GAJUS SWETONIUSZ TRANKWILLUS

ŻYWOTY CEZARóW

PRZEŁOŻYŁA, WSTĘPEM I KOMENTARZEM OPATRZYŁA
JANINA NIEMIRSKA-PLISZCZYŃSKA

PRZEDMOWĘ NAPISAŁ JóZEF WOLSKI

WYDANIE PIĄTE

WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK
ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO 1972


Słówko Autora przekładu do Łaskawego Czytelnika

Niniejszy przekład miły mi jest wyjątkowo, gdyż uratował
mnie psychicznie. W okresie okupacji niemieckiej, gdy z pierw-
szym dniem wojny zachorował od razu nieuleczalnie mój mąż,
a na mnie spadła pełna odpowiedzialność za utrzymanie go przy
życiu, troska o cały dom, wychowanie dziecka, przy jednocze-
snym udziale w życiu obywatelskim w postaci intensywnego
tajnego nauczania — to wszystko pod posępnym niebem niedoli
narodowej — podczas jednej strasznej łapanki w Lublinie
wbiegło do mego mieszkania wielu ludzi. Powstał nieopisany
tumult i płacz. Wtedy wyszłam do drugiego pokoju, osunęłam
się na kolana i bijąc głową o podłogę tak mówiłam do swej
udręczonej duszy: „Nie wytrzymam tej grozy, uduszę się,
zginę, nie jestem w stanie żyć bez uśmiechu". A dusza po
chwili odpowiedziała: „Odejdź od teraźniejszości, schroń się
przed nią do wnętrza, zajmij się czymś, co ci sprawi radość".
I tak wciąż klęcząc na podłodze, zaczęłam bezmyślnie prze-
glądać książki stojące na najniższej półce biblioteki. Stał tam
również tomik teubnerowski Swetoniusza. Wzięłam go do rę-
ki i — uśmiechnęłam się. Pamiętam ten moment bardzo wy-
raźnie. Swetoniusz był ongiś częścią mojej pracy doktorskiej *.
Ale w owej chwili zapadła we mnie decyzja przełożenia go na
język polski. W dobrych kilka lat po wojnie mój mąż prze-
pisał na maszynie cały przekład Swetoniusza. Pytam go z na-
dzieją uznania: „Co powiesz?" A on się wykrzywił. „Co ci
nie dogadza?" „Ciągle się powtarza on, ona, ono". Wówczas
doznałam olśnienia. Oczywiście miał rację. Trzeba się oderwać
od łaciny! I tak, po raz trzeci, ale bez tekstu łacińskiego w rę-

• Poglądy etyczne historyków rzymskich pierwszych trsech wieków
cesarstwa.

6

SŁÓWKO AUTORA PRZEKŁADU DO ŁASKAWEGO CZYTELNIKA

ce, przerobiłam cały przekład, wyłącznie jako utwór polski.
A kiedy Jan Parandowski szlachetnie zachęcił mnie w swej
recenzji: „Dlaczego tłumaczka jest tak nieśmiała, proszę się
nie bać rozbijania zdań", wtedy sama założyłam maszynopis
na wałek i przez sześć tygodni, nocami, od 23 do 3 rano, gdy
cały dom już spał, na żywo likwidowałam dłużyzny. Eano
o siódmej wstawałam do rozlicznych obowiązków. Tak to:
1° — nie zawsze dobre warunki są inspiracją do pracy kon-
cepcyjnej, 2° — iluż wymaga korekt jeden skromny przekład?


Swetoniusz i jego dzieło

Gaius SuetoniusTranquillus, znakomity bio-
graf cesarski, rzecz to dziwnego przypadku, nie .ma własnego
życiorysu. Zaledwie szczątki informacji o jego własnym żywo-
cie przetrwały do chwili obecnej. Nie przekazała nam historia
daty jego urodzin ani zgonu, nie wiemy też, gdzie się urodził,
a gdzie umarł. Tylko na podstawie pewnych zestawień można
przypuszczać, że urodził się około r. 69 n. e1. Młodość jego przy-
padła na czasy Domicjana. Pochodził ze stanu rycerskiego. Oj-
ciec jego, Suetonius Laetus, był trybunem wojskowym o wąs-
kim szlaku (angusticlayius) przy XIII legionie i walczył pod
•znakami cesarza Otona pod Bedriakum w r. 69 n. e. (Swet. Ot.
10). Postać Swetoniusza w życiu prywatnym oświetlają pewne
listy Pliniusza Młodszego — z którym Swetoniusz pozostawał
w zażyłej przyjaźni — wskazujące na patronat życiowy i lite-
racki ze strony człowieka o rozległych już stosunkach, bardzo
zamożnego, znanego w sferach literackich, doświadczonego
adwokata, w stosunku do niezbyt zaradnego i skromnego przy-
jaciela po piórze, Z tych listów, pisanych w latach 96—112 n. e.',
poznajemy nieco bliżej sylwetkę Swetoniusza. Najbardziej cha-
rakterystyczny jest pod tym względem list I 24, z r. 97 n. e.
skierowany przez Pliniusza do Bebiusza Hispana. Oto jego treść:

'Trankwillus, mój druh, chce nabyć maleńką posiadłość na wsi, którą
podobno gotów jest odprzedać Twój przyjaciel. Proszę, zatroszcz się, aby
kupił po cenie przystępnej. Tylko'1 wtedy będzie się cieszył nabytkiem.
Złe zaś kupno dlatego zwłaszcza • jest zawsze niemiłe, że zdaje się wy-
tykać właścicielowi głupotę. Ta posiadłość, o ile tylko cena mu dogodzi,

1 Adolf Starr w przedmowie do swego przekładu Swetoniusza Ży-
wotów cesarskich, Mimchen 1961, wydanie Góldena Taschenbucher, po-
daje jako datę urodzenia Swetoniusza rok 75,

JANINA NIEMIRSKA-PLISZCZYNSKA

szczególnie nęci mojego Trankwilla z różnych przyczyn: ze względu na
sąsiedztwo stolicy, dogodność komunikacji, szczupły rozmiar domostwa
i kawałka ziemi. Takie coś małe może raczej dawać rozrywkę niż za-
przątać myśli. Właścicielom ziemskim w stylu ludzi nauki, jakim jest
właśnie Swetoniusz, wystarczy aż nadto tyle tylko ziemi, aby mogli
gdzieś orzeźwić umysł, odświeżyć oczy, przejść się co dzień od jednego
końca willi do drugiego, podreptać sobie tą samą ścieżką, rozpoznać
każdy krzew winny, przeliczyć w każdej chwili swoje drzewka. To
wszystko Ci przedstawiłem, abyś tym bardziej zdał sobie sprawę, ile on
mi będzie winien, a ja z kolei Tobie, jeśli ową małą 'posiadłość, którą
polecają wyżej wymienione zalety, kupi po tak korzystnej cenie, że nie
będzie miał później czego żałować. Żegnaj.

Liścik ten, pełen wdzięku, przechował dość wiernie rumie-
niec związków przyjaźni w środowisku literackim. Pliniusz
określił tu swego druha po piórze mianem contubernalis, jakby
towarzysza na polu walki, ze wspólnego namiotu, zażyłego ko-
legi, a trochę klienta. Charakteryzuje słowem scholasticus jego
życiową nieporadność, poprzestawanie na małym, zaintereso-
wania wyłącznie umysłowe. Ten sam charakter patronatu Pli-
niusza, tym razem wyraźnie literackiego, w stosunku do druha,
który ociąga się z wydaniem swej pracy, ma list V 10, z r. 105—
106 n. e., skierowany bezpośrednio do Swetoniusza:

Wreszcie dotrzymaj słowa moim jedenastozgłoskowcom, które zapo-
wiedziały uroczyście i już nieodwołalnie naszym wspólnym znajomym
rychłe ukazanie się Twoich pism. Codziennie dopytują się o nie, żądają
ich prawie, a nawet zachodzi niebezpieczeństwo, że narazisz się na
przymusowe ich przedstawienie w sądzie. Ze skruchą i ja przyznać mu-
szę, że stale ociągam się z wydaniem prac. Ty jednak mnie samego prze-
ścignąłeś w sztuce marudzenia i zwlekania. Albo już skończ wreszcie
z dalszą zwłoką, albo uważaj, aby tych właśnie tomików, których nie
mogą wyłudzić moje jedenastozgłoskowce wszelkimi karesami, nie wy-
darły Ci drwiące wierszyki. Dzieło Twoje już jest skończone i dosko-
nałe, a wszelkie poprawki nie dodadzą mu już blasku, a raczej zatrą
jego świeżość. Pozwól mi wreszcie ujrzeć tytuł z Twoim nazwiskiem,
pozwól mi usłyszeć, że się omawia, czyta, sprzedaje tomy mojego Tran-
kwilla. Jest chyba rzeczą słuszną, abym w tym związku przyjaźni, tak
wzajemnym, doznał od Ciebie w tym samym stopniu przyjemności,
w jakim Ty doznajesz-jej ode mnie. Żegnaj.

Ten list wprowadza nas w warsztat literacki pisarza, który
cyzeluje w nieskończoność swoje dzieło, a przyjaciel dodaje mu

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

bodźca do wydania. Może idzie tu o Żywoty sławnych mężów
{De, wiś illustribus)? Przedmiotem innego znowu listu jest
sprawa złowróżbnego snu (I 18, z r. 97 n. e.):

Piszesz, że pod wpływem pewnego snu doznajesz obawy przed ewen-
tualną porażką w procesie, i prosisz, abym uzyskał odroczenie na dni
kilka, a przynajmniej na dzień następny. Trudne to będzie, ale spróbuję.
„I sen przecież jest od Zeusa". Chodzi tylko o to, czy Twoje sny na
ogół zapowiadają rzeczywistość, która ma nastąpić, czy jej przeczą. We-
dług znowu moich obliczeń sen, który wywołuje Twój lęk, mnie wydał-
by się wróżbą wyjątkowego powodzenia w procesie. Oto na przykład
podjąłem się obrony Juniusza Pastora. W czasie snu ukazała mi się
teściowa, która padłszy na kolana przede mną błagała, abym tego dnia
nie stawał w sądzie. A miałem właśnie wystąpić z obroną, jako młodzie-
niaszek jeszcze, przed sądem złożonym z czterech kompletów jednocze-
śnie, miałem występować przeciw najbardziej wpływowym osobistościom
w państwie, i to zaufanym cesarza. Każda z tych okoliczności sama już
mogła wytrącić mnie z równowagi i onieśmielić, zwłaszcza po tak przy-
gnębiającym śnie. Jednak stanąłem do sprawy, pokrzepiony taką oto
refleksją, że „najlepszym znakiem wróżebnym jest podjąć obronę oj-
czyzny". Nie zawieść zaufania, jakie mi okazano, wydało mi się sprawą
obywatelską (a cóż droższe nad sprawę obywatelską?). Wszystko wy-
padło jak najpomyślniej i właśnie ten występ dał mi posłuch u ludzi,
otworzył na rozcież wrota sławy. Dlatego zastanów się i Ty, czy wziąw-
szy pod uwagę mój wypadek nie mógłbyś swego snu tłumaczyć jak naj-
pomyślniej? Z drugiej strony, jeśli, uznasz za bezpieczniejsze zastosować
radę ludzi wyjątkowo ostrożnych: „Co wywołuje Twe wahanie, ponie-
chaj", także i o tym mi napisz. Wymyślę jakiś pozór i zastąpię Cię na
razie, abyś sam mógł stanąć w swojej sprawie w terminie Ci odpowia-
dającym. Inne bowiem jest Twoje położenie, a inne było moje. Sądu
centumwiralnego w żadnym wypadku odłożyć się nie da, a rozprawa,
w której Ty masz stanąć, da się odłożyć, choć z trudem. Żegnaj.

Biograf cesarski, który z taką skrupulatnością notuje znaki
wróżebne, zapowiadające zgon lub narodziny cesarza, w życiu
prywatnym okazał się także przesądny. Jak dalece zaś był obo-
jętny na zaszczyty i godności, świadczy następujący list (III 8,
koło r. 101 n. e.), skierowany przez Pliniusza do Swetoniusza:

Dajesz oto dowód delikatności, okazywanej mi już i w innych wy-
padkach, stosując aż tyle subtelnych wybiegów, aby trybunat, który uzy-
skałem dla Ciebie od przezacnego Neracjusza Marcella, przenieść na
Cezeniusza Sylwana, Twego krewnego. Nie uważam przecież za właściwe,
abyśmy temu, kogo chcemy obdarzyć zaszczytami, odebrali możność

10

JANINA NIEMIBSKA-PLISZCZYŃSKA

czynienia przysług. To milsze od wszelkich zaszczytów. W równym stop-
niu jest rzeczą szlachetną zasłużyć na dobrodziejstwo, jak wyświadczy^.
Widzę, że Ty osiągniesz sławę w obydwu zakresach, jeśli to; na co sobie
zasłużyłeś swoimi czynami, komuś innemu odstąpisz. Nadto zdaję sobie
sprawę, że niemało i mnie chwały przyniesie, jeśli się z Twego wypadku
.okaże, że moi przyjaciele nie tylko mogą sprawować trybunaty, ale także
je rozdawać. Dlatego czynię zadość Twej najpoczciwszej intencji. Jeszcze
nazwisko Twoje nie zostało wpisane do ksiąg publicznych i dlatego
mogę bez trudu wpisać nazwisko Sylwana na miejsce Twego. Jemu zaś
życzę, żeby mu tak był miły Twój dar, jak mój Tobie. Zegnaj.

Swetoniusz przyjął tylko jeden przywilej, mianowicie ius
trium liberorum, t j. przywilej, jakim się cieszyli ojcowie trojga
dzieci, uzyskany dla niego przez usilne starania Pliniusza, już
wówczas namiestnika Bitynii, u cesarza Trajana. Oto list Pli-
niusza do cesarza Trajana (X 95, między 111 a 113 r. n. e.):

Już od dawna, o Panie, wybrałem sobie za najbardziej zażyłego t&-
warzysza życia Swetoniusza Trankwilla, człowieka wypróbowanej zac-
ności, wysoce wykształconego, za wzór sobie stawiając jego obyczaje
i gorliwość zainteresowań umysłowych. Tym bardziej go zacząłem ko-
chać, im bliżej ostatnio poznałem. Powinien otrzymać przywilej, jakitn
się cieszą ci, którzy mają troje dzieci. A to z dwu przyczyn: zasługuje
na uznanie przyjaciół, a nadto jego małżeństwo okazało się niezbyt szczę-
śliwe (bezdzietne). Może tylko od Twej łaskawości oczekiwać za moitn
pośrednictwem tego, czego mu złośliwość losu odmówiła. Wiem, Panig
o jak wielkie dobrodziejstwo proszę, mimo to jednak proszę, gdyż do-
tychczas okazywałeś zawsze pobłażliwość dla moich wszystkich życzefi.
Możesz wnioskować o żarliwości mojego pragnienia choćby na podsta-
wie tej okoliczności, że nie zwracałbym się z prośbą z tak daleka, gdy-
bym nie tak gorąco pragnął. Zegnaj.

Pliniusz Młodszy, Tacyt i Swetoniusz stanowili triumwirąt
literacki, oparty na związku żywej przyjaźni. Lecz oto umiera
Pliniusz Młodszy (w r. 113 n. e.). Następnym protektorem Swe-
toniusza jest Caius Septicius Ciarus, z literackiego środowiska
Pliniusza, który mu poświęcił zbiór dziewięciu ksiąg swoich
listów. Cesarz Hadrian w r. 119 wyniósł Septycjusza na najwyż-
szą godność stanu rycerskiego, tj. na prefekturę pretorianów.
Ten z kolei wciągnął Swetoniusza na dwór jako sekretarza ce-
sarskiego: ab epżstulis Latżms. Jest to okres życia dla Swetoniii-
sza najbardziej sławny. Ta godność zapewniła mu dostęp do

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

11

wszystkich archiwów cesarskich. Przypuszczalnie na te lata
(120?) przypada wydanie Żywotów cesarskich, które Sweto-
niusz dedykował Septycjuszowi. Lecz w r. 122 n. e. przychodzi
nagle niełaska cesarska i Septycjusz Klarus oraz Swetoniusz
otrzymali dymisję ze swych stanowisk. Odtąd już nie usłyszy-
my o Swetoniuszu.

Swetoniusz był bardzo płodnym pisarzem. Jedynym jednak
jego dziełem zachowanym całkowicie są Żywoty dwunastu Ce-
zarów oraz ostatnia część z większego dzieła De viris illustribus,
pt. De grammaticis et rhetonbus. Żywoty cesarskie wyszły pod
przypuszczalnym tytułem. De vita duodecim Caesarum libri
VIII i zawierają żywoty cesarzy dwu pierwszych dynasty j: ju-
lijsko-klaudyjskiej i Flawiuszy, oraz żywoty trzech cesarzy
r. 69 n. e., łącznie więc 12 żywotów: Juliusza Cezara, Augusta,
Tyberiusza, Kaliguli, Klaudiusza, Nerona, Galby, Otona, Wi-
teliusza, Wespazjana, Tytusa, Domicjana. Ksiąg osiem obejmu-
je żywoty dynastii julijsko-klaudyjskiej, każdy po jednej księ-
dze, rok trzech cesarzy zawarty jest w księdze siódmej, żywoty
Flawiuszów w księdze ósmej. Księga pierwsza, obejmująca ży-
wot Cezara, nie zaczyna się od początku, lecz opisuje dzieje
boskiego Juliusza dopiero od śmierci jego ojca, tj. od szesnaste-
go roku życia Cezara. Dedykacja dla Septycjusza zaginęła.

Gdy Swetoniusz opublikował swe Żywoty, już w rękach pu-
bliczności rzymskiej były świetne Annales Tacyta (wydane
w 115 lub 116 r.) i Historiae (106 r.), z którymi biografie cesar-
skie Swetoniusza nie mogły konkurować pod względem artyz-
mu. Dzieło Swetoniusza stanowi uzupełnienie Tacyta. Niemniej
jest faktem historycznym, że biografia cesarska jako gatunek
literacki wyparła na długie wieki właściwą historię, aż do Am-
miana Marcellina. Czemu przypisać to ogromne powodzenie
biografii w dobie cesarstwa? Rzecz zrozumiała, że epoka częścio-
wego lub całkowitego jedynowładztwa interesuje się przede
wszystkim życiem władców, panów życia i śmierci obywateli.

Biografia jako gatunek literacki wywodzi
się z ducha greckiego i jest stosunkowo późną formą w litera-
turze greckiej. Stanowi coś pośredniego między literaturą
a nauką. W zakresie tego gatunku pozostały nam szczupłe reszt-

12

JANINA NIEMIKSKA-PLISZCZYNSKA

ki z okresu jego rozkwitu, tj. III i II w. przed n. e. Uzasadnie-
ifie powstania tego gatunku literackiego, którego nikłe zawiązki
w formie bezpośredniej i pośredniej już zawierała literatura
grecka, znajdujemy dopiero w twórczości Arystotelesa, a mia-
-howicie w jego Etyce Nikomachejskiej. Jeszcze Akademia pla-
tońska nie zajmowała się czystym opisem stanów etycznych,
natomiast podręcznik etyki Arystotelesa uwzględnia już warto-
ściowanie czynów człowieka w stosunku do jego postawy etycz-
nej oraz naukę o afektach. Naukę o typach etycznych przedsta-
wia Teofrast, uczeń i następca Arystotelesa, w swych Charak-
terach. Dla teorii biografii decydujące jest to, że Arystoteles
łączy w sposób nierozerwalny cnoty, tzw. etyczne, z czynnościa-
mi, mianowicie uważa on cnotę etyczną za wynik stałego działa-
nia ćwiczącego, a więc przyzwyczajenia; uważa ją zatem za
biegłość. Jest to wartość nabyta; może jedynie zachodzić pyta-
nie, jakie zadatki naturalne przyniosła dana osoba na świat,
przerabiając je z kolei na cnoty etyczne. Biografia zatem jako
gatunek literacki wyrosła z ducha Perypatu. Pierwszym jej
przedstawicielem był Arystoksenos z Tarentu (ok. 330 r. przed
n. e.), który swoje Żywoty okrasił bogato materiałem anegdo-
tycznym. Antygonos z Karystos na Eubei (pocz. III w. przed
n. e.) pisze pierwszy Żywoty filozofów; w duchu literacko-ane-
gdotycznym tworzy z kolei Satyros z Kallatis na wybrzeżu Pon-
tu (ok. r. 200 przed n. e.), a znaleziony w r. 1912 papirus egipski
zawierający jego Żywot Eurypidesa ma formę dialogu (!),
wreszcie warto jeszcze wspomnieć o młodszym nieco od Saty-
rosa biografie perypatetycznym, Hermippie ze Smyrny. Bio-
grafię jako gatunek literacki, uprawia filologia aleksandryjska.
Nadaje biografii charakter ściśle naukowy, za temat jej wyłącz-
ny obiera postacie poetów i uczonych oraz wprowadza obok
chronologicznego przebiegu życia rubryki poszczególnych cech
duchowych i fizycznych. Biografia jako gatunek literacki wzbu-
dziła żywe zainteresowanie Rzymu w okresie republikańskim.
Podjęto nawet pewne próby przeszczepienia tego gatunku lite-
rackiego na grunt rzymski. Wiemy, że Warron, największy eru-
dyta Rzymu, współczesny Cycerona, napisał Imagines o charak-
terze biograficzno-antykwarskim oraz że również współczesny

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

13

Cycerona, Korneliusz Nepos — duże dzieło De illustribus viris
w szesnastu księgach, z którego zachowały się do naszych cza-
sów biografie wodzów zagranicznych i żywoty Katona i Attyka.
Biografię Neposa charakteryzuje brak wyraźnej koncepcji bio-
graficznej, charakter niesamodzielnego ekscerptu, retoryczno-
-szkolarskie ujęcie. Można więc powiedzieć, że biografia jako
gatunek literacki w Rzymie republikańskim jeszcze się nie
przyjęła i choć w charakterze narodowym i obyczajowości Rzy-
mian miała klimat sprzyjający rozwojowi, stanie się jako gatu-
nek literacki zdobyczą dopiero epoki cesarstwa- Co jest nowoś-
cią Swetoniusza? Czy tylko zastosowanie biografii aleksandryj-
skiej do życia Cezarów? Jak dalece jest Swetoniusz samodziel-
ny? Okażą to najbliższe rozważania. Biografie cesarskie Sweto-
niusza składają się z trzech części. Pierwsza to opis
chronologiczny życia cesarza, a więc opowiadanie ciągłe, druga
to tzw. specżes (oddzielne rubryki cech duchowych i fizycznych,
cnót i wad), trzecia to opis śmierci cesarza, poprzedzonej zaw-
sze znakami wieszczymi, i okoliczności zgonu. Podział ten jed-
nak jest dość problematyczny, nie ma bowiem ścisłego oddziela-
nia poszczególnych części. Warto przede wszystkim prześledzić
owe species w poszczególnych żywotach.

W żywocie Cezara species zaczynają się od rozdziału 45, gdy
cały żywot obejmuje rozdziałów 89, a więc stosunkowo dość
proporcjonalnie jest rozplanowany. W żywocie Augusta opis
chronologiczny żywota kończy się na rozdziale 9, gdy cały ży-
wot obejmuje rozdziałów 101! W rozdz. 9 mówi Swetoniusz:

„Po tym przeglądzie jakby całości jego życia będę z kolei opi-
sywał szczegółowo oddzielne części życiorysu nie w porządku
chronologicznym, lecz układając fakty w grupy pojęciowe, aby
tym wyraźniej móc je przedstawić i dać poznać czytelnikowi".
Żywot Kaliguli po wstępie, stanowiącym pochwałę (enkomion)
jego ojca, Germanika, rozpada się właściwie na dwie części. Oto
w rozdz. 22 mówi Swetoniusz: „Dotychczas można było opowia-
dać o nim jako o władcy, odtąd muszę mówić jako o potworze".
Odtąd następuje opis jego wybryków i szaleństw. A species
zaczną się od rozdz. 50 i ukończą na rozdz. 54. Nietypowy jest
żywot Tyberiusza, który bardzo późno, bo w 55 roku życia, do-

14

JANINA NIEMIRSKA-PLISZCZYŃSKA

szedł do władzy, więc pewne rubryki obejmują tylko okres ży-
cia do wstąpienia na tron (rozdz. 7, 8, 9). Zmiany na gorsze
w charakterze Tyberiusza sygnalizuje Swetoniusz od wyjazdu
na. Kapri (rozdz. 42). Krótkie species zaczynają się od rozdziału
68, a kończą już na rozdz. 71. W żywocie Klaudiusza, od po-
czątku operując grupami faktów, już od rozdz. 26 opisuje Swe-
toniusz oddzielne części życia Klaudiusza. W żywocie Nerona,
podobnie jak w żywocie Kaliguli, zebrano razem czyny dodat-
nie do rozdz. 19: „Te wszystkie jego czyny, albo zupełnie nie-
naganne, albo nawet niemałej sławy godne, zebrałem w jedno,'
aby oddzielić od jego haniebnych występków". Następuje
z kolei opis występków, aż wreszcie przechodząc do opisu śmier-
ci tak mówi: ,,"Takiego pryncepsa cały świat znosił przez czter-
naście*lat, wreszcie jednak się pozbył" (rozdz. 40). W żywocie
Galby, zresztą bardzo krótkim, bo obejmującym tylko 23 roz-
działy, species są omówione w' dwu tylko rozdziałach (21 i 22),
a w całym opisie życia Galby wysuwa biograf na plan pierwszy
jego dwie cechy: srogość i chciwość; w żywocie Witeliusza —
skłonność do zbytku, żarłoczności i okrucieństwa, bez wyszcze-
gólnienia species. W żywocie Otona po chronologicznym opisie
całego życia wraz ze śmiercią pozostał tylko jeden rozdział na
zestawienie cech jego fizycznych i psychicznych. W żywocie
Wespazjana od rozdz. 8 zaczyna się grupowanie materiału,
a species dopiero od rozdz. 20 do rozdz. 23 na ogóln-ą liczbę 25
rozdziałów. Bardzo nietypowy jest żywot Domicjana, który cały
potraktowany jest jako szereg zagadnień, rozpatrywanych nie
w ciągłości chronologicznej. Jedynie przełom w kierunku okru-
cieństwa jest wyraźnie zaznaczony (rozdz. 10). Pod tym wzglę-
dem żywot ten podobny jest do żywota Kaliguli i Nerona, gdzie
również opisano ogromną dekadencję charakteru. Od wszyst-
kich zaś żywotów różni się zdecydowanie żywot Tytusa, który
ma charakter generalnej pochwały w postaci enkomion. Już
sam początek jego żywota wytycza ten charakter: „Tytus... umi-
łowanie i słodycz rodzaju ludzkiego — tyle posiadał talentów
czy umiejętności, czy wreszcie po prostu szczęścia w jednaniu
sobie życzliwości wszystkich w czasie sprawowania władzy ce-
sarskiej". Nie można więc traktować układu stosowanego przez

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

15

Swetoniusza jako pedantycznego wypełniania'schematu dyspo-
zycyjnego, gdyż usiłuje on przez pewne uporządkowanie i po-
łączenie faktów uzyskać jakiś ciąg życia, nie trzyma się ściśle'
schematu, przenosi np. charakterystykę (przez species) prywat-
nej osobowości cesarzy Domicjana i Nerona aż poza fakt mor-
derstwa. We wszystkich żywotach daje się Swetoniusz prowa-
dzić przez sam temat, a nie przez przymus dyspozycji. Biogra-
fie cesarskie Swetoniusza stanowią zupełnie nowy rodzaj lite-
racki, elastyczny i przystosowany do swego celu.

Wpływ rzymskiej tradycji na dzieło Swe-
toniusza. Na formę pisarską dzieła Swetoniusza wpłynęły
szczególnie formy literackie, charakterystyczne dla obyczajo-
wości rzymskiej. To nota cenzorska, doskonale zwarta
w sobie, wymieniająca z precyzyjną ostrością występek oby-
watela rzymskiego, przyczynę nagany ze strony cenzora. Su-
chy schemat wyliczania cech, jako forma charakteryzowania
postaci, np. w żywocie Kaliguli, niewątpliwie może być porów-
nany ze stylem noty cenzorskiej. To elogium, napis na-
grobny, zawierający krótką notatkę biograficzną. To także
laudatio funebris, a więc pochwała pośmiertna oso-
by zmarłej. Zawierała ona, podobnie jak biografia Swetoniusza,
partie takie, jak h o n o r e s, tj. wyliczanie urzędów zaszczyt-
nych, r e s g e s t a e, tj. czyny wojenne, mores, tj. obycza-
je osoby chwalonej. Rubryki żywotów Swetoniusza nie są tylko
wymogiem gatunku literackiego, ale wymogiem życia, i to
szczególnie życia rzymskiego, jak wymienione przed chwilą
lub np. disciplina militaris. Rzymian interesowało przede
wszystkim życie państwowe i obywatelskie: nie tyle człowiek,
ile szlak purpurowy na todze, nie tyle cnota w jej wewnętrz-
nym, duchowym znaczeniu, ile jako zjawisko społeczne. Ru-
bryka honores to nieodzowny rys rzymskiej ambicji obywatel-
skiej z silnym jeszcze podkreśleniem, jaki urząd po raz pierw-
szy osiągnięto. Rzymskim rysem jest gromadzenie materiału
dowodowego; nie przegląd, lecz dokładny zestaw nagich fak-
tów. Wyrazem rzymskiej grauitas jest prostota stylu Swetoniu-
sza, brak ornamentyki retorycznej, co wszystko ma na celu jak
największą koncentrację materiału faktycznego. Swetoniusz nie

16

JANINA NIEMIBSKA-PLISZCZYŃSKA

pisze jednak stylem notatki. Wręcz przeciwnie. Charakteryzuje
go pedantycznie konsekwentna i poprawna budowa zdania.
Cechą rzymskiej Zaudatio funebris jest realizm. Do tego gatun-
ku zaliczymy w pewnym stopniu Agrykolą Tacyta. Tenże rea-
lizm charakteryzuje także żywoty cesarskie Swetoniusza.

Wzorem dla stylu i budowy biografii cesarskiej, np. rodza-
jów rubryk, mogły być także Res gestae divi Augusti, czyli tzw.
Monumentum Ancyranum, dokładny zestaw całej działalności
cesarza Augusta, jego własnego pióra, dający wyraz specyficz-
nie rzymskiemu zainteresowaniu dla elementu faktycznego.
Opis zdobyczy galickich Cezara w rozdz. 24 i 25 jego żywota
w swym nieozdobnym i oszczędnym przedstawieniu wszystkich
konkretnych szczegółów jest po prostu jakby wyjęty z Monu-
mentum Ancyranum.

Dzieło Swetoniusza stoi także w środku żywej tradycji świa-
topoglądowej. Oto pragnienie sławy, które przenika bez reszty
wszystkie czyny Juliusza Cezara, odpowiada rzymskiemu po-
glądowi na świat, upatrującemu wartość mężczyzny w jego
stosunku do sławy. Związek syna z ojcem w kodeksie honoro-
wym rzymskiej arystokracji epoki republikańskiej zawierał
się w dwu pojęciach: he,reditas gloriae, tj. spuścizna sławy, oraz
imitatio factorum, t j. naśladownictwo czynów.

Swetoniusza charakteryzuje szczególnie zainteresowanie
dla specyficznie rzymskich cech życia. Skrzętnie notuje obrzęd
włożenia togi męskiej (toga virilis) albo pierwsze kroki w służ-
bie wojskowej (tirocinium), ma głębokie zrozumienie dla poję-
cia gens i familia, nie zaniedba nigdy wymienić znaków
wieszczych przed zgonem cesarza, co pozostaje w zgodzie
z rzymską mantyką (sztuką wróżenia), która przeżyła nawet
rzymską religię. Dzieło Swetoniusza wyrosło więc i w stylu,
i w duchu z rdzennie rzymskiego klimatu.

Ocena literacka dzieła Swetoniusza. Autor
biograf i j cesarskich chce oddziaływać nie przez refleksję i as-
pekty ogólne, jak to robi Plutarch w swych żywotach paralel-
nych, ale przez świadome formowanie materiału faktycznego.
Tę tendencję kształtującą można dla przykładu prześledzić
w kilku żywotach. Jest nią w stosunku do boskiego Juliusza

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

17

koncepcja walki Cezara o władzę. Nawet w tej części biografii,
w której nie zachodzi podział na rubryki, tj. species, materiał
rzeczowy zestawiony jest bez szczególnego względu na chrono-
logiczne następstwo. Aż do opisu konsulatu Cezara podane są
same wiadomości polityczne, a wśród nich jeszcze zrobiony jest
wybór. Zostały mianowicie wprowadzone tylko te, które są
ważne dla kariery Cezara i jego walki z .factio nobilium. Fakty
wprawdzie są bezpośrednią podstawą przedstawienia postaci
Cezara, ale ich ugrupowanie jest dalekie od czysto mechanicz-
nego zestawienia. Swetoniusz bowiem chciał dać jednolite
ujęcie Cezara. Uderzające jest, że w związku ze spiskiem Ka-
tyliny (r. 63 przed n.e.) przemilcza Swetoniusz szereg ważnych
szczegółów, wydarzeń i nazwiska osób postronnych. Opowia-
danie w rozdziałach dotyczących triumwiratu nie stosuje się
wiernie do chronologicznego przebiegu. Nowocześni historycy
dopatrują się w polityce Cezara sprzed roku 49 przed n.e. ry-
sów defensywnych. U Swetoniusza już od rozdz. 28 zaczyna
Cezar bez osłonek zdradzać wolę dążenia do najwyższej władzy.
Wszelkie dotychczasowe walki polityczne Cezara traktuje Swe-
toniusz jako zmaganie się tej jednej wybitnej jednostki, posłu-
gującej się w sposób rewolucyjny różnymi ludźmi i środkami,
z grupą, którą można nazwać grupą Sulli lub factio optimatium,
lub senatem. A kiedy Swetoniusz doprowadza opowiadanie do
dramatycznego opisu śmierci Cezara, czytelnik odnosi wraże-
nie, że tak gwałtownemu pędowi do czynów tylko śmierć mogła
kres położyć. W żywocie Nerona uwydatnia Swetoniusz we-
wnątrz poszczególnych rubryk stopniowy, krok po kroku, roz-
wój wad. W ten sposób wyłania się pewna linia wznosząca,
której szczytem jest pożar Rzymu (rozdz. 38). Uderza nas głę-
boko przemyślane zakończenie żywota Nerona. Swetoniusz opi-
suje zupełną niefrasobliwość (.fżducia) Nerona w stosunku do
znaków wieszczych, a niepokój Nerona w opisie Swetoniusza
przybiera postać zupełnie jawnej niezdolności do czynu. Cha-
rakteryzując Nerona jako homo circensis — człowieka cyrku
i igrzysk, przeprowadził Swetoniusz zupełnie jednolitą kon-
strukcję tego żywota, świadomie grupując fakty. W żywocie
Domicjana aż do wstąpienia na tron zauważył Swetoniusz ka-

G. Swetoniusz Trankwillus. Żywoty cgzattw ' t

18

JANINA NIEMIRSKA-PLISZCZYŃSKA

prysną chęć używania władzy i dodał, że jest to cecha, która
wystąpi ze szczególną siłą w okresie jego rządów cesarskich
(rozdz. l). Charakterystyczne dla Klaudiusza cechy podstawowe
są przedstawione od razu na początku biografii (rozdz. 2): fi-
zyczna i duchowa słabość (wskutek czego uznano go za niezdol-
nego do objęcia urzędów) oraz zainteresowanie dla sztuk wy-
zwolonych (rozdz. 13). Opowiadanie nie jest ściśle chronologicz-
ne, bo np. w rozdz. 3—4 Swetoniusz zestawia wszystkie sądy
krewnych bez względu na czas ich wygłoszenia. Te cechy wy-
stępujące na początku biografii ulegną spotęgowaniu w obrazie
całego panowania (rozdz. 29: kobiety i wyzwoleńcy). V/ roz-
działach 38, 39, 40, 41 ciągle występuje owa cecha: va.ri.etas
animi, kapryśność i zmienność usposobienia. Tego rodzaju
kształtowanie postaci, w którym ta sama myśl stale występuje,
przypomina bardzo pierwszą część biografii Cezara lub śmierć
Nerona. Głównym motywem tego żywota jest brak duchowej
siły cesarza Klaudiusza;

Z tego przykładowego zestawu można jednak wysnuć wnio-
sek, że Swetoniusz układał żywoty cesarskie pragnąc im nadać
pewną linię osobowości i łączył grupy faktów, aby wydobyć
główne cechy charakteru; wiązał specżes logicznie z przebie-
giem życia. Żywoty cesarskie Swetoniusza nie są jednak ani nie
roszczą sobie pretensyj do tego, żeby stać się portretami ceza-
rów. Uczynił to już dramaturg historii Rzymu, Tacyt, który
stworzył wielkie obrazy historyczne i wprowadził na tło dziejów
wstrząsające, nieraz demoniczne postacie swych bohaterów.
Odnośnie do Swetoniusza można jedynie mówić o pewnej ten-
dencji konstruującej w ramach schematu biograficznego. Pro-
sta, rzeczowa biografia Swetoniusza nie ma napięcia dramatycz-
nego. Porównajmy dla przykładu wspaniały, wysoce tragiczny
obraz śmierci Agryppiny, matki Nerona, u Tacyta (Ann. XIV 8)
z rzeczową, suchą, detaliczną relacją Swetoniusza, który nie
cofnął się nawet przez opisem nieprzystojnego zachowania Ne-
rona wobec trupa matki (Ner. 34). Swetoniusz pragnie wyko-
rzystać cały materiał faktyczny w swych biografiach, posługu-
jąc się zarówno wszelkimi dokumentami państwowymi, jak re-
lacją ustną, nawet pamfietem, mimem, uliczną piosenką. Na

SWETONIUSZ I JEGO DZIEŁO

19

marginesie warto zauważyć, że najbogatszy materiał zebrał do
biografii Cezara i Augusta, natomiast do biografii Flawiuszów
wyraźnie brak mu materiału. Na ogół nie pomija żadnego szcze-
gółu, choćby najbardziej drastycznego, jak np. w wypadku wy-
żej wspomnianym odnośnie do Nerona lub gdy opisuje straszne
szczegóły śmierci Galby (Gal. 20) albo rażące zachowanie Wite-
liusza na polu walki pod Bedriakum (Wit. 10). Umiłowanie de-
talu historycznego widoczne jest w całym dziele Swetoniusza.
W związku z tym zdarza mu się czasem być bardziej wiarygod-
nym od wielkiego historiografa, Tacyta, np.2 w obrazie Otona,
który na wiecu kilkoma słowami skwitował żołnierzy (Ot. 6),
w stosunku do obrazu Otona Tacytowego, który w tejże samej
sytuacji wygłasza wielką mowę (Hist. I 37); albo gdy opisuje
trzykrotnie po sobie następujące próby abdykacji Witeliusza
(Wit. 15), natomiast Tacyt podaje tylko jedną.

Szczególną właściwością i wdziękiem narracji Swetoniusza
jest charakter osobisty jego wypowiedzi, więc np. (Ot. l O):

„W tej wojnie brał udział mój ojciec, Swetoniusz Letus, try-
bun XIII legionu..." albo (Kal. 19): „Lecz słyszałem z opowia-
dań mego dziada, gdym jeszcze był chłopcem...", albo (Dom. 12):

„Pamiętam jeszcze z czasów mojej wczesnej młodości, żem był
obecny...", albo (Kl. 13): ,,Słyszałem również od ludzi starszych,
że adwokaci często nadużywali wprost jego cierpliwości", albo
(Aug. 7): „Tę podobiznę złożyłem w darze pryncepsowi (Hadria-
nowi)..."

Reasumując dotychczasowe rozważania, można powiedzieć,
że Swetoniusz przejął od Greków gatunek literacki biografii3,
że wprowadził schemat grecki w żywy organizm tradycji piś-
mienniczej i obyczajowej rzymskiej4 posługując się przy tym

2 Przykłady ze Wstępu do wydania Żywotów cezarów Swetoniusza:

Henn Ailloud, Suetone, Vies des douze Cesars, Introduction,
s. XXXIV, Paris 1931, Les Belles Lettres.

3 Genezę biografii greckiej traktuje szczegółowo praca Albrechta
D i h l e, Studien żur griechischen Biographie, Gottingen 1956.

4 Rozważania na ten temat w niniejszym Wstępie oparto na pracy
Wolta Steidle, Sueton und die antike Biograpłvie, Munchen 1951;

rozdział III: Hżstorische Einordnung.

2-

20

JANINA NIEMIRSKA-PLISZCZYŃSKA

w sposób zupełnie swobodny tym schematem oraz konstruując5
żywoty wedle swych możliwości literackich i wedle możliwości
materiału historycznego, na jakim się opierał, w pewną jedno-
litą całość, że stworzył samodzielną, naukową, rzymską biogra-
lię cesarską.

Niniejszy, drugi z rzędu polski przekład żywotów cesarskich
Swetoniusza ukazał się po raz pierwszy (1954) w sto dwadzie-
ścia osiem lat po pierwszym przekładzie, pióra Kajetana Kwiat-
kowskiego z Kwiatkowa, wydanym we Wrocławiu u Wilhelma
Bogumiła Korna w r. 1826.

Gwiazdka oznacza wszelkie luki i uszkodzenia oryginału,
•w nawiasach kwadratowych podano konieczne uzupełnienia.

^^^^ Janina Niemirska-Pliszczyńska

5 Szczegółową analizę żywotów cesarskich Swetoniusza z punktu wi-
dzenia tej tendencji konstruującej daje W. Steidle w rozdziałach I i II
wyżej wspomnianej pracy. — Poza tym ciągle aktualna jest jeszcze
monografia Fryderyka L e o, Dże griechisch-romische Biographie nach
ihrer literarischen Form, Leipzig 1901.

Swetoniusz-historyk

Mimo że Swetoniusz nie był historykiem w naszym pojęciu,
jego dzieło biograficzne ma ogromne znaczenie dla rekonstrukcji
historii wczesnego cesarstwa. Źródła bowiem do tego okresu są
nader skąpe i fragmentaryczne, co ważniejsze, brak im ciągło-
ści, istniejącej u Swetoniusza. Wielka, mistrzowska synteza
historii I w. n. e., jaką dał Tacyt w swych dziełach: Annales
i Historiae, nie zachowała się w całości do naszych czasów.
Przepadły partie obejmujące schyłek rządów Tyberiusza, pano-
wanie Kaliguli, początek rządów Klaudiusza, schyłek rządów
Nerona i prawie cały okres panowania Flawiuszów. Podobny
los spotkał drugie, znacznie późniejsze dzieło historyczne do-
tyczące tego okresu, a to Historię rzymską Kasjusza Diona Kok-
cejana (III w. n. e.), sięgające w interesującej nas tu części do
r. 46 n. e., a więc urywające się w środku rządów Klaudiusza.
W tej sytuacji, wobec szczupłości innych opracowań historycz-
nych, życiorysy Swetoniusza siłą faktu nabrały dużego znacze-
nia jako pierwszorzędne źródło historyczne. W związku z tym.
biografie Swetoniusza stały się przedmiotem ożywionych ba-
dań, których celem było naświetlenie metod jego pracy, usta-
lenie wartości przekazanych w nich relacji, ocenienie znaczenia
Swetoniusza w kształtowaniu historii I wieku cesarstwa1

Z całego dzieła przebija się niezwykła, pedantyczna niemal
dążność Swetoniusza, rzadka w literaturze antycznej, do oparcia
się na źródłach pierwszorzędnych. Sięgał on do autobiografii
cesarzy, np. wykorzystał Monumentum Ancyranum cesarza
Augusta, do ich mów i listów, znał protokoły zebrań senatu,.

1 Por. do tych kwestii: A. Rosenberg, Einieitung und Quellen-
kunde żur romischen Geschichte, Berlin 1921; M. S chan z — C: Ho-
sius, Geschichte der romischen Literatur, VIII3, Monachium 1922.

JÓZEF WOLSKI

dzienniki urzędowe, tzw. acta diurna populi Romanr, edykty
urzędników, ulotki wyborcze, zbiory anegdot. Jako wysoki
urzędnik cesarski miał swobodny dostęp do archiwum, a więc
do tajnych dokumentów, rękopiśmiennej spuścizny cesarzy.
Cały ten materiał, którego gromadzenie zajęło niewątpliwie
Swetoniuszowi długie lata, starał się on naświetlić krytycznie,
dając wielokrotnie próbę doskonale rozwiniętego zmysłu histo-
rycznego, rzadko obserwowanego w starożytności. Warto dla
przykładu przytoczyć jego rozważania dotyczące ustalenia miej-
sca urodzenia Kaliguli (Koi. 8). W źródłach literackich znalazł
Swetoniusz dwie wersje: według Gn. Korneliusza Lentulusa
urodził się Kaligula w Tibur (dziś Tivoli) pod Rzymem, nato-
miast według Pliniusza Starszego miał się on urodzić niedaleko
dzisiejszej Koblencji w Germanii. Swetoniusz wykazał najpierw
nieścisłość przekazu Lentulusa, z kolei bezpodstawność twier-
dzenia Pliniusza. Powołując się bowiem na list Augusta, który
przytacza w oryginale, stwierdza, że Kaligula posłany został do
ojca bawiącego w Germanii dopiero, kiedy miał dwa lata. Po
przeprowadzeniu tej negatywnej, jak byśmy dziś powiedzieli,
krytyki, przechodzi Swetoniusz do pozytywnej. Na podstawie
zapisu w odpowiednim roczniku dziennika urzędowego dowodzi,
że Kaligula urodził się w Ancjum, niedaleko Rzymu. Cecho-
wało więc Swetoniusza wyczucie wartości źródeł i temu za-
wdzięczamy zachowanie wielu oryginałów, skądinąd zupełnie
nie znanych, zwłaszcza korespondencji Augusta.

Nie zainteresowany w życiu publicznym, w którym zresztą
nie brał udziału, z większą niż inni niezależnością sądu formu-
łował swe opinie o pewnych cesarzach. Jako szczególnie cha-
rakterystyczny można przytoczyć jego sąd o zdolnościach arty-
stycznych Nerona (Ner. 52), które w niezbyt korzystnym świetle
przedstawił Sienkiewicz: ,,Wpadły mi w ręce notatki i brudno-
pisy z pewnymi najbardziej znanymi jego utworami, pisanymi
własnoręcznie przez niego samego. Od razu widać, że nie zostały
one znikąd przepisane, ani też ułożone pod cudzym dyktatem,
lecz wyraźnie wypracowane przez kogoś, kto obmyśla i tworzy,
Tak dużo jest tam miejsc wymazanych, dopisanych, nadpisa-
nych. Miał też niemałe upodobanie do malarstwa i rzeźby".

SWETONIUSZ-HISTOBYK

23

Mimo jednak występujących tu i ówdzie uwag krytycznych
obraz epoki, portrety cesarzy, jakie dał Swetoniusz, nie noszą
charakteru subiektywnego, jego osobowość kryje się zupełnie
poza źródłami, których przytoczeniem zadowala się. I w tym
ujęciu mieści się wielka różnica pomiędzy nim a Tacytem, który
dał własną koncepcję dziejów wczesnego cesarstwa. Są więc
w istocie Żywoty wielkim zbiprem relacji źródłowych o nierów-
nej wartości. Obok bowiem doskonałych informacji, rzucających
światło nie tylko na osobowość cesarzy, ale i zagadnienia ustro-
jowe, znajdują się w Żywotach partie przypominające jakby
dzisiejsze vie romancee, partie przejęte z literatury brukowej,
przedstawiające bez żadnych osłonek intymne życie panujących,
oparte na nie dających się skontrolować relacjach. Ten przy-
słowiowy „mól książkowy" miał za mało wyrobionego sądu
życiowego, by oddzielić prawdę od fałszu, by w pikantnych
historiach widzieć przejaw politycznej nienawiści czy rozdętą
do monstrualnych rozmiarów chęć zohydzenia lub pogoń za
sensacją.

Ta niejednolitość dzieła Swetoniusza dała początek rozlicz-
nym badaniom krytycznym, starającym się dociec rzeczywistej
wartości Żywotów. Interesujące historyków pytanie, jak przed-
stawiał się stosunek Swetoniuszowych Vitae do wcześniejszych
dzieł Tacyta, zapewne mu znanych, oraz Plutarcha — tego
ostatniego w życiorysach Galby i Otona — doczekało się wy-
jaśnienia. Stwierdzono mianowicie, że trzej ci autorowie wyka-
zują daleko idącą zgodność, nawet językową, co pozwoliło wy-
kryć wspólne ich źródło, nie dające się zresztą bliżej określić.
Zauważono również, że w przeciwieństwie do Tacyta lub Plu-
tarcha cechuje go zupełna obojętność dla chronologii, poza bo-
wiem datą urodzenia cesarzy nie podaje żadnych innych dat.
Wnikliwa krytyka starała się dalej dociec, w jakiej mierze
Swetoniusz wykorzystał całość materiału źródłowego, którą
mógł mieć do dyspozycji; pytanie to zresztą postawiono również
w odniesieniu do Tacyta. Oto trzeba stwierdzić, że pod tym
względem nie można za wiele wymagać od Swetoniusza, mniej
dokładnego aniżeli jego wielki poprzednik. Przykładem naj-
bardziej instruktywnym jest sławna mowa cesarza Klaudiusza

JÓZEF WOLSKI

de wre łionorum, wygłoszona w Lugdunurh (dziś Lyon), której
treść znaną z Tacyta zestawiono z dokładniejszą wersją, zacho-
waną na tablicy znalezionej właśnie w Lyonie. Oto Swetoniusz
pomija ją zupełnie milczeniem, podobnie jak zaszczyty uchwa-
lone ku czci Germanika, znane dziś dzięki tzw. tdbula. Hebana,
choć w pierwszych rozdziałach życiorysu Kaliguli szeroko roz-
wodzi się nad jego przedwczesną śmiercią i .plotkami .z nią
związanymi2.

Niemniej ważna jest ogólna tendencja- dzieła, nastawienie.
Swetoniusza do zasadniczej problematyki historycznej. Poza
cesarzami, ich życiem zdaje się Swetoniusz nie spostrzegać .ce-
sarstwa, prowincji, wybitnych Rzymian. Nie umiał też od-
różniać wydarzeń, ważnych od mniej Ważnych, ekonomia jego-
dzieła jest przypadkowa i nieprzejrzysta. Kaliguli i jego rządom.
poświęcił np. całą księgę, gdy tymczasem sławny rok trzech
cesarzy 68/69 — Galby, Otona i-Witeliusza — nie byłby zupeł-
nie znany, gdyby nie zachowała się odpowiednia partia Tacyta.
i żywoty Plutarcha. Ciążyło tu niedoświadczenie Swetoniusza
w sprawach publicznych, nigdy bowiem nie pełnił żadnych
funkcji państwowych. To jednak niedostrzeganie poza osobą
panującego całego ogromnego państwa z jego w dziesiątki mi-
lionów idącą ludnością dzielił Swetoniusz z ogółem.pisarzy epo-
ki, np. z Tacytem. Historiografia nowożytna stanęła przed trud-
nym zadaniem, jakim było zrekonstruowanie przebiegu pro-
cesu historycznego, dokonującego się we wczesnej epoce cesar-
stwa, na podstawie głównie Tacyta i Swetoniusza. Ciasność
horyzontów historycznych, bezkrytyczność oceny relacji, auto-
rów antycznych wpłynęły decydująco na obraz tego okresu
dziejów cesarstwa w historiografii nowożytnej. A był wiek I
n. e. okresem przejściowym, terenem zmagania się starej, nie-
wygasłej koncepcji senatorskiego Rzymu, której zwolennikiem
był zresztą Swetoniusz, z nową, cesarską, szukającą dróg i me-
tod utrzymania się u władzy wobec częstych jeszcze zakusów,
przybierających nierzadko formę spisków strony przeciwnej.

2 A. Wiliński, Destinafio w inskrypcji z Hebd .etc„ Annales Univ.
M. Curie-Śkłodowskięj, Lublin 1955, s. 249 nn.

SWETONIUŚZ-HISTORYK

25

Ani głęboko ujmujący dzieje Rzymu Tacyt, ani tym bardziej
Swetoniusz nie zdawali sobie sprawy z tego- procesu, podobnie
jak początkowo wymykał się on poznaniu historyków nowo-
żytnych. Niezrozumiałe były dla nich wystąpienia Kaliguli,
.Nerona czy Domicjana, tak odbiegające od starorzymskiej tra-
dycji i zwyczajów. Wydawało się im, że tron Cezarów dostał się
w ręce szaleńców, którzy upojeni ogromem władzy skupionej
w ich rękach dopuszczali się zbrodniczych ekscesów, plamią-
cych ich pamięć. Z tego podłoża, z takiego zrozumienia dziejów
I w. n. e., opartych głównie na Swetoniuszu — poza nim na
Tacycie, wynikła sławna teoria Quidde'a o Caesarenwahnsinn,
szaleństwie Cezarów3. Przysłoniła ona całą rzeczywistość rzym-
ską, życie prowincji, wielki rozkwit gospodarczy cesarstwa,
czemu patronował rząd. Potrzeba było dopiero stopniowego
wzbogacenia podstawy źródłowej, napływu dokumentów papi-
rusowych z Egiptu, i zwłaszcza napisów, by w połączeniu z za-
bytkami archeologicznymi dojść do nowego, bardziej odpowia-
dającego rzeczywistości obrazu Rzymu Cezarów. Torował sobie
powoli drogę pogląd, że za „szaleństwem" Cezarów kryła się
metoda, że poświadczone przez Swetoniusza fakty dadzą się
zinterpretować inaczej, niż to przyjmował Quidde. Nauka zdo-
łała wykryć, że różne wybryki Cezarów — przynajmniej nie-
których z nich — były próbami wprowadzenia do Rzymu abso-
lutyzmu typu hellenistycznego, tak znienawidzonego w Rzymie
od czasów Gajusza Juliusza Cezara. Obraz więc samych Ceza-
rów, Rzymu, jaki skreślił Swetoniusz, musiał ulec korekcie,
przekształceniu uległa historia rzymska zawężona, .przez bio-
grafa do kręgu dworskiego, dziś rozszerzyła się obejmując no-
we dziedziny, jak np. walki ludów podbitych z ich ciemięży -
cielem, Rzymem.

To nowe ujęcie dziejów Rzymu zaważyło na ujemnej ocenie
wartości Swetoniusza, jaka ostatnio zapanowała w nauce wła-
śnie na skutek uwypuklenia przewagi elementów mało pew-
nych, zapożyczonych z wrogiej Cezarom tradycji4. Oczywiście

3 L. Quidde, Caligula. Eine Studzę ueber romischen Caesaren-
wahnsinn., Lipsk b. d.

4 Pogląd ten reprezentował zwłaszcza R o s e n b e r g, op. cit., s. 225.

26

JÓZEF WOLSKI

nie można zapominać, że Swetoniusz jako dziecko epoki dosto-
sował się do smaku szerokich kół, domagających się przede
wszystkim w biografiach anegdot i scen o bardzo swobodnym
charakterze. Trzeba jednak stwierdzić, że ten ujemny sąd nie
może być zbyt generalny. Nowe np. próby podważenia w opar-
ciu o dokumenty papirusowe i inskrypcyjne Swetoniuszowego
obrazu cesarza Klaudiusza nie wypadły przekonywająco i zo-
stały odrzucone przez ostrożną krytykę5. Pojawiają się też głosy
domagające się rehabilitacji Swetoniusza, w ogóle biografii jako
źródła historycznego6. Jakkolwiek one wypadną, trzeba dziś już
stwierdzić, że nie mogą one przekreślić wielkiej wartości Swe-
toniusza jako nieznużonego zbieracza materiałów źródłowych,
jako w pewnym sensie nowatora w dziedzinie biografii. Naj-
bardziej wymownym dowodem sukcesu Żywotów było powo-
dzenie, jakim cieszyły się one u współczesnych i potomnych.

Nowa forma historycznej literatury, jaką stworzył Sweto-
niusz w biografii politycznej, wyparła bowiem odtąd dawne
ujęcie dziejów rzymskich, ograniczające się do chronologicz-
nego przedstawienia wypadków, którego ostatnim, ale mistrzow-
skim reprezentantem był Tacyt. Szerokie masy czytelników
przyjęły biografie Swentoniusza z wielkim aplauzem, znajdując
w nich i dzieło historyczne, i by użyć dzisiejszego wyrażenia,
beletrystyczne. Interesowały one i bawiły odtąd przez wieki
społeczeństwo rzymskie, które równie przychylnie oceniło na-
śladowców i kontynuatorów Swetoniusza. Wśród nich na plan
pierwszy wybija się autor z III w. n. e. Mariusz Maksymus,
autor życiorysów Cezarów od Nerwy począwszy do Heliogabala,
zresztą nie zachowanych, a zwłaszcza zbiór żywotów cesarzy
od Hadriana do Numeriana — (117—284 n. e.), zwany popular-
nie Historia Augusta, którego anonimowy autor nie tylko prze-

5 Por. L. Piotrowie z. Cesarz Klaudiusz w świetle nowych źródeł
ł badań. Kwartalnik Historyczny LVII 1949, s. 119 nn.

6 Z próbą zupełnej rehabilitacji Swetoniusza i starożytnej biografii
wystąpił ostatnio W. S t e i d l e, Sueton und die antike Biographie, Ze-
temata l, Monachium 1950, modyfikując dawniejsze ujęcie F. L e o, Die
griwhisch-romische Biographie nach ihrer litterarischen Form, Lipsk
1001.

SWETONIUSZ-HISTORYK

27

jął formę od naszego biografa, ale również wiele danych szcze-
gółowych. Nie brakowało wśród naśladowców i dzieł mniej-
szego formatu, odbiegających nieco układem treściowym od
Żywotów, ale naśladujących ich formę. Zaliczyć do nich należy
tzw. Origo Constantini imperatoris nieznanego autora (IV w.),
dalej Sekstusa Aureliusza Wiktora Liber de Caesaribus, Eutro-
piusza Breviarium i w końcu nieznanego autora Epitome de
Caesaribus. Wprawdzie z końcem IV w. n. e. pojawiła się próba
nawiązania do koncepcji Tacyta w dziele Ammiana Marcellina
Re,s gestae, ale dzieło to, zdradzające również wpływ Sweto-
niusza, nie znalazło naśladowców. Natomiast nasz biograf zwy-
cięsko przetrzymał próbę wieków, czytany i naśladowany
w dobie Karola Wielkiego. Biograf bowiem jego, Einhard, ko-
piował ściśle Swetoniusza, a podobnie postępowali humaniści
z Petrarką na czele. Wpływ jego na literaturę późniejszą był
znaczny i stały, choć w pełni nie zbadany.

Tradycja rękopiśmienna Swetoniusza podzieliła u schyłku
starożytności los całej spuścizny antycznej. Ocalał mianowicie
jeden tylko egzemplarz na terenie Francji, od którego pochodzą
wszystkie dziś istniejące rękopisy z najstarszym i najlepiej za-
chowanym Codex Memmianus, pochodzącym z końca IX w.
Zresztą liczba rękopisów Swetoniusza, znajdujących się w bi-
bliotekach Francji, Niemiec i Włoch, jest olbrzymia, a to świad-
czy o poczytności autora. Żywoty wydano po raz pierwszy
drukiem w r. 1470 w Rzymie, i to dwukrotnie. Dziś najlepiej
dostępne są w wydaniu M. Ihma, Lipsk 1907 (editio maior).
Literatura odnosząca się do Swetoniusza jest ogromna. Zesta-
wił ją w obszernym artykule M. Funaioli, RE IV, R. II (1931),
koi. 594 nn. W polskiej literaturze zajął się nim szerzej K. Mo-
rawski, Historia literatury rzymskiej, VII, Kraków 1921.

Józef Wolski

Spis rzeczy 

Księga 1
Boski Juliusz

Księga 2
Boski August

Księga 3
Tyberiusz

Księga 4
Gajus Kaligula

Księga 5
Boski Klaudiusz

Księga6
Nero

Księga 7 
Galba, Oton, Witeliusz

Księga 8 
Boski Wespazjan, Boski Tytus, Domicjan

Księga I

Boski Juliusz

l. W szesnastym roku życia stracił ojca1. W następnym
został wyznaczony na kapłana Jowisza. Wówczas zerwał narze-
czeństwo z Kosucją, z którą był zaręczony od lat pacholęcych.
Pochodziła ona wprawdzie tylko z rodu rycerskiego, lecz była
bardzo bogata. Ożenił się z Kornelią, córką Cynny2, cztero-
krotnego konsula. Ta w niedługim czasie dała mu córkę Julię.
Żadną miarą nie mógł go skłonić dyktator Sulla do porzucenia
małżonki. Dlatego za karę pozbawił go urzędu kapłańskiego,
posagu żony i rodowych dziedzicznych majętności oraz uznał
za wroga. Doszło nawet do tego, że nie mógł się Cezar publicz-
nie pokazać. Mimo coraz gwałtowniejszych ataków febry, po-
wtarzających się co czwarty dzień, prawie każdej nocy musiał
zmieniać kryjówkę, a także pieniędzmi okupywał się prześla-
dowcom. Wreszcie dzięki wstawiennictwu kapłanek Westy oraz
Mamerka Emiliusza i Aureliusza Kotty, swych krewnych i-po-
winowatych, uzyskał ułaskawienie. Niewątpliwie wiadomo, że
Sulla wobec usilnych próśb najbliższych swych przyjaciół, i to
osobistości w ogóle wówczas najznakomitszych, ustąpił wreszcie,
gdy mimo wielokrotnej jego odmowy uparcie walczyli o Cezara.
Wówczas zawołał, czy to głosem bożym natchniony, czy w ja-
kimś przeczuciu: ,,niech się stanie wedle ich woli, niech go
sobie biorą, lecz niech wiedzą, że ten, którego ocalenia tak
bardzo pragną, kiedyś zgotuje zgubę stronnictwu optymatów,

'C. lulius Caesari urodził się 13 lipca 100 r. przed n. e. (we-
dług Mommsena w r. 102), z matki Aurelii. Ojciec jego, także C. Julius
Cezar, umarł w r. 85 przed n. e.

2 L. Cornelius Cinna, gorliwy zwolennik Mariusza, cztero-
krotny konsul: w r. 87, w r. 86, w r. 85 i w r. 84 przed n. e., w tymże
roku został zamordowany.

32

BOSKI JULIUSZ

które wspólnymi siłami dotychczas zdołali ocalić od klęski;

w tym Cezarze drzemie wielu Mariuszów3",

2. Służbę wojskową zaczął w Azji u boku pretora, Marka
Termusa. Wystany przezeń do Bitymi celem ściągnięcia floty,
zabawił nieco dłużej u Nikomedesa4. Nie obeszło się nawet bez
pogłoski, jakoby został jego kochankiem. Tę umocnił jego po-
wtórny przyjazd do Bitynii, i to po kilku zaledwie dniach, pod
pozorem ściągnięcia pieniędzy, stanowiących należność jego
klienta, jakiegoś wyzwoleńca. Resztą służby wojskowej zyskał
sobie chwalebnie j szy rozgłos, gdyż podczas zdobywania My-
tylen5 otrzymał nawet wieniec obywatelski6 od Termusa.

3. Służył również pod rozkazami Serwiliusza Izauryckiego7
w Cylicji8, lecz krótko. Na wieść o śmierci Sulli9 oraz licząc

3 Ciotka Cezara, siostra ojca, Julia, byla żoną Gajusa Mariusza. Łą-
czyły więc Cezara z Mariuszem także związki rodzinne.

4 Tu chodzi o Nikomedesa IV Filopatora, króla Bitynii,
położonej w północno-zachodniej części Azji Mniejszej, nad brzegiem
Morza Czarnego. Panował w latach 94—74 przed n. e. Wypędzony przez
Mitrydatesa VI Eupatora ze swego królestwa w r. 91, wprowadzony
został powtórnie przez Rzymian. Umarł około r. 74, pozostawiwszy w te-
stamencie, wzorem Attalosa III (133 r.), kraj swój do rozporządzenia
Rzymu.

5 Mytyleny albo Mytylena, stolica wyspy Lesbos na Morzu
Egejskim na wschodnim jej wybrzeżu. Jedyne to miasto azjatyckie,
które prowadziło wojnę z Rzymem jeszcze po klęsce Mitrydatesa. Zosta-
ło wzięte szturmem i zburzone w r. 80 przed n. e. przez Marka Minucju-
sza Termusa.

6 Wieniec obywatelski (corona ciuica) z liści dębu ofiarowywany był
temu obywatelowi, który w czasie bitwy ocalił życie innego obywatela
lub sprzymierzeńca i zabił wroga. Ocalony sam wręczał ten wieniec
swemu wybawcy, a wódz naczelny zaszczycał go przemową przed fron-
tem wojska.

'Publius Servilius Vatia, konsul z r. 79 przed n. e., wy-
ruszył w r. 78 przeciw Izaurom mieszkającym w południowej części
Azji Mniejszej. Podbił całą Izaurię z jej stolicą Izaurą i uzyskał przydo-
mek Isauricus oraz triumf w r. 74 przed n. e. Całkowicie jednak
piratów nie pokonał.

8 Cylicja, kraina położona u południowo-wschodniego wybrzeża
Azji Mniejszej; na północny zachód od niej — Izauria.

9 Ludu s Cornelius Sulla F e l i x, dyktator, ur. w 138 r.
przed n. e., umarł w r. 78 mając lat 59.

l. Juliusz Cezar

l

ROZDZIAŁ 2—4

33

na nowe rozterki polityczne, do których już hasło rzucił Marek
Lepidus10, pospiesznie powraca do Rzymu, lecz nie przystąpił
do ścisłego porozumienia z Lepidusem, choć ten zachęcał go
świetnymi warunkami. Nie przystąpił zaś dlatego, że nie za-
ufał z jednej strony bystrości Lepidusa, z drugiej momentowi
historycznemu, który uznał za zbyt błahy w stosunku do tego,
jakiego oczekiwał.

4. Lecz gdy wewnętrzne zamieszki nieco się uspokoiły; wy-
toczył proces o nadużycia pieniężne Korneliuszowi Dolabelli",
byłemu konsulowi, zaszczyconemu nawet triumfem. Jednak
Dolabella z zarzutu tego zdołał się oczyścić. Postanowił więc
Cezar oddalić się na Rodos zarówno w tym celu, aby uniknąć
nienawiści wywołanej niesłusznym oskarżeniem, jak również
aby wśród zupełnej bezczynności i wypoczynku ćwiczyć się
pod kierunkiem Apolloniusza Molona12, najsławniejszego wów-
czas mistrza wymowy. W czasie tej podróży na Rodos, odbywa-
nej już w miesiącach zimowych, koło wyspy Farmakussy13
schwytali go piraci i ku najwyższemu swem.u oburzeniu musiał
znosić u nich niewolę prawie przez czterdzieści dni, pozostając
z jednym tylko lekarzem i dwoma pokojowcami. Resztę świty
i niewolników rozesłał wnet po tej napaści celem wydobycia
pieniędzy na okup. Następnie wypłacił piratom 50 talentów.
Zaledwie go wysadzono na ląd, bezzwłocznie ściągnąwszy flotę
zarządził pościg za oddalającymi się korsarzami. Schwytanych
ukarał śmiercią, czym już poprzednio często im groził wśród
żartów. Gdy Mitrydates14 zaczął pustoszyć ziemie sąsiadujące

10 W r. 78 przed n. e. Marcu s Aemilius Lepidus, ojciec

triumwira, był konsulem.

" C n a e u s Cornelius Dolabella, zwolennik Sulli, konsul
z r. 81 przed n. e., prokonsul Macedonii, oskarżony o zdzierstwa przez
Cezara w r. 77, ale na skutek obrony Gajusa Aureliusza i Kwintusa
Hortenzjusza uniewinniony.

12 Apollonios Molon z Alabandy, grecki dyplomata,
mówca, nauczyciel wymowy, działający na wyspie Rodos. Uczył wymo-
wy także Cycerona. Cezar był u niego w r. 75 przed n. e.

13 Farmakussa, wyspa u wybrzeży Azji Mniejszej, w połowie
drogi między Miletem a Halikarnassem. •

"Mitrydates VI Eupator, żył w latach 132—63 przed n. e.,
G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 3

34

BOSKI JULIUSZ

bezpośrednio z jego państwem, Cezar nie chcąc narazić się na
zarzut, jakoby pozostawał bezczynny w chwili krytycznej dla
sprzymierzeńców, opuścił Rodos, dokąd dopiero co przybył,
i przeprawił się do Azji. Tu najpierw ściągnął posiłki i wypę-
dził dowódcę króla Mitrydatesa z prowincji; w ten sposób zdo-
łał utrzymać przy Rzymie miasta już mocno zachwiane w wier-
ności.

5. W czasie swego trybunatu wojskowego — był to pierwszy
urząd, który mu przypadł w udziale po powrocie do Rzymu
w drodze wyborów ludowych:— najusilniej poparł15 rzeczników
wzmocnienia władzy trybunów ludowych, której znaczenie
osłabił Sulla. Ponadto dla L. Cynny, brata żony, oraz dla takich
jak on stronników Lepidusa z czasów wojny domowej, zbie-
głych po śmierci konsula do szeregów Sertoriusza16, wyjednał
możność powrotu do Rzymu na mocy uchwały Plocjusza17 i sam
w tej sprawie przemówił na zebraniu.

6. W czasie swej kwestury18 wygłosił na cześć zmarłych:

ciotki Julii19 i żony Kornelii, mowę pochwalną, jak to było przy-
jęte, z mównicy publicznej. Sławiąc ciotkę tak przedstawił jej

król Pontu nad Morzem Czarnym, zacięty wróg Rzymian na Wschodzie
w trzech wojnach. Tu mowa o-wypadkach z r. 74 przed n. e.

15 W r. 70 przed n. e.

16 Q u i n t u s Sertorius brał udział u boku Mariusza w bitwach
przeciw Cymbrom i Teutonom. W r. 83 przed n. e. .został namiestnikiem
prowincji Hiszpanii (Hispania Citerior). Przeciwnik rządów senatu. Usu-
nięty w r. 81, podniósł bunt przeciw panowaniu senatu. Wyparty ze swej
prowincji, uszedł do Mauretanii. W r. 80 przed n. e. wrócił do Hiszpanii
na wezwanie zbuntowanych przeciw Rzymowi Luzytanów i prowadził
z Rzymem wojnę podjazdową bardzo skuteczną. Wysłano przeciw niemu
•wreszcie Pompej usza. W r. 72'zginął Sertoriusz z ręki sprzymierzonego
z nim M. Perperny, dowódcy 'rzymskiego.

17 Lex Plotia lub Plautia-Papiria. Pod koniec r. 90 konsul J. Cezar
przeprowadził prawo (lex lulia), które nadawało obywatelstwo rzymskie:

wszystkim wiernym dotychczas Latynom i Italikom. W r. 89 na wniosek
trybunów ludowych M. Plaucjusza Sylwana i Gajusa Papiriusza Karbona
przywilej ten nadano także zbuntowanym, o ile w ciągu 60 dni złożą
broń i zgłoszą się do pretora miejskiego.

18 W r. 68 przed n. e.

18 Julia, siostra ojca Cezara, żona Mariusza.

ROZDZIAŁ. 8—7

35

i ojca swego wspólny rodowód: „Ród mej ciotki Julii po kądzieli
od królów się wywodzi, po mieczu zaś z samymi bogami nie-
śmiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza20 po-
chodzi ród Marcjuszów Królów, których nazwisko nosiła mat-
ka; od Wenery21 pochodzą Juliusze, do których rodu nasz dom
się zalicza. Jest więc w krwi naszej i majestat królów, którzy
najwięcej znaczą wśród ludzi, i świętość bogów, których władzy
podlegają sami królowie". — Po śmierci Kornelii22 pojął za
żonę Pompeję, córkę Kwintusa Pompejusza, wnuczkę L. Sulli,
z którą następnie rozwiódł się. Uznał bowiem, że go zdradzała
z Publiuszem Klodiuszem23. Tak uparte krążyły pogłoski, jako-
by w czasie publicznych uroczystości religijnych24 przekradł się
Klodiusz do niej w przebraniu niewieścim, że senat poczuł się
zmuszony zarządzić śledztwo w sprawie znieważenia obrzędu
religijnego.

7. Jako kwestorowi przypadła mu w udziale południowa
Hiszpania25. Tam na zlecenie pretora objeżdżał okręgi sądowe
dla wymiaru sprawiedliwości i przybył wreszcie do Kadyksu.
Na widok posągu Aleksandra Wielkiego przed świątynią Her-

20 A n c u s Marcius, legendarny król rzymski, domniemany
wnuk Numy Pompiliusza.

21 Wenus, grecka Afrodyta, dała Anchizesowi syna Eneasza, który
z kolei miał syna Askaniusza, zwanego też J u l u s e m. Od Julusa wy-
wodzili się Juliusze.

22 Z żony Kornelii miał córkę Julię, którą później wydał za Pompe-
jusza Wielkiego.

23 P u b l i u s Clodius Pulcher, warchoł polityczny. Zmie-
niwszy nazwisko Klaudiusza na plebejskie brzmienie Klodiusz i uzys-
kawszy przeniesienie dzięki Cezarowi do stanu plebejuszy, otrzymał
trybunat ludowy na r. 58 i przeprowadził wniosek, który spowodował
wygnanie Cycerona.

24 Było to święto Dobrej Bogini, w którym udział zastrzeżony był
tylko dla kobiet. Szczegółowo opowiada o tym, co działo się w nocy
z 4 na 5 grudnia 62 r., Plutarch w Żywocie Cezara (IX—X). P. Klodiusza
oskarżono o świętokradztwo. Został uniewinniony przez przekupionych
sędziów.

25 Hiszpania południowa, właściwie Dalsza (Ulte-
r i o r), będzie w okresie cesarstwa stanowić dwie prowincje: B e t y k ę,
prowincję senatorską, i Luzytanię, prowincję cesarską.

3«

36

BOSKI JULIUSZ

kulesa głęboko jęknął i jakby przejął go wstręt do własnej
gnuśności na myśl, że niczego godnego pamięci jeszcze nie do-
konał w tym wieku, w którym Aleksander miał już świat cały
u swych stóp. Natychmiast zażądał odwołania z prowincji, aby
co rychlej w stolicy zyskać sposobność wybicia się na szerszym
polu. Nadto wprawiła go w oszołomienie zjawa senna ostatniej
nocy: oto zdało mu się we śnie, że obcował cieleśnie z własną
matką. Lecz wieszczkowie obiecali mu wielkie powodzenie
w przyszłości, wyjaśniając sen jako wróżbę panowania nad
światem: ponieważ matka, którą leżącą ujrzał pod sobą, to nic
innego, jak ziemia, uważana przecież za matkę wszystkich.

8. Opuszczając więc swą prowincję przedwcześnie, odwie-
dził jeszcze osady latyńskie, domagające się gwałtownie praw
obywatelskich, i niewątpliwie skłoniłby je do ostrzejszego czyn-
nego wystąpienia, gdyby konsulowie właśnie z tego względu
nie zatrzymali nieco dłużej legionów, już zwerbowanych na

wyjazd do Cylicji.

9. Mimo to wnet po przybyciu do Rzymu podjął zuchwalsze
jeszcze zamierzenia. Tak na przykład na kilka dni przed obję-
ciem edylatu26 popadł w podejrzenie, że zawiązał spisek z Mar-
kiem Krassusem27, byłym konsulem, a również z Publiuszem
Sullą28 i L. Autroniuszem29, którzy po wyborze na konsulów zo-
stali skazani wyrokiem sądowym za nadużycia wyborcze. Spi-
skowcy mieli podobno w programie z początkiem roku napaść

26 Edylat sprawował Cezar w r. 65 przed n. e.

" Marcus Licinius Crassus Dives, zwycięzca Sparta-
ka w r. 71 konsul w r. 70 przed n. e. razem z Pompejuszem, później raz
jeszcze, także z nim, w r. 55. Cenzor w r. 65 przed n. e. Był głową tego
spisku, który z nim, z Cezarem i Katyliną uknuli konsulowie wybrani
na r. 65. Miano zamordować konsulów na ich miejsce obranych: L. Aure-
liusza Kottę i L. Maniiusza Torkwata w dniu obejmowania przez nich

godności.

^Publius Cornelius Sulla, kuzyn dyktatora, wybrany kon-
sulem na r. 65. Później obwiniony o udział w spisku Katylmy z r. 63

przed n. e.

28 L u c i u s Autronius Paetus (Salustiusz, Kat. 17, 3, daje mu

imię Publius), wybrany konsulem na r. 66. Jeden z uczestników spisku
Katyliny. .

ROZDZIAŁ, 8—9

37

na senat i, wymordowawszy senatorów wedle z góry ułożone]
listy, obwołać dyktatorem Krassusa. Cezar miał z jego rąk
otrzymać dowództwo jazdy, a gdy już wszystko w państwie
będzie urządzone wedle ich woli, miała, być przywrócona wła-
dza konsularna Sulli i Autroniuszowi. Wspominają o tym spi-
sku: Tanuzjusz Geminus30 w swej historii, Marek Bibulus
w edyktach, G. Kurion Starszy31 w mowach. Na spisek ten
zdaje się wskazywać również wzmianka Cycerona, który w ja-
kimś liście do Aksjusza32 tak mówi: Cezar w czasie kon-
sulatu urzeczywistnił swe dawne zamysły królewskie z okresu
edylatu. Tanuzjusz dodaje, że Krassus, czy to pod wpływem
skruchy, czy obawy, nie stawił się w ogóle na posiedzenie
w dniu33 wyznaczonym na rzeź senatorów, • i dlatego także
Cezar nie mógł dać znaku, do czego zobowiązał się zgodnie
z uprzednią umową. Kurion mówi, że wedle umowy miał być
tym znakiem ruch zrzucenia togi z ramion. Ten sam Kurion,
a także M. Aktoriusz Naso wzmiankują, że Cezar zawiązał rów-
nież spisek z młodym Gnejuszem Pizonem34, któremu wskutek
tego podejrzenia o spisek stołeczny dano co rychlej namiestnic-
two Hiszpanii w drodze nadzwyczajnej. Ułożyć się mieli w ten
sposób, że jednocześnie Pizon na prowincji, a Cezar w Rzymie
rozpoczną zamieszki przy pomocy Ambronów35 i Galów za rze-

'"Tanusius Gemłnus przedstawił, jak się zdaje (bo dzieło
jego się nie dochowało), dzieje schyłku rzeczypospolitej rzymskiej w du-
chu nieprzychylnym Cezarowi. Zarzucał mu mianowicie, jakoby brał
udział we wszystkich spiskach przeciw porządkowi rzeczypospolitej.
Powołuje się na niego także Plutarch w Żywocie Cezara (XXII).

31 C a i u s Scribonius Curio Starszy, konsul z r. 76 przed
n. e., zwolennik optymatów, stał po stronie Cycerona w sprawie spisku
Katyliny; w r. 58 przed n. e. przemawiał.na jego korzyść przeciw Klodiu-
szowi; w inwektywie przeciw Cezarowi skrytykował jego konsulat i ży-
cie prywatne. Dobry mówca.

^Ouintus Axius,. senator.

33 5 lutego 65 r. przed n. e.

^Cnaeus C a l p u r h i u s Piso, wybrany na kwestora do Hisz-
panii, został tam zamordowany już w r. 64 przed n. e.

35 Ambronowie, lud galicki (?) o nieznanym miejscu zamiesz-
kania, przyłączył się do Cynobrów i Teutonów i razem z nimi walczył
przeciw Rzymianom.

gg BOSKI JULIUSZ.

ką Po mieszkających. Lecz śmierć Pizona udaremniła zamiar

obydwu.

10. W czasie swego edylatu ozdobił Cezar nie tylko komic-
jum36, forum, bazyliki37, lecz także Kapitel; ten ostatni — tym-
czasowymi portykami, aby tam wystawić przynajmniej część
wspaniałych dzieł sztuki, ponieważ posiadał wielką ilość wszel-
kiego dobytku. Urządzał też walki z dzikimi zwierzętami i igrzy-
ska zarówno sam, jak z kolegą. Skutkiem tego jemu tylko przy-
padła w udziale cała wdzięczność ludu nawet za widowiska
urządzane na. koszt obydwu urzędników. Nie ukrywał więc
niezadowolenia jego kolega Marek Bibulus, mówiąc, iż ,,przy-
padła mu ta sama rola, co Poluksowi38; wprawdzie obydwu
braciom wzniesiono świątynię na forum, ale nazwano ją tylko
imieniem Kastora, podobnie hojność ich obydwu przypisuje się
tylko jednemu Cezarowi". Poza tymi widowiskami urządził je-
szcze Cezar zapasy gladiotorów, lecz ze znacznie mniejszą ilo-
ścią par walczących, niż zamierzał. Oto gdy mnogością39 swoich
zapaśników zewsząd ściągniętych ogromnie wystraszył nie-
przyjaciół polityczny.ch, odtąd już prawnie ograniczono ilość
szermierzy, ponad którą nikt większej w Rzymie mieć nie
mógł.

11. W ten sposób pozyskawszy łaski ludu, .usiłował za
pośrednictwem pewnych trybunów zdobyć dla siebie prowin-
cję40 Egipt uchwałą ludu. Trafiała się tu sposobność otrzyma-

36 Komicjum, miejsce zgromadzeń ludowych, niewielki plac w pół-
nocnej części Forum Romanum.

37 Bazylika, budowla rzymska, zdobna kolumnami i portykami,
z absydą; miejsce posiedzeń sądów oraz hala targowa.

38 K a s t o r i Połydeukes (łac. Polluks), synowie Zeusa (Dio-
skurowie) i Ledy, bracia pięknej Heleny i zbrodniczej Kłytajmestry.
Kastor był słynnym ujeżdżaczem koni, Polluks wspaniałym pięściarzem.
Rzymianie wznieśli, im świątynię na Forum. Romanum, której trzy ko-
lumny dotychczas jeszcze zdobią to rumowisko dziejów. Świątynię
wzniesiono dla obydwu braci, lecz zwano po prostu świątynią Kastorów.

39 Plutarch w Żywocie Cezara (V) podaje, że Cezar jako edyl urzą-
dził igrzyska, wystawiając na nich 320 par gladiatorów.

40 Dopiero August zamienił Egipt w prowincję rzymską, lecz provin-
da oznaczała początkowo zakres kompetencji urzędnika rzymskiego
i teren jego działania.

ROZDZIAŁ 10—12

39

nią dodatkowego urzędu, gdyż mieszkańcy Aleksandrii wypę-
dzili swego dotychczasowego króla, który otrzymał od senatu
tytuł sprzymierzeńca i przyjaciela narodu rzymskiego. Ten
czyn Aleksandry jeżyków nie spotkał się [w Rzymie] z przy-
chylnym przyjęciem. Nie otrzymał jednak Cezar tego urzędu
wskutek sprzeciwu stronnictwa optymatów. W odwecie za to,
pragnąc uszczuplić wszelkimi możliwymi środkami ich wpływy,
Cezar przywrócił do dawnego wyglądu pomniki zwycięstwa Ga-
jusa Mariusza nad Jugurtą41 oraz Cymbrami i Teutonami42,
niegdyś przez Sullę usunięte.

Dalej43, w procesach o skrytobójstwo44 uznał za morderców
i tych także, którzy w okresie proskrypcji za dostarczone głowy
obywateli rzymskich otrzymali wynagrodzenia ze skarbu. Nie
liczył się natomiast z tym, iż ustawy kornelijskie45 wyłączyły
ich z owej liczby.

12. Podstawił także kogoś46, aby wytoczył proces o zdradę
stanu Gajusowi Rabiriuszowi47, dzięki którego szczególnej po-
mocy przed kilkoma laty senat zdołał poskromić wielce burzli-
wego trybuna Lucjusza Saturnina48. Cezar, przypadkowo wy-

41 Wojna z Jugurtą, wnukiem numidyjskiego króla Masynissy (111—
105 przed n. e.), w ostatnim stadium prowadzona przez G. Mariusza,
zakończona została wydaniem Jugurty Mariuszowi.

42 Mariusz zwyciężył Cymbrów i Teutonów pod Aquac Sextiae (do-
lina Rodanu) w r. 102 przed n. e. oraz pod Vercellae (dolina Padu)
w r. 101.

43 W r. 64 przed n. e.

44 Sprawy te załatwiał specjalny trybunał karny do spraw o skryto-
bójstwo (gunestio inter sicarios), powołany przez dyktatora Sullę, oraz
ustawa przezeń wprowadzona: lex Cornelia de sicariis. Nazwa sicarius
pochodzi od nazwy zakrzywionego sztyletu (sźca), broni skrytobójcy.

45 Były to ustawy dyktatora L. Korneliusza Sulli. Swetoniusz mówi
w liczbie mnogiej, aczkolwiek chodzi tu tylko o tę jedną ustawę z r. 81
przed n. e.

46 Był to trybun ludowy, Titus Labienus.

" W r. 63 przed n. e. wytoczono G. Rabiriuszowi proces o zabicie
w r. 100 przed n. e. trybuna L. Apulejusza Saturnina, a więc w 37 lat
po fakcie.

48 Lucius Appuleius Saturninus, dwukrotny trybun
ludowy (w 103 i 100 r. przed n. e.), zwolennik reform grakchańskich, po-
plecznik Mariusza, groźny przeciwnik optymatów, przeprowadził meto-

40

BOSKI JULIUSZ

ROZDZIAŁ 13—14

41

losowany, na sędziego w tym procesie, tak skwapliwie potępił
Rabiriusza, iż żaden argument bardziej nie pomógł oskarżo-
nemu w apelacji do ludu niż jaskrawa zaciekłość sędziego.

13. Gdy stracił nadzieję otrzymania prowincji, ubiega się
o urząd najwyższego kapłana49, sypnąwszy na ten cel pieniędz-
mi bez miary. Obliczając wówczas wielkość swych długów tak
podobno zapowiedział matce całującej go na pożegnanie, gdy
rankiem szedł na wybory: ,, jeśli nie zostanie 'kapłanem naj-
wyższym, nie powróci już do domu". I oto dwu najzacniejszych
współkandydatów50, o wiele przewyższających go wiekiem
i godnością, tak znacznie pobił, że on sam otrzymał w ich gmi-
nach (trybus) wyborczych więcej głosów niż oni obydwaj we
wszystkich.

14. Wybrano go pretorem51. Po odkryciu spisku52 Katyliny,
gdy cały senat53 był zdania, żeby do spiskowców zastosować naj-
wyższą karę, on jeden wyraził pogląd, że należy ich tylko roz-
dzielić po miastach i trzymać pod kluczem po uprzedniej kon-
fiskacie majętności na rzecz państwa. Przy tym napędził ta-
kiego strachu zwolennikom zbyt surowego wymiaru kary,
przedstawiając wielokrotnie, jaka to na przyszłość czeka ich

darni rewolucyjnymi trzy ustahyy, które po jego śmierci unieważniono:

przydział gruntów w Afryce i w Galii weteranom Mariusza, obniżkę
gwałtowną cen zboża dla ludu, powołanie osobnego trybunału karnego
do spraw o działanie na szkodę ludu rzymskiego (lex Appuleia de maie-
state deminuta, szczególnie groźna w jej późniejszej • interpretacji przez
cezarów). Wobec zastosowania przez grupę Saturnina (pretor Glaucja)
metody walk ulicznych senat odpowiedział uchwałą ogłoszenia stanu
oblężenia Rzymu (senatus consultum ultimum) i konsulom (jednym z nich
był sam Mariusz!) polecił zgniecenie rewolucji. Działo się to w r. 100
przed n. e.

49 W r. 63 przed n. e.

50 Byli to: Publius Servilius Vatia Isauricus, już poprzednio-wspom-
niany (rozdz. 3), oraz Quintus Lutatius Catalus (Capitolinus), gorliwy
optymata, zwolennik kary śmierci dla członków spisku Katyliny, kon-
sul z r. 78.

51 Na r. 62 przed n. e. Jako praetor urbanus rozsądzał sprawy sporne
między obywatelami.

52 W r. 63 przed n. e. przez konsula M. Tuliusza Cycerona.

83 Mowa tu o opinii senatu na posiedzeniu 5 grudnia 63 r. przed n. e.

ze strony ludu rzymskiego nienawiść, że konsul wyznaczony
na nowy rok, Decymus Sylanus54, nie zawahał się ze skruchą
złagodzić swego zdania — gdyż zmienić mu już nie wypadało —
wyjaśniając, że myśl jego zrozumiano znacznie bezwzględniej,
niż on sam ją odczuł. I uzyskałby Cezar zmianę stanowiska,
gdyż większość przeciągnął już na swoją stronę, między tymi
również brata55 konsula Cycerona56, gdyby wahającego się se-

"Decimus lunius Silanus, ojczym Marka Brutusa, kon-
sul wybrany na r. 62 przed n. e.; jako konsul desygnowany, tj. wybrany,
ale jeszcze nie urzędujący, pierwszy oddał swój głos za skazaniem katy-
linarczyków. Zdolny mówca.

55 Quintus Tullius Cicero, młodszy brat najsłynniejszego
mówcy rzymskiego. Marka Tuliusza Cycerona, ożeniony z siostrą Attyka,
Pomponią, poparł brata w czasie spisku Katyliny, aczkolwiek głosował
przeciw karze śmierci; został pretorem na r. 62; w latach 61—58 na-
miestnikiem w Azji. Był legatem Cezara w czasie wojny galickiej od
r. 54 przed n. e. W r. 43 zamordowany. Pozostała po nim rozprawka
De petitione consulatus.

56 M a r c u s Tullius Cicero, ur.3 stycznia 106 r. przed n. e
w Arpinum (Lacjum), syn rzymskiego rycerza, po raz pierwszy w swoim
rodzie (homo novus) uzyskał konsulat w r. 63 przed n. e. Jako konsul
urzędujący odkrył spisek Katyliny, lecz za ukaranie spiskowców śmier-
cią został wygnany z Rzymu za sprawą P. Klodiusza w r. 53, lecz już
w r. 57 otrzymał pozwolenie powrotu. W wojnie domowej wypowiedział
się po długim wahaniu za Pompejuszem przeciw Cezarowi. Po- śmierci
Cezara występował przeciw M. Antoniuszowi (Filipiki) i 7 grudnia 43 r
przed n. e. został przez jego siepaczy zamordowany. Zachowało się 58
jego mów politycznych i sądowych. Teoretyczne problemy ustrojowe
przedstawił w dziełach: De re publica i De legibus. Jest również auto-
rem teoretycznych dzieł z zakresu retoryki. Doprowadził do doskonałości
okres (period), tj. bogato rozbudowane zdanie, stanowiące całość myślo-
wą i artystyczną. W ostatnich latach życia rozwija intensywną działal-
ność pisarską w zakresie filozofii. Oto dzieła bodaj najważniejsze: Aca-
demica. De finibus bonorum et malorum, Tusculanarum disputationum
libri V, De natura deorum, Timaeus, Cato maior de senectute, Laelius
de amicitia. De officiis. Eklektyczny ich charakter nie umniejsza twór-
. czego wkładu Cycerona w filozofię antyczną. Wybrał bowiem z myśli
greckiej to, co było najzdrowszym pokarmem dla jego narodu i ówczes-
nej ludzkości. Słusznie nazwał go Tadeusz Zielinski (Chrześcijaństwo
starożytne a filozofia rzymska, s. 7, Zamość 1921, Z. Pomarański) ge-
niuszem doboru. Rozwinął język filozoficzny w Rzymie. Utwory

42

BOSKI JULIUSZ

na tu nie podtrzymało przemówienie M. Katona. Lecz nawet
wtedy nie przestał się przeciwstawiać. Aż oddział jeźdźców
rzymskich, który z bronią w ręku otaczał kurię dla bezpieczeń-
stwa, zagroził mu śmiercią za zbyt nieumiarkowany sprzeciw,
potrząsając obnażonymi mieczami tak blisko, że siedzącego Ce-
zara opuścili czym prędzej najbliżsi sąsiedzi, kilku zaledwie
osłoniło go ruchem ręki i nadstawieniem togi przed ciosem.
Wtedy dopiero naprawdę przerażony nie tylko ustąpił, ale już
do końca roku nie pojawił się w kurii.

15. W pierwszym dniu swego urzędowania jako pretor po-
zwał przed sąd ludu Kwintusa Katula w sprawie odbudowy
Kapitelu57, a jednocześnie postawił wniosek, w którym dozór
nad tą pracą powierzał komu innemu. Lecz nie czuł się na siłach
podołać zmowie optymatów: gdy spostrzegł, że oni poniechali
natychmiast przyjmowania nowych konsulów i przybiegli
tłumnie, aby stawić zacięty opór, zarzucił rozpoczętą działal-
ność.

16. Co więcej, gdy Cecyliusz Metellus58, trybun ludowy,
występował z najbardziej wywrotowymi wnioskami wbrew
sprzeciwowi swych kolegów, Cezar nie mniej zaciekle go po-
parł, jakby sam był wnioskodawcą. Wreszcie obydwaj zostali
złożeni ze swych funkcyj publicznych uchwałą senatu. Jednak
Cezar ośmielił się urzędu nie złożyć i sprawować dalej wy-
miar sprawiedliwości. Dopiero na wieść, że senat jest gotów
siłą zbrojną zmusić go do złożenia władzy, odesłał liktorów59,
zrzucił pretekstę60 i potajemnie schronił się do domu, mając

jego charakteryzuje głęboki, optymistyczny humanizm, czynna postawa
etyczna, żarliwe przywiązanie do rzymskiej republiki.

517 Świątynia Jowisza Kapitolińskiego została zniszczona przez pożar
w r. 83 przed n. e., Cezar oskarżył Katula w związku z odbudową tej
świątyni o niewłaściwą gospodarkę pieniędzmi publicznymi: disquisitio
de peculatu.

58 Q u i n t u s Caecilius Metellus Nepos, trybun ludowy
z r. 62 przed n. e., Cyceronowi zarzucał wykonanie wyroku śmierci na
katylinarczykach. Najwięcej mu się wówczas przeciwstawiał Katon
Młodszy, sprawujący właśnie także godność trybuna ludowego.

59 Pretor miał w Rzymie prawo do dwu liktorów.

60 Pretekstu, toga bramowana purpurą, którą nosili cenzorowie;

konsulowie, pretorowie i edylowie kurulni.

ROZDZIAŁ 15—18

43

zamiar pozostawać tu w spokoju, dopóki wymagać tego będzie
położenie. A także, gdy w dwa dni później lud samorzutnie
zgromadził się pod jego domem i obiecywał wśród ogólnego
wzburzenia pomoc na wypadek, gdyby chciał urząd odzyskać,
Cezar go poskromił. To zaskoczyło wszystkich. Senat, który się
zebrał pospiesznie z powodu takiego właśnie zbiegowiska, wy-
raził mu słowa podzięki przez usta najznakomitszych swych
przedstawicieli, przyzwał do kurii, najbardziej pochlebnymi sło-
wami zgodnie uczcił oraz na nowo przywrócił do godności pre-
tora, zniósłszy poprzednią uchwałę.

17. Znowu zagroziło mu inne niebezpieczeństwo: oto oskar-
żono go o uczestnictwo w spisku KatyUny przed kwestorem
Nowiuszem Nigrem z doniesienia Lucjusza Wetiusza, a w se-
nacie za sprawą Kwintusa Kuriusza61, któremu nawet przy-
znano nagrodę państwową za to, że pierwszy wykrył knowania
spiskowców. Kuriusz mianowicie utrzymywał, że dowiedział się
o udziale Cezara od samego Katyliny, Wetiusz obiecywał nawet
przedstawić własnoręczne pisma Cezara, dane Katylinie. Cezar
tego już w żadnym wypadku nie uznał za stosowne puścić pła-
zem. Odwołał się do świadectwa Cycerona i dowiódł z kolei, że
to on sam z własnej woli ujawnił pewne szczegóły spisku wo-
bec Cycerona. Dzięki temu uzyskał odwołanie nagrody dla Ku-
riusza. Z Wetiusza62 ściągnięto zastaw, zajęto sprzęt domowy,
dotkliwie obito i przed mównicą na Forum Romanum podczas
zebrania omal nie rozszarpano; wreszcie Cezar wtrącił go do
więzienia. Zdołał także wtrącić tam kwestora Nowiusza za to,
że pozwolił oskarżyć przed swym trybunałem wyższego od sie-
bie urzędnika.

18. Po preturze przypadła mu w udziale losowaniem pro-
wincja Hiszpania południowa. Choć wierzyciele usiłowali go
zatrzymać, zdołał się im wymknąć dzięki wstawiennictwu porę-

"Ouintus Curius, uczestnik spisku Katyliny, którego plany
ujawnił Fulwii, ta Cyceronowi (Sal. Kat. 23, 26, 28).

. 62 L u c i u s Vettius, jeden z uczestników spisku Katyliny; po-
zwany przez Cezara do sądu o fałszywe doniesienie nie zjawił się. Ta
odmowa posłuszeństwa w stosunku do wyższego urzędnika pociągała
z zasady konfiskatę majątku i uwięzienie.

44

BOSKI JULIUSZ

czycieli. Wbrew zwyczajowi oraz prawu, a mianowicie zanim
jeszcze otrzymał należne zaopatrzenie63 jako namiestnik pro-
wincji, wyruszył w drogę. Nie wiadomo, czy uczynił to z oba-
wy przed procesem sądowym, który mu zamierzano wytoczyć
jako już osobie prywatnej, czy chcąc tym spieszniej uczynić
zadość sprzymierzeńcom, którzy go błagali o pomoc. Prowincję
szybko uspokoił64 i z równym pośpiechem, nawet nie zaczekaw-
szy na następcę, ustąpił ze stanowiska, aby jednocześnie uzy-
skać prawo do triumfu i konsulat. Niestety, wybory zostały już
ogłoszone i mógł być zaliczony w poczet kandydatów jedynie
w tym wypadku, jeśli wejdzie do Rzymu jako osoba prywatna65.
Choć więc czynił usilne zabiegi, aby nie zastosowano do niego
tych przepisów, jednak gdy wielu podniosło sprzeciw, musiał
triumf odłożyć, aby nie wykluczono go z listy kandydatów do
konsulatu.

19. Ze swych dwóch współkandydatów do konsulatu: Lucju-
sza Lukcejusza i Marka Bibulusa66, przyciągnął do siebie Lukce-
jusza i zawarł z nim umowę tej treści: ponieważ Lukcejusz
miał mniejsze wpływy od niego, ale za to słynął z wyjątkowej
fortuny, więc miał w imieniu ich obydwu, ale z własnego skarb-
ca obiecać wszystkim centuriom wypłatę hojnej daniny pie-
niężnej. Na wieść o tym optymaci, których ogarnęła obawa, że
Cezar ośmieli się na wszystko podczas sprawowania najwyższe-
go urzędu, mając zgodnego i uległego kolegę, skłonili Bibuła,
aby tyleż samo obiecał, a Większość spośród nich przyniosła
mu pieniądze; nawet Katon utrzymywał, że ta hojność jest z po-
żytkiem dla państwa. Został Cezar wybrany konsulem razem

83 Zaopatrzenie w pieniądze, broń i niezbędny orszak.

64 W czasie propretury w r. 63/60 odniósł szereg zwycięstw nad ple-
mionami Luzytanów (dzisiejsza Portugalia) i Kallaików (północno-za-
chodnia Hiszpania), wrócił do Rzymu już w lecie r. 60.

65 Wodzowi przed odbyciem triumfu nie wolno było przekroczyć
pomoerium (nie zabudowana przestnzeń po obu stronach muru miasta).

66 M a r c u s Calpurnius Bibulus, zacięty przeciwnik Ce-
zara. Ożeniony z córką Katona Młodszego, Porcją; razem z Cezarem
sprawował edylat kurulny w r. 65 przed n. e., preturę w r. 62. Za zlekce-
ważenie swej osoby przez Cezara mścił się edyktami, zawierającymi
inwektywy na niego.

ROZDZIAŁ. 19—20

45

z Bibulusem67. Z tego samego powodu optymaci dołożyli sta-
rań, aby przyszłym konsulom przydzielono prowincje najmniej
ważne: tj. lasy i pastwiska68. Ta ostatnia krzywda najbardziej
poruszyła Cezara, więc wszelkimi uprzejmościami usiłował
zjednać sobie Gnejusza Pompejusza, obrażonego na senat za
to, że zbytnio zwlekał z uznaniem jego zasług po zwycięstwie
nad królem Mitrydatesem69. Pogodził na nowo Pompejusza
z Markiem Krassusem, dawnym jego przeciwnikiem z czasów
konsulatu, który wspólnie sprawowali w najwyższej niezgodzie.
Wreszcie z obydwoma zawarł porozumienie, w myśl którego
nic nie miało się dziać odtąd w państwie, co mogłoby się nie
podobać jednemu z trzech70.

20. Objąwszy urząd zaprowadził, pierwszy ze wszystkich,
sporządzanie dziennych sprawozdań zarówno z posiedzeń sena-
$u, jak z zebrań ludowych oraz podawanie ich do wiadomości
publicznej71. Przywrócił również dawny zwyczaj, aby w tym
miesiącu, w którym konsul nie sprawuje władzy, szedł przed
nim woźny, a za nim liktorowie72. Gdy zaś ogłosił ustawę rol-

67 Na rok 59 przed n. e.

68 W ten sposób nazywano okolice położone między Kampanią
i Adriatykiem; były bogate w pastwiska.

69 Zwyciężony Mitrydątes zadał sobie śmierć w 63 r. przed n. e.
Pompejusz wylądowawszy w Brundyzjum w grudniu r. 62 zwolnił całą
armię i z małą tylko-świtą ruszył do Rzymu, aby poza pomoerium cze-
kać na triumf. Odbył się on we wrześniu 61 r. Ale za sprawą Lucjusza
Lukullusa spotkał się Pompejusz z gwałtowną opozycją senatu wobec
swych wniosków.

70 Pierwszy triumwirat (Krassus, Pompejusz, Cezar) został zawiąza-
ny w lecie r. 60.

71 Sprawozdania senatu (neta senatus), czyli protokoły uchwał se-
natu, składano w skarbcu (aerarium), gdzie pozostawały pod opieką
kwestorów. Jeszcze przed r. 29 n. e. powołano urząd curator actorum se-
natus, którego istnienie poświadcza Tacyt w Ann. V 4, mówiąc o Juniu-
szu Rustykusie. Acta dżuma była to państwowa informacja w zakresie
codziennych nowin miejskich. W okresie cesarstwa istniało specjalne
biuro pod kierownictwem prokuratora cesarskiego, zajmujące się tymi
sprawami.

72 Każdy konsul bowiem miał prawo do rózg liktorskich na prze-
mian przez jeden miesiąc. /

46

BOSKI JULIUSZ

na73, a kolega usiłował się przeciwstawić, wypędził go zbrojnie
z forum. Nazajutrz złożył Błbulus skargę w senacie. Lecz nie
znalazł się nikt, kto by się ośmielił postawić jakiś wniosek lub
wypowiedzieć swe zdanie na temat takiego gwałtu i samowoli,
chociaż wiele ucłiwał zapadało często w wypadkach znacznie
błahszych zaburzeń. To wszystko doprowadziło Bibulusa do ta-
kiej rozpaczy, że aż do końca swego urzędowania ukrywał się
w domu i tylko przez publiczne obwieszczenia [edykty] wyrażał
swój sprzeciw. Od tej chwili Cezar sam jeden zarządzał całym
państwem, i to wyłącznie wedle swej woli. Niektórzy stołeczni
dowcipnisie, żartobliwie datując swe listy w celu niby doku-
mentacji, pisali, że „stało się to" nie za konsulatu Cezara i Bi-
bulusa, lecz „za konsulatu Cezara i Juliusza", dwukrotnie go
wymieniając: z nazwiska oraz imienia rodowego. Wnet także
rozeszły się po całym mieście następujące wiersze74 :

Nie za Bibuła ostatnio coś stało się, lecz za Cezara.
Za konsulatu Bibuła nie pomnę, by co bądź się stało.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)

Okolicę Stellacką75, oddaną na rzecz państwa przez przod-
ków, oraz Ziemię Kampańską, z której dochody przeznaczono
na potrzeby państwowe, przydzielił bez losowania76 mniej wię-
cej dwudziestu tysiącom obywateli mających po troje lub wię-
cej dzieci. Dzierżawców państwowych77, gdy prosili o zniżkę

73 Ustawa rolna (lex lulia agraria) z r. 59 przed n. e., nazwana przez
Cycerona (ad Att. II 18, 2) Campar.a lex. Mocą tej ustawy ager publicus
(dobra państwowe) w Kampanii został rozdzielony między obywateli
rzymskich, w pierwszym rzędzie między tych, którzy mieli po troje
lub więcej dzieci.

74 Przekład kupletów w niniejszym tylko żywocie pióra Janiny
Izdebskiej.

"Stellacką Równina, część obszaru kampańskiego w po-
bliżu Ziemi Falerneńskiej.

78 Działki ziemi nie były przydzielane przez losowanie, lecz wedle
decyzji dwudziestoosobowej komisji do podziału ziemi: viginti viri agris
dwidundis.

77 Mowa tu o ustawie julijskiej z kwietnia r. 59, dotyczącej dzier-
żawców państwowych: lex lulia de publicanis (Asiae). Zainteresowany
był nią stan rycerski, już od dawna zabiegający o ulgi dzierżawne.

ROZDZIAŁ 20—21

47

należnych opłat, zwolnił z jednej trzeciej i publicznie ich upom-
niał, aby przy zawieraniu nowych umów dzierżawnych nie pod-
bijali sobie nawzajem cen zbyt lekkomyślnie. W innych też
wypadkach szczodrze udzielał, czegokolwiek ktoś odeń zaprag-
nął, bez niczyjego sprzeciwu; jeśli kto usiłował się oprzeć, po-
trafił go odstraszyć. Marka Katona, gdy mu w senacie przeszka-
dzał swymi przemówieniami, kazał przy pomocy liktora wy-
ciągnąć z kurii i wrzucić do więzienia. Lucjusza Lukulla78, gdy
zbyt hardo mu się stawiał, tak dalece nastraszył groźbą
oszczerstw, że ten mu z własnej woli do nóg upadł. Gdy Cy-
cero podczas pewnego procesu wyraził ubolewanie nad niedolą
owych czasów, Cezar tego samego dnia, o godzinie dziewiątej,
przeniósł z klasy patrycjuszów do klasy plebejskiej Publiusza
Klodiusza, nieprzyjaciela Cycerona, który już od dawna ubie-
gał się o to. Wreszcie przeciwko wszystkim członkom wrogiego
stronnictwa* znęconego nagrodami79, aby wyznał, że niektórzy
namawiali go do zabójstwa Pompejusza, i miał wejść na mów-
nicę oraz wymienić ich wedle z góry przygotowanej listy. Lecz
gdy wymienił jedno i drugie nazwisko fałszywie, co wywołało
podejrzenie o intrygę, zwątpił podobno Cezar w pomyślny wy-
nik tak gwałtownego posunięcia i donosiciela jakoby usunął
trucizną.

21. W tym samym mniej więcej czasie pojął za żonę Kal-
purnię, córkę L. Pizona80, który miał być jego następcą na urzę-

78 L u c i u s Licinius Lucullus, konsul z r. 74 przed n. e.,
znakomity zwycięski wódz w wojnie z Mitrydatesem VI Eupatorem, za-
stąpiony przez Pompejusza (w r. 66), którego stał się odtąd nieubłaga-
nym wrogiem. Postępował humanitarnie z ludami azjatyckimi. Słynął
z wykwintnych uczt. Bardzo bogaty. Miał wspaniałą bibliotekę. Esteta,
filozof, filhellen, mówca, smakosz. W tym wypadku przeciwstawił się
wnioskowi Cezara o uznanie zarządzeń Pompejusza w Azji: lex lulia de
actis Pompeii.

79 Lucius Vettius, już wymieniony jako donosiciel (rozdz. 17).
'"Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, przez swe
ogromne wpływy ważny dla Cezara, pretor z r. 61 przed n. e., konsul
z r. 58, wróg Cycerona. Cenzor z r. 50. Miał piękną bibliotekę i willę
w Herkulanum.

48

BOSKI JULIUSZ

dzie konsula. Swą córkę Julię wydał za Gnejusza Pompejusza,
zerwawszy jej poprzednie narzeczeństwo z Serwiliuszem Ce-
pionem, dzięki którego szczególnie gorliwej pomocy pokonał
niedawno Bibulusa. Od chwili zawarcia tego nowego związku
krwi zaczął na zebraniach senatu udzielać najpierw głosu Pom-
pejuszowi, chociaż dotychczas udzielał go zwykle najpierw
Krassusowi i chociaż przestrzegano zwyczaju, żeby zatrzymać
przez cały rok taką kolejność udzielania głosu, jaką zarządził
konsul w dniu kalend stycznia.

22. Mając więc zapewnione przy głosowaniu poparcie teścia
i zięcia, wybrał sobie spośród wszystkich prowincji właśnie Ga-
lię, której dostatki i korzystne możliwości [wojenne] przed-
stawiały dlań pomyślną perspektywę osiągnięcia wielu trium-
fów. Z początku wprawdzie otrzymał tylko Galię Przedalpejską
z dodatkiem Ilirii81 na wniosek trybuna Watyniusza82. Wkrótce
otrzymał od senatu jeszcze Zaalpejską83, ponieważ senatorowie
bali się, aby w razie odmowy ze strony senatu lud mu i tej nie
dał. Z tej przyczyny uniesiony radością nie powstrzymał się
w kilka dni potem wobec licznych senatorów od takich oto har-
dych słów, „że mimo oporu i utyskiwań jego przeciwników
zdołał uzyskać, czego pragnął, i a teraz z kolei wszystkim na
karki wsiądzie". Na to ktoś urągliwie zauważył, że niełatwo
to. przyjdzie niewieście84. Odpowiedział Cezar niby żartem, że:

^Jllyricum, Iliria, obszar położony nad brzegiem Morza Adria-
tyckiego, na północ od Epiru.

82 Publius V a t i n i u s, trybun ludowy z r. 59, w następnym roku
pociągnął z Cezarem do Galii. Tu: „na wniosek Watyniusza" znaczy, że
bez uchwały senatu, tj. bez senatus consultum, a bezpośrednio od ludu,
na podstawie lex Yatinia de imperia C. Caesaris.

83 G a 11 i a C o m a t a, tj. ta, której mieszkańcy nosili długie włosy.
Właściwie otrzymał Cezar za Alpami tylko prowincję rzymską, tzw.
•Galię Narbońską. Gallia Comata to cały obszar Galii Zaalpejskiej. Póź-
„niej. po zwycięstwie Cezara, podzielona została (poza Narbońską) na
trzy części: Lugdunensis (od Lugudunum, tj. Lyonu), Belgica i Aquitania.

M Aluzja do plotki krążącej w Rzymie na temat związku miłosnego
Cezara z królem Nikomedesem (rozdz. 2).

ROZDZIAŁ 22—23

49

„w Syrii także rządziła królowa Semiramis85, a wielką częścią
Azji władały niegdyś Amazonki"86.

23. Gdy zakończył urzędowanie87 jako konsul, a pretorowie
Gajus Memiusz88 i Lucjusz Domicjusz89 sporządzili sprawozda-
nie z wypadków roku poprzedniego90, rozpatrzenie swej dzia-
łalności powierzył Cezar senatowi. Tymczasem, ponieważ senat
nie podejmował tej sprawy i trzy dni zużyto na daremne po-
lemiki, Cezar wyruszył do swej prowincji. Natychmiast jego
kwestora pociągnięto do odpowiedzialności sądowej pod wielo-
ma zarzutami oraz wdrożono śledztwo wstępne91. Wnet i jego
samego pozwał Lucjusz Antystiusz, trybun ludowy. Dopiero
musiał się odwołać do całego kolegium i uzyskał uchwałę, żeby
nie pozywać przez sąd kogoś nieobecnego z powodu zajęć urzę-
dowych. Chcąc zapewnić sobie spokój i bezpieczeństwo na przy-
szłość, skwapliwie zobowiązywał sobie stale dorocznych urzęd-
ników, spośród kandydatów popierał albo pozwalał dojść do
władzy tylko tym, którzy podjęli się bronić jego interesów przez

85 Legendarna żona legendarnego króla asyryjskiego, Ninosa, który
miał wznieść Niniwę w Mezopotamii; władczyni Babilonu.

86 Mityczny szczep wojenny kobiecy z siedzibą w Kappadocji, pół-
nocno-wschodniej części Azji Mniejszej, w mieście Themiskyra. Ama-.
żonki utrzymywały przy życiu tylko dziewczęta, szkoląc je w rzemiośle
wojennym. Wypalały sobie prawą pierś, aby nie przeszkadzała we wła-
daniu bronią.

87 Po złożeniu urzędowania Cezar stał pod Rzymem z wojskiem aż
io marca 58 r. przed n. e., aby wywierać nacisk celem usunięcia z Rzy-
mu przeciwników: Cycerona i Katona Młodszego. Cycero poszedł na
wygnanie za sprawą Klodiusza, Katonowi Młodszemu powierzono misję
likwidacji królestwa cypryjskiego.

88 Caius Memmius, pretor miejski z 58 r. przed n. e., gorliwy
zwolennik Pompejusza. Przyjaciel poetów Katulla i Lukrecjusza.

89 Lucius Domitius Ahenobarbus, pretor z r. 58, konsul
z r. 54, nieubłagany wróg Cezara. W r. 49 został wyznaczony jego na-
stępcą w Galii.

90 Sprawozdanie wskazywało na bezprawia Cezara, których się do-
puścił w czasie sprawowania konsulatu, oraz stawiało wniosek wszczęcia
dochodzenia.

91 Śledztwo wstępne, tj. praeiudicium, brało pod uwagę tylko pewne
zarzuty w stosunku do kwestora Cezara, dopiero gdyby kwestor został
uznany winnym, śledztwo objęłoby także całą działalność Cezara.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów <

50

BOSKI JULIUSZ

czas jego nieobecności. Dla utrwalenia takiej umowy nie zawa-
hał się od niektórych wymóc przysięgę, a nawet pisemne zobo-
wiązanie.

24. Lecz gdy Lucjusz Domicjusz kandydując na konsula ja-
wnie groził, że w czasie konsulatu przeprowadzi to, czego jako
pretor dokonać nie zdołał, i że odbierze mu komendę nad woj-
skami, Cezar ściągnął do Luki92, miasta swej prowincji, Krassu-
sa i Pompejusza93. Wymógł na nich, żeby celem utrącenia Do-
micjusza ubiegali się o konsulat po raz drugi94, i dzięki stara-
niom ich obydwu uzyskał dla siebie przedłużenie władzy woj-
skowej na lat pięć. Ośmielony tym powodzeniem, oprócz
legionów, które otrzymał od państwa, wystawił jeszcze inne
z własnej szkatuły95, jeden nawet spośród Galów Zaalpejskich
zaciągnięty, o galickiej także nazwie — zwał się bowiem Alau-
da96. Legion ten wyćwiczył w karności rzymskiej, zaopatrzył
w ekwipunek rzymski, później cały obdarzył obywatelstwem.
Odtąd już nie pominął żadnej sposobności do wszczęcia wojny,
nawet niesprawiedliwej i niebezpiecznej, napastując bez po-
wodu zarówno ludy sprzymierzone z Rzymem, jak wrogie i dzi-
kie. Aż wreszcie senat uchwalił pewnego razu wysłanie komisji

92 L u c a, miejscowość w północnej Etrurii, należała już do prowincji
Cezara, tj. do Galii Przedalpejskiej (Cisalpina). Spotkanie triumwirów
odbyło się w kwietniu 56 i-.

93 Cnaeus Pompeius Magnus, ur. w r. 106 przed n. e., zna-
komity wódz rzymski, uzyskał triumf w r. 79 przed n. e. za zwycięstwa
w Afryce- nad Numidią: walczył zwycięsko, z Sertoriuszem w 77/76 r.
i podbił Hiszpanię w r. 72. Triumf nad Hiszpanią odbył w r. 71. Konsu-
lem został razem z Krassusem w r. 70. Uzyskał w r. 67 imperium, bez
żadnych ograniczeń na trzy lata celem zniszczenia korsarzy grasujących
po Morzu Śródziemnym, a mających gniazdo obronne na brzegach Cy-
licji w Azji Mniejszej. Zwycięsko ukończył wojnę w trzy miesiące.
Wreszcie w r. 66 powierzono mu naczelne dowództwo w wojnie z Mitry-
datesem Eupatorem, które sprawował dotychczas Lukullus. Dalsze dzieje
Pompejusza przedstawiono w związku z żywotem Cezara.

94 Zostali-konsulami na r. 55 i przeprowadzili uchwałę ludu, prze-
dłużającą namiestnictwo Cezara do l marca 50 r.

95 Od państwa otrzymał cztery legiony oraz garnizony Galii i Ilirii,
liczbę legionów podniósł do dziesięciu.

»8 Alauda po galicku znaczy skowronek.

ROZDZIAŁ 24—26

51

śledczej dla zbadania stanu faktycznego w Galiach, a niektórzy
z senatorów wyrazili pogląd, żeby wydać Cezara w ręce wro-
gów. Lecz wobec pomyślnego wyniku działań wojennych uzy-
skał od senatu na cześć swego zwycięstwa modły dziękczynne
częściej i na więcej dni97 niż ktokolwiek i kiedykolwiek.

25. Sprawował dowództwo wojskowe przez lat dziesięć. Oto,
czego mniej więcej dokonał. Całą Galię, której granicami są:

łańcuch Pirenejów, Alpy i góry Sewenny, rzeki Ren i Rodan,
a przestrzeń w obwodzie wynosi do trzech milionów dwustu
tysięcy kroków, zamienił w prowincję rzymską, z wyjątkiem
państw sprzymierzonych i dobrze dla Rzymu zasłużonych, oraz
nałożył na nią czterdzieści milionów sesterejów rocznego po-
datku98. Pierwszy z Rzymian napadł na Germanów, którzy
mieszkają za Renem; zbudował most przez rzekę i zadał im do-
tkliwe klęski. Napadł również na Brytannów, dotychczas nie
znanych, pokonał i zażądał okupu oraz zakładników. Pośród
tylu powodzeń trzykrotnie tylko, nie więcej, doświadczył prze-
ciwności losu: w Brytanii utracił prawie całą flotę wskutek
gwałtownej burzy, w Galii pod Gergowią99 zniesiono mu jeden
legion doszczętnie, w Germanii zostali podstępnie zamordo-
wani jego legaci: Tyturiusz100 i"Aurunkulejusz101.

26. W tym samym czasie stracił najpierw matkę102, później
córkę, niedługo potem wnuka. Właśnie całe państwo ogarnęło

!" Na .55 dni.

98 Tzn. około 43 400 000 franków w złocie, licząc sestercję jako 1,085

franka.

99 Gergowią, miasto Arwenów w.Akwitanii galickiej koło Cler-

mont, 52 r.

100 Q u i n t u s Titurius Sabinus, legat Cezara; zginął w r. 54
przed n. e. w walce z Ambioryksem, królem Eburonów. Eburonowie mie-
szkali między rzekami Renem i Mozą.

1(11 L u c i u s Aurunculeius Cotta, legat Cezara, zginął ra-
zem z Tyturiuszem.

102 Matkę A u r e l i ę oraz córkę Julię przy porodzie. Zwłoki Julii,
wedle Plutarcha (Żyw. Cez. XXIII), zaniósł lud na własnych ramionach
na Pole Marsowe i tam ją pochowano we wrześniu r. 54 przed n. e.
Więź rodzinna między Cezarem a Pompejuszem, mężem Julii, .uległa
osłabieniu.

4*

52

BOSKI JULIUSZ

zamieszanie po zabójstwie Publiusza Klodiusza103. W tym po-
łożeniu senat postanowił wybory tylko jednego konsula, i to
imiennie: Gnejusza Pompejusza104. Trybunowie ludowi chcą
przeznaczyć Cezara jako kolegę dla. Pompejusza. Zdołał im
jednak wytłumaczyć Cezar, aby raczej postawili na zgromadze-
niu ludowym wniosek uprawniający go do ubiegania się o po-
wtórny konsulat mimo nieobecności, gdy zacznie wygasać ter-
min jego dowództwa. Obawiał się mianowicie, aby z tego po-
wodu nie był zmuszony ustąpić zbyt wcześnie z urzędu, jeszcze
przed ukończeniem wojny. Uzyskawszy to, zaczął już snuć gór-
niejsze plany i pełen nadziei okazywał nieograniczoną hojność
oraz świadczył przysługi wszelkiego rodzaju każdemu czy to
w zakresie spraw państwowych, czy prywatnych. Z łupów wo-
jennych zaczął budować forum, którego sam teren kosztował
ponad sto milionów sestercjów. Na cześć swej zmarłej' córki
obiecał ludowi zapasy gladiatorów i ucztę, czego nikt przed nim
nie uczynił. Chcąc wywołać jak największe zainteresowanie
dla tych uroczystości, kazał potrawy na tę ucztę przeznaczone
przyrządzać także po domach, chociaż już zamówione były
u rzeźników. Znanych szermierzy, jeśli przypadkiem wzbudzili
swą walką niechęć widowni, polecał siłą porywać z areny i za-
trzymywać w ukryciu. Nowozaciężnych ćwiczył nie po szkołach
gladiatorskich ani przy pomocy mistrzów szermierki, lecz po
domach prywatnych. Powierzał ich wyszkolenie rycerzom rzym-
skim, nawet senatorom, biegłym we władaniu bronią, prosząc
usilnie, co widać z jego listów, żeby ćwiczyli każdego pojedyn-
czo i żeby sami udzielali wskazówek ćwiczącym. Na zawsze po-
dwoił żołd legionom. Zboże, ilekroć było go dość, rozdawał
bez miary i ograniczeń, niekiedy przydzielał na głowę po jed-
nym niewolniku ze zdobycznych jeńców.

1[3 20 stycznia 52 r. przed n. e. wywiązała się bójka uliczna na drodze
Apijskiej koło miasteczka Bovillae między ludźmi Klodiusza, który kan-
dydował na pretora na r. 52, a ludźmi Milona, który' kandydował na
konsula na rok 52; ten rok zaczął się bez wyboru wyższych urzędników.
Klodiusz został zraniony, a na rozkaz samego Milona dobity. Ciało Klo-
diusza tłum spalił ze czcią na stosie. Od ognia spłonęła curia Hostiiia.

104 Senat wybrał Pompejusza konsulem bez kolegi, tj. cons-J.l sine
collega, już na marzec 52 r. przed n. e.

ROZDZIAŁ 26—21

53

27. Celem podtrzymania związku pokrewieństwa i przyjaźni
z Pompejuszem ofiarował mu105 rękę Oktawii106, wnuczki swej
siostry, która już była poślubiona przez Gajusa Marcella, sam.
oświadczył się o córkę jego, przeznaczoną dla Faustusa Sulli107.
Całe najbliższe otoczenie, nawet dużą część senatorów zobowią-
zał wobec siebie pożyczkami bezprocentowymi lub na bardzo
niski procent. Również z innych stanów osoby, czy to zaproszo-
ne przez siebie, czy samorzutnie zgłaszające się do niego, ob-
darzał hojnie, ponadto spośród wyzwoleńców i niewolników
każdego, o ile cieszyli się względami swych panów czy patro-
nów. Jednocześnie dom jego stał się jedynym i zawsze gościn-
nym schronieniem dla wszystkich prawem ściganych lub zadłu-
żonych oraz rozrzutnej młodzieży, chyba że obciążało kogoś zbyt
jaskrawe przestępstwo, wyjątkowa ruina finansowa czy skraj-
na rozrzutność; taki nie mógł liczyć na jego poparcie. Tym.
wprost mówił, że „potrzeba im wojny domowej".

28. Z nie mniejszą gorliwością zabiegał o względy królów
i prowincyj na całym świecie, jednym ofiarowując w darze
tysiące jeńców, innym posyłając wojska posiłkowe, dokąd tylko
chcieli i ilekroć zechcieli, bez uchwały upoważniającej senatu
i ludu. Także ozdobił hojnie wspaniałymi budowlami najpotęż-
niejsze miasta Italii, galickich i hiszpańskich prowincji, Azji
i Grecji. Wreszcie wszystkich ogarnęło już niewymowne zdu-
mienie i zaczęto się zastanawiać, dokąd to zmierza. Konsul
Marek Klaudiusz Marcellus108, zapowiedziawszy edyktem, że

105 Ale Pompejusz odmówił. Wkrótce natomiast po objęciu konsu-
latu (r. 52) ożenił się z Kornelią, której ojcem był arystokrata Quintus
Caecilius Metellus Pius Scipio; jego przybrał Pompejusz za kolegę w kon-
sulacie od l sierpnia 52 r.

106 Siostra Cezara, Julia, wyszła za mąż za M. Atiusza Balbusa
i miała z nim córkę Atię, która z kolei wyszła za mąż za Gajusa Okta-
wiusza. Z tego małżeństwa było dwoje dzieci: Oktawia, zamężna za
Gajusem Klaudiuszem Marcellem, konsulem z r. 50, i G a j u s O k t a-
w i u s z (późniejszy cesarz August). Oktawia potem wyszła za mąż za
Marka Antoniusza.

^Faustus C orne l i u s S u II a, syn Korneliusza Sulli dykta-
tora; jego żoną została Pompeja, córka Pompejusza.

11)8 M a r c u s Ciaudius Marcellus, wróg Cezara, konsul
z r. 51 przed n. e.

BOSKI JULIUSZ

wystąpi w ważnej potrzebie państwowej, z&żądał od senatu, aby
wyznaczono następcę Cezarowi przed wygaśnięciem jego urzę-
dowania, gdyż po zakończonej wojnie pokój zapanował i zwy-
cięskie wojsko należy rozpuścić do domu, oraz żeby na zgroma-
dzeniach wyborczych nie brano pod uwagę kandydatury nie-
obecnego Cezara, ponieważ nawet uchwałę ludową w tej spra-
wie Pompejusz później unieważnił. Zdarzyło się mianowicie,
że Pompejusz, wnosząc ustawę109 o uprawnieniach urzędników,
w tym rozdziale, w którym wykluczał nieobecnych od możli-
wości ubiegania się o urzędy, nie wyłączył przez zapomnienie
Cezara. Wprawdzie pomyłkę swoją wnet sprostował, lecz usta-
wa była już wyryta na spiżu i złożona w skarbcu. Marcellus nie
poprzestawszy na tym, że odbiera Cezarowi prowincję i przy-
wilej, postawił jeszcze wniosek, aby osadnikom, których Cezar
osiedlił w Novum Comum110 na mocy uchwały Watyniusza,
odebrać prawo obywatelstwa, ponieważ zostało im nadane przez
protekcję przedwyborczą i w drodze pozaprawnej.

29. Poruszyło to Cezara do głębi. Przekonany o tym — co
niejednokrotnie odeń podobno słyszano — że „trudniej przyj-
dzie zepchnąć go, jako najznakomitszego wśród obywateli,
z pierwszego szeregu do drugiego niż z drugiego do ostatniego",
wszelkimi siłami stawił opór, częściowo wyzyskując protest
trybunów, częściowo wpływ drugiego konsula, Serwiusza Sul-
picjusza111. Następnego także roku112, gdy Gajus Marcellus113,
następca swego brata stryjecznego Marka na urzędzie konsula,
do tego samego zdążał celu, Cezar zjednał sobie olbrzymią za-

109 Ustawa o uprawnieniach urzędników (lex Pompeia de wre magi-
stratuum) głosiła, że do ubiegania się o urząd bezwzględnie wymagana
jest obecność kandydata w Rzymie.

noN o v u m Comum, miasto Galii Przedalpejskiej, na północ od
Padu, ojczyzna Pliniusza Młodszego, dzisiaj Como. Odbudował je Cezar
w r. 59, osadzając tu 5000 kolonistów.

"'Seryius Sulpicius Lemonia Rufus, konsul w 51 r.
przed n. e. Znakomity mówca ze szkoły Molona, wybitny znawca teore-
tyczny i praktyczny prawa.

"2 W r. 50 przed n. e.

"» C a i u s Ciaudius Marcellus, konsul z r. 50.

ROZDZIAŁ 29—30

55

płata obrońców w osobach: kolegi jego, Emiliusza Pawła114,
oraz najbardziej gwałtownego z trybunów, Gajusza Kuriona115.
Lecz widząc, że na każdym kroku spotyka się z coraz bardziej
zawziętym atakiem, że nawet wyznaczono już konsulów ze
stronnictwa przeciwnego116, zwrócił się do senatu listownie
z prośbą, aby nie odbierano mu tego przywileju, który otrzymał
z łaski ludu, lub żeby wszyscy inni również wodzowie zrzekli
się dowództwa, dufny, jak przypuszczają, w to, że łatwiej mu
będzie ściągnąć, gdy tylko zechce, swych weteranów niż Pom-
pejuszowi przeprowadzić nowy zaciąg. Przeciwnikom swoim
zaproponował taką umowę: on zwolni osiem legionów i zrzek-
nie się Galii Zaalpejskiej, sobie zostawi dwa legiony i prowincję
przedalpejską, nawet gotów pozostać przy jednym legionie
z Ilirią aż do chwili, gdy zostanie konsulem.

30. Lecz kiedy senat nie kwapił się do pośrednictwa ani
przeciwnicy nie chcieli z nim wchodzić w żadne układy dotyczą-
ce państwa117, wkroczył do Galii Przedalpejskiej. Tu przeprowa-
dził roki sądowe. Zatrzymał się z kolei w Rawennie118, zdecy-
dowany pomścić orężem ewentualne poważniejsze wystąpienia

114 Lucius Aemilius Paullus, konsul z r. 50, został zjednany
przez Cezara olbrzymią sumą 1500 talentów, tj. około 9 milionów sester-
cjów, którą przeznaczył na budowę słynnej basźlica Aemilia na Forum
Romanum.

115 Caius Scribonius Curio, trybun ludowy z r. 50, prze-
kupiony przez Cezara zapłatą olbrzymiego długu 60 milionów sestercjów.
Kiedy l marca 50 r. konsul G. Klaudiusz Marcellus wystąpił ze sprawą
namiestnictwa Galii, Kurion postawił wniosek, aby zarówno Pompejusz,
jak Cezar usunęli się w zacisze domowe. Wreszcie l grudnia 50 r. na-
stąpiło głosowanie nad wnioskiem Kuriona. Uchwalono, że obydwaj mają
złożyć komendę. Wówczas konsul Caius Ciaudius Marcellus w dniu 4
grudnia 50 r. wezwał Pompejusza do ratowania rzeczypospolitej.

116 Lucius Corne.lius Lentulus i Caius Ciaudius
Marcellus (brat M. Marcella, konsula z r. 51).

117 l stycznia 49 r. Kurion wręczył pismo Cezara konsulom, a 7 stycz-
nia senat uchwalił senatus consultum ultimum: Cezar ma zrzec się do-
wództwa, inaczej zostanie uznany za wroga państwa. Na jego następcę
przeznaczono Lucjusza Domicjusza Ahenobarba (konsula z r. 54).

118 Rawenna, najbardziej na południe wysunięte miasto w pro-
wincji Cezara.

56

BOSKI JULIUSZ

senatu przeciw trybunom ludowym119, zakładającym protest
w jego sprawie. To wprawdzie było tylko pozorem dla niego
do rozpoczęcia wojny domowej, przyczyny podobno były inne.
Gnejusz Pompejusz tak mawiał: że Cezar nie mogąc dokończyć
tych budowli, które rozpoczął, ani zadośćuczynić przy pomocy
prywatnej fortuny nadziejom ludu, jakie na swoje przybycie
rozbudził, postanowił wszystko zakłócić i wywrócić. Inni twier-
dzą, że zląkł się, by nie musiał zdać rachunku z tego, co w okre-
sie swego pierwszego konsulatu uczynił wbrew znakom wróżeb-
nym, prawom i protestom urzędowym. Bowiem M. Katon czę-
sto oświadczał publicznie, i to nawet pod przysięgą, że pociąg-
nie Cezara do odpowiedzialności sądowej, gdy tylko zda
dowództwo wojskowe. Powszechnie zapowiadano, że jeśli Cezar
powróci jako osoba prywatna, to podobnie jak Milo120, otoczony
zbrojną strażą, będzie musiał bronić się przed sądem. To po-
twierdza jeszcze świadectwo Asiniusza Poliona121, który podaje,
' że w czasie bitwy pod Farsalos Cezar, spoglądając na ciała wro-
gów zabitych oraz na pierzchających, tak rzekł do niego do-
słownie: „Sami tego chcieli: mimo tak wielkich czynów wojen-
nych ja, Gajus Cezar, zostałbym skazany sądownie, gdybym
w wojsku nie szukał oparcia". Jeszcze inni twierdzą, że poniósł
go nałóg władzy i obliczywszy siły swoje oraz przeciwników
skorzystał z przychylnej sposobności uchwycenia jedynowładz-
twa, którego już od lat najmłodszych pragnął. Ten pogląd zda-
wał się podzielać także Cycero, pisząc w trzeciej księdze swych
Obowiązków, że Cezar miał zawsze na ustach wiersze Eurypi-
desa, które sam tak przełożył:

119 Trybunowie ludowi, zwolennicy Cezara: Marek Antoniusz i Kwin-
tus Kasjusz Longinus.

""Titus Annius Milo Papianus, trybun ludowy z r. 57
przed n. e., pretor z r. 55. Sąd nad Milonem (8 kwietnia 52 r.) w sprawie
zabójstwa Klodiusza skazał go na wygnanie (mimo obrony Cycerona),
jego dobra skonfiskowano.

"'Caius Asinius Poili o, wierny sojusznik Cezara, pretor
w r. 45 przed n. e., konsul w r. 40. Patron Wergilego. Przy świątyni Li-
bertas w Rzymie ufundował pierwszą bibliotekę publiczną, napisał nie
zachowaną historię wojen domowych w 17 (?) ks. Umarł w r. 5 n. e.

ROZDZIAŁ. 30—33

57

Bo gdybyś prawo miał zgwałcić, to jeno dla władzy kró-
lewskiej,

We wszystkich innych przypadkach cześć boską mu wiernie
[zachowaj.
(Fenicjanki, w. 524)

31. Więc gdy otrzymał wiadomość, że sprzeciw trybunów
uchylono, zaś oni sami uszli z Rzymu, natychmiast potajemnie
wysłał naprzód122 kohorty, aby nie wzbudzić żadnego podej-
rzenia. Sam tymczasem dla pozoru wziął udział w widowisku
publicznym, rozpatrzył plan budowli, którą miał wznieść na
szkołę szermierczą, i jak zwykle urządził przyjęcie z mnóstwem
gości. Następnie, gdy słońce zaszło, kazał zaprząc do wozu mu-
ły z pobliskiego młyna i z niewielkim pocztem ruszył po kryjo-
mu w drogę. W pewnej chwili, gdy pogasły pochodnie, zjechał
z właściwej drogi i długo potem błądził, aż wreszcie gdzieś koło
świtu znalazłszy przewodnika, wąziutkimi ścieżynami zaszedł
pieszo. Dogonił swe kohorty nad rzeką Rubikonem, stanowiącą
granicę jego prowincji. Zatrzymał się chwilę i obliczając ogrom
swego zamierzenia, zwrócił się do świty ze słowami: „Jeszcze
teraz mogę się cofnąć; jeśli przejdę ten mostek, o wszystkim
rozstrzygnąć musi oręż".

32. Gdy jeszcze zwlekał, takie ukazało się prorocze zjawi-
sko. Oto jakiś człowiek niezwykłego wzrostu i urody zjawił się
nagle w pobliżu, siedząc i przygrywając na trzcinowej fujarce.
Gdy oprócz pasterzy zbiegli się tłumnie żołnierze z posterun-
ków, aby go posłuchać, wśród nich trębacze, ów człowiek, chwy-
ciwszy od jednego trąbę, skoczył do rzeki, z wielką siłą zagrał
hasło bojowe i przeszedł na drugi brzeg. Wówczas Cezar rzekł:

„Idźmy tam, dokąd nas wzywają znaki wieszcze bogów oraz
niesprawiedliwość wrogów. Kości są rzucone"123.

33. I w ten sposób przeprowadził wojsko przez rzekę. Z ko-
lei przyzwał trybunów ludu wypędzonych z Rzymu, którzy
właśnie przybyli, oraz na wiecu wojskowym wezwał żołnierzy

122 Do Ariminum nad Adriatykiem w Umbrii, pierwszego miasta
w Italii na drodze z prowincji Cezara, dziś Rimini.

123 Stało się to 10 stycznia 49 r.

58

BOSKI JULIUSZ

do wierności, płacząc i rozdzierając szaty na piersiach124. Istnieje
pogląd, że nawet przyrzekł każdemu żołnierzowi przeniesienie
do .stanu rycerskiego125. Co jednak wynikło z fałszywego zro-
zumienia jego słów. Mianowicie: kiedy przemawiając i zachę-
cając żołnierzy podnosił częściej palec lewej ręki i zapewniał,
że nawet pierścień126 zdejmie bez przykrości, aby wynagrodzić
tych wszystkich, przy których pomocy ocali swój honor, ostatnie
szeregi zebranych — łatwiej im było widzieć przemawiającego,
niż dosłyszeć — przypisały mu słowa, których domyślały się
z gestów. Rozniosła się z tego pogłoska, że Cezar obiecał prawo
do pierścienia rycerskiego i po czterysta tysięcy sestercjów na
głowę.

34. Oto w porządku chronologicznym zestawienie całej jego
następnej działalności. Zajął Picenum, Umbrię, Etrurię. Lucju-
sza Domicjusza127, który wśród zamętu wyznaczony został na
jego następcę i w Korfinium stał z załogą, zmusił do poddania
się, a potem puścił wolno. Następnie posuwając się wzdłuż
wybrzeża Morza Adriatyckiego doszedł do Brundyzjum, dokąd
zbiegli konsulowie i Pompejusz128, aby jak najprędzej przepra-
wić się przez morze. Nadaremnie jednak wszelkimi środkami
usiłował nie dopuścić do ich wyjazdu. Wtedy skierował się na
Rzym. Tu129 wezwał senat i przedstawił mu położenie państwa.

124 Gest właściwy starożytnym, gdy chcieli wyrazić ból lub gwał-
towne wzruszenie.

125 Tzn. czterysta tysięcy sestercjów, gdyż stany rzymskie miały
określony cenzus majątkowy.

126 Odznaką stanu rycerskiego (tj. ekwitów) był pierścień złoty, który
ekwici nosili na lewej ręce.

'"Lucius Domitius Ahenobarbus (wspomniany już
w uw. 89 i 117) zamknął się z 30 kohortami w Korfinium <kraj Pelignów
w środkowo-wschodniej Italii). Tu wytrzymał oblężenie wojsk Cezara
przed sześć dni (15—21 lutego 49 r.), Cezar puścił go wolno. Domicjusz
przekonań nie zmienił aż do bitwy pod Farsalos (48 r.), tam podczas
ucieczki zginął.

128 Pompejusz opuścił Rzym i senat 17 stycznia 49 r. przed n. e. Se-
nat pospieszył za nim. Z 50 kohort, jakie Pompejusz miał przy sobie,
30 dał.konsulom. Wylądowali w Dyrrachium w Ilirii 4 marca 49 r. Mimo
ataków Cezara sam z kolei zdołał odpłynąć 17 marca 49 r.

"9 Wyłamać kazał najpierw zamki do skarbu państwowego. Sam

ROZDZIAŁ 34—35

59

Następnie uderzył na najsilniejsze130 wojska Pompejusza, które
pod dowództwem trzech legatów: M. Petrejusza131, L. Afraniu-
sza132, M. Warrona133, stały w Hiszpanii. Przedtem rzekł do
przyjaciół, że ,,idzie do wojska, które nie ma wodza, stąd po-
wróci do wodza, który nie ma wojska". Chociaż opóźniło jego
pochód oblężenie Marsylii, która przed nim, gdy z wojskiem
ciągnął, zamknęła bramy, oraz zupełny brak żywności134, jed-
nak w krótkim czasie wszystko poddał swej woli135.

35. Stąd powrócił do Rzymu136. Wnet przeprawił się do Ma-
cedonii i przez cztery prawie miesiące oblegał Pompejusza, za-
bezpieczonego przez znakomicie urządzone szańce137. Wreszcie

Cezar, De bello dviii (I 14, l), mówi, że konsul Lentulus zostawił drzwi
od skarbca otwarte. Wyruszając z Rzymu na wyprawę hiszpańską opiekę
nad miastem zlecił pretorowi Markowi Emiliuszowi Lepidusowi, póź-
niejszemu triumwirowi.

330 Składające się z 7 legionów.

131 Marcus Petreius, pretor z r. 64, pod Pompejuszem służył
w Hiszpanii w latach 54—49. Po śmierci Pompejusza zabił się w r. 46

pod Tapsus w Hiszpanii.

132 L u c i u s Afranius, wierny pompejańczyk, konsul z r. 60

przed n. e., po nieudanym oporze w Hiszpanii pociągnął do Pompejusza,
wkrótce po bitwie pod Tapsus został zabity przez żołnierzy Cezara.

133 Marcus Terentius Varro, największy erudyta Rzymu,
pochodził ze stanu rycerskiego. Służył pod Pompejuszem w wojnie z "kor-
sarzami jako dowódca floty. Po nieudanym oporze wobec Cezara w Hisz-
panii ruszył za Pompejuszem do Grecji. Po wojnie Cezar powierzył mu
sprawy biblioteczne. Zachowały się z jego olbrzymiej ilości pism tylko
trzy księgi O uprawie roli (Rerum rusticarum libri III) i z dzieła O ję-
..•eyku łacińskim (De lingua Latina) księgi: od V do X.

134 W Hiszpanii.

135 Główna bitwa pod Ilerdą (północno-wschodnia Hiszpania). Mimo
'odniesienia zwycięstwa Cezar puścił wolno wodzów, którzy pospieszyli
do Pompejusza. Dowództwo nad całą Hiszpanią powierzył Cezar Kwin-

tusowi Kasjuszowi.

136 Już w Marsylii otrzymał Cezar, wiadomość, że przez pretora

M. Lepidusa został powołany na dyktatora; przybywszy do Rzymu prze-
prowadził wybory urzędników na następny rok i sam został wybrany
tkonsulem razem z P. Serwiliuszem Izauryckim na r. 48. Wówczas zrzekł

^się dyktatury.

137 Pod Dyrrachium. Stąd ruszył Cezar pod Parsalos do Tesalii.

60

BOSKI JULIUSZ

rozbił go doszczętnie w bitwie pod Farsalos138. Uciekającego139
ścigał aż do Aleksandrii. Tu go wreszcie dopadł, lecz już za-
mordowanego. Następnie podjął wojnę z królem Ptolemeuszem,
widząc, że ten także gotuje mu zdradę; wojnę bardzo trudną,
gdyż ani miejsce, ani czas nie były po temu: zimą, w obrębie
murów wroga, doskonale we wszystko zaopatrzonego i ogrom-
nie przebiegłego, sam tymczasem bez wszelkich środków i nie
przygotowany do walki. Po zwycięstwie140 oddał królestwo
Egiptu Kleopatrze i jej młodszemu bratu141, obawiając się za-
mienić ten kraj na prowincję142, aby kiedyś pod zuchwalszym
namiestnikiem nie stał się zarzewiem wojny domowej. Z Ale-
ksandrii przeprawił się do Syrii. Stąd przeszedł do Pontu, wo-
bec coraz bardziej naglących wieści o Farnacesie, synu Mitry-
datesa Wielkiego. Ów Farnaces skorzystał wówczas z pomyśl-
nego zbiegu okoliczności, rozpoczął wojnę, na skutek licznych
powodzeń zhardział już wielce143. Cezar piątego dnia od swego
przybycia do Pontu, a w cztery godziny od spotkania, rozbił go
w puch jednym uderzeniem144. Często potem wspominał szczę-
śliwą gwiazdę Pompejusza, któremu udało się zdobyć wielką

138 9 sierpnia 48 r.

139 Najpierw do Mytyleny na Lesbosie, stąd zaś do Egiptu, do trzy-
nastoletniego króla Ptolemeusza XIV. Opiekunowie młodocianego króla
zdecydowali zabójstwo Pompejusza, które nastąpiło 28 września 48 r.
Pompejusz miał wówczas 58 lat. Głowę jego dostarczono Cezarowi. Ten
na widok głowy Pompejusza odwrócił się, a potem, zobaczywszy jeszcze
jego sygnet, zapłakał (Plut. Żyw. Csz. XLVIII).

140 Walki trwały 9 miesięcy, tj. od października r. 48 do czerwca 47 r.
przed n. e. Spłonęła wtedy Wielka Biblioteka aleksandryjska, założona
przez Ptolemeusza II Filadelfa. Zawierała wówczas 700 000 tomów. Cała
ta wojna nosi miano aleksandryjskiej.

141 Ptolemeuszowi XV, gdyż poprzedni, Ptolemeusz XIV Dionizos,
zginął w czasie walk.

142 Egipt został przez Oktawiana zamieniony na prowincję rzymską
dopiero po bitwie pod Akcjum.

143 Farnaces w wojnie z Gnejuszem Domicjuszem Kalwinem (Cnaeus
Domitius Calvinus, konsul z r. 53 przed n. e.), legatem Cezara w Azji
Mniejszej, odniósł nad nim zwycięstwo pod Nikopolis (Armenia Mniej-
sza) w 48 r. przed n. e.

144 Pod Zelą w Foncie 2 sierpnia 47 r. przed n. e.

ROZDZIAŁ 35-36

61

sławę --wojenną na tak zniewieściałym rodzaju nieprzyjaciół.
Z kolei zwyciężył Scypiona i Jubę, usiłujących zagrzać do wal-
ki resztki stronnictwa w Afryce145. Synów Pompejusza pokonał
w Hiszpanii146.

36. We wszystkich wojnach domowych sam nie poniósł żad-
nej klęski, tylko jego legaci; spośród których G. Kurion147 zgi-
nął w Afryce, G. Antoniusz148 w Ilirii wpadł w ręce'przeciwni-
ków, P. Dolabella149 w tejże samej Ilirii stracił flotę, Gn. Do-
micjusz Kalwinus w Foncie wojsko. On sam walczył zawsze
najpomyślniej i z niewątpliwym powodzeniem z wyjątkiem
dwu wypadków. Raz pod Dyrrachium, gdzie został pokonany,
a Pompejusz go nie ścigał. Powiedział więc Cezar, że Pompe-
jusz nie umie zwyciężać. Drugim razem w Hiszpanii, w ostat-

145 w bitwie pod Tapsus na południe od Kartaginy 6 kwietnia 46 r.
przed n. e. Przeciwnikami jego w tej bitwie byli: Quintus Caecilius Me-
tellus Pius Scipio, teść i zagorzały zwolennik Pompejusza, głównodowo-
dzący; Lucius Afranius, legat Pompejusza, pokonany już poprzednio
przez Cezara pod Ilerdą w Hiszpanii; Titus Labienus, były legat Cezara
z Galii, dowódzca jazdy, oraz Juba I, król Numidii. W kilka dni po bit-
wie pod Tapsus popełnił samobójstwo M. Porcius Cato (Minor) w Utyce
(na północny zachód od Kartaginy), przeczytawszy przed śmiercią Fedo-
na, dialog Platona o nieśmiertelności duszy. Metellus Scipio odebrał
sobie życie w czasie ucieczki do Hiszpanii. Także król Juba popełnił
samobójstwo, a jego państwo stało się prowincją rzymską, Nova Africa,
której pierwszym namiestnikiem został Caius Sallustius Crispus, znako-
mity pisarz rzymski, autor dwu zachowanych dzieł: Bellum ługurthinum
i De Catiiinae coniuratione. • i

146 Pod Mundą blisko Kordoby, w Hiszpanii południowej, 17 marca
45 r. przed n. e.

"''Caius Scribonius Curio, wysłany przez Cezara, dał się
w Afryce północnej wciągnąć w zasadzkę przez króla Jubę i zginął
z prawie całą swą armią w dolinie rzeki Bagradas (na południe od Utyki)
w sierpniu 49 r. przed n. e.

148 Caius Antonin s, brat triumwira, osłaniał wybrzeże Ilirii
przed atakiem armii Pompejusza. Kiedy Publius Cornelius Dolabella
poniósł klęskę w walce z flotą pompejańczyków, C. Antonius, stojący
na wyspie Curicta (Veglia) z 15 kohortami poddał się v/ r. 49 przed n. e.

149 Publius Cornelius Dolabella w wojnie domowej naj-
pierw pompejańczyk, potem cezarianin. Broniąc północnej Italii i wy-
brzeża Ilirii przed pompejańczykami, przegrał bitwę morską i spowodo-
wał klęskę Antoniusza w r. 49 przed n. e.

62

BOSKI JULIUSZ

niej bitwie, gdy straciwszy już wszelkie widoki powodzenia,
zamierzał nawet odebrać sobie życie.

37. Po ukończeniu wojen pięć razy odbył triumf: po zwycię-
stwie nad Scypionem czterokrotnie w tym samym miesiącu150,
lecz z przerwą kilkudniową między jednym triumfem a drugim,
i jeszcze raz po pokonaniu synów Pompejusza151. Jako pierwszy
i najwspanialszy odbył triumf nad Galami, następny nad Ale-
ksandrią, potem nad Fontem, najbliższy po nim nad Afryką,
ostatni nad Hiszpanią, każdy z coraz innym przepychem i sprzę-
tem. W dniu triumfu nad Galami przejeżdżając obok Welabrum
omal z wozu nie wypadł, gdyż oś pękła. Wstąpił na Kapitol przy
świetle pochodni, niesionych w kandelabrach przez czterdzieści
słoni z prawej i lewej strony. Podczas triumfu nad Fontem
wśród innych ozdób uroczystego pochodu kazał przed sobą
nieść napis z trzema tylko słowami: „Przybyłem, zobaczyłem,
zwyciężyłem", wskazujący nie na sam wynik tej wojny, jak
we wszystkich innych, lecz na cechę jej błyskawicznego ukoń-
czenia.

38. Żołnierzom ze swych dawnych legionów tytułem zdoby-
czy dał po dwadzieścia cztery tysiące sestercjów na każdego
piechura oprócz wypłaty po dwa tysiące sestercjów jeszcze
z początku wojny domowej. Przyznał im także ziemię152, lecz
nie na jednym obszarze, aby nie usuwać nikogo z właścicieli.
Ludowi kazał rozdać na głowę po dziesięć miar zboża i tyleż
funtów oliwy153, także po trzysta sestercjów, które niegdyś obie-
cał, i jeszcze po sto za zwłokę. Cudzoziemców zwolnił na rok
od opłaty za pobyt w Rzymie, nie przekraczającej dwóch ty-
sięcy sestercjów, oraz w Italii, nie przekraczającej pięciuset
sestercjów. Dodał biesiadę publiczną i rozdawnictwo mięsiwa,
po zwycięstwie w Hiszpanii dwa śniadania, gdyż uważając, że
pierwsze wydał za skromne i nie na poziomie swej hojności,
w cztery dni po pierwszym wydał drugie, wprost olśniewające
szczodrością.

150 we wrześniu 46 r. przed n. e.

151 W październiku 45 r. przed n. e.

152 przed wojną w Afryce, w r. 47.

153 Funt = 327,45 g.

ROZDZIAŁ 37—39

63

39. Wyprawił igrzyska różnego rodzaju: zapasy gladiatorów,
występy sceniczne we wszystkich dzielnicach miasta, i to w ze-
społach aktorskich, mówiących wszystkimi językami świata,
również widowiska cyrkowe, występy atletów i naumachię154.
W liczbie zapaśników potykających się na forum wystąpił Fu-
riusz Leptinus z rodu pretorskiego i Kw. Kalpenus, senator nie-
gdyś i adwokat. Taniec pyrrychijski155 wykonali synowie ksią-
żąt Azji ł Bitynii. Podczas przedstawień scenicznych Decymus
Laberiusz156, rycerz rzymski, wystąpił w mimie własnego ukła-
du i został obdarzony sumą pięciuset tysięcy sestercjów oraz
złotym pierścieniem, potem prosto ze sceny przez orchestrę
przeszedł do krzesła wśród czternastu rzędów157. Na czas igrzysk
arenę cyrku powiększono w obydwu wymiarach i otoczono je-
szcze rowem w kształcie koła. Tam odbyły się zawody najzna-
komitszych młodzieńców na kwadrygach158, bigach i na koniach,
z ewolucjami cyrkowymi159. Wojnę trojańską160 odtwarzały dwa
oddziały konne chłopców starszych i młodszych. Walki z dzi-
kimi zwierzętami wydawał przez pięć dni. Wreszcie urządzono
bitwę, w której wzięły udział dwa oddziały zbrojne, liczące
z tej i tamtej strony po pięciuset pieszych, po dwadzieścia słoni
i po trzystu konnych. Chcąc więcej miejsca dać do walki, usu-

154 Naumachia, bitwa na okrętach.

155 pyrriche był tańcem wojennym, prawdopodobnie pochodzenia
spartańskiego, gdzie dwie grupy tancerzy reprezentują dwa wojska nie-
przyjacielskie. Nie tylko w Sparcie, ale także w Atenach był ten taniec
uprawiany, np. przez efebów na Panatenajach.

156 D e c i m u s Laberius, słynny twórca mimów (scenek .rodza-
jowych). W r. 46 przed n. e. jako 60-letni człowiek stanu rycerskiego
został zmuszony przez Cezara do występu scenicznego z Publiliusem Sy-
rusem. Laberius jednak przed występem wygłosił prolog (zachowany),
gdzie skarży się na swą hańbę. W swym mimie Laberius robił aluzje do
władzy dyktatorskiej Cezara. Ten złośliwie przyznał zwycięstwo Publi-
liusowi.

157 Były one przeznaczone dla stanu rycerskiego.

158 Kwadryga — zaprzęg w cztery konie; biga — w dwa.

159 Taki skoczek, wskakujący i zeskakujący z konia, nazywany był
desultor. Z życia cyrkowego czerpano w Rzymie dużo metafor do języka
codziennego i literatury, np. desultor fortunae, amoris

IM polegała na wyścigu jeźdźców.

64

BOSKI JULIUSZ

nięto mety161 i na ich miejsce ustawiono naprzeciwko dwa obo-
zy. Atleci walczyli przez trzy dni na stadionie tymczasowo
wzniesionym w okolicy Pola Marsowego. W czasie naumachii,
którą urządzono na stawie wykopanym na polu zw. Kodeta
Mniejsza162, starły się dwie floty: tyryjska i egipska, na statkach
dwu-, trój- i czterorzędowych, z mnóstwem walczących. Na te
wszystkie widowiska tylu zewsząd napłynęło ludzi, że wielu
przyjezdnych obozowało po ulicach albo po gościńcach, pod na-
miotami; niejednokrotnie z powodu wielkiego tłoku moc osób
pognieciono i poduszono, między tymi dwu senatorów.

40. Następnie zajął się uporządkowaniem spraw państwo-
wych. Poprawił kalendarz, już od dawna pozostający z winy ka-
płanów, przesuwających samowolnie miesiące przestępne, w sta-
nie takiego bezładu, że ani święto dożynek nie przypadało
latem, ani winobrania jesienią163. Rok przystosował do obiegu
słońca, dzieląc go na trzysta sześćdziesiąt pięć dni, zniósł mie-
siąc przestępny, w zamian za to miano co cztery lata dodawać
jeden dzień164. Chcąc na przyszłość od najbliższego pierwszego
stycznia uzyskać zgodność rachuby czasu [z porami roku], mię-
dzy miesiąc listopad i grudzień wprowadził dwa inne. Więc
ten rok, w którym reforma była przeprowadzona, miał piętna-
ście miesięcy wraz z miesiącem przestępnym, który według
zwyczaju przypadł właśnie na ów rok165.

161 Mety (kolumny krańcowe) były ustawione na dwu końcach niskie-
ąo wału, stanowiącego oś cyrku, dokoła którego biegały zaprzęgi. Ten wał
nazywano spina (dosł. kolec, cierń).

'"Kodeta Mniejsza znajdowała się za Tybrem.

163 Dotychczasowy rok wynosił 355 dni, w tym cztery miesiące: ma-
rzec, maj, lipiec, październik, miały po 31 dni, luty 28, reszta (7) po 29.
"Wedle postanowienia legendarnego Numy wtrącano co dwa lata jeden
miesiąc przestępny {mensis intercalarius), liczący 22—23 dni.
Za radą matematyka i astronoma egipskiego, Sozygenesa. Ten
nowy kalendarz, tzw. juliański, obowiązywał już od r. 45 przed B. e.
Jednocześnie początek roku kalendarzowego (l marca) i początek roku
urzędniczego (l stycznia) ujednostajniono na l stycznia.

165 Oprócz 355 dni normalnego roku i miesiąca przestępnego (23 dni),
dołączonego do lutego, dodano dwa miesiące (67 dni), razem więc ten rok
miał 445 dni!

BOZDZIAŁ 40—41

65

41. Uzupełnił senat, wprowadził nowych patrycjuszów166,
powiększył167 liczbę pretorów, edylów, kwestorów, a także niż-
szych urzędników168. Obywateli wykreślonych z listy cenzor-
skiej albo skazanych wyrokiem sądowym za nadużycia wybor-
cze przywrócił do dawnej godności. Prawem do wyboru urzęd-
ników podzielił się z ludem w ten sposób, że z wyjątkiem kan-
dydatów na konsulów z pozostałej liczby kandydatów wprowa-
dzał na urzędy połowę spośród tych, których lud zażądał, połowę
z tych, których sam wystawił. Wystawiał zaś przy pomocy roz-
porządzeń rozsyłanych po gminach w formie krótkiego pisma:

„Cezar dyktator do tej a tej gminy. Polecam wam tego i tego,
aby otrzymał swą godność waszymi głosami". Dopuścił do spra-
wowania zaszczytnych urzędów również synów obywateli
uprzednio proskrybowanych. Do wymiaru sprawiedliwości do-
puścił tylko dwa rodzaje sędziów: stanu senatorskiego i rycer-
skiego. Zniósł169 urząd trybunów skarbowych, którzy stanowili
trzecią grupę sędziów. — Sporządził nowy spis ludności ani
wedle zwyczaju, ani na zwykłym miejscu, lecz dzielnicami, za
pośrednictwem właścicieli kamienic czynszowych170. Zmniejszył
ilość osób korzystających z danin zboża państwowego z trzystu
dwudziestu tysięcy na sto pięćdziesiąt tysięcy. Chcąc na przy-
szłość uniknąć nowych zamieszek w związku .ze spisem ludno-
ści, ustanowił, że corocznie na miejsce zmarłych pretor będzie

163 W wielu wypadkach centurionów (podoficerów) lub prostych żoł-
nierzy, a nawet Galów lub Hiszpanów, świeżo objętych obywatelstwem
rzymskim. Liczbę senatorów powiększył do 900, przeważnie z nominacji.

167 Na podstawie lex Julia de magistratibus powiększył liczbę kwe-
storów do 40, edylów do 6, pretorów do 14 we wrześniu 45 r., w następ-
nym roku do 16.

168 przez niższych urzędników należy rozumieć tych, którzy w okre-
sie cesarstwa stworzą drabinę urzędniczą, tzw. yigintwiratus (urząd 20).

1(19 Ustawą tzw. lex lulia iudiciaria w r. 46, ponieważ byli przedsta-
wicielami plebsu. Te trzy kategorie sędziów zostały wprowadzone uprze-
dnio przez pretora Lucjusza Aureliusza Kottę w r. 70 przez n. e. ustawą
tzw. lex Aurelia.

170 Kamienice te zwały się insulae. Nazwą iresula obejmowano dom
lub grupę domów oddzielnych, których sklepy i mieszkania były opłaca-
ne przez różne rodziny, w przeciwstawieniu do domus, tj. oddzielnego
domu zajmowanego przez jedną rodzinę.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów B

66

BOSKI JULIUSZ

wyznaczał drogą losowania następców spośród tych, którzy
zostali pominięci w poprzednim spisie.

42. Osiemdziesiąt tysięcy obywateli przydzielił do kolonii
zamorskich171. Chcąc wyczerpanej stolicy zapewnić dopływ lu-
dzi, wprowadził ustawę, mocą której żaden obywatel powyżej
lat dwudziestu lub poniżej sześćdziesięciu, który nie odbywa
właśnie służby wojskowej, nie może pozostawać poza granica-
mi Italii bez przerwy dłużej nad trzy lata; syn senatorski może
wyjeżdżać za granicę tylko w charakterze oficera przy wodzu
lub w świcie urzędnika; hodowcy bydła muszą zatrudniać jako
pasterzy przynajmniej w jednej trzeciej części pacholęta wolno
urodzone. Wszystkich lekarzy w Rzymie oraz nauczycieli sztuk
wyzwolonych172 obdarzył obywatelstwem, aby tym chętniej sa-
mi mieszkali w stolicy i aby inni jeszcze napływali. W związku
ze sprawą spłaty długów rozproszył nadzieje na nową ustawę,
które często odżywały173. Postanowił wreszcie, aby dłużnicy
wypłacili się z należności wierzycielom, oceniając swoje posia-
dłości po cenie, jaką sami płacili za każdą przed wojną domo-
wą, po odtrąceniu z ogólnej sumy długu tych pieniędzy, jakie
ewentualnie zaliczono z tytułu procentu od kapitału wypoży-
czonego lub jakie przepisano już na wierzyciela174. W ten sposób
zmniejszono ogólne zadłużenie prawie o czwartą część. Pozno-
sił wszelkie stowarzyszenia z wyjątkiem bardzo dawno powsta-
li Zwłaszcza do Hiszpanii, Galii Narbońskiej, Afryki, Grecji. Świad-
czą o tym ruchu kolonialnym ustawy Cezara: odnośnie do Hiszpanii np.
lex coloniae luliae Genetwae urbanorum swe Ursonis (dziś Ossuna
w Andaluzji), z r. 44 przed n. e.; nadanie praw Kadyksowi — lex lulia
de civitate Gaditanis danda, z r. 49 przed n. e.; albo nadanie obywatel-
stwa rzymskiego dawnym koloniom, np. lex lulia de civitate Transpada-
nis danda, z 49 r. przed n. e.

172 przez sztuki wyzwolone, tj. artes liberales, rozumieli Rzymianie
umiejętności godne człowieka wolnego, a więc poezję, wymowę, historię,
naukę o języku, filozofię, prawo.

173 Szczególnie w latach 49 i 48 przed n. e.

m Regulowała to ustawa julijska o pożyczaniu pieniędzy: lex lulia
de pecuniis mutuis z r. 49 przed n. e., i lex lulia de modo credendi et
possidendi intra Italiom z r. 47 przed n. e., tj. ustawa julijska o sposobie
udzielania pożyczek i wprowadzania w posiadanie wewnątrz Italii.

BOZDZIAŁ 42—44

67

łych. Kary za występki powiększył175. A ponieważ ludzie za-
możni tym łatwiej pozwalali sobie na występki, że skazywano
ich na wygnanie, zostawiając majętności bez uszczerbku, więc
Cezar odtąd za zabójstwa, jak pisze Cycero, karał konfiskatą
wszystkich dóbr, innych przestępców konfiskatą połowy mienia.

43. Sądy sprawował bardzo gorliwie i surowo. Tych, któ-
rym dowiedziono zdzierstwa podczas urzędowania, usuwał na-
wet ze stanu senatorskiego. Zerwał zaślubiny pewnego byłego
pretora za to, że pojął natychmiast za żonę kobietę, która opu-
ściła poprzedniego męża przed dwoma dniami, chociaż nie za-
chodziło podejrzenie zdrady. Na towary zagraniczne nałożył
cła. Pozwolił używać lektyk, szat szkarłatnych i pereł tylko
pewnym osobom, w pewnym wieku i w określone dni. Szcze-
gólnie przestrzegał ustawy zabraniającej zbytku176, rozstawiw-
szy dokoła targu strażników, aby zatrzymywali zabronione pro-
dukty żywnościowe i odnosili do niego. Zlecał niekiedy likto-
rom i żołnierzom, aby w wypadku niedopatrzenia ze strony
strażników zabierali z jadalni potrawy podane już do stołu.

44. Co więcej, w zakresie ozdobienia i rozbudowy177 stolicy,
jak również zabezpieczenia i rozszerzenia granic państwa z dnia
na dzień coraz liczniejsze i na coraz większą miarę rozwijał
projekty. Zamierzał więc wznieść przede wszystkim świątynię
Marsa, większą od wszystkich dotychczasowych, na obszarze je-
ziora zasypanego i wyrównanego, gdzie przedtem urządził wi-
dowisko naumachii; wznieść teatr olbrzymich rozmiarów, opie-
rający się o Skałę Tarpejską; prawo cywilne skrócić w pewien

175 Dodał nowe zarządzenie jeszcze do lsx Cornelia de sicariis dykta-
tora Sulli.

176 Jako nadzorca obyczajów (prasfectus moribus); urząd ten spra-
wował po bitwie pod Tapsus, co równało się funkcji cenzorskiej; wpro-
"wadził w życie ustawę o zbytku: lex lulia sumptuaria.

177 Wzniósł nowe forum na północny zachód od Forum Romanum ze
Świątynią Wenus Rodzicielki (Yeneris Genetricis) jako opiekunki rodu
Juliuszów, poświęconą wraz z forum w czasie triumfu w r, 46 przed n. e.
Rozpoczął w r. 54 przed n. e. budowę bazyliki, tzw. lulia, i zaplanował
budowę nowej kurii (curia lulia) po spaleniu starej curia Hostiiia. Za-
czął także na Polu Marsowym budowę gmachu na zgromadzenia ludowe,
tzw Saepta lulia.

5'

68

BOSKI JULIUSZ

sposób i z olbrzymiej oraz nie uporządkowanej ilości ustaw
zebrać w kilka zaledwie ksiąg wszystkie najlepsze i niezbęd-
ne178; oddać na użytek publiczny bibliotekę grecką i łacińską,
w miarę możliwości jak najobficiej zaopatrzone, Markowi War-
ronowi powierzył uprzednio zakup i klasyfikację książek. Za-
myślał osuszyć bagna pomptyjskie, spuścić wodę z Jeziora Fu-
cyńskiego179, wybić szosę od Morza Adriatyckiego przez grzbiet
Apeninów aż do Tybru, przekopać Istmos, poskromić Daków180,
którzy się wdarli tłumnie do Pontu i Tracji, wnet potem wydać
wojnę Partom, przechodząc przez obszar Armenii Mniejszej,
i dopuścić do Spotkania dopiero po zbadaniu sił przeciwnika.
Gdy takie dzieła przeprowadzał i zamyślał, zaskoczyła go
śmierć. Zanim ją opiszę, nie od rzeczy będzie w ogólnych-zary-
sach przedstawić to, co dotyczy jego powierzchowności, posta-
wy, ubioru, obyczajów, jak również jego zainteresowań oby-
watelskich i wojskowych181.

45. Był jakoby wysokiego wzrostu, cerę miał białą, smukłe
członki, twarz nieco zbyt pełną, oczy czarne i bystre, cieszył się
dobrym zdrowiem aż do ostatnich lat, kiedy nagle zaczął za-
padać na omdlenia, a także doznawać lęków w czasie snu. Dwa-
kroć również podczas zajęć porażony został padaczką. Przesad-
nie dbał o swoje ciało, więc nie tylko strzygł się starannie i go-
lił, lecz nawet kazał sobie wyskubywać zbędne włosy, co mu
niektórzy zarzucali. Bolał ogromnie nad szpetotą swej łysiny,
doświadczywszy nieraz, że go naraża na żarty zazdrośników.
Dlatego zwykle zaczesywał rzadkie włosy od tyłu głowy ku
przodowi. Ze wszystkich zaszczytów, jakie przyznał mu senat
i lud, żadnego nie przyjął ani nie wykorzystał chętniej, jak

178 Myśl ta została ujęta dopiero przez Justyniana w Corpus iuris
ciyilis Romani.

""Jezioro Fucyńskie (dziś Lago di Celano vel Ćapistrano)
na południowy wschód od Rzymu w kraju Marsów.

180 Dacja, kraj między Dniestrem, Karpatami, Dunajem, dzisiejsza
Rumunia, Bukowina, Siedmiogród. Mieszkańcy pochodzenia trackiego.
Wojownicze plemię, pokonane dopiero przez cesarza Trajana (101—
106 n. e.). Na cześć tego zwycięstwa wzniesiono kolumnę Trajana.

181 Tu kończy się właściwy przebieg życia Cezara, a potem zaczyna-
ją się tzw. spedes, tj. opisy jego cech zewnętrznych i wewnętrznych.

ROZDZIAŁ. 45-48

69

prawa do stałego wieńczenia głowy wawrzynem182. Mówią, że
i strojem się wyróżniał. Używał mianowicie szerokiego szla-
ku183, zdobnego we frędzle aż do rąk, zawsze przepasywał się
powyżej tego szlaku i zbyt luźno. Stąd rozeszło się powiedzenie
Sulli, upominające często optymatów, aby ,,strzegli się mło-
dzieńca źle przepasanego".

46. Mieszkał początkowo w dzielnicy Subura, w skromnym
domostwie; po objęciu urzędu najwyższego kapłana — przy
drodze Świętej w domu państwowym184. Wedle opinii po-
wszechnej lubował się w wytworności i zbytku: willę swą na
terenie nemoreńskłm185, wzniesioną od samych fundamentów
i wykończoną z ogromnym nakładem pieniężnym, kazał po-
dcbno zrównać z ziemią, ponieważ niecałkowicie odpowiadała
jego oczekiwaniom. A pieniędzy miał jeszcze niewiele i moc
długów. Podczas wypraw wojennych obwozić miał z sobą po-
sadzki mozaikowe i marmurowe.

47. Przypuszczano, że na Brytanię uderzył w nadziei zdoby-
cia pereł. Gdy nieraz porównywał ich wielkość, oceniał podobno
ciężar, ważąc w ręce. Miał skupować zawsze z największą
ochotą drogie kamienie, naczynia misternej roboty, posągi, ob-
razy dawnych mistrzów, niewolników miał dobierać wyjątkowo,
pięknych i bardziej obytych, płacąc tak szalone ceny, że sam
się nieraz tego wstydził, i zabraniał wciągać te sumy do ksiąg
rachunkowych.

48. Odwiedzając prowincje, zawsze miał urządzać uczty przy
dwu stołach: przy jednym zajmowali miejsca wojskowi i Grecy,

m Otrzymał je w czasie triumfu po zwycięstwie nad synami Pompe-
jusza pod Mundą, w październiku 45 r. Otrzymał wtedy również tytuł
Imperatora na stałe, z prawem przekazu dziedzicznego. Zewnętrzną
oznaką tej godności, tj. właściwie naczelnego wodza wszystkich wojsk
imperium, miał być odtąd purpurowy płaszcz i wieniec laurowy

183 Lotus clavus był to szeroki szlak purpurowy na tunice senator-
skiej.

184 TZW. regia na Forum Romanum.

it5 Teren nemoreński to okolica Arycji, jednego z najstarszych miast
Lacjum, u stóp Góry Albańskiej, przy Via Appia (na płd. wsch od
Rzymu). Blisko tego miasta świątynia i gaj Diany nad Jeziorem Nemo-
reńskim (Nemi).

70

BOSKI JULIUSZ •

przy drugim urzędnicy rzymscy i znakomite osobistości spo-
śród krajowców. We własnym domu, przestrzegał karnościdrobnych i w 
większych sprawach tak troskliwie i surowo,.
że piekarza podającego inny chleb jemu, inny biesiadnikom ka-
zał zakuć w kajdany, a najmilszego sobie wyzwoleńca ukarał
śmiercią za cudzołóstwo z żoną rzymskiego rycerza, chociaż
nikt nie wnosił skargi w tej sprawie.

49. Pod względem obyczajności nic nie naruszyło jego dobrej
sławy prócz konkubinatu z Nikomedesem. Ten jednak okrył go
ciężką i wieczną hańbą, naraziwszy na ogólne pośmiewisko.
Pomijam już znane powszechnie wiersze Kalwusa Licyniu-
sza186:

Wszystko, co miała Bitynia
i co Cezara gach sprośny też kiedykolwiek posiadał.

(Baehrens, Fragm. ppet. Rom., s. 322)

Pomijam mowy sądowe Dolabelli i Kuriona ojca, w których
Dolabella nazywa go: „metresą współzawodniczącą z królową",
„materacem łoża królewskiego", Kurion — „stajnią Nikome-
desa", „burdelem bityńskim". Nie będę też zajmował się obwie-
szczeniami Bibulusa na murach Rzymu, w których kolegę swe-
go nazywa „królową bityńską" i ogłasza, że „przedtem lubował
się Cezar w królu, teraz we władzy królewskiej". W tym czasie
wedle słów Marka Brutusa187 także pewien Oktawiusz, któremu

186 Caius Licinius Macer Calvus, wyróżniał się jako
mówca w stylu attyckim, nieozdobnym. Był tęgim poetą lirycznym, pisał
drobne utwory, m. In. złośliwe epigramaty na triumwirów: Cezara
i Pompejusza.

1" M a r c u s lunius Bratu s. Na jego rozwój duchowy miał
wielki wpływ jego krewny, Katon Młodszy. Brutus wziął udział w bitwie
pod Farsalos po stronie optymatów. Cezar ułaskawił go i dał mu na
r. 46 namiestnictwo Galii Przedalpejskiej (północna Italia). Mimo tego
Brutus napisał pochwałę Katona Młodszego i wygłosił mowę na jego
cześć w r. 45 oraz ożenił się z jego-córką, Porcją, wdową po M. Bibulusie,
rozwiódłszy się sam z poprzednią żoną. Mimo tych czynów po powrocie
Cezara z Hiszpanii otrzymał od niego godność pretora miejskiego, naj-
wyższe stanowisko wśród 16 kreowanych świeżo pretorów. Stanął na
czele spisku przeciw Cezarowi w r. 44 przed n. e. Razem z Kasjuszem

ROZDZIAŁ. 49—50

71

ze względu na zamroczenie umysłowe swobodniejsze uchodziły
żarty, na wielkim zebraniu pozdrowił Pompejusza, tytułując
go „królem", Cezara „królową". G. Memiusz dalej idzie
w swych zarzutach, oskarżając Cezara, że wraz z resztą mło-
dzieniaszków jako podczaszy usługiwał Nikomedesowi wobec
wszystkich biesiadników; między nimi sporo było kupców z sa-
mego Rzymu, których nazwiska podaje. Cycero nie poprzestał
na tym, że opisał w pewnych swych listach, jak to Cezar w oto-
czeniu dworaków prowadzony był do komnaty królewskiej
i tam kładł się na złotym łożu w purpurowej szacie, a kwiat
swej młodości on, potomek Wenery, zhańbił w Bitynii. Lecz
nawet kiedyś, gdy Cezar przemawiał188 w senacie w obronie
córki Nikomedesa, Nysy, i powoływał się na dobrodziejstwa,
jakich doznał od tego króla, rzekł mu Cycero: „Zaniechaj, proszę
cię, wyliczania tych zasług, gdyż dobrze jest wiadome, co on
tobie dał, a szczególnie — co ty mu dałeś". Wreszcie w czasie
triumfu galickiego wśród innych żartobliwych piosenek, jakie
śpiewają żołnierze idąc za wozem triumfalnym, słyszano i ten
popularny kuplet:

Cezar to Galię zniewolił, zaś Nikomedes Cezara,
Cezar dziś triumf odnosi, ten, który Galię zniewolił,
nie Nikomedes bynajmniej, który zniewolił Cezara.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom.,'s. 330)

50. Istnieje powszechne i zgodne przekonanie, że Cezar miał
zmysłowy temperament, że hojnie sypał złotem na miłostki
i że uwiódł wiele znakomitych kobiet, między którymi: Postu-
mię, żonę Serwiusza Sulpicjusza, Lolię, żonę Aula Gabiniusza189,
Tertullę, żonę Marka Krassusa, a nawet Mucję, żonę Gn. Pom-

dowodził z kolei armią republikańską pod Filippi w r. 42 przed n. e.
Po bitwie rzucił się na swój własny miecz. Z pism filozoficznych Brutu-
sa nic nie pozostało.

188 Ta mowa Cezara jest wspomniana u Aulusa Gelliusza (Woctes
Atticae V 13).

189 A u l u s G a b i n i u s, trybun ludowy z r. 67 przed n. e. Wy-
różniał się ślepym przywiązaniem do Pompejusza. W 58 r. był konsulem.
Po śmierci Pompejusza służył Cezarowi.

72

BOSKI JULIUSZ

pejusza. Niewątpliwie obydwaj Kurionowie, ojciec i syn, oraz
wielu jeszcze innych wyrzucało Pompejuszowi, że „wiedziony
żądzą władzy, pojął za małżonkę córkę tego, z którego przyczy-
ny uprzednio musiał rozwieść się z żoną, choć miał już z nią
troje dzieci, i którego z ciężkim westchnieniem zwykł nazywać
»Egistem«"190. Lecz ponad wszystkie inne ukochał Cezar Ser-
wilię, matkę Marka Brutusa, której podczas swego drugiego
konsulatu kupił perłę wartości sześciu milionów sestercjów;

w czasie wojny domowej, pomijając inne dary, pomógł jej na-
być olbrzymie dobra w drodze licytacji, po niezwykle niskiej
cenie. Gdy mnóstwo ludzi dziwiła tak niska cena, Cycero bar-
dzo dowcipnie rzekł: ,,Wiedzcie, że jeszcze taniej kupiono, niż
sądzicie, po potrąceniu trzeciej części"191. Podejrzewano miano-
wicie Serwilię, że córkę własną, Tercję, rzuciła w ramiona

Cezara.

51. A że nawet po prowincjach wiele pozwalał sobie z cu-
dzymi żonami, widać choćby z tego dystychu, który wyśpiewy-
wali również żołnierze podczas triumfu galickiego:

Obywatele, żon strzeżcie, gacha łysego wiedziemy.
Złotoś pożyczył, by w Galii na swe obłapki roztrwonić.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom. s. 330)

52. Miewał kochanki i wśród królowych, między innymi:

Eunoe, żonę Boguda, królowę Mauretanii; jej samej i jej mał-
żonkowi ofiarował mnóstwo darów niezmiernej wartości, jak
podał Nason192. Najwięcej jednak kochał Kleopatrę193, z którą

190 E g i s t, kochanek Kłytajmestry, żony Agamemnona, i jej wspól-
nik w zabójstwie męża.

131 Gra słów w związku z imieniem Tertia, które jednocześnie ozna-
cza trzecią część. Eufemistyczną metaforą wyrażona jest myśl właściwa:

po nastręczeniu (jako konkubiny) Tertii.

192 M a r c u s Actorius Nas o.

193 Kleopatra, córka Ptolemeusza Auletesa, ur. w r. 69 przed
n. e. Przez Cezara wyniesiona na królowę. Urodziła mu syna Cezariona
w r. 47. Od lata r. 46 do kwietnia 44 r. przed n. e. gościła w Rzymie.
A więc niezgodny z faktycznym stanem rzeczy jest przekaz Swetoniusza
o odesłaniu jej z Rzymu przez Cezara. Dopiero po jego śmierci wyjecha-
ła w kwietniu 44 r. Antoniusz gościł u niej w Aleksandrii w zimie 41/40 r.

ROZDZIAŁ 51—53

73

często ucztował aż do świtu, z nią też jadąc na tym samym
statku, zaopatrzonym w kabiny, zwiedziłby Egipt aż po granicę
Etiopii, lecz wojsko wypowiedziało posłuszeństwo i nie chciało
iść dalej za nim. Ściągnął na koniec Kleopatrę do Rzymu, obsy-
pał najwyższymi zaszczytami i darami, dopiero wtedy odesłał
z powrotem, a syna zrodzonego z tego związku pozwolił na-
zwać swym imieniem. Niektórzy pisarze greccy podali, że był
podobny także do Cezara z powierzchowności i chodu. M. Anto-
niusz, powołując się przy tym na wiadomości G. Matiusza194,
G. Opiusza195 oraz innych przyjaciół Cezara, zapewniał senat,
że Cezar nawet go uznał. Jeden z nich, Gajus Opiusz, wydał
książkę, w której dowodził, że nie jest synem Cezara ten, któ-
rego podaje Kleopatra, jak gdyby w ogóle sprawa wymagała
tak gorliwej obrony. Helwiusz Cynna, trybun ludowy, gołsił
wszem wobec, iż miał w rękach napisany i zupełnie gotowy
tekst ustawy, którą Cezar kazał mu wnieść w czasie swej nie'
obecności, mianowicie: aby pozwolono mu na zaślubienie tylu
kobiet, ile zechce i jakie zechce, celem zapewnienia potomstwa,
Chcąc dowieść ponad wszelką wątpliwość, że smutną cieszył
się sławą jako rozpustnik i uwodziciel, muszę dodać, że Kurion
Starszy w pewnej swej mowie nazywa go ,,mężem wszystkich
kobiet i żoną wszystkich mężczyzn".

53. Nawet nieprzyjaciele zgodnie przyznawali, że wina Ce-
zar pijał mało. Stąd słynne powiedzenie Marka Katona: „Spo-
śród wszystkich jeden Cezar w stanie trzeźwym przystąpił do

Kiedy Antoniusz zawarł sojusz z Oktawianem we wrześniu r. 40 w Brun-
dyzjum, ożenił się z jego siostrą Oktawią. Jesienią r. 37 wrócił jednak
do Kleopatry i ożenił się z nią w r. 36; urodziła mu troje dzieci. Po
bitwie pod Akcjum (31 r.), w której uczestniczyła z 60 okrętami, uniknęła
losu branki popełniając samobójstwo (być może posłużyła się jadem
żmii) w r. 30 przed n. e. Odznaczała się niepospolitym wdziękiem i urodą.

"••Całus Matius, z rodu rycerskiego. Zwolennik Cezara. Napi-
sał poradnik dla smakoszów, znał się wybornie na przechowywaniu
produktów i owocach. On to pierwszy wprowadził strzyżone i cięte ogro-
dy. Był przyjacielem Augusta.

"s c a i u s O p p i u s, zaufany Cezara, a potem Oktawiana. Napisał
pochwalną biografię Cezara i wystąpił z pismem zwalczającym roszcze-
nia Cezariona. Pismo to nie zachowało się.

74

BOSKI JULIUSZ

zburzenia rzeczypospolitej". Co do jadła, Gajus Opiusz podaje,
że Cezar był tak dalece pod tym względem obojętny, że pewne-
go razu podobno w czasie przyjęcia u znajomego196, gdy wszy-
scy wzgardzili starą oliwą, podaną przez gospodarza na stół za-
miast świeżej, jeden tylko Cezar zajadał się z tym większym
apetytem, aby się nie zdawało, że zarzuca gospodarzowi nie-
dbalstwo czy brak towarzyskiego wyrobienia. W czasie do-
wództwa wojskowego oraz w czasie sprawowania urzędów nie
okazał się bezinteresowny.

54. Jak to bowiem poświadczyli w swych dziełach niektórzy
pisarze, Cezar, będąc prokonsulem w Hiszpanii, nie tylko przyj-
mował od sprzymierzeńców pieniądze wyżebrane na częściową
spłatę długów, lecz grabił po prostu jak wróg niektóre miasta
Luzytanii, choć nie uchylały się od nałożonych ciężarów wo-
jennych i na jego przybycie otwierały bramy. W Galii złupił
doszczętnie przybytki i świątynie bogów, pełne po brzegi da-
rów wotywnych. Miasta burzył częściej dla zdobyczy niż z po-
wodu jakichś wykroczeń. Wskutek takiego postępowania pęcz-
niał w złoto, sprzedawał w Italii i po prowincjach łom złota na
funty, po trzy tysiące sestercjów za funt107. W czasie swego
pierwszego konsulatu skradł z Kapitelu trzy tysiące funtów
złota, zastąpił je taż samą ilością pozłacanego brązu. Przymie-
rza i królestwa sprzedawał. Tak na przykład od jednego tylko
Ptolemeusza wyciągnął prawie sześć tysięcy talentów w swoim
i Pompejusza imieniu. Później najbardziej widocznymi grabie-
żami i świętokradztwami pokrywał ciężary wojen domowych
oraz wydatki na triumfy i widowiska.

55. W zakresie wymowy i sztuki wojennej dorównał albo
prześcignął w sławie dotychczasowych mistrzów. Po wygłosze-
niu mowy oskarżającej Dolabellę zaliczono go do niewątpliwie
najlepszych mówców sądowych. W każdym razie Cycero
w swym Brutusie198 wyliczając krasomówców twierdzi stanow-

196 Zdarzyło się to w Mediolanie w gościnie u Waleriusza Leona. Po-
dając szparagi wlał Leon oliwę używaną do nacierania ciała zamiast
jadalnej, według przekazu Plutarcha (Cez. XVII).

197 Dotychczas około 4000 sestercjów, tzn. cena spadła o %.
"» C i c e r o, Brutus 261.

ROZDZIAŁ 54—55

75

czo, że „nie widzi nikogo, komu by Cezar powinien ustąpić";

mówi dalej, że „wymowa Cezara jest wykwintna, olśniewająca,
wręcz wspaniała i w pewnej mierze szlachetna". Do Korneliu-
sza Neposa199 tak o nim napisał: „Cóż? Którego z mówców, co
życie tylko wymowie poświęcili, postawisz wyżej od Cezara?
Któryż z większą trafnością albo z większą łatwością wyraża
swe myśli? Któż ma styl ozdobniejszy lub wykwintniejszy?"
Zdaje się, że jeszcze jako młodzieniec obrał sobie za wzór ro-
dzaj wymowy Strabona Cezara200.

Z jego mowy pt. W obronie mieszkańców Sardynii pewne
zwroty przeniósł Cezar wprost dosłownie do swojej diwinacji201.
Przemawiał podobno głosem przenikliwym, ruchy i gesty miał
pełne ognia, zarazem nie bez wdzięku. Pozostawił kilka mów,
spomiędzy nich autorstwo niektórych fałszywie mu przypisują.
Co do mowy W obronie Kwinta Metella słusznie August przy-
puszcza, że raczej została złożona przez stenografów, którzy źle
uchwycili słowa mówcy, niżby miała być wydana przez samego
Cezara. W niektórych egzemplarzach nie znajduję nawet ty-
tułu: W obronie Metella, lecz „którą napisał dla Metella", gdyż
ze słów Cezara wynika, że usiłuje w niej oczyścić się wraz
z Metellem z zarzutów, które na nich miotali wspólni oszczercy.
August nie wierzy w autentyczność mowy Do żołnierzy w Hisz-
panii. Miały to być jednak dwie mowy: pierwszą -wygłosił ja-
koby przed pierwszą bitwą, drugą przed następną. Tymczasem
Asiniusz Polio mówi o tej ostatniej, że Cezar nie miał nawet
czasu zachęcić żołnierzy do walki z powodu nagłej napaści
wroga.

199 Cornelius Nepos, biograf, współczesny Cyceronowi. Autor
dzieła De illustribus viris. Zachowały się 22 biografie obcych wodzów,
krótka biografia Katona Starszego i dłuższy życiorys Attyka.

200 Całus lulius Caesar Strabo, doskonały i dowcipny
mówca, attycysta (Cic. Brut. 177). Ta mowa została wygłoszona w r. 103
przed n. e przeciw propretorowi Tytusowi Albucjuszowi, na prośbę
mieszkańców Sardynii

201 Diwinacja to rozprawa wstępna, na której zapadała decyzja wy-
boru oskarżyciela. Tu mowa, na podstawie której Cezar dopuszczony
2ostał przed trybunał sędziowski jako oskarżyciel Dolabelli

76

ROZDZIAŁ 56

BOSKI JULIUSZ

77

N-

56. Pozostawił także pamiętniki202 swoich czynów z wojny
galickiej i domowej z Pompejuszem. Co do opisu wojen:

w Aleksandrii203, Afryce2"4 i w Hiszpanii205, autorstwo ich jest
niepewne. Jedni przypuszczają, że są one dziełem Opiusza, in-
ni — że Hircjusza208, który uzupełnił podobno ostatnią i nie
dokończoną księgę pamiętników o wojnie galickiej. O pamięt-
nikach Cezara tak wypowiada się Cycero w tymże Brutusie29'':

„ Napisał pamiętniki istotnie godne rzetelnej pochwały: szczere
są, proste i pełne czaru, pozbawione wszelkiej ozdobności kra-
somówczej, jak gdyby ciało nagie, z szat odarte. Lecz gdy dla
przyszłych dziej opisów chciał zostawić uporządkowany mate-
riał historyczny, to jednak ludziom rozsądnym wytrącił pióro
z ręki, choć, być może, dał wdzięczne pole do popisu niedowa-
rzonym i naiwnym, którzy zechcą jego dzieło fryzować rurka-
mi". Również o tych pamiętnikach tak się wypowiada Hir-
cjusz208: „Tak są przez wszystkich chwalone, iż raczej zdają
się odbierać pisarzom możność [opracowania tychże wypadków],
niż dawać. Ja podziwiam je więcej jeszcze niż inni, wszyscy
inni wiedzą tylko, jak udatnie i poprawnie je napisał, ja wiem.
to jeszcze, jak łatwo i szybko". Asiniusz Polio uważa, że zo-
stały ułożone niezbyt starannie i niezupełnie zgodnie z prawdą,
gdyż Cezar w sprawozdaniu z większości wypadków okazał
łatwowierność w ocenie czynów innych łudzi, swoje zaś przed-
stawił fałszywie czy to świadomie, czy nawet przez zapomnie-

M2 Commentarii de bello GalUco w 7 ks., wydane w zimie 52/51, oraz
Commentarii de bello dviii w 3 ks., opisujące lata 49, 48 przed n. e.,
nie wydane za życia Cezara.

203 Tzw. Bellum Alexandrinum obejmuje wypadki w Egipcie bezpo-
średnio po bitwie pod Farsalos i dalsze aż do września 47 r.

204 Bellum Africum obejmuje wojnę afrykańską z bitwą pod'Tapsus.

205 Bellum Hispaniense — wypadki związane z bitwą pod Mundą.

208 A u l u s H i r t i u s, legat Cezara z wojny galickiej i jego towa-
rzysz we wszystkich etapach wojny domowej. Konsul w r. 43 przed n. e.
razem z Pansą. Zginął pod Mutyną (dziś Modena) w kwietniu i. 43
w bitwie z Antoniuszem. Uzupełnił Pamiętniki o wojnie galickiej Cezara
księgą VIII.

207 Cic. Brutus 262.

'w Bellum Gallicum VIII 5—6.

nie, sądzi również, że Cezar miał zamiar je przerobić i popra-
wić. Pozostawił jeszcze dwie księgi: O analogii209 i tyleż An-
ty-Katonów210, ponadto poemat pt. Podróż2". Pierwsze dwie
spośród wyżej wymienionych książek napisał podczas prze-
prawy przez Alpy, kiedy w Galii Przedalpejskiej po odbytych
sądach powracał do wojska, następne w okresie bitwy pod
Mundą, ostatnią podczas dwudziestoczterodniowej podróży
z Rzymu do południowej Hiszpanii. Zachowały się również
jego listy do senatu, które on pierwszy, zdaje się, zaczął zginać
w stronice i w kształt notatnika, gdy przedtem konsulowie
i wodzowie wysyłali listy pisane na całej szerokości zwoju. Za-
chowały się także jego listy do Cycerona, do bliskich znajo-
mych w sprawach domowych, w których rzeczy wymagające
tajemnicy podawał szyfrem212, tj. tak ułożywszy szereg liter,
aby nie dało się z nich utworzyć żadnego wyrazu. Jeśliby ktoś
chciał zbadać i prześledzić ten szyfr, musiałby pod każdą literę
podstawić czwartą z kolei literę abecadła, tj. D zamiast A, i tak
samo zmieniać resztę. Przytaczane są także jego pewne dzieła
młodzieńcze, jak Pochwala Herkulesa, tragedia -Edyp, również
Zbiór powiedzeń. August w bardzo zwięzłym i prostym liście,
skierowanym do Pompejusza Makra, któremu powierzył za-
rząd bibliotek, zabronił publikacji tych wszystkich pisemek.

209 Ten traktat poświęcił Cezar Cyceronowi (anomaliście). W słyn-
nym sporze gramatyków aleksandryjskich z pergameńskimi o to, czy
rozwój języka odbywa się w drodze anomalii, tj. niezależnego od
praw językowych tworzenia nowych form, czy w drodze analogii,
tj. przystosowywania twórczości językowej do zasad gramatycznych.
Cezar wypowiedział się za drugą linią ewolucyjną, analogią. Fragmenty
tego dzieła zachowały się.

810 Po samobójstwie Katona Młodszego w Utyce w r. 46 przed n. e.
ukazały się liczne pochwały jego heroicznego zgonu, np. Cycerona i Bru-
tusa. W odpowiedzi na nie wystąpił z krytyką Katona Aulus Hircjusz,
a także sam Cezar w utworze o przejrzystym tytule, usiłując rozproszyć
nimb świętości, jaki zaczął otaczać postać Katona. Pamfiet ten nie za-
chował się.

211 Jest to opis podróży, jaką odbył Cezar z Rzymu do Hiszpanii
przeciw pompejańczykom w r. 45 przed n. e.

212 Aulus Gellius (N. A. XVII, 9) informuje o tym zwyczaju Cezara.
Zob. Aug. 88.

78

BOSKI JULIUSZ.

57. Wielką posiadał sprawność we władaniu bronią i jeździe
konnej, na trudy niewiarygodnie wytrzymały. W czasie marszu
zawsze na czele wojska, niekiedy na koniu, częściej pieszo,
z głową odkrytą w czasie skwaru czy słoty. Najdłuższe odle-
głości przebywał z niesłychaną szybkością, nie wożąc z sobą
żadnego bagażu, potrafił robić po sto mil dziennie na wyna-
jętym chłopskim wozie. Jeśli rzeki stawały mu na przeszkodzie,
przeprawiał się wpław lub podtrzymywany przez skórzane
wory nadmuchane powietrzem. Bardzo więc często wyprze-
dzał gońców, spieszących z rozkazami od niego.

58. W działaniach wojennych trudno powiedzieć: zuchwal-
szy czy przezorniejszy. Jeśli prowadził wojsko drogą kryjącą
zasadzki, zawsze najpierw badał dokładnie okolice. I do Bryta-
nii przeprawił wojsko nie wcześniej, aż uprzednio i osobiście
zbadał porty, warunki żeglugi i dostęp do wyspy. Ale na wieść
o osaczeniu obozu w Germanii przedarł się do swoich w prze-
braniu galickim przez placówki wroga. Z Brundyzjum prze-
prawił się do Dyrrachium między skierowanymi przeciw sobie
statkami nieprzyjaciół, i to w zimie. Kiedy wojska, którym roz-
kazał za sobą podążyć, opóźniały się i nadaremnie przynaglał
je do pośpiechu przez częstych kurierów, wreszcie sam, po kry-
jomu, nocą, bez towarzysza, z zasłoniętą głową wsiadł na mały
stateczek. Ani nie chciał ujawnić swego nazwiska, ani sterni-
kowi nie pozwolił ustąpić przed burzą, aż dopiero gdy prawie
zaczęły go zalewać fale213.

59. Nawet żaden znak złowieszczy nie zdołał go odstraszyć
ani opóźnić w podjęciu zamierzonego działania. Gdy podczas
składania ofiar uciekło mu z rąk bydlę ofiarne, nie odłożył wy-
prawy przeciw Scypionowi i Jubie214. Gdy się potknął schodząc
z okrętu, uznał to za dobrą wróżbę i powiedział: „Mam. cię
teraz w swych rękach, Afryko". Chcąc wyśmiać proroctwa, któ-
re wiązały z woli przeznaczenia zwycięstwo i powodzenie w tef

2'-3 O tym wypadku mówi szczegółowo Appian (Bellum civils II 56—
57), Plutarch (Cez. XXXVIII), Florus (IV 2, 37). Plutarch przytacza taki3
słowa Cezara: „Płyń śmiało przeciw falom, wieziesz Cezara i jego los
razem z nim płynący". A Florus: „Czego się lękasz? Wieziesz Cezara".

214 Wyprawa ta zakończyła się zwycięstwem pod Tapsus (r. 46).

ROZDZIAŁ 57—63

79

prowincji z imieniem Scypionów, trzymał u siebie w obozie
pewnego członka rodu Korneliuszów, powszechnie pogardzane-
go, o przydomku Salwito, nadanym mu z powodu haniebnego
życia.

60. 'Bitwy podejmował nie tylko w upatrzonym już termi-
nie, lecz często korzystając ze sposobności, nieraz wprost
z drogi, czasem wśród najhaniebniejszej pogody, gdy nikt nie
spodziewał się natarcia. Dopiero w ostatnich latach życia stał
się mniej skory do podejmowania walki. Im częściej zwyciężał,
tym mniej na przypadek liczyć zamyślał oraz sądził, że nie
tyle zdobędzie zwycięstwem, ile stracić może przez klęskę.
Ilekroć zmuszał wroga do ucieczki, nie zaniedbał nigdy wyprzeć
go także z obozu, w ten sposób nie dając nieprzyjacielowi moż-
liwości ochłonięcia ze strachu. W razie wahania się szans bitwy
odsyłał konie, w pierwszym rzędzie swego. Pragnął w ten spo-
sób odebrać sobie i innym pomoc w postaci ucieczki i tym
bardziej narzucić konieczność wytrwania.

61. Konia miał niezwykłego: kształt stóp niemal ludzki, ko-
pyta porozdzielane na kształt palców. Z własnej stadniny. Gdy
wieszczkowie obwieścili, że wróży on swemu panu panowanie
nad światem, Cezar dał mu niezwykle staranne pożywienie
i choć ten nikomu dotychczas dosiąść się nie dał, pierwszy go
ujeździł. A nawet umieścił potem jego posąg przed świątynią
Wenery Rodzicielki.

62. Nieraz linię bojową, już załamaną, sam jeden przywra-
cał do stanu poprzedniego. Stawał na drodze uciekającym, za-
trzymywał poszczególnych żołnierzy, a schwytawszy za gardło
zwracał twarzą ku nieprzyjacielowi. Działo się to najczęściej
wśród paniki tak strasznej215, że pewien chorąży powstrzymy-
wany przez niego ostrzem włóczni mu zagroził, inny znowu
rzucił sztandar na ręce Cezara, gdy ten usiłował go zatrzymać.

63. Jak wielka była jego siła charakteru, mogłyby jeszcze
znacznie poważniejsze dowody potwierdzić. Po bitwie pod
Farsalos, gdy przeprawiał się przez cieśninę Hellespont na sta-
teczku transportowym, wysławszy naprzód wojsko do Azji,

215 Wydarzenie to opisuje także Plufarch (Cez. XXXIX).

80

BOSKI JULIUSZ

ROZDZIAŁ 6(1—68

81

spotyka L. Kasjusza z przeciwnego stronnictwa z dziesięcioma
wojennymi okrętami. Nie uciekł przed nim. Podpłynąwszy bli-
żej, pierwszy wezwał go do poddania i przyjął proszącego kor-
nie o łaskę216.

64. W Aleksandrii w czasie zdobywania mostu zepchnięty
został do łodzi wskutek nagłego wypadu nieprzyjaciół. Gdy
jednak do tej samej łodzi cisnęło się jeszcze mnóstwo żołnierzy,
skoczył do morza i przepłynął dwieście kroków do najbliższego
statku, ze wzniesioną lewą ręką, aby pisma, które trzymał,
nie zamokły; w zębach trzymał płaszcz swój generalski, aby
nie stał się łupem wroga.

65. Żołnierza oceniał nie na podstawie jego obyczajów czy
przypadkowego losu, lecz wyłącznie wedle jego wartości bojo-
wej i postępował z nim zarówno surowo, jak pobłażliwie. Ni-
gdzie bowiem i nigdy nie hamował jego swawoli, chyba że
nieprzyjaciel był w pobliżu. Wtedy natomiast stawał się w naj-
wyższym stopniu wymagający i najbezwzględniej przestrzegał
karności, tak ze nie uprzedzał wojska ani o czasie wymarszu,
ani rozpoczęcia bitwy, lecz utrzymując żołnierza w ciągłym
pogotowiu i w nieustannym napięciu wyprowadzał go nagle
z obozu, dokąd chciał. Często robił to bez żadnego powodu,
szczególnie w czasie słoty i w dni świąteczne.'Nieraz każąc się
z oka nie spuszczać, nagle się oddalał dniem czy nocą, przy-
spieszał nawet marsz, aby tym bardziej utrudzić zbyt powolne

tyły.

66. Jeśli na żołnierzy padł strach z powodu pogłosek o wiel-
kiej sile wroga, Cezar nie zaprzeczał im ani nie umniejszał
stanu faktycznego, lecz jeszcze wyolbrzymiając przesadnie,
podnosił na duchu. Na przykład gdy żołnierze z wielką obawą
oczekiwali przybycia Juby, wezwał ich na zebranie i tak rzekł:

„Wiedzcie, że w ciągu najbliższych dni nadciągnie król z-?dzie-
sięcioma legionami, trzydziestoma tysiącami jazdy, stoma ty-

216 Appian (Beli. civ. II 88) opowiada, że Cezar po bitwie pod Farsa-
los (r. 48) w pościgu za uciekającym Pompejuszem przeprawiał się przez
Hellespont na łodziach. Kasjusz płynął z flotą siedemdziesięciu trój-
rzędowców. W przekonaniu, że Cezar przeciw niemu płynie, wzniósł
ręce gestem błagalnym i — poddał mu się z całą flotą.

siącami lekkozbrojnych, trzystu słoniami. Niech więc niektórzy
z was przestaną wreszcie dopytywać się na boku czy snuć do-
mysły i raczej uwierzą moim wiadomościom, gdyż je sprawdzi-
łem. W przeciwnym razie rozkażę ich załadować na jakieś stare
okręcisko i wywieźć, do jakichkolwiek ziem jakikolwiek wiatr
poniesie".

67. Nie wszystkie wykroczenia brał pod uwagę i ścigał, jak
należało. Lecz w stosunku do zbiegów i buntowników był sędzią
bezwzględnym i karał ich w sposób zacięty, na resztę przymy-
kał oczy.

Niejednokrotnie po wielkiej a zwycięskiej bitwie zwalniał
żołnierzy od wszelkich służb i pozwalał hulać do woli, gdzie
się dało. Zwykł chełpliwie mawiać: „że jego żołnierze nawet
namaszczeni pachnidłami mogą się dobrze bić". Na zebraniach
nazywał ich nie żołnierzami, lecz bardziej pochlebnym mianem
„towarzyszów broni". Tak dbał o ich wygląd, że stroił w oręż
nabijany złotem i srebrem, zarówno w tym celu, aby wywierali
jak najlepsze wrażenie, jak również aby tym bardziej dbali on
w czasie bitwy w obawie przed utratą. Kochał ich tak, że na
wieść o klęsce Tyturiusza zapuścił brodę i włosy nie wcześniej
ściął, aż pomścił klęskę.

68. Tym stosunkiem do wojska zaskarbił sobie najwyższe
przywiązanie żołnierzy i wyrobił w nich bezgraniczne męstwo.
Z chwilą rozpoczęcia wojny domowej centurionowie każdego
legionu wystawili mu z własnych oszczędności po jednym kon-
nym, wszyscy żołnierze ofiarowali się służyć bez żołdu i bez
zboża, za darmo, gdyż majętniejsi wzięli na siebie, utrzymanie
biedniejszych. Przez tak długi czas ani jeden nie zbiegł, wielu
wziętych do niewoli wolało śmierć nad darowiznę życia pod
warunkiem podjęcia walki przeciw Cezarowi. Głód i inne do-
legliwości znosili dzielnie, nie tylko gdy sami byli oblegani,
lecz również gdy oblegali innych, i to do tego stopnia, że pod-
' czas oblężenia Dyrrachium, kiedy Pompejuszowi pokazano ga-
tunek chleba z zielska, którym żywiło się wojsko Cezara, rzekł,
że ma chyba do czynienia z dzikimi zwierzętami, i kazał ten
chleb czym prędzej schować, nie pokazując nikomu, aby nie
złamać ducha swego wojska przykładem takiej wytrwałości

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 6

82

BOSKI JULIUSZ

i hartu wroga. Z jak wielką odwagą walczyli, za dowód może
służyć choćby następujący fakt. Oto raz po niepomyślnej dla
Cezara potyczce pod Dyrrachium sami żołnierze zażądali kary
dla siebie, więc wodzowi wypadło raczej pocieszać ich niż ka-
rać. W innych bitwach łatwo pokonywali niezliczone siły nie-
przyjaciół sami wielokrotnie słabsi liczebnie. Wreszcie jedna
kohorta szóstego legionu, której powierzono obronę pewnej
twierdzy, przez kilka godzin wytrzymywała atak czterech le-
gionów Pompejusza, aż wreszcie niemal cała padła, przeszyta
mnóstwem strzał nieprzyjacielskich. Znaleziono tych pocisków
wewnątrz obwarowania sto trzydzieści tysięcy. I nie dziwne to,
jeśliby ktoś rozważył czyny poszczególnych żołnierzy, choćby
dla przykładu — centuriona Kasjusza Scewy217 czy żołnierza
Gajusa Acyliusza, że nie wymienię już więcej innych. Oto Sce-
wa z wybitym okiem, przeszytym udem i ramieniem, z tarczą
przebitą stu dwudziestoma ciosami utrzymywał się jednak na
straży bramy powierzonego mu zameczku. Acyliusz w czasie
bitwy morskiej pod Marsylią chwycił prawą ręką tył okrętu
nieprzyjacielskiego, lecz gdy mu ją odcięto — mając w pamięci
ów słynny u Greków przykład Cynegira218 — za jego przykła-
dem przeskoczył na okręt i wypukłym guzem tarczy odpychał
przeciwników.

69. Przez cały dziesięcioletni okres wojny galickiej żołnierze
Cezara ani razu w ogóle nie podnieśli buntu, podczas wojny
domowej — kilkakrotnie. Szybko jednak powracali do służby,
nie tyle z powodu pobłażliwości wodza, ile czci dla niego. Nigdy

217 Appian tak opisuje to wydarzenie (Beli. civ. II 60): Gdy Scewa
został zraniony w oko, wystąpił naprzód i wezwał centuriona Pompe-
juszowego do ratowania go jako zbiega. Ale gdy przybiegTo do niego dwu
żołnierzy, jednego zabił, drugiemu odciął ramię. Ucierpiał także dowód-
ca warowni, Minucjusz, gdyż w twarz ugodziło go sto dwadzieścia
pocisków, odniósł sześć ran i również stracił oko. Ich obu Cezar odzna-
czył. Tu Swetoniusz całą akcję przypisuje Scewie. Przekaz Plutarcha
(Cez. XVI) bliższy jest opisowi Swetoniusza.

218 Herodot (VI 114) opowiada w związku z bitwą pod Maratonem,
że Ateńczycy po zwycięstwie ścigali Persów aż do morza. W tej walce
Ateńczyk Kynegejros, brat Ajschylosa, chwycił ręką koniec rufy okrę-
towej, odcięto mu toporem rękę i zginął.

BOZDZIAŁ 69—71

83

bowiem nie ustąpił ani na krok buntownikom, a nawet wprost
stawiał im opór. Pod Placencją219 zwolnił cały dziewiąty legion,
l to z wielką niesławą, chociaż Pompejusz trzymał jeszcze swe
wojsko pod bronią. Dopiero po licznych i błagalnych prośbach
przywrócił ich do służby, srogo ukarawszy winowajców.

70. W Rzymie, kiedy żołnierze dziesiątego legionu wśród
wielkich gróźb zażądali zwolnienia ze służby i nagród, narusza-
jąc nawet bezpieczeństwo stolicy — a wojna w Afryce wrzała
właśnie w całej pełni, Cezar bezzwłocznie postanowił stanąć
przed wojskiem i zwolnić legion ze służby mimo odradzania
przyjaciół. Lecz rzekł tylko jedno słowo: „Kwiryci"220. Nie na-
zwał ich żołnierzami, czym tak łatwo zmienił ich i złamał, że
odpowiedzieli mu natychmiast, iż są żołnierzami, i mimo jego
wzdragań ruszyli za nim dobrowolnie do Afryki. Mimo takiego
obrotu sprawy wszystkich podżegaczy buntu ukarał ujęciem im
trzeciej części łupu wojennego oraz ziemi przeznaczonej dla
wojska.

71. Dbałość i życzliwość względem klientów okazał już jako
młodzieniec. Masyntę, młodzieńca znakomitego .rodu, tak za-

219 p l a c e n t i a, dziś Piacenza, na południe od środkowego biegu
Padu. Mowa tu o wypadku z r. 49 przed n. e. Wojsko domagało się wy-
płaty obiecanych przez Cezara pięciu min (400 sestercyj) na głowę. Cezar
z Marsylii przybył tu natychmiast. Początkowo chciał stracić co dzie-
siątego z IX legionu, który wszczął bunt, ale na błagania dowódców
tego legionu zgodził się, żeby losowało tylko stu dwudziestu -uchodzą-
cych za przywódców, a z tych dwunastu miało być straconych. Wiado-
mość tę przekazuje Appian (Beli. civ. II 47).

220 Ten fai^ opisuje dramatycznie Appian (Bsll. civ. II 92—94).
W Rzymie wybuchły zaburzenia wśród wojska z powodu niewypłacenia
po bitwie pod Farsalos obiecanych przez Cezara nagród i zbyt długiego
zatrzymywania w służbie. Cezar z Azji wrócił do Rzymu i wysłał jako
swego przedstawiciela Salustiusza Krispusa (historyka) z propozycją
wynagrodzenia. O mało go nie zabili. Wtedy Cezar sam zjawił się nie-
spodziewanie na mównicy. Żołnierze nie ośmielili się żądać od niego
nagród, więc domagali się zwolnienia licząc na to, że Cezar bardzo
potrzebuje wojska. Tymczasem Cezar rzekł: Zwalniam was i wypłacę
wam wszystkie obiecane sumy, kiedy triumf z innymi odbędę. Po
chwili zaczął: „Kwiryci" (tj. uznał ich już za zwolnionych z wojska),
wtedy nastąpiła gwałtowna reakcja żołnierzy.

\ f

84

BOSKI JULIUSZ

ciekłe bronił przed królem Hiempsalem221, że w czasie sprzecz-
ki chwycił za brodę syna królewskiego, Jubę. A gdy mimo tego
"uznano Masyntę za dłużnika Hiempsala222 i chciano pojmać,
natychmiast go uprowadził i długo u siebie ukrywał; wkrótce
po preturze odjeżdżając do Hiszpanii przeprowadził go do swej
lektyki przez orszak przyjaciół przybyłych na pożegnanie, pod
osłoną liktorów i wywiózł z sobą.

72. Do przyjaciół zawsze odnosił się uprzejmie i łagodnie.
Oto gdy Gajus Opiusz, towarzyszący mu w podróży przez las,
nagle zaniemógł, ustąpił mu Cezar jedynego miejsca w zajeź-
dzie, sam spał na ziemi pod gołym niebem. Już u szczytu potęgi
będąc, wynosił pewnych ludzi, nawet z najniższego stanu, na
najwyższe godności. Gdy z tego powodu czyniono mu wyrzuty,
oświadczył publicznie, że „skoro skorzystał z pomocy bandy-
tów i rozbójników dla obrony swej godności, takim także lu-
dziom równą wdzięczność świadczyć będzie".

73. Z drugiej strony nigdy nie żywił żadnych tak ciężkich
uraz, aby ich w sposobnej chwili nie puścić chętnie w niepa-
mięć. O konsulat ubiegał się Gajus Memiusz, na którego ongiś
ostre ataki w mowach odpowiedział Cezar pisemnie z nie mniej-
szą zapalczywością. Teraz jako wyborca głos swój oddał na nie-
go. Choć Gajus Kalwus zniesławił go w swych epigramatach, to
jednak gdy za pośrednictwem przyjaciół prosił go o przebacze-
nie i przywrócenie do łaski, Cezar sam, pierwszy, z własnej do-
brej woli do niego napisał. Waleriusza Katulla223, którego wier-
szyki o Mamurrze224 na wieczne czasy go zniesławiły, czego nie

221 H i e m p s a l II, król Numidii, ojciec Juby I, pozbawiony tronu,
odzyskał go dzięki Pompejuszowi. Cezar popierał przeciw niemu po-
tomka Masynissy, Masyntę.

222 Hiempsal usiłował zobowiązać Masyntę do płacenia mu danin
(stipsndia). Ten przybył do Rzymu i przedstawił swą sprawę przed
senatem. Ale senatorowie dali wiarę Jubie, synowi Hiempsala, i uznali
Masyntę za stipendiarius.

223 C a i u s Valerius Catullus, wielki poeta liryczny rzymski,
pochodził z Werony. Opisał dzieje swej miłości do Lesbii (Klodii, siostry
trybuna Klodiusza, żony konsula Kwintusa Cecyliusza Metella Celera).
Dotkliwie wyszydził stosunek miłosny Cezara do Mamurry (pieśń 29, 57)

224 M a m u r r a, rycerz rzymski z Formiów w Lacjum, służył pod
Cezarem w Galii, gdzie zdobył wielkie bogactwa. Rozrzutnik. Pierwszy

ROZDZIAŁ 72—75

85

ukrywał, jednak tegoż samego drya, gdy prosił go o przebacze-
nie, podjął biesiadą i nigdy nie zerwał zażytego związku gościn-
ności z jego ojcem.

74. Lecz nawet w zemście okazywał niezwykłą łagodność
usposobienia. Oto ponieważ w czasie niewoli u piratów przy"
siągł sobie, że ich kiedyś przybije do krzyża, więc gdy wreszcie
dostał w swe ręce, kazał najpierw zabić, a potem dopiero ukrzy-
żować. Nigdy nie zdobył się na wyrządzenie szkody Korneliu-
szowi Fagicie, choć ten swego czasu225 zastawił nań nocą za-
sadzkę, gdy był chory i musiał się ukrywać, i ledwie się u niego
wykupił Cezar od wydania w ręce Sulli. Niewolnika Filemona,
swego sekretarza, który obiecał wrogom Cezara zgładzić go
przy pomocy trucizny, ukarał tylko zwykłą śmiercią. Wezwany
na świadka przeciw Publiuszowi Klodiuszowi, kochankowi
swej żony, Pompei, i z tego powodu obwinionemu o zbezczesz-
czenie obrzędów religijnych, oznajmił w sądzie, że nic w tej
sprawie nie jest mu wiadome; chociaż i matka Aurelia, i siostra
Julia wobec tych samych sędziów zeznały wszystko zgodnie
z prawdą. Zapytano go, dlaczego więc porzucił żonę. „Ponie-
waż — rzekł — sądzę, że moi najbliżsi nie powinni podlegać nie
tylko winie, lecz nawet podejrzeniu".

75. Godny podziwu umiar i łaskawość wykazał zarówno
w prowadzeniu wojny domowej, jak też w chwili zwycięskiego
dlań wyniku. Pompejusz ogłosił, że będzie uważał za nieprzy-
jaciół kraju tych, którzy zaniechają obrony rzeczypospolitej.
Cezar obwieścił, że zaliczy w poczet swych stronników obywa-
teli niezdecydowanych i neutralnych. Wszystkim centurionom,
których uprzednio mianował z polecenia Pompejusza, pozosta-
wił możność przejścia do Pompejusza. W czasie układów po-
kojowych pod Ilerdą226, mających na celu poddanie twierdzy,

w swym domu na mons Caelius w Rzymie miał kolumny wyłącznie
marmurowe i ściany wykładane płytami marmurowymi.

225 W r. 82 przed n. e. w kraju Sabinów.

226 Ilerdą, miasto w Hiszpanii na północ od rzeki Ebro. Kapitula-
cja Marka Petrejusza i Lucfusza Afraniusza nastąpiła 2 sierpnia 49 r.
przed n. e.

86

BOSKI JULIUSZ

obydwie strony pozostawały w ustawicznych z sobą stosunkach
i, układach. Afraniusz i Petrejusz, doznawszy nagłych wyrzu-
tów sumienia, wycięli w pień żołnierzy juliańskich przychwy-
conych u nich w obozie. Cezar nie uznał za słuszne odwzajem-
nić zdradę, której dopuszczono się w stosunku do niego. W cza-
sie bitwy pod Farsalos ogłosił żołnierzom, aby oszczędzali
•współobywateli. Następnie każdemu ze swoibh pozwolił ocalić
jednego przeciwnika wedle swego wyboru. Nie można stwier-
dzić, aby ktokolwiek z pompejańczyków zginął z wyroku Ce-
zara — padali tylko na polu walki — z wyjątkiem jedynie
trzech: Afraniusza, Faustusa227 i Lucjusza Cezara Młodszego223.
Nawet i ci podobno nie z jego zginęli rozkazu, chociaż dwaj
pierwsi po darowaniu im winy przez Cezara znowu chwycili za
broń przeciw niemu, zaś Lucjusz Cezar wymordować kazał
wszystkich jego wyzwoleńców i niewolników ogniem i żela-
zem w sposób wręcz okrutny, a także wybić polecił do ostatnie-
go wszystkie dzikie zwierzęta, zakupione przez Cezara na igrzy-
ska ludowe. Wreszcie w ostatnich chwilach swego życia po-
zwolił Cezar powrócić .do Italii wszystkim tym, którym nie
przebaczył dotychczas, i dopuścił ich do piastowania wszystkich
urzędów, nawet zbrojnego dowództwa.

Posągi Lucjusza Sulli i Pompejusza zwalone przez lud kazał
postawić powtórnie. Jeśli później przeciw niemu coś poważniej-
szego zamyślano lub mówiono, skłonny był raczej zapobiegać
dalszym wystąpieniom niż karać. Więc i odkryte przeciwko so-
bie sprzysiężenia, i nocne zebrania tajne ganił tylko w ten spo-
sób, że w edykcie oświadczał, iż są mu znane. A gdy mu zbyt
cierpko dogadywano, uznał za wystarczające na zebraniu pu-
blicznym ostrzec, aby zaprzestano drwin. Spokojnie znosił, gdy
Aulus Cecyna229 w paszkwilu pełnym zarzutów oraz Pitolaus

227 Faustus Cornelius Sulla, zob. uw. 107.

228 L u c i u s lulius Caesar Młodszy, wnuk Juliusza Cezara
Strabona po bracie.

229 Aulus Caecina, zagorzały zwolennik Pompejusza, za gwał-
towny paszkwil na Cezara został skazany na wygnanie w r. 48 przed
n. e. Aby uzyskać ułaskawienie, odwołał zarzuty i sławił łaskawość
Cezara w piśmie pt. Querellae (Skargi) w r. 46 przed n. e.; etruskolog.

ROZDZIAŁ 7S—76

87

w swych pieśniach jak najbardziej obelżywych szarpali jego
dobre imię.

76. Przeważają jednak szalę na niekorzyść wszystkie inne
jego czyny i powiedzenia tak dalece, że chyba ocenić należy, iż
władzy najwyższej nadużył i że' słusznie został zgładzony. 'Nie
tylko bowiem nadmierne przyjął godności: konsulaty, jeden
po drugim230, dyktaturę dożywotnią231, nadzór nad obyczajno-
ścią, nadto jako imię tytuł Imperatora232, przydomek „ojca oj-
czyzny", posąg własny wśród posągów królów, podwyższenie
na orchestrze. Pozwalał także przyznawać sobie zaszczyty wręcz
nadludzkie: złote krzesło w kurii i w sądzie, wóz procesyjny
[dla bogów] i nosze dla swego posągu podczas uroczystości
cyrkowych233, świątynie, ołtarze, posągi własne obok boskich,
wezgłowie234, kapłana, luperków235 i jeden miesiąc zgodził się
nazwać od swego imienia236. Zgoła nie było" urzędu, którego by
sobie wedle zachcianki nie nadał czy komu nie przyznał. Trzeci
i czwarty konsulat sprawował tylko formalnie, zadowalając się

230 Cezar został konsulem po raz pierwszy w r. 59 przed n. e., dru-
gi — w 48 r., trzeci — w 45 r., a potem każdego roku następnego.

231 W październiku 49 r. przed n. e. Po upływie dwu miesięcy zrzekł
się jej: "W październiku r. 48 ponownie otrzymał tę godność na rok. Po
bitwie pod Tapsus (r. 46) na lat dziesięć jako urząd corocznie odnawia-
ny. W lutym r. 44 wybrano go dyktatorem dożywotnim.

232 Na podstawie materiału inskrypcyjnego można stwierdzić, że
Juliusz Cezar używał tytułu Imperator bezpośrednio po nazwisku; do-
piero August zamiast imienia Całus używa tytułu Imperator od r. 29
przed n. e. — wedle przekazu Diona LII 41, 3 — a nawet wcześniej, bo
od r. 38 —wedle monety bitej przez Agryppę w r. 38. Nazwisko rodowe
(gentiiicium), lulius, odrzucił August już po adopcji. W r. 27 przyjął
tytuł Augusta, nazywał się więc odtąd: Imperator (zamiast Caius) Caesar
Divi filius Augustus.

235 igrzyska cyrkowe rozpoczynały się od uroczystej procesji, tzw.
•pompa. Brały w niej udział: tensae, tj. nosze na wizerunki bóstw.

23* Wezgłowie (pulmnar) to uroczyste łoże, na którym składano posta-
cie bogów, kiedy odprawiano modły błagalne w imieniu państwa, tzw.
supplicationes.

"s Luperkami nazywano kapłanów Fauna. Cezar dodał jeszcze ko-
legium luperków Juliusza: luperci luliani.

236 Miesiąc Quinctilis, lipiec, stał się miesiącem Juliusza: mensis
lulius od r. 44.

88

BOSKI JULIUSZ

władzą dyktatorską, przyznaną mu wraz z konsulatami, w ciągu
tych obydwu lat mianował dodatkowo na każde trzy ostatnie
miesiące swego urzędowania po dwu konsulów. W tym czasie
nie wyznaczał żadnych zgromadzeń wyborczych oprócz tych
na obiór trybunów i edylów plebejskich. Na miejsce pretorów
ustanowił prefektów, aby w jego nieobecności zarządzali spra-
wami miejskimi. Gdy w przeddzień kalend styczniowych umarł
nagle konsul i urząd został bez obsady przez kilka godzin, na-
dał go temu, który o to prosił237. Równie samowolnie, w zupeł-
nej mając pogardzie ojczysty obyczaj, przyznawał urzędy nie
na jeden rok, dziesięciu byłym pretorom nadał odznaki kon-
sularne, przyjął w poczet senatorów ludzi zaledwie obywatel-
stwem obdarzonych oraz niektórych spośród na wpół dzikich
Galów. Oprócz tego dozór nad mennicą i dochodami państwo-
wymi powierzył swym własnym niewolnikom. Dowództwo
i pieczę nad trzema legionami, które pozostawił w Aleksandrii,
oddał kochankowi Rufionowi, synowi swego wyzwoleńca.

77. Z nie mniejszą gwałtownością wypowiadał się publicznie
o rzeczypospolitej, jak pisze Tytus Ampiusz238, że ,,niczym jest
rzeczpospolita, pustym tylko słowem bez żywej treści. Sulla
chyba był nieukiem, skoro zrzekł się dyktatury. Czas już, aby
ludzie więcej liczyli się z jego słowami i za prawo uznali to,
co o-n powie". I tak daleko posunął się w swej zuchwałości, że
nawet ośmielił się rzec te słowa do wróżbity, gdy ów zapowia-
dał raz smutne wypadki, nie znalazłszy serca we wnętrznościach
ofiarnego zwierzęcia: „pomyślniej pójdzie wszystko, gdy on
sam zechce, a nie należy uważać za znak złowieszczy, jeśli by-
dlęciu serca zabrakło".

78. Szczególną i śmiertelną nienawiść ściągnął na siebie tym
zwłaszcza, że pewnego razu wszystkich senatorów przybyłych
•doń z mnóstwem najbardziej czołobitnych uchwał, przyjął
w postawie siedzącej, przed świątynią Wenery Rodzicielki.

23ł Był to Caius Caninius Rebilus, obdarzony godnością.
konsula na miejsce Kwintusa Fabiusza Maksyma, który zmarł 25 grud-
nia 45 r.

""Titus Ampius Balbus, trybun ludowy z r. 63 przed n. e.,
pretor w r. 58, gorliwy pompejańczyk.

BOZDZIAŁ TT—79

89

Niektórzy podają, jakoby chciał powstać, lecz że zatrzymał
go Korneliusz Balbus239. Inni znowu twierdzą, że w ogóle nie
zamierzał powstać, a nawet gdy Gajus Trebacjusz240 usiłował
go skłonić do powstania, Cezar spojrzał na niego wprost nie-
życzliwie. To jego zachowanie tym bardziej wszystkim wydało
się nieznośne, że sam podczas swego triumfu, przejeżdżając
obok ław trybunów, oburzył się niepomiernie na widok Pon-
cjusza Akwili241, który jeden z całego kolegium nie powstał,
i aż zakrzyknął do niego: „Nuże, trybunie Akwilo, zażądaj więc
ode mnie zwrotu rzeczypospolitej". I przez szereg dni później,
jeśli komu cokolwiek obiecywał, nie omieszkał dodać, że czyni
to pod warunkiem: „jeśli uzyska zgodę Poncjusza Akwili".

79. Do tak wyraźnej zniewagi i zlekceważenia senatu dodał
jeszcze czyn o wiele zuchwalszy. Oto podczas świąt latyń-
skich242 powracającego Cezara witał lud szalonymi i nie milkną-
cymi okrzykami. Wówczas ktoś z tłumu ozdobił jego posąg
wieńcem wawrzynowym, przewiązanym z przodu białą wstąż-
ką243. Gdy trybunowie ludowi: Epidiusz Marullus i Cezecjusz
Flawus, rozkazali usunąć z wieńca białą wstążkę i sprawcę
zajścia odprowadzić do więzienia, Cezar wówczas zganił ostro
trybunów i pozbawił ich władzy, bolejąc czy to nad tym, że
niepomyślnie wypadła próba nawiązania do władzy królewskiej,
czy też, jak podawał, że pozbawiono go zaszczytu odmowy. Od
tego czasu nie mógł już ujść niechlubnemu posądzeniu, że prag-
nie tytułu królewskiego, chociaż zarówno ludowi witającemu go

239 L u c i u s Cornelius Balbus, pełnomocnik finansowy Ce-
zara. Po śmierci Cezara na usługach Oktawiana, konsul z r. 40 przed n. e.

240 Caius Trebatius Test a, trybun wojskowy Cezara w Galii.
W wojnie domowej brał udział po stronie Cezara. Znany prawnik.

241 Lucius Pontius Aquila, trybun ludowy z r. 45 przed
n. e. i zaciekły wróg Cezara. Wziął udział w spisku na jego życie.

242 Święta latyńskie (feriae Latinae) obchodzono w terminie wyzna-
czanym corocznie przez konsulów. Ustanowione jako święta związku
latyńskiego jeszcze w epoce królewskiej, były święcone ofiarami (dzik)
składanymi przez konsulów aż do IV w. n. e. na Górze Albańskiej. Rzy-
mem zarządzał wtedy specjalny urzędnik: praefectus urbi feriarum Lati-
narum causa

213 Biała wstążka, tworząca diadem, była oznaką władzy królewskiej

90

BOSKI JULIUSZ

imieniem króla odpowiedział: „Cezarem jestem, nie królem"244,
jak też w czasie Luperkaliów245 przed mównicą publiczną, gdy
konsul Antoniusz kilkakrotnie chciał mu włożyć na głowę dia-
dem królewski, odrzucił go i posłał na Kapitel Jowiszowi Naj-
lepszemu i Największemu. Ponadto jeszcze sprzeczne rozniosły
się o nim pogłoski: jakoby miał zamiar wyjechać do Aleksandrii
czy Ilionu, a jednocześnie przewieźć tamże dostatki państwowe,
uprzednio wyniszczyć Italię przez zaciągi wojskowe oraz zdać
•zarząd stolicy przyjaciołom. Na najbliższym posiedzeniu senatu
Lucjusz Kotta, jeden z kolegium piętnastu mężów246, miał po-
stawić wniosek o nadanie Cezarowi tytułu króla, gdyż w księ-
gach wyrocznych jest powiedziane, że Partowie mogą być po-
konani tylko przez króla.

80. To skłoniło wreszcie spiskowców do przyspieszenia za-
mierzonych działań, aby nie przyszło im z konieczności przy-
chylić się [do wniosku Kotty]. Narady odbywano dotychczas
tu i tam, przeważnie w zespole dwu, trzech osób. Więc się teraz
wszyscy połączyli w jedno zgromadzenie. Nawet lud już był
niezadowolony z obecnego stanu i tajnie, a nawet jawnie sarkał
na samowładztwo oraz domagał się oswobodzicieli. Gdy do se-
natu przyjęto cudzoziemców, ukazało się następujące ogłosze-
nie: „Cześć, obywatele!247 niechaj nikt nie pokaże drogi do kurii
nowemu senatorowi". Wszędzie też wyśpiewywano:

Galów na triumf wiódł Cezar, teraz zaś wiedzie do kurii,
Galowie zrzucili spodnie, szlaki przywdziali szerokie.

(Baehrens, Fragrn. poet. .R om., s. 330)

Kiedy do teatru wchodził Kwintus Maksymus, konsul za-
stępc7y na trzy miesiące, i liktor wedle obyczaju oznajmił przy-

244 Miano „Rex" było przydomkiem rodowym Marę j uszów, z których
rodu pochodził Cezar po kądzieli. Gra słów.

245 Luperkalia, święta ku czci Fauna, obchodzone piętnastego lutego.
Członkowie kolegium luperków nago, z przepaską koźlą wokoło bioder,
po złożeniu ofiar z kozła i psa ob.iegali podnóże Palatynu smagając prze-
chodniów rzemykami ze skóry ofiarowanego kozła (tzw. februa, od tego
słowa pochodzi nazwa miesiąca luty — Februarius).

246 Było to kolegium do zasięgania rady ksiąg sybillińskich.

247 Formuła, od której zaczynały się wszystkie edyKty.

ROZDZIAŁ 80—81

91

bycie konsula, wszyscy zakrzyknęli, że „to nie jest konsul". Po
usunięciu z urzędu trybunów Cezecjusza i Marullusa znaleziono
podczas najbliższych wyborów liczne głosy obywateli, przezna-
czających ich na konsulów. Pod posągiem Lucjusza Brutusa248
ktoś podpisał: „Obyś żył teraz!", a znów pod posągiem Cezara:

Brutus, że królów precz wygnał, został obwołan konsulem,
Ten zaś, że wygnał konsulów, królem obwołan jest wreszcie.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)

Spisek przeciw niemu zawiązało przeszło sześćdziesiąt osób.
Na czele sprzysiężenia stanęli Gajus Kasjusz249, Marek i Dećy-
mus250 Brutusowie. Ci początkowo wahali się, czy mają go za-
bić na Polu Marsowym, gdy na zebraniu wyborczym będzie
wzywał gminy do głosowania — przy tym spiskowcy mieli się
rozdzielić: jedni mieli go zrzucić z mostu251, drudzy zaś [na
dole] schwytać i zabić — czy raczej napaść na drodze Świętej
lub u wejścia do teatru252. Jednak na wieść o wyznaczeniu po-
siedzenia senatu w kurii Pompejusza na idy marcowe253 z ła-
twością przesunęli datę i miejsce swego zamierzenia.

81. Lecz zbliżający się mord zapowiedziały Cezarowi wi-
doczne znaki złowieszcze. Na kilka miesięcy przedtem, gdy rol-

248 L u c i u s lunius Brutus, pierwszy rzymski konsul po wy-
pędzeniu Tarkwiniusza Pysznego w r. 509 przed n. e.

249 Caius Cassius Longinus, dowódca floty Pompejusza,
zwolennik doktryny epikurejskiej. W r. 44 przed n. e. z woli Cezara był
urzędnikiem zajmującym się sprawami cudzoziemców (praetor peregri-
nus). W bitwie pod Filippi w r. 42 przed n. e. kazał się przebić mieczem
wyzwoleńcowi. Ożeniony był z siostrą Brutusa.

250 D g c i m u s lunius Brutus Albin u s, zwycięzca Wenetów
w czasie wyprawy Cezara do Galii, był pretorem w' r. 48. Następnie
w r. 44 wyznaczył go Cezar na namiestnika Galii Przedalpejskiej. Po
śmierci Cezara oblegany przez Antoniusza w Mutynie i zwyciężony
25 kwietnia 43 r., został później zabity na rozkaz Antoniusza.

251 Z mostu, którym przechodzili wyborcy, aby głosować.

252 Pierwszy teatr kamienny w Rzymie to teatr Pompejusza, wznie-
siony w r. 55 przed n. e. Z teatrem połączony był porticus Pompeii.
W jednej jego eksedrze stał posąg Pompejusza, i to jest właśnie owa
curźa Pompeii, gdzie Cezar został zamordowany.

253 15 marca.

92

BOSKI JULIUSZ

f.

nicy, osiedleni na ziemi kapuańskiej na mocy ustawy julijskiej,
rozrzucali prastare grobowce pod budowę domów — a wykony-
wali to tym skwapliwiej, że w czasie przetrząsania odkrywali
sporo naczyń starożytnej roboty — znaleziono tablicę spiżową
w grobowcu, w którym podobno pogrzebany został Kapys, za-
łożyciel Kapui. Na niej literami i słowami greckimi było wy-
ryte takie zdanie: ,,Kiedy zostaną odkryte kości Kapysa, po-
tomek Jula zginie z ręki swych krewnych, wnet potem Italia
zapłaci za to wielkimi klęskami". Aby nikt nie przypuszczał,
że to bajka jakaś lub wręcz zmyślona pogłoska, powołuję się
na świadectwo Korneliusza Balbusa, jednego z najbliższych
przyjaciół Cezara. W ostatnich dniach [przed śmiercią] dowie-
dział się Cezar, że stada koni, które w czasie przeprawy przez
Rubikon ślubował poświęcić bogu tej rzeki i puścił na wolność
bez żadnego dozoru, teraz uparcie nie chcą przyjmować paszy
i rzewnie płaczą. Gdy składał ofiary bogom, wieszczek Spuryn-
na upomniał go, aby ,,strzegł się niebezpieczeństwa, które nie
sięgnie poza idy marcowe". W przeddzień tychże idów za my-
sikrólikiem niosącym gałązkę wawrzynową w kierunku kurii
Pompejusza rzuciły się w pościg różnego rodzaju ptaki z po-
bliskiego gaj u, i rozszarpały go w samej kurii. W noc poprzedza-
jącą dzień mordu Cezarowi zdało się we śnie, jakoby niekiedy
ulatywał nad obłokami, to znów jakby ściskał prawicę Jowisza.
Żonie jego, Kalpurnii, przyśniło się, że spada dach domostwa
i że męża mordują na jej łonie. Nagle w owej chwili rzeczywi-
ście otworzyły się same drzwi sypialni. Ze względu na to
wszystko, a jednocześnie ze względu na chwilową niedomogę
fizyczną długo się namyślał, czyby nie pozostać w domu i nie
odłożyć na później tych spraw, które postanowił przedstawić
senatowi. Wreszcie upomniał go Decymus Brutus, by nie spra-
wił zawodu licznie zebranym senatorom i już od dawna go ocze-
kującym. Więc wyszedł koło godziny piątej254. Nagle jakiś prze-

254 Dzień i noc dzielili Rzymianie na okresy po 12 części, tj. godzin
(horae), licząc dzień od wschodu słońca do zachodu, a więc szósta go-
dzina dnia to było południe (meridtes); dwunasta godzina nocy to wschód
Słońca, a więc graniczący z pierwsza godziną dnia.

ROZDZIAŁ 81—82

93

chodzień255 podał mu pismo ujawniające zasadzkę. Cezar wsu-
nął je między inne pisma, które trzymał w lewej ręce, jakby
miał zaraz przeczytać. Następnie złożył krwawą ofiarę z wielu
sztuk bydła. Gdy pomyślnej wróżby uzyskać nie mógł, wszedł
do kurii, wzgardziwszy znakiem wieszczym i śmiejąc się ze
Spurynny oraz oskarżając go wręcz o oszustwo, ponieważ idy
marcowe nadeszły bez żadnej dla niego szkody. Spurynna jed-
nak powiedział, że wprawdzie idy marcowe nadeszły, ale je-
szcze nie minęły.

82. Cezar zasiada. Spiskowcy niby dla okazania czci otoczyli
go zwartym kołem. Najbliżej staje Cymber Tyliusz256, który
pierwszą podjął rolę: oto jak gdyby chcąc o coś prosić podchodzi
bliżej do Cezara. Ten ruchem głowy odmawia i gestem ręki od-
dala sprawę na inny czas. W tej chwili Tyliusz zrywa mu togę
z obydwu ramion. Cezar zawołał: „Cóż to, gwałtu się dopu-
szczasz?" Wtedy jeden z Kasków257 zadaje mu cios z tyłu, tro-
chę poniżej gardła. Cezar chwyta Kaśkę za ramię i przebija je
piórem metalowym. Pragnie skoczyć naprzód. Nie zdążył. Zno-
wu cios. Gdy spostrzegł, że ze wszystkich stron grożą mu wy-
ciągnięte sztylety, zasłonił sobie twarz togą, jednocześnie przy
pomocy lewej ręki owinął się fałdem togi aż poniżej goleni,
aby przystojniej upaść, nawet dolną część ciała zdążył zakryć.
Tak zakłuty został dwudziestoma trzema ciosami258. Po pierw-
szym tylko jęk wydał, bez słowa. Niektórzy jednak podają, że
w chwili gdy Marek Brutus rzucał się na niego, miał Cezar te

255 Miał nim być Artemidoros z Knidos, retor (zob. Plu-
tarch, Cez. LXV).

256 Q u i n t u s Tillius Cimber,w dniu zabójstwa prosić miał
o odwołanie swego brata z wygnania.

2" p u b l i u s S e r v i l i u s Casca. Natomiast Caius S e r v i-
lius Casca, senator, nie brał, jak się zdaje, bezpośredniego udziału
w morderstwie.

25' Scenę tego zabójstwa opisuje Appian (Beli. civ. II 117); przedsta-
wia ją również Plutarch (Cez. LXVI): „dokąd tylko zwrócił swe oczy,
wszędzie zobaczył nagle błyskające żelazo, ze wszystkich stron zaczęto
go kłuć, nawet w twarz i oczy, i tak przeszywany ciosami, jak jakieś
dzikie zwierzę, przechodził przez ręce wszystkich spiskowców. Każdy
z nich bowiem był obowiązany przyłożyć rękę do ofiary i umoczyć ją
w jej krwi" (przekład M. Brożka).

94

BOSKI JULIUSZ

słowa powiedzieć po grecku: ,,I ty, dziecię?" Wszyscy się wnet
rozbiegli. Cezar bez życia leżał jakiś czas, aż wreszcie ułożono
go w lektyce — jedno ramię zwisało ku ziemi — i tak go po-
nieśli do domu trzej niewolnicy. Mimo tylu ran, wedle oceny
lekarza Antystiusza nie znaleziono żadnej śmiertelnej oprócz
tej jednej, którą przy drugim ciosie otrzymał w pierś. Spiskow-
cy mieli początkowo zamiar zaciągnąć ciało zamordowanego do
Tybru, dobra skonfiskować na rzecz skarbu państwowego, usta-
wy unieważnić; lecz z obawy przed konsulem Markiem Anto-
niuszem i dowódcą jazdy Lepidusem259 zamiaru tego zaniechali.

83. Na żądanie Lucjusza Pizona, teścia Cezara260, otworzo-
no testament zamordowanego i przeczytano w domu Antoniu-
sza. Ten testament napisał Cezar w czasie ostatnich idów wrze-
śniowych w swojej posiadłości wiejskiej w Lawikum261 i złożył
go u przewodniczącej westalek. Kwintus Tubero262 twierdzi, że
Cezar od swego pierwszego konsulatu aż do początku wojny do-
mowej zwykł był podawać jako swego dziedzica Gn. Pompeju-
sza, co również i publicznie odczytywano przed wojskiem na
zgromadzeniu. Lecz w ostatnim testamencie ustanowił trzech
spadkobierców w osobach wnuków swych sióstr: Gajusa Okta-
wiusza263 w trzech czwartych, Lucjusza Pinariusza264 i Kwin-

259 Marcus Aemilius L e p i d u s, zausznik Cezara, pretor
w r. 49 przed n. e., wyniesiony przez Cezara do wspólnego z nim konsu-
latu w r. 46; pomocnik dyktatora jako dowódca jazdy (magister equitum)
w r. 45—44. Po śmierci Cezara członek drugiego triumwiratu, zawartego
w r. 43. W r. 42 przed n. e. był konsulem po raz drugi. W r. 36 został
złożony z funkcji triumwira. Piastował również godność najwyższego
kapłana (pontifex rnaximus).

260 Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, zob. uw. 80.

261 Lavici=Labici lub ager Labicanus, Lawikum, miej-
scowość w Lać j urn.

262 Quintus Aelius Tubero, prawnik, mówca, historyk,
współczesny Cyceronowi, napisał historię Rzymu od początku dziejów
do wybuchu drugiej -wojny domowej, zawierającą przynajmniej 14 ksiąg;

nazwał ją Historiae. Nie ocalało nic prócz fragmentów.

283 C a i u s Octavius, syn Gajusa Oktawiusza i Atii, która była
córką Julii, młodszej siostry Juliusza Cezara, i M. Atiusza Balbusa..
Oktawian był więc wnukiem Cezara po młodszej siostrze.

264 L u c i u s Pinarius, wnuk starszej siostry Cezara, Julii.

ROZDZIAŁ. 83—84

95

tusa Pediusza265 w czwartej części pozostałej. Na samym koń-
cu266 testamentu zaznaczył, że przyjmuje Gajusa Oktawiusza
do rodziny i że nadaje mu swoje nazwisko. Wielu spośród swych
zabójców wymienił jako opiekunów prawnych swego syna, je-
śliby mu się urodził. Decymusa Brutusa nawet umieścił wśród
swych spadkobierców w drugiej linii. Ludowi zapisał ogrody
nad Tybrem do użytku publicznego, jak również po trzysta
sestercjów na głowę.

84. Po wyznaczeniu terminu pogrzebu wzniesiono stos cało-
palny na Polu Marsowym w pobliżu grobowca Julii267 — przed
mównicą publiczną na forum złoconą kapliczkę wedle wzoru
świątyni Wenery Rodzicielki, wewnątrz niej łoże z kości sło-
niowej, pokryte złotem i purpurą, u wezgłowia odznakę zwy-
cięzcy i szatę, w której został zamordowany. Ponieważ przy-
puszczano, że w ciągu jednego dnia tłumy przybyłych nie zdążą
złożyć swych darów dla Cezara, polecono publiczności, aby nio-
sła je na Pole Marsowe, pominąwszy zwykły porządek, którymi
ulicami kto chciał. W czasie igrzysk pogrzebowych śpiewano
pieśni, stosowne do wzbudzenia żalu za zmarłym i nienawiści
do jego zabójców, na przykład ten wiersz wybrany z Pakuwiu-
sza268 Sądu o zbroję269:

265 Quintus Pedius, wnuk starszej siostry Cezara, Julii, brał
udział w wyprawie Cezara do Galii, sprawował w r. 48 przed n. e. pre-
turę, był legatem Cezara w Hiszpanii w r. 45. Po śmierci Cezara przy-
łączył się do Oktawiana. W r. 43 po śmierci konsulów Hircjusza i Pansy
pod Mutyną (21 kwietnia) został zastępczo mianowany konsulem (consul
suffectus) razem z Oktawianem do końca r. 43; w tymże roku nagle
umarł.

266 Tekst łaciński podaje: „na dole tabliczki woskowej". A więc
Cezar zredagował testament po prostu na tabliczce pokrytej woskiem,
jak by to uczynił prosty obywatel.

267 Córka Cezara, żona Pompej usza, o której śmierci wspomina; Swe
toniusz (Cez. 26).

268 M. P a c u v i u s, tragediopisarz pochodzący z Brundyzjum, żył
w III w. przed n. e. Tematy do swych tragedyj czerpał z wzorów grec-
kich: z Homera i tragików. Pisał też narodowe tragedie, tzw. praetextae.

269 Sqd o zbroję przedstawiał zatarg między Odysem i Ajasem
o tarczę po Achillesie. Sąd przyznał zbroję Achillesa Odysowi. Ajas

96

BOSKI JULIUSZ

!»•

Na tom ich tedy ocalił, aby mnie teraz zgubili?

(Ribbeck, Trag. Rom. fragm., Pacuv. w. 40)

oraz z Elektry Atyliusza o podobnej treści. Zamiast wygłasza-
nia mowy na cześć zmarłego konsul Antoniusz kazał odczytać
przez herolda uchwałę senatu, mocą której niegdyś przyznano
zamordowanemu jednocześnie wszystkie zaszczyty boskie i ludz-
kie — a także przysięgę, wedle której wszyscy senatorowie
wówczas zobowiązali się bronić życia Cezara. Później Antoniusz
dodał jeszcze kilka słów od siebie. Łoże pogrzebowe przenieśli
czynni i byli urzędnicy na forum przed mównicę publiczną. Gdy
jedna część chciała je spalić w celi Jowisza Kapitolińskiego,
druga — w kurii Pompejusza, nagle dwaj jacyś ludzie z mie-
czami u pasa, każdy trzymając po dwa dziryty, podpalili ciało
płonącymi świecami i w tejże samej chwili cały tłum widzów
stojących dokoła poznosił na stos suche gałęzie, ławy, siedzenia
sędziów, także wszystkie dary, które znalazły się pod ręką. Na-
stępnie trębacze i aktorzy sceniczni zdarli z siebie szaty na tę
uroczystość włożone spośród rekwizytów triumfalnych, podarli
je w strzępy i wrzucili w płomienie. Weterani z jego legionów
wrzucali w ogień swoje zbroje, w które przybrani wzięli udział
w uroczystościach pogrzebowych. Także kobiety zamężne odda-
wały na pastwę płomieni większość ozdób, które miały na so-
bie, nawet bulle270 i szatki dziecięce271. Wśród tej powszechnej
i głębokiej żałoby również całe mnóstwo cudzoziemców opłaki-
wało go w swoich kołach, zgodnie z ojczystym obyczajem, szcze-

z zemsty postanowił zabić Atrydów (Agamemnon, Menelaos) jako nie-
sprawiedliwych sędziów, lecz Atena pomieszała mu rozum; kiedy szedł
z mieczem do ich namiotu, zamiast Atrydów wyrżnął stado baranów.
Śmiech wojska wywołał w wytrzeźwionym Ajasie takie poczucie hańby
rycerskiej, że poszedł nad morze i przebił się .mieczem. Temat ten opra-
cował Sofokles w Ajasie

270 Bulla, klejnocik w postaci puszki, okrągły, ze złota, srebra lub
miedzi, który dzieci nosiły na szyi.

271 Dzieci wolno urodzonych Rzymian nosiły tzw. toga praetexta, tj.
togę bramowaną szlakiem purpurowym, aż do 16—17 roku życia. Wtedy
młodzi chłopcy wkładali togę męską, tj. toga virilis.

ROZDZIAŁ, 84—86

97

gólnie Judejczycy272, którzy ponadto przez szereg nocy z rzędu
odwiedzali jego stos pogrzebowy.

85. Lud cały zaraz po pogrzebie z pochodniami w ręku ru-
szył na dom Brutusa i Kasjusza i ledwie go stamtąd zdołano
odeprzeć. Po drodze pochód natknął się na Helwiusza Cynnę273.
Wzięto go przez pomyłkę nazwiska za Korneliusza274, którego
lud poszukiwał, jako że on przemawiał ostro przeciw Cezarowi
dnia poprzedniego. Cynnę rozerwano w jednej chwili, głowę
jego wbito na ostrze włóczni i obnoszono po mieście. Potem
lud wystawił na rynku mocną kolumnę prawie dwudziestu
stóp wysokości, z marmuru numidyjskiego. Pod nią umieszczo-
no napis: „Ojcu Ojczyzny". Przez długi jeszcze czas lud chętnie
pod tą kolumną składał bogom ofiary, ślubowania, rozstrzygał
spory, składając przysięgę na imię Cezara.

86. Niektórzy z przyjaciół Cezara odnieśli wrażenie, że nie
chciał on już dłużej żyć i że nie martwił się pogorszeniem swe-
go stanu zdrowia, dlatego miał nie zważać na wymowę złych
wróżb ani na ostrzeżenia przyjaciół. Inni znowu sądzą, że za-
ufał całkowicie ostatniej uchwale i przysiędze275 senatu i wsku-
tek tego wycofał nawet straże hiszpańskie, czuwające z mie-
czami* u boku nad jego osobą. Jeszcze inni są zdania, że wręcz
przeciwnie: jakoby wolał już raz stawić czoło zasadzkom ze-
wsząd grożącym, niż się ciągle mieć* na baczności. Podają także
jego zwykłe słowa, że „nie tyle w jego własnym, ile w państwa
interesie leży jego ocalenie, on już od dawna nasycił się po-
tęgą i sławą po brzegi. Jeżeli jednak jemu coś złego się stanie,
państwo nie zazna spokoju i zostanie narażone na nowe wojny
domowe, będąc w gorszych jeszcze warunkach".

87. Ale na jedno bezsprzecznie wszyscy niemal się zgadzają,

272 Ponieważ Cezar zwyciężył Pompejusza, który zdobył Jerozolimę.

273 C a i u s Helvius Cinna, trybun ludowy, stronnik Cezara.

274 L u c i u s Cornelius Cinna, zwolennik opozycji republi-
kańskiej w stosunku do Cezara. Pretor w r. 44 przed n. e.

275 Z początkiem r. 44 przed n. e. otrzymał Cezar taką samą niety-
kalność (sacrosanctitas), jaką się cieszył urząd trybuna ludowego. Czyn
skierowany przeciw Cezarowi miał odtąd uchodzić za skierowany prze-
ciw dobru ludu rzymskiego i jego majestatowi.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 7

98

BOSKI JULIUSZ

że przypadła mu śmierć taka prawie, jakiej sobie życzył. Mia-
nowicie gdy raz u Ksenofonta276 przeczytał, że Cyrus na łożu
śmierci wydawał pewne polecenia dotyczące swego pogrzebu,
wyraził pogardę dla tak powolnego rozstawania się z życiem,
pragnąc dla siebie śmierci nagłej i szybkiej. Nawet w przed-
dzień morderstwa w rozmowie zainicjowanej podczas obiadu
u Marka Lepidusa na temat, jaki koniec życia jest najdogodniej-
szy, wybrał Cezar nagły i niespodziewany zgon.

88. Umarł Cezar w pięćdziesiątym szóstym roku życia
i w poczet bogów został zaliczony nie tylko przez formalną
uchwałę senatorów, lecz również przez głębokie przekonanie
ludu. Istotnie, w czasie uroczystości, które po raz pierwszy wy-
dał na jego cześć wnet po ubóstwieniu277 spadkobierca August,
przez dni siedem bez przerwy świeciła kometa wschodząca ko-
ło jedenastej godziny. Uwierzono, że to dusza Cezara, przyję-
tego do nieba. Z tej przyczyny przedstawia się go odtąd na
wizerunkach z gwiazdą nad głową. Kurię, gdzie został zamor-
dowany, postanowiono zamurować, idy marcowe nazwać
„dniem ojcobójstwa" oraz uchwalono nigdy w tym dniu nie
odbywać posiedzeń senatu.

89. Żaden z morderców nie przeżył Cezara dłużej nad trzy
lata i nie zginął śmiercią naturalną. Wszyscy, wyrokiem prawa
zasądzeni278, stracili życie w różnych okolicznościach: część pod-
czas rozbicia okrętu, część w walce orężnej; niektórzy sami
sobie odebrali życie tym samym sztyletem, którym cios zadali
Cezarowi.

276 K s e n o f o n t, ur. ok. 430, urn. ok. 354 przed n. e., historyk grec-
ki, uczeń Sokratesa, autor Anabazy, Cyropedii (tu: VIII 7), Wspomnień
o Sokratesie, Hellenika i innych.

277 Zgromadzenie ludowe uchwaliło zaliczenie Cezara jako divus
lulius w poczet bóstw państwowych.

278 Na podstawie ustawy pedyjskiej (lex Pedia) z r. 43 przed n. e.
Za konsulatu Oktawiana i Kwintusa Pediusza uchwalono skazanie mor-
derców Cezara na wygnanie.


Księga II

Boski August

1. Wiele okoliczności przemawia za tym, że ród Oktawiu-
szów niegdyś należał do najznakomitszych w mieście Weli-
trach1. Oto dzielnicę w najbardziej ludnej części miasta już od
dawna zwano Oktawiuszową, a także pokazywano ołtarz po-
święcony pamięci pewnego Oktawiusza. Ów będąc wodzem.
w czasie wojny z sąsiadami, gdy pewnego razu składał ofiary
na cześć Marsa, nagle otrzymuje wiadomość o napaści wroga.
Chwycił więc z ogniska na wpół surowe trzewia, posiekał2 i tak
ruszył na pole walki. Powrócił zwycięzcą. Zachowała się nawet
uchwała państwowa, mocą której zastrzegano również na przy-
szłość składanie ofiar w podobny sposób oraz oddawanie reszty
mięsiwa rodowi Oktawiuszów.

2. Ród ten został wprowadzony do senatu przez Tarkwiniu-
sza Starszego wraz z rodami mniej znacznymi3. Wkrótce przez
Serwiusza Tuliusza wyniesiony do patrycjatu. Później powró-
cił do stanu plebejskiego. Aż po długiej przerwie dzięki boskie-
mu Juliuszowi znowu odzyskał patrycjat. Pierwszym przedsta-
wicielem tego rodu, który otrzymał godność urzędniczą z wy-
boru ludu, był G. Rufus. Został kwestorem. Miał dwu synów:

Gnejusza4 i Gajusa. Od nich pochodzą dwie gałęzie rodu Okta-

1 W e l i t r y (Velitrae), miasto Wcisków na południe od Rzymu.
Dziś Velletri.

2 Tak nakazywał obyczaj.

3 Tradycja przypisuje Romulusowi powołanie senatu. Była to rada
starców, złożona z przedstawicieli najpoważniejszych rodów obywateli
wolnych, zwanych patres, początkowo w liczbie stu. Rody mniej znaczne
(gentes minores) to te, których przedstawicielstwo (znowu w liczbie
stu) znalazło się w senacie na mocy powołania królewskiego w związku
z zasługą obywatelską.

4 C n a e u s Octavius, pretor z r. 205 praed n. e., propretor Sar-
dynii z r. 203, uczestnik ostatnich walk z Hannibalem w Afryce.

ł*

100

BOSKI AUGUST

wiuszów o różnych zupełnie kolejach losu. Gnejusz i następnie
jego potomkowie wszyscy dostąpili najwyższych godności pu-
blicznych. Gajus tymczasem i jego następcy — czy to z przy-
padku, czy z własnej woli — pozostali w stanie rycerskim aż
do ojca Augusta. Pradziad Augusta w czasie drugiej wojny pu-
nickiej .służył na Sycylii jako trybun wojskowy pod wodzem
Emiliuszem Papusem5. Dziad, poprzestając na urzędach miej-
skich, dożył nie zamąconej niczym starości na dostatniej ojco-
wiźnie. To wszystko podają inni. Sam August pisze tylko, że
pochodzi z rodu rycerskiego, starego i zamożnego, w którym
pierwszym senatorem był dopiero jego ojciec. Marek Antoniusz
zarzuca Augustowi, że pradziadem jego był wyzwoleniec, po-
wrożnik ze wsi Turium, a dziadek trudnił się wekslarstwem.
Niczego więcej nie dowiedziałem się o przodkach Augusta po

mieczu.

3. Ojciec Augusta, Gajus Oktawiusz6, od wczesnych lat cie-
szył się powszechnym poważaniem i wielkie posiadał dostatki.
Dziwi mnie więc posądzenie pewnych pisarzy, którzy podają,
jakoby miał i on także być wekslarzem, nawet wymieniają go
wśród agentów wyborczych i pośredników politycznych. Wy-
chowany wśród wielkiego dostatku, łatwo osiągnął zaszczytne
urzędy i sprawował je Wybornie. Po preturze otrzymał w dro-
dze losowania Macedonię i jadąc tam zniósł doszczętnie zbiegłe
resztki niewolniczych oddziałów Spartaka7 i Katyliny, grasu-
jące na obszarze Turium8; dokonał tego za pozwoleniem senatu,

5 L u c i u s Aemilius Papu s, pretor z 205 r. przed n. e., wal-
czył na Sycylii.

6 Caius Octavius, ojciec cesarza Augusta, pretor z 61 r. przed
n. e., prokonsul Macedonii 60/59, umarł w r. 58 przed n. e. i zostawił pię-
cioletniego chłopca, G. Oktawiusza, przyszłego cesarza Augusta.

''Spartacus, gladiator tracki z Kapuj, zdolny, odważny wódz
groźnego powstania niewolników z r. 73—71 przed n. e., pokonany został
przez prokonsula M. Liciniusza Krassusa, późniejszego triumwira,

w r. 71.

8 Thurium, miasto w Lukanii, w południowej Italii, nad Zatoką

Tarencką, na miejscu dawnej Sybaris. Kolonia panhelleńska (Turioj —
444/443), powstała z inspiracji Peryklesa, dla której prawa układał ongiś
"Protagoras.

ROZDZIAŁ 2—1

101

w drodze wyjątku uchwalonym. Rządy na prowincji sprawo-
wał nie mniej sprawiedliwie jak dzielnie. Oto pokonał w wiel-
kiej bitwie Bessów9 i Traków. Ze sprzymierzeńcami postępo-
wał tak łagodnie, że M. Cycero, jak to z zachowanych jego li-
stów10 wnioskować można, zachęca i napomina swego brata
Kwintusa, w tym samym czasie sprawującego prokonsulat
w Azji mniej chwalebnie, aby naśladował w postępowaniu ze
sprzymierzeńcami swego sąsiada, Oktawiusza.

4. Po skończonym urzędowaniu w Macedonii, pierwej nim
zdążył zgłosić swą kandydaturę na konsula, zmarł nagle. Pozo-
stawił dzieci: Oktawie Starszą, którą mu urodziła Ancharia,
oraz Oktawie Młodszą i Augusta po małżonce Atii. Atia była
córką M. Atiusza Balbusa" i Julii, siostry G. Cezara. Balbus,
po mieczu pochodząc z Arycji, wielu miał w rodzie przodków
senatorów, po kądzieli zaś spokrewniony był bardzo blisko
z Pompejuszem Wielkim. Sprawował preturę, a potem, jako
jeden z dwudziestu mężów, rozdzielał ziemię kampańską ludo-
wi wedle ustawy julijskiej. Lecz tenże sam Antoniusz, gardząc
parantelą Augusta nawet po matce, robi zarzut, że pradziad
Augusta jest pochodzenia afrykańskiego i że prowadził w Arycji
sklep z pachnidłami, czy też młyn i piekarnię. Kasjusz z Par-
my12 w pewnym liście obelżywie łaje Augusta, że już nie tylko
młynarza, lecz nawet wekslarza jest wnukiem, w tych oto sło-
wach: „Ulepionyś z babczynej mąki13 najbardziej pospolitego

9 Bessowie, wojownicze plemię trackie.

10 List ad Qu. fr. I l, 21 i I 2, 7.

"Marcus Attius Balbus, dziad po kądzieli Augusta, oże-
niony z Julią, młodszą siostrą Cezara. Sprawował preturę przed r. 59.

12 C a i u s Cassius Parmensis (z Parmy), jeden z grupy
morderców Cezara, brał udział w bitwie pod Filippi, a potem pod Ak-
cjum u boku Antoniusza. Oktawian kazał go stracić. Był także poetą, pi-
sał listy i epigramy, tragedie, z których najsłynniejszą był jego Thyestes

13 Wyrażenie: materna farina, tj. z matczynej mąki, zostało przetłu-
maczone jako: „z babczynej mąki", gdyż niewątpliwie idzie tu o babkę
Augusta; Aricia, bardzo stare miasteczko w Lać j urn na południe od
Rzymu. Sens zaś całego zdania jest taki: oto wekslarz z Nerulum ożenił
się z córką piekarza z Arycji i z tego małżeństwa urodził się ojciec
Augusta.

102

BOSKI AUGUST

młyna w Arycji. A mąkę tę ugniatał łapami, śniedzią zbruka-

nymi, wekslarz neruloński"14.

5. Urodził się August za konsulatu M. Tuliusza Cycerona
i G. Antoniusza, w dziewiątym dniu przed kalendami paździer-
nika15, na krótko przed wschodem słońca, w części Palatynu
koło tzw. Wolich Głów, gdzie obecnie ma kapliczkę, wzniesioną
"w jakiś czas po jego śmierci. Oto zgodnie z aktami senatu pe-
wien młodzian z patrycjuszowskiego rodu, G. Letoriusz, chcąc
się wykręcić od zbyt surowej kary za cudzołóstwo, przedstawiał
senatorom swój wiek, wysokie urodzenie, jeszcze i to, że jest
w posiadaniu i czuje się niejako opiekunem tego miejsca, któ-
rego po raz pierwszy boski August jako niemowlę dotknął sto-
pą, oraz prosił o łaskę ze względu na to bóstwo, szczególnie mu
bliskie i jakby doń przynależne. Uchwalono wówczas, iż ta
część owego domu odtąd będzie poświęcona czci Augusta.

6. Dotychczas jeszcze pokazują miejsce, gdzie się wycho-
wywał w latach niemowlęcych, mianowicie: w willi podmiej-
skiej jego rodziny, koło bram Welitrów; bardzo to szczupły po-
koik i podobny do spiżarenki. Istnieje uporczywe przekonanie
wśród sąsiedztwa, jakoby się i w nim urodził. Cześć zabobonna
wzbrania wchodzenia tutaj z byle błahego powodu i bez zboż-
nej myśli, co oparte jest na dawnym przekonaniu, jakoby pa-
niczny lęk ogarniał ludzi wchodzących tu lekkomyślnie. To się
wkrótce potwierdziło. Oto gdy nowy właściciel domu czy przy-
padkiem, czy celem próby spać się tu położył, w kilka godzin
potem, wśród nocy, został stąd wyrzucony przez jakąś nagłą
i niewiadomą siłę; na wpół martwego znaleziono wraz z łóżkiem

przed drzwiami.

7. Jako niemowlęciu nadano mu przydomek Turyna, czy to
ku upamiętnieniu pochodzenia jego przodków, czy dlatego, że
W okolicy Turium ojciec Oktawiusz zaraz po jego urodzeniu
stoczył pomyślną walkę ze zbiegłymi niewolnikami. Jako do-
stateczny dowód istnienia tego przydomka świadczy choćby
znaleziony przeze mnie dziecinny wizerunek Augusta, z odle-

14 NerulUm, miasteczko w Lukami, dzisiejszej Kalabrii.

15 23 września 63 r. przed n. e.

ROZDZIAŁ, 5—7

103

głych czasów, brązowy, na którym żelaznymi literami i już
prawie się zacierającymi to imię jest wyryte. Tę podobiznę zło-
żyłem w darze pryncepsowi16. On umieścił ją wśród Larów17
sypialni i czcią otacza. Lecz także M. Antoniusz w swych listach
często w formie obelgi nazywa go Turynem. Na to August odpi-
sał tylko, że dziwi go, dlaczego Antoniusz rzuca mu w tw?rz
jako obelgę poprzednie imię. Następnie przyjął nazwisko: Ga-
jusa Cezara, później Augusta. Pierwsze zgodnie z testamentem
brata swej babki, drugie na skutek wniosku Munacjusza Pian-
ka18. Chociaż niektórzy senatorowie uważali, że należy go na-
zwać Romulusem, jakoby stał się powtórnym założycielem Rzy-
mu, przeważył jednak pogląd, aby go raczej zwać Augustem,
nie tylko dlatego, że przydomek ten był nowy, lecz także świet-
niejszy. Mianowicie miejsca święte i takie, w których odbywa-
ją się obrzędy jakieś na podstawie wróżb z lotu ptaków, zwą
się augusta, od wyrazu auctus czy avium gestus, czy gustus,
jak świadczy Enniusz19 pisząc:

Augusta augurio postąuam incluta condita Roma est.
(Gdy Rzym sławny już powstał wśród wspaniałych proroctw)

(Vahlen, Enn. poesis rei., Ann. 502)

16 Hadrianowi, którego Swetoniusz był sekretarzem ab epźstulźs La-
tinis (od listów łacińskich).

17 Lary, pierwotne bóstwa wiejskie, potem bóstwa przodków umie-
szczane w domu w małej szafce, tzw. Lararium. Przy każdym święcie
rodzinnym otwierano Lararium, aby Lary mogły wziąć udział bezpo-
średnio w uroczystości. Lary strzegą członków rodu w podróży (males), na
wsi (rurales), w wojsku {militares) itd. Oprócz Larów osób prywatnych
(priyati) czczono także Lary państwowe (publici), do których zaliczano
np. Rómulusa, Remusa; czczono Lary przy zbiegu dróg lub ulic (compź-
•tum), tzw. Compitales, a ich święto, Compitalia, obchodzono pod koniec
każdego roku, zaraz po Saturnaliach.

18 L u c i u s Munatius Plancus, wierny legat Cezara w Galii,
Hiszpanii, Afryce w latach 54—46 przed n. e. W r. 43 założył u spływu
Saony (Arar) i Rodanu Lugudunum, tj. Lyon. Konsul z r. 42. Przed bitwą
pod Akcjum przeszedł od Antoniusza na stronę Oktawiana. W r. 27
przed n. e. postawił wniosek nadania Oktawianowi tytułu Augusta.

19 Quintus Ennius (239—169 przed n. e.) z Rudiae w Kalabrii,
twórca pierwszej epopei narodowej rzymskiej pt. Annales w 18 ks. Za-
chowało się bardzo wiele fragmentów z tego dzieła.

104

BOSKI AUGUST

8. Jako czteroletni chłopiec stracił ojca. W dwunastym roku
życia, po śmierci babki Julii, wygłosił na jej pogrzebie mowę
pochwalną wobec zgromadzenia. W cztery lata później wdział
togę męską i w czasie triumfu Cezara nad Afryką został hojnie
obdarowany zdobyczą wojenną, chociaż ze względu na wiek
w wyprawie jeszcze udziału nie wziął. A gdy jego dziad wujecz-
ny wyruszył wnet do Hiszpanii przeciw synom Gn. Pompeju-
sza, August, choć jeszcze słaby po ciężkiej chorobie, podążył za
nim drogami osaczonymi przez wroga, z bardzo szczupłym
pocztem, nawet okręt jego uległ rozbiciu. Tym ogromnie zobo-
wiązał sobie Cezara, który ocenił szybko nie tylko szlachetność
jego charakteru, lecz również zaradność w czasie drogi. Po pod-
biciu prowincyj hiszpańskich20 Cezar, zamyślając wyprawę prze-
ciw Dakom, a z kolei Fartom, wysłał go naprzód do Apolonii21,
gdzie cały czas poświęcił August pracy umysłowej. Gdy otrzy-
mał wiadomość o morderstwie Cezara i o wyznaczeniu siebie
jako spadkobiercy, wahał się dość długo, czy nie' wezwać na
pomoc najbliższych legionów, lecz zaniechał tego zamiaru, jako
zbyt gwałtownego i przedwczesnego. Lecz po powrocie do Rzy-
mu objął dziedzictwo22 mimo wątpliwości matki i silnego sprze-
ciwu ojczyma, Marcjusza Filipa23, byłego konsula. Od tej chwi-
li stanąwszy na czele wojska sprawował rządy w państwie naj-
pierw z M. Antoniuszem i M. Lepidusem24, potem tylko z An-

20 Hiszpania była podzielona na trzy prowincje: Hispania Ci-
terior lub Tarraconensis, Hispania Ulterior i 'Lusitariia. W tym sensie
mowa tu o Hiszpaniach, tj. prowincjach hiszpańskich. Cezar z synami
Pompejusza walczył w r. 45 przed n. e.

21 Apollonia (dziś Polonia), miasto południowej Ilirii, już za cza-
sów rzymskich stanowiące ośrodek naukowy i artystyczny.

22 Oktawian z końcem kwietnia 44 r. zgłosił się do urzędującego pre-
tora miejskiego, Gajusa Antoniusza, młodszego brata Marka Antoniusza,
z oświadczeniem przyjęcia dziedzictwa.

23 L u c i u s Marcius Philippus, konsul z r. 56 przed n. e.,
drugi mąż (po Balbusie) Atii, siostrzenicy dyktatora Cezara.

21 Drugi triumwirat został zawiązany 27 listopada 43 r. Po bitwie pod
Filippi (r. 42) został przeprowadzony nowy podział prowincyj głównie
między Antoniuszem i Oktawianem, układ brundyzyjski zaś (r. 40) po
prostu podzielił imperium na Wschód, przyznany Antoniuszowi, oraz Za-
chód — Oktawianowi, granicę stanowiło miasto Skodra w Ilirii. Lepidus

B02DZIAŁ 8—9

105

toniuszem przez dwanaście prawie lat, wreszcie sam25 przez lat
czterdzieści cztery.

9. Po tym przeglądzie jakby całości jego życia będę, z kolei
opisywał szczegółowo oddzielne części życiorysu nie w porządku
chronologicznym, lecz układając fakty w grupy pojęciowe26,
aby tym wyraźniej móc je przedstawić i dać poznać czytel-
nikowi. Wojen domowych prowadził pięć: mutyńską27, filipiń-
ską28, peruzyńską29, sycylijską30, akcjacką31, z których pierwszą
i ostatnią przeciw M. Antoniuszowi32, drugą przeciw Brutuso-
wi i Kasjuszowi, trzecią przeciw bratu triumwira, Lucjuszowi
Antoniuszowi33, czwartą przeciw Sekstusowi Pompejuszowi,
synowi Gnejusza34.

otrzymał Afrykę. Chodzi więc tu o stan faktyczny i owe „dwanaście
prawie lat" rządów tylko z Antoniuszem (nożna liczyć od r. 42 przed n. e.
do r. 31 przed n. e., tj. do bitwy pod Akcjum.

25 Od r. 30 przed n. e. do r. 14 n. e., tj. do śmierci.

26 Od tego miejsca zaczynają się species.

27 Wojna pod Mutyną: 44—43 przed n. e.

28 Wojna pod Filippi: 43—42 przed n. e.

29 Wojna peruzyńską: 41—10 przed n. e. Peruzja, miasto na południo-
wy wschód od Jeziora Trazumeńskiego w Etrurii; dziś Perugia.

30 Wojna sycylijska: 43—36 przed n. e.

31 Akcjacką: 32—30 przed n. e. Bitwa pod Akcjum 2 września 31 r.
Samobójstwo Antoniusza i Kleopatry nastąpiło w sierpniu 30 r. przed n. e.

32 M a r c u s Antonius, triumwir, ur. w 82 r. przed n. e., przez
swoją matkę Julię spokrewniony z rodem dyktatora Cezara. Wziął udział
w wyprawie galickiej Cezara. Walczył po jego stronie pod Farsalos
(r. 48). W czasie dyktatury Cezara sprawował funkcje magister equitum.
W r. 44 był konsulem razem z Cezarem. W związku z namiestnictwem
w Gallia Cisalpina Cycero wystąpił przeciw Antoniuszowi w swoich
słynnych filipikach. Razem z Oktawianem i Lepidusem zawarł Antoniusz
drugi triumwirat w końcu 43 r. Był sprawcą zamordowania Cycerona
(Cyceronowi ucięto głowę i tę rękę, którą pisał mowy przeciw Anto-
niuszowi, oraz powieszono na mównicy na Forum Romanum). Razem
z Oktawianem wygrał bitwę z republikanami pod Filippi (r. 42) i stał
się panem całej wschodniej części imperium. Po bitwie pod Akcjum po-
pełnił samobójstwo w r. 30 przed n. e.,

33 L u c i u s Antonius, młodszy brat triumwira, jako konsul
w r. 41 zamknął się w Peruzji i był oblegany przez Oktawiana. Po pod-
daniu się w r. 40 został puszczony wolno.

34 S e x t u s Pompeius Magnus, młodszy syn Gnejusza Pom-

106

BOSKI AUGUST

10. Wszystkich wojen początek i przyczynę stąd podejmo-
wał. Uważając za swój pierwszy obowiązek pomścić zabójstwo
swego dziada wujecznego i utrzymać w mocy jego zarządzenia,
wnet po powrocie z Apolonii usiłował niespodzianie i przemocą
dostać w swe ręce Brutusa i Kasjusza, lecz ponieważ przewi-
dzieli niebezpieczeństwo i w porę umknęli, postanowił ich ści-
gać prawnie i mimo nieobecności pozwać przed sąd jako win-
nych zabójstwa. Sam zaś wydał igrzyska na cześć zwycięstw
Cezara, gdyż urzędnicy do tego zobowiązani nie mieli odwagi
ich urządzić. Chcąc tym skuteczniej resztę jeszcze zamierzeń
osiągnąć, przedstawił swą kandydaturę na miejsce trybuna lu-
dowego, przypadkiem zmarłego; był wprawdzie patrycjuszem,
ale jeszcze nie senatorem. Gdy konsul M. Antoniusz, po któ-
rym spodziewał się właśnie szczególnej pomocy, sprzeciwiał się
jego planom i nie chciał mu w żadnej sprawie udzielić upraw-
nień nawet o charakterze zwykłym, a także przejściowym, bez
obietnicy wysokiej zapłaty, Oktawian przeszedł do obozu opty-
matów. Czuł bowiem, że oni nienawidzą Antoniusza głównie
dlatego, że trzymał w oblężeniu D. Brutusa w Mutynie35 i że
usiłował wypędzić Brutusa zbrojnie z prowincji danej mu przez
Cezara i zatwierdzonej uchwałą senatu36. Więc za zachętą nie-
których spośród optymatów zasadził Oktawian siepaczy na An-
toniusza. Lecz zdrada została ujawniona. Oktawian z kolei, oba-
wiając się o własne bezpieczeństwo, pościągał za cenę wszel-
kich aktów szczodrobliwości, na jakie go było tylko stać, wete-
ranów ku swej i państwa obronie. Otrzymał rozkaz objęcia
dowództwa w stopniu propretora nad zebranym wojskiem
i udzielenia pomocy D. Brutusowi wraz z Hircjuszem i Pansą,

pejusza triumwira, walczył u boku swego starszego brata, Gnejusza,
przeciw Cezarowi w Hiszpanii, później przeciw Oktawianowi, w końcu
koło Naulochu. (północna część Sycylii) jego flota została pokonana cał-
kowicie przez Agryppę na morzu w 36 r. przed n. e.

^Decimus Brutus Albi,nus w końcu r. 44 przed n. e.;

M u t y n a (dziś Modena).

38 Ale Antoniusz przeprowadził na zgromadzeniu ludowym (w poło-
wie czerwca 44 r.) uchwałę wymiany prowincji i przydział dla siebie
Galii Nadpadańskiej, a Brutusowi — Macedonii.

ROZDZIAŁ 10—12

107

którzy właśnie rozpoczęli konsulat37. Zleconą sobie wojnę ukoń-
czył w trzecim miesiącu w dwu starciach. W pierwszym star-
ciu, wedle sprawozdania Antoniusza, Oktawian uciekł z pola
walki i zjawił się dopiero w dwa dni później bez płaszcza i ko-
nia; w drugim, wiadomość to najzupełniej sprawdzona, spełnił
dzielnie nie tylko obowiązek wodza, lecz także żołnierza. Oto
w samym wirze walki, gdy chorąży jego legionu został ciężko
ranny, Oktawian podtrzymał na ramionach orła i długo sam go
dźwigał.

11. W czasie tej wojny, gdy Hircjusz38 padł na polu walki,
a Pansa wnet potem od rany39, gruchnęła pogłoska, że obydwaj
padli za jego sprawą, aby mógł tym łatwiej zagarnąć sam do-
wództwo nad zwycięskimi wojskami — wszak już przepędził
Antoniusza, a teraz rzeczpospolitą pozbawił konsulów. Szcze-
gólnie śmierć Pansy do tego stopnia obudziła podejrzenie, że
uwięziono lekarza Głykona pod zarzutem, jakoby do rany wpu-
ścił truciznę. Akwiliusz Niger podaje jeszcze, że drugi z kon-
sulów, Hircjusz, w czasie zamieszania bitewnego padł z ręki
samego Augusta.

12. Lecz kiedy się dowiedział, że Antoniusza po ucieczce
przygarnął M. Lepidus40 i że reszta wodzów41 wraz z wojskiem
przechyla się na stronę przeciwną, bezzwłocznie opuścił szeregi
optymatów, podając jako powód tej zmiany stanowiska różne
odezwania się i czyny pewnych członków stronnictwa uwłacza-

37 A u l u s Hirtius i Całus Vibius Pansa objęli konsu-
lat z początkiem r. 43 przed n. e.

38 Oktawian i Hircjusz wyruszyli wcześniej pod Mutynę i czekali
tam na Pansę, który z całą armią wpadł w zasadzkę Antoniusza, został
ranny w czasie bitwy, zmarł 22 kwietnia 43 r. przed n. e. w Bononii (dziś
Bolonia).

39 Hircjusz i Oktawian po klęsce Pansy doprowadzili do bitwy z An-
toniuszem 21 kwietnia 43 r. Hircjusz zginął w walce, Antoniusz z trudem
odparłszy atak Hircjusza i Oktawiana ruszył ku Alpom.

«» Stało się to 29 maja 43 r. pod naciskiem legionów Lepidusa. Senat
na wieść o tym ogłosił Lepidusa wrogiem państwa, podobnie jak z po-
wodu oblężenia Mutyny — Antoniusza.

41 C a i u s Asinius Pollioi Lucius Munatius P l a n-
c u s.

108

BOSKI AUGUST

jące Jego osobie. Podobno jedni mieli często, i to publicznie, na-
zywać go „chłopczykiem", inni znowu mieli się wyrazić, że
„trzeba obdarzyć go zaszczytami i do nieba drogę ułatwić"42,
aby nie trzeba było wynagradzać w sposób należyty zasług
jego czy jego weteranów. Pragnąc tym bardziej dowieść, jak
żałuje poprzedniego związku z optymatami, mieszkańców Nur-
sji43 obłożył olbrzymią daniną pieniężną, a że nie byli w stanie
jej zapłacić, za karę wygnał ich precz z miasta. Wszystko to
dlatego, że wystawili kosztem miasta pomnik dla obywateli,
którzy padli w bitwie pod Mutyną, i na tym pomniku umieścili
napis: „Poległym w obronie wolności".

13. Po zawarciu ścisłego porozumienia z Antoniuszem i Le-
pidusem44 w dwu bitwach45 skończył także wojnę filipińską,
chociaż osłabiony i chory. W czasie pierwszej bitwy wyparty
z obozu ledwo uszedł cało, ratując się ucieczką na skrzydło
Antoniusza. Nie zachował umiarkowania po zwycięstwie. Oto
głowę Brutusa wysłał do Rzymu z poleceniem, aby ją rzucono
u stóp posągu Cezara. Okazał się okrutny wobec najznamię-

42 Jest tu gra słów. W oryginale zwrot „do nieba drogę ułatwić" wy-
rażony jest słowem: tollere, które oznacza zarówno „wznieść w górę",
jak „usunąć, sprzątnąć".

43 N u r s i a, miasto w kraju Sabinów, na północny wschód od Rzy-
mu, dziś Norcia.

44 Przyszli triumwirowie .spotkali się między miastem Mutyną a.Bo-
nonią na małej wysepce rzeki Lawinius, każdy z o legionami ciężko-
zbrojnych. Gdy je ustawili, każdy wziął 300 ludzi i ruszył naprzód. Z ko-
lei Lepidus przeszukał sam wysepkę, dał znak, podeszli dwaj inni już
bez wojska i na miejscu zewsząd widocznym zasiedli we trzech do na-
rad. (Tak przedstawia to Appian, Beli. civ. IV). Uchwałą zgromadzenia
ludowego z 7 listopada 43 r. przed n. e. powołany został urząd nadzwy-
czajny z nieograniczoną władzą na pięć lat: triummri rei publicae con-
stituendae.

45 Bitwa pod Filippi miała dwie fazy. W pierwszej Antoniusz ude-
rzył na obóz Kasjusza, a żołnierze Brutusa na wojska Oktawiana i zdo-
byli obóz, Kasjusz natomiast w spotkaniu z Antoniuszem uległ i nie
wiedząc o zwycięstwie grupy Brutusa popełnił samobójstwo. Po tej bi-
twie Brutus wstrzymywał się od walki, ale jego wojsko dało się sprowo-
kować do bitwy. Nastąpiła klęska wojska Brutusa, on sam zbiegł w góry
i popełnił samobójstwo w listopadzie 42 r. (według relacji Appiana, Beli.
Civ. IV 88—133).

ROZDZIAŁ 13—11

109

nitszych jeńców, nie szczędząc im przy tym słów obelżywych.
Na przykład jednemu, gdy pokornie prosił o pogrzebanie ciała
[po straceniu], podobno miał odrzec, że „to sępów sprawa".
Znowu innym: ojcu i synowi, którzy prosili o darowanie życia,
miał rozkazać, aby ciągnęli losy lub grali w zgadywankę46
o to, który z nich zostanie ułaskawiony. Potem patrzył na zgon
obydwu, gdyż ojciec poniósł śmierć, poświęcając się za syna,
a syn życie sam sobie odebrał. Dlatego reszta jeńców, między
innymi M. Fawoniusz47, ów sławny współzawodnik Katona, gdy
postawiono ich zakutych w kajdany przed oblicze wodzów, An-
toniusza ze czcią pozdrowili jako wodza, jemu w twarz miotali
najhaniebniejsze obelgi. Po zwycięstwie podzielono między so-
bą rządy w ten sposób, że Antoniusz otrzymał władzę nad
Wschodem, Oktawian zaś miał odprowadzić weteranów do Italii
i umieścić ich na gruntach należących do miast italskich. Jed-
nak nie utrzymał przychylności ani weteranów, ani dotychcza-
sowych właścicieli; jedni skarżyli się, że ich wygnano, drudzy,
że nie wynagrodzono ich tak, jak ich zasługi wymagały.

14. W tym czasie L. Antoniusz, dufny w potęgę władzy kon-
sularnej, którą sprawował48, oraz w przemożne wpływy swego
brata, zmierzał do wywołania przewrotu. Oktawian zapędził
go w mury Peruzji i zmusił głodem do poddania49, nie bez wiel-
kich zresztą dla siebie niebezpieczeństw zarówno przed, jak.
i podczas wojny. Oto podczas jakichś igrzysk widząc prostego
żołnierza, siedzącego w jednym z czternastu rzędów rycerskich,
dał polecenie woźnemu, aby go stamtąd usunął. Wnet ludzie
Oktawianowi nieprzychylni puścili pogłoskę wśród publiczno-
ści, jakoby Oktawian polecił wziąć go na męki i śmiercią uka-
rać. Nadbiegło oburzone żołnierstwo. Omal nie zginął. Ocaliło

46 Gra polegała na odgadnięciu, ile jest podniesionych palców, gdy
się nagle otworzy dłoń.

47 M a r c o s Favonius, pretor z r. 49, walczył po stronie Pom-
pejusza. Zwolennik Brutusa i Kasjusza. Pod Filippi wzięty do niewoli
i na rozkaz Oktawiana stracony. Dobry mówca, uczeń Molona,

48 L u c i u s Antonius został konsulem w r. 41 przed n. e., mimo iż
nie piastował przedtem pretury.

49 Z końcem lutego 40 r. nastąpił krtniec wojny. Lucjusz z oficerami
został puszczony wolno, Peruzja wydana wojsku na rabunek i spalona.

110

BOSKI AUGUST

go tylko to, że nagle pojawił się zdrów i nienaruszony ów żoł-
nierz, którego się domagano50. Innym razem, składając ofiary
pod murami Peruzji, a mało nie dostał się w ręce grupy gladia-
torów, która wypadła z miasta.

15. Po zdobyciu Peruzji wielu przeciwników ukarał śmier-
cią. Gdy usiłowali błagać go o łaskę lub się uniewinniać, jed-
nym słowem: „trzeba umrzeć" uprzedzał prośby. Niektórzy pi-
sarze podają, że wybrano trzystu spośród pojmanych, i to oby-
dwu stanów, i złożono ich w dniu idów marcowych jako krwa-
we ofiary na ołtarzu, wzniesionym ku czci boskiego Juliusza.
Są i tacy, którzy przypuszczają, iż Oktawian naumyślnie do-
prowadził do rozprawy orężnej, otrzymawszy na to pozwolenie
wodza L. Antoniusza, aby zdemaskować swych ukrytych prze-
ciwników oraz tych, których jedynie strach, a nie osobiste
przekonanie przy nim zatrzymywało, pokonać ich, majętności
skonfiskować i w ten sposób zdobyć pieniądze na wypłatę na-
gród obiecanych weteranom.

16. Najwcześniej rozpoczął wojnę sycylijską51, lecz długo ją
prowadził wskutek częstych przerw, czy to wywołanych napra-
wą floty nadszarpniętej dwukrotnym rozbiciem w czasie bu-
rzy52, i to w pełni lata, czy znów zawieszeniem broni na żąda-
nie ludu, ponieważ zostały odcięte dostawy żywności i cierpiano
coraz gwałtowniejszy głód. Aż wreszcie wybudował Oktawian
nowe statki, dwadzieścia tysięcy niewolników wyzwolił i przy-
dzielił do wioseł, w pobliżu Baj53 urządził Port Julijski, wpu-
ściwszy morze do Jeziora Lukryńskiego54 i Awerneńskiego55.
W tym porcie przez całą zimę ćwiczył marynarkę i dopiero

50 Appian (Beli. civ. V 15) podając opis tego wydarzenia umiejscawia
ie w teatrze.

51 Wojna ta trwała siedem lat: od r. 43 przed n. e. do 36 r. przed n. e.

52 W r. 38 przed n. e. Ten rok i początek następnego poświęcił Okta-
wian na naprawę .floty.

53 B a i a e, miejscowość kąpielowa koło Neapolu z doskonałymi cie-
plicami oraz willami arystokracji rzymskiej.

54 Jezioro bogate w ryby i ostrygi, w pobliżu Baj.

55 Głębokie, krater wulkanu wypełniające jezioro; w nim upatrywali
starożytni wejście do siedziby zmarłych,

ROZDZIAŁ 15-16

111

wówczas między Mylę56 i Naulochem57 pokonał Pompejusza.
W samą godzinę bitwy nagle zmorzył go tak mocny sen, że przy-
jaciele budzić go musieli, aby dał znak rozpoczęcia walki. To,
przypuszczam, upoważniło Antoniusza do następujących zarzu-
tów, że „nie miał nawet odwagi spojrzeć prosto w oczy armii.
gotowej do boju, lecz zesztywniały leżał z oczyma wbitymi
w niebo i nie wcześniej wstał z łoża i ukazał się oczom żoł-
nierzy, aż M. Agryppa58 przegnał nieprzyjacielskie okręty".
Inni oskarżają go jeszcze o pewne powiedzenie i czyn bezbożny.
Oto po stracie floty podczas burzy miał jakoby wykrzyknąć, że
„nawet wbrew woli Neptuna uzyska zwycięstwo", a w czasie
najbliższych igrzysk wykluczył posąg tego boga z uroczystej
procesji. W żadnej innej wojnie nie naraził się, i to bez potrze-
by, na tyle tak poważnych niebezpieczeństw.

Po przeprawieniu wojsk na Sycylię, gdy powracał do Italii
po resztę, został nagle osaczony przez Democharesa i Apollo-
fana, podkomendnych Pompejusza. Wreszcie z trudem udało mu
się ujść na jednym statku. Innym znowu razem, gdy szedł pie-
szo do Regium, mijając Lokry59, zobaczył dwurzędowce Pom-
pejusza60 przybijające do lądu. Myśląc, że to jego własne statki,
zbliżył się do brzegu i o mało nie wpadł w ręce nieprzyjaciół.
Ponadto gdy uciekał bocznymi ścieżkami w towarzystwie Emi-
liusza Pawła, jego niewolnik cierpiąc boleśnie nad tym, że Ok-
tawian niegdyś drogą proskrypcji zadał śmierć jego panu, ojcu
Emiliusza Pawła, też imieniem Paweł, uznał tę chwilę za wła-
ściwą sposobność do pomsty i usiłował zabić Oktawiana.

Po ucieczce Pompejusza jeden z kolegów, M. Lepidus, któ-
rego Oktawian wezwał na pomoc z Afryki, zbytnio zaczął się

56 M y l a e na północnym przylądku Sycylii. Tu w I wojnie punic-
kiej pokonał Duilius flotę kartagińską w 260 r. przed n. e.

57 Miejscowość na północ od Mylae; zwycięstwo odniósł Agryppa,
a nie Oktawian.

58 Marcu s^Vipsanius Agrippa (62—12 przed n. e.), najbliż-
szy współpracownik Augusta.

59 Lokry, miejscowość w Lukanii od strony Zatoki Tarenckiej, na
północny wschód od Regium, leżącego nad Cieśniną Messyńską.

60 Sekstus Pompejusz uszedł z resztą floty do Azji Mniejszej, tu zo-
stał stracony z woli M. Antoniusza w Milecie w 35 r. przed n. e.

112

BOSKI AUGUST

chełpić swoimi dwudziestoma legionami i usiłował zapewnić so-
bie pierwsze miejsce wśród triumwirów, strasząc kolegów groź-
bami. Oktawian pozbawił go komendy61, na. błagalne prośby
zaledwie życie darował i na wieczne czasy zesłał do miasta
Cyrcejów62.

17. Przymierze z M. Antoniuszem, zawsze wątpliwe i nie-
pewne, różnymi nawrotami słabo podsycane63, wreszcie zerwał
zupełnie. Pragnąc dobitniej udowodnić,' że Antoniusz sprzenie-
wierzył się obyczajności obywatelskiej, kazał. ujawnić i od-
czytać na zgromadzeniu publicznym testament pozostawiony
przez Antoniusza w Rzymie, a włączający między spadkobier-
ców również dzieci zrodzone z Kleopatry64. Jednak gdy uzy-
skał na Antoniuszu wyrok potępiający go jako wroga państwa,
odesłał mu wszystkich członków rodziny i przyjaciół, między
innymi G. Sozjusza i T. Domicjusza, wtedy urzędujących je-
szcze konsulów65. Również mieszkańców Bononii zupełnie ofi-
cjalnie zwolnił od, opowiedzenia się po jego stronie wraz z re-

61 3 września 36 r. przed n. e.

62 C i r c e i i, miasto w Lacjum, u przylądka tejże nazwy.

e3 Umowa w Br.undyzjum w r. 40 przed n. e. oraz wyjście za mąż
Oktawii — siostry Oktawiana, wdowy po zmarłym niedawno GajuszU
Klaudiuszu Marcellusie — za M. Antoniusza; umowa w Tarencie w r. 37
przed n. e. za pośrednictwem Oktawii. Tu nastąpiło przedłużenie trium-
wiratu, a właściwie już duumwiratu na następnych pięć lat.

64 Antoniusz zawarł z Kleopatrą związek małżeński w 36 r. przed
n. e. i miał z nią troje dzieci, dwu synów: Aleksandra i Ptolemeusza,
oraz córkę Selenę, wydaną później przez Augusta za Jubę II. Synowie
zostali przez Augusta zgładzeni, podobnie jak Cezarion, syn Kleopatry
i'Cezara.

63 W r. 32 przed n. e. konsulami byli: Cnaeus (a nie Titus) Domitius
Ahenobarbus i Caius Sosius. C n. Domitius Ahenobarbus, syn
Lucjusza, konsula -z r. 54 przed n. e., i Porcji, siostry Katona Młodszego,
dzielił los ojca w starciu pod Korfinium (r. 49) i Farsalos (r. 48). W bi-
twie pod Filippi (r. 42) udziału nie wziął, ale jako wódz floty republi-
kańskiej wyniszczył na Morzu Jońskim doszczętnie statki triumwirów.
Przekazał swą flotę Antoniuszowi w r. 40. W czasie bitwy pod Akcjum
przeszedł na stronę Oktawiana. Wkrótce umarł. Jest to pradziad cesarza
Nerona. Caius Sosius, drugi konsul r. 32 przed n. e., gorliwy zwo-
lennik Antoniusza, pretor z r. 49, namiestnik Syrii w latach 38—37 przed
n. e. W Judei osadził na tronie Heroda Wielkiego.

3. Młodzieńczy Oktawian

ROZDZIAŁ. 17

113

sztą Italii, ponieważ od szeregu pokoleń byli klientami rodziny
Antoniuszów. Wkrótce potem odniósł przewagę w bitwie mor-
skiej pod Akcjum66, lecz że walka przeciągnęła się zbyt długo,
zwycięzca musiał spędzić noc na okręcie. Spod Akcjum popłynął
na Samos na leża zimowe. Zaniepokojony jednak pogłoskami
o buncie żołnierzy, domagających się nagród i zwolnienia ze
służby (a były to oddziały, które po odniesieniu zwycięstwa
wysłał naprzód do Brundyzjum), powraca do Italii. W czasie
,tej przeprawy dwakroć zaskoczyła go burza, najpierw między
przylądkami: Peloponezu i Etolii, powtórnie zaś na wysokości
Gór Ceraunickich67. W obydwu wypadkach zatonęła część jego
okrętów liburnijskich68, nawet okręt, na którym on sam jechał,
stracił cały sprzęt, ożaglowanie i ster. Tylko dwadzieścia sie-
dem dni zabawił w Brundyzjum i załatwił wszystko zgodnie
z życzeniami żołnierzy. Następnie drogą okrężną na Azję i Sy-
rię podążył do Egiptu, obiegł Aleksandrię69, dokąd się schronił
Antoniusz z Kleopatrą, i wkrótce zdobył miasto. Antoniusz
usiłował, niestety za późno, zawrzeć pokój. Oktawian zmusił
go do samobójstwa i potem osobiście obejrzał jego zwłoki. Kle-
opatrę gorąco pragnął zachować żywą na swój triumf, a nawet
"wezwał Psyllów70, aby wyssali truciznę i jad z rany, ponieważ
mniemano, że umarła wskutek ukąszenia żmii. Oboje razem
pogrzebał z czcią i kazał wykończyć grobowiec, przez nich sa-
mych zaczęty. Młodego Antoniusza71, starszego spośród dwu
synów Fulwii, oderwał od posągu boskiego Juliusza, u którego
młodzieniec schronił się wreszcie po licznych i daremnych proś-
bach, oraz kazał stracić. Również Cezariona, którym się Kleo-
patra publicznie chwaliła, jako synem z Cezara poczętym, do-
gnał w czasie ucieczki i śmiercią ukarał. W stosunku do reszty

66 Akcjum, przylądek wysunięty w morze przy Zatoce Ambrac-
kiej w Epirze.

67 Łańcuch wysokich gór, oddzielających Epir od Ilirii.

68 Okręty liburnijskie, używane przez Ldburnów (plemię Ilirii), były
to lekkie dwurzędowce wojenne.

69 l sierpnia 30 r. przed n. e.

70 Psyllowie, lud afrykański, słynny z leczenia od ukąszeń wę-
żów.

71 Antyllus.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 8

114

BOSKI AUGUST

wspólnego potomstwa Antoniusza i królowej w ten sposób się
zachował, jakby wobec swoich krewnych, życie darował, wy-
posażył i wspomógł wedle potrzeby każdego i stanowiska.

18. W tym samym czasie kazał sobie pokazać sarkofag i cia-
ło Aleksandra Wielkiego, które wydobyto z grobowca. Dla oka-
zania czci włożył mu złotą koronę na głowę i obsypał kwiatami.
Na zapytanie, „czy zechce obejrzeć także grobowiec Ptolemeu-
szów", odpowiedział, że „króla chciał zobaczyć, nie trupy".
Egipt zamienił na prowincję72. Chcąc uczynić go żyźniejszym
i bardziej przystosowanym do roli żywiciela stolicy, wyczyścił
przy pomocy wojska wszystkie kanały — do których Nil do-
starcza wody w czasie wylewu — zamulone wskutek nadmier-
nej starości. Chcąc, także uświetnić na przyszłość pamięć zwy-
cięstwa pod Akcjum, założył w jego pobliżu miasto Nikopolis73
i tam ustanowił igrzyska mające się odbywać co pięć lat74, roz-
szerzył starą świątynię Apollina, a miejsce, którego użył na
obóz podczas bitwy, ozdobił łupami z okrętów i poświęcił Nep-
tunowi i Marsowi.

19. Odtąd tłumił w różnych czasach wszelkie rozruchy i pró-
by przewrotu oraz spiski rozliczne, odkrywając je zawsze dzię-
ki doniesieniom wcześniej, nim wzrosły na sile: a więc sprzysię-
żenie młodego Lepida75, •następnie Warrana, Mureny76 i Fanniu-
sza Cepiona77, dalej M. Egnacjusza78, wreszcie Plaucjusza Ru-

72 Pierwszym zarządcą, tzw. praefectus Aegypti, był żołnierz i poeta,
Caius Cornelius Gallus.

73 Na miejscu obozu Oktawiana, tzn. na północnym brzegu cieśniny.

74 Były to igrzyska o charakterze sportowym i muzycznym.

75 M a r c u s Aemilius Lepidus, syn triumwira i Junii, sio-
stry Brutusa; w r. 31 przed n. e. zawiązał spisek wykryty przez Mecena-
sa; został stracony.

76 A u l u s Terentius Varro Murena, konsul w r. 23. Ja-
ko jeszcze urzędujący konsul wziął udział w spieku Fanniusza Ce-
piona i mimo wstawiennictwa siostry Terencji, zamężnej za Mecenasem,
został w tymże roku osądzony i stracony. .

"Fannius Caepio, twórca spisku przeciw Augustowi w r. 22.
Przez jakiś czas ukrywał się, korzystając z pomocy pewnego niewolni-
ka, zginął z ręki kata.

78 M a r c u s Egnatius Rufus, pretor w r. 20, uknuł spisek
przeciw Augustowi i został stracony w r. 19 przed n. e.

ROZDZIAŁ 18—20

115

fusa i Lucjusza Pawła79, męża swej wnuczki80, oprócz tych
L. Audazjusza, pewnego fałszerza zapisów, starego już i scho-
rzałego, również Asiniusza Epłkada, mieszańca z plemienia Par-
tynów81, Telefa, niewolnika-wywoływacza82 pewnej kobiety.
Oto knowania i niebezpieczeństwo groziły mu nawet ze strony
ludzi najpośledniejszego gatunku. Audazjusz i Epikadus po-
wzięli zamiar córkę Oktawiana Julię i wnuka Agryppę upro-
wadzić z wysp, na które ci zostali zesłani z woli cesarza, i przed-
stawić wojsku. Telefus zamyślił napaść na samego Augusta i se-
nat, czując się przez los przeznaczony na władcę. Mało tego.
Kiedyś pewien pachoł z wojska iliryjskiego zwiódł czujność
odźwiernych i znalazł się nocą przy jego sypialni z nożem my-
śliwskim u pasa, lecz został przyłapany. Nie wiadomo, czy był
to jakiś obłąkaniec, czy tylko ktoś udający obłąkanego. Żadne-
go bowiem zeznania nie można było wydobyć od niego w czasie
śledztwa.

20. W ogóle dwie tylko wojny zewnętrzne prowadził oso-
biście: z Dalmacją83, będąc jeszcze młodzieńcem, i przeciwko
Kantabrom84 po zwycięstwie nad Antoniuszem. Podczas dal-

79 Lucius Aemilius Paulus, syn Lucjusza cenzora z r. 22,
konsul z r. l n. e. z G. Cezarem.

80 Córka Agryppy i Julii, która miała takie samo imię, jak matka;

Julia (młodsza) Livilla.

81 Parthini (Partynowie), lud iliryjski, pokonany w r. 39 przed
n. e. przez Asiniusza Poliona. Ten Asiniusz Epikadus zdaje się być synem
pewnego jeńca, wyzwolonego przez Asiniusza Poliona, i kobiety italskie-
go pochodzenia, stąd użycie określenia: ibrida, tj. mieszaniec.

82 Wywoływacz, niewolnik, którego zadaniem było znać nazwiska
2 towarzystwa swego pana, aby mu je w chwili właściwej podszepnąć.
Ważna funkcja, gdy pan miał dużo klientów i zjednywał sobie głosy na
wybory; ważna też funkcja przy salutatio (pozdrowieniu rannym) pana
przez klientów.

83 D a l m a c j ę, tj. Ilirię południową, która obejmowała część wy-
brzeża Morza Adriatyckiego z wyspami do granicy Epiru, podbił August
wraz ze stolicą Salonae jeszcze w latach 35—33 przed n. e.

84 Cantabri (Kantabrowie), dziki górski szczep w północnej czę-
ści Hiszpanii (Citerior), został podbity w latach 29—19 przed n. e. August
osobiście tam prowadził działania w latach 27—24 przed n, e. Pokonał
ich całkowicie dopiero M. Agryppa w r. 19.

s*

116

BOSKI AUGUST

matyńskiej został ranny85: w jednej potyczce trafiono go ka-
mieniem w prawe kolano, w drugiej na skutek załamania się
mostu doznał obrażeń golenia i obydwu ramion. W innych woj-
nach dowództwo w jego imieniu sprawowali legaci. Jednak
w czasie niektórych działań na froncie panońskim i germańskim
albo sam był obecny, albo pozostawał w pobliżu pola walki,
wyjeżdżając z Rzymu aż do Rawenny, Mediolanu czy Akwi-
lei.

21. Podbił, częściowo sam sprawując dowództwo, częściowo
powierzając je swym zastępcom86, Kantabrię, Akwitanię87, Pa-
nonię88, Dalmację z całą Ilirią, również Recję89, Windelików90
i Salassów91, ludy od dawna osiadłe w Alpach. Powstrzymał też
napaści Daków92, trupem kładąc trzech ich wodzów z dużą siłą
wojska, Germanów odrzucił za rzekę Elbę93, spośród nich ple-

85 Podczas zdobywania Salonae (dziś Spalało) w r. 33 przed n. e.

86 Przeważnie swym pasierbom: Druzusowi i Tyberiuszowi, oraz
M. Agryppie.

s7 Aquitania (Akwitania), południowa Galia, została spacyfiko-
wana w kilku nawrotach. August w latach 16—13 przed n. e. ustalił
ostateczny podział Galii na trzy prowincje: Aquitania, Gallla Lugdunen-
sis (m. Rodanem a Loarą), Belgica, oraz zamieszkałą głównie przez lud-
ność pochodzenia iliryjskiego — Narboaensis.

88 Panonów osiadłych'nad Dolnym Dunajem podbił pasierb Au-
gusta, Tyberiusz, w r. 10 przed n. e. Jeszcze raz zbuntowali się oni
w r. 5 n. e.

'"Raetia (Recja), kraina środkowoalpejska, najbardziej na za-
chód wysunięta z krajów położonych na południe od Dunaju, dzisiejszy
Tyrol i północno-wschodnia Szwajcaria. Podbita w r. 15 przed n. e. przez
Druzusa, pasierba Augusta. ' J

90 Vindelicia, północne podnóże Alp, między Dunajem, Innem
i Alpami, na północ od Recji, z którą wreszcie przy końcu pierwszego
wieku n. e. została połączona. Podbita przez pasierba cesarskiego, Ty-
beriusza, w r. 15 przted n. e.

91 S a l a s s i, celtycko-liguryjski szczep, podbity przez Rzym w r. 25
przed n. e. Zamieszkiwał okolice dzisiejszej Aosty.

92 D a k o w i e, trackie plemię, zajmujące obszar między Dniestrem,
Karpatami i dolnym Dunajem.

93 Dzięki, wyprawom Tyberiusza w latach 4 i 5 n. e.

ROZDZIAŁ 20—21

117

miona Swebów94 i Sygambrów95, które same broń złożyły, prze-
niósł do Galii i rozmieścił na obszarach tuż nad Renem. Inne
narody, jeszcze niezupełnie podbite, zmusił do uległości. Żad-
nemu plemieniu nie wydał wojny bez słusznych przyczyn, a" na-
wet wprost konieczności. Obca mu była dążność do rozszerzania
za wszelką cenę granic państwa lub zdobywania sławy wojen-
nej. Władców niektórych barbarzyńskich krajów zmuszał
wprost do przysięgi w świątyni Marsa Mściciela96, że wytrwają
w wierności i pokoju, o który sami zabiegali. Od niektórych po
raz pierwszy na próbę zażądał nowego rodzaju zakładników:

w postaci kobiet, ponieważ widział, że nie dbają o zakładników
mężczyzn. Jednocześnie dawał wszystkim państwom możność
wycofania zakładników, ilekroć by zechcieli. Jeśli jakieś ple-
miona buntowały się zbyt często lub zbyt zdradliwie sobie po-
czynały, karał, stosując jako najsurowszą karę wystawienie
jeńców na publiczną sprzedaż, pod warunkiem, że zostaną nie-
wolnikami w okolicach odległych od ich ojczyzny i nie wcze-
śniej uzyskają wyzwolenie, aż w trzydziestym roku służby. Ta
sława jego szlachetności i umiarkowania zwabiła nawet Indów
i Scytów, znanych tylko z pogłosek, do ubiegania się samorzut-
nie o przyjaźń z narodem rzymskim za pośrednictwem posłów.
Również Partowie97, gdy August domagał się od nich zwrotu
Armenii, łatwo mu ją odstąpili oraz na żądanie oddali mu sztan-
dary wojskowe, zabrane niegdyś M. Krassusowi98 i M. Anto-
niuszowi99. Ponadto jeszcze ofiarowali sami zakładników. Wre-

91 S u e b i (Swebowie, stąd Szwabi), koczownicze plemiona germań-
skie. Przez Cezara umiejscawiane w okolicach Renu, Tacyt umieszcza
ich we wschodniej Germanii.

95 Sygambrów w r. 8 przed n. e., Ubiów w r. 19 przed n. e.,
w czasie wypraw: Druzusa w latach 12—9 przed.n. e., Tyberiusza: 8—7
przed n.. e.

96 Świątynia Marsa Mściciela (templum Martis Ultons) wzniesiona
była na forum Augusta jako dziękczynienie za spełnienie pomsty na
mordercach Cezara.

97 Król Fartów, F r a a t e s IV, w r. 20 przed n. e.
88 M a r c u s Licinius Crassus, triumwir, poniósł straszną
klęskę pod Carrhae w Mezopotamii w r. 53 przed n. e. i zginął, sztan-
dary rzymskie wpadły w ręce Fartów.
99 W r. 36 przed n. e;

118

BOSKI AUGUST

szcie pewnego razu spośród wielu współzawodników o tron
partyjski przyznali koronę wybrańcowi Augusta100.

22. Świątynię Janusa Kwiryna101, którą przed nim dwa razy
zaledwie zamknięto102 od chwili założenia Rzymu, August
w znacznie krótszym okresie czasu trzykrotnie103 zamykał, za-
pewniwszy pokój na lądzie i morzu. Dwukrotnie z owacją wjeż-
dżał do Rzymu: raz po bitwie pod Filippi, drugi raz po wojnie
sycylijskiej. Trzykrotnie święcił triumfy kurulr.e104: po wojnie
dalmatyńskiej, akcjackiej i aleksandryjskiej; wszystkie razem
przez trzy dni z rzędu.

23. Z klęsk groźnych i haniebnych dwie tylko w ogóle na-
wiedziły jego panowanie, i to jedynie w Germanii: jedną po-
niósł Loliusz, drugą Warus. Klęska Loliusza105 więcej niesławy
przyniosła niż Straty,-lecz klęska Warusa106 mogła się okazać

100 Najstarszemu'synowi Fraatesa IV w r. 20 przed n. e.
'^lanus, dwugłowe bóstwo wszelkiego początku. Janusowi pod
"wezwaniem pater matutinus codziennie wczesnym rankiem kapłani skła-
dali ofiary. Poświęcony był mu pierwszy miesiąc roku, lanuarius (sty-
czeń). Jego głównym świętem był pierwszy dzień stycznia: Kalendae
Januariae. Świątynie Janusa miały charakter przechodni, budowane by-
ły w kształcie łuku z dwiema bramami; otwierano Je w czasie wojny,
zamykano na czas pokoju. Na Forum Romanum była taka świątynia Ja-
nusa u wylotu ulicy Argiletum.

102 Za'panowania Numy i po pierwszej wojnie punickiej (r. 241 przed
n. e.),

103 •\y r. 29 przed n. e. po zwycięstwie nad Antoniuszem, w r. 25 przed
n. e. po zwycięstwie nad Kantabrami, w r. 8 przed n. e. po zwycięstwie
Tyberiusza w Germanii.

w Triumphus curulis nazywano wielki triumf, w którym zwycięski
•wódz jechał na rydwanie, w przeciwstawieniu do ovatio, gdy wódz je-
chał tylko na koniu.

105 M a r c u s Lollius P a u 11 i n u s, konsul z r. 21 przed n. e.,
został w r. 16 przed n. e. jako legat cesarski Germanii całkowicie rozbity
przez nadreńskie plemiona germańskie Sugambrów, Tenkterów i Uzy-
petów. Rzymianie stracili wtedy sztandar V legionu.

los p u b l i u s Quinctilius Varus, konsul z r. 13 przed n. e.,
od r. 6 n. e. namiestnik Germanii. Swym postępowaniem wywołał po-
wstanie plemion germańskich pod dowództwem księcia Cherusków, Ar-
miniusza, który w Lesie Teutoburskim zniósł doszczętnie armię rzymską
(3 legiony) w r. 9 n. e. Wtedy August wycofał wojska zza Renu, który
Stał się odtąd do końca panowania rzymskiego granicą państwową.

ROZDZIAŁ. 22—24

119

wprost zgubna, gdyż wycięto w pień trzy legiony z wodzem,
legatami i wszystkimi wojskami posiłkowymi. Na wieść o tej
klęsce kazał August rozstawić po Rzymie straże, aby zapobiec
panice, na prowincjach przedłużył urzędowanie wojskowe do-
tychczasowym namiestnikom, aby władza nad sprzymierzeńca-
mi utrzymała się w rękach doświadczonych i obeznanych z miej-
scowymi warunkami. Ślubował też wielkie igrzyska na cześć
Jowisza Najlepszego i Największego, jeśli stan państwa ulegnie
zmianie na lepsze. To samo zdarzyło się już w czasie wojny
z Cymbrami i Marsami107. Wreszcie podobno tak był tym przy-
bity, że przez szereg miesięcy nie golił brody ani włosów nie
strzygł. Nieraz tłukł głową o ścianę, wołając głośno: „Kwin-
tyliuszu Warusie, oddaj legiony!" Dzień klęski corocznie ob-
chodził w smucku i żałobie.

24. W zakresie wojskowości wiele zmian wprowadził i wiele
też zupełnie nowych urządzeń zastosował, w niektórych dzia-
łach nawrócił do dawnych praktyk. Karności przestrzegał jak
na j surowiej. Nawet legatom bardzo niechętnie i tylko w mie-
siącach zimowych pozwalał odwiedzać żony. Pewnego rycerza
rzymskiego za to, że dwu młodym synom obciął .wielkie palce
u rąk dla ochrony przed służbą wojskową, kazał wystawić na
licytację publiczną jako niewolnika, wraz z majętnością. Wi-
dząc jednak, że publikanie108 czyhają na to kupno, przydzielił
go jednemu ze swych wyzwoleńców, aby go zesłał na wieś i po-
zwolił żyć jak człowiekowi wolnemu. Gdy legion dziesiąty zbyt
opornie spełniał rozkazy, cały ten legion rozwiązał karnie. Jeśli
inne legiony zbyt natarczywie domagały się wysługi lat, zwal-
niał, ale bez wypłaty wysłużonych nagród. Jeśli kohorty w bi-
twie nie dotrzymały placu, dziesiątkować kazał i żywić jęczmie-
niem. Centurionów w razie opuszczenia posterunku karał śmier-
cią na równi z prostymi żołnierzami. Za inne rodzaje wykroczeń

107 M a r s ów i e, waleczne plemię sabelskie w środkowej Italii, koło
Jeziora Fucyńskiego. W r. 91—88 przed n. e. stanęli na czele groźnego
powstania przeciw Rzymowi (Marsicim helium).

108 P u b l i k a n i e, tj. dzierżawcy domen państwowych, byli stanu
rycerskiego, ekwitami. Przez solidarność stanową pragnęli wykupić tego
ekwitę, aby go natychmiast uwolnić,

120

BOSKI AUGUST

wyznaczał różne hańbiące kary, jak np. kazał stać przez cały
dzień przed namiotem wodza, nieraz tylko w tunikach i bez
pasa, niekiedy z tyką dziesięciostopową lub nawet z garścią
darni w ręce.

25. Po wojnach domowych ani w swych przemówieniach do
ludu, ani w obwieszczeniach urzędowych nie nazywał żadnych
żołnierzy ,,towarzyszami broni"109, lecz żołnierzami, nawet
swym synom lub pasierbom sprawującym komendę wzbronił
inaczej odzywać się do wojska. Uważał, że zbyt to pochlebia
żołnierstwu, uwłaczając zarówno karności wojskowej, jak
ustalonemu na czas dłuższy porządkowi społecznemu oraz do-
stojeństwu jego osoby i jego domu. Wyzwoleńców służących
w wojsku używał przeważnie do gaszenia pożarów w Rzymie
oraz jeśli obawiał się rozruchów w wypadkach drożyzny zboża.
Tylko dwukrotnie użył wyzwoleńców do boju: raz dla obrony
osad sąsiadujących z Ilirią, po raz drugi dla osłony brzegu rze-
ki Renu. Byli to dotychczasowi niewolnicy na utrzymaniu za-
możniejszych mężów i pań rzymskich. Ich bezzwłocznie August
wyzwolił, przydzielił do pierwszej lini bojowej, pod osobnym
sztandarem, nie łącząc z wolno urodzonymi, inaczej uzbroił. Ja-
ko nagrody za zasługi wojskowe znacznie łatwiej dawał meda-
liony i naszyjniki, tj. ozdoby ze złota i srebra, niż wieńce wa-
łowe i murowe, które miały charakter wyłącznie zaszczytny.
Te ostatnie nadawał jak na j oszczędnie j, nie licząc się z żadny-
mi względami, nieraz prostym żołnierzom. M. Agryppę po zwy-
cięstwie morskim na Sycylii obdarzył błękitną chorągwią. Ni-
gdy jednak nie uznał za stosowne obdarzać wodzów, nawet po
triumfie, chociaż byli towarzyszami wypraw i współuczestni-
kami jego zwycięstw110. Sądził mianowicie, że w ten sposób
uprawniłby ich również do nadawania takich darów, komu by
zechcieli. Uważał, że doskonałemu wodzowi nic bardziej nie
uwłacza, jak pośpiech i brak rozwagi. Często więc powtarzał po
grecku: „Spiesz się powoli!"

w Jak zwykł zwracać się do żołnierzy Cezar (zob. Cez. 67).
no prynceps był naczelnym wodzem sił zbrojnych rzymskiego pań-
stwa i jako taki on jeden miał prawo do odbywania triumfu.

ROZDZIAŁ 25—26

121

Wódz dobry bowiem więcej mądry niż odważny jest.

(Euryp. Fenicjanki, w. 612)

A także po łacinie: „Dość szybko robi, kto dobrze robi".

Uważał w ogóle za celowe wydać bitwę lub podjąć wojnę
tylko w tym wypadku, o ile jest na widoku większa nadzieja
korzyści niż obawa straty. Często też ^wspominał, że osiągnąć
małe korzyści, narażając się na duże niebezpieczeństwo, to zna-
czy to samo, co łowić .ryby szczerozłotą wędką, której straty
w razie zerwania nie nagrodzi żaden połów.

26. Urzędy i godności obejmował nieraz przed terminem
prawnie przepisanym, niektóre na nowo dlań ustanowiono
i przyznawano na całe życie. Konsulat zdobył w dwudziestym
roku życia111 w ten sposób, że podprowadził pod Rzym swe le-
giony zgoła jak nieprzyjaciel i wysłał poselstwo, aby w imieniu
wojska zażądało dla niego tej godności. Gdy senat jeszcze się
wahał, centurion Korneliusz, przewodniczący poselstwa, odsło-
nił płaszcz żołnierski i pokazując głownię miecza, nie zawahał
się tak powiedzieć w kurii: „Ten dokona, jeśli wy nie dokona-.
cię". Drugi konsulat sprawował po dziewięciu latach112, trze-
ci113 — po przerwie rocznej, następne114 bez przerwy aż do je-
denastego. Potem odmawiał wielokrotnie, gdy mu ofiarowywa-
no. Dwunasty115 objął na własne żądanie po wielkiej, bo sie-
demnastoletniej przerwie. Znowu trzynasty116 po upływie dwu.
lat, z własnej ochoty, aby w blasku najwyższej godności wpro-
wadzić w życie publiczne synów: Gajusa117 i Lucjusza, gdy każ-

111 19 sierpnia 43 r. przed n. e. z Kwintusem Pediuszem, synem, ^io"
stry Cezara, Julii.

112 W r. 33 przed n. e,

113 W r. 31 przed n. e.

114 Od 32 r. przed n. e. do 23 przled n. e.

115 w r. 5 przed n. e.

lis -w p 2 przed n, e.

117 W r. 5 przed n. e. wprowadził uroczyście w życie publiczne swego
starszego wnuka, Gajusa (ur. r. 20 przed n. e.), przez- uroczystość nadania
mu togi męskiej. W r. 2 przed n. e. odbyła się taka sama uroczystość
w związku z przywdzianiem togi męskiej przez młodszego wnuka, Lu-
cjusza (ur w r. 17 przed n. e.). Obydwa} byli synami Julii, córki Au-

122

BOSKI AUGUST

dy z nich skończył wiek pacholęcy i rozpoczynał karierę urzęd-
niczą. Pięć środkowych konsulatów, od szóstego do dziesiątego,
sprawował przez cały okres roczny, resztę — albo dziewięć,
albo sześć, albo cztery, albo trzy miesiące, drugi zaledwie parę
godzin. Oto mianowicie w dniu pierwszym stycznia rankiem
zasiadł na króciutko przed świątynią Jowisza Kapitolińskiego
w krześle kurulnym i wnet potem godność swą zdał zastępcy.
Nie wszystkie konsulaty obejmował w Rzymie-: czwarty w Azji,
piąty na wyspie Samos, ósmy i dziewiąty w Tarrakonie118.

27. Dziesięć lat kierował rządami triumwiratu, który miał
na celu naprawę państwa. Długo wówczas przeciwstawiał się
kolegom, nie chcąc dopuścić do proskrypcji. Lecz gdy już wpro-
wadzono ją w życie, prześcignął obydwu w bezwzględności.
Tamci dawali się często ubłagać w stosunku do wielu osób proś-
bom i wpływom, on jeden usilnie przestrzegał, aby nie oszczę-
dzano nikogo, nawet zapisał na listę ofiar proskrypcji G. Tora-
niusza119, swego prawnego opiekuna, a jednocześnie towarzy-
sza ojca, Oktawiusza, w edylacie. Juliusz Saturninus120 tę je-
szcze wiadomość o nim podaje, że gdy po ukończeniu proskryp-
cji M. Lepidus w senacie usprawiedliwiał się z tak okrutnej
przeszłości i obiecywał na przyszłość łagodniejsze postępowanie,
ponieważ dość już kar wymierzono, ten, wprost przeciwnie,-!
oświadczył, że „wprawdzie kres położył proskrypcji, ale nadal|
wiązać się niczym nie myśli". Jednak później żałował swej za-|
ciętości, gdyż zaszczycił godnością rycerską T. Winiusza Filo-]
pemena121 za to, że ten podobno ukrył niegdyś swego patrona,

gusta, i Marka Wipsaniusza Agryppy. W tych latach August znowu objął
konsulat.

lis T a r r a k o n a, port przy wschodnim wybrzeżu Hiszpanii.

119 Całus Toranius, edyl w r. 71 przed n. e. razem z Gajusem
Oktawiuszem, ojcem Oktawiana; opiekun Oktawiana. Przeszedł na stro-
nę Pompejusza; w r. 43 przed n. e. padł ofiarą proskrypcji.

120 I u l i u s Saturninus, pisarz z epoki Hadriana, współczesny

Swetoniuszowi.

121 Tytusa Winiusza, ur. w r. 43 przed n. e., ocalił jego wyzwoleniec
Filopoemen, posiadacz wspaniałej willi. Umieścił go mianowicie
w żelaznej skrzyni, używanej do przechowywania pieniędzy lub książek
i ustawionej na widoku wszystkich, w samym środku domu.

BOZDZIAŁ 26—27

123

wpisanego "na listę proskrybowanych. W czasie sprawowania
władzy triumwira ściągnął na siebie nienawiść wielu. Na przy-
kład w sprawie rycerza rzymskiego, Pinariusza. Oto gdy sam
publicznie przemawiał raz do wojska w obecności dużego tłumu

•wieśniaków, dopuszczonych do słuchania, zauważył, że ten wła-
śnie Pinariusz, stojąc wśród żołnierzy, coś sobie notuje. Więc
posądził go o zbytnią ciekawość i szpiegostwo, kazał na miej-
scu zadźgać w swej Obecności. Tediusza Afra, już wybranego
konsula, za to, że jakiś jego czyn skarcił złośliwym słowem,
takimi przeraził groźbami, iż Afer rzucił się z wysokości. Gdy
pretor Kwintus Galiusz122, przybyły do niego z powitaniem,
trzymał ukryte w fałdach togi podwójne tabliczki123 do pisania,
on powziął podejrzenie, że Galiusz ukrywa miecz. Nie ośmielił
się od razu przeprowadzić śledztwa, aby czegoś innego nie zna-
leźć. Jednak wkrótce potem przy pomocy centurionów i żoł-
nierzy porwał go i postawić kazał przed swym trybunałem sę-
dziowskim. Tu jak .niewolnika poddał torturom. Choć tamten
nic do wyznania nie miał, kazał zamordować, przedtem wyłu-
piwszy mu własnoręcznie oczy. Natomiast w swych pamiętni-"
Icach pisze, że Kwintus Galiusz sam się ubiegał o posłuchanie
u niego i że na tym posłuchaniu godził na jego życie, i że na-
stępnie on wtrącił do więzienia Galiusza, wreszcie, że wzbro-
niwszy mu wstępu do Rzymu, puścił wolno, lecz że Galiusz zgi-
nął wskutek rozbicia okrętu czy zasadzki bandytów. — Władzę

•trybuna124 przyjął na całe życie, dwa razy tylko w czasie po-
szczególnych pięcioleci urzędowych dobrawszy sobie towarzy-
sza125. Również na całe życie przyjął dozór nad obyczajami i pra-
wami126. Z tego tytułu, chociaż bez godności cenzora, trzykrot-

i"Quintus Gallius, pretor miejski z r. 43 przed n. e., zwró-
cił się do Oktawiana z prośbą o namiestnictwo w Afryce, dzięki temu
"uzyskał posłuchanie.

121 Podwójne tabliczki (tabulae ceratae) były to pokryte woskiem
drewniane tabliczki do pisania, które się zamykały i otwierały zacho-
dząc na siebie.

"« Władza trybuna (tńbunicia potestas) została Augustowi nadana na
całe życie w r. 23 przed n. e.

125 W r. 18 przed n. e. Agryppę, zaś w r. 4 n. e. Tyberiusza.
"r W r. 19 przed n. e.

124

BOSKI AUGUST

nie przeprowadził przegląd ludności127, po raz pierwszy i trzeci
z towarzyszem, w międzyczasie sam.

28. Dwukrotnie zamyślał przywrócić ustrój republikański.
Po raz pierwszy — wnet po pokonaniu Antoniusza, mając żywo
w pamięci jego często powtarzany zarzut, jakoby on, Oktawian,
był jedyną przeszkodą na drodze przywrócenia wolności repu-
blikańskiej128. Po raz wtóry — wskutek znużenia, w jakie go
wtrąciła długotrwała choroba129. Tym razem nawet już wezwał
do domu urzędników i senat oraz przekazał- finanse państwa.
Lecz po namyśle, doszedłszy do wniosku, że i sam, jako osoba
prywatna, nie będzie się czuł bezpieczny oraz że nieopatrznością
jest powierzyć państwo władzy wielu, postanowił rządy
w swych rękach nadal zatrzymać. Wątpliwe, czy lepsze było
ostateczne jego postanowienie, czy zamiar pierwotny. O tym
swoim zamiarze nie tylko mówił często, lecz nawet w jakimś
obwieszczeniu tymi oto słowy dał mu wyraz: „Oby mi los po-
zwolił utrwalić państwo w bezpieczeństwie i pomyślności oraz
doczekać z mego dzieła upragnionego owocu, a mianowicie:

być uznanym za twórcę najlepszego ustroju i umrzeć z tym
przekonaniem, że przetrwają niezmienione te podstawy pań-
stwa, które ja wzniosę". Cel swych życzeń osiągnął; wszelkich
bowiem dołożył starań, aby nikt nie pożałował zmiany ustroju.
Rzym nie dość wystawnie zabudowany jak na siedzibę maje-
statu cesarstwa, narażony na wylewy rzeczne i pożary, upię-
kszył tak dalece, że słusznie mógł się chełpić, iż „zostawia mar-
murowy, a otrzymał ceglany". Również bezpieczeństwo zapew-
nił mu na przyszłość w tym stopniu, jak tylko można było prze-
widzieć rozumem ludzkim.

29. Publicznych budowli wzniósł bardzo wiele. Oto bodaj
najważniejsze spośród nich: forum ze świątynią Marsa Mści-
ciela, świątynię Apollina na Palatynię, przybytek Jowisza

^k ^'*

Grzmiącego na Kapitelu. Przyczyną bezpośrednią wybudowa-

127 W r. 28 przed ra. e. z Agryppą; w r. 8 przed n. e. sam; w r. 14 n. e.

z Tyberiuszem.

128 13 stycznia 27 r. złożył w senacie rezygnację z godności trium-

wira.

129 Mowa tu o chorobie Augusta w r. 23 przed n. e.

ROZDZIAŁ 28—29

125

nią forum był nadmiar ludności i sądów. Wobec tego, że istnie-
jące dwa rynki130 nie wystarczały, trzeci wydał się konieczny.
Więc z wielkim pośpiechem, jeszcze przed wykończeniem świą-
tyni Marsa oddano forum do użytku publicznego, zastrzegając
je wyłącznie dla procesów państwowych i losowania sędziów.
Świątynię Marsa ślubował jeszcze w czasie bitwy pod Filippi,
podjętej jako akt zemsty za ojca131. Ustalił przy tym na wiecz-
ne czasy, że tu będzie obradował senat w sprawach wojen
i triumfów, stąd będą wyruszali urzędnicy mający obejmować
władzę na prowincjach, zwycięscy wodzowie tu składać będą
swe odznaki triumfalne. Świątynię Apollina wzniósł w tej czę-
ści pałacu palatyńskiego, której, wedle orzeczenia wieszczków,"
bóg zapragnął, dawszy znak uderzeniem pioruna; dodał portyki
z biblioteką łacińską i grecką. Będąc już w podeszłym wieku,
tutaj często urządzał posiedzenia senatu i robił przegląd de-
kuryj sędziów. Jowiszowi Grzmiącemu poświęcił przybytek
w podzięce za ocalenie od niebezpieczeństwa, gdy w czasie wy-
prawy na Kantabrów w nocnej podróży piorun uderzył tuż
przed jego lektyką i zabił na miejscu niewolnika oświetlające-
go drogę. Niektóre budowle wzniósł pod cudzym imieniem,
mianowicie: wnuków, żony i siostry; jak na przykład portyk
i bazylikę Gajusa i Lucjusza132, również portyk Liwii133 i Ok-
tawii134 oraz teatr Marcella135. Zachęcał też często inne znako-
mite osobistości, aby wedle swych środków pieniężnych każdy
ozdabiał stolicę bądź to wznosząc nowe budowle, bądź napra-
wiając i upiększając dawne. Wówczas wielu obywateli wzniosło
mnóstwo budowli, jak to: Marcjusz Filippus świątynię Herku-

130 Forum Romanum i Forum lulium.

131 Juliusz Cezar usynowił Oktawiana, wnuka swej siostry.

"2 Portyk i bazylika Lucjusza i Gajusa znajdowały się na Forum
Romanum.

"3 Portyk Liwii był na Eskwilinie.

124 Portyk Oktawii, siostry Augusta, wzniósł August na Polu Mar-
sowym.

135 Teatr Marcella, pierwszego męża Julii, zm. w r. 23 przed n. e.,
a syna Oktawii, siostry Augusta. Jego budowę zaplanował już Cezar.
Wzniesiony został w r. 11 przed n. e. u południowego podnóża Kapitolu,
od strony Tybru. Miał przeszło 20 000 miejsc. Obłożony był trawertynem.

126

BOSKI AUGUST

lesa z Muzami136. L. Kornificjusz137 świątynię Diany138, Asiniusz
Polio atrium Wolności139, Munacjusz Plankus świątynię Satur-
na140, Korneliusz Balbus teatr141, Statyliusz Taurus amfiteatr142,
M. Agryppa143 mnogie i wspaniałe budowle.

138 Świątynia Herkulesa z Muzami (templum Herculis Musarum) sta-
ła tuż obok portyku Oktawii. Znajdowały się tam posągi dziewięciu Muz
oraz posąg Herkulesa grającego na lutni. Tę świątynię odbudował ojczym
Augusta Lucius Marcius Philippus i otoczył portykiem, tzw. porticus
Philippi.

137 Lucius Cornificius zjednał sobie łaskę Oktawiana oskar-
żeniem Brutusa o zamordowanie Cezara w r. 43 przed n. e. Sprawował
dowództwo nad częścią floty skierowaną przeciw Sekstusowi Pompeju-
szowi i dowództwo wojsk lądowych, przerzuconych na Sycylię. Ogrom-
nie odważny. Konsul w r. 35 przed n. e.

"s Świątynia Diany [templum Dianae), wzniesiona na Awentynie,
była miejscem schronienia dla niewolników. Bardzo stary przybytek. Zni-
szczony przez ciągłe pożary odbudował wspomniany już L. Kornificjusz.

i3? Atrium Wolności (atrium Libertatis), archiwum cenzorów. Asi-
niusz Folio wspaniale je odbudował przeznaczając na bibliotekę, pierw-
szą w Rzymie. Znajdowało się między Kapitelem a Kwirynałem, grani-
czyło z Forum lulium.

"° Świątynia Saturna (templum Saturni), bardzo stary przybytek,
za czasów Augusta odbudowany przez Lucjusza Munacjusza Pianka.
Stoją dotychczas jońskie kolumny z prostylu heksastylu (6) i przedsionka ^
(razem 8). W świątyni był skarbiec: aerarium Saturni, zarządzany przez
specjalnych urzędników: praejecti aerarii.

M Teatr Balbusa (theatrum Balbi). Lucius Cornelius Balbus wybu-
dował w r. 13 przed n. e. teatr wzniesiony w południowej części Pola
Marsowego, obok portyku Oktawii i Filipa. Wnętrze teatru odznaczające
się przepychem mogło pomieścić 10 000 widzów.

"2 Amfiteatr Statiiiusza Taurusa (amphitheatrum Statiiii Tauri),
zbudowary w r. 30 przed n. e. na Polu Marsowym. Był to pierwszy ka-
mienny amfiteatr. W czasie pożaru za Nerona, spłonął i nie został już
odbudowany.

143 Między innymi godne uwagi: Panteon Agryppy zbudowany w r. 25
przed n. e., po dwukrotnym pożarze odbudowany przez Hadriana. Zdo-
biła go kasetonowa kopuła. Panteon zachował się do dzisiaj. Termy
Agryppy, pierwsze termy w Rzymie, wzniesione na środku Pola Marso-
wego, nazywały się początkowo Laconicum. Przed termami stał Apoxy-
omenos Lyzyppa. Do użytku publiczności oddane były w r. 25 przed n. e.
Agryppy, pierwsze termy w Rzymie, wzniesione na środku Pola Marso-
Aąua Yirgo (do dnia dzisiejszego czynna jako aqua di Trem), w r. 19
przed n. e.

ROZDZIAŁ 30—31

127

30. Cały obszar miasta Rzymu podzielił na dzielnice i ob-
wody144 oraz wydał zarządzenie, aby nad dzielnicami czuwali
urzędnicy co rok wybierani losem, nad obwodami kierownicy
wybierani za każdym razem spośród ludności plebejskiej są-
siedztwa. Jako zabezpieczenie przeciw pożarom wymyślił noc-
ne posterunki i urząd strażników. Celem zapobieżenia wylewom
rzeki rozszerzył i oczyścił koryto Tybru. Było ono zaniesione
od dawna wielką ilością gruzu i zwężone wskutek rozbudowy
domostw nad brzegiem. Chcąc ułatwić dostęp do stolicy ze
wszech stron, sam z prywatnej szkatuły podjął naprawę gościń-
ca Flamińskiego aż do Ariminum, budowę innych porozdzielał
między wodzów zaszczyconych triumfami, aby wybrukowali je
z pieniędzy uzyskanych jako zdobycz wojenną. Święte przybyt-
ki bogów, zmurszałe od starości lub zniszczone pożarem, od-
nowił oraz ozdobił je, a także wszystkie inne najhojniejszymi
darami; na przykład do samego przybytku Jowisza Kapitoliń-
skiego złożył w jednorazowym darze szesnaście tysięcy funtów
złota, drogich kamieni i pereł wartości pięćdziesięciu milionów
sestercjów.

31. Kiedy wreszcie po śmierci Lepidusa przyjął godność
najwyższego kapłana145, której w żadnym wypadku nie chciał
odebrać Lepidusowi za życia, zebrał zewsząd przeszło dwa ty-
siące wszelkich ksiąg proroczych łacińskich i greckich, niezna-
nego autorstwa lub mało poważnych pisarzy, które krążyły
wśród ludności, spalił je, zachował tylko sybillińskie, i to jeszcze
wśród nich dokonawszy wyboru. Następnie kazał je schować
w dwu skrzynkach złoconych pod podstawą posągu Apollina>
Palatyńskiego. Kalendarz uporządkowany przez boskiego Ju-
liusza, lecz później na skutek zaniedbania pomieszany i znie-
kształcony przywrócił do zaprowadzonego poprzednio systemu.
Podczas porządkowania kalendarza nazwał swoim przydom-
kiem miesiąc Sekstyl146, nie September, w którym się urodził,
a to dlatego, że w tym miesiącu przypadł jego pierwszy kon-

144' 14 dzielnic i 265 obwodów.

"s Pontiiex maximus — został nim wybrany August w r. 12 przed
n. e. po śmierci Marka Emiliusza Lepida, byłego triurowira.
146 Sekstyl, tzn. sierpień.

128

BOSKI AUGUST

sulat i znaczne przewagi wojenne147. Zwiększył liczbę kapła-
nów, ich powagę, przywileje, szczególnie westalek. Kiedy na
miejsce zmarłej westalki należało przyjąć nową, a wielu oby-
wateli zabiegało usilnie, aby córki swe ustrzec przed losowa-
niem na następczynię, zaklął się, że ,,gdyby któraś z jego Wnu-
czek148 osiągnęła właściwy wiek, chętnie by ją zgłosił". Wskrze-
sił również niektóre z dawnych obrzędów, już nieco wyszłe
z użycia, jak na przykład: wróżbę Ocalenia149, urząd kapłana
Jowisza, święto Luperkaliów, uroczystości Stulecia160 i Kompi-
taliów. Zabronił brać udział w biegach luperkalskich młodzi-
kom bezwąsym. W czasie uroczystości Stulecia nie pozwolił
młodzieży płci obojga uczęszczać na widowiska nocne bez opie-
ki kogoś starszego z rodziny. Zarządził ozdabianie posążków
Larów na rozstajach dróg kwiatami dwa razy do roku: wiosną
i latem. "Po złożeniu czci bogom nieśmiertelnym najbliższy
z kolei hołd oddał pamięci wodzów, którzy państwo rzymskie
wydźwignęli z małości ku szczytom potęgi. Więc odnowił bu-
dowle wzniesione przez każdego z nich, zachowując pierwotne
napisy, oraz umieścił posągi ich wszystkich z odznakami trium-
falnymi w portykach biegnących po obydwu stronach jego
forum. Ogłosił w obwieszczeniach publicznych, że „wymyślił
to wszystko, aby obywatele oceniali miarą tych wodzów* za-
równo działalność jego samego, póki żyć będzie, jak władców
następnych wieków". Przeniósł również posąg Pompejusza
z kurii, gdzie niegdyś G. Cezar został zamordowany, w miejsce
na wprost galerii przy teatrze Pompejusza i umieścił nad bra-
mą Janusową z marmuru.

32. Bardzo wiele gorszących występków przetrwało dotych-
czas ku szkodzie społecznej jako pozostałość swawoli, panoszą-

147 Tymi przewagami wojennymi mogły być: wkroczenie Augusta do
Aleksandrii, zwycięstwo Druzusa nad Breunami, mieszkańcami Winde-
licji, rozciągającej się na północny zachód od Brenneru, zwycięstwo nad
Sekstusem Pompejuszem, ale nie Akcjum, Peruzja, Mutyna, Filippi.

148 Julia i Agryppina. Ta ostatnia wyszła za mąż za Germanika.

149 Wykonalna tylko w wypadku całkowitego spokoju w państwie
Za Augusta: w r. 29 przed n. .e.

150 w r. 17 przed n. e.

5. Agryppa

ROZDZIAŁ 31-32

129

6. August jako pontifex maximus

l

cej się niegdyś w czasie wojen domowych, albo naWet wiele
nowych wkradło się już w okresie pokojowym. Oto mnóstwo
opryszków paradowało jawnie z bronią u pasa, niby dla ochro-
ny życia. Po wsiach chwytano podróżnych, bez różnicy: wol-
nych i niewolnych, oraz przetrzymywano ich w prywatnych
więzieniach. Co więcej, pod pozorem jakby nowych stowarzy-
szeń powstawały całe bandy celem wspólnego uprawiania
wszelkiego rodzaju występków. August uśmierzył najpierw
rozboje, rozstawiając posterunki straży w miejscach najbardziej
dogodnych, przetrząsnął wszystkie prywatne więzienia, stowa-
rzyszenia porozwiązywał, zostawiając tylko bardzo już .dawne
i zgodnie z prawem powstałe. Spisy dawnych dłużników skarbu
państwowego kazał spalić, jako szczególnie podatne źródło do
potwarczych oskarżeń. Place miejskie w Rzymie, uchodzące za
spor,ne między skarbem państwa a właścicielami prywatnymi,
przysądził tym ostatnim. Nazwiska dłużników od dawna szar-
panych przez sądy, z których nieszczęścia uciechę tylko mieli
ich przeciwnicy, kazał wykreślić, dodając jeszcze ostrzegawczą
uwagę, że jeśliby kto ośmielił się powtórnie kogoś przed sąd
wezwać, narazi się sam na równe niebezpieczeństwo kary.
Troszcząc się gorliwie o to, ażeby żaden występek nie uszedł
płazem ani żadna sprawa nie uległa pominięciu na skutek zwło-
ki, dodał, sądownictwu na urzędowanie przeszło trzydzieści dni,
które dotychczas poświęcano igrzyskom tzw. urzędniczym151.
Do trzech dekury] sędziów dodał jeszcze czwartą spośród oby-
wateli mniej zamożnych, których pod nazwą ,,dwuchsetnych"182
wyznaczył do wyrokowania w procesach o mniejsze sumy. Na
sędziów dopuszczał obywateli już od trzydziestego roku życia,
tj. o pięć lat wcześniej, niż dotychczas było w zwyczaju. Gdy
wielu uchylało się od obowiązku sędziowskiego, zaledwie zgo-
dził się na takie ustępstwo, że każda dekuria kolejno otrzymy-

"i Igrzyska tzw. urzędnicze (ludi Tzonorarii) urządzane były w związ-
ku z obejmowaniem nowych urzędów.

"z Tzn. takich, którzy mieli tylko dwieście tysięcy sestercjów,
podczas gdy sędziowie trzech innych dekury j jako przedstawiciele stanu
rycerskiego obowiązani byli posiadać po czterysta tysięcy sestercjów
majątku.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów (

130

BOSKI AUGUST

wać będzie roczny urlop oraz że będą zawieszane sprawy w li-
stopadzie i grudniu wbrew dotychczasowemu zwyczajowi.

33. Sam sprawował sądy ustawicznie. Nieraz do późnej nocy.
Jeśli nie czuł się dobrze, umieszczano go w lektyce przed try-
bunałem sądowym, a nawet rozprawy odbywały się u jego łoża,
w domu. Wyroki ferował nie tylko z najwyższą starannością,
lecz także z wyjątkową łagodnością. Oto na przykład w obawie,
aby oskarżonego o jawne ojcobójstwo nie skazano na karę za-
szycia w wór153, wiedząc jednocześnie, że karę zasądzano tylko
w wypadku przyznania się do winy, tak podobno go zapytał:

,,Oczywiście ojca nie zabiłeś?" W pewnym procesie o sfałszo-
wanie testamentu, chociaż wszystkich świadków testamento-
wych obowiązywała ustawa kornelijska154, dal sędziom, rozpa-
trującym sprawę razem z nim, oprócz dwu tabliczek: skazują-
cej i uwalniającej, trzecią jeszcze, zwalniającą od odpowiedzial-
ności tych świadków, którzy niewątpliwie padli ofiarą oszustwa
lub pomyłki przy podpisywaniu testamentu. Odwołania stron
procesujących się mieszkańców Rzymu przekazywał corocznie
pretorowi miejskiemu, ale — mieszkańców prowincyj każdo-
razowemu byłemu konsulowi, który z jego polecenia sprawował
zarząd administracyjny prowincji.

34. Ustawodawstwo dotychczasowe przejrzał, pewne ustawy
na nowo wprowadził, jak: w sprawie zbytku, cudzołóstwa i nie-
obyczajności155, nadużyć wyborczych156, małżeńską ustawę
stanową157. Gdy tę ostatnią zaopatrzył w surowszy znacznie

153 Kara zwyczajowa: najpierw sieczono skazanego za zabójstwo ojca
(względnie członka rodziny) rózgami aż do krwi (virgis sanguineis), na-
stępnie zaszywano w worku razem z małpą, psem, kogutem i wężem
oraz wrzucano tak do rzeki.

154 Ustawa kornelijska uchwalona pa wniosek dyktatora Sulli, tzw.
de falsis albo testamentaria.

•i55 Ustawa julijska o zbytku i zakazie cudzołóstwa z r. 18 przed n. e.
(Lex lulia sumptuaria et de adulteriis coercendis).

156 Lsx lulia de ambitu z r. 18 przed n. e.

157 Lex lulia de maritandis ordinibus z r. 18 przed n. e., była to usta-
wa nakładająca na wszystkich obywateli od 25 roku do 60, kobiety od
25 do 50, obowiązek zakładania rodziny. Zaostrzyła jeszcze ten nakaz
ustawa z r. 9 n. e.: lex Papia Poppaea. Tę ustawę wnieśli konsulowie:

ROZDZIAŁ 33—35

131

wymiar kary niż Wszystkie inne, podniosły się tak ostre pro-
testy, że nie mógł wprowadzić jej w życie w tej postaci, lecz
musiał wreszcie ująć część kar lub złagodzić, ponadto dać trzy-
letnią zwłokę do wejścia ustawy w życie oraz obiecać zwiększe-
nie nagród. Mimo tego podczas publicznego widowiska rycer-
stwo uparcie żądało jej zniesienia. Wówczas August, przywo-
ławszy dzieci Germanika158, część przygarnął do siebie, część
oddał w ramiona ojca i tak je pokazując publiczności, wyrazem.
twarzy i gestem rąk dawał do zrozumienia, aby nie wzdragano
się naśladować przykładu młodzieńca. Widząc, że przez przed-
wczesne zaręczyny oraz częstą zmianę małżonek wypaczono
intencję ustawy, skrócił czas możliwy do zawierania zaręczyn,
rozwody ograniczył.

35. Nadmiernie liczny senat, zbiegowisko podejrzane i bez-
ładne (a było senatorów przeszło tysiąc, między nimi ludzie
najgorszej opinii, dopiero po zabójstwie Cezara dodatkowo
wprowadzeni do senatu w drodze protekcji i korupcji, których
lud nazywał „pogrobowcami"159), przywrócił do dawnego stanu
świetności przez dwukrotną selekcję160. Pierwszej musieli do-
konać sami senatorowie, każdy wybierając jednego • kolegę^
drugą przeprowadził sam z Agryppą. Podobno w tym czasie
nosił pod szatą pancerz i przypasywał sztylet przewodnicząc
obradom; około jego krzesła stało wówczas dziesięciu najbar-
dziej krzepkich przedstawicieli stanu senatorskiego z liczby
jego przyjaciół. Kordus Kremucjusz161 pisze, że wtedy nie do-

Marcus Papius Mutiius i Quintus Poppaeus Secundus. Przewidywała
sankcje testamentarne przeciw nieżonatym oraz małżeństwom bezdziet-
nym.

las Germanik miał z Agrypiną dziewięcioro dzieci (z tych sześcioro
go przeżyło), ale troje urodziło się dopiero po śmierci Augusta.

159 Tak nazywano wyzwoleńców, którzy zostali przez swych panów
obdarzeni wolnością dopiero w testamencie, analogicznie przezwano se-
natorów, którzy dopiero po śmierci Cezara wśliznęli się do senatu.

160 W r. 18 przed n. e.

161 A u l u s Cremutius Cordus, historiograf epoki Augusta
i Tyberiusza. W swych An.naT.es przedstawił dzieje wojen domowych, da-
jąc wyraz uwielbienia dla Brutusa i Kasjusza. Senat uchwalił spalenifr
jego dzieła przez edylów. Uratowała je i przechowała córka jego, Marcja.

9»

132

BOSKI AUGUST

puszczano doń żadnego senatora inaczej, jak po jednemu, i to
po uprzedniej rewizji osobistej. Niektórych skłonił do dobro-
wolnego zrzeczenia się godności senatorskiej. W takim nawet
wypadku pozostawiał przywilej noszenia szaty zdobnej oznaką
senatorską, zasiadania podczas widowisk na orchestrze. oraz
uczestniczenia w bankietach publicznych. Chcąc senatorów wy-
branych [przez swych kolegów], a przez niego zatwierdzonych
skłonić do poważniejszego sprawowania obowiązków, zarządził,
aby każdy z nich przed obradami złożył ofiarę z kadzidła i wina
przed ołtarzem tego boga, w którego, świątyni mają się odby-
wać narady. Pragnąc natomiast ulżyć im w trudzie senatorskim,
postanowił, aby regularne obrady senatu nie odbywały się
częściej niż dwa razy na miesiąc, na kalendy i na idy, aby we
wrześniu i październiku nie musieli wszyscy urzędować, lecz
tylko komisja wyznaczona losowaniem, w ilości niezbędnej do
uprawomocnienia uchwał senatu. Dla siebie ustanowił ciało
doradcze ^ półroczną kadencją, wyznaczone losowaniem, aby
z tymi senatorami omówić poprzednio sprawy, które z kolei
mają wejść pod obrady plenarne senatu. W sprawach poważ-
niejszej natury nie zbierał opinij senatorskich zgodnie z oby-
czajem i porządkiem, lecz dowolnie, aby każdy tak natężał
umysł, jak gdyby musiał wypowiedzieć samodzielny sąd, a nie
przychylić się tylko do cudzego zdania.

36. Wydał jeszcze inne zarządzenia, między innymi: zabro-
nił ogłaszania protokołów senatu162, wysyłania urzędników na
prowincję natychmiast po złożeniu przez nich godności, nakazał
wyznaczać pewną sumę prokonsulom na zakup mułów i na-
miotów, które dotychczas przydzielało im państwo, dozór nad
skarbcem odebrał kwestorom miejskim, a zlecił byłym lub
czynnym pretorom. Zwoływanie sądów centumwiralnych163, co

Sam Kremucjusz tylko samobójstwem głodowym ustrzegł się każni

w r, 25 n. e. (zob. Tacyt, Ann. IV 34—35).

162 Odmiennie od zwyczaju wprowadzonego przez Cezara podczas

jego pierwszego konsulatu, zob. Cez. 20.

163 Sądy centumwiralne (iudicium centumyirorum), starożytne kole-
gium sądowe w sprawach cywilnych, składające się ze stu pięciu mę-
żów. Oznaką zewnętrzną tego sądu była włócznia (basta).

ROZDZIAŁ 36—38

133

dotychczas należało wedle zwyczaju do byłych kwestorów,
zlecił decemwirorn.

37. Pragnąc więcej obywateli dopuścić do udziału w rządze-
niu państwem, wymyślił nowe funkcje publiczne164: dozór nad
robotami publicznymi, nad drogami, nad wodami, nad korytem
Tybru, nad rozdziałem zboża dla ludu, prefekturę stolicy, je-
den triumwirat dla wyboru senatorów, drugi dla przeglądu od-
działów stanu rycerskiego, ilekroć by zaszła potrzeba. Wskrze-
sił po długiej .przerwie urząd cenzorski, już zarzucony. Zwięk-
sza liczbę pretorów. Zażądał także, aby w wypadku, gdy on
sam będzie sprawował konsulat, dodawano mu każdorazowo
po dwu kolegów zamiast jednego. Nie uzyskał na to zgo.dy se-
natu, gdyż go wszyscy zakrzyczeli, że dosyć już chyba cierpi
jego majestat, jeśli nie sam sprawuje urząd, lecz z kimś innym
go dzieli.

38. Nie mniej hojny okazał się w nagradzaniu męstwa bojo-
wego. Skwapliwie zatroszczył się o przyznanie przeszło trzy-
dziestu wodzom pełnych triumfów, jeszcze liczniejszych odznak
triumfalnych165. Synom senatorskim, aby tym spieszniej przy-
wykli do udziału w życiu publicznym, pozwolił natychmiast po
włożeniu togi męskiej zdobić się szerokim szlakiem i brać udział
w obradach senatu. Jeśli którykolwiek z nich rozpoczynał ka-
rierę wojskową, nadawał mu nie tylko trybunat legionu, lecz
także dowództwo oddziału kawalerii. Celem zapoznania każde-
go z nich z życiem obozowym najczęściej przydzielał do jednego

164 Ustanowił w r. 11 przed n. e. dwóch urzędników sprawujących
opiekę nad świątyniami, budynkami i miejscami publicznymi (3 cura-
tores aedium sacrarum et operum locorumque putilicorum); dwóch czu-
wających nad wodociągami (2 curatores aquarum); innym powierzył
w 20 r. przed n. e. opiekę nad drogami (.curatores viarum, dla każdej
większej drogi wyznaczył po jednym); nad korytem Tybru (5 curatores
riparum et alvei Tiberis); wyznaczył czuwającego nad bezpieczeństwem
stolicy (l praefectus urbis); wreszcie w 22 r. stworzył August urząd ży-
wnościowy (2 praefecti frumen.ti dandi), a W 18 r. przed n. e. powiększył
ilość tych urzędników do czterech.

165 Tzn. stroju triumfatora: prawo do noszenia wieńca wawrzyno-
wego podczas widowisk publicznych; prawo wzniesienia sobie posągu
triumfalnego.

134

BOSKI AUGUST

oddziału po dwu takich senatorów. Często robił przeglądy stanu
rycerskiego166 i wznowił od dawna już zarzucony obyczaj de-
filady przed cenzorem. Nie dopuścił jednak, aby podczas takiej
defilady jakiś oskarżyciel zatrzymał rycerza167, co się nieraz
przedtem zdarzało. Starszym lub wyróżniającym się jakąś nie-
domogą fizyczną pozwolił zgłaszać się pieszo, ilekroć będą we-
zwani, konia odesławszy uprzednio do szeregu. Wkrótce dozwo-
lił na zwrot konia tym, którzy będąc w wieku ponad trzydzieści
pięć lat zatrzymywać go nie chcieli.

39. Uzyskawszy od senatu dziesięciu pomocników zmusił
każdego rycerza do złożenia mu rachunku ze swego życia. Tych,
którym udowodniono występek, napiętnował albo karą, albo
niesławą. Większość upomniał naganą, i to różnego rodzaju.
Najłagodniejszą formą nagany było publiczne podanie obwi-
nionemu tabliczek168, które musiał w milczeniu i od razu na
miejscu odczytać. Nazwiska niektórych obciążył hańbiącą
uwagą za to, że pieniądze, które dla siebie pożyczyli na niższy
procent, z kolei innym pożyczali na wyższy.

40. Podczas wyborów na trybunów, jeśli nie stało kandyda-
tów ze stanu senatorskiego169, dopuszczał również rycerzy, po-
zwalając im po wygaśnięciu urzędowania pozostać wedle wła-
snego wyboru w jednym z tych dwu stanów. Gdy większość
spośród rycerstwa, utraciwszy ojcowiznę podczas wojen domo-
wych, nie ośmielała się zasiadać podczas przedstawień scenicz-
nych w jednym z czternastu rzędów w obawie przed karą prze-
widzianą przez ustawę teatralną170, ogłosił, że kara ta nie sto-
suje się do obywateli, którzy sami lub których rodzice zaliczeni
zostali niegdyś do stanu rycerskiego. Spis ludności stołecznej
przeprowadził dzielnicami. Nie chcąc nazbyt często odrywać

166 To zadanie należało przedtem do cenzorów, lecz August je prze-
jął jako praefectus morum.

lep Aby go zaciągnąć przed trybunał sądowy.

168 Tabliczki takie zawierały naganę za przewinienia, których się

dopuścili.

169 Od czasów Sulli należało być senatorem, aby móc zostać trybu-
nem ludu.

"° Lex lulia theatralis,

ROZDZIAŁ; 39—40

135

ludu od jego zajęć wskutek rozdawnictwa chleba, postanowił
tylko trzy razy do roku wydawać talony, każdorazowo na czte-
ry miesiące, lecz że lud dawnego obyczaju żałował, August zno-
wu pozwolił, aby każdy podejmował swój przydział miesięcznie.
Przywrócił dawny regulamin zebrań wyborczych, różnorodny-
mi karami poskromił nadużycia wyborcze. Mieszkańcom gmin,
do których sam należał, Fabia i Skaptia171, rozdawał z własnej
szkatuły po tysiąc sestercjów na głowę w dniu wyborów tylko
dlatego, aby nie żądały niczego od żadnego kandydata. Wielce
dbały także o to, aby zachować krew rzymską w stanie nie
skażonym przez żadną przymieszkę obcą czy niewolniczą, na-
dawał obywatelstwo rzymskie bardzo ostrożnie i ograniczył •
ilościowo wyzwalanie niewolników172. Gdy Tyberiusz wstawiał
się u niego za udzieleniem obywatelstwa rzymskiego pewnemu
swojemu klientowi Grekowi, odpisał mu: „że przyzwoli na to
w tym jedynie wypadku, jeśli Tyberiusz osobiście się stawi
i sam go przekona o słuszności swego żądania". Również od-
mówił prośbie Liwii, popierającej nadanie obywatelstwa pewne-
mu lennemu Galowi, natomiast wyraził gotowość zwolnienia
go od wszelkich obciążeń podatkowych, twierdząc, że ,,łatwiej
ścierpł uszczerbek skarbu państwowego niż spospolitowanie
zaszczytu obywatelstwa rzymskiego". Nie dość, że utrudniał
niewolnikom różnymi sposobami uzyskanie wyzwolenia, a jesz-.
cze bardziej uzyskanie całkowitej wolności prawnej173, z naj-
większą starannością wyszczególniając liczbę, położenie, różne
rodzaje tych, którzy mogą być wyzwoleni, ale ten jeszcze dodał
warunek, że ktoś kiedykolwiek przedtem więziony lub torturo-
wany nie może osiągnąć obywatelstwa w żadnej postaci. Rów-

171 Jako pochodzący z Arycji: w gminie Skaptia urodził się, do Fabia
należał z adopcji.

172 Sprawę tę regulowały dwie ustawy: lex Fufia Caninia z r. 2
przed n. e. i lex Aelia Sentia z r. 4 n. e.; ograniczały one swobodę w wy-
zwalaniu niewolników. August ukrócił też polityczne uprawnienia wy-
zwoleńców.

173 Niewolnicy, którzy otrzymali całkowitą wolność prawną, tj. liber-
tatem iustam, stawali się pełnoprawnymi obywatelami rzymskimi. Ci
natomiast, którzy otrzymali po prostu libertatem, byli przyłączani tylko
do dediticii, tj. do nieprzyjaciół, którzy poddali się w okresie wojny.

136

BOSKI AUGUST

nież dołożył gorliwych starań, aby wskrzesić dawny obyczaj
i strój. Raz na wiecu ludowym zawołał z oburzeniem na widok
tłumu pospólstwa odzianego w ciemne opończe:

Oto Rzymianie, świata panowie, naród w togi strojny.
(Werg. Eneida, I 282)

Wnet potem dał zlecenie edylom, aby odtąd nie dopuszczali
nikogo do forum i okolicznych ulic inaczej ubranego jak w togę,
bez wierzchnich płaszczy.

41. Hojność świadczył wszystkim stanom często i w różnych
okolicznościach. Oto kiedy podczas triumfu po wojnie aleksan-
dryjskiej zwiózł do Rzymu skarb królów egipskich, spowodował
,.taki nadmiar .pieniędzy na rynku, że przy jednoczesnym spad-
ku stopy procentowej bardzo poszła w górę cena ziemi. Później
też, ilekroć zbywało pieniędzy wskutek konfiskat majętności
osób skazanych wyrokiem, chętnie je pożyczał bezprocentowo
"na pewien określony czas i.ym, którzy mogli się wykazać zabez-
pieczeniem majątkowym dwukrotnym [w stosunku do sumy
pożyczanej].

Wysokość stawki pieniężnej, wymaganej dotychczas od
senatora, powiększył z ośmiuset tysięcy do miliona dwustu ty-
• sięcy sestercjów, nie dość zamożnym różnicę sam dopełnił. Czę-
sto udzielał ludowi zapomóg pieniężnych różnej wysokości: to
po czterysta, to po trzysta, niekiedy po dwieście pięćdziesiąt
sestercjów na głowę, nie pomijając nawet dzieci, chociaż wedle
dotychczasowego obyczaju otrzymywała je młodzież dopiero
powyżej lat dziesięciu. W czasach drożyzny chleba często174 wy-
dawał na głowę zboże po bardzo niskiej cenie albo zgoła darmo
oraz podwoił wartość pieniężną talonów.

42. Ze jednak władcą był dbałym o dobro narodu więcej niż
o uznanie mas, mogą świadczyć następujące fakty. Oto gdy kie-
dyś lud uskarżał się na brak i drożyznę wina, zganił go August
surowo w te słowa, że „jego zięć, Agryppa, przeprowadziwszy
liczne wodociągi, dostatecznie zatroszczył się o to, aby ludzie
nie cierpieli pragnienia". Innym razem, gdy lud przypominał

"4 Dwanaście razy według jego Index rerum a. se gestarum.

ROZDZIAŁ 41—13

137

mu zbyt natarczywie o przyrzeczonej zapomodze pieniężnej,
odpowiedział, że „chyba zasługuje na wiarę, iż słowa dotrzy-
ma". To znowu, gdy lud domagał się pieniędzy, których mu
nawet nie obiecano, zarzucił mu August w edykcie nieobyczaj-
ność i bezwstyd oraz zapowiedział stanowczo, że „nie da, choć
dać zamierzał". Dowiedziawszy się, że w związku z zapowie-
dzianą zapomogą mnóstwo niewolników wyzwolono i wpisano
na listę obywateli, ogłosił niemniej surowo i bezwzględnie, że
nie otrzymają zapomogi pieniężnej ci, którym nie obiecywał.
Reszcie obywateli dał mniej, niż zapowiedział, aby wyznaczonej
sumy nie przekroczyć. Raz znowu podczas wielkiego nieurodza-
ju175, nie mogąc znaleźć innych środków zaradczych, usunął
z Rzymu niewolników wystawionych na sprzedaż, gladiato-
rów, wszystkich cudzoziemców z wyjątkiem lekarzy i nauczy-
cieli oraz część niewolniczej służby domowej. Wtedy dopiero
wyrównał niedostatek żywności. Pisze wówczas, że „porwała
go ochota zniesienia na zawsze publicznego rozdawnictwa zboża,
ponieważ uprawa ziemi upada, a rolnik liczy na zboże darmo-
we; jednak przy tym zamiarze nie wytrwał, w przekonaniu,
że zwyczaj ten w przyszłości i tak na pewno ulegnie wskrze-
szeniu jako narzędzie w walce o uznanie ludu". Ale później
tak to miarkował, ażeby w równym stopniu uwzględniać inte-
resy rolnika, kupca i ludu miejskiego.

43. W urządzaniu igrzysk prześcignął wszystkich poprzedni-
ków zarówno pod względem ilości widowisk, jak bogactwa po-
mysłów oraz przepychu. Sam mówi176, że „urządzał igrzyska
w swoim imieniu czterokrotnie, a za innych urzędników, któ-
rzy albo byli nieobecni, albo na to za biedni, dwadzieścia trzy
razy". Niekiedy dawał uliczne przedstawienia w poszczegól-
nych dzielnicach stolicy, na wielu jednocześnie scenach, przy
udziale aktorów* mówiących wszystkimi językami. Igrzyska
urządzał nie tylko na forum i w amfiteatrze, lecz także w cyrku
i na Septach177; meraz same tylko walki z dzikimi zwierzętami;

175 W r. 6 n. e.

176 W swoim Index rerum a se gestarum.

177 Saepta Julia, rozpoczęta przez Juliusza Cezara, ukończona przez
Agryppę w r. 26 przed ń. e. Była to właściwie hala na zgromadzenia

138

BOSKI AUGUST

to znów zawody szermierzy, ustawiwszy po prostu drewniane
ławki na Polu "Marsowym; innym razem bitwę morską koło
Tybru, na sadzawce, sztucznie wykopanej178 tam, gdzie obec-
nie jest gaj Cezarów179. W takich dniach rozstawiał straże po
mieście, aby opustoszałe domostwa nie stały się pokusą dla róż-
nych złodziejaszków. W cyrku urządzał wyścigi na rydwanach,
•biegi, walki z dzikimi zwierzętami, dopuszczając do wykonania
niekiedy nawet młodzież męską z najlepszych domów. Także
bardzo często wydawał igrzyska trojańskie przy udziale star-
szych i młodszych chłopców, uważając za dawny i szlachetny
obyczaj, aby w'ten sposób ukazać tężyznę znakomitych ro-
dów. W czasie takiego widowiska, gdy Gajus Noniusz Asprenat
doznał wskutek upadku poważnych obrażeń, obdarował go Au-
gust złotym naszyjnikiem i pozwolił jemu oraz jego potomkom
używać przydomka Torkwatus1110. Wkrótce jednak zaprzestał
urządzania takich igrzysk. Oto mówca Asiniusz Polio wystąpił
w senacie z bolesną i gorzką skargą z powodu upadku wnuka
swego, Esernina, który na domiar nieszczęścia złamał goleń. Do
przedstawień scenicznych i zawodów szermierzy nieraz .powo-
ływał rycerstwo rzymskie, jednak do chwili, aż senat zabrołuł
tego uchwałą. Później niczego .już w tym stylu nie urządzał.
Raz tylko wyszperał młodzieniaszka z Isi^cji, szlachetnie urodzo-
nego, aby go pokazać na scenie, ponieważ -miał niecałe dwie^
stopy wzrostu, siedemnaście funtów wagi, natomiast .głos nie-
zmiernie doniosły. To w dzień widowisk kazał wprowadzić za-
kładników partyjskichr wtedy po raz pierwszy przysłanych do
Rzymu, na środek areny, aby ich obejrzano, oraz umieścił nad
sobą, w następnym rzędzie. A nawet nie w dni igrzysk, jeśli
przywieziono kiedykolwiek coś niezwykłego i godnego pozna-
nia, miał zwyczaj wystawiać na widok publiczny, poza zwy-

ludowe. Tutaj jednak w r. 17 przed n. e. zgromadził się senat, tu później

Kaligula urządził igrzyska gladiatorów.

178 Ta sadzawka, zwana Augusti naumachia, znajdowała się na pra-
wym brzegu Tybru.

179 Tak nazwany na cześć Gajusa i Lucjusza Cezarów, synów Agryp-

py i Julii.

""Torąuatus od torąwss, tj. naszyjnik.

HOZDZIAŁ 43—14

13&

kłym porządkiem, w jakimkolwiek miejscu, na przykład noso-
rożca na Septach, tygrysa na scenie teatru, węża długości pięć-
dziesięciu łokci przed korniej urn181. Podczas igrzysk cyrko-
wych wydanych w związku z pewnym ślubowaniem, gdy cho-
roba go zmogła, prowadził procesję świętych rydwanów, leżąc
w lektyce. Innym razem, podczas igrzysk wydanych z okazji
otwarcia teatru Marcella, zdarzyło mu się, że wskutek pęknię-
cia spojeń krzesła kurulnego182 upadł na wznak. To znowu pod-
czas igrzysk urządzanych przez jego wnuków wśród publiczno-
ści wybuchła panika z obawy przed zawaleniem się teatru.
August nie mogąc w żaden sposób tłumu opanować i uspokoić,
powstał ze swego miejsca i usiadł w tej części teatru, która wy-
dawała się najbardziej zagrożona.

44. Bezład i samowolę panujące dotychczas na widowiskach
publicznych ukrócił i ujął w karby. Powodem bezpośrednim
stała się dla niego zniewaga pewnego senatora, któremu pod-
czas najświetniejszych igrzysk w Puteolach183 nikt z licznie
zgromadzonych miejsca nie ustąpił. Przeprowadził więc przez
senat uchwałę, że odtąd zawsze i wszędzie podczas igrzysk pu-
blicznych pierwszy rząd siedzeń zastrzeżony ma być dla sena-
torów. Zabronił posłom narodów wolnych l sprzysiężonych za-
siadać w Rzymie na orchestrze, gdyż wykrył, że wysyłają
również wyzwoleńców. Wojsko oddzielił od ludu. Żonatym
plebejuszom wyznaczył oddzielne rzędy, młodzieży również od-
rębną część teatru, tuż obok niej miejsca dla wychowawców.
Zastrzegł ponadto, że nikt ubrany w ciemną opończę nie może

i" Komicjum (comitium), miejsce wyborów w północnej części Fo-
rum Romanum, przed kurią julijską.

182 Krzesło kurulne (sella curulis) było oznaką urzędów kurulnych,
tj. konsula, pretora, edyla kurulirego, dyktatora oraz tzw. magister equi-
tum. Krzesło to miało kształt prosty bez oparcia, nogi skrzyżowane, po-
czątkowo z kości słoniowej, później z marmuru lub metalu. Urzędnicy
kurulni zasiadali na tym krześle podczas wszystkich uroczystości ofi-
cjalnych, a nawet brali je na wojnę. Cezar otrzymał od senatu krzesło
kurulne całe ze złota.

183 P u t e o l e, stara kolonia grecka nadmorska koło Neapolu. Tu
miał willę Lukullus, tu Cycero swoje Puteolanum, Kaligula i Nero także
lubili tę miejscowość.

140

BOSKI AUGUST

ROZDZIAŁ 45—46

141

•e

'-•

usiąść na miejscach środkowych184. Kobietom zezwolił oglądać
zapasy gladiatorów tylko z miejsc wyższych oraz samotnie,
choć. dotychczas obyczaj dopuszczał je do tych widowisk pospo-
łu z mężczyznami. Westalkom wyznaczył w teatrze miejsca od-
dzielone od reszty widowni, na wprost wzniesienia pretorskie-
go. Od oglądania walk atletów tak. dalece wyłączył ród niewie-
ści, że podczas igrzysk, które sam urządzał jako arcykapłan,
gdy lud dopraszał się o parę pięściarzy, odłożył ten występ do
poranka dnia następnego. Jednocześnie ogłosił, ,,iż nie życzy
sobie, aby kobiety przyszły do -teatru przed godziną piątą".

45. Sam przyglądał, się igrzyskom cyrkowym najczęściej
z pokoju jadalnego185 w mieszkaniu- przyjaciół lub nawet wy-
zwoleńców, czasem ze swej' loży w cyrku, mając U boku żonę
i dzieci. Jednak opuszczał widowisko na wiele godzin, czasem
na całe dni, zawsze uprzednio orzepraszajac za to i zlecając
różnym urzędnikom, aby w jego imieniu sprawowali przewo-
dnictwo igrzysk. Ilekroć był obecny, przypatrywał się chętnie
widowisku, niczym innym się nie zajmując. Może chciał uniknąć
zarzutów, jakie, pamiętał, publiczność cyrkowa zrobiła jego
ojcu, Cezarowi, z tego powodu, że w cyrku podczas igrzysk
czytał listy i podania albo odpisywał na nie. Może istotnie lubił
igrzyska i z przyjemnością patrzył na nie, czego zresztą nie
ukrywał nigdy, nawet często otwarcie wyznawał. Na zabawy
i igrzyska urządzane przez innych, często i szczodrze ze swej
prywatnej szkatuły opłacał wspaniałe wieńce i nagrody i nie
było wypadku, żeby uczestnicząc w igrzyskach urządzanych
na modłę grecką nie uczcił każdego zawodnika wedle zasługi.
Najchętniej oglądał pięściarzy, i to latyńskich, przy tym nie
tylko zwykłych zawodowców, których nawet z greckimi zwykł
porównywać, lecz także bójki bezładnych kup miejskich, tłu-
kących się po zaułkach ulicznych, jak popadło i bez fachowej

184 Cala widownia, cawa, była podzielona na trzy części: ima, naj-
niższa — to orchestra z rzędami senatorskimi i 14 rzędami dla stanu
rycerskiego; media — środkowa; summa — najwyższa, przeznaczona
dla ludu.

185 Sala jadalna znajdowała się na wyższym piętrze, więc lepiej z niej
było widać przebieg występów.

umiejętności. Wreszcie opieką awą zaszczycił wszystkich tych,
który wnieśli jakikolwiek wkład do igrzysk publicznych, a więc:

atletom zachował, a nawet rozszerzył dawne ich przywileje,
gladiatorom .zabronił występować na arenie, jeśli nie otrzymają
uprzednio obietnicy ułaskawienia, urzędnikom odebrał możność
.karania aktorów w każdym czasie i miejscu, .przysługującą im
na podstawie dawnego prawa, ograniczył je do czasu igrzysk
i do występów scenicznych. Z drugiej jednak strony zawsze
wymagał najsurowszej karności od zawodników, zarówno pod-
czas ćwiczeń szkolnych, jak występów na arenie. Swawolę
aktorów poskromił. Na przykład Stefaniona, aktora występują-
cego. w komediach narodowych rzymskich186, wysmagać kazał
rózgami po kolei w trzech teatrach187, wreszcie zesłał na wy-
gnanie za to, że wedle doniesień używał Stefanion do usługi
' przy stole .niewiasty przebranej po męsku, z k*rótko dokoła
obciętymi włosami, jak pacholę. Hylasa, aktora pantomimy188,
na zażalenie pretora kazał wysiec biczami w atrium jego domu
wobec wszystkich domowników; Pyladesa wygnał z Rzymu
i z Italii za to, że widza, który go wygwizdał, wytknął palcem,
zwracając nań w ten sposób uwagę całej publiczności.

46. W ten sposób urządził stolicę i jej wewnętrzną gospo-
darkę. Ludność Italii pomnożył dwudziestoma ośmioma osada-
mi, które sam założył i na miejsce oznaczone wywiódł. Z kolei

186 Narodowa .'komedia .rzymska, tzw. togata, miała tematykę rzym-
ską w przeciwstawieniu do paliaty, stanowiącej naśladownictwo grec-
kie. Najwybitniejszym przedstawicielem togaty był Lucjusz Afraniusz.

187 W teatrze Pompejusza, Marcellusa, Korneliusza Balba.
"s Pantomima (pantomimus) odpowiada współczesnej koncepcji ba-
letowej. Za Augusta (około 23 r. przed n. e.) doszła do niezwykłego roz-
kwitu. Najwybitniejszymi aktorami byli: Pylades z Cylicji w zakresie
tematyki tragediowej i Bathyllos z Aleksandrii — komediowej. Panto-
mima zastąpiła tragedię. Oprócz wyżej wymienionych wspaniałych ak-
torów słyszymy jeszcze o Hylasie za Augusta, o Publiuszu Mnesterze
za Kaliguli, o Parysie za Nerona, zresztą sam Nero występował także
jako aktor pantomimy, dalej o Latynie za Domicjana. Poeta nawet wy-
sokiej klasy, jaK Marcus Annaeus Lucanus, współczesny Neronowi, bra-
tanek filozofa Seneki Młodszego, komponował teksty dla pantomim,
słyszymy o jego czternastu takich, jak nazywano te libretta, saZtźcae
fabulae.

142

BOSKI AUGUST

wyposażył je w budowle i dochody publiczne z różnych stron.
Pod względem uprawnień i znaczenia w pewnym stopniu i za-
kresie zrównał z Rzymem. Oto wymyślił taki rodzaj gło-
sowania wyborczego, przy którym dekurionowie189 z owych
osad uzyskali prawo złożenia głosów na urzędników stołecz-
nych każdy w swojej osadzie, a w dniu wyborów swoje głosy,.
pieczęcią zamknięte, wysyłać mieli do Rzymu. Nie chcąc do-
puścić, żeby ludność zacnego stanu gdziekolwiek uległa uszczu-
pleniu albo żeby gmin poniechał licznego potomstwa, udzielał
stopnia rycerskiego wszystkim, którzy on zabiegali, jeśli tylko
miasto kandydata udzieliło oficjalnie swego poparcia. W cza-
sie swych objazdów po terenach italskich, jeśli który z plebeju-
szów mógł udowodnić, że posiada synów czy córki, obdarowy-
wał go sumą po tysiąc sestercjów na dziecko.

47. Ważniejsze prowincje190 oraz takie, którymi trudno i nie-
bezpiecznie było zarządzać za pośrednictwem urzędników na
rok obieranych, sam objął w zarząd, inne zlecił prokonsulom
wybieranym przez losowanie191; jednak czasem przydział nie-
których zmieniał i zarówno większość jednych, jak drugich sam
często odwiedzał. Pewne miasta, z Rzymem sprzymierzone,
lecz wskutek swawoli chylące się ku upadkowi, pozbawił wol-
ności, inne, uginające się pod brzmieniem długów, wsparł; inne
jeszcze, zburzone trzęsieniem ziemi, na nowo odbudował, te
wreszcie, które powoływały się na swoje zasługi względem
narodu rzymskiego, obdarzył prawem latyńskim192 lub obywa-

189 Decurio, stojący na czele dziesiątki, tj. dekurii. W ten sposób na-
zywano także senatorów miast prowincjonalnych i osad.

no Ważniejsze, tzn. wymagające osłony wojskowej, graniczne.

191 Prowincje cesarskie miały namiestników wyznaczonych przez
Augusta, i to aż do odwołania. Namiestnikami byli tylko senatorowie;

wyjątek pod tym względem stanowił Egipt.

192 Praw latyńskie [ius Latii) było to coś pośredniego między po-
zycją prawną cudzoziemca {peregrinus) a pełnoprawnego obywatela (ci-
•uttas), przede wszystkim dawało ono prawo handlu (ius commercii).
W 90 r. przed n. e. na podstawie ustawy julijskiej miasta łacińskie otrzy-
mały pełne obywatelstwo. Ius Latii jako termin prawny pozostało jed-
nak i było stosowane w stosunku do pozaitalskich sprzymierzeńców. Do-
piero Justynian zniósł całkowicie ten pośredni stopień obywatelstwa.

ROZDZIAŁ 47-49

143

telstwem. Nie ma, myślę, prowincji, której by nie odwiedził,
wyjąwszy tylko Sardynię i Afrykę. Wybierał się tam z Sycylia
po rozbiciu Sekstusa Pompejusza, ale ustawiczne i niezmierne
burze przeszkodziły temu zamiarowi, potem już ani sposobno-
ści, ani potrzeby nie stało.

48. Królestwa, które zajął prawem zdobywcy, z nielicznymi
tylko wyjątkami albo oddał tym samym władcom, którym
uprzednio odebrał, albo przydzielił cudzoziemcom. Królów
z Rzymem sprzymierzonych łączył między sobą węzłami po-
krewieństwa, chętnie widział wszelkie zażyłości sąsiedzkie, za-
chęcał do zawierania związków przyjaźni i gorliwie je popierał.
O wszystkich królów troszczył się nie inaczej jak o części skła-
dowe jednego organizmu państwowego. Nawet zwykł dodawać
opiekunów pacholętom królewskim lub obłąkanym władcom,
aż dorośli albo do rozumu wrócili. Bardzo wielu synów kró-
lewskich wychowywał i kształcił razem ze swymi dziećmi193.

49. Co dotyczy sił wojskowych, to legiony i oddziały posił-
kowe porozdzielał między prowincje. Jedną flotę umieścił
w Mizenum, drugą w Rawennie, dla ochrony mórz: Adriatyc-
kiego i Tyrreńskiego. Resztę sił zbrojnych przydzielił częściowo
do ochrony stolicy, częściowo do ochrony swej osoby, zwol-
niwszy oddział Kalagurytanów194, których przy sobie trzymał
jako straż przyboczną aż do pokonania Antoniusza, oddaliwszy
także oddział Germanów, których miał przy sobie w gwardii
aż do klęski Warusa. Nigdy jednak nie pozwalał pozostawać
w stolicy większej liczbie kohort ponad trzy, i to bez prawa
obozowania, resztę kohort zwykle rozsyłał na leża zimowe czy
letnie do sąsiednich miasteczek. Wszystkim wojskom całego
państwa narzucił ścisły schemat przebiegu służby wojskowej
i nagród, określając wedle szarży każdego czas jego służby oraz
dodatki należne przy odprawie, aby nie dać sposobności do
wichrzenia przeciw państwu czy to na skutek zbyt wczesnego
zwolnienia ze służby, czy na skutek niedostatku po zwolnieniu.
Chcąc zawsze i bez trudności wystarczyć na utrzymanie i wy-

lł3 Jak np. Agryppę, wnuka Heroda.
1M Hiszpańska gwardia przyboczna.

144

BOSKI AUGUST

nagradzanie armii, ustanowił skarb wojskowy195, oparty na no-
wych podatkach. Celem szybszego i łatwiejszego otrzymywa-
nia wszelkich wiadomości o tym, co się dzieje w każdej pro-
wincji, kazał porozstawiać po traktach wojskowych, w niewiel-
kich odstępach, najpierw młodzieńców, potem zaprzęgi. Ten
drugi sposób wydał mu się jeszcze wygodniejszy, gdyż tego
samego kuriera, który z miejsca wysłania wiózł listy [zmienia-
jąc tylko zaprzęg], można było także zapytać o to czy owo, we-
dle potrzeby.

50. Do pieczętowania listów żelaznych, korespondencji urzę-
dowej i prywatnej używał początkowo znaku sfinksa, potem
wizerunku Aleksandra Wielkiego, wreszcie swego własnego,
wyrzeżbionego196 ręką Dioskurida, której to pieczęci używali
stale następni także cesarze. Do wszystkich listów załączał do-
kładną godzinę nadania i wysłania pisma, nie tylko dzienną.
ale nawet nocną.

51. Wiele jest, i to niezwykłych dowodów łaskawości197
i skromności Augusta. Nie będę wyliczał, ile razy i kogo spo-
śród swych przeciwników politycznych ułaskawił i obdarzył
nietykalnością osobistą, pozwolił zajmować w dalszym ciągu
znaczne stanowisko w państwie. Wspomnę tylko o Juniuszu
Nowacie i Kasjuszu z Padwy, dwu plebejuszach. Ograniczy]
się do ukarania jednego grzywną, drugiego łagodnym wygna-
niem, chociaż pierwszy rozpowszechniał wśród ludu domnie-
many list młodego Agryppy198, pełen najdotkliwszych dla ce-
sarza oskarżeń, a drugi w czasie uczty głośno się odezwał, że
nie brak mu ani chęci, ani odwagi do zgładzenia cesarza.

185 W r. 6 n. e. August wniósł na początek dużą sumę ze swej pry-
watnej szkatuły i ustanowił podatek pośredni 5°/i) od zapisów testamen-
tarnych, które przypadały z woli testatora osobom obcym, nie pozosta-
jącym z nim w związku krwi.

196 Sztuka wykonania gemmy, tj. małej płaskorzeźby w szlachetnym
lub półszlachetnym kamieniu, pochodziła ze Wschodu.

197 Ten rozdział poświęca Swetoniusz wyliczeniu przykładów łaska-
wości Augusta, od rozdziału następnego do 56 wylicza przykłady jego
skromności obywatelskiej.

iść Agryppy Postuma, wnuka Augusta, nieudanego syna Julii
i Agryppy.

7. Liwia

8. August

ROZDZIAŁ 50—53

145

Podczas rozpatrywania w sądzie sprawy niejakiego Emiliu-
sza Eliana z Kordowy, gdy wśród innych zarzutów bodaj naj-
bardziej obciążała go ta okoliczność, że zwykł źle się wyrażać
o cesarzu, August zwrócił się do oskarżyciela i udając oburze-
nie powiedział: ,,Chciałbym, abyś mi tego dowiódł. Pokażę Elia-
nowi, że i ja posiadam język; jeszcze więcej potrafię o nim po-
wiedzieć [niż on o mniej". Ale żadnych badań ze swej strony
ani natychmiast, ani później nie podjął. Gdy Tyberiusz gwałto-
wniej zaczął użalać się na to w liście, odpisał mu tak: „Nie
folguj, mój Tyberiuszu, w tej sprawie swej naturze młodzień-
czej i nie oburzaj się zbytnio, jeśli znajdzie się ktoś, kto źle
o mnie mówi. Mnie wystarcza najzupełniej to, że nikt nie może
mi nic złego zrobić".

52. Chociaż wiedział, że wedle zwyczaju nawet prokonsu-
lom uchwalano wystawianie świątyń, w żadnej jednak prowin-
cji nie przyjął tego zaszczytu sam, zawsze łącząc swe imię
z imieniem Romy. W samym Rzymie odmawiał wręcz uparcie
przyjęcia tego zaszczytu. Srebrne posągi, niegdyś ku jego czci
wystawiane, kazał wszystkie stopić i z tak uzyskanych pieniędzy
ufundował złote trójnogi dla Apollina Palatyńskiego. Gdy lud
usilnie proponował mu dyktaturę199, August zrzucił z ramion
togę i z odkrytą piersią, na kolanach, wypraszał się od niej.

53. Tytułu „pan" zawsze ze wstrętem unikał, uważając go
za złorzeczenie i Obelgę. Kiedy pewnego razu przyglądał się
widowisku i ze sceny padły słowa jakiegoś mimu:

O Panie sprawiedliwy i dobry!

wszyscy zaś głośno wyrazili radość, jakoby potwierdzając, że
te słowa do niego się odnoszą, natychmiast ręką i wyrazem
twarzy powstrzymał nieprzystojne pochlebstwa, następnego -
dnia zganił najsurowiej w publicznym obwieszczeniu. Odtąd
nawet dzieciom ani wnukom nie pozwolił nazywać się „panem",
zarówno w poważnej rozmowie, jak żartem; zabronił im mię-
dzy sobą używać tej tytulatury grzecznościowej. Nigdy nie

198 Dyktatura została zniesiona na wieczne czasy przez uchwałę se-
natu de dictatura in perpstuum tollenda w r. 44 przed n. e. po śmierci
Cezara.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 16

148

BOSKI AUQUST

piero za jednomyślną zgodą senatu usiadł na ławach obron;

i pozostał tam przez kilka godzin w zupełnym milczeniu, na-
wet nie wyraził zwykłej w takich razach pochwały oskarżonego
wobec sądu. Występował również w obronie swych klientów,
jak na przykład pewnego Skutariusza, swego niegdyś weterana,
ściganego prawem za dopuszczanie się krzywd. Raz tylkc
w ogóle wyrwał z rąk sprawiedliwości jednego podsądnego
i to publicznie wobec sędziów uprosiwszy oskarżycieli. Tyn
podsądnym był Kastrycjusz, dzięki któremu dowiedział si<
August o spisku Mureny.

57. Łatwo ocenić, jak wielką zjednał sobie miłość takimi|
zasługami. Pomijam uchwały senatu, ponieważ można przy-
puszczać, że nakazała je konieczność lub trwożny szacunek. Oto
jednak rycerstwo rzymskie z własnego popędu i jednomyślnie
obchodziło zawsze jego urodziny dwudniowym świętem.
Wszystkie stany corocznie wrzucały do Jeziora Kurcjusza204
drobne monety, wypełniając ślub złożony na intencję jego
zdrowia i pomyślności, również w dniu pierwszym stycznia na
Kapitelu składały dary noworoczne, nawet gdy był nieobecny.
Z tych sum zakupywał bardzo kosztowne posągi bogów i ofia-
rowywał poszczególnym dzielnicom miasta, jak na przykład po-
sąg Apollina Sandalników205, Jowisza Trageda i inne. Na od-
budowę pałacu palatyńskiego, który uległ pożarowi, weterani,
dekurie, gminy, pojedynczy ludzie wszelkiego innego rodzaju
chętnie i wedle możności znosili pieniądze. Lecz August z tych
stosów pieniędzy przyjął tylko po denarze od. każdej ofiarowa-
nej mu sumy. Gdy wracał z prowincji, witano go nie tylko życz-
liwymi okrzykami, lecz nawet śpiewkami z muzyką. Przestrze-
gano też, aby w dniu jego przyjazdu do Rzymu nie wymierzano
nikomu kary śmierci.

204 Jezioro Kwcjusza (lacus Curtius) na środku Forum Romanum.
Tu miał się rzucić Marcus Curtius w r. 362 przed n. e. do szczeliny po-
wstałej podczas trzęsienia ziemi, w pełnej zbroi, aby przebłagać gniew
bogów. Za czasów Augusta wrzucano tam złote ex voto na pomyślność
Augusta. Przy tym jeziorku został później zamordowany Galba.
. ""Apollo Sandalników, tak nazwany od ulicy Sandalników,
w IV dzielnicy Rzymu, Suburze, gdzie został ustawiony.

ROZDZIAŁ 57—59 -l A Q

58. Przydomek ojca ojczyzny206 wszyscy ofiarowali mu
MV serdecznym porywie i za jednomyślną zgodą. Najpierw lud
wysławszy poselstwo do Ancjum207, następnie, ponieważ nie
chciał przyjąć — publiczność licznie zgromadzona i w wieńcach
z wawrzynu we włosach, gdy wchodził w Rzymie na igrzyska.
Wnet później senat w kurii, ale nie w drodze jakiejś uchwały
lub przez aklamację, lecz za pośrednictwem Waleriusza Messa-
li208. Ten z upoważnienia wszystkich rzekł: „Oby to przyniosło
dobro i pomyślność tobie i twemu domowi, Cezarze Auguście?
Sądzimy bowiem, że w ten sposób wyprosimy wieczystą szczę-
śliwość dla państwa i radość dla niego: senat zgodnie z ludem
rzymskim pozdrawia cię jako ojca ojczyzny". Jemu odpowie-
dział August ze łzami w oczach w te słowa (przytaczam do-
słownie przemówienie zarówno Augusta, jak Messali): ,,Spełni-
łem swoje śluby, senatorowie, o cóż innego mogę jeszcze prosić
bogów nieśmiertelnych, jak nie o to, aby tę waszą zgodę udało
mi się utrzymać aż do kresu mego życia".

59. Lekarzowi Antoniuszowi Muzie, dzięki którego zabiegom
ozdrowiał z niebezpiecznej choroby, wystawiono posąg z ofiar
publiczności obok posągu Eskulapa. Niektórzy spośród ojców
rodzin zastrzegli sobie w testamencie, żeby ich spadkobiercy
poprowadzili na Kapitol zwierzęta ofiarne, niosąc przed orsza-
kiem napis podający przyczynę ofiary, oraz aby w ich imieniu
wypełnili ślub, jaki oni ongiś za życia zrobili na wypadek, gdy-
by August ich przeżył. Niektóre miasta Italii zaczynały liczyć
rok od dnia, w którym po raz pierwszy August je odwiedził.
Mnogie prowincje nie tylko wystawiały mu świątynie i ołtarze,

żeś w r. 2 przed n. e.

207 Ancjum, bardzo stare miasto w Lacjum, na daleko w morze
Wysuniętym przylądku, miejsce wypoczynkowe rzymskiej magnaterii.
Tu znajdowała się sławna świątynia Eskulapa, Neptuna i Fortuny, tu
Później wspaniały pałac Nerona, który urodził się w Ancjum.

208 Marcus Valerius Messala Coryinus, znakomity
toówca, erudyta, walczył pod Filippi w obozie Brutusa i Kasjusza. Prze-
^edł na stronę Oktawiana, konsul z r. 31, zwycięzca Salassów, Akwita-
Oow, prefekt miasta Rzymu. Opisał po grecku wojny domowe. Trochę
Poeta, a przede wszystkim opiekun poetów, np. Tybulla.

150

BOSKI AUGUST

lecz także urządzały na jego cześć igrzyska co pięć lat, prav
w każdym mieście.

60. Królowie zaprzyjaźnieni i sprzymierzeni, każdy w sw^
królestwie, zakładali miasta ,,Cezaree", a wszyscy razem po
stanowili wykończyć wspólnym kosztem dawno już zaczęt
świątynię Jowisza Olimpijskiego w Atenach i poświęcić ją Ge|
niuszowi Augusta209. Często, porzuciwszy swe siedziby królew|
skie, bądź w Rzymie, bądź w czasie podróży Augusta po pro
wincjach świadczyli przy nim codzienne posługi, ubrani w id,
gi, bez odznak królewskich, jak zwykli klienci, j

61. Ponieważ już opisałem, jak sprawował August do
wództwa wojskowe, jak urzędy, jak kierował państwem n(
całym obszarze ziem, w czasie wojny i pokoju, przedstawi
teraz jego życie osobiste i rodzinne, jakie były jego zwyczaj(
jakich doświadczał kolei losów w życiu rodzinnym i wśroi
swych najbliższych, od młodości aż do ostatniego dnia życig
Matkę210 stracił, gdy po raz pierwszy sprawował konsulat, sio
strę Oktawie211, gdy mu szedł pięćdziesiąty czwarty rok życie
Jednej i drugiej za życia świadczył szczególne dowody swegd
przywiązania, tak samo po ich zgonie nie zaniedbał przyznaj
im najwyższych oznak czci.

62. Jako młodzieniec jeszcze zaręczony był z córką P. Serwi
liusza Izauryckiego. Lecz po pierwszych niesnaskach pojednanj
znowu z Antoniuszem pojął za żonę bardzo młodziutką pastel
bicę jego, Klaudię, córkę Fulwii i P. Klodiusza, ponieważ wo|
ska ich obydwu domagały się związku swych wodzów prze
jakieś pokrewieństwo. Wkrótce wskutek niesnasek powstałyci
między nim a teściową Fulwią odesłał Klaudię z powrotem dj
domu rodziców, jeszcze jako nieskalaną dziewicę. Niebawej
pojął za żonę Skrybonię, która już przedtem miała dwu mężól

208 Pojęcie genius (pozostające w związku z wyrazem gigno
dzić) spotykane jest w najstarszej literaturze rzymskiej i należy
podstawowych wierzeń religii Rzymu. Oznacza ducha opiekuńczego ka
dej jednostki, którego symbolem jest wąż, świętem — dzień urodzin.

"r Atię w r. 43 przed n. e.

211 Oktawie Młodszą, żonę najpierw Marcella, potem Antoniusz
w r. 10 przed n. e.

ROZDZIAŁ 60—<4

151

byłych konsulów212, a w związku małżeńskim z jednym z nich
została matką213. Z nią też się rozwiódł, ,,zrażony", jak sam
pisze, „przewrotnością jej obyczajów". Natychmiast potem oże-
nił się Liwią Druzyllą, którą zabrał mężowi, Tyberiuszowi Ne-
ronowi214, i to w stanie brzemiennym215. Ją jedną kochał aż .do
końca życia, świadcząc szacunek i cześć bez przerwy i wiernie.

63. Ze Skrybonią miał córkę .Julię, z Liwią w ogóle dzieci
nie miał, choć bardzo gorąco pragnął. Raz tylko w ciągu tego
małżeństwa Liwią zaszła w ciążę, lecz dziecko urodziło się
przedwcześnie. Julię wydał najpierw za Marcella,. syna swe]
siostry, Oktawii, zaledwie młodzieniaszka. Następnie, gdy ten
'umarł, wydał ją za M. Agryppę,. uprosiwszy siostrę, aby mu
odstąpiła swego zięcia, mianowicie Agryppa miał wówczas za
żonę Marcellę, jedną z dwu córek Oktawii, tegoż imienia, i miał
z nią dzieci. Gdy umarł także i on, długo się rozglądał August
za mężem dla córki wśród wielu party j, nawet w stanie rycer-
skim. Wreszcie wybrał pasierba, Tyberiusza, i zmusił go do
porzucenia żony216, z którą już miał on jedno dziecko. M. Anto-
niusz pisze, że najpierw August obiecał Julię jego synowi, 1,eż
Antoniuszowi, potem Kotisonowi, królowi Getów217, i że
w owym czasie on także [Antoniusz] prosił nawzajem dla siebie
o córkę tego króla na małżonkę.

64. Z małżeństwa Julii i Agryppy miał trzech wnuków:

212 C n a e u s Cornelius Lentulus Marcellinus, kon-
sul z r. 56 prąed n. e., i Publius Cornelius Scipio N asie a,
konsul z r. 38 przed n. e.

211 Ze Scypionem miała córkę Kornelię, wydaną potem za mąż za
Paulusa Emiliuśza Lepida, konsula z r. 34, cenzora z r. 22 przed n. e.

214 T i b e r i u s Ciaudius Nero służył pod dowództwem Cezara'
w wojnie tzw. aleksandryjskiej; w wojnie peruzyńskie j-stanął po stronie
Antoniusza; po zakończeniu tej wojny przerzucił się na stronę młodszego
Pompejusza. Po powrocie do Rzymu oddał żonę Oktawianowi. Upiarł
wkrótce potem.

215 W trzy miesiące po wyjściu Liwii za Augusta urodził się Druzus,
młodszy syn Tyberiusza Klaudiusza Nerona, w r. 38 przed n. e.

216 Była to Agryppina, córka Marka Agryppy, wnuczka Cecyliusza
Attyka, przyjaciela Cycerona i znanego księgarza. Urodziła mu syna
Druzusa, a nawet już powtórnie była brzemienna.

217 G e t a e, plemiona trackie na terenie dzisiejszej Bułgarii.

152

BOSKI AUGUST

ROZDZIAŁ. 64—65

153

Gajusa, Lucjifsza i Agryppę, oraz dwie wnuczki: Julię i Agryp-
pinę. Julię wydał za syna cenzora, L. Pawła, Agryppinę za Ger-
manika218, wnuka swej siostry. Gajusa i Lucjusza usynowił
aktem formalnego kupna219 przez asa i wagę w domu ich ojca,
Agryppy. Zaczął ich zaprawiać od wczesnej młodości do rzą-
dzenia państwem, a gdy już zostali wybrani konsulami220, wy-
słał na przegląd prowincji i wojsk. Córkę i wnuczki surowo
wychowywał.

Przyzwyczajał je do przędzenia, zabraniał mówić i czytać
cośkolwiek po kryjomu oraz czego by nie można zapisać w jego
domowym dzienniku. Niemniej surowo zabronił im widywać
się z kimkolwiek poza domownikami. Napisał kiedyś do L. Wi-
nicjusza, zacnego i znakomitego młodzieńca, że ,,pozwolił sobie
za wiele, przychodząc z pozdrowieniem do jego córki w Bajach".
Wnuków sam najczęściej uczył czytania, stenografowania i in-
nych początków nauk, a szczególnie zaprawiał ich do naślado-
wania jego pisma. U stołu pozwalał im siadać tylko u nóg swego
łoża, w podróży albo iść przed jego pojazdem, albo towarzyszyć
mu konno po obu stronach.

65. Lecz tak radosnego z powodu licznego potomstwa oraz
ufnego w skutki swego wychowania domowego opuściło powo-
dzenie. Obydwie Julie221, córkę'i wnuczkę, zniesławione wszel-
kiego rodzaju rozpustą, musiał zesłać na wygnanie. Gajusa

318 G e r m a n i c u s, Caesar, syn Druzusa i Antonii Młodszej, córki
triumwira Antoniusza i Oktawii Młodszej, siostry Oktawiana; bratanek

Tyberiusza.

2:9 Ponieważ Gajus i Lucjusz byli jeszcze pod władzą ojca z racji
swego wieku, gdyż August adoptował ich w r. 17 przed n. e., więc mu-
siał uciec się do mancipatio, aktu symbolicznego kupna, które odbyło się,
za zgodą ojca, w jego własnym domu. , j

220 Uchwałą senatu i ludu otrzymali GaihsYi Lucjusz prawo do kon-
sulatu, bez poprzednich stopni, gdy dojdą do lat dwudziestu. A także
rycerstwo rzymskie obwołało ich principes iuyentutis, naczelnikami mło-
dzieży.

221 Julię, rodzoną córkę, zesłał August w r. 2 przed n. e. na wyspę
Pandatarię w Zatoce Kampańskiej. Julię wnuczkę, wydaną za Lucjusza
Emiliusza Paulusa, musiał August zesłać w r. 8 n. e. na wysepkę Trime-
rus na Morzu Jońskim, niedaleko Planazji, dokąd zesłał Agryppę.

i Lucjusza stracił, obydwu w czasie osiemnastu miesięcy222:

Gajusa w Lycji, Lucjusza w Marsylii. Usynowił więc trzeciego
wnuka, Agryppę, oraz jednocześnie pasierba, Tyberiusza, na
forum, na mocy uchwały zgromadzenia kurialnego. Spośród
nich w krótkim czasie złożył z tej godności Agryppę z powodu
tępego i dzikiego umysłu223 oraz umieścił go w odosobnieniu
w Surrentum224. O wiele cierpliwiej znosił zgony swoich naj-
bliższych niż ich hańbiące czyny. Oto na przykład nie tyle go
złamał zgon Gajusa i Lucjusza [ile hańba Julii]. O córce zawia-
domił senat nie osobiście, lecz za pomocą pisma odczytanego
głośno przez kwestora oraz przez długi czas ze wstydu unikał
towarzystwa ludzi. Nawet zamyślał Julię zabić. W każdym
razie, gdy prawie w tym samym czasie jedna z jej wspólniczek,
wyzwolenica Febe, zakończyła życie wieszając się, rzekł, że
,,wolałby być ojcem Feby". Zesłanej Julii odebrał prawo uży-
wania wina oraz możność wszelkiego nieco wykwintniejszego
trybu życia. Wzbionił odwiedzania jej wolnemu czy niewolni-
kowi bez porozumienia się z nim. Trzeba go było zawiadamiać,
w jakim ten ktoś jest wieku, jakiego wzrostu, jakiej cery, na-
wet jakie ma szczególne znaki na ciele i blizny. Wreszcie po
pięciu latach przeniósł ją z wyspy na kontynent i umieścił
w nieco lżejszych warunkach225. Bo żeby ją w ogóle odwołać,
do tego się nie dał skłonić żadnymi prośbami. Gdy lud rzymski
upraszał go ciągle, a nawet wręcz uparcie nalegał, August na
publicznym zebraniu wyraził złorzeczenie: oby mieli takie cór-
ki i takie żony. Gdy wnuczka Julia już na wygnaniu urodziła
dziecko, zabronił uznania go i wyżywienia. Agryppę, nie mniej
nieznośnego niż dotychczas, z dnia na dzień coraz bardziej obłą-
kanego, przewiózł na wyspę i otoczył jeszcze strażą wojskową.
A nawet zastrzegł przez uchwałę senatu, żeby w tym samym

222 w sierpniu 2 r. n. e. młodszy wnuk, Lucjusz, niespodziewanie
umarł w Marsylii. Gajus, starszy wnuk, wysłany na Wschód w r. l przed
n. e., umarł w lutym 4 r. n. e. w następstwie zadawnionej rany wo-
jennej.

223 w czerwcu r. 4 n. e.

224 W r. 7 n. e.

225 Z wyspy Pandatarii przeniósł na ląd stały do Regium.,

1,54

BOSKI AUGUST

miejscu był trzymany do końca życia. Na wszelką wzmiankę
o nim i o Juliach zwykle tak wołał po grecku, jęcząc:

Obyś się nie rodził,

obyś nigdy w śluby małżeńskie nie wchodził.
(Horn. II. III 40; w. 41 i n. przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

oraz stale nazywał ich swymi trzema wrzodami i trzema rakami.

66. Nieskory był do zawierania przyjaźni, lecz raz zawartej
najwierniej dochowywał, nie tylko godnie nagradzając cnoty
i zasługi każdego z przyjaciół, lecz również znosząc cierpliwie
wady i błędy, byle niezbyt jaskrawe. Wśród całej liczby jego
przyjaciół niełatwo będzie znaleźć takich, którym by się źle
wiodło przy jego boku. Wyjątek stanowią Salwidienus Rufus226
i Korneliusz Gallus227. Pierwszego wyniósł aż do konsulatu,
drugiego do prefektury Egiptu, obydwu z najniższych szczebli
społecznych. Jednak Salwidienus dopuścił się zdrady stanu i za
to oddał go August pod sąd senatu. Gallusowi z powodu jego
niewdzięczności i złośliwego języka zabronił wstępu do swego
domu i swych prowincyj. Ale Gallus pod wpływem zeznań
oskarżycieli i uchwał senatu popełnił samobójstwo. August
wprawdzie pochwalił przywiązanie tych, którzy z tak wielkim
oburzeniem występowali w jego [Augusta] obronie, jednak nie
mógł się powstrzymać od łez, nawet uskarżał się na swój los,
że ,,jemu jednemu nie wolno gniewać się na przyjaciół, jak
długo zechce". Reszta jego przyjaciół wśród bogactw i potęgi
dożyła szczęśliwie kresu swych lat, każdy zajmując naczelne
miejsce w swoim stanie, chociaż nawet zdarzyło się im urazić

""Ouintus Salviflienus Salvius Rufus, przyjaciel
Oktawiana, brał udział w wojnie domowej po jego stronie. Jako legat
odparł Sekstusa Pompejusza od brzegów Italii; wziął zaszczytny udział
w bitwie pod Peruzją. Oktawian wówczas desygnował go na konsula, ale
wnet wskutek jego knowań z Antoniuszem postawił go przed sąd senatu
i kazał stracić w r. 40 przed n. e.

^Caius albo Cnaeus Cornelius Gallus, niskiego po-
chodzenia, lecz przez Augusta dopuszczony do stanu rycerskiego; August
mianował go pierwszym namiestnikiem prowincji Egipt w r. 30 przed
n. e. Uwikłany w sieć intryg w r. 26 przed n. e. popełnił samobójstwo.
Dobry mówca i wybitny poeta elegijny.

ROZDZIAŁ 66

155

Augusta. Oto skarżył się czasem, że wielu innych pominę, na
porywczość M. Agryppy228 i na brak dyskrecji Mecenasa229.
Pierwszy na skutek błahego podejrzenia, że August ochłod!
w stosunku do niego i ponieważ jakoby wolał odeń Marcella,
rzucił wszystko i pojechał do Mytylen. Mecenas zdradził swej
żonie Terencji230 tajną wiadomość o wykryciu spisku Mureny.
Ze swej strony wymagał August' od przyjaciół wzajemnej
życzliwości zarówno od żywych, jak umarłych. Mianowicie
jakkolwiek nie był chciwy na cudzą spuściznę, czego dowodem,
że nigdy nie przyjmował niczego z testamentu osób nieznajo-
mych, natomiast bardzo skrupulatnie ważył ostatnią wolę przy-

828 Marcu s Vipsanius Agrippa pochodził z niskiego rodu,
ur. się w r. 63 przed n. e. Z rówieśnikiem swym, Oktawianem, żył w^wiel—
kiej przyjaźni i razem studiowali w Apolonii. W czasie "wojny domowej
po śn/Jerci Juliusza Cezara Agryppa stał wiernis u boku Oktawiana.
Konsul w r. 37. Zwyciężył Sekstusa Pompejusza pod Naulochem w r. 36.
Walczył z kolei przeciw Dalmatyńcom i Illirom u boku Augusta. Ozda-
biał Rzym oraz nawadniał wodociągami. Jemu zawdzięczał August zwy-'
rięstwo pod Akcjum. W r. 28 przed n. e. powtórnie sprawuje konsulat.
Ożenił go August ze swoją siostrzenicą Marcella. W r. 24 został konsu-
lem po raz trzeci. Z kolei uśmierzył Kantabrów w Hiszpanii w 20—19
przed n. e. W r. 21 ożenił się z woli Augusta z Julią, wówczas wdową po
Marcellu. Umarł w r. 12 przed n. e.

228 C a i u s Ciinius Maecenas, pochodzący z królewskiego
fodu etruskiego, należał do stanu rycerskiego. Wierny przyjaciel Augu-
sta i mądry doradca. Pośredniczył w zawarciu małżeństwa Oktawiana ze
JSkrybonią w r. 40 przed n. e., jak również w utrzymaniu porozumienia
z Antoniuszem przez małżeństwo Oktawii, siostry Oktawiana, oraz układ
brundyzyjski i z kolei przez ugodę w Tarencie w r. 37. Podczas wojny
sycylijskiej w nieobecności Oktawiana w r. 36 zarządzał z Rzymu całym
państwem, nie sprawując żadnego urzędu państwowego, tylko jako prae-
fectus urtii. Odkrył spisek Lepidusa. Za jego też radą August w 21 r.
wydał Julię za Agryppę. Potem w. ogóle odsunął się Mecenas od życia
politycznego. Umarł w r. 8 przed n. e. tuż przed Horacym. Uczynił Au-
gusta swoim 'generalnym spadkobiercą. Mieszkał na Eskwiliach, gdzie
znajdowały się jego wspaniałe ogrody; Miłośnik piękna i sztuki. Nie-
zwykle bogaty. W pismach prozaicznych poruszał tematy przyrodnicze.
Autor drobnych utworów poetyckich. Wielki opiekun poetów, szczegól-
nie Hordcego, którego doń wprowadził Wariusz i Wergili. Do jego lite-
rackiego salonu należał jeszcze Propertius.

"° T e r e n t i a, żona Mecenasa, była kochanką Augusta.

156

BOSKI AUGUST

jaciół, nie kryjąc bólu, jeśli go obdarowali zbyt skąpym zapi-
sem czy nie dość chwalebną wzmianką; nie posiadając się z ra-
dości, jeśli mu nie szczędzili swego wdzięcznego przywiązania.
Zapisy lub części schedy pozostawione mu przez niektórych
ojców rodzin albo natychmiast odstępował ich dzieciom231, albo
jeśli były jeszcze zbyt młode, zwykle zwracał w dniu włożenia
togi męskiej lub zaślubin, dodając jeszcze coś od siebie.

67. Jako patron i pan nie mniej był surowy, jak przystępny
i łaskawy. Wielu wyzwoleńców wysoko sobie cenił i często ko-
rzystał z ich usług, jak to Licyniusa i Celada oraz innych. Nie-
wolnika Kosmusa, który zbyt zuchwale odzywał się o rim, uka-
rał tylko więzieniem. Innym razem, gdy w czasie przechadzki
Augusta z intendentem Diomedem nagle wyskoczył na nich
wściekły dzik, a Diomedes ze strachu popchnął na dzika cesarza
[osłaniając siebie], August wolał dopatrywać się tu raczej dowo-
du tchórzliwości niż świadomego przestępstwa. Chociaż był to
wypadek wielce dlań niebezpieczny, całą sprawę w żart obrócił,
gdyż istotnie ze strony Diomeda żadnej zdrady nie było. Polusa,
jednego ze swych najulubieńszych wyzwoleńców, zmusił do
samobójstwa stwierdziwszy, że utrzymuje on stosunki miłosne
z zamężnymi kobietami wolno urodzonymi. Swego sekretarza
Tallusa skazał na pogruchotanie goleni za to, że przyjął łapów-
kę pięciuset denarów za ujawnienie treści pewnego listu. Wy-
chowawcę i służbę domową swego syna, Gajusa, kazał potopić
w rzece z wielkim ciężarem u szyi za to, że poczynali sobie but-
nie i łapczywie na prowincji, korzystając z choroby i śmierci

Gajusa.

68. We wczesnej młodości naraził się na niesławną opinię
z powodu jakoby różnorodnych występków. Sekstus Pompejusz
ścigał go zarzutem zniewieściałości, M. Antoniusz zarzucił mu,
że usynowienie przez wuja swej matki zawdzięcza zasługom
w roli kochanka. Również brat Marka, Lucjusz, podnosi zarzut,
jakoby swą cnotę męską, uszczkniętą nieco przez Cezara, sprze-
dał z kolei Aułowi Hircjuszowi w Hiszpanii za trzysta tysięcy
sestercjów oraz jakoby miał opalać sobie włosy na nogach sko-

231 Jak to uczynił w stosunku do synów Heroda.

BOZBZIAŁ 67—69

157

rupą żarzącego się orzecha, aby włos odrastał bardziej miękki.
Pewnego razu cały lud w dniu igrzysk zastosował do niego
obelżywie — przyjmując powszechnym oklaskiem — słowa
wypowiedziane na scenie o kapłanie Matki bogów232, grającym
na bębenku:

Widzisz to, jak niewieściuch krąg palcem obraca?233
(Rlbbeck, Com. Rom. jragm., s. 143)

69. Że cudzołóstwa popełniał, nawet przyjaciele nie zaprze-
czają, usprawiedliwiając go jednak tym, że nie namiętność była
pobudką, lecz racja stanu, mianowicie: aby tym łatwiej mógł
wyśledzić zamysły przeciwników za pośrednictwem ich żon.
M. Antoniusz zarzucił mu oprócz zbyt pośpiesznych zaślubin
z Liwią i to jeszcze, że kiedyś wyprowadził z sali jadalnej do
sypialni żonę konsulara w obecności męża, potem z powrotem
przywiódł ją do stołu z zaczerwienionymi uszami, ze zwichrzo-
nym uczesaniem; że porzucił Skrybonię, gdyż jakoby zbyt
swobodnie uskarżała się na nadmierny wpływ nałożnicy; że do
wyszukiwania sobie kochanek używał pośrednictwa przyjaciół,
którzy jakoby obnażali matki rodzin oraz młode panny, dokła-
dnie je oglądając ze wszystkich stron, jak gdyby na targu u han-
dlarza niewolników, Toraniusza. Nawet pisze do Augusta z daw-
ną poufałością, dopóki jeszcze nie byli z sobą w zupełnie złych
lub wrogich stosunkach.: „Cóż cię w stosunku do mrde odmieni-
ło? że spółkuję z królową? przecież jest moją żoną. Zresztą czy
od dz^iaj, czy od dziewięciu już lat? a ty znowu czy poprzesta-
jesz tylko na jednej Druzylli? Bodajbyś był tak zdrów, jeśli

232 Kult bogini zwanej Mater deum albo Magna Mater, Kybele azja-
tyckiej, został wprowadzony do P.zymu w czssie wojny z Hannibalem,
w r. 204 przed n. e. Wtedy sprowadzono wizerunek bogini w postaci
wielkiego czarnego kamienia z Pessynuntu małoazjatyckiego i wzniesio-
no jej świątynię na Wzgórzu Palatyńskim. Jej świętem były ludi Meya-
lenses. Kult o charakterze orgiastycznym. Jej kapłanami byli frygijscy
Galowie, którzy w takt dzikiej, ogłuszającej muzyki frygijskiej przebie-
gali ulice Rzymu, żebrząc dla swej bogini. Ofiary z byków (taurobolźa),
baranów i kóz składano Kybeli i Atysowi, jej młodemu kochankowi. Bo-
gini poświęcone były lwy, które ciągnęły jej rydwan.

233 Krąg bębenka lub krąg świata, jak kto sobie dopowie.

168

BOSKI AUGUST

czytając ten list, nie używasz sobie właśnie na Tertulli czy Te-
rentiiii234 lub Rufilli, albo Salwit Titisenii, albo na wszystkich
razem. Czy to ważne, gdzie i z którą żądzę zaspokajasz?"

70. Także opowiadano sobie wiele o pewnej jakoby tajemnej
jego uczcie, którą zwano powszechnie po grecku bankietem
,,dwunastu bogów": że biesiadnicy ukazali się na niej w stro-
jach bogów i bogiń, sam August w przebraniu Apollina. To
wytykają mu listy Antoniusza, wyliczając bezlitośnie poszczę"
gólnych uczestników po nazwisku; także owe słynne anonimo-
we wierszyki:

Gdy przy stole zasiada choreg235 ze swym chórem,
a dom Malii sześć bogiń ujrzał, sześciu bogów,
gdy bezbożnymi kłamstwy Cezar z Feba236 szydzi,
nie znaną dotąd bogom rozpustą się syci,
wszyscy wtedy bogowie od ludzi odeszli,
sam Jowisz z nimi umknął ze złotego tronu.

(Baehrens, Fragm. poet. Horn; s. 340)

Niezadowolenie powszechne na wieść o tym bankiecie po-
większyła jeszcze i ta okoliczność, że wówczas panował wśród
ludności wielki niedostatek i głód. Toteż nazajutrz głośnym
echem rozbrzmiały te słowa, że „całe zboże zjedli bogowie,
a Cezar — jest wprawdzie Apollinem, lecz Katem". Pod tym
1 mianowicie przydomkiem czczono Apollina w pewnej części
Rzymu. Zarzucano również Augustowi, jakoby zbytnio się ko-
chał w kosztownych sprzętach, naczyniach korynckich i nadu-
żywał gry w kości. Oto na przykład w czasie proskrypcji na
posągu jego dopisano:

Ojciec mój Argentarius, jam jest Koryntiarius,
(Saehrens, Fragm. poet. Rom., s. 341)

gdyż istniało podejrzenie, jakoby August postarał się umieścić
pewne osobistości na liście proskrybowanych, aby przywłasz-

234 Aluzja do Tcrencji, żony Mecenasa, a kochanki Augusta.

235 Choreg, tj. kierownik chóru, właściwie zamożny obywatel ateński,
który finansował całe przedstawienie.

238 August wystąpił w roli Feba, tj. Apollina.

ROZDZIAŁ • 70—71

159

czyć sobie ich naczynia korynckie. Później, w czasie wojny sy-
cylijskiej, rozpowszechniano epigram:

Dwakroć na morzu pobity, skoro swą flotę postradał,
By kiedyś nareszcie wygrać, gorliwie się kośćmi zajął.
(Eaehrens, Fragm.. poet. Rom,, s. 341)

71. Z tych zarzutów czy tylko złośliwych plotek najłatwiej
odparował zniesławiający zarzut pederastii przez czystość oby-
czajów ówczesnego i późniejszego życia. Również zarzut zbyt-
kownego życia, gdy po wzięciu Aleksandrii niczego dla siebie
nie zatrzymał ze sprzętu królewskiego prócz jednego kielicha
z murry \ wnet kazał stopić wszystkie naczynia złote codzien-
nego użytku. Fizycznej skłonności do kobiet nie poniechał.
W późniejszych czasach, jak podają, chętnie uprawiał deflorację
dziewic, które jakoby wyszukiwała mu zewsząd nawet własna
żona. Zarzutu gry w kości nie zląkł się zupełnie, grywał otwar-
cie i jawnie dla rozrywki jeszcze jako starzec, nie tylko w mie-
siącu grudniu237, ale również w inne dnie świąteczne i po-
wszednie. Nie podlega to najmniejszej wątpliwości. Zachował
się pewien własnoręczny jego list, w którym mówi: „Jadłem
obiad, mój Tyberiuszu, z tymi samymi osobami. Przybyli jesz-
cze jako biesiadnicy Winicjusz i Syliusz Starszy. W czasie obia-
du graliśmy w kości, jak to starcy238, i wczoraj, i dzisiaj. Po rzu-
ceniu kości239 kto przedstawił „psa" albo szóstkę, wykładał na
stół za każdy rzut po denarze. Wszystkie te pieniądze zabierał

237 Grudzień był poświęcony na przyjemności wszelkiego rodzaju
jako miesiąc Saturnaliów, rzymskiego karnawału, szczególnie zaś na
grę w kości.

238 warto zesta~vić to miejsce z miejscem Cycerona De senectute (18,
58), w którym ten mówi, że starcy pozostawiają młodym ludziom wszel-
kie działanie gwałtowne i wymagające siły, a sami dla siebie rezerwują
tego rodzaju zajęcia, które nie wymagają wysiłku fizycznego, lecz umy-
słowego.

239 Owe kostki (ta; i) miały cztery równe płaszczyzny, które oznacza-
no kropkami lub kreskami: l, 6, 3, 4. Rzut najlepszy był rzutem Wenery,
jeżeli mianowicie cztery kostki pokazywały różne liczby. Najgorszy rzut
był rzutem psa, kiedy wszystkie kostki pokazywały jedną liczbę. Nato-.
miast inny rodzaj kostek, tzw. tesserae, miały podobnie jak nasze s?eść
płaszczyzn i znaki od l do 6.

162

BOSKI AUGUST

go mieszkania. Mówią, że zawsze sypiał tylko na łożu niskim
i skromnie zasłanym. Szaty innej nie używał, jak tylko domo-
wej roboty, wykonanej rękoma siostry, żony, córki lub wnuczki.
Togi. nosił ani zbyt opięte, ani zbyt luźne, szlak purpurowy
umiarkowanej szerokości, obuwie nieco podwyższone, aby wy-
dać się smuklejszym, niż był. Ubranie na ulicę i obuwie zaw-
sze miał przygotowane w sypialni na jakieś nieprzewidziane
i nagłe wypadki.

74. Stale urządzał przyjęcia, zawsze dostatnie247, starannie
dobierając osoby i stany. Waleriusz Messala podaje, że August
nigdy nie dopuszczał do swego stołu żadnego wyzwoleńca z wy-
jątkiem Menasa, któremu nadał taką wolność, jakby był wolno
urodzonym obywatelem, za to, że mu wydał flotę Sekstusa Pom-
pejusza. Lecz sam August pisze, iż raz zaprosił do siebie pewne-
go wyzwoleńca, swego niegdyś ordynansa, u którego gościł na
wsi. August do stołu niekiedy się spóźniał, to znowu przed koń-
cem uczty się oddalał, a goście zaczynali nieraz jeść jeszcze
przed jego przybyciem lub po jego wyjściu nadal ucztowali.
Podawać kazał zwykle trzy dania; jeśli bardzo suto przyjmo-
wał, to — dań sześć. Przyjmował niezbyt kosztownie, nato-
miast niezwykle uprzejmie. Oto gości milczących lub cicho
rozmawiających zapraszał do ogólnej rozmowy albo urozmaicał
biesiady rodzajem jakby widowisk, zapraszając aktorów lub
nawet pospolitych pantomimistów z cyrku, częściej jednak
ulicznych filozofów.

75. Święta i uroczystości obchodził bardzo hucznie, rozdając
kosztowne podarki, czasem tylko wesoło, strojąc różne figle.
Podczas Saturnaliów248 lub przy innej sposobności, wedle swego

247 Przyjęcie takie zwało się: recta cena albo po prostu recta, był
to posiłek zwykły i dostatni (3 do 6 dań) w przeciwstawieniu do spor-
tulae, tj. posiłku zaimprowizowanego, czegoś w rodzaju suchego pro-
wiantu.

248 S a t u r n a l i a, święto ku- czci zasiewów Saturna. Jego rządy nad
światem to wiek złoty ludzkości. Od 17 grudnia przez siedem dni świę-
cono jego pamięć. Było to> święto bezczynności, równości (dlatego za-
praszano niewolników do stołu i panowie im usługiwali), święto wy-
miany upominków. Stąd przysłowie Non semper erunt Saturnalia (nie
zawsze będą Saturnalia).

ROZDZIAŁ T*-7T

163

kaprysu, albo sypał darami takimi, jak szaty, złoto, srebro,
monety wszelkiego rodzaju, nawet starożytne królewskie i za-
graniczne, niekiedy znów posyłał komuś tylko koc z włosia,
gąbkę lub pogrzebacz, szczypce do pieca albo inne rzeczy po-
dobne, z niejasnymi i dziwacznymi napisami. Lubił podczas
biesiady urządzać loterię na rzeczy bardzo nierównej wartości.
na obrazy, odwrócone do ściany, zależnie od wypadku zawo-
dząc nadzieję kupujących lub ją urzeczywistniając. Działo się
to w ten sposób, że na każdej sofie odbywała się oddzielna licy--
tacja, a stratę czy zysk głośno podawano sobie do wiadomości.

76. Co do jedzenia (bowiem i tego nie chciałbym pominąć)
poprzestawał na małym i odżywiał się prawie gminnie. Naj-
chętniej jadał chleb poś' ;Jni, drobne rybki, ser krowi wyciska-
ny w ręku, świeże figi z gatunku owocującego dwukrotnie
w ciągu roku. Jadał też przed obiadem w różnych porach i miej-
scach, gdzie go głód schwytał. Oto jego słowa przytoczone z li-
stów: „W powozie pożywiałem się chlebem i daktylami" albo:

„Gdym powracał w lektyce z portyku249 do domu, przegry-
złem drobinę chleba i kilka jagód winnego grona o twardej
skórce", to znów: „Chyba Judejczyk nawet, mój Tyberiuszu, tak
skrupulatnie nie przestrzega postu w dniu sabatu250, jak ja dziś
przestrzegałem: oto dopiero w kąpieli, po pierwszej godzinie
w nocy przegryzłem ze dwa kęsy, zanim zaczęto mnie nama-
szczać" Wskutek tak nieregularnego życia niekiedy musiał
jadać sam jeszcze przed rozpoczę-iem obiadu albo gdy już wszy-
scy odeszli od stołu; podczas ogólnego posiłku nieraz nie tknął
żadnej potrawy.

77. Także w używaniu wina był bardzo wstrzemięźliwy.
Korneliusz Nepos podaje, że w obozie pod Mutyną zwykle nie
popijał podczas obiadu więcej jak trzy razy. W późniejszych
czasach, ilekroć szczodrze się raczył, nie przekraczał sześciu

149 Nie idzie tu o portyk zwany regla Numae, budynek sąsiadujący
?e świątynią Westy, lecz o jakiś rodzaj galerii, po której przechadzał się

August.

"r August wyraził się w ten sposób przez nieznajomość obyczajów
żydowskich, gdyż Żydzi nie mieli zwyczaju pościć w dniu sabatu.

n*

164

BOSKI AUGUST

sekstansów251; jeśli zaś przekroczył, zrzucał. Najbardziej sma"
kowało mu wino retyckie, ale na ogół nie pijał go w ciągu dnia.
Natomiast dla zaspokojenia pragnienia spożywał chleb maczany
w zimnej wodzie, kawałek ogórka, główkę kapusty, świeże lub
przechowane jabłko o smaku winnym.

78. Po posiłku południowym drzemał nieco w ubraniu i obu-
wiu, nie okrywając stóp, zasłaniał sobie tylko oczy ręką. Po
obiedzie oddalał się na sofę, wygodną do pracy przy świetle.
Tam przesiadywał do późnej nocy, dopóki nie wykończył całej
reszty spraw dziennych lub przynajmniej ich większości. Na-
stępnie kładł się do łóżka. Spał nie więcej jak siedem godzin,
nie jednym ciągiem, lecz budził się w tym czasie trzy lub czte-
ry razy. Jeśli czasem nie mógł odzyskać przerwanego snu, jak
to się zdarza, wzywał kogoś z domowników do czytania lub opo-
wiadania bajek. Wówczas sen odzyskiwał i często spał potem do
późnego ranka. Gdy nie spał, a było ciemno, zawsze miał kogoś
przy sobie. Nie lubił wstawać rano. Jeśli musiał wstać wcześniej
z powodu jakiegoś obowiązku towarzyskiego lub z powodu
ofiary religijnej, noc spędzał wówczas w gościnnym pokoju
któregokolwiek z domowników, gdzieś w pobliżu, aby zmniej-
szyć przykrość wstawania. Tak ciągle spragniony był snu, że
kiedy niesiono go w lektyce ulicami miasta i lektykę zatrzyma-
no, drzemał przez całą przerwę w ruchu.

79. Piękną miał postawę August i we wszystkich okresach
życia pełną wdzięku. Nie dbał jednak zupełnie o swój wygląd
zewnętrzny. Szczególnie był niestaranny w uczesaniu; w po-
śpiechu kazał się strzyc od razu kilku balwierzom, brodę raz
kazał strzyc, to znów golić i w tym czasie czytał coś albo pisał.
Twarz miał niezwykle spokojną i pogodną, czy to gdy mówił,
czy gdy milczał. Pewien naczelnik Galów przyznał się rodakom,
że podczas przeprawy przez Alpy zamierzył zepchnąć Augusta
w przepaść; w tym celu postarał się o dopuszczenie go przed
oblicze cesarza niby to dla rozmowy, lecz wyraz twarzy Augu-
sta powstrzymał go i wprost obezwładnił. Oczy miał August

ROZDZIAŁ 78—81

165

żywe i błyszczące. Starał się wywołać wrażenie, jakoby wzrok
jego miał nieco boskiej siły, i cieszył się, jeśli ktoś pod upartym
jego spojrzeniem' schylał głowę, jakby rażony blaskiem słońca.
W wieku starszym na lewe oko widział gorzej. Zęby miał rzad-
ko rozstawione, małe, o nierównej powierzchni, włosy z lekka
faliste, w odcieniu blond, brwi złączone, uszy niewielkie, nos
u nasady dość wydatny, niżej nieco zagięty, cerę śniadą, wzrost
niski (choć Juliusz Maratus252, Augusta wyzwoleniec i archi-
wista, podaje wzrost jego na 5% stopy253), ale to nie było wi-
doczne z powodu udatności i proporcjonalności części jego cia-
ta. Dopiero przy bezpośrednim porównaniu z kimś wyższym,.
stojącym tuż obok, dało się zauważyć.

80. Ciało miał podobno pokryte plamami. Szczególnie na
piersiach i brzuchu znaki przyrodzone ułożyły się w kształt, ry-
sunek i liczbę gwiazd tworzących niebieską Niedźwiedzicę, po-
nadto pewne zgrubienia skóry, powstałe w wielu miejscach
ze świerzbiących wyrzutów oraz z ciągłego i bardzo silnego
używania skrobaczki kąpielowej254, potworzyły coś w rodzaju
twardych narośli. W biodrze, udzie i goleniu lewej nogi coś mu
dolegało, często kulał na tę nogę. Lecz dzięki łupkom z trzciny
obwiązanym rzemieniami wzmocniła się. Często drętwiał mu
palec wskazujący prawej ręki, wskutek zimna tracił w nim
zupełnie czucie i władzę, musiał dopiero nakładać rogową
obrączkę, aby go użyć do pisania. Uskarżał się też na pęcherz,
lecz gdy kamienie wyszły wreszcie z moczem, poczuł się lepiej.

81 W ciągu całego życia kilkakrotnie ciężko i niebezpiecz-
nie chorował. Szczególnie po podbiciu Kantabrii255 bliski był
rozpaczy wskutek choroby wątroby wywołanej ulaniem się żół-
ci. Wówczas z konieczności zastosował środek leczniczy ryzy-
kowny i wręcz odwrotny [w stosunku do ogólnie stosowanych
w takich wypadkach]: ponieważ nie pomagały mu okłady go-

251 Sekstans zawierał 2 cyathi (pucharki), każdy cyathus
stariusa, l sekstarius = 0,542 litra.

%2 sek-

252 I u l i u s Maratus, redaktor urzędowego dziennika państwa.

253 Około 170 cm.

254 Używano jej do oczyszczania ciała z potu i kurzu, atleci — z pias-
ku pomieszanego z oliwą, jaką się nacierali przed rozpoczęciem walki.

255 w r. 25 przed n. e., w dwa lata później znowu uległ jakiejś po-
ważnej chorobie.

166

BOSKI AUGUST

race, zmuszony był użyć zimnych za radą Antoniusza Muzy.
Doświadczał też pewnych schorzeń występujących rok w rok,
w pewnych stałych terminach: zwykle koło swych urodzin do-
znawał szczególnego osłabienia, z początkiem wiosny skłonny
był do zapaleń wewnętrznych, w czasie wiatrów południowych
cierpiał na katary. Dlatego schorzały jego organizm z trudem
znosił zarówno mrozy, jak upały.

82. Zimą nosił grubą togę, po cztery tuniki, koszulę, kaftan
wełniany, ciepłe opaski na golenie i uda. Latem spał przy otwar-
tych drzwiach sypialni, często w perystylu256 przy wodotrysku,
nieraz musiał go ktoś wachlować podczas snu. Słońca nawet
w zimie nie znosił, wewnątrz domu przechadzał się po otwartej
przestrzeni zawsze w kapuzie podróżnej na głowie. Podróżował
lektyką, i to zawsze prawie w nocy, bardzo powoli, z częstymi
postojami, na przykład do Preneste lub Tiburu jechał dwa dni.
Dokądkolwiek mógł dojechać morzem, zawsze chętniej wybie-
rał drogę wodną. Lecz tak słabe zdrowie starannie pielęgno-
wał, przede wszystkim rzadko się kąpiąc. Częściej natomiast
namaszczał się lub wypacał przy ogniu, następnie polewał się
letnią wodą lub dobrze przez słońce nagrzaną. Ilekroć dla
wzmocnienia nerwów musiał używać morskich kąpieli lub cie-
plic z Albuli257, poprzestawał jedynie na tym, że siedząc na
drewnianym stołku, który z hiszpańska nazywał „duretą", za-
nurzał w wodzie na przemian to ręce, to nogi.

83. Ćwiczeń polowych w zakresie jazdy konnej lub władania
bronią poniechał wnet po wojnach domowych. Przeszedł do
gry w piłkę i puszczania balonów; wkrótce i to zarzucił. Jeź-
dził tylko na spacer lub chodził pieszo, i to tak prędko, że przy
końcu drogi powrotnej biegł w podskokach, okryty* grubą
opończą lub zarzutką. Dla rozrywki nieraz łowił ryby wędką.
To znów grywał z małymi chłopcami w kości, w kamyki zna-
czone lub orzechy, ściągając, zewsząd ładnych i szczebiotliwych
chłopców, zwłaszcza Maurów i Syryjczyków. Natomiast do kar-

w Perystyl, portyk kolumnowy otaczający dokoła wewnętrzny ogrt
domu, ^zwykle z fontanną pośrodku.

m Źródła wody siarczanej w pobliżu Tybru. Dzisiaj Bagni.

ROZDZIAŁ 82—85

167

łów, ułomnych i wszelkich podobnych kalek odczuwał obrzy-
dzenie, uważając ich za złośliwy wybryk natury i'unika jąć jako
złej wróżby.

84. W wymowie i naukach wyzwolonych szkolił się od wczes-
nej młodości zarówno gorliwie, jak bardzo wytrwale. Podobno
podczas wojny mutyńskiej mimo całego ogromu zajęć codzien-
nie czytywał, pisał i wygłaszał pewne ćwiczenia. W latach na-
stępnych, ilekroć przemawiał w senacie lub wobec ludu albo
żołnierzy, zawsze przedtem mowę obmyślał i przygotowywał,
chociaż nie zbywało mu na swadzie w wypadkach nagłych. Nie
chcąc narażać rię na zawód pamięci lub tracić czasu na opano-
wanie pamięciowe, zastosował zwyczaj głośnego odczytywania
wszystkich „wych przemówień. Co więcej, pisemnie przygoto-
wywał się do ważniejszy ;h rozmów z poszczególnymi osobami,
nawet ze swą żoną Liwią, i w czasie rozmowy zaglądał do tych
notatek z obawy, aby mówiąc bez przygotowania nie powie-
dzieć za dużo lub za mało. Głos miał słodki, o szczególnym
brzmieniu, stale przy tym pracował nad nim z nauczycielami
muzyki258. Niekiedy wskutek przeziębienia gardła zwracał się
do ludu z przemówieniem za pośrednictwem woźnego.

85. Napisał prozą wiele utworów różnego rodzaju. Niektóre
2 nich odczytywał głośno w gronie przyjaciół jak gdyby wobec
publiczności. Oto na przykład: Odpowiedzi dla Brutusa w spra-
wie Katona. To dzieło czytał będąc już w podeszłym wieku.
Przeczytawszy -dększość pracy sam, resztę na skutek zmęczenia
dał do odczytania Tyberiuszowi. Również Zachęty do filozofii
i pamiętnik: Moje życie, w którym przedstawił swe dzieje
w trzynastu księgach aż do wojny z Kantabrami, bez dalszego
ciągu. Poezją zajął się tylko powierzchownie. Istnieje jeden
poemacik napisany przezeń heksametrem, którego temat za-
warty jest w tytule: Sycylia, oraz drugie dziełko, równie szczu-
płych rozmiarów, pt. Epigramaty, które obmyślał prawie za-
wsze w kąpieli. Zaczął z wielkim rozmachem tragedię Ajaks,
lecz że nie stało natchnienia, zniszczył ją. Na pytania przy-

"• Przy pomocy fletu poddawano ton mówcy

168

BOSKI AUGUST

jaciół, co porabia Ajaks, odpowiedział, że „jego Ajaks259 rzucił
się na gąbkę".

86. Rodzaj wymowy wybrał wytworny i umiarkowany, uni-
kając płaskich dowcipów lub zbyt wyszukanej harmonii słów
i dźwięków oraz wyrazów wyszłych już z użycia, ,,cuchnących
pleśnią", jak sam mówi. Szczególnej dokładał troski, aby myśl
jak najjaśniej wyrażać. Chcąc sobie ułatwić wykonanie tego
zamiaru oraz uniknąć wprowadzenia w błąd lub zatrzymywa-
nia czytelnika względnie słuchacza, dodawał bez wahania przy-
imki do nazw miast, często powtarzał spójniki, których brak
dodaje wprawdzie wdzięku stylowi, jednak wprowadza pewną
niejasność. Jednakową pogardą darzył zarówno tych, którzy
silili się na nowe, wyszukane zwroty260, jak tych, którzy uga-
niali się za starzyzną, uważając, że popadają w błędy bieguno-
wo przeciwne, nawet niekiedy wyśmiewał. Szczególnie swego
ukochanego Mecenasa, którego ,,perfumowane", jak mówi,
„loki" stale prześladuje i wydrwiwa, żartobliwie przedrzeźnia-
jąc. Lecz nie oszczędza także Tyberiusza za to, że polował nie-
kiedy na zwroty zwietrzałe i niejasne. M. Antoniusza gani za
brak rozsądku, gdyż, jego zdaniem, Antoniusz pisze nie po to,
aby znaleźć zrozumienie, lecz aby wzbudzić podziw ludzi. Na-
stępnie, wyśmiewając jego zły smak i brak stałości w wyborze
rodzaju wymowy, dodaje te słowa: ,,I ty wahasz się, czy masz
naśladować261 Anniusza Cymbra, czy Weraniusza Flakka w ten
sposób, że używasz słów, których zaczerpnął Kryspus Salu-
stiusz262 z dzieła Katona Origines? A może raczej należałoby

258 Tu August zastosował dowcipną metaforę do tytułu swej tra-
gedii Ajaks: bohater achajski rzucił się na własny miecz, a jego Ajaks
rzucił się na gąbkę, aby zniszczyć wszelki ślad swego nieudanego
istnienia.

260 Warto porównać to miejsce z określeniem Kwintyliana (Inst. orat.
VIII 3, 56) nadgorliwości stylowej, połączonej z brakiem smaku i sztucz-
nością.

291 O archaizacji stylu Anniusza Cymbra i Salustiusza mówi Kwin-
tylian (Inst. orat. VIII 3).

262 C a i u s Sallustius Crispus, historyk epoki cycerońskiej,
uwielbiał Katona jako wzór zwięzłości stylowej, a nawet wręcz zapoży-
czał od niego niektóre wyrażenia. Pierwsze dzieło historyczne w języku

ROZDZIAŁ 86—87

169

wprowadzić do naszej mowy gadatliwość mówców azjańskich263,
pełną wyrazów pozbawionych treści?" W jakimś liście, chwaląc
umysł swej wnuczki, Agryppiny, pisze: „Lecz powinnaś dbać
o to, aby pisać i mówić bez żadnych niejasności".

87. W mowie potocznej używał często pewnych niezwykłych
zwrotów, jak wskazują jego własnoręczne listy. Między innymi:

zawsze, ilekroć chce dać do zrozumienia, że ktoś nigdy długu
nie zapłaci, mówi, że ,,zapłaci na greckie kalendy"264; gdy
znowu doradza komuś, aby znosił rzeczywistość taką, jaka jest,
określa to w ten .sposób: „Poprzestańmy na naszym Katonie"265;

aby zobrazować szybkość wykonania pewnej czynności, mówi:

„Szybciej, niż gotują się szparagi". Stale zamiast wyrazu „głu-
pi" używa „pała"*, zamiast „czarny" wyrazu „czarniawy", za-
miast „szalony" — „w głowę stuknięty",, zamiast „czuć się
źle" — „czuć się skwaśniałym'1; zamiast „być wycieńczonym" —
„chwiać się jak litera beta"266, co w języku pospólstwa nazywa
się: „iść na trawkę", również mówi: „simus" zamiast „śumus",
wyraz „domos" w dopełniaczu liczby pojedynczej zamiast ,,do-
muos". Inaczej nigdy tych dwu wyrazów nie pisuje, aby nie
uważano za błąd tego, co było przyzwyczajeniem. Zauważy-
łem w jego własnoręcznym piśmie pewne odrębne szczegóły:

nie dzieli słów, nie przenosi na początek następnego wiersza li-

łacińskim: Origines Katona Starszego w 7 ks., przedstawiało początki
miast italskich. Nie zachowało się.

263 Tff drugiej połowie II w. „przed n. e. kwitła w Rzymie wymowa
tzw. azjańska, oparta na wzorach greckich. Myśl wyrażano krótkimi,
posiekanymi zda» karni, posługując się ozdobami muzycznymi (rymem,
rytmem), rażącą błyskotliwością i niezwykłością stylową, mieszając
prozę z poezją, nie dbając o jasność. Ten styl pochodzi od Greka Hege-
zjasza z Magnezji w Azji Mniejszej (ok. r. 300 przed n. e.). Jej przedsta-
wicielem w Rzymie jest Quintus Hortensius Hortalus (zob. uw. 243).

264 Kalendy, pierwszy dzień miesiąca. W greckim kalendarzu ich
w ogóle nie było.

265 Katon Starszy był uważany przez Rzymian za ideał wszelkich
cnót obywatelskich. W braku ideału zadowolić się trzeba skromniejszą
rzeczywistością.

268 Litera beta miała już swą niechwalebną przeszłość w literaturze
rzymskiej (Katul. 67, 21).

170

BOSKI AUGUST

ter, które już nie zmieściły się przy końcu poprzedniego, lecz
dopisuje je zaraz pod danym wyrazem i otacza kółkiem.

88. Nie przestrzega .ściśle ortografii, tj. zasad poprawnego
pisania ustanowionych przez gramatyków, i zdaje się raczej po-
dzielać pogląd tych, którzy uważają, że tak należy pisać, jak się
mówi. Często pomija lub opuszcza nie tylko litery, lecz naw-et
sylaby, ale to jest powszechny błąd ludzi. Nie zwróciłbym na to
uwagi, gdyby nie zdziwiło mnie to, co niektórzy podają, że Au-
gust zwolnił ze stanowiska pewnego legata konsularnego za
brak wykształcenia i nieokrzesanie, zauważył mianowicie jego
ręką napisane „ixi" zamiast „ipsi". Ilekroć posługuje się szy-
frem, B stawia zamiast A, C zamiast B, i w tenże sam sposób
•umieszcza następne litery, zamiast X — podwójne A.

89. Nie mniej żywo interesował się studium greczyzny i pil-
nie nad nią pracował. Zarówno- wykazywał w tym właśnie za-
kresie bogatą wiedzę mając za nauczyciela wymowy Apollo-
dora z Pergamu, którego już jako starca zabrał z .sobą z Rzymu
do Apolonii, sam jeszcze będąc młodzieńcem, jak następnie
pogłębił jeszcze swoje wykształcenie wszechstronnie, przebywa-
jąc w towarzystwie filozofa Areusza267 i jego synów: Dłonizju-
sza i Nikanora. Nie na tyle jednak opanował język grecki, aby
nim swobodnie władać w słowie lub odważyć się coś pisać w tym
języku. Jeśli okoliczności tego wymagały, układał tekst po ła-
cinie i dawał innym do przekładu. Lecz znał dobrze poezję
grecką, szczególnie zachwycał się starą komedią i często ją wy-
stawiał na widowiskach publicznych. Z autorów greckich i ła-
cińskich wyszukiwał ze szczególną gorliwością budujące myśli
i przykłady z życia publicznego i prywatnego, najczęściej wy-
syłał je w dosłownym odpisie swoim domownikom albo dowód-
com wojsk lub namiestnikom prowincyj oraz urzędnikom sto-
łecznym, o ile postępowanie ich wymagało upomnienia. Nawet
całe księgi odczytywał senatowi oraz podawał często do wiado-
mości ludu publicznym obwieszczeniem, jak na przykład mo-

M Filozof Areusz z Aleksandrii, którą August oszczędził nie tylko
ze względu na cześć dla Serapisa, lecz także ze względu na Areusza.

ROZDZIAŁ 88—81

171

wy: Kw. Metęlla268 O pomnożeniu potomstwa i Rutyliusza26?
O ograniczeniu zbytkownego budownictwa, aby tym bardziej
przekonać współczesnych, że nie on pierwszy zwrócił uwagę
na te obydwie sprawy, lecz że już przodkowie zatroszczyli się
o nie. Talenty swego wieku popierał wszelkimi środkami. Gło-
śnego odczytywania utworów słuchał życzliwie i cierpliwie: nie
tylko poezji i historii, lecz także mów i dialogów. Nie lubił jed-
nak, aby o nim pisano. Dopuszczał wyjątek przy -utworach tre-
ści poważnej i pierwszorzędnych autorów. Dał zlecenie preto-
rom, aby nie pozwalali szargać jego imienia na zawodach lite-
rackich.

90. O jego przesądności wiemy tyle: oto grzmotów i błyska-
wic lękał się wprost chorobliwie. Zawsze, gdziekolwiek był, wo-
ził z sobci skórkę cielęcia morskiego jako środek zapobiegaw-
czy. Gdy tylko zanosiło się na większą nawałnicę, krył się
w miejsce ustronne i sklepione. Niegdyś mianowicie, jak to już
uprzednio wspomniałem, przeraził go w czasie podróży nocnej
przelot błyskawicy.

91. Nie lekceważył ani swoich snów, ani cudzych o sobie.
W czasie bitwy pod Filippi, chociaż początkowo postanowił nie
wychodzić z namiotu z powodu złego stanu zdrowia, wyszedł
jednak, ostrzeżony sennym widzeniem przyjaciela270. I dobrze
się stało. Po wzięciu obozu nieprzyjaciele tłumnie rzucili się na
jego lektykę. Myśleli, że tam pozostał odpoczywając. Przebili
ją ciosami i roznieśli w drobne kawałki. Sam stale ha/wiosnę
miał dużo widzeń sennych, i to przerażających, lecz bez żadne-
go głębszego znaczenia. W innych porach roku zjawy senne
miewał rzadziej i mniej zawodne. Stale odwiedzając świąty-
nię, którą wystawił na Kapitelu dla Jowisza Grzmiącego, pew-
nego razu miał sen, że Jowisz Kapitoliński zwrócił się doń ze

268 Quintus Caecłlius Metellus Macedonicus jako
pretor w r. 148 przed n. e. zwyciężył w Macedonii uzurpatora Anflrisko-
sa; konsul w r. 143; cenzor w r. 131 przed n. e.

268 Publius Rutiiius Rufus, stoik, uczeń Panecjusza, mówca
przyjaciel Leliusza i Scypiona Młodszego, konsul w 105 r. przed n. e.

"i Według Wellejusza Paterkula (II 70) i Waleriusza Maksyma (I 7,
l) tym przy jacielem,był lekarz jego, Artoriusz.

172

BOSKI AUGUST

skargą, iż mu odbiera czcicieli, na co August miał mu we śnie
odpowiedzieć, że Grzmiącego umieścił przy nim jako odźwier-
nego. Dlatego wkrótce po tym śnie ozdobił fronton świątyni
dzwoneczkami, ponieważ takie mniej więcej dzwoneczki wisiały
zwykle przy drzwiach wejściowych. Także na skutek pewnego
snu corocznie w określonym dniu upraszał lud o jałmużnę
i wyciągał pustą garść do tych, którzy mu dawali groszaki.

92. Niektórych znaków wieszczych i wróżb przestrzegał jako
nieomylnych. Na przykład: jeśli rano włożył sandał opacznie,
lewy zamiast prawego, upatrywał w tym znak złowróżbny. Je-
śli przypadkiem spadła rosa, gdy wybierał się w dalszą podróż
lądową czy morską, uważał to za pomyślną wróżbę rychłego
i szczęśliwego powrotu. Szczególnie przejmowały go różne dzi-
wy natury. Gdy wyrosła przed jego domem palma w rozpadli-
nie muru, przeniósł ją do kompluwium271 bóstw Penatów272
oraz dbał troskliwie, aby dobrze rosła. Gdy na wyspie Kapri ga-
łęzie sędziwego dębu, już ku ziemi opuszczone i usychające,
nagle ożyły w chwili jego przybycia, tak się ucieszył, że zamie-
nił się z miastem Neapolem na wyspy, oddawszy Enarię273
[wziął Kapri].

Przestrzegał też wróżb dotyczących pewnych dni. Na przy-
kład: nie wyjeżdżał nigdzie nazajutrz po dniu jarmarcznym274

271 Kompluwium (compluvium), czworokątny otwór w dachu domu
rzymskiego, przez który wpadał deszcz do basenu, tzw. implwium,
umieszczonego pod nim na środku atrium. Tu kompluwium oznacza cały
ten pokój.

272 penaty (Penates), pierwotnie bóstwa spiżarni, później całego do-
mu. Im poświęcone było ognisko wiecznie płonące w atrium, im miejsce
czci, tzw. penetralia.

273 E n aria, wyspa na wybrzeżu Kampanii, dziś Ischla; z ciepły-
mi kąpielami.

214 Dzień jarmarczny zwany był: nundinae albo nundina, co oznacza
dosłownie dzień dziewiąty. Ongiś był to dziewiąty dzień po śmierci, któ-
ry święcono jako uroczystość pogrzebową, po czym następowała stypa.
Stąd obawy Augusta. Na wsi nundinae były dniem wolnym od pracy
i dlatego wieśniacy tego dnia chodzili po zakupy. W życiu publicznym
były to początkowo dźes nefasti albo feriae, a więc niedopuszczalne dla
ważnych prawnych aktów państwowych, dopiero lex Hortensia (z 287 r
przed n. e.) zamieniła je na dies fasti.

ROZDZIAŁ, 92—94

173

ani nie rozpoczynał niczego poważnego w czasie nonów. W tym
ostatnim wypadku unikał jedynie, jak to pisze do Tyberiusza
po grecku, „złej wróżby" wynikającej z nazwy275.

93. Co do obcych wierzeń, to starożytne i tradycją polecone
otaczał wielką czcią, wszelkie inne miał w pogardzie. Oto przy-
kład: w Atenach dopuszczony został do misteriów276; gdy póź-
niej w Rzymie przed jego trybunałem rozpoznawana była spra-
wa dotycząca przywileju kapłanów attyckiej Cerery oraz pew-
ne tajemnice mogły ulec ujawnieniu, usunął całą asystę sę-
dziowską, tłum publiczności i sam tylko rozpatrywał spór stron.
Natomiast w czasie swej podróży po Egipcie ani na krok nie
chciał zboczyć z drogi na obejrzenie Apisa277. Również pochwa-
lił wnuka swego, Gajusa, za to, że przejeżdżając przez Judeę,
nie złożył ofiary religijnej w Jerozolimie.

94. Skórom już poruszył ten temat, nie od rzeczy będzie
przytoczyć te wszystkie znaki, które wystąpiły przed jego uro-
dzeniem, w dzień urodzin i potem, z których można było śmia-
ło wnioskować o jego przyszłej wielkości i trwałym powodze-
niu. W Welitrach niegdyś piorun strzaskał część muru. Wyrocz-
nia wówczas orzekła, że obywatel tego miasta będzie kiedyś
władał światem. Dufni w tę przepowiednię mieszkańcy Weli-
trów rozpoczęli natychmiast zażartą wojnę z Rzymianami i póż-

275 Nonis (piąty lub siódmy dzień miesiąca zwał się Nonae), można'
to słowo łacińskie rozłożyć na dwie części: non is, w ten sposób wyjdzie
W przekładzie: nie idziesz.

276 Misteria eleuzynskie (Eleuzys w pobliżu Aten) osnute na tle mitu
o porwaniu Kory, córy Demetry, przez Plutona, boga podziemi, związane
były z życiem osiadłym i pracą na roli. Głęboka symbolika tego mitu,
który przedsiawiał okres spoczywania ziarna w ziemi przez miesiące
zimy, jako okres przebywania Kory u Plutona, posłużyła też do wysnu-
cia analogii do trwałości życia człowieka, którego tylko ciało podlega
śmierci, dusza trwa wiecznie. Kult tajemny. Wtajemniczeni zwali się
mistami. Wtajemniczenie zobowiązywało do zupełnego milczenia o szcze-
gółach kultu i rytuału.

2" Apis był to święty wróżebny byk egipski, mający w świątyni
boga Ptah w Memfis święte, oddzielne pomieszczenia. Oddawano mu
cześć jak bóstwu. Był cały czarny z białym trójkątnym lub czworokąt-
nym znakiem na czole, oprócz tego miał jeszcze inne, wymagane rytua-
łem znaki na ciele.

174

BOSKI AUGUST

niej jeszcze uparcie ją wiedli prawie ku zupełnej zagładzie
swego państwa. Dopiero zbyt późno okazało się na podstawie
dowodów, że ta wróżba zapowiadała potęgę Augusta. Juliusz
Maratus podaje, że na kilka miesięcy przed przyjściem na świat
Augusta zaszło w Rzymie na oczach całego miasta dziwne zja-
wisko, które tłumaczono w ten sposób, że natura ma wydać na
świat króla narodowi rzymskiemu. Senat wystraszony tą możli-
wością powziął uchwałę, że nie wolno utrzymać przy życiu żad-
nego chłopca w tym roku urodzonego. Jednak ci, którzy mieli
żony w ciąży, żywiąc nadzieję, że do każdego z nich może się
wróżba odnosić, zatroszczyli się o to, aby uchwała senatu nie
została złożona w skarbcu278. W pismach Asklepiadesa z Men-
des Teologumena czytam, że oto Atia, gdy przyszła o północy
na uroczystość ku czci Apollina, umieściwszy swą lektykę we-
wnątrz świątyni, zdrzemnęła się, reszta kobiet tymczasem wra-
cała do domu; we śnie nagle podpełznął do niej wąż i wnet po-
tem oddalił się; po przebudzeniu musiała Atia obmyć się jak
po obcowaniu z mężem; natychmiast na ciele wystąpiła jej pla-
ma, jakby w kształcie smoka, zupełnie nie do usunięcia, wsku-
tek tego przestała uczęszczać już na zawsze do łaźni publicz-
nych; August urodził się w dziewięć miesięcy potem i dlatego
uważano go za syna Appolina. Tuż przed samym porodem Atia
miała znowu sen, że jej wnętrzności unoszą się ku niebiosom
i zasłaniają sobą cały obszar nieba i ziemi. Również ojciec Ok-
tawiusz miał sen, że z łona Atii wytrysnął promień słoneczny.
W dniu urodzin Augusta roztrząsano w kurii sprawę spisku
Katyliny. Oktawiusz skutkiem połogu żony przybył nieco póz- '
niej. Wówczas (o tym wypadku zresztą wszyscy dobrze wie-
dzą) P. Nigidiusz279 na wieść o przyczynie opóźnienia i upew-
niwszy się jeszcze co do godziny porodu oświadczył, że narodził

278 Tzn. żeby nie uzyskała mocy obowiązującej.

279 Paulus Nigidius Figulus, przyjaciel Cycerona. Pretor
w r. 58 przed n. e. Mistyk. Wznowidel filozofii pitagorejskiej. Znał świet-
nie matematykę i astrologię. Pisał wiele, głównie z zakresu religii i kul-
tu. Najważniejszym jego dziełem z zakresu religii był traktat: De diis —
O bogach. Wygnany przez Cezara, zmarł na wygnaniu w r. 45. przed n. e.

ROZDZIAŁ 94

175

się pan świata. Później Oktawiusz, wiodąc swą armię przez
ostępy Tracji, zapytał o losy syna wyrocznię barbarzyńską
w gaju poświęconym ojcu Bakchusowi.

Kapłani potwierdzili poprzednią wróżbę — gdyż z wina
rozlanego na ołtarzu buchnął tak silny płomień, że wzniósł się
.ponad dach świątyni i wzbił się aż ku niebu — oraz zapewnili,
że w ogóle tylko jednemu Aleksandrowi Wielkiemu podczas
składania ofiary na tych samych ołtarzach zdarzył się podobny
znak wróżebny. Co więcej, zaraz następnej nocy wydało się
Oktawiuszowi, że widzi syna nadludzkiej wielkości z gromem
i berłem w dłoni, w stroju Jowisza Najlepszego i Największego,
w świetlistym wieńcu, na rydwanie zdobnym w wa/wrzyn i ciąg-
nionym przez dwanaście rumaków, lśniąoobiałych280. Augusta
jeszcze jako niemowlę (fakt ten potwierdzony jest pisemnie
przez G. Druzusa) ułożyła piastunka wieczorem w kołysce,
w izbie par+erowej. Następnego dnia nie zastano go tam i po
długich dopiero poszukiwaniach znaleziono wreszcie na bardzo
wysokiej wieży, w pozycji leżącej, twarzą do wschodzącego
słońca. Gdy tylko .zaczął mówić, a w willi podmiejskiej jego
dziadka żaby przypadkiem zbyt głośno skrzeczały, kazał im za-
milknąć. Podobno z tego powodu żaby odtąd nie rechoczą w tej
okolicy. Jadł raz śniadanie w gaju położonym przy czwartym
kamieniu milowym szosy Kampańskiej281, gdy nagle orzeł wy-
rwał mu z ręki kawałek chleba i wzbił się wysoko, za chwilę
znowu równie nieoczekiwanie opuścił się łagodnym ruchem
i chleb oddał. Kw. Katulus po uroczystym święceniu odbudo-
wanej świątyni Kapitolińskiej. przez dwie z rzędu następne
noce miał '-dkie oto sny. Pierwszej nocy ujrzał Jowisza Naj-
większego i Najlepszego, który spośród wielu dzieci bawią-
cych się dokoła ołtarza wybrał jedno i złożył mu w ręce wize-
runek państwa, jaki trzymał w ręku. Drugiej nocy spostrzegł
na kolanach Jowisza Kapitolińskiego tegoż samego chłopca,
a gdy chciał go stamtąd usunąć, bóg mu przeszkodził, dodając

280 Jak na uroczystość triumfu.

281 Szosa Kampansha, odgałęzienie drogi Apijskiej łączące Kapuę
z Puteolami.

176

BOSKI AUGUST

przestrogę, że ten chłopiec ma być ostoją państwa, gdy do-
rośnie. Nazajutrz spotkał Augusta. Chociaż go nie znał, spoj-
rzawszy nań ze zdziwieniem rzekł, że niezwykle jest podobny
do tego chłopca, którego uprzednio widział we śnie. Niektó-
rzy inaczej opisują pierwszy sen Katula. Oto jakoby Jowisz
na prośbę wielu chłopców, domagających się odeń opiekuna,
wskazał na jednego z nich, aby do niego zanosili wszystkie swe
życzenia; dawszy mu następnie palce do ucałowania, sam z kolei
podniósł je do ust. M. Cycero, spiesząc u boku G. Cezara na Ka-
pitol, przypadkiem opowiadał przyjaciołom swój sen z ubiegłej
nocy. Oto chłopiec o szlachetnym obliczu spłynął na złotym
łańcuchu z nieba, stanął u wrót Kapitelu, a Jowisz wręczył mu
bicz. Następnie Cycero ujrzawszy nagle Augusta (którego dzia-
dek wujeczny, Cezar, wezwał na tę uroczystość nikomu prawie
jeszcze dotychczas nie znanego) zapewnił, że jest to właśnie ten
chłopiec, którego obraz ukazał mu się we śnie. Podczas wdzie-
wania togi męskiej tunika z szerokim szlakiem rozpruła się
Augustowi z obydwu stron i opadła do stóp282. Niektórzy wyja-
śniali to w ten sposób, że stan283, którego taka tunika jest od-
znaką, kiedyś będzie mu podlegał. Pod Mundą boski Juliusz,
wybierając miejsce pod obóz, kazał ciąć las. Gdy napotkano
w nim drzewo palmowe, polecił je zachować jako zapowiedź
zwycięstwa. Z tego drzewa natychmiast wyrósł pęd i w ciągu
kilku dni tak wybujał, że nie tylko doścignął pień macierzysty,
lecz nawet go zasłonił. Zaraz zagnieździło się tam mnóstwo go-
łębi, chociaż ten gatunek ptactwa najbardziej unika twardego
i szorstkiego listowia. Podobno ta wróżba szczególnie poruszyła
Cezara i ostatecznie skłoniła do wyznaczenia swym następcą
nie kogo innego, jak wnuka swej siostry. Przebywając chwilo-
wo na wywczasach w Apolonii August w towarzystwie Agryp-
py odwiedził obserwatorium astrologa Teogenesa. Gdy ten prze-
powiadał Agryppie, który pierwszy o swój los zapytywał, wspa-
niałą i wręcz niezwykłą przyszłość, August uparcie taił datę

282 August włożył tunikę o szerokim szlaku natychmiast po wdzianiu
togi męskiej; przywilej ten rozszerzył później na wszystkich synów se-
natorskich (zob. Aug. 38).

283 Stan senatorski

Q. Gemma Augustea

ROZDZIAŁ 95—9» 177

swych urodzin i nie chciał jej wyjawić ^ obawy i ze wstydu,
żeby jego przyszłość nie okazała się mr^J sławna. Wreszcie
po długich naleganiach i bardzo niechętna Pod^ August dzień
swych urodzin. Teogenes aż skoczył z ml^^ ł f211^ mu s1?
do nóg w hołdzie. Odtąd nabrał August takiego zaufania do
swych losów, że podał do wiadomości pub1102"^ swój horoskop
i wybić kazał srebrny pieniądz z odciski^"1 ^sku Koziorożca,

pod którym się urodził.

95. Gdy Cezar padł z ręki morderców, August powrócił

z Apolonii. W czasie jego wjazdu do stolic ^g10 wśród przej-
rzystego i pogodnego nieba tarczę słońca otoczył krążek 8 po-
dobny do tęczy, wnet potem piorun uderzy1 w grobowiec Julii,
córki Cezara. W czasie pierwszego swego konsulatu, gdy zasię-
gał wróżby z lotu ptaków, ukazało mu się dwanaście sępów, jak
Romulusowi. W chwili składania ofiary wątroby wszystkich
zwierząt ofiarnych, zwinięte do wewnątr^i otworzyły się aż do
ostatniej żyłki. Na podstawie tego doświ^^^^ wróżbici jed-
nomyślnie uznali ofiarę za zapowiedź pomyślnych i wielkich

wydarzeń.

96. Co więcej, August poznał z góry Wyniki wszystkich wo-
jen. Gdy wojska triumwirów ściągnęły pod Bononię , na na-
miocie Augusta siadł orzeł i stoczył zwyf^ską walkę z dwoma
krukami, które go napastowały z tej i ta"'1115.) strony, wreszcie
cisnął je o ziemię. Całe wojsko wyprowa^o stąd wniosek, że
kiedyś między triumwirami wybuchnie iliezgoda (jaka istotnie
wybuchła później), i przewidziało wynil^- pod Filippi pewien
Tesalczyk przepowiedział Augustowi przyszłe zwycięstwo, po-
wołując się na boskiego Cezara, którego zjawa ukazała mu się
na bocznej drodze. Przed bitwą pod P<?ruzją wróżby z ofiar
zwierzęcych nie wypadły pomyślnie, Aug^t polecił powiększyć
liczbę bydląt. Nagle wróg nieoczekiwana wtargnął do obozu
i uwiózł z sobą cały sprzęt obrzędowy. w°wczas wróżbici zgod-
nie orzekli, że '/szystkie te niebezpiecz^stwa l nieszczęścia,
jakie zapowiedziane zostały składające^111 ofiarę, spadną na

284 Ten sam fakt opisuje Wellejusz Paterk^111® (H 59)-
'is B o n o n i a, dziś Bologna, na południe od padu' ^szc^ w tzw.
Gallia Cisalpina

G Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 11

178

BOSKI AUGUST

tych właśnie, którzy teraz posiędą wnętrzności zwierząt ofiar-
nych. I tak się stało. W przeddzień bitwy morskiej u wybrzeży
Sycylii, w czasie przechadzki Augusta po brzegu, nagle wysko-
czyła z morza ryba i padła u jego stóp. Gdy pod Akcjum ruszał
do walki, spotkał człowieka wiodącego osła, człowiek miał imię
Eutychus286, zwierzę — Nikon287. Po zwycięstwie ofiarował
August posąg spiżowy ich obydwu do świątyni, którą wzniósł
na miejscu obozu288.

97. Także jego śmierć, o której wnet mówić będę, oraz zali-
czenie po zgonie w poczet bogów zapowiedziały najbardziej wi-
doczne znaki. Kiedy zamykał przegląd ludności289 na Polu Mar-
sowym ofiarą oczyszczalną wśród licznie zgromadzonej publicz-
ności, kilkakrotnie okrążył go orzeł, potem przeleciał nad po-
bliską świątynią i usiadł nad pierwszą literą imienia Agryppy.
Na ten widok zlecił August swemu koledze, Tyberiuszowi, uro-
czyste wygłoszenie tych ślubowań, jakie zwykle sam podejmo-
wał na następny okres urzędowania. Odmówił mianowicie ślu-
bowania tego, czego już nie będzie mógł spełnić, choć wszystko
miał już spisane i przygotowane na tabliczkach. W tym samym
prawie czasie uderzenie pioruna starło pierwszą literę imienia
z napisu pod jego posągiem. Stąd kapłani wyprowadzili wnio-.
sęk, że jeszcze żyć będzie tylko sto dni (tę liczbę wskazywała
litera C) i że zaliczony będzie w poczet bogów, ponieważ aesar,
t j. pozostała część imienia Caesar, znaczy „bóg" w języku Etru-
sków. Miał właśnie August wysłać Tyberiusza do Ilirii i odpro-
wadzić go aż do Benewentu290, lecz mówcy, wnoszący zażale-
nia w coraz innych sprawach, zatrzymywali go przy wymiarze

286 Eutychus, od greckiego słowa eutyches, t], szczęśliwy.

287 Nikon, po grecku: zwyciężający.

288 Zob. Aug. 18.

2B8 w funkcji cenzora spełniał ofiarę oczyszczalną po przeglądzie,
tzw. lustratio. Jednakże August właściwie cenzorem nie był. Przeprowa-
dzając spisy ludności, czynił to na podstawie przyznanej mu w tymwładzy 
(imperium) konsula. Tu 'chodzi o przegląd ludności (wy-
kazał on 4 937 000 rzymskich obywateli) w roku, śmierci cesarza, tj.
14 r. n. e.

290 B eneventum, miejscowość w kraju Samnitów, na północny
wschód od Kapui.

ROZDZIAŁ 97—91

179

sprawiedliwości. Wreszcie zawołał (co nawet później uznano
za wieszcze), że „nawet gdyby wszystko go zatrzymywało, on
dłużej w Rzymie nie zostanie". I ruszył w drogę, lecz dojechał
tylko do Astury291. Stąd wbrew zwyczajowi pożeglował nocą,
aby wykorzystać pomyślny wiatr. Oto choroba rozpoczęła się
od rozstroju żołądka.

98. W tym czasie odwiedził brzegi Kampanii i najbliższe
wyspy. Spędził również cztery dni w ustroniu wyspy Kapri, od-
dając się beztrosko wypoczynkowi i rozrywkom wszelkiego ro-
dzaju. Gdy przypadkiem przejeżdżał zatoką Puteoli, pasażero-
wie i marynarze z okrętu aleksandryjskiego, który tylko co
przybił do brzegu, w białych szatach, z wieńcami na skroniach,
paląc kadzidła, złożyli mu pomyślne wróżby, chwaląc pod nie-
biosa, że ,,dzięki niemu żyją, dzięki niemu żeglują po morzach,
cieszą się wolnością i dostatkiem". To go tak rozweseliło, że
dał swym towarzyszom po czterdzieści sztuk złota. Wymógł
jednocześnie od każdego jako rękojmię przysięgę, że otrzymaną
kwotę zużyją tylko na zakup towarów aleksandryjskich. Rów-
nież przez następne dni obsypywał [swe najbliższe otoczenie]
różnymi podarkami, ofiarowywał togi i płaszczyki greckie, jed-
nak pod tym warunkiem, że Rzymianie włożą greckie szaty,
a Grecy — rzymskie, używając również na odwrót obydwu ję-
zyków. Przyglądał się stale ćwiczeniom efebów292, których spo-
ro pozostało na Kapri293 z dawnych gimnazjonów. Urządził im
ucztę, którą zaszczycił swą obecnością, pozwolił, a nawet wy-
mógł, aby nie krępowali się w żartach, rozchwytywaniu owo-
ców, zakąsek oraz różnych drobnych odeń podarunków. Wre-
szcie nie poniechał żadnej fermy zabawy i żartu. Wyspę sąsia-
dującą z Kapri nazywał Apragopolis294 z powodu leniwego try-

291 A s t u r a, miasto na wysepce, blisko ujścia rzeki tejże nazwy,
położone na południe od Ancjum, na wybrzeżu morskim Lacjum.

292 Ejebaml nazywano męską młodzież grecką od 16 do 18 roku ży-
cia. W osiemnastym roku podlegali próbie i po niej wpisywano ich na
listę obywatelską odpowiedniej gminy.

293 Wyspa Kapri była zamieszkana przez Greków; stąd gimnazjony,
jako miejsca ćwiczeń cielesnych, i instytucja efebii.

294 ApragopOiis, tj. miasto nieróbstwa (od gr. słowa dn@aKTew,
tj. wstrzymuję się od pracy).

12*

180

BOSKI AUGUST

t>u życia swych dworaków tam zamieszkałych. Jednego ze
swych ulubieńców, imieniem Masgaba, zwykł nazywać po grec-
ku „ktistes", tzn. jak gdyby założycielem wyspy. Gdy z okien
jadalni ujrzał raz wielki tłum, spieszący z licznymi pochodnia-
mi na grób owego Masgaby, zmarłego przed rokiem, wypowie-
dział głośno wiersz, który ułożył na poczekaniu po .grecku:

Oto założyciela grób widzę w płomieniach.

Zwróciwszy się do Trazylla295, towarzysza Tyberiusza, któ-
rego miał przy stole na wprost siebie i nie wtajemniczonego
w tę całą sprawę, zapytał go, jakiemu poecie przypisuje ten
wiersz. Gdy Trazyllus wahał się, August dorzucił drugi po
grecku:

Czy widzisz pochodnie ku czci Masgaby płonące?

I o ten wiersz także go zapytał. Wreszcie Trazyllus ograniczył
się do odpowiedzi, że te wiersze, od kogokolwiek pochodzą, są
świetne. August wybuchnął śmiechem i sypnął żartami. Wkrót-
ce przeprawił się do Neapolu, chociaż niezupełnie jeszcze zdrów
ha żołądek, czując się to lepiej, to gorzej. Jednak zaszczycił
swą obecnością przez cały czas trwania zawody gimnastyczne,
odbywające się co pięć lat ku jego czci. Następnie podążył z Ty-
beriuszem do uprzednio wyznaczonej miejscowości296. Lecz
w drodze powrotnej pogorszyło mu się nagle. Wreszcie w No-
li297 zachorował obłożnie. Odwołano z drogi Tyberiusza. August
długo zatrzymywał go u siebie na poufnej rozmowie298, potem
już nie trudził umysłu żadną poważniejszą sprawą.

99. W ostatnim dniu życia co chwilę pytał, czy już na ze-
wnątrz zgromadził się lud dopytujący o jego zdrowie. Następ-
nie zażądał lusterka, kazał sobie uczesać włosy i unieść obwisłe
nieco policzki. Przyjaciół przyjął zapytaniem: „czy im się wy-

295 Trasyllos, astrolog z Rodosu; zob. Tyb. 14.

296 Do Benewentu.

297 N o l a, miasto w Kampanii, na północny wschód od Wezuwiusza.
A więc August miał zamiar powrócić do Neapolu.

asa w żywocie Tyberiusza (Tyb. 21) jeszcze raz wspomina Swetoniusz
o rozmowie przedśmiertnej Augusta z Tyberiuszem. Natomiast Tacyt
(Ann. I 5) jest o wiele mniej kategoryczny.

ROZDZIAŁ 99—100

181

daje, że dobrze zagrał mim299 życia?", także dorzucił po grecku.
zwykłe zakończenie300:

A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie
i razem wszyscy radość nam swą okażcie.

Następnie wszystkich odprawił, nieustannie tylko dopytując
się u przybywających z miasta o stan chorej córki Druzusa301.
Nagle skonał w chwili, gdy całował Liwie, z tymi słowami na
ustach: „Liwio302, pamiętaj o naszym związku, żyj i bądź zdro-
wa!" Przypadł mu w udziale zgon lekki i taki, jakiego zawsze
pragnął. Ilekroć mianowicie usłyszał, że ktoś zmarł szybko
i bezboleśnie, August wyrażał życzenie, aby jemu i jego najbliż-
szym przypadła w udziale podobna euthanasia (używał wprost
tej nazwy). Raz w ogóle przed wyzionięciem ducha stracił przy-
tomność. Oto nagle przerażony zaczął uskarżać się, że go ciągnie
czterdziestu młodzieniaszków. Jednak było to raczej widzenie
wieszcze niż osłabienie świadomości, gdyż tylu właśnie żołnie-
rzy-pretorianów wyniosło zwłoki jego z pałacu

100. Umarł w tym samym pokoju, w którym ojciec Okta-
wiusz, za konsulatu dwu Sekstusów: Pompejusza i Apulejusza,

299 Mim, scenka rodzajowa, powstał na Sycylii i jego pierwsze lite-
rackie opracowanie w stylu realistycznym dał Sofron. W okresie
aleksandryjskim (323—31 przed n. e.) rozwijali mim literacki tacy auto-
rzy, jak Herondas i częściowo Teokryt. W Rzymie Decimus Laberius
i Publilius Syrus w końcu I w. przed n. e. Główny aktor mimu nazy-
wał się archimimus.

300 Tę klauzulę, tj. zakończenie, podaje Horacy (Ars poet. 155): „do-
póki śpiewak nie powie: Klaszczcie!" — Donec cantor: v o s plaudite^
dicat.

301 Była to Liwilla, córka Druzusa i Antonii Młodszej, a siostra Ger-
manika i Klaudiusza; poślubiła później Druzusa, syna Tyberiusza.

302 L i v i a D r u s i 11 a, ur. w r. 58 przed n. e., była córką Liwiusza
Druzusa, z gałęzi Klaudiuszów, przez adoptację wprowadzonego do gens
Lwia; zabił się po bitwie pod Filippi jako zwolennik Kasjusza i Brutusa.
Liwia wyszła w r. 43 po raz pierwszy za mąż za Tyberiusza Klaudiusza
Nerona. W r. 38 przed n. e. odstąpił ją Klaudiusz Nero Oktawianowi.
Z pierwszego małżeń^wa miała dwu synów: Tyberiusza, późniejszego
Cesarza, oraz Druzusa. Po śmierci Augusta została Liwia naczelną ka-
płanką jego kultu. Otrzymała tytuł Julia Augusta. Umarła w r. 29 n. e.
Klaudiusz w r. 42 n. e. teifikował ją nadając tytuł: Dwa Augusta.

182

BOSKI AUGUST

na 14 dni przed kalendami września303, o godzinie dziewiątej
we dnie, mając lat siedemdziesiąt sześć bez trzydziestu pięciu
dni. Ciało nieśli dekurionowie z miasteczek i osad od Noli aż
do Bowilli, nocami z powodu pory roku. We dnie składali je
w bazylice każdego miasta lub w największej ze świątyń. Od
Bowilli przejął je stan rycerski i niósł aż do stolicy. Tu umie-
ścił w przedsionku pałacu. Senatorowie wprost prześcigali się
"w gorliwości, aby jak najwspanialej urządzić pogrzeb i jak naj-
godniej uczcić pamięć zmarłego. Między wieloma różnymi wnio-
skami był i taki, aby orszak pogrzebowy, poprzedzony przez
posąg bogini Wiktorii, który jest w kurii, przeprowadzić pod
bramą triumfalną wśród żałobnych pieni chłopców i dziewcząt
z najznakomitszych rodów. Inni znowu doradzali, aby w dniu
pogrzebu zdjąć złote pierścienie i włożyć żelazne. Inni jeszcze,
aby kości zostały zebrane przez kapłanów najwyższych kole-
giów. Znalazł się i taki, który doradzał, aby przenieść nazwę
August z miesiąca sierpnia na wrzesień, gdyż wprawdzie w sier-
pniu August się urodził, ale we wrześniu umarł. Ktoś inny
chciał znowu nazwać cały okres czasu od samego dnia urodzin
cezara do jego śmierci wiekiem Augusta i tak wprowadzić do
kalendarza. Wreszcie ograniczono miarę zaszczytów. Wygłoszo-
no ku jego czci dwie mowy żałobne: jedną wygłosił Tyberiusz
przed świątynią boskiego Juliusza304; drugą syn Tyberiusza,
Druzus, ze starej mównicy305. Następnie na ramionach sena-
torów zostały zaniesione zwłoki na Pole Marsowe i spalone. Pe-
wien były pretor przysięgał, że już po spaleniu zobaczył postać
władcy ulatującą do nieba. Potem najznakomitsi spośród rycer-
stwa, przybrani w tuniki wolno spływające ku dołowi, bez pasa,
boso, zebrali szczątki i umieścili w Mauzoleum306. Tę budowlę

303 19 sierpnia 14 r. n. e.

304 Świątynia boskiego Juliusza wzniesiona przez Augusta na forum
Homanum tam, gdzie zostało spalone na stosie ciało Cezara, jego przy-
branego ojca, mianowicie przed frontem budynku repie. Przed świątynią
boskiego Juliusza były rastra lulia.

305 Rastra vetera, stara mównica przed komicjum, ozdobiona dzio-
bami zdobycznych okrętów.

306 Mauzoleum zbudowane zostało w r. 28 przed n. e. na północnym
krańcu Pola Marsowego, w kształcie rotundy z białego marmuru. Miało

ROZDZIAŁ 100—101

183

wzniósł August między drogą Flamińską a brzegiem Tybru
w czasie swego szóstego konsulatu. Otoczył gajami i alejami
spacerowymi, które już wtedy oddał na użytek publiczności.

101. August sporządził swój testament za konsulatu L. Pian-
ka i G. Syliusza, na trzy dni przed nonami kwietniowymi307,
na rok i cztery miesiące przed śmiercią, w dwu księgach spisa-
nych częściowo jego ręką, częściowo — wyzwoleńców: Poli-
biusza i Hilailona, oraz złożył u kapłanek Westy. Teraz one
wyjęły go wraz z trzema jednakowo zapieczętowanymi zwoja-
mi. To wszystko w senacie otworzono i odczytano. Jako pierw-
szych spadkobierców wyznaczył August: Tyberiusza w połowie
i jednej szóstej oraz Liwie w jednej trzeciej, z zobowiązaniem,
aby używali jego nazwiska. Jako następnych spadkobierców
wyznaczył Druzusa, syna Tyberiusza, w jednej trzeciej, w po-
zostałych Germanika i jego troje dzieci płci męskiej308. Na trze-
cim miejscu umieścił w testamencie rodzinę i licznych przyja-
ciół. Ludowi rzymskiemu zapisał czterdzieści milionów sester-
cjów, między trybus rozdzielił trzy miliony i pięćset tysięcy,
żołnierzom pretorianom po tysiąc nummów na głowę, z kohort
miejskich po pięćset, legionistom po trzysta. Te sumy kazał
wypłacić natychmiast. Miał je zawsze przygotowane w skarbie.
Inne zapisy wyznaczył w bardzo szerokich granicach, niektóre
nawet po d\»adzieścia tysięcy sestercjów. Na ich wypłatę wy-
znaczył termin roczny, usprawiedliwiając się szczupłością
swych zasobów. Nawet swym spadkobiercom, jak wyznaje, po-
zostawił zaledwie sumę stu pięćdziesięciu milionów sestercjów,
chociaż w ciągu ostatnich dwudziestu lat z zapisów testamento-
wych swych przyjaciół otrzymał cztery miliardy sestercjów. Ca-
łą tę sumę oraz dwa dziedzictwa po ojcach309 (własnym i z adop-
tacji) wraz z resztą innych spadków zużył na wydatki państwo-
we. Córkę Julię i wnuczkę Julię w razie śmierci zabronił po-
chować w swoim grobowcu. Z trzech dodatkowych zwojów

88 m średnicy; zakończone było nasypem stożkowym, na którym za-
sadzono drzewa, a na wierzchołku znajdowała się statua Augusta.
301' W r. 13 n. e. 3 kwietnia.

"" Synowie Germanika: Nero Caesar, Drusus, Całus Caesar Caligula.
a«» po własnym, tj. Oktawiuszu, i z adoptacji (po Cezarze).

184

BOSKI AUGUST

w jednym zawarł polecenia dotyczące jego pogrzebu, w drugim
wykaz czynów przez siebie dokonanych, które kazał wyryć na
tablicach spiżowych310, przeznaczonych do umieszczenia przed
Mauzoleum, w trzecim krótki przegląd całego państwa z wyli-
czeniem, ile jest wojska pod bronią i gdzie, ile pieniędzy w skar-
bie państwowym i kasach cesarskich i jakie podatki nie zostały
jeszcze ściągnięte. Dołączył również wykaz imienny wyzwoleń-
ców i niewolników, na których można było dochodzić należ-
ności pieniężnych.

su Zachował się tylko odpis Wykazu czynów dokonanych przez Au-
gusta (Index rerum a se gestarum) w Ancyrze (Ankarze), stąd jego na-
zwa: Monumentum Ancyranum.


Księga III

Tyberiusz

l Patryc j uszowski ród Klaudiuszów (istniał także inny
tejże nazwy, plebejski, bynajmniej nie ustępujący temu ani pod
względem znaczenia, ani dostojeństwa) pochodził z sabińskiego
miasteczka Regillów. Stąd zaraz po założeniu Rzymu przeniósł
się tam z wielką ilością klientów za sprawą Tytusa Tacjusza1,
towarzysza Romulusa, lub, co jest bardziej poparte dowodami,
z woli Atty Klaudiusza2, naczelnika rodu, mniej więcej w szó-
stym roku po wypędzeniu królów. Przyjęty w poczet rodów
patryc j uszowskich, otrzymał ponadto od państwa kawał pola
za Anienem3 dla klientów i miejsce dla siebie na cmentarz pod
Kapitelem. Z kolei, z .biegiem czasu, osiągnął dwadzieścia osiem
konsulatów, pięć dyktatur, siedem cenzur, sześć triumfów, dwie
owacje. Aczkolwiek różnicował się stopniowo przez rozliczne
imiona i przydomki, lecz za wspólną zgodą wzgardził imieniem
Lucjusza, gdyż dwu członków rodu obdarzonych tym imieniem
zostało skazanych: jeden za grabież, drugi — za morderstwo.
Między innymi przyjęto również przydomek Nerona4, którym-
w języku sabińskim oznacza się kogoś mężnego i energicznego.

2. Wiele wybornych zasług oddali państwu lifczni Klaudiu-

lTitus Tatius, król Sabinów, z. powodu porwania Sabinek
wszczął wojnę z Rzymem. Zdobył-Kapitol (zdrada Tarpei), na prośby"
kobiet dał się namówić do pokoju. Następnie z całym swym .ludem
przybył do Rzymu na Wzgórze Kapitolińskie i rządził razem z Bomulu-
sem.

2 A 11 a Ciausus (Appius Ciaudius) pociągnął na' Rzym ze wszyst-
kimi swymi klientami (w r. 504 przed n. e.). W 495 •r. został konsulem.

? A n i o, dopływ Tybru.

4- Aulus Gellius (N. A. = Noctes Atticae •XIII 22) -potwierdza tę ety-
mologię, ale dodaje, że Sabińczycy, zdaje się, zapożyczyli .to- słowo od
Greków.

186

TYBERIUSZ

sze, także nie mniej popełnili przeciw niemu wykroczeń. Ale
że wspomnę tylko o naj znacznie j szych zasługach i najjaskraw-
szych błędach; oto Appiusz Cekus5 odradził zawarcie przy-
mierza z królem Pyrrusem, jako zbyt mało korzystnego. Klau-
diusz Kaudeks6 przeprawił się pierwszy na okrętach przez cie-
śninę i wypędził Punijczyków z Sycylii. Tyberiusz* Nero7 po- •
konał Hazdrubala nadciągającego z Hiszpanii z wielkimi siłami,
zanim ten zdążył się połączyć z bratem swym, Hannibalem. Ale
znowu Klaudiusz Regilianus8, jeden z dziesięciu członków Ko-
misji Ustawodawczej, żywiąc namiętność do pewnej wolno uro-
dzonej dziewczyny, usiłował uprowadzić ją przemocą jako swo- i
ją niewolnicę, czym wywołał powtórną secesję ludu9 od patry- |
cjuszów. Klaudiusz Druzus wystawił sobie posąg z diademem |
na głowie w miasteczku Forum Appiusza10, potem usiłował Opa-
nować Italię przy pomocy swej klienteli. Gdy Klaudiusz Pul-

5 Appius Ciaudius Ca ecu s, słynny cenzor z r. 312 przed
n. e., założył w Rzymie wodociąg aqua Appia, wykonał słynną via Appia
z Rzymu do Kapui (potem przedłużono ją z Kapui do Brundyzjum). Kie-
dy poseł Pyrrusa, króla Epiru, Kineas, namawiał senat do pokoju, Ap-
piusz już jako oślepły starzec wygłosił płomienną mowę przeciw zawar-
ciu hańbiącego pokoju i spowodował, że posłów odesłano z niczym
<r. 279 przed n. e.).

6 Jego brat, Appius Ciaudius Caudex, konsul z r. 264 przed
n. -e., rozpoczął pierwszą wojnę punicką.

7 C a i u s Ciaudius Nero jako konsul w r. 207 przed n. e. za-
dał straszną klęskę Hazdrubalowi, bratu Hannibala, nad rzeką Metau-
rem w Umbrii, koło portu adriatyckiego. Sena Gallica. Głowę Hazdru-
bala jako zwiastuna klęski wrzucić kazał do obozu Hannibala.

8 Appius Ciaudius Regillianus sprawował dwukrotnie
konsulat: w r. 471 i w 451 r. przed n. e. Był jednym z decemwirów wy-
branych w r. 451 przed n. e. do kodyfikacji praw. Ale po skończonym
roku urzędowania decemwirowie nie chcieli oddać władzy • następnej
komisji, która miała skończyć kodyfikację, zaś Appiusz dopuścił się

niecnego czynu w stosunku do Werginii, co podaje Tytus Liwiusz (III
44 i in.).

3 W r. 447 przed n. e. wzburzony lud zajął wzgórze rzymskie Awen-
tyn. Kodyfikacja została przeprowadzona. Appiusz albo popełnił samo-
bójstwo, albo został stracony.

10 Forum Appii, na południe od Astury, port na wybrzeżu La-
cjum.

ROZDZIAŁ 2

187

cher11 u wybrzeży Sycylii zasięgał rady wróżb [przed wydaniem
bitwy morskie^, a święte ptactwo nie chciało jeść, kazał je
w morzu potopić, zlekceważywszy święty obrzęd, oraz w te
słowa się odezwał: ,,niech piją, skoro jeść nie chcą!", i bitwę
morską rozpoczął. Gdy jednak poniósł klęskę, senat domagał
się od niego wyznaczenia dyktatora. Powtórnie, jak gdyby urą-
gając nieszczęściu publicznemu, wyznaczył na dyktatora swego
posłańca, Głycjasza. Istnieją także przykłady równie rozbieżne
czynów kobiet tego rodu: wszak z jednego rodu pochodziły oby-
dwie Klaudie. Jedna12 wyciągnęła statek ugrzęzły w mieliźnie
Tybnwej, a mający na pokładzie świętości Idajskiej Matki Bo-
gów, wzniósłszy głośno wobec wszystkich taką modlitwę: „że-
by wreszcie poszedł za nią, jeśli cnota jej niewieścia jest bez
skazy''. Druga13 została postawiona przed sąd ludu, choć kobieta
(co było wówczas zupełną nowością), pod zarzutem obrazy ma-
jestatu. Oto gdy wśród stłoczonej gawędzi powóz jej posuwał
się z trudem naprzód, wyraziła głośno złorzeczenie: „niechby
jej brat Pulcher ożył i znowu utracił flotę, aby mniejszy tłok
panował w Rzymie". Ponadto szczególnie znany jest fakt, że
z wyjątkiem tylko P. Klodiusza14, który dla wypędzenia z Rzy-
mu Cycerona pozwolił się usynowić pewnemu plebejuszowi15,
i to nawet od siebie młodszemu, wszyscy Klaudiusze byli za-
wsze optymatami i żarliwymi rzecznikami powagi i władzy
patrycjuszów. W stosunku do ludu tak dalece zażarci i hardzi,
że żaden z nich, choćby oskarżony o sprawę gardłową przed
sądem ludu, nie zdobył się na zmianę szaty [na żałobną, celem
wzbudzenia litości] albo na prośby. Co więcej, niejeden z nich
w czasie ostrzejszej wymiany zdań czy kłótni pozwolił sobie na

11 P u b l i u s Ciaudius Pulcher, syn cenzora Appiusza Klau-
diusza Caecus, konsul w r. 249 przed n. e. Tutaj wzmiankowane jest
wydarzenie spod Drepanum na północno-zachodnim cyplu Sycylii.

12 Ciaudia Quinta, prawdopodobnie wnuczka Appiu&za Klau-
diusza Caecus. Wypadek ten zdarzył się w r. 204 przed n. e. Idajska
Matka Bogów to frygijska bogini Kybele, czczona w pobliżu góry Idą,
w Rzymie od 204 r. czczona jako Magna Mater.

13 Ta druga Klaudia była córką Appiusza Klaudiusza Caecus.

14 Publius Clodius Pulcher; zob. Cez. uw. 23 i 103

15 Publiuszowi Fontejuszowi.

188

TYBEBIUSZ

uderzenie trybuna ludu. Pewna także westalka [z rodu Klaudiu-
szów], gdy brat16 jej odbywał wjazd triumfalny wbrew woli
ludu, usiadła na jego rydwan i towarzyszyła mu aż na Kapi-

tol, aby żaden z trybunów nie mógł wyrazić sprzeciwu albo
przeszkodzić.

3. Z takiego rodu pochodzi Tyberiusz Cezar zarówno po
mieczu, jak po kądzieli: po ojcu wywodził się od Tyberiusza
Nerona, po matce od Appiusza Pulchra, ci obydwaj byli synami
Appiusza Cekusa. Należał również do rodziny Liwiuszów, do
której wszedł przez adoptację dziadek jego z linii matki. Ta
rodzina, aczkolwiek plebejska, także bardzo chlubnie się odzna-
czyła zaszczytnymi urzędami; ośmioma konsulatami, dwiema
. cenzurami, trzema triumfami, dyktaturą oraz dowództwem ja-
zdy. Zasłynęła z wielu znakomitych mężów; szczególną zaś jej
chlubą stał się Salinator i Druzowie. Salinator17 na stanowisku
cenzora obciążył wszystkie gminy wyborcze notą lekkomyślno-
ści za to, że jego właśnie obrały powtórnie konsulem, nawet
cenzorem, choć po jego pierwszym konsulacie skazały go, wy-
znaczywszy wielką grzywnę. Druzus zabił w walce wręcz wo-
dza nieprzyjaciół, Drauzusa, czym zdobył dla siebie i swych
potomnych ten przydomek. Również podają, że jako propretor
przywiózł z powrotem z prowincji Galii złoto, niegdyś dane
Senonom w czasie oblężenia Kapitelu, a którego, wbrew legen-
dzie, Kamillus18 im nie odebrał. Jego prawnuk19 za niepospo-
lite wystąpienie przeciw Grakchom otrzymał przydomek obroń-

16 A p p i u s Ciaudius Pulcher, konsul z r. 143 przed n. e.,
odbywał wbrew woli ludu triumf po zwycięstwie nad Salassami, ludem
alpejskim. Cenzor w r. 137 przed n. e. Tu mowa nie o jego siostrze,
ale córce.

17 M a r c u s Livius Salinator, konsul z r. 219 przed n. e.,
pokonał Illirów. W r. 207 przed n. e. powtórnie został wybrany na kon-
sula razem z Gajusem Klaudiuszem Neronem. Pokonali Hazdrubala nad
Metaurem. Cenzor w r. 204 przed n. e.

"Marcus Furius Camillus po klęsce Rzymian nad Alią
i zajęciu Rzymu przez Galów Senonów (senat mianował go dyktatorem)
w r. 390 rozbił wrogów. Otrzymał tytuł ojca ojczyzny.

"Marcus Livius Drusus, fanatyczny rzecznik podniesienia
powagi senatu. Trybun ludowy w r. 122 przed n. e.

ROZDZIAŁ 3—4

189

cy senatu i pozostawił syna, którego zgładziło w sposób zdra-
dziecki wrogie stronnictwo, gdy w podobnym zatargu usiłował
przeprowadzić wiele różnorodnych zmian20.

4. Ojciec Tyberiusza, Nero, kwestor G. Cezara, w czasie
wojny aleksandryjskiej dowodzący flotą, walnie przyczynił się
do zwycięstwa. W zamian za to wyznaczony został arcykapła-
nem na miejsce P. Scypiona, ponadto jeszcze wysłany do Galii,
aby tam założyć kolonie, między innymi Narbonę21 i Arelatę22.
Jednak po zabójstwie Cezara, choć wszyscy [senatorowie] z oba-
wy przed zamieszkami przechylali się do zdania, aby puścić
w nie-iamięć to, co się stało, on jeden zgłosił wniosek o wyzna-
czenie nagród dla tyranobójców23. Następnie sprawował pre-
turę. Przy końcu skorzystawszy z wybuchłego właśnie między
triumwirami zatargu zatrzymał poza prawnie wyznaczony ter-
min odznaki władzy i pociągnął za konsulem L. Antoniuszem,
bratem triumwira, do Peruzji24. Wreszcie, gdy wszyscy inni już

20 Jego syn, także Marcus Livius Drusus, trybun ludowy
z r. 91 przed n. e., zaproponował znieść sądy ekwitów, których stronni-
czość okazała się jaskrawa, a przydzielić je znowu senatowi powiększo-
nemu o 300 ekwitów. Regulowała te sprawy: lex Lwia iudiciaria. Wniósł
także ustawę o nadaniu prawa obywatelskiego Italikom: lex Livia de
cwitate sociis danda.

21 N a r D o Martius, kolonia weteranów rzymskich X legionu
(dziś Narbonne), bogate kwitnące miasto handlowe w rzymskiej pro-
wincji Gallia Narbonensis, której było stolicą; na południowy zachód
od ujścia Rodanu. Kolonia rzymska od 118 r. przed n. e.

22 Arelatę (dziś Aries) w Gallia Narbonensis, bogate miasto han-
dlowe, założone w r. 46 przed n. e. jako rzymska kolonia: Colonia lulia
Paterna Arelatensium Sextanorum (tj. założona przez weteranów VI
legionu).

23 Wniosek Tyberiusza Klaudiusza Nerona zgłoszony na posiedzeniu
senatu 17 marca 44 r. przed n. e. zawierał ukryte potępienie Cezara.
Uchwalono jednak tylko nie ścigać spiskowców. Tyberiusz Klaudiusz
był pretorem w r. 42 przed n. e.

24 W Peruzji zamknął się Lucjusz Antoniusz, konsul w r. 41, brat
młodszy triumwira. Po kapitulacji Peruzji, w końcu lutego 40 r. przed
n. e., tylko jeden Tyberiusz Klaudiusz Nero spośród innych wodzów
Antoniusza usiłował jeszcze walczyć z Oktawianem. Szybko jednak
uciekł z żoną Liwią i dwuletnim Tyberiuszem na Sycylię, a potem
na Wschód.

190

TYBERIUSZ

się poddali, on sam jeden pozostał w stronnictwie. Uszedł naj-
pierw do Preneste, stąd do Neapolu. Nadaremnie wezwawszy
niewolników do chwycenia za oręż celem odzyskania wolności,
uszedł na Sycylię. Lecz dotknięty do żywego tym, że nie od
razu dopuszczono go przed oblicze Sekstusa Pompejusza i że
odmówiono mu na przyszłość przywileju rózeg liktorskich, prze-
prawił się do Achai25, do M. Antoniusza. Gdy w krótkim czasie
zapanował powszechny spokój, Nero z M. Antoniuszem powró-
cił do Rzymu26. Tu na prośbę Augusta odstąpił mu swą żonę
Liwie Druzyllę, wtedy właśnie ciężarną, z którą na domiar miał
już przedtem syna. Niedługo potem umarł, pozostawiwszy dwu
synów: Tyberiusza i Druzusa Neronów.

5. Niektórzy oparłszy się na błahej poszlace, a mianowicie:

że babka Tyberiusza z linii matki pochodziła z miasteczka Fun-
di27 i że wkrótce państwo wystawiło tam posąg bogini Płod-
ności (Felicitas) na mocy uchwały senatu, wyprowadzili stąd
wniosek, jakoby Tyberiusz urodził się w Fundach. Lecz wedle
liczniejszych i pewniejszych świadectw przyszedł on na świat
w Rzymie, na Palatynie, w dniu szesnastym przed kalendami
grudniowymi28, za konsulatu L. Munacjusza Pianka i wtóre-
go — M. Emiliusza Lepida, w czasie wojny filipińskiej. Te dane
wciągnięto do urzędowego kalendarza i do akt państwowych.
Nie brak i takich historyków, którzy podają jego urodziny bądź
o rok wcześniej, na konsulat Hircjusza i Pansy, bądź o rok póź-
niej, na konsulat Serwiliusza Izauryckiego i L. Antoniusza.

6. Pierwsze lata życia i dzieciństwo miał Tyberiusz pełne
ciągłych niepokojów i niewygód. Wszędzie towarzyszył rodzi-
com w ich ucieczce. Pod Neapolem, w czasie napaści nieprzyja-
ciół, gdy rodzice usiłowali po kryjomu wsiąść na okręt, dwu-

25 P r o v i n c i a A c h a i a, tj. Grecja, weszła w skład państwa
rzymskiego po r. 146 przed n. e., tj. po zburzeniu Kor.yntu przez konsula
L. Mummiusza.

26 Po zawarciu układu w Brundyzjum między Oktawianem i Anto-
niuszem, we wrześniu r. 40 przed n. e.

27 F u n d i (dziś Fondi), miasteczko w Lacjum, przy drodze Ąpijskiej,
niedaleko morza. Znane z winnic.

28 16 listopada 42 r. przed n. e.

ROZDZIAŁ 5—7

191

krotnie omal ich nie zdradził swym kwileniem, po raz pierwszy,
gdy odrywano go pospiesznie od piersi piastunki, po raz dru-
gi — z objęć matki, aby ulżyć ciężaru niewiastom w tak nie-
bezpiecznej ucieczce. Następnie obwożono go po całej Sycylii
i Achai. Wreszcie dano pod opiekę miastu Lacedemon29, które
pozostawało pod opieką prawną domu Klaudiuszów. Stamtąd
wyjeżdżając w podróż nocą, omal życia nie postradał, gdyż na-
gle ze wszystkich stron powstał pożar w lasach i otoczył pier-
ścieniem cały orszak tak ciasno, że płomień opalił nawet część
szaty i włosy Liwii. Zachowały się jeszcze i dotychczas są po-
kazywane w Bajach podarunki, jakie otrzymał na Sycylii od
Pompei, siostry Sekstusa Pompejusza: chlamida30, klamra, zło-
te medaliony dziecinne. Po powrocie do Rzymu usynowiony zo-
stał testamentem przez senatora M. Galiusza i otrzymał po nim
spadek. Wkrótce zarzucił jego nazwisko, ponieważ Galiusz na-
leżał za życia do stronnictwa wrogiego Augustowi. Mając lat
dziewięć wygłosił z mównicy publicznej mowę pochwalną na
cześć swego zmarłego ojca. Następnie, w czasie triumfalnego
wjazdu Augusta po zwycięstwie pod Akcjum jako młodzienia-
szek towarzysząc rydwanowi Augusta, jechał na koniu31 obok
właściwego zaprzęgu z lewej strony, a Marcellus, syn Oktawii,
z prawej. Przewodniczył również igrzyskom miejskim. W cza-
sie zapasów trojańskich, urządzanych w cyrku, dowodził od-
działem kawalerii starszych chłopców.

7. Od włożenia togi męskiej' tak oto mniej więcej spędził ca-
łą młodość i następny okres czasu aż do objęcia władzy cesar-'
skiej. Urządził dwukrotnie zapasy gladiatorów: raz ku pamięci
swego ojca, powtórnie — ku pamięci swego dziada, Druzusa,
w różnych okresach czasu i w różnych miejscach. Pierwsze na
forum, drugie w amfiteatrze. Zaprosił niektórych zapaśników
już wysłużonych, płacąc jako nagrodę po sto tysięcy sestercjów.

M Lacedemończycy byli klientami Klaudiuszów, podobnie jak Bo-

nończycy Antoniuszów (zob. Aug. 17).

M Chlamida, płaszcz wojenny i podróżny u Greków. Strój efebów.
31 Takie dwa konie przyłączone do właściwego zaprzęgu po obydwu,

bokach nazywano funales (przysznurowane) w przeciwstawieniu do Koni

właściwego zaprzęgu — iugales.

192

TYBERIUSZ

Urządził także igrzyska, sam będąc nieobecny. Wszystko bar-
dzo wspaniale, kosztem matki i ojczyma. Pojął za żonę Agryp-
pinę, córkę Marka Agryppy, wnuczkę rycerza rzymskiego Ce-
cyliusza Attyka, do którego pisywał listy Cycero32. Urodziła mu
syna Druzusa. Chociaż dobrze z sobą żyli i po raz wtóry zaszła
z nim w ciążę, musiał ją porzucić i natychmiast pojąć za żonę
córkę Augusta, Julię, nie bez głębokiego bólu, gdyż do Agryp-
piny był przywiązany, obyczajów Julii nie pochwalał. Zauwa-
żył mianowicie jej skłonność miłosną do siebie jeszcze za życia
poprzedniego męża33, co nawet stało się przedmiotem powszech-
nych plotek. Nad rozstaniem z Agryppiną bolał jeszcze po roz-
wodzie. Raz tylko w ogóle przypadkowo ujrzawszy, ścigał tak
uważnymi i pełnymi łez oczyma, że później już strzeżono, aby
nigdy odtąd nie ukazała się jego oczom. Z Julią żył początkowo
zgodnie i we wzajemnej miłości. Wkrótce poróżnił się tak po-
ważnie, że odtąd miał zawsze oddzielną sypialnię, tym bardziej
że stracili rękojmię wzajemnej miłości w synu, który urodzony
w Akwilei34 zmarł jako niemowlę. Brata Druzusa stracił w Ger-
manii36; ciało jego przewiózł, sam idąc przed orszakiem pogrze-
bowym przez całą drogę aż do samego Rzymu.

8. Podczas zaprawiania się do przyszłych obowiązków oby-
watelskich wystąpił Tyberiusz w sądzie z obroną króla Arche-
lausa36, mieszkańców Tralles37 i Tesalli; w każdym z tych
wypadków w innym procesie, i to wobec Augusta jako sędziego.
Kiedy indziej znowu wystąpił w senacie, upraszając o względy

32 Zachowało się 16 ksiąg listów Cycerona do Attyka, jego przyjacie-
la i wy dawcy.

33 Julia, córka Oktawiana, poślubiła najpierw Marka Marcella
(w r. 25 przed n. e.), syna siostry Oktawiana, tj. swego brata ciotecznego,
potem Marka Wipsaniusza Agryppę (w r. 21 przed n. e.), wreszcie Ty-
beriusza. Tu więc „poprzedni m^Ł" to Agryppa.

34 A k w i l e a, miejscowość w północno-wschodniej Italii (Venetia),
tuż przy półwyspie Histria, miejsce ważne strategicznie, gdzie gromadzi-
ły się wojska rzymskie idące na Wschód.

35 W r. 9 przed n. e.

M Archelaos, król Kappadocji, otrzymał od Augusta jeszcze Cy-
licję i Małą Armenię.

37 T r a 11 e s, miasto w Azji Mniejszej, na północ od rzeki Meander.

10. Tyberiusz

ROZDZIAŁ 8—9 ^93

dla mieszkańców Laodycei38, Tyatiry39 i Chiosu40, nawiedzonych
klęską trzęsienia ziemi i wzywających pomocy. Fanniusza Ce-
piona, który uknuł wraz z Warronem Mureną spisek przeciw
Augustowi, oskarżył przed sądem o obrazę majestatu i uzyskał
na nich wyrok skazujący. W tym czasie sprawował dwa urzę-
dy: dozór nad dowozem żywności, której brak dotkliwiej dał się
odczuć, oraz kontrolę nad oczyszczeniem prywatnych więzień
niewolniczych wiejskich w całej Italii. Ich właściciele wzbudzili
powszechną nienawiść z tego powodu, jakoby przetrzymywali
w więzieniach nie tylko schwytanych podróżnych, ale także róż-
nych zbiegów, których obawa przed zaciągiem wojskowym
skłoni; a do szukania tego rodzaju kryjówek.

9. Po raz pierwszy służbę wojskową odbywał na wyprawie
przeciw Kantabrom jako trybun wojskowy. Następnie w samo-
dzielnej już wyprawie na Wschód przywrócił Tygranesowi41
królestwo Armenii, a nawet uwieńczył go diademem przed
swoim trybunałem. Odzyskał również sztandary, które Parto-
wie zabrali Markowi Krassusowi. Z kolei przez rok prawie za-
rządzał Galią Zaalpejską, niepokojoną napadami barbarzyń-
ców i niezgodą naczelników. Bezpośrednio potem stoczył wojnę
w Recji i Windelicji, później w Panonii i Germanii. W czasie
wojny retyckiej i windelickiej podbił ludy alpejskie, w czasie
panońskiej — Breuków i Dalmatów, w czasie germańskiej prze-
prawił do Galii czterdzieści tysięcy Germanów, którzy się pod-
dali, oraz umieścił ich nad brzegiem Renu, wyznaczywszy sie-
dziby. W nagrodę za to pozwolono mu na owację i na uroczy-
sty wjazd do Rzymu na rydwanie. Prócz tego, jak niektórzy
twierdzą, uczczono go już wcześniej odznakami triumfalnymi,
co było nowym rodzajem zaszczytu i nikomu jeszcze dotychczas

MLaodicea we Frygii w Azji Mniejszej nad dopływem Meandra,
jedno z miast tegoż imienia założonych przez Seleukosa I na cześć jego
matki, Lacdike.

39 T y a t i r a w Lidii w Azji Mniejszej, gdzie nauczał Paweł Apostoł.

40 C h i o s, wyspa u brzegu Azji Mniejszej z miastem tejże nazwy.

41 W r. 20 przed n. e. z ramienia cesarza Augusta zasiadł na tronie
Armenii Tygranes, młodszy brat Altaksesa, który dotychczas panował
samowolnie, wypędziwszy rzymskie załogi. Tygranes II wychowany
w Rzymie gwarantował państwu rzymskiemu wierność jako wasal.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 13

194

TYBERIUSZ

nie przyznanym. Urzędy sprawować zaczął niezwykłe młodo
i prawie bez żadnej przerwy odbył kwesturę, preturę, konsu-
lat42. Po pewnym czasie został konsulem po raz wtóry43, a także
otrzymał władzę trybuna na lat pięć.

10. Wśród tylu pomyślności, w sile wieku i w pełni zdrowia,
nagle postanowił odjechać i jak najdalej usunąć się z dotych-
czasowego środowiska. Nie wiadomo tylko, czy uczynił to
z obrzydzenia do żony44, której nie ośmielał się oskarżyć ani
porzucić, a znosić już dłużej nie mógł, czy też — aby uniknąć
poufałości codziennego obcowania z ludźmi i powagę swą przez
oddalenie podtrzymać, nawet zwiększyć na wypadek, gdyby
kiedykolwiek stał się dla państwa potrzebny. .Niektórzy przy-
puszczają, że widząc dorosłe już potomstwo Augusta dobrowol-
nie usunął się jakby z dzierżawy zajmowanego długo przez sie-
bie stanowiska drugiej osoby, [po Auguście], za przykładem
M. Agryppy45, który z chwilą dopuszczenia M. Marcella do dzia-
łalności obywatelskiej usunął się do Mytylen, aby nie wydawa-
ło się, że swą obecnością albo chce mu przeszkadzać, albo
umniejszać jego powagę. Tę przyczynę podał sam Tyberiusz,
lecz później. Wtedy zaś, zasłaniając się jakoby dostatkiem za-
szczytów oraz potrzebą odpoczynku po trudach, zażądał zezwo-
lenia na wyjazd. Nie ustąpił ani usilnym prośbom matki, ani
żalom ojczyma, który w senacie uskarżał się, że Tyberiusz go
opuszcza. Co więcej, gdy zbyt uporczywie go zatrzymywali,
poddał się czterodniowej głodówce. Otrzymawszy wreszcie po-
zwolenie na wyjazd46, pozostawił w Rzymie żonę i syna. Sam
natychmiast udał się do Ostii, słowa z nikim spośród odprowa-
dzających nie zamienił, tylko kilka osób przy rozstaniu uca-
łował.

42 Został po raz pierwszy konsulem w r. 13 przed n. e. po zwycię-
stwie nad ludami alpejskimi.

43 Tyberiusz został po raz drugi konsulem w r. 7 przed n. e., jego

władza trybuńska, którą otrzymał na pięć lat, rozpoczynać się miała
w r. 6 przed n. e.

u Tyberiusz poślubił Julię w r. 11 przed n. e.

45 Mówi o tym Swetoniusz w żywocie Augusta (Aug. 66).

46 W r. 6 przed n. e.

ROZDZIAŁ 10—11

195

11. Jadąc z Ostii brzegiem Kampanii, na wieść o zasłabnię-
ciu Augusta, chwilowo przerwał podróż. Lecz kiedy zaczęła roz-
szerzać się pogłoska, jakoby czekał na sposobność urzeczywist-
nienia większych nadziei, nieomal w sam czas burzy wypłynął
na pełne morze, w kierunku Rodosu. Wyspa ta już przedtem
ocza owała go swym urokiem i zdrowym klimatem, gdy na nią
zawinął, powracając z Armenii. Tu zadowolił się szczupłym.
domem i willą podmiejską, niewiele obszerniejszą, żyjąc bardzo
skromnie. Niekiedy odwiedzał gimnazjum, lecz bez liktora ani
woźnego. Pozostawał też w zażyłości z greckimi filozofami,
zapraszając ich do siebie i bywając u nich, prawie jak równy
z równym. Kiedyś rankiem, gdy układał sobie porządek dnia,
przypadkiem wyraził się głośno, że pragnie odwiedzić wszyst-
kich c lorych w mieście. To zostało opacznie zrozumiane przez
otoczenie. Polecono przynieść wszystkich, chorych do publicz-
nego portyku i ułożyć ich według rodzajów chorób. Tyberiusz
wstrząśnięty niespodziewanym widokiem długo nie wiedział,.
co począć. Wreszcie obszedł wszystkich chorych po kolei, uspra-
wiedliwiając się z tej pomyłki, wobec każdego, choćby najmier-
niejszej kondycji i nieznanego. Oto raz tylko — innych wypad-
ków prócz tego nie stwierdzono — zdaje się, że użył swej
władzy trybuna. Mianowicie w czasie częstych jego odwiedzin.
po szkołach i wykładowych salach profesorów pewnego razu
powstała ostrzejsza sprzeczka między filozofami. Tyberiusz usi-
łował pośredniczyć między nimi. Jeden z polemistów obsypał
go krzykliwymi obelgami, zarzucając zbytnią przychylność dla
strony przeciwnej. Tyberiusz wówczas niepostrzeżenie wraca
do domu i nagle zjawia się z pocztem sług urzędowych. Głos
woźnego wzywa złośliwego krzykacza przed jego trybunał,
a Tyberiusz rozkazuje wtrącić go do więzienia. Następnie do-
wiedział się, że jego żona Julia została sądownie skazana za
rozpustę i cudzołóstwa i że w jego imieniu postawiono wniosek
o rozwód oraz że udzielono mu go z woli Augusta47. Tyberiusz
wprawdzie ucieszył się nowiną, ale uznał za swą powinność, ile
tylko mógł, najusilniej w częstych listach upraszać ojca o prze-

47 W 2 r. przed n. e.

13*

196

TYBEKIUSZ

baczenie dla córki, a przynajmniej, chociaż słusznie została uka-
rana, o pozostawienie jej tego, co kiedykolwiek otrzymała od
ojca w darze. Gdy upłynął czas jego trybunatu, przyznał się
wreszcie, że tylko dlatego wyjechał, aby uniknąć podejrzenia
o współzawodnictwo z Gajusem i Lucjuszem. Teraz, ponieważ
jest już pod tym względem spokojny, widząc ich w wieku doj-
rzałym i zdolnych do utrzymania z łatwością stanowiska następ-
ców Augusta, prosi, aby mu było wolno znowu zobaczyć swych
bliskich, za którymi tęskni. Lecz nie uzyskał tego pozwolenia.
Jeszcze ponadto otrzymał upomnienie, „aby poniechał wszel-
kiej troski o swoich, których tak skwapliwie porzucił".

12. Pozostał więc wbrew swej woli na Rodosie. Z trudem
tylko udało mu się uzyskać za wstawiennictwem matki to, że
dla osłonięcia niełaski upozorowano jego nieobecność w Rzy-
mie nadaniem mu godności legata Augusta. Faktycznie wiódł
odtąd życie nie tylko człowieka prywatnego, lecz wręcz podej-
rzanego i zatrwożonego, kryjąc się w tereny jak najdalsze od
brzegu, unikając odwiedzin osób tędy przejeżdżających. Spo-
sobności zaś do odwiedzin nie zabrakło nigdy. Każdy dowódca
wojskowy lub urzędnik, dokądkolwiek zdążał, zawsze skręcił
"na Rodos. Nadto przybyło mu jeszcze powodów do większego
niepokoju. Oto gdy chcąc odwiedzić pasierba Gajusa, wielko-
rządcę Wschodu48, przeprawił się na wyspę Samos, zastał go
-w stosunku do siebie wręcz wrogo usposobionym na skutek
oskarżeń M. Loliusza49, towarzysza jego i wychowawcy. Po-
padł nawet w podejrzenie, jakoby za pośrednictwem pewnych,
zawdzięczających mu nominację centurionów, którzy powracali
z urlopu do obozu, wysłał zlecenia dla różnych osób, dość dwu-
znaczne i mogące uchodzić za próbę wybadania umysłów pew-
nych osobistości na wypadek przewrotu. Zawiadomiony przez
Augusta o tym podejrzeniu, nie przestał odtąd nalegać, aby
mu przydzielono, obojętne jakiegokolwiek stanu, dozorcę czy-
nów jego i słów.

'" Od r. l przed n. e.

49 M a r c u s L o 11 i u s, konsul z r. 21 przed n. e„ z polecenia Augu-
sta objął funkcję opiekuna nad IS^-letnim Gajusem Cezarem, jadącym
"w r. l przed n. e. do Armenii.

ROZDZIAŁ 12—14

197

13. Zaniechał także jazdy konnej i zwykłych ćwiczeń w za-
kresie szermierki. Porzuciwszy strój ojczysty, ograniczył się do
płaszcza greckiego i sandałów. W tym położeniu pozostawał pra-
wie \przez dwa lata, z dnia na dzień coraz bardziej pogardzany
i nienawidzony. V/ Nemauzus50 wywrócono jego wizerunki i po-
sągi. Raz na poufnym przyjęciu, na wzmiankę o nim, jeden
z biesiadników ofiarował się wobec Gajusa popłynąć natych-
miast na Rodos i przywieźć głowę wygnańca (tak go bowiem
nazywano), jeśli tylko Gajus da rozkaz. To szczególnie poru-
szyło Tyberiusza. I już nie tylko pod wpływem strachu, lecz zu-
pełnie realnego niebezpieczeństwa uczuł się zmuszony zażądać
powrotu, sam najusilniej on prosząc, jak również poparty żar-
liwymi prośbami matki. Uzyskał wreszcie zezwolenie, w czym
pomógł mu także przypadek. August bowiem postanowił tę
sprawę uzależnić wyłącznie od woli starszego syna. Właśnie
wówczas Gajus, przypadkiem zagniewany bardzo na M. Loliu-
sza, okazał się łaskawy względem ojczyma i powolny jego proś-
bom. Za zgodą Gajusa odwołany został z wygnania, lecz pod
warunkiem, aby nie próbował w najmniejszym stopniu mieszać
się do narządu państwa ani wpływać na jego losy.

14. Powrócił w ósmym roku od chwili wyjazdu51, żywiąc
wielkie i niepłonne nadzieje na przyszłość, które powziął je-
szcze w zaraniu życia na podstawie znaków wróżebnych i prze-
powiedni. Oto Liwia, gdy będąc w ciąży zasięgała rady różnych
wróżb, aby się dowiedzieć, czy wyda syna, wyciągnęła spod
siedzącej na jajach kury jedno i poty ogrzewała własnoręcznie
lub przy pomocy kobiet służebnych na przemian, aż nastąpił
wylęg. Ukazał się kurczak ozdobiony wyjątkowo pięknym grze-
bieniem. Niemowlęciu wspaniałą przyszłość zapowiedział astro-
log Skryboniusz, obiecując nawet władzę królewską, lecz bez
królewskich odznak. Oczywiście nie znano wówczas jeszcze wła-
dzy cesarskiej. Gdy Tyberiusz wyruszył na pierwszą wyprawę

50 Nemausus (dziś Nimes) w Gallia Narbonensis. Miało swój
amfiteatr, wodociąg (Pont du Gard), świątynię wzniesioną ku czci Ga-
jusa i Lucjusza, wnuków cesarza Augusta, tzw. Maison carree.

51 W r. 2 n. e.

198

TYBERIUSZ

i prowadził wojsko przez Macedonię do Syrii, zdarzyło się pod
Filippi, że same zabłysły nagłym płomieniem ołtarze, wznie-
sione niegdyś przez zwycięskie legiony. Wnet potem, gdy śpie-
sząc do Ilirii wstąpił do wyroczni Gerionesa52 blisko Padwy,
wyciągnął tam los, który mu polecał wrzucić złote kostki do
gry w głąb źródła apońskiego53, jeśli chce uzyskać odpowiedź
na swoje pytania. 1 oto kostki rzucone jego ręką pokazały naj-
wyższą oyfrę. Do dziś widać pod wodą te kostki. Na kilka dni
przed odwołaniem z wygnania na szczycie jego domu usiadł
orzeł, nigdy przedtem na Rodosie nie oglądany. Zanim jeszcze
dowiedział się o powrocie, już w czasie zmiany ubrania doznał
wrażenia, jakby tunika jego stanęła w ogniu. Także wtedy
najbardziej przekonał się o wiedzy astrologa Trazylla, którego
dopuścił do zażyłości z sobą jako nauczyciela jego kunsztu.
Oto Trazyllus oświadczył stanowczo, że okręt, właśnie ujrzany
z dali, przyniesie Tyberiuszowi radość. Stało się to w tejże chwi-
li, gdy Tyberiusz przechadzając się z nim po brzegu postano-
wił go zepchnąć do morza za to, że fałszywie przepowiadał, gdyż
wypadki rozwijały się niepomyślnie i wbrew jego przepowied-
niom, oraz ponieważ żałował, że zbyt lekkomyślnie dopuścił
Trazylla do swych tajemnic.

15. Powróciwszy do Rzymu wprowadził przede wszystkim
syna swego Druzusa w życie polityczne. Niezwłocznie przeniósł
się z dzielnicy Karyn54 i domu Pompej usza na Eskwilie55, do
ogrodów Mecenasa, i całkowicie popadł w bezczynność, utrzy-
mując tylko prywatne stosunki towarzyskie i nie pełniąc żad-
nych urzędów obywatelskich. Gdy w ciągu trzech następnych

52 Geriones, mityczna postać o trzech zrośniętych ciałach, miesz-
kał na krańcach Zachodu i tam pssał wielkie trzody. Herakles na rozkaz
Eurysteusza musiał te trzody uprowadzić. Podążył więc przez Libię,
umieścił na granicy Europy „słupy Heraklesa" jako dowód swej tam
bytności. Dotarłszy do siedziby Geryonesa, jego samego zabił, a woły
uprowadził. Wiódł je także przez Italię. Stąd nazwa wyroczni.

53 Ciepłe źródła w pobliżu Padwy, o właściwościach leczniczych.
51 IV dzielnica Rzymu.

M III dzielnica Rzymu, najwyższy z siedmiu pagórków, tworzący
kilka wyniosłości, stąd liczba mnoga nazwy.

ROZDZIAŁ, 15—16

199

lat56 zmarł Gajus i Lucjusz, Tyberiusz wraz z M. Agryppą,
bratem zmarłych, został usynowiony przez Augusta57, przedtem
już zniewolony sam do usynowienia Germańika, syna swego
brata58. Odtąd nie występował już w roli ojca rodziny, ani też
w najmniejszym zakresie nie korzystał z prawa,'które utracił59.
Nie sporządził żadnego aktu darowizny, nikogo nie wyzwolił,
nawet nie przyjął żadnego spadku ani legatów inaczej, jak tyl-
ko na czasowe używanie za pozwoleniem ojca. Od tego czasu
nie pominięto żadnej sposobności do podniesienia jego powagi.
Co więcej, po odsunięciu Agryppy60 od wszelkich nadziei dyna-
stycznych i wywiezieniu go stało się pewne, że jeden tylko
Tyberiusz może być brany pod uwagę jako następca.

16. Nadawszy mu znowu władzę trybuna na lat pięć61,'wy-
słano na uśmierzenie Germanii62. Posłowie Fartów, gdy w Rzy-
mie przedstawili Augustowi zlecenia swego rządu, otrzymali
odeń rozkaz odwiedzenia także Tyberiusza w jego prowincji.
Na wieść o buncie Ilirii przerzucił się Tyberiusz do prowadzenia
nowej wojny, na j straszniejsze j ze wszystkich wojen zewnętrz-
nych od czasu wojen punickich. Prowadził ją przy pomocy
piętnastu legionów i takie j że liczby posiłków wojskowych przez
trzy lata63, wśród wielkich trudności wszelkiego rodzaju, przy
zupełnym niedostatku żywności. Chociaż go często odwoływa-
no, wycofać się nie chciał w obawie, aby nieprzyjaciel sąsiadu-
jący [z Italią] i mający przewagę liczebną nie uderzył na ustę-
pujących dobrowolnie. Wytrwałość okazała się dlań bardzo ko-
rzystna. Ujarzmił i poddał pod panowanie rzymskie całą Ilirię,

56 20 sierpnia 2 r. n. e. zmarł nagle w Marsylii (Massalii) młodszy
wnuk Augusta, Lucjusz, jadąc do Hiszpanii. Gajus, wielkorządca Syrii
od r. l n. e., umarł 24 lutego 4 r. n. e.

57 W czerwcu r. 4 n. e.

58 Mimo iż miał własnego syna Druzusa.

59 Stawszy się synem adoptowanym Augusta, popadł _pod władzę

ojcowską.

60 ",V r. 7 n. e.

61 Od lipca 4 r. n. e.

62 Był tam przez 4 i 5 r. n. e. i złamał opór Germanów. Cala Germa-
nia od Renu do Łaby została podbita.

63 W r. 6 n. e. do 9 r. n. e.

200

TYBERIUSZ

która zajmuje obszar między Italią a królestwem Norykum,
Tracją i Macedonią oraz między rzeką Dunajem a wybrzeżem
Morza Adriatyckiego64.

17. Sławę tę powiększył jeszcze szczęśliwy zbieg okolicz-
ności. Oto w tym samym czasie Kwintyliusz Warus z trzema
legionami zginął w Germanii65. Nikt nie wątpił, że zwycięscy
Germanowie połączyliby się z Panończykami, gdyby Iliria nie
została wcześniej pokonana. Za te zasługi uchwalono dlań
triumf i mnóstwo wysokich odznaczeń. Niektórzy [senatorowie]
.postawili wniosek, żeby nadać mu przydomek: Panońskiego,
inni znowu: Niezwyciężonego, jeszcze inni: Pobożnego. Lecz.
w sprawie przydomka założył sprzeciw August, zapewniając,
że Tyberiusz poprzestanie na tym tytule, jaki otrzyma po jego
śmierci66. Co do triumfu, to sam Tyberiusz: odłożył go wobec
publicznej żałoby spowodowanej klęską Warusa. Niemniej
wkroczył do Rzymu w todze bramowanej purpurą i uwień-
czony wawrzynem oraz wstąpił na przygotowane dlań wznie-
sienie na Septach W obecności stojącego senatu. Następnie za-
siadł wraz z Augustem między dwoma konsulami. Stąd pozdro-
wił lud oraz z kolei został oprowadzony po świątyniach..

18. W następnym roku67 powrócił do Germanii. Widząc, że
klęska Warusa wynikła z nierozwagi i niedbałości wodza, ni-
czego nie podjął bez zasięgnięcia zdania swych doradców. Za-
wsze w innych wojnach sam wszystko rozstrzygał i poprzesta-
wał jedynie na swoim zdaniu. Wtedy zaś wbrew przyzwycza-
jeniu naradzał się z mnóstwem osób nad sposobem prowadzenia
wojny. Okazał także staranniejszy dozór niż zwykle. Mając się
przeprawić przez Ren, wydał ścisłe przepisy normujące prze-
wóz. Cały bagaż armii przepuścił dopiero wtedy, aż. sam osobi-
ście, stojąc na brzegu, sprawdził obciążenie wozów, aby prze-
wieziono tylko rzeczy dozwolone rozkazem .i niezbędne. Za Re-

M Podzieliwszy na dwie prowincje: Panonię na północ od Sawy
i właściwe Illiricum.
65 W tymże r. 9 n. e.
68 Tzn. tytuł Augusta.
w W r. 10 n. e.

ROZDZIAŁ 17—20

201

nem prowadził taki tryb życia. Jadał siedząc na gołej murawie.
Często nocował pod gołym niebem bez namiotu. Wszystkie
zlecenia na dzień następny dawał pisemnie, nawet jeśli musiał
wydać dodatkowo naglące jakieś zarządzenie. Ponadto polecił,
aby każdy w wypadku jakiejkolwiek wątpliwości zwracał się
PO wyjaśnienie nie do kogo innego, lecz wyłącznie do niego

o każdej godzinie dnia i nocy.

19. Karności wojskowej przestrzegał jak najsurowiej.
Wznowił stosowane w przeszłości różne rodzaje kar i nagan.
Naw "t legata legionu napiętnował naganą za to, że kilku żoł-
nierzy wysłał ze swoim wyzwoleńcom za rzekę na polowanie.
Na ogół bynajmniej nie zdawał się na los i przypadek. Jednak
z większą pewnością podejmował bitwę, ilekroć w czasie jego
pracy przy lampie w nocy, nagle i bez żadnej przyczyny ze-
wnętrznej światło zaćmiło się i zgasło. Była to wróżba wypró-
bowana, jak sam mówił, przez niego i jego przodków w każdym.
wypadku sprawowania dowództwa. Mimo pomyślnego wyniku
wojny o mały włos nie zginął z ręki pewnego Bruktera68, który
zdołał się wśliznąć między najbliższe otoczenie Tyberiusza.
Zdradziła go tylko własna lękliwość. Wydany na męki, przyznał
się do zamiaru morderstwa.

20. Wróciwszy po dwu latach z Germanii do Rzymu, odbył
wjazd triumfalny69, który uprzednio odłożył70, w towarzystwie
legatów, dla których również uzyskał odznaki triumfalne. Za-
nim skierował się na Kapitel, zszedł z rydwanu i padł do kolan
ojcu, który przewodniczył uroczystości. Batona, wodza Pano-
nów, obdarzył bogatymi nagrodami i osadził w Rawennie w do-
wód swej wdzięczności za to, że niegdyś pozwolił się wycofać
Tyberiuszowi z wąwozu, gdzie osaczony stał z wojskiem. Na-
stępnie wydal ucztę dla ludu w południe na tysiąc stołów i przy-
znał zapomogę po trzysta sestercjów na głowę. Z łupów wo-

68 Brukterowie, był to bitny szczep germański, zajmujący p61-
nocno-zachodnią Germanię.

69 16 stycznia 13 r. n. e.

70 Miał go otrzymać w r. 10 n. e. po zwycięstwie nad Iliria, ale klę-
ska Warusa przeszkodziła.

202

TYBERIUSZ

jennych ślubował świątynię dla bogini Konkordii71, a także
Kastora i Pollukga72 w swoim i brata imieniu.

21. Wnet potem konsulowie postawili wniosek, aby Tyl
riusz razem z Augustem zarządzał prowincjami i razem z nil
przeprowadził spis ludności73. Dopiero po zamknięciu spis
mógł Tyberiusz wyruszyć z Rzymu i podążyć do Ilirii. Jedna
bezzwłocznie został zawrócony z drogi. Zastał wprawdzie Ai
gusta bardzo już osłabionego, lecz jeszcze przy życiu, i cal
dzień spędził.z nim sam na sam. Wiem, że istniało powszechn
przekonanie, jakoby po wyjściu Tyberiusza z tajnej narad
pokojowcy dosłyszeli te słowa Augusta: ,,Nieszczęsny naró
rzymski, który się dostanie w tak z wolna miażdżące szczęki'
Wiem również od niektórych pisarzy, że August jawnie i bc
osłonek wyrażał swe niezadowolenie z powodu dzikości j eg
obyczajów. Niejednokrotnie wręcz przerywał rozmowę nieć
swobodniejszą i weselszą, gdy nadchodził Tyberiusz. Zniewc
lony prośbami żony, usynowieniu jego nie sprzeciwił się, b^
może nawet powodowany względem osobistym: aby dając ts
kiego następcę wywołać kiedyś tym większy żal po sobie. Ni
mogę jednak dopuścić myśli, aby ten pod każdym względer
roztropny i przezorny władca mógł postąpić lekkomyślny
zwłaszcza w sprawach tak szczególnej wagi. Raczej skłonny je
stem przypuścić, że zważywszy wady i zalety Tyberiusza uzns
August zalety za przeważające. Co więcej, zaklinał się public2
nie, na zebraniu, że usynowił go ze względu na dobro państw;

W kilku listach chwali jako najbardziej doświadczonego wódz
i jedyną podporę narodu rzymskiego. Dla przykładu podaję pc
niżej pewne z nich wyjątki: „Bądź zdrów, najmilszy Tyberiu
szu. Odnoś zwycięstwa dla mnie, i dla* towarzyszy broni. Naj

71 Świątynia Zgody (templum Concordiae) pochodziła jeszcze z cz
sów republiki. Przebudował ją Tyberiusz jako aedes Concordiae Augu
stae. Znajdowała się na tyłach Kapitelu frontem do Forum Romanur
na miejscu dawnego kultu: area Vulcani.

72 Świątynia Kastorów (templum Castorum) zbudowana ku uczczą
niu pomocy Dioskurów, jaką wyświadczyli Rzymowi w bitwie nad Je
ziórem Regilskim w r. 484 przed n. e.

i3 Spis ten ukończono 11 maja 14 r. n. e.

ROZDZIAŁ 2t—22

203

milszy mój i na moje szczęście, mężu na j walecznie j szy, wodzu
najbardziej rzetelny, żegnaj! Cóż za ład w twym obozie letnim!
Ze swej strony sądzę, mój Tyberiuszu, że nikt nie mógł roz-
tropniej od ciebie zachować się zarówno wśród tak wielkich
trudności ogólnych, jak i zniechęcenia wojsk. Również twoi
towarzysze broni przyznają jednogłośnie, że można do ciebie
zastosować ten sławny wiersz:

Jeden, człowiek czujnością74 ocalił nam państwo.

(parafraza z Enn. Ann. 370, Vahlen)

Jeśli zdarzy się coś, o czym trzeba staranniej pomyśleć, czy
coś mnie rozgniewa, wówczas, jak mi Bóg miły75, odczuwam
mocno brak mego Tyberiusza i przychodzi mi na myśl ów sław-
ny wiersz Homera76:

Przezorną roztropnością jego prowadzeni
Potrafim wyjść bez szwanku, i z samych płomieni.
(Horn. II. X 246 i nn.; w. 206 i nn. przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

Gdy słyszę i czytam, żeś wychudł od ustawicznych trudów,
niech zginę z ręki bogów, jeśli nie wzdrygam się cały. Błagam
cię, oszczędzaj siebie. Ani ja, ani matka nie przeżylibyśmy wie-
ści o twej chorobie, a naród rzymski poczułby się zagrożony
utratą najwyższej swej władzy. Żadnego nie ma znaczenia, czy
ja sam jestem zdrów, czy nie, jeśli ty nie będziesz zdrów. Bo-
gów błagam, aby zachowali nam ciebie i użyczyli ci zdrowia
zarówno na chwilę obecną, jak na całą przyszłość, jeśli tylko
nie znienawidzili narodu rzymskiego".

22. Tyberiusz nie wcześniej podał do wiadomości publicznej
śmierć Augusta, aż został zgładzony młody Agryppa. Tego zabił

74 August lekko zmienił ten wiersz Enniusza, odnoszący się do Kwin-
tusa Fabiusza Maksyma (Cunctator), dyktatora rzymskiego z r. 217
przed n. e., który zwlekaniem (cunctando) ocalił państwo rzymskie od

Zannibala. Tu Tyberiusz czuwaniem (vigilando) ocala państwo.
75 przekład tu niedosłowny: zamiast „jak mi Bóg miły" powinno
TC „na Boga wierności". Deus Fidius to po prostu Jowisz jako poręczy-
ciel trwałości przysięgi.

76 U Hcnera tę pochwałę wypowiada Diomedes pod adresem Odyssa,

którego wybiera jako towarzysza rekonesansu na pole walki -pod Troją.

204

TYBERIUSZ

trybun wojskowy77, przydzielony jako straż przyboczna, prze-
czytawszy pismo nakazujące mu to wykonać. Wątpliwe jest, czy
pismo to pozostawił umierający August, aby usunąć przez nie
wszelki, powód do zamieszek po swoim zgonie, czy w imieniu
Augusta podyktowała Liwia z wiedzą czy bez wiedzy Tyberiu-
sza. Mianowicie gdy trybun z kolei raportował spełnienie roz-
kazu, Tyberiusz odpowiedział, że „rozkazu takiego nie wydał,
a trybun za swój czyn odpowie przed senatem". Widocznie
chciał uniknąć na razie niechęci społeczeństwa. Wkrótce całą
sprawę puścił w głuchą niepamięć.

23. Mocą władzy trybuńskiej zwoławszy senat, zaczął prze-
mowę. Nagle, jakby nie mogąc sprostać cierpieniu, wydał głu-
chy jęk i wyraził życzenie, żeby nie tylko głos stracił, lecz i ży-
cie. Resztę mowy oddał do przeczytania synowi Druzusowi.
Następnie przyniesiono testament Augusta. Na świadków
otwarcia testamentu dopuszczono tylko przedstawicieli stanu se-
natorskiego. Reszta świadków sprawdzała pieczęcie przed ku-
rią. Testament odczytać kazał wyzwoleńcowi. Początek testa-
mentu brzmiał: ,,Ponieważ okrutny los zabrał mi synów Gajusa
i Lucjusza, więc niech dziedzicem moim w części: połowa i jed-.
na szósta, będzie Tyberiusz Cezar". To właśnie pogłębiło jeszcze
podejrzenie osób, które posądzały Augusta o przyjęcie Tybe-
riusza na następcę nie tyle z wolnego wyboru, ile z. koniecz-
ności, skoro nie powstrzymał się od takiego wstępu.

24. Choć niezwłocznie i bez żadnego wahania objął i spra-
wował władzę pryncepsa oraz otoczył się gwardią, stanowiącą
wszak o sile i wspaniałości panowania, długo jednak odmawiał
przyjęcia oficjalnie pryncypatu, zgrywając się na j bezwstydnie j
jak aktor mimu. Oto na przykład gdy przyjaciele nalegali nań
w tym kierunku, strofował ich, mówiąc: „że nie wiedzą, jakie
to straszne zwierzę jest władza cesarska". Innym razem, gdy
senat, klęcząc u jego kolan, usilnie prosił o przyjęcie władzy,
utrzymywał go Tyberiusz w zawieszeniu wykrętnymi odpo-
wiedziami i chytrym zwlekaniem. Wreszcie niektórzy poczęli

77 Według Tacyta (Ann. I 6) mord został wykonany przez centuriona^
nie przez samego trybuna.

ROZDZIAŁ 23—2S

205

tracić cierpliwość. Jeden wśród tego zamieszania zawołał: „Al-
"bo niech przyjmie, albo niech się usunie". Inny rzucił mu pro-
sto w twarz zgryźliwie, że o ile wszyscy inni niechętnie dotrzy-
mują tego, co obiecali, on tymczasem zwleka z obietnicą tego,
co już spełnia. Wreszcie jak gdyby pod przymusem i żaląc się,
ze nakładają nań okrutne i przytłaczające jarzmo, przyjął wła-
dzę cesarską, ale wyraził nadzieję, że kiedyś ją złoży. Oto jego
własne słowa: ,,Dopóty, aż doczekam się tej chwili, kiedy się
wam wyda słuszne udzielić mej starości nieco wytchnienia".

25. Przyczyną wahania był strach przed grożącymi zewsząd
niebezpieczeństwami. Mawiał nieraz, że „wilka trzyma za uszy".
Istotnie ni, bez powodu. Oto niewolnik Agryppy, nazwiskiem
Klemens78, ściągnął oddział nie do pogardzenia, aby pomścić
•swego pana L. Skryboniusz Libo79, nobil, potajemnie przygoto-
wywał zamach stanu. Na domiar tego wybuchły dwa bunty
wśród wojska: w Ilirii80 i w Germanii. Obydwie armie zgłosiły
mnóstwo żądań poza normą; przede wszystkim, aby ich żołd
.zrównano z żołdem pretorianów81. Stacjonujące w Germanii
wojska nie chciały uznać nowego pryncepsa, jako że nie one go
wybrały. Natomiast usilnie nalegały na Germanika, swego ów-

78 Tacyt podaje (Ann. II 39—40), że Klemens zabrał popioły Agryp-
py, pojechał do Etrurii i przy pomocy pewnych zabiegów zewnętrznych
upodobniwszy się do niego, zaczął się za niego podawać. Podstępnie
schwytany przez Tyberiusza został stracony

79 M a r c u s Scribonius Libo Drusus, według przekazu
Tacyta (^/m. II 27—31), zaraz po śmierci Augusta popchnięty został
przez senatora Firmiusza Katusa ku proroctwom chaldejskim i czarom.
Ten zachęcał go także do folgowania zbytkom i zaciągania długów, jak
to przystało domniemanemu następcy cesarskiemu. Tyberiusz, zawiado-
miony przez tegoż Firmiusza Katusa o spisku Libona przeciw niemu,
zaczął zbierać przeciw Libonowi materiały, oficjalnie okazując mu
przychylność w postaci obdarowania preturą. Gdy nastąpiło śledztwo
w senacie, Libon do winy się nie przyznał i popełnił samobójstwo. Pro-
ces odbył się w r. 16 n. e.

80 Zaraz po objęciu rządów przez Tyberiusza, wśród trzech panoń-
skich legionów.

81 Żądano także skrócenia czasu służby do lat 16 jak u pretorianów.
Tyberiusz wysłał syna Druzusa, który uśmierzył bunt (Tac. Ann. I 16—
.31).

206

TYBEBIUSZ

czesnego dowódcę, aby ujął rządy w swoje ręce, chociaż on sta-
nowczo się opierał82. Tej możliwości obawiał się Tyberiusz naj-
bardziej. Zażądał od senatu, aby mu wydzielił do rządzenia
'część państwa, jaką uzna za stosowną, ponieważ nikt nie może
wydołać całości sam bez pomocy jednego towarzysza czy nawet
wielu. Udał także chorobę, aby Germanik tym spokojniej ocze-
kiwał rychłego dziedzictwa albo przynajmniej dopuszczenia ci
udziału w rządach. Uśmierzywszy bunty dostał w ręce Klemer.-
sa, ujętego podstępem. Co do Libona, to nie chcąc na początk.1
zbyt ostro postępować, dopiero w drugim roku swych rządóv."
oskarżył go przed senatem. Tymczasem ograniczył się tylko d.)
ostrożności wobec niego. Mianowicie gdy między innymi kapła-
nami razem z Libonem wypadło mu składać ofiary, postarał
się podsunąć mu zamiast noża ofiarnego [żelaznego] nóż oło-
wiany. Gdy Libo prosił go o chwilę rozmowy na osobności, Ty-
beriusz przyzwolił, jednak pod warunkiem, że będzie obecny
jego syn Druzus. Przez cały czas rozmowy, aż do końca, prze-
chadzając się z Libonem trzymał jego prawą rękę, jakby się
na nim opierał podczas przechadzki.

26. Zbywszy się wreszcie obawy, okazywał w początkach pa-
nowania wielką uprzejmość i zachowywał się prawie jak czło-
wiek prywatny. Z rozlicznych i najwyższych zaszczytów, jakie
mu ofiarowywano, przyjął zaledwie kilka, i to skromnych. Gdy
dzień jego urodzin zbiegł się z igrzyskami ludowymi83, pozwolił
uczcić się dodatkiem zaledwie jednego rydwanu dwukonnego.
Zabronił wznoszenia na swą cześć świątyń, wyznaczania od-
dzielnej służby religijnej dla swego bóstwa, kapłanów, wysta-
wiania także posągów i popiersi bez swego pozwolenia. Jeśli po-
zwalał, to jedynie pod warunkiem, aby traktowano je na równi

82 Kategoryczny sprzeciw Germanika, a szczególnie wyjazd z obozu
Agryppiny, żony Germanika, z małoletnim Gajusem Cezarem (Kaligulą),
skłonił żołnierzy do powrotu w ramy dyscypliny. Działo się to w końcu
r. 14 n. e. (Tac., Ann. I 33—49).

83 Tyberiusz urodził się 16 listopada, a igrzyska ludowe (ludi plebeii
lub drcenses plebeii), ustanowione w r. 200 przed n. e., trwały czter-
naście dni — od 4 do 17 listopada — w Circus Flaminius (u wejścia na
Pole Marsowe).

ROZDZIAŁ, 26—28

207

z ozdobami świątyń, a nie na równi z posągami bóstw. Zabronił
również przysiąg na całkowite podporządkowanie się jego roz-
porządzeniom oraz nazwania miesiąca września Tyberiuszem,
a października Liwiuszem. Odmówił także przyjęcia imienia
Imperator oraz przydomka ojca ojczyzny i zawieszenia w przed-
sionku [swego domu] wieńca obywatelskiego. Nawet miano
„August" dodawał tylko w listach do królów i władców, chociaż
przysługiwało mu jako dziedziczne. Tylko trzykrotnie84 spra-
wował konsulat, jeden — kilka dni, drugi — trzy miesiące,
trzeci — aczkolwiek był nieobecny — do połowy maja.

27. Pochlebstwem brzydził się tak dalece, że nie dopuszczał
do swej lektyki żadnego z senatorów ani dla okazania sobie
czci, ani dla omówienia jakiegokolwiek interesu. Gdy pewien
były konsul85, aby go przeprosić i ubłagać o coś, usiłował ująć
za kolana, Tyberiusz tak nagle się odchylił, że tamten padł na
wznak. Jeśli w rozmowie czy w dłuższym przemówieniu wy-
rażano się o nim zbyt pochlebnie, nie zawahał się przerwać
i zganić oraz natychmiast zażądać zmiany wyrażenia. Gdy ktoś
nazwał go ,,panem"86, Tyberiusz zwrócił mu uwagę, aby więcej
nie przezywał go obelżywie. Gdy ktoś inny nazwał jego zajęcia
„świętymi", a jeszcze inny wyraził się, że został wprowadzony
do senatu „na jego zlecenie", zmusił ich do zmiany wyrażeń.
Mianowicie: „na jego zlecenie" zamienić kazał na „za jego
radą", a „święte" na „uciążliwe".

28. Lecz także wobec obelg, uwłaczających pogłosek i zło-
śliwych wierszyków o sobie i swych najbliższych okazywał nie-
wzruszoną cierpliwość. Często mawiał, że „w wolnym państwie
język i myśl muszą być wolne". Pewnego razu senat żądał
wszczęcia procesu przeciw obwinionym o tego rodzaju prze-
stępstwa. Tyberiusz rzekł: „Nie mamy tyle wolnego czasu,

84 ir czasie swego pryncypatu, w latach: 18, 21, 31 n. e.
'5 Quintus Haterius (Tac. Ann. l 13). Mianowicie, kiedy
Tyberiusz wzbraniał się przejąć dziedzictwo jedynowładztwa po Auguś-
cie, Kwintus Hateriusz, senator i słynny mówca swoich czasów, odezwał
się w senacie: „Pókiż, Cezarze, ścierpisz, żeby państwo zostało bez
głowy?" Tym Tyberiusz poczuł się dotknięty. Wtedy Hateriusz uciekł
się do opisanych tu przeprosin.
f Zob. Aug. 53.

208

TYBERIUSZ

abyśmy mogli zająć się jeszcze większą ilością spraw. Jeśli
otworzycie to okno, sami sobie nie pozwolicie robić czegokol-
wiek innego: wszyscy pod tym pozorem będą wam znosić swoje
prywatne niesnaski" Zachowało się także jego oświadczenie
w senacie, pełne łagodności: ,,Jeśli ktokolwiek wyrazi zdanie
odmienne od mojego, dołożę starania, aby mu wyjaśnić moje
słowa i czyny. Jeśli i wtedy uprze się przy swoim, z kolei ja go
znienawidzę"

29 Słowa te tym bardziej są znamienne, że sam wprost
przeszedł miarę uprzejmości w pełnym czci odnoszeniu się za-
równo do jednostek, jak do ogółu. Pewnego razu polemizując
w kurii z Kw Hateriuszem, rzekł: „Proszę, wybacz mi, jeśli
nieco swobodnie], jako senator, przeciwko tobie wystąpię". Na-
stępnie zwracając się do wszystkich: „Powiedziałem to teraz
i często kiedy indziej mówiłem, o senatorowie, że władca dobry
l o pożytek państwa dbały, któregoście wyposażyli w tak roz-
ległą, tak nieograniczoną władzę, winien służyć senatowi
i wszystkim obywatelom, często i przede wszystkim poszcze-
gólnym. Nie wstydzę się, żem wyrzekł te słowa, miałem bo-
wiem i mam dotąd w was panów dobrych, sprawiedliwych
i życzliwych"

30. Nawet wprowadził pewien pozór wolności, zachowując
dla senatu i urzędników dawne dostojeństwo i władzę. Nie było
sprawy tak małej lub tak wielkiej, zarówno publicznego, jak
prywatnego charakteru, żeby nie zasięgnął co do niej rady se-
natu. Czy chodziło o daniny i monopole, czy o wznoszenie i na-
prawę budowli publicznych, nawet o pobór do wojska lub
zwolnienie ze służby, o rozmieszczenie legionów i wojsk po-
siłkowych, czy wreszcie o to, komu przedłużyć komendę albo
komu powierzyć dowództwo w nagłych wyprawach, co i w jaki
sposób należy odpisać na listy królów. Dowódcę oddziału jazdy,
oskarżonego o użycie przemocy i grabieże, zmusił do wystąpie-
nia ze swą obroną w senacie. Nigdy inaczej nie wchodził do
kurii jak sam. Pewnego razu, gdy jako chory został zaniesiony
tam w lektyce, świtę oddalił

31 Jeśli przeszła w senacie jakaś uchwała sprzeczna z ]ego
zdaniem, nie poskarżył się nawet Choć utrzymywał, ze urzę-

ROZDZIAŁ 29—32

209

dnicy już wybrani nie powinni opuszczać stolicy, aby pozosta-
jąc na miejscu zaczęli z wolna przywykać do swych przyszłych
funkcyj, to jednak pewien pretor, już wybrany, uzyskał od
niego nieoficjalną delegację87 na prowincję ze wszystkimi
przywilejami urzędowymi. Innym razem, gdy postawił wnio-
sek, aby mieszkańcom Trebii88 pozwolono zużyć na bicie gościń-
ca pieniądze przyznane im. w spadku na budowę nowego teatru,
nie mógł tego uzyskać i wola zapisodawcy została utrzymana
w mocy. Gdy przypadkiem odbywało się głosowanie senatu
nad pewną uchwałą przez rozejście się na dwie strony, a Ty-
beriusz przeszedł na tę stronę, gdzie stała mniejszość, nikt nie
poszedł za nim. Wszystkie inne sprawy załatwiał tylko przez
urzędy i zwykłym trybem, taką powagę przyznając konsulom,
że posłowie z Afryki zgłosili się do nich ze skargą na zwlokę
ze strony Cezara, do którego przecież, zostali przysłani. Nic
dziwnego, skoro on sam zupełnie jawnie wstawał na ich widok
i ustępował z drogi.

32. Namiestników konsularnych dowodzących wojskami
zganił za to, że nie zawiadamiali pisemnie senatu o przebiegu
swych działań i że zwracali się do niego w sprawie przydziału
pewnych nagród wojskowych, jak gdyby sami nie czuli się
uprawnieni do udzielania ich w pełnym zakresie. Natomiast
pochwalił pewnego pretora za to, że po objęciu urzędu przy-
wrócił dawny obyczaj wspominania swych przodków podczas
przemówienia publicznego. Kondukty pogrzebowe pewnych
znakomitości odprowadzał do stosu. Równe umiarkowanie oka-
zywał w stosunku do mniej znacznych osób i spraw. Gdy we-
zwał do siebie urzędników rodyjskich z tego powodu, że mu
złożyli listy urzędowe bez oficjalnego pozdrowienia89, ani sło-

87 Przydzielając komuś tzw. „swobodną" (liberom) delegację senat
odnośnej osobie dawał prawo do tych samych ułatwień i przywilejów
w podróży, jakie przysługiwały oficjalnym przedstawicielom narodu
rzymskiego, choćby ta osoba podróżowała w swych interesach prywat-
nych (zob. Ty b. 12).

88 Idzie tu prawdopodobnie o miasto T r e b i a e (dziś Trevi) w Um-
brii południowej.

89 Po łacinie: vale, po grecku: (UÓTU^C — pomyślności lub SP^<XK[> —
zdrowia. \

G. Swetoniasz Trankwillus, Żywoty cezarów

14

210

TYBEBIUSZ

wem ich nie skarcił, tylko polecił odtąd dodawać pozdrowienie
oraz odprawił do domu. Gramatyk Diogenes, który na Rodosie
miał zwyczaj urządzać dysputy w sobotę, nie przyjął Tyberiu-
sza, gdy ten przyszedł, aby go posłuchać poza zwykłym termi-
nem, i przez swego niewolnika odłożył spotkanie na siódmy
dzień. Z kolei ten gramatyk przybył do Rzymu i czekał przed
drzwiami, aby pozdrowić cesarza. Tyberiusz polecił mu tylko
powrócić po siedmiu latach. Zarządcom prowincyj, którzy do-
radzali mu obciążenie prowincyj podatkami, odpisał, że ,, dobry
pasterz powinien strzyc owce, a nie obdzierać ze skóry"90.

33. Z wolna ujawniał się jako władca, chociaż przez długi
czas nierównego usposobienia, to jednak na ogół raczej dbały
o państwo i skłonny do świadczeń w zakresie dobra publiczne-
go. Początkowo pozwalał sobie na interwencję o tyle tylko, aby
wszystko działo się zgodnie z prawem. Więc zniósł pewne usta-
wy senatu oraz często ofiarowywał swą radę i pomoc urzędni-
kom rozpoczynającym sprawy w sądzie, siadywał obok nich lub
naprzeciwko, w pierwszym rzędzie91. Jeśli rozeszła się pogłoska,
że ktoś z podsądnych dzięki wpływom ujdzie kary, nagle zja-
wiał się na posiedzeniu i albo z miejsca dla publiczności, albo
z wysokości trybunału śledczego przypominał sędziom o treści
ustaw, o ich obowiązku moralnym i o rodzaju przewinienia,
jakie mają rozpatrywać. Jeśli obyczaje obywatelskie zaczynały
upadać na skutek lenistwa lub złych nałogów, podejmował ich
naprawę.

34. Wydatki na zabawy i widowiska uszczuplił, obolawszy
płace aktorów i ograniczywszy liczbę par gladiatorów do pewnej
wysokości. Utyskiwał surowo na niezmierny wzrost cen naczyń
korynckich92 oraz na to, że za trzy barweny93 płacono trzy-

M Tacyt (Ann. l 75) także chwali dbałość Tyberiusza o umiarkowane
obciążanie prowincyj podatkami.

91 Tacyt (Ann. l 75) bliżej określa to miejsce: „w narożniku trybu-
nału, nie chcąc pretora z jego miejsca wypierać" (przekład S. Hammera).

•2 Naczynia korynckie wykonywano ze szlachetnego stopu metali:

złota, srebra i miedzi.

" Barwena to gatanek ryby morskiej.

ROZDZIAŁ SS—35

211

dzieści tysięcy sestercjów. Więc postawił wniosek w senacie,
że należy ograniczyć gromadzenie sprzętów, a w zakresie żyw-
ności targowej miarkować corocznie ceny uchwałą senatu.
Uprzednio jeszcze polecił edylom tak ścisły dozór nad garkuch-
niami i jadłodajniami, żeby nawet zabronili wystawiania na
sprzedaż ciast. Chcąc oszczędność obywatelską poprzeć także
przykładem, sam w czasie uroczystych przyjęć często kazał po-
dawać potrawy wczorajsze i napoczęte, choćby ową połowę
dzika, zapewniając, że „posiada ona te same zalety, co cały
dzik". Zniósł rozporządzeniem codzienny obyczaj oficjalnych
pocałunków, również wymianę podarunków ograniczył ściśle-
do pierwszego stycznia. Sam zwykł odwzajemniać się w czwór-
nasób i własnoręcznie, lecz zmęczony całomiesięcznymi odwie-
dzinami tych, którzy nie mogli w samo święto do niego się do-
cisnąć, na przyszłość obyczaj ten uniósł.

35. Rozporządził, aby kobiety zamężne, które naruszyły oby-
czajność, w razie braku oskarżyciela publicznego krewni ka-
rali na podstawie wspólnej uchwały wedle obyczaju przodków.
Pewnego rycerza rzymskiego upoważnił do opuszczenia żony,
której dowiedziono cudzołóstwa ze swym zięciem, zwalniając
z przysięgi złożonej niegdyś, że jej nigdy nie porzuci., Kobiety
o złej opinii, chcąc wyzbyć się praw kobiet z towarzystwa .i ich
godności celem uniknięcia kar przepisanych ustawą, zaczęły
jawnie uprawiać nierząd94. Młodzież rozpustna obojga płci, aby
nie być skrępowana uchwałą senatu zabraniającą występowania
na scenie i na arenie, sama zgłaszała się po złą notę sądu
obyczajowego. Całą tę młodzież męską i żeńską ukarał wygna-
niem, aby nikt nie znalazł schronienia w takich wykrętach.
Pewnemu senatorowi odebrał przywilej noszenia szerokiego
szlaku, gdy dowiedział się, że ten przed pierwszym lipca95 wy-
prowadził się do swych ogrodów podmiejskich, aby po tym ter-

" Według Tacyta (Ann. II 85) niejaka Wistylla z rodziny pretorskiei
zgłosiła się do edylów jako publiczna nierządnica.

t5 Terminem wygasania i zawierania umów o najem mieszkań byt
l lipca. Przed tym terminem następowała znaczna zwyżka cen najmu,
•PO nim spadała.

ił*

212

TYBEMUSZ

minie taniej wynająć dom w Rzymie. Innego znowu usunął
z kwestury za to, że nazajutrz po wyniku głosowania na ten
urząd porzucił żonę, poślubioną w przeddzień głosowania.

36. Obce wierzenia, jak to egipskie i żydowskie obrzędy,
ograniczył, a wyznawców tego zabobonu zmusił do spalenia
świętych szat i wszelkiego sprzętu ofiarnego. Młodzież, żydow-
ską96 pod pozorem służby wojskowej poprzerzucał do prowin-
cyj o niezdrowym klimacie, resztę tegoż ludu lub wyznawców
podobnej wiary wypędził z Rzymu, grożąc karą wiecznej nie-
woli w razie nieposłuszeństwa. Wypędził również astrologów,
lecz gdy bardzo się wypraszali, obiecując zaniechać swych
praktyk, ułaskawił.

37. Szczególnie zatroszczył się o zapewnienie bezpieczeń-
stwa od napaści po drogach, od bandytyzmu i swawoli zamie-
szek. Posterunki wojskowe na terenie Italii ilościowo wzmocnił.
W Rzymie urządził obóz97, aby umieścić w nim kohorty preto-
rianów, pozbawione dotychczas stałego miejsca zamieszkania
i rozrzucone po gospodach. Rozruchy ludowe tłumił najbez-
względniej w chwili wybuchu, a jednocześnie skrzętnie zapo-
biegał ich wybuchowi. Gdy w teatrze w czasie sprzeczki do-
puszczono się zabójstwa, przywódców grup zwaśnionych oraz
aktorów, z powodu których powstała waśń, zesłał na wygnanie
i nigdy nie dał się skłonie żadnymi prośbami .ludu do ich od-
wołania. Gdy pospólstwo miasta Polencji98 nie chciało wypuścić
z forum orszaku pogrzebowego pewnego centuriona pierwszego
manipułu, aż uzyskało wymuszeniem od spadkobierców pie-
niądze na urządzenie igrzysk gladiatorskich, Tyberiusz wysłał
tam pod jakimś pozorem jedną kohortę z Rzymu, drugą z kró-

" .Według Tacyta (Ann. II 85) cztery tysiące 'wyzwoleńców pocho-
dzenia żydowskiego "zesłano wówczas na Sardynię, celem stłumienia tam
bandytyzmu.

97 Obóz ten (castra praetoria) wzniósł Tyberiusz na- samym krańcu
północno-wschodnim Rzymu, przy Porta Nomentana, w kształcie czwo-
roboku (440X380 m) mocno obwarowanego.

88 Dziś Pollenza, port nad Morzem Adriatyckim na południe od
Ankony.

ROZDZIAŁ 36—38

21$

lestwa Kotiusza". Dopiero gdy nagle obnażono broń i zagrały-
trąby, wpuścił do miasta wojsko różnymi bramami, /większą
część ludu oraz rajców miejskich wtrącił do więzienia do końca
życia. Zniósł także prawo i zwyczaj azylów, gdziekolwiek je
stosowano. Mieszkańcom Cyzyku100 za to, że ośmielili się doko-
nać aktu gwałtu na obywatelach rzymskich, odebrał zbiorowo
wolność, którą sobie wysłużyli w czasie wojny z Mitrydatesem.
Poczynania wojenne wrogów uśmierzał odtąd bez podejmowa^
nią jakiejkolwiek wyprawy, lecz przez posłów, a jeśli za ich
pośrednictwem, to po wielkim namyśle i w naglącej potrzebie.
Królów wrogo usposobionych lub podejrzanych trzymał na wo-
dzy raczej groźbami i wymówkami niż użyciem wojska. Nie-
która ch ściągnął do siebie pochlebstwami i obietnicami, lecz już
nie wypuścił, jak Marobodua101 germańskiego, Rascypola trac-
kiego, kappadockiego Archelausa, którego królestwo zamienił
w prowincję102.

38. Przez dwa lata bez przerwy po objęciu władzy cesarskiej
ani krokiem nie ruszył się poza bramy Rzymu. W następnych
latach zaledwie do pobliskich miasteczek, najdalej do Ancjum,
poza które nigdy się nie oddalił, i to bardzo rzadko oraz na parę
dni tylko. Zapowiadał wprawdzie często, że odwiedzi także
prowincje i wojska. Prawie corocznie przygotowywał się do
podróży gromadził pojazdy, rozsyłał gminom i osadom zlecenia
dotyczące zaopatrzenia cesarza w czasie podróży, wreszcie po-
zwalał podejmować modły za swój szczęśliwy wyjazd i powrót.
Powszechnie zaczęto go nazywać w sposób żartobliwy „Kallip-

99 Królestwo Kotiusza, niezależne państewko położone w Al-
pach zachodnich, dopiero przez Nerona zamienione w prowincję Alpes
Cottiae.

100 C y z i c u s, ongiś kolonia Miletu, na południowym cyplu wyspy
Arktonezos na morzu Marmara (antycznej Propontis). Od trzeciej wojny
z Mitrydatesem Cyzikus otrzymało przywilej cwitas libera, tj. wolnego
miasta.

101 M a r o b o d u u s, król Markomarinów, plemienia germańskiego,
mieszkającego na terenie dzisiejszych Czech i Moraw.

102 Po śmierci króla Archelausa Kappadocja została zamieniona
'W prowincję rzymską w r. 17 n. e.

214

TYBERIUSZ

pides". Tak wedle przysłowia greckiego określono tego, kto
biegnie prędko, a nie posuwa się ani na łokieć naprzód.

39. Lecz po stracie obydwu synów103, z których Germanik104
umarł w Syrii, Druzus165 w Rzymie, oddalił się do Kampanii106.
Wszyscy prawie zgodnie tak myśleli i mówili, że Tyberiusz nie
powróci nigdy i wkrótce nawet umrze. Niewiele brakło, aby
jedno i drugie się sprawdziło. Do Rzymu istotnie więcej nie po-
wrócił, a w kilka dni po wyjeździe blisko Tarracyny107, w pała-
cyku wypoczynkowym zwanym Spelunka108, gdy spożywał
obiad, obsunęło się przypadkiem ze sklepienia wiele olbrzymich
głazów i przygniotło sporo osób spośród biesiadników oraz służ-
by, lecz Tyberiusz nadspodziewanie ocalał109.

40. Przemierzył całą Kampanię. W Kapui110 poświęcił Kapi-
tol, w Noli świątynię Augusta, co nawet podał jako pretekst po-
dróży, aż wreszcie przybył na Kapri. Tę wyspę szczególnie so-
bie upodobał, ponieważ była dostępna tylko z jednej strony,
i to na krótkim odcinku, ze wszystkich innych stron otoczona
stromymi skałami olbrzymiej wysokości i morzem głębokim.
Lecz wnet odwołały go stamtąd natarczywe błagania ludu z po-
wodu klęski, jaka zdarzyła się w Fidenach111. Oto ponad
20 000 ludzi straciło życie w czasie igrzysk gladiatorskich pod
gruzami amfiteatru112. Wówczas Tyberiusz wrócił na ląd stały

103 Po stracie Germanika, adoptowanego na syna z woli Augusta.
i Druzusa, syna rodzonego.

104 Germanik umarł w r, 19 n. e.
Druzus w r. 23 n. e.

los Tyberiusz wyruszył na Kapri w r. 26 n. e.

107 Tarracina lub Terracina (dziś Terrai!;ina), miasto nadmor-
skie w Lać j urn, na południe od Rzymu przy via Appia.

108 Spelunca oznacza „grotę".

109 O tym zdaryniu opowiada także Tacyt (Ann. IV 59). Ocalił wów-
czas Tyberiusza Sejan, który mimo ogólnej paniki podparł sobą spada-
jące bloki i klęcząc utrzymywał je rękoma nad cesarzem. Tak go zastali
żołnierze, którzy przybyli na pomoc.

110 Kapua, kwitnące handlowe miasto Kampanii, przy via Appia,
która tuż za Kapuą skręca na wschód i idzie aż do Brundyzjum. Ongiś
uwiodło i zdezorga-lizowało swą pięknością armię Hannibala.

111 Miasteczko w sąsiedztwie Rzymu, na północ.

112 O tym zdarzeniu opowiada także Tacyt (Ann. IV 62—63). Budo-

BOZDZIAŁ 39—42

215

i wszystkim dał możność dostępu do siebie. Co tym bardziej
godne jest uwagi, że opuszczając stolicę zapowiedział edyktem,
aby nikt nie zakłócał mu spokoju, i w czasie całej podróży od-
mawiał przyjęcia kogokolwiek.

41. Po powrocie na wyspę tak dalece zarzucił troskę o spra-
wy państwa, że odtąd już nigdy nie uzupełniał szwadronów jaz-
dy ani nie zmieniał trybunów wojskowych i prefektów ani na-
miestników prowincyj. Hiszpanię i Syrię pozostawił przez kilka
lat bez dowództwa legatów konsularnych. Zlekceważył i to, że
Partowie zajmują Armenię, że Dakowie i Sarmatowie pustoszą
Mezję113, Germanowie prowincje galickie, ku wielkiej hańbie
państw t i nie mniejszej szkodzie.

42. Uzyskawszy w tym zakątku całkowitą bezkarność postę-
powania i jak gdyby pozbywszy się dozoru społeczeństwa, oka-
zał wreszcie wszystkie od razu przywary, długo i źle ukrywane.
O nich to po kolei od początku powiem. W czasie służby wojsko-
wej jeszcze jako rek-rut nazywany był z powodu zbytniej ocho-
ty do wina zamiast Tyberiuszem Biberiuszem, zamiast Klaudiu-
.szem Kaldiuszem, zamiast Neronem Meronem114. Następnie ja-
ko prynceps w tym właśnie czasie, gdy przeprowadzał naprawę
obyczajów obywatelskich, ucztował i pił przez noc i dwa dni
bez przerwy z Pomponiuszem Flakkiem115 i L. Pizonem116,
z których jednemu zaraz potem dał prowincję Syrię, drugiemu

we amfiteatru w Fidenach podjął w celu zysku wyzwoleniec Atyliusz
i nie zabezpieczył go dostatecznie. Mnóstwo ludzi przybyło na widowisko
nawet z Rzymu. Tyberiusz bowiem, jak mówi Tacyt, ograniczył rozryw-
ki. Budynek zawalił się i zagrzebał nie tylko siedzących wewnątrz, ale —
ponieważ runął częścią na zewnątrz — także moc ludzi zaciekawionych
widowiskiem. Tacyt podaje liczbę 50 000 okaleczałych lub zmiażdżonych.

113 M o e: l a, prowincja rzymska nad Dunajem w jego dolnym
biegu, na północ od Tracji i łańcucha gór Haemus, jej część wschodnią
oblewało Morze Czarne.

114 B i b e r i u s to polski Bibosz, C a l d i u s — zwolennik gorącego
wina, Mero — pijący tylko czyste wino.

115 L u c i u s Pomponius F l a c c u s, konsul z r. 17 n. e., na-
miestnik Mezji w r. 19 n. e.

118 L u c i u s Calpurnius Piso Frugi, konsul z r. 15 n. e.,
zasłużył się jako legat przewagami wojennymi w Tracji. Był również
najwyższym kapłanem^ (pontifex maximus).

216

TYBERIUSZ

ROZDZIAŁ, 43—44

217

prefekturę stolicy. Także w listach wyznał, że są to jego najmil-
si przyjaciele i chętnie widziani o każdej godzinie. Do Sestiusza
Galia, starca rozpustnego i marnotrawnego, którego niegdyś
August napiętnował złą notą, a sam przed kilkoma dniami
w senacie złajał, do niego to zaprosił się teraz na obiad pod tym,
warunkiem, że nic nie zmieni ani nie ujmie ze swego zwykłego
obyczaju oraz że do obiadu będą podawały nagie dziewczęta.
Przy wyborze na kwestora pominął najznakomitszych kandyda-
tów na korzyść zupełnie nieznanego, gdyż ten podczas uczty na
jego zaproszenie wypił całą amforę wina. Aseliuszowi Sabino wi
darował dwieście tysięcy sestercjów za napisanie dialogu, w któ-
rym ów przedstawił spór borowika, figojadki, ostrygi i kwiczo-
ła. Wprowadził wreszcie nowy urząd „od rozkoszy". Powierzył
go rycerzowi rzymskiemu, T. Cezoniuszowi Pryskowi.

43. W zaciszu wyspy Kapri wymyślił urządzenie apartamen-
tu pełnego sof jako miejsce tajemnych stosunków miłosnych,
dokąd ściągnięci tłumnie zewsząd chłopcy rozpustni i dziew-
częta oraz wynalazcy potwornego stosunku, których nazywał
,,spintriami", spleceni w potrójnym uścisku nawzajem się sobie
oddawali, aby podniecać tym widokiem jego otępiałe zmysły.
Sypialnie rozmieszczone w wielu miejscach pałacu ozdobił obra-
zami, rzeźbami o najbardziej rozwiązłych tematach i postaciach
oraz zaopatrzył w księgi -EleJantydy117, aby nikomu w wykony-
waniu jego czynności nie zabrakło wzoru do figury przez Ty-
beriusza zamówionej. Również w lasach i gajach urządził w róż-
nych miejscach okręgi poświęcone Wenerze i umieścił po gro-
tach i w wydrążeniach skał młodzież obojga płci w strojach
małych Panów118 i nimf. Z tego powodu już jawnie i powszech-

117 Elephantis; w czasach pierwszych rzymskich cezarów krążyły
pod nazwą tej hetery pisma w prozie i wierszem o wyuzdanym charak-
terze. Wspomina o niej także Martialis (Epigr. XII 43, 4).

118 Pan, kozłonogie, rogate bóstwo pasterskie Arkadii, grające na
fujarce (syringa). Natchnienie antyczne postaci diabła. Za panowania
Tyberiusza miała nastąpić jakoby śmierć Pana, o której tajemniczy
głos rozkazał obwieścić wobec świata pewnemu sternikowi okrętu
w określonym miejscu. Gdy ten krzyknął tam na cały głos o śmierci
Pana, nastąpiła burza jęków i skarg w całej przyrodzie.

l

nie nazywano go Kapryneusem119, wyzyskując dla tego dwu-
znacznika nazwę wyspy.

44. Zniesławił się jeszcze bardziej rozpustnymi i obrzydli-
wymi czynami, których nie godzi się nawet opowiadać lub słu-
chać, cóż dopiero uwierzyć w ich prawdziwość. Mianowicie
jakoby miał nauczyć chłopców, pacholęta zaledwie, których na-
zywał rybkami, aby w czasie jego kąpieli krążyli mu między
udami i nieznacznie podpływając podniecali go językiem lub
ugryzieniem. Również jakoby kazał przykładać sobie do człon-
ka męskiego lub do brodawki piersiowej nieco starsze niemow-
lęta, jednak nie odstawione jeszcze od piersi, szczególnie skłon-
ny do tego rodzaju rozkoszy z natury i ze względu na wiek.

Obraz Parrazjusza120, na którym Atalanta 121 ustami zado-
syć czyni Meleagrowi, zapisano mu z zastrzeżeniem, że jeśliby
treść obrazu urażała go, może zamiast niego otrzymać milion
sestercjów. Tyberiusz nie tylko wolał obraz od pieniędzy, lecz
nawet umieścił go w swej sypialni. Opowiadają, że kiedyś
w czasie składania ofiar zachwycony urodą sługi podającego
mu skrzyneczkę122 z kadzidłem nie mógł powstrzymać swej
żądzy i natychmiast, prawie z końcen^ obrzędu religijnego,
w' tymże miejscu uprowadził go na bok i spełnił akt fizyczny

119 Caprineus może oznaczać zarówno człowieka mieszkającego
na wyspie Capreae (Kapri), która była wyspą kóz, jak starego kozia
(caper).

izoparrhasios z Efezu, jeden z najsławniejszych malarzy grec-
kich. Współczesny Fidiaszowi. Zasłynął w Atenach na przełomie V i IV
w. przed n. e., w czasie wojny peloponieskiej. Obrazy jego odznaczały
się wielką ekspresją wyrazu twarzy, tendencją do malarstwa patetycz-
nego oraz znajomością proporcji i świetnym rysunkiem.

121 Atalanta, dziewczyna-myśliwa, uczestniczka łowów urządzo-
nych przez Ojneusa, króla Kalidonu w Etolii, na strasznego dzika. Zabił
go syn Ojneusa, piękny Meleager, i ofiarował głowę dzika Atalancie.
Między Meleagrem a braćmi jego matki, Altei, powstał wtedy spór i Me-
leager zabił brata matki. Matka jego, Altea, pod wpływem pierwszego
gniewu, rzuciła do ognia polano drewniane, które jej przyniosły prządki
ludzkiego życia, boginie Mojry, jako znak widomy życia Meleagra w dniu
jego urodzin. Meleager zgasł razem z dopalającym się polanom.

"2 Skrzyneczka owa-tncerra) wedle religijnego rytuału Rzymian była
zrobiona nie z metalu, ale z drzewa klonowego.

218

TYBEBIUSZ

z nim oraz z jego bratem fletnistą. Wkrótce kazał im obydwu
golenie połamać za to, że nawzajem wyrzucali sobie ów sro-
motny czyn.

45. Jak dalece zwykł był igrać sobie z życiem kobiet, nawet
znakomitego pochodzenia, okazało się najwidoczniej w wypad-
ku zgonu pewnej Malonii. Wprawdzie Tyberiusz ją uwiódł, lecz
gdy uparcie Wzdragała się znosić jeszcze coś więcej, rzucił ją
na łup donosicieli. Jako podsądnej nie- zaprzestał wypytywać:

czy czego nie żałuje. Wreszcie opuściła sąd, „schroniła się do
domu i przebiła się sztyletem, na cały głos wyrzucając kosma-
temu i cuchnącemu starcowi sprośność języka. Stąd wielki roz-
głos zyskała sobie fraza z epilogu atelańskiego123 w czasie naj-
bliższych igrzysk przyjęta z najwyższym uznaniem:

Staruch kozieł wylizuje kóz organy rodne.
(Ribbeck, Com. Rom., fragm., s. 333)

46. W gospodarce pieniężnej oszczędny, nawet skłonny124 do
.skąpstwa. Towarzyszom podróży i wypraw wojennych nigdy nie ;

płacił ani żołdu, ani diet, tylko żywił. Raz jedynie okazał im j
szczodrobliwość, i to z łaskawości ojczyma: oto podzieliwszy na f
trzy grupy wedle godności każdego, pierwszej przydzielił sześć-
set tysięcy sestercjów, drugiej czterysta, trzeciej, którą nazy-
wał grupą Greków, a nie przyjaciół — dwieście.

47. Jako prynceps nie wystawił żadnych wspaniałych bu-
dowli (nawet te, które zaczął: świątynię Augusta125 i odbudowę
teatru Pompejuszą, pozostawił nie skończone po tylu latach),
Nie urządzał też w ogóle żadnych widowisk. Bardzo rzadko by-
wał na takich, które inni urządzali, a to dlatego, aby się czegoś
od niego nie domagano, zwłaszcza od chwili, gdy zmuszono go
do nadania wolności aktorowi komediowemu Akcjuszowi.
Wspomógł wprawdzie kilku senatorów w niedostatku, lecz aby

"' Epilogi atelańskie (expdia Atellanica) były to małe utwory kome-
diowe, grywane po tragediach.

"4 Odmienne zdanie wypowiada Tacyt (Ann.. I 75) przyznając Tybe-
riuszowi w pierwszych 'latach panowania szczodrość obywatelską.

125 Te dwie budowle zostały wykończone i poświęcone przez Kaligulę
w r. 38 n. e.

ROZDZIAŁ, 45—48

219

na przyszłość nie wesprzeć większej ilości, oświadczył, że innym
udzieli pomocy w tym tylko wypadku, jeśli przedstawią sena-
towi dostateczne uzasadnienie swych naglących potrzeb.
W ten sposób odstraszył większość powodowaną skromnością
i wstydem, między innymi Hortalusa, wnuka mówcy Kwintusa
Hortenzjusza126, który mimo bardzo skromnych zasobów ma-
terialnych za namową Augusta pozwolił sobie na czworo dzieci.

48. Wobec społeczeństwa tylko dwa razy w ogóle okazał
szczoć 'obliwość: raz rozpożyczywszy na trzy lata bez procentu
sto milionów sestercjów, drugim razem — gdy pewnym właści-
cielom domów czynszowych, które spłonęły na wzgórzu Celius,
zwrócił ich wartość pieniężną. Do pierwszego kroku przynaglił
go wielki brak gotówki u ludu domagającego się pomocy. Mia-
nowicie zawiodło jego zarządzenie powzięte w drodze uchwały
senatu, aby lichwiarze pożyczający pieniądze na procent dwie
trzecie swego majątku umieścili w ziemi, a dłużnicy spłacili na-
tychmiast tyleż części zaległości pieniężnych. Drugie dobro-
dziejstwo wyświadczył dla złagodzenia nieszczęść owych cza-
sów. Jednak to ostatnie dobrodziejstwo tak sobie wysoko oce-
nił, że zarządził zmianę nazwy wzgórza Celius i zamianowanie
go odtąd Wzgórzem Augustowym. W stosunku do wojska nie
świadczył nigdy żadnej szczodrobliwości prócz tego, że po-
dwoił127 zapisy z testamentu Augusta. Raz tylko dał po tysiąc
denarów pretorianom za to. że się nie poddali Sejanowi128, oraz

"6 M a r c u s Hortensius Hortalus, wnuk słynnego mówcy
epoki cycerońskiej, Kwintusa Hortenzjusza Hortalusa. August darem
miliona F' •:tercjów (wysokość cenzusu majątkowego dla senatora) skłonił
go do założenia rodziny, aby nie wygasł tak słynny ród (Tac. Ann. II
37—38).

m Uczynił to właściwie na własną rękę Germanik, przedstawiając
żołnierzom domniemany list cesarski (Tac. Ann. 1 36), aby poskromić
bunt legionów germańskich.

"« L u c ł u s Aelius Seianus, rycerz rzymski, prefekt preto-
rianów, zaufany minister Tyberiusza, chcąc uzyskać władzę cesarską,
otruł najpierw Druzusa, syna Tyberiuszowego, przy pomocy jego żony,
Liwii, którą uwiódł ( r. 23 n. e.). Jego knowania przeciw Tyberiuszowi
wydały się w końcu, ujęto go i skazano na śmierć w październiku
31 r. n. e. / .

220

TYBERIUSZ

pewne podarunki syryjskim legionom, gdyż one jedne nie
umieściły wśród godeł sztandarowych żadnego wizerunku Se-
jana. Również bardzo rzadko zwalniał na emeryturę starych
żołnierzy, licząc, że starość sprowadzi za sobą wreszcie śmierć,
a ze śmierci on odniesie korzyść. Nie .okazał żadnej szczodro-
bliwości wobec prowincji z wyjątkiem Azji, a tu dlatego, że
miasta legły w gruzach skutkiem trzęsienia ziemi129.

49. Z biegiem czasu, i to dość szybko, zaczął dopuszczać się
grabieży. Jest całkowicie pewne, że groźbą i niepokojem wy-
wołał wstręt do życia w Gn. Lentulu Augurze, którego majątek
oceniono jako największy, oraz zmusił go do tego, że umierając
zapisał Tyberiuszowi całe dziedzictwo. Skazał również wyro-
kiem Lepidę, kobietę zacnego urodzenia, aby zyskać sobie
względy jej męża, byłego konsula Kwiryniusza, niezmiernie
bogatego, i bezdzietnego, który mimo rozwodu sprzed dwu-
dziestu lat oskarżył ją teraz, że niegdyś usiłowała go otruć.
Wielu znakon-ntym osobistościom prowincyj galickich i hisz-
pańskich, Syrii oraz Grecji zabrano dobra na rzecz skarbu z po-
wodu tak błahych i tak bezczelnych zarzutów, jak na przykład:

niektórym miano do zarzucenia tylko to, że część majątku mają
w pieniądzach. Większości miast i osób prywatnych odebrano
także dawne swobody podatkowe, pozwolenia na wydobywanie
kruszcu i użytkowanie na własną korzyść ceł. Co więcej, ogra-
bił podstępnie i zabił Wononesa130, króla Fartów, który wypę-
dzony przez swych rodaków schronił się z wielkim skarbem do
Antiochii, oddając się niejako pod opiekę narodu rzymskiego.

50. Nienawiść względem krewnych ujawnił najpierw w sto-
sunku do brata swego, Druzusa. Podał mianowicie do wiado-
mości publicznej jego list, w którym radził Tyberiuszowi, aby
wspólnie zmusili Augusta do przywrócenia ustroju republi-
kańskiego. Następnie nienawiść ujawnił także w stosunku do
reszty rodziny. Żonie Julii, pozostającej na wygnaniu nie oka-
zał najmniejszych względów ani dobroci, co wszak jest dro-

»• O tym trzęsieniu ziemi mówi Tacyt (Ann. II 47), jego ofiarą padło
dwanafecie ludnych miast Azji.
130 Zginął w r. 19 n. e.

ROZDZIAŁ 49—51

221

bnostką. Do postanowienia ojca, aby zamknięta była w jednym
mieście, dodał jeszcze zakaz opuszczania domu i obcowania
z ludźmi. Zagarnął jej fundusik, przyznany przez ojca, i roczną
pensję pod pozorem, że podlegają prawu publicznemu, gdyż
August nie zrobił co do nich żadnego zastrzeżenia w testamen-
cie. Niechętnie znosił towarzystwo matki Liwii, posądzając ją
o chęć równego z nim podziału władzy. Wystrzegał się usta-
wicznego z nią obcowania oraz nieco dłuższych i bardziej pouf- "
nych rozmów, aby nie wydawało się, że daje się powodować
radom, których jednak czasem potrzebował i nieraz z nich ko-
rzystał. Także wyjątkowo oburzyły go rozważania senatu, aby
do jego dotychczasowych tytułów, jako syna Augusta, dodać
jeszcze -jeden: „syn Liwii". Dlatego nie pozwolił jej nazywać
matką ojczyzny ani przyjmować żadnego wyższego odznacze-
nia publicznego. Przeciwnie, częstokroć zwracał jej uwagę, aby
trzymała się z dala od spraw większej wagi i nieprzystojnych
kobiecie, zwłaszcza od chwili, gdy zauważył w czasie pożaru
blisko świątyni Westy, jak osobiście wystąpiła, zachęcając lud
l żołnierzy, aby jeszcze usilniej nieśli pomoc; tak zresztą zwy-
kła postępować za życia męża.

51. Następnie doprowadził aż do waśni, z tej podobno przy-
czyny. Oto gdy Liwia zbyt często nalegała, aby zaliczyć do de-
kuryj [sędziów] kogoś niedawno prawem obywatelstwa obda-
rzonego, zgodził się na to tylko pod tym warunkiem, że pozwoli
mu dopisać w rejestrze dekurialnym, że „zostało to wymuszone
na nim przez matkę". Wówczas wzburzona Liwia wyniosła
z kaplicy domowej pewne dawne listy Augusta, pisane do niej
na temat przykrego i nieznośnego usposobienia Tybermsza, i od-
czytała je głośno. To, że tak długo je przechowywała i z taką
•wrogością wypomniała, obeszło go dotkliwie. Zdaniem niektó-
rych była to jedna z przyczyn, wręcz główna pobudka usunięcia
się na Kapri. Przez całe trzy lata swej nieobecności w Rzymie131,
jeszcze za życia matki, zaledwie w ogóle raz ją widział, i to
w ciągu jednego dmą przez kilka godzin. Wkrótce, gdy zachoro-
wała, nie chciał jej odwiedzić. Po śmierci pozwalając dworowi

131 Tyberiusz wyjechał na Kapri w r. 26 fu. e., Liwia umarła w r. 29.

222

TYBERFUSZ

spodziewać się swego przybycia, spowodował wielodniową zwło-
kę w pogrzebie, aż wreszcie ciało psuć się i gnić zaczęło. Po po-
grzebie zabronił oddawać je] cześć boską, powołując się jakoby
na własną jej wolę. Jej testament także unieważnił. Wszystkich
przyjaciół i bliskich zmarłej, a nawet tych, którym zleciła w go-
dzinie śmierci troskę o swój pogrzeb, w krótkim czasie ciężko
doświadczył. Jednego z nich, stanu rycerskiego, przydzielił do
pompowania wody.

52. Względem swych synów: własnego, Druzusa, oraz przy-
branego, Germanika, nie żywił ojcowskiego przywiązania,
Pierwszy zraził go swymi wadami. Druzus prowadził życie nie-
powściągliwe i rozwiązłe132. Więc nie tak bardzo przejął się
Tyberiusz jego śmiercią. Tyle tylko, że nieco opóźnił po-pogrze-
bie powrót do swych zwykłych zajęć, żałoby wszelako dłuższej
zabronił. Gdy nieco później posłowie z Ilionu133 składali mu
słowa pociechy, Tyberiusz, jakby niepomny już dawnego bólu,
ze śmiechem odpowiedział: „że i on ze swej strony boleje nad
nimi, że stracili ongiś znakomitego obywatela w osobie Hekto-
ra". Germanikiem tak dalece pomiatał, że jego najsławniejsze
czyny134 uważał wręcz za nieużyteczne, a najbardziej głośne
zwycięstwa ganił jako. czyny szkodliwe dla państwa. Gdy Ger-
manik wkroczył do Aleksandrii135 na skutek niezmiernego i na-
głego wygłodzenia miasta, lecz — że uczynił to bez porozumie-
nia z nim — wyraził z tego powodu skargę w senacie135. Istnieje
przypuszczenie, że spowodował również śmierć Germanika137,

132 Natomiast Tacyt mówi tylko (Ann. I 29), że miał naturalną skłon-
ność do surowości oraz (Ann. I 76) że nadmiernie okazywał radość (z po-
wodu igrzysk gladiatorekich), a także (Ann. III S) nazywa go „młodzień-
cem mało przezornym i łatwo przystępnym".

133 11 i u m (Troja) w pobliżu Hellespontu (Dardanele), na cyplu
północno-zachodnim Azji Mniejszej, w Troadzie, miejsce ongiś wojny
trojańskiej.

• 134 Najpierw w Germanii w latach 14—16 n, e., potem na Wschodzie
w latach 18—19 n. e.

135 W r. i9 n. e.

138 Germanik przekroczył bowiem zarządzenie Augusta, który zare-
zerwował Egipt wyłącznie dla cesarza (Tac. Ann. II 59).

w Zob. Kal. 2.

ROZDZIAŁ 52—53

223

Używszy jako narzędzia Gn. Pizona138, namiestnika Syrii. Nie-
którzy sądzą, że Pizon, wkrótce oskarżony o dokonanie tej
zbrodni, mógłby się powołać na zlecenia, gdyby...* Wskutek
tego w różnych miejscach pojawiły się napisy i nocą często
było słychać okrzyki: „Oddaj Germanika"139. To podejrzenie
utrwalił jeszcze później przez okrutne postępowanie z żoną
i dziećmi Germanika.

53. Gdy synowa Agryppina po śmierci męża zbyt gwałtow-
nie żal okazywała, za rękę ją ujął i rzekł wierszem greckim:

Czyż za krzywdę sobie masz, córuchno, jeśli nie panujesz?
(Kock, Cóm. Attic, fragm., III, s. 449, frg. 212)

Odtąd już nigdy nie zaszczycił jej rozmową. Pewnego razu
w czasie uczty poczęstował ją owocami. Gdy nie ośmieliła się
ich spróbować, przestał w ogóle zwracać się do niej pod pozo-
rem, że podejrzewa go o chęć otrucia. Tymczasem wszystko
naumyślnie było z góry ułożone z obydwu stron: Tyberiusz
miał podsunąć owoce, aby poddać ją próbie, ona miała się go
strzec niby najpewniejszej zguby. Wreszcie fałszywie oskar-
żywszy o to, jakoby usiłowała chronić się przed nim do stóp
posągu Augusta, to znów pod opiekę wojska, zesłał ją na wyspę
Pandatarię. Gdy rzucała mu obelgi, rozkazał centurionowi wy-
siec ją rózgami; on przy tym oko jej wybił. Postanowiła zamo-
rzyć się głodem, więc kazał jej wpychać pokarm, otwarłszy
gwałtem usta. Lecz wytrwała przy zamiarze i wreszcie śmierć
sobie zadała110. Wtedy jeszcze nie przestał jej prześladować

' »° C n a e u s Calpurnius Piso, konsul z r. 7 przed n. e., na-
miestnik Hiszpanii (Citerior), a potem Syrii od r. 18 n. e. w czasie wy-
prawy Germanika na "Wschód. Proces Gn. Pizona w senacie o otrucie
Germanika v/ Antiochii opisuje szczegółowo Tacyt (Ann. III 7—18).
W czasie procesu Gn. Pizo popełnił samobójstwo.

139 O innych objawach żałości ludu zob. Kal. 6, a ts.kże warto prze-
czytać wspaniały, poetycki opis pogrzebu Germanika u Tacyta (Ann. 111
l—7), utrzymany w stylu posępnego lamentu greckiej tragedii.

140 A g r y p p i n a, ur. w r. 17 przed n. e., córka Julii i Marka Wip-
saniusza Agryppy, wnuczka Augusta, matka dziewięciorga dzieci, zamo-
rzyła się głodem-w- r. 33 n. e. na wysepce Pandatarii, znajdującej się na
Morzu Tyrieńskim, na zachód od Neapolu (dziś Santa Maria).

224

TYBEBIUSZ

w sposób najbardziej zniesławiający: zażądał, aby także dzień
jej narodzin zaliczyć do dni nieszczęśliwych w kalendarzu.
Poczytał sobie za zasługę, że nie kazał jej powiesić i zrzucić ze
Schodów Gemońskich, oraz pozwolił za taką łaskawość wstawić
między uchwały senatu dziękczynienie dla siebie oraz ofiarę
ze złota dla Jowisza Kapitolińskiego.

54. Germanik pozostawił mu trzech wnuków: Nerona, Dru-
zusa i Gajusa; Druzus — jednego: Tyberiusza. Gdy śmierć
pozbawiła go własnych dzieci, wtedy najstarszych synów Ger-
manika: Nerona i Druzusa, przedstawił z poleceniem senatowi,
a dzień ich pierwszego występu w życiu politycznym uczcił
pieniężnym darem dla ludu. Lecz gdy dowiedział się, że z po-
czątkiem następnego roku141 podjęto modły z ramienia państwa
nie tylko za jego, lecz także za ich zdrowie, na posiedzeniu
senatu wyraził się, że „takie oznaki czci słusznie należą się
tylko zasłudze i wiekowi". W ten sposób ujawniwszy wewnętrz-
ny stan umysłu naraził ich na wszelkie oszczerstwa, aż przez
różnorodne intrygi doprowadził wreszcie do tego, że w pod-
nieceniu nie powstrzymali się od obelżywych skarg i w ten
sposób dali podstawę do wytoczenia procesu. Z czego korzysta-
jąc Tyberiusz oskarżył ich w liście pełnym goryczy, przyto-
czywszy ponadto skwapliwie oszczerstwa. Następnie osądzonych
jako wrogów państwa głodem zamorzył: Nerona na wyspie
Poncji142, Druzusa w podziemiach Palatynu143. Istnieje przy-
puszczenie, że Neron został zmuszony do samobójstwa, gdy kat
wysłany z rozkazu senatu pokazał mu stryczek i haki. Druzusa
tak doszczętnie pozbawiono pożywienia, że próbował jeść włosie
z materaca. Szczątki ich obydwu porozrzucane można było
zaledwie z trudem później144 pozbierać.

"l W r. 24 n. e.; Tac. Ann. IV 17.

142 N e r o urodził się w r. 6 n. e., umarł w r. 29 n. e. na wyspie
Pontia (dziś Ponza) położonej na północny zachód od Pandatarii, dokąd
zesłano jego matkę Agryppinę. Jego prochy w r. 37 n. e. sprowadzono do
Rzymu i pochowano w Mauzoleum Augusta.

143 Druzus, ur. w r. 7 lub 8 n. e., wydany na śmierć głodową
Zginął w r. 33 n. e.

144 Na początku panowania Kaliguli.

ROZDZIAŁ 54—57

225

55. Oprócz dawnych przyjaciół i zaufanych wybrał sobie
spośród najznakomitszych obywateli dwudziestu jakby na do-
radców w sprawach państwowych. Z tych wszystkich pozosta-
wił przy życiu dwu albo trzech zaledwie. Resztę zgładził, każ-
dego pod innym pozorem. Między nimi także Eliusza Sejana145,
którego upadek pociągnął za sobą zgubę mnóstwa ludzi. Sejana
wyniósł do szczytów władzy nie tyle z życzliwości, ile chcąc
przy pomocy jego intryg osaczyć synów Germanika i utrwalić
następstwo władzy cesarskiej dla wnuka swego rodzonego146,

po synu Druzusie.

56. Bynajmniej nie okazał się łagodniejszy w stosunku do
swych greckich domowników, z którymi chyba najchętniej
przebywał. Oto na przykład pewnego Ksenona, przemawiają-
cego w sposób zbyt wyszukany podczas dysputy, zapytał, co
to za wyjątkowo nieprzyjemny dialekt. On odpowiedział, że
dorycki. Tyberiusz zesłał go na Cynarię147 w przekonaniu, że
Ksenon wytknął mu dawne wygnanie, gdyż Rodyjczycy mówią
dialektem doryckim. Inny znowu przykład. Tyberiusz miał
zwyczaj poruszać podczas obiadu zagadnienia w związku z co-
dzienną swoją lekturą. Kiedy dowiedział się, że gramatyk Se-
leukos148 wypytuje służbę cesarską, jakich autorów opracowuje
każdorazowo Tyberiusz, i tak przygotowany przychodzi na
obiad, najpierw usunął go ze swego otoczenia, później zmusił

do samobójstwa.

57. Okrutne a jednocześnie powolne usposobienie ujawnił
już w dzieciństwie. Toteż Teodor z Gadary149, nauczyciel wy-
mowy, pierwszy zdał się mądrze to zauważyć i wyrazić trafnym

145 18 października r. 31 n. e.

146 Był nim Tyberiusz Gemellus.

147 Cynaria (Kinaros; dziś Kinara), jedna ze Sporad, przy połu-
dniowym brzegu Azji Mniejszej, między Lebinthos i Amorgos.

148 S e l e u k o s, gramatyk aleksandryjski, komentował poetów grec-
kich, szczególnie /as Homera, zajmował się też krytyką tekstu jego

poematów.

'•"Theodoros z Gadary, retor, nauczyciel Tyberiusza w cza-
sie jego pobytu na Rodosie, napisał podręcznik retoryki; stworzył wła-
sną szkołę retoryczną, teodore jeżyków. Żadne z jego dzieł się nie zacho-
wało. ^//-^^

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów

15

226

TYBERIUSZ

porównaniem, nazywając go niejednokrotnie w czasie nagany
po grecku: błockiem z krwią pomieszanym. Lecz o wiele jaśniej
wystąpiło ono w czasie pryncypatu, już na samym początku,
gdy jeszcze usiłował zdobyć sobie życzliwość ludzką pozorami
umiarkowania. Oto pewien trefniś mijając jakiś pogrzeb, głoś-
no polecił zmarłemu, aby oznajmił Augustowi, iż ,,jeszcze nie
wypłacono ludowi zapisów, które dlań pozostawił w testamen-
cie". Tyberiusż kazał go do siebie sprowadzić, należną sumę
przyjąć zmusił, potem kazał na śmierć odprowadzić, zalecając,
aby jego ojcu prawdę powiedział. Niedługo potem w senacie,
gdy pewien rycerz rzymski, nazwiskiem Pompejusz, w czymś
uparcie mu się przeciwstawiał, Tyberiusż zapowiedział mu,
grożąc kajdanami, że ,,z Pompejusza może się stać pompejań-
czykiem". Tym okrutnym szyderstwem ugodził zarówno w jego
nazwisko, jak w dawny los stronnictwa pompejańskiego.

58. W tym samym czasie na pytanie pretora150, czy nakazuje
ścigać zbrodnie obrazy majestatu, odpowiedział, że ,,prawa
winny być przestrzegane". Istotnie zastosował je najbezwzglę-
dniej. Oto ktoś zrzucił głowę z posągu Augusta, aby nałożyć
czyjąś inną. Sprawa weszła pod obrady senatu, a ponieważ za-
chodziły pewne wątpliwości, wzięto podsądnego na tortury151

Po skazaniu tego podsądnego z wolna ów rodzaj oskarżeń
tak się rozszerzył, że wreszcie takie oto drobiazgi stały się
sprawą gardłową: koło posągu Augusta zbić niewolnika lub
zmienić ubranie, mieć przy sobie w ustępie lub w domu pu-
blicznym wizerunek Augusta wyryty na pieniądzu lub pier-
ścieniu, obrazić krytyką jakikolwiek czyn jego lub powiedzenie.
Wreszcie zginął i ten, który pozwolił się wybrać urzędnikiem
w swej osadzie tegoż samego dnia, w którym niegdyś uchwalo-
no dla Augusta zaszczytne urzędy.

59. Oprócz tego pod pozorem surowej naprawy obyczajów,
raczej zaś z nakazu własnej natury dopuścił się wielu okrut-

150 Według Tacyta (.Ann. I 72) był to Pompejusz Macer, pretor z r. 15

n. e.

»51 Był nim Granius Marcellus, pretor Bitynii, około r. 14—
18 n. e. Nieco obszerniej i odmiennie mówi o tym incydencie Tacyt (Ann.
l 74).

BOZDZIAŁ 58—59

227

nych i strasznych czynów. Niektórzy w takich oto wierszykach

ł-fołTl T l i L»<-»/•» /-\T^/\/ł'M/\ 'i^r^c'ł-ł"n^/\ł'IT'-tVłl rt i T n v^f»łłTi tt/l «^H 
ł'\'v*'-»TTC<'»T'rt vł5/»_

ganili jego obecne postępowanie
szczęścia:

zapowiadali przyszłe nie-

Chcesz, okrutniku, o sobie wyroki poznać losu?

Niech zginę, jeśli matka własna pokochać cię może.

Nie jesteś nawet rycerzem — bez stu tysięcy152 w komorze,

Wiedz wreszcie wszystko: jesteś tylko wygnańcom Rodosu153.

Kres położyłeś Saturna złotym wiekom, Cezarze.

Pókiś żyw, będzie panował okres spod znaku żelaza.

Wzgardziłeś winem, któreś z ziemskich rozkoszy wymazał,

I żłopiesz krew pieniącą się jak wino w czarze.

Spójrz dziś na Sullę, Romulu, co sobie154 szczęście zgotował,

I na Mariusza155, gdy zechcesz, lecz już po jego powrocie,

Na Antoniusza patrz ręce we krwi zbroczone i w błocie,

Kiedy do wojen domowych podżegał — i wyrzecz słowa „Rzym

ginie!"
Ten bowiem zawsze swe rządy topił w posoki pianach,
Co po wygnaniu doszedł do władzy króla i pana.

(Baehrens, Fragm. poet. ROTO., s. 359)

Te wiersze156 początkowo usiłował Tyberiusż tłumaczyć jako
wyraz niezadowolenia ze swych reform, że natchnęła je żółć
i gorycz, a nie wewnętrzne przekonanie. Mawiał też często:

„Niech mnie nienawidzą, byleby uznawali"157. Następnie do-

152 Tzn. nie masz nawet czwartej części cenzusu majątkowego, wy-
maganego dla członka stanu rycerskiego, bo od ekwity wymagało się
posiadania 400 COO sestercjów.

153 Jako wygnaniec Rodosu, nie jesteś nawet obywatelem rzymskim.

154 Romulus tu uosabia Rzym'; autor epigramu urządza grę słowna
z przydomkiem SulU (Lucius Sulla F e li x): szczęśliwy był Sulla, ale
dla siebie, gdyż innym zgotował proskrypcje w latach 82—81 przed n. e.

155 Mariusz dopuścił się proskrypcyj w r. 87 przed n. e. po powrocie
z Afryki.

156 Przekład polski epigramu pióra Stanisława Pliszczyńskiego.

157 Treść cytatu z tragedii Akcjusza (Ribbeck, Trag. Rom. fragm,
Accius, s. 203); Oderint dum metuant, „niech nienawidzą, byle się bali",
zmienił Tyberiusż na: oderint dum probent, „niech nienawidzą, byleby
uznawali". /

15»

228

ROZDZIAŁ 60-61

229

wiódł swym postępowaniem całkowitej ich prawdziwości i słu-
szności.

60. W kilka dni po przybyciu na Kapri pewnemu rybakowi, |
który przyniósł mu niespodziewanie wspaniały okaz barweny
podczas jego odpoczynku w zacisznej samotni, kazał twarz)
podrapać taż samą rybą, przerażony tym, że rybak zdołał prze-
dostać się do niego od tyłu wyspy przez urwiska i bezdroża.
Rybak wśród męczarni pocieszał się myślą, że nie przyniósł ce-
sarzowi jeszcze olbrzymiej langusty, którą również złapał. Ty-
beriusz rozkazał mu poszarpać twarz także langustą. Śmiercią
ukarał pretorianina za kradzież pawia z ogrodu. W czasie pew-
nej podróży lektyka, w której był niesiony, zaplątała się
w krzakach, Tyberiusz powalił na ziemię i zachłostał nieomal
na śmierć centuriona z pierwszej kohorty, odpowiedzialnego za
zbadanie drogi.

61. Wkrótce wybuchło jego okrucieństwo w całej pełni.
Nigdy też nie brakowało mu ofiar. Najpierw prześladował naj-
bliższe otoczenie i znajomych matki, później wnuków i syno-
wej, wreszcie Sejana. Po straceniu tego ostatniego okazał się
najsroższy. Przez to więc udowodnił najbardziej, że nie tyle
Sejan jego samego zwykle pobudzał, ile że na jego własne żą-
danie podsuwał tylko możliwości. Jednak Tyberiusz w pamięt-
niku, w którym skreślił z grubsza i pokrótce zarys swego życia,
Ośmielił się napisać, że „Sejana ukarał, gdyż się dowiedział, że
ten pastwi się nad dziećmi Germanika, jego syna". Tymcza-
sem on sam zgładził obydwu: jednego, gdy już Sejan popadł
w podejrzenie, drugiego — po upadku Sejana158. Długo trwało-
by wyliczanie wszystkich jego okrucieństw pojedynczo. Wy-
starczy wymienić bardziej charakterystyczne rodzaje okrucień-
stwa, jakby wzory. Żaden dzień nie minął bez zgładzenia czło-
wieka, nawet religią159 zastrzeżony lub święty. Wymierzano

158 Sejan zginął w r. 31 n. e., Neron umarł już w r. 29 n. e., a Druzus
dopiero w r. 33 n. e.

158 Aulus Gellius {N. A. IV 9, 5) podaje, że opatrywano terminem |
religźosź pewne dni, splamione złą wróżbą, podczas których nie wolno |
było składać ofiar i niczego przedsięwziąć. Jednocześnie dodaje, że nie|
należy ich mieszać z dniami tzw. nejasti (zabronionymi, tj. takimi, w któ-|
rych nie wolno sprawować sądów ani urządzać zgromadzeń ludowych).

karę śmierci nawet w dniu Nowego Roku. Oskarżano i skazy-
wano wielu wraz z dziećmi. Nawet dzieci stawały się oskarży-
cielami. Zabroniono obchodzić żałobę rodzinom skazanych na
śmierć. Uchwalono nadzwyczajne nagrody dla oskarżycieli,
niekiedy dla świadków. Nie odmówiono wiary żadnemu z do-
nosicieli. Wszelki zarzut uważano za powód do kary śmierci,
nawet kilka na j niewinnie j'szych słów. Zarzucono na przykład
poecie, że w swej tragedii obrzucił obelgami Agamemnona160.
Zarzucono również historykowi161, że nazwał Brutusa i Kasju-
sza ostatnimi Rzymianami. Wnet także zaczęto karać śmiercią
pisarzy, a dzieła ich niszczono, aczkolwiek przed kilku jeszcze
laty cieszyły się uznaniem i były głośno odczytywane w obec-
ności Augusta. Niektórych więźniów pozbawiono nie tylko po-
ciechy w postaci możliwości pracy umysłowej, lecz nawet
wzbroniono im wszelkiej rozmowy i obcowania z ludźmi. Pod-
sądni, wzywani na rozprawę dla obrony, albo w domu zadawali
sobie rany, pewni wyroku skazującego oraz pragnąc uniknąć
tortur i hańby, albo pośrodku kurii zażywali truciznę. Jednak
opatrywano im rany i na wpół żywych i jeszcze drgających wle-
czono do więzienia. Wszystkich bez wyjątku skazańców zrzu-
cano ze Schodów Gemońskich162 i wleczono na haku. Jednego
dnia zrzucono tak i zawleczono dwadzieścia ofiar, wśród nich
kobiety i i1-sieci. Co do młodziutkich dziewcząt, to ponieważ nie
godziło się wedle ustalonego obyczaju wieszać dziewic, naj-
pierw kat je gwałcił, a potem wieszał163. Pragnących umrzeć

iść A g a m e m n o n, król Achajów, władca Myken na Peloponezie,
brat Menelaosa, króla Sparty. Poeta Mamercus Sćaurus w swej
tragedii (Tac. Ann. VI 29) miał jakoby robić aluzje do Tyberiusza. Była
to tragedia pt. Atreus, przedstawiająca spór zbrodniczych braci: Atreusa
i Thyestesa, co mogło przypominać stosunki rodzinne Tyberiusza.

"'Aulus Cremutius Cordus (Tac. Ann. IV 34), autor An-
fiales, w których prawdopodobnie przedstawił dzieje wojen domowych
aż do Augusta. Tacyt (l. c.) podaje piękną jego mowę obrończą, po wy-
głoszeniu które j'opuścił senat i zamorzył się głodem. Senat uchwalił, że-
by jego dzieło zostało spalone przez edylów. Ale zachowało się i zostało
wydane (Swet. Kal. 16).

162 Schody Gemońskie (scalae Gemoniae), wiodące z więzienia (carcer
nad Forum Romanum) na niżej położoną ulicę.

"' Tacyt podaje Jeden tylko taki wypadek, mianowicie z córką Se-
jana (Tac. Ann. V 9).

230

TYBERIUSZ

zmuszano do życia. Tyberiusz uważał śmierć za tak lekką karę,
że gdy dowiedział się, iż pewien podsądny, imieniem Karn11!118.
przyspieszył sobie zgon, zawołał: „Wymknął mi się Karmił115"-
Podczas przeglądu więzień pewien skazaniec prosił go o p^Y"
spieszenie wymiaru kary. Tyberiusz odpowiedział: „Jeszc^8 sle
z tobą nie pogodziłem". Pewien były konsul zamieścił w s^0"
rocznikach następujący fakt: oto podczas wielkiej uczty, W ^°~
rej i on sam brał udział, karzeł obecny przy stole w grom^zie
"błaznów nagle głośno zapytał, dlaczego Pakoniusz, oska^o^
o obrazę majestatu, żyje tak długo. Tyberiusz wprawdzie ^na-
tychmiast zganił go za swawolę języka, lecz po kilku dl'1180"
napisał do senatu, żeby jak najprędzej wyznaczył karę pa-
koniuszowi164.

62. Okrucieństwo jego przybrało jeszcze na sile, gdy roz"
jątrzyło go doniesienie o okolicznościach śmierci Druzusa- P0"
czątkowo myślał, że Druzus umarł z .powodu choroby wy^^8"
nej życiem nieumiarkowanym. Wreszcie dowiedział si^, ze
został on otruty na skutek zdrady żony Liwilli165 i Sejana N1-
komu już odtąd nie oszczędził ani mąk, ani tortur. Rozpat^Y^^- \
nie tych spraw pochłaniało mu całe dnie i tak był przejęty. 'Łe
na wiadomość o przybyciu doń pewnego gościa z Rodosu, Które-
go zresztą sam wezwał serdecznym listem do Rzymu, ka^l §°
bezzwłocznie wziąć na tortury, jak gdyby przybył jakiś świadek
niezbędny do śledztwa. Gdy poznał swą pomyłkę, zgładź g°
kazał nawet wtedy, w obawie, aby nie rozgłosił swej krzywy-
Dziś jeszcze pokazują miejsce jego katowni na Kapri, ^^
skazańców po długich i wymyślnych męczarniach kazał W 5'^J
obecności zrzucać do morza. Tam oczekiwała ich gromada ma"
rynarzy i drągami albo wiosłami miażdżyła trupy, aby W mch
ani tchnienia życia nie zostało. Wśród różnych rodzą j ó\V me"

i64 M a r c u s Paconius, legat Gajusa Juniusza, prokonsul? Azji.
i55 L i v i 11 a (L i w i a), siostra Germanika, córka Druzusa. brata
Tyberiusza; najpierw żona Gajusa Cezara, wnuka Augustowego; p° ^8°
śmierci od r. 4 n. e. żona Druzusa, syna Tyberiusza, swego stryje^z^go
brata; uwiedziona przez Sejana, przyczyniła się do otrucia swego męża
(Tac. Ann. IV 10) w r. 23 n. e.

ROZDZIAŁ 62-65

231

czarni wymyślił ten jeszcze: oto podstępnie pojono skazańców
zbyt obficie winem, a potem nagle zawiązywano członki męskie,
aby dręczyć bólem pęcherza, wzdętego od nadmiaru moczu,
oraz obrzmieniem narządu od więzów. Słowem, jeśliby śmierć
go nie uprzedziła, a Trazyllus naumyślnie, jak powiadają, nie
skłonił ó„ odłożenia na przyszłość pewnych kar, obiecując mu
dłuższe życie, przypuszcza się, że o wiele więcej jeszcze zgła-
dziłby ludzi. Nie oszczędziłby nawet reszty wnuków, ponieważ
miał już w podejrzeniu Gajusa166, a Tyberiuszem167 gardził,
uważając go za owoc cudzołóstwa. To jest wielce prawdopo-
dobne, bo przecież często nazywał szczęśliwym Priama z tego
powodu, że przeżył wszystkich swych najbliższych.

63. Wiele oznak wskazuje na to, w jak wielkiej mimo takie-
go postępowania żył obawie, nawet na zniewagi narażony, nie
tylko znienawidzony i wzgardzony. Zabronił radzenia się
wróżbitó',7 potajemnie i bez świadków. Powziął zamiar usunię-
cia w ogóle z pobliża Rzymu wyroczni, lecz poniechał tego,
przerażony tajemną siłą wyroczni prenestyńskiej. Oto przewiózł
prorocze księgi do Rzymu w starannym zamknięciu. Nie znalazł
ich po otwarciu w skrzyni, aż dopiero gdy z powrotem odesłał
skrzynie do świątyni. Dwu byłych konsulów, choć im wyzna-
czył prowincje, nie ośmielił się oddalić od siebie i zatrzymywał
tak długo, aż wreszcie po kilku latach wyznaczył następców,
mimo obecności poprzednich namiestników. W tym czasie, jako
że zachowywali urzędowe tytuły, zlecał im bezustannie rozlicz-
ne zadania, które musieli spełniać gorliwie przez swych legatów
i pomocników.

64. Synowej i wnuków po wyroku skazującym nigdy inaczej
nie pozwolił przewozić z miejsca na miejsce, jak zakutych
w kajdany i v/ obszytej lektyce, pod strażą oddziału żołnierzy,
którzy nie pozwalali nigdzie przechodniom i podróżnym oglą-'
dać się i zatrzymywać.

65. Gdy Sejan zaczął knuć zamach stanu, Tyberiusz, choć
już widział, że dzień urodzin Sejana obchodzony jest uroczyś-

166 C a i u s Caesar Caligula, syn Agryppiny i Germanika,

167 Mowa tu o Tyberiuszu Gemellusie.

232

TYBEBIUSZ

cię przez państwo i że jego złote wizerunki otaczane są czcią
tu i tam, jednak wreszcie dopiero podstępem raczej i fortelem
niż powagą władzy cesarskiej zdecydował się go obalić. Oto
najpierw, aby oddalić'go od siebie pod jakimś zaszczytnym po-
zorem, zaprosił na towarzysza swego piątego konsulatu, który
tylko z tego względu objął po długiej przerwie, i to nieobecny.
Następnie obiecywał mu podstępnie związek krwi168 i władzę
trybuna, aż wreszcie zupełnie zaskoczonego oskarżył w piśmie,
zresztą haniebnym i pożałowania godnym. Między innymi
upraszał w nim Tyberiusz senatorów o przysłanie mu jednego
z konsulów, aby ten pod jakąś strażą wojskową przywiózł przed
ich oblicze samotnego starca. Pomimo tego jeszcze pełen nie-
ufności i obawy przed zamieszkami dał zlecenie, aby w razie
. potrzeby wypuszczono na wolność i postawiono na czele wojska
wnuka Druzusa, którego dotychczas trzymał w więzieniu
w Rzymie. Co więcej, przygotował nawet okręty, zamyślając
ucieczkę do jakichś legionów. Sam z najwyższej skały śledził
co chwila sygnały, które polecił z dala nadawać o przebiegu
wypadków, aby wiadomości nie uległy opóźnieniu. Po opanowa-
niu spisku Sejana nie czuł się bynajmniej bezpieczniejszy ani
pewniejszy i przez dziewięć najbliższych miesięcy nie opuścił
willi zwanej willą lony169.

66. Ponadto dręczyły umysł jego i tak niespokojny różne ze-
wsząd miotane obelgi. Żaden ze skazanych nie omieszkał wy-
tknąć mu wszelkiego rodzaju zbrodni wprost w oczy albo przez
podrzucone w teatrze paszkwile. Wobec tych zniewag zachowy-
wał się w różny sposób: albo wstydem przejęty pragnął je
wszystkie ukryć i zataić, to znów niekiedy, okazując wzgardę,
sam je przytaczał i rozgłaszał. Szczególnie rozjątrzył go list
Artabana, króla Fartów, w którym zarzuca Tyberiuszowi zbrod-

168 Tyberiusz zaręczył Druzusa, syna Klaudiusza (brata Germanika),
z córką Sejana oraz przyrzekł Sejanowi dać mu za żonę Julię, córkę
swego syna, Druzusa.

169 I o, córa Inacha, ukochana Zeusa, zamieniona przez zazdrosną
Herę w postać jałówki. Jej dzieje m. in. przedstawione są W zachowanej
tragedii Ajschylosa pt. Prometeusz skowany.

ROZDZIAŁ 66-68

233

nie rodzinne, morderstwa, tchórzostwo i rozrzutność oraz do-
radza, aby dobrowolną śmiercią jak najprędzej zaspokoił wielką
i najzupełniej usprawiedliwioną nienawiść obywateli.

67. Wreszcie pełen obrzydzenia do samego siebie, tak oto
na początk" listu do senatu prawie odsłania głębię swych nie-
szczęść: ,,0 czym mam pisać do was, o senatorowie, albo w ja-
kiż sposób, albo w ogóle o czym nie pisać w obecnej chwili?
Sam już nie wiem, czy bogowie i boginie mogą mi zesłać gor-
szą zatratę niż ta, którą czuję z dnia na dzień". Niektórzy przy-
puszczają, że w jasnowidzeniu przyszłości przejrzał swe losy
i na długo naprzód wiedział, jak wielka i kiedy czeka go nie-
dola i hańba; i że dlatego jak najbardziej stanowczo odmówił
jeszcze na początku swego panowania przyjęcia tytułu ojca
ojczyzny i nie pozwolił przysięgać na posłuszeństwo dla swych
przyszłych rozporządzeń, aby wnet ku tym większej swojej
hańbie nie okazać się niegodnym tak wielkich zaszczytów. To
z pewnością daje się wywnioskować z jego mowy, w której
wypowiedział się na temat obu tych spraw. Choćby z tych słów,
że ,,zawsze pozostanie wierny sam sobie i nigdy nie zmieni
zasad postępowania, jak długo będzie przy zdrowych zmysłach,
lecz dla zasady należy wystrzegać się wyraźnego wiązania sena-
tu z działalnością jakiegokolwiek człowieka, ponieważ ten pod
wpływem przypadku zmienić się może". Albo z tych znowu:

,,Jeśli kiedykolwiek zwątpicie w moją wartość moralną i po-
święcenie dla was (co prawda zanimby to się stało, wolałbym
raczej, aby śmierć mnie uchroniła przed zmianą waszego sądu
o mnie), to nie doda mi świetności nawet przydomek ojca
ojczyzny, dla was zaś stanie się on wiecznym wyrzutem, żeście
go albo zbyt pochopnie mnie nadali, albo żeście wykazali brak
stałości umysłu, wydając o mnie sprzeczne sądy".

68. Tyberiusz170 był tęgi i krzepki, wzrostu raczej wysokie-
go, szeroki w barach i piersiach, poza tym od głowy do samych
stóp zbudowany równomiernie i harmonijnie. W lewej ręce
więcej miął sprawności i siły, a taką moc w stawach, że palcem

170 Odtąd zaczynają się species,

234

TYBEBIUSZ

przewiercał całe świeże jabłko, jednym szczutkiem palców ra-
nił głowę chłopca lub nawet młodzieńca. Barwę skóry miał
białą, włosy na tyle głowy tak gęste, że nawet zasłaniały kark,
co wyglądało u niego na cechę rodzinną. Twarz miał szlachetną,
która jednak często pokrywała się nagle szpetnymi krostami1171.
Oczy Wielkie, które, rzecz dziwna, widziały nawet w nocy
i ciemnościach, lecz na krótko, gdy tylko otwarły się ze snu,
potem traciły znów ostrość widzenia. Chodził z karkiem sztyw-
nym i odchylonym ku tyłowi, z twarzą ściągniętą, przeważnie
milczący. Nie wdawał się w żadne rozmowy, nawet z najbliż-
szym otoczeniem, a jeśli, to bardzo rzadko, niezwykle powoli
cedząc słowa i nie bez wymownego ruchu rąk. Całe to niemiłe
i pełne wyniosłości zachowanie zauważył już August i niejedno-
krotnie usiłował usprawiedliwić wobec senatu i ludu, wyzna-
jąc, że „są to ułomności raczej z natury niż z charakteru wy-
pływające". Zdrowiem cieszył się jak najlepszym, prawie przez
cały czas pryncypatu na nic zgoła nie zapadając, chociaż od
trzydziestego roku życia troszczył się o nie wedle własnego
uznania, nie uciekał się jednak do pomocy lub rad lekarzy.

69. W stosunku do religii i wierzeń okazywał obojętność,
całkowicie będąc oddany astrologii w głębokim przekonaniu,
że wszystko dzieje się z woli przeznaczenia. Szczególnie oba-
wiał się piorunów, a przed nadejściem burzy nie zaniedbywał--
nigdy włożyć na głowę wieńca laurowego, ponieważ podobno
tego rodzaju listowia unikają pioruny.

70. Studia literackie w zakresie obydwu języków uprawiał
z wyjątkową gorliwością. W wymowie łacińskiej za wzór obrał
sobie Korwina Messalę, którego już jako starca uwielbiał
w czasach swej młodości. Lecz wskutek przesady i zbytniego
puryzmu językowego zaciemniał styl. Nieraz więc oceniano jako
piękniejsze jego przemówienia bez przygotowania niż opraco-
wane starannie. Napisał utwór liryczny pod tytułem Skarga
po śmierci L. Cezara. Pisał też poematy po grecku naśladując

171 O owrzodzeniu twarzy Tyberiusza wspomina też Tacyt (Ann.
IV 57).

ROZDZIAŁ 69—71

235

poetów: Euf oriona172, Riana 173, Parteniosa174, którymi szczegól-
nie się zachwycał, oraz umieścił w publicznych bibliotekach
pisma ich wszystkich i wizerunki między dawnymi i najcen-
niejszymi pisarzami. Z tego względu wielu uczonych prześciga-
ło się w wydawaniu dlań mnogich opracowań tych autorów.
Szczególnie zajmował się poznawaniem dziejów bajecznych, po-
padając nawet w brednie i śmieszność. Oto na przykład filolo-
gom, którą to kategorię ludzi, jak już powyżej wspomniałem,
szczególnie lubił, takie mniej więcej zadawał pytania: „Jak się
zwała matka Hekuby?175 Jakie miał imię Achilles, gdy przeby-
wał wśród dziewcząt?176 Jaką pieśń zwykły śpiewać syreny?"
Tego dnia, kiedy po raz pierwszy po śmierci Augusta wszedł do
kurii dla okazania jakoby swego przywiązania synowskiego oraz
czci, złożył wprawdzie ofiarę z kadzidła i wina, ale bez udziału
fletnisty, jak niegdyś Minos po śmierci syna.

71. Języka greckiego, jakkolwiek zresztą władał nim płyn-
nie i swobodnie, nie zawsze używał. Szczególnie unikał go
w senacie, do tego stopnia, że mając raz wymienić wyraz ,,mo-
nopolium" uprzednio wyraził prośbę, aby mu wybaczono uży-
cie cudzoziemskiego słowa. Innym razem, gdy odczytywana

i"Euphorion z Chalkis na E.ubei (ok.280-ok.-200
przed n. e.), bardzo uczony i płodny poeta i pisarz według maniery ale-
ksandryjskiej. Pisał utwory epickie, epigramy, elegie. Naśladował go
poeta rzymski, Korneliusz Gallus.

173 R h i a .- o s z Krety, aleksandryjski poeta epicki i gramatyk
w latach 276—195 przed n. e. Jako gramatyk opracował nowe wydanie
Iliady i Odyssei; napisał liczne epopeje.

"''Parthenios z Nicei, wybitny elegik hellenistyczny. Prze-
bywał już w Italii jako jeniec z r. 73 przed n. e. Wyzwoleniec i przy-
jaciel Korneliusza Gallusa. Jego uczniem był Wergiliusz. Napisał dla po-
etów rzymskich 36 przykładów nieszczęśliwej miłości: O cierpieniach
miłosnych, 'Epbmxa 7ia-8-7)(JiaTa.

175 H e k u b a, żona Priama, króla Troi, matka Hektora, Parysa
i wielu innych synów i cór.

176 T e t y d a, matka Achillesa, nie chcąc dopuścić, aby Achilles
wziął udział w wyprawie trojańskiej, umieściła go na wyspie Skyros
wśród córek króla Lykomedesa w pnzebraniu niewieścim. Stąd wydo-
był go Odys^^

236

TYBERIUSZ

głośno pewną uchwałę senatu i padło słowo Ż(JipXY)ixa177, zażądał
zmiany tego wyrazu oraz na miejsce cudzoziemskiego polecił
wyszukać wyraz rodzimy, a jeśli się nie znajdzie takiego,
trzeba wyrazić pojęcie przy pomocy większej ilości słów
i w sposób omowny. Pewnemu żołnierzowi, którego pytano
w charakterze świadka po grecku, kazał odpowiadać tylko po
łacinie.

72. Dwa razy w ogóle przez cały okres swego samotnego
pobytu na Kapri zdradził zamiar powrotu do Rzymu. Raz pod-
jechał na trójrzędowcu aż do ogrodów sąsiadujących z nauma-
chią, rozstawił przy tym posterunki wojskowe na brzegach
Tybru, aby nie dopuszczały doń publiczności. Drugim razem.
dojechał drogą Apijską aż do siódmego kamienia milowego.
Spojrzał tylko na mury miasta i nie dojechawszy do nich, za-
wrócił. Co do pierwszego razu, nie wiadomo dlaczego. Za dru-
gim razem przeraził go znak złowróżbny. Oto między innymi
rozrywkami miał do zabawy dużego węża. Gdy wedle zwycza-
ju chciał mu dać własnoręcznie pożywienie, zastał go już obje-
dzonego przez mrówki. Upominano go, aby strzegł się napaści
tłumu. Wracał zatem szybko do Kampanii. W Asturze zasłabł.
Gdy poczuł się nieco lepiej, pospieszył do Cercejów. Nie chcąc
zdradzić się ze słabością, nie tylko wziął udział w igrzyskach
wojskowych, lecz ze swej loży ciskał grotami w wypuszczonego
na arenę dzika. Natychmiast poczuł ból w boku, a gdy roz-
grzanego wiatr na domiar oziębił, wpadł w ciężką chorobę.
Dość długo trzymał się jeszcze, jakkolwiek po przybyciu aż do
Mizenum nie zaniedbał żadnego ze zwykłych swych zajęć, na- .
wet biesiad czy innych rozkoszy, częściowo wskutek niewstrze- }
mięźliwości, częściowo, aby ukryć chorobę. Gdy lekarz Chary- '
kies opuszczając biesiadę ujął rękę cesarza, aby ucałować ją
przed swym wyjazdem na czas dłuższy, Tyberiusz, przypuszcza-
jąc, że lekarz chce zbadać jego tętno, kazał mu pozostać, po-
wtórnie zająć swe miejsce, i przedłużył biesiadę. Nawet wówczas
nie zaniedbał wedle zwyczaju stanąć pośrodku sali jadalnej

177 Ten przykład wskazuje na przesadny puryzm, gdyż to właśnie-
słowo, oznaczające wypukły ornament na naczyniu, przeszło już do użyt-
ku codziennego.

ROZDZIAŁ, 72—•M

237

z liktorem przy boku i odpowiadać na pożegnania gości, wy-
mieniając każdego imiennie.

73. Tymczasem gdy v/ księdze protokołów senatu przeczytał,
że uwolniono bez przesłuchania pewnych podsądnych, o któ-
rych on zresztą zaledwie wspomniał, pisząc, że zostali wymie-
nieni przez donosiciela, uznał to za wyraz pogardy dla siebie
i pełen oburzenia postanowił za wszelką cenę powrócić na Ka-
pri. Nie ośmielił się działać od ręki, dopiero z bezpiecznego
schronienia. Lecz zatrzymany przez słoty i wzmagającą się
chorobę, wkrótce potem umarł w willi Lukulla, w siedemdzie-
siątym ósmym roku życia, a dwudziestym trzecim panowania,
w dniu siedemnastym przed kalendami kwietniowymi za kon-
sulatu Gn. Acerroniusza Prokula i Gn. Poncjusza Nigryna178.
Niektórzy przypuszczają, że Gajus179 dał mu truciznę z wolna
trawiącą organizm. Inni znowu przypisują śmierć temu, że od-
mówiono mu posiłku, gdy zażądał go po spadku przypadkowej
gorączki. Jeszcze inni — że zaduszono go poduszkami, gdy po-
wracając do przytomności po omdleniu zażądał zwrotu pierście-'
nią, który mu przed chwilą ściągnięto. Seneka180 pisze, że Ty-
beriusz poczuwszy osłabienie zdjął pierścień, jak gdyby chciał
go dać komuś, chwilę potrzymał, następnie znowu włożył na
palec i ścisnąwszy lewą rękę, długo leżał bez ruchu. Nagle.
wezwał służących. Nie mogąc doczekać się odpowiedzi, wstał
i niedaleko od łoża stracił siły. Padł.

74. W dniu ostatniej rocznicy swych urodzin ujrzał we śnie
Apollina Temenita, którego posąg niezwykle wielki i piękny
przywieziono z Syrakuz, aby umieścić w bibliotece nowej świą-
tyni. Ten oznajmił, że Tyberiusz nie dokona już poświęcenia

178 W dniu 16 marca r. 37 n. e. po prawie dwudziestotrzyletnim pa-
nowaniu. Szczegóły śmierci Tyberiusza opowiada Tacyt (Ann- VI 50).

179 Gajus Kaligula, syn Germanika i Agryppiny, wnuk Ty-
beriusza po bracie.

"o prawdopodobnie Lucius Annaeus Seneca (Starszy), re-
tor, ur. około r. 54 przed n. e. w Kordobie w Hiszpanii, zm. około r. 39
n. e. Jego dzieło historyczne się nie zachowało. Natomiast zachowało się,
choć niecałkowicie, jego dzieło retoryczne (w 10 ks.): Oratorum. et rhe-
torum sententiae, dwisiones, colores.

238

TYBERIUSZ

jego posągu. Na kilka dni przed jego śmiercią wieża latarni
morskiej na Kapri runęła od trzęsienia ziemi. W Mizenum181
popiół z zarzewia i węgla przyniesionego dla ogrzania jadalni,
wystygły już zresztą i od dawna zimny, nagle rozżarzył się nad
wieczorem i uparcie płonął aż. do późnej nocy.

75. Lud tak bardzo ucieszył się z jego śmierci, że na pierw-
szą wieść o niej rozbiegł się na wszystkie strony. Jedni krzy-
czeli: „Tyberiusza do Tybru". Drudzy błagali Matkę Ziemię
i bogów Manów182, aby zmarłemu wyznaczyli miejsce tylko
wśród bezbożników. Inni wreszcie grozili trupowi hakiem
i Schodami Gemońskimi. To rozjątrzenie wywołały nie tylko
wspomnienia o jego uprzednim okrucieństwie, ale także świeże
dowody srogości. Oto ponieważ uchwałą senatu było zastrzeżo-
ne, że wykonanie wyroku na skazańcach odkładano zawsze na
dni dziesięć, zdarzyło się przypadkiem, że niektórzy z nich
mieli być straceni właśnie w dniu, w którym oznajmiono
o śmierci Tyberiusza. Gdy błagali wszystkich o pomoc — że
jednak Gajusa jeszcze nie było i nie stało nikogo, do kogo moż-
na by się zwrócić i przemówić za skazańcami — dozorcy nie
chcąc w niczym uchybić zapadłemu wyrokowi podusili ich i za-
wlekli na Schody Gemońskie. Więc nienawiść [do Tyberiusza]
spotęgowała się jeszcze pod wrażeniem, że okrucieństwo tyrana
przeżyło nawet jego śmierć. Gdy z ciałem Tyberiusza ruszono
z Mizenum, tłumy głośno domagały się, aby raczej przewieźć
je do Atelli183 i w amfiteatrze pospiesznie spalić. Jednak żoł-
nierze zanieśli ciało do Rzymu i tam spalono je wśród urzędo-
wych uroczystości pogrzebowych.

76. Testament spisał w dwu egzemplarzach przed dwoma
laty, jeden własnoręcznie, drugi — ręką wyzwoleńca, lecz co do

181 M i s e n u m, przylądek w Kampanii. Od czasów Augusta miejsce
postoju floty rzymskiej na Morzu Tyrreńskim. Tu powstało także miasto
tejże nazwy.

182 D i i M a n e s, ubóstwione dusze zmarłych członków rodu. Ofia-
ry na ich cześć (D. M. S. = Dis Manibus Sacrum) składano szczególnie
w czasie Feraliów, 21 lutego (nasze Zaduszki).

183 A t e 11 a, miasteczko w Kampanii między Kapuą a Neapolem,
ojczyzna rodzimej farsy rzymskiej, tzw. atellany.

ROZDZIAŁ 75—76

239

słowa zgodne. Opatrzył je wszelako pieczęciami ludzi najniż-
szego stanu. W tym testamencie jako spadkobierców w rów-
nych częściach pozostawił wnuków: GajUsa, syna Germanika,
i Tyberiusza, syna Druzusa, oraz wyznaczył ich jako dziedzi-
ców nawzajem. Umieścił również zapisy dla wielu, m. in. dla
kapłanek Westy, dla wszystkich żołnierzy i dla każdego plebe-
jusza w stolicy, poza tym jeszcze oddzielne legaty dla urzęd-
ników mających pieczę nad dzielnicami stolicy.
Księga IV

Gajus Kaligula

1. Germanik, ojciec G. Cezara, syn Druzusa i Antonii Młod-
szej1, usynowiony przez stryja Tyberiusza, sprawował kwestu-
rę na pięć lat przed terminem prawnie wyznaczonym, a po niej
bezpośrednio konsulat2. Następnie wysłano go do wojska sta-
cjonującego w Germanii. Na wieść o śmierci Augusta wszystkie
[miejscowe] legiony, uparcie odmawiając uznania cesarzem
Tyberiusza, władzę najwyższą ofiarowały Germanikowi. On
jednak, powodując się przywiązaniem synowskim czy stałością
charakteru (nie wiadomo, co tu przeważyło), utrzymał je w kar-
ności 'i odniósłszy wkrótce zwycięstwo nad wrogiem, odbył
triumf. Następnie powtórnie obrano go konsulem, lecz przed
* objęciem urzędu został wysłany na Wschód, by zaprowadzić
tam spokój. Gdy zwyciężył króla Armenii, a Kappadocję za-
mienił na prowincję rzymską, umarł w Antiochii po długiej
chorobie3, w trzydziestym czwartym roku życia. Podejrzewano,
że został otruty. Nie tylko wystąpiły na całym ciele sine plamy,
a z ust toczyła się piana, lecz ponadto po spaleniu zwłok znale-
ziono wśród kości serce nienaruszone. Podobno ma ono tę wła-
ściwość, że po zatruciu nie daje się spalić.

2. Jego śmierć przypisywano zbrodniczemu podstępowi Ty-
beriusza, przy czynnej pomocy Gn. Pizona, który w tym samym
prawie czasie został mianowany namiestnikiem Syrii. Ten ostat-
ni nie ukrywał bynajmniej, że musi wybrać tylko jedno z dwoj-
ga: albo narazić się ojcu, albo synowi. Chorego już Germanika

lAntonia Młodsza, córka Oktawii Młodszej, siostry Oktawia-
na, i Marka Antoniusza triumwira.

2 W r. 12 n. e. jako dwudziestosiedmioletnł człowiek (ur. w r. 15

przed n. e.).

a W r. 19 n. e.

ROZDZIAŁ 1—3

241

zadręczał bez miary dotkliwymi słowy i okrutnym postępowa-
niem. Z tego powodu, gdy powrócił do Rzymu, omal nie został
rozszarpany przez lud, a senat skazał go na śmierć.

3. Niewątpliwie posiadał Germanik wszelkie zalety duchowe
oraz fizyczne w takim stopniu, w jakim tego nikomu nie udało
się osiągnąć: piękność i niezwykłą odwagę bojową, wybitne
uzdolnienia w zakresie wymowy i nauki w obydwu językach:

greckim i łacińskim, szczególną dobroć, niebywałą i owocną
żarliwość w jednaniu sobie ludzkiego uznania i zdobywania
miłości. Jedynym brakiem jego urody była szczupłość łydek,
lecz z wolna i one stały się pełniejsze dzięki codziennej jeździe
konnej po jedzeniu. Często zadawał wrogowi cios śmiertelny
w spotkaniu wręcz. W sprawach sądowych występował nawet
już po triumfie. Wśród innych dowodów swych prac umysło-
wych4 pozostawił również komedie greckie. W życiu prywat-
nym i publicznym jednakowo uprzejmy, do miast wolnych
i sprzymierzonych zajeżdżał bez liktorów. Gdziekolwiek dowie-
dział się o grobowcu kogoś wybitnego, składał ofiary bogom
Manom. Zamierzając pogrzebać w jednym kopcu stare i roz-
proszone szczątki5 poległych w czasie klęski Warusa, sam
własnoręcznie zaczął pierwszy zbierać je i znosić. W stosunku
do swych oszczerców, kimkolwiek byli i z jakiegokolwiek po-
wodu: błahego czy wielkiego, naraził się na ich wrogość, tak
łagodny i niepamiętliwy, że nawet wobec Pizona, chociaż ten
unieważniał jego zarządzenia i prześladował jego klientów, nie
wcześniej zdecydował się okazać gniew, aż się dowiedział, że
Pizon godzi na niego trucizną i czarami. I jeszcze wówczas na
tyle tylko się zdobył, że mu wypowiedział przyjaźń zwyczajem

4 Pozostał po nim poetycki przekład greckiego dzieła astronomiczne-
go Aratosa, pt. Ciaudii Caesaris Arati Phaenomena.

5 Tacyt (Ann. I 62) przedstawia wstrząsający obraz grzebania przez
wojsko Germanika kości trzech legionów poległych w Lesie Teutobur-
skim. W sześć lat po klęsce, tj. w r. 15 n. e.: „nikt nie rozpoznawał, czy
cudze, czy swoich szczątki ziemią nakrywa — wszystkich jako sobie
bliskich, jako krewnych grzebali, ze wzmożonym na nieprzyjaciela gnie-
wem, smutni zarazem i rozgoryczeni" (przekład S. Hammera).

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 16

242

GAJUS KALIGULA

ROZDZIAŁ 4—8

24S

przodków i zlecił6 swemu najbliższemu otoczeniu, by go po-
mszczono, w razie gdyby się mu coś stało.

4. Zebrał Germanik bogaty plon tych cnót. Doczekał się tak
wielkiego uznania i miłości ze strony swoich najbliższych, iż
August (pomijam resztę krewnych) długo się zastanawiał, czy
nie wyznaczyć go swym następcą7. Wreszcie kazał go Tyberiu-
szowi usynowić. Zyskał też wielką popularność wśród ludu.
Oto według zdania większości historyków, ilekroć dokądkol-
wiek przybywał lub skądkolwiek wyjeżdżał, witały go lub że-
gnały tłumy. Z tego powodu niejednokrotnie omal nie stracił
życia. Gdy powracał z Germanii po stłumieniu buntu, wyszły
mu naprzeciw wszystkie kohorty pretorianów, aczkolwiek dwie
tylko miały wyjść według polecenia, a lud rzymski wszelakiej
płci, wieku, stanu wyległ tłumnie aż do dwudziestego kamienia
milowego.

5. O wiele większe i silniejsze dowody uznania spotkały go
w chwili śmierci i po zgonie. W samym dniu śmierci rzucano
kamieniami w świątynię, wywracano ołtarze bogów, niektórzy
wyrzucali na ulicę Lary domowe, wystawiano też dzieci nowo-
rodki. Donoszą, że nawet barbarzyńcy, którzy wówczas prowa-
dzili wojnę bądź to między sobą, bądź to przeciw nam, łatwo
przystali na zawieszenie broni, jak gdyby ta żałoba dotknęła ich
bezpośrednio, pospołu z nami; że niektórzy książęta zgolili bro-
dy oraz żonom postrzygli głowy na znak najgłębszej żałoby; że
nawet sam Król Królów8 wstrzymał się od łowów i biesiad
z magnatami, co u Fartów równało się zawieszeniu rozpraw są-
dowych9

6. Tymczasem w Rzymie na pierwszą wiadomość10 o choro-
bie ludność, jakby rażona piorunem, pogrążyła się w smutku,
oczekując następnych nowin. Nagle, już wieczorem, rozeszła

B Żałosne przemówienie przedśmiertne Germanika podaje Tacyt
(Ann. 11 71).

17 Potwierdza tę wiadomość Tacyt (Ann. IV 57).
s Król Królów to tytuł króla Fartów.

9 W Rzymie bowiem zawieszenie rozpraw sądowych było wyrazem
żałoby.

10 Tacyt. Ann. II 82.

pogłoska, nie wiadomo, za czyją sprawą, że wreszcie nastąpiła
poprawa. Tłumy z pochodniami i ofiarnymi zwierzętami co
tchu, bezładnie ruszyły na Kapitel i omal nie wyważono wrót
świątyni, aby co prędzej złożyć z radością dziękczynne ofiary.
Tyberiusza ze snu obudziły okrzyki obywateli radujących się
i po całym mieście wyśpiewujących:

Rzym ocalony, ojczyzna także, Germanik zdrów.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 360)

Gdy wreszcie została ogłoszona oficjalnie wiadomość o jego-
zgonie, nie można było ukoić powszechnej żałości ani żadnymi
słowami pociechy, ani żadnymi obwieszczeniami. Trwała ona
jeszcze przez całe święta miesiąca grudnia. Chwałę zmarłego
i żal po nim pomnożyła groza nadchodzących czasów. Powszech-
nie i nie bez słuszności sądzono, że Tyberiusz ze względu na
szacunek dla Germanika i obawę przed nim poskramiał swe
okrucieństwo, które wnet potem wybuchło.

7. Germanik za żonę pojął Agryppinę, córkę M. Agryppy
i Julii. Miał z nią dziewięcioro dzieci. Dwoje z nich zmarło
jeszcze w niemowlęctwie. Jeden syn, pełen osobliwego wdzię-
ku, zgasł, dochodząc już do wieku chłopięcego. Jego posąg
w postaci Kupidyna umieściła Liwia w świątyni Wenery Kapi-
tolińskiej. August ustawił jego posąg u siebie w sypialni i ile-
kroć tam wchodził, całował. Reszta dzieci przeżyła ojca; trzy
córki: Agryppina, Druzylla, Liwilla, które przyszły na świat
każda w rok po poprzedniej; tyluż synów: Nero, Druzus i G. Ce-
zar. Nerona i Druzusa senat ogłosił wrogami ojczyzny na skutek
oskarżenia Tyberiusza.

8. G. Cezar urodził się w przeddzień kalend wrześniowych,
za konsulatu swego ojca i G. Fontejusza KapUona". Miejsce
urodzenia nie ustalone wskutek rozbieżności źródeł. Gn. Lentu-
lus Getulik12 pisze, że Gajus urodził się w Tibur, Pliniusz Se-

11 31 sierpnia 12 r. n. e.

"Cnaeus Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul
z r. 26 n. e., w r. 29 namiestnik Germanii Górnej (29—39), stracony na
rozkaz Kaliguli w r. 39 n. e. z powodu jakoby spisku na jego życie w Ger-
manii. Historyk i poeta.

18»

244

GAJUS KALIGULA

ROZDZIAŁ 8—10

245

kundus13, że w kraju Trewerów14, w wiosce Ambitarwius, nw
daleko Konfluentes15. Zdanie swoje popiera wiadomością, żd
można tam oglądać ołtarze z napisem: „ku czci połogu Agryr
piny". Wierszyki rozpowszechnione wnet po jego wstąpieniu
tron wskazują, że urodził się na zimowych leżach legionów:

W obozie zrodzony, ojca wojsku zdany,
już do panowania światu przeznaczony.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 361)

Ja w urzędowych dokumentach znajduję, że urodził sią
w Ancjum. Pliniusz zarzuca fałsz Getulikowi twierdząc, że
skłamał dla pochlebienia cesarzowi, mianowicie: aby chwałę!
młodocianego i próżnego pryncepsa uświetnić jeszcze pocho-1
dzeniem z miasta poświęconego Herkulesowi. Zarzuca mu, żel
tym zuchwałej dopuścił się kłamstwa, iż zaledwie przed rokiem
istotnie w Tibur urodził się Germanikowi syn, również G. Ce-]
żar, o którego dziecinnym wdzięku i przedwczesnej śmierciJ
uprzednio mówiłem. Co do Pliniusza, to przeciw niemu prze-j
mawia obliczenie czasu. Oto dziejopisowie epoki Augusta zgodj
nie powiadają, że Germanik po upływie swego konsulatu wyj
słany został do Galii już po przyjściu na świat Gajusa. Pogląd!
Pliniusza nie może poprzeć w najmniejszym stopniu napis n(
ołtarzu, ponieważ Agryppina w tejże okolicy dwakroć rodziła
i to córki. Nazwa „puerperium" oznacza urodzenie dziecka
w ogóle, bez różnicy płci. Dawniej często nazywano takżlj
dziewczęta „pueras", a chłopców „puellos". Istnieje równiel
list Augusta, pisany na kilka miesięcy przed śmiercią, do wnucz-

" C. P l i n i u s S e c u n d u s (M a i o r), ur. w r. 23 n. e. w Comum,
urn. w r. 79 n. e. w czasie wybuchu Wezuwiusza. Za Wespazjana był ad-
mirałem floty cesarskiej, stacjonującej w Mizenum. Słynny erudyta
rzymski, historyk wojen germańskich (20 ks.) oraz czasów sobie współ-
czesnych, opisanych w obszernym dziele, liczącym 31 ks., pt. A fine
Aufidii Bassi. Zachowało się całkowicie jego wielkie dzieło encyklope-
dyczne: Naturalis historiae libri XXXVII.

14 T rowerowi e, dzielny szczep w Gallia Belgica, mieszkający
nad Mozelą. i

"Confluentes, miejscowość u zbiegu dwu rzek; Renu i Mo<
żeli, stąd nazwa; dziś Koblencja.

ki Agryppiny, odnoszący się do naszego Gajusa (nie miała już
wówczas innego dziecka tegoż imienia) w takich oto słowach:

„Ustaliłem wczoraj z Talariuszem i Asiliuszem, że na piętnaście
dni przed kalendami czerwcowymi16 przywiozą ci, jeśli bogo-
wie pozwolą, syna Gajusa. Ponadto wysyłam z nim spośród
moich niewolników lekarza, którego Germanik, jak mu to pi-
sałem, może zatrzymać, jeśli zechce. Żegnaj, moja Agryppino,
i staraj się w zdrowiu zajechać do swego Germanika". Dosta-
tecznie, myślę, jest oczywiste, że Gajus nie mógł się urodzić
tam, dokąd go dopiero mniej więcej dwuletniego zawieziono
z Rzymu. To także osłabia zaufanie do owych wierszyków, tym
bardziej że są one anonimowe. Należy więc dać wiarę temu
świadectwu, które jedyne ostało się krytyce, zachowując po-
wagę dokumentu urzędowego, zwłaszcza że sam Gajus ponad
wszystkie okolice i zakątki zawsze przekładał Ancjum i ko-
chał je tak, jak zwykło się kochać miejsce urodzenia. Mówią
nawet, że zamierzał tam przenieść siedzibę i stolicę państwa,
ponieważ odczuwał wstręt do Rzymu.

9. W żarcie obozowym otrzymał przydomek Kaliguli17, po-
nieważ wychowując się wśród wojska nosił strój prostego żoł-
nierza. Ile przy tym miłości i popularności zyskał mu wśród
żołnierzy sam ten sposób wychowania, najbardziej okazało
się w tym wypadku. Oto po zgonie Augusta, gdy żołnierstwo
zaczęło się buntować i szaleć, Kaligula samym tylko pojawie-
niem się — rzecz to niewątpliwie stwierdzona — uspokoił je
od razu. Nie wcześniej jednak poniechali buntu, aż spostrzegli,
że z powodu grożących zamieszek ma być zabrany i powierzo-
ny pod opiekę najbliższemu miastu. Wtedy dopiero uderzyli
w pokorę i uczepiwszy się powozu, zatrzymali go, a wreszcie
uprosili, aby im oszczędzono tej niełaski.

10. Towarzyszył ojcu jeszcze podczas wyprawy do Syrii.
Stąd powróciwszy mieszkał najpierw w domu matki, następnie
po jej zesłaniu — pod opieką swej prababki Liwii Augusty.
Gdy zmarła, wygłosił wówczas na jej cześć mowę pochwalną

M 18 maja 14 r. n. e.
111 Caliga, żołnierski sandał; zdrobniałe: caligula, sandałek.

•246

GAJUS KALIGULA

ROZDZIAŁ 11—13

247

z mównicy publicznej, jeszcze jako pacholę. Zamieszkał z kolei|
u babki Antonii. W dziewiętnastym roku życia wezwany został|
przez Tyberiusza na Kapri. Tego samego dnia wdział togę mę-|
ską i ostrzygł brodę, bez żadnych uroczystości, jakie towarzy-1
szyły wejściu w świat jego braci. Tu, choć narażony na wszel-i
kiego rodzaju zasadzki ze strony dworaków, którzy usiłowali!

•wydobyć zeń skargi gładkim podstępem lub przemocą, nie
zdradził się nigdy niczym i tak wymazał z pamięci nieszczęścia
swych najbliższych, jak gdyby się nikomu nic nie stało. Swojd
własne cierpienia krył pod maską niewiarygodnej obojętności,!
tak posłuszny wobec dziadka i jego otoczenia, że nie bez słusz-'
ilości powiedziano, iż ,,nie było nadeń lepszego niewolnika ani
gorszego pana"18.

11. Jednak nawet wówczas nie mógł opanować usposobienia j
okrutnego i skłonnego do występku. Gorliwie przyglądał się<
egzekucjom i torturom skazańców. Zamaskowany peruką i dłu-1
są szatą obiegał nocami karczmy i cudze alkowy. Z największą]
ochotą uprawiał sztuki sceniczne: taniec i śpiew. Tyberiusz pa- j
trzył przez palce na te zabawy, licząc, że złagodzą jego dzikiej
usposobienie. Przenikliwy starzec przejrzał z góry jego dusz^'
więc nieraz przepowiadał, że „Gajus żyje na zgubę jeg»
'i wszystkich i że on wychowuje węża dla narodu rzymskiego
a Faetona19 dla całego świata".

12. Jakoś niedługo20 potem zaślubił Juntę Klaudyllę, córkę
dostojnego M. Sylana21. Następnie został wybrany augurem
na miejsce swego brata Druzusa22. Jednak, zanim objął ten
urząd, wyniesiono go na pontyfikat, co było ze strony Tybe-
riusza szczególnym dowodem uznania dla jego przywiązania

ts Zdanie wypowiedziane według Swetoniusza przez Tyberiusza
przypisuje Tacyt mówcy Passjenusowi (Ann. VI 20).

i» F a e t o n, syn Heliosa, boga słońca, wyjechawszy na rydwanie

•ojca y/zniecał pożary we wszechświecie nieopatrznym lotem, aż Zeusj
poraził piorunem rydwan i zaprzęg. |
20 W r. 33 n. e. |
siMarcus lunius Silanus, konsul sufjectus (tzn. dobrany|

•w ciągu roku po ustąpieniu poprzedniego) z r. 15 n. e. j
22 D r u z u s, brat Kaliguli, syn Germanika i Agryppiny, zginąlj

•W r. 33 n. e.

synowskiego i charakteru. A ponieważ dom cesarski opustoszał
i nie miał już żadnej inne podpory23, na domiar tego Sejan*
popadł wówczas w podejrzenie i wkrótce został stracony, z wol-
na oswajano Kaligulę z nadzieją uzyskania władzy. Po stracie
małżonki Junii24 w czasie porodu Kaligula, chcąc trwałej za-
pewnić sobie tron, uwiódł żonę Makrona25, ówczesnego dowód-
cy kohort pretorianów, Ennię Newie, obiecawszy małżeństwo
w tym wypadku, jeśli osiągnie władzę cesarską. To zabezpie-
czył jeszcze przysięgą i własnoręcznym pismem. Według nie-
których źródeł wkradł się za jej pośrednictwem w łaski Mak-
rona i podsunął Tyberiuszowi truciznę oraz jeszcze żyjącemu
ściągnął pierścień. Ponieważ wydawało się, że Tyberiusz usi-
łuje pierścień zatrzymać, rozkazał przygnieść go poduszką. Co
więcej, własnoręcznie go udusił26. Wyzwoleńca, który wobec
okrutnego czynu ośmielił się krzyknąć, natychmiast wbito na
krzyż. To przypuszczenie jest tym prawdopodobnie j sze, że
według niektórych historyków on sam przyznawał się późnię}
jeśli nie do spełnionego ojcobójstwa, to z pewnością do takiego
ongiś zamiaru. Chełpił się bezustannie wspominaniem swej
miłości synowskiej: że dla pomszczenia zabójstwa matki i braci
wszedł ze sztyletem do pokoju, gdzie spał Tyberiusz, lecz zdjęty
litością rzucił broń i odszedł, a Tyberiusz chociaż to zauważył,
nie ośmielił się niczego dochodzić ani ścigać karą.

13. Tak uzyskawszy tron, spełnił najgorętsze życzenia na-
rodu rzymskiego lub, powiem raczej, całego rodu ludzkiego,
jako władca szczególnie upragniony przez większość mieszkań-
ców prowincyj i żołnierzy, gdyż znali go przeważnie jeszcze
jako niemowlę. Również pragnęła go cała ludność stolicy, ma-
jąc jeszcze w pamięci jego ojca, Germanika, i przejęta współ-
czuciem dla tego prawie wygasłego rodu. Więc gdy wyruszył

23 Umarli: Germanikus; Druzus, syn Tyberiusza; Neron i Druzus,
bracia Kaliguli, a synowie Germanika i Agryppiny.

24 Przed r. 38 n. e.

25 N a e v i u s Sertorius Macro, prefekt pretorianów po Se-
janie, według Tacyta sam nakłonił żonę do zbałamucenia Kaliguli (Ann.
VI 45).

26 Tacyt (Ann. VI 50) podaje, że Makron udusił Tyberiusza.

248

GAJUS KALIGULA

z Mizenum, choć w żałobnym stroju i w kondukcie pogrzebo-
wym. za zwłokami Tyb( riusza, już wówczas po drodze wzno-
szono na jego cześć ołtarze, składano ofiary ze zwierząt, palono
pochodnie. Na jego spotkanie wychodziły tłumy pełne radości,
nadając mu różne przydomki, pomyślność wróżące, między in-
nymi nazywając go: swą ,,gwiazdą", „chłopaczkiem", ,,pieszczot-
ką", „wychowankiem".

14. Zaledwie wjechał do Rzymu, senat wraz z publicznością,
która wdarła się do kurii, natychmiast powierzył mu władzę
najwyższą nad wszystkim, naruszając w ten sposób ostatnią
wolę Tyberiusza, który testamentem dodał Kaliguli jako współ-
dziedzica drugiego swego wnuka, jeszcze pacholę27. Taka przy
tym radość ogarnęła wszystkich, że podobno w ciągu trzech na-
stępnych miesięcy, nawet niecałych, zabito przeszło sto sześć-
dziesiąt tysięcy sztuk bydła na ofiary bogom. Gdy następnie
po kilku dniach przeprawił się na sąsiadujące z Kampanią wy-
spy, podjęto modły za jego szczęśliwy powrót, nie pomijając
nawet najmniejszej sposobności do okazania niepokoju i troski
o jego bezpieczeństwo. Gdy zapadł na zdrowiu i całe tłumy
nocowały dokoła Palatynu, niektórzy złożyli śluby, że za jego
wyzdrowienie gotowi są potykać się z bronią w ręku jako za-
wodnicy, lub ofiarowali w zamian życie, publicznie wymienia-
jąc swe nazwiska. Oprócz niezmiernej miłości ze strony obywa-
teli doznał Kaligula także widocznej życzliwości ze strony
obcych ludów. Oto Artaban, król Partów, który zawsze okazy-
wał jawnie nienawiść i pogardę Tyberiuszowi, o przyjaźń Ka-
liguli sam zabiegał i przybył osobiście na rozmowę z legatem
konsularnym, a przekroczywszy Eufrat oddał cześć orłom i zna-
kom rzymskim oraz wizerunkom cesarskim.

15. Sam ponadto wzniecał jeszcze życzliwość powszechną
dla siebie, zabiegając wszelkimi sposobami o przypodobanie się
ludowi. Oto rzewnie płacząc wygłosił przed zgromadzeniem pu-
blicznym mowę pochwalną na cześć Tyberiusza i pochował go
z całym przepychem. Natychmiast potem pośpieszył na Pan-

w Wnuk bezpośredni Tyberiusza, Tlberius Gemellus.

ROZDZIAŁ. 14—15

249

datarię i Poncję, aby przewieźć prochy matki i brata28, nie zwa-
żając na burzliwy czas, oczywiście, aby tym bardziej zajaśniało
jego synowskie przywiązanie. Z najwyższą czcią zbliżył się do
prochów i osobiście złożył je w urnach. Z niemniej teatralną
okazałością przewiózł je do Ostii na dwurzędowcu, zatknąwszy
sztandar na rufie, stąd Tybrem do Rzymu. Tu wszyscy najzna-
komitsi przedstawiciele stanu rycerskiego w pełni dnia i wśród
ogólnego poruszenia zanieśli je na marach do Mauzoleum. Na-
stępnie ustanowił Kaligula państwowe coroczne ofiary żałobne
za nich. Ponadto ku czci matki igrzyska cyrkowe. Ofiarował
rydwan29, aby jej posąg na nim umieszczony obwożono w uro-
czystej procesji. Ku pamięci ojca miesiąc wrzesień nazwał Ger-
manikiem. Z kolei swej babce, Antonii, jednorazową uchwałą
senatu przyznał wszystkie zaszczyty, jakie kiedykolwiek otrzy-
mała Liwia Augusta. Stryja swego, Klaudiusza, dotychczas
tylko rycerza rzymskiego, przybrał sobie, za kolegę do konsu-
latu30. Brata31, Tyberiusza, usynowił z dniem włożenia przezeń
togi męskiej i nadał mu tytuł księcia młodzieży. Sprawił, że
odtąd we wszystkich przysięgach dodawano takie słowa, do-
tyczące jego sióstr: „Będę kochał Gajusa i zaraz po nim siostry
jego nie mniej od siebie i moich dzieci"; a także w sprawozda-
niach konsulów: „Oby to było dobre i pomyślne dla G. Cezara
i jego sióstr". Również dla przypodobania się ludowi odwołał
wyroki skazujące i zesłania. Wszystkich oskarżonych, jeśli ich
procesy z poprzednich rządów były jeszcze w toku, ułaskawił.
Chcąc uzyskać, aby żaden donosiciel ani świadek nie lękał się
odtąd o swą przyszłość, kazał zwieźć na rynek załączniki do
akt procesowych matki i braci i głośno złożywszy przedtem
przysięgę na bogów, że niczego nie czytał ani nie dotknął,
wszystkie spalił. Nie przyjął pisma ostrzegającego przed kno-
waniami na jego życie, zapewniając, że „nie zasłużył na niczyją
nienawiść", i odmówił posłuchu zeznaniom donosicieli.

28 Nerona.

29 Rydwan dwukołowy, przysługiwał kobietom wysokiego rodu i ka-
płankom.

3a W r. 37 n. e.
" Mowa tu nie o bracie rodzonym, ale stryjecznym.

250

GAJUS KALIGULA

16. Co do miłośników, zwanych spintrie, którzy swe ciało
wydali na łup potwornej rozpusty, to z trudem ubłagano go,
aby ich nie potopił w głębi morza. Wreszcie ograniczył się do
wygnania ich ze stolicy. Pozwolił odszukać pisma Tytusa La-
biena, Kremucjusza Korda i Kasjusza Sewera, uchwałami se-
natu skazane na zniszczenie. Oddał je do czytania w ręce pu-
bliczności, uzasadniając tym, że „zależy mu bardzo, 'aby wszyst-
ko, cokolwiek się zdarzyło, zostało przekazane potomnym".
Podjął znowu ogłaszanie sprawozdań rachunkowych państwa,
przedstawianych stale przez Augusta, lecz przez Tyberiusza za-
niechanych. Urzędnikom przyznał swobodny wymiar sprawie-
dliwości, nawet bez odwoływania się do niego. Zrobił przegląd
rycerstwa, surowy i wnikliwy, lecz umiarkowany. Kto dopuścił
się jakiego występku lub czynu hańbiącego, temu publicznie
odbierał konia; kto zaś popełnił mniejsze wykroczenie, ten pod-
czas odczytywania imiennej listy rycerstwa został tylko pomi-
nięty. Chcąc ulżyć w pracy sędziom, dodał jeszcze piątą dekurię
do czterech już istniejących. Próbował również wznowić ko-
mie j a i przywrócić ludowi prawo głosowania. Uczciwie i bez
wykrętów wypłacił natychmiast zapisy spadkowe Tyberiusza,
chociaż jego testament unieważnił, a nawet wypłacił zapisy
z testamentu Julii Augusty, którego wykonanie Tyberiusz
wstrzymał. Uwolnił Italię od podatku dwuprocentowego przy
sprzedażach licytacyjnych. Wielu pogorzelcom zwrócił straty.
Jeśli przywracał jakiemuś królowi zabrane mu uprzednio pań-
stwo, dorzucał jeszcze cały zysk z ceł i wszelkie dochody, które
przez ten czas wpłynęły, jak na przykład Antiochowi32, królowi
Kommageny, zabrane mu sto milionów sestercjów. Chcąc tym
bardziej okazać poparcie dla każdego szlachetnego czynu, daro-
wał pewnej wyzwolenicy osiemset tysięcy sestercjów za to, że
choć dręczona najsroższymi mękami, nie ujawniła występku
swego pana. Za takie postępowanie uchwalono wśród innych

"Antioch IV E p i f a n •s s, król Kommageny (tj. północnej czę-
ści Syrii między Cylicją, Kappadocją i Mezopotamią), przywrócony zo-
stał na tron przez Kaligulę w r. 37 n. e., chociaż Kommagena od r. 17
n. e. stała się rzymską prowincją. Ponadto obdarował go Kaligula częścią
wybrzeża Cylicji.

ROZDZIAŁ. 16—18

251

jeszcze zaszczytów-przyznać mu złotą tarczę, którą odtąd co-
rocznie, w określonym dniu, miały nieść na Kapitel kolegia
kapłańskie, za nimi miał iść senat oraz chór szlachetnie urodzo-
nych chłopców i dziewcząt, sławiących jego cnoty w rytmicznej
pieśni. Uchwalono także, aby dzień, w którym on objął rządy,
otrzymał nazwę „Parilia"33 na znak, jakoby w tym dniu na

nowo Rzym założono.

17. Cztery razy sprawował konsulat34: pierwszy konsulat od

Icalend. lipcowych przez dwa miesiące, drugi od kaler.d stycz-
niowych przez dni trzydzieści, trzeci tylko do idów stycznio-
wych, czwarty tylko do siódmego dnia przed idami stycznio-
wymi. Spośród tych wszystkich dwa ostatnie sprawował jeden
po drugim, trzeci objął sam w Lugudunum, nie, jak niektórzy
sądzą, z powodu pychy lub niedbalstwa, lecz dlatego, że nie
•mógł-wiedzieć, będąc z dala od Rzymu, o śmierci swego kolegi
"w dniu .kalend styczniowych. Dwukrotnie kazał rozdać ludowi
zapomogę po trzysta sestercjów i tyleż razy urządził sutą ucztę
dla senatu i -stanu rycerskiego, a także dla żon i dzieci obydwu
stanów. Na powtórnej biesiadzie rozdał jeszcze: mężczyznom
zwierzchnie szaty, kobietom i dzieciom przepaski na głowę
z purpury. Chcąc pomnożyć na wieczne czasy ilość uciech lu-
dowych, dorzucił jeden dzień do Sąturnaliów35 i nazwał go

dniem Młodości.

18. Kilkakrotnie urządzał zapasy gladiatorów bądź to w am-
fiteatrze Taura, bądź na Septach, dodawszy do nich oddziały
pięściarzy afrykańskich i kampańskich, najbardziej wyboro-
wych z obydwu stron. Nie zawsze osobiście sprawował nadzór
nad widowiskami, czasem obowiązek przewodniczenia powie-
rzał urzędnikom lub przyjaciołom. Urządzał często przedsta-

33 Parilża (a właściwie Palilia), prastare- święto italskie, pierwotnie
ku: czci bogini pasterstwa, Pales (stąd Palatiurri), z kolei obchodzone

21 kwietnia jako dzień założenia Rzymu.

34 Pierwszy — od l lipca 37 r. n. e. z Klaudiuszem, drugi — od

l stycznia 39 r. n. e. i sprawował go tylko do 30 stycznia tegoż roku,
trzeci -— od l stycznia 40 r. n. e. do 13 stycznia 40 r. n. e., czwarty —

Od l stycznia 41 r. do 7 stycznia 41 r. n. e.

35 Saturnalia 'odbywały się za Augusta i Tyberiusza od 17 grudnia

pracz trzy dni, Kaligula dołożył czwarty dzień.

252

GAJUS KALIGULA

wienia sceniczne, i to różnorodne, oraz nawet nocne, oświe-
tliwszy całą stolicę. Hojnie rozdzielał różne drobne podarki oraz
przyznał po koszyczku smakołyków każdemu obywatelowi.
Podczas takiej uczty na widok pewnego rycerza rzymskiego,
zajadającego się z radością i łapczywie na wprost niego, wysłał
mu Kaligula swoją porcję, a pewnemu senatorowi z tegoż pp-
wodu przesłał pismo, mianując go pretorem nadzwyczajnym.
"Urządził też bardzo wiele igrzysk cyrkowych, trwających, od
rana do nocy, przeplatanych bądź to polowaniem na zwierzęta
afrykańskie, bądź turniejami trojańskimi. Czasem nawet wy-
dawał jakieś widowiska niezwykłe: gdy zaprzęgami powozili
wyłącznie przedstawiciele stanu senatorskiego, arenę wysypy-
wać kazał cynobrem i zielonym boraksem. Urządzał także za-
bawy niespodziane: oto na przykład, gdy pewnego dnia doglą-
dał budowy cyrku z domu tzw. Gelotiana, kilku mieszkańców
z sąsiednich balkonów36 uprosiło go o zabawę.

19. Oprócz tego wymyślił nowy i nie spotykany dotychczas
rodzaj widowiska. Oto przestrzeń między Bajami aż do molo
w Puteolach, liczącą około trzech tysięcy sześciuset kroków,
połączył mostem. Ściągnął na ten cel zewsząd okręty transpor-
towe, ustawił je podwójnym rzędem, umocowane na kotwi-
cach, kazał nasypać na nie ziemi i urządzić zupełnie na wzór
drogi Apijskiej. Po tym moście przejeżdżał się w tę i tamtą
stronę przez dwa dni bez przerwy. Pierwszego dnia na koniu
W bogatej uprzęży, sam strojny w'wieniec dębowy, małą tarczę,
miecz i chlamidę ze złotogłowiu. Dnia następnego ubrany za
woźnicę kwadrygi prowadził rydwan, zaprzężony w dwa sławne
rumaki. Przed rydwanem postępował z jego polecenia młody
Dariusz37, jeden z zakładników partyjskich. Za rydwanem zdą-
żał oddział pretorianów. W karocach świta przyjaciół. Wiem, że
wielu przypuszczało, jakoby taki most wymyślił Gajus, aby za-
ćmić Kserksesa38, który wzbudził podziw budową o wiele węż-

36 Balkony te po łacinie zwały się Maeniana od nazwiska: Maenius.
Był to cenzor z r. 348 przed n. e., który pierwszy urządził balkony wido-
wiskowe.

37 Dla zaszczytnej analogii z Dariuszem I, królem perskim.
^Kserkses, syn Dariusza I, zbudował most na Hellesponcie, aby

BOZDZlAfc 19—21

253

szego na Hellesponcie. Inni znowu przypuszczają, jakoby chciał
nastraszyć wieścią o jakimś wielkim dziele Germanów i Bry-
tannów, którym groził wojną. Lecz słyszałem-.z opowiadań
mego dziada, gdym. jeszcze był chłopcem, że przyczyną tej bu-
dowy, zdradzoną przez zaufanych dworaków, były słowa astro-
loga Trazylla. Mianowicie gdy Tyberiusz niepokoił się o na-
stępstwo i skłonny był. raczej przekazać władzę swemu własne-
mu wnukowi, oświadczył Trazyllus, że „Gajus o tyle będzie
panował, o ile przejedzie konno zatokę Baje".

20. Widowiska urządzał" także poza Rzymem: na Sycylii
w Syrakuzach tzw. zabawy miejskie oraz w Galii w Lugudu-
num — tzw. mieszane. Tutaj urządził zawody także w zakresie
wymowy greckiej i łacińskiej, podczas których podobno zwy-
ciężeni dawali nagrody zwycięzcom, a nawet musieli na ich
cześć układać pochwały. Ci, którzy szczególnie się .nie podobali,
otrzymali podobno polecenie, aby swoje utwory zmazać gąbką.
lub językiem, chyba że woleliby karę chłosty lub zatopienie
w pobliskiej rzece.

21. Wykończył budowle zaczęte za Tyberiusza: świątynię
Augusta39 i teatr Pompejusza. Zaczął budowy: wodociągu
w okolicy Tybur i amfiteatru niedaleko Septów. Pierwszą
z nich wykończył jego następca, Klaudiusz, drugiej poniechał.
W Syrakuzach odbudował mury miejskie, walące się ze starości,
i świątynie bogów. Również zamierzał odbudować pałac Poły-
kratesa40 na wyspie Samos, ukończyć w Milecie przybytek
Apollina Dydymejskiego41, założyć miasto na. szczytach Alp,

przeprawić wojska idące na podbój Grecji wiosną r. 480 przed n. e.;

w tymże roku poniósł decydującą dla całej wyprawy klęskę pod Sala-
miną.

39 Świątynia Augusta została wzniesiona na Palatynie w r. 37 n. e.
Poświęcenie jej połączono z wielkim świętem trwającym od 19 sierpnia,
tj. rocznicy śmierci Augusta, do 31 sierpnia, rocznicy urodzin Kaliguli.
Na podstawie rysunku z monety Kaliguli wiemy, że był to wówczas pro-
Styl sześciokolumnowy joński.

u Połykrates, tyran panujący na wyspie Samos w latach 538—
522 przed n. e.

41 Na południe od MUetu (w Azji Mniejszej) wznosiła się w Didyma
stara świątynia Apollina Didymajos z wyrocznią.

256

GA.IUS KALIGUŁA

ROZDZIAŁ 24—25

257

wet ją otruł, jak twierdzą niektórzy. Gdy umarła, nie dopuścił
do żądnych uroczystości pogrzebowych i nie opuszczając stołu
spoglądał z dala na płonący stos. Brata Tyberiusza, niczego się
nie domyślającego, zgładził nagle, nasławszy nań trybuna woj-
skowego. Również swego teścia, Sylana, doprowadził do tego,
że ów popełnił samobójstwo przecinając gardło brzytwą. Co do
ostatniego wypadku, usprawiedliwiał się tym, jakoby Sylanus
nie chciał mu towarzyszyć, gdy wyruszył na wzburzone morze,
i pozostał w Rzymie w nadziei, że zajmie miasto, jeśli jemu
zdarzy się coś w czasie burzy. Co do poprzedniego wypadku
znowu tym, jakoby Tyberiusza czuć było lekarstwem, którego
zażywać miał dla obrony przed jego trucizną. Sylanus w -rze->
czywistości uniknąć chciał tylko przykrości choroby morskie].
i niewygód żeglugi, a Tyberiusz używał lekarstwa z powodu
uporczywego i potęgującego się kaszlu. Stryja Klaudiusza po-
zostawił przy życiu tylko na pośmiewisko.

24. Ze wszystkimi swymi siostrami obcował -fizycznie
i w czasie uczty, na oczach wszystkich gości, każdą po kolei
umieszczał tuż poniżej siebie [na pierwszym miejscu], żonie .po-
zostawiając miejsce [pośledniejsze] powyżej. Spośród nich Dru-
zyllę posiadł podobno jako dziewicę, sam jeszcze pacholęciem
będąc. Nawet raz podczas stosunku z nią przyłapała go babka
Antonia, u której się razem wychowywali. Gdy Druzylla wkrót-
ce została wydana za mąż za Lucjusza Kasjusza Longina46, by-1
łego konsula, odebrał mu ją Kaligula i jawnie żył jak z prawo- |
witą małżonką. W czasie swej choroby wyznaczył ją także na|
spadkobierczynię swych majętności i tronu. Po śmierci Druzyl- |
li47 ogłosił całkowite zawieszenie wszystkich sądów, w czasie |
którego za sprawę gardłową po'czytywano: śmiać się, myć się, |
obiadować z rodzicami albo żoną lub dziećmi. Nie panując już |
nad swym smutkiem, pewnej nocy opuścił stolicę, przeleciał)
przez Kampanię, podążył do Syrakuz i znowu stamtąd z rów-|

46 L u c i u s Cassius Longinus, konsul z r. 30 n. e., ożenił
się na rozkaz Tyberiusza z Druzylla w r. 33 n. e,

"Julia Drusilla, córka Germanika, ur. około r. 16 n. e., urn.
w r. 38 ni. e,, prawdopodobnie w końcu lipca.

nym pośpiechem powrócił, nie strzygąc włosów ani brody. Od-
tąd zawsze, we wszystkich, choćby najważniejszych sprawach,
nawet wobec zgromadzenia ludu lub wobec żołnierzy przysięgi
składał tylko na bóstwo Druzylli. Pozostałych sióstr nie kochał
tak gorąco ani z taką czcią. Często oddawał je na uciechę swoim
ulubieńcom. Tym skwapliwiej w procesie Emiliusza Lepidusa48
uznał je winnymi cudzołóstwa i świadomego uczestnictwa
w spisku Lepidusa przeciw swej osobie. Nie tylko podał do
wiadomości publicznej własnoręczne ich listy, zdobyte podstę-
pem i drogą zbliżenia fizycznego, lecz ponadto złożył w uroczy-
stej ofierze Marsowi Mścicielowi trzy miecze, przygotowane
jakoby do zamordowania go — dodając jeszcze odpowiedni
napis.

25. Niełatwo jest rozstrzygnąć, czy okazał się bardziej bez-
wstydny podczas zawierania małżeństw, czy w chwili ich zry-
wania, czy wreszcie w samym pożyciu. Oto na przykład za-
ślubiny Liwii Orestylli z G. Pizonem49 zaszczycił wprawdzie
swą obecnością, lecz rozkazał odprowadzić ją do siebie. W kilka
dni zaledwie porzucił. W dwa lata później zesłał na wygnanie,
ponieważ wydawało mu się, że w tym czasie nawiązała stosunki
z poprzednim mężem. Inni podają, że uczestnicząc w uczcie
weselnej upomniał Pizona spoczywającego na wprost niego:

„Nie ściskaj zbytnio mojej żony", i natychmiast uprowadził ją
z sobą z biesiady. Następnego dnia podał w obwieszczeniu pu-
blicznym, że ,,zawarł małżeństwo na wzór Romulusa i Augu-
sta"50. Gdy raz jego babka wspomniała o wybitnej niegdyś
piękności Lolii Pauliny51, poślubionej przez byłego konsula

"Marcus Aemilius Lepidus, drugi mąż Druzylli, skazany
na śmierć przez Kaligulę w r. 39 n. e.

48 Caius Calpurnius Piso, zesłany przez Kaligulę przy koń-
cu 40 r. n. e. Ułaskawiony przez Klaudiusza w r. 41 (prawdopodobnie)
był konsulem (suff.) w nieznanym roku, potem namiestnikiem Dalmacji,
następnie stanął na czele spisku przeciw Neronowi i zginął po odkryciu
tego spisku w r. 65 n. e.

50 Aluzja do małżeństwa Romulusa z Hersylią (Plut. Rom. XIV)
w czasie porwania Sabinek i do małżeństwa Augusta z Liwią; obydwie
już były zamężne.

" Łoili a Paullina, wnuczka konsula Lolliusza (zob. Aug. uw.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów

17

258

GAJUS KALIGULA

G. Memiusza52, dowodzącego wojskami na prowincji, bez-
zwłocznie wezwał ją do stolicy, wymógł na mężu zrzeczenie
się praw do niej l poślubił ją sam. Wkrótce odesłał z powrotem,
zabroniwszy ^edtąd na zawsze komukolwiek obcować z nią fi-
zycznie. Gorętszą i trwalszą namiętnością zapłonął do Cezdnii,
ani wyjątkowo urodziwej, ani pierwszej młodości, a nawet ma-
jącej już z innym mężem trzy córki, lecz rozrzutnej i wyuzda-
nej rozpustnicy. Nieraz ukazywał ją żołnierzom, cwałująeą^B
U jego boku, przybraną w chlamidę, tarczę i szyszak. Przy j a- *
ciołom ukazywał nawet nagą. Zaszczycił tytułem żony*. Gdy
urodziła mu dziecko, uznał się w tym samym dniu za jej męża
i ojca jej dziecięcia. Niemowlę, nazwane Julią Druzyllą, obno-
sił po świątyniach wszystkich bogiń. Wreszcie złożył na łonie
Minerwy, zlecając opiece bogini pielęgnowanie jej i wychowa-
nie. Za najpewniejszy dowód, że to jego nasienie, poczytywał
okrucieństwo dziecka, już wówczas tak wielkie, że w czasie
zabaw drapieżnymi palcami raniło twarze dzieci i wydrapywało

im oczy.

26. Po takich potwornościach niepozornie i blado wypadnie
wzmianka o tym, jak postępował ze swymi najbliższymi i przy-
jaciółmi. Na przykład z Ptolemeuszem, synem króla Juby53,
swoim krewnym (był on także wnukiem M. Antoniusza po swej
matce Selenie), a przede wszystkim z samym Makronem oraz
z samą Ennią, swymi poplecznikami w walce o tron. Im wszyst-
kim zamiast uprzywilejowanego stanowiska, wynikającego

105), najpierw żona Memmiusza, potem Kaliguli ok. r. 38 n. e., przez nie-
go wnet porzucona, została wreszcie zamordowana przez Agryppinę
(Młodszą) w r. 49 n. e., gdyż po śmierci Messaliny zabiegała o małżeństwo

z Klaudiuszem.

52 Publius (błędnie przez Swetoniusza wymieniony jako Caius)
Memmius Regulus, konsul (suff.) z r. 31 n. e., namiestnik Mezji,

Achai, Macedonii od r. 36 n. e.

53 J u b a II, jeniec Cezara wychowany w Rzymie, otrzymał tu
wykształcenie. August ożenił go z Selene, córką Kleopatry i M. Anto-
niusza, i obdarzył obywatelstwem rzymskim oraz nie tylko Numidią,
lecz także Mauretanią. Historyk i geograf. Jego syn Ptolemeusz,
zaproszony przez Kaligulę do Rzymu, został tam przez cesarza zgła-
dzony w r. 40 n. e. (zob. Kal. 35).

1

ROZDZIAŁ, 26—27

259

z węzłów krwi, i zamiast wdzięczności za zasługi wymierzył
krwawy mord. Bynajmniej nie okazał więcej względów lub
łagodności względem senatu. Na jego życzenie kilku najwyż-
szych dostojników senatu musiało biec przy jego rydwanie
w togach przez wiele tysięcy kroków, a w czasie uczty stać
u wezgłowia czy u jego stóp z serwetą u pasa. Innych, chociaż
tajemnie zgładził, niemniej wymieniać kazał uporczywie jako
żywych. Po kilku dniach rozgłaszał kłamliwie, jakoby zginęli
z własnej ręki. Gdy konsulowie zapomnieli w związku z rocz-
nicą jego urodzin wydać publiczne obwieszczenie, złożył
ich z urzędu i przez trzy dni państwo nie miało najwyższej wła-
dzy. Swego kwestora, wymienionego w związku z jakimś spi-
skiem, kazał obedrzeć z szat i osmagać, a suknie podesłać uprze-
dnio żołnierzom pod stopy, aby mocno stanęli na nich wymie-
rzając razy. Z podobną pychą i dzikością postępował w stosunku
do reszty stanów. Pewnego razu, wybity ze snu przez rozgwar
tłumów cisnących się już o północy na bezpłatne miejsca w cyr-
ku, wszystkich przegnać kazał kijami. Wśród tego popłochu
zgnieciono więcej niż dwudziestu rycerzy rzymskich, tyleż za-
cnych niewiast, oprócz niezliczonej rzeszy pospólstwa. W czasie
teatralnych widowisk, chcąc dać powód do niesnasek między
ludem a rycerstwem, rozdawał ludowi decymy54 przed wy-
znaczonym terminem, aby rycerze zastali swe miejsca zajęte
przez najnikczemniejszy motłoch. Podczas igrzysk gladiator-
skich, nieraz przy największym upale, kazał zdejmować za-
słony płócienne55, jednocześnie nie pozwalając nikogo wypuścić.
To znów odwoływał zwykły skład występujący na arenie, pod-
stawiał zdychające dzikie zwierzęta, wybrakowanych i zuży-
tych starością gladiatorów; zamiast pospolitych szermierzy —
znanych ojców rodzin, lecz odznaczających się jakąś ułomno-
ścią fizyczną. Niekiedy,, zamknąwszy spichrze, groził ludowi
głodem.

27. Okrutne usposobienie okazał najbardziej przez następu-

5* Rodzaj podarunków, składanych ludowi przez znakomite osobi-
stości państwowe.

55 Taka zasłona płócienna nad amfiteatrem nazywała się velum.

17»

26C

GAJUS KALIGULA

ROZDZIAŁ 28—29

261

^ącc czyny. Oto gdy zbyt drogo kosztowało mięso bydlęce dla
karmienia dzikich zwierząt przeznaczonych na igrzyska, wydał
na rozszarpanie więźniów. Przeglądając szereg więzień, nie
zajrzał do żadnej listy więźniów. Stawał po prostu wewnątrz
środkowego portyku i rozkazywał wyprowadzać ich wszystkich
bez różnicy. Na tym, który przyrzekł za jego zdrowie potykać
się w szrankach jako gladiator, wymógł spełnienie ślubu i przy-
glądał się jego rozprawie orężnej oraz nie wypuścił na wolność,
aż po zwycięstwie i po wielu prośbach56. Innego, który z tego-
powodu ślubował śmierć, a potem zwlekał z wykonaniem ślubu,
oddał w ręce chłopców, aby ,,przy strojonego w święty wieniec
zielony i w ofiarne opaski. wełniane oprowadzali po ulicach,
przypominając o ślubie, y/reszcie strącili z wału"57. Wielu zna-
komitego stanu obywateli najpierw oszpecił piętnem, późnię}
zesłał do kopalni kruszców, do naprawy dróg lub na pożarcie
dzikim zwierzętom albo osadzał w klatce, zmuszając do pozycji
czworonogich zwierząt, albo rozcinał ich piłą na połowę
Wszystkich nie z poważnych przyczyn: choćby dlatego, że źle
się wyrazili o jego igrzyskach lub że nigdy nie przysięgali ns
jego Geniusza. Zmuszał rodziców, aby byli obecni przy śmierć
synów. Jednemu z ojców, gdy wymawiał się złym stanem zdro'
wia, przysłał lektykę. Drugiego wprost z oględzin egzekucji za-
prosił na ucztę do siebie i wszelkimi uprzejmościami pobudza
do wesołości i żartów. Zarządcę igrzysk i walk z dzikimi zwie-
rzętami przez całe dnie kazał w swej obecności bić kajdanami
i nie pozwolił dobić wcześniej, aż urażać go począł odór z gni-
jącego mózgu. Autora atelańskiej komedii z powodu dwuznacz-
nego żartobliwego wierszyka spalić polecił na arenie, pośrodku
amfiteatru. Pewien rycerz rzymski, rzucony na pożarcie dzikim;

zwierzętom, krzyknął, że jest niewinny. Kaligula kazał go wy-
prowadzić z areny, obciąć język i znowu zaprowadzić na miej-^

sce każni. , ,
28. Gdy pewnego obywatela odwołano z długiego wygnania,|

zapytał, co on tam zwykle porabiał, ten odpowiedział pochleb-|

stwem: ,,Bogów ustawicznie błagałem, aby (co istotnie się stało)
zginął Tyberiusz i abyś ty objął rządy". Kaligula wyobrażając
sobie, że wygnani za jego sprawą jemu także śmierci życzą,
rozesłał siepaczy po wyspach, aby wszystkich wymordowali.
Raz zapragnął, aby rozszarpano pewnego senatora. Podstawił
więc kilku innych, by w chwili wejścia do kurii tego senatora
nagle rzucili się na niego, nazywając wrogiem ojczyzny, za-
kłuli sztyletami i rzucili innym na rozszarpanie. Poczuł się na-
sycony nie wcześniej, aż ujrzał jego członki i wnętrzności wle-
czone po ulicach, a potem złożone u swych stóp.

29. Potworność czynów potęgował jeszcze okrucieństwem.
słowa. Oto mawiał, że niczego nie chwali i nie ceni w swej na-
turze więcej nad (że użyję jego własnego słowa) ,,aSia-rpe^(av%
co znaczy ,,bezczelność". Gdy babka Antonia udzielała mu na-
pomnień, dodał, jak gdyby uważając, że to jeszcze za mało nie
posłuchać: ,,Zapamiętaj sobie, że mnie wszystko wolno i w sto-
sunku do wszystkich". Zamyślając zabić brata, co do którego
żywił podejrzenie, iż z obawy przed trucizną zabezpiecza się
lekami, rzekł: „Cóż to, odtrutka przeciw Cezarowi?" Zesławszy
siostry na wygnanie, groził im, że „nie tylko wyspy posiada,
ale jeszcze i miecze". Pewien były pretor, z oddalonej Anty-
cyry58, dokąd pojechał w celach leczniczych, zbyt często zwra-
cał się do Kaliguli z prośbą o przedłużenie swego pobytu.
Wreszcie Kaligula poleciwszy go zgładzić, dodał te słowa, że
„trzeba koniecznie puścić krew temu, komu tak długo nie po-
maga elleborum". Co dziesięć dni podpisując listę więźniów
przeznaczonych na egzekucję mawiał, że „oczyszcza rachunek".
Gdy jednocześnie skazał wyrokiem kilku Galów i Greków, cheł-
pił się, że ,,podbił Galogrecję"59.

56 Był to rycerz Atanius Secundus.
"P. Afranius Potitus; stało się to w r. 37 n. e.

58 Anticyra (gr. Antikyra), nadbrzeżne miasto greckie w połud-
niowej Focydzie, słynne z ziela leczącego szał, rosnącego na przyległych
stokach górskich.

59 G a 11 o g r a e c i a, tj. Galatia, kraina położona w samym centrum
Azji Mniejszej, otoczona przez Bitynię, Paflagonię, Pont, Kappadocję,
Lykaonię i Frygię. Zamieszkiwał ją lud celtycki z Tracji — sprowadzo-
ny tu przez Nikomedesa I, króla Bitynii, w III w. przed n. e. — po-«
mieszany z Grekami, stąd nazwa Gallograeci. August w r. 25 prfzed n. ę.

262

GAJUS KALIGULA

ROZDZIAŁ 30—32

263

30. Nie dopuszczał, aby kogokolwiek od razu zabijano, lec
częstymi i drobnymi ciosami, niezmiennie powtarzając osła")
wioną już przestrogę: „Tak uderzaj, aby skazaniec czuł, żn
umiera". Kiedy przez pomyłkę nazwiska ukarano kogoś innegc
niż polecił, orzekł, że i ten zasłużył na podobną karę. Częst
powoływał się na owe słynne słowa tragika:

Niech nienawidzą, byle się bali.

(Ribbeck, Trag. ROTO. fragm; s. 187, Accius, w. 20il

Często występował z zarzutami przeciw wszystkim senato-
rom w ogóle, nazywając ich klientami Sejana, zdrajcami spra
^Y J6S0 matki i braci. Wydobył donosy, które miał niby spalić
Usprawiedliwiał okrucieństwo Tyberiusza jakoby konieczni
gdyż nie mógł zlekceważyć, tak wielkiej ilości oskarżeń. Lv
nieustannie stan rycerski za zbyt namiętne upodobanie c
igrzysk teatralnych i cyrkowych. Obrażony na pospólstwo ;

to, że przychylnością darzyło inne występy niż cesarz, zawoła;

„Oby lud rzymski jeden miał tylko kark". Gdy domagano si
w amfiteatrze głowy bandyty Tetryniusza, powiedział: ,,że'1
Tetryniuszami są także ci, którzy tego żądają". Raz pięciu gla-
diatorów siatników60, ubranych tylko w tuniki i walczących
w zespole, poddało się bez żadnego, starcia tyluż przeciwnikom.
Publiczność domagała, się ich śmierci. Jeden z pokonanych,
chwyciwszy znowu trójząb, zabił wszystkich zwycięzców. Kaf
ligula w publicznym obwieszczeniu wyraził swe ubolewania
• nad tym czynem, jakoby okrutną rzezią, i złorzeczył wszystkim

którzy mogli znieść taki widok. ^
31. Skarżył się zwykle, nawet otwarcie, na niedolę swoi^B

zamienił cały kraj na prowincję rzymską ze stolicą w Ancyrze (dzif
Ankara), gdzie zachowało się Monumentum Ancyranum (zob. Ang. uvH

310). • •
60 Siatmk (retiarius) walczył zawsze w parze. Każdy miał swegB

własnego przeciwnika, tzw. ścigacza (secutor). Siatnik trzymał w pr^l
wej ręce sieć (rete), w lewej trójząb (fuscina). Występował bez nakr^B
cia głowy, tylko na nogach i głowie miał rzemienie, a dla ochrony lew<B
ręki skórzany lub metalowy rękaw. Ścigacz był uzbrojony w hełm, tai
czę i miecz. Siatnik usiłował zarzucić siatkę na ścigacza, jeśli chybi
uciekał aż do następnego rzutu.

czasów, ponieważ, jego zdaniem, nie odznaczyły się żadnymi
klęskami ogólnymi, że pryncypat Augusta zasłynął klęską Wa-
rusa, pryncypat Tyberiusza upamiętniło zawalenie się amfi-
teatru w Fidenach, jego pryncypatowi grozi zapomnienie wsku-
tek niezamąconej pomyślności spraw państwowych. Życzył so-
bie często rzezi wojsk, głodu, zarazy, pożarów, jakiegoś trzęsie-
nia ziemi.

32. Nawet w chwilach odpoczynku, zabawy i uczty okazywał
takie samo okrucieństwo w czynach i słowach. Często podczas
śniadania lub hulanki przypatrywał się, jak torturowano bada-
nych nie na żarty podsądnych albo jak żołnierz biegły w sztuce
katowskiej ścinał głowy skazańcom wleczonym na chybił trafił
z więzienia. W Puteolach podczas poświęcenia mostu jego wła-
snego pomysłu (o czym wspomniałem) najpierw zaprosił do
siebie liczną publiczność z wybrzeża, potem nagle wszystkich
kazał zrzucić w morze. Niektórych czepiających się. steru spy-
chano do morza na jego rozkaz drągami i wiosłami. W Rzymie,
podczas publicznej uczty, pewnego niewolnika za kradzież
srebrnej listwy u łóżek oddał natychmiast w ręce kata, aby
mu obciął dłonie, zawiesił je u szyi z przodu i oprowadzał
wśród tłumu biesiadników. Przed owym niewolnikiem miano
nieść transparent, wyszczególniający przyczynę kary. Pewien
gladiator [murmillon]61 ze szkoły zapaśniczej62 walczył z nim
na rapiery i dobrowolnie zwalił się na ziemię. Kaligula przebił
go żelaznym sztyletem i zwyczajem zwycięzców dokonał obja-

61 Murmillo walczył także w parze, przeważnie Gal z Trakiem
(Thraex). Murmillo uzbrojony w sposób galicki miał hełm (ze znakiem
ryby, zwanej po galicku mormylos), dużą, czworokątną, zakrywającą
całego człowieka tarczę (scutum) oraz miecz. Trak uzbrojony na sposób
tracki miał małą, okrągłą tarczę (parma) oraz krótki, zakrzywiony miecz

(sźca).

62 Szkołę zapaśniczą (Indus gladiatorius lub familia gladiatorum)
prowadził lanista, rekrutując uczniów przeważnie spośród jeńców wo-
jennych. W Pompejach odkopano taką szkołę na przeszło 120 gladia-
torów. Ci zdobywali tu specjalizację. Przestrzegali pewnej diety. W ra-
zie powodzenia na arenie mógł gladiator za zgodą ludu uzyskać wol-
ność od dalszych wystąpień (rudiarius) i zawiesić swą broń w świątyni
Herkulesa. Niekiedy angażował się znowu za wielką opłatą (auctoramere-
tum).

264

GAJUS KALIGULA

zdu z palmą w ręku. To znów, gdy przyprowadzono zwierzę
ofiarne do ołtarza, Kaligula w podniesionej do pasa szacie, jak
sługa kapłański63, zamierzył się z wysoka pałką i — zabił rze-
zaka64. Innym razem podczas hucznej biesiady nagle zaniósł się
niepohamowanym śmiechem. Gdy konsulowie spoczywający
obok niego przymilnie dopytywali się, z czego to się śmieje,
rzekł: „Z tego po prostu, że jednym skinieniem mogę kazać
was obydwu udusić natychmiast".

33. Oto niektóre z jego przeróżnych żartów. Raz, stojąc obok
posągu Jowisza, zapytał aktora tragicznego^ Apellesa, który
z nich dwu wydaje mu się większy. Ten zwlekał z odpowiedzią.
Kaligula zachłostać go kazał na śmierć. Co więcej, gdy Apelles
błagał o zmiłowanie, Kaligula chwalił co chwila jego głos,
jak gdyby nawet w jęku szczególnie słodki. Ilekroć okrywał po-
całunkami szyję żony lub kochanki, dodawał: „Tak piękny kar-
czek spadnie, gdy tylko rozkażę". Często też mawiał, że „on
wybada swą Cezonię, choćby miał ją rozciągnąć na torturach,
dlaczego jest mu tak bardzo miła".

34. Z nie mniejszą zawiścią i złośliwością, jak pychą i okru-
cieństwem występował niemal przeciw całemu rodowi ludzkie-
mu wszystkich czasów. Posągi znakomitych mężów, przenie-
sione przez Augusta z dziedzińca kapitolińskiego z powodu jego
ciasnoty na Pole Marsowe, poprzewracał i rozrzucił. Już nie
można było ich ustawić powtórnie z braku właściwych napi-
sów. Zabronił na przyszłość wykonywać kiedykolwiek posąg
lub wizerunek dla kogoś z żyjących bez zasięgnięcia jego rady
lub bez jego rozkazu. Nosił się nawet z zamiarem zniszczenia
poematów Homera, mówiąc, „dlaczegoż nie może pozwolić so-
bie na to, co było wolno Platonowi, który usunął Homera ze
swego idealnego państwa?65" O mało nie usunął ze wszystkich

81 Sługa (popa) podprowadzał bydlę do ołtarza i ogłuszał uderze-
niem.

M Rzezak (cultrarius) podcinał ofierze gardło.

65 Platon w swej Politei odrzucał lekturę Homera, aby nie wzbudzać
w przyszłych rządcach państwa miłości posiadania, władzy i tych wszel-
kich dóbr, które cieszą zmysły człowieka. Pozostawiał tylko hymny sła-
wiące bogów i cnoty wielkich ludzi.

ROZDZIAŁ 33—35

265

bibliotek dzieł i wizerunków Wergiliusza66 i Tytusa Liwiusza67.
Pierwszemu z nich zarzucał, iż nie ma żadnego talentu, zaś wie-
dzę nikłą, drugiemu — że jest gadatliwym i niedbałym dziejopi-
sem. Co do wiedzy prawniczej, to zamierzając cały jej dorobek
uczynić zbędnym, chełpił się często, że „dalibóg on dokaże, iż
nikt nie będzie mógł nic wyjaśnić oprócz niego".

35. Odebrał wszystkim najzacniejszym obywatelom stare
odznaki rodowe, jak: Torkwatowi68 łańcuch, Cyncynnatowi69 pu-
kiel włosów, Gn. Pompejuszowi, pochodzącemu ze starożytnej
linii rodowej, przydomek Wielkiego. Owego Ptolemeusza, o któ-
rym wspomniałem, wezwał do siebie z jego królestwa i godnie
przyjął. Lecz zaraz potem nagle zgładził z tej tylko przyczyny.
Oto zauważył, iż podczas wydanych przez niego igrzysk Ptole-
meusz wszedłszy do amfiteatru zwrócił powszechną uwagę blas-
kiem swego purpurowego płaszcza. Ilekroć spotykał kogoś
o pięknych, długich włosach, nakazywał strzyc mu tył głowy
i w ten sposób oszpecał. Żył wówczas pewien Esiusz Prokulus, *

"Publius Vergilius Maro z Mantui (70—19 przed n. e.),
autor 10 pieśni pasterskich (Bukolik) z r. 49 przed n. e., 4 ksiąg o upra-
wie roli (Georgźfc) z r. 29; 12 ksiąg epopei narodowej Eneidy, nad którą
Wergiliusz pracował aż do końca życia, t j. do 19 r. przed n. e. "Wergiliusz
pozostawił w testamencie zlecenie spalenia Eneidy, czego August speł-
nić nie pozwolił.

67 T i t u s Livius Patayinus (z Padwy), ur, w 59 r. przed
n. e.. urn. w 17 r. n. e., autor obszernego dzieła historycznego, obejmu-
jącego w 142 księgach dzieje rzymskie od założenia miasta (Rzymu), Ab
Urbe condita, do 9 r. przed n. e., tj. do śmierci Druzusa, brata Tyberiusza,
w Germanii. Zachowało się 35 ksiąg: I—X; XXI—XLV. Piewca wielkości
republiki rzymskiej. August nazywał go pompejańczykiem, gdyż był
wiernym republikaninem.

68 Przydomek Torquatus (od torąues — łańcuch, naszyjnik)
został nadany Tytusowi Maniiuszowi (Imperiosus) w czasie najazdu Ga-
lów w r. 361 przed n. e., kiedy w pojedynku z pewnym kolosalnym Ga-
lem pozbawił go torkwesu. Odtąd ten przydomek przysługiwał członkom
rodu Maniiuszów aż do wygaśnięcia. August przydzielił ten przydomek
Gajusowi Noniuszowi Asprenatowi (zob. Aug. 43).

68 Przydomek C i n c i n n a t u s (od cincinnus, tj. lok włosów) ozna-
czał osobę o bujnych puklach. Pierwszym przedstawicielem rodu, które- '
go obdarzono tym przydomkiem, był Lucius Quinctius, dyktator z r. 458
przed n. e.

266

GAJUS KALIGULA

syn byłego primipilara70, zwany „Pięknym Kolosem" z powodu
niezwykłego wzrostu i urody. Oto podczas widowiska nagle
kazał go Kaligula porwać, wyprowadzić na^renę i postawić do
walki najpierw z pewnym Trakiem, następnie z ciężkozbrojnym
gladiatorem. Choć w tych obydwu wypadkach zwyciężył, pole-
cił go Kaligula niezwłocznie skrępować i w łachmanach opro-
wadzić po wszystkich dzielnicach miasta, pokazywać kobietom,
następnie udusić. Nie było wreszcie nikogo tak podłego stanu
ani tak nędznego losu, komu by nie pozazdrościł pewnych ko-
rzyści. Kapłanowi, królowi nemoreńskiemu71, ponieważ spra-
wował swą godność już od szeregu lat, podstawił silniejszego
przeciwnika. Pewnego dnia na igrzyskach zawodnik Poriusz,
walczący na rydwanie72, po udanej potyczce darował wolność
swemu niewolnikowi i za to zyskał wyjątkowo gorące oklaski]
publiczności, Kaligula tak gwałtownie wypadł z igrzysk, że1
nadeptał na brzeg togi73 i potknął się na schodach, wykrzykując
w oburzeniu na lud, który „panem ludów będąc, z lada bła-
hego powodu więcej okazuje czci szermierzowi niż uświęcono-
nym władcom lub jemu, przy tym obecnemu".

36. Nie oszczędzał ani swojej, ani cudzej wstydliwości. Po-
dobno utrzymywał stosunki miłosne, i to zmieniając się rolami:

z M. Lepidem74, Mnesterem75, aktorem pantomimy, oraz z nie-
którymi spośród zakładników. Waleriusz Katullus, młodzieniec |
z rodziny konsularnej, na cały głos wykrzykiwał, że musiał
oddać się Kaliguli i że boki ma już obolałe od tego stosunku.
Oprócz związków kazirodczych z siostrami i osławionego sto-
sunku z ladacznicą Pyrallidą nie darował prawie żadnej ko-

70 Primipilus, należący do pierwszego manipułu triariów.

71 Kapłan, świątyni Diany w okolicy Arycji, zwany królem nemo-
reńskim (nemus, tj. gaj) od gaju, który otaczał świątynię. Był nim z za-
sady zbiegły niewolnik; zwyczaj nakazywał, aby następcą dotychczaso-
wego kapłana był ten, kto go zabije, zwyciężywszy w walce.

72 Mowa tu o essedarii, tzn. gladiatorach walczących na galickich
wozach (essedum), zaprzęgniętych w dwa konie.

73 Róg togi (lacinia) zarzucany był przez Rzymian na plecy.

74 Wymieniony już Kal. uw. 48.

15 M n e s t e r, później jeden z kochanków Messaliny, żony Klaudiu-
sza, został zamordowany na rozkaz Klaudiusza.

ROZDZIAŁ 36—37

267

biecie znakomitego rodu. Zapraszał je najczęściej wraz z mę-
żami na ucztę. Gdy przechodziły obok jego stóp, starannie i roz-
ważnie im się przyglądał obyczajem handlarzy niewolników,
nieraz ręką podnosząc którejś głowę, jeżeli schylała ją ze wsty-
du. Następnie, ilekroć miał ochotę, opuszczał salę jadalną,
uprowadzając na stronę tę, która mu się najbardziej podobała.
Wkrótce wracał ze świeżymi jeszcze śladami rozpusty i bądź
to jawnie chwalił, bądź ganił, wyliczając poszczególne zalety
lub usterki cielesne i miłosne. Niektórym w imieniu nieobec-
nych mężów dawał rozwód i kazał go wciągać do akt urzędo-
wych.

37. Rozmiarami rozrzutności przeszedł wszystkich marno-
trawców. Wymyślił nowy rodzaj łaźni, najdziwaczniejsze ro-
dzaje potraw i posiłków. Kąpał się w ciepłych i zimnych won-
nościach. Pijał najcenniejsze perły, rozpuszczone w occie. Bie-
siadnikom przy nakryciu kładł chleb i zakąski ze złota, powta-
rzając, że „albo musi być sknerą, albo Cezarem". Z przyczółka
bazyliki julijskiej76 rzucał przez kilka dni między lud pieniądze,
co wyniosło niemałą sumę. Wybudował również dziesięciorzę-
dowce liburnijskie. Miały one rufy wysadzane drogimi kamie-
niami, różnobarwne żagle, rozległe termy, portyki, jadalnie, ros-
ły na nich krzewy winnej latorośli i drzewa owocowe różnego
gatunku. Wśród nich biesiadując, w jasny dzień, wśród pląsów
i pieni, płynął wzdłuż brzegów Kampanii. Przy budowie swych
pałaców lub will wiejskich zawsze pragnął, gardząc wszelkimi
względami rozumowymi, osiągnąć to przede wszystkim, co wy-
dawało się niewykonalne. Rzucano groble w burzliwe i głębokie
morze. Kuto najtwardsze skały. Podnoszono sztucznymi nasy-
pami równiny do wysokości gór. Wyrównywano łańcuchy gór-
skie, ścinając szczyty i zasypując przepaście. To wszystko nie-
prawdopodobnie szybko. Winny opóźnienia płacił głową. Jed-
nym słowem — nie wdając się w szczegóły — zużył w ciągu
niecałego roku olbrzymie bogactwa i cały sławny skarb Tybe-
riusza Cezara w sumie dwu miliardów siedmiuset milionów
sestercjów.

M Na Forum Romanum.

268

GAJUS KALIGULA

38. Zubożały, w potrzebie uciekł się do grabieży, stosując l
różne i najwymyślniejsze rodzaje fałszywych oskarżeń, licy- •
tacyj i podatków. Twierdził, że nieprawnie korzystają z oby- J
watelstwa rzymskiego ci, których przodkowie uzyskali je dla ^
siebie i swych potomków, o ile nie są synami; nie^należy roz-
ciągać pojęcia ,,potomni" poza ten stopień pokrewieństwa.
Gdy mu pokazywano wydane przez boskiego Juliusza i boskie-
go Augusta patenty, unieważnił je, niby jako przestarzałe i zu-
żyte. Oskarżał także o fałszywe podanie wysokości swego ma-
jątku tych, których dobra od ostatniego spisu wykazały wzrost
z jakiejkolwiek przyczyny. Unieważniał jakoby za niewdzięcz-
ność testamenty najpoważniejszych centurionów, zmarłych od
początku panowania Tyberiusza, którzy nie wyznaczyli spadko-
biercami ani jego, ani Tyberiusza. Również uznał za nieważne '••
i bez znaczenia testamenty tych wszystkich, co do których otrzy- :

mał czyjkolwiek donos, jakoby mieli oni zamiar w chwili •
śmierci dziedzictwo swe przekazać Cezarowi. Taką grozę po- \
siał, że nawet obcy zupełnie ludzie publicznie wyznaczali go
swym spadkobiercą na równi z przyjaciółmi, rodzice na równi '
z dziećmi. Mało tego. Nazywając ich z przekąsem figlarzami |
za to, że po wyznaczeniu spadkobierców ociągają się ze śmier- |
cią, niejednemu posłał zatrute smakołyki. Sprawy spadkowe |
rozpatrywał w sądzie osobiście, obmyśliwszy z góry wysokość |
sumy, jaką pragnął dla siebie uzyskać w czasie posiedzenia.
Uzyskawszy ją, zabierał się natychmiast do wyjścia. Nie do-
puszczając nawet najmniejszej zwłoki, pewnego dnia skazał
jednakowym wyrokiem przeszło czterdziestu oskarżonych z po-
wodu różnych przewinień i chełpił się, zbudziwszy ze snu Ce-
zonię, „ile to zdziałał, gdy ona odbywała drzemkę południową".
Ogłosił licytację i wystawił na nią ruchomości pozostałe
z wszelkich widowisk oraz sprzedał, wyznaczając osobiście ceny.
Ciągnął je tak wysoko, że niektórzy, zmuszeni do kupna pew-
nych rzeczy niesłychanie drogo i w ten sposób wyzuci z ma-
jętności, żyły sobie pootwierali. Powszechnie wiadomo, co urzą-
dził Aponiuszowi Saturninowi. Oto Aponiusz Saturninus pod-
czas licytacji drzemał sobie na jednej z ław. Gajus zwrócił
uwagę woźnemu, aby nie pomijał byłego pretora, który czę-

BOZDZIAŁ. 38—tO

269

stymi ruchami głowy mu przytakuje, oraz nie wcześniej zam-
knął licytację, aż przyznano Saturninowi bez jego wiedzy trzy-
nastu gladiatorów za dziewięć milionów sestercjów.

39. Na domiar tego, gdy w Galii77 sprzedał po zawrotnych
cenach klejnoty skazanych sióstr, ich sprzęt, niewolników, a na-
wet wyzwoleńców, zachęcony zyskiem, kazał jeszcze z Rzymu
przywieźć wszelkie ruchomości dawnego pałacu. Do przewozu
zabrał wszelkie płatne pojazdy, młynarzom zaprzęgi. Wskutek
tego często brakowało chleba w Rzymie, wielu zaś uczestników
procesów przegrało sprawy, nie mogąc przybyć na poręczony
termin. Dla sprzedaży tych rupieci użył wszelakiego podstępu
i wabnych słów, bądź to ganiać jednych za chciwość i że nie

•wypada, aby oni byli bogatsi od cesarza, bądź wobec innych uda-
jąc skruchę, że sprzętu pryncepsów wyzbywa się na korzyść

•osób prywatnych. Dowiedział się raz, że pewien bogacz z pro-
wincji dwieście tysięcy sestercjów rozdał dworakom73, aby ci-
chaczem wkręcili go na ucztę. Mile to przyjął, że tak wysoko
ocenia się zaszczyt zasiadania przy jego stole. Następnego dnia,
gdy ów bogacz obecny był na licytacji publicznej, Kaligula przy-
sądził mu jakąś drobnostkę za dwieście tysięcy i kazał mu
oznajmić, że będzie ucztował u cesarza na własne jego zapro-
szenie.

40. Wyznaczył nowe i niesłychane podatki, ściągając je

początkowo przez dzierżawców publicznych, następnie, ponie-
waż ich dochód zbytnio wzrastał, za pośrednictwem centurionów
i trybunów pretoriańskich, nie pominąwszy niczego ani nikogo,
żeby nie nałożyć jakiejś daniny. Od środków spożywczych, które
sprzedawano w całej stolicy, ściągano określony z góry poda-
tek. Od sporów i procesów sądowych, gdziekolwiek się one
zawiązały, czterdziestą część sumy stanowiącej przedmiot spo-
ru. Nakładano jeszcze karę, jeśli udowodniono, że ktoś usiło-
wał wejść w układy ze stroną przeciwną lub poniechać w ogóle
procesu. Od tragarzy pobierano ósmą część dziennego zarobku.

" W r. 39 n. e.
78 Tzw. wywoływaczom (uocatores), którzy zapraszali gości na uczty

pałacowe.

270

GAJUS KALIGULA

Od dochodów prostytutek tyle, ile każda zarobiła jednorazo-
wym stosunkiem. Dodano nowelę do artykułu te] ustawy, że
podlegają opodatkowaniu ze strony państwa zyski nierządnic,
stręczycieli oraz objęte są tym podatkiem osoby zamężne winne
nierządu.

41. Zapowiedział tego rodzaju podatki, lecz nie podał, ob-
wieszczeniem do wiadomości publicznej. Wskutek nieznajomo-
ści tekstu dopuszczono się wielu wykroczeń. Wówczas dopiero,
gdy lud się już burzył, Kaligula ustawę ogłosił, lecz bardzo
małymi literami i w takim zaułku, żeby .nikt nie mógł prze-
pisać. Chcąc wyzyskać do ostatka wszelką sposobność łupu,
założył na Palatynie dom publiczny. Tam urządził i ozdobił
odpowiednio do majestatu cesarskiego liczne oddzielne pokoiki,
w których umieszczono mężatki i młodzież męską wolnego po-
chodzenia. Rozesłał po forach i bazylikach swych wywoływa-
czy, aby zapraszali na rozpustę młodzieńców i starców. Gościom
zakładu udzielano lichwiarskich pożyczek i wyznaczona do te-
go służba spisywała jawnie ich nazwiska jako osób pomnaża-
jących dochody cesarza. Nie gardząc także zyskiem z gry, po-
większył go jeszcze szulerką i krzywoprzysięstwem. Raz pod-
czas gry poprosił najbliższego partnera, aby go zastąpił, a sam
wyszedł do atrium pałacowego. Widząc przechodzących dwu
bogatych rycerzy rzymskich, kazał ich bezzwłocznie schwytać
i ograbić z majętności. Nie posiadając się z uciechy; powrócił,
chełpliwie mówiąc, że ,,nigdy jeszcze nie trafiła mu się tak
dobra sposobność w grze".

42. Gdy urodziła mu się córka, zaczął się uskarżać na ubó-
stwo i na pomnożenie swych obowiązków cesarskich przez
ojcowskie oraz przyjmował dary na utrzymanie i posag dziew-
czynki. Zapowiedział obwieszczeniem, że na Nowy Rok będzie
przyjmował podarunki. W tym dniu stanął w przedsionku pa-
łacu celem odbierania drobnych datków pieniężnych, które tłu-
my ludzi wszelkiego rodzaju rzucały przed nim pełnymi gar-
ściami i z zanadrza togi. Wreszcie ogarnęła go taka żądza bez-
pośredniego zetknięcia z pieniądzem, że często deptał boso po
olbrzymich stosach złotych monet zsypanych na dużej prze-
strzeni i całym ciałem długo tarzał się po nich.

ROZDZIAŁ 41-45

271

43. Raz tylko zetknął się z wojaczką i rzemiosłem wojennym,
i to przypadkiem. Mianowicie zapędził się raz do Mewanii79,
aby odwiedzić gaj i rzekę Klitumnus80. Podczas tej wycieczki
zwrócono mu uwagę, że warto uzupełnić cesarską gwardię Ba-
tawów. Wówczas powziął nagle myśl wyprawy na Germanię.
Bezzwłocznie ściągnął zewsząd legiony i oddziały posiłkowe.
Zarządził wszędzie najsurowszy zaciąg. Nagromadził wszel-
kiego rodzaju zapasy żywnościowe w takich ilościach, jakich
nigdy dotychczas nie przygotowywano. Ruszył w drogę. To zdą-
żał tak pospiesznie i gwałtownie, że oddziały pretorianów
wbrew zwyczajowi musiały umieścić chorągwie na podwodach,
a same pędzić za cesarzem. To znów posuwał się nad miarę po-
wolnie i wśród takich wygód, że kazał się nieść w lektyce
ośmiu ludziom, od pospólstwa pobliskich miast wymagał, aby
mu umiatano i skraplano wodą zakurzone drogi.

44. Z chwilą przybycia do obozu, aby okazać się wodzem
energicznym i surowym, odesłał z naganą legatów, którzy zbyt
późno przyprowadzili z różnych krajów oddziały posiłkowe.
Podczas przeglądu wojska odebrał dowództwo większości cen-
turionów primipilarnych, oficerom już doświadczonym w rze-
miośle wojennym, m. in. takim, którym za kilka dni kończyła
się wysługa lat, za przyczynę podając ich starość i niedołęstwo.
Innych zganił za chciwość i obciął im wysłużoną odprawę woj-
skową do wysokości* sześciu tysięcy sestercjów. Cała wyprawa
skończyła się na tym, że przyjął poddanie się Adminiusza, syna
Cynobellina, króla Brytannów, który, wypędzony przez ojca,
zbiegł do Rzymian z niewielkim oddziałem. Kaligula wysłał
napuszony list do Rzymu, jak gdyby podbił całą wyspę. Gońcom
polecił, aby wjechali rydwanem aż na forum do kurii i aby
złożyli sprawozdanie konsulom tylko w świątyni Marsa wobec
licznie zgromadzonego senatu.

45. Wkrótce wobec braku podstawy do dalszej wojny kazał
kilku Germanom ze swej straży przybocznej przeprawić się

w M e w a n i a, stare miasto Umbrii nad Klitumnem.
«» K l i t u m n u s, źródło i rzeka w Umbrii, sławne z czystości swych
Wód i piękności biegu.

272

GAJUS KALIGULA

za Ren i tam się ukryć oraz polecił, aby po śniadaniu oznajmio-
no mu z jak największym zgiełkiem o zbliżaniu się wroga. Gdy
tak się stało, pomknął z przyjaciółmi i grupą konnicy pretoria-
nów do najbliższego lasu, powycinał trochę drzew i przybraw-
szy je na kształt trofeów zwycięskich, powrócił nocą przy po-
chodniach. Tym, którzy nie podążyli za nim, wyraził naganę
za tchórzliwość i gnuśność. Towarzyszów i współuczestników
zwycięstwa obdarzył wieńcami nowego rodzaju i nazwy, mia-
nowicie: wyróżniającymi się kształtem słońca, księżyca
i gwiazd, a nazywał je „wywiadowczymi". Innym razem upro-
wadzić kazał jako zakładników młodzieniaszków ze szkoły po- |
•czątkowej i potajemnie wysłał, ich naprzód. Potem nagle po- |
rzucił biesiadę, ruszył z konnicą w pościg za nimi, jako niby |
zbiegami, schwytał i przywiódł z powrotem w kajdanach. [
W czasie tego mimu stracił wszelką miarę. Oto gdy zasiadł po-
wtórnie do uczty, a oficerowie przybyli z oznajmieniem, że
oddziały ściągnęły już z powrotem, zaprosił ich do stołu tak,
jak stali, jeszcze w pancerzach. Także zwrócił się do nich ze
znanym wierszem Wergilego, aby „wytrwali i zachowali siebie
do lepszych czasów"81. Jednocześnie zgromił ostrym obwiesz-
czeniem nieobecny senat i lud za to, że „zażywa zbyt długich
biesiad, widowisk cyrkowych i scenicznych, błogich wywcza-
sów, gdy Cezar walczy i narażony jest na tak wielkie niebiez-
pieczeństwa".

46. Wreszcie, jak gdyby chcąc skończyć wojnę, rozwinął
wojsko w pełnym szyku na brzegu Oceanu. Rozmieścił kusze
i maszyny oblężnicze. Nikt w tym czasie ani nie znał, ani nie
domyślał się nawet jego zamiarów. Nagle rzucił rozkaz, aby
zbierano muszle i napełniano nimi szyszaki oraz poły ubrań,)
nazywając „łupami Oceanu, należnymi Kapitelowi i Palatyno- |
wi". Na znak zwycięstwa wznieść kazał bardzo wysoką wieżę, |
z której, jak z Farosu82, miało nocą błyszczeć światło celem)

" Cytat z Eneidy (I 207).

82 Słynna latarnia morska, wzniesiona na wysepce Faros u wejścia
do portu Aleksandrii. Miała koło 100 m wysokości. Najniższa kondy-
gnacja była czworokątna, środkowa — ośmiokątna, najwyższa —
okrągła.

11. KaligtUa

ROZDZIAŁ 46-48 ^73

wskazywania kierunku okrętom83. Następnie zapowiedział dla
żołnierza nagrodę po sto denarów na głowę i jak gdyby w ten
sposób dał dowód szczodrobliwości ponad wszelką miarę, rzekł:

„Odejdźcie radośni, odejdźcie bogaci".

47. Z kolei zajął się .przygotowaniem triumfu. Nie wystar-
czyło mu to, że miał jeńców i zbiegów barbarzyńskich, lecz
także spośród Galów wybrał wszystkich na j rosie j szych i jak
sam mówił z grecka, ,,godnych udziału w triumfie", niektórych
z książęcych rodzin. Tych wszystkich trzymał u siebie w od-
wodzie dla uświetnienia uroczystości. Zmusił ich do zapuszcze-
nia włosów, ubarwienia na rudo, kazał im poduczyć się języka
germańskiego i przyjąć imiona barbarzyńskie. Polecił, aby
trójrzędowce, którymi wpłynął na Ocean, zostały zawiezione
do Rzymu przede wszystkim drogą lądową. Napisał do swo-
ich urzędników skarbowych, aby „mu przygotowali triumf za
jak najmniejszą sumę, lecz taki, jakiego drugiego nie było, po-
nieważ mają prawo rozporządzać majątkiem każdego obywa-
tela".

48. Nim opuścił prowincję, powziął myśl niewymownie
okrutną, aby legiony, które niegdyś po zgonie Augusta podnio-
sły bunt, wyciąć w pień za to, że trzymały wówczas w oblęże-
niu wodza Germanika, jego ojca, i jego samego, jeszcze będące-
go niemowlęciem. Zaledwie z trudem dał się odwieść od tak
szalonego pomysłu. Wszakże już żadną miarą nie można go
było skłonić do poniechania upartej zachcianki przynajmniej
zdziesiątkowania tych legionów. Wezwał je na zgromadzenie
wojskowe bez broni, nawet bez mieczy, i otoczył uzbrojoną kon-
nicą. Lecz widząc, że żołnierstwu sprawa wydała się podej-
rzana i że wielu z nich chyłkiem się wysuwa, aby chwycić za
broń na wypadek jakiegoś aktu przemocy, Kaligula wymknął
się z zebrania i natychmiast pognał do stolicy. Tu dopiero całą
swą wściekłość wywarł na senacie, któremu jawne groźby rzu-
cał, aby tym skuteczniej odwrócić uwagę od pogłosek tak

83 Był to prawdopodobnie Portus Itius (Gessoriacus), skąd Juliusz
Cezar wyruszał w r. 54 przed n. e. do Brytanii, dziś prawdopodobnie

Boulogne-sur-Mer.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 18

274

GAJUS KALIGULA

uwłaczających jego imieniu. Między innymi skarżył się, że go
okradzione z należnego triumfu. Tymczasem on sam niedawno
zabronił pod karą śmierci wszelkiego roztrząsania sprawy za-
szczytów dla siebie. \

49. Więc kiedy jeszcze w drodze do Rzymu przybyli doń
przedstawiciele najświetniejszego stanu84 z prośbą, aby przy-
spieszył swój powrót, na prośby ich rzekł głosem jak najbar-
dziej podniesionym: ,,Przyjdę, przyjdę, lecz i ten ze mną", po-
trząsając często głownią miecza, który miał u pasa. W obwie-,
szczeniu oficjalnym oznajmił, że ,,powraca, lecz tylko do tych,;

którzy go pragną, a więc do stanu rycerskiego i ludu; odtąd nie ;

będzie się czuł ani współobywatelem, ani pryncepsem dla sena- j
tu". Zabronił także, aby którykolwiek z senatorów wyszedł mu '
na spotkanie. Zaniechawszy w ogóle triumfu czy może go tylko
odłożywszy, wkroczył do stolicy w sam dzień swych urodzin,
poprzestając na owacji. Umarł w niespełna cztery miesiące po-
tem. Ośmielił się w swym życiu na potworne występki, ale ^
jeszcze gorsze zamyślał. Oto postanowił zamieszkać w Ancjum,'
potem przenieść się do Aleksandrii, ale uprzednio zgładzić
wszystkich najwybitniejszych przedstawicieli obydwu stanów85.
Celem rozwiania wątpliwości powiem, że w jego poufnych do-
kumentach znaleziono dwa pisma o różnych tytułach, jeden
spis miał tytuł Miecz, drugi — Sztylet. Obydwa wyszczególnia-
ły nazwiska i przestępstwa ludzi przeznaczonych na karę śmier-
ci. Znaleziono również wielką skrzynię, pełną wszelakich tru-
cizn, które podobno Klaudiusz wrzucił natychmiast do morza
i tak je nimi zakaził, że ryby poginęły i przypływ wyrzucił ich
martwe szczątki na najbliższe brzegi86.

50. Wzrost miał wysoki, cerę bardzo bladą, proporcje ciała
niewłaściwe: nadmiernie cienką szyję i golenie, oczy i skronie

84 Tj. stanu senatorskiego.

85 Tj. senatorskiego i rycerskiego. Według Seneki (De ira III 19) Ka-
ligula miał zamiar zgładzić cały senat: qui de toto senatu trucidando
cogitabat.

86 Tu kończy się chronologiczny opis życia KaliguU, a w następnym
rozdziale zaczynają się species, tj. opisy cech zewnętrznych i wewnętrz-
nych.

ROZDZIAŁ 49—51

275

wpadnięte, czoło szerokie i posępne, włosy rzadkie z łysiną
pośrodku, zresztą na całym ciele porośnięty włosem87. Dlatego
gdy ktoś spojrzał na przechodzącego cesarza z góry lub w ogóle
z jakiejkolwiek przyczyny wymienił wyraz „koza", uchodziło to
już za sprawę gardłową i powodowało zgubę. Twarzy z na-
tury odrażającej i szpetnej naumyślnie jeszcze dzikszy nadawał
wyraz, układając przed zwierciadłem we wszelkie grymasy bu-
dzące grozę i obawę. Nie był zdrowy ani fizycznie, ani umysło-
wo. W dzieciństwie dręczyła go epilepsja. V/ młodości na ogół
wytrzymały był na trudy. Jednak czasem pod wpływem nagłej
słabości z trudem mógł chodzić, stać, zebrać się w sobie i prze-
trwać ten stan. Brak równowagi umysłowej sam odczuwał
i często zamyślał oddalić się w ustronne miejsce88, aby leczyć
schorzały mózg. Podobno żona Cezonia napoiła go jakimś lekiem
miłosnym i ten środek spowodował u niego szaleństwo89. Szcze-
gólnie cierpiał na bezsenność. Nie sypiał w nocy więcej niż
trzy godziny. Nawet wówczas nie zażywał spokojnego odpo-
czynku, lecz zakłócały mu sen dziwne widziadła, jak dla przy-
kładu: oto między innymi raz mu się wydało, że widzi morze .
w postaci ludzkiej i rozmawia z nim. Znudzony czuwaniem
i leżeniem, to przez większą część nocy przesiadywał na łóżku,
to błąkał się po długich portykach, bezustannie wzywając i ocze-
kując świtu.

51. Za najsłuszniejsze uważałbym chorobie umysłowej przy-
pisać dwie rozbieżne jego wady: najwyższą pewność siebie
i z drugiej strony nadmierną bojażliwość. On, który tak bardzo
gardził bogami, na najmniejszy odgłos gromu lub blask błyska-
wicy przymykał oczy, zasłaniał głowę. Przy silniejszych od-
głosach zrywał się z pościeli, a nawet krył się pod łóżko. Pod-
czas podróży po Sycylii ośmieszał wiele tamtejszych przesądów,
a sam nagle w nocy uciekł z Messyny, przerażony dymem i po-
mrukiem wydobywającym się ze szczytu Etny. To znowu cis-
kał największe groźby na barbarzyńców. Lecz gdy po drugiej

87 Zgodny z tym opisem Swetoniusza jest opis Kaliguli u Seneki (De
constantźa sapźent-is 18).

88 Prawdopodobnie do Antycyry.

" Żona Kaliguli: Milenia Caesonia; JuwenaUs (Set. VI 616).

18*

276

GAJUS KALIGULA

stronie Renu odbywał podróż pojazdem w wąwozie y^śród stło-
czonego orszaku, a ktoś zauważył, że niemały powitałby po-
płoch, gdyby skądś ukazał się nieprzyjaciel, Kaligulla natych-
miast wsiadł na konia i szybko zawrócił do mostów. Zastał za-
tłoczone przez ciury obozowe i tabory. Nie cierpiąc zwłoki ka-
zał się przenieść na rękach i ponad głowami ludzi. Wkrótce po-
słyszawszy także o buncie Germanów, zamierzał ucietf ł trzymał
w pogotowiu okręty jako pomoc w ewentualnej uciec^^- Uspo-
kajała go tylko ta pocieszająca myśl, że pozostaną mi-1 przynaj-
mniej prowincje zamorskie, jeśliby zwycięzcy zajęli łańcuchy
górskie Alp, jak Cymbrowie, lub nawet Rzym, jak niegdyś Se-
nonowie90. Przypuszczam, że to nasunęło później jego zabójcom
pomysł użycia kłamstwa wobec burzącego się żołnierptwa, mia-
nowicie że Kaligula sam zadał sobie śmierć, przerażony wieścią
o przegranej bitwie.

52. W zakresie stroju, obuwia i w ogóle wyglądu zewnętrz-
nego nie stosował się nigdy ani do obyczaju ojczystego1, am oby-
watelskiego, ani męskiego, ani wreszcie przyjętego* w ogóle
wśród ludzi. Często ukazywał się publicznie odziany vV płaszcze
haftowane i wysadzane drogimi kamieniami, w tunice z ręka-
wami, w bransoletach91, nieraz w jedwabiach i długieji, kobiecej
szacie, ze złotym szlakiem u dołu. Na stopy wkłada? sandały,
albo koturny, to znów ciżmy żołnierskie, p^zystos(:)wane do
marszu, niekiedy damskie sandałki. Przeważnie możn1^ go było
widzieć ze złoconą brodą, trzymającego w ręku znaN bogów:

albo piorun, albo trójząb, albo kaduceusz; albo nawet w stroju
Wenery. Szaty triumfalne nosił stale jeszcze przed wyprawą
wojenną, czasem wdziewał pancerz Aleksandra Wielkiego, wy-
dobyty z jego grobowca.

80 Senonowie (Senones), potężny szczep galicki w Ga1!11 środko-
-wej. 'Koło r. 400 przed n. e. część tego ludu wyruszyła do północnej Italii
(mówi o tym Liwiusz V 35). Od r. 391 przed n. e. walczyli z Rzymianami,
wreszcie w 283 przed n. e. zostali .całkowicie zniesieni przez kPnsula Do-
labellę.

61 Taki sam obraz przedstawia Seneka (De corast. sap. 18): Ipse
[Cażus] periucidus, crepidatus, armillatus, t j.: Sam Gajus św'1^111^ bły-
szczący, w sandałach, w bransoletach,

ROZDZIAŁ 52—54

277

53 W zakresie sztuk wyzwolonych bynajmniej nie przy-
kładał się do nauki. Stosunkowo najwięcej pracował nad wy-
mową. Posiadał dużą łatwość i potoczystość słowa, szczególnie
jeśli wypadło mu przeciw komuś występować. W gniewie dopi-
sywała mu swada i myśl, a także czystość wymowy i donośność'
głosu Z podniecenia nie mógł ustać w miejscu, a słyszeć go
mogli nawet z daleka stojący. Mając przemawiać publicznie,
groźnie zapowiadał, że „wystrzeli pocisk swej nocnej pracy".
Gardził stylem wyszukanym i ozdobnym. Mawiał o Senece,
który wówczas największym cieszył się powodzeniem, iż ,,two-
rzy on tylko same napuszone mowy i że jego pisma92 są pia-
skiem bez wapna". Układał również odpowiedzi na udane prze-
mówienia krasomówców oraz obmyślał obrony lub oskarżenia
znacznych osobistości, sądzonych w senacie. W zależności od
natchnienia literackiego obciążał kogoś swoją wypowiedzią albo
wspierał. Przez publiczne obwieszczenia zapraszał rycerzy, aby
go przyszli posłuchać.

54. Uprawiał bardzo gorliwie umiejętności innego rodzaju,
wręcz odmienne. Był z niego i gladiator tracki, i woźnica, i śpie-
wak, i tancerz, fechtował się orężem bojowym, powoził w cyr-
kach wznoszonych [dla niego] w wielu miejscowościach, szcze-
gólnie jednak lubił śpiewać i tańczyć. Nawet na publicznych
widowiskach nie mógł się powstrzymać od tego, aby podczas
występu aktora tragicznego nie wtórować mu śpiewem lub
wobec całej publiczności nie odtwarzać ruchów aktora panto-
mimy, niby to chwaląc lub poprawiając. Z tej samej, zdaje się,
przyczyny wyznaczył tego dnia, w którym zginął, nocne czuwa-
nie, aby tym korzystniej pod osłoną nocy wypadł jego pierwszy
występ na scenie. Tańczył nieraz także nocą. Raz nawet we-
zwano trzech byłych konsulów na Palatyn o drugiej zmianie-93-

92 Styl Seneki odznaczał się maleńkimi zdankami, zwartymi, rytmicz-
nymi, uzbrojonymi w dynamiczne antytezy, błyskotliwymi, z tendencją
do krótkości i unikaniem spójników międzyzdaniowych.

63 Rzymianie określali porę nocy przy pomocy wart (vigilias). Warta.
nocna zaczynała się już od godz. 18 i trwała do 6 rano. Zmiany następo-
wały co trzy godziny: 18—21 prima vigilia, 21—24 secunda wigilia, 0—3
tertia vigilia, 3—6 ąuarta vigilia. Istniały pewne przesunięcia w zależ-
ności od pory roku. Tutaj: o drugiej zmianie, tzn. między 21 a 24.

280

GAJUS KALIGULA

i przewieźć do Rzymu, wybuchnął nagle tak gwałtownie śmie-
chem, że rusztowania runęły, wskutek czego rzemieślnicy się
rozbiegli. Wkrótce nadszedł pewien człowiek, imieniem Ka-
sjusz, zapewniając, że we śnie otrzymał rozkaz zabicia wołu
na ofiarę Jowiszowi. W Kapitel kapuański uderzył piorun
w sam dzień idów marca, również w Rzymie w miejsce święte
Apollina Palatyńskiego, strażnika atrium. Niektórzy przypusz-
czali, że jedna wróżba zapowiada niebezpieczeństwo grożące
panu od jego sług, druga jakieś ważne zabójstwo, podobne do
tego, jakiego dokonano niegdyś w tym samym dniu". Gdy Kali-
gula prosił astrologa Sullę o postawienie mu horoskopu, ten naj-
bardziej stanowczo zapowiedział, że zbliża się niechybny mord.
Wyrocznia100 Fortuny w Ancjum ostrzegła go, aby miał się na
baczności przed Kasjuszem. Z tego powodu wydał Kaligula roz-
kaz zgładzenia Kasjusza Longina, ówczesnego prokonsula Azji,
zapominając, że Cherea nazywa się także Kasjusz. W przed-
dzień śmierci miał sen, że jest w niebie przy tronie Jowisza,
a ten palcem prawej stopy popchnął go i zrzucił na ziemię.
Także inne zdarzenia, które przypadkiem miały miejsce tego
właśnie dnia, a tuż przed mordem, uznano za wróżebne. W cza-
sie składania ofiar Kaligula obryzgany został krwią flaminga.
Aktor pantomimy Mnester wystąpił z popisem tanecznym w tej
samej tragedii101, którą niegdyś zagrał aktor tragiczny Neopto-
lem w czasie igrzysk, na których został zabity król macedoński
Filip102. W przedstawieniu mimu pod tytułem Laureolus103,
gdzie aktor główny, wydobywający się spod zgliszcz, bluzga
krwią, liczni aktorzy drugoplanowi na wyścigi pokazywali swą
biegłość w tej sztuce i cała scena spłynęła krwią. Na następną

99 Zabójstwo Juliusza Cezara w dniu 15 marca 44 r. przed n. e.

100 -yf Ancjum były dwie Fortuny, które dawały wróżby. Marcjalis
(V l, 3) nazywa je: siostry nieomylne — yeridicae Sorores.

101 Była to tragedia Kinyras, w której bohater tytułowy ginie razem
z córką Myrrhą.

102 Filip II macedoński został zamordowany jesienią r. 336 przed n. e.

103 Laureolus, słynny rozbójnik, za karę ukrzyżowany i zdany na
pastwę dzikich zwierząt, bohater mimu układu pewnego mimografa,
Katulla (Juwenalis, Sat. VIII 186).

ROZDZIAŁ 57—58

281

noc przygotowywano widowisko, w którym scenę piekła mieli
odegrać Egipcjanie i Etiopowie.

58. Dziewiątego dnia przed kalendami lutego104 koło godziny
siódmej namyślał się właśnie Kaligula, czyby nie wstać105 i nie
wybrać się na śniadanie. Lecz czuł się jeszcze ociężały po wczo-
rajszym posiłku. Dopiero ulegając namowom przyjaciół wy-
szedł. Tymczasem w krytej galerii, przez którą należało przejść,
przygotowywały się do występu pacholęta znakomitych rodów,
sprowadzone z Azji na popisy sceniczne. Kaligula przystanął,
aby im się przyjrzeć i dodać odwagi. Gdyby kierownik trupy
nie powiedział, że czuje się zziębnięty, Kaligula z pewnością
zawróciłby i kazał im zaraz urządzić przedstawienie. Co się da-
lej stało, dwojako jest podawane. Jedni twierdzą, że gdy cesarz
rozmawiał z chłopcami, Cherea106 z tyłu w kark ugodził go
śmiertelnie mieczem, wołając: „bij"107, następnie Korneliusz Sa-
binus, drugi ze spiskowców, trybun, z drugiej strony przebił
mu pierś. Inni znowu podają, że najpierw wtajemniczeni cen-
turionowie usunęli tłum, potem Sabinus zwyczajem wojsko-
wym przystąpił do cesarza po hasło, a gdy Gajus odpowiedział
„Jowisz", w tej chwili Cherea zakrzyknął: „Niech się dzieje
pomsta!", i rozpłatał mu szczękę, gdy Kaligula usiłował spoj-
rzeć wstecz. Leżąc już cały w skurczach, wołał, „że jeszcze
żyje". Reszta spiskowców dobiła go trzydziestoma ciosami. Mia-
nowicie hasło wszystkich brzmiało: „Powtórz". Niektórzy wbili
żelazo nawet w organy męskie. Na pierwszy odgłos walki zbie-
gli się na pomoc tragarze lektyki z drągami oraz przyboczna
gwardia germańska i położyli trupem niektórych spośród mor-
derców, nawet kilku nie wtajemniczonych senatorów.

104 24 stycznia 41 r. n. e.

105 Był właśnie na igrzyskach palatyńskich.

""Całus Cassius Chaerea, były centurion w Germanii
w r. 14 n. e., trybun pretorianów przy Kaliguli.

107 Słowa Cherei są metaforą przeniesioną z rytuału ofiarniczego
i były odpowiedzią rytualną kapłana sprawującego obrzęd; na pytanie
sługi, czy ma zabić zwierzę ofiarne: agone'!, kapłan odpowiadał: Hoc
agę! (Czyń to!). Tym samym Kaligula porównany został do zwierzęcia,
które należy złożyć bogom w ofierze, a mord urósł do funkcji aktu reli-
gijnego.

282

GAJUS KALIGULA

59. Kaligula żył lat dwadzieścia dziewięć, panował trzy la-
ta, osiem miesięcy, osiem dni. Zwłoki jego zawleczono po kry-
jomu do ogrodów Lamii108, opalono tylko na byle jakim stosie
i przykryto cienką warstwą darni. Później dopiero jego siostry,
powróciwszy z wygnania, wydobyły ciało, spaliły i prochy po-
grzebały. Jest rzeczą zupełnie pewną, że zanim się to stało,
dozorcy ogrodów ciągle byli niepokojeni przez mary, także
w tym domu, gdzie umarł, nie minęła jedna noc bez jakiejś
strasznej zjawy, wreszcie sam dom spłonął w pożarze. Razem
z Kaligula zginęła żona jego, Cezonia, przeszyta mieczem przez
centuriona, córkę roztrzaskano o ścianę.

60. Jakie to były czasy, łatwo mógłby każdy wywnioskować
nawet z tego, co nastąpiło. Oto gdy rozeszła się wieść o mor-
dzie, na razie nie dano jej wiary podejrzewając, że to sam Ga-
jus zmyślił nowinę o swym zabójstwie i puścił ją w obieg, aby
w ten sposób wybadać nastroje umysłów względem siebie. Spis-
kowcy także nie wyznaczyli nikogo na cesarza. Senat okazał
tak jednomyślną wolę przywrócenia wolności, iż konsulowie
zwołali pierwsze posiedzenie nie do kurii, gdyż nosiła nazwę Ju-
liuszowej, lecz na Kapitel. Niektórzy senatorowie postawili
wniosek, żeby w ogóle wymazać z pamięci ludzkiej imię Ceza-
rów oraz świątynie ich zburzyć. Zauważono przy tym i zapa-
miętano sobie szczególnie, że wszyscy Cezarowie noszący imię
Gajus ginęli od miecza, począwszy już od tego, który zgładzony
został za czasów Cynny.

i»8 Ogrody Lamii, położone były na południowym stoku Wzgórza
Eskwilińskiego w V dzielnicy Rzymu, obok ogrodów Mecenasa. Począt-
kowo były w posiadaniu rodziny Aelii Lamiae, być może przyjaciela
Horacego (Lucius Aelius Łamią, konsul z r. 3 n. e.), z kolei przeszły na
własność domu cesarskiego; ulubione miejsce odpoczynku Kaliguli.


Księga V

Boski Klaudiusz

l. Druzusa, ojca Klaudiusza Cezara, noszącego dawniej
imię Decymus, później Neron, urodziła Liwia w niecałe trzy
miesiące po zaślubieniu Augusta. Wychodząc za niego była
brzemienna. Więc powstało podejrzenie, że spłodził go ojczym
w nieprawym związku. W każdym razie na pewno obiegł wnet
stolicę następujący wierszyk grecki:

Szczęśliwcom nawet dzieci w trzy miesiące rodzą się.
(Kock. Com. Att. Sragm., III, s. 449, frg. 213)

Ten Druzus1 sprawując godność kwestora i pretora dowo-
dził wojskiem w czasie wojny przeciw Recji2, potem przeciw
Germanom3. Był pierwszym z wodzów rzymskich, który po-
płynął na północną część Oceanu. Za Renem przeprowadził ka-
-nały, dzieło skrzętnej i potężnej pracy, które dotychczas zwa-
ne są Druzyńskimi. Gęsto wycinając wroga w pień i pędząc go
w najdziksze ostępy, nie ustawał w pościgu, aż zjawa w postaci
niewiasty barbarzyńskiej nadludzkiego wzrostu przemówiła doń
w języku łacińskim, zabraniając zwycięzcy posuwać się dalej.
Za te przewagi otrzymał prawo do owacji i odznaki triumfalne.

^e c i mus Nero Ciaudius Drusus, syn Tyberiusza
Klaudiusza Nerona i Liwii, ur. w r. 38 przed n. e.

2 W r. 15 przed n. e.

' W latach 12—9 przed n. e. prowadził samodzielnie wojnę z Ger-
manami. Jako namiestnik trzech prowincyj galickich zaczął regulację
biegu Renu w r. 13 przed n. e. Agger Drusi (wał Druzusa), fossa Drusia-
na przeprowadzona między Renem a Salą (Yssel), aby tędy i przez Zui-
derse mogła flota rzymska wypływać na Morze Północne, wytknięcie
nowej szosy, nazwanej później via Ciaudia — oto dzieła jego twórczego
umysłu.

284

BOSKI KLAUDIUSZ

Po preturze4 natychmiast objął konsulat5 i na nowo podjął wy-
prawę6. W tym czasie zachorował i umarł w obozie letnim, który
z tego powodu otrzymał nazwę „Obóz Przeklęty". Ciało jego
nieśli najznakomitsi obywatele miasteczek i osad. Potem prze-
jęły dekurie urzędowych pisarzy, które wyszły na spotkanie,
i doniosły do Rzymu. Tu pogrzebano je na Polu Marsowym.
Zresztą wojsko wzniosło mu zaszczytny grobowiec, dokoła któ-
rego odtąd corocznie w ustalonym dniu mieli defilować żoł-
nierze, a państwa galickie urzędowo składać ofiary. Ponadto
senat między wieloma innymi zaszczytami uchwalił dlań budo-
wę łuku triumfalnego z marmuru, z odznakami zwycięstwa,
przy drodze Apijskiej, oraz przydomek „Germanika" dla niego
samego i jego potomków. Był podobno nie mniej żądny sławy,
jak przystępnie usposobiony względem obywateli. Oprócz zwy-
cięstw zdobył na wrogu także olbrzymie łupy, tzw. opima7. Nie-
raz wśród największych niebezpieczeństw ścigał wodzów ger-
mańskich z całym wojskiem. Jednocześnie bynajmniej nie
ukrywał, że przywróci dawny ustrój rzeczypospolitej, gdy tylko
dojdzie do władzy. Stąd, wedle mego zdania, niektórzy history-
cy ośmielili się podać wiadomość, jakoby August nie ufał Dru-
zusowi i odwołał go z namiestnictwa prowincji, a że Druzus
zwlekał z powrotem, August przerwał mu życie trucizną. Tę
wiadomość podałem raczej, aby niczego nie opuścić, niż żebym
uważał ją za prawdziwą lub za prawdopodobną. August tak
bardzo kochał go za życia, że dopuszczał zawsze do wspólnego
-dziedzictwa pospołu z synami, jak/to raz oświadczył w senacie.

4 W r. 11 przed n. e. był pretorem „miejskim (praetor urbanus).

5 W r. 9 przed. n. e.

8 W r. 9 jeszcze przed objęciem urzędu wyruszył znowu nad Ren i do-
tarł aż do Łaby, wszędzie zostawiając posterunki rzymskie. Powracając
z wyprawy zmarł 14 września r. 9 przed n. e. wskutek silnego obrażenia
•Ciała po niedawnym upadku z konia.

^ Spolia opima, tj. „najbogatsze" łupy, była to- zdobycz uzyskana
przez wodza rzymskiego w spotkaniu indywidualnym z królem lub wo-
dzem nieprzyjacielskim. Tę zdobycz wieszano w świątyni kapitolińskiej
Jowisza Feretriusa, któremu zwycięski wódz przynosił zbroję wroga na
noszach (feretrum). Tylko trzy razy od założenia Rzymu do czasów Dru-
zusa zawieszono tam spolia opima.

ROZDZIAŁ 1—2

285

Po zgonie Druzusa wygłosił wobec zgromadzenia publicznego
takie pochwały na jego cześć, że nawet do bogów zwrócił się
z modlitwą, aby „jego Cezarowie8 okazali się podobni do Dru-
zusa, a jemu samemu oby kiedyś zesłali bogowie równie za-
szczytny zgon". Nie tylko wyryć kazał na jego grobowcu napis
wierszowany własnego układu, lecz nawet napisał prozą jego
życiorys. Z Antonią Młodszą miał Druzus wiele dzieci, lecz
zostawił po sobie w ogóle tylko troje: Germanika, Liwillę,
Klaudiusza.

2. Urodził się Klaudiusz za konsulatu Jullusa Antoniusza9
i Fabiusza Afrykańskiego w dniu kalend sierpniowych w Lugu-
dunum, w tym samym dniu, w którym po raz pierwszy po-
święcono tam ołtarz Augustowi. Nazwany został: Tyberiusz
Klaudiusz Druzus. Wkrótce, gdy jego starszego brata zaadopto-
wała rodzina Juliuszów10, przybrał przydomek „Germańskie-
go". Ojca stracił już w niemowlęctwie. Na domiar tego przez
cały prawie okres dzieciństwa i młodości zapadał na różne
i przewlekłe choroby. Wskutek tej słabości fizycznej i umy-
słowej już w wieku dojrzałym nie był uważany za zdolnego
do sprawowania jakiejkolwiek godności publicznej lub prywat-
nej. Długo jeszcze po wyjściu spod opieki prawnej podlegał
cudzej woli i miał przy sobie pedagoga. Sam skarżył się w ja-
kimś pamiętniku, że przydzielono mu naumyślnie barbarzyńcę,
niegdyś dozorcę furgonów, aby się z nim jak naokrutniej obcho-
dził z byle jakiej przyczyny. Również z powodu słabego stanu
zdrowia podczas zapasów gladiatorskich, jakie urządzał razem
z bratem ku uczczeniu pamięci ojca, przewodniczył mając gło-

8 Tj. wnukowie adoptowani na synów: Gajus i Lucjusz.
8 I u 11 u s Antonius, młodszy syn M. Antoniusza-triumwira
i Fulwii, wychowany przez Oktawie, następną żonę M. Antoniusza a sio-
strę Oktawiana Augusta, już wdowę po G. Marcellu. August po śmierci
jego ojca, M. Antoniusza, ożenił go z Marcellą, córką Oktawii (z mał-
żeństwa z G. Marcellem), wyniósł na preturę w r. 13 przed n. e., na kon-
sulat w r. 10 przed n. e., aż dowiedziawszy się w r. 2 przed n. e. o jego
romansie ze swą córką, Julią, skazał na śmierć; wykonanie wyroku
uprzedził lullus przez samobójstwo. Horacy (c. IV 2) wspomina o nim
jako o poecie epickim.

1(1 Germanika, starszego brata Klaudiusza,, w r. 4 n. e.

286

BOSKI KLAUDIUSZ

we osłoniętą kapturem wbrew przyjętym zwyczajom. W dniu
włożenia togi męskiej poniesiono, go około północy na Kapitel
w lektyce, bez żadnych uroczystości.

3. Jednak naukom humanistycznym niemało poświęcał pra-
cy, i to od wczesnego wieku. Często ogłaszał wyniki swych ba-
dań w każdym zakresie. Lecz nawet mimo tego nie mógł uzys-
kać żadnej powagi ani nadziei na przychylniejszą ocenę potom-
nych. Matka Antonia nazywała go „ludzką poczwarą, zaczętą
tylko przez naturę, lecz nie wykończoną". Jeśli komu zarzu-
cała tępotę umysłową, mawiała, że ,,głupszy jeszcze od jej
syna Klaudiusza". Babka Augusta" zawsze miała go za nic. Od-
zywała się do niego bardzo rzadko. Nie udzielała zazwyczaj
upomnień inaczej, jak w formie o-strego i krótkiego pisma lub
przez trzecie osoby. Siostra Liwllla usłyszawszy, że będzie on
kiedyś cesarzem, jawnie i głośno przeklęła tak nieszczęsny
i nikczemny los narodu rzymskiego. Chcąc pewniej zapoznać
czytelnika z tym, co sądził o jego zaletach i wadach wujeczny
dziadek August12, przytoczyłem głównie myśli z jego własnych
listów.

4. ,,Rozmawiałem, wedle życzenia twego, moja Liwio, z Ty-
beriuszem na temat tego, .co ma robić twój wnuk Tyberiusz
podczas igrzysk na cześć Marsa13. Zgodziliśmy się obydwaj, że
raz musimy już ustalić plan naszego postępowania wobec nie-
go. Jeśli jest, że tak powiem, zupełnie normalny i ma wszystkie
klepki w głowie, winniśmy go bez wahania przeprowadzić przez
te same szczeble i stopnie godności, przez które przeprowadzo-
ny został jego brat. Jeśli natomiast czujemy, »że jest poniżej
poziomu i upośledzony pod względem swych uzdolnień fizycz-
nych i duchowych«14, nie należy dawać sposobności do wyszy-

" Liwia, żona Augusta i matka Druzusa.

12 August był wujecznym dziadkiem Klaudiusza przez swą siostrę
Oktawie, matkę Antoni! Młodszej, która z kolei była matką Klaudiusza.

13 Igrzyska ustanowione na pierwszy dzień sierpnia ku pamięci po-
święcenia świątyni Marsa w tym dniu w 2 r. przed n. e. Budowa tej
świątyni trwała 40 lat od chwili ślubowania pod Filippi w r. 42 przed
n. e.

14 W niniejszym rozdziale wszystkie wyrażenia, umieszczone w cu-
dzysłowie (» «), są przekładem greckich wyrażeń Augusta.

ROZDZIAW 3-4

287

dzania jego i nas ludziom, którzy »przywykli śmiać się i po-
kpiwać z takich przywara. Zawsze przecież znajdziemy się
w rozterce, ilekroć w poszczególnych wypadkach przyjdzie nam
decydować, »nie zająwszy uprzednio zasadniczego stanowiska«,
czy, zdaniem naszym, może on sprawować godności urzędowe,
czy nie. Lecz co do obecnej sprawy, o którą się radzisz, nie
mam nic przeciwko temu, aby zajął się on w czasie igrzysk ku
czci Marsa urządzeniem uczty kapłańskiej. Jednak pod warun-
kiem, jeśli podda się opiece Sylwana Młodszego15, swego
zresztą krewnego, aby nie uczynił niczego, co by mogło zwrócić
uwagę lub wywołać śmiech. Natomiast nie życzę sobie, aby
przyglądał się igrzyskom cyrkowym z loży cesarskiej. W ten
sposób wysunięty na samo czoło widowiska zwracać będzie
powszechną uwagę^ Również nie życzą sobie, aby poszedł, na
Górę Albańską16 lub był obecny w Rzymie w czasie świąt la-
tyńskich. Czymże można by uzasadnić fakt, że nie otrzymał
rządów nad miastem, jeśli może towarzyszyć bratu na Górę
Albańską? Oto masz, moja Liwio, nasze zdanie, na podstawie
którego raz już w całej tej sprawie coś trzeba postanowić,
abyśmy stale nie miotali się między nadzieją i trwogą. Jeśli
chcesz, możesz tę część listu dać do przeczytania także Antonii".
W innym znów liście: „Młodego Tyberiusza będę codziennie za-
praszał na obiad w czasie twej nieobecności, aby nie musiał
jadać sam ze swoim Sulpicjuszem17 i Atenodorem. Pragnąłbym,
aby on wybrał sobie nieco staranniej i »mniej przelotnie« ja-

» Marcu s Plautius Silvanus, konsul z r. 2 przed .n. e.,
służył pod Tyberiuszem w Panonii i Dalmacji w latach 6—9 n. e.

16 Góra Albańska (mores Albanus) w Lacjum (dziś Monte Cavo lub
Albano), na południowy wschód od Rzymu. Corocznie w czasie świąt
latyńskich musieli obydwaj konsulowie wstępować na Górę Albańską
celem złożenia ofiary. Na czas ich nieobecności pozostawał w Rzymie
wybrany na ten okres praefectus urbi, zwany także praefectus feriarum
Latinarum. Również wodzowie rzymscy, którym nie przyznano triumfu
pełnego na Kapitelu, tu święcili owację, składali ofiarę Jowiszowi Latia-
ris idąc świętą drogą na tę górę.

17 Niewątpliwie ten sam Sulpicjusz, o którym wspomni jeszcze Swe-
toniusz (Kl. 41), nazywając go wówczas Suipicius Flavus.

288

BOSKI KLAUDIUSZ

kiegoś towarzysza, którego ruchy, postawę, chód mógłby na-
śladować. Niestety, biedaczysko »nie ma szczęścia*. Wszelako
»w sprawach poważnych«, gdy umysł jego nie ulega spłoszeniu,
widać jasno »szlachetność jego duszy«". Również w trzecim
liście: ,,Z przyjemnością wysłuchałem przemówienia twego
wnuka, Tyberiusza, i niech zginę, moja Liwio, jeśli nie jestem
pełen podziwu. Nie rozumiem doprawdy: oto on, który »tak
niewyraźnie« mówi, jak może powiedzieć »wyraźnie« to, co ma
do powiedzenia, gdy przemawia publicznie?" Niewątpliwie po-
tem August postanowił nie dopuścić go do sprawowania jakie-
gokolwiek urzędu prócz godności kapłana wieszczbiarza. Jako
spadkobiercę umieścił dopiero w trzeciej kolei, prawie na rów-
ni z obcymi, w części szóstej, przeznaczając dlań także zapis nie
większy nad osiemset tysięcy sestercjów.

5. Gdy domagał się od stryja zaszczytnych godności, Tybe-
riusz przyznał mu odznaki konsularne18. Gdy Klaudiusz jeszcze
natarczywiej wystąpił z żądaniem udzielenia mu czynnej wła-
dzy, prawem przepisanej, Tyberiusz odpowiedział tylko listow-
nie, że ,,posłał mu czterdzieści sztuk złota19 na Saturnalia i Si-
gillaria20". Wtedy dopiero, straciwszy wszelkie nadzieje poli-
tyczne, oddał się bezczynności, żyjąc na uboczu bądź wśród
ogrodów i w swej willi podmiejskiej, bądź w ustroniu Kampa-
nii w towarzystwie największych mętów. Wskutek tego oprócz
dawnego miana niemrawca zyskał jeszcze niesławną opinię pi-
jaka i gracza.

6. Tymczasem mimo takiego postępowania nigdy nie zabra-
kło mu oznak czci ludzkiej ani szacunku ze strony społeczeń-

18 Oznaki konsularne to: tunika z szerokim szlakiem purpurowym
(tunica la.ticla.via), do której zresztą miał i tak prawo Klaudiusz jako
syn senatora; prawo noszenia togi bramowanej purpurą (toga praetexta)
•w czasie dni świątecznych; prawo zasiadania na orchestrze podczas wi-
dowisk; prawo zasiadania wśród byłych konsulów podczas uroczystości
publicznych.

19 Aurens, tj. złoty, od Cezara miał wartość 100 sestercjów.
211 W czasie Saturnaliów przez siedem dni odbywały się Sigillaria,
nazwane tak od sigilla, małych posążków, które sobie wysyłano jako
drobne dary; sigilla — pierwotnie gliniane laleczki na cześć Saturna.

12. Klaudiusz

ROZDZIAŁ, 5—7 909

stwa. Stan rycerski dwakroć wybrał go na swego rzecznika21
w poselstwie. Raz, gdy domagał się od konsulów, aby pozwolo-
no rycerzom nieść na własnych ramionach ciało Augusta do
Rzymu. Drugim razem, gdy przekazywał konsulom wyrazy ra-
dości z powodu upadku Sejana. Co więcej, z chwilą wejścia
Klaudiusza na igrzyska rycerstwo wstawało z miejsc i zrzucało
płaszcze Także senat uchwalił, aby zaliczono go poza porząd-
kiem w poczet kapłanów Augusta22, losem wybieranych,
wkrótce, aby na koszt państwa odbudować mu dom, który stra-
cił na skutek pożaru, oraz aby. uprawniono go do zabierania
głosu w senacie razem z byłymi konsulami. Tę uchwałę unie-
ważniono z powodu sprzeciwu Tyberiusza, który za przyczynę
swego sprzeciwu podał głupotę Klaudiusza i obiecywał stratę
powetować hojnością. Jednak umierając umieścił go między
swymi spadkobiercami w trzeciej linii, dopuszczając do udziału
w trzeciej części, przyznał mu także zapis w wysokości około
dwu milionów sestercjów. Ponadto imiennie polecił wśród
reszty krewnych, wojskom, senatowi i ludowi rzymskiemu.

7. Wreszcie za rządów Gajusa, syna brata, który na począt-
ku swego panowania wszelkiego rodzaju aktami łaskawości
zjednywał sobie dobre imię, rozpoczął karierę urzędniczą. Kon-
sulat sprawował przez dwa miesiące razem z Gajusem. Wów-
czas zdarzył się następujący wypadek. OlO gdy Klaudiusz po raz
pierwszy wchodził na forum w otoczeniu liktorów z rózgami,
orzeł szybujący nad orszakiem przysiadł na jego prawym ra-
mieniu. Po raz wtóry otrzymał jeszcze konsulat w drodze lo-
sowania po trzech latach. Nieraz przewodniczył na igrzyskach
w zastępstwie Gajusa, wśród okrzyków ludzi: „Pomyślności
stryjowi cesarza!" albo: „Pomyślności bratu Germanika!"

21 Klaudiusz, chociaż z. rodu senatorskiego, należał jednak do stanu
rycerskiego.

22 Było to kolegium kapłańskie braci Augustowych, Sacerdotium
sodalium Augustalium (Tac. Ann,. I 54), które w 14 r. n. e. powołał do
życia Tyberiusz ku czci gens lulia w składzie: 21 najznakomitszych se-
natorów i 3 przedstawicieli domu cesarskiego: Tyberiusza Druzusa, Klau-
diusza i Germanika.

G. Swetoniusz Trankwillus, Zywttfy cezarów 19

290

BOSKI KLAUDIUSZ

8. Niemniej narażony był ciągle na obelgi. Jeśli przyszedł
na ucztę nieco po wyznaczonej uprzednio godzinie, otrzymywał
miejsce przy stole z wielkim trudem, okrążywszy dopiero całą
salę jadalną. Ilekroć po posiłku ucinał sobie drzemkę, co zda-
rzało mu się dość często, rzucano weń pestkami oliwek lub
daktyli. Czasem pospolici wesołkowie niby dla zabawy budzili
go rózeczką lub batem. To znów, gdy w najlepsze chrapał, na-
kładali mu na ręce damskie sandałki, aby niespodziewanie obu-
dzony, twarz sobie nimi pocierał.

9. Nie zbywało mu również na niebezpieczeństwach. Naj-
pierw, w sam czas swego konsulatu, omal nie został złożony
z urzędu za to, że zbyt opieszale zajął się przyznaniem i usta-
wieniem posągów Neronowi i Druzusowi, braciom cesarza23.
Następnie na skutek donosów ludzi obcych lub nawet kogoś
z domowników24 niepokojono go bezustannie różnymi sposo-
bami. Gdy wykryto sprzysiężenie Lepidusa i Getulika25, w licz-
bie legatów wysłano i jego do Germanii, celem złożenia życzeń
[cesarzowi z powodu jego ocalenia]. Tymczasem ledwo uszedł
z życiem, gdy Gajus wprost pienił się ze złości, iż wysłano do
niego właśnie stryja, jakby był dzieckiem, którym trzeba kie-
rować. Niektórzy historycy podają, że nawet rzucono Klaudiu- .
sza do rzeki w tym stroju, w jakim przybył. Odtąd już zawsze
w senacie dopuszczano go do głosu dopiero jako ostatniego ze
wszystkich byłych konsulów, a chcąc go upokorzyć, pytano
o zdanie już po wszystkich. Również podjęto śledztwo sądowe
o fałszerstwo testamentu, pod którym złożył swą pieczęć.
Wreszcie zmuszono go do wpłaty osiemdziesięciu milionów
sestercjów przy obejmowaniu nowego urzędu kapłańskiego. Ten
ostatni wydatek wpędził go w taką biedę, że nie mogąc dotrzy-
mać swych zobowiązań wobec skarbu został na mocy ustawy

ROZDZIAŁ 8—10

291

23 Synowie Agryppiny Starszej i Germanika, starsi bracia Kaliguli,
a bratankowie Klaudiusza po Germaniku.

24 Mowa tu o Polluksie niewolniku.

25 C n a e u s Cornelius Lentulus Gaetulicus. konsul
z r. 26 n. e., zgładzony przez Kaligulę w r. 39 n. e. jakoby za spisek uknu-
ty przeciw niemu w Germanu.

ó długach hipotecznych bezwzględnie zlicytowany pod rygorem
ędyktu urzędników zarządzających skarbem26.

10. Tak mniej więcej upłynęła mu większa część życia. Do-
piero w pięćdziesiątym roku życia objął władzę cesarską, co
prawda zadziwiającym przypadkiem. Oto spiskowcy godzący na
^życie Gajusa oddalili od cesarza cały dwór pod pozorem, jakoby
Gajus pragnął samotności. Klaudiusz usunięty wraz z innymi
schronił się do pawilonu zwanego Hermeum. Wkrótce potem
wypłoszony wieścią o zabójstwie, wpełznął na sąsiedni taras
i skrył się w fałdach zasłony zawieszonej u drzwi. Przebiega-
jący tędy przypadkiem prosty żołnierz zauważył stopy. Pragnąc
dowiedzieć się, kto to jest, rozpoznał ukrywającego się Klau-
diusza i wyciągnął go. Klaudiusz ze strachu padł mu do kolan.
Tymczasem żołnierz pozdrowił go mianem cesarza. Stąd zapro-
wadził go do innych współtowarzyszy, niepewnych, co dalej
robić, i tylko hałasujących. Ci wepchnęli go do lektyki, a ponie-
waż niewolnicy Klaudiusza rozbiegli się, więc sami żołnierze
zmieniając się po kolei na ramionach ponieśli go do obozu.
Klaudiusz jechał smutny i strwożony, a tłum przechodniów wy-
rażał mu współczucie, jakby na śmierć niewinnie wleczonemu.
Przyjęty do wnętrza obozu, przenocował wśród placówek żoł-
nierskich, nie tracąc ufności mimo braku nadziei na przyszłość.

Tymczasem konsulowie wraz z senatem i kohortami miej-
skimi zajęli forum i Kapitel, chcąc przywrócić ustrój republi-
kański. Klaudiusz również został wezwany za pośrednictwem
trybunów ludowych do kurii, aby doradził, co, wedle niego,
trzeba robić. Jednak odpowiedział, że „trzymany jest gwałtem
i przymusem". Dnia następnego, gdy senat okazał się zbyt opie-
szały w wykonaniu zamiarów, senatorowie zaś odczuwali już
znużenie wskutek swarów, wynikłych z rozbieżności wypowie-
dzi, a lud otaczający kurię domagał się jednego władcy, i to
imiennie, wówczas Klaudiusz pozwolił żołnierzom, zgromadzo-

26 Majątek obciążony hipotecznie szedł na licytację, początkowo na
warunkach dogodnych dla dłużnika, później, o ile nie zgłaszał się żaden.
kupujący, źn va.cuv.rn. Wykaz majętności, wystawionych na sprzedaż,
był ogłoszony na aerarium, tj. skarbcu, pod odnośną uchwałą urzędników
zarządzających skarbem.

19*

292

BOSKI KLAUDIUSZ

ROZDZIAŁ 11—13

293

nym z bronią w ręku na wiecu, złożyć przysięgę na swoje imię
i obiecał na głowę po piętnaście tysięcy sestercjów. Pierwszy to
cesarz, który zaskarbiał sobie wierność żołnierską aż daniną
pieniężną.

11. Ustaliwszy swą władzę, przede wszystkim zatroszczył się
o wymazanie z pamięci owych dwu dni, w których zamyślano
o zmianie ustroju. Przeto ogłosił ułaskawienie i wieczne zapom-
nienie wszelkich poczynań i wypowiedzi z owego czasu i utrzy-
mał to zarządzenie w mocy. Skazał na śmierć tylko kilku try-
bunów i centurionów z liczby spiskujących przeciw Gajusowi,
zarówno dla przykładu, jak dlatego, że o ile się dowiedział, za-
żądali również jego głowy. Z kolei, pragnąc okazać swą cześć
i przywiązanie dla rodziny, ustanowił jako najświętszą dla sie-
bie i najczęstszą przysięgę: na imię Augusta. Zatroszczył się
o przyznanie babce Liwii czci boskiej oraz rydwanu zaprzężo-
nego w słonie dla jej posągu w czasie procesji cyrkowej, podob-
nego do tego, jaki miał posąg Augusta; rodzicom — uroczystości
pogrzebowych z ramienia państwa. Ponadto przeprowadził urzą-
dzanie dorocznych igrzysk cyrkowych na cześć ojca w dniu jego
urodzin; przyznanie matce zaprzęgu, na którym jej posąg miał
być obwożony po cyrku, oraz przydomka Augusty, którego za
życia przyjąć nie chciała. A już pamięć zmarłego brata27 czcił
przy każdej sposobności. Wystawił nawet jego grecką komedię
na igrzyskach neapolitańskich28 i zgodnie z oceną sędziów przy-
znał mu wieniec. Nie zaniedbał także uczcić wdzięczną wzmian-
ką Marka Antoniusza. Więc oświadczył pewnego dnia w edyk-
cie, że tym gorliwiej zabiega o uroczysty obchód rocznicy na-
rodzin swego ojca, Druzusa, iż jest to jednocześnie dzień uro-
dzin jego dziadka, Antoniusza. Wzniósł koło teatru Pompej usza
łuk triumfalny, który senat przyznał niegdyś Tyberiuszowi, lecz
potem budowy zaniechał. Chociaż wszystkie zarządzenia Gaju-
sa unieważnił, zabronił jednak umieścić w liczbie świąt dzień j
jego zabójstwa. Aczkolwiek był to jednocześnie początek jego l
własnego panowania.

12. Natomiast nie dbając o uświetnienie swego imienia oka-
zał się skromny i przystępny. Nie używał jako imienia tytułu
„Imperator". Odmówił także przyjęcia nadmiernych zaszczy-
tów. Zaręczyny córki29 i rocznicę urodzin wnuka30 uczcił tylko
cichym świętem domowym. Żadnego z wygnańców nie przy-
wołał do kraju bez zgody senatu. Uprosił raczej, niż rozkazał,
aby mu wolno było wprowadzać z sobą do kurii prefekta gwar-
dii pałacowej i trybunów wojskowych oraz aby moc prawną
uzyskały wyroki jego komisarzy skarbowych31. Chcąc otrzymać
Dozwolenie na jarmarki w swych prywatnych posiadłościach,
zwrócił się z tym do konsulów. Często brał udział w śledztwie
sądowym urzędników jako jeden z doradców. Gdy urzędnicy
wydawali igrzyska, sam Klaudiusz na równi z resztą publicz-
ności wstawał i witał ich uroczyście okrzykiem i gestem. Try-
bunów ludowych, gdy przyszli doń do trybunału, przepraszał
usilnie, iż z powodu ciasnoty miejsca mogą z nim rozmawiać
tylko stojąc. Dlatego w krótkim czasie zdobył sobie tyle miłości
i życzliwości, że gdy po wyjeździe jego do Ostii rozeszła się po-
głoska, iż zginął wskutek zasadzki, lud wśród wielkiej paniki
przeklinał w potworny sposób wojsko jako zdrajców, a senat
jako ojcobójców. Uspokoił się dopiero, gdy urzędnicy wprowa-
dzili na mównicę najpierw kilku, wkrótce znaczniejszą ilość
naocznych świadków, którzy zapewnili lud, że cesarz jest zdrów
i że wnet przybędzie.

13. Jednak nie uniknął zupełnie zamachów. Występowały
przeciw niemu jednostki, spiski, wreszcie wywołano wojnę do-
mową. Pewnego razu o północy przyłapano w pobliżu jego sy-

" Germanika.
w Wprowadzono je w 2 r. n. e.

29 O k t a w i a, córka cesarza Klaudiusza t Messaliny, została zarę-
czona z Lucjuszem Juniuszem Sylanem.

30 Chodzi tu o syna Antonii (córki cesarza Klaudiusza i Elii Petyny)
z małżeństwa z Faustem Korneliuszem Sullą, drugim mężem Antonii.
Pierwszym był Gnejus Pompejusz Magnus (41—46/7).

31 Komisarze skarbowi nazwani tutaj zostali przez Swetoniusza pro-
curatores, co może oznaczać jedną z trzech kategorii osób: l. namiestni-
ków prowincji, 2. urzędników skarbowych, którzy całkowicie zarządzali
pod względem finansowym prowincjami cesarskimi, a także w prowin-
cjach senatorskich kontrolowali dochody państwowe, 3. urzędników skar-
bowych, którzy w całym państwie zarządzali dochodami cesarza.

294

BOSKI KLAUDIUSZ

pialni człowieka z gminu ze sztyletem w ręku. Wykryto dwu
rycerzy, którzy w miejscu publicznym, z krótką włócznią i no-
żem myśliwskim zaczaili się, aby go napaść; jeden — gdy Klau-
diusz wyjdzie z teatru, drugi — gdy będzie składał ofiary
w świątyni Marsa. Sprzysiężenie' celem wywołania przewrotu
zawiązali Gallus Asiniusz32 i Statiiiusz Korwinus33, wnukowie
mówców: Poliona i Messali, przyjąwszy także do spisku wielu
wyzwoleńców cesarza i niewolników. Wojnę domową34 podjął
Furiusz Kamillus Skrybonianus, legat Dalmacji. Lecz w nie-
całe pięć dni został zgnieciony, ponieważ legiony, które przy-
sięgę złamały, przywiódł do skruchy następujący proroczy wy-
padek. Gdy ogłoszono wymarsz do nowego cesarza, oto czy ja-
kimś przypadkiem, czy z woli bożej nie można było ani ozdo-
bić orłów, ani uchwycić i ruszyć z miejsca znaków.

14. Oprócz swego pierwszego konsulatu sprawował jeszcze
cztery35, z których dwa pierwsze bez przerwy, następne zaś: je-
den w cztery lata po drugim, ostatni przez sześć miesięcy;

wszystkie inne po dwa miesiące, trzeci nie stosowanym dotych-
czas przez pryncepsów obyczajem w zastępstwie zmarłego koń-,
sula36. Wymiar sprawiedliwości sprawował bardzo sumiennie
zarówno podczas konsulatu, jak również nie będąc konsulem,
nawet podczas prywatnych uroczystości własnych lub swoich
najbliższych, niekiedy w dni starodawnych świąt lub w dni wy-
łączone od wszelkich, zajęć ze względów religijnych. Nie za-
wsze stosował się ściśle do reguły prawa. Surowy lub łagodny
wymiar kary uzależniał od słuszności moralnej, kierując się
swym wyczuciem. Nieraz przywracał prawo do procesu stronie,

"Asinius Gallus zawiązał Sprzysiężenie w r. 46 n. e. prze-
ciw cesarzowi i został ukarany wygnaniem.

33 T i t u s Statiiius Taurus Coryinus, konsul z i". 45
n. e.

34 W r. 42 n. e. Lucius Arruntius Furius Camillus
Scribonianus; lecz został zabity przez własnych żołnierzy.

35 ^Pierwszy konsulat piastował Klaudiusz w r. 37 n,, e., jeszcze w cza-
sie rządów Kaliguli.

38 Był to Lucius Vitellius, który sprawował wtedy konsulat
po raz drugi i żył tylko przez dwa miesiące tego konsulatu. <

ROZDZIAŁ 14—U

295

która je straciła, w zwykłym biegu sprawy cywilnej wskutek
zbyt wysokich roszczeń. Znowu w stosunku do podsądnych, któ-
rym udowodniono większe przestępstwo, nie poprzestawał na
wymiarze kary wyznaczonym przez prawo, lecz skazywał ich
na rozszarpanie przez dzikie zwierzęta37.

15. W rozpatrywaniu spraw przydzielonych jego sądowi.
oraz w ich wyrokowaniu bywał dziwnie nierówny: to rozważny
i przezorny, czasem nieuważny i porywczy, niekiedy w swych
błazeństwach robiąc wrażenie obłąkańca. Oto raz sprawdzał
stan osobowy dekuryj sędziów. Jednego, który stawił się nie
licząc na zwolnienie przysługujące mu ze względu na ilość dzie-
ci, skreślił z listy za zbytnią namiętność do sądzenia. Drugiego,
którego przeciwnicy natarczywie nagabywali o własny proces,
on zaś odpowiedział, że ten proces nie podlega sądownictwu ce-
sarskiemu, lecz zwykłemu postępowaniu sądowemu, Klaudiusz
natychmiast zmusił do wytoczenia jej przed swym sądem, aby
„w swej własnej sprawie dał dowód, z jakim poczuciem spra-
wiedliwości potrafi sądzić cudze sprawy". Pewna kobieta nie
chciała przyznać się do własnego syna, a dowody na poparcie
tej i tamtej strony nie zasługiwały na całkowite zaufanie. Zmu-
sił ją do wyznania prawdy, nakazawszy małżeństwo z młodzień-
cem38. W wyrokach uwzględniał przede wszystkim korzyść stro-
ny obecnej na procesie ze szkodą dla nieobecnej, bez żadnej
różnicy, czy ktoś się nie stawił z własnej winy, czy z jakiejś
konieczności. Gdy ktoś zakrzyknął, że fałszywie zeznającemu
trzeba obciąć ręce, cesarz kazał natychmiast przywołać kata
z toporem i pieńkiem rzeźnickim. Raz w procesie przeciwko
pewnemu cudzoziemcowi, oskarżonemu o przywłaszczenie so-
bie prawa obywatelstwa rzymskiego39, powstała między prawni-
kami lekka utarczka, czy oskarżony powinien stawać przed są-
dem w todze, czy w greckim płaszczu. Klaudiusz chcąc jakoby

37 Ad bestias stało się terminem odtąd często stosowanym jako kara
na złoczyńców, której także najczęściej podlegali chrześcijanie, np. Po-
likarp był wieziony aż ze Smyrny na rozszarpanie przez dzikie zwierzęta
na arenie w Rzymie.

38 Pewna to analogia do sądu Salomona nad dwiema matkami.
" Lex Papla de cimtate Romana, plebiscitum z 65 r. przed n. ę.

296

BOSKI KLAUDIUSZ

okazać swą całkowitą bezstronność, polecił mu zmieniać strój
za każdym razem, gdy go potępiano lub usprawiedliwiano.
Również w pewnej sprawie tak podobno wypowiedział się pi-
semnie na tabliczce: że ,,zgadza się z tymi, którzy podali praw-
dę". Wskutek takiego postępowania stracił znaczenie do tego
stopnia, że wszędzie i jawnie okazywano mu pogardę. Ktoś
usprawiedliwiając nieobecność pewnego świadka z prowincji,
wezwanego przez Klaudiusza, oznajmił, że świadek przybyć nie
może, lecz długo nie chciał ujawnić przyczyny. Aż wreszcie
po wielokrotnych zapytaniach rzekł: ,,Umarł, myślę, wolno mu
było". Inny, dziękując za pozwolenie obrony podsądnego, dorzu-
cił: „Zresztą jest to przyjęte". Słyszałem również od ludzi star-
szych, że adwokaci często nadużywali wprost jego cierpliwości.
Gdy opuszczał trybunał, nie tylko wzywali do powrotu wołając
głośno, lecz zatrzymywali, chwytając wprost za kraj togi lub
czasem za stopę. To nie zdziwi nikogo, jeśli powiem więcej. Oto
pewien Greczyn, procesujący się w sądzie, w czasie ostrej wy-
miany zdań tak wypalił Klaudiuszowi po grecku: „I ty także
jesteś staruchem, i to głupim". Następujący wypadek dobrze
jest znany. Pewien rycerz rzymski został oskarżony o sprośne
czyny w stosunku do kobiet, zresztą niezgodnie z prawdą, na
skutek oskarżenia zmyślonego przez zaciekłych przeciwników.
Widząc, że na świadków przeciw niemu wzywa się i przesłuchu-
je sprzedajne ulicznice40, rzucił w twarz Klaudiuszowi rylec
i tabliczki, które trzymał w ręku, głośno wypominając cesarzo-
wi głupotę i okrucieństwo. Tak mocno rzucił, że ciężko zranił
go w policzek.

16. Sprawował nawet cenzurę, która już dawno wyszła
z użycia. Ostatnimi41 cenzorami byli: Plankus i Paullus. Lecz

40 Było to niedopuszczalne prawnie.

41 W r. 22 przed n. e. Lucius Munatius Plancus i L u-
cius Aemilius Lepidus P a uli us;.cenzura Klaudiusza rozpo-
częła się w r 47 n. e. i trwała 18 miesięcy. Spis ludności, jaki w związku
z objęciem tego urzędu przeprowadził Klaudiusz, wykazał 5 984 072 oby-
wateli rzymskich. Ostatni spis ludności przed Klaudiuszem przeprowadził
August w r. 14 n. e, tj. w roku swej śmierci, nie jako cenzor. Spis ten
wykazał 4937000 obywateli rzymskich.

ROZDZIAŁ 15—16

297

i ten urząd sprawował w sposób nierówny, kapryśny w nastro-
jach i postanowieniach. W czasie przeglądu rycerstwa nie na-
piętnował naganą cenzorską pewnego występnego młodzieńca •
tylko dlatego, że jego ojciec zapewniał cesarza o prawości swego
syna. Dodał jeszcze Klaudiusz, że ,,ma on swego cenzora". Dru-
giego znowu, głośnego uwodziciela i rozpustnika, napomniał
tylko, „aby nieco oszczędniej używał swych młodych latek, lub
przynajmniej nieco ostrożniej", i dorzucił: „Po cóż ja mam wie-
dzieć, jaką masz w tej chwili przyjaciółkę?" Gdy na prośbę ro-
dziny starł naganę cenzorską, umieszczoną-przy pewnym nazwi-
sku, rzekł: „Niechaj przynajmniej pozostanie ślad po starciu".
Kogoś sławnego, jednego z pierwszych w prowincji Grecji, lecz
nie władającego językiem łacińskim, nie tylko skreślił z listy
sędziów, lecz także cofnął do liczby cudzoziemców. Nie pozwolił
nikomu składać sprawozdania ze swego życia inaczej, jak oso-
biście, wedle własnych możliwości i bez pomocy adwokata.
Wielu napiętnował naganą cenzorską. Niektórych wręcz nie-
oczekiwanie, z zupełnie nowego powodu. Oto dlatego, że bez
jego wiedzy i bez otrzymania^ od niego urlopu opuścili Italię42.
Jednego nawet za to, że towarzyszył pewnemu królowi na pro-
wincję. Powoływał się przy tym ,na sprawę z dawnych czasów
Rabiriusza Postuma43, któremu wytoczono proces o obrazę ma-
jestatu za to, że udał się za królem Ptolemeuszem do Aleksan-
drii celem wydobycia swej należności pieniężnej. Klaudiusz
miał ochotę więcej jeszcze osób napiętnować naganą cenzor-
ską. Lecz wskutek wielkiego niedbalstwa urzędników śledczych,
a z tym większą dla siebie ujmą, trafiał prawie zawsze na lu-
dzi, w stosunku do których zarzuty jego okazywały się zupeł-
nie. bezpodstawne. Oto komu wytykał bezżeństwo lub brak po-«
tomstwa albo niedostatek, ci udowadniali, że są żonatymi, ojca-

42 Rozporządzenie to dotyczyło tylko senatorów.

"Caius Rabirius Postumus, syn Gajusa Kurcjusza i Ra-
birii, adoptowany testamentarnie przez wuja swego Gajusa Rabiriusza.
Bankier i syn finansisty pożyczył przed r. 59 przed n. e. pieniądze Pto-
lemeuszowi Auletesowi, potem za nim podążył z Gabiniuszem do Ale-
ksandrii; tu działał jako pełnomocnik Ptolemeusza. W r. 54 przed n. e.
wytoczono przeciwko jego działalności śledztwo.

298

BOSKI KLAUDIUSZ

ROZDZIAŁ 17—18

299

mi rodzin, ludźmi bogatymi. Jeden, którego skarżono o zamach
samobójczy, zdjął szatę i ukazał ciało bez żadnej blizny. W cza-
sie jego cenzury zaszły takie jeszcze dziwaczne wypadki. Za-
kupił i w swojej obecności kazał rozbić srebrny powóz, kosztow-
nie wykonany i wystawiony przez kogoś na sprzedaż na Sigil-
lariach44. W ciągu jednego dnia potrafił ogłosić dwadzieścia ob-
wieszczeń publicznych. Między innymi dwa takie: w jednym
z nich doradzał, aby na wypadek obfitego zbioru z winnic do-
brze wymościć smołą beczki, w drugim, że nic tak dobrze nie
robi na ukąszenie żmii, jak sok drzewa cisu.

17. Jedną tylko w ogóle podjął wyprawę wojenną, i to
w skromnym zakresie. Uważał, że wobec uchwalonych mu
przez senat odznak triumfalnych majestatowi pryncepsa nie
wystarcza sam tylko tytuł, i pragnął chwały .rzeczywistego
triumfu. Szukając miejsca, gdzie by ją zdobyć, wybrał jako
najstosowniejszy cel Brytanię45. Nikt jej dotychczas nie próbo-
wał zdobyć od czasów boskiego Juliusza i właśnie buntowała
się z powodu zatrzymania przez Rzym jej zbiegów. Płynąc
w kierunku Brytanii z Ostu, dwakroć omal nie został zatopiony
wskutek gwałtownego wiatru Cyrcjusza46 w pobliżu Ligurii47,

44 Plac targowy w Rzymie. Jego istnienie jako miejsca zakupu daw-
nych książek potwierdza Aulus Gellius (N. A. II 3, 5; V 4, l).

43 -yy r. 43 n. e. armia rzymska pod dowództwem zaprawionego w bo-
jach i zacnego Aulusa Plaucjusza Sylwana, konsula {suff.} z n 29 n. e.,
legata Dalmacji i Panonii w latach 41—43 n. e., wyruszyła przeciw Bry-
tannom; zwyciężywszy ich w polu, obiegła miasto Camulodunum (dziś
Colchester), które miał zdobywać sam cesarz. Aulus Plaucjusz zarządzał
zdobytą częścią Brytanii (południową) do r. 47 n. e. Założono wówczas"
kolonię weteranów rzymskich Camulodunum, a ośrodek kupiecki
w Londinium. Żoną Aulusa Plaucjusza była Pomponia Grecyna, która
oskarżona o wyznawanie obcych zabobonów, t j. chrześcijaństwa, została
postawiona przed sąd męża i po formalnie przeprowadzonym śledztwie"
przezeń uwolniona, jak to podaje Tacyt (Ann. XIH 32). Aulus Plaucjusz
za sukcesy w Brytanii otrzymał mały triumf, tj. ovatio.

46 Gwałtowny wiatr dmący z północnego wschodu w Galii,Narboń-
skiej, dziś nazywany mistr.alem.

47 L i g u r i a, IX okręg Italii, którego granicami są rzeki: .od strony
Galii Varus, dalej górny Pad, od strony Etrurii Makra.

później niedaleko Wysp Stechadzkich48. Dlatego od Marsylii aż
do Gezoriakum49 maszerował z wojskiem pieszo. Stamtąd prze-
prawił się morzem. Bez żadnej bitwy lub przelewu krwi, w cią-
gu kilku zaledwie dni wziął pod swoje panowanie część wyspy.
W szóstym miesiącu od chwili wyjazdu z Rzymu powrócił i od-
był triumfalny wjazd z największym przepychem. Na oglądanie
tego triumfu pozwolił przybyć do stolicy nie tylko zarządcom
prowincyj, lecz nawet pewnym wygnańcom. Wśród łupów nie-
przyjacielskich na przyczółku swego pałacu palatyńskiego przy-
. bić kazał obok wieńca obywatelskiego jeszcze wieniec tzw.
okrętowy jako symbol przeprawy i jak gdyby zwycięstwa nad
Oceanem. Za jego rydwanem jechała w powozie żona Messali-
na50. Towarzyszyli mu także wszyscy ci, którzy w tejże wojnie
uzyskali odznaki triumfalne, wszyscy pieszo i ubrani w togi
bramowane. Tylko jeden, M. Krassus Frugi, jechał na koniu,
bogato przybranym, sam w szacie haftowanej gałązkami pal-
mowymi, ponieważ już po raz wtóry dostąpił tego zaszczytu.

18. Zawsze najtroskliwiej dbał o bezpieczeństwo i wyży-
wienie Rzymu. Gdy dzielnica Emiliańska51 uporczywie płonęła,
Klaudiusz przez dwie noce pozostał w diribitorium52. Ponieważ
tłum żołnierzy i niewolników nie mógł podołać pracy gaszenia,
Klaudiusz za pośrednictwem urzędników wezwał lud ze wszyst-
kich dzielnic na pomoc. Umieściwszy przed sobą kosze z pie-
niędzmi, zachęcał do niesienia ratunku, wynagradzając od razu
każdego odpowiednio do pracy. W czasie braku żywności, wy-
wołanego ustawicznymi nieurodzajami, został raz pośrodku fo-

48 Są to wysepki na wschód od Marsylii, dziś Ileś d'Hyeres, koło Tu-
lonu.

49 Dziś Boulogne-sur-Mer, nad fretum Gallicum, tj. nad kana'em
La Manche.

50 V a l e r i a Messalina, trzecia żona cesarza Klaudiusza, matka
Okt&wii i Brytannika; skazana na śmierć w r. 48 n. e. z powodu roman-
su z Gajusem Syliuszem.

" Dzielnica Emiliańska, przedmieście Rzymu, prawdopodobnie na
Polu Marsowym, rozciągające się w kierunku Tybru.

52 Diribitorium, budynek przeznaczony do liczenia głosów, znajdo-
wał się tuż przy Saepta Julia; wznosić go zaczął Agryppa, a po jego
śmierci poświęcił August w r. 8 przed n. e.

300

BOSKI KLAUDIUSZ

rum zatrzymany przez tłum oraz obrzucony obelgami i jedno-
cześnie odłamkami chleba. Z trudem zaledwie ujść zdołał na
Palatyn przez tylne drzwi. Nawet wówczas nie zaniedbał zasto-
sować wszelkich środków celem dostawy żywności, choć to by-
ła zima. Oto kupcom obiecał pewne określone wynagrodzenia,
biorąc na siebie wszelkie odszkodowania za straty, które mogli-
by ponieść w wypadku burzy morskiej. Również właścicielom
stoczni okrętowych udzielił licznych przywilejów w zależności
od stanu każdego z nich.

19. O ile był to obywatel rzymski, otrzymywał zwolnienie
od rygorów ustawy Papiusza i Popeusza53; o ile obywatel la-
tyński, otrzymywał pełne prawa obywatelskie rzymskie, kobie-
tom54 przyzrał przywilej matek czworga dzieci. Te rozporzą-
dzenia obowiązują do dnia dzisiejszego.

20. Wzniósł budowle, raczej wielkie i niezbędne niż liczne.
Oto najważniejsze: wodociąg zaczęty przez Gajusa, również ka-
nał spływowy od Jeziora Fucyńskiego i port Ostię. Jakkolwiek
w związku z dwiema ostatnimi pracami wiadome mu było, że
wykonania pierwszej z nich stale odmawiał August mimo upor-
czywych próśb Marsów, drugą często planował boski Juliusz,
lecz z powodu trudności zarzucił. Zimne i obfite źródła wodo-
ciągu Aqua Ciaudia55, z których jedno nosiło nazwę Ceruleus,
drugie Kurcjusz i Albudignus, oraz dopływ rzeki Anio dopro-
wadził do Rzymu w kamiennym ocembrowaniu i tam rozpro-
wadził między liczne i wspaniałe baseny. Pracę nad Kanałem
Fucyńskim podjął zarówno dla sławy, jak dla zysku, gdyż zna-

53 Tę ustawę wnieśli konsulowie z r. 9 n. e.: M ar c u s Papius
Mutiius i Quintus Poppaeus Secundus, przewidując
sankcje w stosunku do bezżennych lub bezdzietnych obywateli. Zaostrzy-
ła ona ustawę poprzednią z r. 18 przed n. e.: lex de maritandis ordinibus.
Ograniczyła prawa spadkowe małżonków bezdzietnych w stosunku do
siebie nawzajem, majątek po zmarłym małżonku miał odtąd przypadać
skarbowi państwa. Ustawę, o której mowa, wydał Klaudiusz w r. 51 n. e.

54 Idzie tu wyłącznie o kobiety wyzwolone. Dzięki tym przywilejom
zostały one wyjęte spod opieki prawnej patrona i mogły robić testament
bez jego upoważnienia.

55 Wodociąg Aqua Ciaudia zbudowano w r. 52 n. e., Aniq;,povus —
52 r, n. e.; ten ostatni był wspólnym dziełem Kaliguli i Klaudiusza.

ROZDZIAŁ 19—21

301

leźli się tacy, którzy obiecali ponieść koszty budowy kanału
z prywatnej kieszeni, jeśliby odstąpiono im osuszone obszary.
Częściowo wiercąc górę, częściowo kopiąc, ukończył z wielkim
trudem kanał na przestrzeni trzech mil dopiero po jedenastu
latach, chociaż bez przerwy pracowało pełne trzydzieści tysięcy
ludzi. Port Ostię zbudował, otoczywszy go dwoma ramionami
grobli z prawej i z lewej strony. U wejścia do portu, już na głę-
binie, usypał w poprzek falochron. Chcąc go mocniej zabezpie-
czyć, uprzednio zatopił okręt, na którym został przywieziony
z Egiptu wielki obelisk56. Wbiwszy słupy w dno, umieścił na
nich bardzo wysoką wieżę na Wzór aleksandryjskiej na Faros,
aby okręty regulowały kierunek wedle jej nocnych świateł.

21. Często rozdawał ludowi zapomogi. Urządzał też liczne
wspaniałe widowiska, nie tylko już przyjęte zwyczajowo
i w ustalonych miejscach, lecz także własnego pomysłu lub
wznowione z zamierzchłych czasów, ponadto tam, gdzie jeszcze
nikt przed nim nie urządzał. Wydał igrzyska w związku z po-
święceniem teatru Pompejuszowego, który odbudował po spa-
leniu. Przyglądał się im ze wzniesienia umieszczonego na or-
chestrze. Uprzednio odprawił modły błagalne w świątyniach
wyżej położonych57, skąd powracając zszedł środkiem widowni
do swej loży wśród ogólnego milczenia siedzącej publiczności.
Urządził też święto Stulecia58, uważając, że tę uroczystość Au-
gust nieco przyspieszył i nie czekał na właściwy termin. Jednak

56 Był to słynny obelisk s Heliopolis, sprowadzony z Egiptu przez
Kaligulę, umieszczony w cyrku zbudowanym przez niego w ogrodach
Agryppiny, jego matki, na Watykanie. Klaudiusz urządzał tu chętnie
igrzyska (zob. Klaud. 21), ale szczególnie upodobał go sobie Nero (zob.
Ner. 22). Był to cyrk słynny z męczeństwa pierwszych chrześcijan, dziś
obelisk znajduje się przed -bazyliką Św. Piotra, wzniesioną częściowo
na terenie owego cyrku.

57 Świątynie tak były umieszczone, że siedzenia widzów stanowiły
jednocześnie schody do tych świątyń. Miały to być świątynie: Wenery
Zwycięzczyni, tj. Veneris Victricis, oraz Zwycięstwa, tj. Victoriae.

58 W r 47 n. e., chociaż od Święta Stulecia (ludi saeculares} urzą-
dzonego przez Augusta upłynęło dopiero lat 64. Ten rok zaszczyci)
Klaudiusz także swą cenzurą

302

tiOSKI KLAUDIUSZ

on sam podaje w swym dziele historycznym59, że August jak
najstaranniej uporządkował kolejność tych świąt już od dawna
poniechanych, sporządziwszy dokładną rachubę czasu. Dlatego
wyśmiewano słowa woźnego, który w uroczysty sposób zapra-
szał na święta, „których nikt nie oglądał i nie będzie oglądał".
A. przecież żyli jeszcze dotychczas tacy, którzy oglądali święto
Stulecia za Augusta. Niektórzy z aktorów, niegdyś występujący,
teraz także mieli wystąpić. Igrzyska cyrkowe urządzał często
nawet na Wzgórzu Watykańskim, niekiedy urozmaicając je
w przerwie między jednym a drugim pięciobojem, polowaniem
na dzikie zwierzęta. Cyrk Wielki upiększył marmurowymi
szrankami i złoconymi metami. Dotychczas jedno i drugie było
tu z tufu60 i drzewa. Dla senatorów wyznaczył oddzielne miej-
sca, gdy dotychczas zwykle siadali pospołu z resztą publiczno-
ści. Oprócz wyścigów na kwadrygach urządzał jeszcze zabawy
trojańskie i walki afrykańskie61. Do tej walki powołał szwadron
jazdy pretoriańskiej pod dowództwem trybunów i samego pre-
fekta. Ponadto pokazywał jeźdźców tessalskich, którzy ścigają
po całej arenie cyrku dzikie byki, wskakują na karki zwierząt
zmęczonych gonitwą oraz, chwyciwszy za rogi, przyginają zwie-
rzęta ku ziemi. Walki gladiatorów urządzał rozmaitego rodzaju
i często: doroczne w obozie pretoriańskim bez walk z dzikimi
zwierzętami i bez żadnego przepychu, inne stałe i przepisane
prawem — na Septach; tam również nadprogramowe i krótkie,
zaledwie kilkudniowe, które zaczął nazywać „sportula"62. Oto
wydając te igrzyska po raz pierwszy, ogłosił w obwieszczeniu
urzędowym, że ,,zaprasza lud na obiadek zaimprowizowany bez
żadnych szczególnych przygotowań". Na żadnym z dotychcza-

59 Dzieło, o którym Swetoniusz jeszcze będzie mówił (w rozdz. 41),
rozpoczynało się słowami: A pace dviii.

60 Tuf (tofina) to porowaty kamień pochodzenia wulkanicznego, ob-
ficie występujący w okolicach Rzymu.

81 Walki afrykańskie były to zapasy gladiatorów z dzikimi zwierzę-
tami. Gladiatorzy uprawiający ten rodzaj walki nazywali się bestiarii.

62 Sportula oznacza dosłownie koszyczek, w którym każda osoba
otrzymywała swoją część. Później tę samą nazwę nadawano posiłkowi
w rodzaju przekąski, a wreszcie oznaczono nią sumę pieniężną, odpowia-
dającą mu pod względem wartości, a więc datek.

ROZDZIAŁ 21

303

sowych widowisk nie okazał się bardziej przystępny ani bar-
dziej rozbawiony. Na równi z całym pospólstwem, wzniósłszy
lewą rękę do góry, liczył głośno na palcach złote monety rzuca-
ne zwycięzcom. Pobudzał jeszcze widzów do śmiechu częstą
zachętą i prośbami, ciągle nazywając ich „panami", od czasu
do czasu wtrącając mdłe i wyszukane żarty. Na przykład gdy
publiczność domagała się występu gladiatora Palumba63, Klau-
diusz obiecał go przedstawić, „jeśli tylko uda mu się go złapać".
Inny znowu żarcik, lecz w tym wypadku jak najbardziej poży-
teczny i stosowny. Oto pewnemu gladiatorowi, za którym pro-
sili jego czterej synowie, darował ku powszechnemu zadowole-
niu laskę64. Zaraz puścił w obieg tabliczkę między widzów z na-
stępującym napomnieniem, „jak bardzo powinno się dbać o po-
siadanie dzieci, skoro widzą, że nawet dla gladiatora okazały się
one skuteczną pomocą". Również na Polu Marsowym urządził
widowisko zdobywania i grabieży miasta, jak na wojnie, oraz
poddania się królów Brytanii. Temu widowisku przewodniczył
ubrany w płaszcz wodza. Przed spuszczeniem wód z Jeziora
Fucyńskiego wystawił przedtem bitwę morską. Gdy marynarze
zawołali: „Witaj, cesarzu, pozdrawiają ciebie idący na śmierć"65,
Klaudiusz odpowiedział: „Albo i nie" [nie idący na śmierć].
Wówczas gladiatorzy nie chcieli dalej się potykać, uważając, że
tymi słowami ich ułaskawił. Klaudiusz długo się wahał, czy nie
-warto by ich wszystkich zgładzić ogniem i żelazem. Wreszcie
skoczył ze swego miejsca i biegając dokoła jeziora na szpetnie
chwiejących się nogach częściowo groźbą, częściowo zachętą
skłonił ich do walki. Na tym widowisku stoczyły bój dwie floty,
sycylijska i rodyjska, każda w ilości dwunastu trójrzędowców.
Do walki wzywał na trąbce srebrny tryton66, który ze środka
jeziora wynurzył się przy pomocy maszynerii.

63 Palumbus = gołąb.

64 Był to symbol zwolnienia od dalszych występów na arenie za wy-
sługę lat, liczbę zwycięstw lub jako dowód wyjątkowego uznania.

65 Słynne słowa: Have, Caesar, morituri te salutant.

66 Tryton, bóstwo morskie, syn Posejdona i Amfitryty, mieszka-
jący z nimi w głębi morza w złotym pałacu. Również używano tej na-
zwy w liczbie mnogiej na oznaczenie postaci służebnych w stosunku do

304

BOSKI KLAUDIUSZ

22. W zakresie obrzędów religijnych, obyczaju obywatel-
skiego i wojskowego, a także położenia każdego stanu, w stolicy
lub na zewnątrz, zastosował ulepszenia67 albo wznowił ponie-

bóstw morskich, półludzi-półryb, w rękach trzymających trąby, zakrzy-
wionę w kształt ślimaka, którymi na rozkaz Posejdona mąciły wełnista
fale.

67 Ulepszenia polityczne i gospodarcze,. jakie zastosował Klaudiusz
szczególnie w stosunku do nierzymskiej ludności imperium, możemy za-
obserwować na podstawie źródeł inskrypcyjnych. A więc przede wszyst-
kim odnaleziono jeszcze w r. 1528 na tablicach brązowych w Lyonie
oryginalną mowę cesarza Klaudiusza z r. 48 w sprawie przyznania ius
honorum arystokracji galickiej. Tę mowę streszcza Tacyt (Ann. XI 22).
W r. 1869 znaleziono także edykt Klaudiusza z r. 46 w sprawie obywa-
telstwa plemienia Anaunów, zamieszkującego obszar powyżej Trydentu
W r. 1898 opublikowano fragmenty mowy cesarza w senacie na temat
reformy procedury sądowej, zachowane na papirusie znajdującym się
obecnie w Berlińskim Muzeum. Odkryto także nowe zupełnie napisy,
z r. 50 np. w sprawie poczty państwowej (cursus publicus) albo w sprawie
nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom miasta Yblubilis w Mau-
retanii, albo urywek edyktu prokonsula prowincji Azji, Paulusa Fabiu-
sza Persikusa, z r. 44, sławiącego dobroć i sprawiedliwość Klaudiusza.
2 tych wszystkich materiałów wyłania się zupełnie inna postać cesarza:

rozumnego administratora, męża stanu widzącego interes rzymskiej racji
stanu w zjednywaniu życzliwości ludów podbitych i w zacieśnianiu ich
związku z państwem rzymskim oraz we włączaniu ich przedstawicieli
do aparatu rządzącego imperium, w dynamizowaniu rzymskiej społecz-
ności przez mieszanie jej z krwią obcą, obyczajem obcym, a nawet obcą
religią, przez działanie nowatorskie w stosunku do skostniałego trady-
cjonalizmu, ale mające już liczne przykłady w początkach prężnej re-
publiki rzymskiej. Należy więc przypuszczać, że nie wyzwoleńcy i żony,
jak to będzie utrzymywał Swetoniusz w rozdz. 26, 27, 28 i 29, ale sam
Klaudiusz był czynnikiem decydującym w najważniejszych posunięciach
państwowych, działalności ustawodawczej, w kierunku polityki we-
wnętrznej. Świadczy także na korzyść celowości jego rozporządzeń
wspaniała działalność budowlana, obejmująca istotnie najważniejsze dla
gospodarki imperium i stolicy arterie życiowe: wodociągi, drogi poczty
(zob. L. Piotrowie z. Cesarz Klaudiusz w świetle nowych źródeł
i badań, Kwart. Hist. 1949, s. 119 i nn.). Cechowała Klaudiusza wielka
zapobiegliwość w administracji państwowej, znajomość teoretyczna
i praktyczna problemów organizacji municypalnej, wielki umiar w de-
cyzjach, a jednocześnie wyraźna linia centralizacji i dążenie do absolu-
tyzmu mimo całego szacunku okazywanego senatowi.

ROZDZIAŁ, 22—23

305

chane już przepisy, nawet wprowadził nowe. W związku na
przykład z wyborem kapłanów do kolegiów: nie mianował ni-
kogo, jeśli uprzednio sam nie złożył przysięgi. W wypadku każ-
dorazowego trzęsienia ziemi przestrzegał skwapliwie ogłaszania
zawsze, za pośrednictwem pretora, uroczystego święta na zwo-
łanym w tym celu zebraniu ludu. Ilekroć zauważono złowróżb-
nego ptaka68 nad Kapitelem, zarządzano modły, aby zażegnać
nieszczęście. Wówczas Klaudiusz, na mocy swych uprawnień
najwyższego kapłana69, wygłaszał najpierw z mównicy publicz-
nej słowa modlitwy, usunąwszy tłum robotników i niewolni-
ków.

23. Sądy, dotychczas czynne tylko w zimie i w lecie, uru-
chomił na resztę miesięcy70. Wymiar sprawiedliwości w proce-
sach o fideikomis71, corocznie zlecany urzędnikom, i to tylko
w Rzymie, zaprowadził Klaudiusz na stałe również na prowin-
cjach, powierzając go przedstawicielom władzy państwowej.
Usunął artykuł wprowadzony przez cesarza Tyberiusza do usta-
wy papijsko-popiuszowej72 pod. pozorem, że mężczyźni sześć-
dziesięcioletni nie mogą płodzić dzieci. Wydał rozporządzenie,
aby konsulowie wyznaczali małoletnich opiekunów w trybie

68 Np. sowę.

88 Warto zauważyć jeszcze, że Klaudiusz wprowadził do Rzymu ofi-
cjalnie kult Attisa, kochanka bogini małoazjatyckiej, Kybeli, dotychczas
wzbroniony. A 11 i s, syn Nany, córy bóstwa rzecznego Sangariosa, był •
pięknym młodzieńcem, kochankiem i kapłanem Kybeli, utożsamianej
z grecką Reą, córą Uranosa i Gai. Na cześć jego i Kybeli; święcono
w marcu wielodniowe święto z hałaśliwą muzyką. Ogniskiem kultu
Kybeli było miasto Pessinus w Galacji. Kapłani, jej, kastraci, zwani
byli gallami. Powyżej świątyni wznosiła się góra Dindymos, od której
pessynuncka bogini zwana była Dindymene.

70 Przed tą reformą trybunały sądowe były' nieczynne wiosną i je-
sienią; Klaudiusz zobowiązał sędziów do sprawowania swych czynności
bez przerwy od wiosny do zimy, przerwę w sesjach sądowych zarządzał
podczas zimy i na początku, nowego roku.

71 Fideikomis, przekazywanie masy spadkowej osobie nie będącej
prawnym spadkobiercą.

72 Na mocy uchwały senatu powziętej za panowania Tyberiusza
w r. 34 n. e. sześćdziesięcioletni nie podlegali rygorom tej ustawy, za-
braniającej dziedziczenia nawzajem przez małżonków.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów

306

BOSKI KLAUDIUSZ

nadzwyczajnym. Polecił również, aby usuwano także z Rzymu
i z Italii tych, którym urzędnicy zabronili pobytu na prowin-
cjach. On sam wymyślił nowy rodzaj zesłania i skazał na nie
kilka osób: zabronił opuszczać Rzym poza trzeci kamień milo-
wy. Gdy miał zamiar rozpatrywać jakąś poważniejszą sprawę
w senacie, zasiadał między konsulami lub na ławie trybunów.
Udzielanie urlopów73, dotychczas przysługujące senatowi, uza-
leżnił od swojej łaski.

24. Pozwolił używać odznak konsularnych nawet wyższym
urzędnikom skarbowym, mającym po dwieście tysięcy sester-
cjów [płacy]. Obywatelom, którzy nie chcieli przyjąć godności
senatorskiej, odebrał też godność rycerską. Aczkolwiek począt-
kowo oświadczył, że zamianuje senatorem tylko tego, który
okaże się prawnukiem obywatela rzymskiego, nadał prawo do
szerokiego szlaku nawet synowi wyzwoleńca, lecz pod warun-
kiem, jeśli przedtem zostanie on usynowiony przez rycerza
rzymskiego. Mimo tego, bojąc się krytyki, ogłosił, że jego pro-
toplasta, cenzor Appiusz Cekus74, przyjął do senatu synów wy-
zwoleńców (libertynów). Nie wiedział wszelako, że w czasach
Appiusza i jeszcze później przez pewien czas libertynami nazy-
wano nie wyzwoleńców, lecz ich synów, już urodzonych w wol-
ności. Kolegium kwestorów zwolnił z obowiązku brukowania
szos, natomiast zlecił urządzanie igrzysk gladiatorskich. Ująw-
szy zarząd Ostii i prowincji galickiej75, dodał im opiekę nad
skarbem w świątyni Saturna76, którym w tym czasie zarządzali

73 Senatorskich.

74 Appius Ciaudius Caecus (zob. Tyb., uw. 5) uzupełnił senat
synami wyzwoleńców, dając pole zasłudze. Lecz jako wróg plebejuszy
przeciwstawił się wnioskowi, który wnieśli trybunowie Q. i Cn. Ogulnius
w sprawie dopuszczenia do kolegiów kapłańskich połowy plebejuszy
(lex Ogulnia, plebiscitum z r. 300 przed n. e.).

75 Nie wiemy niczego o takiej prowincji: Galhcum. Może jest to
Gallia Cisalpina, tj. dzisiejsza Lombardia,

76 Świątynia Saturna znajdowała się na Forum Romanum. Za Au-
gusta na nowo przebudował ją Munacjusz Plankus (r. 42 przed n. e.).
Dzisiejsza podbudowa z okładzinami z trawertynu pochodzi prawdopo-
dobnie z tej przebudowy. Z nadbudowy, która była jońskim prostylem
sześciokolumnowym, dotychczas zachowało się jeszcze osiem kolumn

ROZDZIAŁ 24—25

307

pretorowie77 lub, jak ostatnio, byli pretorowie. Odznaki trium-
falne przyznał Sylanowi, narzeczonemu swej córki, jeszcze pa-
cholęciu. Jak łatwo i szczodrze udzielał ich ludziom dojrzałym,
świadczy list zbiorowy legionów, które proszą, aby cesarz ze-
chciał legatom konsularnym wraz z dowództwem armii przy-
znawać od razu odznaki triumfalne, bo szukają zbyt skwapli-
wie sposobności do wojny. Aulusowi Plaucjuszowi przyznał
prawo do owacji. Gdy ten wkroczył do stolicy, Klaudiusz wy-
szedł na jego spotkanie i towarzyszył, jadąc u jego boku, aż na
Kapitol oraz w drodze powrotnej stamtąd. Gabiniuszowi Se-
kundowi za zwycięstwo nad germańskim ludem Chauków78
pozwolił używać przydomka: Chaukijski.

25. Ustalił następujący przebieg służby w konnicy: najpierw
dawał dowództwo kohorty, potem szwadronu, następnie stopień
trybuna legionu. Wymyślił nowy rodzaj wypraw.! rodzaj służby
wojskowej pozornej, nazywany ,,nadliczbowym", który, zgod-
nie z nazwą, można było odbywać bez osobistej obecności, tylko
tytularnie. Zabronił żołnierzom, i to uchwałą senatu, wchodzić
do domów senatorów nawet dla złożenia rannego powitania;

Wyzwoleńców, którzy podawali się za rycerzy rzymskich, od-
dał na własność państwa. Tych, których patroni oskarżali o nie-
wdzięczność, cofnął do niewoli. Ich adwokatom zapowiedział, że
odmówi na przyszłość wymiaru sprawiedliwości w stosunku do
ich własnych wyzwoleńców. Gdy niektórzy obywatele wysyłali
na wyspę Eskulapa79 chorych i wyczerpanych niewolników, aby

(z. różnego czasu) pronaosu oraz napis na belkowaniu. Tu we wschodniej
części forum, przed bazyliką Julijską znajdował się aż do upadku Rzymu
skarbiec państwa: aerarwm Saturni.

77 Aż do r. 28 przed n. e. zarząd owego skarbca był powierzony ko-
legium kwestorów; od 28 do 23 r. przed n. e. przydzielono go byłym
pretorem (tzw. praefecti aerario}, od r. 23 przed n. e. do 44 n. e. powierza-
no dwu pretorom wybieranym w drodze losowania. W r. 44 n. e. Klaudiusz.
zwrócił go kolegium kwestorów, z których dwu wybierano do sprawo-
wania tej funkcji. Ale od r. 56 n. e. Neron znowu przywrócił dwu •prae-
fecti aerario, wybieranych spośród byłych pretorów. Na temat całej tei
kwestii wypowiada się Tacyt (Ann. XIII 28 i 29). ::... ,.

78 C h a u k o w i e, lud germański zamieszkały między Elbą i Wezerą
nad Morzem Północnym. • . •

79 Nazwę zawdzięcza wyspa świątyni boga medycyny, .Eskulapa,

zo*

308

BOSKI KLAUDIUSZ

ROZDZIAŁ. 25—26

309

ich nie leczyć, Klaudiusz zarządził, że wszyscy zesłani na wyspę
uzyskają wolność i nie wrócą pod władzę swych panów, jeśli
wyzdrowieją. W wypadku, gdyby któryś z panów wolał zabić
niewolnika niż wysłać na wyspę Eskulapa, ma być postawiony
przed sąd pod zarzutem zabójstwa. Publicznym obwieszczeniem
polecił podróżującym przechodzić przez miasta .italskie tylko
pieszo albo w przenośnym krześle czy lektyce. W Puteolach
i Ostii umieścił po jednej kohorcie dla gaszenia pożarów. Lu-
dziom obcego pochodzenia zabronił używać nazwfsk rzymskich,
przynajmniej rodowych. Winnych przywłaszczenia sobie oby-
watelstwa rzymskiego ścinać kazał toporem na Równinie Es-
kwilińskiej. Prowincję Achaję i Macedonię, które Tyberiusz
przeniósł pod swój zarząd, zwrócił senatowi. Mieszkańcom Ly-
cji80 z powodu zgubnych niesnasek wewnętrznych odebrał wol-
ność, Rodyjczykom81 przywrócił, wynagradzając w ten sposób
ich skruchę za dawne błędy. Mieszkańców Ilionu, jakoby proto-
plastów narodu rzymskiego, zwolnił na wieczne czasy z podat- !
ków. Odczytał mianowicie stary list, po grecku napisany, w któ-
rym senat i lud rzymski obiecują królowi Seleukosowi82 przy-
jaźń i sojusz dopiero wtedy, jeśli zwolni od wszelkich cięża-
rów 3ch krewnych Trojańczyków. Żydów wypędził83 z Rzymu
za to, że bezustannie wichrzyli, podżegani przez'jakiegoś Chres-
tosa. Posłom germańskim pozwolił zasiadać w teatrze na orches-
•trze, wzruszony ich prostodusznością i pewnością siebie. Oto
gdy umieszczono ich na miejscach pospólstwa, a zauważyli Par-
tów L Armeńczyków siedzących na miejscach senatorskich, sami
bez pytania przeszli na te same miejsca i głośno oświadczyli, że
w najmniejszym stopniu nie ustępują im ani dzielnością, ani sta-

wzniesionej tu w r. 291 przed n. e., dziś tu znajduje się kościół Św. Bar-
tłomieja. Oto, jak mówi legenda (Liwiusz X 47), w czasie zarazy wysłano
z Rzymu do Epidauru poselstwo po posąg boga, ale zamiast niego przy-
wieźlS posłowie świętego węża (Liw. epit. XI), który prosto z okrętu
wsunął się na tę wyspę i tu wybrał sobie siedzibę.

s" Ł. y ej a, południowa część Azji Mniejszej w kształcie półwyspu.

" Interesów Rodyjczyków bronił przed cesarzem pasierb Neron.

« Seleukos II Kallinikos (246—226 przed n. e.).

B3-3 W r. 50 n. e.

nem. Całkowicie zniósł potworny w swym okrucieństwie kult
druidów84 u Galów, który za Augusta wzbroniony był tylko oby-
watelom rzymskim. Natomiast eleuzyńskie misteria postanowił
przenieść z Attyki do Rzymu. Zarządził odbudowę na koszt skar-
bu świątyni Wenery Erycyńskiej85 na Sycylii, mocno zniszczonej
wskutek starości. Z królami zawarł przymierze na forum, skła-
dając ofiarę ze świni i odmawiając dawną formułkę kolegium
fecjałów86. Lecz 'w tych i w innych sprawach i w ogóle przez
prawie cały pryncypat sprawował rządy nie tyle wedle swojej
woli, ile żon i wyzwoleńców, postępując wszędzie i prawie zaw-
sze tak, jak to było dla nich wygodniej lub przyjemniej.

26. Jeszcze jako młodzieniec miał dwie narzeczone: Emilię
Lepidę87, prawnuczkę Augusta, oraz Liwie Medullinę, którą
zwano również Kamillą88 z tego powodu, że pochodziła ze sta-
rożytnego rodu dyktatora Kamillą89. Pierwszą porzucił przed.
ślubem jeszcze jako dziewicę, gdyż rodzice jej narazili się Au-
gustowi. Drugą los mu zabrał: zmarła na skutek choroby w sam,

84 Druidowi e, panujący stan kapłański w Galii Zaalpejskiej.
Składali ofiary z ludzi. Stanowili organizację zwartą hierarchicznie, naj-
bardziej wykształconą i oświeconą grupę w swoim kraju. "Wychowywali
młodzież. Znali pismo. Sprawowali sądy dla ludności.

85 Nazwa pochodzi od góry Eryks, wznoszącej się na południowo-

zachodnim wybrzeżu Sycylii.

86 Kolegium kapłańskie jecjalów założone zostało jeszcze za pierw-
szych królów do sprawowania rytuału rozpoczynania wojny i zawierania
pokoju. Kolegium dosięgało liczby 20 członków dożywotnich, najznako-
mitszego pochodzenia, dobieranych drogą kooptacji, Prawo fecjalne (ius
fetiale) obejmowało całokształt stosunków międzynarodowych. Tylko
pod warunkiem ścisłego wykonania tych obrzędów wojna mogła być
uznana za sprawiedliwą, tj. helium iustum. Jeszcze Oktawian wypowie-
dział wojnę Kleopatrze na modłę fecjałów. Przy zawieraniu pokoju pater
patratus, każdorazowo w tym celu wybierany fecjał, zabijał nożem ka-
miennym świnię, co oznaczało zawarcie przymierza, oraz rzucał nóż

z odpowiednią formułą rytualną.

87 Jej matką była Julia, wnuczka Augusta, córka Julii Starszej
i Marka Agryppy, za życie rozpustne skazana na wygnanie (zob. Aug.
65); ojcem był Lucius Aemilius Paulus (zob. Aug. 19).

88 Siostra Furiusza Kamillą Skryboniana, legata Dalmacji: zob. Kl. 13.
«• Zob. Tyb. uw. 18.

ROZDZIAŁ 26-27

311

310

BOSKI KLAUDIUSZ

dzień wyznaczony na zaślubmy. Później pojął za żonę Plaucję
Urgulanillę, której ojciec90 uzyskał odznaki triumfalne. Wkrót-
ce po niej Elię Petynę, córkę byłego konsula. Z obydwiema się
rozszedł: z Petyną z powodu drobnych zadrażnień, z Urgulanil-
lą, gdyż wiodła życie rozpustne; nawet podejrzewano ją o mor-
derstwo. Po nich pojął za żonę Walerię Messalinę, córkę swego
krewnego, Barbata Messali91. Gdy jednak dowiedział się, że nie
tylko pozwalała sobie na rozwiązłe i bezwstydne wybryki, lecz
że na domiar tego poślubiła G. Syliusza92, nawet już posag usta-
lono przy świadkach, skazał ją na śmierć93. Oświadczył na ze-
braniu pretorianów, że ,,ponieważ dotychczas nie udają mu się
małżeństwa, pozostanie na przyszłość w celibacie; jeśli nie wy-
trwa, mogą go przebić własnymi rękoma". Jednak nie mógł się
powstrzymać od tego, żeby bezpośrednio potem nie rozpocząć
układów w sprawie nowego małżeństwa, ewentualnie z Petyną,
którą niegdyś porzucił, czy z Lolią Paulina94, która ongiś była
małżonką Gajusa Cezara. Wreszcie zwabiła go do miłości
Agryppina, córka jego brata, Germanika, dzięki swym ponętom
oraz mając [jako krewna] prawo do pocałunków i niejedną spo-
sobność do pieszczot. Namówiła pewnych senatorów, aby na
najbliższym posiedzeniu senatu postawili wniosek, że należy,
jakoby dla najpoważniejszych względów państwowych, zmusić
cesarza do zawarcia małżeństwa i dać pozwolenie wszystkim
innym na tego rodzaju małżeństwa, które dotychczas uważane
były za niemoralne. Zaledwie jeden dzień przeczekał [po uchwa-

90 Jej ojcem był Marcus Plautius Siłyanus, konsul z r. 2
przed n. e.; za zwycięstwa w Dalmacji otrzymał odznaki triumfalne.

"MarcusYaleriusMessalaBarbatus przez matkę, Mar-

cellę Młodszą, kuzyn Klaudiusza.

"Całus Silius, konsul desygnowany w r. 47 i 48 n. e., syn

konsula z r. 13 n. e., w r. 48 w czasie nieobecności Klaudiusza oficjalnie
zaślubił Messalinę, zaraz potem został zgładzony.

93 Mówi o tym również Tacyt (Ann. XI 12 i nn. oraz 26—38).

94 L o 11 i a była wnuczką M. Lolliusza, konsula z r. 21 przed n. e.,
legata Germanii, który poniósł tam wielką klęskę w r. 16 przed n. e.
Lollia była najpierw żoną Memmiusza Regulusa, namiestnika Mezji, póź-
niej żoną Kaliguli; porzucona przez niego została wreszcie zamordowana
przez matkę Nerona, Agryppinę Młodszą.

le senatu] i już urządził zaślubiny95. Jednak naśladowców swe-
go czynu nie znalazł z wyjątkiem pewnego wyzwoleńca oraz
pewnego centuriona primipilara, którego ceremonię zaślubin

uświetnił Klaudiusz swą obecnością wraz z Agryppina.

27. Z trzema żonami miał dzieci: z Urgulanillą Druzusa
i Klaudię, z Petyną Anionie, z Messaliną Oktawie oraz syna,
którego najpierw obdarzył przydomkiem Germanika, wkrótce
Brytannika. Druzusa stracił jeszcze jako pacholę w Pompejach.
Mianowicie Druzus udusił się, gdy dla zabawy podrzucał w gó-
rę gruszkę i ta wpadła mu w otwarte usta. A właśnie przed kil-
koma dniami zaręczył go Klaudiusz z córką Sejana96. Tym bar- '
dziej-dziwię się tym, którzy przypisują jego śmierć zdradzie Se-
jana. Klaudia była właściwie córką Klaudiuszowego wyzwoleń-
ca,',.Botera. Chociaż urodziła się na cztery miesiące przed roz-
wodem i wychowywana była przez ten czas w domu cesarskim,
Jednak po rozwodzie97 kazał ją Klaudiusz położyć pod drzwia-
mi domu matki i nagą tam zostawić, Antonię wydał za mąż naj-
' pierw za Gn. Pompejusza Wielkiego98, następnie za Fausta Sul-
lę99, znakomitych młodzieńców. Oktawie oddał za żonę swemu
pasierbowi, Neronowi, choć była już zaręczona z Sylanem100.
Brytannika101, urodzonego w dwudziestym dniu panowania

"s W r. 49 n. e.
»6 "W r. 20 n. e.

917 Klaudiusza z Urgulanillą.
98 C n. Pompei u s Magnus ożenił się z Antonią w r. 41 n. e.,

był kwestorem w r. 44, przed r. 47 n. e. został zamordowany z woli Klau-
diusza.

93 Faustus Cornelius Sulla T e l i x, brat "Walerii Messaliny

(jednej matki, Domicji Lepidy). "W r. 47 n. e. ożenił się z Antonią, córką
cesarza Klaudiusza. Konsul przez cały rok 52 n. e. "Wygnany przez Ne-
rona w r. 58 n. e. do Marsylii i tam zgładzony .w r. 62 n. e. z woli Nerona.

""Lucius lunius Silanus, urodzony w r. 24 n. e., zaręczo-
ny z Oktawią w r. 41 n. e. wnet po jej urodzeniu; kwestor; towarzyszył
razem z Pompejuszem, mężem Antonii, Klaudiuszowi do Brytanii w r. 43
n. e.; otrzymał odznaki tryumfalne; pretor w r. 48 n. e., popełnił samo-
bóstwo, gdy Klaudiusz na początku r. 49 ożenił się z Agryppina Młodszą.

"'Tiberius Ciaudius Caesar Britannicus, syn Klau-
diusza i Messaliny, urodzony 13 lutego w 41 r. n. e. Tu zachodzi nie-
zgodność co do dat: jeśli, jak mówi Swetoniusz, w dwudziestym dniu

312

BOSitl KLAUDIUSZ

i w czasie powtórnego konsulatu, polecał Klaudiusz gorliwie
żołnierstwu, jeszcze gdy był maleńki, na zebraniach wojsko-
wych obnosząc go na rękach. Stale polecał ludowi na widowi-
skach, trzymając na kolanach albo przed sobą. Przyłączał się
do okrzyków publiczności życzącej jego synowi wszelkiego do-
bra. Spośród zięciów usynowił tylko Nerona. Pompejusza i Sy-
lana nie tylko nie przyjął do swego domu, lecz nawet zgładził.

28. Spośród wyzwoleńców szczególnie cenił eunucha Posy-
desa, którego w obecności świty wojskowej obdarzył włócznią
bez żelaznego ostrza102 po swym triumfie nad Brytanią. Nie-
mniej też cenił Feliksa103, któremu kolejno powierzał dowódz-
two nad oddziałami piechoty, jazdy. Wreszcie uczynił go na-
miestnikiem prowincji Judei. Feliks trzykrotnie za żony miał
królowe104. Cenił Harpokrasa, któremu przyznał przywilej uży-
wania w stolicy lektyki i urządzania publicznych widowisk.
Lecz więcej od nich cenił swego archiwistę Polibiusza105, który
często przechadzał się między dwoma konsulami. Ponad wszyst-
kich stawiał swego sekretarza Narcyza106 i skarbnika Pallasa107.

panowania, tj. istotnie 13 lutego 41 r., ale znowu nie w czasie drugiego
konsulatu, który przypada na r. 42 n. e. Został nazwany w r. 42 n. e.
Britannicus na cześć zwycięstwa Klaudiusza w Brytanii. Był to
ostatni czystej krwi Klaudiusz.

102 Zaszczytna włócznia przeznaczona dla tego, kto dobrowolnie na-
raził się na ciosy wroga.

103 M. Antonius Felix, wyzwoleniec Klaudiusza, w latach
52—60 n. e. zarządca Judei (procurator), przed nim został oskarżony
św. Paweł Apostoł; ok. r. 60 n. e. odwołany z Judei.

104 Jedną z tych królowych była Druzylla, wnuczka Kle opatry i An-
toniusza, drugą Druzylla — córka Agryppy I. Nazwiska trzeciej nie
znamy.

105 C. lulius Połybius, wyzwoleniec Kaliguli. Za Klaudiusza
obejmował najpierw urząd a studiis, od r. około 43 urząd a libellis. Do
niego nawet Seneka Młodszy skierował z wygnania konsolację z racji

śmierci jego młodszego brata. Przed r. 43 n. e. został wyniesiony do stanu
rycerskiego.

los Narcyz, wierny wyzwoleniec Klaudiusza, przyczynił się do
całkowitej utraty wpływów i znaczenia Messaliny. Otrzymał odznaki

władzy kwestora. Stracony został przez Agryppinę. Był niezmiernie
bogaty.

107 M. Antonius P a 11 a s, brat Feliksa, niewolnik Antonii Au-

BOZDZIAŁ 28—29

313

Mile widział, że nawet uchwałą senatu zaszczycono ich nie tyl-
ko wielkimi nagrodami, lecz także odznakami godności kwesto-
rów i pretorów. Ponadto pozwolił im ciągnąć tak wielkie zyski
i tak grabić, że raz Klaudiuszowi żalącemu się na pustki w skar-
bie odpowiedziano dowcipnie, że „będzie opływał we wszystko,
jeśli zostanie dopuszczony do spółki przez dwu wyzwoleńców".

29. Tym oraz żonom oddawszy się na własność, jak to już
powiedziałem, postępował nie jak 'władca, lecz jak sługa, roz-
dzielając szczodrze godności, armie, ułaskawienia, kary, wedle
korzyści każdego z nich lub nawet osobistej życzliwości, albo
zachcianki. Przeważnie działo się to poza jego plecami, bez jego
upoważnienia.. Nie będę wyliczał poszczególnych wypadków
mniejszej wagi, jak cofniętych przezeń darowizn, unieważnio-
nych wyroków sądowych, nominacji podstawionych w jego
imieniu lub jawnie zmienianych. Wymienię tylko ważniejsze..
Kazał zabić Appiusza Sylana108, ojca swego zięcia, oraz Julie,
jedną — córkę Druzusa109, drugą — córkę Germanika110, obie
na podstawie mglistych poszlak, nie dawszy żadnej możliwości
obrony. Kazał zamordować także Gn. Pompejusza, męża star-

gusty, później przez nią wyzwolony, wróg Messaliny, podsunął Klaudiu-
szowi Agryppinę. W r. 52 uzyskał odznaczenia pretorskie. Dopiero w 55 r.
n. e. odsunięty był przez Nerona, a w r. 62 n. e. zamordowany z powodu
swych niezwykłych bogactw.

108 C. Appius (lunius) S i łanu s, konsul w r. 28 n. e. Właściwie
był ojczymem Faustusa Sulli, ale ten nie był jeszcze zięciem Klaudiusza,
gdy Apiusz w r. 41 został trzecim mężem Domicji Lepidy, już wtedy mat-
ki Messaliny i Faustusa Sulli, który ożenił się z córką Klaudiusza, Anto-
nią, już po śmierci Sylana, zamordowanego przez Messalinę.

109 I u l i a, córka Druzusa Cezara i Liwilli, siostry Klaudiusza, w pro-
stej linii wnuczka Tyberiusza. Poślubiła w r. 20 n. e. Nerona, starszego
syna Germanika i Agryppiny Starszej. Po jego skazaniu (urn. w r. 29
n. e.) zaręczona z Sejanem, zaś po jego upadku w r. 31 n. e. mężem jej
został w r. 33 n. e. C. Rubellius Blandus; na życzenie Messaliny zamor-
dował ją Klaudiusz w r. 43 n. e.

110 lulia Livilla, najmłodsza córka Germanika, siostra Kaliguli,
ur. w r. 17 n. e., żona M. Winicjusza od r. 33 n. e., skazana na wygnanie
w r. 39 n. e., odwołana zeń została przez Klaudiusza na samym po-
czątku jego pryncypatu, a potem powtórnie zesłana i zamordowana
w r. 42 n. e.

314

BOSKI KLAUDIUSZ

szej córki, oraz Sylana, narzeczonego młodszej. Oto bliższe
szczegóły. Pompejusz został zakłuty sztyletem w czasie stosun-
ku miłosnego z młodziutkim kochankiem. Sylana zmusił do
ustąpienia z pretury przed 'czwartym dniem, kalend stycznio-
wych111 i do zadania sobie śmierci z początkiem roku, w sam
dzień zaślubin Klaudiusza i Agryppiny. Trzydziestu pięciu se-
natorów i przeszło trzystu rycerzy rzymskich skazał na śmierć
z -lekkim sercem. Gdy centurion, przyszedł zawiadomić go
o egzekucji pewnego byłego konsula, meldując spełnienie roz-
kazu, Klaudiusz nie mógł sobie przypomnieć, że w ogóle wy-
dał taki rozkaz. Niemniej pochwalił ten czyn, gdyż wyzwoleńcy
zapewniali go, iż żołnierze spełnili obowiązek^ spiesząc z dobrej
woli pomścić cesarza. Wszelkie już wyobrażenie przeszedł fakt,
iż w czasie zaślubin, jakie Messalina zawarła ze swym kochan-
kiem Syliuszem, sam Klaudiusz poświadczył swym podpisem
zapis posagowy. Oto wmówiono w niego, iż oni naumyślnie uda-
ją małżeństwo, chcąc odwrócić i skierować na kogoś innego
niebezpieczeństwo, które, jak przepowiadano, zagrażało same- ;

mu Klaudiuszowi na podstawie pewnych znaków wróżebnych. ]

30. Wyglądał poważnie, nawet dostojnie, gdy stał lub się- ^
dział, szczególnie zaś gdy leżał112. Był dobrze zbudowany, silny, :|
miał piękną postawę i piękne, siwe włosy, pełny kark. Lecz |
w czasie chodu zawodziły go zbyt słabe wiązania kolan. Gdy;

mówił, czy to żartem, czy poważnie, szpeciły go różne śmiesz-S
nostki: nieprzystojny śmiech, gniew tym bardziej wstrętny, 3
że pianą toczył z otwartych ust, nozdrza zawsze wilgotne,
oprócz tego jąkanie i stałe kołysanie głowy, szczególnie wzma-
gające się podczas najmniejszego ruchu.

31. O ile niegdyś często chorował, o tyle od wstąpienia na
tron miał się doskonale. Wyjątek stanowiły bóle żołądka. Mó-
wi?, że gdy go chwycą, gotów samobójstwo popełnić.

32. Stale urządzał wspaniałe uczty, przeważnie w miej-
scach otwartych. Nieraz zasiadało do stołu od razu po sześćset

111 29 grudnia 48 r. n. e.

112 Tu zaczynają się species, tj. opisy poszczególnych cech Klau-
diusza.

ROZDZIAŁ, 30—33

315

osób. Biesiadował nad kanałem odpływowym z Jeziora Fucyń-
skiego i omal nie utonął, gdy wypuszczona woda gwałtownie
wylała. Do wszystkich uczt dopuszczał swe dzieci wraz z mło-
dzieżą obojga płci ze znakomitych rodów, aby dawnym obycza-
jem jadły siedząc w nogach biesiadnego łoża. Biesiadnika, co
do którego powzięto podejrzenie, że poprzedniego dnia ściągnął
złoty puchar, zaprosił znowu nazajutrz i kazał postawić przed
nim kielich gliniany113. Mówią, że zamyślał t.akże wydać rozpo-
rządzenie pozwalające na wypuszczanie wiatrów i odgłosów
z brzucha podczas uczt, gdy dowiedział się, jak to pewna osoba
zachorowała z powodu ich wstydliwego zatrzymania.

33. Na jedzenie i picie zawsze i wszędzie niezmiernie łako-
my. Oto pewnego razu rozpatrywał sprawy sądowe na forum
Augusta. Poczuł nagle zapach śniadania, które przyrządzano dla
Saliów114 w pobliskiej świątyni 'Marsa. Opuścił trybunał, po-
szedł do kapłanów i razem z nimi zasiadł do uczty. Nigdy wcześ-
niej nife opuścił jadalni, aż przejedzony i przepity. Gdy zaraz
/po posiłku zasypiał z otwartymi ustami, leżąc na wznak, wkła-
dano mu do ust podczas snu piórko, aby ulżyć żołądkowi. W no-
cy spał niewiele, przeważnie jeszcze do północy me kładł się.
Dlatego niekiedy w czasie dnia drzemał podczas wymierzania
sprawiedliwości. Dopiero adwokaci, naumyślnie głos podno-
sząc, z trudeni mogli się go dobudzić. W stosunku do kobiet nie-
zwykle narriiętny, z mężczyznami nie żył wcale. Z wielkim za-
pałem uprawiał grę w kości. O tej sztuce wydał książkę. Gry-
wał też w czasie podróży, tak przystosowując powóz i deskę
do gry, aby się kości nie zsuwały i nie mieszały.

113 Według Tacyta (Hist. l 48) tym biesiadnikiem był T.'Vinius Ru-
fus, wszechwładny później przyjaciel cesarza Galby.

114 Stare kolegia kapłańskie boga wojny Marsa-Kwiryna. Życzliwość
boga wojny zjednywali tańcem wojennym i śpiewem (salto — tańczę,
stąd Salu). Były dwa kolegia Saliów: Salżź Palatini i Salii Collini, każde
liczyło po 12 członków. Wydawali wspaniałe uczty na cześć Marsa. Świę-
ta Marsa przypadały w marcu i październiku. Zdejmowano wówczas
święte tarcze z sacrarium Martis w regia na Forum Romanum i obno-
szono w świętej procesji po Rzymie. Przy końcu świąt z powrotem wie-
szano je w tymże miejscu.

316

BOSKI KLAUDIUSZ

34. Wiele dowodów, błahych i ważkich, świadczy o tym, że
był z natury okrutny i żądny krwi. Kazał stosować tortury
podczas śledztwa i wymierzać kary za morderstwa w rodzime
natychmiast i w swej obecności. Raz zapragnął, ujrzeć w Tibur
torturowanych wedle dawnego obyczaju115. Choć skazańcy byli
już przywiązani do słupa, kat nie nadchodził. Wówczas Klau-
diusz wezwał go z Rzymu i wytrwale czekał aż do wieczora.
Podczas wszelkich igrzysk gladiatorskich, czy przez siebie wy-
dawanych, czy przez kogokolwiek innego, polecał mordować na-
wet tych, którzy przypadkowo się potknęli, szczególnie siecia-
rzy116, aby widzieć twarze konających. Gdy pewna para gladia-
torów padła od wzajemnych ciosów, kazał bezzwłocznie wyko-
nać na własny użytek maleńkie noże z broni ich obydwu. Szcze-
gólnie zachwycały go walki z dzikimi zwierzętami i zapasy od-
bywające się w południe117. Przychodził na widowiska już
o pierwszym brzasku. Choć lud w południe rozchodził się na
śniadanie, Klaudiusz przesiadywał przez cały ten czas w miej-
scu igrzysk. Oprócz przewidzianych szermierzy wysyłał na are-
nę nagle z błahej przyczyny któregoś z robotników, służących
albo kogoś tego rodzaju, jeśli tylko nieco mniej sprawnie zaczął
działać jakiś automat lub ruchomy pokład z desek albo jakiś
inny mechanizm. Kazał wystąpić na arenie jednemu ze swoich
•wywoływaczy tak, jak stał, w todze.

35. Lecz najbardziej charakterystyczną jego cechą była
trwożliWość i nieufność. W pierwszych dniach panowania, cho-
ciaż, jak to już powiedziałem, okazywał przesadną uprzejmość,
jednak ośmielał się zasiąść do uczty tylko wtedy, gdy otaczała
go straż z oszczepami, a żołnierze podawali potrawy. Nie od-
wiedzał nikogo w chorobie, jeśli uprzednio nie zbadano poko-
ju, nie przeszukano i nie wytrząśnięto materaców i pokrycia.
Później stale kazał wszystkich bez wyjątku przybywających

115 Zob. Wero 49.

118 Sieciarze bowiem walczyli z twarzą odsłoniętą, podczas gdy gla-
diatorzy traccy mieli twarze zasłonięte całkowicie przyłbicą hełmu.

117 O tej porze obowiązywała walka podwójnie okrutna, mianowicie
bez żadnego uzbrojenia ochronnego. Przeważnie walczyli tzw. paegniarit
albo ci spośród bestiarii, którzy uszli z życiem z walk przedpołudnio-
wych.

BOZDZIAŁ. 34—37

317

doń z pozdrowieniem poddawać rewizji osobistej nadzwyczaj
surowej. Dopiero po dłuższym czasie i usilnych staraniach do-
puścił, aby nie obszukiwano kobiet, pacholąt i młodych dziew-
cząt oraz żeby nie zabierano niczyim sekretarzom lub kopistom
skrzynek z piórami i rylcami. W czasie zamieszek wewnętrz-
nych Kamillus118, będąc przekonany, że można Klaudiusza na-
straszyć bez walki, napisał doń obraźliwy list, pełen pogróżek
i obelg, rozkazując wyrzec się panowania i poświęcić spokojne-
mu życiu z dala od polityki. Klaudiusz wezwał na naradę naj-
znakomitszych obywateli i poddał rozważeniu sprawę, czy mo-
że on powinien posłuchać tego rozkazu.

36. Bezpodstawne doniesienia o jakichś zasadzkach tak go
spłoszyły, że gotów był zrzec się władzy cesarskiej. Pewnego ra-
zu schwytano, jak powyżej doniosłem, pewnego osobnika z bro-
nią w ręku koło miejsca, gdzie Klaudiusz składał ofiary119.
Klaudiusz natychmiast wezwał przez woźnych senat oraz pła-
cząc i krzycząc uskarżał się nad swym położeniem, które nie
zapewniało mu nigdy żadnego bezpieczeństwa. Następnie długo
nie pokazywał się publicznie. Wyrzekł się gwałtownej namięt-
ności do Messaliny nie tyle z oburzenia na zniewagi, jakich się
względem niego dopuszczała, ile z obawy przed niebezpieczeń-
stwem. Mianowicie przypuszczał, że jej kochankowi, Syliuszo-
wi, może przypaść władza cesarska. W tym czasie, przejęty ha-
\ niebnym strachem, uciekł do obozu, przez całą drogę pytając
tylko, „czy jest jeszcze władcą?"

37. Najmniejsze podejrzenie lub najbłahsze oskarżenie
wprawiało go w straszliwy niepokój, który z kolei pobudzał go
do obrony swej osoby lub do zemsty. Pewien obywatel procesu-
jący się w sądzie odprowadził Klaudiusza na bok w czasie ran-
nego powitania i zapewnił, że we śnie widział cesarza mordo*
wanego przez jakiegoś osobnika. Następnie, jak gdyby poznając
mordercę, wskazał na swego przeciwnika, wręczającego mu
wezwanie sądowe. Ten został natychmiast porwany na miej-
sce kaźni, jakby przychwycony na gorącym uczynku. Podobno

"« Zob. uw. 34.
"», Zob. Kl. 13.

318

BOSKI KLAUDIUSZ

W ten sam sposób został zgładzony Appiusz Sylanus. Gdy Mes-
salina i Narcyz potajemnie postanowili go zgubić, w ten sposób
uprzednio podzielili swe role. Narcyz przed świtem wtargnął
do sypialni swego pana, jakby rażony piorunem, zapewniając,
że we śnie widział, iż Appiusz morduje cesarza. Ona zaś niby
zdumiona powiedziała wówczas, że także już od kilku nocy taka
właśnie zjawa staje jej przed oczyma we śnie. Wnet potem [co
już z góry było umówione] oznajmiono nagłe przybycie Appiu-
sza, któremu poprzedniego dnia polecili się zjawić na ten ter-
min. Klaudiusz sądząc, że sen się sprawdza natychmiast, roz-
kazał go z miejsca zatrzymać i zabić. Następnego dnia nie za-
wahał się Klaudiusz przedstawić przebiegu sprawy w senacie
i dziękować wyzwoleńcowi, że nawet we śnie czuwa nad jego
ocaleniem.

38. Będąc świadomy swej gniewliwości i porywczości,
usprawiedliwiał się w obwieszczeniu publicznym z obydwu tych
wad, z każdej oddzielnie. Obiecał, że „jego wybuchy gniewu
będą krótkotrwałe i nieszkodliwe, porywczość będzie wyrazem
żywego poczucia sprawiedliwości". Mieszkańców Ostii za to, że
nie wysłali łódek na jego spotkanie, gdy podjeżdżał Tybrem,
ostro skarcił. Z gniewu aż im napisał, że odtąd odnosić "się bę-
dzie do nich z najwyższą pogardą. Nagle udzielił im przeba-
czenia, sam się nieledwie usprawiedliwiając. Pewne osoby,
przybywające nie w porę na publiczne zebranie, własnoręcznie
wypchnął z powrotem. Skazał na wygnanie bez przesłuchania
i bez żadnej winy również sekretarza kwestora oraz senatora,
który był przedtem pretorem. Pierwszy wystąpił zbyt gwałtow-
nie w sądzie przeciw Klaudiuszowi, jeszcze przed jego wstąpie-
niem na tron. Drugi znowu w czasie edylatu ukarał dzierżaw-
ców posiadłości cesarskich, wbrew zakazowi sprzedających go-
towane potrawy, a zarządcę, który wstawiał się za nimi, kazał
osmagać. Z tej przyczyny odebrał Klaudiusz edylom dozór nad
oberżami. Nie potrafił zamilczeć o swej głupocie, lecz w jakichś
maloznacznych mowach twierdził, że za Gajusa udawał tylko
głupiego, gdyż w innym wypadku nie uszedłby cało i nie osiąg-
nąłby upragnionego stanowiska. Nie przekonał jednak nikogo
gdyż wnet ukazała się książka pod greckim tytułem. Zmar-

BOZDZIAŁ, 38-40

319

twychwstanie głupców, której autor dowodzi, że głupoty nikt
udać nie może.

39. Między innymi dziwiły ludzi dwie w nim wady: roztar-
gnienie i brak rozwagi lub, że użyję greckich wyrazów: [lETetopia
i apXe^[a120. Po wykonaniu wyroku śmierci na Messali-
nę, gdy zasiadł do stołu, zaraz zapytał, „dlaczego pani nie przy-
chodzi"121. Wielu spośród tych, których śmiercią ukarał, na-
stępnego zaraz dnia wzywać kazał na naradę i na grę w kości
oraz przez gońca udzielał nagany za spóźnienie jako zbyt opie-
szałym. Mając zamiar wbrew prawu przyrodzonemu pojąć
Agryppinę za żonę, nie przestawał we wszystkich swoich prze-
mówieniach nazywać jej oficjalnie „swą córką, wychowanką,
wyhodowaną na jego łonie od urodzenia". Gdy chciał usynowić
Nerona122 — jakby samo to za mało było godne nagany, że ma-
jąc już dorosłego syna usynawia pasierba — oświadczał pu-
blicznie, i to nieraz, że „nikt nigdy nie wszedł do rodu klaudyj-
skiego przez adoptację".

40. W rozmowie i zachowaniu okazywał często tak wielką
nieuwagę, że można było przypuszczać, iż nie wie ani nie zasta-
nawia się, kim jest, do kogo mówi, ani kiedy, ani gdzie. Gdy
rozpatrywano sprawę rzeźników i sprzedawców wina, wykrzyk-
nął w kurii: „Pytam was, kto może żyć bez kawałka kiełbasy?"
Następnie opisał zasobność dawnych oberż, gdzie niegdyś zwykł
także on sam szukać wina. W związku z osobą pewnego kandy-
data na kwesturę podał jako okoliczność świadczącą na jego
korzyść fakt, iż „ojciec owego kandydata dał mu w czasie cho-
roby w odpowiedniej chwili zimnej wody". Przedstawiwszy
w senacie jako świadka pewną kobietę, rzekł: „Oto wyzwoleni-
ca i pokojowa mojej matki, lecz mnie zawsze uważała za swego
pana. Powiedziałem o tym dlatego, że dotychczas jeszcze są
w moim domu tacy, którzy mnie nie uważają za swego pana".

120 Następnie cytuje dwa przykłady na pierwszą cechę oraz dwa na-
stępne przykłady na drugą.

121 Inaczej to przedstawia Tacyt (Ann. XI 38).

122 W dniu 25 lutego 50 r. n. e., gdy Nero miał lat 12, a Brytannik 9;

nowemu członkowi rodu cesarskiego nadano tytuł: Nero Ciaudius Drusus
Germanicus Caesar.

320

BOSKI KLAUDIUSZ

T

ROZDZIAŁ. 41—42

321

Gdy mieszkańcy Ostii prosili go o coś przed jego trybunałem
w imieniu swego miasta, wybuchnął gniewem i zawołał, że „nie
ma żadnego powodu, aby miał ich sobie zobowiązywać. Kto jak
kto, ale on jest człowiekiem wolnym". Oto jego codzienne i sta-
le, w każdej godzinie i chwili używane zwroty: „Cóż to, czy
wydaję ci się Telegeniuszem?", albo po grecku: ,,Gadaj sobie,
byłeś mnie nie ruszał", oraz wiele takich zwrotów nieprzystoj-
nych nawet dla człowieka prywatnego, cóż dopiero dla pryn-
cepsa, nie pozbawionego swady krasomówczej i wykształcenia,
oddanego z zapałem sztukom wyzwolonym.

41, Już w czasach swej młodości pod wpływem zachęty
T. Liwiusza, przy pomocy Sulpicjusza Flawusa zaczął pisać.
Gdy po raz pierwszy wystąpił wobec licznego grona, z trudem

•doczytał do końca, sam działając ochładzająco na zainteresowa-
nie słuchaczy. Oto na początku recytacji załamało się wiele
siedzeń pod ciężarem jakiegoś grubasa i powstał z tego powodu
ogólny śmiech. Klaudiusz jeszcze długo potem, choć już zapa-
nował spokój, nie mógł się powstrzymać od tego, żeby od czasu

•do czasu nie wspomnieć na nowo o zajściu i nie wywołać zno-
wu wybuchów śmiechu.' W czasie pryncypatu pisał bardzo wie-
le oraz nieustannie dawał swe utwory do publicznego odczy-
tywania. Zaczął swe dzieło historyczne od śmierci dyktatora Ce-
zara. Wnet przerzucił się do opisu późniejszych czasów i zaczął
od okresu pokojowego po wojnach domowych. Mianowicie za-
uważył, że częste uwagi matki i babki123 krępują jego swobodę
i nie pozwalają mu pisać zgodnie z prawdą o czasach poprzed-
nich. Pozostawił dwie księgi pierwotnego tematu, czterdzieści
jeden — późniejszego124. Napisał autobiografię O swoim życiu

•w ośmiu tomach, mało dorzecznie, choć wykwintnie. Ułożył
dosyć uczenie Obroną Cycerona przeciw dziełu Asiniusza Gal-

w Matki, a więc Antonii Młodszej, oraz babki Liwii, gdyż Antonia
Młodsza jako córka M. Antoniusza, zaś Liwia ze względu na pamięć
Oktawii, siostry jej męża Augusta, a żony Antoniusza, nie pragnęły
ujawnienia szczegółów życia triumwira Antoniusza.

124 Jest prawdopodobne, że zaczął od momentu przyjęcia przez Okta-
wiana tytułu Augusta, tj. od r. 27 przed n. e. do jego śmierci w r. 14
n. e., a więc opisał 41 lat, jedną księgę poświęcając na jeden rok.

Zusa125. Wymyślił także trzy nowe litery i dodał do liczby daw-
nych liter jakoby najbardziej konieczne126. Jeszcze jako osoba
prywatna wydał dzieło jednotomowe o potrzebie ich użycia. Ja-
ko prynceps z łatwością uzyskał wprowadzenie ich w ogólne
użycie na równi z dotychczasowym alfabetem. Istnieją dotych-
czas zabytki takiego pisma w wielu książkach, dziennikach pań-
stwowych i napisach pomnikowych.

42. Niemniej gorliwie zajmował się literaturą grecką i przy
każdej sposobności świadczył publicznie swą miłość do tęgo ję-
zyka i składał hołd jego doskonałemu pięknu. Pewnemu barba-
rzyńcy, który przemawiał po grecku i po łacinie, rzekł: „Ponie-
waż jesteś tak obeznany z naszymi obydwoma językami..." Po-
lecając opiece senatu prowincję Achaję, rzekł, że „ta prowincja
miła mu jest dzięki wspólnocie zainteresowań kulturalnych"
(Grecji i Rzymu). Często w senacie posłom odpowiadał z miej-
sca dłuższym przemówieniem po grecku. Nawet w trybunale
sądząc przytaczał wiersze Homera. Ilekroć zemścił się na swoim
wrogu lub spiskowcu, dawał zawsze takie hasło trybunowi na
warcie, pytającemu o nie wedle zwyczaju:

Męża odpędzić, gdy pierwszy obrazić zamierzy.

(PIom. II. XXIV 369; Od. XXI 133)

Wreszcie napisał dwa greckie dzieła historyczne: w dwu-
dziestu księgach dzieje Tyrreńczyków127 i w ośmiu — Kar-
tagińczyków128. Ze względu na te prace do dawnego Mu-

125 C. A s i n i u s G a 11 u s, świetny mówca, konsul z r. 8 przed n. e.,
ożeniony po rozwodzie Tyberiusza z jego żoną Wipsanią Agryppiną, pro-
konsul Azji w latach 6—5 przed n. e., w 33 n. e. zmarł zagłodzony w wię-
zieniu. Napisał dzieło zestawiające działalność jego ojca G. Asiniusza
Polliona z wymową Cycerona i wyżej ocenił, jako mówcę, swego ojca

niż Cycerona.

128 Jako cenzor w r. 47 n. e. zlecił Klaudiusz wprowadzenie następu-
jących liter nowych do alfabetu łacińskiego: dla u spółgłoskowego, aby
je odróżnić od samogłoskowego, znak odwróconej digammy J; dla bs/ps
antisigmę O; dla dźwięku pośredniego między u i i (—.
127 Tzn. Etrusków. Dzieło to nosiło tytuł: Tupp7)vixci <
w Zwanych Karchedończy karni; zatytułował więc to dzieło: Kap^i)
8<waxd. Zachowała się także większa część jego mowy wygłoszonej
V r. 48 n. e. w senacie w sprawie udzielania »us honorum, tzn. prawa

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 21

322

BOSKI KLAUDIUSZ

zeum129 w Aleksandrii dodano nowe, nazwane od jego imienia.
Postanowiono, aby odtąd corocznie, w dniach oznaczonych, jak
gdyby w sali odczytowej, zmieniając lektora do każdej księgi,
w jednym odczytywano w całości dzieje Tyrreńczyków, w dru-
gim — Kartagińczyków.

43. Przy końcu życia jawnie i nieraz okazywał żal z powodu
swego małżeństwa z Agryppiną i usynowienia Nerona. Oto gdy
na przykład wyzwoleńcy z uznaniem wspominali rozprawę są-
dową, w której dnia poprzedniego skazał pewną oskarżoną
o cudzołóstwo, głośno rzucił słowa, że „jemu przypadły w udzia-
le od losu wszystkie małżonki wprawdzie rozpustne, ale nie
bezkarne". Zaraz potem spotkawszy Brytannika uściskał go ser-
decznie ze słowami zachęty, „żeby rósł i przyjął od niego rachu-
nek ze wszystkich czynów". Nadto dodał po grecku13": „Ten,
kto cię zranił, ten cię wyleczy". Jeszcze jako wyrostkowi, nie-
mal dziecku, zdecydował dać togę męską131, skoro już jego po-
stawa fizyczna na to pozwalała, i dorzucił: „Niech naród rzym-
ski ma nareszcie prawdziwego Cezara".

44. Niedługo potem napisał także testament i opatrzyć go
kazał pieczęciami wszystkich urzędników. Zanim jednak po-
wziął dalsze kroki, uprzedziła go Agryppiną, którą nie tylko
te zarządzenia podawały w podejrzenie, lecz także wręcz oskar-
żali o liczne zbrodnie donosiciele. Również własne sumienie
spokoju nie dawało. Ustalono, żeby Klaudiusza usunąć za po-
mocą trucizny. Zachodzi spór, gdzie i przez kogo ją dano. Nie-
którzy twierdzą, że została mu podana w czasie uczty z kapła-

do ubiegania się o urzędy zaszczytne dla Galów. Tę mowę podaje Tacyt
(Ann. XI 22) z pewnymi zmianami w treści i stylu.

129 Muzeum — był to instytut naukowy zarówno humanistyczny, jak
przyrodniczy, założony w Aleksandrii w III w. przed n. e. przez Ptole-
meusza II Filadelfa, a zaprojektowany przez Ptolemeusza I Sotera na
wzór Liceum Arystotelesa.

130 Jest to formuła odpowiedzi wyroczni na pytanie Telefa, syna
Heraklesa i Auge, króla Myzji, zranionego uderzeniem włóczni przez
Achillesa. Wedle legendy uleczyło go dotknięcie rany tą samą włócznią
przez Achillesa.

131 w r. 54 n. e., Brytannik miał wtedy 13 lat.

ROZDZIAŁ ia-46

323

nami132 na zamku przez eunucha Halota, który pełnił urząd
kosztującego potrawy, że w czasie obiadu domowego,
przez samą Agryppinę. Ona podała mu zatrute grzyby borowi-
ki, na którą to potrawę szczególnie był łasy. W związku z tym,
co się stało potem, również zachodzi rozbieżność zdań. Wielu
głosi, że po zażyciu trucizny natychmiast stracił mowę oraz że
udręczony bólami trwającymi całą noc skonał wreszcie przed
świtem. Jeszcze inni podają, że początkowo .zasnął, później
z nadmiaru jedzenia wszystko zwrócił; wtedy powtórnie zasto-
sowano truciznę. Nie wiadomo, czy podano ją w zacierce, gdyż
jakoby nieco osłabiony musiał się znowu wzmocnić jedzeniem,
czy wpuszczono przez lewatywę, którą mu zastosowano, aby
ulżyć niby tego rodzaju wypróżnieniem organizmowi, obciążo-
nemu nadmiarem pokarmów.

45. Śmierć jego trzymano w tajemnicy do chwili, aż zarzą-
dzono wszystko w sprawie następcy. Podjęto modły jak gdyby
jeszcze za chorego i zaproszono dla pozoru aktorów komedio-
wych, aby go zabawiali, jakoby na własne jego życzenie. Zmarł
trzeciego dnia przed idami października133 za konsulatu Asiniu-
sza Marcella i Acyliusza Awioli, w sześćdziesiątym czwartym
roku życia, w czternastym panowania. Pochowany został ze
zwykłym przepychem, należnym pryncepsom, oraz zaliczony
w poczet bogów. Kult jego osoby zniósł i unieważnił Neron,
lecz Wespazjan wkrótce przywrócił.

46. Oto szczególne znaki wróżące jego śmierć: ukazanie się'
gwiazdy z warkoczem, którą nazywają kometą, uderzenie pio-
runa w pomnik jego ojca, Druzusa, oraz ta jeszcze okoliczność,
że w tym samym roku zmarło bardzo wielu wszelkiego rodzaju.
urzędników. Jednak zdaje się, że on sam dobrze wiedział, ani.
też nie ukrywał, że wie o zbliżającym się końcu swego życia.
Liczne są tego dowody. Oto wyznaczając konsulów, żadnego
z nich nie wyznaczył poza miesiąc, w którym umarł. W sena-
cie, kiedy był tam po raz ostatni, wielokrotnie zachęcał swych

1M Byli to Sodales Augustales.

133 O okolicznościach jego zgonu, który nastąpił 13 października 54 r.
n. e., mówi także Tacyt (Ann. XII 66—68).

ar

324

BOSKI KLAUDIUSZ

synów do zgody. Potem usilnie i pokornie polecił młodość oby-
dwu opiece senatorów. W czasie ostatniej rozprawy sądowej,
jaką prowadził, zapowiedział z wysokości swego trybunału, że
„doszedł już .kresu swego ziemskiego żywota". Chociaż słucha-
cze się obruszyli na tę wróżbę, wypowiedział ją głośno raz
i drugi.


Księga VI

Nero

1. W rodzie Domicjuszów1 do szczególnego rozgłosu doszły
dwie rodziny: Kalwinów i Aenobarbów. Aenobarbowie wy-
wodzą swój początek, a również przydomek od osoby L. Domi-
cjusza. Ten powracając pewnego razu ze wsi, spotkał podobno
dwu bliźniaczych młodzieńców przedziwnej urody2. Ci polecili.
mu oznajmić senatowi i ludowi o zwycięstwie, które dotychczas
nie było jeszcze pewne. Na dowód swej nieziemskiej mocy po-
dobno przesunęli dłonią po jego policzkach i zmienili zarost
z czarnego na rudawy, podobny do miedzi. Ta szczególna cecha
przetrwała u jego potomków. Większość przedstawicieli tej ro-
dziny miewała rude brody. Choć dosłużyli się Aenobarbowie
siedmiu konsulatów, triumfu, dwukrotnej cenzury, zaliczenia
w poczet patrycjuszów3, zachowali niezmiennie ten sam przy-
domek. Nawet imion nie używali żadnych innych prócz: Gne-
jusz i Lucjusz, według zasługującego na uwagę następstwa;

albo jedno imię nosiły po kolei trzy osoby, albo na przemian
wybierały. Oto jak nam wiadomo, pierwszy, drugi, trzeci Aerio-
barbus byli Lucjuszami. Następni trzej z rzędu Gnejuszamt
Pozostali już niezmiennie po kolei: raz Lucjusze, raz Gnejusze.
Sądzę, że warto poznać większość przedstawicieli tej rodziny,
aby tym bardziej okazało się jasne, że Nero wprawdzie nie po-
siadał już zalet swych przodków, za to przyniósł na świat wady
każdego z nich, jak gdyby z krwią mu przekazane.

2. Więc cofnę się nieco dalej w przeszłość. Oto prapra.dziaćŁ

1 Ród plebejski; otrzymał patrycjat dopiero od Augusta w r. 30 przed
n. e. Ich grób rodzinny znajdował się na górze Pincius.

2 Mieli to być Kastor i Polluks.

3 Pierwszym patryejuszem był dopiero dziad Nerona: .Lucius Do-
mitius Ahenobarbus. Zob. uw. 14.

326

NEBO

jego, Gn. Domicjusz4, w czasie swego trybunatu obraził się na
kapłanów za to, że po jego ojcu kogoś innego, a nie jego wy-
- brali na to miejsce, i przeniósł przywilej wyboru kapłanów
z kolegiów na zebrania ludowe. W czasie swego konsulatu, po-
konawszy Allobrogów i Arwernów5, objechał swą prowincję
na słoniu, z liczną świtą żołnierstwa, jak podczas uroczystości
triumfalnych. O nim to wyraził się mówca Licyniusz6 Krassus,
ze „nie należy się dziwić, iż ma miedzianą brodę: usta ma prze-
cież z żelaza, a serce z ołowiu". Syn jego, pretor7, wezwał przed
senat na śledztwo G. Cezara, gdy ten kończył konsulat, ponie-
waż jakoby sprawował go wbrew znakom wróżebnym i usta-
wom. Wkrótce jako konsul usiłował Domicjusz odciąć wodza
naczelnego od wojsk galickich i mianowany został przez stron-
nictwo przeciwne na następcę Cezara, lecz na początku wojny
domowej dał się schwytać pod Korfinium. Wypuszczony przez
Cezara, pospieszył stąd do wyczerpanych oblężeniem Marsylij-
czyków i swym przybyciem umocnił ich na duchu. Nagle jednak
porzucił. Wreszcie zginął w bitwie pod Farsalos. Człowiek to
był niestały i dziki z usposobienia. W najkrytyczniejszej dla
siebie chwili ze strachu zapragnął śmierci8. Po zażyciu trucizny
doznał straszliwej obawy. Żałując swego czynu spowodował
wymioty oraz darował wolność lekarzowi za to, że w trosce
o niego świadomie dał słabszą dawkę trucizny. Gdy Gn. Pom-
pejusz zastanawiał się, jak postąpić z tymi, którzy pozostawali

4 Cnaeus Domitius Ahenobarbus, trybun ludowy z i. 104
przed n. e., pontifex maxtmus z r. 103 przed n. e., konsul z r. 96 przed
n. e., cenzor -z r. 82 przed n. e. razem ze słynnym mówcą, Lucjuszem
Licyniuszem Krassusem.

5 Pomyłka Swetoniusza. Tym konsulem, który pokonał Allobrogów
i Arwernów w r. 121 przed n. e., był jego ojciec Cnaeus Domitius Aheno-
barbus, konsul z r. 122 n. e.

6Lucius L i c i n i a s Crassus, słynny mówca rzymski, ur.
w r. 140 przed n. e., założyciel kolonii Narbo w Galii Zaalpejskiej
w r. 118, konsul z r. 95 przed n. e.; cenzor z r. 92.

7 L u c i u s Domitius Ahenobarbus, zob. Cez. rozdz. 23, uw.
89; rozdz. 24; rozdz. 30, uw. 117; rozdz. 34, uw. 127.

8 Miało to być ostatniej nocy przed poddaniem Korfinium. Aluzję
do tego faktu czyni Cezar (De bel. civ. I 22, 6).

BOZDZIAŁ 2—l

327

między dwoma stronnictwami nie wypowiadając się za żadnym
z nich, on jeden wyraził zdanie, że należy ich uznać za wrogów.

3. Pozostawił syna9, bez wątpienia najbardziej wybitną oso-
bistość z całego rodu. Ten, choć niewinny, skazany został na
mocy ustawy pedyjskiej10 za uczestnictwo w morderstwie Ce-
zara. Gdy stanął po stronie Brutusa i Kasjusza, z którymi był
połączony bliskim pokrewieństwem, po śmierci ich obydwu
zatrzymał przy sobie, a nawet powiększył flotę, przedtem mu
powierzoną. Dopiero po całkowitej klęsce swego stronnictwa
oddał ją dobrowolnie M. Antoniuszowi", co mu poczytano za
wielką zasługę. Jedyny spośród tych wszystkich, którzy na mo-
cy tej samej ustawy zostali skazani, otrzymał pozwolenie po-
wrotu do ojczyzny. Sprawował już po powrocie najzaszczytniej-
sze godności12. Wnet potem, gdy rozgorzała na nowo wojna
domowa, został legatem przy tymże Antoniuszu. Gdy ci, którym
wstyd było za Kleopatrę, ofiarowali mu najwyższą władzę, nie
ośmielił się ani przyjąć, ani odważnie odmówić z powodu nagłe-
go pogorszenia stanu zdrowia i — przeszedł na stronę Augusta13.
W kilka dni potem umarł, splamiony także pewną niesławą.
Oto Antoniusz zarzucił mu, że przeszedł na stronę przeciwnika
z tęsknoty za swą przyjaciółką Serwilią Nais.

4. Synem jego jest Domicjusz14, którego, jak wkrótce stało
się powszechnie wiadome, August uczynił w testamencie wy-
konawcą swej ostatniej woli w stosunku do całości spuścizny.

8 Był nim Cnaeus Domitius Ahenobarbus; matką jego
była Porcja, siostra Katona Utyceńskiego.

10 Ustawa pedyjska (lex Pędza) uchwalona została na wniosek Kwin-
tusa Pediusza, kuzyna Oktawiana i towarzysza w konsulacie w r. 43
przed n. e. (zob. Cez. uw. 265); potępiała morderców Cezara.

u W r. 40 przed n. e.

12 Był legatem Antoniusza w wyprawie przeciw Fartom w r. 36 przed
n. e., konsulem w r. 32 przed n. e.

13 W r. 31 przed n. e.

14 Lucius Domitius Ahenobarbus, ożeniony w r. 30 przed
n. e. z Antonią Starszą, córką starszą Oktawii, siostry Oktawiana, i Mar-
ka Antoniusza. Zostawił troje dzieci: Domicję, Gn. Domicjusza Aeno-
barba i Domicję Lepidę. W 30 r. przeniesiony przez Oktawiana do klasy
patrycjuszy.

328

MERO

Domicjusz nie mniej odznaczył się, będąc młodzieńcem, w sztu-
ce powożenia końmi, jak w późniejszym wieku zdobyciem od-
znak triumfalnych po wojnie z Germanami15. Zresztą zarozu-
miały, rozrzutny, okrutny, zmusił w czasie swego edylatu16 cen-
zora L. Pianka do ustąpienia sobie z drogi. Podczas pretury17
i konsulatu powoływał do występów na scenie jako aktorów
mimu rycerzy rzymskich i zamężne damy. Urządzał walki z dzi-
kimi zwierzętami w cyrku i we wszystkich dzielnicach stolicy,
również zapasy gladiatorów, lecz tak okrutne, że August musiał
mu zwrócić uwagę najpierw na osobności, a gdy to nie pomogło,
zabronił mu ich publicznym obwieszczeniem.

5. Z żoną, Antonią Starszą, miał syna, ojca18 Nerona, którego
całe życie pod każdym względem było godne potępienia. Oto
mianowicie towarzysząc na Wschód młodemu G. Cezarowi19,
zabił swego wyzwoleńca, gdyż ten nie chciał tyle wypić, ile mu
on rozkazał. Zwolniony za to ze świty przyjaciół Cezara, nie
zaprzestał swawolnego życia. Na przykład w pewnej osadzie
przy drodze Apijskiej niespodziewanie ruszył galopem ze swym
zaprzęgiem i bez żadnych skrupułów, świadomie, przejechał
chłopca. W Rzymie, na środku forum, wykłuł oko jednemu
rycerzowi rzymskiemu za to, że się z nim sprzeczał zbyt swo-
bodnie. Tak był nieuczciwy, że nie tylko odmówił zapłaty ban-
kierowi za przedmioty kupione na licytacji, lecz nawet w cza-
sie swej pretury nie wypłacił nagród wyścigowym woźnicom
prowadzącym zaprzęgi. Napiętnowany z tego powodu złośliwym
żartem własnej siostry20 oraz na skutek skargi przywódców
stronnictw cyrkowych zapewnił obwieszczeniem publicznym,
że odtąd na przyszłość wypłata nagród ma się odbywać zaraz

15 W r. 8 przed n. e. jako namiestnik Ilirii zaszedł najdalej ze
wszystkich rzymskich wodzów: aż za Elbę. Otrzymał za to odznaki
tryumfalne.

16 W r. 22 przed n. e.

17 W r. 19 przed n. e.; w r. 16 pr?ed n. e. był konsulem.

18 Był to Cnaeus Domitius Ahenobarbus, wnuk Oktawii,
wujeczny wnuk Augusta. Konsul w r. 32.

19 Pomyłka Swetoniusza: towarzyszył Germanikowi w r. 17 n. e„
a nie Gajusowi w r. l przed n. e.

20 Domicji Lepidy.

BOZDZIAŁ 5—6

329

po wyścigach i gotówką. Pod koniec życia Tyberiusza21 oskar-
żono go także o obrazę majestatu, cudzołóstwo i kazirodczy sto-
sunek ze swą siostrą Lepidą. Uszedł cało tylko dzięki zmianie
władcy. Umarł w Pyrgach22 wskutek wodnej puchliny. Pozo-
stawił syna Nerona, matką była Agryppina23, córka Germanika.

6. Nero urodził się w Ancjum, w dziewięć miesięcy po śmier-
ci Tyberiusza, na 18 dni przed kalendami styczniowymi24, o sa-
mym wschodzie słońca, tak że promienie słoneczne musnęły go
nieomal jeszcze przedtem, zanim dotknął ziemi25. Na temat
jego urodzin od razu zaczęło wielu ludzi snuć mnóstwo strasz-
liwych przepowiedni. Szczególnie za złowróżbne poczytano
słowa jego ojca, Domicjusza, który na powinszowania przyja-
ciół odpowiedział, że „z takiego związku, jak jego i Agryppiny,
mogło przyjść na świat tylko coś bardzo nikczemnego i zgub-
nego dla państwa". W dniu oczyszczenia26 ukazał się oczywisty
znak owych przyszłych nieszczęść. Oto G. Cezar na prośbę
siostry, aby nadał niemowlęciu, jakie chce, imię, rzekł patrząc
na swego stryja Klaudiusza (który wnet27 jako prynceps usy-
nowił Nerona): „że jego imię daje". Sam nie powiedział tego
na serio, lecz żartem, i Agryppina pominęła to wzgardliwym
milczeniem28, ponieważ Klaudiusz stanowił wtedy przedmiot
wzgardy całego pałacu. Nero jako trzyletnie dziecko stracił
ojca. Odziedziczył po nim trzecią część majętności, ale i tego
nawet w całości nie otrzymał. Współspadkobierca jego, Gajus,
zagrabił wszystkie dobra. Wkrótce, po zesłaniu matki29, znalazł

21 Oskarżony przed Tyberiuszem w r. 37, zmarł w r. 40 n. e.

22 W Etrurii.

23 Agryppinę Młodszą, córkę Germanika i Agryppiny Starszej,
a. siostrę Kaliguli (Gajusa Cezara), poślubił w r. 28 n. e.

24 15 grudnia 37 r. n. e.

25 Nowo narodzone dziecię układano na podłodze, u stóp ojca, który
dopięto wtedy uznawał je za swoje; zob. Aug. {5.

28 Był to zarazem dzień nadania imienia: dziewiąty po urodzeniu
dla chłopców, ósmy dla dziewcząt.

27 Słowo „wnet" odnosi się tu do „prynceps", gdyż Klaudiusz już
w r. 41 n. e. został cesarzem, usynowił zaś Nerona dopiero po 12 latach
od opisywanej sceny, mianowicie w r. 50 n. e.

28 I nadała synowi imię Lucjusz wedle tradycji Aenobarbów.

29 W r. 40 n. e.

330

NERO

się w skrajnym niedostatku i wychowywał się u swej ciotki
Lepidy30 pod opieką dwu pedagogów: tancerza i balwierza.
Gdy Klaudiusz osiągnął tron, Nero nie tylko odzyskał dobra
ojcowskie, lecz wzbogacił się jeszcze spadkiem po Kryspie Pa-
sjenie, swym ojczymie31. Dzięki potężnym wpływom matki, od-
wołanej z wygnania i przywróconej do dawnych praw, bardzo
się rozpanoszył. Nawet, jak to rozeszło się po Rzymie, miała
Messalina, żona Klaudiusza, nasłać na niego zbójców, aby go
zadusili w czasie poobiedniego odpoczynku, jako że współza-
wodniczył z Brytannikiem o następstwo władzy. Dodawano do
tej opowieści jeszcze i taki szczegół, że zbóje, przerażeni wido-
kiem węża podnoszącego się z poduszki, umknęli. Ta opowieść
powstała stąd, że znaleziono na łóżku Nerona, koło wezgłowia,
skórę węża. Tę skórę, schowaną w złotej bransolecie, nosił na
prawym ramieniu Nero z woli matki. Wreszcie ją odrzucił ze
wstrętu do pamięci matki i znowu nadaremnie jej szukał
w swych ostatnich chwilach.

7. Jeszcze w wieku dziecięcym, jako młodziutkie pacholę,
występował w czasie cyrkowych igrzysk trojańskich z niesła-
bnącym zapałem i z powodzeniem. W jedenastym roku życia32
został przez Klaudiusza usynowiony i powierzony kierownictwu
Anneusza Seneki33, wówczas już senatora. Podobno zaraz na-

30 D o m i t i a Lepida, właściwie stryjenka Nerona, tj. siostra jego
ojca, Gnejusza Domicjusza Aenobarba; w r. 54 n. e. zgładzona z rozkazu
Klaudiusza za inspiracją Agryppiny.

31 Agryppina po śmierci Kaliguli powróciwszy z wygnania w r. 41
n. e. poślubiła Gajusa Passjena Krispusa, konsula z r. 44 n. e., dotych-
czasowego męża Domicji, siostry pierwszego męża Agryppiny, niedawno
zmarłego. Passjena z kolei otruła przed następnym swym małżeństwem,
mianowicie z Klaudiuszem, które nastąpiło w r. 49 n. e.

32 Właściwie na początku trzynastego roku życia, bo usynowienie
nastąpiło 25 lutego 50 r. n. e. Został wtedy nazwany: Nero Ciaudius
DrususGermanicusCaesar.

33 L u c i u s Annaeus Seneca, ur. koło 4 r. przed n. e. w Kor-
dubie, urn. w r. 65 n. e., syn retora i historyka L. Anneusza Seneki
i Helwii. Za Kaliguli został senatorem, w r. 41 n. e. wygnany za sprawą
Messaliny na Korsykę, w osiem lat później odwołany został z wygnania
za sprawą Agryppiny i powierzono mu wtedy stanowisko wychowawcy
Nerona. W r. 65 n. e. wziął udział w spisku Pizona przeciw Neronowi.

ROZDZIAŁ 7—9

331

stępnej nocy przyśniło się Senece, że uczył G. Cezara. Wkrótce
postępowanie Nerona potwierdziło ten sen. Nero zaczął zdra-
dzać potworność swej natury wszelkimi dostępnymi mu już
wtedy sposobami. Oto na przykład, ponieważ brat Brytannik
pozdrowił go z przyzwyczajenia — już po usynowieniu przez
Klaudiusza — Aenobarbem34, Nero usiłował oskarżyć go przed
ojcem, jakoby to był tylko ktoś podstawiony za syna. Przeciw
swej ciotce, Lepidzie, oskarżonej przed sądem, złożył w jej
obecności obciążające zeznanie, chcąc się przypodobać matce,
która ją usiłowała pogrążyć. Występując po raz pierwszy na
forum, obdarował lud żywnością, żołnierzy pieniędzmi, wyzna-
czył przegląd oddziałów pretorianów, na którym paradował
przed szeregami z tarczą w ręku. Wreszcie złożył dziękczynie-
nia ojcu w senacie. Za konsulatu Klaudiusza wystąpił wobec
niego z przemówieniem łacińskim w obronie mieszkańców Bo-
nonii, z greckim w obronie Rody jeżyków i mieszkańców Ilionu.
Sam zaczął sprawować wymiar sprawiedliwości jako prefekt
Rzymu, podczas świąt latyńskich. Najznakomitsi adwokaci wno-
sili na wyścigi przed jego trybunał nie, jak zwykle, sprawy
bieżące i krótkie, lecz całe mnóstwo najważniejszych procesów,
chociaż Klaudiusz tego zabronił. Wkrótce potem poślubił Okta-
wie35 i wydał na cześć i zdrowie Klaudiusza zabawy cyrkowe
i walki z dzikimi zwierzętami.

8. Był w wieku lat siedemnastu, gdy obwieszczono publicz-
nie śmierć Klaudiusza. Między godziną szóstą i siódmą wyszedł

Po wykryciu spisku zmuszony został do samobójstwa; otworzył sobie
żyły. Obraz jego śmierci podaje Tacyt (Ann. XV 61—64). Seneka był
filozofem szkoły stoickiej. Zostawił wiele pism moralnych, m. in. De
brevitate vitae (O krótkości życia); De constantia sapientis (O stałości
mędrca); De clementia (O łaskawości); De vita beata (O życiu szczęśli-
wym); De beneficiis (O dobrodziejstwach); De tranąuillitate animi (O spo-
koju ducha); De otżo (O odpoczynku); De ira (O gniewie); De providentia
(O opatrzności); Epistulae morales ad Lucilinm (Listy moralne do Lucy-
liusza).

34 Ten wypadek opisuje szczegółowo Tacyt (Ann. XII 41).

35 Dwunastoletnia Oktawia, córka cesarza Klaudiusza i Messaliny,
w r. 41 n. e. (jako niemowlę) zaręczona z Sylanem (Marcus lunius Sila-
nus Torquatus), została żoną szesnastoletniego Nerona w r. 53 n. e.

332

NERO

do straży przybocznej, gdyż cały dzień36 był tak posępny, że
tylko ta chwila wydała mu się najodpowiedniejsza do objęcia
władzy. Przed stopniami Palatynu pozdrowiono go jako cesarza,
zaniesiono w lektyce do obozu [pretorianów]. Tu dorywczo
przemówił do żołnierzy. Następnie poniesiono go do kurii, skąd
dopiero wieczorem wyszedł. Spośród mnóstwa zaszczytów, ja-
kimi go bez miary obsypywano, nie przyjął tylko jednego ty-
tułu: ojca ojczyzny, z powodu młodego wieku.

9. Zaczął swe rządy od okazania czci synowskiej Klaudiu-
szowi. Urządził mu wspaniały pogrzeb. Sam wygłosił mowę
pochwalną i zaliczył go w poczet bogów. Pamięci swego ojca,
Domicjusza, też złożył najbardziej uroczyste oznaki czci. Matce
zdał zarząd wszystkich spraw prywatnych i publicznych.
W pierwszym dniu panowania dał trybunowi na warcie hasło:

„Najlepsza matka". Często jeździł z matką po Rzymie razem
w jej lektyce. W Ancjum założył osadę, którą przeznaczył z gó-
ry dla weteranów pretoriańskich, dodał jeszcze najbogatszych
primipilarów, skoro przeniesiono ich kwatery. Tam również
urządził port olbrzymim nakładem pieniężnym.

10. Chcąc utrwalić dobre mniemanie o swoim charakterze,
ogłosił, że ma zamiar sprawować rządy w duchu wskazań Augu-
sta. Nie pominął żadnej sposobności nie tylko do okazania swo-
jej szczodrej ręki i łaski, lecz nawet towarzyskiej uprzejmoś-
• ci. Obciążenia podatkowe zbyt dotkliwe zniósł albo zmniejszył.
Nagrody dla donosicieli w związku z nieprzestrzeganiem usta-
wy papijskiej uszczuplił do jednej czwartej. Ludowi przyznał
na głowę po czterysta sestercjów. Dla najznakomitszych, lecz
zrujnowanych senatorów wyznaczył roczne zapomogi, dla nie-
których nawet do pięciuset tysięcy. Kohortom pretoriańskim co
miesiąc dawał darmo zboże. Pewnego dnia, gdy proszono go,
jak zwykle, o podpis pod wyrokiem skazanego na śmierć, rzekł;

„Jakże pragnąłbym nie umieć pisać!" Podczas posłuchania raz
po raz wymieniał z pamięci37 obywateli wszystkich stanów. Gdy
senat wyrażał mu podziękowanie, odpowiedział: „Gdy zasłużę".

36 13 października 54 r. n. e.

37 A więc bez przyjętej na ogół pomocy nomenklatora, który wymie-
niał nazwiska.

ROZDZIAŁ 9—12

333

Dopuścił do swych manewrów polowych także lud. Często de-
klamował publicznie. Odczytywał głośno poezje nie tylko w do-
mu, lecz w teatrze, wśród tak wielkiej radości wszystkich, że
po jednym takim występie uchwalono dziękczynne modły38 do
bogów. Tę część utworów poetyckich wyryto złotymi literami

oraz poświęcono Jowiszowi Kapitolińskiemu.

11. Igrzyska urządzał bardzo często, i to różnego rodzaju:

„młodzieńcze"39, cyrkowe, teatralne, zapasy gladiatorów. Pod-
czas igrzysk „młodzieńczych" powoływał do występów na sce-
nie nawet byłych konsulów i leciwe matki rodzin40. Na wystę-
py cyrkowe przeznaczył dla rycerstwa oddzielne od reszty
siedzenia41. Urządził wyścigi kwadryg, zaprzężonych w wiel-
błądy. Podczas widowisk, które wydał na cześć wiecznego
trwania cesarstwa i dlatego zlecił nazwać je „największymi",
powołał do krotochwilnych występów na scenie mnóstwo oso-
bistości z obydwu stanów i obojga płci. Pewien bardzo znany
rycerz rzymski, siedząc na słoniu, skakał przez sznur zawieszo-
ny wysoko nad ziemią. Zagrano komedię rzymską42 Afraniusza
pod tytułem Pożar i pozwolono aktorom rozgrabić sprzęty
z płonącego domu oraz zatrzymać je dla siebie. Przez te wszyst-
kie dni rozdawano ludowi podarki wszelkiego rodzaju: codzien-
nie po tysiąc sztuk różnorakiego ptactwa, mnóstwo żywności,
bony zbożowe, ubrania, złoto, srebro, drogie kamienie, perły,
malowidła, niewolników, zwierzęta pociągowe, a nawet oswo-
jone bestie, wreszcie okręty, domy czynszowe, ziemię.

12. Tym igrzyskom przyglądał się ze wzniesienia prosce-
nium. Podczas zapasów gladiatorskich, które wydał w drew-

38 Tzw. supialicatio, odprawiana była dotychczas tylko jako dzięk-
czynienie za przewagi wojenne.

39 Opis szczegółowy podaje Tacyt (Ann. XIV 15); po raz pierwszy

odbyły się w r. 59 n. e.

40 Tak np. powołał osiemdziesięcioletnią Elię Katellę, słynną urodze-
niem i bogactwem.

41 Już Klaudiusz wyznaczył oddzielne miejsca w cyrku dla sena-
torów.

42 Komedia rzymska, tzw. togata, przedstawiała Rzymian na scenie.

Najwybitniejszym jej twórcą w epoce Grakchów był L. Afraniusz; zna-
my 40 tytułów jego komedyj.

ROZDZIAŁ 15—17

337

336

NERO

trzeci cztery miesiące. Dwa środkowe sprawował jeden po dru-
gim, dwa pozostałe rozdzielił roczną przerwą.

15. Przy sprawowaniu sądów odpowiadał petentom po na-
myśle, dopiero następnego dnia i pisemnie. Wprowadził taki
zwyczaj rozpoznawania spraw. Mianowicie zaniechał jednora-
zowego, wyczerpującego przedstawiania całej sprawy kolejno
przez obydwie strony, lecz każdy szczegół rozpatrywał w oświe-
tleniu każdej strony po kolei. Ilekroć oddalał się na naradę,
nie roztrząsał niczego z innymi członkami sądu wspólnie i jaw-
nie, lecz kazał każdemu z nich pisać swoje zdanie. Następnie
sam je na osobności i w milczeniu odczytywał oraz oznajmiał
potem to, co się jemu najbardziej podobało, zupełnie tak, jakby
to była uchwała większości. Do senatu przez długi czas nie do-
puszczał synów wyzwoleńców. Tym, których dopuścili poprzed-
ni pryncepsi, odmówił prawa sprawowania zaszczytnych urzę-
dów. Kandydatów nadliczbowych za zwłokę w uzyskaniu urzę-
dów pocieszył dowództwem legionów. Konsulaty skracał zwy-
kle do sześciu mie&ięcy. W razie śmierci jednego konsula tuż
przed kalendami styczniowymi nikogo nie wyznaczał na jego
miejsce, mając za złe Kaniniuszowi Rebalusowi51, iż przyjął nie-
gdyś konsulat na jeden dzień. Odznaki triumfalne przyznał
także tym, którzy sprawowali zaledwie godność kwestora, na-
wet niektórym osobom stanu rycerskiego i niekoniecznie za
zasługi wojskowe. Swoje przemówienia na różne tematy, prze-
znaczone dla senatu, najczęściej dawał do odczytania konsulo- ;

wi, pominąwszy kwestora.

16. Wymyślił nowy kształt budowli miejskich w Rzymie.

Zlecił, aby przed kamienicami stojącymi łącznie jedna przy dru-
giej, a także przed oddzielnymi domostwami były portyki, na
których miały być umieszczone tarasy, aby stąd można było
gasić pożary. Takie portyki wybudował własnym kosztem. Po-
stanowił przedłużyć mury aż do Ostii i stąd52 kanałem wprowa-

51 Całus Caninius Rebilus, legat Cezara w Galii w r. 52/51
przed n. e., uczestnik jego walk domowych. Przy końcu 45 r. przed n. e.,
kiedy nagle zmarł urzędujący konsul Q. Fabius Maximus, Cezar miano-
wał Rebilusa konsulem na 31 grudnia.

52 Byle, to odległość 25 km.

dzić wody morskie do starych dzielnic stolicy. Wiele występków
za jego panowania surowo ukarano, wiele wydano obostrzeń
prawnych, wiele nowych zarządzeń. Umiarkowano zbytek. Ucz-
ty publiczne ograniczono do rozdawnictwa żywności. Zabronio-
no garkuchniom wydawania czegokolwiek innego z potraw go-
towanych oprócz strączkowych lub jarzyn. Dotychczas sprze-
dawano wszelkie dania. Ukarano torturami chrześcijan53,
wyznawców nowego i zbrodniczego zabobonu. Wzbroniono wy-
bryków woźnicom kwadryg, którym zadawniony swobodny
obyczaj pozwalał wałęsać się po mieście tu i tam, stroić złośli-
we żarty z publiczności, nawet kraść. Zesłano na wygnanie
zwolenników pantomimy i aktorów tego rodzaju przedstawień.

17. Przeciw fałszerzom testamentów wtedy po raz pierwszy
zabezpieczono się w ten sposób, żeby pieczętować tabliczki te-
stamentowe dopiero po trzykrotnym przeciągnięciu sznurka
przez specjalnie w tych tabliczkach przekłute otwory. Zastrze-
żono, aby w testamentach dwie pierwsze tabliczki były przed-
stawione do pieczętowania zupełnie puste, tylko z podaniem
nazwisk testatorów54 oraz aby ktoś spisujący cudzy testament
nie dopisywał sobie legatu. Również zastrzeżono, aby strony
procesowe płaciły za obronę sumę określoną w sposób sprawie-
dliwy, natomiast w ogóle nic personelowi urzędniczemu, ław-
niczemu, gdyż skarb udziela tej pomocy darmo. Wreszcie —
żeby w toku sądowym sprawy wniesione ze strony skarbu były
rozpatrywane na forum przez sądy publiczne kolegialne oraz
żeby wszelkie55 odwoływania od sędziów szły do senatu.

53 Jest to pierwsza wyraźna wzmianka Swetoniusza o chrześcijanach.
Obszerniej mówi Tacyt (Ann. XV 44) o pochodzeniu nazwy chrześcijan
od Chrystusa straconego za Tyberiusza przez prokuratora Judei, Poncju-
sza Piłata, oraz o torturach pierwszych chrześcijan, pochodni Nerona.
W żywocie Klaudiusza (K;. 25) mówi Swetoniusz o Chrestosie, podże-
gaczu Żydów.

54 W ten sposób sygnatariusze mogli gwarantować autentyczność
testamentu nie znając nazwisk osób obdarowanych legatami i nie dozna-
wali pokusy dorzucenia jeszcze innych nazwisk.

55 Tu Swetoniusz zbyt uogólnia. Tacyt (Ann. XIV 28) mówi tylko, ż®
nie wszyscy, ale jedynie ci, którzy się odwołują od trybunałów cywil-
nych do senatu, muszą ryzykować taką samą sumę pieniężną jak ci, którzy

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów

22

338

NERO

18. Nigdy nie zapragnął ani nie spodziewał się powiększyć
lub rozszerzyć granic państwa. Nawet zamyślał wycofać woj-
sko z Brytanii. Zaniechał tego tylko ze względu na szacunek
dla ojca, aby nie wydało się, że umniejsza jego sławę. Zamienił
na prowincje: królestwo Pontu za zgodą Polemona56 oraz kró-
lestwo Alp po śmierci Kotiusza57.

19. W ogóle dwie tylko podjął podróże: do Aleksandrii i do
Achai. Podróży do Aleksandrii zaniechał w samym dniu wyjaz-
du, odstraszony złą wróżbą i obawą niebezpieczeństwa. Oto
gdy odwiedziwszy wszystkie świątynie usiadł w świątyni Westy,
a potem chciał wstać, najpierw zaczepił mu się kraj togi, na-
stępnie powstała tak wielka mgła, że nie mógł niczego dojrzeć.
W Achai, przystąpiwszy do przekopania Istmosu, wezwał preto-
rianów na zebraniu do rozpoczęcia pracy i na znak dany trąbką
pierwszy wbił motykę, wydobył trochę ziemi, naładował ko-
szyk i wyniósł na własnych ramionach. Planował także podróż
do Wrót Kaspijskich58. Zaciągnął już nowy legion, spośród
Italików: wszyscy rekruci wzrostu sześciu stóp59. Ów legion na-
zywał falangą Aleksandra Wielkiego. Te wszystkie jego czyny
albo zupełnie nienaganne, albo nawet niemałej sławy godne
zebrałem w jedno, aby oddzielić od jego haniebnych występ-
ków lub wręcz zbrodni, o których odtąd będę opowiadał.

20. W czasach dzieciństwa kształcono go poza wszystkimi
innymi naukami także w muzyce. Gdy tylko osiągnął władzę,

by apelowali do imperatora; dotąd te apelacje były swobodne i wyjęte
spod kary pieniężnej.

56 Polemon II, król Pontu w latach 37—63 n. e. W r. 64 n. e.
Nero przyłączył jego królestwo do Rzymu i zjednoczył w całość z pro-
wincją Galacją.

57 Marcus lulius Cottius, przez Klaudiusza mianowany
królem ludów alpejskich w zachodnio-południowej części Alp (nazwa-
nych od niego Alpes Cottiae) w r. 44 n. e.; umarł za Nerona, który jego
państwo przyłączył do Rzymu jako prowincję.

58 Wrota Kaspijskie (Caspiae portae), masyw górski z wą-
wozem, na południe od Hirkanii, u południowego brzegu Morza Kaspij-
skiego. Starożytni sądzili, że tędy przebiegała granica między północną
a południową Azją.

53 Sześć stóp = 1,78 m.

ROZDZIAŁ 18—20

339

natychmiast zawezwał do siebie lutnistę Terpnosa60, cieszącego
się wówczas największym powodzeniem, i do późnej nocy prze-
siadywał przy nim, bez przerwy przez szereg dni, gdy ten gry-
wał po uczcie. Z wolna sam zaczął się zaprawiać i ćwiczyć
w tej sztuce, nie zaniedbując żadnych wskazówek, jakie artyści
tego rodzaju stosować zwykli dla zachowania głosu czy wzmoc-
nienia go. Kładł sobie ołowianą płytę na klatce piersiowej, leżąc
na wznak. Oczyszczał organizm lewatywą i wymiotami. Po-
wstrzymywał się od owoców i potraw szkodliwych dla głosu.
Aż wreszcie zwiedziony złudą postępu w pracy, chociaż głos
miał nikły i stłumiony, zapragnął występować na scenie, czę-
sto wśród najbliższych powtarzając greckie przysłowie, że „nie
cieszy się szacunkiem muzyka ukryta". Najpierw wystąpił
w Neapolu61. Mimo że trzęsienie ziemi zakołysało nagle teatrem,
nie wcześniej przestał śpiewać, aż skończył zaczętą partię. Tam
również śpiewał coraz częściej i przez wiele dni. Kiedy oddalił
się na krótki czas, aby pozwolić głosowi odpocząć, nie mógł
jednak znieść samotności i prosto z łaźni przeszedł do teatru.
Tu pośrodku orchestry wśród tłumów publiczności spożywał
posiłek, obiecując przy tym w mowie greckiej, że „gdy sobie
nieco popije, zaśpiewa dźwięcznie pełnym głosem". Zachwycony
wierszami pochwalnymi na swą cześć mieszkańców Aleksandrii,
którzy właśnie przybyli na handlowej flocie do Neapolu, wię-
cej ich jeszcze ściągnął z Aleksandrii. Co żywo zewsząd pozbie-
rał młodzieniaszków stanu rycerskiego i więcej niż pięć ty-
sięcy młodzieńców co najbardziej krzepkich z gminu, aby
podzielono ich na stronnictwa i nauczono różnego rodzaju
oklasków (huczących głębokim basem, pluszczących jak deszcz
w rynnie, klekoczących jak skorupy). Mieli go wspomagać w ten
sposób podczas śpiewaczego występu. Wyróżniali się oni bardzo

BO T e r p n o s, sławny lutnista, którego Neron wezwał do siebie
w r. 54 n. e., również brał udział w greckiej podróży Nerona w r. 67 n. e.;

jego występ uświetnił za Wespazjana (Wesp. 19) otwarcie odbudowanej
sceny teatru Marcella.

61 W r. 64 n. e.; opowiada o tym Tacyt (Ann. XV 33 i 34). Wystąpił
w Neapolu, jako greckim mieście, a więc wrażliwszym na muzykę niż
Rzym.

22*

340

NERO

spuszonymi włosami, wykwintem stroju i brakiem pierścienia
na palcu lewej ręki62. Ich przewodnicy zarabiali po czterysta
tysięcy denarów.

21. Ponieważ ogromnie sobie cenił występy pieśniarskie
w samym Rzymie, rozpoczął igrzyska NeronoWe63 przed wy-
znaczonym terminem. Kiedy wszyscy widzowie domagali się
jego boskiego głosu, na razie odpowiedział, że „w ogrodach
zadośćuczyni ich prośbie". Lecz że prośby ludu popierał jeszcze
oddział żołnierzy, który wtedy właśnie był na służbie, Nero
skwapliwie obiecał, że „natychmiast wystąpi". Rozkazał bez-
zwłocznie wciągnąć swoje nazwisko na listę występujących
lutnistów. Wrzuciwszy los do urny razem ze wszystkimi inny-
mi, wystąpił w swoim numerze wedle kolei. Obok prefekci
pretorianów nieśli jego lirę. Za nimi szli trybuni wojskowi
w towarzystwie najbliższych jego przyjaciół. Gdy stanął i za-
śpiewał wstępną melodię, oznajmił przez Kluwiusza Rufusa64,
byłego konsula, że „wykona Niobę", i występ swój przeciągnął
prawie do godziny dziesiątej. Przyznanie sobie wieńca oraz po"-,,
została część zawodów scenicznych odłożył na rok następny, |
aby mieć sposobność do częstszych występów pieśniarskich. |
Wszelako, ponieważ ten termin wydawał się mu zbyt odległy, |
nie zaprzestał produkować się często publicznie. Nawet się na-|

62 Pierścień na palcu lewej ręki był jedną z odznak stanu rycerskiej
go: tu usunięty, aby nie przeszkadzał w oklaskiwaniu. J

63 W r. 60 n. e. wprowadzono Neronia jako zawody, które miały sifl
odbywać co pięć lat (qiiinquennale certamen). Połączyły one po rajj
pierwszy w Rzymie na sposób grecki zawody: muzyczne, gimnastyczna
i hippiczne. Agon muzyczny obejmował zawody: w śpiewie, muzycą
poezji i wymowie. W r. 60 n. e. odbywały się one w teatrze Pompejuszaj
Zwycięzcą w wymowie ogłoszono Nerona. W r. 65 odbyły się przed termi-j
nem przepisanym z powodu odkrycia spisku Pizona. Przewodniczył ina
były konsul, Witeliusz, przyszły cesarz. Tym razem prawdopodobnie ob-4
chodzono je w teatrze Marcella, jako większym, j

"P. Cluvius Rafus, senator; konsul sprzed r. 41 n. e.^
uczestniczył także w wyprawie Nerona do Achai w r. 66—68. Zarządzał
Hispania Tarraconensis w r. 68 n. e. Znany jest jako dobry mówca.
Napisał dzieło historyczne, pt. Historiae, o wypadkach sobie współczes-
nych, od Kaliguli prawdopodobnie do końca panowania Witeliusza.
Dzieło to było jednym ze źródeł Tacyta.

ROZDZIAŁ 21—22

341

myślał, czy nie wystąpić wraz z aktorami zawodowymi na pry-
watnym przedstawieniu, gdy mu jeden z pretorów65 ofiarowy-
wał milion sestercjów. Występował także w tragediach w roli
herosów i bogów, również heroin i bogiń, w maskach przedsta-
wiających albo własne jego rysy, albo jego kolejnych kochanek.
Między innymi odtwarzał rolę rodzącej Kanaki66, Orestesa
matkobójcy67, oślepłego Edypa, Herkulesa szalejącego68. Mówią,
że podczas wystawienia tej sztuki pewien młodziutki zaciężny
żołnierz, umieszczony na straży wrót, widząc, że Nerona wiążą
na ofiarę i krępują kajdanami — jak wymagała tego treść
sztuki — przybiegł, aby nieść mu pomoc.

22. Namiętnie już od wczesnej młodości uwielbiał konie
i przeważnie rozmawiał tylko o igrzyskach cyrkowych, choć
mu wzbraniano. Razu pewnego wśród współuczniów ubolewał
nad losem woźnicy ze stronnictwa Zielonych, poniesionego
przez konie. Pedagog ostro go upomniał. Nero wykręcił się
kłamstwem, że mówi o Hektorze69. W samych początkach pa-

65 Dio Kasjusz (LXIII 21) przypisuje tę propozycję niejakiemu:

Larcius Ludus.

66 K a n a k e, jedna z sześciu córek Ajolosa, syna Hellena, utrzy-
mywała miłosne związki z jednym z sześciu braci, Makareusem. Krzyk
dziecka w łonie matki zdradził występne życie. Ojciec przesłał córce
miecz, którym się przebiła. Eurypides napisał na ten temat sztukę Ajolos,
a Owidiusz w Heroldach umieszcza też (XI) list Kanaki do Makareusa.

67 O r e s t e s, syn Agamemnona, króla Myken, i Kłytajmestry, do-
konał śmiertelnego aktu zemsty na matce, zabójczyni jego ojca, występ-
nie żyjącej ze swym kochankiem Ajgistosem, uczestnikiem jej zbrodni.
Mit ten posłużył Ajschylosowi za temat tragedii Choefory (Ofiarnice),
stanowiącej drugą część trylogii Orestei. W tragedii tej ginie ta zbrodnia '
cza para z ręki Orestesa.

68 W sztuce Eurypidesa Herakles bohater przybywa do Teb w chwili,
kiedy jego żona i troje dzieci już przygotowane na ofiarę mają iść na
śmierć z rozkazu tyrana Lykosa; jego nieprzewidziany powrót ocala
rodzinę, ale Herakles doznaje szału i zabija dzieci sam.

69 Hektor, królewicz trojański, syn Priama i Hekuby, mąż Andro-
machy, zabił w pojedynku na rycerskim rydwanie Patroklosa, przyja-
ciela Achillesa, z kolei sam przez Achillesa został zamordowany i wle-
czony wokół murów Troi w kurzawie bojowej za rydwanem zwycięzcy.
Zwłoki Hektora wydobył z obozu Achajów ojciec Priam, całując rękę-
Achillesa i padłszy przed nim na kolana.

342

NERO

nowania bawił się codziennie wyścigami kwadryg z kości sło-
niowej na stole do gry. Jednak dla najbłahszych nawet igrzysk
cyrkowych opuszczał swój pałac, najpierw potajemnie, później
jawnie. Dla nikogo nie przedstawiało już najmniejszej wątpli-
wości, iż w dniu przedstawienia z pewnością będzie w cyrku.
Bynajmniej nie krył, że pragnie powiększyć liczbę nagród
cyrkowych. Widowiska przedłużał do późnej godziny, zwie-
lokrotniwszy okrążenia. Przewodniczący stronnictw w końcu
oświadczyli, że już w ogóle inaczej nie będą wyprowadzać za-
przęgów, jak na biegi całodzienne. Wkrótce sam zapragnął po-
wozić, występować publicznie i często. Najpierw spróbował
w swych ogrodach pośród niewolników i szpetnego pospólstwa.
Później ukazał się oczom wszystkich w Cyrku Wielkim. Jakiś
wyzwoleniec rzucił chustkę z tego miejsca, skąd zwykli dawać
ten znak urzędnicy. Już mu nie wystarczyło, że w Rzymie po-
pisywał się tymi talentami. To był główny powód jego podróży
do Achai, o której już wspomnieliśmy. Miasta, w których zwykle
urządzano zawody muzyczne, postanowiły wysłać mu wszystkie
wieńce, jakie tylko otrzymują lutniści. Te wieńce przyjmował
z taką wdzięcznością, że posłów, którzy je przynosili, nie tylko J
dopuszczał do siebie przed wszystkimi, lecz nawet gościł na|
ucztach wraz z najbliższym otoczeniem. Niektórzy z posłów|
wyrazili prośbę, aby zaśpiewał w czasie uczty. Gdy zaśpiewał,!
rozpływali się wprost w pochwałach. Wówczas Nero rzekł, że"
„tylko jedni Grecy umieją słuchać i są godni jego sztuki". I nie
odkładał już podróży. Gdy tylko przeprawił się do Kasjopy70,
natychmiast dał pierwszy występ śpiewaczy przed ołtarzem
Jowisza Kasjusza. Odtąd występował we wszystkich zawodach.

23. W rezultacie te igrzyska, które się odbywają w najróż-
niejszych okresach czasu, kazał skupić w ciągu jednego roku,
niektóre powtarzając. W Olimpii urządził wbrew zwyczajowi
zawody muzyczne. Nie chcąc dopuścić do żadnej przerwy lub
zwłoki w tych zajęciach, tymi słowy odpisał wyzwoleńcowi
Heliuszowi, gdy przypominał mu, że sprawy stołeczne wy-

70 K a s j o p a, miasto portowe na Korkyrze (dziś Korfu) ze świąty-
nią Zeusa Kasjusza, zhellenizowanego bóstwa syryjskiego, którego jed-
nym z ośrodków kultowych była góra Kasjus koło Antiochii.

ROZDZIAŁ 23—24

343

magają jego obecności: ,,Chociaż teraz usilnie pragniesz, abym
szybko powrócił, to jednak powinieneś mi raczej doradzać i jak
najgoręcej życzyć, abym powrócił godny Nerona". W czasie
jego występu śpiewaczego nie wolno było wyjść z teatru nawet
w sprawie nie cierpiącej zwłoki. Mówią, że kobiety rodziły
dzieci podczas przedstawień, wielu widzów, którym już zbrzy-
dło słuchać go i chwalić, albo po kryjomu skakało z murów,
gdyż bramy miasta były zamknięte, albo udając zmarłych da-
wało się wynieść w kondukcie pogrzebowym. Jak trwożliwie
i z niepokojem występował, jak zazdrościł współzawodnikom,
jak bał się sędziów, wprost trudno uwierzyć. Swych współza-
wodników, traktując towarzysko zupełnie na równi z sobą,
śledził, usiłował zjednywać, potajemnie zniesławiał, niekiedy
przy spotkaniu wprost obrzucał obelgami. Jeśli któryś z nich
wyróżniał się artyzmem, Nero często posuwał się do przekup-
stwa. Do sędziów przed występem przemawiał z pewną wprost
uniżonością, że ,,wszystko zrobił, co było do zrobienia, lecz że
wynik jest w rękach Fortuny, oni zaś, jako mężowie mądrzy
i uczeni, powinni wykluczyć z oceny to, co jest dziełem przy-
padku". Gdy sędziowie dodawali mu otuchy, odchodził nieco
uspokojony, ale nawet wówczas nie bez rozdrażnienia, poczy-
tując milczenie niektórych i nieśmiałość za smutek i złośliwość
i mówiąc, że ma ich w podejrzeniu.

24. W czasie zawodów przestrzegał przepisów tak skrupulat-
nie, że nigdy nie ośmielił się splunąć, pot z czoła ocierał ręką.
Co więcej, gdy podczas jakiegoś przedstawienia tragedii kij mu
się wyśliznął z ręki, szybko pochwycił go znowu, lecz doznał
straszliwej obawy, żeby go nie usunięto z zawodów z powodu
tego wykroczenia. Dopiero uspokoił się, gdy aktor odtwarzają-
cy ruchami jego recytację zaklął się na wszystko, że nie zauwa-
żono tego wśród szalonej radości i okrzyków ludu. Swe zwy-
cięstwa ogłaszał sam. Z tej przyczyny wszędzie występował
także jako herold. Nie chcąc pozostawić nigdzie śladu czy pa-
mięci kogokolwiek innego spośród zwycięzców świętych igrzysk,
rozkazał wywracać, wlec na hakach i wrzucać do kloak posągi
i wizerunki ich wszystkich. Brał też niejednokrotnie udział
w zawodach jako woźnica. Na igrzyskach olimpijskich prowa-

344

NERO

dził zaprzęg dziesięciokonny, chociaż za to właśnie zganił
w pewnej swojej pieśni króla Mitrydatesa71. W czasie tych za-
wodów wypadł z wozu i znowu go tam umieszczono. Lecz gdy
nie mógł się utrzymać, zaniechał udziału przed końcem biegu.
Niemniej został nagrodzony wieńcem. Opuszczając następnie
Grecję, obdarzył całą prowincję wolnością, a sędziów obywa-
telstwem rzymskim i dużą sumą pieniędzy. Te dobrodziejstwa
obwieścił sam ze środka stadionu w dniu igrzysk istmijskich72.

25. Z Grecji powrócił do Neapolu, ponieważ tam po raz
pierwszy wystąpił publicznie jako artysta. Do miasta wjechał
na rydwanie zaprzężonym w białe konie, przez otwór wybity
w murze, jak to zwykle czynią zwycięscy świętych igrzysk.
W podobny sposób wjechał do Ancjum, następnie do swej po-
siadłości w Albie, wreszcie stąd do Rzymu. Do Rzymu na tym
rydwanie, na którym niegdyś wjechał w triumfie August, oraz
w szacie purpurowej i w chlamidzie ozdobionej złotymi gwiaz-
dami. Na głowie miał wieniec olimpijski, w prawej ręce trzy-
mał wieniec pytyjski73. Poprzedzał go uroczysty orszak, niosą-
cy resztę wieńców z napisami, gdzie i kogo, i jaką pieśnią lub
jaką sztuką sceniczną zwyciężył. Za rydwanem postępowały
rzesze oklaskujących go widzów na wzór tłumów sławiących
zwycięskiego wodza podczas owacji oraz wykrzykiwały, że „są
augustianami i żołnierzami jego triumfu". Z kolei przez rozwa-
lony na ten cel łuk Cyrku Wielkiego74, poprzez Welabrum i fo-
rum podążył na Palatyn do świątyni Apollina. Wszędzie na
szlaku jego pochodu składano na ofiarę zwierzęta. Po ulicach
często sypano szafran. Ofiarowywano mu ptaki, wstęgi, łakocie.
W pokojach pałacu porozmieszczał święte wieńce dokoła sof,

71 Mitrydatesa VI Eupatora.

72 Tak jak wódz rzymski, Titus Quinctius Flamininus, który
w r. 196 przed n. e. po pokonaniu Macedonii ogłosił na igrzyskach istmij-
skich wolność Greków.

" Wieniec pytyjski, tj. delficki, gdyż Delfy nosiły antyczną także
nazwę Pytho. Wieniec olimpijski wykonany był z liści świętej oliwki,
pytyjski z wawrzynu, gdyż Delfy były poświęcone Apollinowi, którego
drzewem jest wawrzyn.

74 Cyrk Wielki (circus Mcaimus) stał w dolinie między Palatynem
i Awentynem.

ROZDZIAŁ 25—26

345

również swoje posągi w stroju lutnisty, a nawet wybił monetę
z takim wizerunkiem. Odtąd już nie było mowy, aby poniechał
czy zaniechał tej sztuki. Co więcej, dla zachowania głosu nie
zwracał się bezpośrednio do żołnierzy z żadnym przemówie-
niem, lecz pośrednio, lub ktoś inny za niego przemawiał. Czy
mówił poważnie, czy żartem, zawsze to czynił w obecności
nauczyciela muzyki, który po upominał, „aby oszczędzał swe
drogi oddechowe i żeby trzymał chusteczkę przy ustach". Wie-
lu osobom ofiarował przyjaźń lub zaprzysiągł nienawiść w za-
leżności od tego, czy kto go pochwalił hojniej lub oszczędniej.

26. Wyuzdanie, lubieżność, skłonność do zbytku, chciwość,
okrucieństwo na razie zdradzał stopniowo, po kryjomu i w ten
sposób, żeby wydawało się. raczę j, iż to na karb jego młodości
można policzyć. Lecz niestety, już wtedy nikt nie wątpił, że są
to złe skłonności jego natury, a nie przemijające przywary wie-
ku. Gdy zmrok zapadał, natychmiast chwytał czapkę lub peru-
kę i biegał po szynkach, włóczył się po różnych dzielnicach,
strojąc figle, nieraz bardzo dotkliwe dla poszkodowanych. Na
przykład: powracających z uczty siekł rózgami, w razie oporu
ranił, wrzucał do kloak, wyważał drzwi sklepów i grabił ich
dobytek. W pałacu urządził jakby kantynę żołnierską, gdzie
trwoniono całą wartość łupu zdobytego i przeznaczonego do po-
działu w drodze licytacji. Często w tego rodzaju bójkach nara-
żał się na niebezpieczeństwo utraty oczu, nawet życia. Pewien
obywatel stanu senatorskiego75, którego żonę Nero zaczepił,
omalże nie zatłukł go na śmierć. Dlatego odtąd już nigdy nie
ukazał się Nero publicznie o tej godzinie inaczej, jak pod opie-
ką trybunów, którzy z dala i nieznacznie za nim postępowali.
Podczas dnia nieraz przejeżdżał potajemnie w lektyce do teatru
i ze swej loży na proscenium brał udział w burzliwej ocenie
gry pantomimistów jako widz; sam dawał do niej sygnał. Gdy
raz doszło do walki ręcznej i powierzono rozstrzygnięcie ka-
mieniom i połamanym deskom siedzeń, rzucał wiele pocisków
na publiczność, zranił w głowę pretora

m Tacyt (Ann.. XIII 25) wymienia jego nazwisko lulius Montanus.
Na skutek tego wypadku musiał umrzeć.

346

NERO

27. Z wolna, w miarę jak zdrożne jego namiętności potęż-
niały, poniechał krotochwil i wybiegów. Nie dbając już zupeł-
nie o ukrywanie istotnego stanu rzeczy, jawnie rzucił się w wir
coraz większych wybryków. Uczty zaczynające się w południe
przeciągał aż do północy, często się odświeżając ciepłą kąpielą
w basenie, a w lecie kąpielą w śniegu. Niekiedy spożywał obiad
w miejscach publicznych czy to na basenie naumachii, zastrze-
żonym do jego wyłącznego użytku, czy na Polu Marsowym, czy
w Cyrku Wielkim wśród usłużnego grona ulicznic i fletnistek
z całej stolicy. Ilekroć płynął Tybrem do Ostii albo przepływał
na statku obok zatoki Baje, przygotowywano na wybrzeżu mo-
rza lub nad rzeką oberże, w których podawały do stołu oraz
załatwiały sprawy handlowe damy rzymskie, przebrane za
szynkarki i z brzegu zapraszające go do wylądowania. Sam
wpraszał się na uczty do swych przyjaciół. Jeden z nich wydał
cztery miliony sestercjów na ucztę z diademami, drugi o wiele
więcej na festyn różany.

28. Oprócz uwodzenia wolno urodzonych chłopiąt i związków
cudzołożnych z mężatkami dopuścił się gwałtu na westalce Ru-
brii. O mało nie pojął za prawną małżonkę wyzwolenicy Akte,
podstawiwszy byłych konsulów, aby fałszywie przysięgali, że
pochodzi ona z królewskiego rodu. Chłopca Sporusa, po wycięciu.
mu jąder, usiłował zamienić w- kobietę. Sprowadził do siebie |
z posagiem i w purpurowej zasłonie, uroczyście święcąc obrzęd
zaślubin. Żył z nim, jak z żoną. Istnieje czyjś dowcipny żarcik,
że ,,dobrze by działo się ludziom, gdyby ojciec Domicjusz pojął
taką żonę". Tego Sporusa przybrał w szaty cesarzowej, obwo-
ził z sobą w lektyce, towarzyszył mu po sądach i targowiskach
Grecji, a rychło i w Rzymie na Sigillariach, co chwilę obcało-
wując. Nikt nie wątpił, że Nero pragnął zostać kochankiem
matki, lecz że przeciwnicy Agryppiny76 odwiedli go od tego
w obawie, aby ta namiętna i gwałtowna kobieta nie zdobyła
ostatecznej przewagi jeszcze przez ten rodzaj wpływów, szcze-

76 Tacyt (Ann. XIV 2) przychyla się do innej wersji, mianowicie
Kluwiusza Rufusa, wedle której pomysł kazirodztwa powzięty został
przez samą Agryppinę.

ROZDZIAŁ 27—30

347

gólnie gdy w poczet nałożnic przyjął ulicznicę, która według
ogólnej opinii była najbardziej podobna do Agryppiny. Niektó-
rzy twierdzą stanowczo, że dawniej, ilekroć jeździł z matką
w lektyce, ulegał swej plugawej żądzy i że zdradzały go nawet
'^ślady na szatach.

3 29. Swoim ciałem kupczył tak szczodrze, że nie tylko spla-
mił rozpustą prawie wszystkie jego części, lecz wymyślił jeszcze
^jakby nowy rodzaj zabawy. Oto przebrany w skórę dzikiego
.'zwierzęcia wypadał z klatki i rzucał się na organy płciowe
- mężczyzn i kobiet przywiązanych do słupa. A gdy do syta za-
spokoił swą okrutną żądzę, oddawał się wyzwoleńcowi Dory-
forosowi77. Co więcej, jak sam poślubił uprzednio Sporusa, tak
. teraz został żoną Doryforosa78, naśladując okrzyki i jęki gwał-
conych dziewic. Od niektórych osób dowiedziałem się, że był
głęboko przekonany, „jakoby każdy mężczyzna żył płciowo
z innymi mężczyznami i że każda część ciała bywa narzędziem
rozkoszy, lecz że większość spośród ludzi kryje się z tą zdrożną
praktyką i chytrze ją osłania". Dlatego tym, którzy wobec niego
jawnie przyznawali się do rozpusty, darowywał wszystkie inne
występki.

30. Sądził, że jedyny użytek z bogactw i pieniędzy to trwo-
nienie ich bez miary, że „brudnymi skąpcami są ci, którzy pro-
wadzą rozliczenie swych wydatków, a wytwornymi znawcami
przepychu i naprawdę wspaniałymi ludźmi ci, którzy marnują
i tracą dobytek". Chwalił i podziwiał swego wuja Gajusa z tego
przede wszystkim powodu, że wielkie bogactwa, pozostawione
przez Tyberiusza, w krótkim czasie przepuścił. Dlatego nie za-
chował miary w szczodrości i w rozrzutności. Na Tyrydatesa
(co niemal za nieprawdopodobne uchodzić może) wydawał
dziennie ze skarbu po osiemset tysięcy sestercjów, a na poże-
gnanie dał mu ponad sto milionów sestercjów. Obdarował lutni-
stę Menekratesa i gladiatora murmillona Spikula ojcowizną
i domami po triumfatorach. Lichwiarza Cerkopiteka Panerota
obsypał dobrami w mieście i na wsi, pogrzeb sprawił mu wręcz

77 Nazwisko tego wyzwoleńca wymienia także Tacyt (Ann. XIV 65).

78 W tej roli, w jakiej u Swetoniusza występuje Doryforos, Tacyt
wymienia innego wyzwoleńca: Pitagorasa (Ann. XV 37),

348

NEBO

królewski. Żadnej szaty nie włożył dwukrotnie. Grał w kości,
licząc punkt po czterysta tysięcy sestercjów. Łowił ryby złoco-
ną siecią, sznury jej uplecione były ze szkarłatnej purpury.
Nigdy ponoć nie ruszał w drogę inaczej, jak w tysiąc karoc.
Mulice podkuwano wówczas srebrem, mulników ubierano
w wełnę kanuzyńską79, a tłum Mazaków80 i gońców ustrojony
był w bransolety i różne ozdoby.

31. Jednak na żadnym innym polu nie okazał się tak szko-
dliwy, jak w zakresie budownictwa. Swój pałac wzniósł na
przestrzeni od Palatynu aż do Eskwiliów. Nazwał go najpierw
„Przechodnim". Wkrótce ten pałac uległ pożarowi. Gdy został
odbudowany, Nero nadał mu nazwę: „Złoty". Co do rozległości
i przepychu tego pałacu, wystarczy podać te tylko dane. Jego
przedsionek był tak wyniosły, że stał w nim posąg-kolos stu
dwudziestu stóp wysokości81, wyobrażający samego Nerona;

tak obszerny82, że mieścił potrójny portyk, każdy długości ty-
siąca kroków. Była tam również83 sadzawka na kształt morza,
otoczona budynkami na wzór miasta. Także partie wiejskie,
urozmaicone polami uprawnymi, winnicami, pastwiskami, lasa-
mi, z całą mnogością wszelkiego rodzaju bydła i dziczyzny.
W pozostałych częściach pałacu wszystko kapało od złota, mi-
gotało od drogich kamieni i konch perłowych. W salach jadal-
nych pułapy były wykładane ruchomymi kasetonami z kości
słoniowej, aby można było przez wydrążenia sypać z góry na
biesiadników kwiaty i pachnidła. Na szczególną uwagę zasługi-
wała okrągła sala jadalna, która stale, dniem i nocą, na wzór
wszechświata, obracała się dokoła. Łazienki miały dopływ wody
z morza i ze źródeł Albuli84. Gdy tego rodzaju dom po ukoń-
czeniu poświęcił, tak tylko wstrzemięźliwie go pochwalił, mó-

79 Canusium (dziś Canosa), miasto w antycznej Apulii nad Aufi-
dena, słynne ze wspaniałej wełny.

80 Jeźdźcy mauretańscy.

81 Posąg, dzieło Zenodora miał wysokość 31,5 m.

82 1480 m długości.

83 Opis tego pałacu znajduje się również u Tacyta (Ann. XV 42—
43). Po zburzeniu tego pałacu na jego terenie powstały termy Tytusa.

84 Odległych o 20 km od Rzymu.

BOZaDZIAŁ 31—32

349

wiać, ze „nareszcie zaczyna mieszkać jak człowiek". Zaczął
także urządzać basen pływacki, ciągnący się od Mizenum do
Jeziora Awerneńskiego, kryty i otoczony portykami, dokąd
miały być odprowadzane wszystkie źródła gorące z całych Ba j.
Również — kanał spławny od Jeziora Awerneńskiego aż do
Ostii, żeby można było udać się do Ostii drogą wodną, a jednak
nie morzem. Długości sto sześdziesiąt tysięcy kroków85 i takiej
szerokości, aby pięciorzędowce, płynąc naprzeciw siebie, mogły
się mijać. Dla wykończenia tych prac polecił zewsząd ściągnąć
do Italii wszystkich więźniów. Nawet tych, którym udowodnio-
no oczywistą zbrodnię, polecił ukarać tylko zsyłką do tych ro-
bót. Do tego szału wydatków pchała go zbytnia ufność w trwa-
łość swego panowania, również nagła nadzieja zdobycia nie-
zmiernych a ukrytych bogactw, powzięta na podstawie zeznania
pewnego rycerza rzymskiego86. Ten obiecywał jako rzecz zu-
pełnie pewną olbrzymie bogactwa z niezmiernie starożytnego
skarbu, które podobno królowa Dydo uciekając z Tyru przy-
wiozła z sobą. Miały być one złożone w Afryce, w bardzo roz-
ległych pieczarach, i mogą być jakoby wydobyte małym tylko
wysiłkiem robotników.

32. Lecz gdy zawiodła go nadzieja, poczuł się tak dalece już
bezradny i wyczerpany, i zbiedniały, że musiał zawiesić n?
dłuższy czas wypłaty żołdu żołnierskiego i świadczeń wetera-
nom. Więc uciekł się do fałszywych oskarżeń i grabieży. Przede
wszystkim zarządził, aby ściągano dla niego nie połowę, lecz
pięć szóstych z majętności zmarłych wyzwoleńców87, którzy
bez żadnej uzasadnionej przyczyny nosili nazwisko jednej z ro-
dzin z nim spokrewnionych. Następnie zlecił, aby spuścizna po
obywatelach, którzy okazali się niewdzięczni wobec pryncepsa,
przeszła na własność skarbca cesarskiego; co więcej, aby nie

85 237 km.

88 Obietnica pewnego Cezelliusa Bassusa, pochodzenia punickiego
(Tac. Ann. XVI 1—2).

87 Stare prawo rzymskie ustalało, że połowa majętności pozostałych
po zmarłych wyzwoleńcach przechodzi w wypadku ich bezdzietności na
patronów. Neron uznał się nie tylko za patrona obcych mu zupełnie
wyzwoleńców, ale podwyższył jeszcze daninę do % majętności.

350

NERO

uszli kary także ci prawnicy, którzy spisali lub podyktowali ta-
kie testamenty. Zlecił, aby prawu obrazy majestatu podlegały
wszelkie czyny i słowa, które poda w stan oskarżenia donosi-
ciel. Zażądał wypłaty w pieniądzach za te wieńce, którymi
kiedykolwiek nagrodziły go miasta podczas zawodów. Zabronił
używać barwy ametystowej i purpury tyryjskiej oraz podsta-
wił kogoś, aby w dniu jarmarcznym sprzedawał tego towaru
zaledwie po kilka uncji. Przedtem przezornie pozamykał skle-
py wszystkich kupców. Mało tego. Oto podczas swego występu
śpiewaczego zobaczył podobno na widowni pewną kobietę,
strojną w purpurę wbrew jego zakazowi. Wskazał ją swym
urzędnikom skarbowym. Natychmiast na miejscu odarto ją
z szat, a Nero na dodatek wyzuł ją jeszcze z majętności. Niko-
mu nie powierzył żadnego stanowiska, żeby nie dodać: „Dobrze
wiesz, czego mi potrzeba" oraz „Tak postępujmy, aby nikt nic
nie miał". Wreszcie wielu świątyniom pościągał dary, stopił
posągi wykonane ze złota lub srebra, między nimi bóstw Pena-
tów, które Galba wnet ustawił ponownie.

33. Morderstwa w najbliższej rodzinie i pospolite zbrodnie
zaczął od zabójstwa Klaudiusza. Wprawdzie nie dopuścił się
tej zbrodni sam, lecz był wtajemniczony we wszystko i zupełnie
tego nie ukrywał. Odtąd mianowicie zwykł chwalić borowiki
przysłowiem greckim jako bogów pokarm: w tej potrawie
otrzymał Klaudiusz truciznę. W każdym razie ścigał zmarłego
wszelkiego rodzaju obelgami w czynie i słowie, zarzucając mu
bądź głupotę, bądź okrucieństwo. Oto na przykład pokpiwał
sobie, że Klaudiusz zakończył już ziemskie bytowanie: morari,
przedłużając pierwszą sylabę [tzn. wygłupianie]. Wiele obwiesz-
czeń i zarządzeń Klaudiusza uznał za nieważne, jako twór
umysłu niezrównoważonego i wręcz szalonego. Wreszcie grobo-
wiec jego zaniedbał zupełnie, otoczył zaledwie niskim i byle
jakim murkiem. Brytannika88 otruł zarówno z zazdrości o głos,
który Brytannik miał milszy w brzmieniu, jak ze strachu, aby
kiedyś nie wyprzedził go w łaskach u ludu dzięki dobrej pa-
mięci, jaką pozostawił po sobie jego ojciec. Truciznę podała

M Na początku 55 r. n. e.

BOZDZIAŁ 33—34

351

Brytannikowi niejaka Lukusta89, znawczyni różnych trujących
ziół. Gdy jednak trucizna działała łagodniej, niż przypuszczał
Nero, wywoławszy u Brytannika jedynie rozstrój żołądka, we-
zwał niewiastę i. własnoręcznie ją wychłostał, oskarżając o to,
że podała lekarstwo zamiast trucizny. Gdy ta się usprawiedli-
wiała, że dała mu mniej, aby zabezpieczyć zbrodnię przed nie-
nawiścią publiczną, rzekł Nero: „Istotnie, drżę przed ustawą
julijską"90, i zmusił ją w swej obecności, w pokoju, do goto-'
wanta co prędzej trucizny działającej natychmiastowo. Nastę-
pnie wypróbował na koźle. Skoro ten przeżył jeszcze pięć go-
dzin, znowu kazał jej truciznę kilkakrotnie przegotować i rzu-
cił prosiakowi. Wreszcie ten padł martwy natychmiast. Wów-
czas Nero kazał wnieść odwar do jadalni i podać Brytannikowi
jedzącemu z nim obiad. Ten po pierwszym, łyku padł. Nero
skłamał wobec biesiadników, że, jak zwykle, chwycił Brytan-
nika atak epilepsji. Następnego dnia naprędce, wśród ulewnego
deszczu, pogrzebał go bez żadnych uroczystości. Lukuście za
udany zabieg darował bezkarność, duże majątki, przydzielił
uczniów.

34. Gdy matka zbyt surowo kontrolowała jego czyny i słowa
i dotychczas jeszcze strofowała, najpierw tylko odgrażał się
często, że obciąży ją winą za ewentualną swoją abdykację
i usunięcie się na Rodos i z tego powodu ściągnie na nią ogólną
nienawiść. Wkrótce pozbawił ją wszelkich odznak czci i władzy,
odebrał gwardię przyboczną i oddział Germanów91, wypędził ją

83 L u c u s t a, pochodząca z Galii, brała już udział w otruciu Klau-
diusza (Tac. Ann. XII 66). Dała mu przez Halota, który z urzędu koszto-
wał potrawy (praegustator), truciznę. Działo się to 13 października 54 r.
n. e. Na początku r. 55 n. e. powtórnie użyto jej na dworze cesarskim,
tym razem do zamordowania Brytannika kończącego 14 lat. Jego piękny
charakter przedstawia Tacyt (Ann. XIII 15). "Wreszcie sam Nero dla
siebie wziął od Lukusty truciznę (zob. Ner. 47), którą ukrył w złotej
puszce, ale nie miał siły zażyć. Lukustę kazał zabić Galba.

80 Ustawa ta (lex lulia. de sicariis) kazała ścigać skrytobójców.
91 Ten oddział Germanów otrzymała Agryppina od Nerona w nad-
miarze czci z jego strony oprócz gwardii przybocznej, przysługującej jej
za życia Klaudiusza jako żonie, a teraz jako matce cesarza (Tac. Ann.
XIII 18).

352

NEBO

od siebie i w ogóle z Palatynu. W dręczeniu jej nie znał miary.
Podstawił opryszków, aby niepokoili ją procesami podczas po-
bytu w Rzymie; gdy zaś zażywała wywczasów na ustroniu, aby
ścigali ją obelgami i żartami, krążąc koło niej na lądzie czy
morzu. Wreszcie przerażony jej groźbami i gwałtownością, po-
stanowił stracić. Lecz gdy trzykrotnie zastosował truciznę i wi-
dział, że matka uodporniona jest na jej działanie, urządził szcze-
gólny pułap, aby nocą opuszczony przy pomocy maszyny spadł
na śpiącą. Ten zamiar został ujawniony przez wtajemniczonych.
Wówczas wymyślił Nero92 statek dający się rozłożyć na części,
aby skutkiem jego pozornego rozbicia lub zawalenia się pułapu
w kajucie matka zginęła. Na oko pojednawszy się z Agryppiną,
najczulszym listem wezwał ją do Ba j celem jakoby wspólnego
uczczenia Kwinkwatrów. Dowódcom floty dał polecenie, aby
roztrzaskali, jakby w przypadkowym zderzeniu, statek libur-
nijski, którym przyjechała. Tymczasem ucztę przeciągnął, a po-
wracającej do Bauł93 zamiast zdruzgotanego statku ofiarował
do użytku ów sztucznie urządzony, radośnie odprowadził na po-
kład i nawet ucałował przy rozstaniu brodawki piersi. Przez
resztę czasu czuwał w najwyższym popłochu, oczekując wyniku
swych poczynań. Gdy dowiedział się, że wszystko wypadło na
opak i że matka wpław dostała się na brzeg, stanął bezradny. ;

Tymczasem L. Agermus, jej wyzwoleniec, przybywa z radosną
nowiną, że matka się uratowała i wyszła bez szwanku. Nero
ukradkiem podrzuca mu sztylet i natychmiast rozkazuje chwy-
cić, zakuć w kajdany, jako podstawionego mordercę, matkę
zabić stwarzając pozór, jakoby ona sama popełniła samobójstwo,
schwytana na zbrodniczym działaniu. Do tych dodają jeszcze
inne szczegóły okropniejsze, i to z pewnych źródeł. Oto podobno
sam przybiegł, aby obejrzeć ciało zamordowanej, obmacywał
członki, jedne ganił, inne chwalił, a poczuwszy pragnienie na-

82 Tacyt podaje (Ann. XIV 3 i in.), że pomysł ten wyszedł od Aniceta,
pedagoga Nerona, wyzwoleńca,, dowódcy floty cesarskiej pod Mizenum.
. 93 B a u l i były posiadłością cesarską, położoną między przylądkiem
Mizenum i Baje, ongiś własność mówcy Hortenzjusza, nabyta potem
przez Antonię Młodszą, żonę Druzusa, syna Liwii.

ROZDZIAŁ 34—35

353

pił się czegoś94. Jednak ani od razu, ani nigdy później nie mógł
zagłuszyć wyrzutów sumienia z powodu tej zbrodni, chociaż
napełniały go otuchą dziękczynienia wojska, senatu i ludu.
Często wyznawał, że niepokoi go cień matki, ścigają bicze
Fury j95 oraz ich płonące żagwie. Co więcej, usiłował przez
święte obrzędy wedle praktyki magów wywołać ducha Agryp-
piny i ubłagać go. Jednak podczas swej podróży po Grecji nie
ośmielił się wziąć udziału w świętach eleuzyńskich, do któ-
rych dostępu wzbraniał głos herolda bezbożnikom i zbrodnia-
rzom. Do zabójstwa matki dodał jeszcze mordestwo ciotki
[Lepidy]96. Oto raz był u niej z wizytą, gdy leżała wskutek
uporczywej obstrukcji. Wówczas ona, skubiąc jego ledwie wi-
doczny zarost, jak zwykła czynić z pieszczotliwości starsza oso-
ba, rzekła przypadkiem: „Gdy go tylko otrzymam w darze, chcę
umrzeć". Nero zwróciwszy się do swej świty rzekł z urągliwym
śmiechem, że „natychmiast go usunie", oraz polecił lekarzom,
aby chorej zastosowali bardzo silny środek przeczyszczający.
Gdy konała, jeszcze przed śmiercią wszedł w posiadanie jej ma-
jętności, skrywszy testament, aby nic mu nie uszło.

35. Po Oktawii miał później jeszcze dwie żony: Popeę Sa-
binę97, córkę byłego kwestora i uprzednio żonę rycerza rzym-

84 Cały opis tej próby morderstwa Agryppiny i faktycznego JUŻ za-
bójstwa opisał dramatycznie Tacyt (Ann. XIV 4 i nn.), przemilczając
drastyczne szczegóły, które przedstawił Swetoniusz.

95 F u r i a e, greckie Erynie, uosobienie wyrzutów sumienia, które
Eurypides wzniosłe nazwał „bakchantkami Hadesu". W rzymskiej escha-
tologii stanowią one połączenie etruskich żeńskich bóstw śmierci i czar-
nego demona zemsty pośmiertnej z greckimi Eryniami. Przedstawiano
je z żagwią płonącą w lewej, z biczem w prawej ręce, z wężami we
włosach, podobnie jak Ajschylos swe Erynie w Choeforach i Eume-
nidach.

se L e p i d a, siostra ojca Nerona (Gn. Domicjusza Aenobarba),
a więc stryjenka Nerona, córka ,L. Domicjusza Aenobarba i Antonii
Starszej, pierwsza żona Gajusa Passjena Krispusa.

"Poppaea Sabina, piękna i bogata córka Tytusa Olliusza
i Poppei Sabiny (ta ostatnia za sprawą Messaliny wtrącona do więzie-
nia popełniła tam samobójstwo w r. 47 n. e.); po dziadku swym, a ojcu
matki — którym był C. Poppaeus Sabinus, konsul z r. 9 n. e.
legat Mezji, Achai i Macedonii, obdarzony odznakami triumfalnymi

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów

23

354

NERO

skiego, następnie Statylię Messalinę98, praprawnuczkę Taura",
dwukrotnego konsula i triumfatora. Chcąc ją posiąść, zamordo-
wał jej męża, konsula Attyka Westyna100, w samym czasie spra-
wowania urzędu. Małżeństwo z Oktawią szybko mu się sprzy-
krzyło. Na wyrzuty przyjaciół odpowiadał, że ,,powinny jej
wystarczyć odznaki godności małżonki"101. Często, lecz nada-
remnie zamierzał ją udusić, wreszcie rozwiódł się, jakoby ze
względu na jej bezpłodność. Gdy lud nie chciał rozwodu uznać
i nie szczędził mu dokuczliwych żarcików, posunął się jeszcze
dalej. Zesłał Oktawie na wygnanie. Wreszcie zamordował102
oskarżywszy o cudzołóstwo. Ten zarzut był tak dalece bezczel-
ny i fałszywy, że w śledztwie wszyscy jak najbardziej stanow-
czo zaprzeczali. Podstawił na zeznanie swego pedagoga, Aniceta,
aby ten zmyślił oskarżenie i wyznał, że podstępnie zmusił ją

w 26 n. e. za przewagi w Tracji — przybrała jego nazwisko. Była naj-
pierw żoną Rufriusza Krispina (prefekta pretorianów w r. 47 n. e.,
przez Agryppinę pozbawionego prefektury w r. 51), potem Otona (Tac.
Ann. XIII 45), następnie kochanką Nerona od r. 58 n. e. Ona to nakła-
niała Nerona do morderstwa matki i Oktawii (Tac. Ann. XIV 60). Od
r. 62 n. e. była żoną Nerona. Po urodzeniu córki Klaudii w r. 63 n. e.
otrzymała tytuł: Augusta, umarła w r. 65 n. e. (Tac. Ann. XVI 6).

98 Statiiia Messalina, trzecia żona Nerona; poślubił ją
w r. 66 n. e. Przydomek pnzyjęła po swym pradziadku ze strony matki,
którym był M. Valerius Messala Corvinus; córka konsula z r. 44 n. e.,
Tytusa Statiiiusza Taura.

99 T i t u s Statiiius Taurus, konsul (suff.) w r. 37 przed n. e.
oraz (ord.) w n. 26 przed n. e., fundator amfiteatru kamiennego na Polu
Marsowym; zob. Aug. uw. 142.

100 M a r c u s Atticus Vestinus, konsul (ord.) w r. 65 n. e.,
w tymże roku został zamordowany przez Nerona, co opisał Tacyt (Ann.
XV 68—69).

101 Odznaki godności żony (uxoria ornamentu) na wzór oznak władzy
pretora, konsula czy triumfatora, tj. ornamentu praetorii, consularia,
triumphalia.

102 Octayia, córka Klaudiusza i Messaliny,'w r. 53 n. e. wydano
ją za mąż za Nerona. W r. 62 n. e. Neron się z nią rozwiódł, wygnał do
Kampanii, ale na żądanie ludu odwołał z wygnania. Na skutek fałszywe-
go podania się Aniceta za jej kochanka została powtórnie wygnana na
Pandatarię; tu otwarto jej żyły, głowę zawieziono Poppei. Mając lat 20
umarła w r. 62 n. e. w czerwcu (Tac. Ann. XIV 61—64).

ROZDZIAŁ 35

355

do stosunku. Popeę pojął za żonę zaraz dwunastego dnia po
rozwodzie z Oktawią i ukochał szczególnie. Ale nawet i ją za-
bił kopnięciem nogi za to, że po jego zbyt późnym powrocie
z wyścigu jako woźnicy wpadła na niego ze złością, zresztą
będąc w ciąży i chora. Miał z nią córeczkę, Klaudię Augustę,
lecz utracił jeszcze jako niemowlę. Nie było żadnego związku.
pokrewieństwa, którego by nie naruszył zbrodnią. Antonię,
córkę Klaudiusza103, gdy nie chciała wyjść za niego po śmierci
Popei, zgładził pod zarzutem knowań rewolucyjnych. Podobnie
innych, złączonych z nim jakimś pokrewieństwem lub powino-
wactwem. Między innymi pewnego młodzieńca, Aulusa Plau-
cjusza, którego przed śmiercią splugawił stosunkiem wbrew
jego woli. Następnie rzekł: ,,Niech teraz przyjdzie moja matka
i niech ucałuje mego następcę", robiąc w ten sposób aluzję do
tego, że Agryppina kochała Aulusa i robiła mu pewne nadzieje
uzyskania tronu. Swego pasierba, Rufriusza Kryspina, syna
Popei, jeszcze dziecko, kazał jego własnym niewolnikom utopić
w morzu, gdy łowił ryby, tylko za to, że podobno w czasie za-
bawy udawał wodza, sprawując rozkazy. Syna swej piastunki,
Tuskusa, zesłał na wygnanie za to, że sprawując namiestnictwo
Egiptu104 wykąpał się w łaźni wzniesionej na przybycie cesarza.
Swego wychowawcę Senekę zmusił do samobójstwa. Przedtem
Seneka często dopominał się o zwolnienie z tego stanowiska
i chętnie wyrzekał się majętności. Jednak Nero zaklinał się na
wszystko, co święte, że Seneka niepotrzebnie czuje się zagro-
żony przez niego, który raczej sam gotów zginąć, niżby miał
wyrządzić Senece jakąś krzywdę. Burrusowi105, dowódcy gwar-
dii, obiecawszy lekarstwo na gardło, posłał truciznę. Swych

103 A n toni a, córka Klaudiusza i Petyny, odmówiła zaślubin z Ne-
ronem w r. 62 n. e.; zamordowana przez 'Nerona między 66 a 68 r. n. e.

i»4 W latach 65—66 n. e.

l°5Sextus Afranius Burrus, od r. 51 n. e. dzięki Agryppinie
był jedynym (bez towarzysza) prefektem pretorianów. Razem z Seneka
pomagał Neronowi w rządach, usiłował przeciwdziałać powodowanym
przez Agryppinę wyrokom śmierci w r. 54 n. e. Nie przykładał ręki do
morderstwa Agryppiny w r. 59 n. e., usiłował też przeszkodzić morder-
stwu Oktawii w r. 62 n. e. Umarł w r. 62 n. e. powszechnie żałowany.
Z jego śmiercią stracił także Seneka całkowity wpływ.

23*

356

NERO

ROZDZIAŁ, 36—37

wyzwoleńców, bogatych i starych, którzy poparli niegdyś jego
usynowienie, a wnet uzyskanie władzy oraz byli zarazem jego

kierownikami, pozbył się za pomocą trucizny, podanej bądź
w jadle, bądź w napoju.

36. Nie mniej okrutnie prześladował ludzi obcych i cudzo-
ziemców. Pewnego razu gwiazda z warkoczem, która według
wieści ludowej wróży zgubę panom świata, zaczęła wschodzić
noc po nocy. Nero zaniepokojony tym zjawiskiem poszedł za
radą astrologa Balbilla — głoszącego, że królowie zwykle unie-
szkodliwiają takie znaki złowieszcze ofiarą krwawą z kogoś
znacznego i odwracają od siebie nieszczęścia na głowy pier-
wszych obywateli — i zgotował zgubę wszystkim najznakomit- |
szym osobistościom. Tym bardziej że ujawniono dwa spiski, co
jakby usprawiedliwiało jego postanowienie. Pierwszy i wie- j
kszy, Pizonów106, zawiązał się i został odkryty w Rzymie. Dru-
gi — Winicjusza w Benewencie. Spiskowcy zeznawali w sądzie
już po uwięzieniu, zakuci w potrójne kajdany. Jedni dobrowol-
nie przyznawali się do winy. Inni wprost się chlubili107, „jakoby
inaczej nie mogli przyjść cesarzowi z pomocą, jak zadając mu
śmierć, gdyż splugawił się już wszelką hańbą". Dzieci skazań- j
ców zostały wygnane ze stolicy i zadręczone trucizną lub gło- J
dem. Wiadomo, że niektóre zostały zamordowane w czasie je-;

dnego śniadania wraz ze swymi pedagogami i niewolnikami,
noszącymi książki do szkoły, innym nie pozwolono na przygo-
towanie sobie dziennego posiłku.

37. Odtąd już bez żadnego wyboru ani miary skazywał na
śmierć, kogokolwiek zechciał i z jakiejkolwiek przyczyny. Nie
chcąc mnożyć zbytnio przykładów powiem tylko, że Salwidie-
nowi Orfitowi zarzucono, iż wynajął trzy sklepy ze swego domu
koło forum dla przedstawicieli miast prowincjalnych na miejsce

357

106 C a i u s Calpurnius Piso, zob. Kal. uw. 49. Spisek powsta-
ły w r. 65 n. e. miał na celu strącić z tronu Nerona, a powołać Pizona.
Szczegóły spisku i nazwiska podaje Tacyt (Ann. XV 49—64). Do spisku

tego należało bardzo wiele osób z różnych warstw społecznych. Zamach
stanu projektowano na 19 kwietnia 65 r.

107 Słowa te wypowiedział centurion Sulpicius Asper (Tac. Ann.
XV 68).

postoju; Kasjuszowi Longinowł108, znakomitemu juryście, lec;?
ślepcowi — iż na starej tablicy genealogicznej swego rodu za-i
chował podobizny G. Kasjusza, zabójcy Cezara; Petusowi Tra-
zei109 — iż ma twarz smutną i minę pedagoga. Tym, którym
polecił umrzeć, dawał tylko kilka godzin na wykonanie rozkazu.
Nie chcąc dopuścić do zwłoki, przydzielał im lekarzy, którzy
w razie marudzenia skazańca mieli natychmiast „zatroszczyć
się" o niego. Tak nazywał przecięcie żył dla wywołania zgonu.
Podobno pewnemu żarłokowi egipskiego pochodzenia, który
przyzwyczajony był jeść surowe mięso i w ogóle wszystko, co
mu dadzą, Nero zapragnął rzucić żywych ludzi na rozszarpanie
i spożycie. Rozzuchwalony i nadęty tak wielkimi jakby powo-
dzeniami oświadczył, że „żaden z pryncepsów nie wiedział, co
mu wolno". Często i niedwuznacznie dawał do zrozumienia,
że on nie oszczędzi również pozostałych przy życiu senatorów
i że kiedyś usunie w ogóle z państwa ten stan, a prowincje
i wojsko powierzy rycerzom rzymskim i wyzwoleńcom. W każ-
dym razie, wchodząc do kurii lub wychodząc, nikogo nie za-

108 Caius Cassius Longinus, potomek mordercy Cezara,
konsul (suff.) w 30 r. n. e., prokonsul Azji w r. 40/41, legat Syrii w r. 45—
49. Potem, już oślepły, przebywał w Rzymie. W r. 65 n. e. zesłał go
senat na Sardynię za to, że był potomkiem mordercy Cezara; z wygnania
odwołał go Wespazjan. Wybitny prawnik, uczeń Mazuriusa Sabina, po
nim objął kierownictwo tej szkoły, której członkowie zwali się „Cassia-
ni". Napisał Libri (Commentaru) iuris cwilis, około 10 ks.

los p u b I i u s Clodius Thrasca Paetusz Patayium (Pad-
wy), konsul (suff.) w r. 56 n. e., zwolennik filozofii stoickiej. Czynny
w senacie do r. 6« n. e. Był człowiekiem odważnym. Gdy po zabójstwie
matki Nero wysłał pismo do senatu z relacją o zgonie Agryppiny, oskar-
żające ją o zamach na niego, i gdy uchwalono modły publiczne za oca-
lenie Nerona, Trazea wyszedł z senatu; a gdy Poppei uchwalono cześć
boską, umyślnie się nie zjawił i w pogrzebie nie wziął udziału. Napisał
pochwałę Katona Młodszego. Jego dom był ośrodkiem opozycji republi-
kańskiej przeciw Neronowi. Proces i śmierć nastąpiły w r. 66 n. e.
Trazea, otrżymawszy wyrok śmierci, dał swe żyły do przecięcia, a skro-
piwszy ziemię swą krwią, rzekł: Libamus Iow, Liheratori (składamy
ofiarę Jowiszowi Oswobodzicielowi). Jego żoną była Arria Młodsza,
córka sławnej Amii, żony Cecyny Petusa; jego córką Fąnnia, która
wyszła za mąż za Helwidiusza Pryska.

358

NERO

szczycą! pocałunkiem, ani nawet oddaniem ukłonu. Rozpoczy-
nając pracę na Istmie, wśród wielkiego zgromadzenia głośno
wyraził życzenie, „żeby to wyszło na korzyść jemu samemu
i ludowi rzymskiemu", pominąwszy zupełnym milczeniem
senat.

38. Lecz nie oszczędził także ludu oraz murów ojczystego
miasta. Gdy ktoś wśród ogólnej rozmowy zacytował po grec-
•ku"":

Z moją śmiercią zgiń, ziemio, w płomieniach,
odpowiedział Nero również po grecku:

w moich oczach
(Nauck, Trag. Graec. fragm., frg. adesp. 513)

i dokładnie wykonał tę zapowiedź. Oto czując jakby odrazę do
szpetoty dawnych budowli i ciasnoty oraz zawiłości ulic spalił
stolicę tak jawnie, że wielu konsularów, schwytawszy w swych
posiadłościach pokojowców cesarza z pakułami i pochodniami,
nie śmiało stawić im przeszkód. Pewne spichlerze koło Złotego
Domu, których to placów Nero najbardziej pragnął, zostały
najpierw zwalone machinami wojennymi, dopiero wówczas
podpalone, ponieważ ich mury wykonane były z kamienia.
Przez sześć dni i siedem nocy szalała ta klęska, zmuszając lud
do szukania sobie chwilowego schronienia w budowlach pu-
blicznych i grobowcach. Wtedy oprócz olbrzymiej ilości domów
czynszowych spłonęły domy dawnych wodzów, ozdobione do-
tychczas łupami zdobytymi na wrogach, siedziby bogów, wznie-
sione jako wyraz dziękczynienia przez królów, a następnie jako
wyraz ślubowań z czasów wojen punickich i galickich, oraz
wszystko, cokolwiek godne widzenia i pamięci przetrwało
z dawnych czasów. Nero patrząc na ten pożar111 z wieży Mece-
nasa112 i rozkoszując się, jak mówił, „pięknością płomienia",

no By}y to ulubione słowa Tyberiusza, prawdopodobnie cytat z tra-
gedii Eurypidesa Bellerofont.

111 Dramatyczny opis tego pożaru Rzymu, który wybuchnął 19 lipca
W 64 r. n. e., znajduje się u Tacyta (Ann. XV 38—41).

na w ogrodach Mecenasa, które rozciągały się na Eskwilinie, między

ROZDZIAŁ 38—39

359

odśpiewał: Zdobycie Ilionu w swoim stroju aktorskim. Pragnąc
i w tym momencie uzyskać w miarę możności łupy i zdobycz,
obiecał bezpłatne usunięcie trupów i gruzu, lecz nikomu nie
pozwolił zbliżyć się do szczątków swej majętności. Następnie
przyjąwszy daniny, co więcej, wymusiwszy je, wyniszczył pra-
wie zupełnie prowincje i zasoby prywatnych osób.

39. Do tak wielkich nieszczęść i haniebnych występków,
wynikających z charakteru pryncepsa, dołączyły się jeszcze
pewne klęski przypadkowe: zaraza morowa113 jednej jesieni,
kiedy trzydzieści tysięcy pogrzebów zapisano na rachunek Li-
bityny114, klęska w Brytanii115, gdy dwa główne miasta116 zo-
stały złupione, a wielką ilość obywateli i sprzymierzeńców
w pień wycięto117; haniebna porażka na Wschodzie, gdy legiony
w Armenii musiały przejść pod jarzmem118, a Syrię z trudem
utrzymano przy imperium119. Rzecz jednak zadziwiająca i szcze-
gólnie godna uwagi, że przy wszystkich swoich przywarach
wyjątkowo cierpliwie znosił złorzeczenia i obelgi ludzkie i oka-
zywał wyjątkową pobłażliwość względem tych, którzy go szar-
pali słowem lub piórem. Ogłoszono lub puszczono w obieg wiele
greckich i łacińskich wierszy, jak na przykład te greckie:

Porta Yiminalis i Esquilina. Wieżę Mecenasa opiewał Horacy (Carm.
III 29, 10). Nero połączył Palatyn z ogrodami Mecenasa.

113 W r. 65 n. e. (Tac. Ann. XVI 13).

114 L i b i t i n a, starorzymskie bóstwo pogrzebów. Przy jej gaju
(prawdopodobnie na Eskwilinie), zwanym lucus (Yeneris) Libitinae,
znajdował się zakład pogrzebowy, gdzie można było wypożyczyć każdo-
razowo za pewną opłatą to wszystko, co było potrzebne do pogrzebu.
Tam prowadzono statystykę zgonów.

115 powstanie królowej Boudikki w r. 61 n. e.

116 Camulodunum (dziś Colchester w hrabstwie Essex) i Verulanium
(dziś Verulam pod Londynem), a także Londinium.

117 przypuszczalnie około 80 000.

lis -yf walkach z Fartami w Kappadocji w r. 62 n. e.; legat L. C a e-
sennius Paetus, konsul z r. 61 n. e., musiał kapitulować w Arme-
nii. Nie jest prawdą, jakoby zwyciężeni musieli przejść pod jarzmem,
które stanowiły dwie włócznie, nakryte trzecią.

119 W r. 66 n. e. wybuchło groźne powstanie w Judei, grożące także
Syrii, a trwające do r. 70. Wówczas odznaczył się późniejszy cesarz
Wespazjan (zob. Wesp. 4—5).

360

NEBO

Orestes, Neron, Alkmeon120 matek zabójcy swych.
Nowina oto! Nero matkę własną zabił sam.

lub łacińskie:

Któż zaprzeczy, że Nero z rodu cnego Eneja?121

Ów ojca wyniósł w ramionach, matkę na marach — ten.

Nasz władca brzdąka na lirze, a Part napina łuk,

My zaśpiewamy pean122, on Hekatebeletes123.

Rzym cały jednym Domem. Kwiryci, nuże do We j!124

O ile także Wejów nie zajmie ten jego Dom.

(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 369)

Nero nawet nie szukał autorów. Gdy niektórzy zostali ujaw-
nieni wobec senatu przez doniesienie, nie pozwolił ich ukarać
zbyt surowo. Pewnego razu mijał Nerona Izydor Cynik i wobec
całej publiczności złajał głośno tymi słowy, że ,,pięknie opiewa
złe losy Naupliusza125, ale niepięknie zarządza swymi dobrami".
Datus, aktor atellany, w pewnej śpiewce przy greckich słowach:

Bywaj zdrów, ojcze; matko, bywaj zdrowa
(Ribbeck, Com. Rom. fragm., s. 334, Atell. inc. frg. 5)

120 Alkmeon, syn wróżą Amfiaraosa, jednego z „siedmiu wo-
dzów przeciw Tebom", którego żona Eryfile zmusiła do tej wyprawy. Na
rozkaz ojca Alkmeon zabił matkę, za której zabójstwo został ukarany
przez Erynie szałem.

121 E n e a s z, legendarny założyciel państwowości rzymskiej, od
którego syna, Julusa Askaniusza, wywodził się ród Juliuszów, a Nero
należał do dynastii julijskiej, bo po ojcu był wnukiem Antoni! Starszej,
siostrzenicy Oktawiana, po matce zaś prawnukiem Oktawiana (po córce
Julii). Eneasz uniósł ojca Anchizesa z palącego się Ilionu na własnych
barkach.

122 pacan, początkowo odrębne bóstwo, później, po Homerze, przy-
domek Apollina, wreszcie pieśń chóralna na jego cześć.

123 Dosłownie: On — Hekatebeletes albo Hekebólos (z dala
godzący), pierwotnie eufemistyczne określenie bóstwa śmierci, później
przeszło na Apollina jako boga słońca.

124 Vel i, miasto południowoetruskie.

125 Nauplios, syn Posejdona i Amymone, uchodził za demona
morskiego, którego można było przebłagać ludzkimi ofiarami, .rzucany-
mi w morze; z zemsty za ukamienowanie jego syna Palamedesa przez

ROZDZIAŁ, 39—40

361

taki wykonał ruch, jakby naśladował kogoś pijącego oraz pły-
nącego, czym oczywiście przedstawiał zgon Klaudiusza i Agryp-
piny. A przy ostatnich słowach:

Orkus126 was chwyta za stopy

wskazał gestem senat. Owego aktora i filozofa Nero usunął
tylko z Rzymu i z Italii, czy to w ogóle lekceważąc swoją złą
sławę, czy z obawy, że przez okazanie bólu podnieci jeszcze
pomysłowość autorów.

40. Takiego pryncepsa cały świat znosił przez czternaście
prawie lat, wreszcie jednak się pozbył. Początek dali Galowie
pod dowództwem Juliusza Windeksa127, który wtedy zarządzał
tą prowincją, jako propretor. Astrologowie przed laty przepo-
wiadali Neronowi, że może zostanie kiedyś z tronu usunięty.
Stąd jego słynne słowa, wypowiedziane po grecku: „Sztuka nas
wyżywi", chcąc się oczywiście tym bardziej usprawiedliwić ze
swej namiętności śpiewaczej, miłej mu jako pryncepsowi, nie-
zbędnej jako osobie prywatnej. Niektórzy obiecywali mu w ra-
zie zrzucenia z tronu panowanie na Wschodzie. Inni wręcz wy-
mieniali imiennie królestwo Jerozolimy. Większość wróżyła
przywrócenie całej dawnej potęgi. Skłonny ufać takiej przy-
szłości, gdy stracił Brytanię i Armenię i znowu obydwie od-
zyskał, sądził, że dopełniły się nad nim złe losy. Zwrócił się do
wyroczni Apollina w Delfach. Usłyszał, że powinien się strzec
siedemdziesiątego trzeciego roku. Sądząc, że dopiero wtedy
umrze, a zupełnie nie biorąc pod uwagę wieku Galby, nabrał

fałszywe światło ogniska wprowadzi! w błąd Greków powracających

spod Troi i rozbił im okręty.

126 Orkus, H a de s, Tarta r, nazwy podziemnego królestwa
zmarłych.

"'Całus luli u s Vindex, zromanizowany Gal z Akwitanii, po
ojcu już senator rzymski, w r. 67 n. e. legat prowincji Galii, prawdopo-
dobnie Lugdunensis (Lyon). Podniósł bunt przeciw Neronowi w r. 68
n. e., ale z braku sił wezwał na pomoc namiestnika Hiszpanii Tarrakoń-'
skiej, Galbę (Seryius Sulpicius Galba), oraz powitał go'jako cesarza.
W r. 68 n. e. popełnił Vindex samobójstwo z powodu klęski swego woj-
ska pod Vesontio w walce z L. Werginiuszem Rufusem, namiestnikiem
Germanii.

362

NERO

wielkiej ufności, że dożyje nie tylko późnego wieku, lecz nawet
że doznawać będzie do końca życia powodzenia stałego i wy-
jątkowego. Straciwszy przy rozbiciu okrętu kosztowności nie
zawahał się powiedzieć wśród swych najbliższych, że „ryby
mu je zwrócą"128. O rozruchach galickich129 dowiedział się
w Neapolu, w samą rocznicę zabójstwa matki. Tak pogodnie
i dufnie przyjął tę wiadomość, iż czynił wprost wrażenie, jakby
cieszył się z góry na nową sposobność ograbienia, na mocy
prawa wojennego, najbogatszych prowincyj. Natychmiast udał
się do gymnazjonu i z największą ciekawością przyglądał się
walkom atletów. W czasie obiadu zaniepokojony znowu alar-
mującym listem rozgniewał się i zagroził karami buntownikom.
Wreszcie przez następnych osiem dni nie usiłował odpowiedzieć
komukolwiek ani czegoś zlecić, ani dać zarządzenia. Całą spra-
wę pokrył milczeniem i puścił w niepamięć.

41. Wreszcie obelżywe i powtarzające się odezwy Windeksa
zaniepokoiły go nie na żarty. Listownie wezwał senat do zemsty
za siebie i za państwo, usprawiedliwiając swą nieobecność nie-
dyspozycją gardła. Nic nie zabolało go w równym stopniu, jak
.to, że skrytykowano go jako słabego lutnistę i nazwano Aheno-
barbem zamiast Neronem. Oświadczył, że wróci do swego ro-
dowego nazwiska,'które mu tak obelżywie wypomniano, a po-
niecha przybranego. Inne zarzuty zbijał jako fałszywe tym
jedynie dowodem, że oto zarzuca mu się brak wiedzy w zakresie
tej sztuki, którą uprawiał z taką gorliwością i tak doskonale.
Pytał raz po raz pojedyncze osoby, „czy znają kogoś wybitniej-
szego?" Lecz wobec coraz groźniejszych z godziny na godzinę
wieści w największej trwodze powrócił do Bzymu. Nieco ulgi
doznał w czasie drogi dzięki błahej przepowiedni: gdy na pom-
niku nagrobnym zauważył płaskorzeźbę przedstawiającą żoł-

128 Aluzja do przygody Połykratesa, tyrana Samosu w latach
537—524/3, który bojąc się swego zbytniego powodzenia i zawiści losu
zapragnął pozbawić się dobrowolnie czegoś miłego dla siebie i wrzucił
do morza ulubiony złoty sygnet ze szmaragdem. Następnego dnia przy-
niósł mu rybak piękną rybę świeżo złowioną. We wnętrzu tej ryby zna-
leziono pierścień (Herodot, III 40—42).

129 W końcu 68 r. n. e.

ROZDZIAŁ, 41—43

363

nierza galickiego, przygnieconego przez rycerza rzymskiego
i ciągniętego przezeń za włosy. Na ten widok skoczył z radości
i złożył dzięki niebiosom. Ale nawet i wówczas nie zwołał pu-
blicznego zebrania ani senatu, ani ludu. Jedynie zaprosił do
siebie kilku spośród najznaczniejszych obywateli i przeprowa-
dził z nimi naprędce naradę. Przez resztę dnia oprowadzał ich
po urządzeniach organów wodnych nowego i nie znanego do-
tychczas rodzaju130, pokazując pojedyncze części, roztrząsając
sposób użycia i trudności każdego urządzenia. Zapewnił wresz-
cie, że „on to wszystko jeszcze przedstawi w teatrze, jeśli tylko
Windeks pozwoli mu na to".

42. Skoro następnie dowiedział się, że zdradził go Galba
z prowincjami hiszpańskimi, padł niemal bez ducha i długo tak
leżał na pół martwy. Gdy się ocknął, rwał szatę i bił się po
głowie, wołając głośno, że „już po nim". Na próżno pocieszała
go piastunka i przypominała, że innym władcom także coś po-
dobnego się zdarzyło. Odpowiedział jej Nero, że „on znosi cier-
pienia o wiele większe niż niedola wszystkich innych władców,
takie, o jakich nikt jeszcze nie słyszał ani nie wiedział, gdyż
traci najwyższą władzę za życia". Niemniej w najlżejszym
stopniu nie poniechał ani nie ograniczył swego dotychczasowego
życia zbytkownego i bezczynnego. Co więcej, gdy z prowincji
nadeszła jakaś wiadomość pomyślna, urządzał najwspanialszą
ucztę, podczas której wyśpiewywał na wodzów buntu piosenki
żartobliwe o swawolnym rytmie, poparte jeszcze gestykulacją;

wszystkie te utwory rozchodziły się między publicznością. Na-
stępnie kazał się nieść po kryjomu na przedstawienie teatralne,
a gdy jakiś aktor zyskał jego uznanie, wysłał doń gońca z za-
wiadomieniem, ,,że może w pełni dysponować czasem i osobą
cesarza".

43. Zaraz na początku rozruchów zamierzył podobno mnó-
stwo szaleństw, bynajmniej nie odbiegających od jego charak-
teru: nasłać na dowódców wojsk i namiestników prowincyj
następców i siepaczy, jak gdyby oni także brali udział w buncie
i tak samo myśleli; wymordować wszystkich, gdziekolwiek są,

i30 Były one pomysłu Ktesibiosa z Aleksandrii.

364

NERO

wygnańców i wszystkich zamieszkałych w Rzymie ludzi po-
chodzenia galickiego, tych pierwszych, aby nie przyłączyli się
do odstępców, tych drugich jako pozostających w zmowie ze
swymi rodakami i ich popleczników; wydać Galie na łup żoł-
nierstwu, cały senat wytruć podczas uczt, Rzym spalić, wy-
puściwszy na lud dzikie bestie, aby tym bardziej utrudnić obro-
nę przed pożarem. Odstraszyły go nie tyle skrupuły moralne,
ile raczej brak wiary w możność urzeczywistnienia tych za-
miarów. Uznał jednak za konieczne urządzić wyprawę przeciw
zbuntowanym. Więc przed upływem terminu urzędowania po-
zbawił konsulów131 godności i na miejsce ich obydwu sam
objął konsulat, jak gdyby było wolą losu, że Galowie mogą
być pokonani tylko przez konsula. Wychodząc z jadalni po
uczcie z rózgami liktorskimi w ręce i wsparty na ramionach
najbardziej zaufanych dworaków, zapewnił ich, że „gdy tylko
dotknie stopą prowincji, ukaże się bezbronny wobec wojsk
i jedynie płakać będzie, wezwawszy do skruchy zbuntowanych;

następnego dnia sam radosny wśród rozradowanych zaśpiewa
pieśni zwycięskie, które już teraz czas mu układać".

44. Podczas przygotowań do wyprawy przede wszystkim za-
troszczył się o wybór pojazdów do przewiezienia swych kon-
certowych organów oraz o ostrzyżenie po męsku nałożnic, które
z sobą zabierał, o zaopatrzenie ich w topory i małe tarcze Ama-
zonek. Zaraz także wezwał wszystkie trybusy stołeczne do
złożenia przysięgi wojskowej. Gdy żaden zdatny obywatel się
nie zgłaszał, wyznaczył panom pewien kontygent niewolników
najbardziej wypróbowanych z tych wszystkich, jakich każdy
posiadał, nie czyniąc wyjątku dla intendentów lub sekretarzy.
Wszystkim stanom rozkazał wpłacić jako daninę część majątku,
ponadto lokatorom domów prywatnych oraz kamienic czynszo-
wych bezzwłocznie wnieść do skarbu cesarskiego roczny czynsz.
Zażądał niezwykle butnie i bezwzględnie monet jeszcze nie
zużytych, czystego srebra, złota z próbą132. Wskutek czego więk-

131 Byli to konsulowie z r. 68: Tiberius Catius Silius Ita-
licus i Publius Galerius Trachalus (Turpilianus).

132 Wzdragał się przed przyjęciem złotych monet, bitych przez siebie,
gdyż ich wartość obniżył o W/s.

ROZDZIAŁ 44—46

365

szość jawnie odmówiła w ogóle udziału w daninie, żądając zgo-
dnie, aby raczej odebrano donosicielom nagrody, jakiekolwiek
przedtem otrzymali.

45. Na większą jeszcze niechęć naraził się, ciągnąc zyski
także z drożyzny środków żywności. Zdarzyło się zresztą przy-
padkiem, że w czasie powszechnego głodu oznajmiono przyby-
cie okrętu z Aleksandrii wiozącego piasek dla zapaśników dwo-
ru cesarskiego. Stąd powstała tak straszliwa nienawiść wszyst-
kich do niego, że nie było zniewagi, której by mu oszczędzono.
Jego posągowi na tył głowy nałożono perukę133 z greckim na-
pisem, że ,,teraz już rozegrają się prawdziwe zawody, niech
wreszcie złoży broń!" Do szyi drugiego posągu przywiązano
sakwę jałmużniczą z napisem: „Cóż ja mogłem więcej uczynić?
Lecz ty zasłużyłeś na wór!"134 Na kolumnach pisano, że „nawet
Galów135 obudził swym śpiewem". A już nocami niejeden swa-
rząc się niby z niewolnikiem wzywał uparcie ,,Mściciela"136.

46. Nadto napełniły go przerażeniem oczywiste znaki zło-
wieszcze w postaci snów, wróżb z lotu ptaków i innych przepo-
wiedni, zarówno dawne, jak z ostatnich czasów. Dotychczas
nigdy nie miewał widzeń sennych. Dopiero po zabiciu matki
ujrzał we śnie okręt, a siebie w roli kapitana, któremu wy-
darto z ręki ster. To znów śnił, że żona Oktawia ciągnie go
w największe ciemności. Albo że pokrywają go całe roje skrzy-
dlatych mrówek. Lub że otaczają go kręgiem posągi ludów
wystawione obok teatru Pompejusza i nie pozwalają ruszyć
z miejsca. Innym razem zjawił mu się we śnie jego ukochany
hiszpański137 rumak, mając zamienioną tylną część ciała w mał-
pę, tylko pysk pozostał bez zmiany, a z pyska wydobywało się
donośne rżenie. W Mauzoleum nagle otworzyły się drzwi

133 Aluzja do uczesania Nerona jako lutnisty (zob. Ner. 51).

134 Zaszycie w wór, było karą dla morderców rodziców (zob. Aug.
uw. 153).

135 Galii oznacza zarówno Galów, jak koguty.

136 Mściciel po łacinie brzmi: Vindex.

ly1 .Astwcp, tj. z Asturii, północno-zachodniej części Hiszpanii, pod-
bitej przez Augusta w wojnie kantabryjskiej. Hiszpańskie konie w sta-
rożytności cieszyły się szczególnym uznaniem.

366

NEBO

i z głębi dał się słyszeć głos kogoś wzywającego go po imieniu.
W dzień kalend styczniowych runęły na ziemię w czasie samego
przygotowywania do ofiary posągi Larów pięknie przystrojone.
Gdy Nero zasięgał rady wyroczni, Sporus podarował mu pier-
ścień, na którego kamieniu było wyryte porwanie Prozerpiny.
W czasie modłów za pomyślność cesarza138, wobec licznego już
zgromadzenia wszystkich stanów, z trudem odnaleziono klucze
od Kapitelu. Gdy z jego przemówienia, które ułożył przeciw
Windeksowi, odczytywano w senacie miejsce zapowiadające ka-
rę r-a zbrodniarzy oraz rychły i zasłużony ich zgon, wszyscy za-
krzyknęli: „I ty zginiesz, Auguście". Również zauważono, że
po raz ostatni występował publicznie w dramacie jako Edyp na
wygnaniu i skończył tym wierszem:

Małżonka, ojciec, matka umrzeć każą mi.
(Nauck, Trag. Graec. fragm., frg. adesp 8)

47. Tymczasem list z wieścią o buncie pozostałych armii
wręczono mu w czasie śniadania. Podarł go na kawałki, stół wy-
wrócił, roztrzaskał o ziemię dwa puchary, których najchętniej
używał i nazywał homerowymi od płaskorzeźb przedstawiają-
cych sceny z pieśni Homera. Od Lukusty wziął truciznę i ukrył
ją w złotej puszce. Następnie przeszedł do Ogrodów Serwiliań-
skich139, gdzie usiłował skłonić do wspólnej ucieczki trybunów
i centurionów gwardii. Tymczasem wysłał naprzód do.Ostii naj-
wierniejszych wyzwoleńców celem przygotowania floty. Lecz
gwardziści ociągali się lub otwarcie odmawiali. Jeden nawet
głośno zawołał:

v

Rozstać się z życiem — czyż to takie smutne?
(Werg. Eneida XII 646)14"

Wówczas Nero zaczął miotać się wśród różnych zamierzeń.
To pragnął uderzyć w pokorę wobec Fartów lub Galby, to znów

I'8 W dniu Nowego Roku odbywały się na Kapitolu modły za ce-
sarza.

139 Obiekt należący do posiadłości cesarskich, położony prawdopo-
dobnie w~ południowej części Rzymu, przy drodze do Ostii.

lw Słowa Turnusa, króla 'Rutulów, "przed śmiercią z ręki Eneasza.

ROZDZIAŁ 47—48

367

w czerni wystąpić publicznie i z mównicy, jak najbardziej wzru-
szająco umiał, prosić o przebaczenie za winy popełnione. Gdyby
nie udało mu się ułagodzić serc, prosić przynajmniej o przydział
namiestnictwa Egiptu141. Znaleziono potem w jego skrzyni bi-
bliotecznej już gotowe przemówienie na ten temat. Istnieje
przypuszczenie, że tego zamiaru poniechał z obawy, żeby go
nie rozszarpano, zanim dotrze do forum. Więc odłożył postano-
wienie na dzień następny. Mniej więcej koło północy obudził
się i na wiadomość, że posterunek straży pałacowej opuścił
stanowisko, wyskoczył z łóżka i rozesłał gońców po przyjacio-
łach. Lecz ponieważ od nikogo nie przychodziła odpowiedź, sam
z kilkoma pokój owcami poszedł szukać gościny od domu do
domu. Wszędzie zastał wrota zamknięte, a głuche milczenie
było mu odpowiedzią. Powrócił do sypialni, skąd już słudzy do-
zorujący rozbiegli się, unosząc jego dywany; znikła także
puszka z trucizną. Zaraz posłał po gladiatora murmillona Spi-
kula lub jakiegoś innego siepacza, aby go własnoręcznie zabił.
Nikogo nie znaleziono. Wtedy rzekł: „Czyż nie mam już ani
przyjaciela, ani wroga?" i wybiegł z pałacu, jak gdyby chci?1 się
rzucić do Tybru.

' 48. Lecz gdy pierwsze wzruszenie znowu minęło, zapragnął
jakiegoś bardziej ukrytego schronienia, aby zebrać myśli. Ofia-
rował się wyzwoleniec Faon ze swoją willą podmiejską między
drogą Salaryjską142 a Nomentańską143, przy czwartym kamieniu
milowym. Nero, tak jak stał, boso i w samej tunice, narzucił
wypłowiałą opończę, nakrył głowę, twarz zasłonił chustką do
nosa i wsiadł na konia, mając ze sobą tylko czterech towarzy-
szy, między nimi był także Sporus144. Nagle zakołysała się zie-
mia i padł piorun tuż przed nim, co napełniło go panicznym

141 Egipt był najmniejszą z prowincyj, niezależną od kontroli
senatu, którą mógł zarządzać nawet namiestnik stanu rycerskiego, ale
w -rzeczywistości trzymał w szachu Rzym, jako jego spichlerz.

142 Droga Salaryjską (via Solaria), bardzo stara droga w północnej
części Rzymu.

143 Droga Nomentańska (via Nomentana), północno-wschodnia bocz-
nica drogi Salaryjskiej.

144 Według Diona Kasjusza (LXIII 27) Nero miał tylko trzech to-
warzyszy: Faona, Epafrodyta i Sponusa.

368

NERO

strachem. Na domiar tego usłyszał z pobliskiego obozu145 okrzy-
ki żołnierzy wznoszone przeciw niemu, a na cześć Galby, oraz
słowa dwu nadchodzących podróżnych. Jeden mówił: ,,Ci ści-
gają Nerona". Drugi pytał: „Cóż tam w stolicy nowego w spra-
wie Nerona?" Nagle koń spłoszył się z powodu odoru trupa,
porzuconego na drodze. Nero odsłonił twarz i został poznany
oraz pozdrowiony przez pewnego wysłużonego już pretorianina.
Gdy dojechali do bocznej drogi, odesłał konie. Przez zarośla
i ciernie, ścieżyną wśród trzcin, dotarł z trudem, ścieląc sobie
pod stopy opończę, do tylnej ściany willi. Tam Faon zachęcał
go, aby tymczasem skrył się do jamy, skąd wydobyto piasek.
Lecz Nero odpowiedział, że on za życia nie zagrzebie się w zie-
mi. Chwilę musiał poczekać, aż mu przygotują potajemne wej-
ście do willi. Wtedy zaczerpnął garścią trochę wody do picia
z kałuży u swych stóp i rzekł: „Oto napój pomysłu Nerona"14®.
Następnie w opończy porwanej przez ciernie utorował sobie
drogę wśród gałęzi i tak na czworakach przez ciasny, wykopa-
ny w ziemi korytarz dopełznął do najbliższej salki. Tam poło-
żył się na łóżku, na cienkim materacu, który pokryto rozesła-
nym starym płaszczem. Gdy głód i znowu pragnienie dawały
mu się we znaki, podano mu czarny chleb, lecz nim wzgardził,
tylko wypił nieco ciepłej wody.

49. Gdy wszyscy towarzysze po kolei nalegali, aby jak naj-
prędzej uszedł zniewag, jakie mu niechybnie grożą, kazał wy-
kopać w swej obecności dół wymiarów takich, jak jego ciało,
zgromadzić także, gdzie się znajdą, szczątki marmuru, jedno-
cześnie przynieść wody i drewien, aby zatroszczono się o trupa.
Płakał przy każdym poleceniu i ciągle powtarzał: „Jakiż artys-
ta ginie!"147 Gdy tak zwlekał, kurier przyniósł list do Faona.
Nero wyrwał mu go z ręki i przeczytał, że został przez senat
uznany za wroga ojczyzny i że jest poszukiwany, aby ponieść
karę wedle obyczaju przodków. Wówczas zapytał Faona, jakiż
to rodzaj kary. Dowiedział się, że obnażają winowajcę, głowę

145 w prawo od drogi Nomentańskiej był obóz pretorianów.
"6 Napój pomysłu Nerona (decocta Neronis), wrząca woda ochła-
dzana śniegiem z sokami owocowymi i koniakiem.

w Qualis artifex pereo!, tj. dosłownie: jakimż artystą będąc, ginę!

13. Neron

ROZDZIAŁ 49—50 ggg

kładą między widły,, ciało sieką rózgami aż: na śmierć. W prze-
rażeniu chwycił dwa sztylety, które zabrał z sobą, wypróbował
ostrza obydwu i znowu schował pod pozorem, że „jeszcze nie
nadeszła godzina przez los wyznaczona". To zachęcał Sporusa,
aby zaczął nad nim żale pogrzebowe bijąc się w piersi, to znowu
prosił, aby mu ktoś własnym przykładem pomógł zadać sobie
śmierć. Tymczasem ganił swą gnuśność tymi słowy: „Żyję ha-
niebnie, wstrętnie", i po grecku: „Nie przystoi to Neronowi, nie
przystoi —trzeba w takich chwilach rozwagi — nuże, obudź
się!" Już zbliżali się konni, którym polecono przywlec go ży-
wego. Gdy to usłyszał, rzekł po grecku, drżąc ze strachu:

Tętent bystro lecących uderza mię koni
(Horn. II. X 535; w. 45.6 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

i wbił żelazo w szyję przy pomocy swego sekretarza, Epafro-
dyta148. Jeszcze oddychał, gdy wpadł centurion i narzucił mu
opończę na ranę, udając, że przybył z pomocą. Nero odpowie-
dział tylko: „Za późno" i jeszcze: „Oto wierność". Z tymi sło-
wami na ustach skonał. Oczy wyszły mu na wierzch, nierucho-
me, budząc wstręt i grozę widzów. O to jedno usilnie prosił
przed śmiercią i uzyskał od towarzyszy, żeby nie wydali jego
głowy nikomu, lecz aby w jakikolwiek sposób został spalony
cały. Pozwolił na to Icelus, wyzwoleniec Galby, niedawno wy-
puszczony z więzienia, do którego wtrącono go na początku
rozruchów.

50. Pochowany został Neron kosztem dwustu tysięcy sester-
cjów. Okryto go materią białą, przetykaną złotem, której już
użył w dniu kalend styczniowych. Szczątki jego pochowały
piastunki, Egioge i Aleksandria, oraz nałożnica Akte w rodzin-
nym grobowcu Domicjuszów, który widać z Pola Marsowego,
gdyż jest wzniesiony na Wzgórzu Ogrodów149. Wewnątrz niego

148 Epafnodyt przyczynił się do odkrycia spisku Pizona. Zawsze
pozostawał wierny Neronowi. Za DomicJana pełnił ten sam urząd, tj.
a litiellis (Dom. 14), i zginął w r. 95 n. e. z woli cesarza za to, że zabił
ongiś własnoręcznie cesarza Nerona. Najbardziej znany spośród jego
niewolników był stoik Epiktet.

149 Wzgórze Ogrodów (Collis Hortulorum); wzgórze Pincius.

k

G. SwetonŁuśz Trankwillus, Żywoty cezarów 24

370

NERO

stanął sarkofag Nerona z profilu. Nad nim ustawiono ołtarz
z marmuru luneńskiego150. Ogrodzony jest kamieniem z Ta-
zos151.

51. Wzrostu był dość słusznego. Ciało miał pokryte plama-
mi i cuchnące, włosy jasnoblond, twarz raczej piękną niż miłą,
oczy niebieskawe, krótkowidzące, kark opasły, brzuch wydat-
ny, golenie wyjątkowo szczupłe. Cieszył się dobrym zdrowiem.
Oto chociaż oddawał się najbardziej nieumiarkowanej rozpuś-
cie, tylko trzykrotnie zasłabł w ciągu czternastu lat, nawet
wówczas nie odmawiając sobie ani wina, ani innych zwykłych
przyjemności. Swoim strojem i wyglądem budził odrazę. Włosy
miał zawsze ułożone piętrowo, w czasie podróży po Achai spuś-
cił je na kark. Występował publicznie najczęściej w stroju
domowym, z chustką do nosa obwiązaną dookoła szyi, niczym
nie przepasany, bez obuwia.

52. Jeszcze jako chłopiec zapoznał się ze wszystkimi sztu-
kami wyzwolonymi. Lecz od filozofii odwiodła go matka na-
pominając, że jest ona niepotrzebna przyszłemu władcy. Od
poznawania dawnych mówców odwiódł Seneka, jego wycho-
wawca, chcąc tym dłużej utrzymać go w uwielbieniu dla swej
osoby. Więc jako że miał słabość do poezji, chętnie i bez trudu
układał pieśni. Nie wydawał cudzych pod swoim nazwiskiem,
jak niektórzy sądzą. Wpadły mi w ręce notatki i brudnopisy
z pewnymi najbardziej znanymi jego utworami, pisanymi
własnoręcznie przez niego samego. Od razu widać, że nie zosta-
ły one znikąd przepisane, ani też ułożone pod cudzym dykta-
tem, lecz wyraźnie wypracowane przez kogoś, kto obmyśla
i tworzy. Tak dużo jest tam miejsc wymazanych, dodanych,
nadpisanych. Miał też niemałe upodobanie do malarstwa
i rzeźby.

53. Przede wszystkim żądny był powodzenia, gotów współ-
zawodniczyć z każdym, kto jakimkolwiek sposobem oddziały-
wał na lud. Rozeszła się pogłoska, że po swych teatralnych
Luna, miasto nadbrzeżne w północnej Etrurii.

151 Tazos, wyspa na Morzu Egejskim, na wschód od trójpalczasteJ
Chalkidiki.

ROZDZIAŁ 51—W

371

powodzeniach w najbliższym pięcioleciu zgłosił udział w igrzy-
skach olimpijskich jako jeden z atletów. Mianowicie wytrwale
ćwiczył się w mocowaniu. Po całej Grecji przyglądał się za-
wodom gimnastycznym nie inaczej, jak siedząc na stadionie na
ziemi, zwyczajem sędziów konkursowych. Jeśli któraś z par
oddaliła się za bardzo, własnoręcznie ciągnął Ją na środek
boiska. Ponieważ jakoby uważano, że Apollinowi dorównywa
śpiewem, bogu słońca w prowadzeniu zaprzęgu, postanowił
jeszcze naśladować czyny Herkulesa. Podobno wystarano się
dla niego o takiego lwa, którego miał uśmiercić maczugą lub
tylko splotem ramion na arenie amfiteatru, w oczach całego

ludu, sam zupełnie nagi.

54. Przy samym końcu życia uczynił publiczne ślubowanie-
że jeśli dotychczasowy stan rzeczy utrzyma się bez zmian, to
wystąpi na igrzyskach na cześć odniesionego zwycięstwa, gra-
jąc na organach wodnych, na flecie, na kobzie, ostatniego dnia
jako aktor i tancerz w roli Turnusa Wergiliuszowego. Niektórzy
podają, że zabił aktora Parysa dlatego, że uważał go za groźnego

współzawodnika.

55. Pragnął sławy wieczystej i nieśmiertelnej, lecz w sposób

niedorzeczny. Dlatego wielu rzeczom i miejscowościom nadał
nową nazwę od swego imienia, usunąwszy dawną. Także mie-
siąc kwiecień nazwał miesiącem Nerona. Zamierzał nazwać

Rzym: Neropolis.

56. Wszystkie obrzędy miał za nic, z wyjątkiem kultu Bo-
gini Syryjskiej152. Tę wkrótce zlekceważył i posąg jej hanieb-
nie obryzgał moczem. Odtąd popadł w inny zabobon, w którym
wytrwał uparcie. Oto gdy od pewnego nieznajomego plebejusza
otrzymał w darze posążek przedstawiający młodą dziewczynę,
jako ochronę przez zasadzką, natychmiast odkryto sprzysięże-
nie przeciw niemu. Uznał ten posążek za najwyższe bóstwo
i wytrwale czcił codziennie trzykrotnymi ofiarami oraz innym
kazał wierzyć, że dzięki jego proroctwu poznaje przyszłość.

"'Bogini Syryjska (Dea Syria), bóstwo schyłku pogaństwa,
czczone przez niewolników, wyzwoleńców, wreszcie przez urzędników
i cesarzy. Boginię tę znano także jako Astartę, starobabilońską Isztar,
opiekunkę astrologii, lub Dianę z. Efezu wielopierśną, wreszcie Kybelę.

24«

372

NERO

Na kilka miesięcy przed śmiercią pilnie zasięgał wróżby z trze-
wi zwierząt ofiarnych, lecz ani razu nie otrzymał pomyślnego
wyniku.

57. Umarł w trzydziestym drugim roku życia, w tym samym
dniu, w którym ongiś zgładził Oktawie. Śmierć jego wywołała
tak niepohamowaną radość powszechną, że lud w czapeczkach
frygijskich biegał po całym Rzymie. Nie brakło jednak i takich,
którzy przez długi czas zdobili jego grobowiec wiosennymi
i letnimi kwiatami, wystawiali na mównicy publicznej to jego
posągi, przybrane w szaty senatorskie, to jego obwieszczenia
publiczne, tak jakby żył jeszcze i miał powrócić wkrótce ku
zgubie swych wrogów. Co więcej, Wologezus153, król Fartów,
wysłał do senatu posłów w celu wznowienia przymierza, jedno-
cześnie prosząc usilnie, aby czczono pamięć Nerona. Po dwu-
dziestu latach, w czasach mojej młodości, ukazał się ktoś nie-
określonego stanu154, podający się chełpliwie za Nerona. Imię
jego taką życzliwość zyskało u Partów, że zapalczywie go po-
parli i o mało na tron cesarski nie wprowadzili.

"'Yologaesus I, brat Tyrydatesa.

.l8< Miał to być Terentius M a x i m u s, który w czasach Tytusa
podawał się w Azji za ^Nerona.


Księga VII

Galba, Oton, Witeliusz

Galba

1. Ród Cezarów wygasł z Neronem. Że to nastąpi, wiele
wskazywało znaków, lecz bodaj dwa najbardziej widoczne.
Gdy ongiś Liwia, zaraz po ślubie z Augustem, wybrała się
w odwiedziny do swej posiadłości w Wejach, przelatujący obok
orzeł upuścił jej na kolana białą kurę z gałązką wawrzynu
w dziobie, tak jak przed chwilą' ją porwał. Liwii zachciało się
tę kurę hodować, a gałązkę zasadzić. I oto wyhodowało się tak
liczne potomstwo kurcząt, że dzisiaj jeszcze ta willa zwie się:

„Pod kurami". Wawrzynowy gaj wyrósł tak bujnie, że Ceza-
rowie stąd zrywali gałęzie wawrzynowe na triumf. Lecz Ceza-
rowie obchodzący triumf natychmiast sadzili nowe drzewko na
miejscu dawnego [użytego na triumf]. Zauważono także, że
pod koniec życia każdego Cezara drzewko zasadzone jego ręką
usychało. Oto w ostatnim roku życia Nerona usechł cały gaj
aż do korzeni, wszystkie kury co do jednej wyzdychały. Bez-
pośrednio potem piorun uderzył w świątynię Cezarów!. Jedno-
cześnie ze wszystkich posągów spadły głowy, nawet berło
Augusta wypadło mu z rąk.

2. Po Neronie objął tron Galba, nie spokrewniony w żadnym
stopniu z domem Cezarów, lecz niewątpliwie bardzo znakomi-
tego pochodzenia, z rodu wielkiego i dawnego. Oto na napisach.

1 Świątynia Cezarów (aedes Caesarum) to świątynia Augusta na
Palatynie, której budowę ukończył i poświęcił Kaligula w r. 38 n. e.
Składano przed nią ofiary Augustowi; od Klaudiusza także Liwii (zob.
Kl. li); od 38 r. n. e. doznawała tu czci boskiej Druzylla; divus Ciaudius
od r. 59 n. e.; diva Ciaudia virgo, córeczka Nerona, i diva Poppaea Sa-
bina od r. 66 n. e. Były tu także ich posągi.

374

G ALBA

pod swymi posągami zawsze podawał się za prawnuka Kwintu-
sa Katula Kapitolińskiego. Gdy został cesarzem, umieścił
w atrium swe drzewo genealogiczne, na którym wywiódł ród
po ojcu od Jowisza, po matce od Pazyfai, żony Minosa.

3. Zbyt długo trwałoby wyliczanie zasłużonych członków
całego rodu i ich tytułów do sławy. Pokrótce opiszę tylko sław-
nych przedstawicieli najbliższej rodziny. Nie jest ustalone,
dlaczego albo skąd wziął przydomek Galby ten, kto go pierw-
szy z Sulpicjuszów przyjął. Niektórzy sądzą, że gdy pewne
miasto hiszpańskie nadaremnie i długo oblegał, wreszcie zdołał
je podpalić pochodniami powleczonymi galbanem2. Inni znowu
podają, że w czasie długotrwałej choroby używał stale galbeum,
tj. leków owiniętych wełną. Niektórzy — że był uważany za
bardzo grubego, a Galowie nazywają takiego człowieka „Galbą".
Lub przeciwnie — ponieważ był tak szczupły, jak są owady, któ-
re żyją na dębach i zwą się „galbae". Rodzinę wsławił Serwiusz
Galba swym konsulatem i najwspanialszą w swoim czasie wy-
mową3. On to podobno, rządząc Hiszpanią jako propretor, zdra-
dliwie wyciął w pień trzydzieści tysięcy Luzytanów i przez to
stał się przyczyną wojny z Wiriatem4. Jego wnuk5, urażony na
Juliusza Cezara za porażkę przy ubieganiu się o konsulat —
a był orgiś jego legatem w Galii — uknuł spisek z Kasjuszem
i Brutusem i z tego powodu został skazany na mocy ustawy
pedyjskiej. Od niego wywodzą się dziad i ojciec cesarza Galby.
Dziadek6, sławniejszy wykształceniem, niż godnościami — nie

2 Galbanum, rodzaj gumy, sok żywiczny z pewnej rośliny baldasz-
kowatej w Syrii.

3 Servius Sulpicius Galba, pretor z r. 151 przed n. e.,
oskarżony przez Katona Starszego z powodu okrutnych metod walki
z Luzytanami, zdołał ujść odpowiedzialności dzięki swej wspaniałej wy-
mowie. Konsul z r. 144 przed n. e.

4 Viriatus, Luzytańczyk niskiego rodu, walczył z Rzymianami
-w latach 147—139 przed n. e.

5 Servius Sulpicius Galba, legat Cezara w Galii od r. 58
przed n. e.; pretor miejski (praetor urbanus) w r. 54 przed n. e.

"Całus Sulpicius Galba. Plutarch powiada (Rom. XVII),
że Sulpicjusz w swoim dziele historycznym przedstawił wypadki od
początków Rzymu. \

BOZDZIAŁ 3—4

375

wyszedł poza stopień pretora — wydał wielotomową i bardzo
starannie opracowaną historię. Ojciec7 sprawował konsulat.
Potem, chociaż był niskiego wzrostu, garbaty i z dużą trud-
nością się wypowiadał, jednak energicznie występował w są-
dach jako adwokat. Pojął za żonę Mumię Achaikę, wnuczkę
Katula, prawnuczkę L. Mumiusza, który zburzył Korynt8.
Później pojął za żonę Liwie Ocellinę, bardzo bogatą i piękną.
Podobno sama zapragnęła go na męża ze względu na jego zacne
pochodzenie. Gdy zbyt często nalegała, wreszcie, zdjąwszy
skrycie szatę, ukazał jej swe kalectwo fizyczne, aby nie wyda-
wało się, że nadużył jej niewiedzy. Ten czyn jeszcze bardziej
zachęcił Liwie do małżeństwa. Z Mumią miał synów: Gajusa
i Serwiusza. Starszy, Gajus9, strwoniwszy majątek opuścił sto-
licę. Gdy Tyberiusz zabronił mu wziąć udział w losowaniu na
prokonsula według należnej mu kolei, popełnił samobójstwo.

4. Cesarz Serwiusz Galba10 urodził się za konsulatu M. Wa-
leriusza Messali i Gn. Lentula w dziewiątym dniu przed kalen-
dami styczniowymi", w willi położonej na wzgórzu blisko
Tarracyny, z lewej strony, idąc do Fundi. Usynowiony przez
swą macochę, Liwie, przyjął nazwisko rodowe i przydomek
Ocellaris, zmieniwszy imię. Odtąd zamiast imienia Serwiusza
przyjął imię Lucjusz i nosił je aż do czasu wstąpienia na tron.
Wiadomo, że gdy Galba jeszcze jako chłopiec pozdrawiał wraz
z rówieśnikami Augusta, ten uszczypnąwszy go w policzek
rzekł po grecku: ,,I ty, dziecię, zakosztujesz naszej władzy"12.
Tyberiusz, gdy się dowiedział, że Galbie wróżą tron, lecz na
starość, rzekł: „Niech sobie żyje zdrów, skoro mnie to w żad-

7 (Caius) Sulpicius Galba, ojciec cesarza, konsul (suff.)

z r. 5 przed n. e.

8 W r. 146 przed n. e. •

"Całus Sulpicius Galba był konsulem (suff.) w r. 22 n. e.

"Servius Sulpicius Galba, cesarz rzymski od 9 czerwca

r. 68 n. e. do 15 stycznia r. 69 n. e.

11 24 grudnia 3 r. przed n. e., natomiast wedle informacji znajdującej

Się w żywocie Nerona (Wer. 40), jeśliby Galba miał mieć 73 lata w chwili

przewrotu, musiałby urodzić się w r. 5 przed n. e.

" Te słowa cytuje Tacyt jako wypowiedź Tyberiusza, znawcy sztuki

chaldejskiej (Ann. VI 20).

376

GALBA

nym razie nie dotyczy". Gdy pewnego razu jego dziadek skła-
dał ofiarę zabezpieczającą przed piorunem, orzeł porwał mu
z rąk wnętrzności ofiary i zaniósł na dąb obsypany żołędziami.
Wywróżono stąd dla rodziny władzę cesarską, lecz w dalekiej
przyszłości. On wówczas rzekł szyderczo: „Tak, gdy mulica
będzie rodzić". Gdy Galba rozpoczął rozruchy, nic bardziej nie
utwierdziło go w nadziejach, jak właśnie ta okoliczność, że
mulica urodziła. Choć inni wzdrygali się na znak wróżebny
jakoby złowieszczy, on jeden przyjął go z- najwyższym zadowo-
leniem, pamiętając o ofierze i słowach swego dziadka. Po wło-
żeniu togi męskiej13 śnił: oto bogini Fortuna mówi do niego,
że „stoi zmęczona u jego wrót i jeśli jej co rychlej nie przyjmie,
stanie się łupem pierwszego lepszego przechodnia". Gdy się
obudził, otworzywszy atrium znalazł przy progu spiżowy posąg
tej bogini, trochę wyższy nad łokieć. Ten posąg we własnych
ramionach zawiózł do Tuskulum14, gdzie zwykle spędzał lato.
Poświęcił mu część swego domu, czcił modłami co miesiąc
i jedną bezsenną nocą co rok. Chociaż był jeszcze młodym
człowiekiem, najściślej przestrzegał dawnego i wygasłego już
obyczaju, tylko jeszcze w jego domu się utrzymującego, żeby
wyzwoleńcy i niewolnicy dwa razy co dnia wszyscy się zbie-
rali i aby każdy z nich pozdrawiał go rankiem, a żegnał wie-
czorem.

5. Wśród sztuk wyzwolonych niemało uwagi poświęcił pra-
wu. Ożenił się. Straciwszy żonę Lepidę15 i dwu synów, których
mu urodziła, pozostał wdowcem i nie dał się już więcej uwieść
żadnej partii, nawet względom Agryppiny16, która owdowiaw-

13 l stycznia 14 r. n. e.

14 Tusculum, miejscowość przy drodze Latyńskiej, na południo-
wy wschód od Rzymu, w odległości 24 km. Tu znajdowała się willa Mar-
ka Tuliusza Cycerona.

15 A e m i l i a Lepida, córka Maniusza Emiliusza Lepidusa, kon-
sula (ord.) z r. lin. e., prokonsula Azji w latach 26—27 n. e., zm. w r. 33
n. e., znakomitego mówcy i znacnego człowieka. W r. 21 n. e. Lepida, zda-
niem swego ojca (Tac. Ann. III 35), była już nubilis, tzn. dojrzała do za-
mążpójścia.

16 Matki Nerona.

BOZDZIAŁ 5—6

377

gzy po śmierci Domicjusza wszelkimi sposobami wabiła Galbę
za życia jego żony, więc jeszcze nie wolnego. Aż na pewnym
zebraniu kobiecym została ostro zelżona słownie, a nawet czyn-
nie przez matkę Lepidy. Galba szczególną czcią otaczał Liwie
Augustę, której względy zapewniły mu wysokie poważanie, do-r
póki żyła. Po śmierci testament jej mógł go uczynić bogaczem.
Mianowicie otrzymał największy zapis spośród legatariuszy:

pięćdziesiąt milionów sestercjów. Lecz ponieważ ta suma zo-
stała podana w cyfrach, a nie napisana słownie, spadkobierca
Tyberiusz zapis zmniejszył do pięciuset tysięcy sestercjów. Ale
i tej sumy Galba nie otrzymał.

6. Karierę urzędniczą rozpoczął przed czasem prawnie wy-
znaczonym. Z kolei urządzając jako pretor uroczystości Flo-
raiiów17, dał nowy rodzaj widowiska: słonie tańczące na linie.
Następnie prawie przez rok zarządzał prowincją Akwitanią.
Zaraz potem przez sześć miesięcy sprawował konsulat16 zwy-
kły19 i, rzecz dziwna, wówczas objął władzę po ojcu Nerona,
L. Domicjuszu, a po nim samym sprawował konsulat Salwiusz
Oton20, ojciec Otona, jak gdyby była to zapowiedź następnych
wypadków: Mianowicie okres jego panowania przypadł na
czas między rządami synów ich obydwu. Przez Gajusa Cezara*
wyznaczony na miejsce Getulika21 w dzień po przybyciu do
legionów był przypadkiem obecny na uroczystym widowisku.
Gdy żołnierze klaskali, poskromił ich pisemnym rozkazem, aby

17 Uroczystości Floraliów (ludi Florales) albo Floralia były to świę-
ta ku czci Flory, bogini wiosny, ustanowione jeszcze w okresie repu-
blikańskim. Obchodzono je od III w. przed n. e. każdego roku, od 23
kwietnia do 3 maja. '

18 W r. 33 n. e. l ,

19 Konsulami zwyczajnymi (consules ordinarii) nazywali się ci kon-
sulowie, wedle których nazwisk liczono rok i którzy obejmowali swe
funkcje na początku roku. Inni konsulowie, obejmujący funkcje konsu-
larne w ciągu roku, zwali się suffecti.

20 L u c i u s Salvius Otho, przyjaciel Tyberiusza, konsul (suff.)
z 33 r. n. e., prokonsul Afryki, przyjęty w poczet patrycjuszy w r. 48 n. e.

21 W jesieni 39 r. n. e. został legatem Górnej Germanii jako następca
Getulika (C n. Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul
z r. 26 n. e.).

378

GALBA

trzymali ręce pod płaszczami. Natychmiast obiegły obóz te
słowa:

Ucz się, wojaku, wojować: Galba to, nie zaś Getulik.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 369)

Z równą surowością zabronił zgłaszać się o urlopy. Wete-
rana i nowo zaciężnego żołnierza hartował bezustanną pracą.
Szybko pokonawszy barbarzyńców, którzy aż do Galii wtar-
gnęli22, tak się korzystnie przedstawił wobec Gajusa23, zarówno
swoją osobą, jak swą armią, że wśród niezliczonych wojsk,
ściągniętych ze wszystkich prowincyj, żadne nie otrzymało
równie pochlebnej oceny ani równie znacznych nagród. Sam
najbardziej odznaczył się tym, że sprawował nadzór nad ćwi-
czeniami polowymi z tarczą w ręku i potrafił biec przy powozie
cesarza przez dwadzieścia tysięcy24 kroków.

7. Na wieść o morderstwie Gajusa, choć wielu zachęcało go
do wykorzystania sposobności, wybrał spokój. Dzięki temu zy-
skał wielkie łaski u Klaudiusza i został przyjęty do grona przy-
jaciół cesarza oraz cieszył się tak wielkim poważaniem, że gdy
nagle zapadł na zdrowiu, choć niezbyt ciężko, odłożono termin
wyprawy do Brytanii25. Jako prokonsul otrzymał prowincję
Afrykę na dwa lata poza losowaniem26. Został wybrany dla upo-
rządkowania prowincji niepokojonej wewnętrznymi waśniami
i rozruchami barbarzyńców. Zaprowadził ład, przestrzegając
jak najstaranniej surowości i sprawiedliwości nawet w naj-
drobniejszych szczegółach. Podczas wyprawy, na której o ży-
wność było szczególnie trudno, zarzucono pewnemu żołnierzo-
wi, że sprzedał pozostały mu korzec pszenicy za sto denarów.
Gdy zaczęło brakować pożywienia, Galba zabronił komukol-
wiek przyjść mu z pomocą i żołnierz zginął z głodu. Przy wy-
miarze sprawiedliwości, gdy pewnego razu chodziło o stwier-
dzenie, do kogo należało jakieś juczne zwierzę, a dowody

22 W zimie r. 39/40 n. e.

23 Wyprawę Kaliguli opisał już Swetoniusz (Kal. 44).

2* 30 km. '

25 W r. 43 n. e. Galba towarzyszył Klaudiuszowi do Brytanii.

21 Bezpośrednio po triumfie Klaudiusza nad Brytanią.

ROZDZIAŁ 7—9

379

i świadectwa z obydwu stron były dość błahe oraz skutkiem
tego trudno było dociec prawdy, tak postanowił: zwierzę z gło-
wą zasłoniętą ma być zaprowadzone do swego zwykłego wodo-
poju i tam należy mu głowę odsłonić; wówczas, do kogo po
napiciu się samo wróci, do tego będzie należeć.

8. Za swoją ówczesną działalność w Afryce i poprzednią
w Germanii otrzymał odznaki triumfalne i urząd kapłański
trojakiego rodzaju: przyjęto go do kolegium piętnastu mężów27,
do bractwa Tycjów28, a również do kapłanów Augusta29. Lecz
od owego czasu prawie aż do połowy rządów Nerona żył prze-
ważnie na uboczu. Nie wybierał się nigdy w drogę, nawet na
przechadzkę inaczej, jak mając tuż za sobą wóz z milionem
sestercjów w złocie. Aż pewnego razu, gdy bawił w Fundach,
nagle zaproponowano mu Hiszpanię Tarrakońską. Oto gdy
objął prowincję, zdarzyło się podczas ofiary, jaką składał we-
wnątrz budynku państwowego, że jeden ze służebnych, młody
niewolnik trzymający kadzielnicę, nagle osiwiał całkowicie. Nie
brakło takich, którzy to wyjaśniali jako zapowiedź zmiany wła-
dzy oraz że starzec zastąpi młodzieńca, tj. on sam Nerona. Nie-
długo potem padł piorun w jezioro w kraju Kantabrów i zna-
leziono dwanaście siekier, niewątpliwą oznakę najwyższej
władzy.

9. Przez lat osiem30 sprawował rządy prowincji w sposób
zmienny i kapryśny. Najpierw był ostry i gwałtowny, wręcz
nieumiarkowanie surowy w karaniu występków. Na przykład
gdy pewien bankier nieuczciwie zmieniał pieniądze, obciął mu
Galba ręce i kazał je przybić do stołu owego bankiera. Ukrzy-
żować kazał pewnego opiekuna za to, że otruł swego pupila, po
którym spadek z kolei jemu przypadał w udziale. Gdy patron
upraszał o pewne względy w wymiarze kary, powołując się na

27 Kolegium piętnastu mężów (quindece'mviri sacris faciundis) do
zasięgania rady ksiąg sybillińskich (zob, Aug. 31).

28 Bractwo Tycjów (Titii sodales), kolegium .kapłańskie w rodzaju
Saliów, Luperków, Braci Arwalskich, założone ponoć przez króla Tytusa
Tacjusza.

23 Kolegium ustanowione po śmierci Augusta ku jego czci.

3(1 Od r. 60 n. e. do 68 n. e.

380

GALBA

to, że jest obywatelem rzymskim, Galba, aby złagodzić mu ka-
rę, niby pocieszając okazaniem pewnej czci, kazał zmienić
i wystawić inny krzyż, o wiele wyższy od innych i pomalowa-
ny na biało. Z wolna popadał w bezczynność i ociężałość, aby
nie dać Neronowi choćby pozoru do zaczepki i, jak zwykł ma-
wiać, ,,ponieważ nikt nie jest zmuszony do składania rachunku
ze swej bezczynności". Właśnie w Nowej Kartaginie31 spra-
wował sądy, gdy od legata Akwitanii, błagającego o pomoc, do-
wiedział się, że Galie podniosły bunt. Nadszedł jeszcze list od
Windeksa z zachętą, „aby Galba stał się oswobodzicielem rodu
ludzkiego i wodzem". Niedługo zwlekał32 z postanowieniem.
Tę sposobność wykorzystał powodowany częściowo strachem,
częściowo nadzieją. Oto przejął pisma Nerona, wysłane tajnie
do prokuratorów z poleceniem zamordowania go. Jednocześnie
utwierdzały go w nadziejach najbardziej pomyślne znaki wiesz-
cze i przepowiednie głoszone przez proroctwo pewnej zacnie
urodzonej dziewczyny. Tym bardziej że pewien kapłan Jowi-
sza w Klunia33 na podstawie wskazówki danej mu przez boga
we śnie wydobył ze świętego przybytku te same wyroczne
wiersze, przed dwustu laty wypowiedziane w podobny sposób
przez pewną dziewczynę, obdarzoną siłą proroczą. Te wyrocz-
ne wiersze głosiły, że „wyjdzie kiedyś z Hiszpanii władca i pan
świata".

10. Więc gdy wszedł na wzniesienie, jakoby pragnąc oswo-
bodzić się ze skóry niewolnika — tam uprzednio ustawiono
przed nim największą, jaką można było zgromadzić, liczbę wi-
zerunków obywateli przez Nerona skazanych na śmierć i wy-
mordowanych, u jego boku stanął chłopiec znakomitego rodu,
wygnaniec, którego w tym właśnie celu wezwał z sąsiedniej
Wyspy Balearskiej — wówczas opisał z żalem opłakany stan
państwa i powitany jako cesarz ogłosił się legatem senatu i na-

31 Nowa Kartagina (dziś Cartagena), miejscowość w południo-
wo-wschodniej części Hiszpanii w pobliżu kopalni srebra.

32 Działo się to 3 kwietnia 68 r. n. e., a powstanie Windeksa wybu-
chło w połowie 67 r. n. e.

33 C l u n i a, miasto celtyberyjskie w Hispania Citerior, w później-
szej Stanej Kastylii.

BOZDZIAŁ 10—11

381

rodu rzymskiego. Następnie zawiesiwszy wymiar sprawiedli-
wości zarządził werbunek do legionów i wojsk posiłkowych
spośród ubogiej ludności prowincji. Jego dotychczasowa siła
zbrojna obejmowała jeden legion, dwa oddziały kawalerii i trzy
kohorty. Spośród pierwszych obywateli, znacznych roztropno-
ścią i wiekiem, stworzył rodzaj senatu, aby zwracana się do
nich w sprawach większej wagi, ilekroć zajdzie potrzeba. Wybrał
młodzieńców stanu rycerskiego, którzy stale nosili złoty pier-
ścień, zwani byli evocati [pozasłużbowi] i pełnili straż przy je-
go sypialni jak żołnierze. Po prowincjach rozesłał obwieszcze-
nia publiczne zachęcające wszystkich obywateli, aby popierali
go zarówno w sprawach poszczególnych, jak w ogólnych jego
poczynaniach oraz aby każdy, jak może, przyczyniał się do
wspólnej sprawy. Prawie w tym samym czasie znaleziono
w fortyfikacjach miasta, które wybrał jako swą siedzibę na
czas wojny, pierścień starożytnej roboty, na którego kamieniu
wyrzeźbiona była bogini Wiktoria ze zwycięskim trofeum. Za-
raz potem do Dertozy34 przybił okręt z Aleksandrii pełen broni,
ale bez sternika, bez żadnego marynarza lub pasażera. Już nikt
nie wątpił, że podjęcie kroków wojennych jest rzeczą sprawie-
dliwą i słuszną, zgodną z bożym wyrokiem. Nagle zaczęło się
prawie wszystko mącić wręcz nieoczekiwanie. Jeden z oddzia-
łów jazdy w poczuciu skruchy za naruszenie przysięgi wojsko-
wej postanowił opuścić Galbę, gdy ten zbliżał się do obozu.
Z trudem tylko udało się utrzymać ów oddział w karności
wojskowej. Niewolnicy przysłani Galbie w darze przez pewne-
go Neronowego wyzwoleńca, który ich z góry nasłał na zdradę,
o mały włos nie zgładzili Galby, gdy szedł do łaźni przez ciasny
zaułek. Lecz że nawzajem zachęcali się do wykorzystania do-
godnej sposobności i wówczas zapytano ich, o jakiej to sposo-
bności mówią, wzięci na męki wyznali wszystko.

11. Do tak groźnych powikłań dołączyła się śmierć Windek-
sa, co Galbę spłoszyło najbardziej. Niemal złamany pragnął po-
pełnić samobójstwo. Lecz w miarę napływających z Rzymu
wiadomości, gdy dowiedział się, że Nero został zabity i że

34 Dertosa (dziś Tertosa), miasto portowe w Hispania Citerior,
na południe od Tarrakony.

382

GALBA

wszyscy złożyli przysięgę wierności na jego imię, zaniechał ty-
tułu legata senatu i ludu, a przyjął tytuł Cezara i ruszył
w drogę w płaszczu wodza, ze sztyletem zawieszonym z przodu
na szyi. Togę włożył dopiero wtedy, gdy poskromił wszystkich
gotujących nowy przewrót: prefekta pretorianów, Nimfidiusza
Sabina35 w Rzymie, w Germanii legata Fonteja Kapitona36,
w Afryce legata Klodiusza Makra37.

12. Poprzedziła go zła sława surowości zarazem i chciwości.
Oto na przykład miasta prowincyj hiszpańskich i galickich, któ-
re ociągały się zbyt długo z przystąpieniem do niego ukarał
bardzo ciężkimi daninami, niektóre zburzeniem murów obron-
nych, oficerów garnizonów miejscowych i prokuratorów skazał
na śmierć razem z żonami i dziećmi. Co więcej, gdy mieszkańcy
Tarrakony38 ofiarowali mu złoty wieniec z dawnej świątyni
Jowisza wagi piętnastu funtów39, kazał go stopić, zażądał do-
dania jeszcze trzech uncyj złota, których do owej wagi brako-
wało. Ta zła sława utrwaliła się, a nawet zyskała na sile na-
tychmiast po jego przybyciu do stolicy. Oto mianowicie gdy
marynarzy floty cesarskiej, których Nero z wioślarzy zamienił
na regularnych żołnierzy, usiłował zmusić do powrotu w daw-
ne szeregi, ci odmawiali żądając tym uparciej zwrotu ich orła
i sztandarów. Wypuścił na nich jazdę, rozpędził, na domiar
zdziesiątkował. Dalej, rozwiązał powołaną niegdyś przez Ce-
zarów do straży przy osobie władcy kohortę germańską wy-
próbowanej w wielu wypadkach wierności i bez żadnego od-
szkodowania wysłał z powrotem do ojczyzny pod zarzutem,

35 C a i u s Nymphidius Sabinus, syn wyzwoleńca (Tac.
Ann. XV 72), otrzymał odznaki konsularne w r. 65 n. e., został prefek-
tem pretorianów z Tygellinem. W walce o tron po śmierci Nerona został
zamordowany.

"Fonteius Capito, konsul z r. 67 n. e., legat Germanii Dol-
nej z r. 68 n. e., zamordowany z rozkazu Juliusza Burdo, dowódcy floty
germańskiej.

37 L u c i u s Clodius Mace r, legat rzymski w Afryce, odstąpił
od Nerona wiosną r. 68 n. e.

38 Tarraco (dziś Tarragona), stolica prowincji Hispania Ci-
terior.

3' Funt (libra) = 327,45 gr., uncja = 27,3 gr.

ROZDZIAŁ 12—K

383

jakoby sprzyjała więcej Gn. Dolabelli40, którego ogrody sąsia-
dowały z jego posiadłościami. I to jeszcze opowiadano sobie
żartem zgodnie z prawdą lub fałszywie, że na widok zastawio-
nej nieco wykwintniej biesiady aż jęknął; swemu nadwornemu
administratorowi, gdy mu podawał wykaz rachunków, ofiaro-
wał półmisek jarzyn za skrzętność i pracowitość, fletniście chó-
rowemu, Kanusowi41, cieszącemu się wielkim powodzeniem,
darował pięć denarów, które wyszperał sam własnoręcznie ze
swej prywatnej szkatuły.

13. Dlatego przybycia jego nie przyjęto w Rzymie tak bar"
dzo życzliwie. To okazało się na najbliższym widowisku, miano-
wicie gdy aktorzy atelany zaczęli znaną powszechnie piosenkę:

Przybywa Onesimus ze swej willi
(Ribbeck, Com. Rom. Jragm., s. 333)

wówczas jednocześnie wszyscy widzowie zgodnym chórem od-
śpiewali resztę piosenki, a nawet gestami odtwarzali jej tekst,
powtarzając kilkakrotnie ten wiersz.

14. Życzliwość i powagę, jaką zdobył sobie uprzednio, tracił
stopniowo sprawując władzę cesarską, chociaż wiele dał do-
wodów na to, że jest znakomitym pryncepsem. Lecz nie budziły
one bynajmniej takiej wdzięczności, jaką znowu nienawiść wy-
woływały inne jego czyny. Rządzili nim trzej ludzie, którzy
byli powszechnie zwani jego ,,pedagogami", ponieważ mieszkali
razem z nim na Palatynie i nie opuszczali go ani na chwilę.
Byli to: T. Winiusz42, jego legat w Hiszpanii, niezmiernie
chciwy43; Korneliusz Lakon, który z podrzędnego urzędnika
sądowego wyrósł na dowódcę pretorianów, nieznośny przez

40 Cnaeus (?) Cornelius Dolabella, krewny Galby po-
dejrzany o ambicje cesarskie przez niego, a później przez Otona, wy-
gnany z kraju, potem po powrocie do Rzymu zamordowany przez Wi-
teliusza.

41 C a n u s, wspomina o nim także Marcjalis (IV 5, 8; X 3, 8).
•"Titus Vinius, prokonsul Galii Narbońskiej, legat Galby

w Hiszpanii, konsul z r. 69 n. e., razem z Galbą zamordowany przez

stronników Otona 15 stycznia 69 r. n. e.

43 On to ściągnął w czasie uczty u Klaudiusza złoty puchar, wskutek

czego nazajutrz podano mu puchar gliniany (zob. Kl. 32).

384

GALBA

swą butę i tępotę umysłu; wyzwoleniec Icelus, którego, dopiero
niedawno zaszczycił złotym pierścieniem i przydomkiem Mar-
cjana, a już kandydat do najwyższej godności stanu rycerskie-
go44. Ci dopuszczali się nadużyć wedle swych różnych wad,
a Galba pozwalał im wyzyskiwać siebie do ostatecznych granic.
Tak oddał się im bez reszty, że zaledwie z trudem mógł utrzy-
mać pewien kierunek postępowania. To był za surowy i za
oszczędny, to znów zbyt rozrzutny i niedbały, nie tak, jak
•przystałoby znakomitemu pryncepsowi i w takim wieku. Pew-
nych sławnych obywateli z obydwu stanów na podstawie bła-
hego oskarżenia skazał bez przesłuchania. Obywatelstwo rzym-
skie nadawał rzadko. Przywilej trojga dzieci przyznał zaledwie
temu czy owemu, i to tylko na pewien określony i z góry ogra-
niczony czas. Gdy sędziowie prosili, aby im dodał szóstą45 deku-
rię, nie tylko odmówił, lecz nawet odebrał bez pardonu przy-
wilej nadany im przez Klaudiusza46, że nie będą powoływani na
sesje sądowe zimą i na początku roku.

15. Przypuszczano, że ma zamiar ograniczyć czas sprawowa-
nia godności senatorskiej i rycerskiej do dwu lat i nadawać ją
tylko tym, którzy jej nie chcą i odmawiają. Darowizny Nerona
uznał tylko do jednej dziesiątej i na tej podstawie pięćdziesię-
ciu rycerzom rzymskim polecił je zwrócić i wpłacić do skarbu.
Jeśliby aktorzy i szermierze sprzedali to, co niegdyś otrzymali
w darze, polecił odebrać nabywcom, ponieważ tamci nie mogą
zapłacić, zużywszy już pieniądze. Natomiast zgadzał się, aby
wszystko przydzielali jego towarzysze i wyzwoleńcy za pie-
niądze albo rozdawali przez protekcję: dochody państwowe,
zwolnienia od świadczeń, kary na niewinnych, zwolnienia od
kar dla przestępców. Co gorsza, chociaż lud rzymski domagał
się odeń kary śmierci na Kalota47 i Tygellina48, on jednak po-

44 Tzn. do prefektury pretorianów. Jego ostatnie~miano: Servius
Sulpicius Marcianus (zob. Wero 49).

45 Zob. Kal. 16.

46 Zob. Kl. 23.

47 Zob. Kl. 44.

"Ofonius Tigellinus, niskiego pochodzenia (Tac. Hist. I 72).
Jako kochanek Agryppiny Młodszej wygnany został w r. 39 n. e. Za Ne-

14. Moneta z głową Galby

ROZDZIAŁ 15—17 OQK

zostawił przy życiu ich jedynych spośród wszystkich zauszni-
ków Nerona, i to na j nikczemnie j szych. Ponadto jeszcze zaszczy-
cił Halota najintratniejszą prokuraturą. W obronie Tygellina
wydał publiczne obwieszczenie, ganiać lud za okrucieństwo.

16. W ten sposób postępując naraził się wszystkim stanom,
szczególnie gwałtowną niechęć ku sobie wywołał wśród żoł-
nierstwa. Oto chociaż żołnierzom składającym w czasie nie-
obecności Galby przysięgę wierności na ręce starszyzny woj-
skowej obiecano większą niż zwykle daninę pieniężną, Galba
tej obietnicy nie uznał. Potem nieraz powtarzał chełpliwie, że
,,on ma zwyczaj żołnierzy werbować, .a nie kupować". Tymi
słowami rozdrażnił wszystkie wojska w całym państwie. Poza
tym nawet pretorianów przestraszył i oburzył, usuwając raz
po raz ze służby wielu z nich, jako niby podejrzanych i zwolen-
ników Nimfidiusza. Lecz najwięcej szemrali żołnierze wojska
Górnej Germanii, czując się zdradliwie pozbawieni nagród za
gorliwą pomoc, jaką mu okazali w walce przeciw Galom i Win-
deksowi. Oni to pierwsi ośmielili się nie dotrzymać mu posłu-
szeństwa, w dniu kalend stycznia odmówili złożenia przysięgi
wierności na czyjekolwiek imię prócz senatu i natychmiast wy-
słali poselstwo do pretorianów z oświadczeniem, że „im nie
podoba się cesarz wybrany w Hiszpanii, niech sami wybiorą
takiego, którego uznają wszystkie wojska".

17. Gdy Galba dowiedział się o tym, sądząc, że mają mu za
złe nie tyle starość, ile bezdzietność, w czasie oficjalnej wizyty,
spośród tłumu pozdrawiających go osób pochwycił za rękę
Pizona Frugi Licyniana49 (młodzieńca wysoko urodzonego i wy-

rona od r. 62 n. e. razem z Lucjuszem Feniuszem Rufusem mianowany
został prefektem pretorianów po Burrusie. Najbliższy doradca Nerona;

po odkryciu spisku Pizona, w który zamieszany był L. Feniusz Rufus,
otrzymał Tygellinus w r. 65 n. e. odznaki triumfalne. Kolegą jego w pre-
fekturze był Nimfidiusz. Sabinus. Po śmierci Galby otrzymał wyrok
śmierci od Otona i przeciął sobie żyły w r. 69 n. e. w Sinuessie (Tac.
Hist. I 72).

49 L u c i u s Calpurnius Piso Frugi Licinianus, ur.
W r. 38 n. e., wygnany przez Nerona, przywołany z wygnania przez Gal-
bę w r. 68 n. e. Wskutek wygnania nie piastował żadnych urzędów. Ad&p-

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 25

386

GALBA

ROZDZIAŁ 18—20

387

twornego, który już od dawna zyskał jego największe uznanie
i był przezeń w testamencie podawany stale jako dziedzic dóbr
i nazwiska) i tytułując go synem, zaprowadził do obozu oraz
wobec żołnierskiego zgromadzenia usynowił. Nawet wtedy
słówkiem nie wspomniał o darowiźnie dla wojska. Wskutek
tego dał M. Salwiuszowi Otonowi tym łatwiejszą sposobność
przeprowadzenia planów w szóstym dniu po adoptacji.

18. Wielokrotne i uporczywe znaki złowieszcze już od po-
czątku panowania przepowiadały mu taki koniec, jaki nastąpił.
Oto gdy podczas jego całej podróży [do Rzymu] z prawej i le-
wej strony w każdym po kolei mieście zarzynano bydło na
ofiarę, pewnego razu byk, spłoszony uderzeniem siekiery, zer-
wał pęta i stanąwszy dęba rzucił się na powóz Galby, jego
samego zbroczył całego krwią. Znowu gdy Galba schodził
z rydwanu, wartownik popchnięty przez tłum o mało nie zranił
go włócznią. Także gdy wkroczył do Rzymu, następnie na Pala-
tyn, powitało go trzęsienie ziemi i jakiś dźwięk podobny do
głuchego ryku. Z kolei nastąpiły bardziej widoczne znaki. Z ca-
łego swego skarbu wybrał naszyjnik, nabity perłami i drogimi ,
kamieniami, aby upiększyć swą Fortunę w Tuskulum. Nagle ;

ofiarował ten naszyjnik Kapitolińskiej Wenerze50, jakoby god- |
niejszy bardziej zaszczytnego miejsca. Następnej nocy ukazała |
mu się we śnie postać Fortuny, skarżąc się, że podstępnie po-
zbawił ją przeznaczonego już daru, i grożąc, że ona z kolei od-
bierze mu to, co dała. Wówczas spłoszony snem, o pierwszym
zaraz brzasku wypadł do Tuskulum, aby przebłagać zjawę sen-
ną. Przedtem jeszcze wysłał naprzód służbę, aby wszystko
przygotowała do złożenia ofiary. Jednak nie znalazł już nic
prócz ciepłego popiołu na ołtarzu, obok — starca w czerni,,
trzymającego w szklanej czaszy kadzidło, w glinianym kielichu
czyste wino. Również zauważono, że gdy w dniu kalend stycz--|
nią składał ofiary, spadł mu wieniec z głowy; gdy zasięgał!
wróżby z lotu ptaków, • kurczęta odleciały. W dniu adoptacji |

___ .i

towany przez Galbę 10 stycznia 69 r. n. e. otrzymał nazwisko: Seryius
Sulpicius Galba Caesar. Zamordowany zosta} 15 stycznia 69 r. n. e.
50 Zwanej również Erycy^ską.

[Pizona], gdy miał przemawiać do żołnierzy, służba zapomniała
postawić wedle zwyczaju krzesło wojskowe przed podwyższe-
niem [skąd przemawiać miał cesarz], a w senacie jego krzesło
kurulne ustawiono odwrotnie.

19. Rankiem, tuż przed morderstwem, Galbę składającego
ofiary kilkakrotnie upomniał wieszczek, aby się strzegł nie-
bezpieczeństwa, że niedaleko już są siepacze. Zaraz potem do-
wiaduje się Galba, że obóz51 jest już zajęty przez Otona.
Chociaż wielu doradzało mu, aby także i on tam pospieszył jak
najprędzej (może bowiem przeważyć szalę zwycięstwa swą po-
wagą i obecnością), postanowił jedynie utrzymać się [na Pala-'
tynie] i zdać się na posterunki legionistów, którzy dość gęsto
i w różnych miejscach trzymali straż. Włożył jednak lniany52
pancerz, chociaż nie ukrywał, że mało mu się on przyda prze-
ciw tylu sztyletom. Wypłoszono go wreszcie fałszywymi po-
głoskami, które naumyślnie rozsiewali spiskowcy, aby go zwa-
bić na miejsce publiczne. Mianowicie znaleźli się tacy, którzy
go lekkomyślnie zapewniali, że wszystko już wróciło do po-
rządku, że bunt został stłumiony, że poza tym cała reszta tłum-
nie zdąża do cesarza z życzeniami, gotowa do całkowitej ule-
głości. Wyszedł na ich spotkanie tak dufny w siebie, że pewne-
mu żołnierzowi53, chełpiącemu się wobec niego domniemanym.
zabóstwem Otona, odpowiedział: „A kto ci pozwolił?" W tym
nastroju zaszedł aż na forum. Tu jeźdźcy, którym polecono go
zabić, najpierw rozpędzili po ulicach tłum cywilów, wpadłszy
na nich w pełnym galopie. Następnie, zauważywszy go z dala,
na chwilę się zatrzymali. Znowu podcięli konie. Świta cesarska
pierzchła. Zarąbali go.

20. Niektórzy donoszą, że przy pierwszej zaraz napaści za-
wołał: ,,Co czynicie, towarzysze broni! Jam wasz i wy moi"..
Obiecał nawet darowiznę żołnierzom. Jednak większość auto-
rów podała, że sam nadstawił gardło i zachęcał ich, „aby czynili
swoje54 i mordowali, skoro uważają to za słuszne". Może wydać

51 Obóz pretorianów.

52 Pancerz wykonany z wielu (18) kolejnych warstw lnianego płótna.

53 Miał to być I u l i us A 11 i c u s (Tac. Hźsf. I 35).
51 Por. KaL 58.

25*

588

GALBA

się bardzo dziwne, że nikt z obecnych nie usiłował przyjść z po-
mocą cesarzowi i że wszyscy, których wzywano, zlekceważyli
tę wiadomość z wyjątkiem jednego oddziału Germanów55. Ci
ze względu na niedawno wyświadczoną im przezeń przysługę
(gdyż dbał o nich troskliwie, gdy byli chorzy i wyczerpani) nad-
biegli z pomocą, lecz że zboczyli z drogi nie znając terenu,
zbyt późno przybyli. Został zamordowany przy jeziorku Kur-
cjusza i tak porzucono go, jak upadł. Aż pewien prosty żołnierz,
powracający z wyprawy po żywność, zrzucił tu swój ładunek
i odciął Galbie głowę. Nie mogąc chwycić jej za włosy56, scho-
wał za pazuchę. Jednak wkrótce wetknął kciuk w usta Galby
i tak zaniósł do Otona. Ten darował ją markietanom i ciurom
obozowym, którzy ją wbili na włócznię i z drwinami obnosili
po obozie, pokrzykując co chwila: „Galbo Kupidynie, używaj
latek". Do tak swawolnych dowcipów najbardziej pobudziła
ich następująca okoliczność. Oto przed paroma dniami rozeszła •
się wśród ludu wiadomość, że gdy ktoś chwalił kwitnący jeszcze

i czerstwy wygląd Galby, ten ostatni miał mu odpowiedzieć po.
grecku:

Jeszcze nie naruszone siły czuję we mnie. /!
(Horn. II. V 254; w. 174 przekładu F. Ks. Dmochowskiego) |

Od nich nabył głowę Galby wyzwoleniec Patrobiusza Nero--|
nowego za sto sztuk złota, potem porzucił w tym miejscu, gdzie ^
z rozkazu Galby został śmiercią ukarany jego patron. Dopiero ;

późno administrator Argiwus pochował i głowę, i cały tułów |
w prywatnych ogrodach Galby, przy drodze Aureliańskiej57.

21. Wzrostu58 był Galba słusznego, całkowicie łysy, oczy
miał niebieskie, nos orli, ręce i stopy powykręcane przez go-
ściec tak bardzo, że nie mógł ścierpieć trzewika, rozwinąć zwo-
ju albo w ogóle utrzymać go w ręku. W okolicy prawego boku

ROZDZIAŁ 20—22

389

55 Chodzi tu o legiony germańskie, wysiane naprzód przez Nerona
co Aleksandrii (Tac. Hist. I 31).

56 Galba był kompletnie łysy.

87 Droga Aurelianska (via Aurelia), wspaniała szosa rzymska, biegną-
ca z Rzymu przez całą Etrurię, wzdłuż brzegu morza do Pizy, następne
jej etapy: Genua, Marsylia, Arelate (Aries).

5' Tu zaczynają się, zresztą bardzo krótkie, species.

wyrosło mu mięso i zwisało. Zaledwie z trudem można je było
podwiązać bandażem.

22. Podobno jadał bardzo dużo. Zimą jeszcze przed świtem
miał zwyczaj się pożywiać. Obiad urządzał tak obfity, że nawet
polecał [służbie] umieszczać kopiaste półmiski z resztkami po-
traw na rękach, obnosić tak dokoła i wysypywać u stóp stoją-
cych [gości]. Namiętność miłosną odczuwał raczej do mężczyzn,
i to krzepkich, dojrzałych. Podobno w Hiszpanii, gdy Icelus,
jeden z jego dawnych kochanków, przybył doń z zawiadomie-
niem o śmierci Nerona, nie tylko przyjął go publicznie najgo-
rętszymi uściskami, lecz ubłagał, aby bezzwłocznie pozwolił so-
bie wyszczypać włoski, i zaraz uprowadził go na stronę.

23. Zginął w siedemdziesiątym trzecim roku życia, w siód-
mym miesiącu panowania59. Senat, jak tylko można było naj-
prędzej, uchwalił dlań budowę posągu stojącego na kolumnie,:

ozdobionej dziobami okrętów, w tej części forum, gdzie został
zamordowany. Lecz tę uchwałę unieważnił Wespazjan pod
wpływem podejrzenia, że Galba nasłał nań siepaczy z Hiszpanii
do Judei.

Oton

l. Przodkowie Otona pochodzili z miasta Ferencjum1, z rodu
starego, zaszczyconego wieloma godnościami, jednego z pierw-
szych w Etrurii. Dziad, M. Salwiusz Oton, syn rycerza rzym-
skiego, matkę miał niskiego rodu, niepewne nawet, czy wolno
urodzoną. Godność senatora uzyskał dzięki łasce Liwii Augusty,
w której domu się wychowywał. Poza stopień pretora nie wy-
szedł. Ojciec, L. Oton, miał matkę znakomitego rodu, o licznych
i znacznych koligacjach. Cieszył się tak wielką miłością cesarza
Tyberiusza i tak był do niego z rysów twarzy podobny, że nie-
mal powszechnie uchodził za jego syna. Godności stołeczne,
prokonsulat Afryki oraz różne nadzwyczajne dowództwa spra-

59 15 stycznia 69 r. n. e.
' Ferentium, miasto w południowej Etrurii, dziś Ferento.

390

OTON

wował niezwykle surowo. Ośmielił się, będąc w Ilirii2, ukarać
śmiercią pewnych żołnierzy, przed frontem3, w swej obecności,
za to, że żałując swego udziału w buncie Kamilla4, ze skruchy
zabili swoich przełożonych, jakoby sprawców owej zdrady
względem Klaudiusza. A przecież wiedział, że za to właśnie
otrzymali awans od Klaudiusza.Tym czynem zyskał na sławie,
za to wpływy na dworze stracił. Lecz odzyskał je rychło, od-
krywszy zdradę pewnego rycerza rzymskiego, o którym do-
wiedział się ukradkiem od niewolników, że knuje zgubę Klau-
diuszowi. Senat zaszczycił go najrzadszym dowodem czci: umie-
ścił jego posąg na Palatynie. Klaudiusz5 zaliczył go w poczet
patrycjuszy, a chwaląc w słowach jak najgórniejszych, to jesz-
cze dorzucił: „Oto mąż, nad którego nie pragnę nawet mieć
lepszych synów". Z żoną, Albią Terencją, kobietą świet-
nego rodu, miał dwu synów: L. Tycjana6 i młodszego Marka,
dziedzica swego przydomka. Miał i córkę, którą jako młodziu-
sieńką zaledwie dziewczynę zaręczył z Druzusem, synem Ger-
manika.

2. Cesarz Oton urodził się w czwartym dniu przed kalenda-
mi maja7, za konsulatu Kamilla Aruncjusza i Domicjusza Aeno-
barba. Od wczesnej młodości niezwykle rozrzutny i zuchwały,
często karcony był przez ojca batem. Podobno włóczył się cią-
gle nocami, chwytał co słabszego z przechodniów lub pijaka
i umieściwszy go na rozpostartym płaszczu podrzucał w górę.
Następnie, po śmierci ojca8, chcąc tym skuteczniej zaskarbić

2 Iliria (Illyricum) obejmowała: Panonię, Dalmację, Mezję. Ojciec
cesarza Otona był wtedy legatem Dalmacji.

3 Przed frontem, to znaczy w tej części obozu, gdzie mieli swe na-
mioty legaci, trybunowie, pierwsi centurionowie i gdzie sprawowano
wymiar sprawiedliwości.

4 W r. 42 n. e.; zob. Kl. 13 i 35.

5 Jako cenzor w r. 48 n. e.

"Lucius Salvius Ot h o Titianus, konsulem był w r. 52
n. e. i po raz drugi w r. 69 n. c. razem z młodszym bratem, cesarzem.
Rządził prowincją Azją jako prokonsul 63/64 n. e.

7 28 kwietnia 32 r. n. e.

8 W r. 55 n. e.

ROZDZIAŁ 1—3

391

sobie łaski pewnej wyzwolenicy cieszącej się wielkimi wpływa-
mi na dworze, posunął się do udawania miłości względem niej,
chociaż to była kobieta leciwa i prawie zgrzybiała. Dzięki niej
wkradł się w łaski Nerona. Łatwo zdobył pierwsze miejsce
wśród jego przyjaciół przez podobieństwo obyczajów; jak prze-
kazują niektórzy, również przez wzajemne obcowanie z nim
fizyczne. Doszedł do bardzo wielkiego znaczenia. Oto na przy-
kład pewien były konsul, skazany wyrokiem sądowym za
zdzierstwa, zawarł z nim umowę, że jeśli uzyska dlań ułaska-
wienie, ów da mu wielką nagrodę. Oton, zanim jeszcze to do
końca przeprowadził, nie zawahał się już wprowadzić podsąd-
nego do senatu, aby mu tam podziękował.

3. Jako powiernik wszystkich zamiarów i tajemnic Nerona,
w dniu, który Nero przeznaczył na zabójstwo matki, wy-
dał dla obojga ucztę w najwykwintniejszym towarzystwie, aby
odwrócić podejrzenia. Gdy Nero zabrał jawnie mężowi9 Popeę
Sabinę, swoją dotychczasową przyjaciółkę, umieścił chwilowo
także u Otona10, Oton wprowadził ją do swego domu jako żonę,
urządzając pozorną uroczystość ślubną. I mało tego, że ją
uwiódł, ale tak się w niej rozmiłował, że nie mógł wprost ścier-
pieć Nerona jako swego wpółzawodnika. W każdym razie opo-
wiadają, że Oton nie tylko nie wpuścił do domu ludzi przysła-
nych przez Nerona, aby ją zabrali, lecz nawet pewnego dnia
zamknął drzwi przed samym Neronem, który stojąc u wrót na-
daremnie się miotał wśród gróźb i próśb, żądając zwrotu swego
depozytu. Dlatego Nero rozwiązał to małżeństwo. Oton został
usunięty pod pozorem namiestnictwa do Luzytanii". To posta-
nowienie sam Neron uznał za dostateczne, bojąc się, aby ostrzej-

9 Według Tacyta (Ann. XIII 46) nie Neron, lecz Oton zabrał Popeę
w r. 58 ,n. e. rycerzowi Rufriuszowi Kryspinowi.

10 Według Tacyta (Ann. XIII 46) dopiero jako żona Otona została
Popea kochanką Nerona.

n Według Swetoniusza więc działo się to w r. 59 n. e., o czym
świadczy informacja podana na początku tego rozdziału o obecności
Otona w czasie zabójstwa Agryppiny, dokonanego w r. 59. Natomiast
Tacyt wszystkie wypadki związane z małżeństwem Popei Sabiny z Oto"
nem i wygnanie jego opisuje pod rokiem 58 n. e.

392

OTON

sza kara nie ujawniła całego mimu wobec publiczności. Jednak
wieść o tym rozeszła się w formie następującego dystychu12:

Cóż to? Oton wygnany? — pytacie. A niby urząd otrzymał?
Własnej żony gachem się stał — oto przyczyna!

(Baehrens, Fragm. •poet. Rom., s. 370)

Prowincją zarządzał jako były kwestor przez dziesięć lat.
ze szczególnym umiarem i rzetelnością.

4. Gdy wreszcie zyskał sposobność do pomsty, pierwszy
przyłączył się do planów Galby. W tymże czasie sam również
powziął niepłonną nadzieję uzyskania tronu, zarówno na pod-
stawie ówczesnego układu stosunków, jak może w większym
jeszcze stopniu na skutek zapewniania astrologa Seleuka13. Ten
ongiś zaręczył Otonowi, że przeżyje Nerona. Teraz sam się zja-
wił niespodziewanie z nową zapowiedzią, że Oton wkrótce zo-
stanie cesarzem. Odtąd z największą gorliwością wyświadczał
Oton wszystkim wszelkiego rodzaju uprzejmości lub przysługi.
Ilekroć ucztą podejmował u siebie pryncepsa, rozdzielał sztuki
złota między wszystkich żołnierzy kohorty stojącej na warcie.
Zresztą zobowiązywał sobie żołnierstwo różnymi drogami. Oto
zaproszony na rozjemcę przez pewnego żołnierza14, procesują-
cego się z sąsiadem o kawałek ziemi, odkupił całe pole owego
sąsiada i osadził na nim żołnierza. Nie było już doprawdy ni-
kogo, kto by nie czuł i nie głosił publicznie tego, że on jeden
godny jest być spadkobiercą władzy cesarskiej.

5. Żywił nadzieję, że zostanie usynowiony przez Galbę
i oczekiwał tego z dnia na dzień. Lecz skoro Galba przeniósł
nad niego Pizona, Oton stracił nadzieję. Wówczas postanowił
użyć gwałtu, tym bardziej że oprócz bolesnego rozczarowania
pchała go do czynu także niezmierna wysokość zadłużenia. By-
najmniej nie ukrywał, że ,,utrzymać się może na powierzchni
życia jedynie jako prynceps i że nie stanowi dla niego naj-
mniejszej różnicy, czy padnie na polu bitwy z ręki wroga, czy
na forum z ręki wierzycieli". Przed kilkoma dniami wycisnął

12 Dystych: z grecka dwuwiersz.

13 Tacyt (Hist. I 22) nazywa go .Ptolemeuszem.

» Był nim Cocceius Proculus (Tac. Hist. I 24).

ROZDZIAŁ 4—6

393

od pewnego niewolnika cesarza milion sestercjów za uzyskanie
dla niego urzędu administratora. Ten zasiłek stał się początkiem
tak wielkiego przedsięwzięcia. Najpierw powierzył tajemnicę
pięciu15 gwardzistom, następnie dziesięciu innym, których każ-
dy z poprzednich przyprowadził po dwu. Wszystkich od razu
wypłacił gotówką po dziesięć tysięcy sestercjów, obiecał po
pięćdziesiąt tysięcy. Za ich pośrednictwem wciągnął jeszcze
innych, razem jednak niezbyt wielu, ponieważ miał głębokie
przeświadczenie, że o wiele większa ilość przyłączy się w czasie
samego działania.

6. Zaraz po adoptacji Pizona postanowił Oton zająć obóz
[pretorianów] i napaść na Galbę, ucztującego na Palatynie.
Lecz zatrzymał go wzgląd na kohortę, która wtedy właśnie
trzymała wartę. Obawiał się mianowicie, aby nie spadła na nią
ogólna nienawiść, gdyż w czasie warty tejże kohorty również
Gajus niegdyś został zamordowany, a Nero przez wszystkich
opuszczony. Nieco też zwłoki spowodowała zabobonna obawa
Otona i wróżby Seleuka. Wreszcie, w oznaczonym dniu, uprze-
dziwszy wspólników, aby oczekiwali nań pod świątynią Saturna
na forum przy złotym słupie milowym16, sam rankiem poszedł
złożyć powitanie Galbie i, jak zwykle, został przyjęty pocałun-
kiem. Wziął jeszcze udział w ofiarach sprawowanych przez
Galbę i wysłuchał przepowiedni, jaką obwieścił wieszczek.
Z kolei na oznajmienie wyzwoleńca, że już nadchodzą architek-
ci, co było umówionym znakiem, wycofał się niby dlatego, aby
obejrzeć dom wystawiony na sprzedaż, i wybiegł tyłami Pala-
tynu na umówione miejsce. Znowu inni mówią, że udał febrę
i że swym najbliższym polecił podawać to usprawiedliwienie,
gdyby on pytano. Wtedy ukryto go czym prędzej w kobiecej
lektyce i poniesiono do obozu. Gdy tragarzom nie stało już sił,

15 Tacyt (Hist. I 25) podaje imiennie, i to tylko dwu przyprowadzo-
nych mu przez wyzwoleńca Onomastusa; mianowicie byli to:. Barbius
Proculus i Yeturius.

18 Złote słupy milowe, właściwie ze złoconego brązu, ustawione były '
przez Augusta w r. 20 przed n. e. w miejscach, skąd wybiegały wszystkie
drogi imperium. Wymienione były na nich wszystkie większe miasta
Italii z podaniem odległości od Rzymu.

394

OTONT

wysiadł i puścił się biegiem. Na chwilę przystanął: rozluźnił mu
się sandał. Wtedy towarzyszący mu żołnierze bezzwłocznie pod-
nieśli go na ramiona i pozdrowili jako cesarza. Wśród rado-
snych okrzyków i obnażonych mieczy dotarł do głównego placu
w obozie. Każdy nadchodzący żołnierz tak po prostu przyłączał
się do pochodu, jakby już należał od dawna do spisku. Stąd wy-
słał Oton siepaczy, aby zabili Galbę i Pizona. Na wiecu wojsko-
wym niczego nie obiecywał żołnierzom, aby ich zjednać, oświad-
czył tylko, że poprzestanie na tym, co mu oni zostawią.

7. Wreszcie, już na schyłku dnia, przybył do senatu i wy-
głosił krótkie przemówienie w tym sensie, że niby został por-
wany z ulicy, że podejmuje rządy zmuszony siłą i że ma zamiar
je sprawować, licząc się z wolą ogółu. Następnie udał się na
Palatyn. Tu obsypali go wszelkimi pochlebstwami winszujący
dworacy. Gdy wreszcie motłoch uliczny nazwał Neronem, Oton
żadnym znakiem nie okazał odmowy. Wręcz przeciwnie, jak
podali niektórzy, na urzędowych nadaniach l w pierwszych
listach do pewnych zarządców prowincyj przyjął przydomek
Nerona. W każdym razie pozwolił, żeby znowu ustawiono Ne-
ronowi posągi i Wizerunki, powołał urzędników i wyzwoleńców
do tych samych funkcyj. Jako pierwszy akt swej nowej władzy
podpisał otwarcie kredytu pięćdziesięciu milionów sestercjów
na wykończenie Złotego Domu. Podobno owej nocy we śnie '
przeraził się okropnie i wydawał głośne jęki, a nadbiegająca.
służba znalazła go leżącego na ziemi przed łożem i usiłującego
Wszelkimi zaklęciami ubłagać ducha Galby, którego ujrzał we
<snie, jak go [tj. Otona] spychał na dół i gnał precz. Następnego
tlnia, gdy zasięgał wróżby z lotu ptaków, powstała burza. Wtedy
Oton ciężko osunął się na ziemię, mrucząc kilkakrotnie po
grecku:

I po cóż mi te długie flety?17

8. Mniej więcej w tym samym czasie wojska germańskie
Ułożyły przysięgę na wierność Witeliuszowi. Gdy Oton dowie-
cie

17 Wyrażenie przysłowiowe, odpowiadające polskiemu: nawarzyć so-
piwa.

ROZDZIAŁ 7—a

395

dział się o tym, sam polecił senatowi wysłać poselstwo, aby
powiadomiło Witeliusza o dokonanym już wyborze pryncepsa
i doradzało spokój i zgodę. Przez pośredników i listownie18 oka-
zał gotowość podziału władzy z Witeliuszem jako jego przyszły
zięć. Lecz gdy wojna stała się nieunikniona i zbliżali się już wo-
dzowie oraz wojska, które Witeliusz wysłał naprzód, doświad-
czył Oton tak niezwykłego uwielbienia i wierności względem
siebie ze strony pretorianów, że o mało nie skończyło się wymor-
dowaniem stanu senatorskiego. Oto mianowicie19 Oton rozkazał,
aby broń została przewieziona przez marynarzy i dostarczona
na okrętach. Gdy w obozie już nad wieczorem wydobywano tę
broń, niektórzy, podejrzewając zasadzkę, podnieśli hałas i nagle
wszyscy bez żadnego określonego wodza pobiegli na Palatyn,
żądając wymordowania senatu, precz odegnali trybunów20, któ-
rzy usiłowali stanąć im na przeszkodzie, niektórych zatłukli na
śmierć i tak, jak stali, krwią splamieni, wdarli się do jadalni
pytając, gdzie to jest cesarz. Zobaczywszy go na własne oczy,
dopiero się uspokoili. Oton wyruszył na wyprawę spiesznie, na-
wet zbyt skwapliwie, nie troszcząc się zgoła o żadne obrzędy,
chociaż święte tarcze21, zdjęte ze swych miejsc, nie zostały jesz-
cze z powrotem zawieszone, co od zamierzchłych czasów uwa-
żano za niepomyślny znak. Wyruszył przy tym w dniu, w któ-
rym kapłani Matki Bogów zaczynają swe zawodzenia i żale",
ponadto przy szczególnie nieprzychylnych zapowiedziach. Oto

18 Zob. Tacyt, Htst. I 74.

19 Szczegółowiej opowiada o tym zdarzeniu Tacyt (Hist. I 20 i nn.).
Cała ta akcja odbywała się w pierwszej fazie w Ostii, w drugiej w Rzy-
mie, na Palatynie.

20 Zranili trybuna Juliusza Marcjalisa i prefekta legionu, Witeliusza
Saturnina.

21 Święte tarcze wynoszone z regii (na Forum Romanum) w dniu
l marca na święty taniec Saliów, zawieszano z powrotem po 30 dniach.
W tym czasie zaprzestawano też wypraw wojennych. Oton wyruszył
24 marca.

22 Po reorganizacji kultu Kybeli za Klaudiusza rozszerzał się ten kult
również wśród obywateli rzymskich. W dniach 22—27 marca obchodzono
uroczyste jej święta, podczas których zawodzono nad śmiercią Attisa,
jej młodego kochanka, i witano jego zmartwychwstanie.

396

OTON

ofiara krwawa na cześć ojca Disa23 wypadła pomyślnie, chociaż
w tym świętym obrzędzie lepiej jest, aby badanie wnętrzności
wypadło niepomyślnie. Gdy tylko opuścił Rzym, zatrzymał go
wylew Tybru, przy dwudziestym kamieniu milowym znalazł
drogę zamkniętą przez szczątki budowli.

9. Z podobną nierozwagą postanowił jak najprędzej dopro-
wadzić do starcia, chociaż ponad wszelką wątpliwość trzeba
było wojnę przeciągać, gdyż wroga gnębił głód i ciasnota tere-
nu. Czy pobudką jego postanowienia była ta okoliczność, że nie
mógł dłużej znosić trwającej niepewności i spodziewał się, że
ma najwięcej szans pomyślnego ukończenia walki przed przy-
byciem Witeliusza, czy nie mógł oprzeć się zapalczywości żoł-
nierzy domagających się bitwy. Sam nie wziął udziału w żadnej
bitwie i trzymał się na tyłach w miasteczku Brixellum24.
W trzech pierwszych bitwach, zresztą mało ważnych, odniósł
zwycięstwo: u stóp Alp, w okolicach Płaconej i oraz przy świą-
tyni Kastora25, co jest nazwą miejscowości. W ostatniej, i to
największej, pod Bedriakum26, został pokonany podstępem. Oto
gdy powstała możliwość rokowań pokojowych, pozwolił Oton
żołnierzom wyjść z obozu, jak gdyby już był rozejm. Nagle,
w czasie samego powitania, zmuszono go do walki. Natychmiast
postanowił odebrać sobie życie, raczej z poczucia moralnego —
jak przypuszcza wielu, i to słusznie — aby nie trzymać się
uparcie władzy kosztem tak wielkiego niebezpieczeństwa pań-
stwa i obywateli niż z powodu jakiejś rozpaczy albo niewiary
W swe siły wojenne. Bo przecież pozostały nietknięte te oddzia-
ły, które przy sobie zatrzymał w odwodzie na wypadek szczę-
śliwego obrotu sprawy, oraz nadciągały jeszcze inne z Dalmacji,
Panonii i Mezji. A nawet te, które zostały pokonane, trzymały

23 D i s — Pluto, bóstwo podziemia.

24 Brixellum (dziś Brescello) nad Padem, na drodze z Parmy do
Mantui, w Galii Przedalpejskiej, dziś w Lombardii.

25 Przy świątyni Kastora, miejscowość w pobliżu Kremo-
ny,. 20 km na wschód, na drodze do Mantui.

26 Bedriacum, miejscowość na północ.od Padu, w połowie -drogi
między Kremoną i Mantuą, w Galii Przedalpejskiej (dziś Calvatone). Tę
bitwę stoczono w kwietniu 69 r. n. e.

ROZDZIAŁ 9—U

397

się na tyle, że gotowe były narazić się na największe niebez-
pieczeństwa dobrowolnie i zupełnie same, aby tylko pomścić
doznaną niesławę.

10. W tej wojnie brał udział mój ojciec, Swetoniusz Letus,
trybun trzynastego legionu, o wąskim szlaku ozdobnym27. On
potem często opowiadał, że Oton jeszcze przed objęciem władzy
cesarskiej tak dalece nienawidził wojen domowych, iż podczas
biesiady na czyjąś wzmiankę o zgonie Brutusa i Kasjusza aż
się wzdrygnął. Zdaniem mego ojca Oton nigdy by nie stawał
do orężnej rozprawy z Galbą, gdyby nie ufał, że sprawa da się
przeprowadzić bez wojny. Ojciec opowiadał również, że do
samobójczej śmierci zachęcił Otona przykład pewnego prostego
żołnierza, który oznajmiając o klęsce wojska w nikim nie zna-
lazł wiary i posądzany to o kłamstwo, to o tchórzostwo — jakby
uciekł z pola walki — u stóp Otona przebił się mieczem i padł.
Na ten widok, jak ojciec mówił, Oton zawołał, że „nie chce już
dłużej narażać na niebezpieczeństwo ludzi takiej wartości i tak
dobrze zasłużonych". Upomniawszy brata i bratanka28 oraz po-
szczególnych przyjaciół, aby każdy dbał o siebie wedle swych .
możliwości, uścisnął wszystkich i ucałował, a potem odprawił.
Zostawszy sam, skreślił na tabliczkach woskowych dwa listy:

ze słowami pociechy do siostry oraz do Messaliny29, wdowy po
Neronie, którą miał zamiar poślubić, polecając jej swoje popio-
ły i pamięć. Następnie spalił wszystkie swoje listy co do jedne-
go, aby nie naraziły nikogo na niebezpieczeństwo lub na szkodę
ze strony zwycięzcy. Również rozdzielił między domowników
pieniądze, które miał przy sobie.

11. Tak się przygotował i zdecydował już na śmierć30. Lecz
gdy tymczasem powstał zgiełk i Oton zauważył, że tych, którzy
zaczęli się rozpraszać i uchodzić, chwytano jako uciekinierów
i zatrzymywano, powiedział: „Dorzućmy jeszcze i tę noc do

27 Byli również trybunowie z szerokim szlakiem stanu senatorskiego.

28 L u c i u s Salvius Otho Cocceianus, syn brata cesar-
skiego, Otona Tycjana.

2' Statiiia Messalina (zob. Ner. 35).

3t Szczegóły dramatycznej śmierci Otona podaje obszernie także
Tacyt (Hist. U 47, 48, 49, 50, 51).

398

OTON

życia". Tyle dosłownie powiedział. Zaraz zabronił komukolwiek
gwałt zadawać i aż do późna stały otworem drzwi jego sypialni:

każdego przyjął, jeśli tylko chciał dostać się do niego. Następ-
nie ugasiwszy pragnienie łykiem zimnej wody chwycił dwa
sztylety i wypróbowawszy ostrza obydwu, jeden ukrył pod po-
duszką, drzwi zamknął i zapadł w głęboki sen. Wreszcie, już
nad ranem, po przebudzeniu przebił się jednym pchnięciem po-
niżej lewej piersi. Na pierwszy jego jęk wdarto się do sypialni,
lecz Oton już konał, to zakrywając ranę, to znów ją odsłania-
jąc. Zaraz także, zgodnie ze swym poleceniem, został pogrze-
bany, w trzydziestym ósmym roku życia, a w dziewięćdziesią-
tym piątym dniu panowania31.

12. Takiej odwadze Otona nie odpowiadała ani jego postawa
fizyczna, ani powierzchowność. Podobno był wzrostu małego,
chód miał niezgrabny, nogi krzywe, o wygląd dbał nieomal jak
niewiasta. Przekazują więc, że włos miał na całym ciele wysku-
bany, na głowie nosił peruczkę (ze względu na rzadkie włosy)
tak świetnie dopasowaną i przymocowaną, że nikt by jej nie
rozpoznał. Również miał zwyczaj codziennie się golić i twarz
pokrywać maseczką z moczonego chleba. Ten zabieg stosował
od chwili, gdy tylko pierwszy puch zaczął mu okrywać policzki,
nie chcąc nigdy mieć brody. Publicznie obchodził święta Izydy32
często w lnianej szacie rytualnej. Skłonny jestem mniemać, że
wskutek tego tym większą niespodzianką była jego śmierć, tak

31 19 kwietnia r. 69 n. e., tj. w dniu, w którym senat uznał Wileliusza
za cesarza. — Tu kończy się historyczny, ciągły przebieg jego życia, na

species pozostał tylko jeden rozdział, dający jego charakterystykę fizycz-
ną i duchową.

32 Święta Izydy, Isidis sacra, misteryjny kult Izydy, egipskiej bogini,
żony Ozyrysa, zaczął się szerzyć w Rzymie w I w. przed n. e., stopniowo
dochodząc do niezwykłego znaczenia. Pierwsi cesarze nie byli zwolenni-
kami tego kultu (Tył). 36), ale później kult potężniał, zyskując prawo
obywatelstwa (Dom. l). Hadrian nawet wybił monetę z jej wizerunkiem.
Kapłani Izydy musieli prowadzić surowy tryb życia, występować w zwy-
kłych, lnianych, rytualnych szatach, i sistrum, tj. grzechotką, w rę-
ku. Przedstawiano Izydę jako kobietę z rogami krowy na głowie. Miała
świątynie w Rzymie (np. na Polu Marsowym między Panteonem i Sep-
tami, tzw. Izeum i Serapeum), w Pompejach. Obelisk ze świątyni na Polu
Marsowym stoi dziś przed Panteonem.

ROZDZIAŁ 11—12

399

jaskrawo różna od życia. Wielu spośród żołnierzy obecnych przy
jego śmierci zalewało się łzami, pokrywało pocałunkami ręce
i stopy leżącego, nazywając go wobec wszystkich najdzielniej-
szym mężem, wzorem cesarza, i zaraz na miejscu, niedaleko
stosu pogrzebowego, życie sobie odbierało. Również wielu spo-
śród nieobecnych, otrzymawszy tę wiadomość, z żałości chwy-
tało za broń i zabijało się nawzajem. Wreszcie większość ludzi,
która Otona żywego przeklinała zawzięcie, zmarłego wynosiła
pochwałami. Powszechnie mówiono, że zgładził Galbę nie tyle
dla uzyskania władzy, ile raczej dla przywrócenia rzeczypóspo-
litej i wolności.

Witeliusz

l. Różni pisarze podają rozbieżne, nawet wprost sprzeczne
wiadomości o pochodzeniu Witeliuszów. Jedni twierdzą, że by--
lo ono starożytne i znakomite. Inni, że nowe i nieznane, wręcz
gminne. Skłonny byłbym przypuścić, że ta rozbieżność wynikła
z postawy wobec cesarza Witeliusza nadskakującej lub zniesła-
wiającej, gdyby nie ta okoliczność, że zdania sprzeczne na te-
mat społecznego stanowiska jego rodziny ujawniły się znacznie
wcześniej. Zachowała się książeczka Kw. Elogiusza, poświęcona
Kwintusowi Witeliuszowi, kwestorowi boskiego Augusta, która
zawiera następujące dane. Witeliusze, pochodzący od Fauna,
króla Aboryginów, oraz Witelii, czczonej jako bóstwo w wielu
okolicach, mieli panować w całym Lacjum. Ostatni ich potom-
kowie powędrowali jakoby z kraju Sabinów do Rzymu i tu zo-
stali przyjęci w poczet patrycjuszów. Ślad tego rodu miał prze-
trwać jeszcze długo w nazwie drogi Witeliańskiej, prowadzącej
od Janikulum1 aż do morza. Istnieje również osada tejże nazwy,
której obronę na własne żądanie podjęli podobno niegdyś Wi-
teliusze przeciw Ekwikulom tylko siłami swego rodu. Następnie
w czasie wojny samnickiej, gdy 'wysłano garnizon do Apulii,
niektórzy z Witeliuszów mieli osiedlić się w Nucerii2. Dopiero

1 lahiculum, wzgórze w Rzymie po-prawe j stronie Tybru.

2 N u c e r i a, miejscowość u nasady przylądka Sorento w Kampanii,
dziś Nocera.

400

WITELIUSZ

ich potomkowie po długiej przerwie powrócili jakoby do stolicy
i do stanu senatorskiego.

2. Przeciwnie, większość autorów przekazała wiadomość, że
protoplasta rodu był wyzwoleńcem; Kasjusz Sewerus, a także
inni, że był szewcem-łataczem oraz że syn jego, dorobiwszy się
znacznego majątku na zakupie wystawionych na licytację przez
państwo skonfiskowanych majętności oraz na zarządzie mająt-
kami państwowymi, poślubił prostytutkę, córkę niejakiego Ań-1
tiocha, trudniącego się wypiekiem chleba, i miał syna, który!
uzyskał stopień rycerza rzymskiego. Lecz co przedstawia wąt-
pliwości, niech każdy sobie rozstrzyga. Zresztą P. Witeliusz, ro-
dem z Nucerii, czy pochodził ze starożytnej rodziny, czy miał
rodziców i dziadów, których musiał się wstydzić, w każdym ra-
zie rycerz rzymski i zarządca dóbr Augusta, pozostawił czterech
synów zaszczyconych najwyższymi godnościami, tego samego
nazwiska rodzinnego, różniących się jedynie imionami: Aulus,
Kwintus, Publiusz, Lucjusz. Aulus3 umarł w czasie sprawowa-
nia konsulatu, który objął z Domicjuszem, ojcem cesarza Nero-
na, poza tym lubował się w zbytku i słynął ze wspaniałych
przyjęć. Kwintus4 utracił godność senatorską, gdy za sprawą
Tyberiusza zaczęto mniej odpowiednich senatorów wyłączać
i usuwać. Publiusz5, towarzysz Germanika, oskarżył Gn. Pizona,
osobistego nieprzyjaciela i zabójcę Germanika, oraz uzyskał nań
wyrok skazujący. Następnie sprawował godność pretora, po
czym został schwytany wśród spiskowców Sejana i oddany pod
dozór swemu bratu. Tu przeciął sobie żyły nożykiem skryby
i dopiero na zaklęcia rodziny, bynajmniej nie z obawy przed
śmiercią, pozwolił sobie przewiązać żyły i ocalić życie, lecz
w tymże zamknięciu umarł na skutek choroby. Lucjusz6 po

'Aulus Vitelius, konsul (suff.) z r. 32 n. e.

4 Q u i n t u s Vitellius jako utracjusz został usunięty z senatu
przez Tyberiusza (Tac. Ann. II 48).

5 P u b l i u s Vitellius, pretor przed r. 14 n. e., prokonsul Bł-
tynii w latach około 18/19 n. e.

6 Lucius Vitellius, konsulem był trzykrotnie: w r. 34 n. e.,
r. 43 n. e., r. 47 n. e. i w latach 47—48 n. e. cenzorem z cesarzem Klau-
diuszem.

16. Witeliusz

BCZDZIAŁ. 2—3 AQ-1

konsulacie otrzymał namiestnictwo Syrii i swoją niezwykłą
zręcznością skłonił Artabana, króla Fartów, nie tylko do rozmo-
wy z sobą, lecz także do złożenia hołdu znakom legionowym.
Wkrótce sprawował jeszcze dwukrotnie zwyczajny konsulat
z pryncepsem Klaudiuszem oraz cenzurę. Sprawował też zarząd
państwa w nieobecności cesarza, podczas jego wyprawy do Bry-
tanii. Był to człowiek uczciwy i energiczny, lecz naraził się na
głośną niesławę miłosnym stosunkiem z wyzwolenicą. Jej śliny
zmieszanej z miodem używał jako lekarstwa na gardło i drogi
oddechowe, nie potajemnie, od czasu do czasu, lecz codziennie
i jawnie. Potrafił też z niebywałym talentem schlebiać. Oto on
pierwszy zaczął oddawać cześć G. Cezarowi jako bogu: powró-
ciwszy z Syrii, nie ośmielał się zbliżyć do Kaliguli inaczej, jak
z głową zasłoniętą, obracając się w kółko, następnie padając do
stóp. Wobec tego, że Klaudiusz całkowicie poddał się władzy
żon i wyzwoleńców, Kwintus chcąc się zasłużyć wszelkimi spo-
sobami, uprosił Messalinę, aby w drodze szczególnej łaski po-
zwoliła mu zdejmować sobie obuwie ze stóp. "Ukradkiem ściąg-
nąwszy jej prawy sandałek,-nosił go stale między togą a tuniką,
niekiedy całując. Czcił pospołu z Larami także złote posążki
Narcyza i Pallasa. Na domiar tego, gdy Klaudiusz urządzał
igrzyska na zakończenie wieku, Lucjusz składając mu życzenia
wypowiedział te słowa: „Obyś je często urządzał".

3. Umarł na skutek paraliżu, nazajutrz po ataku. Pozostawił
dwu synów, których mu urodziła Sekstylia7, kobieta wyjątkowo
zacna i znakomitego rodu. Jeszcze za życia ujrzał ich konsula-
mi, w ciągu tego samego roku, i to całego8, gdyż młodszy objął
władzę po starszym na pozostałych sześć miesięcy. Zmarłego
zaszczycił senat pogrzebem na koszt państwa oraz wystawie-
niem posągu przed mównicą z następującym napisem: „Oto
mąż niewzruszonej wierności i czci względem pryncepsa". Ce-
sarz A. Witeliusz, syn Lucjusza, urodził się w ósmym dniu przed

7 S e x t i l i a, urn. w r. 69 n. e.

8 A ulu s był konsulem od l stycznia do 30 czerwca; Lucjusz
od l lipca do 31 grudnia 48 r. n. e. W tym roku ich ojciec skończył cen-
zurę.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 26

402

WITELIUSZ

ROZDZIAŁ 4—7

403

l

kalendami października9 lub, jak niektórzy podają, w siódmym
dniu przed idami września za konsulatu Druzusa Cezara10 i Nor-
bana Flakka. Horoskop postawiony przez astrologów tak dalece
wystraszył rodziców, że ojciec, póki żył, najusilniej i stale zabie-
gał, aby nie powierzano synowi żadnej prowincji, matka zaś na
wiadomość, że został wysłany do legionów i obwołany cesarzem,
opłakała go natychmiast, jakby już zginął. Dzieciństwo oraz
wczesną młodość spędził na Kapri wśród dziewek i kochanków
Tyberiusza i sam już na zawsze napiętnowany został mianem
„spintrii". Przypuszczano, że prostytuowanie się syna zapocząt-
kowało i spowodowało karierę ojca.

4. W następnych także latach okryty niesławą wszelkich
występków zdobył szczególne stanowisko na dworze, miły Ga-
jusowi dzięki zamiłowaniu do powożenia rydwanem. Klaudiu-
szowi z powodu namiętności do gry w kości, lecz jeszcze o wiele
bardziej Neronowi z tych samych względów, jak też dzięki jed-
nej wyjątkowej zasłudze. Oto pewnego dnia, gdy Witeliusz
przewodniczył na igrzyskach Neronowych", cesarz zapragnął •
wystąpić na scenie do zawodów między lutnistami. Mimo ogól-
nych nalegań nie odważył się przyrzec tego publiczności i dla-
tego wyszedł z teatru. Wówczas Witeliusz niby to podjąwszy
się delegacji od ludu, uparcie domagającego się występu cesa-
rza, skłonił go do powrotu i potrafił ubłagać, aby Nero wystąpił.

5. W ten sposób dzięki względom trzech pryncepsów nie
tylko doszedł do najznaczniejszych urzędów12 i godności kapłań-
skich13, lecz jeszcze po nich sprawował prokonsulat Afryki14
i nadzór nad budowlami publicznymi. Niestety, w każdym
z tych wypadków odmiennie postępując, odmienną też zyskał
ocenę. Wyjątkową uczciwość wykazał w zarządzie prowincją15,

9 24 września lub 7 września 15 r. n. e.

10 Syn cesarza Tyberiusza.
ń W r. 65 n. e.

12 Konsulem był w r. 48 n. e.

13 Quindecemvir sacris facźundis, frater Aryalis (zób. Gal. uw. 27
i 28).

14 W r. 60/61 n. e.

15 Ten sam sąd wydaje Tacyt \Hist. II 97).

trwającym przez dwa lata bez przerwy (gdyż pozostał jeszcze
jako legat brata, który po nim objął oficjalnie ten urząd). Nato-
miast w czasie sprawowania władzy w stolicy podobno poob-
dzierał po kryjomu świątynie z wotywnych darów i ozdób, nie-
które pozamieniał oraz zastąpił złoto i srebro cyną i mosiądzem.

6. Za żonę pojął Petronię, córkę byłego konsula16, i miał
z nią syna, Petroniana, niewidomego na jedno oko. Petronia
uczyniła syna dziedzicem swego majątku, jednak z zastrzeże-
niem, jeśli wyjdzie spod władzy ojcowskiej. Witeliusz go usa-
mowolnił. Wkrótce, jak przypuszczano, sam zgładził. Ponadto
oskarżył o usiłowanie ojcobójstwa, podsunąwszy jednocześnie
przypuszczenie, że syn pod wpływem wyrzutów sumienia sam
wypił truciznę przeznaczoną na morderstwo ojca. Wkrótce po-
tem pojął za żonę Galerię Fundanę, córkę byłego pretora, i miał
z nią także dzieci obojga płci; syna17 jąkałę w tak znacznym
stopniu, że prawie niezdolnego do mówienia.

7. Wbrew wszelkim oczekiwaniom został wysłany przez Gal-
bę do Dolnej Germanii18. Istnieje przypuszczenie, że poparł go
swymi wpływami T. Winiusz, wówczas wszechpotężny. Jego
życzliwość pozyskał Witeliusz już wcześniej dzięki wspólnemu
popieraniu stronnictwa Błękitnych. Może zaważył tu sąd,
z którym Galba się nie krył, że nikogo nie należy się mniej oba-
wiać, jak tych, którzy myślą o samym tylko jedzeniu, i że do-
statkami prowincji da się wreszcie napchać przepastny kałdun
Witeliusza. Oczywiste jest dla każdego, iż przyczyną wyboru
była nie tyle łaska, ile wzgarda. Wiadomo z całą pewnością że
ruszając w drogę nie miał pieniędzy na podróż, a tak ich potrze-
bował, iż żonę z dziećmi, których zostawiał w Rzymie, ukrył
w wynajętej izdebce, swój własny dom puścił w dzierżawę na
resztę roku, matce z ucha zerwał dużą perłę i zastawił na wy-
datki podróży. Gromadę oczekujących na niego i zatrzymują-
cych go wierzycieli (między nimi mieszkańców Sinuessy19 i For-

"Publius Petronius Turpilianus, konsul z r. 61 n. e.

17 Germanika, zabitego zaraz po ojcu.

18 Przy końcu n 68 n. e.

19 Sinuessa, dziś Mondragone, miejscowość na granicy Lacjum
i Kampanii; w pobliżu kąpielisko wód mineralnych.

26*

404

WITELIUSZ

miów20, których publiczne daniny sprzeniewierzył) zdołał od-
pędzić dopiero groźbą oszczerczego oskarżenia do sądu. Gdy
pewien wyzwoleniec domagał się odeń zbyt natarczywie swej
należności, Witeliusz wniósł na niego skargę do sądu o wyrzą-
dzenie mu krzywdy (jakoby ów wyzwoleniec kopnął go stopą)
i nie wycofał skargi, aż wycisnął od niego pięćdziesiąt tysięcy
sestercjów. Wojsko, źle usposobione względem pryncepsa
[Galby] i skore do buntu, przybywającego Witeliusza powitało
chętnie i z otwartymi rękoma, jakby zesłanego im w darze od
bogów: tego syna po trzykrotnym konsulu, męża w sile wieku,
pobłażliwego i hojnego. Ten dawny pogląd umocnił Witeliusz
nowymi jeszcze dowodami. Przez całą noc obcałowywał napo-
tykanych prostych żołnierzy. Po stajniach i oberżach zadawał
się ponad miarę z mulnikami i podróżnymi. Wypytywał ich
rankiem, każdego oddzielnie, „czy już jedli śniadanie", i do-
nośną czkawką świadczył, że on to już zrobił.

8. Gdy wkroczył do obozu, nikomu niczego nie odmówił, cze-
gokolwiek zażądano. Sam z własnej woli skreślił hańbiące noty
zdegradowanym żołnierzom, podsądnym zdjąć kazał łachma-
ny21, skazanym darował kary. Dzięki temu, choć jeszcze mie-
siąc nie minął, a już żołnierze, nie licząc się ani z porą dnia, ani
w ogóle z czasem — właśnie był wieczór — nagle porwali go
z mieszkania tak, jak stał,, w szacie domowej, powitali jako ce-
sarza22 i ponieśli go po najbardziej rojnych ulicach obozu. Wi-
teliusz trzymał w ręku obnażony miecz boskiego Juliusza,
ściągnięty ze świątyni Marsa, który podał mu jeden z żołnierzy
w chwili składania pierwszych życzeń. Do swego namiotu wodza
wrócił nie prędzej, aż zobaczył płonącą jadalnię, która zajęła się
od komina. Gdy wszystkich spłoszył i zaniepokoił ów jakby zło-
wieszczy znak, rzekł Witeliusz: ,,Bądźcie dobrej myśli, dla nas
ten płomień zaświecił". Więcej już ani słowa nie powiedział do

20 F o r m i a e, dziś Formia, miasto portowe w południowym La-
cjum, przy drodze Apijskiej. Ongiś miał tu willę Cycero.

21 Podsądni wkładali łachmany, aby wzbudzić litość u sędziów.

22 2 stycznia 69 r. n. e. w stolicy prowincji, w Colonia Agrippinensis
(dziś Kolonia), nazwanej tak od miejsca ugodzenia Agryppiny, córki
Germanika, a matki Nerona.

ROZDZIAŁ 8—10

405

żołnierzy. Następnie, gdy przyłączyła się jeszcze armia Górnej
Germanii, która pierwsza odpadła od Galby przechodząc na
stronę senatu, skwapliwie przyjął przydomek Germanika, który
mu wszyscy zgodnie ofiarowali, Augusta — odłożył na później,
przyjęcia przydomka Cezara raz na zawsze odmówił.

9. Dowiedziawszy się bezpośrednio potem o zabójstwie Gal-
by, uporządkował sprawy germańskie i podzielił wojska: jedną
armię miał wysłać naprzód przeciwko Otonowi, drugą sam.
prowadzić. Gdy ruszyła pierwsza armia, doznała pomyślnej
wróżby. Oto nagle z prawej strony nadleciał orzeł i okrążyw-
szy sztandary, z wolna prowadził wojsko w czasie drogi. Prze-
ciwnie, gdy Witeliusz sam ruszał, posągi konne, ustawione dlań
w wielu miejscach, wszystkie od razu padły z popękanymi
nagle goleniami, a wawrzyn, którym z największą czcią opa-
sywał głowę, upadł do strumienia. Niedługo potem, w Wien-
nie23, gdy sprawował sądy z wysokości swego trybunału, ko-
gut24 przysiadł mu na ramieniu, a następnie na głowie. Tę
znaki złowróżbne potwierdziła rzeczywistość. Nie potrafił
utrzymać władzy zapewnionej mu przez jego legatów.

10. O zwycięstwie pod Bedriakum i zgonie Otona dowiedział
się jeszcze podczas swego pobytu w Galii i bezzwłocznie jed-
nym obwieszczeniem urzędowym zwolnił wszystkie kohorty.
pretorianów, jako dające zły przykład, oraz rozkazał im złożyć
broń na ręce trybunów. Gdy przypadkiem znalazł skierowane
do Otona podania pretorianów z żądaniem nagrody za pomoc
okazaną przy morderstwie Galby, ich wszystkich, w liczbie stu
dwudziestu, rozkazał schwytać i ukarać śmiercią. Wyborne to
zgoła postępowanie i w wielkim stylu oraz rokujące na przy-
szłość znakomitego pryncepsa. Niestety jednak, we wszystkich
innych wypadkach działał raczej zgodnie ze swoją naturą i po-
przednim życiem niż zgodnie z powagą władzy cesarskiej. Oto
rozpocząwszy podróż przejeżdżał środkiem miast jak triumfa-
tor, przez rzeki na najwykwintniejszych statkach ozdobionych
różnymi wieńcami, wśród niebywałego przepychu potraw, bez

21 Vienna, miasto handlowe nad Rodanem, na południe od Lyonu.
24 Zob. Wit. 18.

406

WITELIUSZ '

BOZDZIAŁ 11—13

407

żadnej karności między niewolnikami lub żołnierstwem. W żart
obracał grabieże i samowolę tych wszystkich, którzy nie mając
dosyć uczt, wszędzie dla nich urządzanych na koszt publiczny,
wedle chwilowego kaprysu wyzwalali niewolników, a tych,
którzy usiłowali im się przeciwstawiać, z miejsca siekli, bili,
często ranili, niekiedy mordowali. Gdy Witeliusz przybył na
teren niedawno stoczonej walki, niektórzy doznawali wstrętu
na widok rozkładających się trupów. Wówczas zuchwale użył
takich ohydnych słów dla pokrzepienia ducha swej świty, że
„pięknie pachnie zabity wróg, a jeszcze piękniej obywatel".
Niemniej dla zagłuszenia silnego odoru wypił wobec wszystkich
mnóstwo wina i porozdzielał między towarzyszy. Spoglądając
z podobną próżnością i pychą na kamień z napisem: „Pamięci
Otona", rzekł, że „to godne Otona mauzoleum". Sztylet Otona,
którym się ów zabił, posłał do Kolonii Agryppiny, by poświęcić
go Marsowi. Na szczytach Apeninów spędził jedną noc bezsen-
nie na modłach.

11. Wreszcie wkroczył do Rzymu. Przy dźwięku trąb,
"w płaszczu wodza, przepasany mieczem, wśród znaków i sztan-
darów. Świta w wojskowych płaszczach. Żołnierze z bronią
obnażoną w rękach. Stopniowo coraz bardziej zaniedbywał
wszelkie prawa boskie i ludzkie. W rocznicę klęski nad Alią25
objął najwyższy urząd kapłański, zarządził wybory ludowe na
lat dziesięć, siebie wyznaczył konsulem na stałe. Nie pozostawił
też nikomu wątpliwości, na kim wzorować się będzie w rządze-
niu państwem. Oto pośrodku Pola Morsowego, zwoławszy
rzeszę kapłanów różnych kultów państwowych, złożył ofiarę
cieniom Nerona i na uroczystej uczcie wobec wszystkich polecił
sławnemu lutniście ,,zaśpiewać także coś ze zbioru: Domini-
kus"26. Gdy ten zaczął śpiewać pieśni Nerona,, pierwszy Wite-
liusz, nie posiadając się z radości, dał rzęsiste brawa.

12. Po takich początkach przez większą część panowania
rządził wedle rad i zachcianek co najlichszych aktorów i Woźni-

25 Dzień straszliwej klęski, jaką zadali Rzymianom Galowie w r. 387
(wzgl. 390) przed n. e. nad Alią, małym dopływem Tybru. Odtąd dzień
18 lipca wymieniany był corocznie jako dzień żałoby narodowej.

26 Zbiór wierszy Nerona.

ców, szczególnie wyzwoleńca Azjatyka. Z tym jeszcze jako \
młodzieniaszkiem uprawiał stosunek miłosny bądź w roli męż-
czyzny, bądź kobiety. Wreszcie Azjatyk sprzykrzył to sobie
i uciekł. Gdy w Puteolach sprzedawał lemoniadę, przyłapał go
Witeliusz, zakuł w kajdany, lecz zaraz zwolnił i wziął znowu
na kochanka. Następnie, niezadowolny z jego zbytniej krną-
brności i skłonności do kradzieży, powtórnie się z nim rozstał,
sprzedając wędrownemu właścicielowi szkoły gladiatorów. Gdy
Azjatyka przeznaczono na koniec igrzysk, Witeliusz nagle go
wykradł. Wreszcie otrzymawszy prowincję wyzwolił Azjatyka
i w pierwszym dniu swego panowania obdarował na uczcie
złotymi pierścieniami. A przecież tego samego dnia rankiem,
mimo wstawiennictwa wszystkich za Azjatykiem, Witeliusz
zarzekał się jak na j surowic j przed taką zakałą stanu rycer-
skiego.

13. Szczególnie lubował się Witeliusz w zbytku i okrucień-
stwie. Jadał27 zawsze przynajmniej trzy razy, niekiedy cztery
razy dziennie: pierwsze śniadanie, drugie, obiad, uczta. Z ła-
twością mógł sprostać wszystkim posiłkom, gdyż miał zwyczaj
zrzucać nadmiar. Sam się zapraszał do różnych znajomych na
przyjęcia, i to tego samego dnia. Każdego z gospodarzy jedna
uczta nie mogła kosztować mniej niż czterysta tysięcy sester-
cjów. Najsławniesza ze wszystkich była uczta wydana dla nie-
go przez brata na powitanie. Jak źródła przekazują, podano
wówczas dwa tysiące na j wybornie j szych ryb, siedem tysięcy
ptaków. Lecz i tę ucztę przewyższył sam Witeliusz, wydając
biesiadę na poświęcenie misy, którą ze względu na wyjątkową
wielkość nazywał ,,tarczą Minerwy28, opiekunki miasta". Na
tej misie pomieścić kazał razem wątróbki ryb zamorskich, móz-
gi bażantów i pawi, języki flamingów, mlecze węgorzy morskich,
poszukiwanych na wodach od krainy Fartów aż do Cieśniny
Gibraltarskiej przez jego kapitanów okrętowych i trójrzędow-
ce. Że zaś nienasyconą swoją żarłoczność zaspokajał nie tylko
potrawami najbardziej wytwornymi, lecz również byle czym

27 O żarłoczności Witeliusza mówi także Tacyt (Hźst. I 62; II 62; II 95).

28 Wyraźna aluzja do tarczy kolosalnego posągu Ateny Promachos,
dzieła Fidiasza, znajdującego się na Akropolu w Atenach.

408

WITELIUSZ

bez względu na czas, więc nie mógł się powstrzymać od jedze-
nia w czasie ofiary religijnej albo w czasie podróży. Oto sprzed
ołtarzy chwytał wnętrzności ofiarnego zwierzęcia i placki orki-
szowe prosto z ogniska i zaraz na miejscu pożerał albo w czasie

podróży wyjadał po przydrożnych oberżach potrawy jeszcze

dymiące, a nawet wczorajsze i już nadjedzone.

14. Oto jak skłonny był do mordowania i torturowania każ-
dego z najbłahszej przyczyny. Wszelkimi pochlebstwami i nie-
mal obietnicą dopuszczenia do udziału w rządach zjednał sobie
wielu znakomitych mężów, swych współuczniów i rówieśników,
potem wygubił przy pomocy różnych podstępów. Jednemu
własnoręcznie podał do picia truciznę w zimnej wodzie, której
ów zażądał będąc chorym na febrę. A już co do lichwiarzy,
wierzycieli lub dzierżawców państwowych, którzy kiedykol-
wiek zażądali od niego należności w Rzymie lub myta w czasie
drogi, prawie żadnego nie oszczędził. Jednego z nich, przyby-
łego doń właśnie z powitaniem, wysłał na śmierć i natychmiast
przywołał z powrotem. Wszyscy obecni chwalą łaskawość ce-
sarza. On tymczasem daje rozkaz, aby zamordowano podsądne-
go w jego obecności, mówiąc, że „pragnie nasycić oczy". Gdy
dwaj synowie wstawiali się za ojcem skazanym na śmierć, do
kary ojca dorzucił wyrok skazujący synów. Pewien rycerz
rzymski, gdy go na śmierć prowadzić kazał, zawołał: ,, Jesteś
moim dziedzicem". Wówczas Witeliusz zmusił go do pokazania
sobie testamentu, a przeczytawszy, że jako współdziedzica do-
puścił obok niego swego wyzwoleńca, rozkazał poderżnąć gar-
dło jemu i wyzwoleńcowi. Niektórych spośród plebsu zgładził
za to tylko, że głośno złorzeczyli stronnictwu Błękitnych. Mia-
nowicie przypuszczał, że ośmielili się na to z pogardy dla niego
i w nadziei na przewrót. Wobec nikogo jednak nie był tak wro-
go usposobiony, jak względem dowcipnisiów i astrologów. Za
najbłahszym doniesieniem, bez przesłuchania, śmiercią karał.
Oto rozwścieczyło go to szczególnie, że po jego zarządzeniu,
w którym rozkazywał astrologom do kalend października opuś-
cić stolicę i Italię, zaraz podali do wiadomości publicznej na-
stępujące ogłoszenie, że ,,Chaldejczycy ze swej strony oznajmia-
ją: Cześć, obywatele! Oby Witeliusz Germanik na tenże dzień

ROZDZIAŁ 14—15

409

kalend nie był nigdzie". Podejrzewano go także o to, że przy-
czynił się do śmierci matki. Mianowicie jakoby nie pozwolił po-
dać jej pożywienia w chorobie, na skutek przepowiedni kobiety
z kraju Chattów29, której wierzył jak wyroczni. Według niej
miał Witeliusz panować trwale i bardzo długo dopiero wtedy,
gdy przeżyje własną matkę. Inni znowu podają, że matka Wi-
teliusza30 sama, z obrzydzenia do obecnych czasów, a w obawie
przed grożącą przyszłością, zażądała trucizny od syna, on zaś
skwapliwie ją podał.

15. W ósmym miesiącu panowania odpadły odeń armie Me-
zyj i Panonii, również z zamorskich judejska i syryjska. Część
złożyła przysięgę zaocznie, część bezpośrednio samemu Wespa-
zjanowi. Dla zatrzymania przychylności i życzliwości reszty
stronników zaczął Witeliusz sypać darami zarówno z prywat-
nej szkatuły, jak z państwowej, nie zachowując żadnej miary.
Zarządził pobór do wojska w stolicy na takich warunkach:

obiecywał ochotnikom nie tylko zwolnienie ze służby zaraz po
zwycięstwie, lecz także te same przywileje, jakie przysługują
weteranom i regularnej służbie wojskowej. Następnie przeciw
nieprzyjacielowi grożącemu mu od strony lądu i morza wysłał
na spotkanie z jednej strony brata31 z flotą i nowozaciężnymi
oraz oddziałem gladiatorów, z drugiej strony wojska bedriackie
ze swymi wodzami. Lecz wszędzie albo pokonany32, albo zdra-
dzony33 zawarł w końcu z Flawiuszem Sabinem, bratem Wespa-
zjana34, następującą umowę: ocali życie i otrzyma sto milionów
sestercjów. Natychmiast potem u stopni Palatynu wobec licz-

29 Chatti, szczep germański, zamieszkujący teren na wschód od
środkowego Renu i gór Taunus, dziś Hesja.

30 Pięknie pisze o matce Witeliusza Tacyt (Hist. III 67).

31 Lucjusza Witeliusza.

32 W bitwie nocnej z 28 na 29 listopada 69 r. n. e. pod tymże Bedria-

kum, gdzie poprzednio zwyciężył Otona.

33 Wojska Witeliusza złożyły broń bez walki w Narnii, w południo-
wej Umbrii (Tac. Hist. III 64).

"Flayius Sabinus, starszy brat Wespazjana, ur. w r. 8 n. e.,
przeszedłszy wszystkie stopnie wyższej magistratury, dwukrotny konsul,
został prefektem miasta (Rzymu) i pełnił ten urząd kilkakrotnie w la-
tach 56—69 n. e. Zginął 20 grudnia 69 r. n. e.

410

WITELIUSZ

nie zgromadzonego żołnierstwa oświadczył, że ustępuje z tronu,
który przyjął wbrew woli. Lecz gdy wszyscy głośno zaczęli
protestować, odłożył tę sprawę. Po upływie nocy, z pierwszym
brzaskiem, wszedł w żałobnych szatach na mównicę publiczną
i oświadczył to samo, lecz już z tekstu pisanego, zalewając się
rzewnymi łzami. Tymczasem znowu żołnierstwo i lud przery-
wają mu, zachęcają do wytrwania i na wyścigi obiecują swą
pomoc. Nabrał powtórnie ducha. Nagłym atakiem wyparł na
Kapitel Sabina i pozostałych stronników Flawiuszów, zupełnie
tym obrotem sprawy zaskoczonych. Podpaliwszy świątynię Jo-
wisza Najlepszego i Największego, wydusił ich tam, przygląda-
jąc się bitwie i pożarowi z pałacu Tyberiusza35 przy uczcie.
Wnet potem żałując swego czynu i na innych winę składając,
zwołał zebranie publiczne i sam złożył przysięgę oraz wszyst-
kich innych do niej skłonił, że nic dlań nie będzie ważniejsze
nad spokój w państwie. Wtedy odpasawszy sztylet od boku,
podał go najpierw konsulowi, później wobec jego odmowy po-
dawał urzędnikom, wreszcie po kolei każdemu senatorowi. Gdy
nikt nie przyjmował, Witeliusz oddalił się niby to, aby złożyć
go w świątyni Zgody36. Wtedy niektórzy zawołali, że „on jest
Zgodą". Więc powrócił i zapewnił, że nie tylko oręż przy sobie
zatrzyma, lecz także przyjmuje przydomek Zgody.

16. Następnie doradził senatowi, aby wysłał posłów oraz
kapłanki Westy z prośbą o pokój albo przynajmniej o czas do
namysłu. Nazajutrz, gdy oczekiwał odpowiedzi, doniósł mu wy-
wiadowca, że wróg się zbliża. Natychmiast skrywszy się w lek-
tyce, tylko w towarzystwie dwu służących: piekarza i kucharza,
potajemnie kazał się nieść na Awentyn, do domu ojca, aby
stamtąd uciec do Kampanii. Wkrótce zwiedziony błahą i nie-
sprawdzoną pogłoską, jakoby pokój uzyskano, pozwolił się
odnieść z powrotem na Palatyn. Tam znalazł wszystko opusz-
czone. Nadto ci, którzy razem z nim byli, rozbiegli się na
wszystkie strony. Owiązał się pasem pełnym sztuk złota i schro-
nił się do komórki odźwiernego, uwiązawszy psa przed drzwia-
mi, które zatarasował jeszcze łóżkiem i materacem.

35 Na Palatynie.
38 Zob. Tyb. uw. 72.

ROZDZIAŁ 16—18

411

17. Już wtargnęły przednie straże wojska nieprzyjaciel-
skiego37. Nie spotkawszy nikogo, poczęły wszędzie myszkować,
jak to bywa. One wyciągnęły38 Witeliusza z kryjówki, pyta-
jąc — bo nie wiedziano — kim jest i czy wie, gdzie jest Wite-
liusz. Wykręcił się kłamstwem. Następnie rozpoznany usilnie
prosił, aby tymczasem potrzymano go pod strażą lub w więzie-
niu. Jakoby ma coś ważnego do powiedzenia w sprawie bez-
pieczeństwa Wespazjana. Aż związano mu ręce na plecach, na
kark nałożono powróz i tak w podartej szacie, półnagiego, wle-
czono na forum wśród powszechnego poszturchiwania i pośmie-
wiska, przez całą długość drogi Świętej. Głowę odchylono mu
ku tyłowi, gdyż trzymano go za włosy, jak zwykle złoczyńców,
ostrzem miecza podparto mu podbródek, aby można było obej-
rzeć jego twarz i aby nie pochylał jej w dół. Niektórzy rzucali
w niego gnojem i błotem. Inni przezywali podpalaczem i żarło-
kiem. Część pospólstwa wytykała mu nawet fizyczne ułomności.
Był mianowicie potężnego wzrostu, twarz miał purpurową
z ciągłego opilstwa, brzuch opasły, na jedną nogę nieco kulał
wskutek dawnego uderzenia kwadrygi, gdy usługiwał powożą-
cemu Gajusowi w czasie wyścigów. Wreszcie u Schodów Ge-
mońskich umęczono go drobnymi ciosami i wykończono. Stam-
tąd hakiem zawleczono do Tybru.

18. Zginął Witeliusz razem z bratem i synem, w pięćdzie-
siątym siódmym roku życia39. Sprawdziła się przepowiednia
tych, którzy zapowiedzieli na podstawie znaku wróżebnego —
ten mu się zdarzył w Wiennie (jakeśmy już wspomnieli) — że
dostanie się pod władzę jakiegoś człowieka z Galii. Oto został
pokonany przez Antoniusza Prima, dowódcę ze stronnictwa
przeciwnego. Ten urodził się w Tuluzie i w dzieciństwie miał
przydomek Bekko, co znaczy w języku Galów dziób koguta.

37 Dramatyczny opis abdykacji i śmierci Witeliusza podaje Tacyt
st. IIT fi7—fifi' TTT as^

(Hist. III 67—68; III 85).

M Juliusz Placydus, trybun kohorty.
39 21 grudnia r. 69 n. e.


Księga VIII

Boski Wespazjan, Boski Tytus, Domicjan

Boski Wespazjan

l. Państwo długo wstrząsane niepewnością wskutek walki
trzech pryncepsów i ich morderstw oraz jak gdyby błąkające
się bez kierunku podparł i umocnił wreszcie ród Flawiuszów,
wprawdzie nieznany i nie posiadający żadnych antenatów, lecz
dla państwa na ogół pożyteczny, chociaż — rzecz to wiadoma —
Domicjan słuszną poniósł karę za chciwość i okrucieństwo.
T. Flawiusz Petro1, mieszkaniec Reate2, w czasie wojny do-
mowej jako centurion czy weteran powtórnie powołany do
służby po stronie pompejańczyków, uciekł z bitwy pod Farsa-
los i podążył do domu. Tam następnie uzyskawszy ułaskawienie
i zwolnienie z wojska, zajął się inkasowaniem pieniędzy z licy-
tacji publicznych. Jego syn, o przydomku Sabinus, z wojskiem
nie miał nic wspólnego (chociaż niektórzy podają, że był on
setnikiem — primipilarem; inni znowu, że został zwolniony ze
służby ze względu na zdrowie, gdy jeszcze dowodził oddziałem),
był w Azji poborcą podatku czterdziestej części3. Przetrwały
jego posągi wystawione mu przez miasta z tym napisem grec-
kim: „Rzetelnemu poborcy". Potem w kraju Helwetów4 trud-
nił się pożyczaniem na procent -i tam umarł, pozostawiwszy

1 T. Flay.ius Petro, dziadek cesarza Wespazjana, ożeniony
z Tertullą.

2 Reate, dziś Rieti, w kraju Sabinów, na północny wschód od

Rzymu.

3 Tzw. ąuadragesima, był to podatek portowy, wynoszący 2,^()^ war-
tości ładunku okrętów wjeżdżających i wyjeżdżających z portu.

4 Helwetowie (Hełyetii), plemię galickie, zamieszkujące ongiś
teren dzisiejszej Szwajcarii.

ROZDZIAŁ 1—2

413

żonę Wespazję Pollę i" dwu synów, których mu urodziła. Starszy
z nich, Sabinus, doszedł do prefektury stolicy, młodszy Wespa-
zjan aż do pryncypatu. Poiła rodem z Nursji, szlachetnego po-
chodzenia, miała ojca Wespazjusza Polliona, trzykrotnego try-
buna wojskowego i prefekta obozu, brdita — senatora w stopniu
pretora. I teraz jeszcze przy szóstym kamieniu milowym, gdy
idzie się z Nursji do Spolecjum5, jest na szczycie wzgórza miej-
sce zware Wespazję, gdzie są bardzo liczne pomniki Wespazju-
szów, wspaniałe świadectwo świetności i starożytności rodu.
Nie mógłbym zaprzeczyć, iż niektórzy podają, jakoby ojciec
Petrona pochodził z okolicy za rzeką Po i że był najemcą ro-
botników, którzy z Umbrii zwykli ciągnąć corocznie do kraju
Sabinów na prace w polu, że ożenił się w mieście Reate i z tego
powodu osiadł tam już na stałe. Sam na ten temat najmniej-
szej wzmianki nie znalazłem, chociaż dość starannie szukałem.

2. Wespazjan urodził się w kraju Sabinów, w okolicy Reate,
w skromnej wiosce, która nosi nazwę: Falakryny, w dniu pięt-
nastym przed kalendami grudniowymi6, wieczorem, za konsu-
latu Kw. Sulpicjusza Kameryna i G. Popea Sabina, na pięć lat
przed zgonem Augusta7. Wychował się pod kierunkiem babki
ze strony ojca, Tertulli, w dobrach Koza8. Będąc już pryncep-
sem, ustawicznie odwiedzał miejsce swych urodzin, pozostawia-
jąc domostwo w takim stanie, w jakim było ongiś, aby oczy-
wiście nie zaginęło nic, na co jego oczy patrzeć przywykły Pa-
mięć babki czcił z taką miłością, że zawsze w dni uroczystości
publicznych lub prywatnych pijał z jej małego srebrnego kub-
ka. Po wdzianiu togi męskiej długo nie chciał ubiegać się o sze-
roki szlak, chociaż brat już go uzyskał. Aż skłoniła go do tego
dopiero matka. Uzyskała to z trudem i raczej szyderstwem niż

5 Spoletium, dziś Spoleto, miejscowość w południowej Umbrii,
na południowy zachód od Nursji.

6 17 listopada r. 9 n. e.

7 August umarł w r. 14 n. e.

8 C o s a, dziś Ansedonia-Orbetello, miasto położone na wschód od
góry Argentarius, nad brzegiem Morza Tyrreńskiego, z Rzymem połą-
czone pośrednio przez drogę Aureliańską.

414

BOSKI WESPAZJAN

prośbami albo swą powagą: nazywała go ciągle w sposób urągli-
wy pachołkiem swego brata. Trybunat wojskowy odsługiwał
Wespazjan w Tracji. Jako kwestor wylosował prowincję Kretę
i Cyrenę9. Następnie kandydował na edyla10, wkrótce na pre-
tora". Edylat uzyskał nie bez początkowej porażki i zaledwie
na szóstym miejscu. Preturę uzyskał natychmiast przy pierw-
szym kandydowaniu, na jednym z naczelnych miejsc. Jako
pretor, nie chcąc pominąć żadnej sposobności zasłużenia się ce-
sarzowi Gajusowi, który nienawidził senatu, postawił wniosek
urządzenia igrzysk nadzwyczajnych na cześć zwycięstwa odnie-
sionego przez cesarza w Germanii12. Gdy miano ukarać śmiercią
spiskowców13, postawił dodatkowy wniosek, aby ich ciała po-
rzucono bez pogrzebania. Wobec najznakomitszego stanu złożył
cesarzowi dzięki za to, że go do swego stołu raczył dopuścić.

3. W tym czasie pojął za żonę Flawię Domicyllę14, niegdyś
kochankę Statyliusza Kapelli, rycerza rzymskiego z Sabraty15
w Afryce, z pochodzenia Latynkę, wkrótce przez państwowy
sąd kolegialny16 uznaną za wolno urodzoną i obywatelkę rzym-
ską, na podstawie .zeznania ojca, Flawiusza Liberalisa, rodem
z Ferencjum, prostego skryby kwestorskiego. Z nią miał Wes-
pazjan dzieci: Tytusa, Domicjana i Domicyllę. Żonę i córkę
przeżył. Obydwie stracił jeszcze przed objęciem władzy cesar-
skiej. Po śmierci żony powrócił do konkubinatu z Cenidą, wy-
zwolenicą Antonii i zarazem jej sekretarką17, a swoją dawną

8 C y r e n a (Kyrene), grecka kolonia na północnym wybrzeżu Afry-
ki, na zachód od Aleksandrii.

10 Edylat otrzymał w r. 38 n. e.
" Preturę — w r. 39 n. e.
12 Zob. Kal. 44—48.

"Cnaeus Cornelius Gaetulicus i Marcus A e m i-
lius Lepidus, r. 39 n. e.; zob. Kl. 9.

14 Już 30 grudnia 39 r. n. e. urodził się mu starszy syn, Tytus.

15 S a b r a t a, miasto nadbrzeżne w Tripolisie, w Afryce północnej.

16 Sąd kolegialny rozpatrywał sprawy o zwrot własności (de posses-
sione), a także sprawy stanu (de statu).

17 Jako sekretarka Antonii Starszej, matki Klaudiusza, miała Caenis,
według Diona Kasjusza LXVI 14, pośredniczyć w korespondencji między
nią a Tyberiuszem w sprawie Sejana, co doprowadziło do jego usunięcia.

ROZDZIAŁ 3—4

415

kochanką. Nawet już jako cesarz uważał ją prawie za swą

legalną żonę. /

4. Za pryncypatu Klaudiusza dzięki poparciu Narcyza zo-
stał wysłany do Germanii jako legat legionu18. Stąd przerzuco-
no go do Brytanii19 i tam wziął udział w trzydziestu potyczkach
z wrogiem. Podbił dwa bardzo potężne szczepy i przeszło dwa-
dzieścia miast oraz wyspę Wektis20, położoną niedaleko Brytanii,
służąc częściowo pod rozkazami Aulusa Plaucjusza, legata kon-
sularnego, częściowo pod dowództwem samego Klaudiusza.
Dlatego uzyskał odznaki triumfalne21, a także w krótkim czasie
jedną po drugiej godności kapłańskie, ponadto konsulat, który
sprawował przez dwa ostatnie miesiące roku22. Odtąd aż do
prokonsulatu trzymał się z dala od życia publicznego, w zaciszu
domowym. Mianowicie bał się Agryppiny, która miała jeszcze
wielki wpływ na syna, a nienawidziła Wespazjana jako przy-
jaciela Narcyza, choć ten ostatni już umarł23. Wreszcie w dro-
dze losowania otrzymał prowincję Afrykę24. Rządził nią nad-
zwyczaj uczciwie, zyskawszy sobie wielkie poważanie. Raz
tylko w czasie pewnych zamieszek w Hadrumetum25 ciskano
weń rzepą. To pewne, że wrócił stamtąd wcale nie bogatszy.
Utraciwszy już prawie kredyt, wszystkie swoje posiadłości za-
stawił u brata i z musu, dla utrzymania pewnej stopy życia,
uciekł się do handlu niewolnikami. Z tego powodu nazywano
go powszechnie „mulnikiem". Mówią także, że udowodniono
mu wyłudzenie dwustu tysięcy sestercjów od pewnego mło-
dzieńca, dla którego uzyskał szeroki szlak wbrew woli ojca,

18 W latach 41/42 n. e.

19 W r. 43 n. e.

20 Wektis (Vec'tis), dziś Wight, przy południowym wybrzeżu.

21 W r. 44 n. e.

22 Gdy był konsulem designatus, 24 października 51 r. n. e. urodził
mu się właśnie drugi syn, Domitianus. Konsulem (suff.) był w listopadzie
i grudniu 51 r. n. e.

23 W r. 54 n. e.

24 Przed r. 62 n. e.

25 Hadrumetum, miejscowość na południe od Kartaginy, na wy-
brzeżu Afryki północntej, dziś Susa. Negatywnie ocenia rządy Wespazja-
na w Afryce Tacyt (Hist. II 57).

^Ij.... p|ił|lj^i&l:^•»s.s^^•<s-•M^R•<.-- .

^SsUs^ Sl&llig^^SsJ.lsJlis&l&eill^js s

S'„~SSaSs 'sS-aySSS.S^S.S-ggS&B^sao^S^ZSii.B-S
tr-SSSy; i-^aj^^tj.&^-l^ls-Jlg-Slg^^g^

^s^ni •iss^r^ ^ ?gis i^ lig ^i|^ ii

1.1^-4 S-^ttltllg^'^15^^2-!-!18^^!!

H-s-^aS S^S^^J-lis-^Sl^lls-a-^glla.^l-o0-,8:!

.^T^ s .- i l ^ si ;• ;31 lis & •"S. & tl-Jg-P. l? ^^1

E5'a"'^"'2 K ^S^^&SS0^^'3 ^^'^'^"'^o^'0610^^"-^^ "

S'^^s-5 L c.lB-ai^gsii^SBilg-g-g-^lla^al^a^l j

^.rlas •" ^"^•••o g gg&l^S SSSs.^a.^3 •'S "'E.S S"&.>3 S

ilsw eg-l^r^^Sgtj^agsIS3^.''!?'!^0!! l

.g^Ll^s ^11 iJN^JJ^^rlJf^&Sl?^"1 ^

-<tl^?l l oM-J-ri^.^rstj^lJf"^8-!.:1!^! g 1

!:.

^ P ^jiii^Si-

'-; 11 l? l^ ą ^ l s ?iEr &j 1 f -1g- h l" ^r n ł«' ^

.JT*

418

BOSKI WESPAZJAN

Karmela30, zapewniły go losy, że ma obiecane spełnienie tego
wszystkiego, co tylko zamyśla i zamierza w duszy, choćby naj-
większego. Jeden ze znakomitych jeńców judejskich, Józef31,
gdy prowadzono go do więzienia, oświadczył z całą stanow-
czością, że tenże Wespazjan w krótkim czasie go uwolni, lecz
już jako cesarz. Donoszono Wespazjanowi też przepowiednie
z Rzymu. Oto jakoby Nero w ostatnich dniach życia otrzymał
we śnie polecenie, aby rydwan procesyjny Jowisza Najlepsze-
go Największego wyprowadzono ze świętego przybytku do do-
mu Wespazjana, a stamtąd do cyrku. Niedługo potem, gdy Gal-
ba otwierał komicja kandydując powtórnie na konsula, posąg
boskiego Juliusza sam miał zwrócić się ku Wschodowi, Na polu
walki pod Bedriakum, tuż przed jej rozpoczęciem, dwa orły
w obecności wszystkich podobno stoczyły bój. Gdy jeden z nich
został pokonany, nadleciał trzeci ze Wschodu i odegnał zwy-
cięzcę. i

6. Jednak mimo największego poparcia, nawet nalegań ze
strony przyjaciół, Wespazjan nie podjął żadnych kroków. Aż
pobudziła go dopiero przypadkowa życzliwość, okazana przez [
jakichś nieznanych i dalekich żołnierzy. Mianowicie każdy
z trzech legionów armii mezyjskiej wysłał na pomoc Otonowi
po dwa tysiące żołnierzy. Te oddziały już w czasie drogi dogna-
ła wieść o klęsce i samobójstwie Otona. Niemniej uparły się
dojść aż do Akwilei, jak gdyby nie ufając tej pogłosce. Tam
przy sposobności samowolnie rozpuściły zagony po okolicy
i grabiły, co się dało i jak się dało. Gdy wreszcie ogarnął je
strach, że po powrocie przyjdzie zdać z tego sprawę i ponieść)
karę, postanowiły wybrać cesarza i osadzić go na tronie. Prze-
cież nie są, jak mówiono, gorsi od wojsk hiszpańskich, które

s9 Zob. Tacyt, Hist. II 78.

31 T i t u s F l a v i u s losephus, sławny historyk żydowski, urJ
w r. 37 n. e., jeniec rzymski, ułaskawiony i wyzwolony przez Wespazja-ł
na. Napisał w 7 ks. O wojnie judejskiej (IIepl TOU 'louSainou 7To^ź(xuo),
oraz Starożytności judejskie ('IouSai%ł) dip^alo^.oyia) w 20 księgach, do-
prowadzone do epoki Nerona. Dzieła zachowały się. O tym wypadku opo-
wiada sam Józef (O wojnie jud. III 8, 9).

ROZDZIAŁ 5-t

419-

wybrały Galbę, ani od pretorianów, którzy wybrali Otona, ani
od wojsk germańskich, które wybrały Witeliusza. Więc poda-
wano najpierw nazwiska wszystkich legatów konsularnych,
jacy tylko wtedy byli. Jednak wszystkich, każdego z inneJ
przyczyny, uważano za niewłaściwych. Jacyś żołnierze z trze-
ciego legionu, który pod koniec panowania Nerona przeniesiony
został z Syrii do Mezji, wynosili pochwałami Wespazjana.
Wszyscy jednogłośnie zgodzili się na niego i jego nazwisko wy-
pisali bezzwłocznie na wszystkich sztandarach32. Na razie na
tym tylko stanęło, bo na krótko jeszcze udało się odwołać te
wojska do regularnej służby. Jednak wieść o tym zdarzenia
rozeszła się na wszystkie strony. Wówczas Tyberiusz Aleksan-
der33, prefekt Egiptu, pierwszy odebrał od legionów przysięgę
na wierność Wespazjanowi w dniu kalend lipca. Ten dzień
odtąd obchodzono jako pierwszy dzień pryncypatu Wespazjana.
Następnie armia judejska złożyła przysięgę bezpośrednio sa-
memu Wespazjanowi w dniu piątym przed idami lipca34. Naj-
więcej pomogły zamierzeniom Wespazjana następujące okolicz-
ności. Oto ukazał się wśród szerokiej publiczności odpis listu
zmarłego Otona do Wespazjana (prawdziwego lub fałszywego),
w którym zaklinając się na wszystko, zlecał mu Oton pomstę
za siebie i życzył, aby Wespazjan przyszedł z pomocą państwu.
Jednocześnie rozeszła się pogłoska, że Witeliusz po zwycięstwie
postanowił wymienić leża zimowe legionów; legiony stacjonu-
jące w prowincjach germańskich przenieść na Wschód na służ-
bę spokojniejszą i łatwiejszą. Nadto poparł Wespazjana spośród
namiestników prowincyj Licyniusz Mucjanus35, spośród królów

32 Szczegółowy opis tego wydarzenia znajduje się u Tacyta (Hist.
II 85).

"Tiberius lulius Alexander, egipski Żyd, rycerz rzym-
ski, przez Klaudiusza mianowany prokuratorem Judei na lata 46—48
n. e.; w r. 63 był z Korbulonem w Armenii; w latach 66—69 n. e, był
prefektem Egiptu.

31 11 lipca.

35 Caius Licinius Mucianus, namiestnik Syrii w latach
67—69 n. e., trzykrotny konsul: suff. w r. 67 (?); suff. w r. 70 i w 72 r.
n. e. Pisał dzieła geograficzne.

27*

420

BOSKI WESPAZJAN

Part Wologezus36. Pierwszy wyrzekł się niechęci, jaką aż do-
tąd żywił niedwuznacznie w stosunku do Wespazjana z powodu

współzawodnictwa, obiecał mu w pomoc armię syryjską, drugi
czterdzieści tysięcy łuczników.

7. Podjął więc Wespazjan wojnę domową. Wysławszy na-
przód wodzów z wojskami do Italii, sam tymczasem przeprawił
się do Aleksandrii, aby mieć w ręku klucze Egiptu.'Tu chcąc
zasięgnąć rady wyroczni co do trwałości swego panowania,
wszedł sam jeden, bez świty, do świątyni Serapisa37 i długo się
modlił żarliwie do boga. Wreszcie się odwrócił; Odniósł wraże-
nie, że oto wyzwoleniec Bazylides podał mu według miejsco-
wego obyczaju zielone gałązki, wieńce i placki ofiarne. Wiado-
me zaś było, że nikt Bazy lidesa nie wpuścił i że już przedtem
wskutek bólów mięśniowych zaledwie z trudem się poruszał,
a w ogóle był wówczas daleko od świątyni. Wnet potem nad-
szedł list z doniesieniem, że Wojska Witeliusza zostały rozbite
pod Kremoną, on sam zginął w Rzymie. Brakowało jeszcze
Wespazjanowi powagi i jakby pewnej świętości, mianowicie :

z powodu jego nagłego i jeszcze niedawnego wyniesienia na
pryncypat. Lecz i to także przyszło. Ktoś z ludu ociemniały,
a ktoś drugi z bezwładną nogą jednocześnie podeszli do wznie-
sienia, na którym siedział cesarz, prosząc o pomoc w chorobie,
jaką im wskazał Serapis w widzeniu sennym: niewidomy od-
zyska wzrok, jeśli Wespazjan zwilży mu śliną powieki, chromy
odzyska władzę w nodze, jeśli Wespazjan zechce go dotknąć
piętą. Nikt nie chciał uwierzyć w ogóle w skuteczność takiego
zabiegu. Wespazjan nie miał odwagi nawet spróbować tego.
Wreszcie za namową przyjaciół na publicznym zebraniu spró-
bował jednego i drugiego zabiegu, skutek okazał się pomyślny.
W tym samym czasie w Tegei, w Arkadii, za wskazówką wróż-
bitów wykopano w miejscu poświęconym naczynia starożytnej
roboty, wśród nich posąg bardzo podobny do Wespazjana.

ROZDZIAŁ 7-8

421

35 V o l o g a e s u s I (52—78 r. n. e.) po długich .wojnach pogodził się
z Rzymem.

37 Serapis, 'bóstwo egipsk.o-greckie pochodzenia wschodniego,

którego kult z Synopy wprowadził Ptolemeusz I do Aleksandrii (Óśiris-
Apis),

8. Taki był Wespazjan i wśród tak wielkiego rozgłosu po-
wrócił do Rzymu. Odbył teraz triumf38 z powodu zwycięstwa
nad Juleą. Do dawnego konsulatu dorzucił jeszcze osiem in-
nych39. Sprawował też cenzurę40. Przez cały czas panowania
dbał przede wszystkim o to, aby państwo, zupełnie osłabione
i zachwiane w swej równowadze, najpierw umocnić, a potem.
doprowadzić do stanu świetności. Jedna część żołnierstwa dufna
z powodu zwycięstwa, druga zrozpaczona haniebną klęską po-
zwalały sobie na wszelką swawolę i zuchwalstwa. Co więcej,
całe prowincje i wolne miasta, a także pewne królestwa wiodły
zaciekłe swary między sobą. Dlatego Wespazjan zwolnił ze
służby i poskromił bardzo wielu spośród witeliańczyków.
Uczestnikom swego zwycięstwa nie okazał żadnych wyjątko-
wych względów, z dużym opóźnieniem wypłacił należne im na-
grody. Nie chcąc pominąć żadnej sposobności do poprawy dy-
scypliny, tak sobie poczynał. Oto na przykład pewien młodzie-
niec pachnący wonnościami składał mu podziękowanie za uzy-
skane dowództwo. Wespazjan nie tylko gestem okazał mu
wzgardę, lecz jeszcze ostrym głosem zrobił wymówkę: ,,Wolał-
bym, żebyś cuchnął czosnkiem", i cofnął mu nominację. Ma-
rynarze, którzy z Ostii i z Puteol pieszo zdążali do Rzymu na
zmianę, zwrócili się do niego z prośbą o zapomogę tytułem
„trzewicznego". Wespazjan uważając, że to za mało odprawić
ich po prostu bez odpowiedzi, rozkazał odtąd odbywać tę drogę
boso. Od tego czasu tak podróżują. Achaję, Lycję, Rodos, Bizan-
cjum41, Samos pozbawił wolności, następnie zamienił na pro-
wincje. Również to samo uczynił z Trachią Cylicją42 i Komma-
geną, dotychczas pozostającymi pod władzą królów. Kappado-
cji przydzielił więcej legionów z powodu ustawicznych napaści
barbarzyńców i na rządcę tej prowincji wyznaczył byłego kon-

38 Z Tytusem w r. 71 n. e.

39 Konsulaty Wespazjana: 51, 70, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 79 r. n, e.

40 73—74 r. n. e.

41 Bizancjum, megarejska kolonia nad Bosforem, powstała
w 660—659 r. przed n. e.; dziś Konstantynopol.

42 Trachią Cylicja, południowo-wschodnia część Azji Mniej-
szej, nadbrzeżna.

ROZDZIAŁ 9—13

423

422

606KI WESPAZJAN

sula zamiast rycerza rzymskiego. Stolica oszpecona była daw-
nymi pożarami i zwaliskami. Wespazjan pozwolił zajmować

•Ł wolnej ręki nie zabudowane place i stawiać na nich domostwa,
jeśli właściciele tego poniechali. Przystąpiwszy do odbudowy
Kapitelu, sam pierwszy przyłożył rękę do oczyszczenia go
z gruzu i na własnym grzbiecie wynosił gruz43. Podjął przywró-

•cenie do dawnego stanu trzecn tysięcy miedzianych tablic

•(które spłonęły wraz z Kapitelem) zewsząd ściągnąwszy kopie.
Były to najpiękniejsze i niezmiernie starożytne dokumenty
państwowe, zawierające prawie od początku Rzymu uchwały
senatu, ludu w sprawie przymierzy, sojuszu i przywilejów

komukolwiek nadanych.

9. Wzniósł nowe budowle: świątynię Pokoju44 bardzo blisko
forum, świątynię boskiego Klaudiusza na wzgórzu Celius, roz-
poczętą wprawdzie przez Agryppinę, lecz przez Nerona prawie
doszczętnie zburzoną, również amfiteatr45 w środku Rzymu,
zgodnie ze znanym mu życzeniem Augusta. Świetne stany, wy-
czerpane przez różne egzekucje i zachwaszczone wskutek dłu-
gotrwałego zaniedbania, oczyścił i uzupełnił. Zrobił mianowicie
przegląd senatu i rycerstwa, usunął najmniej godnych, dobrał
najzacniejszych, nawet spośród Italików i mieszkańców pro-
wincyj. Chcąc, aby było wiadome, że oba te stany różnią się
między sobą nie tyle zakresem wolności, ile stopniem dostojeń-

43 Tacyt tej informacji'nie potwierdza, Wespazjana nie było jeszcze

-w Rzymie (Hźst. IV 53).

44 Świątynię Pokoju i swoje forum, umiejscowione na tyłach bazy-
liki Emilii (na Forum Romanum), wykończone w r. 75 n. e.

45 Amfiteatr Flawiuszów wzniesiony został na terenie zasypanej
.za Flawiuszów sadzawki Nerona, w dolinie między wzgórzem Velia, Cae-
lius a Eskwilinem. Zaczął go budować Wespazjan, skończył budowę do-
piero Tytus w r. 80 n. e. Amfiteatr mieścił 40—45 000 ludzi. Była to bu-
dowla w kształcie elipsy o obwodzie zewnętrznym 524 m, oś podłużna —
187,7 m, poprzeczna — 155,6 m, arena o podłużnej osi 85,7 m, poprzecznej
53,6 m; wysokość 48,5 m, 4 piętra, 80 arkad. Późniejsza nazwa Koloseum
pochodzi od Colossus, olbrzymiego (120 stóp) posągu Apollina, przenie-
sionego przez Hadriana z przedsionka Złotego Domu Nerona w pobliże
amfiteatru Flawiuszów. Pierwotną głowę z rysami Nerona zamienił We-
spazjan. na głowę boga słońca.

stwa, taki wydał wyrok w pewnym sporze senatora i rycerza
rzymskiego: „nie należy lżyć senatorów, ale godzi się obywa-
telowi na obelgę odpowiedzieć obelgą".

10. Lista procesów wzrosła wszędzie do niebywałych rozmia-
rów, ponieważ dawne były jeszcze nie rozpatrzone wskutek
przerwy w wymiarze sprawiedliwości, przybywały nowe, wy-
wołane zamętem i warunkami owych czasów. Wespazjan w dro-
dze losowania wyznaczył sędziów, aby byli w mocy przywrócić
poszkodowanym to, co im zabrano w czasie wojny, oraz aby
w trybie nadzwyczajnym rozstrzygali, ograniczając do jak naj-
mniejszej ilości, sprawy wchodzące w zakres sądów centum-
wiralnych. Wydawało się bowiem, że do rozsądzenia tych
wszystkich spraw nie starczyłoby całego życia procesujących

się stron.

11. Wzrastały też bez żadnego hamulca rozpusta i zbytek.

Wespazjan skłonił senat do wydania takich dekretów: kobieta,
która mieć będzie stosunek miłosny z niewolnikiem z cudzego
domu, zostanie uznana za służebną; lichwiarze, którzy pożyczyli
nieletnim synom, nie mają prawa ściągania należności w żad-
nym wypadku, to znaczy nawet po śmierci ojca.

12. We wszystkich innych sprawach zaraz od pierwszej
chwili pryncypatu aż do jego końca uprzejmy był i łaskawy.
Nie krył się z miernością swego poprzedniego stanu, często nim
się szczycił. A gdy niektórzy usiłowali wyprowadzić pochodze-
nie rodu Flawiuszów od założycieli miasta Reate i towarzysza
Herkulesa, którego pomnik jeszcze dziś stoi przy drodze Sała-
ty jskiej, Wespazjan po prostu ich wyśmiał. Do tego stopnia
był zupełnie obojętny na odznaczenia zewnętrzne, że w dniu
triumfu zmęczony dłużyzną i nudą uroczystości nie powstrzy-
mał się od takich oto słów: że „słusznie ponosi karę za to, iż
tak niedorzecznie zachciało się mu, nad grobem już będąc,
triumfu. Ani nie był go winien czci przodków, ani'dla niego
samego nie stanowił triumf nigdy przedmiotu marzeń". Nawet
Władzę trybuna, tytuł ojca ojczyzny przyjął bardzo późno.
Zniósł także, jeszcze w czasie wojny domowej, obyczaj rewizji
osobistej osób składających cesarzowi ranne powitanie.

13. Swobodne zachowanie przyjaciół, przycinki adwokatów,

424

BOSKI WESPAZJAN

przekorę filozofów znosił z największą łagodnością. Na przykład
Licyniusza Mucjana46, znanego rozpustnika, który dufny w swe
zasługi pozwalał sobie w stosunku do cesarza na to i owo, Wes-
pazjan nigdy nie skarcił publicznie i tyle tylko ze swej strony
wyraził niezadowolenia, że u wspólnego przyjaciela skarżąc się
na niego, dodał na końcu: „Przecież ja także jestem mężczyzną".
Albo Salwiusz Liberalis47 broniąc bogatego podsądnego ośmie-
lił się powiedzieć: „Cóż Cezarowi do tego, że Hiparch posiada
sto milionów sestercjów?" Wespazjan osobiście go za to po-
chwalił. Demetriusz cynik spotkawszy Wespazjana w podróży
(już po wyroku skazującym), nie raczył powstać ani go powitać,
a nawet, me wiem już, co rzucił mu obelżywie, Wespazjan
w zamian ograniczył się tylko do tego, że nazwał go „psem"48.

14. Niepamiętliwy uraz i nienawiści oraz niezdolny do zem-
sty wydał za mąż córkę swego wroga Witeliusza z nadzwy-
czajną okazałością, wyposażył nadto i urządził. Jeszcze za Ne-
rona wzbroniono Wespaz janowi wstępu na dwór cesarski, a on
dopytywał się z przerażeniem, co mianowicie ma czynić albo
dokąd się udać. Któryś z odźwiernych pałacowych wypędzając
go zawołał, „aby sobie szedł do choroby". Ten później dopraszał
się u niego o pewną łaskę. Wespazjan w ten tylko sposób oka-
zał swój gniew, że odpowiedział mu to samo i prawie tymi sa-
mymi słowami. Daleki był Wespazjan od tego, żeby na skutek
podejrzenia lub z obawy zgładzić kogoś. Gdy przyjaciele upo-
minali go, aby strzegł się Metiusza Pompuzjana49, ponieważ
istnieje powszechne przekonanie, że ów urodził się w konste-

46 Jego charakterystyka o wiele głębsza znajduje się u Tacyta (Hist.
I 10). Mucjan chwalił się, że miał w ręku cesarstwo i że sprawił z niego
podarunek Wespazjanowi (Tac. Hist. IV 4).

47 C a i u s Salvius Liberalis Nonius Bassus, słynny
adwokat, senator.

48 Gra słów: nazwa szkoły cyników pochodzi od greckiego wyrazu
xó(i)v = pies.

49 L u c i u s Pompusianus Mettius żył za trzech Flawiu-
szy. W latach 76—80 n. e. był prefektem skarbca (urząd ten utworzono
w r. 56 n. e. za Nerona). Domicjan nie był tak wspaniałomyślny, jak
ojciec, lecz z powodu tego prognostyku wygnał go na Korsykę i kazał
stracić (koło 90/91 r.).

ROZDZIAŁ. 14—16

425

lacji cesarskiej, Wespazjan jeszcze mianował go konsulem, za-
pewniając, że Metiusz będzie kiedyś pamiętał o wyświadczo-
nym. mu przezeń dobrodziejstwie.

15. Niełatwo będzie znaleźć takiego, kto by niewinnie został
za jego panowania ukarany, chyba w jego nieobecności i bez
jego wiedzy albo już z pewnością wbrew jego woli i wskutek
wprowadzenia go w błąd. Co do Helwidiusza Pryska50, który
sam jeden powitał cesarza po powrocie z Syrii prywatnym
tylko nazwiskiem Wespazjana, a w czasie pretury we wszyst-
kich obwieszczeniach zarówno pomijał jego tytuł, jak żadnej
Wzmianki o nim nie robił, to Wespazjan dopiero wówczas roz-
gniewał się na niego, gdy ten przez najbardziej zuchwałe do-
cinki prawie mu ubliżył. I w tym wypadku, mimo że go naj-
pierw zesłał, a następnie kazał zabić, jednak w końcu usilnie
próbował ocalić wszelkimi sposobami, wysławszy ludzi, aby
odwołali siepaczy. I byłby go uratował, gdyby nie otrzymał fał-
szywej wiadomości, że Helwidiusz już zginął. Zresztą nigdy*
nie cieszył się z niczyjej śmierci, a nawet przy sprawiedliwej

egzekucji płakał rzewnie i jęczał.

16.. Z jednego tylko powodu słusznie zasługuje na naganę, tj.
z powodu swej chciwości na grosz. Mało mu było tego, że ściągał
podatki nie zapłacone za Galby, że dodał nowe i ciężkie, że
powiększył dśniny prowincjom, niektórym podwoił, że przepro-
wadzał zupełnie jawnie operacje finansowe, które powinny
przynosić ujmę nawet człowiekowi prywatnemu, a mianowicie
skupując pewne towary po to tylko, aby później drożej je od-
przedać. Nie wzdragał się sprzedawać urzędów kandydatom
albo ułaskawień podsądnym. tak niewinnym, jak winnym.
Istnieje także przekonanie, że na poważniejsze stanowiska na-
umyślnie powoływał zwykle co największych zdzierców spo-
śród urzędników skarbowych [prokuratorów], aby wzbogaco-
nych wkrótce skazać. Mówiono powszechnie, że używał ich jak
gąbek: gdy suche, jakby zwilżał, gdy wilgocią napęczniały, wy-

"Hełyidius Priscus, po Trazei głowa opozycji republikań-
skiej w stosunku do cezaryzmu; .w 66 r. n, ę. wygnany z powodu swego
teścia, Trazei; przez Galbę odwołany z wygnania; był pretorem, w r. 70
n. e.

426

BOSKI WESPAZJAN

ciskał. Niektórzy podają, że'był bardzo chciwy z natury i ze
to wypominał mu pewien stary wolarz. Ten pokornie prosił We-
spazjana po jego wstąpieniu na tron, aby mu przyznał wolność
bez okupu. Gdy spotkał się z odmową, zawołał, że „wilk tylko
sierść zmienia, a nie obyczaje". Są znowu tacy, którzy twierdzą,
że do grabieży i rabunku zmusiła go konieczność, mianowicie zu-
pełny brak pieniędzy w skarbie państwowym i cesarskim. To
stwierdził na samym zaraz początku pryncypatu w takim
oświadczeniu, że „potrzeba czterdziestu miliardów sestercjów,
aby państwo mogło stanąć na nogi". To wydaje się bliższe
prawdy, ponieważ jak najlepiej użył źle zdobytych/pieniędzy.

17. W .stosunku do ludzi wszystkich stanów okazał się
niezwykle wspaniałomyślny. Oto na przykład dopłacił senato-
rom do wysokości ich cenzusu, biednych konsularów51 podtrzy-
mał rocznymi zapomogami po pięćset tysięcy sestercjów, bardzo
wiele miast na całym świecie, zniszczonych albo trzęsieniem
ziemi, albo pożarem, odbudował jeszcze lepiej. Szczególnie po-
pierał talenty i sztuki.

18. On pierwszy ze skarbca cesarskiego wyznaczył roczną
pensję posto tysięcy sesfercjów retorom łacińskim52 i greckim.
Znakomitych poetów, również artystów, jak na przykład tego,
który odnowił Wenus z Kos, albo tego, który odnowił Kolosa,
wynagrodził znacznymi darami i wysoką zapłatą. Gdy pewien
inżynier obiecywał przewieźć za małą zapłatą wielkie kolumny
na Kapitel, Wespazjan ofiarował mu wprawdzie niemałą na-
grodę za pomysł, lecz podjęcia tej pracy odmówił, z góry
oświadczając, „żeby mU pozwolił dać zarobek także ludkowi".

19. Na igrzyskach, którymi uroczyście święcił odbudowę
sceny teatru Marcella, powołał znowu do współpracy dawnych
artystów.* Tragikowi Apellarysowi dał czterysta tysięcy sester-

51 Tj. byłych konsulów.

52 pierwszym retorem łacińskim, który otrzymał pensję od państwa,
był Marcu s Fabius Quintilianus, rodem z Hiszpanii, jak
Seneka Starszy i Młodszy. Po długoletniej praktyce retorycznej i głębo-
kich studiach nad historią literatury greckiej i rzymskiej ogłosił około
r. 93 n. e. dzieło obejmujące całokształt teorii wymowy antycznej w 12
ks„ pt. Institutio oratoria. Dzieło to zachowało się.

ROZDZIAŁ 17—21

427

c j ów, lutnistom Terpnosowi i Diodorowi po dwieście tysięcy,
niektórym po sto, już co najmniej po czterdzieści oprócz wiel-
kiej ilości złotych wieńców. Stale urządzał biesiady, przeważnie
dostatnie i sute, aby wesprzeć rzeźników. Jak na Saturnalia
dawał upominki mężczyznom, tak na kalendry marca kobie-
tom53. Mimo tego nie pozbył się dawnej złej sławy chciwości.-
Aleksandry j czy cy uparcie nazywali go Cybiosaktą54, przydom-
kiem jednego z ich królów, najwstrętniejszego skąpca. Na jego
pogrzebie główny aktor mimiczny Fawor, idąc w masce cesarza
i naśladując, wedle zwyczaju, jego ruchy i słowa za życia, pu-
blicznie zapytał najpierw urzędników skarbu cesarskiego, ile
kosztuje uroczysty pogrzeb. Gdy usłyszał, że dziesięć milionów
sestercjów, zawołał, „żeby mu dali sto tysięcy i niech go wrzu-
cą choćby do Tybru".

20. Wespazjan55 miał postać krępą, członki mocno związane,
twarz jakby nabrzmiałą od wysiłku. Gdy raz prosił pewnego
wesołka, aby i o nim coś powiedział, ten odrzekł dowcipnie:

„Powiem, gdy przestaniesz brzuchowi folgę dawać". Wespazjan
cieszył się znakomitym zdrowiem, chociaż dla jego zachowania
tyle tylko czynił, że nacierał rytmicznie szyję i całe ciało w sali
do gry w piłkę i stosował każdego miesiąca jednodniową gło-
dówkę.

21. Prawie zawsze przestrzegał takiego rozkładu dnia. Od
chwili objęcia pryncypatu wstawał zawsze wcześniej, nawet
przede dniem. Potem, przeczytawszy listy i krótkie sprawozda-
nia wszystkich urzędników dworskich, dopuszczał do siebie
przyjaciół, jednocześnie podczas tego rannego powitania obu-
wał się i ubierał do wyjścia. Skoro załatwił wszystkie sprawy
bieżące, jechał na przechadzkę, następnie wypoczywał, mając
u boku jedną z licznych nałożnic, którymi zastąpił zmarłą Ce-
nidę. Ze swego prywatnego apartamentu przechodził do łazienki

53 Na kalendy marca (l III) przypadały: święto zamężnych kobiet
(matronalia), święto nowiu księżyca, święto Junony Lucyny, opiekunki
porodów.

54 KupioodOcrł]?, t j. dosłownie handlarz solonej ryby, tuńczyka, po-
żywienia najbiedniejszych, jakby śledziarz.

55 Tu zaczynają się speeżes, choć niewyraźne.

428

BOSKI WESPAZJAN

i jadalni. W tym czasie był podobno najprzystępniejszy i naj-
względniejszy. Te chwile najbardziej wykorzystywali domo-
wnicy, aby go o coś prosić.

22. W czasie biesiad i zawsze kiedy indziej niezmiernie był
dobroduszny i wiele spraw załatwiał w sposób krotochwilny.
Odznaczał się ciętym dowcipem, chociaż tak błazeńskim i plu-
gawym, że nie cofał się przed sprośnymi wyrazami. Zachowało
się trochę jego najdowcipniejszych powiedzeń, między innymi
następujące. Oto Mestriusz FIorus56, były konsul, upomniał go
pewnego'razu, że należy mówić „plaustra"57, a nie „plostra".
Następnego dnia pozdrowił go Wespazjan mianem „Flaurusa"58.
Uległszy namiętnej prośbie pewnej kobiety, która jakoby gi-
nęła dlań z miłości, kazał ją do siebie przyprowadzić i darował
czterysta tysięcy sestercjów za miłosną wizytę. Na zapytanie-
intendenta, w jaki sposób każe wciągnąć tę sumę do rachun-
ków, odrzekł: „Za miłość do Wespazjana".

23. Przytaczał też dość trafnie wiersze greckie. Oto na przy-
kład o pewnym człowieku wysokiego wzrostu, który miał nad-
miernie rozwinięty członek męski, rzekł:

Długą wstrząsając dzidą, wielkim stąpa krokiem.
(Horn. II. VII 213; w. 201 przekładu F. Ks. Dmochowskiegó)

A znowu tak o wyzwoleńcu Cerylu, który pragnąc uchronić
swe wielkie bogactwa przed włączeniem do skarbca cesarskiego-
po swej śmierci zaczął udawać człowieka wolnego i, zmieniw-
szy nazwisko, zwać się Lachesem:

o Lachesie, Lachesie,

gdy umrzesz, znowu wtedy Cerylem będziesz zwań.
(Kock, Com. Attic. fragm., Menander, frg. 223, 2)

Najwięcej jednak uszczypliwego dowcipu okazywał w swych
szpetnych interesach, aby różnymi drwinkami osłabić niechęć

56 L u c i u s Mestrius FIorus, przyjaciel Plutarcha, konsul
(suff.) z r. 67, może 68 n. e.; głosił nawrót do klasycyzmu i do Cycerona;

prpkonsul Azji prawdopodobnie w latach 83/84 n', e., za Domicjana.

ST Plaustrum, wóz czterokołowy.

58 (pXaupo?, nicpoń.

ROZDZIAŁ 22—24

429

do siebie i w żart obrócić. Oto jeden z jego ulubionych służą-
cych prosił o urząd intendenta dla kogoś, niby to swego brata.
Wespazjan wstrzymawszy się z odpowiedzią wezwał do siebie
samego petenta, z kolei wymógł na nim tyle pieniędzy, na ile
tamten umówił się ze .swym poplecznikiem, i natychmiast go
mianował. Gdy ów służący znowu go zagadywał o tego niby
brata, rzekł mu Wespazjan: ,,Poszukaj sobie innego brata, ten,
którego uważasz za swego, już jest moim". Raz powziąwszy po-
dejrzenie, że mulnik w czasie pewnej podróży zeskoczył z po-
jazdu niby to dla podkucia mułów, istotnie zaś dlatego, aby
dać sposobność i czas pewnemu klientowi, mającemu proces, do
przedstawienia swej sprawy cesarzowi, Wespazjan zapytał, ile
kosztowało „okucie", i zamówił sobie udział w zysku. Syn Tytus
wypomniał mu, że nawet na urynę59 nałożył podatek. Cesarz
przyłożył mu do nosa pieniądze ściągnięte jako pierwsza rata,
zapytując,, „czy nie razi go zapach?" Na jego .odpowiedź prze-
czącą rzekł: „A przecież to z uryny". Gdy przybyli do niego
delegaci z zawiadomieniem, że uchwalono na koszt państwa
wznieść dla niego olbrzymi posąg za znaczną sumę, Wespazjan
nadstawiając pustą dłoń kazał choćby natychmiast składać tu
pieniądze mówiąc, że „oto już cokół gotowy". W chwili śmier-
telnej obawy i grozy ostatecznej przed zgonem nie powstrzymał
się od żartów. Mianowicie gdy wśród innych znaków złowiesz-
czych zdarzyło się, że Mauzoleum nagle się otwarło, a gwiazda
z warkoczem ukazała się na niebie, mówił, że pierwszy znak
odnosi się do Junii Kalwiny60 z rodu Augusta, drugi do króla
Partów, który ma długie włosy. Na samym tylko początku cho-
roby rzekł: „Biada mi, sądzę, że już bogiem się staję".

24. W czasie swego dziewiątego konsulatu61, będąc w Kam-

59 Używano moczu do czyszczenia tłustych plam na odzieży.

60 I u n i a Calvina, córka Marka Juniusza Sylana, konsula z r. 19,
i Emilii Lepidy, prawnuczki Augusta, a siostra Lucjusza Sylana (zob.
Kl. uw. 100). Jako praprawnuczka Augusta miała Junia prawo być po-
grzebana w Mauzoleum, grobowcu dynastii julijsko-klaudyjskiej, i to
właśnie oznacza aluzja do Mauzoleum. Jednocześnie jest tu przytyk do
cogncmen, gdyż calvus po łacinie znaczy „łysy", więc tylko pierwszy
znak mógł być do niej odniesiony.

11 Zob. uw. 39.

430

BOSKI TYTUS

ROZDZIAŁ 1-

431

panii, dostał lekkiego ataku febry i natychmiast powrócił do
stolicy. Stąd zaraz, pospieszył do Kutyliów62 i na wieś pod Rea-
te, do swej posiadłości, gdzie corocznie spędzał lato. Tu na do-
miar wzmagającej się choroby przez bardzo częste picie wody
jeszcze zepsuł sobie żołądek. Pełnił niemniej swe obowiązki
cesarskie jak zwykle, nawet przyjmował delegacje leżąc. Nagle
dostał biegunki i spadł zupełnie z sił. Wówczas rzekł: „Cesarz
powinien umierać stojąc". Usiłuje z trudem powstać. W tej
chwili wyzionął ducha na rękach podtrzymujących go. osób,
w dziewiątym dniu przed kalendami lipca63. Przeżvł lat sześć-
dziesiąt osiem, jeden miesiąc, sześć dni.

25. Istnieje zgodne przypuszczenie, że tak był pewny zaw-
sze swego przeznaczenia i swoich synów, iż mimo ustawicznych
spisków przeciw sobie śmiało zapewnił senat, że „po nim albo
jego synowie obejmą, władzę, albo nikt". Podobno ujrzał raz
we śnie wagę umieszczoną w środku przedsionka Pałacu Pala-
tyńskiego, w stanie równowagi: na jednej szali stali Klaudiusz
i Nero, na drugiej on sam i jego synowie. To się sprawdziło,
ponieważ jedni i drudzy tyleż lat64 i przez równy przeciąg czasu
sprawowali władzę cesarską.

Boski Tytus

l. Tytus, przezwany po swym ojcu Wespazjanem, umiłowa-
nie i słodycz rodzaju ludzkiego — tyle posiadał talentu czy
umiejętności, czy wreszcie po prostu szczęścia w jednaniu sobie
życzliwości wszystkich w czasie sprawowania władzy cesarskiej,
co jest najtrudniejsze; tymczasem jako osoba prywatna i jeszcze
za pryncypatu swego ojca nie uszedł nienawiści, a przynajmniej
nagany powszechnej — urodził się w trzecim dniu przed ka-
lendami stycznia, w roku1 pamiętnym przez zabóstwo Gąjusa,

62 Kutylie (Cutiiiae), stare sabińskie miasteczko w pobliżu Reate
(12 km).

63 23 czerwca 79 r. n. e.

64 Klaudiusz i Nero: 27 lat (41—68 n. e.) i Flawiusze 27 lat (69—96
n. e.).

' Według Swetoniusza: 30 grudnia 41 r. n. e.; w rzeczywistości uro-
dził się Tytus w 39 r. n. e.

blisko Septyzonium, w nędznym domostwie, w pokoiku maleń-
kim i ciemnym. To jest wiadome, gdyż jeszcze dotychczas ów
pokoik istnieje i jest pokazywany.

2. Tytus wychował się na dworze cesarskim razem z Brytan-
nikiem. Kształcił się w tych samych naukach i u tych samych
nauczycieli. Mówią, że w tym czasie pewien fizjonomista, we-
zwany przez Narcyza, wyzwoleńca Klaudiuszowego., aby zbadać
twarz Brytannika, kategorycznie oświadczył, że ten w żadnym
wypadku nie będzie cesarzem, lecz że nim będzie z pewnością
Tytus, który wtedy właśnie stał obok. Byli zaś ci młodzi tak
z sobą zaprzyjaźnieni, że podobno Tytus spoczywając obok
Brytannika skosztował także tego płynu, po wypiciu którego
Brytanik umarł2. Tytus potem długo i ciężko chorował. Pamię-
tając o tym wszystkim wzniósł Brytannikowi złoty posąg na
Palatynie, także poświęcił mu drugi, konny, z kości słoniowej,
i cześć mu oddawał. Jeszcze dzisiaj podczas procesji cyrkowej
ten posąg jest niesiony na przedzie.

3. Już we wczesnym dzieciństwie zabłysły jego przymioty
fizyczne i umysłowe, a potem coraz bardziej wzmagały się z la-
tami: piękny wygląd, na który w równym stopniu składały się
powaga i wdzięk, wyjątkowa siła fizyczna — chociaż wzrost
miał niewielki i brzuch nieco zbyt wydatny — świetna pamięć,
umysł pojętny do wszystkich prawie umiejętności zarówno po-
kojowych, jak wojennych. Doskonale władał bronią. Wspaniale
jeździł konno. Biegle posługiwał się łaciną i greckim, czy to
w zakresie krasomówstwa, czy twórczości poetyckiej. Posiadał
łatwość wypowiedzi graniczącą z natchnieniem. W zakresie
muzyki też nie był prostakiem, śpiewał i grał na lutni przy-
jemnie i umiejętnie. Wiem od wielu osób, że bardzo szybko
zwykł stenografować, bawiąc się i żartobliwie ścigając ze swy-
mi sekretarzami, oraz naśladował każde pismo, jakie tylko zo-
baczył, często mawiał, że „mógłby być najlepszym fałszerzem".

4. Jako trybun wojskowy^ służył w Germanii i Brytanii.
Tam zyskał sobie jak najlepszą sławę swą dzielnością i nie

* W r. 55 n. e.
3 Tuż przed r. 59 n. e.

432

BCSKI TYTUS

mniejszą rozwagą, jak świadczy wielka liczba jego posągów
i wizerunków oraz napisów w obydwu prowincjach. Po służbie
wojskowej poświęcił się pracy na polu sądowym, odznaczając
się raczej szlachetnością charakteru niż pracowitością. W tym
samym czasie pojął za żoną Arecynę Tertullę, córkę rycerza
rzymskiego4, lecz niegdyś prefekta kohort pretoriańskich, po jej
śmierci Marcję Furnillę ze znakomitego rodu. Z nią miał córecz-
kę5. Potem się rozwiódł. Po ukończeniu urzędowania jako kwe-
stor otrzymał dowództwo legionu6 i zdobył dwa najpotężniej-
sze miasta judejskie: Tarycheje i Gamalę7. Gdy raz na placu
boju zabito pod nim konia, on natychmiast wskoczył na dru-
giego, którego jeździec walcząc obok niego padł.

5. Wnet potem, po objęciu władzy cesarskiej przez Galbę,
wysłano Tytusa do niego z życzeniami. W czasie tej całej p3-
dróży zwracał powszechną uwagę, jakoby został przez cesarza
wezwany na adoptację. Lecz gdy zobaczył, że wszystko znowu
pogrąża się w nieładzie8, zawrócił z drogi i udał się do wyroczni
Wenery w Pafos9. Tam radząc się w sprawie swej żeglugi otrzy-
mał zarazem potwierdzenie nadziei panowania. Te nadzieje
wkrótce się spełniły [ojciec jego został cesarzem]. Pozostawiony
przez ojca dla całkowitego podbicia Judei, w ostatecznym sztur-
mie na mury Jerozolimy zabił dwunastu obrońców tylomaż
strzałami i zdobył to miasto w rocznicę urodzin swej córki
wśród radości i uwielbienia żołnierzy. W czasie życzeń powitali
go jako cesarza. Zaraz potem, gdy chciał opuścić prowincję, za-
trzymali go, najpierw pokornie, wnet groźnie żądając, aby po-

4 Marcus Arrecinus (Clemens), za Kaliguli był prefektem
pretorianów w r. 41 n. e.

5 Przed r. 65 ii. e., nazywała się Julia, poślubiła Flawiusza Sabina
Młodszego. Po jego straceniu (zob. Dom. 10) została kochanką Domłc^ana;

po śmierci ubóstwiona przed r. SO n. e.

6 W r. 67 r. P

7 Nad jeziorem Gcnezareth: Tarycheje na północy, Gamala na po-
łudniu,

» Przed wyniesieniem Otona; w styczniu 69 r. n. e. Tytus dojechał
aż do Koryntu.

8 Pafos, miasto na zachodnim wybrzeżu Cypru, ognisko .kultu
Afrodyty. ,

19. Tytus

ROZDZIAŁ 5-6 433

został albo razem z sobą ich wszystkich zabrał. Stąd powstało
podejrzenie, jakoby próbował uniezależnić się od ojca i za-
trzymać dla siebie królestwo Wschodu. To podejrzenie jeszcze
umocnił, gdy w drodze do Aleksandrii10, poświęcając w Mem-
fisie byka Apisa, przystroił się w diadem, zresztą zgodnie z oby-
czajem i obrządkiem starego wierzenia. Lecz byli i tacy, którzy
to inaczej tłumaczyli. Dlatego spiesznie zdążając do Italii, do-
płynął na zwykłym transportowym okręcie do Regium, stąd do
Puteol, następnie podążył co rychlej do Rzymu. Jego przyjazd
zaskoczył Wespazjana. Wówczas Tytus, jak gdyby wykazując
bezpodstawność krążących o nim pogłosek, rzekł: ,,Przybyłem,
ojcze, przybyłem".

6. Odtąd nie tylko brał udział w rządach, ale nawet stał się
ich podporą. Razem z ojcem odbył triumf, razem sprawował
cenzurę. Był także jego kolegą w czasie sprawowania władzy
trybuńskiej i w czasie siedmiu konsulatów". Przejął na siebie
dozór prawie wszystkich czynności państwowych, gdyż w imie-
niu ojca sam dyktował listy, pisał obwieszczenia, odczytywał
mowy w senacie zamiast kwestora. Mało tego. Przyjął dowódz-
two pretorianów, zawsze dotychczas sprawowane tylko przez
rycerza rzymskiego. Lecz sprawował je zbyt surowo i gwałtow-
nie, skazywał na śmierć niezwłocznie, jeśli powziął co do kogoś
podejrzenie. Miał przy tym zgraję osobników na płatnych usłu-
gach, którzy po teatrach i w obozie domagali się na takiego
kary, jak gdyby w imieniu ogółu. Oto jak postąpił z Aulusem
Cecyną12, byłym konsulem. Mianowicie zaprosił go do siebie na
biesiadę, a gdy ten wyszedł tylko za próg jadalni, kazał go
zadźgać. Co prawda niebezpieczeństwo było wielkie, gdyż przy-
łapał własnoręczny tekst przemówienia Cecyny, przygotowany
na wiec żołnierski. O ile takimi czynami zapewnił sobie Tytus
na przyszłość całkowite bezpieczeństwo, o tyle na razie ściągnął

10 W maju 71 r. FL e.

" Siedem konsulatów sprawował wraz z ojcem w latach: 70, 72, 74,
75, 76, 77, 79 n. e., ósmy z Domicjanem w r. 80 n. e.

12 A u l u s Caecina Alienus, legat legionu w Górnej Ger-
manii w r. 69 n. e., zdradził Galbę na rzecz Witeliusza. tego znów na
rzecz Wespazjana; konsul (suff.) w r. 69 n. e.

G. Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów 28

434

BOSKI TYTUS

tak żywą nienawiść, iż nikt chyba nie doszedł do pryncypatu,
mając przeciw sobie równie wrogą ocenę społeczeństwa i nie-
chęć wszystkich.

7. Oprócz okrucieństwa' nieufność ludzką budził też jego
zbytek: oto do północy przeciągał biesiady z największymi
marnotrawcami spośród swych przyjaciół. Także skłonność do
rozpusty, czego dowodem zgraja męskich kochanków i eunu-
chów oraz osławiona namiętność do królowej Bereniki13, której
podobno obiecywał małżeństwo. Budziła też nieufność ludzką
chęć rabunku. Wiadome było, że podczas rozpatrywania spraw
sądowych przez ojca pozwalał się przekupywać i przyjmował
nagrody za swe usługi. Wreszcie jawnie już wyrażano przypu-
szczenie, a nawet przekonanie, że to będzie drugi Nero. Lecz ta
ujemna o nim ocena ustąpiła korzystnej i zamieniła się w naj-
wyższe pochwały, gdy nie odkryto żadnej wady, przeciwnie,
same zalety. Urządzał odtąd [od wstąpienia na tron] uczty, to
prawda, lecz raczej miłe niż zbyt kosztowne. Co do przyjaciół,
to dobrał sobie takich, że pryncepsi po nim panujący opierali
się na nich, uważając za niezbędnych dla siebie i państwa,
i szczególnie często korzystali z ich pomocy. Berenikę natych-
miast wyprawił z Rzymu wbrew jej woli i wbrew samemu so-
bie. Niektórych swych najmilszych ulubieńców, choć tak zręcz-
nych tancerzy, że wkrótce w teatrze wystąpili, nie tylko nie
wyróżnił odtąd swą hojnością, lecz w ogóle przestał na nich
patrzeć podczas publicznych widowisk. Żadnemu obywatelowi
niczego nie zabrał. Dla cudzej własności okazał szacunek, jak
nikt nigdy. Odrzucił świadczenia pieniężne na swoją korzyść,
przyjęte na ogół i zwykłe. W zakresie szczodrobliwości nikomu
z poprzedników pierwszeństwa nie ustąpił. Oddał na usługi pu-
bliczności najpierw amfiteatr14. Wybudował obok szybko ter-

13 (I u l i a) Berenikę, córka króla Judei, Agryppy I, ur. w r 28
n. e., przez ojca należała do gens lulia. Do r. 48 n. e. była żoną Herodesa,
króla Chalkis, a swego stryja. Następnie (od r. 48 n. e.) kochanką swego
brata, króla judzkiego, Herodesa Agryppy II. Tytus był od niej młodszy
o 13 lat. W Rzymie przebywała w latach 75—79 n. e.

14 W r. 80 n. e.; święto z tej okazji trwało sto dni.

ROZDZIAŁ 7—8

435

my15. Wydał igrzyska bardzo okazałe, hojnie sypiąc pieniędzmi.
Urządził bitwę morską na dawnym miejscu naumachii, tam.
również zawody gladiatorów. Tego samego dnia pokazał pięć
tysięcy dzikich zwierząt wszelkiego rodzaju.

8. Z usposobienia był bardzo dobrotliwy. Z rozporządzenia.
Tyberiusza wszyscy następni cesarze nie uważali za prawo-
mocne przywilejów nadanych przez poprzednich pryncepsów
jeśli nie nadali ich znowu sami, i to tymże osobom. On pierwszy
uprawomocnił wszystkie poprzednie tego rodzaju nadania jed-
nym edyktem i nie pozwolił, aby się w tych sprawach do niego
zwracano. Co do wszystkich innych pragnień ludzkich, najusil-
niej przestrzegał, aby nikogo od siebie nie wypuścić, nie dając
mu nadziei. Gdy domownicy robili mu uwagi, że więcej jakoby
obiecuje, niż może dotrzymać, rzekł: „Nikt nie powinien od-
chodzić smutny po rozmowie z pryncepsem". Raz w czasie bie-
siady przypomniawszy sobie, że nic dobrego nikomu nie wy-
świadczył przez cały dzień, wypowiedział owe słynne i słusznie
chwalone słowa; „Przyjaciele, straciłem dzień". Szczególnie do
całego ludu odnosił się uprzejmie przy każdej sposobności. Na.
przykład zapowiadając zapasy gladiatorów oświadczył zaraz,.
że ,,urządzi je nie według swego upodobania, lecz że zastosuje
się do smaku publiczności", i tak istotnie uczynił. Niczego nie
odmówił proszącym i ze swej strony zachęcał, aby śmiało przed-
stawiali swe żądania. A że upodobał sobie szczególnie występy
trackich szermierzy, często na ten temat przekomarzał się z pu-
blicznością słowem, gestem, jako jej gorący poplecznik, nie
umniejszając powagi cesarskiej ani nie okazując stronniczości-
Nie chcąc pominąć żadnej sposobności do przypodobania się lu-
dowi, niekiedy dopuszczał go do swych term i kąpał się razem.

z publicznością.

Za jego panowania zdarzyły się pewne niezawinione klę-
ski. Oto wybuch16 góry Wezuwiusz w Kampanii, pożar Rzy-

15 Termy te wybudowane były na terenie części dawnego Złotego
Domu Nerona. Na ich miejscu znaleziono grupę Laokoonta i malowidła

freskowe, wzór do Grotesek Rafaela.

16 24 sierpnia 79 r. n. e.; wybuch zniszczył trzy miasta: Pompeii, Her-

culaneum, Stabiae.

28"

436

BCSKI TYTUS

ROZDZIAŁ 9—10

437

mu17 trwający trzy dni i trzy noce, również zaraza morowa18
o rozmiarach dotychczas niebywałych. Wśród tylu i takich prze-
ciwności okazał nie tylko troskliwość pryncepsa, lecz wprost oj-
cowską pieczołowitość, bądź pocieszając ludność w swych ob-
wieszczeniach, bądź świadcząc pomoc, na jaką tylko było go stać.
Dozór nad odbudową Kampanii powierzył konsularom w drodze <
losowania. Dobra osób, które zginęły w czasie wybuchu Wezu-|
"wiusza, a nie pozostawiły spadkobierców, przydzielił na odbu-J
<dowę zniszczonych miast. Po pożarze Rzymu oświadczył, źli
wszystkie straty państwowe bierze na siebie. Wszelkie dziełł
sztuki ze swych apartamentów cesarskich przeznaczył do bu-B
dowli publicznych i świątyń. Powołał do dozoru nad tymi prą-']
cami wielu rycerzy, aby przyśpieszyć wykonanie każdej pracy. |
Dla powstrzymania zarazy i uzdrowienia ludności z chorób nie |
.zaniedbał pomocy boskiej i ludzkiej, stosując wszelki rodzaj |
ofiar oraz środków lekarskich. Do klęsk tej epoki należeli do- |
nosiciele i ich poplecznicy, pozostałość dawnej bezkarności. Ich |
"bezustannie kazał siec biczami i kijami na forum, wreszcie prze- |
prowadziwszy po arenie amfiteatru, częściowo wystawić na wi- \
dok publiczny na sprzedaż, częściowo wywieźć na najbardziej .
bezludne wyspy. Chcąc na zawsze poskromić tych, którzy by
jeszcze kiedyś ośmielili się na coś podobnego, zabronił między ;

innymi opierać skargę powodową na kilku od razu ustawach

oraz po upływie określonej ilości lat dochodzić stanu społecz- •
mego osób zmarłych.

9. Urząd najwyższego kapłana19 przyjął — wedle swego a
własnego oświadczenia — dlatego, aby zachować czyste ręce, j
i dotrzymał słowa. Odtąd już nigdy ani sam nie wydał żadnego |
wyroku śmierci, ani za jego wiedzą nie skazano nikogo, chociaż ||
w tym czasie nie brakło nieraz przyczyny do zemsty. Lecz ^

17 W r. SO n. e.; pożar zniszczył południową część Pola Marsowego,
na którym znajdowały się budowle: Iseum i Serapeum, Saepta, termy
Agryppy, Panteon, budynek przeznaczony do liczenia głosów, teatr Bal-

busa, Pompejusza, portyk Oktawii; a także uległ zniszczeniu Kapitol ze
świątynią Jowisza i sąsiednimi świątyniami.

18 W r. 80 n. e.

r Po śmierci ojca. *'

przysiągł sobie, że „raczej sam zginie, niżby kogoś miał zgła-
dzić". Dwu patrycjuszy, którym udowodniono roszczenia do
władzy cesarskiej, upomniał tylko, aby swych zamiarów po-
niechali, jednocześnie pouczając, że „pryncypat jest darem prze-
znaczenia"; jeśli czegoś pragną ponadto, obiecuje im swoje
przyzwolenie. Natychmiast wysłał swych gońców do matki jed-
nego z nich, która daleko mieszkała, aby uspokoili ją wieścią, że
syn jest zdrów. Ich samych nie tylko dopuścił do przyjacielskiej
biesiady, lecz zaraz następnego dnia podczas widowiska zapa-
śniczego umieścił naumyślnie koło siebie. Gdy pokazywano mil
broń walczących gladiatorów, sam ją podał im do obejrzenia.
Ponadto także zbadał podobno horoskopy ich obydwu i wydał
sąd, że ,,im obydwu grozi niebezpieczeństwo, ale kiedy indziej
i nie od niego". I tak się stało. Brat Tytusa nie przestawał spi-
skować przeciw niemu i prawie nie ukrywając się podburzał
wojsko do buntu oraz obmyślał ucieczkę. Tytus zdobył się na.
to, żeby go nie zgładzić, nie oddalić od siebie, ani też nie ująć
mu czci choćby w najmniejszym stopniu. Od pierwszego dnia
panowania wytrwale świadczył, że Domicjan jest współuczest-
nikiem jego władzy i następcą. Niekiedy na osobności usilnie
go błagał ze łzami, „aby wreszcie zechciał odpłacić mu wzajem-
nością".

10. Tymczasem zaskoczyła go śmierć z większą szkodą dla
ludzkości niż-dla niego samego. Po zamknięciu widowiska, przy
którego zakończeniu zalał się łzami wobec całej publiczności,
podążył do kraju Sabinów, zasmucony jeszcze bardziej, gdyż
podczas składania ofiary zwierzę mu od ołtarza uciekło oraz;

w czasie pięknej pogody padł grom. Następnie na pierwszym.
zaraz popasie dostał febry, aż odtąd musiano go nieść w lektyce.
Opowiadają, że odrzuciwszy płaszczyk spojrzał w niebo i po-
skarżył się żałośnie, iż ,,los wydziera mu życie niezasłużenie,
nie istnieje przecież żaden czyn, którego by musiał żałować,
oprócz tylko jednego". Co to było, ani sam wówczas nie ujaw-
nił, ani nikt nie mógł się domyślić. Niektórzy przypuszczają, że
przypomniał sobie stosunek miłosny z żoną brata. Jednak Do-
micja zaklinała się na wszystkie świętości, że nie miała z nim.
żadnego związku. Przypuszczalnie nie przeczyłaby, gdyby

438

DOMICJAN

•w ogóle coś takiego zaszło. Wręcz przeciwnie, skłonna byłaby
się pochwalić, jako że okazywała skwapliwosć w popisywaniu
się wszystkimi skandalami.

11. Umarł w tym samym domu wiejskim, gdzie ojciec,

•w dniu idów wrześniowych20, po dwu latach, dwu miesiącach,
dwudziestu dniach od chwili objęcia władzy po ojcu, w czter-
dziestym drugim roku życia. Gdy rozeszła się wieść o jego
śmierci, nie tylko wszystkich obywateli pogrążyła w żałobie
tak osobistej, jakby po stracie kogoś z rodziny. Senat, zanim
został wezwany obwieszczeniem, sam przybiegł do kurii, gdzie
najpierw jeszcze przy drzwiach zamkniętych, a potem otwar-
tych tak wiele dziękczynień i pochwał złożył zmarłemu, jak
nigdy nawet za jego życia i w jego obecności.

Domicjan

l. Domicjan urodził się w dziewiątym dniu przed kalendami
listopada1, gdy ojciec jego został wyznaczony konsulem i miał
"w następnym miesiącu objąć rządy. Urodził się Domicjan w szó-
stej dzielnicy Rzymu, w kwartale „pod Granatem"2, w domu,
który później zamienił na świątynię rodu FIawiuszów. Okres
młodzieńczości i początków wieku dojrzałego przeżył podobno
w tak wielkim niedostatku i poniżeniu, że nie miał wśród sprzę-
tów jednego srebrnego naczynia. Jest dostatecznie potwierdzo-
ne, że Klodiusz Pollio, były pretor, przeciw któremu jest skie-
rowany poemat Nerona pod tytułem Luscźo, zachował i niekie-
dy pokazywał własnoręczny list Domicjana, w którym Domi-
cjan proponuje mu noc. Nie brak i takich, którzy twierdzą, że
Domicjan oddawał się Nerwie3, swemu wkrótce następcy.
W czasie wojny z Witeliuszem schronił się na Kapitel ze swym
stryjem Sabinem i z częścią obecnych w Rzymie wojsk. Lecz

20 13 września 81 r. n. e.; Żydzi uznali jego śmierć jako karę za zbu-
rzenie świątyni jerozolimskiej.

1 24 października 51 r. n. e.

2 Na Kwirynale; VI dzielnica Rzymu.

3 M a r c u s Cocceius Nerva, ur. koło r. 35 n. e., pochowa-
ny — już jako ostatni — w Mauzoleum Augusta; umarł w r. 98 n. e.

BOZDZIAŁ 1—2

439

gdy przeciwnicy wdzierali się do wnętrza, a świątynia zaczęła
płonąć, po kryjomu przenocował u odźwiernego świątyni. Ran-
kiem przebrany do niepoznania w szatę kapłana Izydy, uszedł
między ofiarnikami różnych obrządków za Tyber do matki swe-
go kolegi szkolnego z jednym tylko towarzyszem. Tam ukrył
się tak dobrze, że mimo poszukiwań ze strony ludzi idących za
nim trop w trop nie dał się przyłapać. Wreszcie po zwycięstwie
wyszedł z kryjówki i powitany jako cezar objął urząd pretora
miejskiego z uprawnieniami konsula. Właściwie zachował dla
siebie tylko tytuł, gdyż całą władzę sądową przelał na swego
najbliższego kolegę4. Zresztą tak swawolnie nadużywał władzy,
uciekając się do wszelkiej przemocy i gwałtu, że już wtedy dał
świadectwo, jakim będzie w przyszłości. Nie chcąc zagłębiać się
w szczegóły, powiem tylko, że uwiódłszy żony wielu osobistości
zabrał Eliuszowi Lamii5 żonę Domicję Longinę6 i sam ją poślu-
bił. Jednego dnia rozdał ponad dwadzieścia, urzędów stołecz-
nych lub zamiejscowych, aż Wespazjan mu wypomniał, że „dzi-
wi się, iż jemu także przy sposobności nie wyznaczył następcy".
2. Podjął wyprawę do Gali j i Germanij7, bynajmniej nie-

4 Prawdopodobnie był to Hełyidius Priscus, praetor -peregrinus, tzn,

pretor dla cudzoziemców.

5Lucius Aelius Plautius Łamią Aelianus, konsul

(suff.) 80 r. n. e., zamordowany przez Domicjana przed r. 96 n. e.

6 D o m i t i a Longina, córka Korbulona, słynnego- wodza epoki
Nerona, pogromcy Fartów (Cnaeus Domitius Corbulo), uwiedziona przez
Domicjana w r. 70 n. e., uznana za Augustę w r. 81 n. e. "W r. 96 n. e.
wzięła udział w sprzysiężeniu przeciw niemu, żyła do czasów Sweto-

niusza.

7 Zamieszki r. 69 n. e., a szczególnie pożar Kapitelu, wzbudziły

w Germanach i Galach nadzieję oderwania się od imperium rzymskie-
go. Z początkiem r. 70 n. e. B a t a w o w i e (nad dolnym Renem) pod
wodzą Juliusza Cywilisa połączywszy się z Galami północnymi, a więc
Trewirami. pod Juliuszem Klassykiem i Juliuszem Tutorem oraz
Lingonami pod Juliuszem Sabinem postanowili stworzyć imperium
Galliarum. Powstanie upadło po przybyciu nad Ren nowej armii rzym-
skiej pod dowództwem Cerealisa (Quintus Petiiius Cerealis), wysłanej
przez Mucjana. Ten ostatni razem z Domicjanem pociągnął zaledwie pod
Lugudunum (Lyon) w czerwcu 70 r. n. e. W usta Cerealisa wkłada Tacyt
(Hist. IV 74) piękne przemówienie do zbuntowanych Galów, m. in. mówi:

440

DOMICJAN

konieczną, wbrew radom przyjaciół ojca, tylko dlatego, aby
dorównać bratu potęgą i znaczeniem. Z tego powodu naraził się
na naganę ojca i odtąd mieszkać musiał razem z nim, aby na
przyszłość więcej pamiętał o swym wieku i stanie. Ilekroć uka-
zywali się publicznie, Domicjan jechał w lektyce, Wespazjan
i Tytus byli niesieni przed nim. W czasie triumfu Wespazjana
i Tytusa nad Judea Domicjan towarzyszył im na białym koniu8.
Z sześciu swoich konsulatów9 jeden tylko sprawował jako zwy-
czajny, właśnie dzięki bratu, który mu ustąpił miejsca przy wy-
borach. Umiał on także zadziwiająco udawać skromność, szcze-
gólnie zamiłowanie do poezji, dotychczas zupełnie mu obce, póź-
niej wzgardzone i porzucone. Wówczas jednak wygłaszał nawet
publicznie swoje utwory. Wologezus, król Partów, zażądał po-
siłków przeciw Alanom10 i na wodza jednego z synów Wespa-
zjana. Domicjan dołożył wszelkich starań, aby właśnie on zo-
stał wysłany. Lecz gdy ta cała sprawa się rozchwiała, próbował
zachęcić innych królów Wschodu darami i obietnicami, aby tego
samego zażądali. Po śmierci ojca długo się wahał, czy nie dać
żołnierzom podwójnej daniny. Bez skrępowania stale rozpo-
wiadał z pychą, że „to on został wyznaczony przez Wespazjana
na współuczestnika władzy, lecz że testament uległ sfałszowa-
niu". Dlatego odtąd bez przerwy robił zasadzki na brata, pota-
jemnie i jawnie. Gdy Tytus ciężko zapadł na zdrowiu, kazał go
opuścić jako zmarłego, zanim jeszcze Tytus wyzionął ducha.
Po śmierci uczcił go tylko uświęceniem jego osoby. Często szar-
pał jego imię pośrednio, czyniąc różne złośliwe wycieczki prze-
ciw niemu w mowach i publicznych obwieszczeniach.

3. W samych początkach pryncypatu codziennie pozestawiał

„Gdyby bowiem Rzymianie — do czego niech bogowie nie dopuszczą —
wypędzeni zostali, cóż innego stąd wyniknie, jak nie wojny wszystkich
między sobą ludów?" (przekład S. Hammera).

8 Zwykłe to miejsce w czasie triumfu dla młodych pryncepsów (zob.
Tyb. 6).

8 Przed wstąpieniem na tron był konsulem siedem razy: w 71 r. n. e.
(suff.), gdy miał zaledwie lat 19; w 73 r. (ord.); w 75 r. (suff.); w 76 r.
(suff.); w 77 r. (suff.); w 79 r. (suff.); w 80 r. (ord.) razem z Tytusem.

10 A l a n i, .plemię sarmackie, umiejscawiane między Kaukazem,
Tanaisem (Donem) i dolną Wołgą.

BOZDZIAŁ 3-4

441

sobie trochę czasu na swój wyłączny użytek. Wtedy nic innego
nie robił, jak tylko łapał muchy i przekłuwał je ostrym rylcem.
Gdy pytano, czy jest ktoś u. cesarza, Wibiusz Kryspus11 dowcip-
nie odpowiedział: ,,Nie-ma nawet muszki". Następnie swą żonę
Domicję, z którą w czasie swego drugiego konsulatu miał sy-
na12* i w następnym roku uznał za Augustę13. Domicja zako-
chała się do nieprzytomności w aktorze Parysie14. Domicjan ją
porzucił, ale w krótkim czasie nie mogąc znieść -rozstania, spro-
wadził z powrotem niby na żądanie ludu. Co do zarządu pań-
stwem, to przez jakiś czas wydawał się zmienny, w równym
stopniu okazując wady i zalety. Wreszcie dobre strony charak-
teru uległy zniekształceniu W wady. O ile można postawić tu
w ogóle jakąś hipotezę, oto sądzę, że pod wpływem ubóstwa
stał się grabieżcą, pod wpływem obawy — okrutnikiem.

4. Igrzyska wydawał ciągle, wspaniałe i nadzwyczaj ko-
sztowne, nie tylko w amfiteatrze, lecz także w cyrku, gdzie
oprócz zwykłych wyścigów w dwukonne i cżterokonne zaprzęgi
urządził też bitwę dwojaką: konną i pieszą; w -amfiteatrze je-
szcze morską. Walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów
urządzał nawet nocami przy pochodniach; bitwy nie .tylko męż-
czyzn, lecz także 'kobiet. Oprócz tego brał stale udział w igrzy-
skach urządzanych przez kwestorów15 (tych igrzysk niegdyś
poniechano, teraz. Domicjan je wznowił). Pozwolił ludowi do-

"Quintus Yibius -Crispus z "Vercellae, ur. w 13 r. przed
n. e., znakomity oskarżyciel, mówca chwalony przez Kwintyliana. Ucho-
dził za dowcipnego.-Za Nerona.był konsulem (suff.) w 61 r. n. &.; w 68—
71 r. n. e. curator aąuarum; w r. 71/72 prokonsulem Afryki. Potem był
jeszcze dwukrotnie konsulem, umarł koło 93 r. n. e.

''2 Narodziny następcy tronu (w. 73 n. e.) uczcił Marcjalis epigra-
mem (VI 3); po śmierci syn Domicjana. został ubóstwiony.

13 W aktach Braci Arwalskich Domicja nosi tytuł' „Augusta" "już od
października 81 r. n. e.

14 Następca Parysa z epoki Nerona miał duże wpływy na dworze
Domicjana, który w końcu po odkryciu 'jego romansu z Domicja kazał go
zgładzić w r. 83 n. e. -Jemu poświęci? Marcjalis słynny epigram żałobny
w formie epitafium (XI 13/14).

15 Igrzyska te wprowadził 'Klaudiusz; ^zób, Kl'. 2 i 4), Nero ich po-
niechał.

442

DOMICJAN

magać się odeń wystąpienia dwu par zapaśników cesarskich i na
samym końcu widowiska kazał ich wyprowadzić na arenę
w stroju pałacowym. Przez cały czas trwania walk gladiatorów
stał u jego stóp chłopczyk strojny w purpurę, o małej, potwor-
nej głowie, z którym najwięcej rozmawiał, niekiedy poważnie.
Słyszano z całą pewnością, jak Domicjan pytał go, „czy nie
wie, dlaczego przy ostatnim obsadzeniu urzędów on, Domicjan,
oddał władzę nad Egiptem Mecjuszowi Rufusowi?"16 Urządzał
bitwy morskie, wystawiając prawie rzeczywiste flotylle
(uprzednio do tego celu wykopać kazał blisko Tybru staw i ob-
murować go dookoła), i przyglądał się widowisku aż do samego
końca nieraz pomimo ulewnego deszczu. "Urządził igrzyska na
koniec Stulecia17. Obliczył mianowicie ilość lat nie według tego
roku, w którym Klaudiusz niedawno je urządził, lecz według
tego, w którym ongiś August. W czasie tych igrzysk, w dniu
zawodów cyrkowych, chcąc przeprowadzić sto biegów, skrócił
każdy bieg z siedmiu okrążeń na pięć. Ustanowił stałe igrzyska
co pięć lat na cześć Jowisza Kapitolińskiego18, trojakie: muzycz-
ne, konne, gimnastyczne. Wyznaczył o wiele większą ilość wień-
ców jako nagród dla zapaśników, niż to obecnie się stosuje. By-
ły tam zawody w zakresie prozy greckiej i łacińskiej. Oprócz
śpiewaków lutnistów występowały chóry przy wtórze lutni-
stów, a także zwykli lutniści. Nawet dziewczęta brały udział
w biegach na stadionie. Domicjan przewodniczył igrzyskom
w sandałach greckich, odziany w purpurową togę wedle mody

16 Marcu s lunius Mettius Rufus, prefekt Egiptu w la-
tach 89—94 n. e.

17 Święta Stulecia (Łudź Saeculares) za Augusta obchodzone były
w r. 17 n. e. Następne Święta Stulecia rozpadają się na dwa szeregi.
Jeden opierał się na rachubie Augusta, przy tym święta miały być ob-
chodzone co 110 lat, a więc 'Domicjan święcił je w roku 88, o 6 lat za
wcześnie w stosunku do Święta Stulecia Augusta, Septymiusz Sewerua
w r. 204 n. e. Drugi szereg zaczął Klaudiusz, obchodząc w r. 47 n. e.
osiemsetlecie istnienia Rzymu (ab urbe condita). Po nim w r. 147 n. e.
Antoninus Pius dziewięćsetlecie istnienia Rzymu, Philippus w r. 248
święcił tysiąclecie istnienia Romy.

18 Po raz pierwszy w lecie r. 86 n. e.; nagrodę stanowił wieniec dę-
bowy.

ROZDZIAŁ 4—5^

443

greckiej, na głowie mając złotą koronę z wizerunkiem Jowisza,
Junony i Minerwy, w towarzystwie kapłana Jowisza oraz kole-
gium kapłańskiego rodu Flawiuszów w takim samym stroju,
z. tą tylko różnicą, że na ich koronach widniał także wizerunek
jego samego. Na górze Arbańskiej obchodził corocznie pięcio-
dniowe święto Minerwy. Na jej cześć ustanowił kolegium ka-
płańskie, którego członkowie, wybrani losem, pełnili czynności
przewodniczących, wydawali, nadzwyczajne walki, z dzikimi
zwierzętami i przedstawienia teatralne, nadto zawody mówców
i poetów. Trzykrotnie udzielił ludowi zapomogi w wysokości
trzystu sestercjów na głowę. W czasie pewnego widowiska zo-
bowiązał się tytułem daru urządzić najwspanialszą ucztę
w związku z uroczystością Siedmiu Wzgórz19. Wówczas dla se-
natorów i rycerstwa rozdzielić kazał przysmaki w koszach chle-
bowych, dla ludu w koszyczkach. Sam pierwszy dał hasło do
jedzenia. Następnego dnia rozrzucił wszelkiego rodzaju poda-
runki między publicznością; ponieważ większa część padła mię-
dzy lud, ogłosił, że przeznacza po pięćdziesiąt bonów na każdą
grupę siedzeń stanu rycerskiego i senatorskiego.

5. Odbud-swał mnóstwo wspaniałych gmachów zniszczonych
pożarem, pomiędzy innymi także Kapitel, który jeszcze raz spło-
nął20. Lecz wszystko tylko pod swym własnym nazwiskiem, bez
żadnej wzmianki o poprzednim fundatorze. Na nowo wybudo-
wał na Kapitelu świątynię ku czci Jowisza Stróża i forum, któ-
re teraz zwie się forum Nerwy21, a także świątynię rodu Fla-

19 Święto Siedmiu Wzgórz (Sacrum SeptimontWe) obchodzone było
dla przypomnienia założenia Rzymu na siedmiu -wzgórzach, ale nie po-
wszechnie znanych, lecz z okresu późniejszego od Roma quadrata, a wcześ-
niejszego od połączonej gminy łacińsko-sabińskiej, a więc było to świę-
to pierwotnych mieszkańców terenu między Palatynem, Caelius i Eskwi-
linem; dopiero w następnym okresie włączono do Rzymu Kapitel i Kwi-
rynał. Święto obchodzono przy końcu grudnia.

20 "W r, 80 n. e. za Tytusa.

21 Było to Forum Transitorium (przechodnie), zaczęte przez Domi-

cjaną, a skończone przez, Nerwę, wypełniało przestrzeń wolną między
czterema dotychczasowymi forami: Romanum, lulium, Augusti, Vespa-

siani.

444

DOMICJAN

wiuszów, stadion32, odeon i naumaćhię. Z jej kamienia został
potem23 zbudowany Cyrk Wielki, który miał z obu stron wy-
palone boczne ściany.

6. Wyprawy wojenne podejmował częściowo z własnej
ochoty, częściowo z konieczności. Z własnej ochoty podjął wy-
prawę przeciw Chattom24. Z konieczności — jedną przeciw Sar-
matom25, gdyż wycięli mu cały legion razem z legatem, dwie
przeciw Dakom. Pierwszą wyprawę przeciw Dakom podjął na
skutek klęski Opiusza Sabina26, byłego konsula, drugą na sku-
tek klęski Korneliusza Fuska27, dowódcy kohort pretorianów,
któremu powierzył dowództwo naczelne w tej wojnie. Po róż-
nych zmiennych kolejach wojny mógł wreszcie Dornicjan świę-
cić podwójny triumf: z powodu wygranej z Chattami28 i Daka-
mi29. Z powodu zwycięstwa nad Sarmatami30 złożył tylko wie-
niec wawrzynowy Jowiszowi Kapitolińskiemu. Wojnę domową,
wszczętą przez L. Antoniusza31, dowódcę Górnej Germanii,
skończył bez osobistego udziału, dzięki dziwnie szczęśliwemu
zbiegowi okoliczności. Oto właśnie w chwili spotkania bojowe-
go pęka skorupa lodowa na Renie i zatrzymuje wojska barba-

22 Stadion i odeon znajdowały się na Polu Marsowym obok term .1
Nerona.

23 Ta odbudowa nastąpiła dopiero za Trajana, a Cyrk Wielki był
spalony jeszcze za Nerona, podczas pożaru-miasta.

24 W r. 83 n. e. ^

"Sarmacja w czasie cesarstwa oznaczała całą wschodnią Euro- A
pę od Wisły i Karpat, kraj sąsiadujący z Germanią i Dacją, f.

26 C a i u s Opius Sabinus, konsul (ord.) z r. 84 n. e., jako legat Jfe
konsularny Mezji został przez Daków pokonany i zabity w r. 85 n. e

"Cornelius Fuscus, prokurator Galby w Pannonii, z kolei
stronnik Wespazjana w końcu 69 r. n. e.; otrzymał odznaki pretora; zgi-
nął w walce z Dakami w r. 86 n. e. Marcjalis napisał na jego cześć epi-
gram żałobny (VI 76).

2° W r. 83 n. e.
29 W r. 89 n. e.
M W r. 92 n. e.

"Lucius Antoni u s Saturninus, konsul (suff.) w" r. 82
n. e., legat Germanii Górnej około r. 88 n. e., obwołany cesarzem przez
swe legiony w obozie zimowym w r. 89 (?) n. e. Bunt stłumił L u c i u s
Appius Maximus Norbanus, legat Germanii Dolnej.

ROZDZIAŁ 6—a

445

rzyńców, które miały przeprawić się do Antoniusza. O tym
zwycięstwie dowiedział się-Domicjan ze znaków wróżebnych
wcześniej niż od gońców. W samym dniu walki wielki orzeł ob-
jął skrzydłami jego posąg w Rzymie, wydając radosny klangor.
Wkrótce potem rozeszła się wieść, że Antoniusz został zabity.
Wielu zapewniało, że w ich oczach orzeł przyniósł głowę Anto-
niusza.

7. Wiele wprowadził zmian w życiu codziennym. Oto zniósł

publiczne rozdawnictwo środków żywności, a wznowił zwyczaj
rozdawania gotowanych, pełnych posiłków. Do czterech dotych-
czasowych stronnictw cyrkowych dodał jeszcze dwa o następu-
jących barwach szat: złotej i purpurowej. Wesołkom zabronił
występować na scenie, przyznawszy im prawo uprawiania swej
sztuki po domach prywatnych. Zabronił kastrowania mężczyzn;

obniżył cenę eunuchów, którzy jeszcze pozostali u handlarzy
niewolników. Pewnego roku, gdy dała się zauważyć nadmierna
-obfitość wina przy zupełnym niedostatku zboża, Dornicjan uznał,
że uprawa roli uległa zaniedbaniu- na skutek zwiększonej ho-
dowli winnej latarośli. Wydał rozporządzenie, żeby nikt w całej
Italii nie zakładał nowych winnic oraz aby po prowincjach pod-
cięto zupełnie winne latorośle, co najwyżej pozostawiono do po-
lowy. Nie obstawał jednak przy wykonaniu tego zarządzenia-
Niektóre z najważniejszych urzędów dworskich przydzielił wy-
zwoleńcom i rycerzom rzymskim. Zabronił obozować razem
dwu legionom. Żołnierzom wzbronił składania jako oszczędno-
ści w kasie wojskowej więcej niż po tysiąc sestercjów, ponie-
waż wydawało się, że L. Antoniusz, przygotowując przewrót
w obozie zimowym dwu legionów, czerpał ufność w powodze-
nie swej akcji właśnie z owych oszczędności żołnierskich. Żoł-
nierzom dorzucił Domicjan do żołdu jeszcze czwarty dodatek

po trzy sztuki złota na głowę.

8. Sprawiedliwość wymierzał starannie i sprężyście, często
nawet na forum, w trybie nadzwyczajnym, siedząc na trybuna-
le. Stronnicze wyroki sądów centumwiralnych unieważnił. Sę-
dziów rozjemczych często upominał, aby nie dawali posłuchu
roszczeniom słabo udowodnionym. Sprzedajnych sędziów, każ-
dego razem ze swym kompletem sądzącym, piętnował hańbą

446

DOMICJAN

Skłonił trybunów ludowych, aby oskarżyli o zdzierstwa chci-
wego edyla, od senatu zażądali oddania go pod sąd. Również
tak wiele starania dołożył do ukrócenia samowoli urzędników
miejskich i zarządców prowincyj, że nigdy nie byli równie
umiarkowani i sprawiedliwi. Dopiero po Jego śmierci wielu
z nich ujrzeliśmy na ławie oskarżonych pod zarzutem wszel-
kiego rodzaju przestępstw. Podjąwszy reformę obyczajów ukró-
cił też bezład w teatrze. Mianowicie zabronił, aby przygodni
widzowie zasiadali na ławach przeznaczonych dla rycerstwa.
Oszczercze pisma rozpowszechnione wśród publiczności, który-
mi zniesławiano znaczniejszych mężczyzn i kobiety, kazał zni-
szczyć, ich autorów napiętnować. Pewnego byłego kwestora
usunął z senatu za to, że lubił on występować w pantomimie
i tańczyć. Kobietom złych obyczajów odebrał prawo używania
lektyki i przyjmowania zapisów lub spadków. Wykreślił z listy
sędziów rycerza rzymskiego za to, że przyjął do siebie z po-
wrotem żonę, którą uprzednio porzucił, oskarżając o zbrodnię
cudzołóstwa. Niektórych obywateli z obydwu stanów skazał na
mocy prawa skantyńskiego32. Niewłaściwe zachowanie westal-
ki, zlekceważone nawet przez ojca i brata, karał rozmaicie, lecz
zawsze surowo, początkowo karą śmierci, później wedle dawne-
go obyczaju. Oto na przykład siostrom Okulatom, również Wa-
ronilli33, pozwolił wybrać dowolną śmierć. Ich uwodzicieli ze-
słał na wygnanie. Lecz w stosunku do Kornelii34, przewodniczą-
cej westalek, która już raz została uniewinniona, następnie po
dłuższej przerwie powtórnie oskarżona i skompromitowana do-
wodami, zastosował karę zakopania żywcem. Jej kochanków35
kazał zasiec na śmierć rózgami na komicjum, z wyjątkiem pew-
nego byłego pretora36, którego skazał tylko na wyganie z tego.

32 Prawo skantyńskie (lex Scantinia) przeciw pederastii.
M W r. 83 n. e.

34 Pliniusz Młodszy opisuje dramatyczną śmierć (IV 11) nie przy-
znającej się do winy Kornelii; r. 91 n. e.

35 Rycerz rzymski, C e l e r, gdy na komicjum sieczono go rózgami,

wołał: Quid fecr? Nihii feci: Co uczyniłem? Niczego nie uczyniłem (Plin.
N. h. IV 11).

"YaleriusLicinianus.

ROZDZIAŁ, a—s

447

powodu, że sam się przyznał, aczkolwiek jeszcze wtedy wina
jego nie została udowodniona i śledztwo oraz tortury nie wnio-
sły niczego nowego. Pragnąc napiętnować każde naruszenie
kultu bogów, kazał żołnierzom zburzyć pomnik, który jego wy-
zwoleniec wzniósł dla syna z kamieni przeznaczonych na świą-
tynię Jowisza Kapitolińskiego, kości oraz popioły wewnątrz się
znajdujące polecił zatopić w morzu.

9. Na początku panowania wzdragał się przed wszelkim roz-
lewem krwi. W czasie nieobecności ojca postanowił wydać ob-
wieszczenie publiczne, aby nie zabijano wołów na ofiarę, po-
wołując się na ten wiersz Wergilego:

Zanim jeszcze bezbożny ród się karmić począł
młodych byczków mięsem.

(Georff. II 538)

Nigdy przed objęciem, pryncypatu nie okazywał ani chci-
wości, ani skąpstwa, po objęciu władzy przez długi czas. Wręcz,
przeciwnie, dawał często znamienne dowody nie tylko bezinte-
resowności, lecz wręcz wspaniałomyślności. Całe swoje naj-
bliższe otoczenie obsypując szczodrymi darami przede wszyst-
kim naj surowic j upominał, aby nie dopuszczano się żadnego
nieuczciwego czynu. Spadków pozostawionych mu przez ludzi
mających dzieci nie przyjmował. Unieważnił zapis testamento-
wy Rustusa Cepiona, który zastrzegł, aby jego spadkobierca
corocznie ofiarowywał pewną sumę dla każdego z senatorów
wchodzących do kurii. Umorzył procesy tych wszystkich pod-
sądnych, którzy byli na liście dłużników skarbowych więcej niż
ostatnich pięć lat. Na przyszłość nie pozwolił żądać zwrotu póź-
niej niż w ciągu roku, i to jeszcze pod warunkiem, żeby oskar-
życiel, który sprawę przegra, szedł na wygnanie. Sekretarzom
kwestorskim, którzy zwyczajowo robili pewne interesy, lecz
wbrew ustawie klodyjskiej37, darował winy już popełnione.
Skrawki gruntów, które tu i tam zbywały przy rozdziale ziemi
między weteranów, przydzielił dawnym właścicielom prawem

37 Lex Ciaudia (Clodia) była to ustawa wniesiona przez trybuna lu-
dowego, Kwintusa Klaudiusza, w r. 218 przed n. e., potem odnowiona
przez lex lulia. repetuwiarum (o nadużycia).

448

DOMICJAN

przedawnienia. Donosy skarbowe ukrócił wyznaczeniem olbrzy-
miej kary na fałszywych oskarżycieli. Przytaczano jego słowa:

„Władca, który donosicieli nie karci — podżega".

10. Lecz nie wytrwał na stałe ani w łaskawości, ani w rze-
telności. Najpierw popadł w okrucieństwo, nieco później w chci-
wość. Uczniowi pantomimisty Parysa, jeszcze chłopcu i wtedy
właśnie ciężko choremu, wymierzył karę śmierci za to, że swo-
im kunsztem i postacią bardzo przypominał mistrza. Również
zgładził Hermogenesa z Tarsu za jakieś w jego historii wyciecz-
ki osobiste. Jeszcze przedtem ukrzyżować kazał kopistów, któ-
rzy tę historię przepisali. Pewien ojciec rodziny wyraził się
[w czasie igrzysk], że tracki szermierz wart jest nie mniej niż
murmillon, ale nie tyle, ile sam organizator igrzysk. Za to ka-
zał go Domicjan porwać z widowni i rzucić psom na arenę z tym
napisem: „Oto zwolennik tarczowych zapaśników, który wy-
raził się niegodnie". Zgładził wielu senatorów, wśród nich kil-
ku byłych konsulów, między innymi Cywikę Cereala38 w samym
czasie sprawowania prokonsulatu w Azji. Salwidiena Orfita39
i Acyliusza Glabriona40, będących już na wygnaniu, uśmiercić
kazał pod pozorem, jakoby dążyli do przewrotu. Wszystkich
zaś innych kolejno z najbłahszej przyczyny. Eliusza Łamię za
żarciki wprawdzie pełne aluzyj, lecz już przebrzmiałe, przy tym
niewinne. Oto gdy Domicjan zabrał mu żonę, a ktoś potem
chwalił jego piękny głos, rzekł Łamią po grecku: ,,Bo dobrze się
prowadzę". Znów gdy Tytus zachęcał Łamię do powtórnego

38 C a i u s Vettulenus C i v i c a Cerealis, konsul (suff.)
sprzed r. 77 n. e., legat Mezji Dolnej w r. 82 n. e.; jako prokonsul Azji
koło 83 r. n. e. został ..Jbity przez Domicjana.

39 S e r v i u s Cornelius Scipio Sałyidienus Orfi-
tus, z najwyższej arystokracji; konsul (suff.) prawdopodobnie w r. 93
n. e., oskarżony o zawiązanie spisku przeciw Domicjanowi, zesłany zo-
stał na wygnanie, a potem zabity. Należał do czcicieli Appolloniusza
z Tyany (z Kappadocji w Azji Mniejszej), mistyka, pitagorejczyka, ascety.

40 M a n i u s Acilius Glabrio, konsul (ord.) 7. r. 91 n. e. Na
rozkaz Domicjana musiał, będąc już konsulem (!), stoczyć walkę z lwem,
która zresztą zakończyła się pomyślnie. W r. 95 n. e. podejrzany w spra-
wach religijnych (molitor rerum noyarum), prawdopodobnie zarzucano
mu chrześcijaństwo, skazany został na wygnanie i zamordowany.

20. Domicjan

ROZDZIAŁ 9—10 AAQ

małżeństwa, ten odpowiedział po grecku: „Czy i ty przypad-
kiem nie chcesz się żenić?" Zamordował Domicjan Salwiusza
Kokcejana za to, że obchodził rocznicę urodzin cesarza Otona,
swego stryja. Metiusza Pompuzjana za to, że powszechnie opo-
wiadano, iż urodził się w konstelacji cesarskiej i że obnosił wy-
malowaną na pergaminie mapę świata, mowy królów i wodzów
z Tytusa Liwiusza, a swym niewolnikom nadał imiona Magona41
i Hannibala. Zamordował Salustiusza Lukulla, legata Brytanii,
za to, że włócznie nowego kształtu pozwolił sobie nazwać lu-
kullusowymi. Zamordował Juniusza Kuśtyka42 za to, że wydał
pochwalne poematy na cześć Petusa Trazei i Helwidiusza Pry-
ska oraz nazwał ich najświętszymi mężami. Z tego oskarżenia
skorzystał Domicjan, aby wygnać ze stolicy i z Italii wszystkich
filozofów43. Helwidiusza-syna skazał na śmierć Za to, że w sce-
nicznym epilogu pod postacią Parysa i Enony44 przedstawił zło-
śliwie rozwód Domicjana z żoną. Zamordował Flawiusza Sabi-
na, jednego ze swych braci stryjecznych, za to, że owego Fla-
wiusza woźny wywoływacz przez pomyłkę wymienił publicznie
jako cesarza, a nie jako konsula nowo obranego właśnie w tym
dniu na komie j ach. Lecz jeszcze sroższy stał się po zwycięstwie
w wojnie domowej. Większość przeciwników politycznych za-
dręczył śledztwem nowego rodzaju, tropiąc najbardziej ukry-
tych spiskowców. Oto wypalał im ogniem organy płciowe, nie-
którym obcinał ręce. Jest całkowicie pewne, że tylko dwu spo-
śród znaczniejszych spiskowców obdarzył łaską: trybuna ze
stanu rycerskiego i centuriona. Oni mianowicie, chcąc ponad
wszelką wątpliwość wykazać swą niewinność, dowiedli, że się

41 Mag o, brat Hannibala, słynnego wodza kartagińskiego, któ-
ry prowadził z Rzymem uporczywą -wojnę, tzw. II kartagińską (218—
202 przed n. e.).

42 (Quintus?) lunius Rusticus Arulenus, pretor z, r. 69
n. e.; konsul (suff.) z r. 92 n. e. (?), stoik, stracony przez Donaicjana koło
r. 93 n. e. '

43 W r. 93 n. e.

44 E n o n a (Ojnone), nimfa górska, pierwsza żona Parysa, królewi-
cza trojańskiego, porzucona przez niego dla Heleny. Po zdobyciu Troi
przez Achajów Parys powrócił do niej.

G. Swetoniusz Trąnkwillus, Żywoty cezarów 29

450

DOMICJAN

trudnili nierządem i że z tego względu nie mogli przecież uzy-
skać żadnego wpływu ani na wodza, ani na żołnierzy.

11. Okrucieństwo jego było nie tylko wielkie, lecz także
podstępne i nieoczekiwane. Podskarbiego w przeddzień ukrzy-
żowania zaprosił do swej sypialni, przynaglił usiąść na łożu
obok siebie, z kolei wypuścił spokojnego i wesołego, a nawet
okazał względy przesławszy mu część swego obiadu. Mając za-
miar ukarać śmiercią Arecyna Klemensa45, byłego konsula, jed-
nego ze swych zażyłych przyjaciół i szpiegów, obdarzał go ży-
czliwością bez zmiany, a nawet więcej jeszcze niż zwykle.
W ostatniej niemal chwili, 'będąc razem na przejażdżce w lek-
tyce, rzekł do niego na widok pewnego donosiciela: ,,Czy chcesz,
abyśmy tego niegodziwego służalca jutro przesłuchali?" Chcąc
tym urągliwiej nadużywać ludzkiej cierpliwości, nigdy nie
oznajmił żałobnego wyroku bez uprzedniej przemowy pełnej
łaskawości. Im łagodniej przemawiał na początku, tym pewniej-
szą to było oznaką groźnego zakończenia. Wprowadzając raz do
kurii pewnych podsądnych obwinionych o obrazę majestatu,
zapowiedział z góry, że „dzisiaj przekona się, jak jest drogi se-
natowi". Wskutek takiej przedmowy łatwo uzyskał uchwałę
skazującą nawet na karę według obyczaju przodków. Następnie
sam przerażony potwornością tej kary i pragnąc złagodzić nie-
chęć ku sobie wstawił się za oskarżonymi w te słowa (chyba niew-
ód rzeczy będzie poznać dosłowne ich brzmienie): „Pozwólcie!
mi, prześwietni ojcowie, uzyskać od was, tak mi szlachetnie od^i
danych — wiem, że z trudem tylko uzyskać to mogę — abyście'
użyczyli skazanym swobodnego wyboru rodzaju śmierci. W ten
sposób oszczędzicie swym oczom przykrego widoku, a wszyscy
zrozumieją, żem ja był na tym posiedzeniu senatu".

12. Wyczerpawszy skarb na koszty budowli i widowisk oraz
na podniesienie żołdu wojsku, najpierw spróbował uszczuplić
wydatki na wojsko zmniejszając jego liczbę. Lecz widząc, że
w ten sposób naraża się tylko na napaści barbarzyńców, a nie

45 M a r c u s Arrecinus Clemens, powołany przez Wespa-
zjana w r. 70 n. e. na prefekta pretorianów. Dwukrotny konsul: po raz
pierwszy w r. 73 n. e. (suff.). Spowinowacony był z Flawiuszami. Zginął
w r. 93 n. e.

ROZDZIAŁ 11—13

45i

uzyskuje jednocześnie zmniejszenia ciężarów państwowych,.
przestał się z czymkolwiek liczyć i grabił na wszystkie strony.
Rozdrapywano odtąd dobra żywych i umarłych wszędzie, na
podstawie czyjegokolwiek zarzutu i z jakiego bądź pozoru winy
Wystarczyło, aby zarzucono komuś jakikolwiek czyn lub słowo
obrażające majestat pryncepsa. Konfiskowano na skarb majęt-
ności bynajmniej nie zapisane w spadku cesarzowi, jeśli zna-
lazła się choć jedna osoba, która zeznała, że wie bezpośrednio
od zmarłego, jeszcze gdy był wśród żywych, jakoby uczynił on
cesarza swym dziedzicem. Szczególnie niemiłosiernie ściągano
podatek tzw. żydowski46. Pod Żydów podciągano wszystkich,
którzy bez deklaracji oficjalnej żyli jednak wedle obyczaju ży-
dowskiego47, albo znów takich, którzy zaparłszy się swego po-
chodzenia żydowskiego nie płacili podatków nałożonych na ten.
naród. Pamiętam jeszcze .z czasów mojej wczesnej młodości,
żem był "obecny, gdy wśród licznego- zebrania komisarz skarbo-
wy [prokurator] oglądał dziewięćdziesięcioletniego starca, czy
jest obrzezany. — Domicjan od samej młodości był mało uprzej-
my, pewny siebie, nieumiarkowany zarówno w słowach, jak;

czynach. Gdy Cenida, metresa ojca, po powrocie z Istrii48 na-
chyliła twarz jak zwykle, aby go" pocałować, Domicjan nad-
stawił jej rękę. Nie mogąc spokojnie znieść tego, że i zięć .brata
ubiera służbę na biało, zawołał:

Niedobry jest rząd wielu.
(Horn-. II, II 204; w. 198 przekładu F. Ks. Dmochowsklego)

13. Uzyskawszy pryncypat, nie zawahał się wobec senatu
odezwać chełpliwie, że „to. on dał-władzę ojcu i bratu, oni mu
tylko zwrócili". Sprowadzając po rozwodzie żonę powtórnie do-
siebie, obwieścił publicznie, ,,że znowu ją przyjął do swej świę-
tej łożnicy". Chętnie słuchał, jak w teatrze wykrzykiwano

46 Podatek dwu denarów, płacony dotychczas przez Żydów na potrze-
by świątyni jerozolimskie.]', po klęsce zadanej-im przez Tytusa przezna-
czony został przez cesarza na rzecz świątyni 'Jowisza Kapitolińskiego,
lf Miał tu prawdopodobnie na. myśli: prozelitów i chrześcijan.
48 Histria lub I s t r i a, teren graniczny między Italią a' Illyri-

cum.

29*-

452

DOMICJAN

w dniu biesiady publicznej: „Cześć Panu i Pani naszej". Gdy
na igrzyskach kapitolińskich wszyscy jednogłośnie upraszali,
aby dopuścił znowu do godności senatorskiej Palfuriusza Surę,
usuniętego niegdyś z senatu, a teraz właśnie nagrodzonego
•wieńcem za krasomówstwo, wzgardliwie nie dał żadnej odpo-
wiedzi, rozkazał tylko przez woźnego uciszyć się. Imieniem
swych komisarzy skarbowych dyktując urzędowy list, z podob-
ną chełpliwością tak zaczął: „Pan nasz i bóg rozkazuje to uczy-
nić". Dlatego odtąd weszło w zwyczaj, że w żadnym piśmie ani
rozmowie z kimkolwiek inaczej go nie nazywano. Pozwalał sta-
wiać sobie posągi na Kapitelu tylko złote i srebrne, określonej
wagi. W różnych dzielnicach Rzymu wzniósł wielkie i liczne
bramy, łuki z kwadrygami i oznakami triumfalnymi. Pod jed-
nym podpisano po grecku: „Wystarczy". Sprawował siedem-
naście konsulatów49, ile nikt przed nim. Z tych siedem środko-
wych nieprzerwanie, wszystkie prawie tylko tytularnie, żad-
nego dłużej jak do kalend nią j a, większość tylko do idów stycz-
niowych50. Po dwu triumfach51 przyjąwszy tytuł Germanika,
przemianował miesiące: wrzesień i październik wedle swych
imion na Germanika i Domicjana, ponieważ w pierwszym objął
rządy, w drugim się urodził52.

14. Wskutek takiego postępowania wywołał u wszystkich
strach i nienawiść. Wreszcie został zamordowany przez spisek
przyjaciół i najzaufańszych wyzwoleńców oraz żonę. Od daw-
na już przewidywał rok i ostatni dzień życia, nawet godzinę
i rodzaj śmierci. Jeszcze we wczesnej młodości przepowiedzieli
mu wszystko Chaldejczycy. Także ojciec jawnie go wyśmiał
podczas jakiejś biesiady, gdy Domicjan nie chciał jeść grzybów,
że widocznie nie zna swego przeznaczenia, bojąc się grzybów,
a nie żelaza. Dlatego Domicjan zawsze był pełen trwogi i nie-
pokoju. Za najmniejszym podejrzeniem doznawał nadmiernego
wzruszenia. Jeśli nie wprowadził w życie już ogłoszonego ob-

49 Sprawował je w następujących latach n. e.: 71, 73, 75, 76, 77, 79,
80, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 92, 95.

50 Tj. do 13 stycznia.

51 Nad Chattami i Eakami.

" Urodził się 24 października, objął rządy 13 września.

ROZDZIAŁ 14^15

453

wieszczenia o wycięciu winnic, to podobno z żadnej innej po-
budki, jak tylko dlatego, że zostały rozrzucone pisma z takimi

wierszami greckimi:

Choćbyś mnie, koźle, obgryzł do korzeni, dość jeszcze owocu
wydam,

Aby cię można winem oblać na bogów ofiarę.

(Ant. Pal. IX 75)

Pod. wpływem tej samej obawy nie przyjął ofiarowanej mu
przez senat nowej i wyszukanej oznaki czci, chociaż takich ob-
jawów zawsze był żądny w najwyższym stopniu. W tym wy-
padku oto uchwalono, aby zawsze podczas sprawowania prze-
zeń konsulatu rycerze rzymscy wybrani w drodze losowania szli
przed nim między liktorami i woźnymi, sami przystrojeni w uro-
czyste biało-szkarłatne płaszcze i z włóczniami wojskowymi.
W miarę zbliżania się terminu ewentualnego niebezpieczeństwa
coraz bardziej z dnia na dzień okazywał niepokój. Kazał wy-
łożyć ściany portyków, po których zwykle przechadzał się, bły-
szczącym kamieniem zw. „fengit", aby dzięki jego połyskowi
naprzód widzieć jak w odbiciu, co się dzieje za jego plecami.
Większość więźniów przesłuchiwał sam, w miejscu odosobnio-
nym, trzymając w ręku ich kajdany. Chcąc przekonać swych
domowników, że nie należy godzić na życie swego pana, nawet
opierając się na najszlachetniejszych wzorach, skazał na karę
śmierci sekretarza Epafrodyta za to, że podobno po upadku Ne-
rona pomógł mu własnoręcznie do zadania sobie śmierci.

15. Wreszcie zgładził nagle i na podstawie zupełnie błahego
podejrzenia Flawiusza Klemensa53, swego brata stryjecznego,
powszechnie pogardzanego z powodu swego nieróbstwa54. Zgła-
dził go Domicjan w samym czasie sprawowania przezeń kon-
sulatu, choć nawet jego synów, jeszcze zupełnie maleńkich, wy-
znaczył uprzednio jako swych następców i pozbawił ich daw-
nych swych imion, nadając jednemu imię Wespazjan, drugiemu

s»Flavius Clemens, młodszy syn Flawiusza Sabina, konsul
w r. 95 n. e. (prawdopodobnie chrześcijanin, jak podaje Dion Kasjusz

LXII 14), zgładzony w tymże roku.

M Zarzut stale stawiany chrześcijanom,

454

DOMICJAN

Domicjan. Tym mordem najbardziej przyspieszył sobie zgubę.
Przez osiem miesięcy bez przerwy tyle biło piorunów i o tylu
jeszcze donoszono, że wreszcie wykrzyknął: „Niech już biją,
w kogo zechcą". Piorun uderzył w Kapitel, w świątynię rodu
1'lawiuszów, w pałac na Palatynie, w jego sypialnię. Napis
z podstawy jego triumfalnego posągu został zerwany przez sil-
ną burzę i upadł na sąsiedni pomnik. Drzewo, które wywróciło
się w czasach, 'zanim Wespazjan został cesarzem, a później od-
żyło, teraz nagle runęło. Bogini Fortuna w Preneste, która zwy-
kle przez cały czas jego panowania, ilekroć polecał jej opiece
-nowy rok, zapowiadała zawsze i niezmiennie los radosny,
w ostatnim roku przepowiedziała mu los żałobny i nawet zro-
biła wzmiankę o przelewie krwi. Także śniło się Domic janowi,
że oto Minerwa, którą czcił wręcz przesadnie55, wychodzi ze
świętej kapliczki i mówi, że już więcej nie może go chronić,
gdyż. Jowisz pozbawił ją broni. Nic jednak nie przejęło go
w równym stopniu, jak odpowiedź i wypadek astrologa Askle-
tariona. Gdy wróżbitę postawiono w stan oskarżenia za to, że
otwarcie ogłosił, co przewidział swoją sztuką (zresztą bynaj-
mniej się tego nie zapierał), Domicjan go zapytał, jaki koniec
czeka jego samego. Askletarion odpowiedział, że na pewno zo-
stanie wkrótce rozszarpany przez psy. Domicjan kazał go bez-
zwłocznie, zamordować, lecz dla udowodnienia nicości jego wie-
dzy jak najstaranniej pogrzebać. W czasie wykonywania roz-
kazu cesarza nagle zerwała się burza, rozrzuciła mogiłę, na
wpół spalonego trupa rozszarpały psy. Aktor mimu, Latynus56,
który przechodząc zauważył to przypadkiem, opowiedział mu
przy stole wśród innych nowin dnia.

16. Na dzień przed śmiercią polecił, aby trufle podane na
stół zostawiono mu do jutra. Następnie dorzucił te słowa: ,,Jeśli
tylko będę mógł je spożyć". Zwracając się do swego najbliższe-
go otoczenia oświadczył, że „być może jutro księżyc wstępując

55 Świątynię Minerwy (templum Minervae) na Forum Transitorium
?aczął budować Domicjan, ukończył Nerwa.

56 L a t i n u s mimu s, artysta i donosiciel Domicjana, występo-
wał jako komik z wielkim powodzeniem; Marcjalis poświęcił mu dwa
epigramy (III 86, IX 28).

BOZDZIAŁ 16—17

455

w znak Wodnika57 zakrwawi się i nastąpi coś, o czym będą mó-
wić ludzie po całym świecie". Koło północy tak się przestraszył,
że wyskoczył z łóżka. Następnie rankiem przesłuchiwał i skazał
na śmierć wróżbitę przysłanego z Germanu, który zapytany
w sprawie piorunów, zapowiedział zmianę władcy. Gdy Do-
micjan zbyt gwałtownie drapiąc brodawkę na czole, rozjątrzył
ją, aż krew popłynęła, rzekł: „Oby tylko tyle". Na jego zapy-
tanie, czy to już piąta, której się obawiał, odpowiedziano na-
umyślnie, że to szósta. Pełen radości, jakby niebezpieczeństwo
już minęło, wybierał się na zabiegi kąpielowe. Pokojowiec przy-
boczny, Parteniusz58, zawrócił go wieścią, że ktoś przyszedł
i przynosi jakąś ważną nowinę, nie cierpiącą zwłoki. Więc od-
daliwszy wszystkich powrócił do sypialni. Tam został zamordo-
wany.

17. Co do spisku i rodzaju morderstwa takie rozeszły się

wiadomości. Spiskowcy wahali się, kiedy i w jaki sposób na-
paść na Domicjana, tj. czy w czasie kąpieli , czy posiłku. Wów-
czas Stefanus, zarządca dworu Domicylli59, właśnie oskarżony
o przywłaszczenie pieniędzy, dał pomysł i ofiarował pomoc.
Oto przez kilka dni przedtem chodził z lewym ramieniem ob-
winiętym wełną i bandażem, niby z powodu skaleczenia, wła-
ściwie dla odwrócenia podejrzeń; w chwili zbliżającego się mor-
du wsunął tam sztylet. On to oznajmił, że ma doniesienie
w sprawie spisku, i dlatego został przez Domicjana przyjęty.
Gdy cesarz czytał ze zdziwieniem wręczone mu pismo, ten go
pchnął w okolicę pachwiny. Ranny Domicjan usiłuje się bronić.
Wówczas napadli nań: ordynans Klodianus, Maksym, wyzwole-
niec Parteniusza, Satur, mający nadzór nad pokojowcami, i kil-
ku gladiatorów. Wspólnie go zakłuli siedmioma pchnięciami.
Ale młody niewolnik, który przebywając wedle zwyczaju w je-
go sypialni dla opieki nad Larami był świadkiem morderstwa,

517 16 września 96 r. n. e.
sf Wyzwoleniec, pełne jego nazwisko: Tłberius Ciaudius

Parthenius; protektor poety Marcjalisa.

59 F l a v i a Domitiiła, żona Flawiusza Klemensa (zob. uw. 53),

prawdopodobnie chrześcijanka, po śmierci męża zesłana na wyspę Pan-
datarię.

456

DOMICJAN

to jeszcze opowiadał. Domicjan zaraz po pierwszym ciosie roz-
kazał mu natychmiast wydobyć sztylet ukryty pod poduszką
i zawołać służących. Lecz on znalazł pod poduszką tylko ręko-
jeść, a wszystkie drzwi zastał zamknięte. Domicjan tymczasem
chwycił Stefanusa, powalił na ziemię i długo się z nim szamotał
usiłując bądź wyrwać mu sztylet z ręki, bądź poranionymi pal-
cami oczy mu wydrapać. Zabity został Domicjan w dniu czter-
nastym przed kalendami października60, w czterdziestym pią-
tym roku życia, piętnastym panowania. Jego trupa wynieśli gra-
barze na zwyczajnych marach. Piastunka Fyllis pogrzebała go
w willi podmiejskiej przy drodze Latyńskiej61 Trochę popio-
łów zaniosła po kryjomu do świątyni rodu Flawiuszów i pomie-
szała z prochami Julii, córki Tytusa, którą też wychowała.

18. Wzrostu62 był Domicjan słusznego, twarz miał ściągłą
i rumianą, oczy duże, lecz wzrok słaby, poza tym cały był pięk-
ny i postawny, szczególnie w okresie młodości, z wyjątkiem
stóp, których palce miał zbyt krótkie. Później szpeciła go łysi-
na i opasły brzuch oraz zbytnia szczupłość nóg, po długiej cho-
robie jeszcze bardziej wychudzonych. Doskonale wiedział, że
robi dobre wrażenie pewnym dostojeństwem oblicza. Kiedyś
pochwalił się w senacie: „Chyba dotychczas nie mieliście nic do
przygany mojemu umysłowi ani mojej twarzy". Tak był dra-
żliwy na temat swojej łysiny, że poczytywał za osobistą obrazę,
jeśli komuś innemu żartem czy w sprzeczce ją wypomniano.
A przecież w pewnym dziełku, które poświęcił jednemu ze
swych przyjaciół, pt. O pielęgnowaniu włosów, takie wplótł
słowa, pocieszając jego i siebie:

Widzisz, jaki ja jestem silny i dorodny
(Horn. 11. XXI 108; w. 9 przekładu F. Ks. Dmochowskiego)

„Taki los mnie czeka, jak i moje włosy. Mężnie znoszę, że włos
mi wypada, choć jestem młody. Wiedz, że nic nie jest milsze
i bardziej przemijające nad urodę".

ROZDZIAŁ 1»-21

457

60 18 września 96 r. n. e.

11 Droga Latyńska, na wschód od drogi Apijskiej, wiodła przez Górę
Albańską, Lacjum, Kampanię.

" Tu zaczynają się species.

19. Nie znosił wysiłku: pieszo po Rzymie nie chodził, w cza-
sie wyprawy wojennej czy w marszu rzadziej jeździł na koniu,
raczej kazał się stale nosić w lektyce. Nie lubił szermierki, na-
tomiast bardzo chętnie strzelał z łuku. Wielu widywało go
w ustroniu Góry Albańskiej, jak zabijał nieraz po sto sztuk dzi-
czyzny wszelkiego rodzaju albo jak naumyślnie ciskał strzały
w głowy niektórych zwierząt, aby z dwu strzał zrobić jakby
rogi. Niekiedy kazał młodemu niewolnikowi stanąć z dala i nad-
stawić dłoń prawej ręki, szeroko rozwartą, jako cel, i tak zręcz-
nie wypuszczał strzały, że wszystkie przechodziły nieszkodli-
wie między palcami.

20. Od początku panowania zaniechał nauk wyzwolonych,
chociaż zatroszczył się bardzo wydatnie o uzupełnienie biblio-
tek zniszczonych pożarem. Uprzednio pościągał zewsząd egzem-
plarze [dzieł zniszczonych] i wysłał do Aleksandrii63, aby tam je
przepisano i poprawiono. Nigdy jednak nie zadał sobie trudu
studiowania historii lub utworów poetyckich. Nigdy też nie pi-
sywał, nawet rzeczy niezbędnych. Nie czytywał niczego prócz
pamiętników i archiwum Cezara Tyberiusza. Listy, mowy, ob-
wieszczenia publiczne układał mu kto inny. W rozmowie był
dość wytworny. Niekiedy potrafił powiedzieć coś godnego uwa-
gi, np. „Chciałbym — rzecze — być tak piękny, jak Mecjusz
wydaje się sobie". O czyjejś głowie z włosami na pół rudymi,
na pół siwymi powiedział, że „jest to mieszanina śniegu z mio-
dem".

21. Mawiał, że nieszczęsna jest dola pryncepsów, gdyż „nie
uwierzą w doniesienia o spisku, aż zostaną zamordowani". Ile-
kroć miał czas wolny, grał chętnie w kości, nawet w dni po-
wszednie i w rannych godzinach. Kąpał się za dnia. Jadł drugie
śniadanie aż do nasycenia. Po obiedzie z zasady spożywał tylko
jabłko macjańskie64 i mały kubek płynu. Często urządzał bie-
siady, i to sute, lecz zawsze niespodziewanie. Tylko do zachodu
słońca, potem nie brał udziału w uczcie. Do godziny snu już
tylko sam przechadzał się w ustronnym miejscu.

83 Wielka Biblioteka Aleksandryjska spaliła się w czasie działań Ce-
zara; wysłał wobec tego egzemplarze z Biblioteki Pergameńskiej.
M Zob. Cez. uw. 194.

458 DOMICJAN

22. Nadmiernie był namiętny. Częste obcowanie fizyczne
z kobietami uważał za rodzaj ćwiczeń, nazywając z grecka
„gimnastyką łoża". Chodziła pogłoska, że sam wyskubywał wło-
sy swoim kochankom, uprawiał zaś sport pływacki z najpospo-
litszymi nierządnicami. Gdy chciano go żenić z córką brata,
jeszcze dziewicą, stanowczo odmówił z przywiązania do swej
żony Domicji. Lecz gdy nieco później wydano bratanicę za mąż
za innego, wtedy ją uwiódł, jeszcze za życia Tytusa. Wkrótce
po śmierci jej ojca i męża rozmiłował się w niej gorąco i jawnie.
Sam stał się przyczyną jej śmierci, gdyż zmusił do usunięcia
płodu poczętego z jego przyczyny.

23. Zabójstwo Domicjana lud przyjął obojętnie, żołnierze
z wielkim oburzeniem. Natychmiast chcieli uznać go za boga,
gotowi do zemsty, gdyby znaleźli się przywódcy. Zresztą i tak
wkrótce to zrobili, wymógłszy upartym naleganiem karę na
sprawców zabójstwa. Przeciwnie senat; tak się ucieszył, że na
wyścigi wszyscy gromadnie pobiegli do kurii. Nie mogli się po-
wstrzymać od tego, aby od razu nie naurągać zmarłemu w spo-
sób jak najbardziej obelżywy i gwałtowny, krzycząc jeden przez
drugiego. Czym prędzej dali rozkaz, aby przyniesiono drabiny
. i pozdzierano na oczach wszystkich jego tarcze i wizerunki i tam
od razu pozrzucano na ziemię. Wreszcie uchwalili, żeby wszę-
dzie pozacierano jego napisy i zniszczono w ogóle pamięć o nim.
Na kilka miesięcy przed jego morderstwem wrona na Kapitelu
przemówiła takimi słowy po grecku: „Wszystko będzie dobrze".
Niektórzy tak sobie wyjaśniali to zjawisko:

Gdy na szczycie Tarpejskiej Skały wrona siadła,
nie mogąc rzec: „Jest dobrze", lecz że „będzie" — zgadła.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom; s. 370)

Podobno sam Domicjan miał sen, że mu na plecach wyrósł
złoty garb, co uznał za niewątpliwą zapowiedź szczęśliwszego
i pomyślnie j szego stanu państwa po jego śmierci. To zresztą
wkrótce się sprawdziło dzięki rzetelności i umiarkowaniu na-
stępnych pryncepsów.

