustroju pań-
stwa i przystąpić do opracowania konstytucji. W panującym wówczas chaosie
pojęć, rozbieżności dążeń i ogromnym skłóceniu, zadanie to było wyjątkowo
trudne. Po powrocie zastał Piłsudski w Polsce poza Radą Regencyjną jeszcze
trzy inne ciała reprezentujące interesy Polski: rząd ludowy w Lublinie, Na-
czelną Radę Ludową w Poznaniu i Komisję Likwidacyjną w Krakowie. Ża-
dne z nich nie miało oparcia w całej Polsce. Stronnictwa polityczne, których
było dużo i posiadały przeważnie charakter dzielnicowy, były ze sobą skłó-
cone i nie miały do siebie zaufania. Toteż utworzenie pierwszego rządu po
11 listopada, który był oparty na najszerszych podstawach, tak jak to zamie-
rzał Piłsudski, okazało się niemożliwe. Do zjednoczenia wszystkich sił poli-
tycznych nie dopuściła przede wszystkim Narodowa Demokracja z Romanem
Dmowskim, którego linia polityczna w czasie wojny rozeszła się jeszcze
bardziej z linią Piłsudskiego niż dawniej. Bo kiedy Piłsudski tworzył wojsko,
walczył ze swoją pierwszą brygadą przeciw Rosji o pełną niepodległość,
przeciwstawiając się równocześnie zakusom Austrii i Niemiec, za co dostał
się do więzienia w Magdeburgu, Dmowski zwalczał czyn zbrojny, rozwijał
działalność polityczną, szukając oparcia o Rosję, a dopiero w późniejszej
fazie o aliantów na zachodzie. Kiedy pod koniec wojny Francuzi uznali
prawa Polski do niepodległości, Komitet Narodowy w Paryżu, którego prze-
wodniczącym był Dmowski, został przez nich uznany za reprezentanta naro-
du polskiego. Faktycznie według mnie reprezentował on tylko drobnomiesz-

* j.w., s. 14.
175



czaństwo polśkie. Poparcie udzielane Komitetowi Narodowemu ze strony
Francji także w odniesieniu do wewnętrznych spraw polskich przyczyniało
się do tego, że Komitet uważał, iż jemu nal,eży się władza w Polsce. To
przekonanie stało się źródłem trudności ówczesnych i zaciążyło poważnie
na całym późniejszym rozwoju stosunków wewriętrznych.
  Po nieudanej próbie stworzenia rządu koaficyjnego, Piłsudski powołał
na premiera socjalistę, Jędrzeja Moraczewskiego, który wywołał mniej sprze-
ciwów niż Daszyński. Moraczewski utworzył gabinet lewicowy, w dużej części
złożony z członków rządu lubelskiego. Rząd ten, najściślej współpracujący
z Piłsudskim wprowadził w życie równouprawnienie kobiet. Uznano, że ko-
biety, które wykazały tyle zmysłu państwowego i ofiarności udziałem w
Legionach, jako kurierki i członkinie POW oraz pracując dla wojska w
organizacjach pomocy, mają prawo do zasiadania w parlamencie. Piłsudski
dekretem w listopadzie ustanowił ośmiogod#inn.y dzień pracy dla robotnika
a siedmiogodzinny dla pracownika umysłowego. Dekretami został wtedy
zrealizowany cały minimalny program PPS-Fr#Rew. i od samego początku
istnienia państwa został wprowadzony w życie. Nikt, o ile mnie pamięć nie
myli, nie protestował wtedy przeciw tym dekretom.
  Wybory do sejmu zostały wyznaczone na 20 stycznia 1919 r. Na wszy-
stkie skargi i przekonywania polityków, że tylko kierunek przez każdego
z nich reprezentowany wyraża prawdziwą wolę narodu, Piłsudski miał tyl-
ko jedną odpowiedź. Stwierdzał, że zdrowy rozsądek ludności zatryumfu#
.leů "Słuszność Waszych twierdzeń - wykażą wybory". Przedstawiciele
dwunastu partii polskich oraz stronnictw żydowskich, ukraińskich i biało-
ruskich przychodzili do Naczelnika Państwa ż postulatami i programami
ratowania Polski. Piłsudski przyjmował wszystkich, rozmawiał z każdym.
Narodowi demokraci ż dali usuni cia soc listów od rządu; lewica soc a-
listyczna wysuwała wygórowane i nie dające się zrealizować postulaty w
zakresie poprawy bytu świata pracy. Tym tłumaczył, że poprawa ekono-
micznych warunków warstwy robotniczcj zależna jest w dużej mierze od
ogólnych warunków ekonomicznych Europy, a że dla bezrobotnych będą
organizowane roboty publiczne. Ludowcy lewicowi i PPS popierali Pił-
sudskiego. Ale byli tacy, którzy go oskarżali, że zdradził socjalizm. Nie
zdradził go, gdyż już dekretami zrealizował program minimalny. Ale uwa-
żał, że przyszedł czas, ażeby socjalizm polski wybrał konstruktywną drogę
socjalizmów zachodnioeuropejskich, a nie bolszewicką doktrynę wyłączno-
ści klasowej. Osobiście przestał się uważać za członka partii od chwili
kiedy Polska uzyskała ńiepodległość, a jako Naczelnik Państwa uważał
się za reprezentanta ogółu obywateli. Do socjalistów apelował o dopoma-
ganie mu w budowie państwa, tak jak wspólnie walczyli o zdobycie nie-
podległości Polski.
  Dla osiągnięcia jedności w odradzającym się państwie zapominał o wszel-
kich przeciwieństwach i urazach z dawniejszych czasów. Tym powodowany
#vysłał do Romana Dmowskiego list, który był wyciągnięciem ręki do współ-
176



pracy. Piłsudskiemu chodziło przede wszystkim o to, aby na konferencji
pokojowej w Wersalu, występowaE wspólnie. List ten brzmiał:

     Przemyśl, 21 grudnia 1918.
  Drogi Panie Romanie,
  Wysyłając do Paryża delegację, która się ma porozumieE z Komitetem
paryskim w sprawie wspólnego działania wobec aliantów, proszę Pana; aby
zechciał Pan wszystko uczyniE dla ułatwienia rokowań. Niech mi Pan wierzy,
że nade wsżystko życzę sobie uniknięcia podwójnego przedstawicielstwa Pol-
ski wobec aliantów: Tylko jedno wspólne przedstawicielstwo może sprawiE,
że nasze żądania zostaną wysłuchane. Troska o tę jedność jest przyczyną,
że nie śpieszyłem się z przystąpieniem do tej sprawy.
  Opierając się na naszej starej znajomości, mam nadzieję, że w tym wy-
padku i w chwili tak poważnej, co najmniej kilku ludzi, - jeśli nie cała
Polska - potrafi się wznieść ponad interesy partyj, klik i grup. Chciałbym
bardzo widzieć Pana między tymi ludźmi.
  Proszę przyjąć zapewnienia mojego wysokiego szacunku
    Józef Piłsudski


  Mąż przeprowadził się do Belwederu 29 listopada 1918 r. w rocznicę
powstania listopadowego. Mieszkanie w tym smutnym pałacu wyremontował
inż. Skórewicz, który był administratorem gmachu. Pałac nie był strzeżony.
Mąż zawsze śmiał się z obaw o jego bezpieczeństwo. Ale kiedy doszły
wiadomości, że koła prawicowe przygotowują zamach, wzmocniono ochronę
i nie pozwolono wpuszczać na podwórze belwederskie większej ilości osób.
W pierwszych dniach stycznia zdarzyło się, że warta wpuściła czterech pa-
nów, którzy spokojnie przeszli przez podwórze i weszli do hallu. Jak mi
potem opowiadał mąż, na ich spotkanie wyszło dwóch adiutantów i zapytali
czego ci panowie sobie życzą. Po otrzymaniu odpowiedzi, że chcą się widzieE
z Naczelnikiem Państwa, adiutant Stamirowski wskazał im drzwi pokoju, w
którym miał być Naczelnik Państwa. Wobec tego, że wzbudzili podejrzenie,
zamknięto drzwi na klucz, a po upływie pewnego czasu por. Stamirowski
powrócił z paru oficerami i przeprowadził rewizję u przybyłych. Okazało
się, że mieli przy sobie gra#aty, broń krótką i szable. Wszyscy bez sprzeciwu
dali się rozbroić, prócz p. Żółkiewskiego, który nie chciał oddać szabli.
Twierdził, że szabla jest mu żoną i że nie rozstanie się z nią póki żyje.
Adiutant nie chciał dopuścić. do rozłewu krwi, poszedł więc do Komendanta
zapytać co ma robić? Czy ma odbierać szablę siłą? "Uśmiałem się z tego i
pozwoliłem zostawić Żółkiewskiemu szablę-żonę; kazałem wszystkich od-
prowadzić do więzienia, a potem wysłać na front do wojska, które potrze-
bowało ludzi do obrony Kraju". Nieraz potem wspominał mąż o tym zama-
chu i śmiał się z nieudolności zamachowców i z "szabli-żony".
  Inne środki zastosował do polityków, którzy brali udział w zamachu, a
byli wśród nich ludzie zajmujący poważne stanowiska polityczne. Wypuścił

            177



   ich na słowo honoru z tym, że po załatwieniu spraw rodzinnych oddadzą
   się sami w ręce sprawiedliwości. Tylko jeden stawił się, aby ponieść konse-
   kwencje swego nierozważnego czynu.
     Oto co pisze w związku z zamachem i ówczesną sytuacją polityczną jeden
   z adiutantów Naczelnika Państwa, Stanisław Hempel: "21 listopada otrzyma-
   łem da Naczelnika Państwa, propozycję udania się z misją dyplomatyczną
   do Paryża, o ile potrafię się tam dostać. W tym czasie Alianci nikogo z
   Warszawy nie chcieli wpuścić do siebie. Wyraziłem przypuszczenie, że z
   misją od Naczelnika Państwa, a nie rządu, pewnie łatwiej się dostanę, co
   do czego Piłsudski wyraził stanowczą wątpliwość. . . Poza armią niemiecką
   wzrastała armia Rosji bolszewickiej i Piłsudski kładł wielki nacisk na ewen-
   tualne uzyskanie z Zachodu dostaw broni i amunicji.
     Co do armu Hallera, kazał mi Naczelnik Państwa zameldować się u
   Generała i z rozkazu Naczelnego Wodza pozdrowić od Armii Polskiej
   w Kraju Armię Polską we Francji i jej wodza oraz wezwać do jak naj-
   szybszego przybycia do Polski. . . Strona polityczna zależała od Komitetu
   Narodowego z prezesem Dmowskim na czele, z którym porozumienie nie
   rychło nastąpiło. W grudniu 1918 r. ze strony francuskiego Min. Spraw
   Wojsk. zapytywano mnie, czy nie grozi w Polsce przewrót komunistyczny,
   że jest u nas kilka rządów: Odpowiedziałem, że panuje całkowita jedność
   władzy. Wówczas powiedziano mi, że jednak grozi Polsce przewrót pra-
  wicowy i zapytano mnie co o tym myślę, bo w Paryżu są wiadomości
  że taki zamach się szykuje. Potwierdziłem, że wiem o tym, że byliśmy
  w adiutanturze Naczelnika Państwa uprzedzeni, że nawet zachowaliśmy
  pewne elementarne środki ostrożności. . . W Komitecie Narodowym w Pa-
 1
  ryżu dominowała atmosfera oczekiwania na skutki zamachu. Przytaczam
  epilog zamachu :
     Rankiem 17 stycznia po zamachu w Warszawie, obudzono mnie o 5-tej,
 J wzywając do telefonu. Dzwonił oficer dyżurny z francuskiego Ministerstwa
  Spraw Wojskowych, komunikując mi, że był zamach stanu przeciw Piłsud-
  skiemu i jak przewidywałem, nie udał się"*
    Jakie to opaczne, że politycy rozmaitych kierunków, którzy byli najlojal-
  niejsi wobec naszych zaborców i okupantów, ośmielili się dokonać zamachu
        ?' na pierwszy rząd Niepodległej Polski! Mąż użył mimo to wszystkich swoich
  wpływów, aby zamachowcy nie odpowiadali sądownie za swoje czyny. W
  stosunku do aresztowanych zamachowcy zachowywali się brutalnie. Wiem
  dobrze, że p. Jur-Gorzechowski, ten sam, który uwolnił dziesięciu z Pawiaka
  w 1905 r., został przez nich ciężko pobity.
    W walce z Piłsudskim Narodowa Demokracja nie przebierała w środkach.
  Na szeroką skalę zastosowano metodę plotek i oszczerstw. Jedną z nich była
  plotka, że ma żonę Żydówkę, Perlównę. Chodziło o oddziałanie na szerokie
  masy, w których od dawna rozpętywali antysemityzm. Robili to niezwykle

  * Niepodleglość, Londyn, t. V, s. 202-205.

  178



umiejętnie i konsekwentnie, tak że plotka ta obiegła cały kraj i przyjęła
się szeroko. Jeszcze w czasie ostatniej wojny była ona powtarzana. A wymy-
śliły ją zdaje się osoby, których matki były Żydówkami. $miałam się z tej
bajki, ale i wstyd mi było, że są ludzie, którzy małżeństwo z Żydówką mogą
wysuwać jako zarzut. Najbardziej gnębiła ta plotka panią Perlową. Była
kochającą swego męża żoną, a rozpuszczano pogłoskę, że jest kochanką
Piłsudskiego. Mówiła mi, jak strasznie było jej przykro, gdy w kawiarniach,
do których lubiła chodzić, pokazywano ją palcami: "To kochanka Piłsudskie-
go". P. Perlowa miała bardzo ładną kartę niepodległościową. Pracowała w
drukarni Robotnika razem ze swym mężem, w trudnym okresie pracy kon-
spiracyjnej. W czasie pierwszej wojny zgłosiła się do oddziału kurierskiego
i miała jechać jako kurierka do Mińska przez front. Była to osoba wówczas
około lat sześćdziesięciu.
  Jak głęboko sięgnęła propaganda antysemicka świadczy taki fakt. W
oddziale wywiadowczym I Brygady pracowała również inna kurierka pocho-
dzenia żydowskiego. Skarżyła się ona, że w szkole miała duże przykrości.
Kiedy napisała najlepszą pracę z literatury polskiej, nauczycielka zamiast ją
pochwalić, zwymyślała ją za to, że ona, Żydówka śmiała napisać najlepiej.
W PPS byli Żydzi, którzy mieli piękne karty z akcji bojowej. Pierwszą
manifestację zbrojną na placu Grzybowskim w 1904 roku organizował nie
kto inny, jak Józef Kwiatek, Żyd z pochodzenia, uważający się za Polaka.
Piłsudski dał myśl wystąpienia zbrojnego przeciw poborowi i omówił z nim
plan akcji, ale Kwiatek ją wykonał. Nie mówię tu o Żydach-Litwakach,
nasłanych z Rosji; była to zupełnie inna kategoria ludzi.
  Nieudany zamach prawicowy ułatwił Piłsudskiemu doprowadzenie do ure-
gulowania stosunków z Komitetem paryskim. Piłsudski powierzył premiero-
stwo Ignacemu Paderewskiemu, z którym już przedtem rozpoczął rozmowy.
Ten wielki pianista i kompozytor zdobył sobie poważną pozycję w świecie,
którą oddał służbie dla Polski. Ale gdy mąż powiedział mi o swojej decyzji
byłam bardzo zdziwiona tym wyborem, dopóki mi nie wytłumaczył swego
rozumowania. Paderewski - mówił - jest sławą w Europie i za Atlantykiem.
Dla Polski, tak bardzo potrzebującej zdobycia sobie pozycji zagranicą, wy-
sunięcie Paderewskiego na premiera jest bardzo pożądane. W całej Polsce
jest on znany jako wielki patriota, a nie człowiek jakiejś partu. W tym
rządzie, który ma uzyskać poparcie ogólne trzeba będzie mieć dużo spokoju,
aby utrzymać równowagę między rywalizującymi stronnictwami. Sława Pade-
rewskiego i jego wielka popularność w kraju spowodują, że będą się z nim
liczyli więcej niż z każdym innym premierem.
  W kilka miesięcy po objęciu przez Paderewskiego stanowiska premiera
rząd jego został przez sejm obalony. Popularność jego w kraju zmalała.
Piłsudski radził Paderewskiemu, aby odsunął się na jakiś czas od życia
politycznego, bo wtedy odzyska utraconą popularność. Mąż uważał popular-
ność za dużą rzecz, bo człowiek, który ją posiada może zrobić o wiele więcej
niż nielubiany lub nieznany. Paderewski nie usłuchał rad Piłsudskiego. Obra-

            179



ził się na społeczeństwo, odszedł od życia politycznego, a nawet nie przyjeż-
dżał do Polski. Mieszkał odtąd stale za granicą.
  Zebranie się pierwszego sejmu, przygotowane ogzomnym wysiłkiem rządu
Moraczewskiego nastąpiło o trzeciej po południu 10 lutego 1919 r. Piłsudski
przywiązywał dużą wagę, aby otwarcie pierwszego sejmu odbyło się jak
najbardziej uroczyście. Cała Warszawa święciła ten dzień uroczyście. Chorą-
gwie powiewały na wszystkich domach, tłumy bawiły się, śmiano się, śpie-
wano pieśni patriotyczne; panował powszechny entuzjazm. W dniu tym
uświadomiono sobie szczególnie silnie, że nareszcie po tylu latach niewoli
Polska była wolna!
  Galerie dla publiczności zapełnione były na godzinę przed otwarciem
sejmu. Tysiące błagały o miejsce. Rząd był w komplecie; zasiadał na pod-
niesieniu przybranym sztandarami. W pewnej chwili przed otwarciem dozna-
łam uczućia, że wśr8d zebranych są ci, którzy od pokoleń walcźyli o tę
wymarzoną chwilę otwarcia polskiego sejmu i wolną Polskę; zdawało mi
się, że jesteśmy złączeni z tymi patriotami zapomnianymi, zaginionymi, za-
bitymi w powstaniach, zamęczonymi w śniegach Syberii, a tak gorąco prag-
nącymi zrealizowania swych snów.
  Drgnęłam. Ocknęły mnie głośne okrzyki. Na podium wszedł Piłsudski
w otoczeniu czterech adiutantów. Był wzruszony. Na sobie miał zwykłą
kurtkę strzelecką. Każdy z jego adiutantów #miał piękną kartę zasług dla
Polski. Najstarszy z nich Czesław $wirski brał udział w akcji pod Bezdanami
i był na katordze. Piłsudski otwierał sejm słowami:
  "Panowie posłowie! Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofiarnych,
znalazło swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej
Polsce czekało swego ziszczenia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie
święto narodu, święto radości po długiej ciężkiej nocy cierpień.
  Radość dnia dzisiejszego byłaby stokroć większa, gdyby nie troska, że
zbieracie się w chwili niezwykle ciężkiej. Tęsknota za pokojem dziś ziścić
się nie może. Synowie Ojczyzny muszą iść, by bronić granic i zabezpieczyć
Polsce swobodny rozwój.
  Nie chcemy mieszać się do życia wewnętrznego któregokolwiek z naszych
sąsiadów, lecz pozwolić nie możemy, by pod jakimkolwiek bądź pozorem,
chociażby pod pozorem rzekomego dobrodziejstwa, naruszono nasze prawo
do samodzielnego życia. Nie oddamy ani piędzi ziemi polskiej i nie pozwo-
limy, by uszczuplono nasze granice, do których mamy prawo".
  "Głęboka sympatia łączyła już dawniej Polskę ze światem demokratycz-
nym Europy i Ameryki, nie szukającym sławy w podbojach i ucisku innych
narodowości, a pragnącym ułożenia stosunków w myśl zasad sprawiedliwości
i słuszności. Sympatia ta spotęgowała się, gdy sławne armie państw sprzymie-
rzonych druzgocąc ostatnią potęgę naszych ciemiężycieli, wyzwoliły Polskę
z niewoli.
  Obdarzeni dziś zaufaniem narodu, dać mu macie podstawy dla jego nie-
podległego życia w postaci prawa konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej.

180



Na tej podstawie utworzycie rząd, oparty o prawa przez was uchwalone,
które będą początkiem nowego życia wolnej i zjednoczonej Ojczyzny.
  Wreszcie zwrócicie panowie niechybnie baczną uwagę na niedomagania
naszego życia gospodarczego, upośledzonego przez gospodarkę obcych i zruj-
nowanego silnie przez wojnę i okupację"*.
  Po dokonaniu aktu otwarcia Piłsudski złożył władzę w ręce sejmu. Sejm
po ukonstytuowaniu się powołał go jednogłośnie z powrotem na stanowisko
Naczelnika Państwa.
  W ciągu trzech miesięcy od chwili objęcia przez Piłsudskiego kierowni-
ctwa państwa dokonano bardzo wiele. Ale teraz dopiero otwierały się pełne
możliwości dla tej ogromnej pracy, która była do zrobienia. Stawało przede
wszystkim zadanie wypracowania konstytucji dla kraju, w którym zatarła
się tradycja życia państwowego. Trzeba było ułożyć stosunki z mieszaną
narodowościowo ludnością na kresach. Uregulowania wymagała sprawa ży-
dowska. Trzeba było budować gospodarkę państwa bez pożyczek, w kraju
zrujnowanym przez lata wojny: Francja i Belgia otrzymały odszkodowańia
za zniszczenia wyrządzone w czasie wojny. Polska pozostawiona własnemu
losowi musiała sama leczyć swoje rany. Wiele jej domów było obróconych
w perzynę, dwa miliony zabudowań i 40"/o dróg uległo zniszczeniu; 13"/o
pól stało się nieużytkami, gdy walec wojny trzech mocarstw przeszedł przez
Polskę. Jej przemysł stanął; ludność zmniejszona i wyczerpana, pogrążona
była w apatii z powodu braku zarobków i nędzy. Wielkie epidemie, zwłaszcza
tyfusu niszczyły ją również.
  Wszystkie te trudności, musiały być przezwyciężone. Piłsudski wziął się
do pracy cierpliwie. Na pierwszym planie postawił sprawę organizacji armii.
Państwo było atakowane ze wszystkich stron, więc wojsko było kwestią
najbardziej palącą. Hordy bolszewickie nadciągały ze wschodu. W Galicji
Ukraińcy walczyli dalej. Poznańskie było polem walk z Niemcami. Czesi
podstępem i siłą starali się wydrzeć Śląsk cieszyński. Polska nie wytrzymałaby
tych naporów, gdyby armia nie została zorganizowana jak najszybciej. Or-
ganizac# jej powierzył Kazimierzowi Sosnkowskiemu.
  Stworzenie armii w takich warunkach mogło się wydać niemożliwością.
Armia nie posiadała ani uzbrojenia, ani nawet mundurów. Bank państwa
był pusty. Piłsudski dniami i nocami planował i kalkulował; jak posłać i
gdzie tę lub inną dywizję, jak uzbroić nową, jak prowadzić wyszkolenie, z
jakiego budżetu dać pensje oficerom; jak wpłynąć na rząd, aby zgodził się
na te lub inne wydatki, jak wytłumaczyć społeczeństwu, że armia nie może
być żywiona z powietrza. A jego autorytet sprawiał, że nawet z błahymi
sprawami zwracano się o decyzje do niego. Piłsudski z Sosnkowskim zabie-
gając, kalkulując, i przezwyciężając niezliczone przeszkody zdołali zorgani-
zować siłę stutysięczną. Składała się ona przeważnie z POW, legionistów i
byłych formacji na wschodzie. Dochodzili do tego ochotnicy i wojskowi z


* Op. cit., t. V, s. 55-57

           181



   armii zaborczych. W drugiej fazie organizacji dokonany został częściowy
   pobór. Na wiosnę 1919 roku w dyspozycji Piłsudskiego było już 200 000
   żołnierzy. Później siła ta została zwiększona przez dywizję Czumy przybyłą
   z Syberii przez Daleki Wschód i dywizję gen. Żeligowskiego z południa
   przez Rumunię. Te dywizje były dużym wkładem, wzmacniającym armię
   świeżo zorganizowaną. W kwietniu przysłano z Francji dobrze uzbrojoną
   armię Hallera.
     Przekształcić te różnorodne formacje w jednolitą wojskową machinę nie
  było rzeczą łatwą, tym bardziej że znaczna część oficerów pochodziła z
  różnych szkół wojskowych naszych zaborców. A od tamtych różnili się zna-
  cznie legioniści i peowiacy wychowani w szkole demokratycznej, tak krańco-
  wo odmiennej zwłaszcza od "systemu pruskiego, który tworzył kastę oficer-
  ską oddzieloną murem chińskim od społeczeństwa, a przepaścią od żołnie-
  rza... Smutny los tej armii przyznał rację, że podstawą armii jest dusza
  prostego żołnierza. Dopóki dusza ta jest silna - pisał Piłsudski - armia
  wytrzymuje dole i niedole; gdy dusza ta się załamie - upadek armii jest
  nieuchronny. Dobrym oficerem jest ten, który w dusze żołnierskie umie
  wpoić hart, by ona nawet w smutnych kolejach wojny, niepowodzeniach i
   orażkach nie załamała się. Swoich oficerów uczyłem tej prawdy..."*. W
  dwadzieścia lat później założenia Piłsudskiego okazały się słuszne, a wysiłki
  owocne. Armia polska, którą stworzył i wychował walczyła z zaparciem się
  siebie w kampanii wrześniowej na wszystkich polach bitew i mimo strasznej
  tragedii nie załamała się psychicznie.
    ją        ję





"
    Piłsudski zna c dobrze Ros i rosyjski socjalizm nie miał żadn ch złu-
  dzeń co do istoty bolszewizmu i właściwych celów Moskwy po zwycięstwie
  rewolućji październikowej. W wywiadzie z dziennikarzem francuskim w mar-
  cu 1919 roku mówił:


    "
     Bez względu na to jaki będzie jej r#ąd, Rosja jest zaciekle imperialisty-
  czna. Jest to nawet zasadniczy rys jej charakteru politycznego. Mieliśmy
  imperializm carski, widzimy dzisiaj imperializm czerwony - sowiecki. Polska
  stanowi zaporę przeciwko imperializmowi słowiańskiemu, bez względu na
  to czy jest carski, czy bolszewicki"**.
    Piłsudski był przekonany, że jedynym sposobem obrony Polski, a także
  Europy przed niebezpieczeństwem idącym od wschodu jest utworzenie
  związków między państwami zagrożonymi bezpośrednio przez Rosję. Jak
  przed laty Polska i Litwa zjednoczone zwyciężyły Krzyżaków rozbijając ich
' napór, tak teraz wspólne siły narodów dawnej Rzeczypospolitej powinny
  stworzyć zaporę przeciw imperializmowi Rosji sowieckiej. O potrzebie takie-
  go rozwiązania starał się przekonywać mężów stanu i polityków na Zacho-
  dzie. Wiele uwagi poświęcał Wielkiej Brytanii i jej przedstawicielom w Ko-
  misji międzyalianckiej, znajdującej się w tym czasie w Polsce. Dla koncepcji

  * Op. cit., t. V, s. 99.
  ** Op. cit., t. V, s. 67.

  182



swych znalazł zrozumienie u p. Esma Howarda. Ale ze strony premiera
Lloyda George'a spotkał się z ignorancją oraz namiętnym uprzedzeniem
i niechęcią w stosunku do Polski. Na Zachodzie nie myślano o niczym
innym jak o wewnętrznym terrorze bolszewickim, a uwaga i pomoc skie-
rowane były na białą armię rosyjską. Czekano na jej zwycięstwo z ure-
gulowaniem spadku po imperium carskim.
  W tym czasie Wilno zostało zajęte przez bolszewików, posuwających
,się na zachód w ślad za wojskami niemieckimi, wracającymi do domu.
Kiedy zawiodło współdziałanie Ententy, Piłsudski zaczął działać samodzie-
Inie, biorąc w ręce inicjatywę. 8 kwietnia 1919 pisał do Leona Wasile-
wskiego, byłego ministra spraw zagranicznych w rządzie Moraczewskiego
i członka delegacji w Paryżu: "Przypuszczam, że w najbliższych czasach
będę mógł otworzyć trochę drzwi do polityki związanej z Litwą i Biało-
rusią. Znasz moje pod tym względem poglądy, polegające na tym, że nie
chcę być ani imperialistą, ani federalistą, dopóki nie mam możności mó-
wienia o tych sprawach z jaką taką powagą - no i rewolwerem w kie-
szeni. . . ". I pisze dalej : "Chciałbym, byś mówił o tym możliwie często
z Paderewskim, który jest wściekłym federalistą, ale człowiekiem o wzglę-
dnie słabym charakterze, poddającym się wpływom i bardzo się obawiam,
że różne niecnoty imperialistyczne mogą często sprowadzać go z ciernistej
ścieżki, prowadzącej do raju federalistycznego"*.
  W połowie kwietnia Piłsudski poprowadził wojska na wyzwolenie Wi-
lna. Był to pierwszy krok na drodze realizacji jego dużych planów.
  W tym czasie mieszkaliśmy w dwóch pokojach wynajętych u przyjaciół
pp. Suj kowskich, w ich mieszkaniu przy ulicy Koszykowej. Wczesną wio-
sną wyjeżdżałam na wieś pod Warszawę. Zaprosili nas pp. Paszkowscy,
dawniej członkowie POW. Pięć miesięcy spędzałam tam z dzieckiem. Pp.
Paszkowscy mieli oddzielny domek przy swojej willi. Składał się on z
dwu malutkich pokoików i kuchni. Mąż wszystkie wolne chwile, a także
święta spędzał z nami. Dojazd z Belwederu nie zajmował mu dużo czasu.
Z przyjemnością wspominam pobyt w tym uroczym zakątku u bardzo mi-
łej gospodyni, która dotrzymywała mi towarzystwa, gdy byłam sama. Mąż
jej walczył na froncie.
  W 1920 roku zaprosili nas na miesiące letnie pp. Dłuscy do swojej
willi w Aninie pod Warszawą, położonej na krańcu osady w dużym lesie.
Mieliśmy do swojej dyspozycji trzy pokoje z małą kuchenką. Tu przeży-
wał mąż ciężkie chwile w okresie kiedy bolszewicy zbliżali się do War-
szawy. Tu zaczął układać plan odparcia najazdu.
  Uposażenie Naczelnika Państwa było niedostateczne. Wystarczało tylko
na bardzo skromne życie, a nieraz po jednym obiedzie reprezentacyjnym
nie starczało potem na utrzymanie do końca miesiąca.


* Op. cit., t. V, s. 72-74.

           183



  Gdy mąż był chory, co zdarzało się zwykle na wiosnę i w jesieni, cho-
dziłam do Belwederu na noc, aby się nim opiekować. Miewał wtedy wysoką
gorączkę i nie mógł sypiać. Mieliśmy już wtedy drugą córeczkę, a mieszkanie
prywatne mieściło się w tym samym domu, co poprzednio, o piętro wyżej.
Dzieci mogłam więc pozostawiać pod opieką nie tylko służącej, ale i mojej
przyjaciółki p. Haliny Sujkowskiej.
  Pewnego dnia miał mi zostać przez męża przedstawiony cały personel
biurowy Naczelnika Państwa. Spadło to na mnie niespodziewanie, a nie
miałam żadnej wieczorowej sukni. Pieniędzy na kupienie gotowej nie było.
Na szczęście miałam życzliwą krawcową, która w ciągu paru dni uszyła mi
jasno popielatą, wyhaftowaną w szafirowe desenie, bo hafty na sukniach
były wówczas modne. Personel w większości znałam już dawniej. Telefoni-
stkami i maszynistkami były przeważnie peowiaczki, oficerowie to adiutanci,
którzy zwykle odwozili męża do domu, ale żony ich poznałam dopiero na
tym zebraniu. Był mi przedstawiony także szef kancelarii cywilnej z żoną,
Stanisław Car i szef kancelarii wojskowej, gen. Jacyna z żoną. Obie te panie
nie odstępowały mnie przez cały wieczór. Innych znałam dobrze. Byli to
Świtalscy, Piestrzyńscy, Rouppertowie, Albrechtowie, płk Maciesza, Mie-
dzińscy, p. Karolina Bielańska i inni.
  P. Bielańska, dawniej członkini Ligi Kobiet, a wtedy urzędniczka w
Belwederze, tak pisze w swoich wspomnieniach z tych czasów: "Patrzyłam
na Niego z daleka jak wychodził i wchodził, patrzyłyśmy najczęściej, wszy-
stkie przez firanki, jak spacerował po tarasie, tam i napowrót, ważąc w
sobie jakieś doniosłe zagadnienia i decyzje i - wstrzymywałyśmy oddech w
piersiach. Czasem patrzyłyśmy na przyjęcia i radowały uśmiechem na jego
twarzy. Nie słysząc słów z odległości, widziało się tylko jak żywo opowiadał
coś swoim gościom i słyszało od czasu do czaśu, jego szeroki, serdeczny
śmiech. Do naszego biura przychodził rzadko, ale kiedy przychodził, była
to zawsze sensacja i wzruszenie szalone. Panny przy maszynach po prostu
spadały z krzeseł, a on przechodził trochę pochylony, niby nie patrząc, ale
pod wąsem miał jakiś dobrotliwy, ojcowski uśmiech i krótkie: - Dzień do-
bry
  "*















* M.J. Wielopolska Józef Pitsudski w życiu codziennym, "Belweder", s. 14.

184



  WYZWOLENIE WILNA - O WOLNĄ WYPOWIEDŹ
    I - CI#ŻKIE WALKI - ZWYCIl#STWO 1920 r.




  Decyzję kampanii wileńskiej powziął Piłsudski, jak wiele innych w prze-
szłości zupełnie sam. Brał wtedy na siebie ryzyko bardzo duże. Ze względu
na możliwość dekonspiracji mógł wtajemniczyć w swoje plany bardzo niewie-
lu ludzi. Szersze rozważania i dyskusje pociągnęłyby za sobą niepotrzebną
zwłokę, umacniałyby wątpliwości i wahania; tymczasem bolszewicy posuwali
się na zachód z brutalną natarczywością.
  Ich siły przewyższały niepomiernie siły polskie. Nasze oddziały trzeba
było dopiero ściągać z całej Polski, a należy pamiętać, że wówczas nie
stanowiły one jeszcze całości zespolonej i zgranej w ůbojach. Trzeba się było
zatem liczyć z niepowodzeniem tej ryzykownej wyprawy, a to stanowiłoby
klęskę dla Polski. Morale narodu zmęczonego długą wojną i ciężką okupacją,
nie przetrzymałoby ani jednej przegranej większej bitwy. Od razu znaleźliby
się politycy, gotowi paktować z bolszewikami. Piłsudski zdawał sobie również
sprawę z bierności zagranicy. Był przekonany, że rządy europejskie, przywi-
tają gorąco zwycięstwo nad bolszewikami, ale w wypadku przegranej, one
pierwsze go zaatakują; po prostu widział ich jak "czekają z bukietem w
jednej ręce i z kamieniem w drugiej".
  "Radzono mi zaczekać - pisał potem - na przybycie "istotnego## wojska
pod dowództwem J. Hallera. Jedynym przychylnym czlowiekiem był St.
Wojciechowski, który z całą gotowością obiecał pieniądze i poparcie". Wy-
padki nagliły. Ku Polsce zbliżał się napór bolszewicki. Utworzonn litewsko-
białoruską republikę ze stolicą w Mińsku; granice jej sięgać miały pod Mławę
i Białystok. Bolszewicy wdzierali się na te ziemie wbrew woli olbrzymiej
większości ludności. W Moskwie rozpoczęto formować Czerwoną Armię pol-
ską, a potem i czerwony rząd. Przez "trupa Polski" gotowano się do podbicia
Europy. W tym pochodzie na zachód bolszewicy opanowali w styczniu 1919 r.
Wilno.
  Wszystkie elementy ówczesnej sytuacji wyważył Piłsudski starannie przed
powzięciem decyzji. Przed kampanią rozmawiał ze mną na ten temat, spa-
cerując bez przerwy po pokoju i paląc papierosa za papierosem. Mieszkalam
wtedy z Wandą w mieszkaniu prywatnym, które było dla nas domem bardziej
własnym niż pokoje Belwederu. Gdy patrzyłam na męża, słuchając jego

           185



słów, wydawało mi się, że się postarzał w ciągu ostatniego roku i zgarbił
się jeszcze więcej, tak jak gdyby ciężar, który dźwigał był ciężarem fizycz-
nym. Ale rankiem, w dniu wy#azdu na wyprawę, kiedy się z nami żegnał,
był wesoły. Wanda właśnie zaczęła chodzić. $miał się na jej widok jak
chłopiec, dumny z jej osiągnięcia i rozczulony jej niezgrabnymi ruchami; z
trudem oderwał się od nas, choć samochód czekał przed domem od dłuższe-
go czasu i jego rzeczy były już spakowane.
  Ilekroć mąż wybierał się w podróż lub wyruszał w pole, zawsze miał ze
sobą medalik Matki Boskiej Ostrobramskiej, Potop Sienkiewicza i Kronikę
Stryjkowskiego; do tego doszła fotografia Wandzi. Zabrał je i teraz, owego
słonecznego poranl#a kwietniowego, gdy wyruszył w bój. Do rozlicznych
trudności i przeszkód dochodził jeszcze wzgląd szczególny. Piłsudski pisał o
nim z całą otwartością:
  "Ciężko wyznać - byłem Naczelnym Wodzem sił polskich, lecz wiedzia-
łem, czemu zawdzięczam to stanowisko. Bo nikt nie śmiał, bo każdy przed
tym ciężarem by się cofnął. Gdy wojska prawie nie ma, to co jest, wygląda
jak żebraki, gdy wokoło rewolucja kładzie trupami oficerów, wszyscy się
cofają. Ja wziąłem to na siebie śmiało i spokojnie, lecz dobrze wiedziałem
że brak mi autorytetu. Wszak byłem tylko brygadierem, do naczelnego do-
wództwa - skok olbrzymi. Gdzież doświadczenie - gdzież jest pewność, że
podwładny mi nie zarzuci, że on jest mądrzejszy, bardziej zdatny ode mnie.
Gdy państwo wybiera wodza, szuka ludzi silnych, ambitnych, wierzących w
siebie. Ambicji tej miałem pod dostatkiem. Szukałem tego egzaminu, by
dowieść, że co ja zrobię, tego nikt nie zdoła. Piętrzyłem trudności, szukałem
nadzwyczajności, by dowieść, że mogę zwyciężyć. Wilno było moim egzami-
nem. Szukałem ludzi, którzy by mi powiedzieli: "Ja to potrafię##. Mój przy-
jaciel, gen. Henrys, patrzył na projekt wileński jak na szaleństwo. Szeptycki
nie wierzył w powodzenie i uważał za niedopuszczalne, by Naczelnikowi
Państwa groziło odcięcie od państwa".
  "Pędzę autem do Lidy zobaczyć to wojsko, które ją zdobywa... Owionął
mnie nagle znany, dawno słyszany gwizd, śpiew kul, kule śpiewają śpiew
śmierci... Duszo wojenna, jakże ty złożona jesteś!... Myśl leci nagle ku
dawnym legionowym wspomnieniom. Chłopcy moi, w dalekich grobach le-
żący, oto wasze marzenia się spełniły! Wasz Komendant jest wodzem Polski,
bądźcie z nim, niech duch wasz towarzyszy moim żołnierzom! Dajcie mi
Wilno na święto Wielkiej Nocy ! " *
  Życzenia spełniły się. W drugi dzień świąt miasto było w polskich rękach.
Bitwa, w której wyniki tak wielu wątpiło, była jednym z najświetniejszych
zwycięstw Piłsudskiego. Zrealizowały się marzenia młodości i treść przemy-
śleń, które snuł w Magdeburgu. Rozkaz dzienny, wydany przez Piłsudskiego
po wyzwoleniu #'Vilna brzmi: "W imieniu Ojczyzny, która was wysłała na
obronę swych kresów, dziękuję wam za waszą pracę, za wasze żołnierskie

* Op. cit., t. VI, s. 11#113.

186



trudy. Kampania'wileńska, przez was wygrana, pozostanie na zawsze jedną
z piękniejszych stronic naszej historii wojskowej i każdy z was może być
dumny, że w niej brał udział. Szczególniej dziękuję generałowi Szeptyckie-
mu, który swą energią i uporczywą wolą doprowadził do zajęcia Baranowicz
i Nowogródka. Generałowi Rydzowi-$migłemu, który pomimo wielkich prze-
szkód technicznych, doprowadził na czas dywizję do Wilna i ostatecznie
wygnał wroga ze stolicy.
  Przede wszystkim jednak podnieść muszę działanie oddziału jazdy pod
dowództwem podpułkownika Beliny-Prażmowskiego. $wietnie prowadzona
jazda, wspaniałym marszem obeszła cały układ sił wroga, by z tyłu wpaść
do głównego siedliska wszystkich władz bolszewickich, śmiałym a nagłym
napadem zajęła ona miasto z ogromnymi zapasami materiału wojenn-#go i
utrzymała je pomimo olbrzymiej przewagi wroga, aż do przyjścia piechoty.
  Jest to najpiękniejszy czyn wojenny, dokonany w tej wojnie przez polską
jazdę. Dziękuję za to podpułkownikowi Belinie-Prażmowskiemu i jego sze-
fowi sztabu, majorowi Piskorowi"*.
  Mieszkańcy przyjęli zwycięzców z nieopisanym entuzjazmem. Uprzednio,
setki wilnian wzięło udział w walkach ulicznych, teraz tysiące witały Pił-
sudskiego, który opisał to powitanie w liście do Paderewskiego w tych sło-
wach: "Tak ciepłego i tak wzruszającego przyjęcia, jakiego doznałem sam
i całe wojsko, nie oczekiwałem. Przeszło to wszystko, co można było sobie
wyobrazić. Podaję kilka charakterystycznych faktów, które świadczą o tym:
chłopi pod Wilnem odstępowali kawaleru, idącej w awangardzie, nasienny
owies. W jednej chwili po zajęciu dworca wileńskiego przez kawalerię stanęło
kilkuset ochotników pod broń dla walki z bolszewikami. Gdym na drugi
dzień $wiąt przyjechał do Wilna, przez parę dni widziałem całe miasto,
płaczące ustawicznie ze wzruszenia i radości. Pomimo okropnego wygłodze-
nia miasta ludność wpychała żołnierzom wszystko, co miała do jedzenia.
Wszystkie te fakty ku wielkiej mojej radości zawiązały pomiędzy wojskiem
a ludnością serdeczny i długotrwały związek. Znacznie gorzej było z Żydami,
którzy przy panowaniu bolszewickim byli warstwą rządzącą. Z wielkim tru-
dem wstrzymałem pogrom, który wisiał po prostu w powietrzu z powodu
tego, że ludność żydowska strzelała z okien i dachów i rzucała stamtąd
ręczne granaty" * *.
  Dwa miesiące panowania komunizmu wystarczyło, aby zrujnować mia-
sto. Nawet urzędy użyteczności publicznej przestały funkcjonowa#; ulice
zalewała woda kloaczna. Oszczędności i zasoby bankowe zostały ;konfi-
skowane. W ciągu tych kilku tygodni władze bolszewickie wydały przeszło
tysiąc dekretów. Handel nie istniał; ludność zaopatrywała się w nie#,#ędne
produkty w drodze wymiany artykułów. Panował głód. Szalał tyfus i inne
epidemie.


 * Op. cit., t. V, s. 77
** Op. cit., t. V, s. 81

           187



  Proklamacja, z którą Piłsudski zwrócił się do ludności nawracała do
świetnych tradycji Polski Jagiellońskiej. Już jej tytuł: "Odezwa do mieszkań-
ców b. Wielkiego Księstwa Litewskiego" wskrzeszała wielkie tradycje histo-
ryczne, ale przemawiała językiem pojęć i dążeń nowej epoki: "Wojsko pol-
skie, które ze sobą przyprowadziłem dla wyrzucenia panowania gwałtu i
przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności - wojsko to
niesie wam wszystkim wolność i swobodę. Chce dać wam możność rozwią-
zania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych tak, jak sami
sobie tego życzyć będziecie, bez jakiegokolwiek gwałtu lub nacisku ze strony
Polski. Dlatego to, pomimo że na waszej ziemi grzmią jeszcze działa i krew
się leje, - nie wprowadzam zarządu wojskowego, lecz cywilny, do którego
powoływać będę ludzi miejscowych, synów tej ziemi"*.
  Ów zarząd cywilny miał stworzyć własną administrację, przeprowadzić
wybory powszechne, zorganizować dostawy żywności i otoczyć opieką wszyst-
kich obywateli bez różnicy wyznania i narodowości.
  Bitwa wileńska skończyła się zwycięstwem prężnym, lecz na arenie mię-
dzynarodowej walka trwała jeszcze przez szereg lat. W ciągu ubiegłego
stulecia Rosja próbowała za wszelką cenę uczynić z Wilna miasto rosyjskie.
W tym celu zalała je Żydami z głębi Rosji, nie znającymi języka polskiego,
zachęcała Białorusinów, Litwinów i swych własnych obywateli do osiedlania
się w Wilnie i podniecała od czasu do czasu pretensje litewskie i białoruskie
do miasta. Polityka ta nie dawała większego wyniku za rządów carskich,
gdyż zdawano sobie sprawę, że Rosja w gruncie rzeczy dąży do rusyfikacji
wileńszczyzny. Dużo poważniejsze następstwa spowodował rozwój nacjona-
lizmu litewskiego i eksploatująca go polityka niemiecka w okresie pierwszej
wojny światowej. Zwycięskie mocarstwa zachodnie po skończeniu wojny
zajęły się sprawą ziem północno-wschodnich chwiejnie i wyczekująco, licząc
na powrót dawnych władz rosyjskich. Piłsudski postawił polityków zebranych
w Wersalu przed nową sytuacją. Na burzę jaka się po jego zwycięstwie
rozpętała był przygotowany. Na uzasadnienie dokonanego faktu miał szereg
historycznych argumentów. Przez wieki Polska i Litwa stanowiły jedno pań-
stwo. Bez precedensu w historii, w roku 1385 Polska i Litwa zawarły z
własnej i nieprzymuszonej woli unię, scementowaną krwią synów obu naro-
dów, na polach wielu bitew, przeciw wspólnym wrogom. W obu powstaniach,
tak w roku 1831 jak i 1863, Litwa wzięła czynny udział. Istotne granice
między Litwą a Koroną wyznaczała kultura, z tym, że z biegiem lat Litwini
i Białorusini przejmowali najlepsze wartości kultury polskiej. Warstwy uświa-
domione mówiły po polsku. Literatura i sztuka promieniowały z Polski.
Najsilniejszym argumentem Piłsudskiego była statystyka, wykazująea, że na
ogólną liczbę mieszkańców Wilna, Litwini stanowili mniej niż jeden procent.
A było to następstwem jedynie naturalnych procesów rozwojowych, dokony-
wujących się bez żadnych środków przymusu.


' Op. cit., t. V, s. 75

188



  Litwini złożyli protest na konferencji wersalskiej przeciw zajęciu miasta
przez siły polskie. Zażalenie ich osłabiał fakt, że Piłsudski nie anektował
Wilna, lecz oddał administrację w ręce ludzi miejscowych i gotów był przyjąć
taką decyzję co do przyszłości miasta, jaką powezmą jego mieszkańcy. Ci
zaś popierali jak najgoręcej Piłsudskiego.
  Armia nasza, wykorzystując zwycięstwo wileńskie, parła naprzód. Mińsk
padł w sierpniu, Suwałki wczesną jesienią. Na południu Ukraińcy zostali
zmuszeni do odwrotu; na północy wojska $migłego-Rydza, współdziałając
z Łotyszami, odpierały zwycięsko ataki bolszewickie, same z kolei przecho-
dząc do ofensywy. W styczniu 1920 r. Piłsudski wziął udział w obiedzie
urządzonym na jego cześć w Dynaburgu, podczas którego Wódz Naczelny
łotewskich sił zbrojnych, gen. Balodis, złożył mu gorące podziękowanie za
pomoc ze strony Polski.
  Dla Piłsudskiego rok 1919 był rokiem tryumfów. W październiku docze-
kał się zrealizowania jednego z najdroższych swych marzeń, gdy otworzył
na nowo stary Uniwersytet Wileński, zamknięty przez Rosjan. W jego mu-
rach, w gimnazjum, spędził swe wczesne lata.
  Mimo że Rosjanie gromadzili siły do nowej ofensywy, .Piłsudski patrzył
w przyszłość z ufnością. Początek 1920 r. przyniósł zmiany na lepsze i na
gorsze. Wojsko zyskało na doświadczeniu i wzrosło liczebnie. Szkolenie i
zostało ujednolicone. Z Francji przyszedł materiał wojenny. Ale zima była
ciężka, powiększyło się bezrobocie i nawet autorytet Paderewskiego nie mógł
zapobiec nieporozumieniom wewnątrz rządu. Spór terytorialny z Czechami
trwał nadal. Niemcy, oburzone na postanowienia Traktatu Wersalskiego, a
nie mając sił dla podjęcia rewizjonizmu na zachodzie, skupiły całą nienawiść
na Polsce. Bolszewicy prowadzili skuteczną akcję dyplomatyczno-propagan-
dową, prasa socjalistyczna i liberalna w Anglii atakowała gwałtownie Pił-
sudskiego, żądając jednocześnie poparcia robotników rosyjskich. Ukuto slo-
gan o "polskim imperializmie", a nawet umiarkowani politycy poczęli bąkać
o wygórowanych ambicjach Polaków.
  Rosjanie, wykorzystując łatwowierność opinii publicznej na zachodzie
postanowili wzmocnić swoją sytuację międzynarodową przez złożenie Polsce
propozycji pokojowej, gromadząc równocześnie znaczne siły na froncie pol-
skim. Oferta sowiecka nie została przez rząd polski przyjęta w formie wysu-
niętej przez Moskwę, co stało się przedmiotem krytyki ze strony Zachodu.
Żądano od Polski, ażeby w pozycji obronnej wyczekiwała inicjatywy bolsze-
wickiej, co musiałoby doprowadzić do klęski. Piłsudskiemu zaczęto przypi-
sywać ambicję osobistą i wygórowane pojęcie o roli i stanowisku Polski.
Było to oczywistym absurdem. Całe życie tego człowieka świadczy, że nie
działał nigdy z pobudek osobistych w sprawach ogólnych. Dążeniem Piłsud-
skiego było stworzenie takich warunków dla Polski, które by gwarantowały
trwałość jej niepodległego bytu. Nowe jej życie oprzeć chciał na powiąza-
niach z tradycj ami i prawami dawnej Rzeczypospolitej, w dostosowaniu do ",
nowych warunków historycznych. Takimi warunkami było oparcie krajów

           189



wschodniej Europy na prawie narodów do stanowienia o swym losie. Miał
też pełną świadomość rzeczywistych celów i taktyki Moskwy, dążącej do
coraz to no##ych zdobyczy.
  Tym przekonaniom dawał wyraz w szeregu wywiadów udzielanych prasie
zagranicznej. Jednym z nich był wywiad dla Timesa, którym chciał ułatwić
opinii publicznej w Anglii zrozumienie sytuacji Polski i motywów reagowania
na posunięcia polityki sowieckiej : ". . . sądzę - mówił brytyj skiemu korespon-
dentowi - że metody, które wprowadził ustrój socjalistyczny w Rosji (mia-
nowicie polityka terroru i zupełne zniszczenie istniejącego ustroju społeczne-
go) są nie do pomyślenia w jakimkolwiek cywilizowanym kraju. Proszę za-
pytać brytyjskich socjalistów czy zechcieliby zaproponować Leninowi i Zino-
wiewowi zreorganizowanie ich rządu na sposób bolszewicki. Sądzę, że powie-
dzieliby #,nie##. I\Tasi socjaliści uczyniliby to samo, ale zachodzi niebezpie-
czeństwo, że bolszewicy#mogą usiłować przyjść tutaj, ażeby bez zaproszenia
zreorganizować rząd... Bolszewicy wzmacniają z dnia na dzień swoje siły i
przygotowują się do natarcia"*.
  W kwietniu Piłsudski doprowadził do podpisania układu z rządem atama-
na Petlury. Układ ten ustalał granice między Polską i Ukrainą na Zbruczu
i przewidywał pomoc wojsk polskich w oswobodzeniu Ukrainy. Po raz pierw-
szy Piłsudski miał prowadzić kampanię już jako marszałek, gdyż stopień
ten został mu # tym czasie nadany. Srebrna buława marszałkowska, ofiaro-
wana mu przez wojsko, pozostała dlań do końca życia jednym z najcenniej-
szy ch darów.
  25 kwietnia Piłsudski rozpoczął ofensywę przeciw wojskom rosyjskim.
##' ciągu niecałych dwóch tygodni doszedł do Dniepru i 8 maja zajął Kijów.
Opór nieprzyjaciela był niesłychanie słaby. Z Równego napisał do mnie ten
list :

           Równe, 1. Maja.
  Karta Służbowa. Piszę nie wykasowując tytułu "Karta Służbowa" nie
dlatcgo, że piszę przez powinność, ale dla zaznaczenia pewnej zależności od
##'as moi mili, którzyście tak daleko ode mnie zostali, że choć jestem zajęty
jak licho jakie i choć przy moim łóżku w wagonie stoi fotografia mojej
ordynatki, to tęsknię ogromnie do Was. Pierwszy krok skończony musicie
teraz hyć bardzo zdziwieni i trochę przerażeni tymi wielkimi sukcesami, a
ja tymczasem teraz przygotowuję drugi i ustawiam do niego wojska i mate-
riały tak, aby był równie skuteczny jak pierwszy. Dotąd rozbiłem w puch
całą XII armię bolszewicką, ale to istotnie w puch: prawie połowę jej składu
mam jako jeńców; od liczby materiału wziętego aż się w głowie kręci, reszta
,v #i-ielkim stopniu jest zdemoralizowana i rozsypana, a strata moja jest
niez##ykle mała; na całym froncie nie naliczę I50 zabitych i 300 rannych.
#\##'grałem tę wielką bitwę śmiałym planem i nadzwyczajną energią w wyko-
naitżu".

' Op. cit., t. V, s. 143-144.

190



  W czerwcu sytuacja się zmieniła. Budionny rozpoczął kontrofensywę na
czele armii kawalerii i Rydz-Śmigły, który zajmował Kijów, musiał się cof-
nąć. Wojska nasze znalazły się w obliczu przeważających liczebnie mas nie-
przyjaciela, lepiej uzbrojonego i wyćkwipowanego niż jednostki polskie. W
tym ciężkim momencie Piłsudski z Radą Obrony Państwa zaapelował skute-
cznie do narodu. Powstał rząd jedności narodowej, ochotnicy zasilili szeregi
armii, na południu ofensywa sowiecka została powstrzymana. Ale Polska
potrzebowała przede wszystkim pomocy zagranicy w broni, amunicji i ekwi-
punku. Anglia i Francja były gotowe udzielić pomocy, ale główną trudność
stanowił transport. Niemcy pozornie ogłosiły neutralność w konflikcie pol-
sko-rosyjskim, jednak droga przez Gdańsk została zagrodzona, a robotnicy
portowi w Anglii odmówili ładowania statków idących do Polski. Czesi nie
przepuszczali transportów broni i amunicji z Zachodu. Agenci komunistyczni
w każdym kraju europejskim wzmogli kampanię antypolską.
  W tej sytuacji Rada aliancka postanowiła wysłanie do Polski wojskowej
misji dyplomatycznej, w której skład weszli ze strony francuskiej p. Jusse-
rand i gen. Weygand, ze strony brytyjskiej ambasador lord D'Abernon.
Misja ta przybyła do Warszawy w końcu lipca. Piłsudski, zdając sobie spra-
wę, że dla niektórych Polaków miarodajny jest autorytet obcy, zaproponował
Weygandowi współdowodzenie. Weygand nie przyjął propozycji, podając
jako powód nieznajomość polskiego wojska i polskich warunków.
  Decyzje wojskowe, które wtedy musiały zapaść, miały przesądzać całą
przyszłość. Piłsudski w swojej książce o roku 1920 przedstawia sytuację w
ten sposób: "Najbliżej mnie z urzędu stali w owe czasy trzej panowie: gen.
Rozwadowski, jako szef sztabu, gen. Sosnkowski, jako minister wojny, i
świeżo przybyły gen. Weygand, jako doradca techniczny misji francusko-an-
gielskiej, przysłanej w tym groźnym dla nas czasie. Opinie tych panów o
sytuacji były, jak zwykle, nadzwyczajnie rozbieżne. A że sytuacja była nie-
zwykle gorąca, prawdopodobnie i debaty w mojej nieobecności niezbyt były
przyjemne. Zastałem bowiem sytuację taką, że dwaj z tych panów, gen.
Rozwadowski i gen. Weygand, jak się śmiałem wówczas, rozmawiali pomię-
dzy sobą tylko notami dyplomatycznymi, przesyłanymi z jednego pokoju do
drugiego na placu Saskim. Godzącym zaś sprzeczności i dobrym duchem
opiekuńczym tej pary, wiecznie będącej w sporze, był gen. Sosnkowski,
minister wojny. P. Tuchaczewski widocznie coś słyszał o tych sporach, gdy
mówi, że francuscy i polscy pisarze lubią porównywać bitwę nad Wisłą z
operacją na Marnie. Istotnie, Marna we wszystkich rozmowach była wspo-
minana bardzo często, przy czym dwaj panowie, gen. Weygand i gen. Sosn-
kowski, mieli specjalną do Marny predylekcję. Jak niegdyś marszałek Joffre
chciał mieć rzeczną zasłonę Marny czy Sekwany, poza którą mógłby przepro-
wadzić przegrupowania cofających się dotąd wojsk ku lewemu swemu skrzy-
dłu, gdzie się znajdowała stolica, Paryż, tak i tutaj, za rzeczną zasłoną Sanu
i Wisły, szukano manewru silnego lewego skrzydła w stolicy, Warszawie, i
jej okolicy, Modlinie. Jak tu, tak i tam, szukano kontrataku lewym

            191



  skrzydłem, wychodzącym ze stolicy. Gen. Rozwadowski był tej Marny prze-
  ciwnikiem, gdyż w ogóle był przeciwnikiem wszystkiego, co mówiono z
  innego pokoju w gmachu na placu Saskim. Zresztą, jako zupełnie swoisty
  patriota Galicji wschodniej, nie mógł wewnętrznie się zgodzić ze znanym a
  wrogim mu hasłem "za San##. Natomiast gen. Rozwadowski, jak zwykle
  zresztą, sypał koncepcjami jak z rękawa, nie zatrzymując się na żadnej i
  zmieniając je nieledwie co godzinę.
    Jeżeli to piszę w stosunku do gen. Rozwadowskiego, to nie dlatego,
  aby mu ujmę zrobiE, lecz czynię to wobec chęci spotykanej u nas nieraz
ośmieszenia tego generała, który właśnie w tym ciężkim dla nas okresie
niemałe zasługi położył. Wybrałem go jako swego szefa sztabu nie dla-
tego, by był do tej funkcji najlepszym, lecz dlatego, że stanowił szczę-
śliwy i zaszczytny wyjątek pomiędzy większością ówczesnych starszych ge-
nerałów. Nie tracił nigdy sprężystości ducha, energii i siły moralnej;
chciał wierzyć w nasze zwycięstwo, gdy wielu, bardzo wielu traciło już
ufność i; jeśli pracował, to ze złamanym charakterem. Godziło mnie to
z wielkimi brakami generała, jako szefa sztabu, gdyż nie wiem, czy ist-
niała w ogóle jakakolwiek sprawa, której potrafiłby się trzymać w ciągu
jednej chociażby godziny. Nie dziwiłem się też wcale, że gen. Weygand,
przyzwyczajony do systematycznej pracy w sztabach, doszedł aż do dyplo-
matycznej metody dla stosunków wzajemnych. Osobiście mały brałem
udział w dyskusjach i sporach"*.
  Sytuacja pogarszała się z dnia na dzień. Zjednoczenie oddziałało ba-
rdzo dodatnio na nastrój społeczeństwa i natchnęło wszystkich wiarą w
zwycięstwo. Ten początkowy nastrój zaczął słabnąć wobec pogarszającej
się dalej sytuacji na froncie. CzęśE ministrów i duży odłam społeczeństwa
wołała o rokowania pokojowe. Ze strony przedstawicieli obcych mocarstw
szły także sugestie w tym kierunku. "Nad całą Warszawą - pisze Piłsu-
dski - wisiała zmora mędrkowania, bezsilności i rozumkowania tchórzów.
Jaskrawym tego dowodem była delegacja wysłana do Mińska z gotowo-
ścią rokowań". .
  A pięć armii sowieckich parło naprzód bez przerwy, zapuszczając zagony
aż w głąb Pomorza, pod Brodnicę. Piłsudski postanowił wziąć catą odpowie-
dzialnośE na siebie samego: 6 sierpnia, w szóstą rocznicę wymarszu Kadró-
wki, zamknął się w swoim pokoju w Belwederze, dając przedtem rozkaz,
aby nikt do niego nie wchodził. Tam, przez całą noc pracował nad planem
kontrofensywy. W swoim opisie tej nocy wspomina mękę jaką musiał prze-
żyć: "Istnieje cudowne określenie największego znawcy duszy ludzkiej na
wojnie - Napoleona, który mówi o sobie, że gdy przystępuje do dania
ważniejszej decyzji na wojnie, jest comme une fille qui accouche - jak
dziewczyna, która rodzi. Nieraz po tej nocy myślałem o wielkiej finezji
myśli Napoleona, który, gardząc słabością płci pięknej, siebie, olbrzyma

* Op. cit., t. VII, s. lla-I11

192



woli i geniuszu, przyrównuje do słabej dziewczyny, męczącej się w połogu.
Mówi o sobie, że jest wtedy pusillanime - trwożliwy"*.
  Rano plan uderzenia był gotów i mimo powątpiewań oraz wręcz niewiary
w jego skuteczność ze strony niejednego ze sztabowców, Piłsudski nie poz-
wolił na wprowadzenie żadnych zmian. Uważał, że wahanie byłoby fatalnym
błędem. Plan jest i - zły czy dobry - musi być wykonany. Łączyło się ż
nim wielkie ryzyko, to prawda, ale czy plany nieprzeciętne mogą być ryzyka
pozbawione? Czas odegrał w tym planie rolę bardzo ważną, a każdy dzień
opóźnienia oznaczał konieczność cierpliwego wytrzymywania nerwowych na-
cisków na Naczelnego Wodza. WiększośE członków Rządu zwalała winę za
obecny stan rzeczy na Piłsudskiego, przedstawiciele państw obcych, podju-
dzani przez nich czynili to samo, choć w sposób oględniejszy. Nawet w
sercach wielu oficerów czaiły się wątpliwości. On jednak wierzył w swój
plan i jeżeli lękał się czegokolwiek to, jak potem pisał, tylko szczupłości
sił, z jakimi miał dokonać uderzenia. Dla podtrzymania zesłabłego ducha
stolicy, Piłsudski musiał pozostawiE niewspółmieraie dużą część sił dla jej
obrony.
  Gdy żegnał się z nami, przed wyjazdem do Puław, był zmęczony i posę-
pny. Ciężar olbrzymiej odpowiedzialności za losy kraju, przygniatał go i
sprawiał mękę. Ja w tym czasie znajdowałam się w okolicy Krakowa, dokąd
mnie wyćwakuowano razem z Wandą i Jagodą, która kilka miesięcy przed-
tem przyszła na świat. Mąż przyjechał z Aleksandrem Prystorem, pożegnał
się z dziećmi i ze mną, tak jak gdyby szedł na śmierć. Niecierpliwiła go
moja absolutna pewność, że bitwa skończy się naszym zwycięstwem, a jemu
nic się nie stanie. Nie wiem jak to nazwać: może przeczuciem, może instyn-
ktem, może intuicją, ale tak było rzeczywiście. Podobnie bywało także w
czasach legionowych. Przed bitwą pod Laskami wyśniłam, że będzie ranny
w głowę, co istotnie się zdarzyło, choć na szczęście rana nie była poważna.
A teraz nie miałam najmniejszych wątpliwości, że wszystko będzie dobrze.
  "Rezultat każdej wojny - powiedział do mnie mąż przed rozstaniem-
jest niepewny aż do jej skończenia. Wszystko jest w ręku Boga".
  Bitwa warszawska, rozpoczęta 16 sierpnia 1920 r. przeszła do historii.
Rosjanie mimo przeważających sił, ponieśli błyskawiczną klęskę. Dwie piąte
jednostek sowieckich dostało się do niewoli, reszta uciekła w popłochu i
bezładzie, pozostawiając olbrzymie ilości materiału wojennego. Ocalała nie
tylko Warszawa, ocalała nie tylko Polska. Zwycięstwo nad Wisłą załamało
marsz wojsk bolszewickich na Europę. Była to bitwa o zwycięstwo cywilizacji
i wolności całego Zachodu. Bolszewicka wizja wznieeenia rewolucji świato-
wej na trupie Polski rozwiała się wtedy zupełnie. Ćwierć tysiąclecia przedtem
oręż polski dokonał podobnego rozstrzygnięcia, kiedy Jan Sobieski rozbił
armię turecką pod Wiedniem. Takie znaczenie bitwy warszawskiej i rolę w
niej Piłsudskiego uznają wszyscy uczciwi historycy i publicyści.


* Op. cit., t. VII, s. 114-115

           193



  Wojska polskie szły nieprzerwanie naprzód, odnosząc dalsze zwycięstwa
nad Niemnem i Szezarą. 18 października zawarto zawieszenie broni, a w
miesiąc później rozpoczęła się konferencja pokojowa w Rydze, która dopro-
wadziła 18 marca 1921 r. do podpisania traktatu pokojowego. Ten traktat,
a nie obce decyzje wyznaczył granice wschodnie Polski. Niebezpieczeństwo
rosyjskie, na pewien czas, przestało być groźne.
  Gen. Weygand pisze o bitwie warszawskiej w swoim pamiętniku, że
Marszałek Piłsudski w ciągu trzech dni, jakie spędził w pośrodku wojsk,
bezpośrednio przed rozpoczęciem swego uderzenia, "zelektryzował je, potra-
fił przelać ze swej duszy w dusze walczących swoją ufną wiarę i swoją wolę
tryumfalnego pokonania wszystkich trudności" i że "nikt inny poza nim nie
mógł się o to pokusiE". Stwierdza dalej, że "wykorzystanie powodzenia było
prowadzone mistrzowską ręką z diabelskim rozpędem i z namiętną energią
przez Marsz. Piłsudskiego, który nie dał zaskoczonemu nieprzyjacielowi
ochłonąć i na miejscu go unicestwił". Wspomniał też o tym jak pragnął
uniknąć "przesadnej oceny" jego własnej roli, którą namiętności polityczne
i intrygi ówezesnych polskich stronnictw opozycyjnych usiłowały wyolbrzymić
i wykorzystać ku krzywdzie Naczelnego Wodza.
  Gdy wróciłam do Warszawy, był już zwycięskim wodzem. Armia rosyjska
była rozgromiona. Po powrocie 2 frontu pokazał mi z oburzeniem kartkę,
którą ktoś położył mu na biurku w czasie jego nieobecności w Warszawie.
Na kartce było napisane: "Gwiazdy mówią, że IS-go będzie zwycięstwo".
Oburzenie jego nie miało granic. "Ja tyle włożyłem pracy mózgu w moje
koncepeje, w sw6j plan, tyle musiałem zwalczyć przeszkód, aby wprowadzić
je w życie, a okazuje się, że we wszystkim nie było nic mego. Wszystko
zrobiły gwiazdy". Był głęboko dotknięty i wierzył w pracę mózgu ludzkiego
i znaczenie ludzkiej woli. Prosił mnie, że jeśli żyć będę dłużej niż on, abym
mózg jest oddała do naukowego zbadania. Sądził, że ponieważ myśli i rozu-
muje inaczej niż inni, inną też może mieE budowę mózgu.
  Mąż miał wielki żal do społeczeństwa za to, że uwierzyło jego przeciw-
nikom politycznym, jakoby plan zwycięskiej bitwy i samo zwycięstwo zaw-
dzięczać należało francuskiemu generałowi i Franc,ji, a nie polskiemu wodzo-
wi i polskiemu żołnierzowi. Wstyd nie dawał mu spokoju.
  Dotychezas jeszcze w wielu kołach zwycięstwo sierpniowe najehętniej
przypisuje się Weygandowi, mimo że sam publicznie temu zaprzeczył, zaraz
w 1920 r.
  Zwycięstwo sierpniowe nazywano "Cudem nad Wisłą", zwycięstwem Ma-
tki Boskiej. Tak jest, wierzę w siłę ducha i pomoc Boską. Ale w sprawach
ludzkich nic się samo nie zrobi. Świat Ducha działa i pracuje przez ludzi i
świat Ducha wybrał na wykonawcę tym razem nie kogo innego, jak Józefa
Piłsudskiego.
  Mimo zwycięstw wojennych i zawartego traktatu problem granic nie zo-
stał w całości rozwiązany. Było to następstwem traktatu. Rosjanie, w swoim
marszu na Warszawę zdobyli ponownie Wilno i przekazali je Litwinom, bez

194



liczenia się z głosem i wolą mieszkańców. Wilno ogłoszono stolicą Litwy:
ludność polską podano szykanom i prześladowaniu. Polacy zwrócili się z
apelem o pomoc do Piłsudskiego. Piłsudski, krępowany narzuconą Polsce
interwencją mocarstw, osobiście jako Naczelnik Państwa, wysłał "zbuntowa-
nego" generała Żeligowskiego, aby swoją dywizją Wilno zajął. Żeligowski
przyjęty był przez Wilno ze łzami szczęścia w oczach, jako wybawiciel. Ten
fakt wywołał, oczywiście skargę ze strony Litwinów i protestacyjne noty
dyplomatyczne ze strony aliantów. Przedstawiciele Francji i Anglii w Warsza-
wie zażądali wyjaśnień od Piłsudskiego. Odpowiedź swoją oparł Piłsudski
na prawie samostanowienia ludności o swoim losie i zapewnieniu, że w
wypadku plebiscytu Wilno opowie się zdecydowanie za przynależnością do
Polski. W tym czasie Żeligowski stworzył w Wilnie rząd "Litwy Środkowej ",
złożony z przedstawicieli ludności miejscowej. Po kilku tygodniach hałas
ucichł; obyło się bez rozlewu krwi wylano jedynie masę atramentu na noty
i protesty dyplomatyczne. Ale Wilno było polskie. Dotrzymał też slowa
swemu ukochanemu miastu.
  Wyrazem przywiązania osobistego do Wilna są slowa Piłsudskiego skie-
rowane do jego mieszkańców: "Jestem, moi panowie w tym wieku, że spo-
kojnie patrzę w tę dal, skąd nikt nie wraca. Wiem, że po tylu wzruszeniach
mojego burzliwego życia, wzruszeniach zarówno bogatych w oklaski, jak i
gwizdanie, niewiele już wzruszeń los mi gotuje, niewiele wzruszeń tak wiel-
kich i potężnych, jak te, które przeżyłem. Lecz są wzruszenia tak czyste i
niewinne, wzruszenia nieledwie dziecka, które niechybnie będą jeszcze moim
udziałem. Do nich należy i dzień dzisiejszy. Jestem jak dziecko na imieninach
swej drogiej matki. Bezkrytyczne oko dziecka, zachwycone matką, nie patrzy
i nie pyta, jakie są szatki na jej ciele. Czy jest brzydka, czy jest ładna dla
kogo innego, jest i pozostaje dla dziecka czymś pięknym i cudownym, a w
dzień jej imienin wzruszone serce bije radośnie. Więc jak to dziecko, wzru-
szone do głębi, wołam: Niech żyje Wilno!"*
  Kwestię Wilna rozstrzygnięto ostatecznie w styczniu 1922 r., kiedy prze-
prowadzony został plebiscyt w formie wyboxów do sejmu Litwy Środkowej.
Wynik ich był taki jak przepowiedział Piłsudski: tylko jeden procent miesz-
kańców zadeklarował się po stronie litewskiej. W marcu rejon Wilna przy-
łączono oficjalnie do terytorium Państwa Polskiego, za xównie oficjalną zgo-
dą i błogosławieństwem wielkich mocarstw; poslowie ziemi wileńskiej zasiedli
w Sejmie RP w Warszawie. Miasto przychodziło powoli do siebie po wypad-
kach wojennych. Bolszewicy obrabowali je nie tylko ze skarbów sztuki, ale
i z tego co przedstawiało jakąkolwiek ruchomą wartość materialną. Nie
zmieniło to charakteru Wilna. Było nadal starym miastem polskim, ukocha-
nym przez poetów i ludzi nauki z niezagasłymi tradycjami wielkiego ogniska
kultury, którą promieniowało w najcięższych chwilach Polski. Pozostalo mia-
stem Mickiewicza i Słowackiego.


* Op. cit., t. V, s. 240

            195



    Piłsudski przyjechał do Wilna na uroczystości powrotu kresów północno-
-wschodnich do Polski. Kończąc wtedy swoje przemówienie do mieszkańców
Wilna powiedział: "Moi Panowie! Wilno wstępuje obecnie w nowe życie,
które formuje się inaczej niż to, jakie dawała historyczna jego przeszłość...
Lecz przez cześE dla przeszłości przez szacunek dla krwi wspólnie przelanej,
dzisiaj, w dzień wielkiego tryumfu, tryumfu polskiego, który tak gorąco tu
wszyscy obecni odczuwają, nie mogę nie wyciągnąć przez kordon nas dzielący
ręki do tych tam w Kownie, którzy może dzień dzisiejszy, dzień naszego
tryumfu uważają za dzień klęski i żałoby. Nie mogę nie uważać ich za
braci" *.
  Tymczasem kwestia granic zachodnich wyglądała źle. Mocne naciski nie-
mieckie w Prusach Wschodnich obróciły plebiscyt na naszą niekorzyść. Nie-
nawiść w okręgach mieszanych na Pomorzu między Polską a Niemcami wzro-
sła na skutek tej akcji. W Gdańsku dochodziło do starć ulicznych, a Gdańsk
był wtedy naszym jedynym portem morskim. Alianci przesądzili Cieszyn na
rzecz Czechosłowacji, co przez całą Polskę zostało uznane za jaskrawą nie-
sprawiedliwość, gdyż większość mieszkańców stanowili tam Polacy. Trwał
spór o Górny Śląsk i jego bogate złoża węglowe. Tam wielkie mocarstwa
zdecydowały przeprowadzić plebiscyt, ale poprzedziły go trzy powstania
świadczące o niezłomnej woli polskiej ludności. Dopiero w październiku
1921 r., znaczna jego część powróciła do Polski.
  W sytuacji międzynarodowej rok 1921 przyniósł Polsce alians z Francją,
który został podpisany podczas oficjalnej wizyty Piłsudskiego we Francji.
Pamiętam radość męża, że oto Polska, kilka lat zaledwie przedtem wymazana
jeszcze z mapy politycznej Europy, teraz stała się sojusznikiem jednego z
mocarstw europejskich. Miesiąc później nasza sytuacja jeszcze się polepszyła
przez zawarcie sojuszu z Rumunią.





















* Op. cit., t. V, s. 239

196



   PRACE NACZELNIKA PAŃSTWA - ZABÓJSTWO
    NARUTOWICZA - WYCOFANIE SIĘ Z ŻYCIA
         PAŃSTWOWEGO


              ; ui

  Polska wywalczyła sobie wreszcie warunki pokojowego rozwoju. Można     ,
było przystąpić do odbudowy kraju; straszliwie zniszczonego. W marcu 1921
uchwalono konstytucję, która mimo wielu braków, zwłaszcza w zakresie
podziału władzy i odpowiedzialności w państwie, kończyła okres wstępny
jego organizacji. Kraj szybko zaczął się odradzać. Pola zorane pociskami i
zarzucone szczątkami broni, pokryły się zbożem. Nowe domy wyrastały na
miejscu ruin w miastach i wsiach. Zadymiły na nowo kominy fabryczne.     ;
Potężni wrogowie Polski przestali na razie być groźni. Monarchia austriacka#
skurczyła się do rozmiarów małego państewka; Niemcy leżały pokonane#
Rosja po kataklizmach wewnętrznych i przegranej wojnie z Polską, objęta
krwawym terrorem rewolucji bolszewickiej, również potrzebowała czasu na
wzmocnienie się. Spór z Czechami został rozstrzygnięty przez mocarstwa z
rażącą krzywdą dla Polski. Po powstaniach śląskich i plebiscycie częsc pra-
starych ziem weszła w granice Rzeczypospolitej. Naród wyzwolony i zjedno-
czony we własnym państwie miał nareszcie warunki naturalnego rozwoju
wszystkich dziedzin swego życia. Z czasem winny były zaniknąć wszelkie
obciążenia i różnice wytworzone przez długi okres niewoli i podział na
zabory.
  Z myślą o tym Piłsudski w czasie swej wizyty w Toruniu w czerwcu
1921 r. wygłosił przemówienie o dawnych granicach zaborczych. "Każdy
naród - mówił - posiada pomniki, które zawarły w sobie jego cierpienie i
radości, jak w jednym ognisku ześrodkowujące przeżycia całych pokoleń.
Takimi pomnikami są: ruiny, pola bitewne, grody, ulice, na tych ulicach
domy, na których widok serca biją goręcej i łzy nabiegają do oczu. Są to
świątynie historii, których Polska posiada tak wiele. Dla mnie, jako dla
przedstawiciela państwa polskiego, nie ma większej świątyni, jak wszystkie
te granice, którymi poprzerzynano nasz kraj. Ongi, jak Polska szeroka i
długa, trwało wspólne życie codzienne nawet z jego śmiesznostkami. Rylęc
dziejowy w jednakowy sposób rzeźbił duszę narodu, pomimo różnic prowin- '
cjonalnych wytwarzał się jeden typ człowieka. Wszystko to chciały zburzyć
słupy graniczne. Ich mową było: zapomnij! zapomnij o wolności, o wspólnym

            197



śmiechu, o wspólnych łzach, o wspólnym biesiadowaniu, a w końcu dodano:
zapomnij mowy. Za pomocą tej cienkiej, pozornie nic nie znaczącej linii,
którą przebiegnie najmniejsze nawet zwierzątko pracowano, by wszczepić w
nas w ciągu stulecia różnice nie tylko fizyczne, lecz moralne, uczynić z nas
ludzi o różnym układzie ducha, o różnych usposobieniach, różnym umyśle
tak, by, gdy zajdzie tego potrzeba, mogli walczyć przeciw sobie. Ile włożono
wysiłków, ile funduszów, żeby te granice wzmocnić. W tej pracy przecież
brały udział trzy wielkie państwa. Na całym świecie nie ma takiego miejsca,
w które by włożono tyle pracy, jak w umocnienie naszych granic porozbio-
rowych. A przeciwko tej pracy szły wysiłki polskie z pokolenia na pokolenie.
Nie ma dla mnie większej świątyni historycznej, jak te granice, którymi nas
podzielono. Gdy zbliżam się do dawnej granicy, czuję, iż zbliżam się do
świątyni historii i doznaję silnego wzruszenia. Hasło, które ze słupów wbitych
wołało do nas niedawno jeszcze "zapomniju, dzisiaj woła mnie i wam: "pa-
miętaj##. A to,#pamiętaj## oznacza nie tylko czcze słowa, lecz oznacza "pra-
cuj##, i jeszcze raz pracuj, zasypuj tę granicę, którą wróg chciał uczynić
przepaśćią" *.
  Była to istotnie przepaSć. Kiedy patrzę z perspektywy lat na pracę odbu-
dowy Polski, to zawsze nasuwa mi się porównanie z paralitykiem, który po
długim okresie niemocy zaczyna się uczyć chodzić na nowo. Robiono krok
dwa naprzód; ale zaraz przychodziło zmęczenie i niechęć, na skutek niedo-
statecznych sił i poczucia, że droga do przebycia jest taka jeszcze długa.
Wpadaliśmy na przeszkody, których nie umieliśmy przewidzieć, a ambicje
byty wielkie. Szliśmy w przód niepewnie i chwiejnie, bo chód wymaga har=
monii ruchów i płynącej stąd automatycznej niemal wprawy. Byt państwa
opiera się na tradycji, własnej tradycji historycznej, która od półtora wieku
była przerwana. Nie mieliśmy doświadczenia na polu eko#omii, prawa kon-
stytucyjnego i gospodarki pieniężnej, na skutek czego musieliśmy popełniać
błędy. Błędy czyni każde państwo, ale w mniejszym lub większym stopniu
zapobiega im mocna administracja, którą my dopiero musieliśmy tworzyć.
A przy tym - skarb świeeił pustkami, kredytu nigdzie nie mieliśmy.
  Jedną z największych przeszkód w odbudowie Polski był brak regularnych
wpływów do skarbu. W tych pierwszych latach po wojnie sytuacja monetarna
Europy znajdowała się w stanie raczej chaotycznym; w wielu krajach wartość
pieniądza spadała, ale najwięcej na tym procesie cierpiała Polska. Marka
niemiecka, korona austriacka i rubel rosyjski zredukowały się do ułamka
śwej poprzedniej wartości. Wątła struktura gospodarcza Polski odczuwała
na sobie te fluktacje bardziej dotkliwie niż inne i nic dziwnego, że nie
poparta żadną pomocą z zagranicy, przejść musiała przez katastrofalny nie-
mal spadek własnej waluty. Spowodował on niesłychaną zwyżkę cen i zwięk-
szenie bezrobocia. Budżet państwowy stał się fikcją. Wydatki były wielkie,
gdyż dosłownie wszystko trzeba było tworzyć od podstaw, łącznie z policją

* Op. cit., t. V, s. 216-217

198



i administracją, dochody zaś, przy ogólnym zubożeniu społeczeństwa nie
mogły być wielkie. Kwestie finansowe wysunęły się na pierwsze miejsce;
byly one tym bardziej uciążliwe, że nasz temperament narodowy nie lubi
liczenia się z groszem. W tym pierwszym okresie mierzyliśmy "siły na zamia-
ry", czego dowodem były najrozmaitsze projekty różnych ministerstw, nie
liczące się absolutnie ze skromnymi możliwo#ciami młodego państwa. Roz-
poczynano wiele prac, które w połowie wykonania musiały być zarzucone.
Niedokończony kanał pod Warszawą przez wiele lat był świadkiem ambitne-
go planu zamienienia Wisły na wielką arterię wodną, łączącą Warszawę z
Bałtykiem. Kiedy przekonano się, że koszt budowy takiego kanału przekro-
czyłby roczny budżet państwa, prace zarzucono. Mąż, ilekroć przejeżdżał
pod Grochowem koło szczątków robót odwracał głowę mówiąc, że ich widok
zanadto go przygnębia. Ten niedokończony pomnik narodowy przypominał
mu budowniczą pasję ojca, która doprowadziła majątek rodzinny do ruiny.
  Po wojnie bolszewickiej zarówno rząd, jak i duża część społeczeństwa,
której obce było zrozumienie roli siły wojskowej w państwie, pragnęli dopro-
wadzić do drastycznych redukcji budżetu wojskowego. Piłsudski przeciwsta-
wiał się temu jak najenergiczniej, tłumacząc, że tylko ktoś bardzo naiwny
może się łudzić co do pokojowej współpracy z Niemcami i Rosją, jeśli
Polska nie będzie posiadała sił, zdolnych do swej własnej obrony. Niemcy
nie ukrywały chęci odwetu z powodu postanowień traktatu wersalskiego; co
do Gdańska i Pomorza. W lutym 1920 mówił Piłsudski korespondentowi
Echo de Paris: "Nie obawiam się w danej chwili Niemców, którzy później
staną się dla nas strasznym niebezpieczeństwem"*. Byl też przekonany, że
pokój z Rosją będzie trwał dopóty, dopóki Rosja będzie słaba. Jeszcze w
1895 r. pisał : ". :. zawczasu określić możemy, czym będzie Rosj a po usunięciu
samowładnego rządu. ##Wyżej łba uszy nie urosną#< - mówi przysłowie rosyj-
skie - stosownie do tego demokratyczność przyszłej konstytucji nie przero-
śnie samego społeczeństwa"**.
  Trochę innymi słowami wyraził taką samą ocenę Rosji w 1919 r. pisząc:
"Nie trzeba się łudzić; jeżeli nawet zawrzemy pokój - zawsze będziemy
celem napaści ze strony Rosji... Rosja obiecuje, gdy jest do tego zmuszona,
ale nie dotrzymuje swych obietnic, gdy ma po temu siłę... To co mogę
dostrzec u bolszewików, nie robi na mnie wrażenia, że można by mówić o
pokoju, mającym podkład pokojowy, ale przeciwnie - o pokoju, które bol-
szewicy chcą wydrzeć groźbą pięści" * * *.
  Gdyby Zachód zwracał większą uwagę na ostrzeżenia Piłsudskiego, to
dziś połowa Europy nie znajdowałaby się okupacją sowiecką.
  Piłsudski zdołał przekonać Sejm o wadze zagadnień związanych z obroną
państwa i nie dopuszczał do redukcji wydatków na wojsko. Ale bez przerwy

* Op. cit., t. V, s. 146.
** Robotnik, 15/VIII. 1895 r., nr 9.
*** Pisma zbiorowe, t. V, s. 66, 150.
           199




musiał targować się z Sejmem o wysokość tej pozycji w budżecie. Nawet
sumy przeznaczone na zakup butów i mundurów były w oczach posłów
astronomiczne. Naród, który przez półtora wieku nie miał własnego wojska
nie rozumiał, że jest ono organiczną częścią państwa i nie wyczuwał miary
koniecznych obciążeń. Zwalczanie tych niedomogów było dla Piłsudskiego
tym trudniejsze, że jego wrogowie stale oskarżali go o ambicje wojenne.
  Jako Naczelnik Państwa ingerować musiał w zakresie bardzo szerokim,
dużo szerszym niżby sobie tego życzył. Ale tworzące się państwo stale żądało
jego decyzji. Piłsudski nie uchylał się od tej roli. Od dawnych lat ogarniał
całokształt spraw Polski, a w tym okresie szczególnie trudnym, bez próżności
i zarozumiałości widział, iż nikt inny tego nie dokona. Natomiast funkcje
reprezentacyjne związane ze stanowiskiem Głowy Państwa zawsze go niecier-
pliwiły.
  Kiedy przypominam sobie tamte lata, widzę dokładnie jak ogromną pracę
wkładał w to, aby nauczyć naród sztuki rządzenia i stosunku do własnych
władz. Z niesłychaną cierpliwością wskrzeszał zmarłe tradycje własnego życia
państwowego i ustawiał wzajemny stosunek i zakres odpowiedzialności mię-
dzy społeczeństwem a rządem. Wymagało to przestawienia się każdego oby-
watela i każdej grupy społecznej na stosunek zupełnie odmienny niż za
czasów zaborczych.
  Pracował ciężko, niemal bez wytchnienia, po osiemnaście godzin na dobę.
Krótkie wakacje na Boże Narodzenie i Wielkanoc spędzaliśmy w Spale,
niestety, nie w gronie ściśle rodzinnym, gdyż nawet tam przyjeżdżali ciągle
członkowie rządu i przedstawiciele obcych państw. Mąż był szczęśliwy w
zaśnieżonych lasach spalskich, gdyż kochał przyrodę.
  Koniec roku 1922 przyniósł duże zmiany. Kraj oczekiwał, że Piłsudski
będzie pierwszym prezydentem państwa, wybranym na podstawie nowej
Konstytucji. Toteż jego decyzja, podana do wiadomości Sejmu, dnia 4 gru-
dnia, że nie ma zamiaru kandydować, wywołała konsternację, mimo że od
pewnego czasu rozdźwięki między nim a Sejmem stawały się coraz wyraźniej-
sze. Głównym powodem tych rozdźwięków była konstytucja, układana prze-
ciw Piłsudskiemu. Ograniczała ona uprawnienia Prezydenta Rzeczypospoli-
tej, uniemożliwiając wywiązanie się z obowiązków Głowy Państwa. W prze-
konaniu Piłsudskiego uchwalone przepisy nie odpowiadały godności najwyż-
szego urzędu w państwie i roli, którą musiał prezydent spełnić. Było to
szczególnie trudne do zniesienia dla Piłsudskiego, który był człowiekiem
czynu i bezpośredniej odpowiedzialności. Konstytucja marcowa robiła z Pre-
zydenta Rzeczypospolitej osobę reprezentacyjną, pozbawioną zakresu samo-
dzielnej odpowiedzialności działania. Oprócz tego męczyły go nieustanne
rozmowy i układy w drobnych sprawach. Motywując wobec grona posłów
swoją decyzję oświadczył:
  "Na mnie proszę nie głosować. Proszę wybrać człowieka, który by miał
cięższy chód, lecz lekką rękę. Z bagien i trzęsawisk trzeba się wydobywać.
Człowiek o lekkim chodzie przechodzi je za szybko i nie pomaga przez to

200



innym. Natomiast lekka ręka jest potrzebna dla wprowadzenia kompromisu.
Kompromis jest nieszczęśliwym słowem. W wielu umysłach łączy się ono z
pojęciem zdrady. Tymczasem kompromis jest ściśle związany z istotą demo-
kratyzmu. Polega on bowiem na uznaniu, że nie tylko moja wola jednej
strony, czy chęć jej jest uprawniona do przejawiania się w państwie, lecz
że równe prawa ma wola i chęć innych. Kompromis jest ułatwiony, gdy i
jego konieczność, narzucająca się sama przez się, urasta w zasadę szanowania
innych, jako współobywateli. Współpraca wtedy jest łatwa i wola jednej
strony nie sięga po laury dominowania coute que coute we wszystkich prze-
jawach życia państwowego. Kompromis taki za pomocą wpływu, jaki przy
sprawowaniu rządu ma zastrzeżony Prezydent Rzeczypospolitej, wprowadzić
może stopniowo lekka ręka, a nie ciężka, która szybko idzie do przymusu"*.
  Dnia 9 grudnia Zgromadzenie Narodowe wybrało Prezydentem Rzeczy-
pospolitej Gabriela Narutowicza, który miał te cechy, o których mówił Pił-
sudski. Był to człowiek o wielkiej kulturze europejskiej, pochodził ze starej
rodziny, z dawna osiadłej na Litwie. Studia ukończył na Zachodzie i jako
bardzo wybitny inżynier i profesor politechniki w Szwajcarii, zdobył tam
duże nazwisko i uznanie. Od wczesnej młodości związany był z pracą niepo-
dległościową PPS. Łagodny z natury, bardzo wyrozumiały na wady i słabości
ludzkie, z zewnętrzną skromnością łączył wielką powagę i godność. Między
nim a mężem istnialy bardzo mocne uczucia wzajemnego szacunku i przyja-
źni. Chociaż temperamentami różnili się znacznie. Narutowicz prezydentury
nie pragnął, ale mimo niechęci nie odmówił naleganiom ze strony lewicy,
wyraził zgodę na postawienie swojej kandydatury. Zdecydowało o tym po-
czucie obowiązku wobec państwa. Po krótkiej już pracy państwowej w Polsce
niepodległej okazał się doskonalym ministrem robót publicznych, potem
ministrem spraw zagranicznych. Miał wszystkie dane na stanowisko Prezy-
denta RP i na zdobycie sobie uznania i poparcia powszechnego. Nie mógł
tylko liczyć na poparcie ze strony Narodowej Demokracji ze względu na
swój stosunek do Piłsudskiego.
  Żywo mi stoi w pamięci jedna rozmowa z tego okresu. W Belwederze
odbywała się jakaś herbatka towarzyska. Na górze, w pokoju obok sypialni-
gabinetu męża siedziałam na kanapie, pomiędzy Narutowiczem i gen. Sosn-
kowskim. Gen. Sosnkowski zwierzał się, że chce prosić męża o zwolnienie
go ze stanowiska ministra spraw wojskowych. Tłumaczył, że jako minister
zawalony jest pracą reprezentacyjną i trudno mu utrzymać rękę na pulsie
prac ministerialnych. Wolałby być wiceministrem tego resortu.
  Z drugiej strony Narutowicz usilnie mnie prosił, bym namawiała męża,
aby mu pomógł wycofać się z kandydatury na stanowisko prezydenta. W
przeddzień głosowania Zgromadzenia Narodowego Narutowicz był tak przy-
gnębiony, że mąż poprosił mnie o odwiedzenie go osobiście, gdyż sam nie     #
miał na to czasu. Narutowicz mieszkał wtedy w niewielkim domu, w obrębie


* Op. cit., t. V, s. 295

            201



parku Łazienkowskiego ze swą siostrzenicą. Czuł się źle, zdrowie mu nie
dopisywało i był niezwykle przygnębiony. Zwierzył mi się, że ma dziwnie
mocne przeczucie, iż z jego wyboru na prezydenta wyniknie jakieś nieszczę-
ście, wobec czego nastawiony jest do swej kandydatury bardzo niechętnie.
Poza tym, dodał, jest schorowany i nie wie czy podoła ciężkim obowiązkom
tego urzędu.
  Powiedziałam mu, że mąż ma duże zaufanie do jego umiejętności i prze-
konanie, że jest właściwym człowiekiem dla przeprowadzenia państwa przez
trudny okres, przez który przechodziła Polska. Po kilkunastu minutach roz-
mowy Narutowicz się rozchmurzył i nawet zaczął mówić o zmianach jakie
ma zamiar zaprowadziE w Belwederze, na wypadek gdyby tam zamieszkał.
- Gabinet Marszałka - powiedział - pozostawię w takim stanie, w jakim
jest obecnie. Nie będę tam mieszkał. A chcę, żeby mi przypominał nieustan-
nie Marszałka.
  Pożegnałam się obiecując, że przyjdę znowu za kilka dni.
  Wybór Narutowicza na prezydenta został przyjęty z zaciekłą wrogością
przez Narodową Demokrację, dlatego jedynie, że był bliskim Piłsudskiego.
Zagrano na najniższych uczuciach szerokich mas: prasa prawicowa rozpętała
kampanię nienawiści przeciw niemu, nazywając go Żydem. Było to świadome
kłamstwo. W Warszawie zorganizowano dwunastogodzinny strajk na znak
protestu. Powóz Narutowicza, kiedy jechał do Sejmu na złożenie przysięgi,
młodzież Narodowej Demokracji obrzuciła błotem; roznamiętniony agitacją
tłum uliczny wył, wrzeszczał i wygrażał na widok nowego prezydenta.
  Byłam wtedy w mieście. W ścisku nie mogłam się prawie ruszyć. Z
jednej strony parła na mnie stara, przygłucha chłopka, która bez przerwy
pytała o co chodzi, z drugiej - gruba, wielka słuźąca. Ta ostatnia, z czerwoną
twarzą - podrygiwała całym ciałem, wymachując pięściami i krzycząc:
  - Precz z Narutowiczem ! Precz z Żydem !
  Gdy jej zabrakło oddechu, powiedziałam, że znam dobrze rodzinę Naru-
towiczów; nikt z nich nie pochodzi z Ż#dów. Ale to był groch o ścianę. Za
chwilę znowu zaczęła wrzeszczeć:
  - Żydzi nie będą nami rządzili!
  Skończyło się na tym, iż wszyscy dokoła mnie krzyczeli i przeklinali w
podobny sposób. Nie miałam wątpliwości; wśród tłumu znajdowali się agi-
tatorzy.
  Po zaprzysiężeniu prezydenta Narutowicza w Sejmie, odbyła się w Belwe-
derze uroczystość przekazania władzy. Przybyłego prezydenta spotkał Pił-
sudski w otoczeniu premiera Nowaka, marszałka sejmu Rataja, marszałka
senatu Trąrnpczyńskiego, kilku ministrów, członków adiutantury generalnej
i gabinetu cywilnego.
  Prezydent podpisał protokół o przejęciu władzy i przyjął defiladę oddzia-
łów wojskowych na dziedzińcu belwederskim.
  Mąż prosił o sporządzenie protokołu dodatkowego, zawierającego
stwierdzenie jego kasy osobistej, stanu kasy i rachunkowości funduszów

202



dyspozycyjnych i inwentarza ruchomości, stanowiących własność skarbu pań-
stwa. Żądanie tego dodatkowego protokołu było ze strony Piłsudskiego re-
akcją na kalumnie, rozsiewane przeciw niemu przez jego politycznych prze-
ciwników.
  Po tej uroczystościu przyjmowaliśmy prezydenta śniadaniem w Belwede-
rze. Był jednak bardzo zdenerwowany przejściami, ale nadzwyczaj uprzejmy
i jak zwykle serdeczny. Podczas tego przyjęcia, na którym byli obecni wszy-
scy uczestnicy oficjalnej uroczystości, Piłsudski wygłosił następujące przemó-
wienie: "Panie Prezydencie Rzeczypospolitej! Czuję się niezwykle szczęśliwy,
że pie#awszy w Polsce mam wysoki zaszczyt podejmowania w moim jeszcze
domu i w otoczeniu mojej rodziny pierwszego obywatela Rzeczypospolitej
Polskiej.
  Panie Prezydencie, jako jedyny oficer polski służby czynnej, który nigdy
przed nikim nie stawał na baczność, staję oto na baczność przed Polską,
którą Ty reprezentujesz, wznosząc toast: Pierwszy Prezydent Rzeczypospo-
litej niech żyj e ! " *
  Śniadanie podane było a la fourcbette. Na miłej pogawędce spędziliśmy
parę godzin, po czym pożegnaliśmy prezydenta i wszystkich gości.
  Czekała na nas wynajęta dorożka, którą wyjechaliśmy z Belwederu do
naszego mieszkania na Koszykowej.
  Dwa dni później, porankiem 16 grudnia, mąż wyszedł z domu do pracy
w biurze Szt#bu Głównego. Był w dobrym nastroju, bawił się wesoło z
dziećmi, śmiał się głośno. Nareszcie złożył ciężar urzędu Głowy Państwa.
W kilka minut po jego wyjściu odezwał się dzwonek od podwórza. Jakiś
instynkt ostrzegł mnie, by nie wpuściE do mieszkania nikogo obcego. Powie-
działam to służącej. Za chwilę wróciła, mówiąc, że trzech nieznajomych
młodych panów chce się zobaczyć z panem Marszałkiem. Do mieszkania
ich nie wpuściła. Poleciłam jej, by im powiedziała, że pan Marszałek właśnie
wyszedł i wróci dopiero za kilka godzin. Po chwili odezwał się dzwonek od
frontu. Poszłam otworzyć drzwi, ale dla pewności założyłam przedtem łań-
cuch. Zobaczyłam jakiegoś rnłodego człowieka, a za nim dwóch innych.
Prawe ręce mieli w kieszeniach płaszczy. Zapytali mnie czy mogą zobaczyć
się z mężem. Odpowiedziałam to samo co służąca i zamknęłam drzwi. Przez
okno widziałam, że chwilę kręcili się przed domem i potem zniknęli. Ogar-
nęły mnie złe przeczucia.
  Za godzinę wpadł do nas jeden z przyjaciół, Kazimierz Świtalski, pytając
niespokojnie o męża. Narutowicz właśnie został zamordowany.
  Ten hańbiący, dokonany z zimną krwią czyn, odbił się ciężko na mężu.
Widział w nim dowód spodlenia narodu w niewoli, zdziczenia obyczajów,
zepsucia moralnego pod wpływem długiej wojny, braku szacunku zarówno
dla siebie, jak i dla najwyższego reprezentanta narodu i państwa. Szczególnie
bołało go to, że kula przeznaczona dla niego, jak to wyjawił morderca,


* Op. cit., t. V, s. 297

            203



odebrała życie Narutowiczowi. Nie mógł się pogodzić z tym, żeby ktoś inny
umierał zamiast niego.
  - Szkoda, że nie strzelano d# mnie - powtarzał przybity. Mnie uratowa-
łoby raz jeszcze moje szczęście, tak jak wiele razy w przeszłości.
  Swój głęboki żal wyraził we wspomnieniu poświęconym pamięci Gabriela
Narutowicza. Czcząc pamięć tego światłego i szlachetnego człowieka, powie-
dział w zakończeniu: "Zgasł! Gdym poszedł do Belwederu pożegnać się z
przyjacielem, przygotowanym już do grobu, i usiadłem w sąsiednim pokoju,
myślałem o przebiegu życia śp. Narutowicza.
  Gdzieś, w ćlworze żmudzkim, panowała popowstaniowa żałoba; cichą
skargę matki zamiast wesołej piosenki miałeś nad kołyską, gdy ojciec chmu-
rny trwożliwie nadsłuchiwał dźwięku dzwonka w oddali, zwiastującego przy-
bycie jakiejś władzy zaborczej. A potem ciche, rzewne, lecz uporczywe
nauki rodziców - żyj, cierp, kochaj i pracuj. Uczono cię pokory, pokory
nieszczęścia. Szeptano ci na ucho wspomnienia walk ubiegłych, pokazywano
zatajone gdzieś zakazane obrazki. A potem?
  A potem! Powędrowałeś w świat daleki. Nie zaznałeś z nami ani walk
ani nędzy niewoli. W walce nie pozbyłeś się sentymentalizmu swego dzieciń-
stwa, w brudzie niewoli nie zbrukałeś duszy, w pokorze nieszczęścia nie
pełzałeś jak gad, już nie łudząc despotów. Zakonserwowałeś gdzieś w sza-
łasach szwajcarskich swe dziecinne i młode marzenia, swe dziecinne i młode
zaufanie do ludzi, do ich dobrej woli. Przyniosłeś z sobą nakazy matczyne:
żyj, kochaj, pracuj. Zamiast nakazu "cierp##, przyniosłeś szczęście życia i
pracy w wolnej od kajdan ojczyźnie.
  Zginąłeś od kuli nie wrażej, o której może w dzieciństwie marzyłeś,-
od kuli rodaków, do których niosłeś swą ewangelię miłości i pracy. Czy
zginąłeś w ten sposób za to tylko, że takim byłeś, czy za to, że z brudem
niewoli walczyć nie chciałeś, czy nie mogłeś?"*
  W kilka dni po morderstwie Narutowicza Zgromadzenie Narodowe wy-
brało prezydentem Stanisława Wojciechowskiego, który za czasów PPS przez
pewien okres redagował wspólnie z Piłsudskim Robotnika. Sikorski został
premierem, Piłsudski objął stanowisko szefa Sztabu Głównego. Cały czas
mógł poświęcić teraz pracy, którą ze wszystkich najbardziej umiłował. Armia
była jego dziełem i bez względu na jej wady i niedociągnięcia, zawsze jej
bronił, walcząc o jej interesy i dążąc do stworzenia wojska na najwyższym
poziomie. Toteż próby wciągania wojska do partyjnej polityki spotykały się
z jego strony z jak najostrzejszym oporem. Okopy w porównaniu z walką
w Sejmie, jaką musiał prowadzić w sprawach wojska, wydawały mu się
rozkoszą. Nie praca, ale nieustanne intrygi przynosiły zniechęcenie, wyczer-
panie i nadwerężały jego siły.
  Kryzys nastąpił w maju 1923 r. z dojściem do władzy gabinetu Witosa,
sprzymierzonego z Narodową Demokracją, która w przekonaniu Piłsudskie-
* Op. cit., t. VI, s. 5#59

204



go ponosiła moralną odpowiedzialność za morderstwo prezydenta Narutowi-
cza i manifestacyjną aprobatę tej zbrodni przez część społeczeństwa. #Piłsud-
ski podał się do dymisji, wyszedł z czynnej służby wojskowej i wycofał się
do Sulejówka. Uzyskał też swobodę dla akcji politycznej. Po niedługim
okresie odpoczynku zaczął pisywać do gazet, atakując zło, co jak zielsko
coraz bardziej zachwaszczało Polskę. Rozpoczął przede wszystkim walkę o
oczyszczenie atmosfery moralnej życia politycznego.
   "Naród, pisał, jest karmiony oszustwem i kłamstwem... Żyjemy w cza-
sach, w których prawo oszczerstwa i szarpania czci cieszy się nadzwyczajną
swobodą, a nawet uznaniem. Państwa i narody, które na podstawie kłam-
stwa, na podstawie negowania prawdy podają myśl polityczną, dążą do zgu-
by. Takie państwo zbliża się ku upadkowi. Prawo walki o byt jest prawem
istnienia życia w świecie. Ten jest słabszy, kto buduje na kłaMstwie i fałszu,
w pórównaniu z tym, który buduje na prawdzie. Jak w walce wódz, który
opiera się na kłamliwych wieściach, który się kłamliwymi raportami kieruje,
idzie do przegranej, tak samo naród, który na kłamstwie buduje swe myśli,
idzie do swej zguby" *.
  Przeciwnicy Piłsudskiego nieomal od pierwszych dni niepodległości zao-
strzyli jeszcze bardziej kampanię oszczerstwa, którymi zwalczali go. Szeptana
propaganda rozlewała się na całą Polskę. Oskarżano go nawet o to, że był
płatny przez Niemców i Rosję, on, którego każda myśl, każde uderzenie
serca, poświęcone było Polsce, jedynie i tylko Polsce. Te podłe ataki wywo-
łały oczywiście namiętną obronę. Cały kraj, łącznie z wojskiem, podzielił
się na dwa obozy.
  3 lipca 1923, w dzień po zrzeczeniu się przez Piłsudskiego przewodnictwa
Ścisłej Rady Wojennej, grono oddanych mu osób, wydało bankiet w Sali
Malinowej w hotelu Bristol. Przemówienie, jakie wtedy wygłosił w odpowie-
dzi na skierowane do niego słowa, nazwano jednym z najbardziej istotnych
w jego życiu. Jestem pewna, że było jednym z najszczerszych, jakie kiedy-
kolwiek mąż stanu wypowiedział.
  Piłsudski zanalizował swoją rolę w Polsce Odrodzonej i stósunek do
siebie tak, jakby przedstawiał historię innej osoby. "W listopadzie 1918 r.
- mówił - przybył na ulicę Moniuszki człowiek, który się nazywał Józef
Piłsudski. Był w szarym mundurze legionowym, jak wielu innych powraca-
jących z obozów dla internowanych. I ten człowiek, dlatego że był dowódcą
Pierwszej Brygady Legionów, w kilka dni później został dyktatorem Polski...
Odrodzona Polska wysunęła słusznie czy niesłusznie przy swym pierwszym
kroku symbol swój w postaci człowieka, ubranego w szary, dość obszarpany
niundur, zaplamiony w więzieniu magdeburskim. . ."** Po kilku miesiącach
dyktatury, którą sam naród, bez żadnych nacisków z jego strony, złożył
w jego ręce, powołał on Sejm Ustawodawczy, któremu przekazał posiadaną


 * Op. cit., t. VI, s. 79-80
** Op. cit., t. VI, s. 25-27

            205



władzę. Stał wówczas przed Sejmem w tym samym mundurze, z szablą przy
boku, tą, którą mu ofiarowali oficerowie Pierwszej Brygady. Sejm powołał
o onownie na stanowisko Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. "Je-
dnak - mówił - mimo że postawiono mnie tak wysoko, jak nigdy nikogo
nie stawiano, by cień na wszystkich rzucał, stojąc sam jeden w świetle, był
cień, który biegł koło mnie, - to wyprzedzał mnie, to zostawał w tyle.
Cieniów takich było mnóstwo, cienie te otaczały mnie zawsze, cienie nieod-
stępne, chodzące krok w krok, śledzące mnie i przedrzeźniające. Czy na
polu bitew, czy w spokojnej pracy w Belwederze, czy w pieszczotach dziecka
 cień ten nieodstępny koło mnie ścigał mnie i prześladował. Zapluty, po-
'         tworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę, oplu-
wający mnie zewsząd, nie szezędzący niczego, co szezędzić trzeba - rodziny,
tosunków, bliskich mi ludzi, śledzący rnoje kroki, robiący małpie grymasy,
rzekształcający każdą myśl odwrotnie - ten potworny karzeł pełzał za mną,
ak nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów - to
bcego, to swego państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę,
ymyślający jakieś niesłychane historie, ten karzeł był moim nieodstępnym
ruhem, nieodstępnym towarzyszem doli i niedoli, szezęścia i nieszez ścia
wycięstwa i klęski. Nie sądźcie, panowie, że to jest tylko metafora.. "*
 Ten karzeł nazywał Piłsudskiego złodziejem i zdrajcą:
 "Idzie tylko o plucie, idzie tylko o kał wewnętrzny, którego pełna musiała
yć dusza, jeżeli na te rzeczy się zdobyła. Idzie o jakieś niesłychanie obrzydłe
`# zjawisko duszy ludzkiej, która w ten sposób postąpić może. Potworny karzeł,
ylęgły z bagien rodzirnych. Bity po pylsku przez każdego z zaborców, sprze-
awany z rąk do rąk, płatny. Oto ci, którzy chcą obniżyć do swego poziomu
o, co zostało wzniesione wysoko".
 Następnie w przemówieniu w Sali Malinowej wyłuszezył przyczyny, dla
tórych zrezygnował z pracy w wojsku. Podał się do dymisji dlatego, że
ako żołnierz nie mógłby bronić tych, którzy obrzucili błotem rez denta
 po tym popełnili na nim morderstwo. Przernówienie swe Piłsudskiy akoń
zył słowami:
 "Nie oskarżam nikogo, nie jestem ani prokuratorem, ani sędzią śledczym
- szukam jedynie prawdy. Co do siebie, panowie, prosząc o pamięć, proszę
zarazem o wielki, wielki odpoczynek, bym mógł łatwym powietrzem ode-
tehnąć, byrn mógł być takim wolnym i swobodnym, jak panowie, tak weso-
łym, jak by*i*moi koledzy z I Brygady, którzy mi największe zaszezyty swą
pracą dali.
 Istotnie, zasłużył sobie na odpoczynek. Miał wtedy lat pięćdziesiąt sześć
i te kilka lat pracy w Polsce Niepodległej odbiło się szezególnie dotkliwie
na jego zdrowiu. Nie rnyślał teraz o niczym innym oprócz spokoju i pracy
pisarskiej w Sulejówku, w domu który ofiarowało mu wojsko. Emeryturę,


 * Op. cit., t. VI, s. ;1
** Op. cit., t. VI, s. 35

206



uchwaloną przez Sejm, w wysokości 1000 zł przeznaczył na potrzeby uniwer-
sytetu wileńskiego.
  Motywy swej decyzji podał: "Stosunek społeczeństwa do żołnierza pol-
skiego nie tylko legionowego, ale w ogóle wobec polskiego żołnierza nie
jest przyjemny" - mówił Piłsudski: "wdowa z dwojgiem sierot po zabitym
w obronie Warszawy żołnierzu-ochotniku, który był "w cywilu## starostą
pozostała bez środków do życia. Rząd nie chciał nic dać. Wyrugowano żonę
z dwojgiem dzieci z mieszkania. Zwróciła się do Komendanta, jako do
Naczelnego Wodza, z prośbą o pomoc. Komendant, jako Naczelnik Państwa
i Wódz Naczelny, nic nie mógł zrobić. Kobieta z dwojgiem dzieci prawie
umierała z głodu.
  To przejście brutalnyrn butem po męce innych jest typowym obrazkiem
z tych, na które się napatrzytem w Polsce do syta jako Naczelnik Państwa.
  A teraz przykład drugi. Zwrócili się do mnie dawni żołnierze z Zagłębia
Dąbrowskiego z prośbą i skargą, że po demobilizacji znaleźIi się na bruku.
Że ich po powrocie z wojska, do którego wstąpili jako ochotnicy, nikt nie
chce przyjąć do pracy. Gdy się powoływali na to, że przecież państwo
przyrzekło im i zastrzegło powrót do warsztatów pracy odpowiedziano im:
"Myśmy was na wojnę nie posyłali. Idfcie do tych, co was na tę wojnę
powoływali##. Co mogłem uczynić wobec takieh argumentów, jako Naczelny
Wódz i Naczelnik Państwa?. . .
  Wtedy powiedziałern sabie, że gdyby miano mi wyznaczyć pensję, to
odmówię jej przyjęcia, bo na pensję nie zapracowałem w Polsce, bo ja na
pensję w Polsce nie zasłużyłem, żadnemu z zaborezych państw nie służyłem.
Tam się pensję daje za wysłużone lata. Dla legionistów, którzy nie służyli
zaborcom, nie ma zabezpieczenia. Nie chcę być inaczej traktowany n#ż moi
koledzy". *
  Dochody z jego pracy pisarskiej wynosiły 400 zł miesięcznie (pensja
kapitana). Namawiałam go, żeby pisał pamiętniki i że na pewno znajdzie
wydawcę. Udradzał mu to bardzo energicznie płk Stamirowski, twierdząc,
że w tym nastruju, wrogim mu w społeczeństwie, nikt nie zechce drukować
ani czytać. Gdy opowiedziałam o tym p. Hołówce był oburzony na Starni-
rowskiego, że dał mężowi fatszywe informacje. Hc,tówko pracował i był
kierownikiem firmy wydawniczej "Ignis"; prosił mnie, bym powiedziała mę-
żowi i zapewnita go, że drukować będzie wszystku to, co mąż napisze.
  Nigdy nie starał się o pieniądze, o komfort nie dbał. Dochody z jego
pracy pisarskiej mogły nam zapewnić bardzo skromne utrzymanie. W Sule-
jówku mieszkaliśmy od lipca 1923 r. do maja 1926 r. A że były to lata
bardzo szezęśliwe, więc i dziś drogi jest mi niezrniernie ten dom bielony,
pokryty czerwoną dachówką w głębi sosnowego lasku, z ogrodem pełnym
kwiatów i brzęku pszczół.

* Op. cit., t. VI, s 81-82
207



 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

MALKOM
qrt50

381d1ffc 381dfdba c4c 46 3f7 0 1 p
t c 0 2 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 2.0 --- d 1 8 1





1 1 1 ff 0 32 1

CZĘść SZóSTA


1 1 1 ff 0 1 1
O SILNY USTRÓJ I TRWAŁE RZĄDY




SULEJÓWEK I PRZEłOM MAJOWY

  W połowie 1921 roku, gdy ceny domów pod Warszawą spadły niepraw-
dopodobnie nisko zawiadomił mnie p. Jędrzej Moraczewski, że w Sulejówku
obok ich willi jest do nabycia tani, drewniany domek, należący do konduk-
tora kolejowego. Po przeliczeniu naszych oszczędności, postanowiliśmy kupić
ten domek z całym wewnętrznym urządzeniem, bo cena była faktycznie
bardzo niska. Dom stał w środku sosnowego lasku, w ogrodzie z kilku
owocowymi drzewkami. Miało to także tę dobrą stronę, że posiadłość była
przesłonięta od obserwacji zewnętrznej. Naszego ganku, na którym mąż
lubił przesiadywać w lecie nie było widać z ulicy. Sprawiało to wielki zawód
tym, który radziby zobaczyć Piłsudskiego, oraz takim, którzy chcieliby pod-
patrywać tryb naszego życia i obserwować kto u nas bywa.
  Ogród chociaż niewielki zajmował mi dużo czasu. Musiałam się opieko-
wać drzewkami owocowymi i doglądać kilku uli. Obchodzenia się z pszczo-
łami nauczyłam się teoretycznie z podręcznika Brzezińskiego, a peowiak
Midzikowski z sąsiedniej osady nauczył mnie praktycznej strony pasieczni-
ctwa. Mąż lubił obserwować życie pszczół. Zabawiał nas potem, opowiadając
dowcipnie swoje rewelacyjne wrażenia. Na podstawie swoich obserwacji do-
szedł do przekonania, że nie rządzi nimi królowa, która tylko rodzi, a rządzą
w ulu trutnie i one uczą robotnice, co mają robić. Mąż lubił miód. Najlepiej
smakował mu lipcowy, akacjowy uważał ze mdły, a wrzosowy za cierpki.
Najbardziej oczywiście smakował mu miód z własnych uli.
  Zasadziłam w ogrodzie maliny, które ofiarował nam prof. Mazurkiewicz,
serdeczny nasz przyjaciel. Był to ten sam dr Mazurkiewicz, który razem z
innymi spośród przyjaciół, Aleksandrem Sulkiewiczem wyswobodził i upro-
wadził Piłsudskiego z więzienia w Petersburgu. Maliny były bardzo aroma-
tyczne, ale nie nadawały się zupełnie do przewożenia. Trzeba było zjadać
j e na miej scu.
  Uważałam, że na tle sosenek najprzyjemniej wyglądają drzewka, mające
kwiaty białe, mąż zaś utrzymywał, że różowe. Kiedy na imieniny ofiarowa-
łam mu jabłonkę o różowych kwiatach zmusił mnie do posadzenia jej między
sosenkami. Jabłonka rzecz naturalna nie rozwijała się prawidłowo i rodziła

                                               211



  kwaśne owoce. Także przylaszczki z Wileńszczyzny na sapowatym piasku w
  ogóle rosnąć nie chciały i po paru latach zginęły. Natomiast we wrzosowis-
  kach zasadziłam między sosnami tulipany. Te udawały się wspaniale. Ale
  największą atrakcją były sasanki, które rosły dziko w kącie ogrodu. W każde
  imieniny męża prowadziło się obserwacje, aby po sasankach sprawdzić jak
  zaawansowana jest wiosna. Był to jeden z ulubionych kwiatów męża. Lubił
  również niebieskie hortensje, malutkie polne czerwone goździki, szafirową
  lobellę i aromatyczny polny powój.
  Ja lubiłam pnące róże i obsadziłam nimi cały domek. Bzy, ku mojemu
rzetelnemu zmartwieniu, na tej piaszczystej ziemi nie rosły. Natomiast akacje
i jaśminy rozrastały się bujnie. W tyle, za domem zasadziliśmy szerokolistne
lipki, które przyjęły się doskonale. Choć posadziłam je za blisko balkonu
mąż nie zgodził się, aby je przesadzić dalej od domu. Co dzień z rana pó
wyjściu do ogrodu oglądał je z zadowoleniem stwierdzając jak wspaniale
się rozrastają. Twierdził, że powoduje to radioaktywność jego oczu. Od
starosty z kresów, który wiedział jak kocham kwiaty, otrzymałam żółte,
poleskie azalie o silnym aromatycznym zapachu. Lasy pod Korosteniem mają
piękne podszycie z tych właśnie azalu. Podobno krowy trzymają się z dala
od pastwisk porośniętych tymi kwiatami, bo silna ich woń usypia je i sprawia
zawrót głowy.
  Po kupieniu domku całe lato do połowy października spędziłam z dziećmi
w swoim nareszcie własnym domu. Mąż dojeżdżał do nas w wolnych chwilach
i spędzał cały swój urlop w Sulejówku, wygrzewając się na południowym
słońcu na werandzie. Ja korzystałam ze słonecznych kąpieli na dachu tej
werandy.
  W tym czasie różne komitety zbierały fundusze dla uczczenia męża
z intencją zakupienia mu majątku pod Warszawą. Mąż stale odmawiał
i przeznaczał zebrane pieniądze na dzieci - sieroty lub inwalidów. Na
koniec po wielu targach i namowach zgodził się, że Komitet Żołnierza
kupi mu w Sulejówku, niedaleko stacji kolejowej murowany dom z du-
żym owocowym ogrodem. Dom nasz miał być sprzedany, bo nie był
przystosowany do zamieszkania w zimie. Miał piece tylko w trzech po-
koikach i wymagał dużego remontu. Pieniądze ze sprzedaży miały być
dodane do funduszu komitetowego. Tymczasem pieniądz tracił każdego
dnia na wartości. Okazało się, że nieruchomości poszły tak znacznie w
górę, że nie wystarczało na zakup murowanego domu z ogrodem o innej
glebie i z kilkuset drzewami owocowymi. Wobec tego zdecydowano wy-
stawić w środku lasku na naszym gruncie dom murowany. Umeblowaniem
zajął się również Komitet Żołnierza. Umeblowany został salonik, jadalny,
sypialny i gabinet. Meble do saloniku owalnego wybierał p. Stanisław
Car, a ich ustawieniem zajęli się państwo Ropelewscy, nasi bliscy sąsie-
dzi. Stojący zegar do jadalnego pokoju, ofiarowany był mężowi z dedy-
kacją, aby wybijał mu godziny szczęścia. Dedykację układał #p. Artur $li-
wiński. Plan domu rysował architekt Skórewicz.

212



  Dom przekazano mężowi, kiedy budynek nie było jeszcze wykończony.
Poświęcenia dokonał ks. prałat Tokarzewski, uprzednio kapelan Naczelnika
Państwa. Na frontowej ścianie były wmurowane dwie tablice. Jedna z nich
mówiła, że jest to dar Komitetu Żołnierza Polskiego, a podpisani byli: gen.
Jakub Krzemieński i gen. Tadeusz Rozwadowski. #rzyjęłam członków Ko-
mitetu w małym pokoiku dawnego domu lampką starego węgrzyna, tortami,
kawą i herbatą.
  Sądziłam, że gdy na stałe przeniesiemy się dó Sulejówka mąż nareszcie
wypocznie po tylu latach ciężkiej pracy. Szalenie bałam się o jego zdrowie.
Miałam wielki żal do ludzi za to, że gdy wrócił z Magdeburga, przez miłość
dla niego, zamęczali go nieustannymi odwiedzinami, że nie dali mu choć
przez parę dni odpocząć przy rodzinie i zwalili od razu cały ciężar nowo
budującego się państwa wyłącznie na jego barki. Kiedy więc teraz złożył
wszystkie funkcje państwowe powstały po raz pierwszy warunki na to, żeby
odpoczął gruntownie po tylu latach ciężkich przejść i pracy.
  W Sulejówku panował istotnie w pierwszym okresie naszego zamieszkania
zupełny spokój. W gorące, letnie popołudnie jedynie pszczoły nad kwiatami
i śmiech dzieci przerywały senną ciszę lasku. Dnie nie różniły się wiele od
siebie. Ja wstawałam wcześnie, bo dzieci budziły się koło ósmej, mąż spał
do dziesiątej. O tej godzinie podawałam mu śniadanie do łóżka. Przynosiłam
mu także Kurier Poranny i Expres. Spał potem jeszcze godzinę, a nieraz i
dwie. Po wstaniu szedł do ogrodu i kontrolował stan drzewek - grusz,
ofiarowanych przez legionistów; jabłonki posadzonej przeze mnie na imieni-
ny i najmłodszych lipek, ofiarowanych mi przez mego dobrego znajomego
z Suwałk.
  Obiad jadaliśmy zawsze o godz. 3. Mąż bardzo nie lubił, gdy się służąca
spóźniała z podaniem, ale w drobiazgach codziennego życia nie miał wyma-
gań, ani grymasów. Był w ogóle w pożyciu niezwykle prosty i łatwy. Nigdy
nie okazywał złego humoru i nigdy nie rzucał złego słowa. Do obiadu
siadaliśmy zawsze wspólnie z całą rodziną i wtedy nie lubił obecności obcych
osób. Przy stole prowadził zawsze wesołe rozmowy, opowiadał zabawne
anegdoty albo epizody historyczne. Sam lubił historię i chciał przyzwyczaić
córki do jej studiowania. Bardzo często powtarzał dziewczynkom i znajo-
mym: uczcie się historii, znajomość jej jest bardzo potrzebna w życiu.
  Do jedzenia nie przywiązywał żadnej wagi. Zadowalała go najskromniej-
sza kuchnia, ale jadł tylko to co lubił. Mimo to, że pochodził z Wileńszczy-
zny, nie znosił kołdunów i bigosu.
  W późniejszych latach lekarze wymagali, by według ówczesnych teoru
nie jadał ciemnego mięsa i wędlin. Skazany był więc głównie na drób i
cielęcinę.
  Jak za najmłodszych lat, zawsze bardzo lubił różne słodkie leguminy i
domowe ciastka. Nasza wieloletnia służąca Adelcia, pochodząca według ży-
czenia męża, tak jak wszyscy ordynansi ze święciańskiego powiatu Wi-
leńszczyzny, piekła doskonały kruchy placek z masą suszonych śliwek i za-

                                                213



piekaną pianką na wierzchu. Zawsze też były w domu litewskie sucharki
zrobione ze specjalnych bułeczek, posypane cukrem i cynamonem. Herbatę
pił często, bardzo mocną i słodką. Za kawą nie przepadał. Przy łóżku stał
zawsze talerz z owocami i pudełko landrynek. Mocniejszego alkoholu prawie
nigdy nie pił, ale bardzo lubił od czasu do czasu kieliszek dobrego węgrzyna.
  Starałam się jak mogłam przestrzegać w domu zaleceń dietetycznych.
Mąż jednak nigdy nie przejmował się zbytnio swoim zdrowiem i płatał
czasem chłopięce figle. Pamiętam jak przed wyjazdem na Maderę w 1934 r.
przygotowałam do podróży całą walizkę dietetycznych zapasów. W chwili
odjazdu pociągu, gdy stałam już na peronie, zobaczyłem, że mi coś pokazuje
z łobuzerskim uśmiechem. - Była to długa wędzona polędwica, za którą
przepadał. W tajemnicy przede mną kazał adiutantowi kupić zabronione
przysmaki na drogę.
  Po obiedzie mąż zwykle bawił się z dziećmi, albo siadywał na werandzie
i czytał. Mieliśmy w Sulejówku sporą bibliotekę: około 1000 tomów. Intere-
sowały go zawsze pamiętniki, a nieraz wracał do listów Napoleona. Czasem
przyglądał się mojej pracy w ogrodzie. Sam za nią nie przepadał, chociaż
bardzo lubił kwiaty, jak wszystko co związane jest z przyrodą. Ale chodzić
koło kwiatów nie umiał. Jeden tylko raz w czasie naszego pobytu w Sulejó-
wku kopał w ogrodzie przez całe popołudnie. Następnego dnia był tak
obolały, że z trudnością mógł się ruszać. Od tego czasu praca w ogrodzie
należała wyłącznie do mnie.
  Wieczorami, kiedy dzieci już spały i cisza nocy opadała na ziemię,
mąż rozpoczynał pracę. W Sulejówku, powstała między innymi historia
wojny polsko-rosyjskiej pt. Rok 1920 oraz Wspomnienie o Gabrielu Na-
rutowiczu. Ponieważ nie znosił pisania, więc dyktował mnie, a czasem
komuś ze znajomych. Pracę zaczynaliśmy w jego gabineeie koło jedena-
stej wieczorem, a kończyliśmy, pracując bez przerwy, do drugiej, trzeciej
nad ranem. Przez cały czas mąż chodził po pokoju, paląc papierosa za
papierosem i dyktował płynnie, bez zająknienia, tak że ledwo mogłam
nadążyć z pisaniem. Po skończonej pracy piliśmy herbatę. Przez okno
wpływał chłodny powiew poranka; gdzieś w akacjach śpiewał słowik. By-
liśmy sami wśród śpiącego świata.
  Mąż miał zawsze zwyczaj myślenia chodząc po pokoju. Cały Rok 1920
podyktował mi przemierzając krokami sypialny i salonik z nim sąsiadujący.
W saloniku, który był większy i po którym stale chodził, były wydeptane
ślady na zakrętach. Bardzo zabawnie wyglądało kiedy on i bracia, Ziunio i
Adaś, którzy mieli ten sam zwyczaj, dyskutując ze sobą chodzili w jadalnym
pokoju dookoła stołu.
  Całą korespondencję prowadziłam ja. Mąż tylko podpisywał ważniejsze
listy. Listy były najróżnorodniejszej treści: prośby o posady, pożyczki, skargi
na wyroki sądowe, prośby o renty inwalidzkie, kioski, prawo na sprzedaż
papierosów, prośby o udział w chrzcinach w charakterze chrzestnego ojca
itp. Gdy mąż miał stałego adiutanta w osobie p. Michała Galińskiego, on

214



segregował korespondencję według moich wskazówek i natychmiast musiał
odsyłać wszystkie podania, gdzie załączone były oryginały dokumentów.
  W zimie, kiedy mrok zapadał szybko, mąż zamiast spacerów po podwie-
czorku w ogrodzie lub w lesie, grał w szachy, jeżeli wśród odwiedzających
znalazł się partner. Często stawiał pasjansa.
  Pasjanse odgrywały zawsze dużą rolę, jako sposób odpoczynku. Odciągały
one myśl od spraw, które go gnębiły lub irytowały. Przy układaniu pasjansa je-
dna część mózgu zajęta jest jego układaniem, inna odpoczywa. Kiedy więc pas-
jans był skomplikowany, wymagał skupienia uwagi nad posunięciem, gnębiąca,
uparta myśl musiała na czas jakiś ustąpić. Nawet nieskomplikowana "piramid-
ka" wymagała uwagi, bo inaczej nie wychodziła. Mąż kładł różne pasjanse. Na-
zywały się: "prześcieradło", "warkocz Wenery", "ogonki", "Uziemblina", bo
nauczony przez panią Uziemblinę w Warszawie, gdy u niej nocował ongiś, ukry-
wając się przed szpiegami. Był też taki, którego nauczyła go pani Rydz-$migli-
na, więc nazwał go "$miglina" - i wiele innych.
  Mąż był zły na Wieniawę, który opowiadał, że w czasie kładzenia pa-
sjansa wyzwala z podświadomości intuicję i nią się potem kieruje w postę-
powaniu i decyzjach. Podobne wersje powtarzane także przez innych, niez-
miernie go zawsze irytowały. Wszystkie jego poczynania były następstwem
wielkiej pracy mózgu, a nie dyktatem intuicji. Nie znosił tego słowa. Czasami
miewał coś w rodzaju jasnowidzenia; wiedział, przeczuwał, miał niezachwia-
ne przekonanie, że się nie myli. Ale to są rzeczy zupełnie innego rodzaju.
Przypuszczając, że ja go przeżyję prosił, abym jego mózg dała specjalistom
do zbadania. Twierdził, że inaczej rozumuje niż inni, mózg jego musi więc
mieć odmienną budowę.
  Zjawiska pozamaterialne zawsze bardzo go interesowały. Toteż kiedy
gen. Zaruski zaprosił męża w imieniu p. Modrzejewskiego, bardzo znanego
medium, na seans spirytystyczny, mąż wyraził zgodę na wzięcie w nim udzia-
łu. Ale seans nie był udany; wyraźniejszych zjaw nie widział; dostrzegł tylko
nachyloną nad sobą twarz kobiety w chustce.
  W tym samym czasie zainteresowało go jasnowidztwo. Por. Czesław $wi-
rski, który znał bardzo dobrze inż. Ossowieckiego, jasnowidza, głośnego nie
tylko w Polsce, zaproponował mężowi dokonanie z nim eksperymentu. Eks-
peryment miał polegać na tym, że $wirski zaniesie Ossowieckiemu zapieczę-
towany list męża do odczytania. Mąż napisał kilka słów na kartce, włożył
ją do koperty i zalakował kopertę swoją pieczęcią. Gen. Sosnkowski stwier-
dził, że koperta jest zalakowana i że bez naruszenia pieczęci nie można jej
otworzyć. $wirski zaniósł kopertę do Ossowieckiego. P. Ossowiecki dotyka-
jąc koperty od zewnątrz napisał na kawałku papieru treść listu i wręczył ją
Świrskiemu. Mąż przeczytał kartkę. Była na niej formuła szachowa, ale
wypisana błędnie. Okazało się, że to mąż popełnił błąd. Po tej pierwszej
próbie zrobił z p. Ossowieckim doświadczenie telepatyczne, polegające na
porozumieniu się na odległość. Obaj nastawili zegarki dokładnie i o określo-
nej godzinie mąż miał nasłuchiwać. W zupełnej ciszy panującej w domu

                                                215



usłyszał o oznaczonej porze słowa: "zdzieś syro". Wyjaśniło się potem, że
w tym momencie weszła do pokoju żona p. Ossowieckiego, Rosjanka i
wymówiła te słowa. I to dośw:adczenie się udało. Mąż uważał, że du tele-
patii, jak i do innych niewyjaśnionych dotąd przez naukę zjawisk psychicz-
nych trzeba odnosić się poważnie, albo nie zajmować się nimi wcale.
P. Ossowieckiemu poradził, aby dał się zbadać profesorom politechniki i zainte-
resował ich tymi zagadnieniami. P. Ossowiecki uznał słuszność tej rady i co pią-
tku poddawał się badaniom profesorów Politechniki Warszawskiej.
  Imieniny męża nieodmiennie przewracały normalny tryb życia w Sulejó-
wku. Od wczesnego rana przygrywały w ogródku orkiestry 7. pułku i I.
pułku szwoleżerów. Goście zatłaczali pokoje od rana do wieczora. Krewni,
przyjaciele, bliscy znajomi, reprezentacje wojskowe, POW, legioniści, przed-
stawiciele najrozmaitszych organizacji i wiele, wiele innych osób przybywało
nawet z krańców Polski, aby zapewnić męża o swej lojalności, przywiązaniu
i miłości. Każdego trzeba było przyjąć osobiście. Wieczorem salon był pełen
kwiatów, owoców, słodyczy i prezentów różnego rodzaju. Największą przy-
jemność sprawiali mężowi ludzie prości, dawni szeregowi z Legionów, chłopi
i robotnicy, z których niejeden szedł pieszo przez cały dzień do Sulejówka.
Chłopi przynosili ze sobą jaja, masło, ser, domowe wino, a czasem nawet
żywe ptactwo i zwierzęta. Pamiętam, że na jedne imieniny mąż dostał dwa
psy, przeszło dziesięć królików, jedną owcę, sarenkę, lisa, gęś i wojownicze-
go koguta. Rozbrojony tymi prezentami, mąż stanowczo odmówił pozbycia
się tego zwierzyńca, no i przez parę tygodni patrzyłam bezsilnie, jak owca
zjada sałatę, sarna kwiaty wiosenne w ogrodzie, a kogut skacze do oczu
każdemu, kto tylko wejdzie do nas. Lis, w poszukiwaniu legowiska, przeorał
grządki tak dokładnie, że musiałam siać wszystko po raz drugi. W końcu
jednak udało mi się rozmieścić to towarzystwo po znajomych, z wyjątkiem
barana i gęsi, między którymi powstała idealna przyjaźń. Zabawny to był
widok, kiedy baran starał się iść krok w krok z gęsią, lub gdy spali razem
na słońcu, gęś z głową na piersiach barana. Był to najdziwaczniejszy wypa-
dek przyjaźni między zwierzętami jaki znałam.
  Do stałych mieszkańców Sulejówka należał też stary, mądry pies Dorek.
Później, gdy przenieśliśmy się do Belwederu miejsce jego zajął wilk - Pies.
"Pies", takie imię własne było nowego psa, który przeszedł specjalny trening
w szkole policyjnej. Był on uczony wielu mądrości. Specjalnie był trenowany
do pilnowania dokumentów. Polegało to na tym, że pozostawiony w pokoju
z nakazem pilnowania pozwalał wejść osobom obcym, ale gdy usiłowały
wyjść z pokoju warczał groźnie, a w razie potrzeby, szczekając rzucał się
na intruza.
  Pies, niestety, nie odznaczał się wybitnymi zdolnościami ani odwagi, ani
mądrości. Mimo imponującego, groźnego wyglądu charakter miał łagodny
i potulny. Tak, jak wielu ludzkich uczniów robi po opuszczeniu szkoły,
postarał się wszystkie swe umiejętności zapomnieć, jak najprędzej. Przyja-
cielski i leniwy łasił się do wszystkich. Wbrew naukom chętnie zjadał sma-
216



kowite kąski, które podawali mu liczni znajomi. Parokrotnie biedak wracał
do szkoły, aby powtórzyć kurs, ale niestety żadnej poprawy nie było. Raz
tylko był groźny i to w nieodpowiednim momencie. Pies spał sobie smacznie,
gdy weszła do pokoju nasza dobra znajoma. Zbudzony gwałtownie ze snu,
skoczył na równe nogi, warcząc groźnie. Biedna p. Julia przerażona cofnęła
się do drzwi, co wywołało jeszcze groźniejsze szczerzenie kłów. Nie mogła
ruszyć się z miejsca. Próbowałam odciągnąć Psa, ale ani mowy nie było,
żeby dał się odpędzić. Wtedy przyszło mi na myśl, że w szkole uczono go
zapewne, aby trwał, aż do pojawienia się oficera. Dopiero sprowadzony
adiutant uwolnił panią Julię. Proponowano później zamianę Psa na innego,
bardziej uzdolnionego, ale mąż nie zgodził się. Wszyscy już byliśmy serde-
cznie przywiązani do niepoprawnego nieuka.
  Pies był nadzwyczajnym strażnikiem dzieci; wkładał w to tyle gorliwości,
że czasami mieliśmy z nim kłopoty. Bo nie tylko, że nie pozwalał innym
dzieciom zbliżyć się do córek, ale nawet, gdy już jakieś dziecko zaczęło się
z nimi bawić, kładł łapę na jego ramieniu i delikatnie odciągał je od nich
na bok. Mężowi Pies był ślepo posłuszny.
  Szczególną ulubienicą męża był Kasztanka, prześliczna klacz, wierna jego
towarzyszka w bojach legionowych. Dostał ją w sierpniu 1914 r. kiedy na
czele swych pierwszych oddziałów ruszył na wojnę. Bardzo nerwowa, Kasz-
tanka nienawidziła ognia artyleryjskiego i poza swoim panem nikogo innego
nie uznawała. Między nimi istniało jakieś tajemne porozumienie, tak dosko-
nałe, że oboje odczuwali swoje nastroje i nawzajem na siebie wpływali. Po
wojnie, Kasztanka już bardzo posunięta w latach, dożywała swych dni w
komforcie suchej stajni i dobrego pastwiska. Od czasu do czasu przyprowa-
dzano ją do męża i wtedy trudno było patrzeć bez wzruszenia, kiedy na
powitanie pieściła rękę męża miękkimi wargami i szyją ocierała się o jego
plecy.
  Kasztanka miała syna imieniem Niemen. Był to biały ogier, który w
służbie mężowi miał zastąpić swą matkę. Niestety, jabłko padło daleko od
jabłoni. Niemen odziedziczył po matce jedynie urodę, ale nie było w nim
ani śladu jej ognia i inteligencji. Był z natury leniwy do tego stopnia, że
największą szybkością na jaką mógł się zdobyć był ślamazarny trucht. Córka
jej Mary podobna była do Niemena.
  Tradycje obchodzenia imienin męża w szerszym, pozarodzinnym gronie
rozpoczęli legioniści podczas pierwszej wojny światowej. W roku 1915 wraz
z życzeniami ofiarowali mężowi złoty zegarek z napisem: "Kochanemu Ko-
mendantowi = korpus oficerski". W roku 1916 otrzymał szablę, w 1919
papierośnicę z dedykacją: "Komendantowi - od oficerów adiutantury". W
1914, gdy wyruszał na wojnę ofiarowano mu malutki obrazek Matki Boskiej
Ostrobramskiej w srebrze. Obrazek ten nosił zawsze przy sobie aż do osta-
tniej chwili życia. W roku 1918, kiedy siedział w więzieniu w Magdeburgu,
nadeszły 19 marca dziesiątki tysięcy powinszowań. I rzecz jakże charaktery-
styczna dla Niemców. Wówczas tej korespondencji mu nie doręczyli, ale

                                                217



przechowali ją w porządku, a po zwolnieniu go z więzienia odesłali wszystko
do Warszawy. Gdy w roku 1931 dzień jego imienin przypadł w czasie jego
pobytu na Maderze, otrzymał tam również mnóstwo powinszowań od bliskich
i obcych ludzi. Ilość liczyła się na tomy.
  Napisałam, że w Sulejówku panował początkowo zupełny spokój. Nie
trwało to jednak długo. Niebawem zaczęły się niepokojące objawy i wy-
darzenia, a w 1924 roku wywiad wojskowy wpadł na trop przygotowań
ze strony sowieckiej do zamachu na życie Piłsudskiego. Nie wpłynęło to
uspokajająco na moje nerwy. W Sulejówku mieliśmy dwa rewolwery:
męża i mój. Zamykałam na noc starannie okiennice wewnętrzne, a drzwi
zasuwałam sztabą. Dawało to pewne zabezpieczenie w nocy. Ale w ciągu
dnia wszystko było otwarte, a dzieci bawiły się w ogrodzie. Musiałam
więc stale mieć uwagę skierowaną i na dzieci i na męża. Broń miałam
zawsze przy sobie. Adiutant nie mógł, oczywiście, czuwać całą dobę. Sy-
tuacja była dla mnie bardzo denerwująca. Mąż, jak zwykle, gdy o niego
chodziło nie zdradzał niepokoju. W nocy kładł się bardzo późno, światło
paliło się u niego zwykle do trzeciej nad ranem. Do tej godziny czułam
się pewniej, bo wiedziałam, że nie śpi i nic go nie może zaskoczyć. Po
tej godzinie światła w pokojach gasły. Na szczęście w nocy mąż spał nad-
zwyczaj czujnie, każdy szmer budził go i wywoływał zaostrzoną uwagę.
Natomiast nad ranem nawet hałas go nie budził. Spał przy największym
gwarze, wywoływanym zabawami dziewczynek. Te na pozór dziwne rea-
kcje były niewątpliwie wytworem długich lat konspiracyjnego życia wśród
ciągłych niebezpieczeństw i napięcia.
  Kiedy mjr Kazimierz Jurgielewicz dowiedział się o rosnących zagroże-
niach w Sulejówku, zgłosił się do mnie i oświadczył chęć pilnowania domu
w nocy. Wyraziłam na to zgodę i major zamieszkał w drewnianym domku,
który znajdował się w obrębie naszego 5-morgowego ogrodu.
  Przytaczam tu relacje gen. Janusza Głuchowskiego pod tytułem Slużba
7-ego pulku ulanów w Sulejówku. Lata 1923-1925: "Latem 1923 r., będąc
z brygadą kawalerii na strzelaniu w Rembertowie melduję się u Komendanta
w Sulejówku. Dowiaduję się wtedy od Pani Marszałkowej o niebezpieczeń=
stwach grożących Komendantowi i jego rodzinie. Wobec tego wyznaczam
rtm. Kazimierza Jurgielewicza, aby za zgodą Pani Marszałkowej zakwatero-
wał w domku koło willi Komendanta dla roztoczenia opieki. Rtm. Jurgiele-
wicz, jako oficer sztabu I-ej Bryg. Jazdy kwateruje tam do późnej jesieni.
Po obrzuceniu kamieniami ogrodu Komendanta przez "studentów", ubranych
w czapki Akademii Handlowej, postanowiłem dać silniejszą ochronę dla
Sulejówka i wydałem rozkaz D-cy 7-ego Pułku Ułanów wystawienia stałej
ochrony. Od tego czasu 7-my Pułk Ułanów trzymał stale jedną sekcję (7-8
ludzi) z erkaemami. Tą sekcją dowodził cały czas kapral Kowalski Józef.
Szwadron I-szy 7-go P. Uł. był odpowiedzialny za tę służbę. Dowódcą szwad-
ronu był rtm. Trojanowski Leon. Rtm. Trojanowski wewnątrz swego szwad-
ronu zmieniał sam "służbę" przy willi Komendanta i robił częste inspekcje.

218



  Z pierwszą zmianą jako oficer przybył por. Jabłonowski Jerzy i na życze-
nie Komendanta został do następnego roku, aż do czasu kiedy zmienił go
oficer I-szej Dywizji piechoty (zdaje się latem 1924 r.). Oprócz tego pełnił
służbę wachmistrz - szef Romanowski Jerzy. Jako dyżurni zmieniali się co
kilka dni starsi wachmistrze: Tuszowski Jan, Madrat Bolesław, Krasowski
Andrzej.
  Taka sytuacja trwała do końca lata 1924 roku. Kiedy rząd Grabskiego
otrzymuje wiadomość, że bolszewicy mają zrobić zamach na życie Marszałka,
postanawia zarządzić ochronę i zleca wykonanie tego zadania ministrowi
spraw wojskowych. Minister odwołuje mjra. Kazimierza Stamirowskiego z
urlopu i jemu bezpośrednio powierza ochronę. Mjr Stamirowski jako oficer
7-go Pułku Ułanów melduje się w pułku i pracę tę prowadzi jako zastępca
Dcy pułku.
  Dla ochrony zjawiają się także żandarmi, ale 7-my Pułk Ułanów pełni
nadal swą służbę. Ja odchodzę ze stanowiska dowodzącego 2-gą Dywizją
Jazdy na ucznia do Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. Po mnie
wspólną opiekę nad Sulejówkiem obejmuje gen. Gustaw Dreszer, mój nastę-
pca na stanowisku Dcy 2-ej Dyw. Jazdy".
  Instrukcja ochrony, wydana przez płk. Piaseckiego, dowódcę 7. Pułku
Ułanów mówiła, że w wypadku zagrożenia mają alarmować telefonicznie,
a jeżeli linie telefoniczne byłyby zerwane strzelać sygnały alarmowe rakietami
kolorowymi, według ustalonego kodu. O ile to jest możliwe nie pokazywać
się na oczy Marszałkowi, aby on nie wyczuł, że ochrona willi jest wzmocnio-
na. W Mińsku Mazowieckim w alejce w koszarach 7. Pułku Ułanów utrzy-
mywany był stały dyżur oficerski 24 godz. na dobę dla obserwowania kieru-
nku Sulejówka. W razie ukazania się rakiety miano niezwłocznie powiadomić
o tym dowódcę dla postawienia szwadronu alarmowego na koń. System ten
powtarzał się w kilku nawrotach w zależności o fluktuacji politycznych lub
informacji agencyjnych.
  Poza oficerami 7. Pułku Ułanów Lubelskich przyjeżdżali na spędzenie
urlopów w Sulejówku dla ochrony także oficerowie I Pułku Piechoty. Ochro-
nę pełnili również żandarmi legioniści z płk. Makiem-Piątkowskim na czele
oraz starzy bojowcy. Z nazwisk oficerów legionowych, którzy ochotniczo
podejmowali się ochrony swego Komendanta przed zamachem na jego życie,
a wydelegowanych przez płka Stanisława Skwarczyńskiego, pamiętam jeszcze
Pacholskiego, Muzykę, Witolda Sztompkę i Michała Galińskiego. Najgorzej
było z wyjazdami męża do Warszawy, bo nie było żadnej innej ochrony
poza adiutantem, który mu towarzyszył. Nie miałam wtedy ani chwili spo-
koju. Pan Bóg miał go w swojej opiece.
  Obrzucanie kamieniami podwórka, na którym bawiły się nasze dzieci
powtarzało się kilka razy. Męża wówczas nie było w domu. Po tych wyda-
rzeniach zdwojono czujność.
  Mjr Marian Żebrowski odkomenderowany do Sulejówka przed samym
majem pisze w swojej relacji, że ppłk Stamirowski (wówczas major) zastę-

                                               219



pujący dowódcę pułku, w instrukcji, którą mu dawał, wyjaśniał, że za-
chodzi możliwość zamachu na życie Marszałka ze strony komunistów lub
jego wrogów politycznych. Pisze on dalej: "Pewnego poranku, jeszcze
było ciemno, sprawdzając posterunki wokół willi Marszałka, stwierdziłem
następującą sytuację. Na słupku stojącym pośrodku klombu, przed okna-
mi gabinetu Marszałka, siedział jeden z moich żołnierzy z karabinem
między nogami i spał.
  Na wystający nieco fundament willi wspinał się jakiś cywilny osobnik,
aby zajrzeć w serduszko, gdzie paliło się jeszcze światło. Gdy tylko zauważył
mnie, wychodzącego spoza rogu domu, skoczył poprzez grządki na przełaj
w ciemną gąszcz szpalerów i zniknął poza płotem. Wszystko to trwało krócej
nim zdążyłem wyjąć pistolet z torby. Strzał w jego kierunku nie był wska-
zany. Wywołałby alarm, którego powodów nie mógłbym uzasadnić w sposób
przekonywujący. Uwierzyliby tylko w niego ci, którzy właściwie oceniali
położenie. Dla mnie wypadek ten był potwierdzeniem przekonania, że jacyś
ludzie rozpracowują sytuację wokół willi Marszałka dla swoich zbrodniczych
celów".
  Nazajutrz rano miałam kłopot z usuwaniem połamanych kwiatów na
klombie i rozdeptanym piaskiem, złożonym koło werandy dla zabawy dzieci.
  Już po przewrocie majowym jakiś nieznany osobnik wszedł do ogrodu
frontowym wejściem. Okazało się, że był to małorolny chłop z Lubelskiego,
były żołnierz. Przyszedł prosić Marszałka o nadział ziemi. Adiutant odesłał
go do biura w Ministerstwie Spraw Wojskowych, które zajmowało się przy-
dzielaniem ziemi osadnikom wojskowym. W kilka dni potem, pod nieobec-
ność męża, około 3 czy 4 w nocy pan Lizuraj, jeden ze starych bojowców
pełniących ochronę, zauważył kogoś skradającego się ku domowi i podsuwa-
jącego się ku niemu od drzewa do drzewa. Pan Lizuraj przypuszczał począ-
tkowo, że jest to adiutant sprawdzający wartę. Kiedy poznał omyłkę zare-
agował natychmiast i pod samym oknem sypialnym pokoju męża zatrzymał
osobnika, alarmując innych wartowników. W tym samym czasie usłyszał
kroki kogoś uciekającego poza parkanem ogrodu. Okazało się, że zatrzyma-
nym był ten sam chłop z Lubelskiego. Podczas rewizji nie znaleziono przy
nim żadnych pieniędzy, tylko czekoladę i adres Hołowacza, posła komuni-
stycznego. Przy dochodzeniach twierdził, że Hołowacza poznał na wiecu w
Lublinie i że wtedy Hołowacz dał mu swój adres i obiecał pomoc, jeżeli
nie otrzyma nadziału ziemi. Tłumaczył dalej, że w sklepiku, w którym prosił
o jałmużnę, zamiast pieniędzy otrzymał czekoladę. Mieszkania udzielił mu
na kilka dni jakiś obywatel Sulejówka. Na pytanie dlaczego znalazł się w
nocy w ogrodzie Marszałka odpowiedział że było już późno, więc chciał
sobie skrócić drogę. Został zatrzymany w areszcie, a śledztwo prowadził
p. Michałowski, późniejszy minister sprawiedliwości. Informując mnie potem
wraz z płk. Jagrymem-Maleszewskim o przebiegu śledztwa twierdził, że nie
mógł mu wytoczyć sprawy wobec braku dowodów przestępstwa. Chłop został
wypuszczony na wolność.

220



  Stan zagrożenia osobistego towarzyszył nieodłącznie Piłsudskiemu w każ-
dej fazie jego działalności.
  W podobnej sytuacji znajdowały się sporadycznie także inne osoby, zaj-
mujące wysokie lub eksponowane stanowiska. W zimie 1925 r. otrzymał
mąż wiadomość, że przygotowywany jest zamach na prezydenta Wojciecho-
wskiego. Polecił mi wtedy skomunikować się z gen. Zaruskim, szefem Kan-
celaru Wojskowej Prezydenta i wskazać na konieczność wzmocnienia ochro-
ny Belwederu przez I pułk Szwoleżerów. Do zamachu jednak na szczęście
nie doszło.
  W tym czasie na horyzoncie politycznym zbierały się w Warszawie coraz
cięższe chmury. Już w grudniu 1923 r. upadł gabinet Witosa, a premierem
został Władysław Grabski, ministrem spraw wojskowych zaś gen. Sosnkow-
ski. Piłsudski otrzymał propozycję powrotu do czynnej służby w charakterze
generalnego inspektora sił zbrojnych. Nie zgodził się jednak na objęcie tego
stanowiska, dopóki nie zostanie dokonana reorganizacja najwyższych władz
wojskowych i ustawowe zapewnienie przyszłemu naczelnemu wodzowi upra-
wnień umożliwiających spełnianie przyjętych na siebie zadań i odpowie-
dzialności. Sytuacja zaostrzyła się, kiedy do sejmu został wniesiony projekt
ustawy o reorganizacji najwyższych władz wojskowych, do którego Piłsudski
odnosił się bardzo krytycznie. W sprawie tej pisał:
  "Wojsko obecnie na całym świecie wyznaje zasadę, że wojna inaczej nie
może być prowadzona pomyślnie, jak jeno wtedy, gdy się wojsko zlewa w
swoich wysiłkach z wysiłkami całego narodu, całego państwa, będącego w
stanie wojny. Dlatego też głowę każdego wojskowego, choć trochę myślącego
o sobie, musi zajmować problem stosunku do siebie, stosunku dó wojska
nie kogo innego jak właśnie narodu i państwa, które musi dać siły wojen-
ne".* Tego podstawowego wymogu projekt nie uwzględniał.
   "Jasno zawsze wypowiadałem się - pisał dalej - że ustawa o najwyższych
władzach wojskowych wniesiona do sejmu... jest szkodliwa dla państwa,
jest szkodliwa dla wojska, a jednocześnie ma charakter umyślnego ubliżenia
mnie. . . Dlatego też. . . j ako pierwszy warunek j akichkolwiek poważniej szych
rozmów, stawiałem wycofanie tej ustawy z sejmu, do czego jak wiadomo
jest zawsze upoważniony rząd i prezes ministrów".** Podkreślał dalej konie-
czność ustalenia wpływu przyszłego naczelnego wodza na politykę zagranicz-
ną państwa. "Zjawisko mieszania się naczelnego wodza do życia państwa
jest zjawiskiem codziennym i to mieszanie się sięga nawet do spraw najtaj-
niejszych, mianowicie do polityki zagranicznej, do stosunków międzynarodo-
wych, które, zdawałoby się, mogą być oddzielone od życia naczelnego wodza,
a pomimo to nigdy i nigdzie oddzielone nie były". * * * "Dlatego też - czytamy
jeszcze dalej - kiedy się myśli o wojnie nie należy egzagerować teorii o


* Op. cit., t: VIII, s. 265.
** j.w. s. 277.
*** j.w. s. 320.

                                                221



         zbytniej władzy danej w ręce jednego człowieka. . . i trzeba naczelnego wodza
         postawić w sytuacji takiej, aby mógł wspólnie z innymi ludźmi pracować. . .
         To, co się dzieje w Polsce w tej sprawie, jest rzeczą sprzeczną z każdym
         zdrowym rozumem... ustawa #apisana jest rozmyślnie na to, aby w wypadku
         wojny dziełu zwycięstwa przeszkodzić, aby zrobić możliwie najbardziej silńe,
         możliwie najbardziej jaskrawe przeszkody dla tego głuptasa, który w tych
         warunkach naczelne dowodzenie wojny obejmie".*
;          Mimo że mąż starał się w tym czasie trzymać z dala od czynnej polityki,
         nie tracił ani na chwilę kontaktu z tym, co się działo w państwie. Przez
         Sulejówek płynął bez przerwy strumień odwiedzających, głównie polityków
         i wojskowych, informujących go o sytuacji i przyjeżdżających dla zasięgnięcia
         rady lub dyrektyw. Nie tylko sytuacja wewnętrzna Polski pogarszała się z
         roku na rok. W 1925 r. na konferencji w Locarno mocarstwa europejskie
         zawarły traktat gwarantujący nienaruszalność granic w Europie zachodniej;
         ale polskiej granicy zachodniej nie zagwarantowano. Piłsudski ocenił traktat
         lokarneński jako dowód niechęci państw zachodnich do obrony nienaru-
         szalności naszych granic z Niemcami. W polityce ich dostrzegał "wyraźną i
         niedwuznaczną chęć posiadania w środku Europy państwa, którego kosztem
         można by załatwić porachunki europejskie".** Politykę lokarneńską, tak
         jak i Ligi Narodów, oceniał jako błędną i nie prowadzącą do zamierzonego
;        celu, którym było utrzymanie pokoju. Za środek właściwy uważał wyposa-
         żenie Ligi Narodów w egzekutywę w formie sił zbrojnych, oddanych do jej
         dyspozycji. Miałyby się na to złożyć oddziały wojskowe państw wchodzących
         w skład Ligi. Pół żartem mówił, że byłby gotów zostać szefem sztabu tych
         woj sk.
           Piłsudski przyglądał się wydarzeniom z rosnącym niepokojem. W miarę
         pogarszania się sytuacji zasypywany był listami i memoriałami. W jednych
         błagano go, by wpłynął na prezydenta Wojciechowskiego w kierunku zmiany
         rządów lub żeby sam wziął władzę w swoje ręce. Inne listy groziły mu, że
         jeżeli wejdzie do rządu, to zostanie zgładzony.
           Kiedy 13 listopada 1925 roku gabinet Grabskiego podał się do dymisji,
         Piłsudski złożył wizytę prezydentowi i wręczył mu deklarację, w której
         ostrzegał go przed pomijaniem przez naczelne w państwie organa interesów
         moralnych i technicznych wojska. Polacy od dawna stracili tradycje wojsko-
         we. Dobitnym tego wyrazem był fakt, że na sześciuset członków sejmu i
         senatu jedynie około dwudziestu odbyło służbę czynną. Jakże więc taki
         parlament mógł mieć zrozumienie dla spraw wojska? Brak jego objawiał
         się jaskrawo w niedocenianiu postulatów, związanych w obroną państwa i
         w nieufnym stosunku do wojskowych.
           Mąż mówił kiedyś, że gen. Sosnkowski, jako minister spraw wojskowych
         przestudiował budżety innych ministerstw i znalazł sumy, które bez uszczer-


         * Op. cit., t. VIII, s. 323-324.
         ** j.w. s. 291-293.

         222



bku i szkody dla rozwoju innych działów mogłyby być przełożone na rzecz
budżetu woj skowego.
  Prezydent stanowczo sprzeciwił się temu projektowi, motywując tym, że
wobec sojuszu z Francją nasze przygotowania wojenne mogą być ograniczo-
ne. "Francja jest bogata i Francja nas obroni", twierdził. Wobec takiego
stanowiska prezydenta, gen. Sosnkowski podał się do dymisji i wyjechał do
Poznania. Chodząc po pokoju tam i z powrotem mąż powtarzał z ironiczną
goryczą: "Francja nas obroni"!
  W wojsku rosło oburzenie spowodowane sytuacją w kraju i niedopuszcza-
niem do powrotu do wojska zwycięskiego wodza. 15 listopada oficerowie
garnizonu warszawskiego, chcąc złożyć hołd swemu wodzowi w siódmą ro-
cznicę jego powrotu z Magdeburga, przybyli masowo do Sulejówka. W de-
monstracji tej wzięło udział kilku generałów oraz około tysiąca oficerów.
W imieniu zebranych przemówił do Marszałka gen. Dreszer: "Panie Marszał-
ku, mówił, w rocznicę zaślubin Twoich z państwem siedem lat temu, przy-
bywamy do Pana Marszałka, by wspomnieć czasy, gdyś wrócił z więzienia
niemieckiego i znalazł Polskę, zdawało się, niezdolną do nowego życia.
Stargane w niewoli nerwy, złamane nieraz w zwątpieniach serca i mózgi-
dawały podkład do namiętności, walk, swarów, i gry małych ambicji. W
kilka dni po Twoim powrocie, zwiastującym odrodzenie, wziąłeś śmiało naj-
wyższą, chociaż niepisaną władzę dyktatorską w swoje ręce. Dałeś nam
potem chwałę, tak dawno w Polsce nieznaną, okrywając nasze sztandary
laurem wielkich zwycięstw. Gdy dzisiaj zwracamy się do Ciebie, mamy także
bóle i trwogi, do domu wraz z nędzą zaglądające. Chcemy byś wierzył, że
gorące chęci nasze, byś nie zechciał być w tym kryzysie nieobecny, osiero-
cając nie tylko nas, wiernych Twoich żołnierzy, lecz i Polskę, nie są tylko
zwykłymi uroczystościowymi komplementami, lecz że niesiemy Ci prócz
wdzięcznych serc i pewne, w zwycięstwach zaprawione szable".
  A Piłsudski mówił w odpowiedzi: "... I teraz, gdy razem z wami obchodzę
siódmą rocznicę zaślubin naszych z szablą, już polską, z wami, coście umieli
w przeżyciach bojów być wiernymi tym błyskom - nieraz w zwątpieniach,
już tyczących się historii - sądzę, iż bezsilność państwu daje ten, co karzącą
dłoń sprawiedliwości zatrzymuje, a uczciwą i honorową pracę dla państwa
przez to co najmniej osłabia, jeśli nie demoralizuje. Pozwólcie panowie, że
zakończę tym razem słowami jednego z was (gen. L. Skierskiego), którego
tu widzę: ##honor - to Bóg wojska; nie masz go - kruszeje potęga wojska##.
  Starałem się w obecnym kryzysie, przez jaki przechodzi państwo, stanąć
w inny sposób w obronie zasady przed Prezydentem Rzeczypospolitej, dając
wyraz konieczności ochrony honoru naszych dziejów, honoru naszej sławy
i honoru naszej pracy. Dziękując panom za pamięć o mnie, proszę zawsze
o współpracę pomiędzy sobą dla takiej ochrony w drogiej nam wszystkim
sł#żbie dla ojczyzny". *


* Op. cit., t. VIII, s. 248

                                                223



  Stan gospodarczy kraju stale się pogarszał. Budżet był niezrównoważony,
wzrastało bezrobocie. Rząd rozbił się na drobne frakcje i niezdolny przez
to do działania podał się do dymisji. Piłsudski uzgodnił z prezydentem drogę
wyjścia z krytycznej sytuacji. Wbrew temu dnia 10 maja 1926 roku powstał
rząd Wincentego Witosa. Miał on ten sam charakter prawicowo-centrowy,
co jego rząd z 1923 roku, który pozostawił w kraju bardzo złe wspomnienia.
Reakcja całej lewicy i opinii publicznej na taką zmianę gabinetu była wyra-
źnie negatywna. Piłsudski zapytany w wywiadzie prasowym, czy w sytuacji
wytworzonej dojściem do władzy tego rządu jego powrót do wojska ulegnie
zwłoce, odpowiedział: "Naturalnie. Pan widzi, iż ze swej strony nie robię
ani kroku dla podtrzymania tak jaskrawego przekroczenia moralnych intere-
sów państwa i moralnych interesów wojska. I staję do walki, tak, jak i
poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partii i
stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach, a pamiętaniem
tylko o groszu i korzyści". *
  Gazeta, w której ukazał się ten wywiad uległa konfiskacie, dokonano
aresztowań wśród wojskowych. Napięcie ogólne wzrastało, sięgając do mas.
  Wtedy Piłsudski zdecydował się na wystąpienie, które miało obalić rząd
w drodze demonstracji wojskowej. O godzinie siódmej rano 12 maja wyje-
chał z Sulejówka do Rembertowa, zapowiadając, że będzie na obiedzie, tak
jak zwykle o drugiej trzydzieści. O pierwszej zatelefonował, że plany uległy
zmianie i że miał się rozpocząć lada chwila marsz do Warszawy, wobec
czego wróci dopiero wieczorem. Jeszcze wtedy ani mąż, ani jego oficerowie
nie myśleli o niczym innym jak tylko o demonstracji. Wbrew jego woli
doszło do rozlewu krwi po strzałach, które padły ze strony oddziałów będą-
cych w dyspozycji prezydenta. Wieczorem Piłsudski miał już kwaterę w
komendzie miasta i tam w nocy udzielił następującego wywiadu: "Nie mogę
długo mówić - jestem bardzo zmęczony zarówno fizycznie, jak moralnie,
gdyż będąc przeciwnikiem gwałtu, czego dowiodłem podczas sprawowania
rządu Naczelnika Państwa, zdobyłem się, w ciężkiej walce z samym sobą,
na próbę sił z wszystkimi konsekwencjami. Całe życie walczyłem o znaczenie
tego, co zowią imponderabilia - jak honor, cnota, męstwo i w ogóle siły
wewnętrzne człowieka, a nie dla starania o korzyści własne czy swego naj-
bliższego otoczenia. Nie może być w państwie za wiele niesprawiedliwości
względem tych, co pracę swą dla innych dają, nie może być w państwie-
gdy nie chce ono iść ku zgubie - za dużo nieprawości".**
  14 maja Belweder był w rękach Piłsudskiego. Rząd wycofał się do Wi-
lanowa i tam prezydent Wojciechowski złożył swoją rezygnację.
  W ciągu tych dni byłam z dziećmi w Sulejówku. Zaliczam je do rzędu
najcięższych w moim życiu. Drugiego dnia walk dostałam od męża kartkę,
w której krótko opisał bieg wypadków. Trzeciego dnia nie mogłam już


 * Op. cit., t. VIII, s. 244
** Op. cit., t. IX, s. 4.

224



dłużej wytrzymać napięcia. Wieczorem pojechałam do Warszawy, gdzie ku
niezmiernej uldze, zastałam już zupełny spokój. Mąż kwaterował niedaleko
gmachu Sztabu Głównego. Byłam przerażona jego wyglądem. W ciągu tych
ostatnich trzech dni postarzał się o dziesięć lat. Wyglądał tak, jakby stracił
połowę ciała, twarz była pergaminowo blada i dziwnie przezroczysta, jak
gdyby oświetlona od wewnątrz. Oczy zapadły się głęboko od zmęczenia.
Tylko raz jeszcze widziałam męża w podobnym stanie - było to na kilka
godzin przed śmiercią.
  Gdy zostaliśmy sami, z wielkim trudem, cichym głosem, zaczął opowiadać
mi o przebiegu walk. Widziałam ile go kosztuje nawet mówienie o tym.
Musiał walczyć zbrojnie przeciw oddziałom, które szły za nim ślepo przed
laty przeciw Rosji, a tak nakazywało mu sumienie i głos obowiązku. Walkę
tę wygrał, lecz to zwycięstwo pełne było bólu, a nie tryumfu. Te trzy dni
wycisnęły na nim bezlitosne piętno do końca życia. Nie odzyskał już swego
poprzedniego spokoju ani panowania nad sobą. Zdawało się, że jakiś ciężar
przygniata mu barki. Miał wtedy absolutną władzę w rękach. Był dyktato-
rem. W każdej chwili mógł stać się nim formalnie. Z różnych partii szły
sugestie w tym kierunku. Monarchiści po raz drugi nalegali, aby ogłosił się
królem. Odpowiedział z dużą dozą sarkastycznego humoru: "Zgodzę się na
to, ale pod warunkiem, że tron będą dziedziczyły kobiety, a pan małżonek
nie będzie miał prawa wtrącać się do niczego". Socjalistom, wśród których
miał wielu przyjaciół z dawnych dni walk i pracy wyjaśnił podobnie, jak
jednemu z dziennikarzy zagranicznych:
   "Jestem człowiekiem silnym - lubię decydować sam. Ale gdy patrzę na
historię mojej ojczyzny, nie wierzę - naprawdę - aby można było rządzić
w niej batem. Nie lubię bata. Nasze pokolenie nie jest doskonałe, ale ma
pewne prawa do względów. Następne będzie jeszcze lepsze. Nie, nie jestem
za dyktaturą w Polsce". *
  Ze strony lewicy doradzano Piłsudskiemu, ażeby dokonał krwawych re-
presji w stosunku do czynników politycznych, których działalność nie po raz
pierwszy doprowadziła do tragicznych następstw w Polsce. Kiedy kategory-
cznie odmówił nawet wysłuchania tych sugestii, kilku socjalistów przyszło
do mnie z prośbą, bym mu tę sprawę ponownie przedstawiła. Odpowiedź
męża brzmiała kategorycznie odmownie. Powiedział, że ani to nie leży w
jego naturze, ani nie przydałoby się na nic, a raz stworzony precedens
musiałby doprowadzić do wejścia zemsty jako metody rządzenia w Polsce i
wieszaniom nie byłoby końca. Z tego samego ducha zrodził się rozkaz Pił-
sudskiego do wojska, wydany bezpośrednio po walkach majowych. Oto sło-
wa tego rozkazu:
  "Gdy bracia żywią miłość ku sobie, wiąże się węzeł między nimi, moc-
niejszy nad inne węzły ludzkie. Gdy bracia się waśnią i węzeł pęka, waśń
ich również silniejsza jest nad inne. To prawo życia ludzkiego. Daliśmy mu


* Op. cit., t. IX, s. 22.

Alcksandra PiYsudska - "WsQomnienia" - 15        225



         wyraz przed paru dniami, gdy w stolicy stoczyliśmy między sobą kilku-
         dniowe walki. W jedną ziemię wsiąkła krew nasza, ziemię jednym i dru-
         gim jednakowo drogą, najcenniejsza w Polsce krew żołnierza, pod stopa-
         mi naszymi będzie nowym posiewem braterstwa, niech wspólną dla braci
         prawdę głosi" *.
           Po rezygnacji prezydenta Wojciechowskiego, zgodnie z Konstytucją, Ma-
         ciej Rataj, marszałek sejmu, objął zastępczo funkcje prezydenta Rzeczypo-
         spolitej. Po konferencji z Piłsudskim, Rataj powierzył misję tworzenia gabi-
         netu Kazimierzowi Bartlowi. Bartel, ze ślusarza, własną pracą doszedł do
         profesury na politechnice we Lwowie i miał duże zasługi w organizacji ko-
         lejnictwa w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1919-1920 r. Piłsudski objął
         tekę ministra spraw wojskowych w jego gabinecie.
           Oto jak Piłsudski tłumaczył wypadki majowe w wywiadzie prasowym,
         udzielonym bezpośrednio po ich likwidacji: "Wiem, że winienem obszerne
         wytłumaczenie wypadków w mojej ojczyźnie. Nie chcę zatrzymywać się dłu-
!        go na różnych detalach, które dotąd zbieram, jako materiał historyczny,
         lecz dam panu ogólny przebieg wypadków, tak jak on wrył się w moją
         pamięć. Przypuszczam, że pan pamięta, iż przez cały początek roku bieżą-
         cego, nie mówiąc już o końcu ubiegłego roku, toczę usilną walkę o naprawę
         stosunków w Rzeczypospolitej, specjalnie zaś w wojsku. Walka ta w moich
         perypetiach nie dawała nigdy pozytywnego rezultatu. Tak, że wydawało mi
         się, iż przeciwko moim postulatom ześrodkowały się wszystkie siły, które
         według mnie zatrzymywały proces rozwoju Polski, a zwiększając ustawicznie
         demoralizację i gangrenę aparatu państwowego, czyniły dla mnie niemożli-
         wym trwanie dłużej w bezczynności. Oburzała mnie szczególnie absolutna
         bezkarność wszystkich nadużyć w państwie i wzrastająca coraz bardziej za-
        leżność państwa od wszystkich,#nuworiszów##, którzy na równi ze mną i
        wielu ludźmi przyszli do państwa polskiego ubodzy i zdążyli kosztem państwa
        i kosztem wszystkich obywateli w kilka krótkich lat wyrosnąć na potentatów
        pieniężnych, chcąc, by ku hańbie naszej ojczyzny, państwo we wszystkich
        drobiazgach zależało od nich.
           Ostatnim momentem, który mnie zmusił do decyzji, było utworzenie
        rządu, przypominającego mi bezecnej pamięci rząd, z powodu którego wy-
        szedłem ze służby państwowej, nie chcąc swoim imieniem i służbą popierać
        ludzi, którzy, zdaniem moim, brali udział w najcięższej zbrodni, dokonanej
        na Polsce - w zabójstwie Prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowi-
        cza, mego zresztą osobistego przyjaciela. Bezkarność w tej dziedzinie z góry
        przesądzała trwanie bezkarności we wszystkich innych dziedzinach. Rząd ten
        od razu ogłosił rządy "silnej ręki##, zwracając się przede wszystkim przeciwko
        mnie osobiście. Decyzję wystąpienia powziąłem z wewnętrznym postanowie-
        niem starania się jedynie o obalenie rządu, nie występując zresztą przeciwko
        osobie Pana Prezydenta Wojciechowskiego. Dotąd żałuję, iż Pan Prezydent

        * Op. cit., t. IX, s. 10.



naraził mnie i siebie na śmieszną sytuację na moście Poniatowskiego, zamiast
kazać reprezentować siebie przez tych, którzy nie śmieli stanąć mi do oczu.
  Osobiście oświadczyłem Panu Prezydentowi, że wolę z nim pertraktować,
niż toczyć boje. Pan Prezydent wybrał inną drogę. Nie chcąc narażać osoby
Prezydenta na udział bezpośredni w boju, co było dla mnie rzeczą łatwą,
przerzuciłem przejście przez Wisłę na most Kierbedzia, dokąd natychmiast
się udałem, i co, jak pan wie, zostało dokonane prawie bez strat. Krótkie
boje nastąpiły dopiero przy posuwaniu się od placu Zygmunta w głąb miasta.
Te boje, także z niewielkimi stratami, dały w moje ręce cały Plac Saski
wraz z centralnymi instytucjami wojskowymi.
  Po przybyciu wieczorem do Komendy Miasta zaprosiłem do siebie
p. marszałka Rataja i stwierdziłem od razu, że mam już przewagę sił, które
wzrastać będą niemal z każdą godziną, lecz że i teraz uniknąć chcę większych
wstrząśnień, na co jest czas, i dlatego proponuję mu, że jeśli uważa za
potrzebne, by rozpoczął mediację między mną a Belwederem. Dodałem, iż
spieszyć się z tym trzeba, gdyż z natury rzeczy już dnia następnego, jeśli
mediacje nie będą zakończone w przeciągu nocy, będę musiał iść dalej siłą
ze wszystkimi konsekwencjami. P. marszałek Rataj zgodził się ze mną i
podjął tę próbę, która nad ranem dała rezultat zupełnie negatywny, zupełnie
nie z mojej przyczyny.
  W drugim więc dniu walki mógłbym właściwie zakończyć spór orężny
względnie łatwo. Uległem jednak jeszcze i tym razem próbie, zaproponowa-
nej mi z innej strony - nazwisk w tej chwili wymienić nie chcę - prolongo-
wania mediacji w inny sposób. Wiedziałem, iż w ten sposób zwiększam
może straty w ludziach, lecz wewnętrznie nie mogłem zdobyć się na zanie-
chanie zupełnie tego sposobu wstrzymania nie tylko rozlewu krwi, lecz i
sięgających głębiej rozdrażnień, które mogłyby jako rezultat dać zjawiska
trudniejsze do opanowania. Przy czym dodam, że nie miałem na myśli roz-
ruchów socjalnych, gdyż po wejściu do Warszawy stwierdziłem stan psychi-
czny miasta, idący wraz ze mną tak zdecydowanie na przełom moralny w
naszej ojczyźnie, że zdawałoby się, iż wszyscy, a więc i przeciwnicy, muszą
to widzieć. Dałem więc tylko termin, do którego nie prowadzę ataku decy-
dującego. Termin ten miał upłynąć o godz. 11 wieczorem, gdyż dla uniknię-
cia przelewu krwi osób cywilnych przygotowałem się do nocnego ataku.
Próba owa jak mnie się zdaje, niechętnie prowadzona, rozchwiała się tak,
iż o godzinie 11 zawiadomiono mnie, że nie mam na nic liczyć. Jednocześnie
rozchwiał się mój plan ataku nocnego, gdyż kontrola wykazała fakt zmęcze-
nia żołnierzy długimi marszami, które - nawiasem mówiąc - mogą uchodzić
za rekordowe nie tylko u nas, ale i na całym świecie. . . Dlatego też atak
decydujący poprowadziłem dopiero rano dnia następnego kończąc go około
5 godziny i zmuszając sztab, dowodzący po tamtej stronie do bezładnej i
nonsensownej ucieczki.
  Późnym wieczorem przyjechał do mnie, do sztabu kapelan Prezydenta,
ks. prałat Tokarzewski, z prośbą o zaniechanie wszelkiej walki i z innymi,

                                                227



.#
          całkiem prywatnymi, kwestiami od Pana Prezydenta. Stanąłem natychmiast do
          dyspozycji p. Wojciechowskiego, by mu ułatwić wszelkie jego osobiste sprawy.
          Natomiast prosiłem p. marszałka Rataja, by zechciał ubrać w formę urzędową
          wyrażoną przez Pana Prezydenta Wojciechowskiego chęć dymisji. Tym się spra-
          wa zakończyła, gdyż próby ściągnięcia większych sił z Poznańskiego i z Pomorza
          ku Warszawie, chociaż zostały - jak pan dobrze wie - uczynione, z góry według
          mnie skazane były na coś w rodzaju wojny kokoszej. . . Miałem do wyboru: albo
          przeciągnąć dalej strunę i zakończyć tak, jak, zdaje się żądano ode mnie -jakąś
          próbą dyktatury i wzięcia władzy w swoje jedynie ręce, albo, co mi się wydawało
          jako droga możliwa, próbę zalegalizowania faktu dokonanego, gdy Pan Prezy-
          dent Wojciechowski otworzył do tego drogę, i odwołania się w ten sposób do sił
          moralnych w mojej ojczyźnie, które - jak mi się zdawało - zostały silnie podek-
          scytowane moim wystąpieniern.
            Wybrałem drugą drogę i wtedy śpieszyłem jak najgwałtowniej, czyniąc
          nacisk pod względem czasu, nie pod względem treści, na p. marszałka Ra-
          taja, który prawnie do wyboru nowego prezydenta jest jego zastępcą i zatem
          miał obowiązek sformowania nowego rządu, wobec ustąpienia poprzedniego.
'#        P. marszałek Rataj wybrał do sformowania rządu prof. Bartla. Prof. Bartel
          jednak odmawiał, będąc, jak twierdził, przeciwnikiem zasadniczym sejmo-
          wych xządów. Wyznaję otwarcie, iż poparłem p. Rataja w zgwałceniu, że
          się tak wyrażę, woli prof. Bartla, który zażądał rewanżu z mojej strony
          (Bartel prosił Piłsudskiego, by wszedł on do gabinetu w charakterze ministra
          spraw wojskowych). Na rewanż ten się zgodziłem pod warunkiem, iż rząd
          uważać się będzie za tymczasowy do wyboru nowego Prezydenta i dlatego
          cały swój nacisk położyłem na możliwie szybkie zwołanie Zgromadzenia
          Narodowego, by nowy Prezydent mógł zacząć pracować, daj Boże, silniej
          i skuteczniej, niż to było z dotychczasowymi Prezydentami, nie wyłączając
          i mnie jako byłego Naczelnika Państwa.
            Rozumiem, iż w ten sposób zawiodłem wiele nadziei, we mnie pokłada-
          nych i wyrzekłem się tak łatwej w okrzykach formy, jak dyktatura jednego
          człowieka. Zrobiłem to jednak z całą rozwagą i świadomą decyzją, pomimo,
            iż ufam swoim siłom i swojej wewnętrznej wartości. Zrobiłem to zaś dlatego,
            żeby odzwyczajono się u nas w Polsce zwalać spokojnie wszystko na jednego
            człowieka. . . bez dania codziennej, solidnej pracy wielkiej ilości ludzi"*.
            31 maja Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego prezydentem
;        większością dwóch trzecich. Piłsudski wyboru nie przyjął. Na postawienie
         swojej kandydatury zgodził się jedynie dlatego, by uzyskać sankcję parlamen-
         tu na swój krok i nową sytuację polityczną. Wynik głosowania był właśnie
         tą sankcją. W piśmie do marszałka Sejmu, podającym powody nieprzyjęcia
         wyboru na prezydenta, Piłsudski wyraził wdzięczność Zgromadzeniu Narodo-
         wemu za powtórne zalegalizowanie jego "czynności i prac historycznych".
         Podziękował również wszystkim członkom Zgromadzenia za to, że nie wy-

         * Op. cit., t. IX, s. 14.

         228



brali go jednomyślnie, tak jak w lutym 1919 r., co wróży, jego zdaniem,
że w Polsce będzie może mniej zdrad i fałszu. Oto przyczyny odmowy:
  "Niestety, przyjąć wyrobu nie jestem w stanie. Nie mogłem wywalczyć
w sobie zapomnienia, nie mogłem wydobyć z siebie aktu zaufania i do siebie
i w tej pracy, którą już raz czyniłem, ani też do tych, co mnie na ten urząd
powołują.
  Zbyt silnie w pamięci stoi mi tragiczna postać zamordowanego Prezy-
denta Narutowicza, którego nie zdołałam od okrutnego losu ochronić,
zbyt silnie działa na mnie brutalna napaść na moje dzieci. Nie mogę też
nie stwierdzić raz j eszcze, że nie potrafię żyć bez pracy bezpośredniej,
gdy istniejąca Konstytucja od Prezydenta taką właśnie pracę odsuwa i od-
dala. Musiałbym zanadto się męczyć i łamać. Inny charakter do tego jest
potrzebny". *
  Następnego dnia Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem pro-
fesora Ignacego Mościckiego, którego z Piłsudskim od szeregu lat łączyły
stosunki przyjazne i współpraca w PPS-sie w okresie londyńskim. Był to
bardzo szczęśliwy wybór, bowiem profesor Mościcki zyskał szybko popular-
ność w kraju i szacunek u obcych, a współpraca między nim i mężem trwała
harmonijnie aż do śmierci męża w 1935 r. Jako Inspektor Generalny Sił
Zbrojnych, prosił prezydenta Mościckiego o opiekę nad przemysłem wojen-
nym.
  Po wiosennej burzy 1926 r. nastąpił spokój. Waluta została ustabilizowa-
na i przez kilka lat życie gospodarcze rozwijało się bez większych przeszkód.
Pomimo to dochodziło do nowych naprężeń politycznych. W jesieni 1926 r.
opozycja prawicowa zaczęła podnosić głowę. Pod naciskiem Narodowej De-
mokracji gabinet Bartla musiał ustąpić. Wtedy Piłsudski wziął na siebie
premierostwo, bo innego wyjścia nie miał. W przeciwnym wypadku namię-
tności partyjne raz jeszcze stanęłyby na drodze do uporządkowania spraw
państwowych. Premierostwo brał na siebie trzykrotnie, ostatni raz w 1930 r. ,
kiedy doszło do silnego napięcia z lewicą z powodu uchwał godzących w
Głowę Państwa. Urzędu premiera nie lubił. Pragnął pracować przede wszy-
stkim nad sprawami wojska, przeznaczał dla siebie bezpośrednie kierownic-
two tylko spraw wojskowych i zagranicznych, ale wynagrodzenie pobierał
za jedną funkcję Inspektora Generalnego Sił Zbrojnych. Uważał, że każdy
obywatel powinien pracować dla kraju z samego poczucia obowiązku. Miłość
Polski, choć tego nie mówił, była jego najsilniejszym uczuciem, i najmocniej-
szym motorem w życiu. Szła przed wszystkim innym. Dla niej brał dla siebie
nawet najprzykrzejsze zadania. Władzy dla samej władzy nie pragnął. Ale
rządzić umiał i chciał. A nie było to łatwe w Polsce, w której zaginęły
tradycje państwowe, gdzie z czasów zaborczych z pojęciem władzy kojarzyła
się wroga siła, a obce czynniki wrogów i przyjaciół nawykły do mieszania
się w stosnnki wewnętrzne.


* Op. cit., t. IX, s. 34

                                                229



  Pamiętam dobrze otwarcie Sejmu w marcu 1928 r. Piłsudski postanowił,
że odczytywanie w ciałach ustawodawczych orędzia Prezydenta Rzeczypospo-
litej powinno się odbywać, na znak szacunku dla Głowy Państwa, w należy-
tym spokoju. Kiedy więc w chwili jego wejścia na salę w roli premiera,
mającego odczytać orędzie prezydenta, rozległy się okrzyki posłów komuni-
stycznych, Piłsudski po trzykrotnej zapowiedzi: "Panowie będą wyrzuceni z
sali", polecił ministrowi spraw wewnętrznych gen. Składkowskiemu policją
usunąć krzyczących posłów. Wywołało to protesty także ze strony posłów
lewicy. Po usunięciu komunistów Piłsudski w ciszy i spokoju odczytał orędzie
Prezydenta Rzeczypospolitej. Wskazywało ono na to, że praca nowego Sej-
mu nad podniesieniem moralnej i materialnej kultury będzie się mogła od-
bywać w lepszych warunkach, niż je miały poprzednie Sejmy. Głównym
zadaniem Sejmu będzie poprawa ustroju i osiągnięcie harmonijnego współ-
działania władz państwa.
  Wieczorem mąż był tak zmęczony, że nawet nie postawił pasjansa.



             UMACNIANIE PAŃSTWA



  Po maju 1926 r. zamieszkaliśmy w Belwederze. Pierwsze wrażenia nie
były zbyt przyjemne; pałac wyglądał raczej jak muzeum, a nie jak dom
mieszkalny. Kolejni właściciele wycisnęli na nim swe piętno - każdy inne.
Rezultatem była dysharmonia.
  Pałac belwederski postawił Krzysztof Pac w latach 1659-1669, za pano-
wania króla Jana Kazimierza. Żona Paca, Włoszka, dla pięknego krajobrazu,
rozpościerającego się z górnego piętra nazwała go "Belvedere" - "piękny
widok". Grosze z tamtych czasów wykopano w 1937 r. pQdczas przeprowa-
dzania restauracji pałacyku. Obok był park zwany Zwierzyńcem Lubomir-
skich. Jest to dzisiejszy park Łazienkowski. Od strony południowej znajdo-
wał się dawniej na gruntach Augustianów kościół św. Anny i Małgorzaty
oraz cmentarz. W 1764 r. kupił Belweder i zwierzyniec stolnik litewski,
Stanisław August Poniatowski, który przebudował pałac w stylu klasycznym,
według projektu arch. Jakuba Kubickiego i założył obok fabrykę porcelany.
Piękne sztuki porcelany belwederskiej znane były w całej Europie; do każdej
dołączano certyfikat autentyczności, co czyniło ją przedmiotem poszukiwań
amatorów i dworów królewskich. W 1812 r. nabyła pałac Rada Administra-
cyjna i przeznaczyła go na rezydencję Wielkiego Ks. Konstantego. Fabryka
porcelany została zburzona, a na jej miejscu postawiono stajnie i budynki
gospodarcze. Potem mieszkali w nim kolejni generał-gubernatorzy carscy.
Podaję powyższe dane według płk. Adama Borkiewicza, kustosza muzeum
belwederskiego.
  Dokoła pałacyku powstała legenda, że duch Konstantego błądził po ogro-
dach i salonach belwederskich i pojawia się w gabinecie, gdzie Wielki Książę
za życia podpisał tysiące wyroków śmierci na Polaków. Sama nigdy żadnej
zjawy nie widziałam; ale wielu znajomych twierdziło, że im się pokazały.
Między innymi miał go widzieć adiutant mego męża w wigilię rocznicy po-
wstania 1830 r. Nawet mąż, najmniej przesądny ze wszystkich ludzi, przyz-
nawał, że słyszał często kroki na korytarzu, pod drzwiami swego gabinetu,
chociaż nikogo tam nie było. Kiedy sypiał w swoim gabinecie w Belwederze,
palił przez całą noc światło, czego nigdy nie robił w Sulejówku. Gdy po

                                                231



raz pierwszy ujrzałam salony pałaeyku szare odpychające, zrobiły na mnie
przygnębiające wrażenie. A po odnowieniu wnętrze ożyło. Jasne kolory i
nowe urządzenia świetlne nadały mu weselszy wygląd, a dzieci nacieszyć się
nie mogły dużym ogrodem, z pięknymi alejami lip, bzów i kasztanów.
  Od roku 1926, aż do śmierci męża w 1935 r. pracowaliśmy oboje bez
przerwy oprócz niedziel, kiedy wyjeżdżaliśmy do Sulejówka. Codziennie od
9 rano do 3 po południu i od 5 do 8 zajmowałam się pracą społeczną, a
w godzinach między 3 a 5 domem i dziećmi. Wiecżory po kolacji spędzaliśmy
razem, po czym mąż wracał jeszcze do pracy, często siedząc aż do świtu.
Na rozrywki i dłuższy wypoczynek w ciągu dnia nie było czasu. Na szczęście
mąż potrafił o każdej porze dnia zdrzemnąć się na kilka minut, po czym
budził się zupełnie wypoczęty. Gdyby nie te kilkuminutowe drzemki, wątpię,
czy starczyloby mu sił na tę olbrzymią pracę, którą wykonywał.
  Po wypadkach majowych Piłsudski rozpoczął natychrniast pracę. Gen.
Żeligowski ustąpił mu swoje prywatne mieszkanie na Królewskiej, gdzie
mąż chwilowo zamieszkał i gdzie miał biuro. Zaraz też wyjechał na kresy
dla skontrolowania pasa granicznego od strony sowieckiej. W mieszkaniu
gen. Żeligowskiego urzędował do końca czerwca. Do Sulejówka napływały
nadal masy listów. Między innymi przyszedł list od tego pana, który nama-
wiał Piłsudskiego do zamachu stanu. Teraz wyrażał podziękowanie za zasto-
sowanie się do jego rady.
  W tym też czasie przyjechała do Sulejówka ze Lwowa pani Aleksandra
Zagórska, skierowana przez płk. Kamińskiego. Przez niego gen. Władysław
Sikorski proponował współpracę z mężem. Przeze mnie mąż dał odpowiedź
negatywną. W ciągu lat poprzednich Sikorski wyłamywał się z linii politycz-
nej Piłsudskiego. Tak było w okresie legionowym, gdy poszedł na orientację
austrofilską, a potem aktywistyczną. Po odrodzeniu Polski Piłsudski przekre-
ślił tę przeszłość, a Sikorski dał mu zobowiązanie lojalnej współpracy. Przy-
rzeczenia tego później nie dotrzymał. Teraz więc Piłsudski nie skorzystał z
jego oferty.
  Wkrótce po wypadkach majowych zgłosił się jeden z naszych dobrych
znajomych w imieniu Władysława Studnickiegu z tym, że Studnicki chce się
koniecznie widzieć z mężem. Zapytałam o co mu chodzi i z jaką sprawą
chce przyjść. Powiedziano mi, że chce namówić Piłsudskiego, aby zwrócił
się o pomoc fachową do Niemców, bo oni są dobrymi organizatorami i
mogą nas wiele nauczyć. Mąż nie przyjął Studnickiego, bo znał jego zapa-
trywania, a nie miał czasu na przekonywanie go.
  Innym razem przyjechała p. Zagórska z grubym memoriałem od antro-
pozofów. Memoriał zaczynał się od słów: "Kto dzięki popularności zdobył
władzę powinien rządzić państwem tak jak wskazuje Steiner". Rudolf Steiner
był założycielem Towarzystwa Antropozoficznego, organizacji zbliżonej do
teozofii. Broszura Steinera, w której autor wskazywał jaki powinien być
podział administracyjny Polski według wskazań astrologicznych była szeroko
u nas rozdawana. Mąż zbagatelizował te rady, nie czytał memoriału i nie

232



dał odpowiedzi. Ale p. Zagórska opowiadała potem, że pracuje z Piłsudskim
po nocach w Inspektoracie, dając do zrozumienia jaki ma wpływ na jego
działalność.
  Jeszcze około 1908 r. Radziwiłłowicz i Żeromski namawiali Piłsudskiego,
by wstąpił do masonerii. Odmówił im motywując tym, że nie chce wiązać
sobie rąk zobowiązaniami międzynarodowymi. Tłumaczył, że wchodząc w
te tajne związki uzależniałby się od silnych i możnych i nie on dyktowałby
tamtym centrom, lecz oni jemu. A on nie chce być niczyim narzędziem.
  Kiedy był Naczelnikiem Państwa ks. prałat Tokarzewski, kapelan Belwe-
deru, zapytał go prosząc o szczerość, ile jest prawdy w tym, o czym szeroko
opowiadają, że należy do masonerii. Mąż odpowiedział wówczas, że ksiądz,
zdaje się, poznał go już dostatecznie dobrze, aby móc samemu sobie odpo-
wiedzieć na to pytanie. Zapytał go z kolei czy wyobraża sobie, aby on mógł
należeć do tajnej organizacji, w której musiałby spełniać rozkazy nie znając
nawet osób, które te rozkazy wydały. Odpowiedź wystarczyła prałatowi.
  Piłsudski, który był przede wszystkim niepodległościowcem, od najmłod-
szych lat marzącym, aby Polska była samodzielnym państwem, "aby choć
dwie stopy móc postawić na wolnej ziemi polskiej" - nie mógł wiązać się
z organizacją, w której decydowały obce interesy polityczne. Znajomych
swoich ostrzegał, że należąc do masonerii mogą znaleźć się w bardzo przykrej
sytuacji, gdy będą musieli spełnić rozkaz, który może być niezgodny z inte-
resami Polski. Jeżeli są dobrymi Polakami nie pozostanie im wtedy nic
innego, jak palnąć sobie w łeb.
  Organizacje wolnomularskie odgrywały zawsze dużą rolę w sprawach
międzynarodowych. Piłsudski, który przez całe życie uznawał zasadę, że
każdy naród ma prawo stanowienia o swoim losie, nie godził się nigdy na
to, aby decyzje w czyichś sprawach zapadały w wysokich aeropagach bez
uwzględniania woli i bez porozumienia z bezpośrednio zainteresowanymi.
Tak też kiedy w 1920 r. Anglicy wystąpili z propozycją oddania Niemcom
Gdańska w zamian za co Polska miałaby otrzymać Kłajpedę, Piłsudski na
to się nie zgodził, będąc przeciwny samej zasadzie takiego stawiania sprawy.
Uważał, że narody powinny same usuwać powstałe trudności drogą porozu-
mienia między sobą.
  Mąż miał pewnego znajomego, który będąc teozofem, dość długo praco-
wał nad sobą według jej zasad. W parę lat po wojnie wyjechał na zjazd
Towarzystwa Teozoficznego jako delegat z Warszawy. Dopiero tam dowie-
dział się, że należy do organizacji, poprzez którą członkowie jej wprowadzani
są do angielskiej organizacji wolnomularskiej. Znajomy ten wystąpił wtedy
z organizacji teozofów, gdyż nie chciał mieszać się do polityki, która go
nigdy nie interesowała.
  Teozofię stworzyła Helena Bławackaja, pół Rosjanka, pół Niemka, która
studiowała religie i systemy filozoficzne w Tybecie, Persji i w Indiach. Zaj-
mowała się okultyzmem i spirytyzmem i dzięki niej w dużej mierze rozpo-
wszechniły się u nas seanse z wirującymi stolikami. Pamiętam z dzieciństwa

                                                233



jak w czasie postu, kiedy nie wolno było tańczyć, zabawy młodzieży kończyły
się zwykle seansami wirujących stolików. Dużą rolę w teozofii odegrała
potem Annie Besant. Objeżdżała ona Europę z Hindusem Krisznamurti
który miał być nowym Mesjaszem. Także w Polsce byli ludzie, którzy uznali
teozofię za nowe wyznanie i wstąpili do jej organizacji. Właśnie skończyła
się wojna i było dużo osób, które straciły swych najbliższych. Teoria rein-
karnacji uspokajała tęsknotę za zmarłymi i obiecywała porozumienie się z
zaświatami drogą wyrobienia w sobie wyższych cech duchowych, poznania
świata niewidzialnego - i kontaktu z najbliższymi. Teorie teozofii i norm
życia na ich tle nie budziły w Piłsudskim zaufania.
  Teozofia przeniknęła także do sfer wojskowych. Wiadomo mi, że od
jednega z wyższych oficerów, który odgrywał tam większą rolę, Piłsudski
zażądał wystąpienia z tej organizacji. Postawił sprawę w ten sposób, że
jeżeli on i inni wojskowi mają przywiązanie do teoru mogą założyć organi-
zację własną, ale zupełnie niezależną od międzynarodowej. Oficer ten miał
też na najbliższym zjeździe teozofów polskich postawić wniosek o usamo-
dzielnienie się od zagranicy. Tryumfująco oznajmił potem, że mają już od-
rębną organizację, niezależną od zagranicznej. Oficer ten należał również
do masonerii i dał mężowi słowo honoru, że z organizacji tej wystąpi. Był
nim gen. Karaszewicz-Tokarzewski.
  Do antropozofów odniósł się Piłsudski podobnie. Od gen. M. Norwid-
-Neugebauera, który należał do tamtej organizacji, zażądał, aby zarzucił
całkowicie stosunki z antropozofami i z masonami, albo wycofał się z wojska
i ministerstwa. Norwid-Neugebauer dał słowo honoru, że z tych organizacji
wystąpi i o ile wiem, dotrzymał słowa.
  W wojsku był tajny rozkaz, zabraniający należenia oficerom do masone-
rii. Wynikało to także z zasady, że w wojsku nie może być dwóch źródeł
rozkazodawczych. Cywilnych osób ten rozkaz oczywiście, nie mógł dotyczyć.
  Wiem natomiast od męża, że była osoba, która wespół z kilku dobranymi
ludźmi miała powierzone zadanie zbadania działalności masoneru w Polsce.
  Wspominam o tym dla historyka, który będzie zajmował się historią
masonerii w Polsce.
  Piłsudski mówił nieraz: zakładajcie sobie towarzystwa wzajemnej adoracji
i popierania siebie wzajemnie. Ale nie należcie do międzynarodowych i
takich byście potem nie osłaniali złodziejów, dlatego tylko, że dostali się
do waszego towarzystwa.
  Mąż był tak strasznie przepracowany po wypadkach majowych, tyle na-
gromadziło się różnych spraw niezałatwionych na jego biurku w Belwederze
w dawnym pokoju sypialnym na górze, że dostawał nerwowego drżenia, gdy
wchodził do tego pokoju. Przestał nawet zachodzić tam tak długo, dopóki
stopniowo spraw nie pozałatwiał. Do końca życia nie zdołał jednak uregu-
lować konfliktu między Związkiem Strzeleckim a wojskiem. Pokazywał mi
na biurku w Inspektoracie stos 40 centymetrowy skarg różnych oficerów na

234



Związek, na jego komendanta Kruka-Strzeleckiego, który chciał wydawać
rozkazy oficerom z armii. Mąż chciał te skargi rozpatrzyć osobiście. Miał
wyrzuty sumienia z powodu tej zwłoki. W uregulowaniu tego konfliktu przy-
szedł z pewną pomocą wybór na przewodniczącego Związku Strzeleckiego
p. Franciszka Paschalskiego, który wiele spraw spornych załagodził. Zetknę-
łam się z tą sprawą osobiście w mojej pracy społecznej.
  Przy końcu lat dwudziestych można już było dostrzec pierwsze oznaki
poprawy w wielu ważnych dziedzinach. Stanowisko wojska w państwie zosta-
ło oparte na nowych podstawach; złoty ustabilizował się, w całym państwie
zapanowała atmosfera stałości i bezpieczeństwa. Rozrastał się przemysł; han-
del morski wzrósł tak dalece, że port gdański nie mógł sprostać nowym
zadaniom. Wybudowaliśmy nowoczesny port, zupełnie nowy, w Gdyni, który
wkrótce zajął pierwsze miejsce wśród portów bałtyckich. Wzrastało stopnio-
wo ogólne bogactwo kraju. Podczas gdy w roku 1928 w Pocztowej Kasie
Oszczędności złożonych było 160 milionów złotych, to w roku 1937 suma
ta dosięgała 917 milionów. A trzeba zawsze pamiętać, że zaczynaliśmy bu-
dowanie państwa z niczego, w kraju zdewastowanym przez eksploatacyjną
gospodarkę zaborów i straszliwe zniszczenia wojenne. Państwo zaczynało
życie przy pustkach w skarbie, a zwaliły się od razu koszta wojny z bolsze-
wikami, którzy nieśli na bagnetach zagładę naszej niepodległości. Także i
w późniejszych latach sprawy obrony niepodległości musiały iść na pierwszym
miejscu. W dziedzinie społecznej dokonaliśmy wiele. Ustawodawstwo społe-
czne, już od czasu dekretów Naczelnika Państwa z 1918 r. w listopadzie,
wysunęło na tym polu Polskę na jedno z pierwszych miejsc w Europie.
Najcięższy problem Polski niepodległej stanowiło przeludnienie wsi i nieró-
wny podział ziemi. Na skutek tego wzrastało na wsi bezrobocie, a małorolni
często cierpieli nędzę. A ponieważ przyrost naturalny stale się zwiększał,
rozwiązanie problemu wsi stawało się coraz trudniejsze. Reforma rolna mo-
gła tylko częściowo usunąć nierówności i wady struktury rolnej odziedziczo-
nej po zaborach. Ale nie była w stanie rozwiązać tego problemu w całości.
Toteż rządy szły w kierunku rozbudowy ośrodków przemysłowych i gdyby
nie wybuch wojny, to i ta dziedzina społeczno-gospodarcza byłaby niewątpli-
wie pomyślnie rozwiązana.
  Z otwartych kwestii najważniejszą była konstytucja. Pośpiesznie stworzo-
na w lutym 1919 r., kiedy Piłsudski przekazał swoją władzę w ręce zwołanego
przez siebie Sejmu, została zastąpiona Konstytucją Marcową z 1921 r. Kon-
stytucja ta nie określała ściśle podziału odpowiedzialności między prezyden-
tem, parlamentem i rządem. Praktyka życia poszła jeszcze dalej niż litera
prawa. Władza wykonawcza została uzależniona całkowicie od Sejmu i jego
wewnętrznych konfliktów i bezwładu. Prezydent, mimo że nominalnie był
Głową Państwa, w istocie zamiast mieć możność harmonizowania prac rządu
i parlamentu, został sprowadzony do roli figuranta. O najważniejszych spra-
wach decydowały konwentykle sejmowe. Cierpiała na skutek tego powaga
jego rządu i powaga państwa. Mąż uważał, że Prezydent Rzeczypospolitej

                                                235



  powinien być wybierany w drodze plebiscytu, by miał większy autorytet i
  popularność. Dał temu wyraz w wywiadzie Tadeusza $więcickiego:
    "Na zakończenie dodam, mówił Piłsudski, że wiążę zawsze całość poru-
szonych przeze mnie kwestii z wyborem Prezydenta inną drogą, niż przez
sejm i senat, tak, by uczynić i prawnie i zwyczajowo Prezydenta możliwie
od tej strony niezależnym i wybranym zatem inną drogą przez cały kraj. I
wtedy niech mi wolno będzie najśmielszą prawdę wypowiedzieć, że zarzuty,
pod tym względem czynione, jakoby ta droga oznaczała demagogię - czynio-
ne są przez najgłupszych i najdurniejszych demagogów".*
  Polsce brakowało mocnej i sprawnej egzekutywy. Piłsudski od wielu lat
zwracał uwagę na braki i słabe strony tego ustroju, domagając się zmian.
Dopiero po wielu latach, w kwietniu 1935 r., uchwalono nową konstytucję,
według zasad i wytycznych przez niego ustalonych. Dzięki postanowieniom
o następstwie prezydenta uratowana została prawna ciągłość władz Rzeczy-
pospolitej na obczyźnie, kiedy we wrześniu 1939 r. okupacja niemiecka i
rosyjska opanowały Polskę. Wszystkie państwa sojusznićze uznały wtedy na
tej podstawie legalność naczelnych władz polskich, które znalazły się poza
granicami państwa.
  Piłsudski pracował nad tym, aby wyrobić w Polsce dla urzędu prezy-
denta stanowisko, odpowiadające pod każdym względem roli Głowy Pań-
stwa. W jego rozumieniu prezydent reprezentujący państwo na wewnątrz
i wobec obcych "tak jak ongiś król reprezentować musi całe państwo,
ze wszystkimi stronnictwami i ze wszystkimi warstwami". W tym charak-
terze chciał mu zapewnić wpływ efektywny na bieg życia państwa, do
pewnego stopnia na wzór amerykański, ale nie naśladując dokładnie Sta-
nów Zjednoczonych. Uważał, że "trzeba aby miał prawo szybkiego pow-
zięcia decyzji w zagadnieniach tyczących się interesu narodowego". Za-
wsze, kiedy wchodziła w grę sprawa, do której przywiązywał większą
wagę, pamiętał także o szczegółach. Toteż, gdy prezydent Mościcki ożenił
się powtórnie po śmierci swej pierwszej żony, mąż przypomniał za moim
pośrednictwem, że wszyscy ministrowie i korpus dyplomatyczny muszą być
przedstawieni pani Maru Mościckiej.
  Rozpowszechniana była fałszywa pogłoska, że Marszałek przygotowywał
listę kandydatów na premierów, z której mieli być oni wybierani przez
prezydenta. Kiedy mąż dowiedział się o krążeniu takiej pogłoski, prosił
mnie, bym wszystkim powtarzała, że jest to lista wyimaginowana, która
nigdy nie istniała. Powoływanie premierów leżało wyłącznie w kompetencji
prezydenta. Mąż wszedł też do gabinetu p. Aleksandra Prystora, choć uwa-
żał, że Prystor nie jest odpowiednim kandydatem na to stanowisko. Uważał
że jest on bardziej odpowiedni na stanowisko ministra opieki społecznej.
Był też przeciwnikiem, aby jego brat Jan, został członkiem rządu. Jan Pił-
sudski był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Członkowie tego towa-
* Op. cit., t. IX, s. 270.

236



rzystwa działali w Wilnie. Jeszcze przed pierwszą wojną światową nazywano
ich "Krajowcami" lub "Demokratami", nazywali się oficjalnie "grupą demo-
kratów wileńskich", choć należeli do niej zarówno Mińszczanie, jak i Ko-
wieńszczanie. Grupa ta tworzyła kluby swych członków i sympatyków, któ-
rym nadawała odrębne nazwy np: "gromada 44". Grupa demokratów wileń-
skich, gdzieś po 1930 r. przybrała nazwę Stronnictwa Demokratycznego.
Była ona ekspozyturą masonerii wileńskiej, nie każdy jednak członek tego
stronnictwa, jak mi wiadomo, mógł należeć do masonerii. Mąż mój, również
różnił się z bratem w poglądach na rozwiązanie sprawy wileńskiej. O ile
pamiętam raz tylko w tym okresie prezydent Mościcki radził się męża kogo
ma wyznaczyć na premiera. Mąż podsunął mu myśl powołania prof. Leona
Kozłowskiego, który uprzednio był ministrem reform rolnych. Uważał, że
przewyższa on wielu inteligencją i był wybitnym uczonym. Niestety, nie
wiedzieli obaj, że wskutek choroby jego organizm jest mało odporny na
alkohol. Stąd zachowanie się jego było nieraz rażące. Nikt mężowi o tym
nie mówił, gdyż obowiązywała tajemnica lekarska. Pamiętam wielkie oburze-
nie męża, gdy premier Kozłowski chciał, by mąż wskazywał kandydatów na
wojewodów. Oświadczył wtedy p. Kozłowskiemu, że wojewodów wyznaczać
musi ten, kto za nich ponosi bezpośrednią odpowiedzialność, to znaczy mi-
nister spraw wewnętrznych, a nie ani minister spraw wojskowych, ani Gene-
ralny Inspektor Sił Zbrojnych.
  Piłsudski prosił prezydenta, aby każdorazowy premier uzgadniał z nim
jako Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych kandydatów na tych ministrów,
z którymi musiał pracować w zakresie spraw wojskowych. Odnosiło się to
do stanowiska ministra komunikacji i ministra poczt i telegrafów, jako od-
powiedzialnego za sprawy łączności w państwie. Sprawy zagraniczne stano-
wiły pod tym względem resort oddzielny.
  W początku 1930 roku został powołany do utworzenia rządu prof. Juliusz
Szymański. P. Szymański udał się do sejmu na rozmowy. Po ich odbyciu
zakomunikował Piłsudskiemu, że system pomajowy, polegający na niemie-
szaniu się sejmu do wewnętrznego trybu rządzenia jednak zrobił już swoje.
Żadna partia, poza jedną, nie poruszała z nim spraw personalno-rządowych;
rozmowy toczyły się na płaszczyźnie czysto rzeczowej. Piłsudski odpowiedział
mu, że Polska zyskała dlatego uznanie za granicą, że system pracy rządowej
został nadzwyczajnie usprawniony. Że to, co kosztowało dawniej 10 godzin,
dziś robi się w ciągu 10 minut. Piłsudski podkreślił, że jeśliby panowie
posłowie znowu zaczęli mieszać się do rządzenia, to będziemy ich mieli
wszędzie w biurach; robota na tym ucierpi i zostanie zdezorganizowana.
Oświadczył też p. Szymańskiemu, że wejdzie do jego gabinetu tylko w tym
wypadku, jeżeli będą wypełnione jego warunki, wyrażające się w tym, że
posłowie i partie nie będą się wtrącać do spraw z rządzeniem i personaliami.
"Ja widzę - powiedział Szymańskiemu - że oni chcą zgody, bo są zapędzeni
w ślepy zaułek. Pan chce ich stamtąd wyciągać; ja zaś chcę mieć gwarancję,
że dzieło z takim wysiłkiem tworzone nie zostanie zniszczone".

                                                237



    Piłsudski ujął sprawę stosunku władzy wykonawczej i sejmu w jednej
  ze swych wypowiedzi po wypadkach majowych. "Co stanowi istotę silnego
  rządu? Istotę siły - mówił - stanowi decyzja pobierana w odpowiednim dla
  efektu działania czasie. Siły, inaczej sobie przedstawić nie mogę. I zgoda!
  niech według zasad demokracji za tę silną decyzję rząd będzie odpowiedzia-
  lny. Ale niech ma możność decydowania, niech ma za co odpowiadać".*
    "Wszyscy więc łatwo mówią o silnym rządzie, wszyscy to żądanie stawiają,
  nawet sami posłowie i senatorowie; lecz już przy formowaniu r2ądu czynią
  wszystko, by rząd 9/10 swojej siły utracił przez pacta conventa, zawarte ze
  stronnictwami, klubami, z grupami posłów, z konwentyklami, które się na
  takiego ministra zgodziły z wprowadzeniem groźby cofnięcia zgody w razie
  gdyby ów "siłacz## nie dogadzał protekcjom, protekcyjkom, żadaniom i ka-
    prysom p. posła czy senatora, ich krewnych, kuzynów i kuzynek jego, nie
    mówiąc o poszczególnych wpływowych jego wyborcach..."** "Demokracja
    polega na wyraźnej odpowiedzialności władzy wykonawczej". . "Ja jednak
    twierdzę, że w ramach konstytucyjnych praca silnego rządu da się uskutecz-
    nić, tylko trzeba uczynić wszystko, by skończyć ze złymi zwyczajami sejmo-
    wymi. Albowiem złe zwyczaje sejmowe są gorsze od złej konstytucji".***
    Piłsudskiego gnębił nie tylko zły ustrój polityczny, lecz i obyczaje wpro-
wadzone przez stronnictwa do życia państwowego. Przyjęło się jako rzecz
normalna, że poszczególne resorty stały się domeną tego czy innego stron-
nictwa, a klucz partyjny decydował o personaliach. Ten system sięgał nawet
do elektrowni i gazowni miejskiej, gdzie byli urzędnicy na normalnym etacie,
lecz którzy do biura nie przychodzili, tylko załatwiali interesy#partyjne. Inni
musieli więc robić za nich pracę, bo robota musiała być wykonana. Z tym
systemem trzeba było skończyć.
  Piłsudski wystąpił z inicjatywą politycznego zorganizowania społeczeń-
stwa przez powołanie do życia ugrupowania o charakterze innym, niż istnie-
jące stronnictwa i lojalnie współpracującego z rządem. Myślał o konieczności
złagodzenia różnic klasowych przez współpracę w jednej organizacji polity-
cznej przemysłowców i robotników, ziemian i chłopów, od których, jak
mówił i ziemianin niejednego może się nauczyć, chrześcijan i obywateli
wyznania mojżeszowego, Polaków i mniejszości narodowych. Oczekiwał do-
datnich wyników z omawiania "przy jednym stole wspólnych zagadnień dla
wspólnego dobra". Tę żmudną pracę powierzył Waleremu Sławkowi, z któ-
rym od wielu lat blisko współpracował. Tak powstał Bezpartyjny Blok
Współpracy z Rządem.
  W wyborach 1928 r. mąż zgodził się postawić swoją kandydaturę na listę
Bezpartyjnego Bloku, gdyż jak mówił "zdobył się on na tak piękny i szla-
chetny odruch, że jest on bodaj najładniejszą prawdą w historii naszego


* Op. cit., t. IX, s. 814.
** j.w. s. 2R-29.
*** Op. cit., t. VIII, s. 381

238



państwa. Mianowicie - ogłosił, że każdy z członków klubu staje do rozpo-
rządzenia każdej władzy sądowej, zrzekając się praw, tak zacięcie przez
resztę sejmu bronionych, praw tzw. immunitetu. Klub ten uważał za dysho-
nor, za brak wewnętrznej uczciwości, pozostawanie w tej sytuacji, że gdy
każdy z obywateli jest odpowiedzialny sądownie, to poseł - za te same
czyny, przestępstwa, czy zbrodnie - pociągany do odpowiedzialności nie
jest". *
  Zamysły wprowadzenia w Polsce dyktatorskich rządów Piłsudskiego,
jak i koncepcji ustroju monarchistyc,znego tułały się długo. Wspominałam
już, że w 1919 r. zwróciła się do Piłsudskiego arystokracja polska z ta-
kimi propozycjami. Przygotowano mu królewskie przyjęcie i witano z
dworskim ceremoniałem. Miano nawet kandydatkę na królową. Mąż
uchylił wtedy te propozycje niezgodne z jego przekonaniami. Po raz drugi
zwrócono się do niego z tą samą sprawą w; ů 1926 roku. Tym razem nie
była to arystokracja, lecz Towarzystwo Monarchistów. Mąż chciał się na-
ocznie przekonać jakiego rodzaju ludzie należą do tego koła. Poszedł
więc na ich zebranie i spędził z nimi na rozmowie parę godzin. Mówił
mi potem, że podana mu liczba osób należących do tego stowarzyszenia
nie przekraczała setki.
  Charakterystyczną cechą jego metody było niewchodzenie w zakres od-
powiedzialności powierzonej innym i niemieszanie się do ich form organiza-
cyjnych i personalii.
  Pracy innych nie krytykował, nie mając do tego dostatecznych elemen-
tów. Pamiętam jedną z jego rozmów z p. Arturem Śliwińskim - historykiem,
gdy rozmawiali o powstaniu 1830 r. Na jakieś pytanie zwrócone do męża
co do pewnych wątpliwości, jakie miał p. Artur Śliwiński, mąż nie dał
odpowiedzi. Motywował to tym, że dokładnie nie przestudiował roku 1830.
Gdy miał decydować w sprawie, której nie znał, nie polegał nigdy na oświet-
leniu jej przez jedną osobę, nawet fachową; musiał uzyskać naświetlenie
jeszcze kogoś innego, lub kilku osób; wówczas dopiero wydawał decyzję.
Gdy objął kierownictwo Generalnego Inspektoratu zaczął porządkować ró-
żne działy. Brał pewien dział do przepracowania i gdy go uporządkował,
wówczas dopiero przechodził do innego. Te inne pozostawiał tymczasem
nietknięte reformą, by nie wprowadzać chaosu. Przy porządkowaniu nieraz
posługiwał się ludźmi z wyższymi kwalifikacjami jak na zadanie, które im
w danej chwili powierzył. Głośnym echem odbiła się w Warszawie pogłoska
o degradacji gen. Romana Góreckiego, bo Marszałek polecił mu pracę,
którą zwykle pełnił pułkownik. Po uporządkowaniu tego działu gen. Roman
Górecki wrócił na swoje uprzednie stanowisko.
  Mąż był wielkim przeciwnikiem wysokich uposażeń w bankach i przedsię-
biorstwach. Nie mógł zrozumieć dlaczego deficytowy Bank Rolny ma kilku
dyrektorów z wysokimi pensjami. Ale z jego inicjatywy zostało powiększone


* Op. cit., t. IX, s. 253

                                                239



przez sejm uposażenie prezydenta, tak aby odpowiadało potrzebom repre-
zentacyjnym Głowy Państwa. W 1928 r. wspominał o tym, że także pensje
ministrów są niewystarczające i że powinny być zwiększone tak, aby ministro-
wie, zwłaszcza ci, którzy mają dzieci, nie potrzebowali dorabiać poza godzi-
nami swych urzędowych zajęć. Ministrowie nie powinni też być zależni od
premiera, który mając fundusz dyspozycyjny, mógł wypłacać im dodatki, a
przez to krępować ich w wypowiadaniu swych poglądów. Niestety, reforma
uposażeniowa nie została wykonana wtedy, gdy skarb był pełny, a dopiero
znacznie później. Toteż stała się przyczyną dużego rozgoryczenia.
  Od ludzi stojących na najwyższych stanowiskach Piłsudski wymagał, by
dawali przykład swoim zachowaniem się, bo na nich zwrócone są oczy wszyst-
kich. Uważał, że powinni być przykładem cnót obywatelskich. Miał też
kłopot z Wieniawą, który nie chciał pracować w Inspektoracie, tylko pragnął
zawsze dowodzić szwoleżerami i niczym więcej. Mąż chciał go zmusić do
pracy w kierunku wojskowym i odciągnąć od zajmowania się sprawami ar-
tystycznymi życia Warszawy. Mężowi nie udało się skłonić go do tego.
Wieniawa wolał zajmować się czym innym. Nigdy nie słyszałam, by Piłsudski
chciał mu powierzyć tekę ministra oświaty. A mógłby mu przecież zapropo-
nować tę tekę, wtedy gdy formował jeden ze swych gabinetów.
  Sprawy polityki zagranicznej były przedmiotem nieustannej troski Piłsud-
skiego. Kierował nimi bezpośrednio aż do śmierci. Polska żyła pod stałą
groźbą agresji Niemiec i Rosji. "Zawsze zagraża nam niebezpieczeństwo
dopóki Niemcy mają stale zwrócone oczy na korytarz, a Rosja na Zachód"
- powtarzał często. Przez szereg lat dywersyjne oddziały sowieckie dokony-
wały napadów w rejonie granicznym i rozwijały akcję dywersyjną na kresach,
a Niemcy ze swej strony stawiali coraz natarczywsze żądania w sprawie
Gdańska i Pomorza. Agenci niemieccy prowadzili akcję szpiegowską i pod-
burzali przeciw Polsce mniejszości narodowe, szczególnie Niemców zamiesz-
kałych w Gdańsku. Myślą Piłsudskiego w polityce zagranicznej było zyskiwa-
nie na czasie dla wzmocnienia i utrwalenia państwa. "Każdy dzień, gdy nie
ma wojny jest naszą wygraną" - powtarzał. Zjawienie się Hitlera na widowni
politycznej w Niemczech przyjął jako fakt otwierający nowe możliwości wte-
dy, gdy najostrzejsza akcja rewizjonistyczna, rozpętana za czasów "pokojo-
wego Stresemana, przyjmowana była przez państwa zachodnie bez oporu
i groziła zupełnym odosobnieniem Polski. W dwa miesiące po dojściu Hitlera
do władzy, kiedy spędzaliśmy parę dni wolnych w Pikieliszkach przyszły
wiadomości, że Niemcy wchodzą na drogę faktów dokonanych dla naruszenia
naszych praw w Gdańsku. Bez chwili zwłoki wyjechał do prezydenta Moś-
cickiego, powiększył garnizon na Westerplatte i wydał dalsze zarządzenia
wojskowe. W owych dniach Hitler czuł się jeszcze niepewnie, a zdecydowana
reakcja zmusiła go do cofnięcia się. W rok później Polska i Niemcy podpisały
pakt nieagresji. Mąż był z tego faktu bardzo zadowolony. "Przypuszczam,
że te dziesięć lat nie będziemy mieli wojny" - mówiłam. On pokręcił głową:
"Nie, nie - zaprzeczył - to tylko znaczy, że Hitler na razie ustąpił".

240



  Po odzyskaniu Zagłębia Saary przez Niemców Piłsudski ostrzegał kilku
polityków europejskich przed niebezpieczeństwem rosnących zbrojeń nie-
mieckich. Ale z tych ostrzeżeń nie wyciągnięto konsekwencji.
  Kiedyś w rozmowie zagadnęłam męża o stosunek jego do związków
federacyjnych Polski z jej sąsiadami na wschodzie, które nie zostały urzeczy-
wistnione w pierwszych latach po odrodzeniu Państwa. Przewidywał wówczas
także bliższe powiązania i z Finlandią na północy i państwami niepodłegłymi
Kaukazu. Zapytałam czy nie zechciałby przygotować jakichś planów na przy-
szłość. Odpowiedział mi na to, że z dokonania tego przez siebie już zrezy-
gnował. Bo chociaż dopomógł do wyswobodzenia się narodów sąsiadujących
z nami na wschodzie, ale okazało się, że są tam silne wpływy przeciwko
federacji z Polską. Powtórzył aforyzm Boya: "I w tym cały jest ambaras,
aby dwoje chciało naraz". Na Ukrainę szliśmy przecież nie po to, aby ją
przyłączyć do Polski, lecz żeby pomóc do odzyskania przez nią niepodległo-
ści. Byliśmy związani umową z legalnym rządem ukraińskim, który zresztą
poprzednio został uznany przez rząd bolszewicki w Moskwie. Z tym rządem
ukraińskim ustalone zostały wspólne granice. Piłsudski twierdził, że nie po-
zostaje nic innego jak związać mniejszości narodowe u nas z państwowością
polską, tak aby ją ceniono i aby to związało ich kulturalnie. Podkreślał też,
że Polska musi być tak wielka, jak jest obecnie, bo inaczej trudno jej będzie
istnieć jako państwo niezależne. I powtarzał: "Trzymajcie się z Zachodem".
  Jeszcze kiedy był Naczelnikiem Państwa zgłosiła się do niego delegacja
dziennikarzy z M. Wyżłem-Ścieżyńskim na czele. Mówili o konieczności
rozwiązania sprawy mniejszości narodowych w państwie, uważając to za
rzecz naglącą. Piłsudski odpowiedział im wtedy, że jest odmiennego zdania.
"A czy Stany Zjednoczone - zapytał ich - zdołały już rozwiązać sprawę
murzyńską?". Podkreślił, że zagadnienia mniejszości jest u nas sprawą, której
rozwiązanie wymaga dłuższego czasu i że związane jest z rozwojem sytuacji
na terenie międzynarodowym. Sprawę tę rozstrzygnął na terenie międzyna-
rodowym dopiero w 1934 r., kiedy rząd polski wypowiedział wykonywanie
narzuconego nam traktatu mniejszościowego do czasu, kiedy takie same
zobowiązania zostaną przyjęte przez wszystkich członków Ligi Narodów.
  W 1919 r. był przyjęty na audiencji w Belwederze przedstawiciel jednej
z dawnych partii ukraińskich. Piłsudski doszedł z nim do porozumienia co
do stosunków polsko-ukraińskich. Był bardzo zadowolony z uzgodnienia
wielu kwestii spornych. Ukrainiec ów opowiadał potem szczegółowo we
Lwowie w kołach politycznych o rozmowie swej z Naczelnikiem Państwa.
Gdy Piłsudski był we Lwowie w parę miesięcy potem młody Ukrainiec
strzelił do niego, podczas jego przejazdu przez ulice miasta. Chybił i został
aresztowany. Podobno był to syn tego Ukraińca, który był na audiencji w
Belwederze. Mąż wpłynął na to, aby ten młody człowiek nie został surowo
ukarany. Jako Naczelnik Państwa miał prawo łaski.
  Podobnie przedstawiała się sprawa zamachu #na Piłsudskiego przygotowy-
wana przez członka bojówki PPS w październiku, 1930 r. Na rogu al. Ujaz-


Aleksandra Pilsudska - "Wspomnienia" - lfi     241



dowskich i pl. Trzech Krzyży miała być rzucona bomba w czasie przejazdu
Piłsudskiego z Belwederu do gmachu Rady Ministrów. Aresztowano Jago-
dzińskiego. Był to zesłaniec, który przesiedział wiele lat na Syberii i dopiero
niedawno wrócił do Polski. Także wówczas mąż oddziałał na łagodny wymiar
kary. W tym samym czasie członek milicji PPS dokonał w Częstochowie
zamachu na kandydatów do sejmu z listy Bloku Bezpartyjnego i zamordował
dwie osoby.
  W kilka dni po tych wypadkach zgłosił się do mni# p. Tomasz Arciszewski
wydelegowany przez CKW PPS, bym powiadomiła męża, że CKW ubolewa
nad faktem zamachu na niego. Tłumaczył, że władze partyjne, wobec braku
czasu, nie zajmowały się ostatnio milicją i że do milicji dostało się dużo
elementów komunistycznych, które opanowały Jagodzińskiego i namówiły
go do zamachu. On zaś, świeżo przybyły z Syberii nie orientował się zupełnie
w sytuacji. Znałam dość dobrze Tomasza Arciszewskiego, wiedziałam więc,
że on na pewno nic z tym nie miał wspólnego. W tym czasie nie zajmował
się nawet sprawami politycznymi, bo poświęcił się opiece nad dziećmi. Za-
pytałam wtedy p. Arciszewskiego czy przyszedłby także z tłumaczeniem
gdyby Ziuk został za
               bity? A po co PPS organizuje milicję i daje jej broń?
Nic na to nie odpowiedział. Rozmowę powtórzyłam mężowi.
  Mąż w wywiadzie z Miedzińskim w tych słowach scharakteryzował te
wydarzenia: "Kto gada o,#uzbrojeniu ludu## i kto dobiera do tego elementy
ciemne i mało rozwinięte - potem zaś wyrzeka się wszystkich swoich poprze-
dnich obietnic - ten musi konsekwentnie, jako czynnik nieodpowiedzialny,
zrzucać na plecy innych skutki swojego głupiego postępowania... Jednak
próba połączenia parlamentaryzmu z rewolwerem stanowi rekord głupoty
naszych socjalistów. . . Jest to jeden z powodów, dla których, gdy przyszedł
okres wyborczy, zdecydowałem się od razu na zakaz wszelkich manifestacji
i pochodów i to zakaz bezwzględny. Ostatnie zaś wypadki - w dostatecznej,
jak mi się zdaje mierze - udowodniły, jak dalece ten zakaz był słuszny i
celowy". *
  Już wtedy do PPS przeniknęła silna penetracja komunistyczna. Inspektor
szkolny p. Wiatr zaproponował, że pokaże mi wzorowe przedszkole PPS
dla dzieci. Mieściło się ono w tak zwanych szklanych domach na Żoliborzu
na które dość duże pieniądze dał włoski bankier p. Toepliz, mąż Mrozińskiej.
Oglądałam przy tej sposobności mieszkania robotnicze, budowane również
przez PPS. Robotnice mówiły mi, że mieszkania te są za drogie w stosunku
do ich zarobków, toteż musiano odnajmować jeden pokój sublokatorom.
Mieszkanie jednorodzinne składało się z dwóch pokojów, jednego dużego
z wnęką, gdzie umieszczona była kuchnia i drugiego, oddzielnego z wejściem
z korytarza. Ten właśnie pokój odnajmowano, aby opłacić komorne i gaz.
Następnie obejrzałem przedszkole, które było bardzo starannie urządzone
i dobrze wyposażone. Dla dzieci były zgrabne stoliczki. Ale w oczy rzucała

* Op. cit., t. 9, s. 25#-251

242



mi się wielka piasecznica, nad którą wisiała duża klapa-przykrywacz, podpar-
ta cienkimi tylko sztabkami. Miałam wrażenie, że pokrywa zamknie się
gwałtownie i połamie malutkie rączki. Z wielką przykrością zobaczyłam na
ścianie portret Marksa. Nie było krzyża, ani portretu prezydenta. Dwie
wychowawczynie i wychowawca byli z pochodzenia Żydami, a nie było w
tym przedszkolu ani jednego dziecka żydowskiego. Także gdy byłam na
pogrzebie młodego dra Michałowicza uderzyło mnie to, że mało było robo-
tników i sztandarów z napisami polskimi, natomiast bardzo dużo z napisami
żydowskimi i Żydów.
  Najsilniej penetracja komunistyczna przeniknęła na kresach wschodnich.
Ułatwiało jej to, że kary za przestępstwa przeciwko państwu były u nas
łagodne. Jeden ze starostów kresowych skarżył mi się, że nie mógł dać
sobie rady z komunistami, przerzucanymi z Rosji Sowieckiej. Przechodzili
nielegalnie granicę przenosząc mnóstwo bibuły, agitując i podburzając lud-
ność. Sądy skazywały ich wprawdzie na więzienie, ale oni śmiali się z wyro-
ków i po odsiedzeniu kary powracali znowu. Dopiero kiedy zaczął nielegalnie
karać ich biciem opanował sytuację.
  Również zagadnienia świata pracy niezmiennie zajmowały Piłsudskiego.
Szczególnie interesował się związkami zawodowymi i ich rozwojem. Specjal-
ny sentyment miał zawsze dla Związku olejarzy, którzy w czasie wojny
wykazali tyle odwagi, wytrwałości i poświęcenia. Toteż bardzo martwił się
wiadomością, że związek ten nie ma dobrego kierownictwa, bo przewodni-
czący za wiele myśli o reprezentacji i za wysokie, a czasem wprost śmieszne
stawia wymagania. Odwiedziła nas kiedyś w Sulejówku p. Budzińska-Tylicka
z PPS-Fr.Rew. Mąż rozwijał wobec niej myśl o konieczności powołania do
życia Izb Pracy. Ze zdziwieniem stwierdził brak u niej zrozumienia dla tej
sprawy. Ją obchodziły jedynie poradnie lekarskie dla matek i dzieci. Podra-
żniony wtedy tym jej stanowiskiem powiedział wówczas: "Widzi Pani, ja
patrzę inaczej, widzę rzeczy z 10 piętra, a pani tylko z parteru, a najwyżej
z pierwszego. Dlatego nie możemy się zrozumieć".
  Inna pani z PPS w rozmowie ze mną powiedziała: "Ach gdybym ja była
ministrem pracy i opieki społecznej, organizowałabym tylko świetlice dla
dzieci i nimi pokryłabym całą Polskę". Wyraziłam zdziwienie, że tak ciasno
pojmuje zakres działania ministerstwa pracy i opieki społecznej. Kiedy opo-
wiedziałam mężowi o tej rozmowie przyznał mi naturalnie słuszność. Oma-
wiałam z nim także sprawy żłobków i zwróciłam uwagę na wysokie opłaty
wymagane od pracodawców za dzieci pracownic danego zakładu. Wyrażałam
obawę, że może się to skończyć tym, że pracodawcy przestaną przyjmować
kobiety do pracy. Mąż powiedział mi wtedy: "Uważajcie ażeby w opiece
społecznej nie prześcigać Zachodu, bo nie wytrzymacie konkurencji, gdy
przemysł będzie obciążony opłatami przekraczającymi normy zachodnie i
przerastającymi nasze możliwości "
  Piłsudski odnosił się z dużą powściągliwością do upaństwowienia produ-
kcji w Polsce. Uważał, że przejmowanie przemysłu w ręce państwa wymaga
243




1 1 1 ff 0 32 1
wyższego poziomu przygotowania społeczeństwa, aniżeli to jakim dyspono-
waliśmy w tym czasie. Dotyczyło to zarówno personelu kierowniczego, jak
i fachowych sił robotniczych.
  Pan Jaworowski z PPS-Fr.Rew., marzył o zbudowaniu w Warszawie,
domu dla robotników. Udał się więc do p. Michaliny Mościckiej z prośbą
o zorganizowanie zbiórki na tę budowę. Byliśmy na tym zebraniu z mężem.
Zebranie poprzedzone było herbatką towarzyską z obecnością p. Prezydenta.
Było tam wielu starych bojowców-robotników, z którymi mąż żywo rozma-
wiał. Wysunięto dwa projekty: jeden wybudowania wielkiego domu przy ul.
Ogrodowej; w drugim projektowano budowę domów niedużych w kilku
różnych dzielnicach miasta, gdzie są większe ośrodki mieszkań robotniczych.
Miano przez to na myśli, aby robotnik po pracy mógł mieć niedaleko od
domu spokojny kąt do przeczytania gazety i na rozmowy. Jeżdżenie do
domu na Ogrodowej zajmowałoby mu za dużo czasu. Niestety, uchwalony
został pierwszy projekt. Dom ten zbudowano nawet w krótkim czasie.
  W końcu października 1926 roku mąż pojechał do Nieświeża dla udeko-
rowania krzyżem Virtuti Militari grobu mjr. Stanisława Radziwiłła. Poległ
on w 1920 w bitwie pod Malinem od kuli bolszewickiej. Był adiutantem
Piłsudskiego, ale na okres tych walk prosił o przydział liniowy. "Całą ofen-
sywę na Ukrainę układałem z pomocą dwóch tylko ludzi - Wieniawy i
Stachiewicza, później przyłączył się do nich Stanisław Radziwiłł", * tak pisał
Piłsudski, wspominając o swojej pracy przygotowawczej do tych działań.
Już dawniej postanowił dekorować grób osobiście. Ciągle musiał odkładać
swój wyjazd do Nieświeża, tak że mógł on dojść do skutku dopiero po kilku
latach. W czasie obiadu wydanego przez Albrechta Radziwiłła, po jego
przemówieniu zabrał głos Piłsudski: "Niewątpliwie duch Stanisława Radzi-
wiłła jest z nami, gdy tu bawi jego Wódz Naczelny. Ani mnie to przeraża,
ani dziwi. Dziś chcę go wspomnieć nie jako umarłego, leez jako żywego.
Rycerska prawda tego domu uosabia się w nim".**
  W Nieświeżu był jakiś korespondent z Robotnika. O pobycie Piłsudskiego
napisał w formie zgryźliwej i tylko tyle, że bawił cały dzień u Radziwiłłów.
Nie napisał nic, że po obiedzie mąż poszedł do magistratu na zebranie
obywateli miasta Nieświeża, zorganizowane przez burmistrza. Opowiadał
mi, że dwie godziny rozmawiał z inspektorką szkół powszechnych, posłanką,
rozpytując o stan szkolnictwa powszechnego na kresach. Piłsudski cenił pracę
nauczycieli szkół powszechnych i chciał się tej pracy bliżej przyjrzeć. Uważał,
że nauczyciel szkół powszechnych kształtuje duszę małego człowieka, urabia
jego charakter. Ma też wpływ na swoje otoczenie i w niemałej mierze
zależnie od nich kształtuje się dusza narodu.
  Wyrazem stosunku Piłsudskiego do nauczycieli szkół powszechnych i oce-
ny ich roli było przemówienie wygłoszone przez niego w trzecim dniu obrad


* Op. cit., t. VIII, s. 216.
** Op. cit., t. IX, s. 47-48.

244



Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w 1923 r. w Warsza-
wie. Piłsudski został powitany przez zjazd nadzwyczaj serdecznie. Odpowiedź
jego na to powitanie brzmiała: "Stanęliście do pracy odrodzenia w odrodzo-
nej ojczyźnie, aby odrodzić dusze, które w niewoli splugawiły się i znikcze-
mniały. Odrodzić dusze ludzkie, zmienić człowieka, zrobić go lepszym, wyż-
szym, potężniejszym i silniejszym - oto wasze zadanie. Obok pracy wojsko-
wej, która byt nasz utrwaliła krwią wylaną, jesteście tymi, którzy w odrodze-
niu Polski i człowieka macie największe prawo do zasługi. Życie wasze
płynie w tej samej uciążliwej pracy, w jakiej płynęło życie żołnierskie.
Życzyć wam jedynie mogę, dziękując za to przyjęcie, abyście w tej pracy
mieli powodzenie i odczuwali płynące z niej szczęście: aby te dzieci, co
przez wasze nauczycielskie ręce przechodzą, was tak serdecznie wspominały,
jak chcecie łaskawie o mnie i o mojej pracy wspominać".*
  Nauczycielstwo szkół powszechnych spełniło pokładane w nich nadzieje.
Im w dużej mierze zawdzięczać możemy tak patriotyczną postawę chłopów
w czasie ostatniej wojny i okupacji.
  Piłsudski nosił się z zamiarem przedyskutowania z ministrem oświaty
niektórych spraw reformy szkolnictwa powszechnego i podsunąć mu pewne
myśli. Szczegółów mi nie mówił. Wiem, że reformę szkolnictwa dokonaną
przez min. Janusza Jędrzejewicza pochwalał.
  Mąż marzył o tym, aby móc objechać różne tereny i porozmawiać z
poszczególnymi obywatelami, działaczami społecznymi, nauczycielami szkół
powszechnych. Niestety, zajęcia i zdrowie nie pozwoliły mu na wykonanie
tego zamiaru i przedyskutowanie różnych zagadnień z właściwymi ludźmi.
Ongiś, jeszcze w okresie prac konspiracyjnych, będąc na zebraniu młodzieży
w Szwajcarii mówił o tym, jak dużą rolę mogliby odegrać księża w dziele
odrodzenia Ojczyzny i w kształtowaniu uczuć patriotycznych obywateli. Je-
den ze słuchaczy tak przejął się tymi myślami Piłsudskiego, że zmienił zawód,
porzucił studia i wstąpił do seminarium duchownego.
  Z zakresu prac wojskowych męża zetknęłam się ze sprawą wyszkolenia
Hughes-istek. Piłsudski narzekał bardzo na funkcjonowanie łączności w cza-
sie wojny 1920 roku. Postanowił też poświęcić zagadnieniu łączności szcze-
gólną uwagę. Zdaje mi się, że w jesieni 1926 r. zdecydował organizację
szkoły Hughes-stek. Wychodził z założenia, że kobiety są pewniejsze w
dotrzymywaniu tajemnic służbowych. A do tego przywiązywał największą
wagę. Doradzałam mu, żeby stanowisko komendantki powierzył p. Wandzie
Goertzównie. P. Goertzówna przeszła przez służbę liniową w Legionach i
w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Mąż rozmawiat z nią wtedy proponując
objęeie kierownictwa tego kursu. Miał się on odbywać w Zegrzu. P. Goer-
tzówna wolała jednak pozostać w biurze płk. Prystora, w którym w tym
czasie pracowała. Na komendantkę powołał mąż Elżbietę Daniłowską, swoją
córkę chrzestną, do której miał zaufanie. Przeszła ona przed tym kilkumie-


* Op. cit., t. VI, s. 142.


                                               245



         sięczne przeszkolenie i dobrze zdała egzamin. Kurs zorganizowano szybko.
         Znalazło się sporo kandydatek z poważnymi referencjami. Wiele z nich
         zaopiniowały organizacje kobiece. Szkoła ta trwała kilka lat i przeszkalała
         corocznie dużą ilość kobiet.
           Piłsudski do końca życia był przeciwnikiem obowiązkowej służby kobiet
         jak również ich pracy liniowej. Kobiety, według niego, mogą być tylko
         ochotniczkami i powinny być powoływane jedynie do pełnienia służby po-
         mocniczej na tyłach oraz do służby wywiadowczej. Państwo miało też za
         mało pieniędzy i gmachów, aby szkolić kobiety. Nie mogło nawet wykorzy-
         stać wszystkich zdolnych do służby poborowych z każdego rocznika. Starania
         kobiet o ustawowy obowiązek służby wojskowej nie znajdowały także od-
         dźwięku ani w społeczeństwie, ani w sejmie. Piłsudski, jako Naczelny Wódz
         nie przyznawał, jak mi mówił, w latach wojny polsko-rosyjskiej stopni woj-
         skowych kobietom. Dział pracy wojennej kobiet należał wtedy do ministra
         spraw wojskowych. Po wojnie trzy kobiety ukończyły podchorążówkę i uzy-
         skały stopień oficerski podporucznika: pp. Montbowerowa, Maria Wittekó-
; wna i Podborska. Kobiety-oficerowie Ochotniczej Legii Kobiet (OLK) nie
         otrzymywały praw oficerskich w czasie pokojowym, ponieważ ustawa o po-
         wszechnej służbie wojskowej nie przewidywała udziału kobiet.
           # 1923 r. byłe członkinie OLK zaczęły organizować obozy przeszkolenia
         wojskowego kobiet. Praca ich rozwinęła się dopiero wówczas, gdy utworzony
           został Państwowy Urząd Przysposobienia Wojskowego i W chowania Fiz cz-
           nego.
           Mąż miał zrozumienie dla znaczenia pracy społecznej w życiu polskim i
        doceniał ją także w zakresie wchodzącym w życie wojska. Nieraz bywał na
        różnych zebraniach organizacji społecznych. Przytaczam dosłownie jego prze-
        mówienie na inauguracyjnym zebraniu tworzącego się wówczas stowarzysze-
        nia Rodzin Wojskowych:
           "Szanowne Panie! Spotkał mnie zaszczyt, że zostałem zaproszony przez
        komitet, organizujący dzisiejsze zebranie, na to, bym je zagaił.
          Szanowne Panie! Zostałem zaproszony dlatego, że byłem ongiś Naczel-
        nym Wodzem Polski w czasie wojny, żem był tym, który szafował krwią
        waszych najbliższych, waszych mężów; tych których żegnałyście nieraz z
        trwogą i bojaźnią o ich los. I nieraz gdy przemyśliwałem o swej i waszej
        przeszłości, gdy myślałem o tym urzędzie szafarstwa krwi, miałem swoje
        czarne dni, miałem swoje czarne godziny, które sądzą samego siebie, które
        szukają gdzieś innego sądu, niż swego własnego. Szafarstwo krwi bowiem
        nie należy do przyjemnych, przeciwnie należy do tych czarnych godzin.
          Są jednak chwile radości i tryumfu. Lecz gdy myślę, że biuletyny zwycię-
        stwa są czytane przez wiele istot nie z radosnym biciem serca, lecz z sercem
        ściśnionym trwogą, sercem bij ącym niepokoj em ; że w czarnych literkach
        szukają numerów dywizji i pułków tam, gdzie głowa dobra i kochana słyszy
        świst kul, które nie szukają, lecz znajdują gdzieś swoje ofiary, gdy w czarnych
        godzinach przebiegam myślą sumienie, mówiące o szafarstwie krwi, gdy w

        246



czarnych godzinach kiedyś przez najwyższy sąd szafarstwo to inaczej i innym
rozumem sądzone być może, niż naszym ludzkim, i że są blizny niezagojone,
takie, które goi tylko grób, i blizny nigdy niezapomniane, w tych czarnych
godzinach nieraz myślę o was panie, o kobietach, o tyc#, które pozostały
w domu, o tych, które sztandaru łopoczącego nie słyszały, ale mają tylko
trwogę i niepokój i niepewność o innych, o tych, którzy wyszli. Dzięki więc
wam za to panie, żeście mnie zaprosiły, że w godzinach czarnych ulgę mi
sprawiacie, że nawiązałem węzły z wami, najcięższymi ofiarami wojny.
  Szanowne Panie! Rodziny są to gniazda, są to gniazda, gdzie jest ich
dwoje, a poza nimi istoty inne, istoty rosnące, o niewinnych główkach i
niewinnych oczach i wiem, jak ciężkie są chwile, gdy to wszystko zostanie
zrujnowane. Gołąb gdzieś w bój uleciał, zostaje ta jedna gołąbka, która
czuwać musi nad resztą rujnującej się rodziny.
  Rodziną zwać chcecie swoje stowarzyszenie. A rodzina wtedy, gdy pio-
runy w nią biją, najbardziej jest narażona, bo pioruny biją także w was, w
was, które związane jesteście węzłami nierozerwalnymi tam z tymi, co na
bój się narażają i ciężary bojowe znosić muszą. Rodzina cała wtedy się
kruszy i rozpada. Nie ma ich dwojga, została tylko gołębica, trwożliwie nad
gniazdem latająca, bo i w gniazdo pioruny biją, w gniazda ludzkie, w rodziny,
związane tyluletnią pracą, codzienną myślą o drobiazgach życia i jest wszy-
stko jedno, czy znicz domowy oświetlał kłótnie małżeńskie, czy też zgodę
i śmiech, i radości rodzinne, bo znicz domowy tleć przestaje.
  Wiem, że dzieliłem losy z wielu ojcami, którzy widzieli dziecko, nie
znające ojca, a które tylko paluszkiem nie żywą istotę ojca wskazuje, ale
fotografię, oznaczając ją słowem "tata". Rodziny w niwecz się obracają,
rodziny się rozprzęgają pozostając w ruinach i szczątkach. I wtedy przypo-
minam sobie moje czarne godziny dowodzenia, godziny, gdym nieraz sobie
o paniach myślał, gdym widział niepokój ojców, idących na wojnę, niepokój
matek, niepokój mężów, którzy w gwiździe kul słyszeli płacz żony pozosta-
wionej i jęk dzieci. Kryzys ciężki, który panuje nad bliźnimi podczas wojny,
panuje najciężej nad rodzinami wojskowymi, którym znicz domowy gaśnie,
rodzina się psuje.
  Gdy Panie zebrałyście się tutaj, by radzić o rodzinie, by o rodzinie
myśleć, by dla rodziny, dotkniętej kryzysem, szukać ratunku, myślę nieraz,
że przyszły szafarz krwi polskiej będzie szczęśliwszym, niż ja, gdym nieraz
przemóc nie mógł, gdym nieraz złamać nie mógł naszych urządzeń, tak
łatwych dla wszelkich zniewag, a tak trudnych dla pracy nad utrzymaniem
rodziny. Panie wtedy swym zrzeszeniem, swą pracą dopomogą przyszłemu
szafarzowi do zwycięstwa, dopomogą mu nieść jego historyczną ciężką odpo-
wiedzialność.
  Szanowne Panie! Gdy mówię do was, staram się nawiązać jakiś węzeł
pomiędzy mną mówiącym, a pomiędzy wami, węzeł który mi w czarnych
godzinach ulgę sprawia. Niech mi wolno będzie wymienić drugi węzeł, który
do tragicznych nie należy. Byłem tym w państwie polskim; który z piórem

                                               247



w ręku z uśmiechem na ustach podpisał wasze prawa, prawa kobiet, równa-
jące je w swoich prawach z mężczyznami. Węzeł więc inny, który wiąże
mnie z wami.
  Szanowne Panie! Mam tylko jedno zadanie: mam mówić nie o waszych
obywatelskich zadaniach, nie o tym, co was zająć powinno, mam mówić
tylko ogólnie o tym, jak dobrze jest, żeście się zebrały radzić o sobie samych,
o swoich własnych rodzinach. Mówicie o rodzinach. Rodzina psuć się może
i w czasie pokoju, nie tylko więc wtedy, gdy kryzys jest ciężki, spadająey
na cały kraj jak pożar, co swe panowanie roztoczy. W czasie pokoju życie
wojskowych nie jest tak łatwe dla rodziny, nie jest tak proste do zniesienia,
nie jest tak proste do przeżycia. I dlatego współpraca pod tym względem
kobiet, niosących ulgę swym mężom, wspierających ich dla przebycia nieraz
ciężkich chwil w życiu oficerskim, jest bardzo pożądana. Trzeba pod tym
względem dużego męstwa i dużo dobrej woli.
  Niech mi wolno będzie na zakończenie prosić o jedno. Ja jestem człowie-
kiem rodziny i wiem, co znaczą prawa mężczyzny i prawa kobiety. Niech
prawodawstwo, głoszone przez wielkich prawodawców, tworzy nowe prawa
- w Polsce prawa kobiety w rodzinie są znaczne - a oto moja prośba: niech
panie, które są obdarzone tymi prawami, które wojskowym nie przysługują,
zechcą nie znęcać się nad tym nieszczęsnym oficerem, by wykorzystywać
swe prawa". *
  Piłsudski podkreślał nieraz, że nadał kobietom prawa polityczne nie dla-
tego, że się o nie dopominały, lecz dlatego, że zdobyły sobie te prawa przez
czynny udział w walkach o niepodległość.

























* Op. cit., t. VIII, s. 163-165

248



             MOJA PRACA SPOŁECZNA




  Nie należałam do żadnej partii politycznej. Nie chciałam stwarzać sytuacji
      niejasnych. Nieraz moje wystąpienia byłyby komentowane jako poglądy
      męża. Takie postawienie sprawy, oczywiście, odebrałoby mi wszelką swobo-
      dę wypowiadania się i mogłoby narazić nas na niepotrzebne nieporozumienia.
      Zajęłam się więc pracą społeczną. Wkrótce po przeniesieniu się z Sulejówka
      do Warszawy zaproponowano mi wejście do Zarządu Towarzystwa Opieki
      nad bezdomnymi dziećmi - dziećmi ulicy. Stowarzyszenie działało pod nazwą
      "
Nasz Dom" i prowadziło zakład dla sierot i opuszczonych dzieci.
  Przewodniczącym był senator Stanisław Siedlecki, a do Zarządu wchodzili
      między innymi Adam Skwarczyński, Maria Falska, kierowniczka bursy, p.
      Maria Podwysocka w charakterze płatnej sekretarki i p. Janusz Korczak.
  Pan Korczak, znany pedagog, był kierownikiem żydowskiego domu dla
      bezdomnych dzieci. Był dla nich przybranym ojcem, opiekunem i towarzy-
      szem. Niedziele poświęcał p. Korczak dzieciom "Naszego Domu". Bawił się
      z nimi, obserwował i nadawał ogólny kierunek wychowania.
  Pani Falska była stalą kierowniczką zakładu, całą duszą oddana dzieciom.
      Niestety, w późniejszych latach wynikły nieporozumienia i rozbieżności w
      poglądach na wychowanie pomiędzy p. Korczakiem i p. Falską. Niektóre
      metody nam wszystkim wydawały się nieco dziwne. P. Korczak np. wypyty-
      wal wprost dzieci o ich opinie o wychowawcach i na tej podstawie kierował
      krytyczne uwagi do nauczycieli. Personel tracił autorytet u dzieci i powstawał
      okropny chaos. Musieliśmy więc z żalem rozstać się z p. Korczakiem jako
      wychowawcą. Pozostał on jednak nadal członkiem Zarządu.
  Ja podjęłam się zająć finansami "Naszego Domu". Pieniądze na utrzyma-
      nie dzieci dawała społeczna opieka miejska. Były to jednak sumy nie wystar-
      czające na utrzymanie bursy dla dzieci w wieku szkolnym i przedszkola.
      Uzyskaliśmy od rządu pozwolenie na prowadzenie sklepiku z papierosami i
      spirytusem. Kierownik sklepiku był opłacany przez zarząd, a dochody wpły-
      wały do kasy "Naszego Domu". Członkowie zarządu pełnili swe prace,
      oczywiście, bezinteresownie. Dom, w którym mieszkały dzieci był za ciasny
      i urządzony bardzo prymitywnie. Postanowiliśmy po paru latach wybudować

                                               249



własny, nowoczesny dom na Bielanach. Plac uzyskaliśmy od zarządu miejs-
kiego. Rokrocznie organizowałam bal, który przynosił nam czysty dochód
w wysokości około 12000 złotych. "Nasz Dom" stał się wkrótce oazą zamo-
żności i kultury na Bielanach.
  Postanowiliśmy wówczas rozszerzyć naszą działalność i zaopiekować się
także ubogimi dziećmi z sąsiednich ulic, które mając własne rodziny nie
wymagały stałej opieki. Przeznaczyliśmy dla nich w "Naszym Domu" jeden
z większych pokojów na świetlicę, gdzie mogły swobodnie odrabiać zadane
lekcje i ponadto korzystały z boiska.
  W jakiś czas po rozpoczęciu pracy w "Naszym Domu" zaproponowano
mi wstąpienie do niedawno powstałej Rodziny Wojskowej. Wzięłam tam
na siebie obowiązek zorganizowania w Warszawie przedszkoli i szkół pow-
szechnych dla rodzin wojskowych. Wojskowi zmuszani byli do stałej zmiany
miejsc pobytu. Najwięcej cierpiały na tym dzieci, przenoszone ciągle do
innych, a zawsze nadmiernie przepełnionych szkół miejskich. Udało nam
się w różnych dzielnicach Warszawy i na prowincji zorganizować szkoły i
przedszkola.
  W Warszawie miałyśmy cztery szkoły powszechne. Dzieci z dobrymi
przeważnie wynikami zdawały do gimnazjów. Opłaty w Warszawie zależne
były od wysokości uposażenia oficerów, dla podoficerów były najniższe.
Każde nowo przybyłe dziecko starałam się umieścić w jednej z naszych szkół.
  Funkcje opiekunek tych szkółek pełniły honorowo żony oficerów i podo-
ficerów. Honorowe również były funkcje inspektorek, którymi były: pp.
Halina Sujkowska, Helena Szaleyowa, D. Wyszyńska, a doradczyniami na
konferencjach szkolnych p. Maria Jędrzejewiczowa i p. Woyczyńska. Nauczy-
cielki były opłacane z funduszów, wpłacanych przez rodziców.
  Co roku na wiosnę odbywała się uroczystość Pierwszej Komunii dla
starszych klas. Do komunii przygotowywał ks. Mauersberger. Msza św. od-
bywała się w kaplicy łazienkowskiej. Po Mszy dzieci udawały się z całym
personelem nauczycielskim, ks. Mauersbergerem i matkami do Belwederu
na śniadanie. Ogromny park Belwederski rozbrzmiewał szczebiotem dziecię-
cym. Bardzo często mąż wychodził do dzieci i rozmawiał z nimi. Zachowałam
zawsze świeże i miłe wspomnienie z tego dorocznego święta. W czasie, gdy
moje dziewczynki były jeszcze małe, w wieku przedszkolnym oddałam jeden
z sześciu pokojów naszego prywatnego mieszkania, w lewym skrzydle pałacu
na przedszkole. Co dzień schodziła się dzieciarnia, aby pod przewodnictwem
sympatycznej panny Kazi bawić się w ogrodzie.
  W końcu 1926 r. kierownik opieki społecznej m.st. Warszawy zwrócił
się do p. Prezydentowej Michaliny Mościckiej i do mnie z prośbą byśmy
opieką moralną otoczyły ludność bezdomną, przebywającą w barakach. Mie-
szkali tam ludzie ze zniszczonych wojną osiedli miejskich, którzy gromadnie
ściągnęli do stolicy, przypuszczając, że tu znajdą zarobki i dach nad głową.
Byli tam również i tacy, którzy straciwszy wszystko wrócili do kraju z Rosji,
ewakuowani w czasie I wojny światowej.

250



        Pani Michalina Mościcka porozumiała się ze mną i pojechałyśmy razem
      z przedstawicielem opieki społecznej p. Dobraczyńskim obejrzeć te skupiska
      ludzkie, obraz najskrajniejszej nędzy. Towarzyszyły nam panie: dr Dłuska
      i p. Bartlowa, żona premiera. W drodze opowiadał nam p. Dobraczyński
      o kłopotach jakie mają w barakach. Mówił, że ludzie nękani biedą wygwiz-
      dują i wyrzucają urzędników magistrackich, a Czerwony Krzyż nie lepiej
      daje sobie radę. Siostry Miłosierdzia na Annopolu, które pracowały w żłobku
      dla niemowląt zostały poturbowane, a mleko dla żłobka, które przysłała
      p. EdWvardowa Raczyńska (pierwsza żona ambasadora) zostało wylane. We-
      szliśmy do pierwszego baraku - ogromnej nie ogrzewanej hali. Tylko nie-
      które rodziny miały piecyki żelazne. Jedna od drugiej rodziny oddzielone
      były tylko przepierzeniem z gazet lub ze zniszczonych koców. Panował tam
      brud, zaduch i hałas. Kobiety z dziećmi wyległy na ulicę. Otoczył nas tłum
      ludzi złorzeczących, wykrzykujących, że przyjechałyśmy, aby naigrywać się
      z ich nędzy. Grożono nam pięściami. Nie zwracając na to uwagi, przemówi-
      łyśmy do nich uspokajająco tłumacząc, że chcemy im pomóc. Wtedy kobiety
      zaczęły się skarżyć. Matki pokazywały dzieci pocięte przez pluskwy, narze-
      kały, że pijacy późno w noc nie dają im spać, opowiadały o swojej biedzie
      i trudnościach. Wraziła mi się w pamięć twarz inteligentnej staruszki, przy-
      wiezionej gdzieś z Rosji z małą kilkuletnią wnuczką. Nieszczęśliwa kobieta
      skarżyła się, że sił już nie ma, by żyć w takim środowisku. Powoli nastrój
      zmienił się zupełnie.
        Kierownik osiedla za naszą namową obiecał jak najprędzej przesegrego-
      wać mieszkańców, a przede wszystkim oddzielić pijaków w jednym końcu
      sali przy osobnym wyjściu.
# Pani Mościcka oświadczyła gotowość zabrania kilkanaściorga dzieci do
; Spały. Cały domek przeznaczyła dla dzieci z baraków. Administracja Spały
# umeblowała domek i po kilku dniach dzieci zostały tam przewiezione. Do
      wojny 1939 r. stale na zmianę wywożono do Spały dzieci bezrobotnych na
!    - wypoczynek.
        Ja nie miałam żadnych funduszów osobistych. Mąż pobierał wówczas
# 1200 zł miesięcznie, co przy wielu wydatkach reprezentacyjnych, które po-
! krywaliśmy zawsze z własnej kieszeni, nie pozwalało mi przyjść z pomocą
      pieniężną. Ale porozumiałam się ze znajomymi paniami i zaproponowałam
      zorganizowanie systematycznej opieki nad mieszkańcami baraków. Tak po-
      wstało stowarzyszenie pod nazwą "Osiedle".
        Na pierwsze zebranie zaprosiłam panie: Halinę Sujkowską, Jurkiewiczo-
      wą, Stanisławę Kwiatkowską, dr Dłuską, Szaleyową, M. J. Wielopolską,
      J. Korolewicz-Waydową, Koralewską i kilka innych oraz p. Meyera.
#       Ponadto zaproszeni zostali przedstawiciele zarządu miejskiego pp. Kora-
      lewski, Dobraczyński i p. Krakowski, jako przedstawiciel Ministerstwa Opie-
      ki Społecznej.
;       Przedstawiłam projekt zorganizowania kuchni dla bezrobotnych, dożywia-
#     nia dzieci w czterech ośrodkach największej nędzy, kropli mleka dla niemo-

                                                     251



wląt, poradni dentystycznych, ogródków zabaw dla dzieci, świetlic dla mło-
dzieży i bibliotek oraz kolonii letnich. Program został przyjęty. Panowie z
opieki społecznej obiecali pomoc materialną. Niestety, pomoc ta nie była
wystarczająca i trzeba było znaleźć inne drogi zdobycia pieniędzy. Członkinie
założycielki zaagitowały znajomych i wkrótce mieliśmy około 200 nowych
członków.
  Po upływie kilku tygodni pojechałam z p. dr Dłuską do pierwszego
baraku, który zwiedzałyśmy. Atmosfera była inna. Witano nas życzliwie,
staruszka wzruszona dziękowała za opiekę nad jej wnuczką. Prace podzieli-
łyśmy na sekcje. Każda sekcja zajmowała się innym działem. Kilka sekcji
miało za zadanie zdobywanie nowych funduszów. Najwięcej pieniędzy do-
starczała nam sekcja p. Rouppertowej, która zorganizwała zbiórkę starych
papierów, następnie sprzedawanych do odpowiednich fabryk.
  Sekcja tak zwanych dochodów "Niestałych" była w rękach pp. Korole-
wicz-Waydowej, Naglerowej i M. J. Wielopolskiej - zajmowały się one
urządzaniem balów, koncertów itp., z których dochód przeznaczony był na
cele "Osiedla". P. Meyer uzyskał pozwolenie na sprzedaż papierosów i zor-
ganizował sklep.
  Organizacja nasza rozrastała się szybko i w miarę przybywania nowych
członków i funduszów powstawały nowe sekcje. P. Koralewska z córką
zajmowała się zbiórką używanej odzieży, p. Jurkiewiczowa prowadziła biblio-
teki i świetlice dla młodzieży, żłobki były pod opieką p. Szymańskiej, kolonie
letnie p. Sujkowskiej i Szaleyowej. Krople Mleka zorganizowała dr Brodzka.
Kuchnią na Żoliborzu zajmowała się p. I. Okoniewska, innymi, p. S. Kir-
stowa. Dożywiałyśmy 9000 dzieci. Bezrobotnych dorosłych dożywiał inny
Obywatelski Komitet z p. Evertem na czele. Wszystkie panie na funkcjach
kierowniczych spełniały swe obowiązki honorowo.
  Skarbniczkami były: p. Stanisława Kwiatkowska, jej zastępczynią
p. Strzelecka, długoletnią sekretarką zaś p. Irena Karczowa. Obroty pienię-
żne były bardzo wysokie przy tak szeroko zakrojonej akcji, a starałyśmy
się każdy grosz wydać jak najbardziej celowo.
  Chciałam jeszcze wspomnieć o sekcji, która kosztowała nas dużo wysiłku
i pracy, a dała nadzwyczaj pomyślne rezultaty. Na peryferiach miasta magi-
strat posiadał dużo placów przeznaczonych pod nowe dzielnice stale rozra-
stającej się Warszawy. Chwilowo były to nieużytki porosłe chwastami, niko-
mu niepotrzebne. Uzyskałam pozwolenie od magistratu założenia tam dzia-
łek rolnych, dla bezrobotnych. Projekt mój znalazł aprobatę członków. Zor-
ganizowaliśmy nową sekcję. Nieużytki zostały zaorane i podzielone na dział-
ki, które zostały oddane do uprawy - najbardziej potrzebującym. Zakupiliś-
my potrzebne narzędzia, nasiona jarzyn i kwiatów i ludzie zabrali się ochoczo
do pracy. Wynik był doskonały. Dzięki działkom rolnym bezrobotni, oprócz
obiadów z kuchni społecznych, mieli pełno jarzyn na kolacje.
  Takie działki powstały na Annopolu, Żoliborzu, Powązkach, Mokotowie
i przy parku Paderewskiego. Szczególnie dużo pracy sekcji działek poświęciły

252



 panie: Zofia Carowa, Janta Połczyńska i Helena Bobkowska, córka prezy-
 denta Mościckiego, która zawsze pomagała matce w jej pracach społecznych.
 P. Bobkowska podjęła się zorganizowania i prowadzenia działek rolnych na
 najdalszym krańcu Warszawy, bo na Annopolu. Dojeżdżała tam w lecie
 parę razy w tygodniu, wkładając wiele entuzjazmu w swą pracę.
   Wzruszające były odruchy współczucia dla nędzy u tych, co sa#ni jeszcze
 borykali się z ciężarem biedy i bezrobocia. Przykładów takich można by
 przytoczyć wiele, ograniczę się tylko do dwóch.
   Pewnego jesiennego dnia zajechał przed nasze biuro wóz, naładowany
 po brzegi kartoflami, pomidorami i kapustą. Młody człowiek, bezrobotny
 działkowicz dorobił się wózka ze sprzedaży j arzyn, wyhodowanych w swoim
 ogródku. Teraz tym własnym wózkiem przywiózł dar od siebie i sąsiednich
 działkowiczów dla tych jeszcze biedniejszych, którzy z dobrodziejstwa dzia-
 łek korzystać nie mogli.
   Innym razem bojowiec Kruk przyniósł mi na cele opieki społecznej 15000
 zł zebranych ze składek robotników. Byłam głęboko wzruszona tą ofiarą.
 Pieniądze przekazałam "Osiedlu", a zużyte zostały na budowę domu wypo-
 czynkowego w Otwocku, dla dzieci zagrożonych gruźlicą.
   Projekt domu oraz wszystkie plany wykonał bezinteresownie architekt
 Witkiewicz. On to również razem z dr Dłuską doglądał budowy. Rokrocznie
 dzieci z baraków jeździły tam na wakacje. Na parę lat przed wojną dom
 został rozszerzony i dodano centralne ogrzewanie. Odtąd słabowite dzieci
 mogły cały rok korzystać ze wspaniałego powietrza w Otwocku.
   Im szersze nasza praca zakreślała kręgi, tym więcej spostrzegałyśmy po-
 trzeb koniecznych do zaspokojenia. Okazało się, że w śródmieściu gnieździ
 się również dużo nędzy, która wymaga jak najszybszej pomocy. Postanowi-
 łam wówczas założyć nową organizację, pokrewną "Osiedlu". Wychodziłam
       z założenia, że szereg osób chętniej zaofiaruje swą współpracę w zupełnie
       nowym stowarzyszeniu, gdzie nie będą musiały liczyć się z dawno ułożonym
       porządkiem. Uważałam też, że łatwiej będzie uzyskać potrzebne fundusze
       dwom organizacjom, niż jednej.
   Do nowego zarządu zaprosiłam pp.: Zofię Carową, H. Sujkowską, Kwa-
       śniewską, Gruberową, Grabińską (sędzię dla nieletnich) i pp. Aleksandra
       Dąbrowskiego, M. Chlewińskiego oraz jeszcze parę nowych osób, których
       nazwisk nie pamiętam.
   Towarzystwo działało pod nazwą "Opieka". Wkrótce udało nam się za-
       łożyć kilkanaście świetlic z bibliotekami dla młodzieży, które stały się moim
       resortem oraz przedszkole na Starym Mieście. Istniało tam już przedszkole
       prowadzone przez siostry zakonne, ale wobec wielkiej ilości dzieci w wieku
       poniżej 7 lat nie mogło sprostać zadaniu. Później powstało na Starym Mieście
       jeszcze jedno przedszkole założone przez prezydentową Marię Mościcką.
       Wszystkie były stale przepełnione. Satysfakcją napełniał nas fakt, że matki
       bardzo pochlebnie wyrażały się o naszym przedszkolu podkreślając, że
       "
Opieka" nie tylko dba o zdrowie fizyczne dzieci, lecz i o rozwój ich cha-
                                                253



 rakteru i umysłu. Powstała również poradnia dla matek i dzieci oraz poradnia
 prawna dla bezrobotnych. Korzystając z udanego eksperymentu w "Osiedlu"
 z działkami rolnymi uzyskaliśmy i dla "Opieki" od samorządu miejskiego
 pozwolenie na uprawianie ugorów podmiejskich. "Opieka" nie miała jednak
 tak rozległej działalności jak "Osiedle".
   Po śmierci p. Michaliny Mościckiej zwrócił się do mnie prezes Banku
 Polskiego, p. Wróblewski z prośbą o pomoc w zrealizowaniu zamiaru uczcze-
 nia pamięci żony prezydenta przez wybudowanie na wsi domu wypoczynko-
 wego dla najbiedniejszych dzieci Warszawy.
   Bank wyasygnował pieniądze na cele społeczne i szukał organizacji,
 która podjęłaby się realizacji projektu. Po namyśle "Opieka", a głównie
 p. Halina Sujkowska zgodziła się zająć budową domu. Pewien zamożny
 obywatel ziemski z Sandomierszczyzny obiecał ofiarować towarzystwu
 "
Opieka" plac w swoim majątku, na którym miał powstać dom i ogród
 dla dzieci. W parę lat później dom im. Michaliny Mościckiej został wy-
 kończony i dzieci rokrocznie jeździły tam na wakacje. Niestety, zamożny
 obywatel nie dotrzymał swego zobowiązania i stale zwlekał z załatwie-
 niem formalności. W chwili wybuchu wojny grunt pod domem nie był
 jeszcze własnością towarzystwa.
   Wracając myślą do lat naszej pełnej zapału pracy w "Osiedlu" i "Opiece"
 dźwięczy mi w uszach rozmowa z p. Jędrzejem Moraczewskim. Był on na
 mnie oburzony: "Jak to - pani, socjalistka zajmuje się filantropią? - mówił.
                                   - Nie powinna pani tego robić. Opieka nad bezrobotnymi należy do minister-
 stwa i samorządów". Tak, w teoru zgadzam się z nim, ale nie jestem zwo-
 lenniczką ślepego trzymania się teorii, gdy rzeczywistość wymaga przystoso-
                                   wania się. W krajach bogatych, gdzie ministerstwa i samorządy rozporządzają
 olbrzymimi sumami, taka zasada jest słuszna. W Polsce jednak, nowo po-
                                   wstającym państwie, w którym potrzeby przerastały znacznie możliwości fi-
                                   nansowe, teorie - według mnie - musiały ulec zmodyfikowaniu. Dzięki
                                   bezpłatnej pracy wielu osób, można było znacznie rozszerzyć zakres pomocy
                                   w postaci dożywiania, kolonii letnich itp. Gdyby trzeba było opłacić wszyst-
                                   kich kierowników, sekretarki, skarbników, wydatki administracyjne pochło-
                                   nęłyby większą część skromnych sum, przeznaczonych przez samorządy i
                                   państwo na cele społeczne. Wielu ludzi zamyka swoje idee, jak mawiał mój
                                   mąż w ciasne formuły i sztywne ramy, którymi krępuje siebie i innych.
   Nie miałam do p. Jędrzeja żalu za jego uwagi i różnica poglądów, nie
                                   popsula naszej starej znajomości.
   Zwalczałam zawsze tak zwane protektoraty i honorowe członkostwa. Nie
                                   dawały one bowiem żadnego prawa osobom tym zaszczytem wyróżnionym
                                   do ingerencji w wewnętrzne sprawy organizacji. Natomiast w opinu publicz-
                                   nej, często nie rozumiejącej tych różnic, osoby znane, których nazwiska
                                   figurowały na listach komitetów honorowych i jako udzielających protekto-
                                   ratu uchodziły za odpowiedzialne za błędy popełniane nieraz przez dane
                                   organizacje. A nie wszystkie organizacje i imprezy prowadzone były bez

                                   254



zarzutu. Czasem po prostu podejmowano uchwały zupełnie sprzeczne z po-
glądami członka honorowego, który nie mógł mieć na to wpływu.
  W ostatnich latach przed wojną przejawiała się tendencja do likwidowania
małych organizacji pomocy filantropijnej i tworzenia większych ośrodków.
Powoływano się nawet, iż jest to życzenie mego męża, co nie było zgodne
z prawdą. Było to zjawiskiem dość nagminnym, że ludzie chcąc swoim sło-
wom dodać wagi powoływali się zupełnie bezpodstawnie na Marszałka.
  Byłam stanowczo przeciwna komasacji małych organizacji. Organizacje
społeczne opierały się na ludziach dobrej woli, przeważnie bez żadnych
kwalifikacji. Wielu dopiero musiało uczyć się metod pracy w zespole. Skarb-
niczki, komisje rewizyjne i sekretarki łatwiej dawały sobie radę, obracając
małymi sumami pieniędzy i mając mniejsze ilości spraw do załatwienia.
Zdrowa konkurencja małych stowarzyszeń zawsze wychodziła na korzyść
wynikom pracy. Poza tym większa ilość osób miała możność szkolenia się
na stanowiskach kierowniczych i odpowiedzialnych funkcjach.
  Trzeba pamiętać, że na terenie byłego zaboru rosyjskiego, inaczej niż w
Galicji, ma#o było sposobności do wyrobienia się ludzi w tym zakresie. Duże
organizacje prowadziły siłą rzeczy do powstawania zarządów, które tylko
figurowały formalnie, a członkowie ich nic nie widzieli, co się dzieje w
poszczególnych sekcjach. Wobec rzeczywistych trudności prowadzenia bardzo
dużych organizacji, brano płatnych dyrektorów i kierowników i na nich
opierała się działalność "społeczna". Funkcja członków zarządu ograniczała
się do biernego wysłuchania sprawozdań dyrektora, a funkcje członków do
udziału w dorocznym walnym zjeździe.
  Na #arę lat przed wojną kilkanaście organizacji społecznych przygotowało
wspólny Kongres, na którym wygłoszono referaty o pracach tych ogranizacji
w celu podzielenia się swoimi doświadczeniami. Kongres trwał dwa dni i
zgromadził przedstawicielki prawie wszystkich warstw społecznych. Po Kon-
gresie wydana została książka z moją przedmową, w której opublikowane
były wszystkie referaty.
  W powojennej Polsce odżyła w pewnych kołach stara idea słowianofil-
stwa. Szereg stowarzyszeń urządziło zjazdy słowiańskie, na których licznie
reprezentowani byli Rosjanie. Kobiety również uległy tej manii. Jedna z
nich zwróciła się do mnie z zapytaniem, co o tym myśli Piłsudski. Mąż
przestrzegał przed bezkrytycznym entuzjazmem: "Jeżeli macie pewność, że
praca międzysłowiańskich organizacji będzie się odbywała według polskich
idei na zasadzie równości narodów - mówił - bierzcie w tych zjazdach udział.
Lecz jeżeli ruch słowiański ma się odbywać pod egidą Rosji, należy trzymać
się z daleka. Rosja nie uzna w polityce sztandarowego hasła Lelewela: "Za
naszą i waszą wolność##. Mimo wyraźnych ostrzeżeń męża, panie wysłały
delegatki na zjazd. Przyznały mi się potem, że wróciły z niczym, gdyż na
zjeździe większość stanowiły Rosjanki i przeprowadziły swoje uchwały.
  Piłsudski, choć nigdy nie był rusofobem, często przestrzegał przed Rosją
- każdą Rosją. Pamiętam, jak wiele razy powtarzał: "nie idźcie z Rosją,

                                               255



nie naśladujcie Rosji, która jest bogata i może sobie pozwolić na kosztowne
eksperymenty, a my nie; trzymajcie się z Zachodem!". Piłsudski uważał, że
spośród partii rosyjskich tylko jedni socjaliści-rewolucjoniści wyznawali za-
wsze zasadę samostanowienia narodów. Dlatego z nimi współpracował do
czasu pierwszej wojny światowej nad obaleniem ustroju carskiego. Podejrze-
nia jego, co do imperializmu bolszewików okazały się słuszne niemal natych-
miast po rewolucji październikowej.
  Jak już wspominałam, urządzaliśmy w Belwederze przeważnie raz na
miesiąc herbatki towarzyskie. Mąż lubił te przyjęcia. Miał okazję porozma-
wiania z wielu osobami i zobaczenia starych znajomych, którzy odwiedzali
nas wtedy dość licznie. Swobodny styl herbatki dawał sposobność do miłej
pogawędki z dużą ilością ludzi i stwarzał bardziej domową atmosferę. Jakże
inny był nastrój na oficjalnych obiadach, których nie lubiliśmy oboje z
mężem i nigdy sami nie urządzaliśmy.
  Na przyjęcia nasze, których koszt pokrywaliśmy zawsze z własnych fun-
duszów, zaproszeń pisemnych nie rozsyłaliśmy. Po prostu było wiadome, że
w jesieni i zimie przyjmowaliśmy w każdą pierwszą środę miesiąca. Bywali
u nas prócz osobistych znajomych, członkowie rządu, przedstawiciele kleru,
organizacji społecznych, oficerowie oraz członkowie ambasad zagranicznych.
Herbatki miały charakter prywatny i dlatego mieliśmy możność nie przyjmo-
wania ambasady rosyjskiej, aż do paktu o nieagresji z Rosją w 1923 r.
Dopiero po podpisaniu paktu mąż zgodził się na nawiązanie stosunków
towarzyskich. Pp. Owsiejenko złożyli nam wizytę. Ambasador Owsiejenko
był kiedyś socjaldemokratą i przed wojną prowadził w Dęblinie nielegalną
robotę rewolucyjną w wojsku. Znał on trochę język polski i stosunki w
Polsce. Odnosiłam wrażenie, że jego żona nie jest komunistką.
  Po ich wizycie w Belwederze musiałam ich rewizytować. Pojechałam
sama do poselstwa rosyjskiego. Weszłam tam z pewnym uczuciem lęku.
Przeprowadzono mnie przez kilka dużych, bardzo nieprzyjemnych pokojów,
prawie nieumeblowanych, aż wreszcie wprowadzono do brzydkiego ponurego
salonu. Zabawiłam u pp. Owsiejenko przeszło dwie godziny. Oboje przyjęli
mnie bardzo serdecznie. P. Owsiejenko nie ukrywała, że jest bardzo rozcza-
rowana do obecnego ustroju w Rosji, mąż jej przytakiwał i dawał do zro-
zumienia, że czego innego spodziewał się od ustroju komunistycznego.
Wkrótce potem ambasador Owsiejenko został odwołany do Moskwy. Doszły
mnie wiadomości po jakimś czasie, że został aresztowany i zesłany w głąb
Rosj i.
  Na jednej z naszych herbatek zwróciło moją uwagę, że wielu oficerów
legionowych udekorowanych jest krzyżami, natomiast PPS-owcy nie mają
żadnych odznaczeń za swoją nieraz długą i równie ofiarną pracę bojową.
  Przypomniało mi się, jak znajomi panowie obnosząc dumnie swoje ordery
żartowali, że odznaczenia dla mężczyzny są jak biżuteria dla kobiety. Myślę,
że dużo prawdy jest w tym żarcie. Poruszyłam kiedyś tę sprawę w rozmowie
z płk. Adamem Kocem i zaproponowałam mu, aby podjął się razem ze

256



mną przeprowadzenia sprawy nadania odznaczeń PPS-owcom. Płk Koc zgo-
dził się pomóc mi w zorganizowaniu komisji weryfikacyjnej. Na pierwsze
zebranie zaprosiliśmy: gen. Kazimierza Sosnkowskiego, gen. Rydza-$migłe-
go, Walerego Sławka, Aleksandra Prystora, Wacława Jędrzejewicza, Ale-
ksandra Boernera i Leona Wasilewskiego. Do mojego projektu odznaczenia
PPS-owców, głównie Bojowców, inni dodali równie pokrzywdzonych Peowia-
ków. Nowe odznaczenie miało nosić nazwę Krzyża Niepodległości. Wacław
Jędrzejewicz podjął się sekretarzowania. Rozpisaliśmy listy do znajomych
pepesowców i peowiaków z prośbą o podanie swoich życiorysów i przebiegu
pracy konspiracyjnej oraz nazwisk kolegów, zasłużonych w PPS i POW.
  Po przeprowadzeniu takich prac przygotowawczych zwróciliśmy się do
Pana Prezydenta i w rezultacie ukazał się dekret o Krzyżu i Medalu Niepod-
ległości, który wszedł w życie 5 XI 1930. Na przewodniczącego komisji
weryfikacyjnej wybraliśmy Walerego Sławka, który na tym stanowisku pozo-
stał aż do zakończenia naszych prac. W późniejszej fazie nadawania tego
odznaczenia sprawa wpłynęła do Sejmu, który wprc.#wadził kilka uzupełnień.
  Związek Legionistów zwrócił się wtedy o objęcie ich również odznacze-
niem Krzyża Niepodległości. Zgodzili się na to prawie wszyscy - nie było
sprzeciwu. Związek Walki o Szkołę Polską rozpoczął również starania o
odznaczenie. Wtedy zaczęły się gorące dyskusje. Wielu członków komisji
uważało, że walka o szkołę polską, nie była związana z dużym ryzykiem i
nie może być porównania z organizacjami bojowymi i walką o niepodległość.
Ostatecznie jednak wniosek o włączenie Związku Walki o Szkołę Polską
przeszedł niewielką większością głosów. Z początku pracowaliśmy zgodnie,
ale później wystąpiły pewne tarcia i antagonizmy, ujawniły się wzajemne
niechęci. Legioniści i Peowiacy uważali, że ich rola była ważniejsza i nie
chcieli w pełni uznać pracy bojowej PPS. Pepeesowcy ze swej strony prote-
stowali gorąco przeciw nadawaniu odznaki członkom endeckiego Związku
Walki o Szkołę Polską. Na znak protestu pepeesowiec Leon Wasilewski
wycofał się z komisji weryfikacyjnej. Członkowie dawnej Frakcji Rewolucyj-
nej "Wojtek" Malinowski i p. Konstancja Jaworowska nie poparli go i nadal
z nami współpracowali. Mimo tych nieporozumień wszyscy odznaczeni z
dumą nosili swoje Krzyże i Medale Niepodległości, nie wyłączając p. Wasi-
lewskiego. Trzeba było nawet przedłużyć okres nadawania odznaczenia, gdyż
z kół PPS-u nadeszły listy, iż wielu zasłużonych robotników prosi jeszcze o
rozpatrzenie podań.
  Po ostatecznym zakończeniu prac komisji weryfikacyjnej zostało nadane,
o ile mnie pamięć nie myli, około 30000 odznaczeń.
  Dom i praca w organizacjach wypełniały moje życie w czasie zimowych
miesięcy w Warszawie. Musiałam jednak niekiedy znaleźć czas na konieczne
w pewnych okolicznościach tzw. reprezentacje. Oboje z mężem nie lubiliśmy
oficjalnych przyjęć i rautów. Mąż jednak życzył sobie, abym bywała na
urządzanych od czasu do czasu obiadach u prezydenta. Szczególnie zawsze
podkreślał znaczenie Głowy Państwa. Dawniej chodziliśmy na przyjęcia ra-



Aleksandra Pitsudska - "Wspomnienia" - 17



zem - później w ostatnich latach czuł się często zbyt zmęczony pracą, ale
prosił, bym ja przynajmniej bywała regularnie na Zamku. Pana prezydenta
Mościckiego poznałam zaraz po pierwszej wojnie światowej, był wówczas
profesorem. W czasie swego pobytu w Warszawie złożył nam wizytę w
sztabie, gdzie mieliśmy prywatne mieszkanie przy biurze męża. Po objęciu
prezydentury prof. Mościcki odwiedził nas znowu tym razem w Sulejówku,
a pani Michalina Mościcka wkrótce po przyjeździe do Warszawy, opóźnio-
nym z powodu choroby, przyjechała również do Sulejówka. Był to początek
serdecznych, towarzyskich stosunków, które nas zawsze łączyły z rodziną
prezydenta.
  W tym okresie zarówno w Sulejówku, jak i w Belwederze, zaczęło się
do mnie zwracać mnóstwo osób z prośbami o pomoc w najrozmaitszych
zawiłych sprawach życiowych.
  Postanowiłam załatwiać choćby część tych próśb osobiście. Przez parę
tygodni przyjmowałam tych nieszczęśliwych od szóstej godziny do ósmej,
tj. do kolacji. Rozmowy nigdy się nie kończyły. Prośby były nie do załatwie-
nia, bo przychodzono ze sprawami, na które nie mogłam nic poradzić. Jak
np. mogłam pomóc żonie rejenta, która prosiła żeby Piłsudski kazał wypłacić
jej posag, który mąż jej roztrwonił, a z nią się rozwiódł. Z wielkim tupetem
przyjechała żona byłego pułkownika, a wówczas dyrektora banku z preten-
sjami, że mąż jej został niesłusznie aresztowany za nadużycia. Pokazała mi
długą listę przedmiotów z demobilu, które mąż jej sprzedał na własną ko-
rzyść. Pani ta nie mogła zrozumieć, że była to własność państwowa. Wyszła
ode mnie ogromnie rozgoryczona. Po paru tygodniach musiałam zlikwidować
ten rodzaj pomocy ludziom. Ale nadal przychodziła ogromna ilość listów
zarówno do mnie, jak i do męża z najrozmaitszymi prośbami i zażaleniami.
Było ich tak dużo, że nie mogłam załatwić ich wszystkich osobiście. Zwykle
więc cała korespondencja przechodziła albo przez ministerstwo, albo przez
kancelarię p. Aleksandra Prystora, który był w tym czasie Szefem Biura
Spraw Personalnych przy Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych. Biuro
to mieściło się w Belwederze w prawym skrzydle obok mieszkania prywat-
nego p. Prystora. W Ministerstwie Spraw Wojskowych, w gabinecie ministra,
pracowała p. Iłłakowiczówna, której zadanie polegało na załatwianiu tej
korespondencji z podaniami o pracę, zapomogi itp. Ona sama bez porozu-
mienia z mężem musiała na nie odpowiadać, przy czym obowiązkiem jej
było natychmiastowe odsyłanie za pokwitowaniem załączonych dokumentów.
Z funduszu dyspozycyjnego ministra spraw wojskowych miała do dyspozycji
100 złotych miesięcznie na rozdawanie zapomóg. Jeżeli wśród korespondencji
trafiały się listy prywatne do mnie, odsyłała je natychmiast do adiutantury.
To samo działo się z listami prywatnymi do mego męża, które adiutanci
oddawali mężowi do rąk własnych.
  Wspominam o tym specjalnie dlatego, że p. Kazimiera Iłłakowiczówna
uważana była powszechnie za osobistą sekretarkę mego męża i z tego tytułu
zapraszana była do wygłaszania odczytów i wypytywana przez ciekawych

258



     o szczegóły z #ycia osobistego Marszałka. Mąż poznał p. Iłłakowiczównę i
" jej siostrę p. Barbarę Czerwijowską przed pierwszą wojną światową w okre-
# sie gdy p. Czerwijowska, wówczas jeszcze nie zamężna studentka, mieszkała
i u pierwszej żony mego męża, Marii Piłsudskiej.
#      Po wojnie, gdy mąż był Naczelnikiem Państwa p. Iłłakowiczówna zwró-
     ciła się przez adiutanta z prośbą o pomoc w uzyskaniu posady. Niestety, w
     tym momencie mąż musiał odpowiedzieć odmownie, gdyż w tym czasie
     kończył swoje urzędowanie, ale obiecał, że będzie o niej pamiętał. Po 26 r.
     dowiedzieliśmy się, że p. Czerwijowska straciła męża i była w ciężkich
     warunkach materialnych. Odszukaliśmy obie panie, które odwiedziły nas
     w Sulejówku. W tym czasie powstał problem korespondencji, o którym
'    wsůpomniałam i p. Iłłakowiczówna wkrótce zainstalowała się na nowej po-
     sadzie w gmachu Ministerstwa, gdzie był wolny etat sekretarki Minister-
I    stwa Spraw Wojskowych. Nie widywaliśmy się całymi miesiącami za wy-
     jątkiem zebrań towarzyskich, na których wraz z innymi urzędnikami i
# znajomymi bywała w Belwederze. Po śmierci męża p. Iłłkowiczówna
I zwróciła się do mnie z prośbą o zaświadczenie, że nigdy nie była pry-
# watną sekretarką Marszałka. Przypuszczam, że zależało jej na zatrzyma-
     niu swojej posady w ministerstwie.
       P. Iłkowiczówna wydała na parę lat przed wojną żywo w Warszawie
     komentowane wspomnienia pt. Ścieżka obok drogi*, którymi spowodowała
     P. M. J. Wielopolśką do napisania dowcipnej książeczki Pliszka w jaskini
,    Iwa**.
#      Jeszcze jedną organizacją do której należałam była Unia Obrończyń
     Ojczyzny, która została zorganizowana jeszcze przed 1926 r. na wzór między-
     narodowego FIDAC (Federation International Des Anciens Combatants).
     Miała ona za zadanie utrzymanie łączności między dawnymi kombatantami
#    pierwszej wojny światowej. Powstały oddzielne koła, wiążące organizacje
     męskie i kobiece.
       Wszystkie polskie stowarzyszenia, których członkinie pracowały w służ-
     bach pomocniczych dla wojska od czasu Legionów postanowiły wstąpić do
     U00: Związki Strzeleckie, Drużyny Strzeleckie, Kurierki I Brygady, 2 Legia
'    Kobieca, Liga Kobiet, Koło Polek, POW, POW-KN 3, SPIO, czyli tak
     zwane Śpioszki* i Wileńska Pómoc Żołnierzowi. Później dołączyły powojen-
     ne pokrewne organizacje: Przysposobienie Kobiet do Obrony Kraju, Rodzina
     Wojskowa, Strzelec. Koła zagraniczne żeńskiego FIDAC głównie zajmowały
     się opieką nad inwalidami wojennymi. W Polsce istniał dobrze funkcjonujący
     Związek Inwalidów i zapewniona była opieka państwowa tak, że niewielkie
     miałyśmy pole do działania w tej dziedzinie.


     * Kazimiera Iłłakowiczówna, Ścieżka obok drogi, Warszawa 1938.
     ** M. J. Wielopolska, Pliszka wjaskini Iwa, Warszawa 1939.
     *** "Śpioszki" od skrótu SPIO. Sekcja Propagandy i Opieki. Byt to oddział kobiecy przy
     Sztabie Głównym, zajmujący się opieką i oświatą w wojsku.

                                                     259



  Ku mojemu żalowi, panie zrzeszone w U00 mało interesowały się opieką
społeczną. Udało mi się jednak zachęcić je do zorganizowania szkoły pomo-
cnic domowych dla bezrobotnych dziewcząt. Wiele dziewcząt nie mogło zna-
leźć zajęcia wskutek braku przygotowania w jakimkolwiek kierunku. Szkołą
zajęła się p. Arturowa Śliwińska. Zarząd miejski oddał nam do użytku stary
domek na peryferiach Warszawy. W domku tym, po wyremontowaniu i
odpowiednim przystosowaniu, odbywały się kursy gotowania. Rezultaty były
bardzo zadowalające. Świadectwo szkoły, gwarantujące posiadanie elemen-
tarnych wiadomości z gospodarstwa domowego ułatwiało dziewczętom otrzy-
manie pracy lepiej płatnej.
  Jedną z głównych aktywności FIDAC były doroczne zjazdy, zawsze w
coraz to innym kraju. Zjazdy miały na celu wzajemne zbliżenie się i zapo-
znanie z kulturą i dorobkiem poszczególnych państw.
  U00 wysyłała zwykle na zjazdy dwie delegatki, sekretarkę i jedną z
wybranych pań z zarządu. Najczęściej jeździła p. Wanda Pełczyńska i p. Jad-
wiga Bartel de Waydental. Na zjazd do Stanów Zjednoczonych wyjechały
trzy panie: p. W. Pełczyńska, p. Maria Żdziarska-Zaleska i p. Mazaraki.
Trzy te delegatki harmonijnie reprezentowały naszą Unię, mimo iż należały
do różnych odłamów politycznych.
  Na zjazd do Rumunii delegowana była p. Halina Nieniewska, która
podobno oczarowała wszystkich wspaniałą francuszczyzną i rozległymi wia-
domościami z dziedziny historii. P. Nieniewska była kiedyś słuchaczką Sor-
bony, a w Polsce wykładała język francuski w szkołach średnich.
  Ja sama, mimo że byłam przewodniczącą U00 na zjazdy międzynarodo-
we nie jeździłam. Oprócz względów czysto rodzinnych powstrzymywał mnie
zawsze wrodzony lęk przemawiania do dużej ilości nieznanych osób.
  Zorganizowałyśmy kiedyś odczyt wygłoszony przez dwie Francuzki pod
tytułem: "O kobiecie francuskiej". Prelegentkami były dwie generałowe:
pani Malferre i pani Marcel Heraud. Odczyt odbył się bardzo uroczyście,
przybył premier i paru ministrów oraz ambasador francuski w otoczeniu
członków ambasady.
  W 1937 r. odbył się międzynarodowy zjazd FIDAC w Warszawie, na
którym musiałam przewodniczyć. W prezydium zasiadały także: Augusta
Lady E. Spencer Churchill i Belgijka ks. De Merode. Członkinie Zjazdu
zaproszone były na herbatkę popołudniową przez p. ministrową Poniatow-
ską. Ja również przyjęłam je u siebie. Ciekawy odczyt wygłosiła Czeszka,
której nazwiska, niestety, nie pamiętam, na temat szkolnictwa w Czechach.
O szkolnictwie w Polsce mówiła p. Halina Nieniewska.
  Ze zjazdem tym był związany pewien epizod polityczny. Delegatka z
Czechosłowacji p. Elszlegerowa, przyjaciółka Benesza, zwróciła się do mnie
z prośbą o wyjednanie audiencji u ministra Becka. Twierdziła, że przywiozła
bardzo ważne, nieoficjalne polecenia wprost od Benesza i zapewniała mnie
o wielkiej przyjaźni z jego strony dla Polski. Z początku odmówiłam, gdyż
uważałam, że FIDAC był organizacją apolityczną.

260



  P. Elszlegerowa jednak nie przestawała nalegaE, podkreślając ważność
swojej nieoficjalnej misji. Wobec tego doczekałam końca zjazdu i gdy już
wszyscy rozjechali się, skomunikowałam się z min. Beckiem, który p. Elszle-
gerową przyjął. Dlaczego przyjaciółka Benesza nie mogła skorzystać z drogi
oficjalnej i załatwić audiencję przez swego posła - nie wiem. Nie chciałam
wtedy pytać ze względu na poufność sprawy. Epizod ten wspominam jako
szczególnie interesujący, gdyż stośunki nasze z Czechami były chłodne w
tym czasie i oficjalnie Czesi żadnych przyjaznych gestów w naszą stroną nie
robili.
  Długoletnim przewodniczącym międzynarodowej organizacji FIDAC i
Unii Obrońców Ojczyzny był gen. Roman Górecki. Praca w FIDAC pochła-
niała prawie cały jego czas wolny od pracy służbowej. Piłsudski, który
ogromnie go cenił jako bardzo zdolnego organizatora, uważał, że zdolności
jego jako przewodniczącego będą bardziej przydatne na terenie polskim,
niż w tej organizacji międzynarodowej, której poświęcać musi dużo czasu i
energii z niewielką korzyścią dla Polski. Mąż polecił mi, bym zakomuniko-
wała generałowi jego opinię.
  Wobec tego, że wymieniałam adiutantów, którzy pracowali w Sulejówku,
muszę też wspomnieć o adiutantach, szczególnie tych, którzy pełnili służbę
w Belwederze, gdyż najlepiej ich znałam.
  Adiutantów wyznaczał gen. Wieniawa Długoszowski. Trzeba przyznać,
że Wieniawa wybierał na ogół bardzo trafnie. Byli to ludzie, abstrahując
od ich wartości wojskowych, delikatni i dyskretni. Adiutantura mieściła się
z konieczności tuż obok naszego mieszkania i siłą rzeczy oficerowie pełniący
służbę, brali poniekąd udział w naszym życiu prywatnym.
  Nieraz mieli utrapienie z naszymi córkami, które stale wpadały do adiu-
tantury pożyczyć ołówki i papier do rysowania. Mjr Remigiusz Grocholski
robił im śliczne rysunki, a mjr Wenda zawsze miał coś zabawnego do opo-
wiedzenia. Mąż żartował zawsze z dziewczynek i ułożył nawet wierszyk,
który zaczynał się od słów: "Adiutanty są szarmanty, każdy mi ołówek da".
Adiutanci w Belwederze mieli cięższą służbę niż ci, którzy pełnili dyżury w
Inspektoracie. Ruch interesantów był większy i nawet, gdy mąż szedł do
biur Inspektoratu, zajęcia mieli dostatecznie dużo, a po zabójstwie Koryzmy
pełnili służbę także w nocy. Z dawnych lat pamiętam w Sulejówku S. Hart-
mana, w Warszawie - mjra Bielskiego, kpt. Vacret, kpt. Pacholskiego,
kpt. Parczyńskiego, a ostatnio przez długi okres adiutantowali mjr K. Busler
i mjr Miładowski. W 1935 r. przybył jeszcze mjr Hrynkiewicz.



                 ŻYCIE RODZINNE

  Dzieci wychowywałam sama bez bon. Mąż tylko je psuł i rozpuszczał.
O naszym życiu rodzinnym opowiadałam przed laty pani Jehannie M. Wie-
lopolskiej, która opisała to w swojej książce, mówiącej o mężu i jego sto-
sunkach do dziewczynek*. Mąż żywo interesował się ich postępem w naukach
i w sposób bardzo delikatny sprawdzał ich wiadomości, nabyte w szkole.
Dziewczynki uczyły się w gimnazjum p. Szachtmajerowej. Bawiło go ogro-
mnie pisemko wydawane przez uczennice tego gimnazjum.
  Pamiętam jak zaśmiewał się z dowcipów, umieszczonych w nim po lotni-
czym zwycięstwie Bajana.
  "W kancelarii - pisała "Koniczynka## - projektowano dać nam niżej
wyliczone tematy na lekcje. Z przyczyn dotychczas niewyjaśnionych, plany
te nie zostały zrealizowane. W każdym razie nie stało się to z powodu braku
zgody z naszej strony. A więc:
                       Polski
Bajan jako taki, a jeśli nie jako taki, to jaki? i dlaczego? Skarżyński w
literaturze murzyńskiej.
                      Historia
Co by zrobił Napoleon, gdyby był Bajanem?
                       Łacina
Magna Charta samolotatis Bajanus fruwanus Erwudus et zwyciężanus.
                     Matematyka
Postępy i ciągi, a pociąg do Bajana i Pokrzywki względem - nieskończoności.
                       Fizyka
Bajan jako ciało najbardziej lotne".
  Jak już wspomniałam imieniny męża, moje i dzieci były zawsze w naszej
rodzinie wielkim świętem. O ile to było możliwe, on sam najchętniej zaku-
pywał prezenty dla nas. Po sprawunki wybierał się z audiutantem, a czasem
z którąś z solenizantek, o ile prezent nie miał być niespodzianką. Stosował


* M. J. Wielopolska, Marszalek w życiu codziennym, Warszawa, s. 77

262



ją często, bo fakt niespodzianki zwiększał zawsze radość. Towarzyszący mu
adiutant zajmował się rachunkami, gdyż mąż nie lubił nosić pieniędzy.
  Jednego roku moje imieniny wypadały w czasie, kiedy był w Genewie,
w sprawie Litwy. Mógł więc tylko wysłać depeszę z życzeniami. Wzruszona
byłam później dowiedziawszy się, że mimo tylu spraw, które w tym czasie
miał na głowie, w dniu tym zwierzył się jednemu dziennikarzowi, jak mu
jest przykro, że wskutek spóźnienia powrotu nie będzie mógł złożyć życzeń
"swojej pani" osobiście.
  Po jegn. powrocie otrzymałam śliczne prezenty, z których najmilej wspo-
minam patefon i płyty Fleta. Była to moja ulubiona kołysanka. Grywałam
czasem do snu dzieciom kołysanki na fortepianie. Mąż lubił ich słuchać,
chociaż sam nie był muzykalny.
  23 czerwca wypadają imieniny Wandzi. Któregoś roku mąż był w tym
czasie na kuracji w Druskiennikach, a ja z dziewczynkami byłam w Sulejó-
wku. Wandzia martwiła się zawczasu, że na imieninach nie będzie Tatusia.
W wilię tego dnia przyjechała do nas serdeczna przyjaciółka naszej rodziny,
Halina Sujkowska, nasza kochana "Ciocia Hala". Przywiozła list od męża
z życzeniami dla Wandzi, przesłany na jej ręce z prośbą aby rano, w dniu
imienin położyła ten list przy śniadaniu pod jej talerzyk. Dziewczynki jadły
tego dnia śniadanie tylko z ciocią Halą, gdyż sama czułam się zmęczona i
zostałam u siebie w pokoju. Wandzia wpadła do mnie podniecona, mówiąc,
że dostała list-łamigówkę, pisaną dużymi literami drukowanymi, rozrzucony-
mi w rozmaite esy-floresy. Wynikało z tego listu, że jeden pan jęczy i
szlocha, nie mogąc przyjechać na jej imieniny. Oczywiście, domyśliła się od
razu, że to Tatuś ten list przysłał. Po krótkiej chwili radości zaczęła się
martwić, bo przecież ten list oznaczał, że Tatusia na imieninach nie będzie.
Do pokoju przyszła również i Jagusia. Pokiwała główką i pocieszała starszą
siostrę: "Nie martw się - mówiła - masz jeszcze cały dzień przed sobą, a
po Tatusiu wszystkiego można się spodziewać". Po obiedzie nagle usłyszeliś-
my znany stukot zajeżdżającego samochodu. Dziewczynki wybiegły do ogro-
du. Rzeczywiście przed domem stał samochód, a w nim Tatuś. Radość nie
miała granic dla nas i dla znajomych, którzy przyjechali na imieniny Wandzi
i nie spodziewali się spotkać męża.
  W roku 1934 jesień była mokra i pochmurna. Na Wileńszczyźnie przyszły
już przymrozki w październiku, ale nie zdążyły jeszcze zamrozić ostatnich
kwiatków. Jagoda miała szczególny sentyment do Pikieliszek, gdzie corocznie
spędzaliśmy wakacje z Tatusiem. Ażeby zrobić Jagodzie przyjemność, mąż
poprosił bratanicę swoją, córkę Adama Piłsudskiego, która mieszkała w
Wilnie o przywiezienie do Warszawy bukietu tych właśnie ostatnich kwiatków
pikielskich.
  Nuncjusz papieski Marmaggi opowiadał mi, że gdy bywał na audiencjach
u Marszałka i zauważył, że jest w niezbyt dobrym humorze wówczas skiero-
wywał rozmowę na żonę i dzieci. Marszałek natychmiast się ożywiał i już
kontynuował rozmowę w pogodnej atmosferze. Węzły rodzinne znaczyły dla

                                                263



niego wiele. Kiedy pisałam te wspomnienia zapytałam córek: co mam napisać
o ojcu ?
  Wanda powiedziała: "Musisz mamusiu napisać o tym, że był wesoły i
j ę             ę "
  ak cz sto śmiał si z nami. Jagoda, młodsza, dodała: "i to, że tatuś właśnie
pobudzał nas do śmiechu".
  Tak, to prawda. Wesołość była nieodłączną cechą jego natury. Nawet
w najcięższych sytuacjach potrafił zdobyć się na humor. Dom w Sulejówku
rozbrzmiewał śmiechem ilekroć dzieci znalazły się razem z ojcem. Godzinami
nieraz opowiadał im bajki i swoje przygody, kiedy były jeszcze małe i trud#o
było wieczorem położyć dzieci do łóżka. Mąż miał życie tak bogate, że w
każdej chwili mógł zacząć opowieść bądź to z zesłania na Syberii, bądź to
ze swej podróży do Japonii, a gdy dzieci były nieco starsze, opowiadał im
nie o grozie wojny, lecz o swej wielkiej przygodzie w Legionach, pokazując
im wspaniałe typy swych towarzyszy broni, ich humor i beztroskę. Naślado-
wał swych chłopców i starsze osoby, z którymi się kiedykolwiek zetknął czy
to na wojnie, czy gdzie indziej, tak udatnie, że dzieci pokładały się ze
śmiechu.
  Dzieci uwielbiały ojca. Mimo wielkiej różnicy wieku - był już po pięć-
dziesiątce, kiedy one przyszły na świat - panowało między nimi zawsze
doskonałe wzajemne zrozumienie; mąż umiał dostroić się do mentalności
dziecka, każdego dziecka. Nawet najbardziej nieśmiałe zbliżało się do niego
z ufnością. Ta miłość do dzieci stanowiła jedną z jego głównych cech.
Przejawiała się w niej najlepiej jego miłość do człowieka i do narodu#
budował Polskę nie tylko dla swego pokolenia, ale i dla tych, co przyjść
miały po nim. A radosny śmiech dzieci był dla niego najcenniejszą zapłatą
za trudy i mękę życia.
  Wczesnej jesieni 1924 r. firma gramofonowa w Warszawie zwróciła się
do męża z prośbą o nagranie dwóch jego przemówień. Mąż zgodził się na
to mówiąc, że drugie będzie lepsze; będzie mógł w nim poprawić błędy
pierwszego. Oczywiście firma spodziewała się przemówienia na temat pań-
stwowy lub historyczny. Ale mąż mówił o dzieciach. Lubię bardzo tę płytę,
bo tak dużo mówi o cechach charakterystycznych męża; podaję ją w całości:
  "Stoję przed jakąś dziwną trąbą i myślę, że głos mój ma się oddzielić
ode mnie i pójść w świat beze mnie, jego właściciela. Zabawne pomysły
mają ludzie! Doprawdy, trudno się nie śmiać z tej dziwnej sytuacji, w której
nagle głos pana Piłsudskiego się znajdzie. Wyobrażam sobie tę zabawną
chwilę, gdy jakiś ananas korbą nakręci, śrubkę naciśnie - i jakaś trąba
zamiast mnie gadać zacznie. Ciekawe! Chciałbym widzieć wtedy zebrane
dzieci, do których trąba ludzkim głosem gada. A gdy pomyślę, że wśród
tych dzieci nagle znaleźć się mogą moje własne, które na pewno pomyślą,
że tatuś z nimi gdzieś za trąbą w chowanego się bawi, pusty śmiech mnie
bierze, że ten biedny mój głos, ode mnie oddzielony, przestał nagle być
moją własnością, i należy już nie wiem do kogo, nie wiem do czego: do
trąby, czy do jakiegoś akcyjnego towarzystwa. Najzabawniejsza jest jednak
264



myśl, że kiedy mnie już nie będzie, głos pana Piłsudskiego sprzedawany
będzie za trzy grosze gdzieś na jarmarkach, prawie na funty, jak pierniki,
prawie na łuty, jak jakie cukierki.
  Powiadają, że to jest uwiecznienie. Gdy więc moja pusta myśl łączy tę
trąbę z wiecznością, chciałbym zastrzec, by głos ten jeden piękną prawdę
krzyczał: prawdę o śmiechu.
  Żywiołem szczęścia jest śmiech. A im bardziej jest pustym i szczerym,
im bardziej nazywamy go dziecinnym, tym więcej jest w nim nieba na ziemi.
  Umiałem, jak dobry żołnierz, śmiać się wesoło, gdy życiu niebezpieczeń-
stwo groziło. I gdy przed tą maszynką stoję, wciąż mnie jedna myśl prześla-
duje, bym mógł uwiecznić nie głos, lecz śmiech.
  Śmiać się na zamówienie nie umiem, lecz powiem panom jedną uwagę
o śmiechu.
  Witaliśmy Polskę odrodzoną nie dźwięcznym śmiechem odrodzenia, lecz
jakimś kwasem śledzienników i jakąś zgryźliwością ludzi o chorych żołąd-
kach. Więc głosem z trąby błagam: matki i ojcowie, gdy sami śmiać się nie
możecie, w kąt rzućcie instrumenty pedagogiczne, gdy wesoły srebrny dzwo-
nek roześmianych buziaków dziecinnych w waszych domach się rozlega.
Niech się śmieją polskie dzieci śmiechem odrodzenia, gdy wy tego nie umie-
cie! A gdy wam teraz do śmiechu już usta się układają, śmiejcie się dowoli,
gdy ja z tej trąby was żegnam pustym, dziecinnym, żołnierskim śmiechem
i słowem : do widzenia ! " *.
  Mąż, gdy zrzucał z siebie na chwilę odpoczynku ciężar obowiązków i
odpowiedzialności zmieniał się nie do poznania. Młodniał, był wesoły, po-
godny. Już w pierwszych latach, kiedy rosnąca odpowiedzialność, popular-
ność i sława zaczęły go oplatać pisał w liście do mnie: "Nieraz złość mnie
bierze, że jestem gorszym niewolnikiem swego wojskowego otoczenia, niż
każdy mój podwładny. Bo oni zależą ode mnie, a ja od wszystkiego co
mnie otacza. I z zazdrością myślę o tych czasach, gdy swobodny jak ptak
bujałem po kolejach i nieskrępowany mogłem być, choć chwilami nie panem
komendantem, a zwyczajnym Ziukiem psotnikiem...".
  Czasem jeździliśmy do ukochanego przez męża Wilna na kilka dni, aby
być na wielkim dorocznym odpuście, który się odbywał 4 marca. Odpust
ten znany był na całej Wileńszczyźnie pod nazwą "Kaziuki", bo związany
był z dniem śmierci św. Kazimierza, patrona Litwy. Uroczyste nabożeństwo
odbywało się w Katedrze, a po nabożeństwie ogromna fala ludzka spływała
na Plac Łukiski, gdzie odbywał się ten wielki jarmark. Już w wigilię tego
dnia i w sam dzień odpustu od samego świtu ciągnęły długimi szeregami,
powoli, wozy naładowane różnym towarem. Snuły się traktami: lidzkim,
oszmiańskim, niemenczyńskim i innymi, zgodnie z tradycją utrwaloną od
bardzo wielu pokoleń. Mieszkańcy odległych wiosek i osiedli jechali na
odpust i po zakupy nieraz na cały rok. Czego tam nie było? Beczki dębowe,

* Op. cit, t. VIII, s. 48-49
                                                265



balie, stolnice, łyżki, cudne samodziały, płótna, gliniane garnki, drewniane
cacka dla dzieci, suszone grzyby, zioła, suszone żmijki, które zmielone na
proszek miały jakoby leczyć chorych na gruźlicę. Ale przede wszystkim
pełno tam było smorgońskich obwarzanków na sznurkach, pierników polu-
krowanych w różne kolory i serc piernikowych różnej wielkości, lukrowanych
na czerwono.
  Co roku, jeżeli w tym czasie nie byliśmy w Wilnie, rodzina wysyłała z
jarmarku wianek obwarzanków i serca z piernika oraz palemki wielkanocne:
Gdy mąż był w tym czasie w Wilnie sam chodził na jarmark, robił zakupy
i rozdawał czerwone serduszka. Sam też pokazał córkom jarmark, kiedy już
podrosły.
    Mąż skorzystał z przysługującego mu prawa do bezpłatnego wojskowego
nadziału ziemi. Otrzymał wówczas resztówkę Świątniki niedaleko Wilna, ale
chciał mieć miejsce odpoczynku dalekie od gwaru, szosy i kolei. Kiedy więc
przeprowadzono w Świątnikach pod samym prawie domem szosę, nie chciał
tam jeździć. P. Milicerowa, która była członkiem Komitetu Daru dla Mar-
szałka, zaproponowała, by Komitet postarał się o zamianę tej działki na
inną, mianowicie na Pohulankę w Druskiennikach. Mąż nie zgodził się na
to, twierdząc, że dopóki musi brać kąpiele w Druskiennikach, będzie tam
jeździł, ale odpoczywać woli na szczerej wsi, daleko od miasta i ruchu. Ja
w tym mokrym klimacie gorączkowałam.
  Mąż chciał mieć kawałek ziemi nad jeziorkami Zielonymi. Zielone jeziora
zostały dlatego tak nazwane, że w lecie rozwijają się na jego dnie wodorosty,
które nadają wodzie zabarwienie fascynująco zielone. Okolica jest przepię-
kna. Góry pokryte są sosnowym lasem z przebłyskami białych pni brzóz i
jarzębiny. Min. Staniewicz znalazł resztówkę nad samym jeziorem. Oglądnę-
łam ją zaraz. DOm był malutki, a droga przechodziła bardzo blisko ganku.
Niestety resztówka ta, ze względów bezpieczeństwa nie nadawała się do
zamieszkania. Musiałam odmówić. Wówczas p. Staniewicz wynalazł inny
ośrodek z dużego klucza, rozparcelowanego, Pikieliszki. Mąż zgodził się i
aby otrzymać jak najwięcej ziemi namówił mnie, bym skorzystała z przysłu-
gującego mi prawa wojskowego nadziału ziemi; w ten sposób powiększyłam
naszą własność. Dom był zrujnowany, w niektórych pokojach złożone było
ziarno, dach przeciekał, więc kiedy przychodziły ulewy musiałam podstawiać
miski i wiadra. W sadzie było mnóstwo drzew suchych. Zaraz po zamiesz-
kaniu zajęłam się reperacją dachu i oczyszczeniem ogrodu z suchych drzew.
W ciągu tygodnia dach został naprawiony, a suche drzewa wycięte. Ksiądz
biskup Bandurski poświęcił nam dwór.
  Mąż uważał, że powinniśmy jak najintensywniej wykorzystywać nasz ur-
'lop i jak najdłużej przebywać na świeżym powietrzu. Zrobił nam niespodzia-
nkę, każąc wybudować w ogrodzie w Pikieliszkach dwie altanki. Uważał
że w pobliżu domu nigdy nie ma tak świeżego powietrza jak w środku ogrodu
owocowego. Ogród ten, w którym pozasadzałam nowe drzewka, bo starych
drzew zostało bardzo niewiele, był prześliczny. Otaczały go ze wszystkich
266



stron cieniste aleje, z jednej z samych gęsto sadzonych lip, które tworzyły
cudowne gotyckie sklepienie, nastrajając do modlitwy; z drugiej ciągnęła
się aleja z modrzewi; trzecia strona nad samym jeziorem, była pod ochroną
Towarzystwa Opieki nad Przyrodą. Tworzyły ją stare lipy; kasztany, jawory,
klony, dęby, jarzębiny i topole; gałęzie ich nurzały swe liście w jeziorze.
Mąż kazał wybudować altankę na samym brzegu jeziora.
  Pewnego dnia postanowił, że trzeba poznaczyć nasze kaczki. Chciał wie-
dzieć, gdzie powędrują w zimie i czy powrócą wiosną do rodzimych Pikieli-
szek. Zdecydowaliśmy uszyć kaczusiom kryzki z czerwonego materiału, żeby
z daleka można je było rozpoznać. Zrobiliśmy próbę. Pastuszek złapał dwa
ptaki, z których jednemu włożyliśmy kryzkę i zamknęliśmy razem. Wydawało
się, że próba udała się; kaczki siedziały spokojnie nie zwracając uwagi na
nowy strój. Na drugi dzień mąż wypuścił je obie w kryzach na jezioro. I
tu zaczęło się zmartwienie. Stado nie przyjęło ich z powrotem do swego
grona. Biedne dwie kaczki pływały parę dni oddzielnie ciągle zdziobując
sobie nawzajem czerwone kryzki. Dopiero kiedy nie pozostało śladu z ma-
teriału, mogły powrócić do swoich.
  Mąż siadywał tam godzinami z zainteresowaniem obserwując dzikie ka-
czki. Opowiadał nam potem o ich zwyczajach i igraszkach. Wykupił prawo
polowania dokoła całego jeziora i w ten sposób stworzył rodzaj rezerwatu
dla kaczek. W swoich młodych latach brał udział w polowaniach, ale później
fascynowało go tylko obserwowanie przyrody i za zbrodnię poczytywana
byłaby najmniejsza krzywda wyrządzona ptactwu na jego jeziorze.
  Drugą niespodzianką w Pikieliszkach była łódka tego kształtu, co łodzie
na Syberii. Związek Sybiraków w Wilnie dał rysunek długiej wąskiej łódki,
z wiosłem kajakowym. Mąż uczył dziewczynki wiosłowania. Woził nas po
jeziorze, sam wiosłował, a ja sterowałam. Uczył je również pływania. W
Pikieliszkach założył "Towarzystwo Rzeczy Przyjemnych a niekoniecznie Po-
żytecznych". Do Towarzystwa tego należał on i dwie córeczki. Dorosłe
siostrzenice otrzymały przyrzeczenie, że zostaną przyjęte w poczet członków,
ale dopiero po rocznej próbie, która polegała na zasłużeniu się Towarzystwu.
Mąż w Pikieliszkach naprawdę wypoczywał. Siedział od rana na werandzie,
a po przeczytaniu gazet szedł nad jezioro do swojej altanki. Po obiedzie
jeździł łódką, albo szedł na cypel nad jeziorem, gdzie funkcjonowało towa-
rzystwo przez niego założone. Potem czytał i studiował, przeważnie historię
wojen.
  Prof. dr Januszkiewicz, który go leczył, był niepomiernie zdziwiony, że
znalazł go po tych wakacjach w tak dobrym zdrowiu. Tego lata przez kilka
tygodni urlopu nie załatwiał żadnych spraw państwowych, nie przemęczał
się, bo się nie irytował. Poprawa była rzeczywiście nadzwyczajna. Niestety,
nie zawsze tak było w innych latach. Któregoś roku postanowił zbadać, jak
funkcjonuje służba łączności. Zaczął więc telefonować do biur, a była to
niedziela. Nie znalazł w nich nikogo na dyżurze. Zirytował się niesamowicie.
Zaraz następnego dnia wyjechał do Warszawy, aby zaprowadzić porządek
                                                 267



w tej dziedzinie służby. Nie wpłynęło to, oczywiście, dodatnio na jego zdro-
wie. W czasie pobytu w Pikieliszkach nie wyjeżdżał nigdzie, nawet do Wilna.
Odwiedziliśmy tylko kiedyś gen. Żeligowskiego w jego mająteczku, a także
państwa gen. Dąb-Biernackich. W niedzielę zawsze przyjeżdżał brat męża,
Adam, z żoną i córką oraz siostra jego Zofia Kadenacowa, z córką.
  Gdy wyjeżdżaliśmy po wakacjach letnich z Pikieliszek mąż miewał kon-
ferencje ogólne ze mną i ze swoim bratem Adamem w sprawach gospodar-
skich resztówki. Szczegóły zostawiał nam. Uwagi, które robił były przewa-
żnie bardzo trafne. Mąż nie pozwolił mi sadzić kwiatów pod domem. Na
kwiaty wydzielony był tylko niewielki zagonek. Wszystko musiało iść pod
uprawę. Maliny rosły naprzeciwko werandy; weranda obsadzona była nie
winem dzikim, ale winoroślą, która dojrzewała późno w jesieni. Mąż twier-
dził, że w tak ubogim kraju jak Polska, każdy kawałek ziemi powinien iść
pod uprawę, ażeby nie trzeba było w kraju rolniczym sprowadzać zboża z
zagranicy. Gdy przyjeżdżałam do Pikieliszek, ja dawałam instrukcje rządcy.
Podczas naszej nieobecności dyspozycje dawał brat męża. W istocie był to
malutki kawałek ziemi, który wystarczał tylko na utrzymanie rządcy z rodzi-
ną, a nam dawał wytchnienie i przeżywienie w lecie, w czasie 6-tygodniowego
urlopu męża.
  Były to dla nas chwile prawdziwego odpoczynku.
  W Warszawie nie chodziliśmy do kina, bo nie było na to czasu, a także
dlatego, że za duża byłaby sensacja dla widzów. Ale w miesiącach zimowych
urządzano nam w niedzielę pokazy kinowe w Belwederze. Na te pokazy
przychodziły zwykle siostrzenice. C"'zęsto wyświetlane były wesołe komedie
amerykańskie. Mąż zaśmiewał się, gdy siostrzenice opowiadały jak się zapła-
kują w kinach podczas scen tragicznych. Kiedy więc na ekranie kina belwe-
derskiego miano pokazać dramat z życia Szopena, mąż poukładał na krze-
słach siostrzenic chusteczki dla otarcia łez. Na pokazy zapraszany był zawsze
Walery Sławek. Czasami przychodzili pp. Prystorowie, raz czy dwa, był gen.
Rydz-Śmigły. Po kinie goście zostawali na kolacji w naszym prywatnym
mieszkaniu. Gdy zapowiedziane było przyjście Sławka, zawsze musiały być
śledzie zapiekane z grzybami, bo była to jego ulubiona potrawa.
  Mąż lubił teatr. W okresie pracy konspiracyjnej często bywał na przed-
stawieniach. Lubił bardzo operę i śpiew. Szczególniej podobały mu się arie
z Carmen. Kiedy w początkowej fazie występów Kiepury słyszał go w Stra-
sznym dworze, przepowiedział mu dużą karierę.
  W ten tryb życia wdzierał się nieprzerwanie koszmar ohydnych plotek o
mężu i koszmar niepokoju o dzieci i męża. Ciążył on na moim życiu. Także
i po maju 1926 r. otrzymywałam anonimy grożące, że Marszałek zostanie
zgładzony, jeżeli nie ustąpi ze swego stanowiska. Zapowiadano, że jeżeli
pojedzie na zjazd legionistów do Wilna, kula go nie ominie. Na zjazd poje-
chaliśmy, ale umówiliśmy się z mężem, że w powozie jadąc ze stacji, ja
usiądę po tej stronie, po której zwykle siadają mężczyźni, a on po stronie
przeciwnej. Taka sytuacja, nieprzewidziana przez zamachowca, może go zdez-
268



orientować, a w takich wypadkach decydują sekundy. Dojechaliśmy szczęśli-
wie, zjazd odbył się spokojnie i bez wypadków wróciliśmy do Warszawy.
W 1928 r. pogróżki powtórzyły się znowu. Anonimy grożące śmiercią otrzy-
mywałam nie tylko ja. Otrzymał je również i brat męża Adam.
  Wspomniałam już o zamachu, przygotowywanym przez Jagodzińskiego
w r. 1930.
  W tym samym okresie zatrzymani zostali młodzi chłopcy, którzy chcieli
zrobić zamach na Piłsudskiego. Jak słyszałam, jeden z nich wyjawił sekret
i spisek wykryto. Skończyło się na tym, że chłopcom odebrano broń i kazano
wracać do szkoły: Nie oni byli winni, tylko ci, którzy ich do tego pchnęli.
  Także potwarz i plotka, rozsiewane z perfidią i wielką umiejętnością nie
dawały żyć ani mnie, ani rodzinie męża, ani naszym przyjaciołom. Opowia-
dano, że się rozwodzi i żeni z młodą osobą i porzuca niekochane dzieci.
Rozsiewano pogłoski, że mąż bije dzieci szablą. Bratanica męża, podczas
pobytu w Kossowie obracała się.w środowisku endeckim. W tym towarzy-
stwie dokuczano jej, że ma takiego stryja, który opuszcza dzieci i żonę dla
tej pani. Odpowiedź bratanicy brzmiała, iż wie od stryja, że raz tylko jeden
w życiu spoliczkował człowieka i to właśnie dlatego, że zarzucił mu, iż
opuścił dzieci.
  Nie mogę także pominąć milczeniem sprawy gen. Zagórskiego. Sprawa
ta w plotce obiegającej wtedy Warszawę była wiązana z imieniem mego
męża, który miał go zabić w Belwederze. Plotka była potworna, a podsycana
jest ciągle. Zagórski znikł przy przewożeniu go z więzienia, gdy miał być
sądzony za nadużycia. Kompromitował on swoich wspólników i oni mogli
być sprawcami jego ucieczki.
  Prawie jednocześnie z kół PPS-u kolportowano broszurę: Marszałek de
Lefaibre. Przy kolportowaniu broszury sugerowano, że Piłsudski jest obecnie
podobny do owego Marszałka, który w furii ciska kandelabrami w swoich
lokajów, zabija itd. Taką broszurę przysłano również mnie. Prosiłam mjra
Buslera, adiutanta męża, by sprawdził, kto ją wydał. Dwójka sprawdziła,
że z drukarni została odniesiona do jednego z PPS-owców. Wytoczyć sprawy
nie można było, ponieważ nazwisko "Piłsudski" nie było wyraźnie wymienio-
ne.
  Byli ludzie o wątpliwego gatunku etyce, którzy uważali, że nalepszą
metodą walki z przeciwnikiem politycznym jest obrzucenie go najohydniej-
szymi oszczerstwami. Łatwowierni, a żądni sensacji słuchacze powtarzali te
brednie dalej. Zdarzały się wypadki, kiedy motywem rozsiewania plotek nie
ůbyła walka polityczna, lecz osobista zazdrość.
  Były chwile, kiedy mąż odczuwał głęboki żal i kilkakrotnie dawał wyraz
nawet w publicznych wystąpieniach, że w tych plotkach nie oszczędzają jego
naj bliższej rodziny.
  Mąż przechodził nad oszczerstwami pozornie z zupełnym spokojem i nie
zwracał na nie uwagi. Radził mi, bym także nie przejmowała się plotkami
i nie okazywała wzburzenia. Uważał, że o to właśnie chodzi wszystkim

                                                269



   oszczercom i plotkarzom. Twierdził iż uspokoją się, jeżeli pokażemy po
   sobie, że to nas nic nie obchodzi.
     Mąż był ogromnie wyrozumiały. Wybaczał ludziom, twierdził, że czło-
  wiek może się mylić, popełniać błędy, ale trzeba dać mu możność poprawy.
  Wiem, że Austriacy oddali po wojnie swoje archiwum, dotyczące spraw
  polskich z aktami świadczącymi o zbytniej lojalności pewnych osób w stosu-
  nku do Austrii. Na polecenie męża została ta część dokumentów zniszczona
  bo dano mężowi słowo, że w wolnej Polsce zmienią swe postępowanie.
  Względy osobiste nie grały u Piłsudskiego żadnej roli, kiedy chodziło o
  powołanie kogoś na dane stanowisko. W takich wypadkach decydowała oce-
  na zdolności i przydatności kandydata. Szereg ludzi, którzy odegrali większą
  rolę i zajmowali wysokie stanowiska zawdzięczało to Piłsudskiemu, nawet
  wtedy, gdy w pewnym okresie stali na przeszkodzie jego planom: bo nie
  był mściwy i to co uważał za nieważne usuwał z pamięci. Wielokrotnie w
  życiu próbował rozpoczynać stosunki od nowa, zapominając o złych doświad-
  czeniach. Po maju, Piłsudski dowiedział się i sprawdził w kilku źródłach
  j ,
  ak to zwykle czynił, że w Stronnictwie Narodowym postanowiono zaprzestać
  atakowania go i zdecydowano, że nie będą mu przeszkadzać w pracy. Z
  walką o władzę zaczekają do jego śmierci. Mówił mi, że poradził wtedy
  jednemu z premierów, aby tekę ministra sprawiedliwości powierzył członko-
  wi tego stronnictwa, ale nie zajmującemu czołowego stanowiska w partii.
    W przyjaźni i stosunkach służbowych zachowywał Piłsudski wielką lojal-
ność. Bronił przyjaciół i podwładnych, gdy byli atakowani. Każdą taką spra-
wę przeżywał głęboko.
    Mąż tracił humor, gdy zaczynały się awanse w wojsku. Było to dla niego
połączone zawsze z dużą męką. Bał się kogoś skrzywdzić, nigdy nie awan-
sował za tak zwaną wysługę lat, jeżeli ten człowiek nie pogłębił swoich
wiadomości. Pewnym sprawdzianem umiejętności oficerów były gry wojenne,
do których mąż sam przygotowywał się zawsze bardzo starannie. Cieszył
się, gdy się przekonał, że oficerowie pogłębiają swoją wiedzę. Był surowy
w stosunku do starszych oficerów, gdy zauważył, że nie podają do awansów
swoich podkomendnych, którzy pracowali nad sobą.
  W 1933 r. czuł się zmęczony i zamierzał przekazać część pracy wojskowej,
a głównie awanse, które tak go wyczerpywały, komuś innemu. Był nawet
okres kiedy w ogóle chciał się z pracy wycofać i przejść na emeryturę.
Myślał o zamieszkaniu w Sulejówku na stałe. Wkrótce jednak poczuł się
znacznie lepiej, zima przeszła bez żadnej grypy i w 1934 r. postanowił nadal
pozostać na swym stanowisku.
  A jak szalenie wrażliwy miał organizm, świadczy to, że pod wpływem
emocji i zmartwień dostawał wysokiej temperatury. Tak było, kiedy został
zamordowany Bronisław Pieracki. Była to sobota, a w niedzielę mieliśmy
wyjechać do Pikieliszek. Wiadomość o jego śmierci przyszła w chwili, gdy
mąż po obiedzie wychodził do Inspektoratu. Był spokojny, opanowany, ale
wieczorem dostał wysokiej gorączki. Chciałam, abyśmy odłożyli wyjazd, lecz

270



mąż uparł się, żebym jechała sama z dziewćzynkami, a że on przyjedzie we
wtorek po południu, gdy opanuje gorączkę. Wyjechałam w niedzielę, a we
wtorek po południu mąż przyjechał. Temperatura rzeczywiście opadła.
  Wysoką temperaturę miał również po rozmowach z nuncjuszem Marmag-
gim, gdy musiał przeprowadzać trudne rozmowy o wpłatach przez Polskę
bardzo wysokiego świętopietrza w walucie złotej, co dla ubogiego państwa
było dużym obciążeniem.
  Miał bardzo wysoką temperaturę, a nawet stracił przytomność, gdy mu-
siał zerwać stosunki przyjacielski i towarzyskie z jednym ze swoich przyjaciół.
  Do wielkich jego przywiązań należało wszystko, co się łączyło z powsta-
niem 1863 roku. Do tego powstania nawiązywał współczesne dzieje Polski
i swoje prace w walce o niepodległość. W jego rodzinnym domu, jak w
wielu szczerze polskich domach, żyła podówczas świeża pamięć niedawnych
dni bohaterskich walk powstańczych. W czasie swego zesłania na Syberię,
Piłsudski zetknął się z Bronisławem Szwarce, byłym członkiem Komitetu
Centralnego, który po przebyciu więzienia od lat był tam wysiedlony. Szwar-
ce miał duży wpływ na kształtowanie się poglądów młodego, dwudziestole-
tniego Ziuka. Obaj bezdomni odbywali na dalekiej północy długie rozmowy
i dyskusje. Przyjaźń ich przetrwała wiele lat i po powrocie do Polski widywali
się nieraz we Lwowie.
  Piłsudski odnosił się do powstańców zawsze z wielkim szacunkiem. Uczył
się od nich, korzystał z ich doświadczeń. Stosunek do nich miał serdeczny,
synowski. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości weszło w zwyczaj, że
zawsze w rocznicę styczniową zapraszaliśmy powstańców na herbatę do Bel-
wederu. Schodzili się licznie, niektórzy z żonami. Zapraszaliśmy wtedy także
wiele innych osób, tak że zebrania bywały dość liczne. Mąż długo wtedy
rozmawiał z weteranami, wypytując ich o dawne wspomnienia.
  Po zgonie męża zachowałam tę tradycję i aż do wojny rokrocznie odby-
wały się u mnie 22 stycznia przyjęcia popołudniowe dla powstańców. Miałam
w domu wiele fotografii weteranów z mężem.
   Piłsudski uważał jednak, że w Polsce za mało obchodzi się rocznic wiel-
kich zwycięstw odniesionych w naszej historii, a za dużo sentymentalizmu
łączy nas z rocznicami tragicznymi. Z takich pobudek wynikła jego decyzja
zorganizowania obchodu 250-letniej rocznicy bitwy pod Wiedniem. Nawet
szczegółami tego święta zajmował się osobiście, sam też ustalał nawet drobne
sprawy. Dotyczyło to także formy udziału mojego i córek. Przed wyjazdem
do Krakowa zapytał mnie, czy chciałabym uczestniczyć w uroczystościach.
Zgodziłam się na to z radością i zostało postanowione, że razem z dziew-
czynkami będę towarzyszyła mężowi. Znając moją niechęć do tzw. reprezen-
tacji prosił mnie, abym tym razem ściśle dostosowała się do jego planu.
Zwykle podczas różnych uroczystości miałam dużą dowolność wyboru miej-
sca, gdyż nie było wtedy szczegółowego protokółu dla żon naszych dygnita-
rzy. Do czasu rozpoczęcia uroczystości miałam siedzieć z dziewczynkami na
miejscach przeznaczonych dla rodzin wojskowych. Pamiętam, że siedziałam

                                                 271



wówczas obok generałowej Łuczyńskiej. Po wejściu prezydenta miałam zająć
miejsce obok niego i stamtąd przyglądać się defiladzie. Córeczki zostały na
dawnym miejscu. Defilada była imponująca.
  Po defiladzie razem z córkami pojechałam do katedry na Wawelu. W
kościele miałyśmy przez męża wyznaczone miejsca przy wejściu do podziemi.
Do krypty zeszli najwyżsi dygnitarze państwowi z prezydentem Mościckim
na czele oraz delegacja wojska. Zejście tej delegacji, prowadzonej przez
Piłsudskiego, zrobiło na mnie największe wrażenie. Szli miarowym krokiem
w czapkach z podpinkami służbowo opuszczonymi pod brodę, z twarzami
pełnego, głębokiego skupienia. Wyglądali jak średniowieczni rycerze. Cisza
panowała w kościele taka, że czekało się czy nie zaszumią skrzydła husaru
Sobieskiego, aby razem z nimi uczcić zwyci#skiego Wodza.



             NA WAWEL I NA ROSS#




  W ostatnich latach życia mógł Piłsudski patrzeć na zrealizowanie wielu
wizji z czasów młodości i wiele planów, które zarysowywał przede mną w
ogrodach kijowskich. Mógł oglądać, jak na różnych polach dojrzewa plon
z ziaren, które zasiał w latach męskich. Polska była wolna. Dawne zabory
i dzielnice zrastały się w jedno. Wszystkie warstwy społeczne, najszersze
masy osiągnęły pełne poczucie obywatelskie i żywe przywiązanie do własnego
państwa. Uchwalono nową konstytucję; po siedemnastu latach niepodległości
uzyskało państwo ustrój odpowiadający jego potrzebom. Unormowany został
wzajemny stosunek i zakres odpowiedzialności między prezydentem, rządem
i sejmem. Polska miała doskonałą armię i zrównoważony budżet. Jej statki
żeglowały po wszystkich morzach, a handel zdobywał coraz nowe rynki.
Ogólna sytuacja gospodarcza kraju, mimo zadawnionego ubóstwa i ciężkich
kryzysów, miała dane na poprawę z roku na rok. Osiągalne bezpieczeństwo
od Rosji i Niemiec dawały pakty o nieagresji i reasekuracja sojuszy; można
więc było patrzeć spokojnie w przyszłość, przynajmniej na kilka lata. Utrwa-
lała się pozycj a Polski w Europie.
  Z wielką troską i niepokojem myślał Piłsudski o dalszej przyszłości Pol-
ski. Już kiedy był ciężko chory powiedział: "Zobaczycie, że stracicie Polskę,
jeżeli nie będziecie mieli wyraźnie wytkniętego celu. Jedynego celu. Nie
ustępować w niczym. To jest najmniejsza Polska, jaka się może ostać".
  Już na parę lat przed śmiercią Piłsudski nie wchodził w sprawy innych
resortów poza sprawami wojska i sprawami zagranicznymi. $wiadomie
odchodził stopniowo od kierowania całością spraw państwa. Mawiał nieraz:
"Powinniście już umieć dawać sobie radę sami, głównie w sprawach wewnę-
trznych. Do wszystkich spraw ja mieszać się nie chcę". Ale pracy innych
nie krytykował. Najwyżej stwierdzał : "Ja postąpiłbym inaczej ". I dalej myśli
swej nie rozwijał. A jedną z jego charakterystycznych przestróg było powie-
dzenie: "Pamiętaj, że wartość ma nie to co ty mówisz, ale to, jak się odbija
w mózgu słuchającego". W ostatnich latach, zdaje mi się, że w początkach
1934 roku, mówił mi, że kiedy zastanawia się nad najwłaściwszą formą
rządzenia, umacnia się w przekonaniu, że najodpowiedniejsze jest pobieranie


Aleksandra Pitsudska - "Wspomnienia" - 18       273



  uchwał większością głosów; według niego innej formy nie ma. Dodał przy
  tym, że mówił to, chociaż ze swego doświadczenia wie, iż nie zawsze więk-
  szość ma rację.
    W 1933 roku czuł się bardzo zmęczony, szczególnie w czasie przepraco-
wywania awansów, które go zawsze bardzo męczyły. Chciał nawet tę pracę
przekazać komuś innemu. Myślał również o wyjściu na emeryturę i przeka-
zaniu wojska w inne ręce, naturałnie po porozumieniu się z prezydentem.
Wahał się, co do wyrobu. Wybór padł na Rydza-Śmigłego, gdyż był popu-
larny w wojsku. W związku z tym zamierzeniem zawiadomił w listopadzie
1934 r. Śmigłego, by był gotów zastąpić go w razie niepogody w przyjmo-
waniu defiłady. Pogoda szczęśliwie dopisała, więc do tego zastępstwa nie
doszło.
  Gdy nieraz mówił o tak zwanych personaliach i poruszał ze mną te
sprawy, nigdy nie słyszałam, aby kandydatem na prezydenta mógł być Rydz-
Śmigły. Kiedy poruszyłam sprawę następstwa w dniu podpisania konstytucji
kwietniowej i wspomniałam pogłoskę o ustąpieniu prezydenta Mościckiego,
usłyszałam od męża, że prezydent może wykorzystać moment wchodzeńia
w życie nowej konstytucji do usunięcia się, jeżeli jest zmęczony; ale ma
prawo pozostać do końca swej kadencji. Ucieszył się, gdy się dowiedział
że Pan Prezydent nie zamierza rezygnować ze swego stanowiska. Powiedział
mi wówczas, że w razie rezygnacji, jego kandydatem będzie Walery Sławek;
ale o tym, wiem na pewno, nikomu więcej nie mówił. Prosił abym to
trzymała w sekrecie. Pogłoski o jakimś testamencie są, moim zdaniem, opar-
te tyłko na płotkach. Tym bardziej bezpodstawne były pogłoski, że Sławkowi
kazał być prezydentem, a Sławek rozkazu nie spełnił. Jakże byłoby to nawet
możliwe w ustroju demokratycznym? Piłsudski miał również innego kandy-
data na to stanowisko w razie, gdyby Walery Sławek nie zgodził się przyjąć
kandydatury. Mąż uzgodnił z prezydentem, że jeżeli Polska znajdzie się w
ciężkiej sytuacji, a prezydent ustąpi, wówczas trzeba wysunąć kandydaturę
Kazimierza Sosnkowskiego, który nie jest związany z żadnymi mafiami mię-
dzynarodowymi, umie godzić ludzi różnych poglądów i z nimi współpraco-
wać. Dlatego Sosnkowski był trzymany w rezerwie i nie był wysuwany na
żadne polityczne stanowisko.
  W jesieni 1934 r. mąż czuł się na ogół bardzo dobrze. Nie chorował
zupełnie na grypę, jak w innych latach. Należało to zawdzięczać zapewne
aparatowi oczyszczającemu powietrze, który założono w Inspektoracie. Był
to wynalazek prof. Mościckiego. Na wiosnę zaczęto instalować taki sam
aparat także w Belwederze. W tym czasie przestał nawet mówić o rezygnacji
i przeniesieniu się do Sulejówka. W lutym umarła jego starsza siostra. Był
na to przygotowany, bo chorowała długo i nie łudził się co do możności
utrzymania jej przy życiu. W marcu stan zdrowia męża zaczął się nagle
pogarszać. Nie była to grypa wiosenna, łecz choroba śmiertelna.
  W tym czasie czuł się tak osłabiony, że z trudnością mógł się zdobyć '
na jakikolwiek wysiłek. Niemniej, w czasie wizyty angielskiego ministra

274



spraw zagranicznych Edena, w kwietniu, przeprowadził z nim dłuższą rozmo-
wę, z której był na ogół zadowolony. Swobodnie wypowiedział się o Lloyd
George'u i co o nim myśli.
  Wielkanoc mieliśmy spędzić w Sulejówku, ale mąż był za słaby na wyjazd
z Warszawy. Święta przesiedział w fotelu na werandzie, czytając, kładąc
pasjanse i karmiąc gołębie. Z dnia na dzień nikł w oczach. Zaniepokojona
tym, zażądałam od lekarzy, aby zawezwali jakiegoś znanego specjalistę z
Wiednia. Mąż na tę propozycję początkowo się oburzył twierdząc, że ponosi
mnie fantazja i nic mu nie trzeba oprócz dłuższego wypoczynku. Ale później
zgodził się. Z uporem jednak nadal chodził do Inspektoratu.
  Mąż mówił mi kiedyś, żebym liczyła się z tym, że będzie żył długo, gdyż
ma w sobie trochę krwi Butlerów, a ci byli długowieczni. Nalegałam, aby
się leczył. Obiecywał mi, że po wizycie ministra Lavala zajmie się swoją
kuracją. Zamierzał poddać się badaniu konsylium lekarskiego, w którego
skład, obok prof. Januszkiewicza, dra Cianciary, dra Mozołowskiego i dra
Stefanowskiego, wszedłby jeszcze któryś ze znanych specjalistów zagranicz-
nych, najchętniej z Wiednia.
  Widząc jednak, że mimo alarmującego pogarszania się stanu zdrowia
mąż, zajęty planowaniem rozmów z nim. Lavalem, odkłada zapowiedziane
konsylium, postanowiłam działać na własną rękę. Zwróciłam się do ministra
Szembeka, który wówczas zastępował ministra Becka o skomunikowanie się
z dr. Wenckenbachem, znanym specjalistą chorób wewnętrznych w Wiedniu
i zaproszenie go do Warszawy.
  Po przyjeździe dra W. Wenckenbacha rozpoczęły się trudności. Mąż
za nic nie chciał zgodzić się na badanie. Zaskoczony nieoczekiwaną sy-
tuacją z początku stanowczo odmówił widzenia sprowadzonego lekarza.
Dopiero po wielu prośbach i naleganiach uległ i zgodził się na konsul-
tacj ę.
  Specjalista wiedeński rozpoznał raka wątroby. Wiadomość tę trzymano
w tajemnicy przed mężem; pozostawał w przekonaniu, iż wkrótce wróci do
sił. Ja także o tym nie wiedziałam. Natomiast wtajemniczeni zostali prezy-
dent, premier Sławek i dr Sławoj-Składkowski.
  W piątek na dwa dni przed jego śmiercią, przyjechał do Warszawy fran-
cuski minister spraw zagranicznych, Laval. Mąż nie mógł go przyjąć. Wysłu-
chał jednak raportu Becka o konferencji z Lavalem i omówił z nim sytuację.
Pracowali razem przez godzinę i Beck był ucieszony, widząc męża w tak
dobrym stanie. Następnego ranka mąż śmiał się i żartował z gen. Wieniawą
Długoszowskim. W ciągu dnia przyszedł ciężki krwotok wewnętrzny, po
którym już sił nie odzyskał. W niedzielę wieczór 12 maja o godz. 8.34
zakończył życie, bez cierpienia.
  Gdy wiadomość o śmierci rozeszła się po kraju, przyjęto ją w osłupieniu.
Mało kto wiedział o chorobie męża. Na ogół przypuszczano, że chodzi o
chorobę dyplomatyczną w związku z przyjazdem Lavala. Ludzie płakali na
ulicach.

                                                275



  Cały naród okryła żałoba. Ulice zaległy wstrząśnięte stratą tłumy, wbi-
jając oczy w trumnę, kiedy przewożono ją z Belwederu do katedry. A gdy
pociąg żałobny szedł nocą z Warszawy do Krakowa tysiące ludzi na całej
trasie oblegało linię kolejową paląc ogniska, żeby choć na moment ujrzeć
trumnę i zmówić modlitwę.




  "Gdy przed trumną stoję, mówić muszę o śmierci, o wszechwładnej pani
wszystkiego co żyje. Wszystko, co żyje, umiera, a wszystko, co umiera; żyło
przedtem. Prawa śmierci są bezwzględne. Są jak gdyby stwierdzić chciały
prawdę, że co z prochu powstało, w proch się obraca. Gdy kamień na taflę
spokojnej wody rzucamy, powstają kręgi, idące wszerz i zamierające powoli.
Tak żyją ludzie, gdy śmierci bramy przepastne przekroczą; kręgi powoli
zamierają i nikną, pozostawiając po sobie pustotę, a nawet zapomnienie.
Prawa śmierci i prawa życia, związane ze sobą, są bezwzględne i bezlitosne.
Żyło mnóstwo ludzi i wszyscy pomarli. Pokolenia za pokoleniami, żyjące
codziennym życiem, zwykłym lub niezwykłym, do wieczności przechodzą,
pozostawiając po sobie jeno ogólne wspomnienia. Wspomnienia, gdzie imion
nie ma i nie ma nazwisk. A jednak prawda życia ludzkiego daje nam i inne
zjawiske. Są ludzie i są prace ludzkie tak silne i tak potężne, że śmierć
przezwyciężają, że żyją i obcują między nami"*.
  Tak mówił na Wawelu Józef Piłsudski, stojąc u trumny Słowackiego,
którego prochy kazał sprowadzić z Francji do Polski.
  Od śmierci mego męża minęło lat 25. Mam w niezatartej pamięci ostatnie
chwile jego życia. Dźwięczą mi w uszach żałosne werble i dzwony, słyszę
dźwięki marsza Chopina, widzę płonące ognie wzdłuż jego ostatniej drogi
z Warszawy do Krakowa. Oto dzwon Zygmunta dzwoni, gdy trumnę jego
wnoszą na Wawel. Pamiętam j ak Naród go żegnał.
  Gdy mąż mój czuł się osłabiony i myślał o śmierci, powtarzał niejedno-
krotnie w rozmowie ze mną: "Pamiętaj, jeżeli ja odejdę przed tobą a przed
śmiercią nie zdążę sprowadzić z Litwy do Polski zwłok swojej matki, musicie
wy to zrobić. Chcę aby spoczęła w Wilnie. Serce złóżcie u jej stóp. Chcę,
żeby jej trumna i serce moje leżało tam, gdzie leżą moi kochani chłopcy,
którzy pomogli mi zdobyć Wilno. Proszę Cię, dopilnuj tego".
  Mówił o złożeniu serca w Wilnie, gdyż jak powiedział: "Musicie być
przygotowane na to, że naród zechce ciało moje mieć na Wawelu".
  Tak się też.stało. Ciało spoczęło na Wawelu, a serce u stóp matki na
Rossie, wśród żołnierskich grobów. Jak słyszałam, do dawnych mogił z walk
1919 r. przybyły potem groby żołnierzy, którzy starali się Wilno obronić
przed bolszewikami w r. 1939 i groby żołnierzy, którzy polegli w walce o
Wilno w r. 1944.


* Op. cit., t. IX, s. 72.

276



  Mój mąż kochał Wilno i czuł z nim głęboki związek. Gdy rozmawiał ze
mną o granicach Rzeczypospolitej, nazywał je "granicami minimalnymi" i
dodawał zawsze: "Ani piędzi ziemi mniej, a kto mnie kocha, niech broni
Wilna, aby nie dostało się w obce ręce".
  Jego żarliwy patriotyzm Polaka, jego najgłębszy związek z kulturą polską,
wyrastał z wielowiekowej tradycji, wiążącej Ziemię Litewską z Polską. Po-
chodził ze Żmudzi, miał w sobie dużo krwi żmudzkiej, mówił czasem o
sobie: "Jestem Litwinem". Brzmiały te słowa w ustach jego tym samym
dźwiękiem - jakim w ustach Adama Mickiewicza brzmiała pierwsza zwrotka,
największego eposu polskiego.
  "Litwo, Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie".
  Gdy zdobywał mieczem kresy wschodnie i oswobadzał je od moskiews-
kiego najazdu, nie chciał ani gwałtem, ani siłą orężną ziemi tej do Polski
włączyć. Dał ludności całkowitą swobodę wypowiedzenia swej woli. Nie
chciał niczego jej narzucać, tak jak nie chciał by o naszych stosunkach
wewnętrznych decydowały czynniki obce.
  Niestety, stosunek Litwinów do Państwa Polskiego był nieprzyjazny.
Przez bardzo długie lata, bo aż do r. 1938 nie mieliśmy z Litwą stosunków
dyplomatycznych. Nawet nasi krewni, mieszkający na Litwie, nie mogli mieć
z nami kontaktu. W tych warunkach mąż mój nie chciał rozpoczynać starań
o sprowadzenie trumny swojej matki do ůWilna. Dopiero po jego śmierci
podjęłam o to starania. Zgodnie z wolą mego męża, jego serce zostało
zabalsamowane i złożone w urnie, która miała być przewieziona do Wilna.
Protokół, stwierdzający tę wolę, został podpisarly przez Prezydenta Rzeczy-
pospolitej, Ignacego Mościckiego i przewodniczącego Najwyższego Sądu
Wojskowego Jakuba Krzemieńskiego.
  W dniu 31 maja 1935 r. wraz z mymi córkami urnę, pokrytą kwiatami
bzu, zawiozłam z Belwederu do Wilna. Została ona po odprawieniu mszy
św. zamurowana, w prawej kolumnie obok głównego ołtarza, w kościele
św. Teresy koło Ostrej Bramy. Miała tam czekać, aż do chwili, gdy zostanie
przewieziona do Wilna trumna z prochami matki. Trumnę z cmentarza w
Sugintach przywiózł 1 czerwca 1936 samochodem karawanowym Czesław
Kadenacy, wnuk jej wraz z gronem przyjaciół i jednym z adiutantów mego
męża. Jak mi mówiono, wzdłuż drogi mieszkańcy pobliskich wsi klęczeli,
odmawiając modlitwy za spokój jej duszy. Trumna spoczęła czasowo w
dolnej kaplicy kościoła św. Teresy. W rocznicę śmierci męża, 12 maja 1936
odbył się pogrzeb i serce syna spoczęło z stóp matki, wśród żołnierskich
grobów "ukochanych chłopców na Rossie".
  Na granitowej płycie nagrobnej poleciłam u góry wyryć słowa Juliusza
Słowackiego, które nieraz powtarzała matka: "Dumni nieszczęściem nie
mogą tak jak inni iść tąż samą drogą", oraz słowa z początku oktawy jednej
z pieśni Beniowskiego.
  Dziś patrząc na los ziemi kresowej pytam siebie, czy mąż mój, który
chciał mieć wyrytą nad sercem swym tę tragiczną strofę, miał przeczucie,

                                                277



 że po latach nad grobem matki i syna szumieć będą w bolesnej żałobie
 sosny wileńskie, płaczące nad utraconą wolnością:
                 "Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast doinu
                 Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
                 Spać - gdy źrenice czerwone od gromu,
                 I słyszeć jęk szatanów w sosen szumie.
                 Tak żyłem".
   Słowa ukochanego przez męża poety zawierają w sobie najpełniejszą
 charakterystykę życia i walki o wolność, którą wiódł Józef Piłsudski.
   Tak żył człowiek, który wierzył i wiary tej innych uczył, że: "Stając dziś
 zawsze i wszędzie w obronie naszego bytu i godności, walcząc o lepsze
 warunki pracy, nigdy też zapominać nie powinniśmy, że dopiero z opadnię-
 ciem kajdan niewoli, nałożonych na nas przez despotyczny rząd najezdniczy,
 rozpocznie się era szybkiego postępu ku szczęśliwej przyszłości*.







                     ##T E K# #


                       ", r
                   t   ##,uůrl Cl


                   # 5t"    ~
                   #   M) GU    'Z

                     838#6




















* Op. cit., t. I, s. 158



                  SPIS TREŚCI

Część pierwsza
Rok 1939- wojna                                        .   5
Po dwudziestu pięciu latach od wymarszu kadrówki    .      7
1września - wojna!                                      .  13
W bomMardowanej Warszawie - Wyjazd.       .            .   20
Przez płonący kraj.                                        26
Część druga
Moje dzieciństwo i lata mtodości                       .   35
Dom rodzinny w Suwałkach                               .   35
' Lata szkolne                                         .   45
" Na kursach w Warszawie - Wstępuję do PPS - Plac Grzybowski..  ..  51
Część trzecia
Organizacja Mojowa i Józef Piłsudski. .                .   61
Wrzenie rewolucyjne - Bojówka - Poznaję Józefa Piłsudskiego.  ..  ..  63
Broń dla Bojówki - Zamach Krachelskiej na Skatłona...  .   71
Za Mronią na Śląsku - W więzieniu na Daniłłowiczowskiej i na Pawiaku - W Kijowie                                            .   79
Rodzina Piłsudskich - dzieciństwo i młodość Ziuka      .   88
Niepodległość i socjalizm - Robotnik - Aresztowania i ucieczka Piłsudskiego                                                 .   98
Bezdany. .                                ...              106
Część czwarta
Wojsko i wojna 1914r. .                   ..           .   117
Ruch strzelecki - Frakcja Rewolucyjna PPS - Wyprawa do Wilna.  ..  .  119.
Wymarsz kadrówki - Zajęcie Kielc - Oddział kurierek.  .. ..  .  129
Z armii Dankla do Krakowa - POW - Tarcia z NKN - Za kratami Pawiaka                                     ...              141
Moje internowanie w Szczypiornie i w Lauban - Akt 5listopada 1916r..  151
Kryzys przysięgowy w Legionach - Aresztowanie  w POW -  Magdeburg. ..                                ...              162
Część piąta
W odrodzonej Rzeczypospolitej.            ...              171
Fundamenty państwa - Zagrożenia i trudności - Zwołanie Sejmu - Tworzenie wojska.                               ..           .   173
Wyzwolenie Wilna - O wolną wypowiedź ludności - Ciężkie walki - Zwycięstwo 1920 r. . . .                  . 185
Prace Naczelnika Państwa - Zabójstwo Narutowicza - Wycofanie się z życia państwowego                                              . 197

Część szósta
O silny ustrój i trwałe rządy. .   . ..    209
Sulejówek i przełom majowy.       . . .   211
Umacnianie państwa                ...     231
Moja praca społeczna. .:          . ..    249
Życie rodzinne.. .                ...     262
Na Wawel i na Rossę. ..           ...     273



 11)
21)
31)
41.
l1	.1	.1	.1	.1	.1
rI.A.1.a

