EUGENIUSZ ZIELIŃSKI Wstęp do nauki o PAŃSTWIE I POLITYCE Spis treści Wstęp .................................. 7 Projekt okładki: Andrzej Kalinowski Redakcja: Hanna Januszewska Korekta: Maria Wiśniewska (c) Copyright by Eugeniusz Zieliński, Warszawa 1999 ISBN 83-7151-323-2 Dom Wydawniczy ELIPSA Biblioteka WDiNP UW 1098007159 I Określenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Nazwa państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2. Składniki konstytutywne państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 a) Ludność państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 b) Terytorium państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 c) Władza publiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3. Cechy przymiotne państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 a) Suwerenność państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 b) Przymus państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 4. Ogólny pogląd na państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 II Pochodzenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1. Powstanie państwa w drodze naturalnego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . 26 2. Powstanie państwa w drodze podboju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3. Powstanie państwa w drodze umowy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4. Powstanie państwa w drodze rozpadu wspólnot ludzkich . . . . . . . . . . . 33 5. Historyczny model powstania państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 III Istota państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1. Państwo wspólnotą dobra ogółu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2. Państwo wspólnot4 etyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3. Państwo organizacją zła społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4. Państwo korporacją terytorialną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 5. Państwo przymusową organizacją społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . 51 6. Państwo globalną organizacji społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 IV Państwo, naród i jednostka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1. Rola państwa w kształtowaniu narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2. Relacje: państwo i naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3. Rola państwa w kształtowaniu statusu prawnego jednostki . . . . . . . . . 63 4. Relacje: państwo i jednostka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 V Państwo i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1. Państwo i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2. Pojęcie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 3. Gałęzie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 4. Normy postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5. Normy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 VI Przemiany w dziejach państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 1. Rewolucja w dziejach państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2. Reforma w dziejach państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3. Transformacja w dziejach państwa . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 5 I Typy państw współczesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie typu państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Państwo kapitalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Państwo wczesnokapitalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Państwo liberalno-demokratyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Państwo faszystowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Państwo Trzeciego Świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Państwo socjalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I Forma państwa....................................... 1. Pojęcie formy państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Forma rządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Reżim polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ustrój terytorialny państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ~ Funkcje państwa...................................... 1. Pojęcie funkcji państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Cel i przeznaczenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Funkcja wewnętrzna państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Funkcja gospodarczo- organizatorska państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Funkcja socjalna państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Funkcja kulturalno- wychowawcza państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Funkcja zewnętrzna państwa ~Władza polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie władzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Legitymizacja władzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Podział władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Funkcje władzy politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sprawowanie władzy politycznej ',~1~ Organizacja władzy państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie organu państwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podział i rodzaje organów państwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kierunki działalności organów państwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . II System polityczny społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Określenie systemu politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Koncepcja systemowo-funkcjonalna systemu politycznego . . . . . . . . . . 3. Koncepcja strukturalno-instytucjonalna systemu politycznego . . . . . . . . 4. Koncepcja instytucjonalno-normatywna systemu politycznego . . . . . . . 5. Klasyfikacja systemów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pojęcie polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podmioty polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Potrzeby i interesy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Działania polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Decyzje polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Proces polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Stosunki polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Ideologia, doktryny i programy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Rozumienie ideologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Doktryny polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Programy polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Kultura polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Określenie kultury politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Typy kultury politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Postawy i zachowania polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Wzorce zachowań i tradycja polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp Problematyka państwa i polityki stanowi przedmiot licznych dociekań poznawczych ludzi nauki. Wyrazem tego zainteresowania jest wiele opracowań. Rozprawy o państwie i polityce mają różny charakter. Najczęściej są to prace monograficzne, podejmujące wybrane zagadnienia z szeroko pojmowanej problematyki dotyczącej państwa i polityki. Do rzadkości należą natomiast rozprawy prezentujące ogólną wiedzę o państwie i polityce. W niniejszej pracy podjęto próbę całościowego spojrzenia na państwo i politykę z myślą o wzbogaceniu wiedzy teoretycznej ogólnie traktującej poszczególne problemy. W szczególności przedmiotem wywodów są następujące zagadnienia: istota i pochodzenie państwa; relacje państwo, naród i jednostka ludzka; przemiany państwa w dziejach; rozumienie typu i formy państwa; funkcje państwa; struktura i organizacja państwa; istota polityki i jej wymiary; koncepcje systemu politycznego społeczeństwa; pojmowanie ideologii; widzenie kultury politycznej. Wymienione zagadnienia składają się na strukturę przedmiotu "Wstęp do nauki o państwie i polityce" nauczanego na studiach nauk politycznych i innych kierunkach nauk społecznych szkolnictwa wyższego w Polsce. Stąd też praca jest pomyślana jako podręcznik akademicki do studiowania tego przedmiotu, jak i innych o podobnym zakresie tematycznym. Oczywiście, że praca nie wyczerpuje wszystkich zagadnień bogatej problematyki państwa i polityki, ale niewątpliwie może stanowić solidne wprowadzenie do dalszych pogłębionych studiów. W tej dziedzinie może być instruktywnym przewodnikiem wprowadzającym i ukierunkowującym do studiowania najważniejszych kwestii wiedzy o państwie i polityce. W pracy tej duży nacisk położony został na kluczowe zagadnienia występujące w rozważaniach o państwie i polityce. Autor podejmuje kwestie trudne i kontrowersyjne. Nie unika prób odpowiedzi i zachęca studiujących do dyskusji w oparciu o przytaczane argumenty oraz wskazane stanowiska różnych badaczy tej problematyki. Na końcu każdego rozdziału zamieszczone zostały pozycje literatury naukowej,: które pozwalają na rozszerzenie wiedzy w zakresie rozważanej problematyki. 7 I Określenie państwa -- 1. Nazwa państwa Nazwa państwa wykształciła się w dosyć długim procesie historycznym. Rozpowszechnienie tej nazwy poprzedziło używanie różnych określeń w starożytności i średniowieczu. W czasach nowożytnych pojęcie to zostało ujednolicone a współcześnie jest nazwą powszechnie przyjętą przez wszystkie narody na określenie politycznej organizacji społeczeństwa danego kraju. Nazwa ta ma jednolite znaczenie. W starożytności nazwa państwa u różnych ludów wskazywała na ewolucję tej instytucji oraz poglądów na jej istotę. Starożytni Grecy oznaczali państwo mianem polis, co oznaczało miasto i było przystosowane do stosunków politycznych świata greckiego, ale zarazem stanowiło przeszkodę do oznaczenia państwa obejmującego rozległe obszary np. monarchie starożytnego Wschodu. W tych przypadkach Grecy używali nazwy ludów. Gdy chciano mówić o państwie w ogóle, używano w Grecji wyrazu - wspólnota znaczącego ogół obywateli. U Rzymian odbija się w nazwie państwo rozwój państwa rzymskiego, które z gminy miejskiej staje się państwem obejmującym olbrzymie obszary. Państwo przedstawiające się jako gmina obywatelska jest nazywana - civitas, zaś jako wspólnota ludzka - res publica. Nazwy te przenosi się i na obce państwa, przy czym ogólniejszą jest civitas, termin res publica stosowany jest do ustrojów opartych na wybieralności urzędników. Poza tym używa się też terminów populus i gees. Rozszerzanie terytorium i potęgi Rzymu wiedzie do wykształcenia nazwy imperium. W późniejszym okresie pojawiło się zamiast res publica określenie status (ustrój) na oznaczenia państwa (status Romanus). W średniowieczu rozpowszechniają się dla państwa o ustroju monarchistycznym pochodzące z łaciny nazwy: regnum, regne, regno, reign., Reich. Obok tego spotyka się: terna, terno, Land, co wskazuje na wzrost znaczenia pierwiastka terytorialnego. W nauce średniowiecznej posługiwano się terminami rzymskimi: civitas i ros publica. Nazwy te stosuje się zarówno do państw, jak i gmin miejskich. Zwierzchnictwo zachodniego cesarza rzymskiego stało na przeszkodzie skrystalizowania się pojęcia państwa. Zmierzch władzy tego cesarstwa i powstanie państw niezależnych w XIV wieku stwarza możliwości odróżnienia państwa od gminy. Nazwy res publica zaczęto we Włoszech stosować do republik miejskich. Odczuwa się jednak potrzebę terminu ogólnego, nie posiadającego zabarwienia ustrojowego. Na przełomie XV i XVI wieku wchodzi w życie we Włoszech termin stato, pochodzący z łacińskiego status, używany w średniowieczu do określenia ustroju. W XV wieku zaczęto nim oznaczać organizację władzy politycznej. Przedstawiciel włoskiej renesansowej myśli politycznej Niccolo Machiavelli (1469-1527) zastosuje go do państwa jako takiego, bez różnicy ustroju. Wyraża to w pracy Książę (1515) stwierdzając: "Wszelkie państwa, wszystkie władztwa, które sprawowały i sprawują rządy nad ludźmi, dzielą się na Rzeczypospolite i księstwa". Termin państwo przenika do Francji (estat, etat). Przedstawiciel francuskiej renesansowej myśli politycznej Jean I3odin (1530-1596) używa jeszcze terminu res pchlica na oznaczenie państwa w ogóle w swoim słynnym dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576). Do Niemiec termin państwo przeniknął wiek później. Początkowo stosowano go w sensie wskazań politycznych, jako arkanów rządzenia, wzorując się na Księciu. Pierwotnie termin Staat miał w Niemczech specjalne zabarwienie (Staat raison lub Staatskunst w sensie wiarołomnej polityki panujących). W końcu XVIII wieku wprowadza się termin Staat do języka oficjalnego. W XIX wieku terminu państwo używa się w Niemczech nie tylko w znaczeniu państwa, ale i stanu oraz prowincji. Przedstawiciel niemieckiego pozytywizmu prawniczego Georg Jellinek (1851-1911) w pracy Ogólna nauka o państwie (1900) uważa termin Astat za najbardziej ogólny, nie wywołujący wyobrażeń Libocznych i stąd najbardziej odpowiedni do nazwania państwa. W Polsce terminologia państwa kształtowała się poci wpływem łacińskiego nazewnictwa oraz wolnościowego ustroju demokracji szlacheckiej. Wyraz rzeczpospolita był używany nie w znaczeniu dzisiejszym określonego ustroju politycznego, lecz w znaczeniu ogólnym państwa, w szczególności stosowany był do monarchii. Przedstawiciel polskiej myśli politycznej doby Odrodzenia Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) w dziele O poprawie Rzeczypospolitej (1551) daje tego wyraz pisząc: "Takową rzeczpospolitą za najlepszą mają, gdzie królewska władza wszystko rządzi, osobom zacnym celniejsze urzędy dawają, a wszystko zarówno pod prawem"'. N: Machiavelli, Ksiqżę. Rozważania nad pierwrwszym dziesięcioleciem historii Rz~~nru Lń~ius-a, Warszawa 1993, s. 41. ? A Prvrz Mnrłr~ewcki W nnnrnwii Rznr%vnn.cnnlilei. Warszawa 1953, s. 99. W Polsce tego okresu nazywano mianem rzeczypospolitej państwo w ogóle. Stany sejmowe łącznie z monarchą przyswoiły sobie nazwę rzeczypospolitej, bez względu na to, że forma rządu danego państwa była monarchią. Następnie wyraz rzeczypospolita zaczyna oznaczać stan polityczny kraju, rządzonego przez przedstawicieli narodu. W ten sposób wyraz rzeczypospolita odbył ewolucję oznaczając pierwotnie stan polityczny w ogóle, a następnie bliżej określony ustrój republikański. W dziejach narodu polskiego do określenia państwa używano terminów: republika, rzeczpospolita, regnum, królestwo, policja, korona. Od początku XIX wieku określenie państwo nabrało dzisiejszego znaczenia. Nadano mu rodzime określenie. Polacy nie przyjęli, podobnie jak Rosjanie (gosudarstwo), Serbowie (drżawa) i inni Słowianie (prócz Czechów) terminu włoskiego stato, jak to nastąpiło w państwach zachodnich. Natomiast w XIX wieku znanemu w Polsce terminowi państwo, nadano to samo znaczenie, jakie na Zachodzie otrzymal termin stato. Jednocześnie znikały stopniowo prawie wszystkie te znaczenia słowa państwa, jakie termin ten miał w poprzednich okresach dziejów Polski. 2. Składniki konstytutywne państwa Państwo jest organizacją polityczną społeczeństwa, występującą na określonym etapie rozwoju ludzkości, gdy pojawiają się właściwe dla tej organizacji składniki konstytutywne. Do tych składników zalicza się: ludność, terytorium i władzę publiczną. Składniki te służą do ogólnej charakterystyki państwa i wskazują na jego właściwości organiczne. Wystąpienie ludności, terytorium i władzy publicznej dowodzi rozwinięcia wspólnot ludzkich i wykształcenia wspólnoty politycznej bardziej doskonałej w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Każdy z wymienionych składników prezentuje odpowiednią treść i zakres wy- stępowania. a) Ludność państwa Niezbędną przesłanką istnienia państwa jest ludność. Ludność państwa stanowi ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. W większości są to obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj okresowo czy przypadkowo przebywający na jego terytorium. Cudzoziemcami są osoby mające obce obywatelstwo (z reguły jedno, rzadziej dwa lub więcej) oraz bezpaństwowcy, czyli osoby nie mające żadnego obywatelstwa. Status prawny ludności regulują organy państwowe, które w swym ustawodawstwie ustalają zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Organy państwa mogą porozumiewać się z innymi państwami i zawierać umowy o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących zarówno obywateli, jak i cudzoziemców, np. zwalczania przestępczości, regulacji obywatelstwa. Państwa współpracują ze sobą w kwestiach je interesujących jak np. ujednolicania praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych zarówno jednostek, jak i też grup ludności. W ścisłej więzi z podległością jurysdykcyjną ludności wobec państwa pozostaje sprawa obywatelstwa. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z określonym państwem. Posiadanie obywatelstwa stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powoduje ono wiele doniosłych konsekwencji w postaci przestrzegania praw i powinności obywatelskich. Wśród konsekwencji prawnych znajduje się także obowiązek odbycia służby wojskowej. Obywatelstwo daje państwu w stosunku do swych obywateli podstawę do wykonywania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa. Państwo określa w drodze ustawodawstwa, kto jest obywatelem, sposób nabycia i utraty obywatelstwa. Państwo musi jednak liczyć się z porozumieniami międzynarodowymi i zwyczajami występującymi w świecie. Nabycie obywatelstwa następuje jako reguła wskutek urodzenia (nabycie pierwotne) oraz przez naturalizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację lub repatriację (nabycie pochodne). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie następuje z racji "prawa krwi" (ius sangn.is) posiadania obywatelstwa rodziców lub z racji "prawa ziemi" (ius soli) miejsca urodzenia i nie zależy ono od obywatelstwa rodziców. Zasadę pierwszą przyjmuje się w większości państw Europy, natomiast zasadę drugą w państwach Ameryki Południowej i Ameryki Północnej. Polska stosuje zasadę "prawa krwi". Kwestia cudzoziemców jest nieco złożona. Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców, a więc osób nie posiadających obywatelstwa na swoje terytorium. Może ono zakazać wstępu, może też ustalać warunki, od spełnienia których uzależniona jest zgoda. Jednakże we współczesnym świecie ścisłych wielostronnych powiązań i wymiany międzyludzkiej, stwarza się ułatwienia pobytu cudzoziemców w państwie przy zachowaniu określonych rygorów, np. niepodejmowania pracy bez zgody odpowiednich organów państwa pobytu. Państwa zawierają wiele umów międzynarodowych w sprawie ułatwienia pobytu cudzoziemców. Liczebność ludności państw jest niezwykle zróżnicowana. Na 194 państwa w . świecie następującą wielkością ludności legitymują się: do 1 mln 52 państwa, od 1 mln do 100 mln - 132 oraz powyżej 100 mln ludności - 10 państw. W konsekwencji państw o małej liczbie ludności jest 27 proc., średniej 68 proc. i dużej 5 proca W ostatnim półwieczu zwiększała się liczba państw o małej liczbie ludności. Wynikało to bowiem z procesu powstawania państw narodowych małych narodów. Związek Radziecki rozpadł się na 15 państw, z których tylko Rosja i Ukraina są bardziej liczebnymi państwami. Z pozostałych większość są to państwa o małej liczbie ludności. Proces kształtowania ludności państw przebiegał w ciągu kilku tysięcy lat. W następstwie tego doszło do wykształcenia zróżnicowanych skupisk ludzkich na różnych kontynentach. Na 41 osób przypadających średnio na 1 km'- w świecie, rejony bardziej rozwinięte zamieszkuje średnio 21 osób, a regiony mniej rozwinięte - 55 osób na 1 km'. Dzisiaj gęstość zaludnienia terenów słabiej rozwiniętych jest więc 2,6 raza większa niż regionów bardziej rozwiniętych. Przyrost ludności w krajach słabo rozwiniętych jest zazwyczaj bardzo wysoki, a w wysoko rozwiniętych - stosunkowo mały. Państwo jest organizacją obejmującą całą ludność na określonym terytorium. Różni się ono pod tym względem od przedpaństwowej organizacji rodowo-plemiennej, która nie obejmowała niewolników i obcych przybyszów. Przynależność członka społeczności ludzkiej do państwa jest zasadniczo niezależna od jego woli. Jednostka ludzka staje się członkiem wspólnoty państwowej w sposób naturalny. Fakt urodzenia przesądza, w większości przypadków, o przynależności do tego lub innego państwa. Ludność państwa jest bowiem doniosłym czynnikiem znaczenia organizacji państwowej. Wpływa na siłę tej organizacji i stwarza możliwości rozwoju cywilizacyjnego. Wspólnoty państwowe różnie umieją radzić sobie z wykorzystaniem czynnika ludzkiego. Przykładem współczesnego i racjonalnego gospodarowania czynnikiem ludzkim jest Japonia. Pozwoliło to temu państwu na wybicie się do grupy krajów wysoko rozwiniętych ekonomicznie i kulturowo. Przeciwieństwem marnotrawienia czynnika ludzkiego pozostaje Rosja. Zarówno w przeszłości, jak i współcześnie wielki potencjał ludzki nie jest skiero- wany na kształtowanie i rozwój dominującej cywilizacji ludzkiej. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest odstałość cywilizacyjna i pojawiające się frustracje społeczeństwa tego kraju. Brak racjonalnego spożytkowania czynnika ludzkiego powoduje niekiedy pojawianie się konfliktów społecznych i procesy osłabiania organizacji państwowej. b) Terytorium państwa Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorfum. Terytorium państwa jest to obszar geograficzny lub przestrzenna sfe 3 Rocznik S~atyrtyki Międzynarodowej, Warszawa 1994, s. 49-55. fi: r.. ra ludzkiej działalności, na którym rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwowe. Terytorium jest obszarem podległym suwerennej władzy państwowej. Sam termin terytorium jest pochodzenia rzymskiego. Rozumienie terytorium państwowego we współczesnym znaczeniu zaczęło się kształtować dopiero w okresie likwidacji rozbicia feudalnego w Europie. Najpierw ograniczało się do lądu. Z biegiem czasu państwa zaczęły wysuwać roszczenia do części morza. W XVIII wieku doszło do wykształcenia pojęcia morza terytorialnego. W początkach XX wieku terytorium państwa objęło też przestrzeń powietrzną, a później w połowie naszego stulecia państwa rozciągnęły prawa suwerenne na szelf kontynentalny. Państwa od swego powstania wykazywały tendencję do stałego powiększania terytorium. Ekspansje terytorialne były jak gdyby w naturze państwa. Największe ekspansje kolonialne przypadają na okres od XV do XIX wieku i były skierowane na powiększanie terytorium. W następstwie tych procesów doszło do powiększania wielu państw europejskich i rozszerzenia ich władztwa suwerennego. Terytorium państwa jest niezbędnym warunkiem dla istnienia państwowości. Państwo jest organizacją rozciągającą swe władztwo na określonej przestrzeni. Występowanie państwa bez terytorium jest niemożliwe. Terytorium odgrywa więc ogromną rolę w dziejach państwa. Wiele konfliktów i wojen miało podłoże terytorialne. Reguły prawa mogą być przestrzegane i stosowane przez podmioty przede wszystkim w obrębie zwierzchnictwa terytorialnego. Na terytorium należącym do państwa władza państwowa wykonuje prerogatywy w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania pewnych kompetencji władczych poza jego granicami. Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Obejmuje fragmenty kontynentów, jait i wysp. Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa jest utożsamiana z terytorium państwa. Większość państw posiada również terytorium morskie składające się z wód wewnętrznych oraz morza terytorialnego. Istnieją jednak państwa śródlądowe pozbawione dostępu do morza, nie posiadające więc terytorium morskiego. W skład terytorium państwa wchodzi też przestrzeń nad obszarem lądowym i morskim. Granice państwa są trójwymiarowe: lądowe, morskie i przestrzenne. Granice lądowe przebiegają między dwoma państwami. Granica morska państwa może sięgać 12 mil od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne państwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysokości sięgnięcia środkami techniki obronnej4. W stosunkach między państwami mówi się często o integralności terytorialnej lub niepodzielności terytorialnej. Integralność oznacza i sprowadza się do prawa ochrony całości terytorium i jego nietykalności, zakazu uciekania się do stosowania siły i do groźby jej użycia, a także nielegalności nabywania terytorium siłą. Państwa Europy podpisując Deklarację Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 r. zobowiązały się do przestrzegania integralności terytorialnej w sensie ochrony całości terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich ak- tów przemocy. Państwo wykonuje na określonym terytorium zwierzchnictwo terytorialne. Zwierzchnictwo terytorialne obejmuje władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, a z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Konsekwencją zwierzchnictwa jest podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Zwierzchnictwo obejmuje także bogactwo naturalne kraju. Zwierzchnictwo terytorialne oznacza również wyłączenie działania jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Wyłączenie to przejawia się zwłaszcza w monopolu przymusu państwowego i jurys- dykcji oraz organizacji służb publicznych. Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo i działać tylko jedna władza najwyższa. Oznacza to nieprzenikliwość terytorium, czyli zakaz wkraczania w przestrzeń władczą państwa bez jego zgody. Państwa mają zróżnicowane terytorium. Biorąc pod uwagę wielkość terytorium, świat można podzielić na następujące grupy państw: - państwa wielkie o powierzchni powyżej 1 mln km' - państwa średnie o powierzchni od 100 tys. do 1 mln km' - państwa małe o powierzchni poniżej 100 tys. km'. Państw wielkich jest 29, czyli 15 proc. na 194 państwa świata. Państw średnich jest 76, czyli 39 proc. Państw małych jest 89, czyli 46 proc. W pierwszej dziesiątce państw wielkich plasują się: Rosja - 17,1 mln km2, Kanada - 9,9, Chiny - 9,5, Stany Zjednoczone Ameryki - 9,3, Brazylia - 8,5, Australia - 7,7, Indie - 3,3, Argentyna - 2,7, Kazachstan - 2,7, Sudan - 2,5 mln km2. Wśród średnich państw przykładowo plasują się: - w Europie: Francja, Hiszpania, Polska, Szwecja, Ukraina, - w Azji: Bangladesz, Filipiny, Japonia, Turcja, Wietnam, - w Afryce: Botswana, Ghana, Gwinea, Madagaskar, Tanzania, - w Ameryce: Chile, Gwatemala, Nikaraguą~Paragwaj, Wenezuela. 4 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międz3marodowe perbliczne, Warszawa 1994, s. 188. Wreszcie najmniejszymi państwami świata są: - Andora 453 km2, Grenada 344, Malta 316, Maledywy 298, Liechtenstein 157, San Marino 61, Tuvalu 30, Nauru 21, Monako 1,9, Watykan 44 ha5. c) Władza publiczna Wladza publiczna jest nieodzownym atrybutem państwa. Występuje ona w postaci specyficznej organizacji, którą cechuje jak powiada F. Ryszka "zdolność do narzucania i egzekwowania decyzji, czyli wpływania na ludzi, by zachowywali sig w sposób oczekiwany i pożądany"~. Najważniejszą kwestią dla władzy jest podporządkowanie sobie ludzi na danym terytorium, tj. jednostek, jak i wszelkich ich grup. Podporządkowanie to osiąga za pomocą wydawania rozkazów i ich egzekucji w razie potrzeby w drodze zastosowania przymusu. Władza publiczna pojawia się historycznie wtedy, gdy następuje pierwszy podział we wspólnotach ludzkich. Występuje wówczas sytuacja, że jedni pragną i mogą narzucać swoją wolę innym, a inni natomiast poddają się tej woli. W społeczeństwie pierwotnym władza społeczna względem rzeczy i ludzi w świadomości zbiorowej nie była wyraźnie rozdzielona. Władza i własność oznaczały ten sam stosunek do ludzi lub do rzeczy. Jednej i drugiej strzegła przemoc zbiorowości. W starożytności zaczyna się dokonywać rozdział między władzą jako synonimem własności i władzą nad wspólnotą ludzką. Monarchie starożytnego Wschodu cechuje jeszcze mocne utożsamianie dwóch typów władzy. Rzymunie sformułowali wyraźną konstrukcję teoretyczną władzy nad rzeczami, czyli własność (clomitzium) różniącej się od władzy nad ludźmi (imperium). Konsekwencją tego podziału były odrębne regulacje prawne w sferze prywatnej (ius hrivatum) i w dziedzinie publicznej - prawo publiczne (ius publicum). W średniowieczu, w miarę umacniania się, utrwala się rozróżnienie między tym, co publiczne i co prywatne władzy monarszej. Jednakże uprawnienia władzy monarchy sięgają w sferę własności prywatnej jego poddanych. Z tytułu władzy publicznej przysługują panującemu pewne prawa majątkowe np. wydobywanie surowców. System poddańczy był tak konstruowany, że władca czerpał korzyści z całego podległego mu obszaru, jak gdyby był jego właścicielem. W dobie nowożytnej wyraźnie zaznacza się podział między władzą w sensie publicznym. Podział ten pogłębia się wraz z utrwalaniem prywatnej własności osobistej, a zwłaszcza korporacji publicznych. Władza publiczna staje 5 Racz~zik Statystyki..., s. 49-55. 6 F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984, s. 20. się reprezentantem "interesów wszystkich". Władza ta przybiera postać władzy powszechnej i abstrakcyjnej. W swoim zachowaniu może żądać od poddanych każdej ofiary, włącznie z ofiarą życia. Podmiotem tej władzy proklamuje się ;,lud" lub "naród" jako zbiorowość zorganizowaną w państwie. Władza publiczna występuje w postaci zorganizowanej i rozbudowanej strukturalnie. Uosabia stosunki społeczne między ludźmi i przejawy między nimi w procesie rządzenia i zarządzania. Władza publiczna przejawia się w różnego rodzaju władzach znanych współczesnemu państwu, z których władza polityczna i władza państwowa mają największe znaczenie w procesie działań decyzyjnych. Na tych władzach spoczywa główny ciężar odpowiedzialności za losy wspólnot państwowych i społeczeństwa obywatelskiego. Powstanie i rozwój organizacji państwowej prowadzi do wyodrębnienia specjalnej grupy ludzi do spełniania określonych funkcji publicznych w społeczeństwie. W miarę rozszerzania zakresu działania państwa następuje wydzielenie sfer działalności państwa, a zarazem wykształcenia oddzielnych organów państwowych. Organy państwowe posiadają strukturę i organizację oraz zakres działania. Wytworzony ład ustrojowy wynika zarówno z przesłańek ideowych, jak i pragmatycznych niezbędności racjonalnego działania wymuszanego przez cywilizację ludzką. W długim procesie dziejowym wytworzył się podział działań publicznych, który z kolei znalazł wyraz w powołaniu odpowiednich władzy i organów państwowych. W zasadzie wybijają się cztery zasadnicze organy państwowe realizujące funkcje władzy publicznej: organy prawotwórcze, organy administracyjne, organy sądowe i organy kontrolne. Każdy z tych organów ma określoną organizację i zakres działania oraz odpowiedzialności. W sumie razem spełniają funkcje przynależne władzy publicznej. Organy prawotwórcze znamionują się tym, że tworzą prawo w państwie, czyli reguły postępowania władzy publicznej i zachowania obywateli. W państwie demokratycznym pochodzą z demokratycznych wyborów powszechnych, ponoszą odpowiedzialność przed wyborcami i podlegają kontroli opinii publicznej. Działają na zasadzie zarachowania, iż wolę powszechną narodu przetwarzają w wolę państwową wszystkich obowiązującą. Wola ta wyrażona w aktach prawnych odpowiada zaś potrzebom ludzi i wymogom cywilizacyjnym. Organy administracyjne odznaczają się tym, że realizują reguły stanowione przez organy przedstawicielskie i zarządzają różnymi dziedzinami życia zbiorowego. Administracja obejmuje szeroki zakres służb publicznych od organów rządowych poprzez organy administracji terenowej i administracji samorządowej oraz administracji specjalistycznej spełniające różne funkcje w stosunkach między władzą publiczną a społeczeństwem. Organy sądowe zajmując się rozstrzyganiem sporów prawnych stają na straży ładu prawnego w państwie. Działania tych organów przyczyniają się do przestrzegania norm powszechnie obowiązujących i regulujących stosunki międzyludzkie oraz wymuszania odpowiednich zachowań ludzkich. Organy kontrolne zajmują się sprawdzaniem wykonywania norm powszechnie obowiązujących w państwie i wymuszaniem modelowych zachowań organów i funkcjonariuszy publicznych oraz wpływania na odpowiednie zachowanie obywateli. Władza publiczna jest władzą obejmującą wszystkich ludzi w państwie i oddzialywującą na wszystkich, ale i wszyscy ludzie wplywają też na postępowanie i zachowanie tej władzy. Siła oddziaływania i wpływania zależy od wielu różnych zdarzeń i okoliczności zarówno czasowych, jak i przedmiotowych. Charakter władzy ma tutaj decydujące znaczenie. 3. Cechy przymiotne państwa Państwo wyróżniają charakterystyczne właściwości, które można określić jako cechy przymiotne państwa. Są to: suwerenność państ~i~a i przymus państwa. Cechy te występują i przejawiają się w działaniach państwa. Dostrzeganie tych cech jest ze wszech miar wskazane, gdyż wybijają się ponad inne przejawy dzialalności państwa. W rozważaniach o państwie zaslugują na oddzielne potraktowanie. a) Suwerenność państwa Suwerenność państwa jest nieodłączną cechą organizacji państwowej. Suwerennośe jest to pojęcie, które oznacza niezależność wladzy państwowej o~' wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków społeczeństwa, a także ma zdolność regulowania wszelkich spraw. Tylko państwo dysponuje władzą nadrzędną, nieograniczoną podmiotowo i przedmiotowo. Wszystkie inne władze organizacji poli- tycznych czy społecznych nie mają uniwersalnego wymiaru, gdyż są ograniczone w swych działania do pewnego kręgu osób i spraw. Spod władzy suwerennej państwa trudno się wydostać. Suwerenność fiest zatem-~vylącznie~b,utęm__ państwa. Zasada suwerenności państwa wykształciła się w średniowieczu w rezultacie walki o samodzielność monarchów narodowych z ponadnarodowymi ośrodkami władzy (papiestwo, cesarstwo), a także z odśrodkowymi czynnikami wewnętrznymi (feudałowie). Stąd suwerenność ma niejako podwójne oblicze. Mówi się o suwerennośc' zewnętrzn j i suwerenności wewnętrznej Teorię suwerenności władzy państwowej najpełniej wówczas s ormułowa Jean Bodin (1530-1596) w fundamentalnym dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Państwo wedle Bodina to "sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne z wladzą suwerenną na czele"~. Na miano państwa zasługuje zatem t~ ylko_taki rząd, który jest sprawiedliwa tzn. _respektuje prawo Boze i naturalneY~Państwo jest organizacją publiczną,~która wźn`osi się póńad rodzinami, śtanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie, będące jego fundamentem i wzorcem. Najważniejszą jednak cechą każdego państ ua jest to, że na jego czele stoi suwerenna władza. Suwerenność to "główne znamię państwa", to "absolutna i nieustająca władza państwa". Suwerenność jest istotną cechą władzy państwowej. Zapewnia ona absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz pełną niezawisłość od poddanych. Suweręnność, jest niępodzielna. Głównym przejawem suwerenności, mieszczącym w sobie wszystkie i e ej elementy, jest wyłączność prawodawcza. Jeśli zatem władza państwowa (niezależnie od swojego kształtu, najlepiej monarchiczna) jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem posiada wyłączność stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności. W stosunkach zewnętrznych suwerenność oznacza niezależność państwa od innych państw i organizacji międzynarodowych. W istocie sprowadza się to do wyłączności kompetencji do rozstrzygania o swoich sprawach. Państwo moźe w drodze umowy międzynarodowej zobowiązać się do przestrzegania w swej działalności określonych reguł, a także może też innym podmiotom prawnomiędzynarodowym przyznać określone prawa i przywileje. Jednakże wymaga to dobrowolnego i wyraźnego oświadczenia woli państwa. W imieniu państwa mogą występować organy konstytucyjne upoważnione do podejmowania odpowiednich działań (np. głowa państwa, rząd). Współczesne stosunki międzynarodowe cechuje ścisłe wzajemne powiązanie państw. Charakteryzują się zarówno daleko idącą współpracą, jak i rywalizacją występującą w różnych formach. Współpraca państw pociąga za sobą pewną zal:żność partnerów, rywalizacja wymaga zaś uniezależniania się państwa. Treść niezależności jako atrybutu suwerenności państwa sprowadza się do samodzielności w zakresie i stopniu wiązania się z partnerami współdziałania w stosunkach międzynarodowych. W stosunkach między suwerennymi państwami, które tworzą określone związki integracyjne (np. Unia Europejska) występuje) ~a's` 1-źa~leżńóś ~ _Suwerenność jest niewątpliwie obroną odrębności._ Współzależnosc nątomia~t skła` ma c ~poszu iwama rozwiązań o charakterze ~t~nifikacyjnym. Suweren ~__~..~ __ __ _~~. __ .,_ ~ _,_. .~-~--~°- _.r T' ` ... . . J. Bodin, Sześć ksiqg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958. s. R9. nośe jest obroną pewnych wartości tradycyjnych. Współzależności powodują najczęściej potrzebę działań nowatorskich. Suwerenność strzeże "urządzeń" wewnętrznych państwa i wyłączności jego kompetencji. Współzależności domagają się często przystosowania sfery wewnętrznej w państwie do pewnych standardów międzynarodowych. Dla suwerenności celem nadrzędnym jest interes państwa i narodu. Współzależności skłaniają często do przyjmowania interesu wspólnego - grupy państw, regionu lub całej społeczności międzynarodowej. Suwerenność nie musi być jednak przeszkodą w realizacji wymagań wynikających ze współzależności. Te ostatnie nie muszą prowadzić do podporządkowania państw jakiejś woli zewnętrznej. W stosunkach wewnętrznych suwerenność państwa oznacza zwierzchnictwo władzy państwowej nad wszelkimi innymi ośrodkami władzyr społecznej. Jedynie akfy organów państwowych nakładają na obywateli obowiązki egźekwowane z użyciem przymusu. Organy państwowe ustalają lub sankcjonują przedmiot, formę i metody działania wszelkich innych organizacji społeczeństwa dopuszczanych do istnienia w granicach państwa. Poza suwerennością władzy państwowej jako instytucji uosabiającej państwo w rozumieniu globalnej organizacji społeczeństwa, wyróżnia się suwerenność w obrębie systemu władzy państwowej odnoszącą się do czynnika, który jest w państwie piastunem władzy zwierzchniej, czyli suwere_ne_m. Piastun ten decyduje w ostatecznej instytucji o najważniejszych sprawach i upoważnia do działania pozostałe organy państwowe. W przeszłości suwerenność przypisywano władcy (królowi lub cesarzowi). Prądy ideowe oświecenia i rewolucji mieszczańskich wysunęły idee zwierzchnictwa narodu (ludu) urzeczywistnianą w republikańskiej organizacji państwa i upowszechnianej w XX wieku. W- państwach o wielkiej liczbie ludności i olbrzymich terytoriach suwerenność narodu (ludu) może być realizowana przy pomocy przedstawicielstwa politycznego. Rolę suwerena sprowadza się d.o powoływania organów działających w jego imieniu i zgodnie z jego wolą. Natomiast bezpośrednie wykonywanie władzy zwierzchniej państwa możliwe jest sporadycznie w drodze referendum. Referendum praktykuje się w doniosłych sprawach publicznych. Suwerenność stanowi cenną wartość w realizacji ideałów niezależności państwa i demokratycznej organizacji władzy państwowej. Zasadę suwerenności zapisuje się w aktach konstytucyjnych państwa w dwojakim ujęciu: zasady niezawisłości państwa i zasady zwierzchnictwa narodu. Na organach władzy państwowej, funkcjonariuszach państwowych i obywatelach spoczywa powinność realizacji idei suwerenności w życiu publicznym. Proces realizacji idei suwerenności państw przebiegał od kilku wieków. W XX wieku wystąpiło wręcz ogromne przyspieszenie powstawania państw suwerennych. W pierwszym półwieczu liczba państw z 55 (1900) zwiększyła się do 76 (1947), czyli o 21 nowych państw, a w drugim półwieczu - z 76 (1947) do 194 (1994), czyli o 118 państws. Ponad dwukrotnie więcej państw powstało do niepodległego bytu w XX wieku niż było na początku tego wieku. Niewątpliwie jest to gigantyczne przyspieszenie związane z falą emancypacji narodów i demokratyzacji stosunków politycznych w poszczególnych państwach w świecie. b) Przymus państwa Przymus jest immanentną cechą państwa jako organizacji politycznej społeczeństwa. Państwo nie może się obyć bez przymusu. Władza publiczna jest w stanie wypełniać zadania przypisane jej przez grupy rządzące, gdy zostaje wyposażona w środki przemocy i przymusu. Przymus łączy się z wymuszaniem posłuchu jednostek ludzkich i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej. W ustroju rodowym ludzie przejawiali posłuszeństwo w stosunku do przełożonych na zasadzie szacunku do najniższego naczelnika rodu. Z powstaniem państwa zmienia się sytuacja między władzą a ludźmi. Wymuszenie posłuszeństwa staje się możliwe w drodze stosowania przymusu przez władzę publiczną. Ąutorytęt włądzy publicznej_ zależy więc od stosowa- nia przym_usuaUtrzymanie posłuszeństwa wśród ludzi i łagodzenie konfliktów społecznych~oraz przestrzeganie reguł współżycia społecznego odbywa się za sprawą przymusu państwa. Przymus występuje w każdym typie państwa i formie rządzenia. Nasilenie przymusu zależy już od charakteru państwa i metod sprawowania władzy publicznej. Państwo totalitarne i autorytarne stosuje brutalne środki przymusu państwowego. Środki przymusu stosuje się zarówno do zbiorowości ludzkiej (np. tłumienie manifestacji), jak i jednostek ludzkich (zatrzymywanie i przetrzymywanie w więzieniach). Państwo demokratyczne stosuje także środki przemocy, ale stara się o zachowanie działań w ramach legalizmu prawnego i li- czenia się z ideałami humanitaryzmu. Oddzielną kwestią jest stosowanie przemocy w okresach`nadzwyczajnych np. w rewolucji. Wówczas przymus na przejawy brutalnej przemocy bez zachowania pozorów legitymistycznych i rygorów humanitarnych. Przymus państwa wiąże się ze swoistą sytuacją nacisku organów państwowych lub ich funkcjonariuszy, w której ulega naruszeniu wolność decyzji woli człowieka. Naruszenie to wystąpi w zakresie zdolności podjęcia lub realizacji tej decyzji, a także w sferze motywacyjnych procesów kształtujących te decyzje. Przymus państwa przejawia się w stanowieniu i stosowaniu zespołu S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 59 i Rocznik Statystyki Międ~ynarodoN~ej, s. 49-S5. Y.R. Simon, Filozofia r-zqdu denzokratyczrzego, Kraków 1993, s. 76-77. środków oddziaływania organów państwowych, mających na celu zapewnienie realizacji prawa, a więc takich środków, jak pozbawienie wolności życia, pozbawienia pewnych praw (np. wykonywania zawodu), nałożenia grzywny, zmuszenia w drodze egzekucji sądowej do spełnienia określonych obowiązków (np. zapłacenia podatków) czy też unieważnienia dokonanych aktów prawnych (małżeństwa np. w przypadku bigamii). Za podstawowe środki praktykowane przymusu państwa uważa się przemoc oraz groźbę. Przemoc łączy się z oddziaływaniem środkami fizycznymi, które uniemożliwiają lub przełamują opór zmuszonego człowieka. W ten sposób niedopuszcza się do powstania lub wykonania jego decyzji woli. Groźba zaś jest formą oddziaływania na osoby przez wzbudzenie obawy przed zdarzeniem przyszłym, ocenianym negatywnie przez te osoby. Groźbę wyrażają najczęściej określone przepisy aktów prawnych (np. kodeks karny). Uciekanie się do środków przymusu ze strony organów państwowych pozwala państwu na wymuszenie określonego zachowania obywateli przewidzianego prawem i zapewnienie pożądanego ładu społecznego. W celu stosowania przymusu państwa powołuje się specjalne organy państwowe, stale i jawnie działające, w postaci policji, prokuratury, sądów, administracji publicznej działających w dziedzinie stosunków wewnętrznych i oddziały zbrojne działające w dziedzinie stosunków zewnętrznych. Organy państwowe mają prawnie przyznaną zdolność pozbawiania majątku i wolności osobistej, a nawet życia, jeśli ktoś odmawia posłuszeństwa przepisom prawa i decyzjom organów państwowych. Przymus fizyczny, gospodarczy, a nawet kulturowo- psychologiczny stosują ludzie zawodowo wyspecjalizowani w aparacie państwowym. Prawo i przewidziane w nim sankcje za jego naruszenie przewidują środki przymusu. Prawo jako zbiór norm postępowania i zachowania ludzkiego wskazuje, co jest zakazane i niedozwolone, oraz co grozi w razie nie dostosowania się do przepisów prawa. Sankcje przewidziane w aktach prawnych świadczą o przymusowym obowiązywaniu przepisów stanowionych lub uznawanych przez państwo. Decyzje wykonawcze (np. wyroki sądowe) są formą stosowania przymusu wobec osób i organizac;i. Prawo karania nieposłuszeństwa jest związane z egzekwowaniem obowiązku bycia posłusznym członkiem społeczeństwa. Organy państwowe stanowią prawo wyłączności dysponowania środkami przymusu fizycznego. Celem tego rozwiązania prawnego jest pełna wyłączność (monopol) stosowania siły fizycznej wobec ludzi, tak aby uniemożliwić samosądy ludzi na innych osobach, akty zemsty osobistej lub rodowej albo bezprawne stosowanie przymusu fizycznego przez inne organizacje. Organy państwowe nie godzą się na to, by dobrowolne związki obywateli lub poszczególne osoby stosowały przymus fizyczny. Na ogół organy państwowe aktyw nie zwalczają takie stosowanie przymusu przez własne organy przymusu (np. policja zwalczająca wojny gangów przestępczych, które same wydają i wykonują wyroki śmierci)°. Zakres prawa stosowania przymusu fizycznego przez osoby prywatne, z którego korzystały warstwy uprzywilejowane w dziejach państwa, był stopniowo ograniczany. Właściciel niewolnika miał prawo karać go fizycznie, a nawet zabić. Właściciel ziemski w feudalizmie, w skromniejszym już zakresie, mógł stosować przymus fizyczny i czynił to także w imieniu władzy państwowej, a nie tylko w swoim własnym. W kapitalizmie, mimo rozległych obszarów przymusu ekonomicznego nastąpiła pełna monopolizacja uprawnionego stosowania przymusu fizycznego przez organy państwowe, a gwarancje prawne chroniące obywateli przed nadużyciami władzy przez funkcjonariuszy policji i administracji publicznej zostały znacząco rozbudowane. Mimo istnienia konfliktów społecznych, indywidualne wymierzanie sprawiedliwości jest stopniowo eliminowane. Państwo prawne, stosując przymus i odbierając innym prawo jego stosowania, zadaje cierpienia, które są jednak uzasadnione przez wyrządzone zło, zaś przymus ten jest kontrolowany przez prawo i opinię publiczną. 4. Ogólny pogląd na państwo Wiele jest określeń państwa. Każde z nich podkreśla pewne elementy charakterystyczne dla państwa. Nie wskazują one jednak na wszystkie istotne cechy każdego państwa podnoszone w rozważaniach o państwie' ~. Jednoznacznie trudno stwierdzić, czy jest możliwe w ogóle w krótkiej definicji wymienienie nawet większości istotnych cech państwa. Nie siląc się na uniwersalistyczne potraktowanie państwa, można sformułować następujące określenie państwa. Państwo jest wspólnotą polityczną, naczelną, terytorialną, służebną i suwerenną. Państwo jest wspólnotą polityczną, tzn. zespoleniem ludzi na określonym terytorium i pod wodzą władzy publicznej zajmującą się sprawami publicznymi społeczeństwa dotyczącymi wszystkich ludzi danego kraju. Wspólnota ta jest pewnym organizmem społecznym i układem stosunków społecznych, w ramach którego kształtuje się konstrukcja normatywna i wytwarza się układ zracjonalizowanych zachowań ludzkich. Państwo jest prawnie ukształtowaną wspólnotą, na podstawie odpowiednich aktów prawnych, które określają rolę państwa, funkcje państwa, strukturę i organizację państwa oraz układ stosunków między państwem a obywatelami. W~ 1-a z, Pań,rtwo wrpbtczerne, Warszawa 1993, s. 20-21. A. Łopatka, Encyklopedia praH~a, Warszawa 1997, s. 20. Wspólnota polityczna nastawiona jest na rządzenie sprawami publicznymi. Dlatego też tworzy odpowiednio rozbudowany aparat składający się z zespołu ludzi, którzy pozostają na usługach tej wspólnoty. Ludzie aparatu państwowego rządzą w imieniu państwa i na jego rachunek. Rządzenie obejmuje całe społeczeństwo. Sprowadza się ono do stanowienia reguł postępowania funkcjonariuszy państwowych i zachowania obywateli, oraz wykonywania podejmowa- nych decyzji publicznych i rozstrzygania spraw spornych w stosunkach między ludźmi. Przedmiot i zakres działania organów państwowych w imieniu państwa jest więc niezwykle wydłużony oraz niebywale doniosły. Państwo jest wspólnotą naczelną społeczeństwa danego kraju. Obejmuje ona całe społeczeństwo kraju i wszystkie w nim występujące wspólnoty ludzkie. W tym sensie jest wspólnotą zespalającą wszystkie inne wspólnoty, a mianowicie: wspólnoty rodzinne, wspólnoty samorządowe, wspólnoty regionalne, wspólnoty wytwórcze, wspólnoty kulturowe, wspólnoty interesów, wspólnoty wyznaniowe itp. Wspólnoty te tworzą ludzie zamieszkali na terytorium oznaczonym granicami państwa. Przynależność członka danego społeczeństwa do wspólnoty politycznej jest w zasadzie niezależna od jego woli. W przypadku wielu innych wspólnot jest podobnie, ale nie we wszystkich. Organizacja wspólnoty naczelnej ma wiele wspólnego z organizacją innych wspólnot np. występowanie norm zachowania czy władzy wspólnoty, ale zaznaczajy się też znaczne różnice w zakresie i metodach działania. Państwo jest wspólnotą terytorialną w tym rozumieniu, że obejmuje ludność osiadłą na określonym terytorium. Kryterium przynależności do danej wspólnoty politycznej jest znajdowanie się na danym terytorium. Nie wchodzi w rachubę przynależność do rodu czy grupy etnicznej. Państwo zachowuje wyłączność do danego terytorium. Nie może więc być równocześnie to samo terytorium domeną działania dwóch lub więcej państw. Posiadanie terytorium stanowi przesłankę rozwinięcia organizacji państwowej i umiejscowienia działań organów państwowych oraz podziału spełniania funkcji publicznych. Wspólnoty polityczne są bardzo przeczulone na tle niezawisłości terytorialnej i samodzielności decyzji w stosunku do swojego terytorium. Internacjonalizacja stosunków międzynarodowych wymusza dopuszczanie wspólnoty unijnej do wspólnego rozstrzygania spraw terytorialnych. Państwo jest wspólnotą służebną w stosunku do społeczeństwa. Służebność ta przejawia się w działaniach organów państwowych w zakresie zapewnienia bezpiecznego współżycia ludzi wewnątrz państwa i w stosunkach z innymi państwami oraz przejawianiu troski o dobro wspólnoty. Odpowiednio do tego organy państwowe stwarzają warunki rozwijania działania różnych wspólnot ludzkich i jednostek ludzkich, a także zapewnienia ochrony przed niekorzystnymi wpływami pojawiającymi się z zewnątrz dla wspólnoty politycznej. Państwo jest też wspólnotą preferującą określone grupy społeczne, które tworzą elitę rządzącą i wywierają decydujący wpływ na procesy rządzenia. W dziejach państwa zmieniały się elity rządzące i wraz z nimi preferencje grup społecznych. Jednakże pewne kwestie zawsze pozostają w centrum zainteresowania państwa. Należą do nich sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz rozwiązywania konfliktów społecznych. Aktywność służebna państwa to działania zarówno ochronne, jak i stwarzające warunki rozwijania wytwórczości, a także zapewnienia harmonijnego współżycia społecznego. Państwo jest wspólnotą suwerenną w sensie nieuznawania nad sobą innej wspólnoty wyższej i przyjmowania zasady niezależności postępowania w procesie podejmowania decyzji. Na terytorium działania podporządkowuje sobie wszelkie wspólnoty i organizacje społeczne. W rozumieniu genetycznym jest wspólnotą samoistną, a nie wspólnotą pochodną od jakiejś wyższej wspólnoty. W działaniu przejawia niezależność w granicach respektowania dobra wspólnego i potrzeb społecznych. Nie znaczy to, że nie liczy się z innymi wspólnotami i organizacjami społecznymi. Jednak sama podejmuje niezależne decyzje w kwestii spraw publicznych, po uzwględnieniu interesów i potrzeb społecznych oraz możliwości realizacyjnych. W stosunkach z innymi wspólnotami politycznymi przejawia niezależność decyzyjną, ale coraz częściej musi się liczyć ze współzależnością interesów państw i narodów oraz koniecznością wzajemnego układania współżycia w świecie. Literatura 1. Bierzanek Remigiusz, Symonides Janusz, PraH~o międzynarodowe publiczne, Warszawa 1994. 2. Lamentowicz Wojciech, Pari,rtH~o współczesne, Warszawa 1993. 3. Łopatka Adam, Er~cyklopeclia prawa, Warszawa 1997. 4. Ryszka Franciszek, Nauka o polityce, Warszawa 1984. II Pochodzenie państwa Kwestia pochodzenia państwa jest niezwykle złożona. Nie ma jednolitego poglądu na temat jego powstania. Myśl ludzka sformułowała wiele twierdzeń dotyczących pochodzenia państwa. Wyraża się przekonanie, że dochodzenie do pojawienia się organizacji państwowej towarzyszył długotrwały proces historyczny. Ludzie żyjący we wspólnotach ludzkich do pewnego czasu radzili sobie ze spełnianiem różnych funkcji w ich ramach. W miarę doskonalenia działań wytwórczych i organizacyjnych dochodzi do wybicia się jednostek i grup ludzi przejawiających większą sprawność kierowniczą i zdolności do zespolenia ludzi dla osiągnięcia różnych zamierzeń. Przywództwo to wiedzie do kształtowania stosunków nadrzędności i podległości właściwych już dla władztwa politycznego, występującego w organizacji społeczeństwa ludzkiego, znanej pod nazwą państwa. Na temat dochodzenia ludzkości do organizacji państwowej od różnego rodzaju wspólnot ludzkich sformułowano wiele poglądów usystematyzowanych w formie doktryn politycznych, z których kilka w związku z rozważaną kwestią zasługuje na bliższe przedstawienie. 1. Powstanie państwa w drodze naturalnego rozwoju Koncepcję powstania państwa w wyniku naturalnego rozwoju reprezentuje Arystoteles (384-322 p.n.e.) czołowy przedstawiciel myśli politycznej starożytnej Grecji okresu klasycznego. W dziele Polityka twierdzi, że "państwo należy do tworów natury, że człow_ięl~ ~est~.- natury stworzony,do, życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą (...)"~. Założenia doktrynalne są klarowne.~Państwo pochodzi z natury: to znaczy, że powstaje na drodze naturalnego rozwoju. Arystoteles sądzi, że cały rozwój społeczny zmierza do tego celu, którym jest państwo. Etapami tego rozwoju jest powstanie rodziny (go spodarstwa domowego), gminy wiejskiej, a w końcu państwa, wspólnoty doskonałej, która jest kresem ewolucji form organizacji życia społeczeństwa. W czasowym następstwie najpierw jednostki ludzkie łączą się w rodzinę. Rodziny zespalają się we wsie, a wsie w miasta. Wreszcie miasta w polis. państwo nie jest tędy tworem ludzkie~.umowy..,Państwo jęst_.,wytworem ko_nieczności. Ludzie, jako istoty rozumne aktywnie uczestniczą w działaniach zmierzających do doskonałości form organizacji ich życia. Arystoteles wyraża przekonanie, że "człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie". We wspólnocie państwowej podstawową organizacją społeczną okazuje się rodzina, w której wyróżnia dwa zasadnicze elementy: wo_1nych i niewolnych oraz trzy rodzaje związków między lu_d_źm_i. _zwi~zek_paną i niewolnika, męża i żony, ojca i dzieci. Czwartym rodzajem związkur łączącym wszystkie, jest gospódarstwo domowe, na którym pracują osoby wchodzące w skład rodziny. Ojciec, jako głowa rodziny, powinien zabiegać o dobro wszystkich, stanowiąc pierwowzór władzy państwowej, a szczególnie monarchy, jako zwierzchnika nawy państwowej. Arystoteles reprezentuje pogląd powstania państwa w sposób naturalny, odpowiadający wymogom i potrzebom człowieka. Poprzednie formy zrzeszania ludzi w grupy, jak rodzina czy szerzej pojęte gospodarstwo, posiadają także charakter naturalny, prowadząc stopniowo, ewolucyjnie do najwyższej formy zorganizowania jaką jest państwo. W tym znaczeniu człowiek z natury jest "istotą państwową", zmierzającą do życia w grupie, znajdującą w niej warunki rozwoju zarówno indywidualnego jak i zbiorowego. Ludzie żyjący poza społeczeństwem i państwem bez wątpienia znajdują się na jakimś niewłaściwym i prymitywnym etapie rozwoju. Wspólnota państwowa jest zatem rezultatem naturalnego zachowania się jednostek, a państwo stanowi najwyższy wyraz zorganizowania się ludzi we wspólnotę, w której człowiek uzyskuje status obywatela. Państwo jest więc rezultatem uogólnionych cech tkwiących w naturze ludzkiej, a poprzez to i zbiorowości jednostek tworzących rodzinę czy społeczeństwo2. Rozważając naturalne warunki powstania państwa i odpowiadające mu zasady organizacji, Arystoteles dochodzi do wyrażenia idei podziału działań w państwie. W związku z tym w każdym państwie i to niezależnie od jęgo formy, wyróżniał . trzy podstawowe czyynniki wład_ cze lobradująć~, , rządzący i s^dz ć ~Na'bardzie' d ni ~ą ą y ; ~ ~ o osłe znaczenie przyznawał czynnikowi, b>;ąduj ce_mu, noz~tr~gąj~cem~,y. odach pokoju~i..aZojn~, zawieraniu i rozmązxwan przymierzy, stosowaniu kary śmierci, yvygnaniu i konfiskacie majątku, wyborze urżędników~ i kontróli nad ~ń i. Władza wykonawcza miała być ;podporządkówaria zgrómadzeniu, a ,~y ,powinny orzekać zgodnie zr prawem ~C%~- ~~ ~~g -.a Z K. Leśniak, Arystoteles, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 86-91. ' ` e-W , .li n ~J ~~ą,~ura~ntym~o~_zlicięm s~rawi~dliwości. Sprawnie zorganizowane państwo i dobrze funkcjonujące `wadze publiczne ~atwiej osiągają cele, które przed nim z natury stają i odpowiadają założeniom polis jako wspólnoty państwowej. Przyjęcie koncepcji polis jako organizacji suwerennej i wszechogarniającej człowieka, wyznaczonej przez porządek naturalny, istniejącej dla zapewnienia ludziom dobrego życia i bezpieczeństwa, nie doprowadziło Arystotelesa do pochwały modelu państwa zuniformizowanego, w sposób trwały najlepszego. Takiego państwa nie wytworzyły dzieje ludzkości i z pewnością nie wytworzą. Kształt państwa i charakter ustroju państwowego zależy bowiem od wielu czynników m.in. od siły i stosunków społecznych, od stanu gospodarki, ć~t charakteru narodu i położenia geograficznego, a także od wielkości terytorium. Dlatego też ustrój dobry w jednych warunkach, może okazać się zły w innych. Generalnie można powiedzieć, twierdzi Arystoteles, że rzecz sprowadza się do dostrzegania w życiu państw dobrych i złych. W zależnie od tego, kto rządzi - jednostka, grupa czy ogół, dobrymi formami są mona_rchia,, a~stokracja, politea; złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia, demokracja. Kryterium to stanowi podstawę do sformułowania odpowiedzi na pytanie czy rządy sprawowane są w interesie ogółu (te są dobre), czy tylko dla własnej korzyści (te są złe). Wspólnoty państwowe wedle Arystotelesa powstały na drodze naturalnego rozwoju społecznego, ale sprawą urządzania tej wspólnoty zajmują się już różne grupy społeczne dążące do zdobycia władztwa nad ludźmi. Wpływ tych grup jest różny, ale w ostateczności rozstrzygający o organizacji państw owej. s 2. Powstanie państwa w drodze podboju Koncepcję powstania państwa w wyniku podboju plemion reprezentuje Ludwik Gumplowicz (1838-1909), uczony polskiego pochodzenia, wykładający na uczelniach w Austrii - czołowy przedstawiciel darwinizmu społecznego drugiej połowy XIX wieku. W pracy Filozofia społeczna (1909) przedstawia poglądy na temat rozwoju plemiennego i powstania państwa. Punktem wyjścia dla rozważań Gumplowicza jest stwierdzenie występowania w społeczeń- stwie pierwotnym grup ludzkich w postaci hord i plem_ io~.--Mniejsze grupy ludzkie -_ho_rdy, łączą się w grupy większe - plemiona. W grupach tych bardziej już zorganiżowanychui sprawniej funkcjonujących pojawiają się zaczątki Iw_ł~sn~ś~i przyw_ód_ztwa.`~ Stośunki międzyludzkie między tymi grupami cechuje stan nienawiści i wrogości. Charakteryzując te stosunki między grupami ludzkimi Gumplowicz H. Olszewski, M. Zmierczak, Hi.rtoria doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1993, s. 31-32. stwierdza: "Od tysiącleci tedy grupy ludzkie walczyły z grupami ludzkimi i przelewały rzeki krwi ludzkiej". Tym "dzikim" stosunkom kładą po części kres powstające w przeróżnych miejscowościach, na ogranicżónych terytoriach, organizacje władzy, to jeśt pąństwa~? Dzieje się to w ten spósób źe jedne phordy podbijają drugie, ćżyńią z nich niewolników, każą na siebie pracować, tak iż życie ludzkie znajdowało ochronę większą niż dotąd; świadczą o tej potrzebie i starożytne prawa, zakazujące zabijać człowieka. Wystarczy porównać stan, w którym człowiek żył przed powstaniem państwa, aby zrozumieć znaczenie tego aktu, wyrażając się teleologicznie - "cel" powstania państwa. "Państwo służy przede wszystkim lepszemu zachowaniu gatunku, gdyż ochrania życie ludzkie jako takie, na fe= rytorium w~aćTży państwowej dalej - stwarza dla pewnej przynajmniej grupy ludzkiej (dla panujących) warunki istnienia lepsze od tych, w których musiała żyć w okresie przedpaństwowym"4. Powstanie państwa wiąże Gumplowicz z podbojem dokonanym przez plemiona silniejsze nad słabszymi. Walkę pomiędzy grupami społecznymi traktował jako podstawowy proces społeczny. Wedle Gumplowicza, dzieje ludzkie nie wskazują żadnego przykładu, aby jakiekolwiek państwo powstało inaczej, aniżeli przez akt siły. Był to zawsze akt przemocy jednego plemienia nad drugim, którego dokonywalo plemię potężniejsze, najczęściej obce wobec ludności słabszej. ~.,.,,., Powstałe w wyniku takiego podboju państwo miało utrwalać podporządkowanie pokonanej większości zwycięskiej mniejszości, zaś podział na rz~dz~-_ cydr i rządzonych miał się opierać na odmienności pochodzenia i różnicy ras. Władżę ustanawiało jedynie plemię zwycięskie. Należy podkreślić, że Gumplowicz nie traktował ras jako zbioru ludzi o jednakowych dziedzicznych cechach fizycznych, lecz jako historyczne zbiorowości etniczne. ~ ~ ~, ~ ~, Powstałe państwo zdaniem Gumplowicza miało służyć do "zachowania gatunku" i do "stworzenia wyższych warunków istnienia, pierwotnie tylko dla względnie małej grupy społecznej", a w kolejności "prowadzić musi do podniesienia warunków istnienia coraz szerszych grup ludzkich." Tak więc powstale państwo spełnia funkcje specjalne w stosunku do ludności zarówno w pierwotnym okresie jego występowania, jak i dalszym rozwoju państwowości. W związku z tym Gumplowicz zauważa, że "pierwotne powstanie państwa daje się wytłumaczyć dążeniem pewnej grupy społecznej do poprawy bytu i to samo dążenie właściwe jest innym objętym przez państwo grupom i stanowić będzie bodziec dalszego rozwoju społecznego w państwie". Jednocześnie podkreśla Gumplowicz, że "każdy następny etap w rozwoju państwa J. Justyński, Wybór- tekstów źr-ódfowych z lzistor-ii doktryn holityczno-praH~nych, TNOiK, Toruń 1994, s. 184-186. był dziełem grupy społecznej do polepszenia jej bytu; tak samo jest faktem opartym na doświadczeniu, że dążeniom tym towarzyszyło do pewnego stopnia powodzenie. Jeżeli porównać każdy następny etap z poprzedzającym, przekonamy się, że wniosek, jakoby cały ten rozwój miał na celu zdobywanie coraz większego dobrobytu - jest uprawniony. Stąd wynika wniosek dalszy: państwo, jako organ społeczny ludności, powołane jest po to, by przybliżyć do tego celu coraz większe fragmenty tejże ludzkości". ' Wedle Gumplowicza, państwo posiady siedem cech zas niczych.. Jest najdoskonalszą formą organizacji społeczeństwa. Właśnie ta forma umożliwia rozwój kultury, prawa, rodziny, poprawy bytu ludności itp. Państwo charakteryzuje ten zasadniczy fakt, że władcza .mn~ -nad~_i k~szością poddanych. Między poddanymi a p jącymi zachodziv~_óżnica ras, .czyli historyczńej zbiorowości etnicznej, wytworzonej w historycznym rozwoju społecznym.~tosunki pano_wyt~kr~ślą prawo pąństw~. Państwo powstaje zawsze w drodze walki i podboju, a_ni_e w drbd~e_um_owy. Państwo jest geograficzną iedzibą ludności, która składa się na zespół jego obywateli. S~sńhki międży ~aństwaml,_są zawsze anem wojny. Jeżeli dwa państwa łączy przyjazn;~ó tylko ze względu na wspólną wrogość wobec trzeciego państwa. Pokój jest okresem między dwiema wojnami i służy jedynie przygotowaniu wojny5. Zdaniem Gumplowicza dopiero w państwie rozwijają się w pełni inne elementy społeczne. Ma tu na myśli naród, klasy i stany. A więc przez spajanie się szczepów na podstawie wspólnoty kultury, religii i tradycji powstaje naród. W państwie również wytwarzają się stany i klasy. Zasadniczymi klasami jest klasa panów - zwycięzców dokonujących podboju i klasa pokonanych. Stan średni tworzy się w ten sposób, że między zwycięzców a zwyciężonych wchodzą kupcy jako pośrednicy. W długim procesie, obok panów i poddanych, powstaje mieszczaństwo, a w miarę dalszego rozwoju inne stany i klasy. Akty przemocy odegrały pewną rolę w powstaniu konkretnych państw, nie miały jednak wymiaru uniwersalnego. Dlatego uważa się, że znaczenie podboju jako czynnika państwowotwórczego zostało przesadzone. Nie doceniono bowiem wiele innych istotnych czynników państwowotwórczych, takich jak na przykład rozwój ekonomiczny. 3. Powstanie państwa w drodze umowy społecznej Koncepcję powstania państwa w drodze umowy społecznej prezentują przede wsźystkim angielski myśliciel doby rewolucji XVII wieku Tomasz Hobbes (1588-1679) i francuski myśliciel okresu oświecenia Jan Jakub Rousseau (1712-1788). Pierwszy swą koncepcję rozwijał w dziele,~Lewiatai~ (1651), a drugi w UrtZ~~^~- ~"~;~17, 62) , Koncepcja ta w istocie rzeczy sprowadza powstanie państwa do umowy społecznej zawartej między suwerennym władcą a poddanymi. W ten sposób człowiek z dzikiego bytowania przeszedł do zorganizowania się w zbiorowość. Nieważne było dla tych myślicieli, kiedy to nastąpiło historycznie. Najważniejsze, że człowiek ze stanu natury wkroczył do stanu społeczeństwa - państwa. Zdaniem Hobbesa umowa społeczna stanowi wyjście.podyktowane rozsądkiem zdecydowanie przeważającym kalkulację na rzecz życia w pokoju i jedności, zamiast niszczącej wszystkich anarchii. Ludzie zawierają umowę na zasadzie "każdy z każdym" i powierzają pełnię władzy suwerenowi. Nie jest to umowa dwustronna, w której władca zobowiązuje się do przestrzegania takich lub innych reguł. Poddani zrzekają się po prostu praw do swej naturalnej wolności, w całości przekazują ją na rzecz suwerena. Władząsuwerenna jest niepodzielna oraz niepozbywalna i to niezależnie od tego czy suwerenem jest jednostka, czy zbiorowość. Każdy obywatel składa suwerenowi rodzaj przyrzeczenia oświadczając: "Daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi albo temu zgromadzeniu pod tym warunkiem, że i ty przekazujesz mu swoje uprawnienia i upoważniasz go do wszystkich jego działań w sposób podobny". Tak powstaje~ąństwo zwane Lewiatanem, śmiertelnym bogiem, któremu wszyscy _są bez_względnię pod~o_.r~ądkowani.__"Przez to bowiem upoważnienie, jakie mu daje każdy poszczególny człowiek w państwie, rozporządza on tak wielką mocą i siłą mu przekazaną, że strachem jest przed tą mocą kształtować wolę wszystkich tych ludzi i zwracać ją w kierunku pokoju wewnętrznego oraz wzajemnej pomocy przeciw wrogom zewnętrznym"6. Następuje tutaj identyfikacja powstania państwa i społeczeństwa, przy czym zawarcie umowy społecznej oznacza wyjście ze stanu anarchii i osiągnięcie poziomu życia uporządkowanego i bezpiecznego. Ustanowienie drogą umowy społecznej suwerena powoduje przekształcenie się zbiorowości ludzi w społeczeństwo - państwo. Ludzie odnieśli w końcu zwycięstwo nad swymi namięt- nościami przez czynny akt woli, czyli zawarcie umowy społecznej. Nie była to umowa z władcą, nie stanowiła też aktu wyrzeczenia się praw przez jednostki na rzecz ogółu. Była to umowa każdego z każdym. Ludzie umówili się, co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. Powstaje państwo - wielkie ciało ną kształt biblijnego potwora Lewiatana, wchłaniającego w siebie poszczególne jednostki. Państwo to tyle, co jedna osoba, która może użyć siły ich wszystkich i ich środków, jak to będzie 5 J. Szczepański, Socjologia. Rozwij problematyki i metod, Warszawa 1967, s. 182. 6 T. Hobbes, Lewiatan, Warszawa 1954, s: 151-152. uważała za korzystną dla ich pokoju i wspólnej obrony. Wraz z powstaniem ap ństwa ludzie rozpoczeli żucie społeczne; pobawiło się ,prawo własności, a. tak że nowe reguły obrony_ życia i ospodar~,._,~ -- Kóusseau p_ówstanie państwa wiązał z rozwojem wytwórczości, szczególnie rolnictwa i metalurgii. Z chwilą, gdy człowiek zauważył iż wygodniej jest posiadać większą ilość dóbr materialnych, począł dążyć do rozszerzenia swego majątku. Na tej podstawie uformowało się poczucie prawa własności, stając się przyczyną nierówności i podziału społeczeństwa na bogatych i biednych. W stanie natury jako przedpaństwowym okresie bytowania ludzi pojawił się "straszny zamęt" walki jednostek o powiększenie swego majątku, przekształcającej się w ślepą namiętność wywyższania się ponad innych. Rozwój wytwórczości dóbr materialnych stał się przyczyną wykształcenia organizacji życia społecznego, sprawiającej pojawianie się prywatnej własności i grup społecznych oraz wywiązania się na tym tle konkurencji między jednostkami. Społeczeństwo, pragnąc wyjść z powstałego chaosu zgodziło się na zawiązanie zrębów władzy politycznej, przystępując do umowy zrzeszenia. Powstało państwo. Państwo jawi się rezultatem umowy zrzeszenia, która miała "słabszych zabezpieczać przed uciskiem, ambitnych powściągać". W rezultacie procesu przemian pojawiła się nierówność społeczna, gdzie obok bogatych i biednych, pojawili się rządzący i rządzeni. "Zdecydowano się złożyć w ręce poszczególnych jednostek niebezpieczny despotyzm władzy publicznej i polecono urzędom pieczę nad wykonywaniem, uchwały ogółu". Rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach: umowa zrzeszeniowa usankcjonowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówność w społeczeństwie. Rozwój społeczeństwa od stanu naturalnego do degeneracji moralnej i politycznej oznaczał zupełne zaprzepaszczenie pierwotnych idei zjednoczenia rodzin i rodów. Pragnąc odzyskać utracone wartości Rousseau postuluje powrót do umowy społecznej - wzorca idealnego zorganizowania społeczeństwa i aparatu państwa. Chodziło mu o "znalezienie formy zrzeszenia, która by broniła i chroniła całą siłą wspólnie osobę i dobra każdego członka i przy której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolny jak poprzednio"~. Szukał zatem takiej formuły umowy, która byłaby zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości. Nie jest ważne czy taka umowa była faktem. Ważne jesz to, by treść umowy mogła stać się w praktyce społecznej podstawą prawdziwej wolności. Nie może być umowy, która daje korzyści tylko jednej stronie. Jest nonsensem podejrzewać lud, że dobrowolnie zrzekł się swych praw na rzecz jednostki lub jakiegoś innego ciała zbiorowego. "Powiedzieć to o całym ludzie, to znaczy przypuścić lud wariatów; wariactwo nie tworzy prawa". Ani lud, J.J. Rousseau, Umowa spoleczna, Warszawa 1966, s. 21-28. ani jednostka nie mogą się zrzec swego człowieczeństwa. Umowa przynosząca uszczerbek jednostce czy ludowi byłaby sprzeczna z naturą. "Zrzec się swej wolności to zrzec się swego człowieczeństwa, praw ludzkich, a nawet obowiązków. Nie można niczym wynagrodzić straty wszystkiego. Takie zrzeczenie się jest sprzeczne z naturą człowieka; odebrać wszelką wolność jego woli, to odebrać wszelką moralność jego czynom". Treścią umowy społecznej, którą jednostki zawierają ze wszystkimi, jest "zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych". Istotą umowy jest zatem wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności. "Każdy z nas z oddzielna oddaje swą osobę . i całą swoją moc pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka, jako część niepodzielna całości". Konstrukcja ta jest nad wyraz egalitarna; umowa dotyczy wszystkich i wszystkich wiąże jednakowo. Przetwarza ona naturalną wolność w wolność cywilizacyjną8. Człowiek oddaje wszystkie swe przywileje i dobra, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Państwo jest więc instytucją służebną, poza tym jednostka może zachować swą wolność w państwie, a nawet ją rozwijać. Treścią umowy społecznej jest bowiem podkreślenie zasady suwerenności ludu. 4. Powstanie państwa w drodze rozpadu wspólnot ludzkich Powstanie państwa w wyniku rozpadu wspólnot ludzkich w następstwie rozwoju gospodarczego reprezentuje jeden z niemieckich twórców teorii marksiśtowskiej Fryderyk Engels (1820-1895). W pracy Pochodzenie rodziny, w~asności ~~watne~ i państwa (1884) wysuwa twierdzenie powstania państwa z ,rozpadu małych i nieskomplikowanych wspólnot ludzkich na antagonistyczne grupy społeczne. Wedle tej koncepcji, stosunki pródukcji istniejące póćźąt- kowo w społeczeństwie były stosunkami wsp._'o_lnęj _ włąsności~stopniowo rozwiiaiac~vch s'~~~ę_narzędzi i sro_dk_ów.produkcji (wspólnota pierw_o_tna). Społeczeństwo wspólnoty pierwotnej posiadało swoją organ a ję, będącą swoistą formą samorządu. Rozwój wytwórczości dokonujący się w związku z doskonaleniem narzędzi i metod pracy sprawiał stopniowy podział społeczeństwa ze względu na rodzaj pracy i nierównomierność w podziale bogactwa społecznego. R G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 382-384. Tak więc dokonujący się rozwój sił wytwórczych spowodował wprowadzenie gospodarki indywidualnej, a ta ostatnia wprowadziła i umocniła własność prywatną. Wpłynęło to z kolei na stopniowe przywłaszczenie środko__p du_k_cji (zie_mi) przez jednych ludzi i podporządkowanie sobie przez nich członkQw społecznośe> m_e~posiadająćyćh"śródków produkcji. S-po eczens wo podzieliło~~ię więc stopniowo na d wie`grupy: eksplóatatorów i eksploatowanych, rodzi się; w~%zysk i ucisk klasowy, a zatem i groźba buntu ze strony eksploatowanych. W miejsce wspólnot rodowych powstaje państwo - wyższy stopień organizacji społeczeństwa ludzkiego. Opisując procesy przemian społecznych Engels stwierdza: "Jednego tylko jeszcze brakowało, instyrizcji, która by nie tylko zabezpieczała nowo zdobyte bogactwa jednostek wobec komunistycznych tradycji rodowych, nie tylko uświęc a własność prywatną dawniej tak lekceważoną i to uświęcenie ogłosiła za najszczytniejszy cel wszelkiego społeczeństwa ludzkiego, lecz która by położyła pieczęć powszechnego uznania na kolejno rozwijających się nowych formach zdobywania własności, a więc na coraz szybszym gromadzeniu bogactw, instytucji, która by uwieczniła nie tylko powstający podział społeczeństwa na klasy, lecz również i prawo klas posiadających do wyzyskiwania klas nieposiadających oraz panowanie pierwszych nad ostatnimi. Taka instytucja zjawia się. Wynaleziono państwo"`~. Na powstanie państwa złożyło się wiele przeobrażeń, które trwały bardzo długo. Dotychczasowa organizacja rodowa oparta o związki krwi, przekształciła się w organizację terytorialną, skupiającą różne rody. Przeobrażenia polegały na wyL,_,= _ podatków =na rzecz państwPaństwo staje s~~anęm pänowania-politycznegó .grupy s~ołecznej..panuJącej ekonomicznie. "Państwo - powiada Engels - nie jest więc bynajmniej potęgą narzuconą społeczeństwu z zewnątrz (...). Jest ono raczej produktem społeczeństwa na określonym stopniu rozwoju, jest ono przyznaniem się, że społeczezistwo to uwikłało się w nierozwiązalną sprzeczność z samym sobą, rozstrzepiło się na nieprzejednane przeciwieństwa, których samo nie potrafi ujarzmić, żeby zaś te przeciwieństwa - klasy o sprzecznych interesach ekonomicznych - nie pożarły nawzajem siebie i społeczeństwa w bezpłodnej walce, stała się niezbędną potęgą stojącą pozornie ponad społeczeństwem, która miała tłumić te konflikty, utrzy- mywać je w granicach porządku. Tą potęgą wyrosłą ze społeczeństwa, ale stawiającą się nad nim i coraz bardziej wyobcowującą się z niego, jest państwo"I~. y F. Engels, Pochodzenie rodziny, N~łasności prywatnęj i państwa, Warszawa 1979, s. 135-136. '° Tamże, s. 220-221. Wskazując na konkretne przykłady historyczne Engels odróżnia xrzy formy nok n~-państwa, a mianowicie: 1) Klasyczną formą powstania jest droga, jaką formowało się pąństwo at~skie. Powstało ono bowiem bez ośr~.c~nio z_,przeciwie ~ w kla ych,~ rozwijających się wewnątrz społeczenstwa rodowo- plemiennego. 2) Przykład odmiennej formy stanowi powstanie państwa rzymskiego, gdzie ludność napływc;~a (plebejusze) - silna liczebni yspóńująća źnacznymi środkami ekonc nicznymi (w jej rękach koncentrowały się handel i rzemiosło) - była pozbawiona dostępu do godności publicznych zarezerwowanych dla arystokracji rodowo-plemiennej, które też ziemie zdobyczne dzieliła tylko między siebie. Okres "królewski" - to okres rozkładu społeczeństwa rodowo-plemiennego, dojrzewania antagonizmów klasowych. Ten okres przejśćiowy formowania się społeczeństwa klasowego znamionuje wykluwanie się instytucji politycznych, zamyka go rewolucja plehejuszQw, która doprowadziła do powstania organizacji państwowej, opartej na terytorialnym i majątkowym podziale ludności. 3) Pr~~nikanie plemion germańskich, które stopniowo podbijały imperium zachodniorzymskie, doprowadżiłó do powstania trzeciej formy państwa. Organizacja rodowo-plemienna nie mogła się uporać ze stosunkami społecznymi podbitych części imperium rzymskiego. Było to bowiem rozkładające się społeczeństwo niewolnicze, w którego łonie zaczynały się feudalne stosunki społeczne. W tych warunkach wojskowa ,dęrrt~.ącją ,plemion ger~rząń__skich pr~e~2raziła się w feudalną organizac'~ę państwową. Pró~e~ ten był uwarunkowany sploterri rózkładu germańskiego ustroju rodowo- plemiennego i niewolniczego ustroju społecznego rzymskiego imperium. Wreszcie jeszcze odmienną drogą powstawania państwa jest rozwój, który y, prowadził od ,spo~eezeństwa rodowo- łemienne o w rczst d~ . feudalne' or a P g P J nizac" ań t ow '. A więc była to dro a, która do rowadziła do w tworzeg P Y nia się państwa-feudalnego na miejscu państw niewolniczych. Droga od społeczeństwa rodowo-plemiennego do feudalnej organizacji państwowej z ominięc'em ustroju niewolniczego - była drogą rozwojową~Słowian~ a także Arabów Twierdzenie Engelsa o powstaniu państwa na drodze rozwarstwienia społecznego rozwija czołowy rosyjski marksista Wtodzimierz Uljanow (Lenin) (1870-1924). Powołując się przede wszystkim na myśli Engelsa staje na stanowisku ujmowania państwa jako instytucji wyłonionej z powstania klas społecznych. W pracy Państwo a rewolucja ( 1917) wykłada zasadnicze twierdzenie na temat powstania państwa i jego istoty społecznej. Stwierdza on: "Państwo_ jęst produktem i przejawem niep;rzejednanyel~..przecł~klass~3rch. Państwó powstaje~tam, wtedy i o tyle, gdzie, kiedy i o ile przeciwieństwa klaso we nie mogą być pogodzone. I odwrotnie: istnienie państwa jest dowodem, że przeciwieństwa klasowe są nie do pogodzenia"11. Wypowiedzi Lenina, obok Engelsa, kształtują marksistowską doktrynę pochodzenia państwa i wskazują na zaistniałe przesłanki oraz skutki pojawienia się państwa. Jednocześnie zarówno Engels, jak i Lenin wskazują na zniknięcie (obumarcie) państwa jako organizacji politycznej po zaistnieniu.określonych okoliczności. Okoliczności te to przeciwieństwa klasowe występujące w społeczeństwie. Zniesienie przeciwieństw klasowych ma oznaczać również zniesienie państwą..Jednakże wedle Lenina do tego muszą zaistnieć określone warunki. Niezbędnym warunkiem jest zniesienie klas społecznych i wystąpienie społeczeństwa bezklasowego. Państwo nie będzie miało kogo uciskać. Społeczeństwo poradzi sobie z przestrzeganiem porządku, stosowaniem środków cywilizowanych z poparciem nacisku społeczeństwa na przestrzeganie norm powszechnie obowiązujących. Doktryna marksistowska o obumieraniu państwa pozostaje wizją - jak wiele innych projekcji urządzania społeczeństwa. W przewidzianym horyzoncie czasowym trudna jest do urzeczywistnienia. Wszelkie przepowiednie przywódców politycznych Związku Radzieckiego o realizacji tej wizji pozostawały werbalnym hasłem, nie opartym na realnych procesach społecznych i nie brały pod uwagę rozwoju cywilizacji ludzkiej. *** Dzieje państwa są stosunkowo krótkie. Natomiast żywot społeczeństwa bardzo długi. Określa się, iż istoty ludzkie istniały przed 500 tysiącami lat. Około 80 tysięcy lat istnieje już człowiek rozumny (homo sapiens). Najstarsze zaś państwa miały się pojawić około 6-5 tysięcy lat temu (Egipt, Chiny, Indie). Państwo polskie ma za sobą przeszłość ponad 1000-lecia istnienia oficjalnego. Przedstawione poglądy obejmują rozważania na temat pierwotnego powstawania państwa. Proces ten ma decydujące znaczenie dla zaistnienia państwa i rozwoju wspólnot ludzkich. Nic dziwnego, że do tego zdarzenia przywiązuje się wielką wagę i opisuje różne aspekty genezy państwa. W specjalistycznych wywodach o państwie wyróżnia się również wtórne powstanie państwa lub powstanie państw nowych. Ma się tu na uwadze powstawanie państw nowych w drodze podziału już istniejących (np. Związku Radzieckiego w 1991 r.) lub wydzielenia pewnych społeczności ludzkich i stworzenia państwowości (np. Erytrei z Etiopii w 1991 r.). Proces ten przebiega już na bazie występujących państwowości w społeczności ludzkiej i sprowadza się do powstania państw nowych w warunkach zaistnienia określonych okoliczności sprzyjających danej narodowości. Sprowadza się on do zaistnienia niezależnej organizacji władzy państwowej na pewnym terytorium z za- mieszkałą ludnością. Synteza tych trzech elementów sprzyja wytworzeniu się porządku ustrojowo-prawnego wewnątrz nowego państwa i uznania międzynarodowego tego państwa. W ten sposób dochodzi do powiększania liczby państw w społeczności międzynarodowej. Proces powstawania państwa był długotrwały. Nie w każdym kraju państwo powstawało jednakowo. Najpierw powstawały państwa właścicieli niewolników w klimacie bardziej sprzyjającym bytowaniu ludzkiemu. W niektórych krajach, do nich należy Polska, państwo powstało od razu jako państwo feudalne. Faktyczny przebieg procesu powstawania państwa jest bardzo zróżnicowany, odpowiednio do warunków geograficzno-przyrodniczych krajów i kontynentów. Powstanie organizacji państwowej stało się wielkim osiągnięciem ludzkości. Stanowiło niezbędny warunek dalszego pomyślnego rozwoju cywilizacji i kultury ludzkości. Państwo, powiada się powszechnie, jest wytworem rozwoju historycznego ludzkości. Organizacja państwowa jest postrzegana jako jedna z możliwych form zorganizowania społeczeństwa ludzkiego. W przeszłości występowały różne formy zorganizowania i egzystowania ludności. Wyprowadza się stąd przypuszczenie o możliwości wystąpienia organizacji ludności bardziej doskonałej niż państwo. ' ~ W.I. Lenin, Dzieła wybrane t. 2, Warszawa 1978, s. 523. 5. Historyczny model powstawania państwa W oparciu o analizę powstawania państwa u wszystkich ludów słowiańskich Henryk Łowmiański - polski historyk skonstruował historyczny model ustroju plemiennego w jego późnej fazie rozwojowej i model ustroju państwowego w jego wczesnej fazie rozwojowejl2. Modele te wskazują na składniki występujące w jednym i drugim modelu oraz w czym przejawiały się procesy przejścia ustroju plemiennego do ustroju państwowego. W modelu ustroju plemiennego występowały składniki właściwe dla instytucjonalizacji pierwotnej organizacji społeczeństwa ludzkiego. Są to następujące składniki konstytutywne właściwe dla ustroju plemiennego: 1. Podstawową jednostką polityczną jest małe plemię, które wchodzi w skład wielkiego plemienia. Dzieli się ono na mniejsze jednostki terytorialne o charakterze samorządowym (tzw. "żupy"). ~Z H. Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Slowian w I tysiącleciu n.e. t. IV, Warszawa 1970, s. 226-228. 2. Ustrój plemienny opiera się na demokracji, której organem jest wiec. Wiec wybiera księcia, kontroluje jego działalność, decyduje o polityce plemienia, wojnie i pokoju, a także prawdopodobnie dysponuje ziemią należącą do plemienia. 3. W strukturze społecznej plemienia, starszyzna plemienna zajmuje pozycję uprawniającą do dostarczania kandydatów na książąt plemiennych i żupanów, ale nie do samodzielnego sprawowania władzy; jej pozycja opiera się na autorytecie wśród ludności. Zajmuje się ona polityką, organizuje wyprawy łupieskie, czerpie środki z uprawy ziemi przy pomocy siły najemnej. Stanowi więc zalążek klasy panującej. 4. Istnieje kategoria wojowników pospolitego ruszenia, uprawiająca ziemię, a rzemiosłem wojennym trudniąca się ubocznie. 5. Pospolita ludność rolnicza jest wolna, pracuje na ziemi własnej, korzysta z praw politycznych, bierze udział w wojnie obronnej. Tzw. "demokracja wojskowa" polega na tym, że każdy rolnik jest zarazem żołnierzem. 6. System skarbowy jest kontrolowany przez wiec. Skarb książęcy jest oddzielony od plemiennego. 7. Organizacja wojskowa opiera się na pospolitym ruszeniu całej wolnej ludności i dorywczo organizowanych drużynach. 8. System sądowy składa się z sądów plemiennych i sądów sąsiedzkich; odbywają się one w formie wiecu. W modelu ustroju państwowego występują już składniki wskazujące na instytucjonalizację organizacji państwowej w pierwotnej postaci. Są to następujące składniki konstytutywne właściwe dla ustroju państwowego. 1. Podstawą organizacji państwowej są dawne terytoria wielkoplemienne, przy tendencji do łączenia kilku wielkich plemion; dawne żupy stają się podstawą jednostek samorządowych, a małe plemiona tracą znaczenie. 2. Książę, uniezależniony od kontroli plemiennej, posiada prawo do terytorium państwowego i do sprawowania władzy; rodzi się ustrój władczy, oparty na klasie panującej. Powstaje nowa machina administracyjna. 3. Krystalizuje się podział klasowy; klasa panująca dostarcza kadry urzędniczej i korzysta z dochodów skarbu książęcego. Z upływem czasu następuje decentralizacja skarbowości, a przez to rozszerzenie podstawy majątkowej klasy panującej. 4. Kategoria wojowników przekształca się w szeregowe rycerstwo. 5. Ludność rolnicza przekształca się w klasę chłopską, coraz bardziej uzależnioną - najpierw od księcia, potem od kościoła i możnych. Traci ona prawa polityczne, choć początkowo zachowuje wolność osobistą. 6. Skarb plemienny łączy się ze skarbem książęcym i przechodzi pod kontrolę księcia. Masy ludowe tracą podmiotowość w dziedzinie skarbowości. 7. Organizacja wojskowa opiera się na wasalskiej służbie ogółu rycerstwa oraz na nielicznych stałych drużynach. Ogół ludności staje pod broń w razie najazdu wroga, a w wyprawach własnych odgrywa rolę pomocniczą. 8. Sądy 'wiecowe ustępują miejsca sądom książęcym; najpierw występuje to w odniesieniu do sądów plemiennych, później jednak również - sądów sąsiedzkich. Zarysowane różnice między ustrojem plemiennym i ustrojem państwowym pozwalają uzmysłowić przemiany zmierzające do organizacji państwowej społeczeństwa ludzkiego na przykładzie ludów słowiańskich. Proces ten przebiegał pod wpływem przesłanek wewnętrznych. Czynniki zewnętrzne miały pośredni wpływ. Dlatego też proces ten można traktować jako najbliższy modelowi powstawania państwowości krajów słowiańskich. Literatura 1. Engels Fryderyk, Poclu~d~enie rodziny, wlasności prywatnej i państwa, Warszawa 1979. 2. J u s t y ń s k i J a n u s z , Wybór tek.stóH~ źródtoH~ych z historii doku yn polityczr7o-praH~nych, To ruń 1994. 3. Olszewski Henryk, Zmierczak Maria, Historia doktryn politycznych i pran~nych, Poznań 1993. 4. Rousseau Jan Jakub, Unzori~a spoleczna, Warszawa 1966. 5. Sylwestrzak Andrzej, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1995. III Istota państwa Kwestia istoty państwa, czyli ogólnej wiedzy o nim, jest odwiecznym tematem podejmowanym przez ludzi, którzy zajmują się tą wspólnotą i próbują przybliżyć charakterystykę państwa z uwagi na różne przejawy jego działalności. W samej rzeczy chodzi o próbę odpowiedzi na nurtujące pytanie: czym jest państwo i jaką rolę spełnia w społeczeństwie. Od powstania państwa, wielcy myśliciele starali się formułować odpowiednie formuły ukazujące pewne przejawy zachowania państwa i świadczące o jego roli w społeczeństwie. W usiłowaniach tych wykorzystywali dostępną wiedzę i umiejętności opisania procesów społecznych. Stworzone wytwory oddają pewne aspekty rzeczywistości wspólnoty państwowej. W ogólności dostarczają określonej wiedzy do rozpoznania przejawów zachowań państwa i związanych z nim podmiotów społecznych. W konsekwencji tych wysiłków powstało wiele wypowiedzi urastających do rangi doktryn politycznych odznaczających się specyficznym ujęciem zachowania państwa i jego roli społecznej. Na tych poglądach wyrażających swoiste spojrzenie i konstruujących specyficzne formuły skupiona zostanie uwaga w przedstawieniu poszczególnych doktryn i koncepcji. Nie znaczy to, że i inne, mniej powszechne w rozpowszechnianiu wiedzy o państwie, nie wnoszą pewnych pierwiastków poznawczych i edu- kacyjnych. 1. Państwo wspólnotą dobra ogółu Koncepcję państwa jako wspólnoty dobra ogółu rozwija czołowy reprezentant myśli politycznej starożytnej Grecji Arystoteles (384-322 p.n.e.). W dziele Polityka wykłada zasadnicze tezy swojej koncepcji. Arystoteles wychodzi z założenia, że "każde państwo jest pewną wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra (wszyscy bowiem w każdym działaniu powodują sig tym, co im się dobrem wydaje), to jasną jest rzeczą, że wprawdzie wszystkie (wspólnoty) dążą do pewnego dobra, lecz przede wszystkim czyni to najprzedniejsza ze wszystkich, która ma najważniej sze z wszystkich zadania i wszystkie inne obejmuje. Jest nią tzw. państwo i wspólnota państwowa..."~. Arystoteles podkreśla, że wspólnota państwowa jest najwyższą wspólnotą ludzką i jest zarazem wspólnotą wszechobejmującą w społeczeństwie. Wszystkie inne wspólnoty mają węższy zakres występowania i działania pragmatycznego. Nie dorównują więc tej wspólnocie. Arystoteles wskazuje także, że wspólnota państwowa dąży do pewnego dobra, podobnie jak inne wspólnoty, w tym i wspólnoty rodzinne. Wspomniane dobro siłą rzeczy będzie dobrem bardziej rozległym i dotyczącym znacznie większej liczby jednostek ludzkich. Dobro to jest najwaźniejsze ze wszystkich zadań państwa. W dalszych wywodach Arystoteles wskazuje na rolę państwa w działaniach wspólnoty państwowej. Wybija przy tym, że "państwo, które naprawdę zasługuje na tę nazwę, a nie jest nim tylko z imienia, musi się troszczyć o cnotę". Tą cnotą jest "sprawiedliwość". Określenie to ma przejaw realizmu. "Dobrem w państwie jest sprawiedliwość, sprawiedliwością zaś jest to, co jest dla ogółu pożyteczne". Warunkiem racjonalnego funkcjonowania państwa jest poszanowanie idei sprawiedliwości. "Sprawiedliwość zaś jest znamieniem państwa, wymiar jej jest bowiem podstawą porządku istniejącego we wspólnocie państwowej, polega zaś na ustaleniu tego, co jest sprawiedliwe". Celem państwa jest zorganizowanie ludziom dobrego życia, to znaczy poezucia bezpieczeństwa, dostatku materialnego oraz warunków rozwoju duchowego. W tym sensie dobrze zorganizowane państwo powinno sprzyjać pogłębianiu dorobku moralnego, kulturalnego i majątkowego zarówno obywateli jak i zbiorowości. Arystoteles nie podziela postawy pogardy dla dóbr materialnych. Są one także naturalnym składnikiem poprawnie funkcjonującej i roz- wijającej się zbiorowości, jaką jest rodzina, gmina czy państwo. "Państwo powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre". Jest zatem organizacją scalającą jednostki, rodziny i grupy społeczne, w tym sensie jest całością, w której skład wchodzą części, co daje mu pierwszeństwo na zasadzie przewagi całości nad częściami. Państwo może osiągnąć samowystarczalność zarówno gospodarczą, jak i duchową, podczas gdy jednostka w normalnym rozwoju tego dopiąć nie zdoła. Stanowi to także o sile rozwoju moralnego i politycznego państwa, które staje się jako instytucja dobrem wspólnym działającym na rzecz jednostki. Przesłanką dobrze działającego państwa jest ustrój państwowy, do którego Arystoteles przywiązuje wielką wagę i poświęca dużo miejsca w swoich rozważaniach o państwie2. Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 3. Z K. Leśniak, Arystotele.r, Warszawa 1989, s. 89. W analizie ustrojów państwowych Arystoteles stara się z dużą dociekliwością określić cechy i kryteria umożliwiające klasyfikację różnych form politycznych. Odwołał się do dwóch podstawowych: kto rządzi, to znaczy jednostka, grupa czy ogół oraz kryterium rządów dobrych i złych. Ustroje dobre stawiają sobie za cel dobro powszechne, ustroje zdegenerowane - korzyści rządzących. Do ustrojów dobrych zalicza monarchię, arystokrację i politeę, do zdegenerowanych odpowiednio - tyranię, oligarchię i demokrację. W praktyce dominuje oligarchia bądź demokracja, chociaż kryterium liczebności biorących udział we władzy nie jest takie oczywiste, ponieważ oligarchia panuje wówczas, gdy rządzą bogaci, choćby stanowili nawet większość społeczelistwa. Demokracja to rządy ubogich, gdyby nawet byli w mniejszości. Arystoteles sprzyja politei, to jest formy powstałej z "wymieszania" demokracji z oligarchią, o dominacji stanu średniego, z ogólnymi walorami jakie temu źazwyczaj towarzyszą. Arystoteles przeciwstawia monarchię tyranii na zasadzie dobrych i zdegenerowanych rządów jednostki. Monarcha powinien gwarantować poszanowanie prawa i godności poddanych, a w konsekwencji sprzyjać rozsądnemu kierowaniu państwem. Zakłada bowiem, że może pojawić się jednostka czy nawet cały ród wyróżniający się moralnością, rozumem czy innymi cnotami obywatelskimi i wówczas monarchia może odegrać rolę w rozwoju polis, sprzyjając poszanowaniu prawa oraz krzewieniu rządów rozsądnych i sprawiedliwych. Zdaniem Arystotelesa tyrania wykształciła się z degeneracji i nadużycia władzy królewskiej bądź jej przejęcia przez demagogów, to znaczy byłych wojskowych, umiejących wpływać na lud swymi wystąpieniami, by w konsekwencji objąć nieograniczoną władzę. Ustrój ten nie odpowiada naturze człowieka, stwarza możliwości pogwałcenia prawa oraz rządów dalekich od umiarkowania i rozsądku. Tyrania w proponowanej przez Arystotelesa klasyfikacji jest ustrojem najgorszym, bezpośrednio sprzyjającym pogwałceniu praw obowiązujących i praw natury, zasadniczo prowadzących do naruszenia interesów nie tylko jednostki, lecz i wspólnoty, jaką okazuje się polis. Rządy grupy wybitnych obywateli, wyróżniających się nie tylko majątkiem czy urodzeniem, lecz przede wszystkim wykształceniem i ogólną gotowością służenia polis - nazywa Arystoteles - arystokracją. Jest to jedna z odpowiadających rozsądkowi i naturze człowieka form rządów. Jednak w praktyce trudna do osiągnięcia, przede wszystkim ze względu na występowanie w niej domieszki oligarchii. Arystokracja, jako warstwa, powinna być bardziej arystokracją ducha niż majątku, a to jest niekiedy w praktyce prawie niemożliwe do zrealizowania. W przypadku, gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi lub zdominuje ją chęć bogacenia się, wówczas przekształca się w oligarchię. podobnie jak tyrania, oligarchia należy do form zdegenerowanych, głównie przez nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru oraz stwarzania podstaw organizowania dalszych zamachów na władzę. Wiele wad widzi Arystoteles w demokracji, gdzie władza należąca do ludu, nie zawsze prowadzi do rezultatów służących ludowi. Ogół zazwyczaj dostrzega doraźny swój interes, kieruje się chęcią uzyskania nawet drobnych korzyści, z zasady nie będąc zdolnym do prowadzenia długofalowej polityki, mającej na celu zabezpieczenie interesów polis. Wadą demokracji jest możliwość decydowania przez lud mający większość i wladzę, lecz często z pominięciem lub naruszeniem prawa. Taki lud staje się dla siebie despotą, co chętnie wykorzystują demagodzy, przekształcając demokrację w tyranię. Arystoteles za najbardziej właściwą uważa formę rządów politeę, gdzie przy równowadze bogatych i ludu, dominują klasy średnie, wraz z całym rozsądkiem i umiarkowaniem rządów odpowiadających postawie i osobowości stanu średniego. Przy równowadze grup społecznych w politei przeważały będą cnoty obywatelskie, określające warunki rozwoju jednostki i całej polis. Ustrój ten gwarantuje pewną stabilizację rządów. Politea charakteryzuje się także najwyższym chyba stopniem poszanowania prawa, godności jednostki i zbiorowości. Przedstawiona klasyfikacja ustrojów dokonana przez Arystotelesa obejmuje ustroje najbardziej klasyczne. Zamierzeniem twórcy było znalezienie kluczowego kryterium do uszeregowania tej złożoności ustrojowej i wyciągnięcia nauk dla propozycji poznawczych rzeczywistości społecznej oraz doskonalenia tych ustrojów. 2. Państwo wspólnotą etyczną Koncepcję państwa jako wspólnoty etycznej konstruuje wybitny niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). W pracy Wyk~ady z filozofii dziejów i w pracy Zasady filozofii prawa, wydanych pośmiertnie, przedstawia zasadnicze idee na państwo, które sprowadzają się do tez: państwo królestwem wolności, państwo etyczną całością i państwo coś więcej niż suma jednostek. Hegel wychodzi z założenia, że "państwo jest rzeczywiśtością wolności, to znaczy absolutnego celu ostatecznego, że istnieje ono samo dla siebie; trzeba dalej wiedzieć, że wszelka wartość, jaką człowiek posiada, wszelką rzeczywistość duchową zawdzięcza on państwu. Albowiem duchowa rzeczywistość człowieka polega na tym, że dla niego jako istoty świadomej, jego własna istota, to, co rozumne - jest przedmiotowe, że posiada ono dla niego bezpośrednie, przedmiotowe istnienie"4. Arystoteles, Polityka..., s. 177. 4 G. Hegel, tN'yktady z.filoaofii dzięjów, Warszawa 1958, t. l, s. 59. Hegel nie zaprzecza istnienia stanu natury jako faktu dziejowego, ale uważa, że to co nazywa stanem natury - jest raczej stanem bezprawia, gwałtu, niepohamowanych popędów naturalnych, barbarzyńskich czynów i uczuć. Skłonności te ogranicza dopiero społeczeństwo i państwo. Te ograniczenia stosowane przez państwo nie są czymś wiecznym, lecz stanowią niezbędne ogniwo pośrednie, dzięki któremu... wytwarza się świadomość i pragnienie wolności, w jej prawdziwej postaci, to znaczy rozumnej i zgodnej z jej pojęciem". Twierdzenie Hegla, że pełną formą urzeczywistnienia ducha jest państwo, nie pozostaje w sprzeczności z tezą, że istotą ducha jest wolność. Pojęcie wolności rozumie tu w sensie społecznym, a nie w sensie przyrodniczym. Wolność moźliwa jest u niego tylko w ramach państwa, a jej treścią jest prawo i etyka. Ponadto twierdzi, że etyczność jest ideą wolności, a państwo jest etycznościąs. Historia dziejów ludzkości jest historią szczególnego zespolenia - dowodzi Hegel - wolności z koniecznością. Konieczny jest nieustający pochód ducha wolności, natomiast to co w świadomości człowieka występuje jako osobisty interes przypisuje się wolności. "Dzieje powszechne to postęp w uświadamianiu wolności"6. Przeznaczeniem świata duchowego jest więc uświadomienie sobie przez ducha własnej wolności, a wraz z tym rzeczywistej wolności w ogóle. Wolność sama w sobie zawiera jedynie nieskończoną konieczność dojścia do własnej świadomości i stania się tym samym rzeczywistością. Rozwój dziejowy traktuje Hegel jako ustawiczne wcielanie się i przekształcanie idei, przeto przyznaje woli subiektywnej człowieka również życie substancjalne. Celem istnienia woli subiektywnej jest zjednoczenie jej z wolą rozumną, czyli... "etyczna całość, państwo, będące tą rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i korzysta z niej, ale tylko o tyle, o ile stanowi cząstkę świadomości, wiary i woli ogółu". W konsekwencji dochodzi Hegel do określenia iż państwo to: "etyczna całość, będąca rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność i korzysta z niej w ściśle oznaczonych granicach i w określony sposób". Ograniczenie wolności jest w koncepcji Hegla tylko ograniczeniem samowoli człowieka, a treścią samowoli jest jednostkowa strona potrzeb, tzn. te potrzeby, które nie stanowią owej "cząstki" świadomości, wiary i woli ogółu. Jeżeli natomiast wola danej jednostki staje się częścią woli ogółu, wówczas prawo, etyka i państwo stanowią "pozytywną rzeczywistość i zaspokojenie wolności". Przy czym tylko one stanowią ową realizację wolności. Sytuacja przedstawia się następująco: wola subiektywna (namiętność) jest pierwiastkiem wprowadzającym w dziedzinę praktyki, w czyn urzeczywistniający, realizujący; idea jest pierwiastkiem wewnętrznym; państwo zaś jest 5 M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych XIX w., Warszawa 1964, cz. I, s. 101. 6 G. Hegel, Wykiady z filozofii..., s. 29. zdaniem Hegla - istniejącym realnym, etycznym bytem. Etyczność państwa polega na tym, iż stanowi ono jedność powszechnej woli oraz woli subiektywnej. Jednostka żyjąca w tej jedności (to znaczy uświadamiająca sobie potrzeby ogółu, czyli wolę ogółu, czyli po prostu konieczność) posiada wartość. Wartość polega jedynie na tej substancjalności, czyli jedności woli powszechnej i woli subiektywnej. "Cel państwa polega na tym - jak to definiuje Hegel - aby to co substancjalne, obowiązywało, byto obecne i utrwaliło się w rzeczywistych czynach ludzi i ich zamyslach"~. Określenie, iż celem państwa jest doprowadzenie do tego, aby to co substancjalne obowiązywało, oznacza, iż w państwie winno obowiązywać oraz realizować się i utrwalać poprzez czyny i zamysły ludzkie, to co stanowi jedność woli jednostkowej oraz woli powszechnej, woli subiektywnej oraz woli ogółu. Istnienie owej całości etycznej jest wedle Hegla - absolutną potrzebą rozumu. Zasługą założycieli państw jest doprowadzenie do owej etycznej całości, w której jednostka korzysta z wolności poprzez uczestniczenie i realizowanie woli ogółu, tzn. poprzez państwo. Jedność woli obiektywnej i subiektywnej (czyli powszechnej i podmiotowej) stanowi dla Hegla nie tylko istotę etyczności, ale również prawdę. Prawdą dziejową jest to co powszechne, co istnieje w prawach państwowych, w obowiązujących i rozumnych ustawach. Stąd twierdzenie definiujące państwo, iż "Państwo jest boską ideą w jej ziemskiej postaci. Jest ono bliżej określonym przedmiotem dziejów powszechnych w ogóle, w których wolność zyskuje obiektywne istnienie i życie, upajając się tą obiektywnością"A. Wola podmiotowa podporządkowująca się woli ogólnej, wyrażającej w prawach, właściwie nikomu się nie podporządkowuje, gdyż będąc posłuszna samej sobie jest zarazem u siebie samej. To co rozumne - stwierdza Hegel jest konieczne zarazem jako substancjalne (czyli - będące jednością woli subiektywnej i powszechnej). Człowiek jest wolny wówczas, gdy uznaje to substancjalne za prawo i' stosuje się do tego prawa, traktując je jako "substancje naszej własnej istoty". Ale traktować prawo jako substancję naszej własnej istoty można tylko wówczas, kiedy wola obiektywna i subiektywna zostały pogodzone i utworzyły niezmąconą całość. Wedle Hegla państwo nie da się sprowadzić do ośrodków rządzenia. Państwo bowiem to coś więcej niż suma poszczególnych jednostek. "Państwo jest abstraktem, który swoją, tylko ogólną, realność posiada w obywatelach: ale istnieje ono rzeczywiście i ta ogólna egzystencja musi przejawiać się w woli i dzialalności indywiduów"9. ~ Tamże, s. 58. R Tamże, s. 59. 9 Tamże, s. 65. Idea państwa staje się życiem i rzeczywistością, gdy abstrakcyjna idea urealnia się dzięki ustrojowi państwowemu. Wówczas zjawia się potrzeba rządu i administracji państwowej, zjawia się potrzeba wydzielenia osób, które mają kierować sprawami państwowymi, podejmować decyzje, wydawać rozkazy obywatelom, instruować poszczególnych obywateli jak mają realizować owe decyzje państwowe, a w razie potrzeby przymuszać obywateli do takiego, a nie innego postępowania. Skoro jednak - zauważa Hegel - różnica między rozkazującym a obywatelem jest czymś nieuniknionym i jest ona, przykrą koniecznością, skoro jest uważana za coś zewnętrznego w stosunku do abstrakcyjnie pojmowanej wolności, to przynajmniej tak należy zorganizować ustrój państwowy, aby obywatele musieli jak najmniej słuchać, zaś rozkazujący mieli jak najmniej pola do samowoli. Może to polegać na tym, aby treść tego, co wymaga rozkazywania była w istotnych punktach określona i uchwalona przez sam lud. Określenie Hegla, że człowiek o tyle jest rzeczywistością duchową, o ile to co rozumne jest dla niego przedmiotowe, oznacza tylko tyle, że człowiek poznając konieczność i stosując się do jej wymogów zachowuje się rozumnie. Że realizuje swą wolność nie przez samowolę, ale poprzez stapianie swojej woli subiektywnej z wolą ogółu oczyszczoną z wszelkich dodatnich i ujemnych stron, elementów przypadkowych i nieistotnych. Owa oczyszczona wola ogółu, to właśnie dla Hegla wola rozumna, a człowiek tylko w tym sensie jest człowiekiem świadomym, o ile przystosowuje swą wolę subiektywną do obiektywnej, o ile jego wola jednostkowa stanowi cząstkę świadomości, wiary i woli ogółu, przez co dany człowiek uczestniczy w prawnym i etycznym życiu państwowym. 3. Państwo organizacją zła społecznego Koncepcję państwa jako organizację zła społecznego reprezentują głosiciele idei anarchizmu, z których głównymi przedstawicielami są: francuski twórca myśli politycznej Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) i rosyjski rewolucjonista Michait Bakunin (1814-1876). Anarchiści wyrażają skrajną doktrynę, u podstaw której tkwi odmienne niż w innych współczesnych kierunkach rozłożenie akcentów w skali przyjętych wartości. Podstawowa teza anarchistów sprowadza się do twierdzenia, iż źródłem wyzysku społecznego jest nie klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa. To właśnie państwo jest wielkim winowajcą odpowiedzialnym za zło, oparte na wyzysku stosunki ekonomiczne i społeczne nie są niczym innym, jak wytworem działalności państwowej. Droga do wyzwolenia jednostki wiedzie zatem przez zniesienie państwa oraz ustanowienie ustroju bezpaństwowego, wolnego od przymusu, opartego na związkach producentów i konsumentów. Podstawowym składnikiem doktryny anarchizmu są: zasada bezwzględnej - skrajnie pojętej - wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm, dalej - wiara w "dobroć natury ludzkiej", woluntaryzm (tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka), wreszcie idealistyczne pojmowanie historii. Zasady te doprowadziły do totalnej wrogości wobec instytucji państwa. Proudhon swoje poglądy anarchizmu indywidualistycznego wykłada w pracy Filozofia nędzy (1846). Reformy należałoby przeprowadzić stopniowo, w drodze pokojowej. Walka proletariatu o władzę nie ma sensu. Proletariat może odzyskać wolność tylko przez zniesienie samej instytucji i przymusu, uosobionej przez państwo. Żądając pomocy państwa, wprowadzając własną dyktaturę robotnicy utrwaliliby tylko swą niewolę. "Filozofia nędzy" skłania Proudhona do tezy, że wolność i sprawiedliwość będą przywrócone, kiedy przymus państwowy ustąpi miejsce stosunkom umownym w społeczeństwie równych obywateli; społeczeństwie zrzeszonym w wolnych gminach, tworzących ustrój federacyjny'°. Proudhon nie pojmował praw rządzących współczesnym mu społeczeństwem, kiedy protestował przeciwko postępowi technicznemu i kiedy sądził, iż można wstrzymać i cofnąć proces koncentracji kapitału. Obiektywnie reprezentował interesy drobnomieszczaństwa, grupy społecznej, z której się wywodzil. Anarchizm Proudhona zacierał różnice między organizacją władzy państwowej w różnych państwach i spełnianiem czynności różnych organów państwowych. Wysuwane idee dalekie były od przejawów realizmu społecznego. Bakunin swoje poglądy anarchizmu kolektywistycznego wyłożył przede wszystkim w pracy Państwa a ananehia (1873). Rozwiązanie kwestii społecznyeh widzi w zniesieniu państwa. "Żadne państwo - powiada Bakunin - nawet o najbardziej demokratycznych formach, choćby to była najbardziej czerwona republika polityczna, republika ludowa, a właściwie pseudoludowa, gdyż tylko taka forma jest możliwa pod fałszywym szyldem przedstawicielstwa ludu, nie będzie w stanie dać ludowi tego, co mu potrzebne, tj. możliwości swobodnego organizowania się od dołu ku górze w imię własnych interesów. Każde bowiem państwo, najbardziej nawet demokratyczne i republikańskie, nawet pseudoludowe państwo wymyślone przez pana Marksa, w istocie swej jest niczym innym jak tylko aparatem kierującym masami odgórnie przy pomocy inteligenckiej, a więc uprzywilejowanej mniejszości, która lepiej jakoby rozumie rzeczywiste interesy ludu, aniżeli sam lud"11. Państwo identyfikuje Bakunin z aparatem przemocy, wykluczając sytuację, w której ten aparat ~° P.J. Proudhon, WybcSr pism, Warszawa 1974, t. l, s. 532. ~~ M. Bakunin, Pisma wybrane, Warszawa 1965, t. 2, s. 197. mógłby faktycznie reprezentować interesy ogólnonarodowe związane z bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym. Zdaniem Bakunina unicestwienie wszelkiego wyzysku i ucisku politycznego lub prawnego oraz rządowo-administracyjnego jest równoznaczne z tendeneją do zniesienia podziału klasowego, tj. zrównania wszystkich stanów pod względem ekonomicznym, a także zlikwidowania państwa jako głównego wroga ludu. Nawet istnienie państwa rzekomo ludowego, jest według niego, "klęską dla ludu". Z tych powodów uważa, że narodom słowiańskim, z natury rzeezy pokojowo usposobionym, państwo w ogóle nie jest potrzebne, gdyż nie jest ono potrzebne dla większości proletariatu, a tylko dla mniejszości ciemięz- ców. Zło każdego państwa tkwi bowiem właśnie w jego zaborczości, która jest konsekwencją centralizacji, a zaborczym państwem musi pozostać, aby utrzymać własną suwerenność. Wedle Bakunina państwo burżuazyjne, będąc stałą negacją interesów rejonów, gmin, stowarzyszeń oraz jednostek tylko z pozoru reprezentuje ich interesy, w rzeczywistości bowiem stanowi abstrakcję, fikcję i kłamstwo. I dlatego potęga takiego państwa, a nawet jego istnienie, powinny być zburzone raz na zawsze. Upadek państwa rychło pociągnie za sobą upadek wszelkich niesprawiedliwości, jurydycznego prawa i konsekwencji jego obowiązywania, które Bakunin nazywa kłamstwem różnych kultów, stanowiących uświęcenie dokonywanych gwałtów, chronionych i nagradzanych przywilejem państwa~2. Bakunin wierzy, że nadejdzie taki moment, gdy wszystkie państwa znikną. W związku z tym stwierdza: "Nadejdzie czas, gdy nie będzie już państw a wszystkie wysiłki socjalrewolucyjnej partii w Europie zmierzają do ich zniszczenia - nadejdzie czas, kiedy na gruzach państw politycznych z całą swobodą powstanie zorganizowany od dołu ku górze wolny braterski związek wolnych stowarzyszeń wytwórczych, gmin i prowincjonalnych federacji, który obejmie bez żadnych różnic, bo zgodnie z ich wolą, ludziwszystkich języków i narodowości"~~. Formą organizacji społeczeństwa wedle Bakunina - ma stać się samorząd ludowy, przy czym autonomia prowincji będzie miała charakter wyłącznie administracyjny a nie polityczny. Samorząd ma obejmować gminy, rejony, powiaty, obwody i wreszcie państwo. Najważniejszą i podstawową jednostką społeczno-polityczną jest gmina. Stworzenie takiego systemu wyobrażał sobie w drodze żywiołowego rozwoju rewolucji po wybuchu wywołanym przez tajną organizację spiskową. ~z J. Śmiałowski, Pań.rtwo a .socjalizm, Kraków 1992, s. 174. '3 M. Bakunin, Pisma wybrane..., t. II, s. 282. 4, Państwo korporacją terytorialną Koncepcję państwa jako korporacji terytorialnej głosi wybitny niemiecki uczony w dziedzinie prawa państwowego Georg Jellinek (1851-1911). W pracy Ogólna nauka o państwie (1900) prezentuje poglądy na państwo w ujęciu wielowymiarowym, w którym definicja prawnicza państwa - jak ją nazywa zajmuje naczelne miejsce. Jellinek wychodzi z założenia, że państwo jest zjawiskiem złożonym składającym się z wielu składników, które go charakteryzują i na niego oddziałują. Twierdzi on, że wszystkie zjawiska społeczne mają - ze swej natury - charakter psychiczny np. religia, sztuka, nauka, prawo, a nawet gospodarka społeczna. Ni~,.co jest zależne od woli ludzkiej nie może być uważane za twór rp zyrody, ,a przynajmniej wyłączny twór dźiałariia wielu przyczyn zewn~trz= nych. Ńiewolne od wpływu woli ludzkiej jest państwo. Biorąc pod uwagę znaczenie woli jednostkowej w kształtowaniu zjawisk społecznych, w tym oddziaływanie na państwo, powiada Jellinek, iż państwo można określić, "że skladają się nań stosunki woli większości ludzi. Substrat państwa stanowią ludzie wydający rozkazy oraz ludzie dający im posluch"~4. Stąd wyprowadza Jellinek wniosek, że obiektywnymi częściami składowymi państwa są stosunki woli, istniejące pomiędzy władcami a podwładnymi. Wedle Jellinka państwo stanowi ogół stosunków woli ludności, a przynajmniej jej większości. Qbiektywną częścią składową-pa_ństw_a są_ stosunki woli pomiędzy władcami a podwładnymi; "stosunki te pozostają w ciągłości ~~a= ~so prźeśtrźeW ej", ~b żapewnia jedność państwową. Najważniejszą z wie lu jedności państwowej - jest jedność związkowa, złoźona z woli ludzi zmierzających do zorganizowania pewnych celów. Stosunki oparte na państwowej woli; z których powstaje jedność związkowa, są stosunkami panowania. Nie wyczerpuje się w nich istota państwa, ale nie da się państw wyobrazić bez panowania. "Państwo posiada władzę, panować zaś, znaczy mieć możność narzucania swej woli innym, zmuszania ich do jej wykonywania. Tę moc przeprowadzenia swej woli, wbrew woli innych, posiada tylko państwo. Jest ono jedynym związkiem, panującym dzięki istnieniu w nim samym władzy prawnie samorodnej, od żadnej innej władzy nie pochodzącej"~5. Jedność państwa jest jednością wpływającą z faktu zorganizowania aparatu zdolnego do określonego regulowania życia i zachowania ludzi na danym terytorium. Jedność państwowa jest więc jednością zawsze polityczno-administracYjną i polityczno-prawną. Poszczególne związki i człony państwa mogą być ~4 G. Jelli O lna nauka o państH~ie, Warszawa 1924, s. 43. ~ 5 Tamże, s. 47. mniej lub bardziej spoiste lub niezależne, lecz mimo wszystko, jeśli stanowią część państwa, pozostają w określonej jedności o charakterze organizacyjnym, administracyjnym, prawnym, politycznym, a nawet policyjno-wojskowym. 3~spól~oli~czną -_zdąniem Ję~.linka -_musi-rniećaamQdzieln~ władzę ochodzącą od państwa. Władza ta sprawuje władztwo na określonym terytorium. postrzeżenia te żdaniem Jellinka są oddaniem dostrzegalnych faktów życia państwowego.. Jest t~ Ss~ologiczne uiecia~państwJa. Z tego punktu widzenia Jellinek powiada: "Państwo jest to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadlych ludzi"16. Określenie to oddaje pewne aspekty realnego bytu państwa i stanowi przesłankę do dalszego uściślenia o inne skladniki. Z punktu widzenia prawnego, państwo wedle Jellinka, występuje w roli podmiotu prawa, staje się wyrazicielem praw i obowiązków. Ten podmiot prawa, jakim jest państwo, jest najbardziej zbliżony do pojęcia korporacji. Substratem korporacji są ludzie tworzący - pisze Jellinek - jedność związkową, której wola spoczywa w rękach członków związku. Pojęcie korporacji jest formą prawnej syntezy, daje ono wyraz prawnym stosunkom jedności związkowej, ale będąc pojęciem prawnym jest takim pojęciem, któremu "w świetle faktów nie odpowiada nic realnego". Z punktu widzenia prawnego państwo jest "korporacją osiadlego ludu, wyposażonego w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą lub też, aby użyć wznowionego obecnie określenia, korporacją terytorialną, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchniczą"». W definicji tej wybija Jellinek trzy istotne elementy, a mianowicie`_terytorium, lud_r~ość _. r-- ._ i wladzę najwyższą. W doktrynie prawniczej przyjęło się określac tę defini\cję jako tzw. trójel~ rentową definicję ujmującą w jedności: terytorium, lud rość i władzę zwierzchnią. Trwałą wartością jest tu wskazanie, że państwo jest orgąnizacją_-suwęrenną, czyli że jest niezależną w działaniu wewnętrznym i zewnętrznym. PaństwoYjest organizacją terytorialną, zdolną do rozwijania władztwa na określonej przestrzeni życiowej, ważnej dla bytu wspólnoty państwowej. Wreszcie definicja wskazuje na ludność - podstawowy czynnik kreatywny i niezbędny do wystąpienia państwowości. Wskazane elementy państwowości -pisze Jellinek - mają współcześnie bardzo istotne znaczenie, albowiem przyjęte zostały także w prawie międzynarodowym. W procesie dochodzenia do uznania państwowości w organizacjach międzynarodowych bierze się pod uwagę fakt występowania tych elementów. Pozwalają one bowiem odróżnić państwo od innych organizacji. Niewystępowanie któregoś z elementów stanowi przeszkodę w uznaniu przez wspólnotę międzynarodową oraz dla przystąpienia do organizacji międzynarodowych o zasięgu uniwersalnym. Państwo według J_ellink_a 'e ~m_stosunkiem woli poddan ch i panującego, opierającym się. na wspólnym dążeniu dó_.utrżyman a d Y ności repreżemt~wańej pizez ~ąństwo. Pódśfawówym kryterium owej jedności jest u a omieW e śó "'~~~ cel ~ ł cz ch zbiorowość, czyli jest to tz ś~teleo cgiczna lożoność zjawisk życia społecznego pow_odujg,,k_o- nieczn_ość u~ednol~.enia ce_lów~ do których zmierza wspólnota, a trwałość urzec y stniania tych celów staje się doniosłym czynnikiem spajającym życie jednostek~s. Każdy obywatel prowadzi jak gdyby podwójne życie; z jednej strony, jako jednostka posiada zakres swych praw osobistych, odizolowanych od dążeń ogółu, z drugiej - jednostka pozostaje zawsze integralną częścią całości, którą jest społeczeństwo. Obywatel nie może i nie chce izolować się od państwa, będącego instytucjonalnym wyrazem jedności społeczeństwa, głównie z powodu identyfikacji celów, które stawia przed sobą jednostka i państwo. 5. Państwo przymusową organizacją społeczeństwa Koncepcję państwa jako przymusowej organizacji społeczeństwa formułuje Fryderyk Engels a rozwija ją Wlodzimierz I. Lenin. Ogólną charakterystykę państwa przeprowadza Engels w pracy Pochodze~zie f-odziny, wias~zości prywatnej i panstwa stwierdzając: "Ponieważ państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstalo wśród konfliktów tych klas, to z reguły jest państwem klasy najsilniejszej, °.konomicznie panującej, która przy jego pomocy staje się również klasą panującą politycznie i w ten sposób zdobywa nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas uciskanych. Tak więc państwo starożytne było przede wszystkim państwem właścicieli niewolników, podobnie jak państwo feudalne było organem szlachty do ciemiężenia pańszczyźnianych i poddanych chłopów, a nowożytne państwo przedstawicielskie jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez kap_tał"l~. Występująca przymusowa organizacja społeczeństwa, wedle Engelsa, powoluje dla utrzymania ładu, porządku i bezpieczeństwa wyspecjalizowany aparat państwowy, w postaci machiny biurokratycznej, w tym policji i wymiaru sprawiedliwości. Aparat ten posługuje się przymusem i przemocą w stosunku do społeczeństwa. W ten sposób zabezpiecza interesy klasy panującej. ~6 Tamże, s. 47. ~~ Tamże, s. 50. ~R M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych XIX w., Warszawa 1966, cz. II, s. 53. ~~ F. Engels, Pochodzenie rodziny, wiasności /nywatnęj i pa~istwa, Warszawa 1979, s. 223-224. Państwo działające w obronie istniejącego ustroju ekonomicznego, który wyraża interesy klasy panującej, tworzy również prawo, tzn. określony system norm, odzwierciedlających wolę tej klasy, mających walor przymusu i zabezpieczonych sankcją władzy publicznej. Będąc odbiciem określonych stosunków ekonomicznych, stosunków produkcji i własności, prawo utrwala je i sprzyja ich dalszemu rozwojowi. Prawo jest więc wolą klasy panującej, podniesioną do rangi ustawy. "Prawo jest niczym bez aparatu mogącego zmuszać do przestrzegania norm prawnych". Państwo i prawo - twierdzili Karol Marks i Fryderyk Engels - stanowią najważniejszy element nadbudowy społeczeństw klasowych, a mianowicie jej część polityczną. Karol Marks (1818-1883) zajmował się również państwem w swoich pracach od Manifestu Komunistycznego (1848) wspólnie napisanego z F. Engelsem do Wojny dorszowej we Francji (1871) w kontekście procesu rewolucyjnego i sprawowania władzy publicznej przez klasy społeczne. W wywodach swych myślał o państwach dwojakiego rodzaju: o państwie politycznym, jako czystym instrumencie przymusu, oraz o państwie ekonomicznym, odpowiedzialnym za majątek państwa'°. Państwo polityczne wedle jego poglądu - musi zostać jak najszybciej zdobyte i zniszczone. Marks twierdził na ogół, że siła państwa ("starego" państwa, które zostało zdobyte) musi zostać wykorzystana przeciwko poprzednim użytkownikom, a zatem państwo polityczne musi przetrwać przez czas trwania procesu rewolucyjnego. Państwo polityczne było dla Marksa nie tylko złem koniecznym, ale również przeżytkiem, śladem przeszłości. Zdaniem Marksa państwo ekonomiczne musi przetrwać: państwo ma scentralizować w swych rękach to, co przedtem było zdecentralizowane w rękach kapitalistów. Marks zdecydowanie popierał stworzenie scentralizowanego państwa ekonomicznego, będącego właścicielem wszystkich środków produkcji. Państwo to miało trwać krótko. W dłuższej skali czasowej obumrzeć miało również państwo ekonomiczne. Marks był też twórcą idei dyktatury proletariatu odnoszącej się do istoty państwa socjalistycznego, które miało powstać w drodze rewolucji socjalistycznej. W pracy Krytyka pt-ogramu gotajskiego (1875) pisał: "Między społeczeństwem kapitalistycznym a komunistycznym leży okres rewolucyjnego przeobrażenia jednego w drugie. Temu okresowi odpowiada też polityczny okres przejściowy i państwo tego okresu nie może być niczym innym, jak tylko rewolucyjną dyktaturą prołetariatu"' ~ . Dyktatura ta miała oznaczać użycie siły i przemocy w dokonaniu przemian społecznych oraz rządzeniu państwem. zo C,. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 563. z~ K. Marks, Krytyka Pro,~ramer Gotaj.rkie,Qo, w: K. Marks, F. Engels, D=feta Wybrane, Warszawa 1949, t. 11, s. 22. Myśli Engelsa i Marksa o istocie państwa rozwinął Lenin zaostrzając jeszcze niektóre stwierdzenia i podporządkowując je teorii rewolucji socjalistycznej oraz przesadzonej ocenie państwa kapitalistycznego i jego istoty społecznej. Lenin stwierdza, iż "Państwo jest to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy". Z tego określenia wynikało, że każde państwo w gruncie rzeczy jest dyktaturą bez względu na formę sprawowania władzy. Potwierdza to Lenin pisząc: "Formy państw burżuazyjnych są niezmiernie różnorodne, ich istota jest jednak ta sama. Wszystkie te państwa tak czy owak są jednak w ostatecznym wyniku bezwarunkową dyktaturą burżuazji"22. Logiczną konsekwencją było wobec tego stwierdzenie, że komunizm musi oznaczać - skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych - także zniesienie państwa. Nawiązując do poglądów Marksa, Lenin wiele wypowiadał się na temat idei dyktatury proletariatu. Lenin nie wymyślił tego terminu, lecz sięgał do wypowiedzi Marksa o koniecznym etapie przejściowym między kapitalizmem a komunizmem, w którym to miało wystąpić państwo dyktatury proletariatu. W praey Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky formułuje Lenin tezę, że dyktatura proletariatu nie może się posłużyć starą formą państwa, zwłaszcza zaś nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszech- nym prawem wyborczym i równością wobec prawa. Rady delegatów miały stać się nową formą rządzenia. W dziele Państwo a rewolucja Lenin zdecydowanie odrzucał zarzut braku demokratycznych form rządów w Rosji porewolucyjnej, wywodząc, iż "dyktatura proletariatu jest: władzą nie dzieloną z nikim, opartą bezpośrednio na sile zbrojnej mas. Obalenie burżuazji może być urzeczywistnione jedynie przez przekształcenie proletariatu w klasę panującą, która potrafi zdławić nieunikniony, zaciekły opór burżuazji oraz zorganizować dla nowego ustroju gospodarczego ogół mas pracujących i wyzyskiwanych"'~. Lenin uważał, że ta dyktatura jest zarazem "prawdziwą" demokracją, gdyż jest władzą większości sprawowanej przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy. Lenin ciągle podkreślał, że demokracja burżuazyjno-liberalna jest tylko farsą, zaś dyktatura proletariatu jest właściwą demokracją: "...w społeczeństwie kapitalistycznym mamy demokrację okrojoną, nędzną, fałszywą, demokrację tylko dla bogaczy, dla mniejszości. Dyktatura proletariatu, okres przejścia do komunizmu, po raz pierwszy wprowadzi demokrację dla ludu, dla większości, przy równoległym niezbędnym dławieniu mniejsżości, wyzyskiwaczy". Należy zauważyć, że nawet zniesienie klas porzez zmianę stosunków własnościowych nie oznacza dla Lenina rezygnacji z dyktatury proletariatu, a to z uwagi na międzynarodowe powiązania wyzyskiwaczy: można ich rozgromić, zz W.1_ Lenin, Dzieta wysrane, t. 2, Warszawa 1978, s. 541 i 552. z3 W.I. Lenin, Dziela wybrane, t. 3, s. 550. ale nie zlikwidować, ponieważ ich bazą jest kapitał międzynarodowy. Logiczny wniosek jaki się nasuwa, jest tylko ,jeden - jak długo istnieje kapitalizm, tak długo potrzebna jest dyktatura proletariatu. Termin "dyktatura proletariatu" oznaczał w ujęciu Lenina dyktaturę w imieniu proletariatu. Lenin nie ukry_ wal, że w praktyce oznacza to dyktaturę partii komunistycznej. 6. Państwo globalną organizacją spoleczeństwa Koncepcję państwa jako globalnej organizacji społeczeństwa przedstawia polski prawnik i politolog Stanisław Ehrlich (1907-1998). W pracy Wst~p do nauki o państwie i prawie (1979) rozwija zasadnicze wątki treściowe tej koncepcji oraz dopełnia je w pracy Wiążące wzory zaclzowarzia (1995). "W zależności od tego, na co kładziemy akcent - powiada Ehrlich - posługujemy się trojakim rozumieniem państwa. Mówimy o państwie jako organizacji globalnej, gdy chcemy podkreślić, że jest to rama organizacyjna, dzięki której społeczeństwo funkcjonuje jako całość. Po wtóre, mówimy o państwie utożsamiając je z aparatem państwowym, a nawet tylko z naczelnymi organami państwowymi (...), a więc calokształtern ośrodków decyzji politycznych. Wreszcie, jeżeli chcemy podkreślić szczególną rolę aparatu przymusu w ramach organizacji państwowej (bez którego nie mogłaby ona istnieć), sprowadzamy pojęcie państwa (redukujemy je) właśnie do aparatu przymusu. Można wówczas zaproponować takie oto określenie państwa: jest to hierarchiczna i terytorialna organizacja przymusu, dzialająca w interesach ekonomicznych, politycznych i ideologicznych grup, warstw czy klas wladających środkami produkcji, dzięki czemu może ona kierować społeczeństwem jako całością"24. Określenie to odzwierciedla najważniejsze cechy państwa jako organizacji globalnej. Państwo jest więc organizacją globalną w dwojakim sensie, w tym, że jest ono jedyną organizacją, która w swoich ramach na określonym terytorium wszystkim bez wyjątku wyznacza powinne zachowanie (z pewnymi ograniczeniami, dotyczącymi cudzoziemców), a także w tym sensie, że w jakiejś formie inne organizacje spoleczne albo podporządkowuje, albo przynajmniej w sposób niezbędny z nimi współdziała (partie polityczne, związki zawodowe, związki religijne). Tej roli organizacja państwowa nie mogłaby odgrywać, gdyby nie równie powszechny system norm, jakim jest prawo, za pomocą którego można podporządkować wszystkie inne systemy norm, a co najmniej na nie wpływać. Sprawne funkcjonowanie organizacji globalnej, uważa Ehrlich, wymaga procesów scalających zarówno w jej ogniwach, jak i w organizacjach autonomicz z4 S. Ehrlich, Wstęp do nauki o pari.rtwie i prawie, Warszawa 1979, s. 39-40. nych, tworzonych samodzielnie przez różne grupy społeczne. W toku tych procesów centralny ośrodek decyzji zabiega o to, aby normy jakie tworzy, były uznane przez różne grupy społeczne; w szczególności, aby była uznana nadrzędność prawa w stosunku do autonomicznych norm grupowych. Nie jest to jedynie zagadnienie organizacyjne. W istocie rzeczy chodzi o legitymizację centralnego ośrodka decyzji państwowej2s. Mówiąc inaczej chodzi o potwier- dzanie prawomocności rządzących do rządzenia. Organizacja państwowa i system normatywny przez nią stworzony (prawo) służą realizacji interesom określonych grup społecznych, a także stanowią mechanizm umożliwiający współdziałanie różnych odłamów i grup społecznych. lVlechanizm ten tworzy mimo sprzecznych interesów pewną całość. Państwo jest organizacją powszechną, która ma na celu kojarzenie sprzecznych interesów, aby grupy społeczne nie unicestwiały się nawzajem. Państwo to także organizacja o potężnej mocy jednoczenia i organizowania społeczeństwa. Organizacja globalna spoleczeństwa to przede wszystkim instytucja integrująca społeczeństwo do wielkich narodowych zadań. Wypełnienie tych zadań staje się możliwe za sprawą sprawnej organizacji i dyscypliny, świadomości działań wspólnych i racjonalnych oraz umiejętności przyswojenia zdobyczy cywilizacyjnych. Świadomość narodowa rozumienia roli państwa w społeczeństwie sprzyja wypełnianiu podejmowanych przedsięwzięć zbiorowych. Państwo jako globalna organizacja społeczeństwa posiada pewne cechy organizacji celowej, chociaż nie można powiedzieć, iż w pełni nią jest. Posiada bowiem równocześnie z reguły pewne cechy grupy naturalnej. Wynika to bowiem z rodowodu tej organizacji i bazy społecznej, na której się opiera oraz rozwija swoją działalność publiczną. Cechy zbliżające państwo do organizacji celowej wyrażają się przede wszystkim w procesie świadomego tworzenia organów, ich zmieniania i likwidowania przez jej członków. Instytucja ta posia- da też sposób przyznawania członkostwa przypominający mechanizm charakterystyczny dla organizacji społecznej. Wyraża się to w instytucji nadawania i pozbawiania obywatelstwa. Najbardziej znamienne jest też w stanowieniu zakresu praw i obowiązków. Organizacja ta ma swój zbiór norm obowiązujących członków. Państwo realizuje pewne cele wyznaczane mu przez jego członków za pośrednictwem odpowiednich organów. Przyrównanie państwa do organizacji celowej wskazuje jednak na pewne różnice między tymi organizacjami~~. W państwie członkostwo dobrowolne jest raczej marginesem. Obywatelem staje się czlonek tej zbiorowości w przeważającej mierze przez urodzenie, a więc bez wiadomej zgody ze strony zainteresowanego, i nie na podstawie zs S, Ehrlich, Wiążqce wzory zacF~owania, Warszawa 1995, s. 161. zb J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria paristwa i prawa, Warszawa 1981, s. 49-50. indywidualnej decyzji państwowej. A więc w podobny sposób, w jaki stawał się członkiem rodu. Również na ogół nie przewiduje się możliwości swobodnego wystąpienia z niej. Stosunek bowiem łączący członka tej zbiorowości z państwem nie jest oparty na dobrowolnej umowie, lecz na przymusie: Zbiorowość ta nie musi mieć wytyczonego celu swej egzystencji jako całości, jak w przypadku organizacji celowej. Jest ona po prostu koniecznością na pewnym etapie rozwoju formą życia społecznego i może stawiać sobie cele określone albo nie stawiać żadnych. Więzi w państwie są oparte zarówno na elementach racjonalnych oraz formalnych, jak i naturalnych oraz emocjonalnych i etycznych. Podłożem powstania państwa jest z reguły grupa o charakterze naturalnym. Państwo obejmuje zbiorowość bardzo zróżnicowaną i skomplikowaną'. Wytworzone więzi trzymają zbiorowość w pewnej jedności. Poczucie wspólnoty z reguły jest obecne, choć występuje w różnym zakresie i natężeniu w różnych grupach społecznych danego państwa. Obejmuje ono przeszłość i teraźniejszość i występuje wyraźnie w decydującej dla bytu państwa grupie społecznej. Literatura 1. Ehrlich Stanislaw, Nornza, grupa, oy~azaizac~ja, Warszawa 1998. 2. Engels Fryderyk, Pochodzenie rodziny, wtasvości pryH>atnej Z J7azzstN'a, Warszawa 1979. 3. Justyński Janusz, Wyhór tekstóH~ źródłowych z historii doktryn polityczno-praN~eiyclr, To ruń 1994. 4. Olszewski Henryk, Zmierczak Maria, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1993. 6. Sylwestrzak Andrzej, Historia doktryn: politycznych i praH~rnych, Warszawa 1995. z~ S. Ehrlich, Norma, grupa, organizacja, Warszawa 1998, s. 198. IV Państwo, naród i jednostka 1. Rola państwa w kształtowaniu narodu Państwo powstało w okresie występowania wspólnot etnicznych i językowych. Nie było wówczas jeszcze narodu. Powstanie państwa było przede wszystkim rezultatem różnicowania się społeczności plemiennej i łączenia tych społeczności. Łączenie plemion w większe wspólnoty ludzkie wiodące do powstania państwa odbywało się drogą pokojową lub też drogą zbrojną. Na gruncie dawnyeh wspólnot plemiennych i etnicznych już w ramach wspólnot państwowych dokonują się procesy przemian gospodarczych i kulturalnych, które wpływają na kształtowanie wspólnot etnicznych i prowadzą do przekształcenia ich w narody. Organizacja państwowa odgrywa decydującą rolę w oddziaływaniu na procesy przemian i wykształcenie właściwych dla narodu cech. Wśród t ch cech ws ólnot narodowe w różnia si : 1 z k, 2) te toY P Y j Y ją ę ) ję Y rY rium, 3) wspólnota pochodzenia, 4) wspólny sposób życia, 5) religia, 6) tradycja, 7) obyczaje, 8) wspólnota losów historycznych i politycznychl. O formowaniu poszczególnych wspólnot narodowych decydowały różne uwarunkowania. Nie istnieje określony zespół elementów bezwzględnie koniecznych dla ukształtowania narodu. Nietrafny jest pogląd przypisujący jednemu czynnikowi rolę dominującą w procesie tworzenia narodu. Zakładając, że naród to grupa ludzi zespolona więzią naturalną, można stwierdzić, iż o właściwej dla niego jedności życia zbiorowego w większym stopniu decydują czynniki duchowe niż materialne. Należy więc podkreślić, że kształtowane i utrwalane na przestrzeni dziejów poczucie wspólnoty celów, ideałów, wartości i zachowań rozstrzyga o tożsamości i żywotności narodu, nawet w niesPt'zyjających warunkach zewnętrznych. Twierdzenie to potwierdzają losy narodu polskiego, który w decydującej z punktu widzenia współczesności fazie Jego rozwoju, był pozbawiony przez 123 lata swojej państwowości i podzie M~ Waldenberg, Kwe.rtie narodowe w Europie Śr- odkowowsclaodniej, Warszawa 1992, s. 16-17. lony między trzy mocarstwa zaborcze. Mimo to utrzymał się i umacniał swoją jedność, rozwinął swą wspólnotę kultury i obyczajów. Dla istnienia narodu nie jest jednak konieczne, aby posiadał on własne państwo. Nie jest również niezbędne, aby należał do jednej wspólnoty państwowej. Proces powstawania narodu jest historycznie rzecz ujmując wtórny w stosunku do procesu powstawania państwa, gdyż państwo jako instytucja istniało, zanim uformowały się narody. W procesie formowania się narodu państwo odgrywało wielką rolę przejawiającą się w tym, że: 1) tworzyło ramy zewnętrzne, w których dokonywały się procesy integracji kulturalnej, językowej, ekonomicznej, 2) powodowało powstawanie wspólnoty losów historycznych, w szczególności w stosunkach z obcymi, 3) tworzyło wspólnotę dla całego tworzącego się narodu ideologię państwową, odwołującą się stopniowo coraz bardziej do treści narodowych, 4) popierało działalność kulturalną, fuńkcjonalną wobec procesu tworzenia się narodu (np. w postaci narodowej literatury, narodowego szkolnictwa), 5) w wielu wypadkach było promotorem powstania religii narodowej (np. kościół anglikański)'. Wszystkie te okoliczności czynią z państwa ważny instrument procesów narodowotwórczych. Narody w Europie i Ameryce kształtowały się w okresie cywilizacji przemyslowej od XVIII do XX wieku. W tym też okresie powstawały państwa narodowe, które staly się siłą decydującą rozwoju cywilizacyjnego i narodowego. Państwa wielonarodowe pozostawały w mniejszości. Droga do tego rodzaju państwa była niezwykle długotrwała i wiodła poprzez starożytne państwa imperialne, średniowieczne monarchie stanowe, państwa terytorialne do nowożytnych państw narodowych. W rozważaniach o współczesnym państwie wyraża się ogólne przekonanie o ogromnej przewadze państw narodowych w świecie Pogląd ten podważa wspólczesny amerykański politolog Benjamin R. Barbe. stwierdzając: "Zadziwiające jest, że niespełna 10 procent współczesnych państw (jest ich około 20) to państwa prawdziwie jednonarodowe. Dania czy Holandia nie mogą się podzielić na mniejsze jednostki, chyba że się rozpadną na plemiona lub klany. Tylko w połowie państw dzisiejszego świata jedna grupa etniczna stanowi 75 procent ludności. Podobnie więc jak w Stanach Zjedno- czonych, wielokulturowość stanowi regułę, homogeniczność to wyjątek. Państwa, które zewnętrznym obserwatorom wydają się narodowo jednolite, jak Japonia czy Hiszpania, okazują się wielokulturowe. Gdyby zaś za warunek samostanowienia przyjąć język, podstawowy czynnik konstytuujący naród, wystarczy policzyć iloma językami mówi się na świecie, a okaże się, że rodzina państw powinna wzrosnąć do ponad 6000 członków"~. Z J.J. Wiatr, Socjołogiu stosunków połityc~nycłi, Warszawa 1977, s. 469-470. 3 B.R. Barber, Dżił~ad kontra Mc,świat, Warszawa 1997, s. 13-14. Proces kształtowania'się narodów odbywa się współcześnie, tj. po drugiej Wojnie światowej, w Azji i Afryce. Takie sformułowania spotyka się powszechnie w literaturze europejskiej i amerykańskiej. Ale czy rzeczywiście dokonują się w krajach na tych kontynentach tego rodzaju procesy integracji społecznej? Znawca problematyki azjatyckiej Krzysztof Gawlikowski ma co do tego duże wątpliwości. W związku z tym pisze: "Zapożyczenie od Zachodu idei narodowych pociąg ięło za sobą walki o niepodległość w krajach podbitych, a także burzliwe p ocesy wewnętrznej integracji (i dezintegracji) społeczeństw, wiążące się z kształtowaniem nowych narodów i wyodrębnianiem mniejszości posługujących się innymi językami, związanych z inną tradycją kulturową. Każde z państw ma współcześnie swój hymn, flagę, stolicę, krajowe reprezentacje sportowe itp., symbole jednościowe i aspiruje do "bycia narodem". Często w Azji i Afryce jest to zaledwie próba introdukcji europejskich wzorów państwowo-narodowych, niezrozumiałych i obcych dla dużej części ludności. Ich istnienie we wszystkich krajach podtrzymuje wszakże nasze europejskie złudzenia o powszechności formy narodu"4. Na tle tej znamiennej konstatacji nasuwa się pytanie czy forma państwa narodowego (i jego modyfikacja - federacja państw narodowych) jest formą najdoskonalszą, wiodącą do ułożenia współżycia różnych grup etnicznych i językowych na tych wielkich kontynentach. Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi. Nie przypadkowo poszukuje się rozwiązań integracji społecznej w idei "jednostek regionalnych" i "wspólnot międzynarodowych". 2. Relacje: państwo i naród Nie ulega wątpliwości, że zarówno państwo, jak i naród są wspólnotami ludzi. Państwo maże obejmować ludzi na określonym terytorium przynależnych do danego narodu. W państwie mogą również żyć członkowie wielu narodów i może ono być wspólnotą wielonarodową na określonym terytorium. Przykładem takich wspólnot były do niedawna Związek Radziecki, Jugosławia, Cz.;,chosłowacja, a w dalszej przeszłości imperia austriacko- węgierskie i rosyjskie. Z drugiej strony państwo może obejmować jedynie część danego narodu, a pozostali członkowie tej wspólnoty należą do innej lub innych organizacji państwowej. Znamiennym przykładem jest naród rosyjski występujący Współcześnie po rozpadzie imperium radzieckiego nie tylko w Federacji Rosyjskiej, ale i w olbrzymiej masie na Ukrainie i w Kazachstanie. Wspólnota państwowa pokry~,ająca się w większości ze wspólnotą narodową, to przeważają 4 IC. Gawlikowski, Wstęp, w: Postacie narodów a w.spótczesność, pod red. K. Gawlikowskiego, Warszawa 1984, s. 6. cy typ relacji między państwem i narodem. Do mniejszości należą narody posiadające państwo, których plemieńców los rzucił poza jego granice. W przeszłości, w nazewnictwie rozróżniano kategorię naród w znaczeniu politycznym i etniczno-językowym. Naród w sensie politycznym oznaczał ogół obywateli państwa, złączonych wspólnotą praw i obowiązków, świadomych swojej wspólnej historii politycznej. Etnicznośe i język nie były istotnym elementem tej definicji. Warto wskazać, że przedrewolucyjny naród francuski składał się nie tylko z ludzi mówiących po francusku, lecz również z ludzi używających języka niemieckiego, włoskiego, baskijskiego, prowansalskiego i bretońskiego. Podobnie było w Polsce przedrozbiorowej, gdzie naród obejmował różne grupy etniczne i językowe. W okresie zaborów Polacy i przedstawiciele innych narodów definiowali naród polski raczej w kategoriach polityczno-terytorialnych niż etniczno-językowych. Etniczno- językowe pojmowanie narodu rozpowszechniło się dopiero w drugiej połowie XIX wieku, w wyniku przebudzenia narodowego środkowoeuropejskich narodów. Należy zauważyć, że zmiany znaczenia terminu "naród" pociągnęły za sobą konsekwencje polityczne, a więc nie były akceptowane bez oporu. Etniczno-językowa koncepcja narodu trudna była do przyjęcia dla patriotów polskich, oznaczała bowiem drastyczną redukcję polskiego terytorium narodowego. Rezygnacja z granic przedrozbiorowych była poczytywana za zdradę narodową. W piśmiennictwie naukowym drugiej połowy XIX i XX wieku dokonano rozróżnienia dwóch pojęć "naród" i "narodowość"6. Narodowość służyła do określenia zbiorowości etniczno-językowej, naród był zaś pojmowany jako produkt historii państwowości, zbiorowość zorganizowana politycznie, o granicach zależnych od swej wewnętrznej żywotności i zdolności cywilizacyjnej. Każdy naród europejski składał się kiedyś z wielu narodowości, nawet dziś ` jeszcze większość narodów posiada ludność zróżnicowaną pod względem et- niczno-językowym. Seperatyzmy etnicznych narodowości oznaczają dążność do oddzielenia lub autonomii narodowej. W wymiarze państwowotwórczym prowadzą do dezintegracji wielkich narodów historycznych, a więc przekreślenia rezultatów historycznego postępu. Odrodzenie sił nacjonalizmu na całym świecie w końcu XX wieku znalazło wyraz w dezintegracji wspomnianych państw w Europie, jak i dążeń separatyzmu Czeczeńców, Kurdów oraz wielu innych narodowości. Powstanie wielu państw narodowych dowodzi siły dążeń nacjonalistycznych i nadziei na wyrażanie ich woli przez władzę publiczną im bliską. Państwo jawi się więc jako wspólnota ludzi bliska i służebna dla zaspokajania potrzeb ludzkich. W tym upatruje się wielką wartość państwa, które obejmuje naród i spełnia wobec A. Walicki, Marksizm i skok do kl'ÓIe.SIN'a N~OII70ŚC'l, Warszawa 1996, s. 160-161. E. Gellner, Narody i nacjonali=m, Warszawa 1991, s. 14-16. niego funkcje służebne wewnątrz wspólnoty narodowej, jak i na zewnątrz. Naród stanowi trwalszą wspólnotę ludzką od państwa, ale w dziejach ludzkości zmieniały się narody i ewoluowały także państwa (a nawet upadały). Przetrwanie państwa i rozwój narodu dowodzi żywotności sił ludzkich i wykorzystania szansy dziejowej w decydujących momentach historycznych. Zrozumienie wśród narodów, a nawet wśród narodowości, że posiadanie własnego państwa ma decydujące znaczenie dla ich istnienia i rozwoju, powoduje dążenie poszczególnych narodów do stworzenia i obrony swojej państwowości. Państwo własne, służebne różnym grupom społecznym - spełnia zarazem najistotniejsze zadania ogólnonarodowe, jest potrzebne ogółowi ludrości. W źwiązku z tym państwo tworzy strukturę administracyjno-terytorialną, stanowiącą ramy organizacyjno-prawne dla życia jednostek i zbiorowego. Ramy te wyznacza przede wszystkim konstytucja i inne podstawowe akty prawne państwa. Na podstawie tych aktów przejawiają aktywność organy państwowe podejmując decyzje w sprawach publicznych. Akty te wskazują też normy zachowania obywateli. Naród potrzebuje państwa, aby mógł się swobodnie rozwijać i doskonalić. Brak własnej państwowości sprawia trudności w określaniu własnej tożsamości narodowej i spełniania aspiracji narodowych. Państwo jest zarówno usosobieniem, jak i nosicielem idei narodowych, kreśli perspektywę rozwojową i mobilizuje społeczeństwo do wypełniania zadań cywilizacyjnych. Stanowi jedyną organizację zdolną stawić czoło potrzebom przyszlości. Naród nie może stać w miejscu. Musi wychodzić naprzeciw wyzwaniom cywilizacyjnym, zwłaszeza cywilizacji dominującej w danej epoce dziejowej. Niepodjęcie tych kwe- stii w dziedzinie wytwórczości i kulturowej oraz duchowej skazuje społeczeństwo na odstałość i marny byt społeczny. Każdy naród ma prawo do jedności i odrębności kulturalnej, społecznej, gospodarezej i politycznej. Prawo to może zapewnić tylko państwo narodowe. Jedność tą zapewnia struktura terytorialna kraju i jednolita struktura organizacyjna władzy publicznej oraz wyznaczane zadania dla poszczególnych organów państwowych. Można nawet spotkać tak skrajny pogląd jak opinię wybitnego współczesnego politologa brytyjskiego A. Giddensa twierdzącego, iż naród stapia się z państwem w jedno. W związku z tym pisze: "Słowem "naród" określam zbiorowość istniejącą w wyraźnie określonym terytorium, podlegającym ujednoliconej administracji oraz nadzorowi i kontroli zarówno przez wewnętrzny aparat państwowy, jak i aparat innych państw (...). "Naród" istnieje jedynie wtedy, gdy państwo posiada ujednolicony zasięg terytorialny nad całym terytorium, na którym obowiązuje zasada suwerenności"~. A. Giddens, The Nation-State and Violance, Polity, Cambridge 1985, s. 1 16, 1 19. Jedność narodu i jego odrębność społeczna, gospodarcza i polityczna przejawia się w występowaniu zróżnicowanej struktury społecznej tworzącej jednolite społeczeństwo składające się z różnych grup, oraz wielości sektorów wytwórczych i jednolitego rynku, a także wielu regionów administracyjnych i wspólnego państwa. W doktrynie doszło nawet do twierdzenia, że każdy naród zasługuje na państwo, ale i że każde państwo powinno reprezentować jeden naród. Jak pisze wybitny znawca problematyki narodowości Ernest Gellner, nacjonalizm utrzymuje, iż narody i państwa "(...) zostały (...) sobie nawzajem przeznaczone, że jedno nie może obejść się bez drugiego i że w przeciwnym razie dzieje się tragedia"g. Wreszcie każdy naród ma prawo do wolności narodowej, czyli samodzielności państwowej. Nurt ten znalazł szeroko wyraz w nacjonalizmie XIX wieku i podtrzymywany jest współcześnie. W konsekwencji doprowadził on do powstania państw narodowych we Włoszech i w Niemczech w XIX wieku, państw niepodległych Europy Środkowej i Wschodniej po pierwszej wojnie światowej oraz wielu państw w ostatnich latach w Europie i Azji po rozpadzie Związku Radzieckiego, Jugosławii i Czechosłowacji. W ten sposób założenie nacjonalizmu politycznego zorganizowania każdej narodowości w suwe- renne państwo narodowe jest spełniane na większości terytoriach europejskich. Państwo staje się instrumentem sił nacjonalistycznych do kształtowania niezawisłego bytu narodowego i wyższego statusu cywilizacyjnego. Wykorzystanie organizacji narodowej do wzniesienia się społeczeństwa danego kraju na wyższy poziom rozwoju gospodarczego i kulturalnego oraz przezwyciężenie uprzedzeń wobec innych narodów wynikających z przeszłości, stanowi naczelne zadanie narodowe okresu transformacji ustrojowej, czyli przejścia od rządów autorytarnych do państwa liberalno-demokratycznego. W konkluzji wywodów można stwierdzić, że państwo odgrywa wybitną rolę w tworzeniu wspólnoty narodowej, ale i niejako w zamian za to znajduje w narodzie bardzo istotną podporę społeczną swego istnienia. W dziejach ludzkości wiele państw powstało i schodziło ze sceny historii. Ale znamienne jest to, że żadne z tych państw, które wytworzyły wspólnotę narodową i znalazły w niej oparcie, nie zostały wymazane z historii na trwałe, lecz często nawet po bardzo długim okresie odradzały się. Zbiorowość narodowa, która osiągnęła ten szczebel rozwoju, jaki znajduje wyraz w świadomości politycznej, staje się niezwykle żywotna, osiąga wielką siłę przezwyciężania losu, nie jest w swej masie podatna na asymilacyjne tendencje otoczenia. s E. Gellner, Nar-ody i nacjonalizm..., s. 15. 3, Rola państwa w kształtowaniu statusu prawnego jednostki Państwa nowożytne kształtowanie statusu prawnego jednostki oparły na liberalnej koncepcji praw człowieka sformułowanej przez szkołę prawa natury ~,ryrażającą podstawową triadę praw, a mianowicie: wolność, równość i wlasnośe prywatna. Najpełniej prawa te wyraża Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Wolność człowieka potraktowano bardzo szeroko. Przede wszystkim wiązano z szeregiem osobistych praw wolnościowych, fizycznych i duchowych. Wolność przyjmowano jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. Tylko prawo mogło określać, co jest czynnością szkodliwą. Wyrażano ideę nietykalności osobistej podnosząc, że nikt nie może być skazany, aresztowany, więziony - inaczej niż w przypadkach określonych przez prawo i w sposób przez prawo przewidziany. Wolność osobistą rozciągano też na wolność sumienia, co oznaczało odcięcie się od nietolerancji religijnej w zakresie swobody wyrażania przekonań w słowie i piśmie. Równość pojmowano jako równość wobec prawa. Z niej wypływały żwiązane z suwerennością ludzi równość praw politycznych, niwelacja różnic i przywilejów stanowych, równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądy, równość ciężarów podatkowych. Wlasnośe potraktowano jako nienaruszalność prawa własności prywatnej, określanej jako "prawo święte i nienaruszalne". Jednostka mogła dysponować swym majątkiem bez żadnych ograniczeń. Wywłaszczenie było dopuszczalne w przypadkach podyktowanych potrzebą powszechną i pod warunkiem pełnego odszkodowania. Francuska deklaracja praw człowieka wprowadziła do życia państwowego nieznane dotąd pojęcie podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancje konstytucyjne. Jednostka była dotąd przedmiotem prawa publicznego, jej rola w stosunku do państwa polegała na jednostronnym obowiązku podporządkowaniu się zarządzeniom władz. Obecnie stosunek jednostki do państwa stał się dwustronny, poddany stał się obywatelem. Uzyskał on ściśle określone prawa publiczne, w obronie których mógł już występować wobec państwa jako strona w sądzie. W porównaniu do monarchii absolutnej był to ogromny postęp w zakresie statusu prawnego jednostki. Wykształcil się pogląd, że racje bytu każdej organizarji państwowej stanowi właśnie ochrona nienaruszalnych i naturalnych praw człowieka. Stąd, w ślad za przykładem Francji, prawie wszystkie późniejsze konstytucje zawierać będą formalne deklaracje lub w inny sposób ujmowane gwarancje praw obywatelskich. 9 A. Michalaka, POdstaN'OH'e prar~~a eztowieka w prawie wewnętrznym a pakty praw c=ioH~ieka, Warszawa 1976, s. 18. W doktrynie liberalnej państwo potraktowano jako organizację, której zadaniem jest ochrona i zabezpieczenie określonego statusu prawnego jednostki ludzkiej. Uznano także, że podstawowe potrzeby ludzkie i rozumne aspiracje mogą być w państwie efektywnie realizowane i zabezpieczane przez prawo. Nastawiano się przede wszystkim na zabezpieczenie jednostki ludzkiej przed zagrożeniem ze strony innych jednostek lub płynącym z zewnątrz kraju. Nie przewidziano i nie doceniano niebezpieczeństw płynących z funkcjonowania organów państwowych. W konsekwencji tego poglądu, status prawny jednostki w państwie kształtowały początkowo przede wszystkim klasyczne wolno- ści, to znaczy wolność od ingerencji państwa w określone sprawy jednostek. Stopniowo jednak w konstrukcji praw obywatelskich zaczęto ujmować jednostkę ludzką także w jej aktywnej roli w państwie. Z biegiem czasu pojawiły się poglądy i działania państwa zakładające, że państwo powińno służyć dobru jednostki spełniając wobec niej również różnorakie obowiązki o charakterze pozytywnym. Zakres służebności państwa różnym grupom wyznaczała praktyka społeczna i poglądy doktryny politycznej. W ramach działań pozytywnych państwa w dziedzinie opiekuńczej na szczególną uwagę zasługuje ustawodawstwo socjalne Niemiec z lat osiemdziesiątych XIX wieku. Ustawodawstwo to wprowadza system przymusowych ubezpieczeń społecznych, obciążający pracodawców. System ten zabezpieczał robotnikom minimum egzystencji na wypadek niezdolności do pracy na skutek choroby i inwalidztwa, wypadku przy pracy czy starości oraz zapewniał im opiekę lekarską. Rzesza Niemiecka wprowadzila przed pierwszą wo~ml światową postępowe ustawodawstwo socjalne stwarzające podstawy późniejszego socjalnego państwa prawnego. Pod wpływem systemu niemieckiego przymusowe ubezpieczenia społeczne wprowadzają liczne kraje europejskie i pozaeuropejskie w okresie międzywojennym. W Anglii ustawodawstwo socjalne z lat 1906-1914 wprowadza emerytury dla osób powyżej 70 lat, minimum płac, obowiązkowe ubezpieczenia od chorób i inwalidztwa oraz obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, a także akty prawne zmierzające do poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach produkcyjnych oraz ogólnego stanu zdrowotnego. Przykłady te wskazują, że powstrzymywanie wkraczania aktywnie państwa w różne dziedziny życia było wręcz niemożliwe. Państwo pod naciskiem sił społecznych rozwija kodyfikacje prawa, poza cywilną i karną, także w wielu dziedzinach życia społecznego. Zakres statusu prawnego jednostki poszerza się z czystego prawa publicznego na inne dziedziny, w szczególności socjalną i kulturalnąy~. S. Zawadzki, Państwo 0 orientacji .rpotecznej, Warszawa 1996, s. 31-34. Akty rewolucji socjalistycznej w Rosji w postaci Deklaracji praw ludu pracującego i wyzyskiwanego oraz Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Radzieckiej Republiki Federacyjnej z 1918 roku kładły akcent w kwestii statusu prawnego jednostki na prawa socjalno-ekonomiczne i kulturalne ludzi klas pracujących. Realizację tych praw deklarowala władza radziecka w formie likwidacji podziału społeczeństwa na klasy społeczne, zniesienie wyzysku ludzi pracy, wywłaszczenie posiadaczy z własności, obowiązek pracy, powszechną edukację. Wprowadzony reżim dyktatury proletariatu sprawowanej przez partię komunistyczną mial służyć kształtowaniu statusu jednostki, obdarzonej wszystkimi najszlachetniejszymi ideałami cywilizacji, co jednak nigdy nie na- stąpiło. Po drugiej wojnie światowej pod wrażeniem okropności reżńnów totalitarnych i pod wpływem ruchów wolnościowych państwa podjęły się wspólnego działania dla sformułowania statusu prawnego jednostki opartego na wartościach demokratycznych. Wyrazem tych dążeń jest wypracowany model statusu prawnego jednostki w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych wyrażony w Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku, a także w dwóch paktach z 1966 roku: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Państwa demokratyczne Europy Zachodniej przyjęły Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w 1950 roku. Wartością tych regulacji prawno-międzynarodowych jest wypracowanie uniwersałnego modelu statusu prawnego jednostki wynikającego z dziedzictwa idealów i tradycji politycznej narodów, poszanowania wolności i praw obejmujących w przybliżeniu 30 jednostkowych praw i wolności. Model ten jest współczesnym wzorcem właściwie wyznaczającym status prawny jednostki, wchłaniającym demokratyczny dorobek ludzkości. Nowoczesny model praw człowieka zawiera wszechstronne prawa zabezpieczające status prawny jednostki w państwie, zarówno jej wolności gwarantujące jej bezpieczeństwo prawne, prawo współudziału w życiu publicznym zabezpieczające udzial jednostki w funkcjonowaniu państwa, jak i prawa socjalne, które obligują państwo do podejmowania określonych działań służących stwarzaniu wanmków socjalnych ludziom pracującym, a także osobom w podeszłym wieku albo niezdolnym do działalności wytwórczej. Ten trzywymiarowy model przedmiotowy praw człowieka jest pewnym wyznacznikiem potrzeb ludzkich i niezbędnych powinności państwa w stosunku do jednostki ludzkiej w dobie współczesnej cywilizacjil~. ~~ O. Hoffe, Etyka pari.rtH~a i prah~a, Kraków 1992, s. 64-66. 4. Relacje: państwo i jednostka Nowoczesne państwo wzięło na siebie odpowiedzialność za warunki, w ramach których przebiega życie jego obywateli, za warunki wykonywania pracy zawodowej, za sytuacje związane z podeszłym wiekiem, chorobą i wypadkami; walczy ono z bezrobociem, inflacją i o rozwój gospodarczy, prowadzi politykę w dziedzinie kultury, kształcenia i nauki, politykę energetyczną i transportową, zajmuje się ochroną środowiska, planowaniem miast i planowaniem przestrzennym. Ten szeroki zakres zadań przybył państwu w ciągu ostatnich stu lat, często naturalnie i w zasadzie słusznie. Rozwój w kierunku państwa socjalnego z jego szeroko pojętą ofertą usług i rozlicznymi zobowiązaniami stanowi odpowiedź na przykre historyczne doświadczenia, nabyte w świecie zmienionym przez kapitalizm i industralizację. W związku z industralizacją pojawiły się bardzo negatywne zjawiska uboczne, takie jak przyrost ludności, urbanizacja, proletaryzacja klasy robotnicznej w powiązaniu z masowym ubóstwem, pracą dzieci i uwłaczającymi godności ludzkiej warunkami pracy. Ubezpieczenia stanowiły próbę rozwiązania wielkiej kwestii społecznej w zakresie chorób, wypadków, inwalidztwa i podeszłego wieku. Aby rodziny dotknięte chorobą, wypadkami, inwalidztwem czy podeszłym wiekiem nie musiały głodować czy żebrać, aby umożliwić opiekę lekarską tworzy się instytucje ubezpieczeniowe. Polityka społeczna państwa poprzez instytucje ubezpieczeniowe jest znaczącym krokiem na drodze wiodącej do odparcia negatywnych skutków industrializacji. Rozwinięta działalność państwa wymaga olbrzymich nakładów finansowych i umocowania organów państwowych do dalszych interwencji. W tej sytuaci' na pewne straty narażane są tradycyjne prawa do wolności i ochrony własności. Idea "państwa minimum", jest skierowana na wyczulenie na ochronę jednostki ludzkiej i grup społecznych przed wszechwładnością aparatu państwowego. Z drugiej strony wielkie problemy nowoczesnych społeczeństw wymagają zajęcia się nimi przede wszystkim przez państwo. Idea państwa socjalnego jest więc rozwijana z myślą o zapewnieniu wolności wszystkim obywatelom, zwłaszcza dla tych, którzy nie mogą poradzić sobie w życiu sami. Państwo rozszerzając zakres interwencji może naruszać wolność ludzi. Prawa człowieka zrodziły się z doświadczeń oporu przeciw absolutyzmowi, z protestu przeciw starym i nowym formom kolonializmu, satelickiej zależności i centralistycznej władzy państwowej. Wynikają one także ze zdania się ludzi nawzajem na siebie. Prawa są składową częścią nowożytnych dziejów wolności w Europie. Przybierają współczesną postać: podmiotowych praw publicznych - są to roszczenia, jakie osoba ma prawo wysuwać wobęc pań stwall. Idee i działania państwa korygowały początkową jednostronność sforirlułowań praw i wolności obywatelskich, kładąc nacisk na sprawiedliwość. Pojęcie praw człowieka wskazuje, że chodzi tu o ogólne ważne zasady związane z samym człowieczeństwem. Na miano praw człowieka zasługują tylko te prawa, które faktycznie przysługują każdemu człowiekowi niezależnie od płci i koloru skóry, pochodzenia, rasy, języka, przekonań religijnych czy politycznych, a także pozycji ekonomicznej i społecznej. Chodzi tu o prawa z punktu widzem . czasu ważne zawsze, a z punktu widzenia przestrzeni wszędzie. W przypadku praw człowieka, mamy do czynienia z uprawnieniami przysługującymi każdemu człowiekowi w stosunku do władzy państwowej. Prawa te są częścią sprawiedliwości, są nienaruszalne i nieodwoływalne. Mają na celu służebność, by człowiek żył godnie i miał zapewnioną wolność. Prawa człowieka stają się służebne, gdy zyskają instytucjonalizację państwa i przewidziane odpowiednie gwarancje prawne. Wśród wielu praw człowieka wyróżnia się podstawowe prawa czlowieka i wolności obywatelskie przejawiające się w całej mnogości szczegółowych praw człowieka, które z kolei można grupować na wiele sposobów'. Grupę rzeczowo i historycznie pierwszą stanowią prawa do osobistej wolności, które przyznają każdemu człowiekowi związany ściśle z jego osobą zakres działania i aktywności życiowej, zabezpieczony przed ingerencją ze strony innych ludzi, a zwłaszcza ze strony państwa. W pierwszym rzędzie należy tu prawo strzegące nietykalność ciała i życia, które z jednej strony, domaga się od władz publicznych objęcia zakazem zabójstw, morderstw, gwałtów, maltretowania i kaleczenia ciała, psychicznego znęcania się, a z drugiej strony - ochrony przed samowolnym uwięzieniem i ukaraniem, vreszcie zakaz stosowania tortur oraz kar nacechowanych okrucieństwem. Szczególne miejsce wśród praw strzegących osobistej wolności zajmuje wolność religii, wolność przekonań i wolność sumienia. Do praw strzegących wolność należą też: wolność posiadania własności, wolność opinii i prasy, wolność nauki i sztuki, wolność zgromadzeń i zrzeszania się, tajemnica korespondencji. Z punktu widzenia poszczególnych osób obywatelskiej aktywności jest to prawo do politycznego wspóludzialu w życiu publicznym. W państwie współczesnym przyjęło się też wydzielać socjalne prawa podstawowe bądź socjalną odpowiedzialność państwa. Poprzednie kategorie praw człowieka wolność i współudział wiążą się ściśle z prawami socjalnymi. Nie>tiiecki prawnik, znawca problematyki państwa i prawa Otfried Hoffe stwierdza wręcz, że "bez socjalnej odpowiedzialności państwa historyczna realizacja praw do wolności i współudziału nie jest odpowiednia. Strategia absolutna B. Banaszak, A. Preisner, Prawo kon.rtytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1993, s. 98. ~2 Prawo konstytucyjne pod red. P. 'Iltlei, Warszawa 1995, s. 63. dowodzi natomiast, że socjalna odpowiedzialność jest samoistnym zadaniem państwa"~~. Jeśli jakieś państwo uznaje prawo do wolności i współudziału, to musi też liczyć się z warunkami socjalnymi, z pomocą których prawo do wolności i współudziału są urzeczywistniane. W ustroju państwa muszą znajdować się przesłanki troski o gospodarcze, społeczne i kulturalne warunki praw do wolności, a więc taką miarę dochodu, wychowania i wykształcenia, możliwości pracy, czasu wolnego i majątku, które człowiekowi pozwalają dbać o życie i zdrowie. Niekorzystne warunki utrudniają faktyczną realizację praw człowieka. Państwo staje przed wymogiem usuwania nie sprzyjających warunków. Organy państwowe muszą wziąć na siebie odpowiedzialność za warunki socjalne obywateli. Prawa do współudziału w życiu publicznym wymagają także stworzenia warunków partycypacji politycznej w postaci czasu na głosowanie, następnie czasu, by wytworzyć i wyrazić opinię, pewnego poziomu wykształcenia, by tworzenie i wyrażanie opinii było możliwe. Prawa socjalne mają znaczenie funkcjonalne nie tylko w stosunku do wolności, ale też w stosunku do demokracji, ich zadanie polega nie tylko na umożliwieniu i zagwarantowaniu wolności, lecz również - na umożliwieniu zagwarantowania politycznego współudziałLi. Prawa do wolności i współudziału pozostają w ścisłej zależności z ideą praw socjalnych. Z punktu widzenia praw człowieka zasadna jest ta rola praw socjalnych, która polega na tworzeniu warunków urzeczywistniania wolności i demokracji, nie zaś rola konkurencji wobec wolności i demokracji. Z praw tych wynikają nie tyle roszczenia, do ogólnych świadczeń ze strony państwa, ile roszczenia, których spełnienie ma umożliwić i ochraniać wolność i demokrację. Literatura 1. Banaszek Bogusław, Preisner Artur, PraH~o konstytzrcyjnc. Wprowadzenie, Wrocław 1993. 2. Ani ksictżę, ani kupiec. Obywatel, wybór tekstów i wstęp J. Szacki, Kraków 1997. 3. Gellner Ernest, Nar-ody i nacjonalizraz, Warszawa 1991. 4. Hoffe Otfried, Etyka paristH~a i hraH~a, Kraków 1992. 5. Tuleja Piotr, PraH~o korzstytucyjne, Warszawa 1995. Państwo i prawo 1. Państwo i prawo Państwo i prawo są wartościami społecznymi, pozostającymi w ścisłym związku genetycznym i funkcjonalnym. W procesie rozwoju społecznego wraz z powstaniem państwa pojawia się też prawo, które odgrywa istotną rolę konstytutywną i regulatywną w organizacji i funkcjonowaniu państwa oraz regulacji stosunków społecznych. Tak więc losy prawa są ściśle związane z losami państwa. Historyczne typy państwa mają właściwe im typy prawa. W państwach, gdzie w szerszym zakresie występowało niewolnictwo występował właściwy temu państwu typ prawa. W państwach feudalnych panujący stworzyli właściwy dla rządzących feudalny typ prawa. W państwie kapitalistycznym wykształciło się prawo odpowiadające gospodarce rynkowej. Również państwo socjalistyczne stworzyło prawo sprowadzane do roli narzędzia władzy klasy rządzącej w społeczeństwie, urzeczywistniane w trybie przymusu państwowego. Transformacja ustrojowa w państwach postsocjalistycznych zaznaczyła się wyraźnie w przeobrażeniach prawa, które sankcjonuje przemiany i stanowi wolnościowy ład ustrojowy oparty na gospodarce rynkowej. Prawo jest tu więc ~ty~'~'nym instrumentem działań politycznych. Prawo jest wyrazem polityki państwa. Można powiedzieć, że jest bardzo ważnym środkiem realizacji tej polityki. Prawo nie sprowadza się jednak bynajmniej do polityki. Państwo realizuje swoją politykę nie tylko za pośrednict~'~'em prawa. Polityka państwa ulega częstym zmianom, musi być elastyczna. Prawo natomiast, chociaż podlega zmianom, jest bardziej stabilne i w miarę sztywne. W z~,~,iązku z tym nie każda zmiana polityki państwa pociąga za sobą zmiany prawa. W pewnym sensie prawo jest samodzielne, autonomiczne w stosunku do polityki państwa. Prawo też oddziaływuje na państwo, gdyż utrvyala wartości istotne dla życia społecznego, które wpływają na politykę państwa, '3 O. Hoffe, Etyka haristH~a i /Jr'aN'a..., s. 67-68. Państwo jest zainteresowane w ścisłym przestrzeganiu prawa przez wszystkich jego adresatów, pobudza ich motywację na rzecz postępowania zgodnego z prawem. Nie mniej państwo musi się liczyć z tym, że nie zawsze i nie wszyscy zechcą być posłuszni prawu bądź będą umieli być mu posłuszni. W celu zapewnienia skuteczności społecznej prawa, państwo musi w takich przypadkach odpowiednio reagować. W działaniu czyni to w różny sposób. Zdarzają się sytuacje, że państwo biernie podchodzi do przypadków nieprzestrzegania prawa. Reakcja państwa na niezastosowanie się db wskazań prawa może przybrać postać sankcji kary, sankcji egzekucji lub sankcji nieważności. Sankcja kary jest dolegliwością wymierzoną przez państwo za działania społeczne niebezpieczne, zabronione przez prawo. Dolegliwość ta występuje w formie aresztu, więzienia, grzywny. Wymierzanie dolegliwości zależy od stopnia niebezpieczeństwa czynów dla państwa, społeczeństwa czy innych ludzi. Sankcja egzekucji jest zmuszaniem adresata normy prawnej do jej przestrzegania. Sankcja ta ma zastosowanie w razie niezastosowania się do wymogów przepisów prawnych. Na przykład w wypadku, gdy ktoś nie opuszcza zajętego bezprawnie lokalu i przepis przewiduje przymusowe usunięcie, a więc zmuszenie do zachowania zgodnego z wymogiem prawa, stosuje się sankcję typu egzekucyjnego. Sankcja nieważności jest dolegliwością sprawiającą, że czynności dokonane unieważnia się, gdyż nie zostały dokonane zgodnie z dyspozycją przepisów prawnych. Na przykład nie wolno wstąpić w nowy związek małżeński pozostając w starym związku małżeńskim. Nieważność jest tu konsekwencją zachowania się niezgodnego z obowiązkiem. Niektóre działania niezgodne z prawem wywołują reakcję państwa w dwóch lub nawet trzech postaciach dolegliwości. Na przykład według prawa polskiego, w sytuacji gdy osoba pozostająca w związku małżeńskim próbuje zawrzeć nowy związek małżeński z inną osobą, to nowe małżeństwo będzie nieważne, a ponadto zostanie ona ukarana. Podobnie rzecz się ma w przypadku niezapłacenia na czas podatku, wtedy podatek będzie ściągnięty przymusowo i na opornego płatnika podatku będzie nałożona kara. Podział sankcji stosowanych przez państwo wobec adresatów nieprzestrzegania prawa dzieli się niekiedy według organów, które wymierzają sankcje. W tym przypadku mówi się o karze sądowej pochodzącej od organów wymiaru sprawiedliwości, karze skarbowej wymierzonej przez organy skarbowe, czy wreszcie karze administracyjnej nakładanej przez organy administracji państwowej. J. Kowalski, Wstęp do prawoznaw.rtwa, Warszawa 1979, s. 100. 2, Pojęcie prawa Prawo jest zjawiskiem społecznym występującym w państwie. Państwo stanowi prawo za pośrednictwem swoich organów prawodawczych. Prawo to jest wyrazem woli państwa i służy do realizacji celów państwa. Państwo nie może się obyć bez prawa. Prawo jest bowiem aktywnym instrumentem państwa w kształtowaniu określonego ładu ustrojowego. Wprowadza ono do życia spo- łeczeństwa pewien porządek instytucjonalny i funkcjonalny, który jest wielką wartością regulującą stosunki międzyludzkie. Prawo reguluje m.in. życie rodzinne, porządek korzystania z dróg publicznych i ulic, porządek szkolny, reguluje zasady kupna i sprzedaży przedmiotów codziennego użytku. Prawo określa też warunki pracy. Reguluje ustrój państwa, także stosunki między państwami oraz działalność organizacji międzynarodowych. Prawo wywiera wpływ na wszystkie strony życia społecznego. W prawie jest zawarta wielka wiedza o życiu ludzi i otaczającym ich świecie. Prawo wyrasta z doświadczeń pokoleń. Jednocześnie prawo wyraża interesy grup społecznych, narodowe i inne, a także aspiracje ludzkie. W swojej istocie jest wytworem ludzi. Prawo gdy już istnieje, jest czymś obiektywnym, z czym ludzie muszą się liczyć. W zależności od ustroju społeczno-politycznego i od etapu jego rozwoju w danym kraju, prawo służy rozwojowi stosunków społecznych i ich przeobrażeniom. Ogólnie można stwierdzić, że prawo określonego państwa stanowi zespól określonych norm postępowania ustanowionych lub uznawanych przez państwo, wyrażających interesy znaczących grup spolecznych w państwie, zmierzających do utrwalenia i rozwoju stosunków spolecznych korzystnych dla tych grup. Prawo jest zespołem norm, których przestrzeganie jest zabezpieczone przymusem organów państwowych. Prawo reguluje te zachowania ludzkie, które w danym czasie są doniosłe z punktu widzenia interesów państwa. Państwo zaś nie może dowolnie tworzyć prawa. W ostatecznym rachunku prawo jest uwarunkowane społecznie i historycznie. W szczególności zależy od panującego w danym kraju ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego, interesów grup społecznych dominu~ącYch w społeczeństwie, od warunków geograficznych danego kraju, od sytuacji państwa w społeczności międzynarodowej, a także od celów stawianych przez grupy rządzące w danym państwie. W hoszezególnych państwach prawo jest zindywidualizowane pod względem czasu i stopnia rozwoju cywilizacyjnego. W poprzednich epokach prawo było właściwe dla wytwórczości i kultury danego okresu rozwojowego. Współeześnie - jest dostosowane do cywilizacji technicznej i menedżerskiej. Prawo Z reguły sprzyja rozwojowi społeczeństwa i pobudzaniu jego wytwórczości oraz sprzyja pomnażaniu dóbr kulturowych. Jednakże zdarzają się okresy w roz woju społeczeństwa, że prawo pełni rólę konserwatywną, hamując postęp techniczny. Prawo nie jest więc bierne wobec stanu życia społecznego. W określonym stopniu i zakresie wpływa korzystnie, albo niekorzystnie na procesy społeczne. 3. Gałęzie prawa W ramach systemu prawnego danego państwa, na który składa się całokształt norm prawnych obowiązujących w danym momencie w państwie, wyróżnia się gałęzie prawa. Galęzie prawa to jednorodne dziedziny prawa, regulujące materie zbliżone i możliwe do skupienia w jednej grupie tematycznej. Wśród powszechnie występujących gałęzi prawa należy wymienić: prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, cywilne, rodzinne, rolne, karne, karne procesowe, procesowe cywilne, międzynarodowe prywatne. Prawo konstytucyjne obejmuje normy prawne regulujące podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, organizację i zasady działania aparatu państwowego, zasady systenm wyborczego do ciał przedstawicielskich i wybieralnych organów państwa, podstawowe prawa i swobody obywatelskie. Prawo to zawarte jest przede wszystkim w konstytucji i innych ustawach. Prawo konstyW cyjne zajmuje naczelne miejsce w całym systemie prawa. Zawiera ono zasady rządzące w dużej mierze wszystkimi pozostałymi gałęziami prawa. Prawo administracyjne składa się z norm, które szczegółowo regulują organizację i działalność organów państwowych, stosunki między tymi organami oraz między organami państwowymi a obywatelami. Chodzi przy tym o wszystkie stosunki prócz tych, które rodzą się na tle działalności sądów oraz organów przedstawicielskich. W ramach prawa administracyjnego wyróżnia się tzw. materialne prawo administracyjne oraz prawo administracyjne proceduralne. Pierwsze wyznacza prawa i obowiązki adresatów norm, a drugie określa drogi i sposoby zapewnienia realizacji i ochrony wspomnianych praw i obo- wiązków. Prawo finansowe składa się z norm regulujących gospodarkę pieniężną państwa, tj. procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo. Reguluje ono system podatkowy, system bankowy, a także opłaty związane z importem i eksportem dóbr i usług w stosunkach międzynarodowych. Prawo cywilne obejmuje wszystkie normy, które regulują stosunki majątkowe i niemajątkowe między podmiotami gospodarczymi, między obywatelami, a także między podmiotami gospodarczymi a obywatelami. Chodzi tu o stosunki, w ramach których podmioty są równoprawne. Prawo rodzinne reguluje stosunki między małżonkami i między rodzicami i dziećmi, problemy pokrewieństwa, opieki i kurateli. W przeszłości normy tej kategorii zaliczano do prawa cywilnego. Współcześnie ze względu na to, że ~r małżeństwie i rodzinie dominuje nie element majątkowy, lecz osobisty, wyodrębniono je w osobną gałąź prawa. Prawo rolne obejmuje ogół norm regulujących własność i użytkowanie gruntów rolnych, sposób produkcji rolniczej, ochronę roślin, hodowlę zwierząt gospodarskich itp. Prawo pracy składa się z ogółu norm regulujących stosunki pracy pracowników najemnych oraz stosunki pracy w spółdzielniach pracy. Reguluje ono teź stosunki społeczne ściśle związane ze stosunkiem pracy, jak ubezpieczenia społeczne, rozstrzyganie sporów ze stosunku pracy, zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zagadnienia wypoczynku. Prawo pracy jest norvą gałęzią, dynamicznie rozwijającą się i poważnie się rozszerzającą o nowe dziedźiny prawa jak np. ubezpieczenia społeczne. Prawo karne składa się z norm określających, jakie czyny są zabronione przez państwo jako społecznie niebezpieczne, i wyznaczających represję ze strony państwa wobec osób, które czynów zabronionych się dopuściły. Prawo karne procesowe natomiast obejmuje wszystkie normy, które regulują tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych, czyli spraw o przestępstwo i wykroczenia. Prawo procesowe cywilne składa się z norm, które regulują tryb rozstrzygania spraw cywilnych zarówno spornych, jak i niespornych. Do tej gałęzi prawa należą też normy wyznaczające wlaściwość sądów i innych organów powołanych do rozstrzygania spraw cywilnych. Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje normy, które wskazują system prawny, w którym należy szukać podstawy do rozstrzygnięcia sprawy z elementem obcym. Chodzi o sprawy z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z zakresu prawa pracy. Normy tego prawa wskazują np. według prawa jakiego państwa należy przeprowadzić w Polsce rozwód między obywatelką szwedzką i obywatelem Kuwejtu - czy według prawa polskiego, szwedzkiego, czy też kuwejtańskiego, czy może według prawa jeszcze jakiegoś innego państwa. W rozważaniach o prawie istotną rolę gra pojęcie instytucji prawnej. Otóż instytucją prawną przyjęło się nazywać calokształt albo zespól norm praw ych regulujących jakiś typowy stosunek spoleczny. Na przykład instytu cJę prawną własności tworzą wszystkie normy dotyczące własności, instytucję prawną małżeństwa tworzą wszystkie normy regulujące małżeństwo'-. To samo można odnieść do innych dziedzin regulowanych przez prawo. Warto na to zwrócić uwagę, by instytucji prawnej nie utożsamiać z urzędem np. gminY~ miasta czy ministra lub wojewody. Urzędy są czymś innym - zespołem z pOI~StQYVV WieC~ZV n nrnwiv mara ~h~nrn...o r,.~A ..oa W c..~...~,......._.. mr..__.._...- ..,~ kompetencji i urzędników, a czymś innym są instytucje w sensie prawnej regulacji określonych stosunków społecznych. 4. Normy postępowania W życiu społecznym ludzie zachowują się według pewnych norm postępowania. Normy te są to pewne wLorce. Stanowią one podstawę do podziału zachowań na trzy rodzaje 1) zgodne z normą, 2) niezgodne z normą, 3) normy dane nie odnoszą się do zachowań. Można też powiedzieć, że są one obojętne z punktu widzenia danej normy. Normy postępowania są to pewne wypowiedzi, które wskazują komuś sposób zachowania w określonych sytuacjach. Normy mogą nakazywać określone zachowania, mogą go zabraniać albo mogą tylko sugerować, pozostawiając wybór postępowania adresatom norm. Normy postępowania wyodrębniają zachowania, do których się odnoszą, spośród wszystkich możliwych zachowań psychofizycznych ich adresatów. Normy postępowania odnoszą się do wszystkich działań przez nie uregulowanych, zarówno przeszłych, jak i przyszłych. Niezbędnymi elementami składowymi norm postępowania są określeni adresaci norm, określone okoliczności, w których normy znajdują zastosowanie, to znaczy okoliczności, w których wyznaczone postępowania (działanie, zaniechanie działania) mają być spełnione, a wreszcie określenie nakazywanych czy zakazywanych postępowań. Normy postępowania są wytworem ludzi i są adresowane do ludzi. U ich podłoźa leżą określone oceny, czyli pewnego rodzaju przeżycia - zdarzenia w czyjejś świadomości, pewne dążenia. W normach postępowania znajduj.~~ odzwierciedlenie potrzeby i interesy ich twórców, ich wiedza o świecie i człowieku. Czynniki te decydują o wyodrębnieniu spośród ogólu możliwych takich a nie innych zachowań. Normy postępowania są więc dla ludzi jakby drogowskazem. Normy postępowania można dzielić według różnych kryteriów. Według treści dzieli się normy na: normy indywidualne i normy generalne. Normy indywidualne regulują zachowania się imiennie oznaczonej osoby, podmiotu jednorazowej sytuacji, np. kierownik zakładu nakazuje pracownikowi, iż ma jutro wykonać określoną czynność. Normy generalne są te; które odnoszą się do adresatów rodzajowo oznaczonych i do sytuacji powtarzających się, ale także do sytuacji jednorazowych. Normą generalną jest więc np. norma: każdy podatnik powinien co roku dokonać rozliczenia się z podatku w urzędzie skarbowym. Ale normą generalną będzie też norma o brzmieniu: każdy podatnik do A. Łopatka, Encyklopedia prawa, ez. I, Warszawa 1995, s. 104. końca kwietnia ma obowiązek rozliczyć się z urzędem skarbowym za poprzedni rok. W podziale norm postępowania istotne znaczenie ma rozróżnienie na normy bezwzględne i względnie obowiązujące. Normy bezwzględnie obowiązujące wskazują określone postępowanie w określonych okolicznościach, np. każdy użytkownik dróg publicznych powinien przestrzegać zasady ruchu drogowego. Nie przewidują one żadnej innej moźliwości zachowania się dla użytkownika dróg. Normy względnie obowiązujące są to natomiast normy nakazujące określony sposób zachowania, ale można być z niego zwolnionym w pewnych okolicznościach np. każde zwierzę domowe podlega corocznemu szczepieniu, chyba że lokalny organ administracji zwolni je od tego obowiązku z jakiś określonych przyczyn. 5. Normy prawne Normy prawne są to normy postępowania ustanowione lub uznane przez państwo wyrażone w aktach normatywnych. Akty normatywne wydają upoważnione organy państwowe w formie ustawy, dekretu, rozporządzenia. Umowy międzynarodowe zawierane między państwami też zawierają normy prawne. Normy prawne są to ogólne i abstrakcyjne reguły stworzone na podstawie przepisów prawnych, które określają adresata i warunki powianego zachowania się, reguły tegoż zachowania się oraz konsekwencje zachowania niezgodnego z powinnością. Ogólność normy prawnej polega na tym, że adresatem norm są nie jedna lub kilka konkretnych osób, lecz wszystkie osoby o pewnych cechach. Mogą to być osoby wykonujące pewien zawód (np. nauczyciel), osoby spełniające Pewne funkcje w zbiorowości ludzkiej (np. ojciec rodziny) lub organizacji państwowej (np. wojewoda). Na oznaczenie adresata używa się nazwy generalnej, stąd normy, w których zawarte są takie określenia adresata nazywa się generalnymi. Ustawodawca abstrakcyjnie określa zachowania będące przedmiotem uprawnienia i obowiązku. W prawie występuje więc abstrakcyjne ujęcie, nie spotyka się szczegółowego opisu sposobu czynu (np. w przypadku zabójstwa, ogólnie - "kto zabija"). Abstrakcyjność norm sprawia, że mogą być wykorzystywane wielokrotnie do oceny prawnej powtarzających się stanów faktycznych i do podejmowania decyzji. Na podstawie norm prawnych organy stosujące prawo mogą `,~,ydawać decyzje indywidualne4. 4 A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 85. Treść norm prawnych jest zdeterminowana przez istniejące stosunki społeczne występujące w danym państwie i w danym czasie. Odzwierciedlają one też istniejące zdobycze cywilizacyjne, a przede wszystkim warunki materialne bytu społecznego. W treści norm prawnych wyrażają się wartości głoszone przez ideologie i koncepcje dotyczące życia społecznego rozpowszechnione w danym społeczeństwie. Treści norm prawnych w dominujący sposób są określane przez interesy grup społecznych w danym społeczeństwie oraz przez interesy narodu. Prawo będące zespołem norm prawnych jest dobrem całego społeczeństwa i związane z danym narodem. Normy prawne jako ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania mają określoną strukturę wynikającą z treści normy, na którą składa się: hipoteza, dyspozycja i sankcja. Hipoteza jest to część normy prawnej, która wskazuje jej adresatów oraz okoliczności, w jakich się mogą oni zachować w sposób wskazany w normie. Dyspozycja jest najważniejszą częścią normy prawnej. Wskazuje ona na sposób postępowania jakiego od adresatów normy oczekuje normodawca. Sankcja jest to ta część normy prawnej, która określa jak zareaguje państwo na niezastosowanie się przez adresatów do wskazań zawartych w dyspozycji normy, w razie wystąpienia okoliczności przewidzianych w hipotezie normy. W aktach prawnych znajdują się przepisy prawne, których nie należy utożsamiać z normami prawnymi. Normy prawne są to określone wypowiedzi, jak określone osoby w określonych okolicznościach mają się zachować i zawarte są w aktach normatywnych wydawanych przez organy państwowe. Przepisy prawne są zaś jednostkami redakcyjnymi aktów normatywnych. Cały akt normatywny (akt prawny) składa się z przepisów. Przepisy i normy prawne nie pokrywają się co do swego brzmienia. Niekiedy w jednym przepisie może wystąpić i zmieścić się norma prawna. Niekiedy na jedną normę prawną składa się kilka przepisów. Niekiedy zaś normy prawnej należy poszukiwać w prze- pisach kilku aktów normatywnych. Typowymi przepisami prawnymi, gdzie łatwo znaleźć normy prawne są. przepisy prawa karnego i prawa cywilnego. Literatura 1. Kowalski Jerzy, Wstęp do praH~oznaH~stN~a, Warszawa 1979. 2. Łopatka Adam, Encyklopedia praH~a, Warszawa 1997. 3. Redelbach Andrzej, Wronkowska Sławomira, Ziembiński Zyynunt, Zayv.s teorii państH~a i hraH~a, Warszawa 1992. VI Przemiany w dziejach państwa W dziejach państwa, na różnych etapach jego rozwoju, występują liczne przemiany, przybierające różny stopień nasilenia. Najbardziej głębokie przemiany dokonują się w okresie rewolucji spolecznej. Rewolucja ta ma to do siebie, że sprawia "gruntowną przebudowę społeczeństwa"~. Państwo podlega też takiej samej przebudowie. W dziejach państwa ta przebudowa ma doniosłe znaczenie dla wzniesienia się państwa na wyższy etap rozwoju. W kategoriach klasyfikacyjnych rozwoju państwowości nazywa się to przejściem do kolejnego typu państwa. Rewolucja dokonując przemian jakościowych, odmierza przedziały dziejowe państwowości między schodzącym a rodzącym się państwem oraz kreuje podstawy społeczno-polityczne nowej państwowości. W dziejach państwa występują też przemiany o łagodnym charakterze w drodze reformy. Przemiany te mają wymiar ilościowy. Dokonują się one w ramach tego samego typu państwa. Reforma może przybliżać procesy społeczne do rewolucji, ale może również im zapobiegać i odwlekać w następstwie odblokowania hamulców rozwoju politycznego i gospodarczego. Stąd też znaezenie reformy dla rozwoju państwa jest znacznie mniejsze niż rewolucji, ale doniosłe dla jego normalnego funkcjonowania. Wreszcie w dziejach państwa występują także przeobrażenia społeczne o charakterze rewolucyjnym w drodze reform w transformacji ustrojowej. Reformy przeprowadzają rządy odgórnie za sprawą nacisków grup społecznychz. Przemiany te obejmują rozległy zakres przedmiotowy i dotyczą podstaw ustrojowych państwa. W konsekwencji mają prowadzić do społeczeństwa otwartego, demokratycznego i wolnościowego, przyjmującego wzorce cywilizacji dominującej i odpowiednio koncepcję państwa liberalno-demokratycznego. _Transfor_ maeja stanowi gruntowną przebudowę społeczną społeczeństwa i państw, dokonującą się po nieudanym eksperymencie realizacji soc'~alistycznego wzor~a cywilizacji alternatywnej i państwa autorytarnego T- organizącji-prowadz~._ egido przepowiadanej utopijnej społeczności bezklasowej i bezpaństwowe3_ -. J~ Baszkiewicz, Wolność, Równość, Wtasno.śf-, Warszawa 1981, s. 7. 2 R. Dahrendorf, Rozważania nad rewolucją w Ecrropie, Warszawa 1991, s. 9. 1. Rewolucja w dziejach państwa Rewolucja kojarzy się z gwałtownymi przemianami w społeczeństwie. Przemiany te obejmują zarówno dziedziną stosunków społecznych, jak i stosunków politycznych. Stąd stało się racjonalne wskazywanie na występowanie rewolucji spolecznej i rewolucji politycznej. Każde z tych określeń obejmuje pewien proces, a więc rewolucja społeczna - proces społeczr_y, a rewolucja polityczna - proces polityczny. Procesów tych nie da się rozdzielić, gdyż mają ścisłe powiązania i współzależności. Należy więc je rozpatrywać wspólnie. Rewolucję społeczną przyjęto sig określać jako przejście od jednej formacji spoleczno-ekonomicznej do drugiej. Przyjęcie tego poglądu oznacza, że jest to procesdługotrwały, obejmujący głębokie przeobrażenia społeczno-ekonomiczne, a więc zasadniczą zmianę struktury klasowej, co, wymaga długiego okresu, i w konsekwencji prowadzi do przeobrażeń w strukturze politycznej. Przeobrażenia takie mogą, ale nie muszą łączyć się z zastosowaniem przemocy pozaprawnej. Proces historyczny wskazuje, że przeobrażenia takie bywają konieczne i naturalne, a nie postrzegane jako proces patologiczny, któremu można by się przeciwstawić. Zastąpienie jednej formacji społecznej przez drugą jest spowodowane określonymi siłami sprawczymi. W społeczeństwie występują naturalne prawa rozwoju społecznego. Jednym z tych praw jest prawo zgodności`s_tosunków produkcyjnych z charakterem sił wytwórczych. Zgodność ta w ramach tego samego sposobu produkcji zostaje w miarę rozwoju społecznego naruszona, gdyż siły wytwórcze, stanowiące treść procesu produkcyjnego, rozwijają się szybciej aniżeli stosunki produkcyjne, tj. ich społeczno-ekonomiczna forma. Stosunki produkcyjne pozostając w tyle za burzliwym rozwojem sił wytwórczych nie zapewniają im swobodnego rozwoju. Karol Marks dokonując wnikliwą analizę stosunków społeczno- ekonomicznych rozwoju społeczeństwa dał taką charakterystykę tego procesu: "Na określonym szczeblu swego rozwoju - pisał - materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji albo co jest tylko prawnym tego wyrazem - ze stosunkami własności, w których obrębie się dotąd rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zmieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie"~. Postępujący rozwój sił wytwórczych oznacza konieczność ciągłej zmiany tych sił, prowadzącej do coraz wyższego potencjału produkcyjnego społeczeństwa. -~ K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii polityc_nej, Warszawa 1955, s. 5-6. 1~·lależy zauważyć, że podstawowy konflikt między siłami wytwórczymi a stos~kami produkcji wyraża się w konflikcie interesów klasowych, w antagonizmie klas władających środkami produkcji i klas tych środków pozbawionych. Głębokie procesy społeczne, siły które trudno przezwyciężyć, prowadzą do zmian rewolucyjnych. Nasileniem tego podstawowego konfliktu jest walka między antagonistycznymi klasami o władzę państwową, o opanowanie ośrodka decyzji politycznej. Jest to szczytowy okres rewolucji społecznej, który nazywa się rewolu~ją polityczną. Jeśli uwieńcza ją powodzenie - zamyka się w okresie lat niewielu. Rewol c'a- poli~czną_proyyad~i-da..zmiąny typu państwa, do wytworzenia i przeks~Ztałcenia systemu instytucji ustrojowo-prawnych odpowiadają- cych interesom klasy, która zawładnęła środkami produkcji. Przejście władzy państwowej z rąk jednej klasy do drugiej uważał Lenin za "pierwszą, główną, podstawową cechę rewolucji zarówno w ściśle naukowym, jak i praktyczno-politycznym znaczeniu tego pojęcia". Terminy: rewolucja społeczna i rewolucja polityczna wymagają pewnego uściślenia. Warto więc sięgnąć do klasycznego sformułowania Marksa: "Każda rewolucja likwiduje stare społeczeństwo i o tyle jest rewolucją społeczńą:" Każda r wolucja obala starą władzę i o t le,'est rewoluc`ą olit cźm "4.~ ~ ók~ __. _ ... . . . ~ _ . ... ~.. . . _.~ . J. ....... . ~._..i`~ _1? . n X w~.~ _ liczności, że rewolucja polityczna stanowi niejako uwieńczenie rewolucji społecznej, nie wynika, że ta ostatnia wyprzedza pierwszą. Może być na odwrót, tzn.~rewol_ucja polityczna może wystąpić jako pierwsza. Rewolucja socjalistyczna miała ta ą w aśnie~oTe~ńóść. Po przejęciu władcy rozpoczął się proees przeobrażeń społecznych i gospodarczych za sprawą nowej władzy politycznej. Zdobyta władza polityczna może być utracona. Potwierdzają to przykłady procesu społecznego we Francji. Taki okres regresu politycznego nazywa się restauracją. Charakteryzując proces przemian społecznych Stanisław Ehrlich stwierdza: "Rewolucja społeczna jest hlstory_czną koniecznosclą, gdy klasa.panująca broni śtarych stostankńw rnd crt~'n~Mch ~ 'akó ~P odstaw ~ swo'e o anowania. `Nato P ~..Y-Io,.~' ~ ~.~..._ p ...~.,..~.~. ~l~g t l?~,~ miast ugruntowanię nowych stosunk_ów.~rodukcyjnych, odpowiadających aktua~T= ńemu stanowi`sił wytwórczych i sprzyjających dalśzemu~ićh ro~w~jo wi, wal-ćzy klasa u k a --śiła motói- ycźria rew_olucji.JZastosowanie rewolucyjnej prze . ` mocy dla- ugruntowania nowejbazy ekónomicznej społeczeństwa wymaga W kaidym wypadku świadomych wysiłków. Rewolucje rodzą się wtedy, gdy miliony ludzi dochodzi do wniosku, że nie można dłużej żyć tak jak dotąd"5. Zdobycie władzy państwowej jest zagadnieniem centralnym każdej rewolucji. Zdobyta władza służy do rozwiązania konfliktu społecznego powstałego 4 K. Marks, F. Engels, Dzieła Wyhrane t.l, Warszawa 1949, s. 494. 5 S. Ehrlich, W.slęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979, s. 53. a ~' ,,,..; między klasami społecznymi i zaprowadzenia nowego ładu ustrojowego. Wła dza ta wspiera się w działaniu środkami przymusu i przemocy. Pozyskanie po_ parcia społeczeństwa, czyli sprawa legitymizacji tej władzy jest kwestią kluczową w procesie rewolucji. W rozważaniach o rewolucji przyjęło się wyróżniać obiektywne i subiek. tywne przesłanki rewolucji6. Wśród _obięktywnych przesłanek to: 1) niemożliwość utrzymania przez klasy panujące w formie niezmienionej swego panowania, czyli kryzys "góry"; 2) za~~trzenie poło~erria trudnego klasuciskanych; 3) znaczny wzrost ak~---tywności _ma_s wywołanych poprzędnio wymienionymi przyczynami. Wś ó'~ektywnych-przesłanek to: 1) świadomość trudnego położenia klas upośledzonych i niesprawiedliwego podziału dóbr; 2) stopień zorganizowania i aktywność klas społecznych niezadowolonych_ z dotychcza- a: sowej sytuacji; 3) polityczny kryzys władzy sprawującej rządy; 4) klarowność ~programowa i przejrzystość celów dokonania przemian. W procesie rewolucji wytwarza się sytuacja rewolucyjna, która sprowadza się do niezdolności rządzenia przez dotychcza~a~rą klasę społeczną. Na taki stan składa śię kryzys w podejmowaniu decyzji i normalnego fuńkcjonowania, władzy publicznej7. Nowe siły spoleczne wysuwają żądania niemożliwe do spełnienia bez oddania władzy i mają w tych działaniach poparcie znacznej części społeczeństwa. Ze strony rządzących występuje niechęć do oddania władzy i zarazem spełnienia żądań konkurentów. W toku procesu rewolucyjnego występują różnego rodzaju podmioty rewolucji, które uzyskują miano: masy, tłumy, klasy, warstwy, grupy społeczne, partie polityczne, elity rewolucyjne, rządy~re'wolucyjne. Aktywność tych podmiotów jest wielce zróżnicowana. Rola ic zależy ód śpołecznego poparci , zorganizowania, nośności koncepcji i programów, stosowania środków i metod działania, osobowości przywódców, chwytliwości idei rewolucji w otoczeniu międzynarodowym. Losy rewolucji przesądzają podmioty rewolucji, ale sprzyjająca sytuacja wewnętrzna i międzynarodowa ma też kolosalne znacze-. nie dla jej powodzenia oraz przebiegu. Przebieg rewolucji społecznej obejmuje.,dwie fazjy. W pierwszej fazie wy- '; stępują działania zmierzające do zdobycia wła_dz~ppli~y~znej i ustanowienia ośrodka kierowniczego sprawam p bI>ćznymi. Działania te mogą przebiegaćs w drodze walki zbrojnej albo też poprzez zwycięstwo wyborcze. Celem bez-`' pośrednim tych przedsięwzięć jest stworzenie nowych instytucji rządzenia i me- chanizmów ich działania. W .rugiej fazie podejmowane są działania~rowa _ dzające i utrwalające przemiany wwsferach: ekonomiczń~-- ~pólegająće n~ zmianach- stosunków-- vłasrlośeiowyćh), śócjalrtej (ńa- zmianach w strukturze 6 W.I, Lenin, Dziela t. 27, Warszawa 1954, s. 503-504. r społecznej), i k~zlturo_wej (na zmianach wyznawanych idei i wartości oraz instytucji edukacyjnych). " iZewolucja społeczna może zakończyć się w trojaki sposób. Po pierwsze może to być zwycięstwo. Oznacza to, że siły społeczne dokonujące rewolucji wprowadzają nowy ład ustrojowy w sferze społecznej i politycznej. Przede wszystkim zaś siły te dochodzą do władzy politycznej i sprawują kierownict~,~,o w procesach rządzenia. Otwiera się nowa epoka w dziejach społeczeństwa. Po drugie może to być klęska. W toku procesu rewolucyjnego zwycięstwo odnoszą siły przeciwne rewolucji. Klęskę ponoszą siły rewolucyjne, które spotykają się z dolegliwościami zwycięzców. Procesy społeczne przemian zostają powstrzymane. Siły kontrrewolucyjne posługują się wzmożoną przemo- cą dla zakazania rozpowszechniania nowych idei i wartości oraz organizowania się dla podważania podstaw władzy politycznej. Po trzecie może to być kompromis. Stan ten charakteryzuje się tym, że żadna ze stron dominujących w procesie rewolucyjnym nie miała możliwości przechylić szansę na swoją stronę, z uwagi na względną równowagę sił. W tej sytuacji wyciągnięcie nauk ze stanu równoważenia sił i pójście na ustępstwa pozwala na przyjęcie kompromisowych reguł stwarzających możliwości funkcjonowania władzy publicznej i zachowania określonej pozycji podmiotów politycznych. W rozważaniach o rewolucji społecznej próbuje się dokonać klasyfikacji rewolucjis biorąc pod uwagę określone kryteria, wśród których wyróżnia się przede wszystkim charakter rewolucji, siły napędowe rewolucji oraz skutki rewolucji. W dziejach społeczeństw wystąpiły znane trzy rodzaje rewolucji: re-_ wolucja feudalna, rewolucja burżuazyjna, rewolucja socjalistyczna. Każda z tych rewolucji odznaczała się swoim charakterem, miała siły napędowe, przynosiła określone skutki. O charakterze rewolucji decyduje to, jakie sprzeczności społeczne ona rozwiązuje, od jakiego do jakiego ustroju ona prowadzi. Siłami przewodnimi rewolucji są wszystkie klasy i grupy społeczne, które je dokonują. Przewodzi rewolucji ta klasa społeczna, która ją organizuje, kieruje nią, która określa nowy ustrój, powstający w wyniku rewolucji. Skutki rewolucji widoczne są w postaci powstałego państwa i społeczeństwa. Rewolucje feudalne miały u podłoża konflikt między siłami wytwórczymi a s osunkami produkcyjnymi, których trzonem byłą własriosć włąścicieli niew ników. Rewolucje feudalne ob_aliły_p- anowanię właścicięli_ niewolnik_ ów, ale ie dały niewol_ni_kom_wolności. Jednakże utorowały drogę nowemu ustrojoW ~ m ucisk był mniej dotkliwy - feudalizmowi. Powstania niewolników zbiegły się z walką kolonów i demokracji wojskowych wolnych najeźdźeo~'~' germańskich z państwem zachodniorzymskim, oraz takich samych demokracji wojskowych słowiańskich, walczących z państwem wschodnio g M~ Waldenberg, Rewolucja, Warszawa 1964, s. 148-192. rzymskim. Te właśnie demokracje wojskowe stały się kierownikami walki rewolucyjnej przeciw właścicielom niewolników. Powstałe państwo staje się organizacją polityczną panów feudalnych i rycerstwa na czele z księciem, królem lub cesarzem. Społeczeństwo oparte na związkach zależności od swego pana, na hierarchii wasal-senior było znaczącym krokiem na drodze rozwoju społeczeństwa ludzkiego. Rewolucje burżuazyjne miały swoje źródło w konflikcie między siłąmi wytwórc~ym~a -feudalną formą własności prywątnej. Rewolucje antyfeudalne przybierały początkowo postać powstań chłopskich w Europie. Powstania te nie miały jednak większych szans powodzenia. Chłopstwo nie stworzyło silnego ośrodka kierowniczego. Wynikało to bowiem z rozproszenia pracy na roli, zacofania i niskiego poziomu świadomości. Chłopstwo nie mogło więc samodzielnie obalić ustroju feudalnego. Wszystkie wojny chłopskie kończyły się klęskami. Reprezentantem nowych stosunków produkcyjnych stała si~burżuazja. Rodząćy śię w łonie społeczeństwa feudalnego układ kapitalistyczny tę właśnie klasę wysunął do roli siły przewodniej. Klasa ta związana z najnowocześniejszymi środkami produkcji miała łatwość organizowania się, wysoki poziom świadomości, zdolność kierownictwa ruchem rewolucyjnym i ujęcia władzy w państwie. Sojusznikami były masy plebejskie i chłopskie. Rewolucje te doprowadziły do powstania państwa kapitalistycznego i kształtowania społeczeństwa opartego na własności środków produkcji w rękach prywatnych oraz siły roboczej wolnych najemników. Idee rewolucji wolności, równości i sprawiedliwości znajdowały wyraz w przyznaniu formalnych praw obywatelskich i kształtowaniu instytucji liberalnej demokracji politycznej. W ciągu kilku wieków postulowany model ustrojowy stawał się rzeczywistością społeczną. Rewolucje angielsku i francuska stały się modelowymi przykładam; rewolucji burżuazyjnej. Rewolucje socjalistyczne mają swoje źródło w tym, że siły wytwórcze rozwijające się w ramach kapitalistycznych stosunków produkcji na pewnym etapie nie mogą już być racjonalnie wykorzystane, gdyż wymagałoby to zmian własnościowych i funkcjonalnych państwa kapitalistycznego. Utrzymanie kapitalistycznych stosunków produkcyjnych za sprawą aparatu przemocy państwa jest znamienne. W okresie tym rewolucyjne rozwiązanie antagonizmu ~~:` między burżuazją a proletariatem przyspieszają wojny imperialistyczne, które `` niosą masom ludowym straszną nędzę i beznadziejność sytuacji na przyszłość. Partie rewolucyjne wzywające do obalenia starych stosunków społecznych zyskują poparcie i doprowadzają w pewnych państwach do przewrotów społecznych i politycznych. Rosja jest przykładem dokonania rewolucji socjalistycznej i wprowadzenia ładu postulowanego przez idee marksizmu. Rewolucja ~ socjalistyczna jest procesem rewolucyjnych przeobrażeń zapoczątkowanycń przejęciem władzy politycznej przez nowe siły społeczne wywodzące się z klas ~,~ryzyskiwanych dotychczas i zmierzających do stworzenia struktury społeczeństwa bezklasowego opartego na państwowej własności środków produkcji zarządzaneJ centralistycznie i struktury politycznej uniformistycznej z rządami monopolistycznej partii komunistycznej przy ograniczaniu wolności politycznych dla przeciwników tworzonego systemu społecznego. W realizacji zadań rewolucji szczególną rolę spełnia państwo i cały system dyktatury proletariatu. Przeobrażenia ri~lityczne są tu na pierwszym planie, a w następnej kolejności - przeobrażf nia społeczne i gospodarcze oraz kulturalne. Przebieg prze- obrażeń wynika z założenia stworzenia nowego aparatu państwowego niezbędnego do przewodzenia procesowi przemian socjalistycznych i narzucania woli zmian we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Wzorzec rosyjskiej rewolucji socjalistycznej był powielany w dokonywaniu przemian społecznych w krajach wschodnio- i środkowoeuropejskich oraz krajach azjatyckich. Rewolucja społeczna podlega ocenie jak każde zjawisko społeczne. Nie spotyka się z jednoznaczną oceną. Opinie są bardzo podzielone. Od uznania za lokomotywę rozwoju społecznego do porównywania z barbarzyńskimi wyczynami hord pierwotnych. Fakt istnienia krańcowych ocen znaczenia rewolucji społecznej wynika z odmiennych poglądów na mechanizm rozwoju społecznego. Znaczenie rewolucji społecznej staje się zrozumiałe, gdy właściwie rozumie się jej przyczyny. Klasyczna rewolucja społeczna wywołana jest zasadniczym zachwianiem równowagi sposobu produkcji. "Rewolucja społeczna pisze M. Waldenberg - oznacza przywrócenie równowagi społecznej, usunięcie zaśadńiczych przeszkód rozwoju społecznego, przestarzałych instytucji i stosun o w społecżńych. Stwaiża ona warunki dla szybkiego posfępW v- At~i'iżr~ych sfe ~ cix~~-~~oznego. Jeśli mimo zasadniczego zachwiania równowagi społecznej rewolucja nie dokonuje się, następuje okres stagnacji, pogłębiania się zjawisk kryzysowych w różnych dziedzinach i w ślad za tym upadek społeczeństwa. Koszty tej stagnacji i upadku płaci całe społeczeństwo"9. Ta ogólna ocena odnosi się do wszelkich rewolucji społecznych. Ma więc znaczenie uniwersalne i oddaje spostrzeżenia wynikające z procesów społecznych po- szczególn rch społeczeństw w dziejach ludzkości. Zasługuje więc na wzięcie pod uwagę w rozważaniach o rewolucji społecznej. 2· Reforma w dziejach państwa Reforma jest przedsięwzięciem społecznym dość często spotykanym w pańStt'~'ie współczesnym. Rządzący sięgają po ten instrument rządzenia z zamiarem dokonania zmian w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym czy 9 Tamże, s. 195. kulturalnym kraju. Następstwa tych poczynań przynoszą różne skutki. Refor. mę przyjęło sig określać jako zmianę w danym systemie społecznym, nie oznaczającą radykalnego i jakościowego przeksztalcenia tego systemu, zwłaszcza zmian spoleczno- ekonomicznych lub politycznych, socjalnych nie naruszając podstaw istniejącego ustroju. Reforma ma w założeniu ulepszanie danej dziedziny życia ludzkiego. ,Reforma -_ Wedle W. Lamentowicza - to na ogół fragmęntą~czna, niegwaltownię, stopniowo i etapami wprowadzona zmiai~a~kontrolowana przez grupę rządzącą, której cele nie niszczą ram instytucjonaln~!ch ustroju społećź ,nego i podstaw przewagi klasy panującej. Reformy respektują też-pnęs-tawy legityiniżacji ustroju, a zwłaszcza obowiązująćy system prawny, fundamentalne zasady dominującej ideologii i wzorów kulturowych"1~. Reforma jest więc procesem społecznym czy politycznym, przebiegającym ewolucyjnie; stopniowo i zwykle długotrwale, w którym przekształceniu ulegają różne składniki życia społecznego czy politycznego. Reformę różni wszystko, co jest właściwe dla rewolucji i innych zmian żywiołowych dokonujących się w społeczeństwie. Tempo i metoda zmian dość wyraźnie odróżniają reformę od rewolucji. Reforma na ogół nie wymaga przemocy dla swego powodzenia. Reforma jest bowiem z natury zmianą fragmentaryczną, obejmującą jedną lub kilka społecznie istotnych dziedzin życia społecznego. Przeprowadzona w państwie zmienia jednak oblicze tego życia i powoduje skutki doskonalące jego mechanizm oraz położenie ludzi. Reforma w _założe_niu służy zachow niu istniejących stosunków spolec~t~ych, p y równóległym ich ulepszaniu. C_ e~le i=efor~y_są osi~galne w dłuższyn~_~!ymiar_ze cząso~m: - ~ ~^' Reformy przeprowadzają władze państwowe z własnej inicjatywy z zamierzeniem umacniania państwa, bądź też w wyniku nacisku różnych grup społecznych niezadowolonych ze stanu i położenia w określonej dziedzinie życia publicznego. Najczęściej do źródeł -reformy"za_licza się: 1) niską efektywność systemu społecznego i politycznego, sprawiającą ńieźadowolenie społeczne ludzi, 2) pojawiania się ze strony różnych grup społecznych żądań zmian sposobów i rozmiarów podziału różnych dóbr, 3) formułowania postulatów wprowadzenia zmian wewnątrz elity politycznej, 4) zwiększania się konfliktów i napięć społecznych podważających i negujących ład społeczny, 5) przenika- k nia wzorców i potrzeba regulacji wynikających z oddziaływania otoczenia międzynarodowegol 1. Reformy przeprowadza się w ramach istniejącego ładu ustro~owe~o .i- po= rządku prawnego. W zasadzie nie narusźają podstaw` ustróju państwowego, ćhbći~-p ą ają za sobą zmiany konstytucyjne i instytucjonalne. Nie naru ~~ W. Lamentowicz, Kapitalizm i rc;fórryy spotec~zne. Studium z teorii paristH~a, Warszawa 1987, s. 19. ~~ Tamże, s. 170-171. stają ustroju gospodarczego odpowiadającego grupom społecznym i władzy politycznej, ale mogą zmieniać określone założenia ustrojowe i instrumenty polityki państwa. W funkcjonowanie ustroju politycznego i gospodarczego mogą wnosić nowe instytucje, instrumenty i metody rządzenia. W konsekwencji mogą wymuszać zmiany zachowań elit rządzących i działań publicznych. Reformy z natury są łatwiejsze do akceptacji ze strony społeczeństw i zys~ją przychylniejsze poparcie. Dzieje się tak dlatego, że nie rtijnvją uksztaltowanego porządku społecznego i wykształconych nawyków życia codziennego. Nie oddziałują gwałtownie na psychikę ludzką i nie zmuszają jednostek ludzkićh do radykalnych zachowań społecznych. Wymiar psychologiczny ma duże znaczenie w zyskaniu przychylności ludzi dla podejmowania i przeprowadzania reform. Oczywiście nie zawsze tak musi się dziać. Niekiedy i reformy mogą bulwersować szerokie kręgi społeczne. Charakter zmian wprowadzanych w wyniku reformowania jest istotny, chociaż nierewolucyjny. Reformy służą zwykle do przystosowania zarówno państwa, jak i pozostałych elementów wchodzących w skład systemu politycznego, do wymagań, które narzucają przemiany na odcinku gospodarczym czy kulturalnym. Większoś ~ reform_ ma bowiem charą_k_te~ a~~laptacyjny, potwierdzenia ~niąn dojrzałych i koniecznych. Reformy te mają w zą myśle__dos~QS_owanie instytucji życia pu tczneg~o o~d~~ąmiczme zmienia'ącego,się otoczenia. Źnaćź= me dziej natómiast reformy mają charakter~regulacyjny ćzy i ó vacyjny. Reformy tego rodzaju mają znaczenie porządkujące i ukierunkowujące, stymulujące lub hamujące procesy przemian, a takźe wprowadzające do systemu społecznego nowe rozwiązania mające zwiększyć jego efektywność. Reformy bywają różnego rodzaju. Najczęściej występują reformy polityczne, gospodarcze, socjalne, oświatowe, administracyjne. Reformy polityczne obejmują system polityczny i jego otoczenie. Wchodzą tu struktury instytucjonalne i organizacyjne oraz mechanizmy funkcjonowania tego systemu. TyPowym tego przykładem są reformy konstytucyjne podejmowane w państwach, zwłaszcza w okresie zamierzeń wprowadzania nowego ładu ustrojowego. Reformy gospodarcze dotyczą systemu gospodarczego. Mogą obejmować spra Y zasad ustroju, instytucji i mechanizmów systemu gospodarczego. Reformy socjalne wiążą się najczęściej z polityką socjalną państwa i wyrażają się w ustanowieniu instytucji służebnych zabezpieczenia socjalnego ludzi. Reformy oświatowe ,prowadzają zazwyczaj modele edukacji narodowej i nowe systemy wdraz~ia wiedzy dostosowane do wymogów współczesności. Wreszcie reformy administracyjne to typowe reformy podziału terytorialnego państwa, reformy struktury administracji i wprowadzania różnych modeli i rozwiązań funkcjonowania tej administracji na szczeblu centralnym i lokalnym. Reformy mają ~'Ymiar wspólny, gdyż odnoszą się do zmian, i wymiar specyficzny, ponie~taż obejmują zagadnienia w określonej dziedzinie życia publicznego. Każda z różnego rodzaju reform ma swój właściwy podmiot i zakres przedmiotowy. Właściwym podmiotem reformy mogą być państwo, jednostki administracji publicznej, grupy ludzi. Właściwym zaś przedmiotem reformy bywa materia działań podmiotów politycznych i społecznych. Najszerszy zasięg podmiotowy i przedmiotowy mają zazwyczaj reformy polityczne. Przeprowadzone reformy konstytucyjne, w ramach tej kategorii reform, we Francji i Włoszech po drugiej wojnie światowej, w Portugalii i Hiszpanii w latach siedemdziesią- ' tych, państwach Europy Środkowej i Wschodniej w latach dziewięćdziesiątych odnosiły się do całego społeczeustwa i zmieniały strukturę i organizację władzy publicznej oraz mechanizmy jej sprawowania, a także wprowadzały wolnościowy status obywateli. Fragmentaryczne reformy polityczne prawa wyborczego w Anglii i Francji przeprowadzone w XIX wieku rozszerzały krąg wyborców, ich praw politycznych, co siało się następstwem zmiany charakteru państwa przechodzenia z autorytarnego na liberalno-demokratyczne. Reformy gospodarcze dotyczące nacjonalizacji sektorów gospodarki narodowej przeprowadzone w Anglii i Francji po drugiej wojnie światowej zaważyły decydująco na zmianie ustroju gospodarczego i wprzęgnięcia państwa do zarządzania życiem gospodarczym oraz zmiany struktury własnościowej ze zmniejszenia wlasności prywatnej i powstania znacznej własności państwowej. Reformy socjalne obejmujące ubezpieczenia społeczne, zabezpieczenia socjalne i pomoc socjalną przeprowadzone w Niemczech w latach osiemdziesiątych XIX wieku, w Anglii przed pierwszą wojną światową, w Szwecji w latach trzydziestych i pięćdziesiątych oraz w wielu innych państwach Europy Zachodniej spowodowały zrr~iany zasadnicze w położeniu ludzi pracujących i wpłynęły na zmiany zachowań właścicieli środków produkcji oraz aparatu państwowego w zakresie kwestii socjalnej i sytuacji ludzi pracujących oraz ludzi w trudnym położeniu materialnym. Reformy polityczne, gospodarcze i socjalne podejmowane w Stanach Zjednoczonych w ramach programu Nowego Ładu, w Szwecji w ramach Domu Ludu realizowane w latach trzydziestych XX wieku, po wielkim kryzysie ekonomicznym, doprowadziły do radykalnych przeobrażeń stosunków gospodarczych i społecznych, dostosowania zachowań administracji rządowej do procesów gospodarczych i spraw socjalnych oraz kształtowania stosunków międzyludzkich w tych państwach. Przedsięwzięcia te oddziaływały (jako wzorce i możliwości działań) na inne państwa europejskie, a także pozaueropejskie. Reformy przeprowadzane w danym przedziale dziejowym wywierają niekiedy dalekosiężne skutki dostrzegalne w organizacji i funkcjonowania pań- ' , stwa oraz oddziaływań na podmioty gospodarcze i socjalne. Reforma walutowa przedsięwzięta w Niemczech Zachodnich w 1948 r. stworzyła podstawy społecznej gospodarki rynkowej i stabilizacji państwa oraz perspektywicznego rozwoju gospodarki narodowej. Reforma administracyjna przeprowadzona we Francji na początku lat siedemdziesiątych tego wieku przyczyniła się do decentralizacji władzy publicznej i unowocześnienia funkcjonowania aparatu państwowego. Reforma polityczna struktury państwa dokonana na początku lat dziewięćdziesiątych tego wieku w Belgii doprowadziła do przekształcenia państwa z unitarnego do federalnego i zażegnania kryzysu rozpadu wspólnoty państwowej na trzy wspólnoty etyczne oraz językowe. Reformy gospodarcze podejmowane we wszystkich państwach postsocjalistycznych prowadzą do wprowadzenia systemu gospodarczego opartego na gospodarce wolnorynkowej i rozstania się z mechanizmem zarządzania gospodarką w trybie nakazowo- dyrektywnym. Przedstawione wybiórczo przykłady podejmowania i przeprowadzania reform różnego rodzaju w państwach współczesnych dowodzą żywotności i społecznej potrzeby tych reform oraz oczekiwanych nadziei na określone efekty społeczne. Jednocześnie wskazują, że reformy przyczyniają się do rozwiązania problemów politycznych, gospodarczych i socjalnych oraz bardziej racjonalnego ułożenia stosunków społecznych między poszczególnymi grupami ludzkimi. Podejmowane przemiany struktury gospodarczej we Francji i w Anglii w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych tego wieku zmierzające do unowoeześnienia gospodarki kraju, stanowiły dostosowanie aparatu wytwórczego gospodarki do wymogów cywilizacji doby elektronicznej. Przystąpienie do wspólnot europejskich zmusza państwa do zmian adaptacyjnych dostosowawczych do standardów wytwórczych i usług oraz korzystania z dóbr kulW ralnych. Niepodjęcie zmian nie daje szans na korzystanie z dobrodziejstw przodującej cywilizacji i zapewnienia równowagi społecznej wśród społeczeństw poszczególnych krajów. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej, dawniej socjalistycznych, a obecnie postsocjalistycznych, podejmowano reformy różnego rodzaju, by nadążać za trendami cywilizacyjnymi i zapewnić przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne. Reformy rolne stawały się koniecznością wiodącą do likwidacji przestarzalej struktury agrarnej i tworzenia nowoczesnych warsztatów wytwórezych. Reformy oświatowe likwidowały nagminnie występujący analfabetyzm i otwierały perspektywy przyspasabiania lLidzi do nowoczesnych warsztatów wytwórczych. Reformy polityczne w zakresie ustroju państwowego wynikały z Przyjętej opcji politycznej i przynależności do orientacji systemowej. Wreszcie re~ormy gospodarcze występowały dwojakiego rodzaju: jedne nieodzowne wiodące do przekształcenia odstałej struktury gospodarczej do nowoczesnej i prźemysłowej, i drugie prowadzące do wprowadzenia wysoce scentralizowanego, nakazowo-rozdzielczego systemu zarządzania zetatyzowaną gospodarką narodową. W okresach odwilży i prób odnowy socjalizmu w poszczególnych krajach Europy Środkowej i Wschodniej podejmowano reformy zmierzające do napra wienia wadliwości funkcjonowania sektorów gospodarki i struktur państwa, które sprowadzały się do połowicznych zmian, niepodważających wadliwości założeń ustrojowych. Słowem były to reformy natury ulepszania systemu w jego sferze funkcjonalnej. Nie podejmowano przemian strukturalnych, a te które jak w Czechosłowacji przedsięwzięto, spotkały się z siłową interwencją i ideowym potępieniem. Reformy realne nie miały przyzwolenia politycznego i nie dostrzegano w nich dobrodziejstw ustrojowych. Dopatrywano się w nich niebezpieczeństwa ideowego reformizmu wynikającego z zachodnioeuropejskiego socjaldemokratyzmu. W latach osiemdziesiątych M. Gorbaczow, przywódca partii komunistycznej i Związku Radzieckiego, podjął próbę reformy radzieckiego socjalizmu pod hasłem przebudowy i jawności życia publicznego, u podstaw której legło założenie przywrócenia ideowego oblicza socjalizmu i uczynienia go socjalizmem z ludzką twarzą. Konsekwencjal podejmowanych działań stało się narastanie świadomości niemożliwości zreformowania realnego socjalizmu i roz- stania się z nim w drodze pokojowej. Przebieg wydarzeń doprowadził do transformacji ustrojowej krajów ELmopy Środkowej i Wschodniej w końcu lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych oraz rozpadu Związku Radzieckiego na państwa narodowe rezygnujące z narzuconego im socjalizmu~2. Kraje tego obszaru geograficznego i dawnego systemu społecznego wybrały orientację na demokrację parlamentarną i gospodarkę rynkową oraz demokratyczne wolności obywatelskie. Reformy wszystkich sfer życia publicznego o głębokim podłożu ideowym i funkcjonalnym stają się koniecznością, gdy procesy społeczne mają doprowadzić do wykształcenia nowego oblicza pań- stwa i społeczeństwa. 3. Transformacja w dziejach państwa Transformacja jest terminem nowym, szeroko rozpowszechnionym w ostatnich latach zarówno w piśmiennictwie publicystycznym, jak i naukowym. Pojawienie się tego pojęcia wiąże się z przeobrażeniami ustrojowo-politycznymi i społeczno-ekonomicznymi państw Europy Środkowej i Wschodniej, a także republik byłego Związku Radzieckiego. W ogólności, rzecz biorąc, ma służyć . ł do określenia procesu przemian wiodących od socjalistycznego systemu społecznego do państwa liberalno-demokratycznego i gospodarki rynkowej. Jest ' to więc pojęcie pojemne, obejmujące wiele zjawisk życia społeczno- politycznego i ekonomicznego, a także kulturalnego i duchowego. z Pnzeohrażenia ustrojowe w ret~uhlikach daHmego ZSRR, praca zbiorowa pod red. E. Zielińskie Transformacja doczekała się też szczegółowego określenia. Podejście to wydaje się być racjonalne. Ogólne procesy społeczne mają szerszy wymiar i wymagają właściwego mu określenia. Przeobrażenia zaś właściwe dla określonych dziedzin życia mogą być bardziej szczegółowo nazywane. Stąd używa się dla określenia przeobrażeń o charakterze globalnym terminu transformaeja systemowa. Przeobrażenia zaś związane z państwem określa się terminem transformacja ustrojowa. Te dwa określenia wiążą się z wielkimi bytami społecznymi: społeczeństwem i państwem. Transformacja systemowa oznacza proces radykalnych przeobrażeń społeczeństw, odrzucenie modelu uniformistycznego, a przyjmowanie pluralistycznego. Transformacja ustrojowa oznacza zaś proces głębokiej reformy państwa, przejścia od rządów autorytarnych do rządów demokratycznych. "Glównym sensem transformacji systemowej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (ESW) - twierdzi Józef Pajestka, wybitny polski ekonomista - jest ich dostosowanie się do wzorców cywilizacji dominującej. To właśnie jest uzasadnienie dwóch podstawowych linii tej transformacji: a) wprowadzania ekonomicznego systemu rynkowego, - r' sto , posiadających najwyższe kwalifikacje. Władza w s ołeczeństwie przemysło m osiada wyłącznie funl~cional~ cher, sprowa zwący się-' o umiejętności rozwiązy~'-wa kok t w społecznych. Ehity~mą~ą~ć bezstro~nnwara ować~r wój s ecz_eńst a. Państwo ma nadawäć ramy funkcjonalne społ ć eństwa. Galbraith wyróżnia echnośtr k~rę~przęmysłow~ko~r~oracj~ą~~ fe~ chnQStru~turę,_pol>rtyczną ,~ań tore mają się wzajemnie wspierać. "System przemysłowcy - powiada Galbraith - jest nierozdzielnie związany z państwem, dojrzała korporacja jest ramieniem państwa, a państwo narzędziem systemu przemysłowego"~ 1. W tym rozumieniu zanika przeciwstawianie interesów korporacji i państwa, a w to miejsce pojawia się nowa postać "nowego" solidaryzmu. W rzeczywistości społeczeństw wysoko rozwiniętych, państwo odgrywa wielką rolę,r~~ gul~t~wm ie straciło swego charakteru organizacji globalnej i stosowania instrumentow przymusu oraz zespalania wysiłków różnych podmiotów społecznych. Państwo przemysłowe jest wyrazem podejmowania nowych zadań i zmiany metod działania oraz zachowania elit władzy współzależnych od struktury przemy- słowej. Stosunki polityczne państwa liberalno-demokratycznego stały się bardziej złożone i wielowymiarowe. W życiu publicznym pojawiło się wiele podmiotów politycznych przejawiających różną aktywność. Wartością nadrzędną tego państwa jest stabilna demokracja polityczna, czyli zespół instytucji i urządzeń ustrojowych służących spełnianiu funkcji publicznych. Podstawą ich funkcjonowania stały się demokratyczne konstytucje i podstawowe akty prawne regulujące ustrój polityczny i metody działania instytucji publicznych. Życie społeczne opiera się na pluralistycznej strukturze politycznej stwarzającej ramy aktywności obywatelskiej. Organizacje polityczne tworzą dwu- i wielopartyjne systemy organizujące grupy społeczne do pośrednictwa między władzą publiczną a społeczeństwem w procesie sprawowania władzy państwowej. Wolne wybory przeprowadzane na demokratycznych zasadach, wyłaniają elity poli- tyezne i weryfikują poparcie udzielane rządzącym. Instytucje kontroli i odpowiedzialności rządzących elit politycznych są częścią integralną demokratycznego mechanizmu działań władzy publicznej 12. Systemy rządów parlamentarnych i system rządów prezydenckich wytwo~YłY w długim okresie historycznym instytucje przystawalne do tradycji i świadomości narodowej, które stwarzają strukturę i organizację władzy państwo ~~ ~-K. Galbraith, Spofecaeńrtwo doIJT'OIJytls. Państwo przenrysJowe, Warszawa 1973, s. 9-10. ~Z w~ Lamentowicz, Pańrtwo wspótczesne, Warszawa 1993, s. 104-113. wej. Pojawiające się kryzysy społeczne i polityczne w państwie, siły społecz_ ne starają się rozwiązywać w drodze środków legalnych, przede wszystkilzl przez podejmowanie reform, prowadzenia aktywnej polityki socjalnej i gospo_ darczej oraz odwoływania się do aktywności społeczeństwa. Metody i formy działania aparatu państwowego mieszczą się w regułach demokratycznego państwa prawnego. Nastawione są na sprawne procesy decyzyjne i egzekwowanie norm powszechnie obowiązujących. Wysoki stopień kultury politycznej społeczeństwa wyrażającej się w nawykach przestrzegania prawa i poczucia odpowiedzialności za dobro publiczne ułatwia spełnianie zadań władzy. Rozbudowany samorząd we wspólnotach lokalnych służy wypełnianiu wielu doniosłych zadań władzy publicznej przez społeczności lokalne. Państwo opiera się na wolności jednostek, stanowionych prawach i ~abezpieczonych swobodach obywatelskich oraz określanych granicach ingerencji władzy publicznej w sferę życia prywatnego. Liberalna koncepcja wolności politycznej zakłada, źe piastunem władzy jest naród, który wyraża wolę nie tylko w wyborach powszechnych i referendach, ale także innych formach bezpośredniego uczestnictwa obywatelskiego. Państwo liberalno-demokratyczne jest państwem nowoczesnym w rozumieniu wyznawanych idei i wartości politycznych, struktur i organizacji władzy publicznej, metod i form działania, służebności społeczeństwu. Nie rezygnuje z wyrażania interesów grup społecznych, ochrony wartości ustrojowych, zapewnienia ładu społecznego i kreślenia planów rozwojowych. W działaniu łączy się we wspólnoty celowe dla rozwiązywania problemów wykraczających poza ramy wspólnoty narodowej. c) Państwo faszystowskie Państwo faszystowskie to państwo występujące we Włoszech w latach 1922-1943 i w Niemczech w latach 1933-1945. Niekiedy przypisuje się występowanie tej formy w Hiszpanii i Portugalii. We Włoszech twórcą tego państwa był Benito Mussolini (1883-1945), a w Niemczech Adolf Hitler (1889-1945). Tak we Włoszech, jak i w Niemczech państwo nie przeżyło swego twórcy, zeszło ze sceny historycznej w okolicznościach końca drugiej wojny światowej, zmagania się sił wyzwoleńczych i wolności, z brutalną przemocą i dyktaturą jednostki. Rola tego państwa w najnowszych dziejach i możliwość faszystowskiego regresu nakazują jednak zajęcie się tym modelem państwa. Państwo faszystowskie powstaje w warunkach kryzysu społecznego społeczeństwa kapitalistycznego. Miało to miejsce we Włoszech na początku lat dwudziestych, a w Niemczech lat trzydziestych. Liczne grupy społeczne, w tym robotnicy i inteligencja, wykazywali niezadowolenie z położenia społecznego przejawiającego się w bezrobociu, strajkach, wyzysku, braku świadczeń socjalnych. Rozczarowanie wywoływały także rezultaty zakończenia wojny i po' s~owienia traktatu wersalskiego. Rezultaty pierwszej wojny światowej niemal wszystkim narodom wydawały się niesprawiedliwe. Niemcy przegrały woje i uznały traktat za niesprawiedliwy. Włosi należeli do zwycięzców, ale żywili przekonanie, że ich zwycięstwo jest okaleczone, gdyż oczekiwali na przyznanie większej części wybrzeża Dalmacji. Ruchy faszystowskie stworzone we Włoszech w 1919 r. przez Mussoliniego pod nazwą Związek Kombatantów i w Niemczech w 1920 r. przez Hitlera jako Narodowa Socjalistyczna Partia Robotnicza (NSDAP) odwoływały się do haseł sprawiedliwości społecznej, co przysporzyło im niemało popularności i zjednało zwolenników. Faszystowska krytyka liberalizmu obejmowała nie tylko krytykę liberalizmu politycznego, ale także liberalizm ekonomiczny. Specyfika faszyzmu polegała m.in. na tym, że ideologia, głosząca jawny i rady- kalny antykomunizm i antysocjalizm, jednocześnie zapowiadała wprowadzenie nowego systemu społecznego. Faszyści zapowiadali, że gospodarka nie będzie odtąd prywatną sprawą, opartą na wolnej konkurencji. Głosili hasło zniesienia podziałów klasowych przez wprowadzenie jednego miernika - pracy dla dobra wspólnego, a zewnętrznym wyrazem zniesienia podziałów miało być zorganizowanie społeczeństwa na zasadzie korporacji (stanów). Zapowiadano radykalne zmiany np. w systemie opieki społecznej, powszechnej oświaty, kontroli państwa nad gospodarką. Włoscy faszyści obiecywali likwidację bezrobocia, likwidację strajków, godziwe płace, 8-godzinny dzień pracy itd. W programie 25 punktów NSDAP zapowiadano likwidację niesprawiedliwego wyzysku przez kapitał bankowy, wsparcie drobnych przedsiębiorstw, niewytrzymujących konkurencji z wielkimi koncernami, reformę rolną, a także rozwój świadczeń socjalnych. Programy nie były w pełni realizowane. Państwo faszystowskie nie dokonało zamachu na własność prywatną (z wyjątkiem własności żydowskiej w Niemczech). Wprowadziło jednak kontrolę nad gospodarką i planowanie. Faszyści starali się wykazać, że zmierzają do zniesienia różnic klasowych, zastąpienia walki klas realizacją solidarności wszystkich Niemców czy Włochów. Powstały organizacje sportowo-rekreacyjne, przeprowadzano liczne akcje pomocy dla biednych, wspólne wycieczki pracowników. Elementy socjalne przyspieszały faszystom popularności. Państwo faszystowskie powstałe na fali niezadowolenia społecznego, wspier~i przede wszystkim wielcy kapitaliści, szczególnie grupy finansowe, ale poparcie dały też masy średniej burżuazji, drobnomieszczaństwo, pewna grupa -robotników przemysłowych i rolnych, znaczna część bezrobotnego proletaria ~~ warstwy zdeklasowanych robotników, część chłopstwa oraz znaczny odłam ~'~'arstwy inteligencko-urzędniczej. Wszystkie te grupy pozyskano obietnicami 1 pe~'~'nymi zdobyczami socjalno- ekonomicznymil~. ~3 J~ Banaszkiewicz, Pań.rtwo i partia w ,systemie kapitalistycznym, Warszawa 1972, s. 81. Ustrój faszystowski zwyciężył w tych społeczeństwach, gdzie brak było zakorzenionych tradycji demokratycznych, gdzie tradycje te były głuszone przez pozostałości feudalne w dziedzinie ekonomicznej, instytucji politycznych i obyczajowości. Wpływy junkrów pruskich czy obszarników włoskich splatały się z dążeniami kapitału monopolistycznego. Państwo faszystowskie miało być totalne, wszechobecne - "dla faszysty stwierdza B. Mussolini - wszystko mieści się w państwie i poza państwem nie istnieje nic ludzkiego ani duchowego, ani tym bardziej nie posiada jakiejkolwiek wartości. W takim pojęciu faszyzm jest totalitarny, a państwo faszystowskie, jako synteza i zjednoczenie wszelkich wartości, daje właściwy sens całemu życiu narodu, rozwija je i potęguje (...)". W innym miejscu Mussolini zaprezentował istotę państwa faszystowskiego stwierdzając: "Państwo, tak jak je pojmuje i urzeczywistnia faszyzm, jest faktem duchowym i moralnym, ponieważ konkretyzuje organizację polityczną, prawną, ekonomiczną narodu i taka organizacja jest w swej genezie i w swym rozwoju przejawem ducha. Państwo poręczycielem bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, lecz jest też strażnikiem i przekazicielem ducha narodu, w tej postaci, jak go wypracowały w ciągu wieków język, obyczaj, wiara. Państwo jest nie tylko teraźniejszością, a nade wszystkim przyszłością"t4. Termin "państwo totalne" wprowadził do polityki właśnie Mussolini. Hitler państwo pojmował celowościowo stwierdzając: "Główną zasadą, którą musimy zauważyć, jest to, że państwo nie jest celem, ale środkiem. Jest podstawą, na której opiera się kultura, ale ono nie dało jej początku. To raczej obecność rasy wyposażonej w możliwości cywilizacyjne wytworzyła ją"15. Państwo totalne czy totalitarne oznacza dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa. W państwie faszystowskim struktura i organizacja władzy publicznej była tak kształtowana, by mógł nią się posługiwać wódz w realizacji celów ruchu faszystowskiego. Wódz stawał się uosobieniem narodu i państwa. Znajdowało to wyraz w niemieckim haśle: "jeden naród, jedno państwo, jeden wódz". W Niemczech na czele państwa staje otoczony kultem wódz (Fuhrersprinzip). W jego rękach skupiona była władza przywódcy partii, głowy państwa i szefa rządu. Do władzy Hitler doszedł drogą legalną, zdobywając przewagS w wyborach parlamentarnych i uzyskując nominację na kanclerza Rzeszy z r~ rezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga. Wszystko to odbywało się w o~~ P sic, kiedy kolejne rządy parlamentarne opierały się o dekrety prezydenckie w dawane w trybie stanu wyjątkowego. Najwybitniejszy polski znawca faszyn ~a J. Justyński, Wyh~?n tekstciw źrddlowych z historii doktryn polityczno-prawrrych, Toruń 1994, s. 'S A. Hitler, Moja walka, Kraków 1992, s. 154. niemieckiego - Franciszek Ryszka - nieprzypadkowo nazwał Trzecią Rzeszę "państwem stanu wyjątkowego"~6. We Włoszech formalnie wprawdzie została zachowana monarchia, ale wódz partii faszystowskiej (il duce) był szefem rządu, wysoko wyniesionym ponad resztę gabinetu, który zawsze skupiał w swoim ręku najwyższe decyzje państwowe. Partia faszystowska zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech scaliła się z aparatem państwowym. Funkcjonariusze partyjni pełnili jednocześnie odpowiedzialne funkcje państwowe na szczeblu centralnym, jak i terenowym. Upaństwowienie partii faszystowskiej w drodze ustawy nastąpiło we Włoszech w 1929 r., a w Niemczech w 1933 r. W następstwie tego wystąpiło legalne łączenie funkcji państwowych i partyjnych, organy partyjne zostały wyposażone w szerokie uprawnienia państwowe a wszystkie inne organizacje poli- tyczne podlegały likwidacji. Najpierw dotknęło to partię komunistyczną, potem partię socjaldemokratyczną, a w końcu wszystkie inne organizacje polityczne i społeczne pozostające przeciwnikami faszyzmu. Monopartia stała się jedyną legalną siłą polityczną i rządżącą. Wszystkie dotąd działające partie podlegały rozwiązaniu. Parlamenty były traktowane jako ciała bez znaczenia, gdyż to rządy, a ściślej - wodza partii stojącego na czele rządu, obdarzono szczególnymi pełnomocnictwami władzy. Funkcje wodza nieprzerwalnie pełni we Włoszech Mussolini, a w Niemczech - Hitler. Nie wchodziła w grę zmiana czy wybieralność na tym stanowisku. Dożywotność pełnienia funkcji stała się ideą wynikającą z cech nadzwyczajności wodza i jego nieomylności. Prawa i swobody obywatelskie istniejące w Niemczech i we Włoszech zostały ograniczone. W Niemczech wprowadzono rasistowskie ustawodawstwo przyznając pewne prawa narodowości niemieckiej a zakazując ich wszystkim innym narodowościom. Wolność indywidualna stała się jedynie koncesją państwa na rzecz jednostki. W dziedzinie metod i środków działania aparatu państwowego dominuje terror. Występował on w całym okresie istnienia państwa faszystowskiego, a w okresie wojny był zwielokrotniony. Aparat policyjny i obozy stały się postrachem dla ludności i instrumentem wymuszania posłuszeństwa. Organy państwowe służące do stosowaniu terroru zostały rozbudowane do niebywałych rozmiarów. Państwo faszystowskie przyjęło się określać jako terrorystyczną dyktaturę kapitalu monopolistycznego, występującą w okresie zagrożenia państ~'~'a przez rewolucyjne nastroje mas ludowych i nieporadność rozwiązan~a złożonych problemów spolecznych przez ówczesne reżimy polityczne r6 F. Ryszka, Państwo stanu w~jqtkowego, Wrocław-Warszawa 1985, s. 72. niestabilnej demokracji parlamentarnej. Państwo faszystowskie jest przy. kladem państwa totalitarnego w konkretnych warunkach historycznych. Wyrosło ono w sytuacji wystąpienia spolecznych okoliczności i zeszlo ze sceny dziejowej w warunkach kataklizmu wojennego wywołanego przez ten rodzaj państwa. W wymiarze czasowym występowało krótko, ale dostarczyło bogatego doświadczenia do formułowania przestrogi przed wystąpieniem państwa o podobnym obliczu. d) Państwa Trzeciego Świata Państwa Trzeciego Świata stanowią grupę państw o swoistych cechach, które powstaly do niepodległego bytu po rozpadzie kolonializmu po drugiej wojnie światowej. Państwa te mają wiele znamion wspólnych: wyzwolily się z panowania kolonialnego, posiadają stosunkowo niski stopień rozwoju gospodarczego, prezentują strukturę spoleczną niezwykle zróżnicowaną, wyksztalcily strukturę polityczną slabo rozwiniętą, przyjmują zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich. Określenie państwa Trzeciego Świata rozciąga się dość elastycznie na kraje Azji i Afryki, a nawet Ameryki Łacińskiej. Proces powstawania nowych państw rozpoczął się bezpośrednio po drugiej wojnie światowej w Azji. W wyniku tego procesu powstało większość współczesnych wielkich państw tego kontynentu jak: Indie, Indonezja, Pakistan Wietnam. Kolejne nasilenie tego procesu wystąpiło w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, kiedy to status niepodległości uzyskało większość państw współczesnej Afryki, w tym m.in. Algieria, Gwinea, Kongo, Nigeria. Na miejscu dawnych kolonii i krajów zależnych powstało po drugiej wojnie świato~ wej ponad 80 państw niepodległych. Uzyskanie niepodległości miało często dramatyczny charakter walki naroi dowo-wyzwoleńczej (Indie, Algieria), bądź też wywoływało gwałtowną wala kę o władzę i granice państwa (Kongo). Niestabilność tę najlepiej oddaje zmiel mająca się mapa polityczna Afryki. Nazwy państw i ich granice, a także ustrojd polityczne podlegają ciągłym modyfikacjom. Większa stabilizacja terytorial i ustrojowo-polityczna wystąpiła na kontynencie azjatyckiml~. Państwa Trzeciego Świata są wciąż wewnętrznie nie ustabilizowane. W ki o władzę prowadzą do częstego występowania działań politycznych w ró nej formie. Na porządku dziennym bywają: pucze, zamachy stanu, przewro nagłe zmiany programów politycznych. Państwa te nadal są nękane wewnę .. nymi konfliktami, prowadzą między sobą wojny, są także terenem wojen . mowych, wywołujących dramatyczne skutki w postaci nędzy i głodu w n~ ~~ J. Prokopczuk, Aaja. Afryka i Ammyka Łacińska po drugiej wojnie światowej, Warszawa 1 s. 16-30. wielkim stopniu łagodzonych przez interwencje państw wysoko rozwiniętych i organizację Narodów Zjednoczonych. Konflikty ideowe w państwach Trzeciego Świata odzwierciedlają problemy Z jakimi nowe państwa muszą się zmagać. Gospodarki tych państw są słabo rozwinięte, najczęściej bazują na rolnictwie. Granice tych państw pozostają reliktami kolonializmu, ponieważ państwa kolonialne dzieliły kontynenty nie bacząc na różnice etniczne. Nader słabe jest poczucie więzi państwowej czy narodowej wśród ludności państw, natomiast silne jest poczucie więzi plemiennych. Brak wykształconych elit politycznych powoduje niestabilność władzy publicz- nej. Wojsko pozostaje najbardziej znaczącą siłą polityczną. Struktura społeczno-ekonomiczna państw Trzeciego Świata jest niebywale zróżnicowana. W chwili powstania do niepodległego bytu w niektórych krajach występował układ kapitalistyczny obok układu feudalnego, a w pewnych okręgaeh nawet rodowo-plemienny. Kraje te miały znaczną liczebnie klasę robotniezą, zorganizowaną częściowo przynajmniej w partie polityczne i związki zawodowe. Klasie robotniczej przeciwstawiała się tam wpływowa burżuazja. Przykładem mogą być Indie, Indonezja, Egipt, Algieria. Natomiast do drugiej l~ategorii należy zaliczyć pozostałe kraje arabskie, kraje Czarnej Afryki, w odnieleniu do których trudno było mówić o podziale klasowym. Większość z nich hyskała niepodległość na szczeblu rozkładającego się ustroju rodowo- plemien go - z mniej lub więcej wykrystalizowanym układem feudalnym. W ustro ~,~ tym szczególną rolę odgrywają szczepowi i lokalni wodzowie. Enklawy ka izmu kolonialnego wystąpiły w przemyśle, górnictwie, transporcie i rolnictwie terenach bogatych w surowce oraz sprzyjających eksploatacji kolonialnej. turę rodowo-plemienną cechuje irracjonalny tradycjonalizm, który stano ~vi poważną przeszkodę w modernizacji tych słabo rozwiniętych społeczeństw. W ciągu kilkudziesięciu lat niepodległego bytu układ społeczno-ekonomicz nych poszczególnych krajów Trzeciego Świata uległ niezbyt daleko posunię~ przemianom. W krajach bardziej uprzemysłowionych jak Indie, IndoneiJa~ Egipt, Algieria poczyniono znaczne kroki w rozwoju gospodarczym przemian struktury społecznej. W krajach wychodzących z ustroju rodowo-plemiennego jak Ghana, Kenia, Kongo, Mozambik, Nigeria, Zair, Zambia zaPoczątkowano tworzenie przemysłu i innych dziedzin nowoczesnej infrastruk~'~ ~e nie zmieniło to radykalnie dawnej struktury społecznej. W niektórych Fajach stworzono sektor państwowy, który podejmuje wysiłki na rzecz przebudowy gospodarki narodowej i ulżenia doli ludności kraju. Wysiłki dają małe efekty ze ~,zględu na szczupłość środków na nakłady inwestycyjne i nie~tatek kadr zarządców zdolnych do pokierowania przemianami gospodarczymi. M~ernizacja struktury społeczno-ekonomicznej przebiega bardzo powoli ~ g. ~ J· prokopczuk, Z metodo%giż badań nad Trzecim Śwżatem, Warszawa 1983, s. 83. 110 _ 111 Możliwości rozwoju w tych krajach opierają się na dwóch źródłach: uzyskania pomocy gospodarczo-finansowej z zagranicy i mobilizacji krajowych rezerw (naturalnych i ludzkich). Międzynarodowe organizacje ostrożnie udzielają tylko niektórym krajom pomocy finana~wej i technicznej obawiając się marnotrawstwa środków przez skorumpowane grupy rządzące i trudności skontrolowania procesów inwestycyjnych. Sytuacja gospodarcza państw Trzeciego Świata, mimo uzyskania niezawisłości politycznej, ogólnie biorąc pogarsza się. Dochód narodowy tych krajów na przestrzeni lat zwiększył się nieznacznie, a w niektórych nawet obniżył. W stosunku do państw wysoko rozwiniętych rozpiętość położenia materialnego ludności powiększa się. Radykalna poprawa sytuacji ekonomicznej, zwłaszcza w dziedzinie środków żywnościowych jest wręcz niemożliwa. Najbardziej rozpaczliwym problemem jest zabezpieczenie środków do życia kilkunastu milionom ludności Czarnej Afryki corocznie dotkniętej klęską głodu. Wyprowa- dzenie ludności z tego położenia staje się bardzo trudne. Struktura polityczna państw Trzeciego Świata wykazuje mieszaninę różnych instytucji i i organizacji oraz wspólnot ludzkich. W początkowym okresie niepodleglości większość nowo powstałych państw przyjmowała wzorce dawnych metropolii: model rządów parlamentarnych i model rządów półprezydenckich: Modele te sankcjonowały w uchwalanych konstytucjach, często zmienianych Niekiedy nawiązywały do rodzimych tradycji i korzystały z instytucji rodo- wo-plemiennych. Przykładem znamiennym jest tu Nigeria. W dziedzinie spoBobu wyłaniania organów władzy publicznej sięgano do wzorców europejskich systemów wyborczych większościowego i proporcjonalnego, zracjonalizowanych na własny użytek. Układy plemienne i kastowe usiłowano zastąpić eu ropejskimi wzorcami systemów partyjnych. Wkrótce okazało się, że walki grud powe i plemienne czyniły cały model instytucjonalny mało przydatnym. Władz publiczną dzierżyli niezmiennie wodzowie klanów i plemion, a usiłowali przej mować dowódcy wojskowi różnych szczebli. Wojskowe zamachy stanu i przej= mowanie władzy publicznej stałą się regułą życia publicznego w Czarnej Afryk Po nieudanych próbach wprowadzenia systemu partyjnego na modłę państ europejskich, przeważyło tworzenie systemu jednopartyjnego (do wyjątków n leży system dwu- lub wielopartyjny). Partie opierają się na wąskiej bazie i tw rzą grupy klanowe, wojskowe, zawodowe. Partie afrykańskie przypominają czej ruchy społeczne, potrzebne wodzom do wspierania swoich rządów. Ideolo i wartości polityczne stają się przesłankami tworzenia partii w krajach bard rozwiniętych i o zarysowanych strukturach społecznych (Kenia, Republika łudniowej Afryki). W niektórych państwach jak na przykład w Indiach, Sri Lance wykszt ła się względnie stabilna demokracja parlamentarna oparta na systemie wi partyjnym. Układ instytucjonalny wykazuje dużą stabilność i funkcjonalni mimo przejawów kryzysów politycznych i licznych zamachów na czołowych przywódców państwa. Rozwinięta struktura społeczna, dwubiegunowa, ze znaczną klasą robotniczą i elitą polityczną, wpływa w jakimś stopniu stabilizująco na system polityczny kraju. W wielu krajach arabskich utrzymuje się feudalno-absolutystyczna monarchia jak na przykład w Arabii Saudyjskiej, monarchia konstytucyjna w Maroku. Państwa Trzeciego Świata poszukują różnych rozwiązań instytucjonalnych, wykształcenia odpowiadającego im systemu politycznego. Jednakże zróżnicowana struktura społeczna i silne wpływy religijne, na przykład w Iranie, wywierają silne piętno na instytucje tego systemu. Siły społeczne bądź ich przywódcy i grupy rządzące, posługują się ideologią zabarwioną nacjonalizmem, rozmaicie interpretowanym socjalizmem oraz elementami religijnymi, szczególnie w przypadku państw islamskich. Socjalizm afrykański stał się ideą popularną w pewnym czasie zarówno w krajach arabskich, jak i krajach Czarnej Afryki. Czołowymi głosicielami byli: Kwame Nkrumach - prezydent Ghany (1960-1966), prezydent Tanzanii Julius Nyerere (1964-1985) i Leopold Sedar ~Senghor - długoletni prezydent Senegalu (1960-1980). Senghor wypowiadał ę za "demokratycznym socjalizmem - gdyż uważał - że ani kapitalizm, ani ~,. K,~munizm nie zapewnią Afryce ocalenia". Droga rozwojowa państw postkolonialnych jest niezwykle złożona. Ogrom blemów życia i bytowania ludzi jest trudny do rozwiązania w krótkim okredziejowym i za sprawą jedynie sił narodowych. Wiele czynników spraw _ ch w tym m.in. wielki przyrost naturalny i słabo rozwinięta świadomość odowa wpływają, iż podjęcie zadań gospodarczych i politycznych oraz kulalnych tworzenia cywilizacji rozwiniętej napotyka na przeszkody trudne do zwyciężenia. Pewną nadzieję budzi włączenie się do pomocy dla przepro=vwadzenia reform gospodarczych i finansowych w wielu państwach afrykańakich w latach dziewięćdziesiątych Banku Światowego i Międzynarodowego ~undus~u Walutowego. W krajach Trzeciego Świata wciąż jeszcze słabo zarysowały się klarownie ~~na i typ państwa. Wynika to stąd, że kraje te dalekie są do wykształcenia ~J~ystego układu społeczno-ekonomicznego i powstającego na jego bazie układu politycznego. Stąd też organizacja państwowa i jej składniki instytu ~.lonalno-organizacyjne stanowią mieszaninę występujących różnych struktur ~Połecznych wytworzonych od wieków w procesie naturalnego rozwoju wspól ~t ludzkich oraz struktur i organizacji oraz instytucji politycznych narzuca n~ch z góry przez rządzące grupy w okresie dekolonizacji i kształtowania ob P nowo o~,~,stalych państw Azji i Afryki. Dojście do nowoczesnej organizacji ny~ZW publicznej i metod rządzenia pozostaje sprawą wielu pokoleń i ogrom ysilków organizatorskich światłych elit politycznych i menedżerskich. ' t~'~'a Trzeciego Świata mogą do tego dojść za sprawą narzucenia pewne ~ i~ mz go wzorca ustrojowego i wymogów kształtowania ustroju gospodarczego. Okres pierwotny różnych wzorców eksperymentalnych kraje nowo wyzwolone już przeszły, a więc otwiera się przed nimi okres realizacji pragmatycznych rozwiązań i przyswajania wzorców dominującej cywilizacji ludzkiej. 3. Państwo socjalistyczne W wyniku rewolucji socjalistycznej powstało państwo socjalistyczne najpierw w Rosji w 1917 r. Pod wpływem działań i nacisków rewolucjonistów rosyjskich stworzono je następnie w Mongolii w 1924 r. Po drugiej wojnie światowej państwa socjalistyczne powstały w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz w 1949 r. w Niemczech Wschodnich. Na kontynencie azjatyckim państwa socjalistyczne proklamowano w Wietnamie w 1946 r., w Korei Północnej w 1948 r. Po zwycięstwie rewolucji ludowej w Chinach w 1949 r. obwieszczono powstanie państwa socjalistycznego. Na Kubie zwycięstwo rewolucji kubańskiej-w 1959 r. dało początek państwu socjalistycznemu. W końcu lat osiemdziesiątych powierzchnia krajów socjalistycznych obejmowała 26,2 proc. całej powierzchni świata i zamieszkiwało je 31,9 proc. ludności świata' ~. Kraje socjalistyczne zajmowały więc czwartą część powierzchni świata i stanowiły prawie jedną trzecią ludności. Państwa socjalistyczne wystąpiły więc na znacznym obszarze Europy Wschodniej i Środkowej, wielkich terytorfach Azji i enklawie-wyspie Ameryki Łacińskiej. Państwa socjalistyczne w Europie przetrwały do początku lat dziewięćdzie-~ siątych, kiedy to zaczęły upadać i przekształcać się w procesie transformacji systemowej, w państwa liberalno- demokratyczne. W krajach takich jak: Chin ny, Wietnam, Korea Północna i Kuba funkcjonują nadal państwa socjalistycz~ ne. W większości tych państw, zwłaszcza w Chinach i Wietnamie, podejmuj je się na różną skalę reformy ekonomiczne wprowadzające elementy gospodach rynkowej w ramach dotychczasowego systemu społecznego. Państwa socjalistyczne stworzyły nowy typ i formę organizacji społ czeństwa. Charakteryzowaly się daleko posuniętą uniformizacją stos ków społeczno-ekonomicznych i stosunków politycznych oraz reglamen cji statusu pozycji czlowieka i obywatela w państwie. Model państ monopolistycznego pod względem ideologii, systemu gospodarczego i s temu politycznego wykształcony w Związku Radzieckim, przeniesiony stał, w różnych wydaniach do pozostalych krajów socjalistycznych. wpływem wydarzeń wewnętrznych i oddziaływań zewnętrznych wystą w poszczególnych państwach procesy dyferencjacji modelu ustrojowego ~~ Rocznik Statystyczny 1989, Warszawa 1989, s. 521. stwa socjalistycznego i wprowadzenie elementów specyficznie narodowych. podejmowane próby reform gospodarczych i politycznych sprowadzały się do praemieszezeń instrumentów rządzenia w biurokratyczno-centralistycznym systemie kierowania państwem. Stosunki społeczno-gospodarcze oparte zostały na państwowej własności środków produkcji. Podstawowe dziedziny gospodarki zostały upaństwowione. W rolnictwie dokonano kolektywizacji rozdrobnionej gospodarki chłopskiej, poza Polską i Jugosławią, i stworzono wielkie gospodarstwa państwowe. Prywatna własność środków wytwarzania, poza drobnym rzemiosłem, została zlikwidowana. W wyniku tych procesów ukształtowała się trójwymiarowa struktura społeczna składająca się z grup: robotniczej i chłopskiej oraz inteligencji. Klasa robotnicza miała stanowić siłę kierowniczą w panstwie. Deklaracji ideologiczno-normatywnęj nie potwierdzała praktyka życia społecznego. Klasa ta klasy sprowadzona została do roli siły roboczej i aprobującej decyzje grupy rządzącej. Stosunki społeczno-polityczne oparte zostały na monopolistycznej roli partii komunistycznej. Partia ta dokonała w Rosji rewolucji socjalistycznej i przejęła władzę państwową, którą sprawowała niepodzielnie. Nową formą organizacyjną jednolitej władzy państwowej stały się rady delegatów, tworzące system t~rzedstawicielski organów władzy państwowej, od góry do dołu, w strukturze ;działu terytorialnego kraju. Rady miały skupiać pełnię władzy na szczeblu ntralnym i terenowym. W wyborach powszechnych o charakterze plebiscyYm wybierano kandydatów wskazanych przez komitety partyjne. Władzę konawczą sprawowały komitety wykonawcze wyłaniane z ludzi z nomen ~fr tury partyjnej, tj. desygnowanych przez partię. Partia sprawowala kierow °ezą rolę: w stosunku do rad i aparańl wykonawczego, zasadzającą się na for `~owaniu dyrektyw wszelkich poczynań organów władzy i administrac'i J Państwowej. Działania aparatu państwowego opierały się na przewadze stoso'~'ania środków przymusu i przemocy w stosunku do społeczeństwa. Swobody obywatelskie były ograniczone. Wyrażało się to w zakazie zrzeszeń, swobodnego wypowiadania poglądów i uprawiania polityki. Niedopuszczalna była Widna forma działalności opozycyjnej i nie akceptowalnej przez partię kierowniczą2o. Ustrój radziecki, stworzony w rewolucji drogą przemocy na wielkich ter t°bach carskie Y dziesi J R°sji, stał się wyrazme systemem totalitarnym do połowy lat ątych, kiedy to przybrał cechy systemu autorytarnego. W tej posta ~t~'ał~ mimo przemian sytuacji politycznej w Związku Radzieckim i zmian 'ódców, do końca istnienia tego państwa. Reformy radzieckiego aństwa P samego zapoczątkowane w połowie lat osiemdziesiątych przez Micha MadeJ~ Ro,ryjrkie zmagania cywilizacyjne, Warszawa 1993, s. 81. "e iła Gorbaczowa doprowadziły do jego upadku w końcu 1991 r. Radzieckie państwo socjalistyczne powstałe w drodze rewolucji, upadło za sprawą pokojowego rozwiązania federacji - Związku Radzieckiego utworzonej w 1922 r, W wyniku tego zdarzenia wykreowana została Federacja Rosyjska na w pełni suwerenne państwo - spadkobiercę państwowości rosyjskiej, przybierającej orientację demokratyczną. Jednocześnie 14 pozostałych dotychczasowych republik związkowych stało się państwami niepodległymi i rozstały się również z orientacją socjalistyczną. Z inicjatywy Federacji Rosyjskiej, Ukrainy i Białorusi republiki postradzieckie poza Litwą, Łotwą i Estonią zawiązały Wspól- notę Niepodległych Państw (WNP) pojmowaną jako organizację współpracy na wszystkich odcinkach życia społecznego. W okresie rewolucji w Rosji rozwiązano wszystkie przeciwstawiające się władzy radzieckiej organizacje i zrzeszenia. Wprowadzono ograniczenia wolności jednostek i nierówność prawa. Osobnicy z klas posiadającej - burżuazji i obszarnictwa - pozbawieni zostali zbiorowo praw politycznych, wyborczych i uczestnictwa w życiu publicznym. Wprowadzona w okresie przewrotu październikowego 1917 r. jawna dyktatura i brutalna przemoc w stosunku do wszystkich, utrzymywała się do 1921 r. Ogłoszona nowa polityka gospodarcza nieco złagodziła reżim przemocy i deklarowała wprowadzanie demokratycznych instytucji radzieckich. Nigdy w pełni to się nie stało. Powołany nax przywódcę partii komunistycznej w 1922 r. Józef Stalin (1879-1953) stopniowo umacniał jednoosobową władzę w partii i rozciągnął kierownictwo na cały aparat państwowy. Od 1929 r. sprawował niepodzielnie władzę w sposób dyktatorski, aż do śmierci w 1953 r.'-1 Stworzony systemu biurokratyczno-centralistyczny określany niewinnie ja ko system centralizmu demokratycznego zasadzał się na przekazie dyrektyw od wodza, formalnie od kierownictwa partii komunistycznej i firmującego je! go poczynania dyktatorskie rządu, do wszystkich ogniw szeroko rozbudowanego aparatu partyjnego i aparatu państwowego rządzącego niepodzielnie. Apa rat służb bezpieczeństwa stał się władcą decydującą o losie ludzi - życiu i śmierci. Uchwalona konstytucja ZSRR w 1936 r. regulowała ustrój państwa i pry wa obywatelskie. W życiu publicznym pozostawała tylko deklaracją ideolo giczną. Władza publiczna opierała się w rządzeniu na dyrektywach partii i rz du wynikających ze wskazań wodza partii i narodu. W działaniach nie liczył się prawo i praworządne działanie. Ubezwłasnowolnieni ludzie nie przejawi. li twórczej aktywności wytwórczej i kulturowej służącej zaspokajam potrzeb społecznych oraz racjonalnemu rozwojowi gospodarczemu i cywili cyjnemu. 2~ J. Smaga, Narodziny ż upadek imperium ZSRR 1917- 199/, Kraków 1992, s. 87. Państwo socjalistyczne, występujące na terytoriach rosyjskich i mniejszości narodowych ją otaczających, było państwem ideologicznym. Dowodzi tego sama nazwa "związek republik radzieckich" i lansowana koncepcja "narodu radzieckiego". Stworzone zostało w myśl dyrektyw ideologicznych twórców dok~,ny marksizmu Marksa i Lenina. Założenia tej doktryny miał rozwijać następny przy~'ódca stojący na czele partii, uważany za nieomylną wyrocznię, równą boskiej i nieśmiertelnej. Założenia ideologiczne przewidywały ideały skrajne, plasujące się na peryferiach ogólnego nurtu cywilizacyjnego ludzkości. Wśród tych ideałów, m.in. głoszono: rozbicie dotychczasowego aparatu państwowego i niekorzystanie z dorobku cywilizacyjnego społeczeństw wyżej rozwiniętych; fizycznego wyniszczenia przeciwników klasowych i politycznych, tworzenia gigantycznego aparatu wytwórczego gospodarki narodowej pochłaniającego ogromne masy surowców i energii; tworzenia gigantycznego ustroju rolnego opartego na kołchozach i sowchozach - wielkich spółdzielczych i państwowych gospodarstwach rolnych; ustanowienia państwa dyktatury proletariatu rządzącego ludem i prześladującego w ogromnej sieci gułagów (obozów); jedności narodów zasadzającej się na wyniszczających przesiedleniach całych narodowości i prześladowaniach za niewierność ustrojowi; tworzenia rządzącej nomenklatury partyjnej, wyobcowanej ze społeczeństwa, nieodpowiedzialnej ~e~- przed nim oraz nie podlegającej kontroli społecznej. Rozpowszechniane ide~~' ały były zaprzeczeniem racjonalności kształtowania państwa demokratyczneg~ ~ go i służebnego postępowym ideałom ludzkości'-'. Państwa socjalistyczne stworzone w krajach Europy Środkowej i Wschodniej miały złożone dzieje. W drugiej połowie lat czterdziestych realizowały ideę demokracji ludowej jako nową i odmienną od radzieckiej formę państwa socjalistycznego. Miała ona nawiązywać do tradycji narodowych i dorobku państwowości poszczególnych krajów. Moda na eksperyment szybko została zakazana. W myśl dyrektyw radzieckich wystąpiła w latach 1949-1954 uniformizacja zasad ustroju społeczno-gospodarczego i ustroju politycznego przez dostosowanie do wzorca radzieckiego. Konsekwencją stała się forsowna indu- sti'ializacja, kolektywizacja, rozbudowanie aparatu przemocy, nasilenie prześladowania przeciwników ustroju, monopolizacja życia politycznego w formie rządów partii komunistycznej, ograniczanie praw i swobód obywatelskich oraz niszczenie fizyczne ludzi innych orientacji politycznych. Stworzony według wzorca stalinowskiego system totalitarny, funkcjonują~Y z dużą dolegliwością dla społeczeństwa, zachwiał się w połowie lat pięćdziesiątych po śmierci ideologa tego systemu. Kierownictwo Związku Radziec~ego potępiając stosowanie metod zniewalania ludzi i zbrodniczość stalinizmu ~~o systemu rządów dało pewne przyzwolenie na odmienne urządzenie pań~ M~ Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Warszawa-Kraków 1994, s. 393-396. llfi 117 stwa socjalistycznego. W krajach tych rządy totalitarne zostały zastąpione władzą autorytarną z zachowaniem pozorów reżimu demokratycznego. Władza ta funkcjonowali z różnym nasileniem reżimu dyktatorskiego do końca lat osiemdziesiątych, kiedy to w różnych formach nastąpiło zastąpienie rządów partii komunistycznej w procesie transformacji ustrojowej władzą demokratyczną legitymizowaną i wspieraną przez społeczeństwo'j. W systemie rządów państw socjalistycznych wyróżniała się Jugosławia, która po sporze ze Stalinem w 1948 r. tworzyli własny samorządowy model rządów, oparty również na władzy autorytarnej, samodzielnie wykoncypowanej i sprawowanej. W istocie rzeczy był to także alternatywny wzorzec cywilizaeji, zakładający pobudzanie do działania wytwórcy, ale przy ograniczonej demokracji politycznej i stworzonej wielkiej biurokracji samorządowej. Tłumienie aspiracji narodowych poszczególnych narodów doprowadziło do rozpadu tego wielonarodowego tworu państwowego i powstania licznych państw naro- dowych, które wybrały formę ustrojową patistwa liberalno- demokratyczną. W lffajach Azji partie komunistyczne tworzyły model państwa socjalistycznego według własnej narodowej koncepcji zastosowania marksizmu do specyficznych warunków azjatyckich. W wielu dziedzinach naśladowano wzorce radzieckie i praktykę rozprawiania się z przeciwnikami ustroju. Ucisku dyktatorskiego nie zmniejszano w miarę upływu czasu i stabilizowania państwa, a wręcz przeciwnie zaostrzano, jak to wystąpiło w Chinach w okresie tzw. rewolucji kulturalnej w latach 1966-1974 oraz w Wietnamie po zjednoczeniu kraju w 1975 r. Systemy ustrojowe państw azjatyckich stały się mieszaniną totalitaryzmu stalinowskiego i autorytaryzmv azjatyckiego. Najbardziej jaskrawo przejawy rządów dyktatorskich występują w reżimie ograniczania praw i swobód obywatelskich oraz wolności politycznych w życiu publicznym. Partia komunistyczna pozostaje jedyną, monopolistyczną siłą rządzącą, posługującą się ideologią marksizmu zinterpretowanego przez czołowych ubóstwianych przywódców. Nie dopuszcza się przejawów pluralizmu poglądów i organizacji w życiu politycznym, ale zezwala się na wprowadzanie instytueji gospodarki rynkowej i przyswajanie cywilizacji dominującej w gospodarce narodowej. Państwo socjalistyczne w Korei Północnej jest zbudowane i rządzone według ortodoksyjnego modelu socjalizmu stanowiącego mieszaninę idei utopijnego socjalizmu i autarkii azjatyckiej. Reżim nie dopuszcza idei cywili~ zacji ludzkiej w sferze urządzenia życia zbiorowego i przyznania swobód ludzkich. System kultu wodza i monopolistyczny sposób rządzenia przez kadrę partyjną jest swoistą władzą totalitarno-autorytarną. Na Kubie państwo socjalistyczne stanowi organizację polityczną zorganizo winą na ideałach marksizmu i swoistej filozofii politycznej Fidela Castro Z? J. Karpiński, Ustrcij komunistyczny w Polsce, Londyn 1985, s. 19 i nart. twórcy i przywódcy tego państwa. Władza publiczna jest nastawiona na stałe działania w obronie wolności wyspy i ideałów rewolucji. Reżim autorytarny jest organizacją sprawnie zorganizowaną od góry do dołu i wspierany przez ludność dostrzegającą niebezpieczeństwo zagrożenia narodowego. Świadomość tę rozpowszechniają przywódcy rewolucji, a masy ludowe zdołały sobie ją przyswoić oraz w większości uznać za przejaw realnie występujących stosunków politycznych w kraju. Przedstawione państwo socjalistyczne jest wytworem rewolucyjnego ruchu robotniczego, którego ideolodzy przedstawili szlachetną wizję państwa i społeczeństwa graniczącą z utopią oraz odbiegającą od głównego nurtu cywilizacji dominującej. Weryfikacja tych ideałów w życiu nie sprawdziła się w pełni, mimo głoszenia wielu słusznych idei i wartości ideologicznych. Państwa tego systemu stanęły przed dylematem: zrezygnować z tego eksperymentu społecznego lub dokonać głębokiego przewrotu w jego realizacji. Praktyka społeczna rodzi odpowiedzi. Literatura 1. Ehrlich Stanisław, Wstęp do nauki o hań.rtwie i prawie, Warszawa 1979. 2. Gray John, Liheraliznt, Kraków 1994. 3. Lamentowicz Wojciech, Państh~o wspdlczcsne, Warszawa 1993. 4. Pajestka Józef, O orientację na przy,szlaść H~ refl~rmach polskich, Warszawa 1994. 5. Sczaniecki Michał, Pom,rzechna historia paristwa i prana, Warszawa 1991. 6. Sartori Giovanni, Teoria demokracji, Warszawa 1994. 11 8 VIII Forma państwa -, ~% ,,: ~ / v l, pojęcie formy państwa Termin forma państwa wiąże się ze sprawowaniem władzy państwowej. Określenie kształtu sprawowania tej władzy wymaga rozeznania zarówno czynników strukturalno-organizacyjnych przejawiania władzy, jak i metod spełniania tej władzy oraz rozmieszczenia przestrzennego tej władzy. Władza państwowa przejawia się i występuje wobec społeczeństwa w postaci pewnej struktury i organizacji zespołu ludzi. Zespoły te stosują w swoim działaniu różne metody służące realizacji zasadniczych zamierzeń władzy państwowej. Rozwijanie działania jest możliwe w wytworzonym układzie przestrzennym. Układ ten sprzyja spełnianiu zadań władzy państwowej. Słowem sprawowanie władzy państwowej przebiega w wykształconych strukturach, przy zastosowaniu odpowiednich metod i na określonym terytorium. Najczęściej stwierdza się, iż na formę państwa sklada się całoksztalt sposobów i metod sprawowania wladzy przez grupy spoleczne, do których należy wladza państwowa. Określenie sposobu rządzenia jest możliwe poprzez zbadanie działania naczelnych organów państwa i kształtowania się stosunków między nimi, zachowania aparatu rządzenia w stosunku do ludności kraju, układania się relacji między centralnymi organami państwowymi a terenowymi organami państwa. Chodzi więc o ustalenie trzech elementów składających się na formę państwa, mianowicie: 1) forma rządów, 2) reżim po' lityczny, 3) ustrój terytorialny państwa. Wszystkie te składniki składają się na charakterystykę formy danego państwa. Dzieje państwa wytworzyły różnorodne formy państwa. Nie sposób je wszyst~ kie przytoczyć. W rozważaniach historycznych o państwie przytacza się właz ściwe formy dla poszczególnych epok i typów państwa. Jednakże pewne for; lny państwa np. monarchie powtarzały się w różnych epokach, ale w zmienionych A. Łopatka, W.rt~p do prawo=nawstH~a, Warszawa 1975, s. 76. postaciach. Również współczesne republiki przybierają różne postacie. Ocena występujących form państwa wymaga podejścia konkretno- historycznego. Przewaga występowania pewnych elementów pozwala na zakwalifikowanie danego państwa pod względem formy. państwa tego samego typu mogą przybierać różne formy. Zmiana elementów formy państwa, zwłaszcza strukturalnych, jest dostrzegalna. Znacznie trudniejsze jest uchwycenie zmiany w metodach działalności władzy w stosunku do społeczeństwa. Przyczyny zmian form państwa są różne, ale najczęściej są wynikiem dojścia do władzy innej grupy społecznej i elity politycznej. Wybór określonej formy państwa ma podłoże w przeobrażeniach społecznych dokonujących się pod wpływem wielkich prądów umysłowych i politycznych, a także wydarzeń międzynarodowych. Siły społeczne rządzące w danym państwie zawsze kształtują taką formę państwa, jaką uznają za najlepiej zapewniającą trwałość ich rządzenia. Grupy społeczne niezadowolone z istniejącego ustroju dążą do zmiany formy państwa i ustanowienia najbardziej korzystnych dla nich rozwiązań. Formą państwa zainteresowane są różne grupy ludności ze względu na swoje interesy i zachowanie władzy wobec społeczeństwa. Od dawien dawna trwają poszukiwania doskonałej formy państwa, formy najlepszej z możliwych. Obecnie wielu sądzi, że taką doskonałą formą państwa jest demokracja, gdyż jest to ideał, do którego ludzkość dąży od wieków i nie mogła, jak dotychczas, ich zrealizować. W myśli starożytnej najbardziej rozwinięte idee o formie państwa sformułował Arystoteles. Myśliciel ten dokonał klasyfikacji form państwa według różnych kryteriów A g 1. Monarchia ~ 1. Tyrania 2. Arystokracja 1 2. Oligarchia 3. Politeja 53. Demokracja Podział od 1 do 3 w obu grupach zależny jest od tego, ile ludzi spra- ~'~'uJe wladzę najwyższą. A więc w podanej klasyfikacji - jednostka i większa liczba obywateli. Podział na grupę A i grupę B uzależniony byl od kryterium interesu, w imieniu którego sprawowana jest władza państwowa. Arystoteles wyobrażał sobie, iż do grupy A należą formy państw, w któi'Ych rządy sprawowane są w interesie wszystkich; w grupie B - w interesie rządzących. A więc w tyranii w interesie tyrana, w oligarchii w interesie bogaczy, a w demokracji w interesie biednych ludzi. Arystoteles nie jest konsekwentny w tym podziale. Gdzie indziej stwierdza, iż podstawowym kryterium podziału jest kryterium rządzącej grupy społecznej, a więc podział na demokrację i oligarchię, tzn. rządy biednych i rządy bogaczy, podział, od któ 17 1 rego wszystkie pozostałe formy są pochodnez. W podziale tym Arystoteles uwzględnia tylko wolnych obywateli. Arystoteles był zwolennikiem formy mieszanej, którą nazywa politeją, a która miała łączyć dobre strony różnych form, mianowicie monarchii, arystokracji i demokracji. Ważnym stwierdzeniem Arystotelesa jest to, iż formy ustrojowe zależą w decydującej mierze od wzajemnego układu stosunków sił takich grup, jak arystokracja, oligarchia, lud, że ten układ jest historycznie zmienny. Do koncepcji Arystotelesa nawiązują niemal wszystkie późniejsze próby klasyfikacji. 2. Forma rządów Określenie "forma rządów" budzi często skojarzenie ze strukturą jednego z organów państwa - organu wykonawczego, czyli rady ministrów. Dosłowne rozumienie tego terminu sugeruje jego nazwa. W nauce o państwie i polityce ma ten termin ustalone znaczenie i wiąże się z budową naczelnych organów państwowych. Wedle A. Łopatki forma rządów to: "ogół organów naczelnych państwa i stosunki między nimi"~. Rzecz idzie o to, który z tych organów ma znaczenie wiodące w całej organizacji państwowej. Z budową organów naczelnych związane są takie zagadnienia jak: struktura organizacyjna organów państwowych (np. organy jedno czy wieloosobowe), wzajemny układ stosunków pomiędzy tymi organami (problem nadrzędności i podporządkowania). Budowa naczelnych organów państwowych jest podstawą wydzielenia form organizacji państwowej. ~~--~ W przeszłości modne było wyróżnienie dwóch form państwa: monarchia i republika. Podstawą wyróżnienia była struktura naczelnych organów państwowych. Monarchia jest formą państwa zasadzającą się na skupieniu władzy w rękach monarchy występującego pod różnymi nazwami (król, cesarz, książę, szach). Monarcha zostaje wyniesiony do panowania na zasadzie dziedziczenia lub rzadziej wybieralności na dożywocie. Władza monarchy bywa różna - od absolutnej w przeszłości do monarchii parlamentarnej współcześnie, w której monarcha spełnia raczej funkcje reprezentacyjne (jak np. w Wielkiej Brytanii). Monarcha jest prawnie nieodpowiedzialny (tzn. nie odpowiada przed żadnym innym organem państwowym). Współcześnie przy zachowaniu jeszcze sporej liczby instytucji monarchii w Europie znaczenie ich jest minimalne. W zależności od władzy faktycznej i prawnej władzy monarchy rozróżnia się monarchie nieograniczone (absolutne) i ograniczone (konstytucyjne). M narchia nieograniczona występuje wtedy, gdy monarcha skupia w swoich r Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, 111 5, 6, 7, IV 3, 4. A. Łopatka, Wstęp do prawoznawstwa..., s. 77. kadr pełnię władzy państwowej. Zasadza się to na wydawaniu aktów prawnych, spełnianiu funkcji administracyjnych, wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości. Tego rodzaju monarchie panowały w państwach starożytnych i niektórych państwach pod koniec epoki feudalnej. Przykładem współczesnej tego rodzaju monarchii jest Arabia Saudyjska. Monarchia jest ograniczona w warunkach, gdy monarcha nie sprawuje pełni władzy, a inne organy państwa przejmują część tej władzy, np. parlament jest niezależny od monarchy, rząd ma swobodę w rządzeniu, sądy są niezawisłe. Monarcha ma funkcje reprezentacyjne. Zakres ograniczonej władzy monarszej jest wyrażony w podstawowych aktach ustrojowo-prawnych państwa (konstytucji). Przykładem współczesnej ograniczonej monarchii jest Szwecja, Belgia, Holandia. Monarchie są tworem ustroju epok pierwotnych rozwoju społeczeństwa ludzkiego. Ornamenty tego ustroju dochowały się do czasów współ- czesnych. W niektórych państwach jak np. Wielkiej Brytanii są częścią kultury politycznej i zespolenia narodowego. Nic nie wskazuje na możliwość rozstania się z monarchią przed wejściem w trzecie tysiąclecie. Ruchy rewolucyjne niejednokrotnie wysuwały hasła zniesienia monarchii i przejścia do republiki. W formie rządów znaczenie monarchii jest minimalne. Nie wzbudza więc większego zainteresowania politycznego. Republika jest formą państwa pojawiającą się w okresie wielkich zrywów rewolucyjnych, do oznaczenia porządku ustrojowego opartego na rządach ogółu obywateli. Upowszechniła się na wielką skalę w Europie i Ameryce oraz na innych kontynentach. Cechą charakterystyczną tej formy państwa jest skupienie władzy najwyższej w rękach organu jednoosobowego lub organu kolegialnego powoływanego na określony czas. Organ ten jest powoływany bądź przez ogół obywateli posiadających prawa wyborcze, bądź też przez szersze kolegium wyłaniane przez obywateli. Głowa państwa występuje najczęściej pod nazwą prezydenta, nie ma osobistych przywilejów, jak monarcha. Za działania na powierzonym stanowisku ponosi odpowiedzialność polityczną i prawną. Głowa państwa ma wyraźnie określony zakres władzy wyrażony w aktach ustrojowo-prawnych. Władza głowy państwa ogranicza się głównie do funkeji reprezentacji państwa i mediacji. Ma pewien udział w działaniach prawodawczych. Nie należą do niej kompetencje sądowe. W ograniczonym zakresie spełnia czynności w działalności administracyjnej. Republika kojarzy się z demokratyczną i postępową formą państwa. Wynika to bowiem z tego, że wyrosła na fali demokratyzacji ustrojów państwowych w dobie pooświeceniowej. Wcześniej w dobie państwa niewolniczego występowała w Atenach i Rzymie, w pewnym okresie ich dziejów. W epoce Państwa feudalnego postać republiki przybierały różne państwa-miasta jak np. Wenecja czy Dubrownik. Forma państwa - republika stała się modna w okresie kapitalistycznego typu państwa. Przybrały ją w szerokim zakresie państwa 122 123 europejskie, wszystkie państwa amerykańskie, znaczna liczba państw afrykańskich i azjatyckich. Wszystkie państwa socjalistyczne przybrały formę republiki. Nasilenie przybierania formy republiki wystąpi w XX wieku po wielkich kataklizmach dziejowych - wojnach i likwidacji kolonializmu. Współcześnie forma państwa w postaci republiki jest wyznacznikiem epoki. Formę republiki przybierały nie tylko państwa demokratyczne, ale także państwa autorytarne i totalitarne. Przykładem z niedawnej przeszłości są Niemcy faszystowskie (1933-1945) i Chile (1975-1988). Współcześnie w rozwoju państwowości nie powstają nowe formy rządów. Wspólnoty państwowe przybierają raczej wypróbowane formy państwa i rozwiązania ustrojowo-prawne władzy państwowej. Państwa z formą monarchiczną dostosowują struktury organizacji władzy państwowej do współczesnych potrzeb sprawowania władzy i rezygnują z elementów ustrojowych nieprzystawalnych do współczesnych potrzeb rządzenia. Podział państw na monarchie i republiki oddaje bardziej zewnętrzny obraz struktury władzy państwowej niż rzeczywiste przejawy mechanizmu rządzenia. W łonie naczelnych organów władzy państwowej występują różne powiązania między głównymi podmiotami rządzenia i współzależności w procesie decyzyjnym. W zasadzie można wydzielić~!cztery systemy relacji między głównymi podmiotami rządzenia: , system przewagi- władzy Listawodawczej;,r ystem rówńówagi władzy uśtawodawczej i władzy wykóńawćże~~ 'system rozdziału władzy ustawodawczej od władzy wykonawczeJ,'~ system totalitarny4. System przewagi władzy ustawodawczej znamionuje się zwierzchnością tej v~rładzy nad kolegialną władzą wykonawczą oraz rozbudowaniem różnych form demokracji bezpośredniej. System ten wytworzyła i wypróbowała republikańskaC~w~ćąriąJ. W tym systemie rząd występuje jako komitet wykonawczy parlamentu. Nie zawsze korzysta on z inicjatywy ustawodawczej ani też nie posiada uprawnienia do rozwiązywania parlamentu przed upływem kadencji. Negatywne stanowisko parlamentu wobec polityki władzy wykonawczej nie powoduje ustąpienia rządu, lecz zmusza go do pożądanych przez parlament zmian w działaniu. Władza wykonawcza znajduje się pod stałą kontrolą parlamentu, któremu musi składać sprawozdania ze swej działalności i może być w każdej chwili interpelowana. W konstrukcji tego systemu przeważają elementy pragmatyce" ne układania stosunków między naczelnymi organami władzy państwoweJr Działania polityczne różnych sił politycznych występują w parlamencie. Właz dza wykonawcza jest oswobodzona od przekomarzań natury gry politycznej: System równowagi władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej zas dza się na przyznaniu władzom ustawodawczej i wykonawczej środków pra 4 T. Langer, Typ i fbrnaa państrna socjalisty~czne,go, Poznań 1977, s. 55-56. pych, wpływania jednej na drugą i odwrotnie w celu korygowania zachowania we wzajemnych stosunkach. Równowaga ma zapewniać z jednej strony prawa rządu do rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, i z drugiej, prawo parlamentu do obalenia rządu przez cofnięcie wotum zaufania. Parlament pochodzi z wyborów powszechnych, a rząd z jego łona.- ~ło_wa ~państw~ ~achn~u~e pozyc~ę_nP"rr~t~l pjP ~a-poli~cznie. Występu~e jedynie w roli czynnika koordynacyjnego. Rząd korzysta z prawa inicjatywy ustawodawczej, a przez parlament może być pociągnięty do odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej. Przykład kształtowania stosunków między poszczególnymi składnikami naczelnych organów władzy państwowej Wielkiej Brytanii jest tu znamienny i charakterystyczny. System rozdziału władzy ustawodawczej od władzy wykonawczej jest rozwiązaniem ustrojowym racjonalnego kształtowania stosunków między naczelnymi organami władzy państwowej bez wchodzenia w niepotrzebne utarczki prowadzące do straty energii w zachowaniu politycznym. Władza ustawodawcza i władzą wykonawcza pochodzą z osobnych wyborów powsźećhriy~h, jak kazuje przykład Sta w ~e~,ch Amęr ki. W stośunkac y __-__ h między władzą ustawodawczą a władzą wykonawczą nie występują kwestie wotum z~ufanią, rozwiązania.parlamentu i skrąc.~~i~~ enc'i, od owiedz_ialn '_ _..__ ___ d ~ p osci~. politycznej. Władza.ustawodawcza zajmuje się prawodawstwem, a władza wykonawcza wykonawstwem, a ostatnia nie korzysta z inicjatywy ustawodaw~ej. Prezydent - organ jednoosobowy i wybieralny, nazywany administracją, Jest władzą wykonawczą. Każdy organ państwowy spełnia właściwy mu przy- pisany zakres działania związany z powołaną władzą państwową. Wreszcie system totalitarny sprowadza się do urządzeń ustrojowych o charakterze republikańskim stworzonych dla władzy z reguły jednej osoby lub grapy osób, którzy doszli do władzy wykorzystując istniejące formalnie insty- tucje demokratyczne (jak np. Hitler w Niemczech) lub w drodze nielegalnej (lak-np. Pinochet w Chile). Władza opiera się na sile zbrojnej i stosowaniu terroru, a instytucje parlamentarne albo nie działają wcale, albo służą do za- maskowania totalitarnego charakteru władzy. Układ taki istnieć może jako pewien stan faktyczny w ramach formalnie demokratycznego statusu konstytucYjnego. Podział na monarchie i republiki jest przedsięwzięciem klasyfikacyjnym natury ogólnej wiodącym z kolei do podziałów bardziej szczegółowych opartych na większej liczbie elementów ustrojowych organizacji i funkcjonowania naczelnych organów władzy państwowej typowych systemów ustrojowych państw ~'~'spółczesnych. Podział zarówno ogólny na monarchie i republiki, jak i szczegółowy 11a systemy rządzenia wzajemnie się uzupełniają i uściślają proces po2nania realnych bytów ustrojowych państw. Analizowana forma rządów jest Jedną z płaszczyzn rozważanej formy państwa i sama nie daje jeszcze wyczer »~ pującego obrazu opisywanej organizacji państwowej. Wymóg wszechstronności podejścia nakazuje uwzględnienia jeszcze innych komponentów składających się na formę państwa. 3. Reżim polityczny Reżim polityczny stanowi istotny element składowy formy państwa. W rzeczywistości oddaje sedno ustroju politycznego. Dotyczy bowiem sfery funkcjonalnej władzy państwowej w relacji -że społeczeństwem. Reżimem politycznym przyjęło się nazywać ogół metod, jakimi posługuje sig władza państwowa w stosunkach z ludnością, a także zasady jakimi się ona kie- ruje w tych stosunkaeh5. W ramy pojęciowe reżimu politycznego wchodzą też metody działania partii politycznych, ich stosunki z władzą państwową i ludnością, a także zasady funkcjonowania innych ważniejszych organizacji społecznych. W rozważaniach o reżimie politycznym bierze się pod uwagę z jednej strony zachowanie władzy państwowej w stosunku do ludności, a z drugiej - zachowanie ludności wobec tej władzy. Reżim polityczny charakteryzuje nie tylko oblicze władzy państwowej, lecz całą organizację danego społeczeństwa. Z tych względów w globalnej charakterystyce form państwa zajmuje on decydujące miejsce. Pozostałe elementy ustroju charakteryzujące formę państwa mają znaczenie dopełniające. W każdym państwie występuje określony reżim polityczny. Reżim ten może być różnie oceniany, najogólniej biorąc pozytywnie, bądź negatywnie. W duż m stopniu zależy on od typu i formy rządów. Zależność ta jest jednak względy na. W dziejach państwa występowały różne reżimy polityczne. W szczególności zależało to od tego jakimi głównie środkami władza państwowa posługuje się w stosunkach ze społeczeństwem. Stosowanie zaś środków wynika z koncepcji politycznej państwa i realizowanych zadań władzy państwowej. W grę wchodzą, zwłaszcza środki przymusu i nakazu pozostające w rękach władzy państwowej oraz psychologicznego oddziaływania na społeczeństwach w przeszłości. Nie znikły one i współcześnie z arsenału środków pozostających w dys- pozycji władzy państwowej. Charakteryzując stosunki władzy państwowej i społeczeństwa w procesie rządzenia przyjęło się wydzielać trzy zasadnicze reżimy,. demgkrat~c~n~ t~litaruy~-~.utQry~r~'r.Reżimy te występowały w różnych państwach i w roZ^ńych okresach.Współcześnie zanikają wielkie reżimy totalitarne, zmniejszają zasięg występowania reżimy autorytarne i powiększa się liczba państw z re s M. Duverger, Institutions politiques et dr-oh constitutionnel. l -Les grands systemes Paryż 1978, s. 27. żimem demokratycznym. Państwa o reżimie demokratycznym stanowią 74 (38,5%) i pozostają w mniejszości w stosunku do państw o reżimie półdemokratycznym - 63 (32,8%) oraz państw o reżimie niedemokratycznym - 55 (28,7%) na _192_państwa w świecie w 1993 roku. W świetle przytoczonych danych określających charakter reżimów politycznych w świecie, przedwczesne jest obwieszczanie światu o ostatecznym zwycięstwie racjonalnej formy państwa, za którą uważa się zachodnią liberalną demokrację, a która miała stać się monopolistą na światowym rynku wielkich idei. Twierdzenie takie sformułował Francis Fukuyama - amerykański politolog pochodzenia japońskiego w opublikowanym w lecie 1989 roku artykule pt. Koniec historii? w The National Interest w USA pisząc: "Jesteśmy być może, świadkami nie końca zimnej wojny czy też przemijania pewnego szczególnego okresu w powojennej historii świata, lecz końca historii jako takiej, to jest - końcowego punktu ideologicznej ewolucji ludzkości i uniwersalizaeji zachodniej liberalnej demokracji jako ostatecznej formy rządu"6. Upowszechnienie liberalno-demokratycznej formy rządów przebiega z ogromnymi oporami i przeciwdziałaniami. Na złożoność procesu demokratyzacji państw wskazuje amerykański politolog Samuel Huntington w pracy Trzecia fala demokratyzacji (1991)7. Wyróżnia on trzy fale demokratyzacji - pierwsza 1828-1926, druga 1943-1962, trzecia od 1974 roku. Jednocześnie wskazuje na odpływy fal demokratyzacji: pierwsza 1922-1942, druga 1958-1975. Podsumowując przebieg demokratyzacji państw w ostatnim okresie S.P. Huntington stwierdza: "Demokratyzacja w okresie trzeciej fali okazała się zjawiskiem globalnym. (...) Jej przebieg przywodzi na myśl postęp zgodnie ze wzorem "dwa kroki do`pru,_ jeden do tyłu". (...) Prognozy dla demokracji nie powinny byt optymistyczne. (... okresie po drugiej wojnie światowej liczba niezależnych państw podwoiła się, ale proporcja demokratycznych państw wykazuje znaczącą regularność. W kulminacyjnym okresie odpływu dwóch fal demokratyzacji odpowiednio 19,7% i 24,6% pozostawało państwami demokratycznymi. W szczytowym okresie przepływu tych fal proporcja krajów demokratycznych wzrosła do 45,3% i 32,4%"g. Wyróżniając państwa o reżimie demokratycznym przyjęło się dla współezesnej epoki brać pod uwagę następujące kryteria: demokratyczny system rządów zbudowany na demokracji przedstawicielskiej, kontrolowany i odpowiedzialny przed społeczeństwem. 6 F. Fukuyama, Koniec hi.rtorii?, przekł. B. Stanosz, w: I. Lasota (red.), Czy koniec Illstol'il?, Konfrontacje 13, Warszawa 1991, s. 7. ~ S.P. Huntington, Trzecia fala demokracji, Warszawa 1995, s. 24. 8 S~p. Huntington, Trzecia fala demókratyzacji, w: Elity, demokracja, wybory, Warszawa 19J3, Wybór i opracowanie J. Szczupaczyńskiego, s. 50. 12 7 ~y) wolne wybory powszechne oparte na demokratycznych zasadach prawa wy_ borczego. system polityczny oparty na pluralistycznej partyjności. zapewniona wolność i swobody obywatelskie oraz ochrona praw obywatelskich. ~S~) zapewniona wolność prasy i przekonań. Spełnianie tych kryteriów pozwala zaliczyć dane państwo do posiadających reżim demokratyczny. Występowanie niektórych zdobyczy demokratycznych pozwala zaliczyć państwa do posiadających reżim częściowo demokratyczny. Natomiast państwa nie spełniające wyróżnionych kryteriów kwalifikuje się do reżimów niedemokratycznych. Reżim polityczny jest ustrojem tworzonym przez siły rządzące w danym państwie i w danym okresie sprawowania władzy politycznej. Zmiany reżimu postępują wraz ze zmianami sił rządzących. Przebieg zmian przebiega z reguły po linii wstępującej tj. od mniej demokratycznego do bardziej demokratycznego. Jednakże przykłady historyczne wskazują na zjawiska regresu (Niemcy, Włochy w XX wieku) i przeplatania się reżimu demokratycznego i niedemokratycznego (Grecja w XX wieku). Kształtowanie i utrwalanie reżimu demokratycznego jest długotrwałym procesem historycznym przebiegającym zarówno pod wpływem czynników wewnętrznych - sił społecznych, jak i otoczenia zewnętrznego (przykładów państw demokratycznych oddziaływających na wewnętrzne przeobrażenia polityczno-ustrojowe). Najnowszym przykładem tego procesu są państwa Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie na przemiany oddziaływały czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, a zmiany oblicza się na dłuż-' szy okres czasu. Reżim totalitarny jest ustrojem występującym w pewnym okresie historycznym w danym państwie i społeczeństwie. Najbardziej wyrafinowanej postaci reżimu totalitarnego doświadczyły Niemcy w latach 1933-1945 i Związek Radziecki w latach 1917-1953. Reżim totalitarny w Niemczech wprowadził i podtrzymywał Adolf Hitler wraz z partią nazistowską. Reźim totalitarny` w Związku Radzieckim wykształcił Józef Stalin wraz z partią komunistyczną.; Reżim totalitarny w Niemczech określa się też jako reżim hitlerowski (od wo-, dza reżimu) lub reżim faszystowski (od ideologii, która służyła do jego uza-a sadnienia). Reżim totalitarny w Związku Radzieckim nazywa się też reżimem: stalinowskim (od wodza reżimu) lub reżimem komunistycznym (od ideologii stanowiącej podstawę jego tworzenia i funkcjonowania). Reżim totalitarny występował również w wielu innych państwach, lecz nil dorównał wzorcom klasycznym. Wiele instytucji i metod sprawowania wła-: dzy właściwych dla reżimu totalitarnego stosowano i stosuje się do dzisia~ Przykład Iraku dowodzi występowanie reżimu totalitarnego. Po upadku wiei kich totalitaryzmów zmniejszyło się wsparcie dla tego rodzaju reżimów. O działywanie demokratycznego otoczenia międzynarodowego sprawia, że rządzącY ~' reżimach niedemol,rntycznych zmuszani są do zmniejszania lub ogranicząnia dyktatorskich metod sprawowania władzy. Jednakże liczba państw rządzących autorytarnie jest stosunkowo liczna. Tendencja zmian w kierunku przechodzenia na metody demokratyczne sprawowania władzy toruje sobie drogę bardzo powoli. Reżim totalitarny jest ustrojem, w którym występują dyktatorskie rządy jednej osoby lub grupy osób. Przemoc i postrach są typowymi środkami stosowanymi przez aparat rządzący w stosunku do społeczeństwa. Indoktrynacja ideologiczna jest codziennym narzędziem nacisku stosowanym w rządzeniu. Carl J. Friedrich, wybitny politolog amerykański, charakteryzując reżim totalitarny stwierdza, iż stanowi on specyficzny system polityczny o swoistych cechach. Wspólnie ze Zbigniewem Brzezińskim wyróżniają pieć cech reżimu totalitarne o: ~ oficjalna ideologia, -masowa partia kontrolowana przez oligarchię, ~ monopol rządu na broń, rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu, ) terrorystyczny system policyjny. W późniejszych wywodach dodawali jeszcze szóstą cechę - scent '~9wane _zarz~ anie. Wyszczególnione cechy charakteryzują się wzajemnym powiązaniem i umacnianiem. Jest to reżim pozbawiający człowieka wszelkiej wolności i czyniący go bezwolnym narzędziem w rękach bezwzględnej dyktatury. Reżim autorytarny jest to ustrój polityczny o dyktatorskich cechach, występujący w społeczeństwach mniej rozwiniętych ekonomicznie i o słabo wykształconej tradycji demokratycznej. Nazwą tą przyjęło się współcześnie określać ustroje dyktatorskie nie mające charakteru totalitarnego. Do najważniejszych cech tego reżimu można zaliczyć: j rządy jednostki lub grupy osób, nasilenie policyjnych metod rządzenia, ideologiczne wywyższanie państwa nad prawami jednostki i społeczeństwa, eksponowanie ideałów dyscypliny, autorytetu, obowiązków, w przeciwieństwie do wolności i praw jednostki,:: opieranie polityki i ideologii na nacjonalizmie i rasizmie. Reżim autorytarny konserwuje stosunki polityczne w państwie i nie dopuszcza do radykalnych zmian oraz procesów demokratyzacji. Reżim ten nie dopuszcza do swobody działania opozycji, ogranicza prawa i wolności obywatelskie. W działaniu nawiązuje do tradycji i ideologii silnych rządów. Przykładem reżimu autorytarnego w przeszłości były rządy generała Francisco Franco W Hiszpanii, prezydenta Antonio Salazara w Portugalii, prezydenta Juana Perona w Argentynie, generała Augusto Pinocheta w Chile. Współcześnie reżim autorytarny występuje m.in. u Saddama Husajna w Iraku, Hafęzą ~.1-~lsada ~' Syrii. 9 C.~. Friedrich, Z. Brzeziński, Totalitanian Dictator.rhip and Autocracy, New York 1956, s. 52-53. ~ ~ st 129 Wiele państw słabo rozwiniętych ekonomicznie i niestabilnych politycznie wykazuje tendencję do pojawiania się rządów autorytarnych. Dotyczy to zwłaszcza Bliskiego i Środkowego Wschodu, Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej. Państwa kształtujące już reżim demokratyczny popadają w rządy autorytarne. Sprzeczności rozwoju kraju i słabo rozwinięta struktura demokratyczna sprzyjają siłom wojskowym w przejmowaniu władzy i stanowienia na pewien okres czasu rządów autorytarnych. Wsparte jest to najczęściej postawą i zachowaniem klas średnich społeczeństwa. Rządy autorytarne obiecują najczęściej wy- prowadzenie kraju z trudnej sytuacji gospodarczej i społecznej, co nie zawsze się udaje. Na miejsce usuniętych rządzących przychodzą nowi, podejmujący się sprostać oczekiwaniom społecznym (z różnym powodzeniem). Reżimy autorytarne mają wciąż korzenie w stosunkach społecznych krajów słabo rozwiniętych i niewykształconych strukturach liberalno-demokratycznych. 4. Ustrój terytorialny państwa Ustrój terytorialny państwa wiąże się z rozczłonkowaniem kraju na jednostki terytorialne, obejmujące części terytorium i służące sprawowaniu funkcji publicznych. Każda wspólnota terytorialno- polityczna składa się z mniejszych lub większych części terytorialnych ułatwiających rządzenie i pozwalających na objęciem władztwem politycznym całego obszaru państwa. Jednostki terytorialne państwa mogą być ściśle ze sobą powiązane i tworzyć jednolitą wspólnotę terytorialno-polityczną bądź pozostawać w luźniejszych związkach i two- rzyć wspólnotę zespoloną. Jednolitość terytorialno-polityczna wspólnoty wyznacza egzystowanie państwa unitarnego. Cechą charakterystyczną państwa unitarnego jest więc zwartość strukturalna i organizacyjna oraz terytorialna wspólnoty państwowej, czyli nie występowanie części wykazujących znamiona znacznej samodzielności. W państwie unitarnym istnieje jednolita i wspólna dla wszystkich części skiadowych władza centralna oraz jednolity system organów państwowvc_h kształtowany`na jednolitych zasadać . Rozwiązania autonomiczne przyjmowane w państwie unitarnym i przyznające społeczności lokalnej pewien stopień sa- modzielności mieszczą się w ramach unitarności terytorialnej. Państwa unitarne przybierają postać mniej lub bardziej scentralizowaną. Scentralizowanie wiąże się ze stworzeniem zwartej struktury organizacyjnej władzy i ześrodkowaniem mechanizmu decyzyjnego. W tego rodzaju państwie większość decyzji podejmuje się na szczeblu władzy centralnej. Struktury terytorialne władzy są podporządkowane i zajmują się realizacją decyzji władzy centralnej. W państwie unitarnym mogą występować jednostki autonomiczne i samorządu terytorialnego. Ąutonomia daje pewien stopień samodzielności w stanowieniu pr~va i zarz~dzaniu reeionem Samorząd zaś pozwala wspóln t m lokalnym na sprawowanie administracji publicznej. Państwa unitarne dzielą się na jednostki terytorialne funkcjonalne w sprawowaniu administracji. Jednostki te przybierają różne nazwy np. gmina, powiat, województwo. Trwałe rozczłonkowanie przestrzeni państwa dokonuje się dla pewnej grupy lub określonych tylko jednostek organizacyjnych państwa wykonujących zada~~ia państwowe. Podstawowym celem podziału terytorialnego jest stworzen t~ właściwości miejscowej jednostek organizacyjnych, dla których tworzy się dany podział. Służyć ma on wprowadzeniu ładu przestrzennego w realizacji zadań państwowych, zapewnić sprawne ich wykonywanie oraz pełne wykorzystanie wydolności organizacyjnej danego organu. Kwestia szczebli podziału terytorialnego nie jest jednoznaczna. Wyraża się często pogląd, iż w państwie unitarnym praktyczną jest płaska struktura organizacyjna, czyli taka, w której liczba szczebli jest niewielka. W takich strukturach obieg informacji i proces podejmowania decyzji jest sprawniejszy. 0 kształcie podziału terytorialnego państwa, a w rezultacie o liczbie szczebli, na których są usytuowane organy terytorialne władzy publicznej, decydują nie tylko względy prakseologiczne, lecz także historyczne, ekonomiczne, społeczne, geograficzne i polityczne, różne w różnych państwach. Państwa unitarne stanowią większość państw nie tylko w Europie, ale i w świecie. Proces powstawania nowych państw unitarnych wciąż trwa. Przykładem jest powstanie wielu nowych państw w latach 90. w następstwie rozpadu dotychczasowych federacji Czechosłowacji, Jugosławii, Związku Radzieckiego. Zespolenie wspólnoty terytorialno-politycznej oznacza występowanie pańs!wa federalnego. Cechą znamienną państwa federalnego jest złożoność tego or anizmu państwowego składającego się z różnych jednostek twówy~chy o z~nacz,~nym stópniu~mezaleznóś~i.~ ~'ańsiwa e era ne stanowią swoisty związek państw, ktore częściowó zi=źe~k~ją się suwerenności na rzecz państwa federalnego. Państwo federalne określa strukturę terytorialno-polityczną członków federacji i podział uprawnień władczych. W państwie federalnym władza publiczna gest podzielona między władzę federacji a władzę członów federa~Ji. ,Strategiczne dziedziny polityki państwa, takie jak polityka zagraniczna, obronńa i finansowa pozostają zarezerwowane dla państwa federalnego, a po- zostałe przynależą do członów federacji. -----~----.--.__._.~____ Państwa federalne powstają na podłożu narodowościowym i etnicznym. Pnykładem tego rodzaju państw są Szwajcaria, Belgia, Rosja. Jednakże pewne państwa federalne powstały w wyniku jednoćzenia się mniejszych wspólnot terytorialno-politycznych. Przykładem klasycznym są Stany Zjednoczone AmeI'Yki, Brazylia. Niemcy są też państwem federalnym powstałym w rezulta~le jednoczenia się państewek niemieckich. Nie zawsze państewka te różni izn ły się narodowościowo, ale wspólnota językowa i kulturowa przyciągały oraz zespalały aspiracje do jedności narodowej. Na wybór federalnej formy państwa pewien wpływ ma wielkość przestrzenna państwa. Zdecydowana większość wielkich państw są federacjami. Przykładem są tu Stany Zjednoczone Ameryki, Kanada, Meksyk, Argentyna, Brazylia, Australia, Indie, Pakistan, Rosja. Również niektóre małe państwa wyrosłe ze wspólnot terytorialnych przybrały formę federacji. Świadczą o tym federacje Szwajcarii i Austrii. Uogólniając te spostrzeżenia można stwierdzić, że o wyborze federalnej formy państwa przesądza wiele czynników, m.in. narodowe, językowe, religijne, terytorialne, historyczne. W pewnym okresie dziejowym przesądziły one o zespoleniu narodów i narodowości oraz stworzenia wspólnoty federalnej i wspólnego dzielenia losów bytu narodowego. Autonomia regionalna jest jednostką terytorialną państwa występującą w ustroju terytorialnym państwa, której władze centralne przyznają specyficzny stopień samodzielności. Ta wspólnota społeczna zamieszkująca wydzielony obszar i jej organy korzysta z pewnych uprawnień w zakresie podejmowania decyzji odnoszących się do zaspokajania potrzeb zbiorowych natury gospodarczej i kulturalnej, łącznie z możliwością stanowienia prawa dla danej jednostki terytorialnej. Autonomia regionalna jest związana z tendencją zadośćuczynienia wspólnotom społecznym przyznania praw do załatwiania spraw na niższych szczeblach jednostek terytorialnych oraz przeniesienia odpowie- dzialności za sprawy publiczne na organy wyłaniane bezpośrednio przez zainteresowane społeczności. Zapewnia to bowiem moźliwość rozwiązywania gospodarczych i kulturalnych problemów społeczności regionalnych samodzielnie i na własny rachunek przez nie same i wyłaniane przez nie organy. Prowadzi to do ograniczenia zakresu władzy sprawowanej przez organy państwowe szczebla centralnego. Autonomia regionalna ma szczególne znaczenie w krajach, w których podstawę wyodrębnienia regionu jest zamieszkiwanie go przez mniejszość narodową lub etniczną albo religijną. Przyznanie autonomii dowodzi uznania przez władze centralne państwa materialnych i kulturalnych aspiracji tych mniejszości i rezygnację z rozciągania rozwiązań centralnych na region. Realizacja aspir racji do autonomii regionalnej prowadzi do zmian w formie państwa i mecha-` numach jego funkcjonowania. Przykładem zmian z formy unitarnej państw` przez autonomię do formy federalnej jest Belgia. Trzy regiony Flandria, Wag' fonia i Bruksela oraz trzy wspólnoty etniczne - flamandzka, frankofońska i nie-. mieckojęzyczna uzyskały możliwość samodzielnego decydowania o własny sprawach. W regionach stworzono parlamenty i rządy z samodzielnymi ko petencjami, zwłaszcza w zakresie spraw gospodarczych i kulturalnych. Regiony autonomiczne w Hiszpanii zyskały duże uprawnienia na przeło lat 70. i 80. przede wszystkim w zakresie spraw gospodarczych i kulturalnyo Sprawy autonomii regulują nadane statuty. Wyłonione zgromadzenia ustawodawcze i rządy regionalne rozwijają aktywność słuźącą do usamodzielnienia się i zaspokajania aspiracji mniejszości narodowych. Przedsięwzięcia te przyczyniły się w pewnym stopniu do rozładowania napięć społecznych i etnicznych oraz tendencji separatystycznych. Samorząd terytorialny jest ważnym składnikiem ustroju terytorialnego państwa, występującym w formie lokalnej wspólnoty terytorialnej ludzi na szczeblu gminy i wyższych jednostek terytorialnych. Samorząd terytorialny powołany zostaje do wykonywąni~_funkcji admi_nis_tracji publicznej w formach zdecentrąli~z~"~.wal~ch. O samorządzie może być mowa, gdy podstawą w ~od Y rębnienia wsp ńoty lokalnej jest więź terytorialna. W polskich warunkach samorząd terytorialny zyskał gwarancję konstytucyjną stając się ,~odstaw~ formą organizacji lokalnego życia publicznego". O istocie samorządu terytoria~ńego decydują po m ót iwpr~edmiot samorządu oraz sposób wykonywania zadań administracji publicznej. Podmiotem samorządu terytorialnego jest społeczność zamieszkała na określonym terytorium, zorganizowana w terytorialny związek samorządowy. Tworzy ona wyodrębnioną organizację. Organizacja ta nie jest w stanie realizować swych zadań przy udziale wszystkich mieszkańców drogą demokracji bezpośredniej. Dlatego też społeczność lokalna powołuje w drodze wyborów kolegialne organy związku. Organy te, a nie cała społeczność lokalna, wykonują zadania administracji publicznej. Społeczności lokalnej przysługuje natomiast prawo kontroli. Kontrolę realizuje się poprzez wybór przedstawicieli do organu przedstawicielskiego samorządu. Wybór organu jest warunkiem niezbędnym uznania organizacji społeczności lokalnej za instytucję samorządowąlo. Przedmiotem samorządu terytorialnego są zadania stanowione ~rz_ez aństw~=_Nie są t~-prawa śwverenne; powierzane do wykonania samorządowi. Samorząd wykonuje zadania administracji publicznej. Zakres ,t~~a~~~~, zależy od_p~~~,~,a, Byt samorządu zależy od woli ustawodawcy. Samorząd Powstaje w drodze" aktu ustawodawczego pochodzącego od organu parlamentarnego. Stąd niemożliwe jest powstanie samorządu w drodze swobodnego aktu członków założycieli, jak również na tej drodze nie może być rozwiązany. Samorząd korzysta ze środków właściwych władzy państwowej w wykonYwaniu przyznanych zadań, czyli środków władczych. Wykonywanie zadań administracji publicznej, z możliwością stosowania władztwa administracyjnego~ należy do istoty samorządu terytorialnego. Sposób wykonywania administracji publicznej jest właściwy samorządowi i polega na samodzielnym spełnianiu tych zadań w bezpośredniej styczności ze społecznością lokalną. Organy ,~ T~ B~t;o, Zwiazkż publiczrro-pr-awrre w ,świetle uslawodawstH·a polskiego, Warszawa 1928, s. 9, państwowe mogą wkraczać i nadzorować działalność samorządu jedynie w zakresie określonym prawem. Samorząd terytorialny przyjęło się określać jako "wyodrębniony, powstaly z mocy prawa związek lokalnej społeczności powołanej do samodzielnego wykonywania zadań administracji państwowej, wyposażony w środki materialne umożliwiające mu realizację nałożonych zadań. Z faktu wyodrębnienia terytorialnych związków samorządowych wynika ich względna niezależność od innych części aparatu państwowego (organów rządowych), ~a w konsekwencji możliwość kształtowania własnych wewnętrznych organów i wyboru organów przedstawicielskich oraz uprawnienia do stanowienia prawa lokalnego w formie statutów lokalnych. Z kolei z faktu wykonywania zadań administracji państwowej wynika możliwość stosowania władztwa administracyjnego oraz podl~ganie nadzorowi państwa"11. Literatura 1. Chróścielewski Wojciech, Podziały terytorialne specjalne, Warszawa 1987. 2. Huntington Samuel P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995. 3. Langer Tomasz, Typ i forma pań.rtwa ,socjalistycznego, Poznań 1977. 4. Łopatka Adam, Wstęp do praN~oznawstwa, Warszawa 1975. 5. Smith Gordon, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992. C. Steiner Jurg, Demokracje europejskie, Rzeszów 1993. 7. Winczorek Piotr, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995. ~ ~ G. Niewiadomski, Samorząd terytorialny w Europie Zachodniej, Warszawa 1990, s. 8. ~X Funkcje państwa 1. Pojęcie funkcji państwa Państwo jest wspólnotą polityczną rozwijającą różnorodną działalność wewnątrz i na zewnątrz tej wspólnoty. Działalność ta związana jest z realizacją celów państwa i potrzeb egzystencjonalnych członków wspólnoty politycznej. Działalność państw urzeczywistniają różne instytucje publiczne składające się na infrastrukturę rządzenia wewnątrz i na zewnątrz państwa. Działalności tej nie należy utożsamiać z działaniami poszczególnych organów państwowych i zakładów publicznych. Czynności tych poszczególnych instytucji życia publicznego składają się na działalność państwa. Analiza i opis działalności państwa stają się możliwe poprzez całościowe spojrzenie na działalność państwa. To co ogólne przejawia się w jednostkowych działaniach i poprzez nie. Dlatego też nauka o państwie i polityce podejmuje usiłowania określenia istotnych cech działalności państwa. Cechy te to takie, które charakteryzują tę działalność we wszystkich okolicznościach. W tych istotnych cechach wyraża się natura państwa. Te cechy odróżniają je od innych społecznych. Do określenia cech nauka posługuje się kategorią funkcji. "W pojęciu funkeji - stwierdza wybitny teoretyk państwa i prawa, polski znawca tej problematyki - M. Maneli odzwierciedla się całość istotnych cech działalności państwa, lecz nie całokształt tej działalności"l. Pojęcie państwa sprowadza się do skutków działalności państwa w._stosunku__dQ_~trz.~b jako c~ł_Q~ci_o_rąz do interesów i dążeń poszcżególnych grup społęczuj%ch. Nie chodzi tu o rodzaje i formę tych dżiałań władźy pamstavówe~, co pozwala na wyeliminowanie z roz- ważań podziału na działalność ustawodawczą, wykonawczą i wymiar sprawiedliwości. ~ I~'I. Maneli, O funkcjach państwa, Warszawa 1963, s. 63-64. 134 Rożnorodne koncepcje dotyczące funkcji państwa obracają się wokół dwóch biegunów'. Jeden z nich charakteryzuje solidarystyczne ujęcie funkcji państwa. W myśl tej koncepcji funkcją państwa jest zapewnienie dobra ogółu tzn. całego społeczeństwa. Druga, przeciwstawna koncepcja, widzi funkcje państwa w zapewnieniu dominacji interesów jednej grupy społecznej nad innymi grupami. W koncepcji solidarystycznej funkcje państwa wynikają ze zdefiniowania istoty państwa, jego naturalnego przeznaczenia. Współczesne ńajbardziej rozpowszechnione ujęcie opiera się na przeciwstawieniu egoistycznych zazwyczaj celów i motywów działalności jednostek i grup harmonizującemu działaniu państwa. Rolą państwa jest pośredniczenie w tych sporach, znajdowanie rozwiązań kompromisowych oraz zaprezentowanie interesów wspólnych; dobro wspólne, które choć istnieje realnie, znika często z pola widzenia poszczególnych jednostek i grup. Koncepcja marksistowska zakłada, iż stronniczość działania państwa jest w społeczeństwie o kl asach antagonistycznych regułą, jest jej właściwym, naturalnym przeznaczeniem, działania na rzecz dobra wspólnego zjawiskiem wtórnem. Według tej koncepcji w społeczeństwach rozwarstwionych na grupy społeczne o przeciwstawnych interesach nie istnieje zjawisko dobra ogółu. Grupy społeczne mają różne przeciwstawne interesy. Państwo nie może reali- zować przeciwstawnych interesów. Daje zawsze pierwszeństwo jednym interesom. Pomiędzy przeciwstawnymi interesami nie może dojść do kompromisu. Każde rozwiązanie jest ostatecznie zwycięstwem jednego interesu nad innym. Wyciąga się stąd wniosek, iż właściwością funkcji państwa nie może być ani realizacja dobra ogółu, ani tworzenie kompromisów między interesami grupowymi. Aby poznać istotne cechy państwa zakłada się, iż należy zbadać rzeczywistą działalność państwa, czyli wszystkich jego organów razem wziętych. Od tak pojmowanej aktywności państwa należy odróżnić działalność poszczególnych organów tego czy innego państwa. Stąd wydzielenie funkcji państwa. W spojrzeniu na funkcje państwa występuje duża zbieżność poglądów, sprowadzająca się do wyróżnienia wedle S. Ehrlicha "podstawowych kierunków działalności państwa, i zdaniem A. Łopatki "sfer życia społecznego"4. Funkcje państwa to po prostu pewne kierunki jego działalności. Funkcje to, innymi słowy, rodzaje aktywności państwa.~odejmowąnę _w określonej dziedzinie ży~ publić~riegb:~Wyodię~n ńie tych dziedzin fest podstawą wyódrębnienia funkcy panstwa. z M. Sobolewski, Funkcje parislN~a .rocjalistycane,~o, Wat'szawa 1977, s. l3. -t S. Ehrlich, Wstęp do nauki o państwie i pra,l~ie, Warszawa 1979, s, 67. 4 A. Łopatka, Wstęp do prawoznaw.rtwa, Warszawa 1975, s. 126. S. Ehrlich pisze: "Organizacja państwowa rozwija w wielu dziedzinach różnorodną działalność, którą można uogólnić grupując ją według podstawowych kierunków. Tak potraktowaną działalność organizacji państwowej nazywamy funkcjami państwa"5. A. Łopatka stwierdza: Cąłokształt ,daiałąlcńst~ą w określontijesfe,,~zę życia,społecznego nazywany~est funkcją,.państwa"6. ~ ..-.~ Po przedsiwieniu pojęcia funkcji państwa~przećho~"źi się do ustalenia li- czebności funkcji państwa. Rzecz sprowadza się więc do wyodrębnienia tych "podstawowych kierunków" lub jak kto woli "sfer życia społecznego". Pojawia się sprawa kryteriów, według których dokonuje się owego wyodrębnienia. Zdaniem S. Zawadzkiego wybijają się trzy takie kryteria stosowane łącznie: 1) zakres działalności państwa w danej sferze życia mierzony np. wysokością wydatków państwowych, liczebnością i rozmiarem działającego głównie w tej sferze aparatu państwowego, rozmiarami działalności normodawczej itd.; 2) znaczenia tej działalności zarówno z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb społecznych, jak również z punktu widzenia klasowej istoty państwa; 3) specyficzne cechy tej działalności, pozwalające na wyodrębnienie jej od uznanych dotychczas za podstawowe sfery działalności państwa. Kierując się tymi kryteriami można przyjąć, że państwo współczesne mo- że spełniać różne funkcje. Zależy to bowiem od celów państwa, zakresu działania, rozwoju cywilizacyjno-wytwórczego i kulturowego. W zasadzie każde państwo spełnia funkcje właściwe dla tego rodzaju wspólnoty politycznej, a więc funkcję wewnętrzną - przejawiającą się w stosunkach między władzą pa_ństwową.ąapołeczeństwem._i_.funkcją.ze.~vnętrzną - wyśfępującą w ~śt~~uńkach między danym państwem a innymi państwami. Również państwa zaawansowane znacznie w rozwoju cywilizacyjno- wytwórczym i kulturowym stają wobec konieczności podejmowania działań w zakresie funkcji gospodarsko-organizatorskiej - wchodzenia w regulowanie spraw gospodarczych, kulturalnó-wychowawczej - podejmowania działań edukacyjnych i upowszechniających zdobycze cywilizacyjne oraz socjalnej - rozwijania działań na rzecz bezpieczeństwa socjalnego ludzi. Wyróżnione funkcje państwa oddają zasadnicze kierunki działalności państwa i wyraźnie dostrzegalne sfery życia społecznego. , Na treść społeczną funkcji państwa wpływają grupy rządzące kierując się interesami narodowymi i poszczególnych grup społecznych oraz położeniem Państwa w stosunkach międzynarodowych. Funkcje państwa realizuje się w drodze działalności prawodawczej, wykonawczej, wymiaru sprawiedliwości i kon s Ehrlt e. 6 A. Łopatka, tamże. S. Zawadzki, Socjalna funkcja pań.rtwa, Państwo i Prawo 1970, nr 6, s. 854. 13 6 trolnej. Państwo posługuje się środkami przymusu i stwarza także przesłanki dla aktywnego wsparcia obywatelskiego. 2. Cel i przeznaczenie państwa Organizacja państwowa jak każda inna organizacja polityczna ma określony cel i przeznaczenie. Cele państwa różnie się określa w dziejach myśli politycznej. Najczęściej spotykanymi określeniami celu państwa w literaturze są: 1) dobro ogółu, 2) zapewnienie bezpieczeństwa, 3) ochrona własności lub interesó ogniu narodu, posżćźegó~nyc~h grup jednostek itp. ~Vymiemone cele formułuje się w sposób bardzo ogólny. Właściwie, to jako np. cel, dobro ogółu w jakimś stopniu odnosi się do państwa na różnych etapach rozwoju społeczeństwa. We współczesnych państwach cele państwa bywają bardzo precyzyjnie formułowane. Wedle M. Manelego, to co nazywa się celem państwa to są "cele stania ne przez określonych ludzi, klasy lub grupy rządzące, że nie ma obiek- tywnych, samoistnych, niezależnych od świadomości ludzkiej celów ani państwa, ani jakichkolwiek instytucji prawno-ustrojowych"g. Konkretyzując ten pogląd wskazuje, że ochrona grup społecznych władających środkami wytwórczymi i utrzymanie spoistości organizacji państwowej jako całości, będzie tym celem ogólnym. Byt organizacji państwowej traktuje się instrumentalnie. Dlatego też jak zauważa S. Ehrlich "przez cel państwa trzeba rozumieć to, co ośrodek decyzji politycznej wytycza jako cel organizacji państwowej"~. Cele państwa z natury rzeczy związane są z subiektywnymi działaniami ludzi. Ludzie wchodzą w skład ośrodków decyzyjnych państwa, wyznaczają cele, określają wa runki i wskazują środki realizacji zamierzonego celu. Gdyby przyszło określić cel państwa narodu polskiego końca XX i początku XXI wieku okresu transformacji systemowej, to będzie jak pisze J. Pajestka: 1 ) "konsekwentne instalowanie rynkowego systemu ekonomicznego, wraz z wykształceniem związanych z nim instytucji pieniężno-ekonomicznych", 2) '" "ustanowienie demokratycznego porządku polityczno- instytucjonalnego"'°. Realizacja tego celu jest możliwa poprzez działania cząstkowe. Wedle A. Łopatki państwo na drodze do celu ostatecznego czy też długofalowego realizu]e ~;; "określone zadania"11. Właśnie wykonywanie tych zadań prowadzi do pozą A M. Maneli, O funkcjach państwa..., s. 17. S. Ehrlich, Wstęp do nauki..., s. 66. J. Pajestka, O orientację na przyszłość w rejórmach polskich, Warszawa 1994, s. 29. A. Łopatka, Wstęp do prawoznawstwa..., s. 25. danego celu. Ziszczenie celu staje się możliwe poprzez działania cząstkowe organów państwowych i mobilizację sił społecznych. Wytyczone cele nie mogą być dowolną imaginacją, lecz muszą uwzględniać potrzeby i interesy cywilizacyjne grup społecznych oraz możliwości realizacyjne danego kraju i wynikające z otoczenia międzynarodowego. Złożoność celów współczesnych państw i dokonujący się wyścig cywilizacyjno-wytwórczy wymaga korygowania zadań i dostosowania do wzorców cywilizacji dominującej. Nieuwzględnianie tego wymogu w przeszłości w polskich warunkach społecznych i podążanie za cywilizacją peryferyjną (komunistyczną) doprowadziło do odstałości od głównych ośrodków rozwojowych i braku możliwości przyswajania zdobyczy z zakresu dóbr materialnych oraz kulturowych. Na ośrodkach decyzji politycznych spoczywa więc wielka, wręcz dziejowa, odpowiedzialność nie tylko za wytyczanie celu organizacji państwowej, ale jeszcze takiego celu, który by w warunkach transformacji systemowej państw Europy Środkowej i Wschodniej uwzględniał ogólne tendencje cywilizacyjne współczesnej dobyl2. Inaczej mówiąc, by cel państwa szedł po linii pewnych uniwersalnych tendencji, czyli jak twierdzi John Naisbitt uwzględniał "megatrendy cywilizacyjne"1~. Wiedza o celach państwa i jego zadaniach jest zatem wiedzą nie tylko o sa ;~! mym państwie, ale także o cywilizacji ludzkiej i jej trendach rozwojowych. Bez przyswajania tej wiedzy trudno oddziaływać na procesy przemian i kształ towanie cywilizacyjnego oblicza państwa i społeczeństwa. Przezną~zeniem państwa..j~sL~rzę~z~wistniąnię_wytyczone~o celu państwa. V~związku z tym działalność państwa natury globalnej i wycinkowej wińńy być podporządkowane i skierowane na tworzenie infrastruktury rozwoju rynkowego systemu gospodarczego i kształtowanie demokratycznego systemu politycznego. Wymaga to przede wszystkim bazy instytucjonalnej dla podmiotów zarówno gospodarczych, jak i politycznych, partycypacji wytwórczej i obywatelskiej. Nie- mniej ważnym przedsięwzięciem jest promowanie efektYwnych form działalności ludzkiej i aktywnych postaw obywatelskich w tworzeniu nowego ładu społecznego i politycznego. Państwo może odegrać znaczącą rolę stymulowania procesów transfor~nacji systemowej wykorzystując wiele środków organizatorskiego działania. Jednóćześnie winno się wystrzegać wkraczania w sferę or~a~ nizacii i stowarzysZeń s ołeczeństwa ob watelskiego. Najważniejszą kwestią pozostaje rozdzielenie tych dwóch sfer, nie zastępowanie przez aparat państwowy instytucji obywatelskich i zapewnienie koordynacji działania, (w tym przeznaczanych środków ~Z J. Pajestka, O orientację na przy:szto.ść..., s. 29. ~3 J. Naisbitt, Me,~atrendy, Poznań 1997, s. 39. 13 9 finansowych), by uniknąć dublowania poczynań w tej samej sferze potrzeb społecznych. 3. Funkcja wewnętrzna państwa Funkcja wewnętrzna państwa jest to całokształt działalności państwa w wewnętrznej sferze stosunków społecznych. Polega ona na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochronie mienia i zdrowia obywateli, zabez~pieczeniu występującego systemu własności. Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego wymaga podejmowania działań zmierzających do utrzymania spokoju i normalności zachowań w stosunkach międzyludzkich. Państwo tworzy odpowiednie instytucje w postaci policji, służb ochrony państwa, straży granicznej, którym powierza te zadania i wyposaża je w niezbędne środki prawne oraz materialne. W celu stworzenia podstaw działania instytucji porządkowych rozwija aktywność regulacyjno-nakazową wiodącą do określenia zachowań funkcjonariuszy publicznych. Dla zagwarantowania swobód obywatelskich państwo określa normy zachowań ludzi i środki ochrony praw obywateli. W działania zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego zaangażowane są najbardziej organy administracyjne, policja, sądy, prokuratura. W sytuacjach kryzysowych i masowego niebezpieczeństwa włącza się wojsko. Kwestia porządku i bezpieczeństwa publicznego ma znaczenie ogólnospołeczne, a więc nie tylko władza państwowa jest nią żywotnie zainteresowana, ale i ogół mieszkańców kraju. Zachwianie stanu bezpieczeństwa prowadzi do zakłóceń całego układu życia społecznego. Stąd przywiązuje się wielką wagę ze strony państwa do skutecznych działań w tej sferze stosunków społecznych i pozyskiwania poparcia społecznego dla trwałości spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Ochrona mienia i zdrowia obywateli jest priorytetową dziedziną działań organów porządku i bezpieczeństwa publicznego. Państwo stwarza niezbędne przesłanki poprzez odpowiednie prawne regulacje służące do ochronienia mienia i zdrowia obywateli przed przywłaszczeniem i napaścią oraz spowodowaniem uszczerbku zdrowia. Organy porządku publicznego przejawiają działania zarówno zapobiegawcze w odstraszaniu osobników czyhających na cudze mienie, jak i schwytaniu przestępców oraz wymierzaniu sankcji za zagarnięcie mienia. Groźba przymusu fizycznego, którym rozporządza państwo, ma być środkiem odstraszającym i czyniącym zadośćuczynienie sprawiedliwości za łaman nie norm współżycia obywatelskiego. Działania państwa w tej sferze stosunków społecznych, wsparte uczciwością obywatelską ludzi, kształtowanie nawyków poszanowania dobra cudzegooraz zdrowia ludzkiego, przynoszą znacznie większe rezultaty, niż wyłącznie stosowanie przymusu. Wreszcie zabezpieczenie występującego systemu własności, to działanie państwa na rzecz grup społecznych, które tworzą fundament społeczny państwa i władzy publicznej. W pierwszej kolejności to stworzenie całego systemu normatywnego i instytucjonalnego chroniącego i broniącego formy własności ich posiadaczy. W państwie współczesnym stworzenie tego rodzaju systemu sprawia duże trudności. Na własność składają się bowiem nie tylko tradycyjne składniki, jak ziemia i zakłady przemysłowe, ale wiele dóbr materialnych i duchowych, które wymagają zabezpieczenia prawnego i instytucjonalnego oraz organizacyjnego. W wielu przypadkach wykracza to poza wyobraźnię intelektualną (np. stworzenie instytucji prawnych) i instytucjonalną (np. jakie stworzyć urzędy) państwa zarówno ze względu na koszty, jak i for- my działania. Państwo nie może jednak uchylać się i nie podejmować działań służebnych w zakresie zabezpieczenia różnych form własności. Powinnością organizacji państwowej jest obrona interesów grup społecznych i sprzyjanie rozwojowi cywilizacyjnemu w zakresie wytwarzania różnych dóbr materialnych i duchowych. Ogólnie można powiedzieć, że jest to społeczna i funkcjonalna racja bytu państwa w społeczeństwie ludzkim. Funkcja wewnętrzna państwa to nie tylko działania w wyraźnie wyspecyfikowanych dziedzinach życia społecznego wewnątrz państwa. W istocie rzeczy są to czynności z wielu dziedzin życia wewnątrz kraju i na zewnątrz państwa. W życiu współczesnych społeczeństw pojawiły się takie dolegliwe zjawiska społeczne jak: przestępczość zorganizowana, terroryzm, migracje ludności, wymagające podejmowania działań wielostronnych w formie przewidzianej w danym państwie i w konwencjach międzynarodowych oraz podejmowania współpracy z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Tendencja rozwojowa działań ludzkich i konieczność zaspokajania różnorodnych potrzeb społecznych wskazuje na przejawy wzajemnego oddziaływania poczynań wewnętrznych i zewnętrznych funkcji państwa. W rezultacie bezpośredniego wzrostu współzależności między państwami w polityce wewnętrznej i polityce zagranicznej zachodzi potrzeba koordynacji poczynań. Dlatego też w realizacji funkcji wewnętrznej państwa uczestniczą zazwyczaj nie tylko podmioty wewnętrzne, ale i zewnętrzne, a takźe organizacje pozarządowe. Uczestnictwo tych różnych podmiotów przyczynia się do reprezentacji różnych interesów i rozszerzania bazy kształtowania stabilnego ładu społecznego W państwie. 140 ._. _._ 4. Funkcja gospodarczo-organizatorska państwa Funkcja gospodarczo-organizatorska państwa jest to całokształt działalności państwa w sferze stosunków społeczno-gospodarczych. Zasadza się ona na oddziaływaniu państwa na procesy gospodarcze w formie bezpośredniej i pośredniej. Każde państwo zarówno w przeszłości, jak 'i współcześnie, spełnia określone działania w stosunku do gospodarki i organizacji życia gospodarczego społeczeństwa. W zależności od charakteru państwa inny jest zakres oddziaływania państwa i wkraczania państwa w sprawy gospodarcze. Każde państwo ma jednak znaczący udział w kształtowaniu życia gospodarczego kraju i pozostaje ważnym czynnikiem tego życia. Działalność państwa współczesnego przejawia się głównie w dwóch formach: 1) organizowania życia gospodarczego, i 2) stwarzania warunków rozwijania działalności gospodarczej. Obie formy mają wymiar modelowy. Przewaga elementów danej formy stanowi podstawę do wyróżnienia modelu. Organizowanie życia gospodarczego przebiega głównie w gospodarce socjalistycznej opartej na państwowej własności środków produkcji. Państwo występuje. tu w roli organizatora i zarządcy działalnością gospodarczą. Działalność gospodarczo-organizatorska państwa dotyczy zarówno sfery produkcji materialnej jak i sfery wymiany i podziału dóbr wyprodukowanych. Państwo tworzy strukturę zarządzania gospodarką opartą na systemie nakazowo-administracyjnym, wysoce scentralizowanej i podporządkowanej dyrektywom władzy politycznej. Kierowanie i zarządzanie odbywa się za pomocą nakazów ob- warowanych sankcjami administracyjnymi. Planowanie centralne oparte na dyrektywnych wskaźnikach rozstrzyga o wielkościach produkowanych dóbr, podziale i cenach zbytu. Przedsiębiorstwa podlegają centralnej administracji i jej dyrektywom. System ten, wysoce scentralizowany i zbiurokratyzowany w metodach działania, przynosi małe efekty ekonomiczne, wykazuje się małą sprawnością działania. Nie potwierdził swoich walorów w życiu gospodarczym i w związku z tym staje się systemem przechodzącym do historii. Dzieje się to zresztą wraz z państwem socjalistycznym, które nie dowiodło swej wyższości i sprawności w organizacji życia zbiorowego. Stwarzaniem warunków rozwijania działalności gospodarczej zajmuje się państwo funkcjonujące w gospodarce rynkowej opartej na systemie konkurencji. Wyraża się to w ustalaniu reguł i norm konkurencji oraz kontroli ich ścisłego przestrzegania. Polityka gospodarcza państwa sprowadza się tu do określenia zasad konstytutywnych i regulujących system konkurencji w działalności gospodarczej. Działania te wiodą do: 1) stworzenia funkcjonalnego systemu cenowego na rynku towarów i usług 2) prowadzenia polityki walutowej stabilizującej wartość pieniądza, 3) zagwarantowania wolnego dostępu do rynku dla wszystkich biorących udział w procesie gospodarczym, 4) oparcia systemu gospodarczego na prywatnej własności środków produkcji, 5) ustanowienia pełnej odpowiedzialności właściciela za skutki gospodarowa nia, 6) oparcia decyzji podmiotów gospodarczych na swobodzie zawierania umów, 7) zapewnienia stabilności polityki gospodarczej stwarzającej trwałe warunki działania jednostek gospodarczychl4. Ponadto powinnością państwa jest przeciwdziałanie powstawaniu monopolu szkodliwego dla konkurencji, wpływanie na politykę kształtowania dochodów, określanie polityki cen minimalnych oraz zwracanie uwagi na rachunek gospodarczy w procesie wytwarzania. Państwo oddziaływuje na życie gospodarcze poprzez regulacje interwencyjne w formie aktów parlamentu i rządu. Funkcja gospodarczo-organizatorska przejawia się właśnie w wielu krajach o gospodarce rynkowej w formie interwencjonizmu państwowego. Działania państwa w ramach interwencjonizmu państwowego prowadzą do ingerencji państwa w sprawy zatrudnienia, redystrybucji dochodu narodowego, zarządzania gospodarką, wprowadzania elementów programowania, nacjonalizacji lub prywatyzacji pewnych dziedzin wytwarzania dóbr lub usług. Politykę inter- wencjonizmu zna wiele państw m.in. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szwecja, Francja. Przedsięwzięcia ingerencyjne wpływają na pewne zmiany systemu gospodarczego i korygują dotkliwe, dla pewnych grup społecznych, skutki gospodarki rynkowej. Najczęściej państwa sięgały po instrumenty interwencyjne w okresie zjawisk kryzysowych i potrzeby łagodzenia konfliktów społecznych (np. Stany Zjednoczone) oraz niezbędności przebudowy nieefektywnej struktury gospodarki (np. Wielka Brytania). Gospodarka rynkowa podlegała wtedy korygacji poprzez wymuszanie zachowań sprzyjających rozwiązaniu niekorzystnych przejawów życia gospodarczego. -Działania gospodarczo-organizatorskie państwa występują też w przypadku każdego państwa w postaci ochrony gospodarki przed nadmierną ingerencją z zewnątrz poprzez cła, kontyngenty, ograniczenia kapitałowe, ograniczenia importowe i eksportowe itp. i tworzenie instrumentami finansowo-prawnymi przesłanek rozwoju gospodarczego. O pozycji państwa w świecie decyduje w dużym stopniu gospodarka, a racjonalna polityka przyczynia się do jej rozwoju oraz ograniczenia niekorzystnych przejawów zjawisk gospodarczych. Państwa przywiązują więc wielką wagę do działań gospodarczo-organizatorskich trakto~,anych jako jedna z przesłanek pomyślnego rozwoju społecznego. W gospodarce rynkowej państwo też występuje w roli organizatora działalności w pewnych dziedzinach wytwarzania np. produkcji zbrojeniowej. Wów ~4 H..1. Thieme, Społeczna gorpodarka rynkowa, Warszawa 1995, s. 17-20. 142 ~a~ czas powołuje odpowiednie instytucje zarządzania i pod ich nadzorem wają się procesy gospodarowania dobrami publicznymi. 5. Funkcja socjalna państwa Funkcja socjalna państwa jest to całokształt działalności w socjalnej sferze . stosunków społecznych zmierzająca do zabezpieczenia społecznego jednostek :° ludzkich. Obejmuje ona przede wszystkim działania na rzecz ubez leczeń spo_ y łeczn~ch~ ochrony zdrowia, pomocy społecznej, a także rozwiązania prob emu ykorzystania zasobów ludzkich, stworzenia odpowiednich warunków pracy E T_b~owania ludzkiego. Państwo jest żywotnie zainteresowane w zapewmemu ;~ ~~okojLi spolecznego i przeciwdziałaniu powstawania niepokojów społecznych. Podejmując kwestie zabezpieczenia społecznego zmierza do zapewnienia mi-,u nimum socjalnego jednostkom ludzkim i znośnego bytowania grupom ludzkim. Poziom tego zabezpieczenia zależny jest od możliwości świadczeń pań-' stwa na drodze odpowiedniego ustawodawstwa i poprzez działania instytucji socjalnych. W ostatecznej instancji, zabezpieczenia społeczne zależ od sto -~~? ą p~ nia rozwoju gospodarczego państwa, który pozwala na wzięcie pod opiekę, mniejszej lub większej liczby obywateli potrzebujących pomocy, a także polityki podziału wypracowanego dochodu narodowego. Świadczenia na rzecz zabezpieczenia społecznego pochodzą z różnych środków, w większości państwowych (np. podatki, datki fundacji), jak i prywatnych (np. ofiary ludzi). Rola państwa sprowadza się do podejmowania kwestii zabezpieczenia społecznego poprzez rozwijanie regulacji prawnych, tworzenie instytucji i urządzeń społecznych oraz powoływanie zespołów ludzkich do spełniania czynności zabezpieczenia ochrony zdrowia i niesienia pomocy społecz- nej, a także koordynowania wysiłków różnych instytucji społecznych podejmujących działania w sferze tych zabezpieczeń. Na system zabezpieczeń społecznych rozwijanych przez państwo składają się takie instytucje jak: ubezpieczenia społeczne, ochrona zdrowia, pomoc społeczna. Wszystkie razem tworzą pewien zespół instytucji i przedsięwzięć służących spełnianiu funkcji państwa. Ubezpieczenia spoleczne stworzone przez państwo są obowiązkowe i powszechne. W cywilizowanych społeczeństwach obejmują świadczenia na rzecz rodziny, ludzi starych, niezdolnych do pracy, świadczenia z przypadku choroby, wypadku przy pracy. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego związane z macierzyństwem i opieką nad dzieckiem obejmują zasiłek w czasie urlop macierzyńskiego, zasiłek porodowy, zasiłek wychowawczy, zasiłek opiekuj' czy. Świadczenia dla ludzi starych i niezdolnych do pracy są to: emerytury renty inwalidzkie, renty rodzinne, świadczenia dla kombatantów i inwalidów ~,ojennych. Świadczeniami emerytur i rent objęci są też rolnicy. Słowem świadc~nia emerytalno-rentowe służą wszystkim grupom ludności. Jednakże uprawnienia z tego tytułu różnie są regulowane dla różnych grup zawodowych. Środki finansowe na świadczenia z ubezpieczeń społecznych pochodzą ze składek, które odprowadzają do instytucji ubezpieczeniowej zakłady pracy i bezpośrednich wpłat osób pracujących na własny rachunek. Ochrona zdrowia obejmuje działania do zapewnienia opieki zdrowotnej, pomocy medycznej i opieki społecznej ludności. W wielu państwach współczesnych, zwłaszcza wysoko rozwiniętych europejskich, obowiązek ochrony sowia przejęło państwo, które też zobowiązane jest do kształtowania wła~iwych warunków zdrowotnych środowiska człowieka. Prawo do ochrony zdrowia jest prawem obywatelskim, stąd powinność państwa do aktywnego 'ałania na rzecz spełniania wynikających z tego powinności. Opieka zdro tna obejmuje leczenie szpitalne i ambulatoryjne oraz w przychodniach le kich. Z opieki zdrowotnej finansowanej przez państwo mogą korzystać scy objęci ubezpieczeniem społecznym oraz inne osoby np. dzieci, mło 'eż ucząca się, żołnierze zasadniczej służby wojskowej. System opieki zdrotnej państwa stanowi rozbudowaną sieć instytucji i urządzeń ściśle ze sopowiązanych i wypełniających zadania zdrowotne. *Pomoc spoteczną podejmują instytucje publiczne ściśle współdziałając z or ' acjami charytatywnymi i opiekuńczymi. Z pomocy korzystają ludzie sta _ , niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, rodziny alkoholików, sieroty z do dziecka. W okresie transformacji ustrojowej państwa zmieniła się struktura rzystających z pomocy społecznej, na rzecz bezrobotnych. Zakres pomocy ecznej obejmuje świadczenia środowiskowe (zasiłki pieniężne różnego ro ju, pomoc rzeczową np. żywność, odzież, opał) i świadczenia instytucjo nalne w formie pobytu w domach pomocy społecznej lub zakładzie opiekuńcrymls. W_ramach rozwiązania problemu wykorzystania zasobów ludzkich, stworzenia odpowiednich warunków pracy i bytowania ludzi, państwo podejmuje działania ukierunkowane ną zapewnienie zatrudnienia siły ludzkiej, polityki ochrony pracy, zabezpieczenia przed zagrożeniami pracy. Zapewnienie zatrudnienia sity ludzkiej łączy się zarówno ze wspieraniem Pr2ez państwo nowych inwestycji i tworzenia miejsc pracy, jak również stwo~eniem bodźców finansowych i form pomocy wspierających regionalną i sektorową mobilność siły ludzkiej. Działania zmierzają też do kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz rozwinięcia poradnictwa zawodowego służącego d~ przekwalifikowania w branżach i zawodach. ~s W~ Muszalski, Prawo socjalne, Warszawa 1996, s. 15. iaa _ 145 Polityka ochrony pracy państwa to podejmowanie działań mających na celu ochronę: stosunku pracy między pracodawcą a pracownikami (ezasookres pracy itp.), pracowników przed niebezpieczeństwem związanym z funkcjonowaniem urządzeń oraz ryzykiem związanym z wykonywaniem zawodu (np. zatrucia), młodzieży pracującej (np. zakaz zatrudniania przed 15 rokiem), kobiet (np. zatrudnianie kobiet w gałęziach o trudnych warunkach pracy - górnictwo). Zabezpieczenia przed zagrożeniami pracy wymusza państwo przez wprowadzenie przymusowych środków: ubezpieczenia na wypadek bezrobocia (np. zasiłki dla bezrobotnychy, zasiłki dla bezrobotnych nie objętych ubezpieczeniem (np. w wypadku utracenia uprawnienia do wypłat z tytułu ubezpieczenia na wypadek bezrobocia), ubezpieczenia chorobowe, ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (np. działania zapobiegawcze wypadkom), ubezpieczenia emerytalne i rentowe). Przytoczone środki wskazują na duże możliwości państwa w zakresie wymuszenia określonych zachowań podmiotów gospodarczych i pracowników, by zmniejszać skutki nieszczęśliwych wypadków w działaniach wytwórezych~b. Na funkcję socjalną państwa składają się więc rozległe działania mające na względzie zapewnienie obywatelom cywilizowanych warunków pracy i godziwego za nią wynagrodzenia, zapewnienia ochrony zdrowia, minimum egzystencji, a także ochronę środowiska naturalnego przed nadmiernym zanieczyszczeniem. W realizacji funkcji państwa na polu socjalnym instytucje państwowe rozwijają współdziałanie z różnymi organizacjami i stowarzyszeniami socjal-' no-charytatywnymi. 6. Funkcja kulturalno-wychowawcza państwa Funkcja kulturalno-wychowawcza państwa jest to całokształt dziaiamo~ państwa w sferze kulturowej i wychowawczej społeczeństwa. Przejawia ona w działaniach wiodących do: wpajania wiedzy i zdobyczy cywilizac nych, rozpowszechniania dóbr kulturowych, upowszechniania idei i warto ideologicznych wyznawanych przez siły rządzące, kształtowania postaw i chowań obywatelskich odpowiadających charakteru państwa. Każde państ zarówno w przeszłości, jak i współcześnie rozwija działalność kulturalno-~ chowawezą służącą kształtowaniu świadomości zbiorowości ludzkiej ~ i przysposobienia do spełniania różnych ról społecznych w życiu wspóln narodowej. Współcześnie wobec wielości dóbr i wartości niezbędnych do p~ swojenia w życiu, spełnianie działań składających się na tę funkcję staje H.J. Thieme, Społeczna gospodarka rynkowa..., s. 80. trudne i złożone. Jednakże państwo nie może ich nie podejmować i nie rozwijać celowych działań. Wpajanie wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych społeczności ludzkiej, zwłaszcza młodemu pokoleniu jest naczelną powinnością państwa. Państwo tworzy rozbudowany system edukacyjny od szkół podstawowych, poprzez szkoły średnie do szkół wyższych włącznie, wypracowuje programy edukacyjne dla różnych stopni i kierunków edukacji, przygotowuje kadry nauczające i organizujące edukację. Zakres wpajania wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych dostosowuje do potrzeb rozwijania wytwórczości i spełniania usług oraz rozszerzania horyzontów myślowych ludzi. W działaniach tych współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami oświatowo-kulturowymi oraz stowarzyszeniami współdziałającymi w przekazie wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych. Przedsięwzięcia te wiodą do kształtowania intelektualno-kulturowej sylwetki człowieka obliczonej na aktywne zachowanie wytwórcze i duchowe dostosowanie do epoki, w której przypadło mu egzystować i podejmować działania samorealizujące. Wysiłek koncepcyjny i metodologiczny konfrontuje państwo w skali międzynarodowej w ramach współpracy i wymiany doświadczeń. Rozpowszechnianie dóbr kulturowych stanowi rozległą i doniosłą sferę działań państwa w formie wspierania tworów pisanych (dzieła literackie), utrwalanych na różnych materiałach (obrazy), wystawianych (sztuki, filmy) i przekazywanych w różnych postaciach. Państwo promuje twory kulturowe, roztaeza mecenat nad ich twórcami i dziełami, chroni prawa autorskie i prawa do rozpowszechniania. W tej dziedzinie państwo współdziała z wieloma stowarzyszeniami, fundacjami i klubami, które skupiają twórców i protektorów oraz wielbicieli tworów kulturowych. W upowszechnianiu dóbr kulturowych i wartości estetycznych z nich płynących, bardzo wielką rolę spełniają środki masowego przekazu oraz nowoezesne techniki udostępniania dóbr kulturowych. Rozpowszechnienie dóbr kulturowych służy nie tylko zaspokojeniu wewnętrznych potrzeb duchowych ludzi 1 wyrobieniu wrażliwości estetycznych, ale w dużym stopniu sprzyja kształtowaniu postaw otwartych na innowacje w życiu jednostek ludzkich i grup społecznych. Państwo demokratyczne zorientowane na dominującą cywilizację ludzką wio wspierać tego rodzaju progresywne zachowania. Upowszechnianie idei i wartości ideologicznych wyznawanych przez siły sądzące stanowi doniosłe przedsięwzięcie stale podejmowane i doskonalone. Rola państwa sprowadza się do wprowadzenia tych idei w obieg w postaci P~ystępnej oraz możliwej do przyjęcia przez adresatów tj. członków społec2eństwa, państwo każdej epoki w mniejszym lub większym stopniu dążyło d° przekazu określonych wartości i ich przyswojenia, zwłaszcza przez kręgi °Piniotwóreze. Współcześnie rządzący nastawiają się na masowe upowszech 14 7 nieme wyznawanych i głoszonych idei. Siła oddziaływania i dotarcia z argu_ mentacją motywacyjną do jednostek ludzkich i grup społecznych przesądza nie tylko o poparciu społecznym, ale realizacji kierunku rozwoju państwa i spo_ łeczeństwa. Upowszechnianie idei i wartości ideologicznych traktuje się jako zyskiwanie poparcia, zarówno w walce o władzę i jej utrzymanie, jak i wy_ braniu modelu cywilizacyjnego oraz rozwiązań realizacji tego modelu w konkretnych sytuacjach społecznych i uwarunkowaniach historycznych. Państwo z racji siły aparatu rządzącego i środków oddziaływania pozostających w dyspozycji ma największe szanse dotarcia do społeczeństwa ze swoimi wartościami ideologicznymi. Kształtowanie postaw i zachowań obywatelskich odpowiadających charakterowi państwa jest wymogiem działalności państwa, gdy chce spełniać cele i przeznaczenie państwa. Jest to rozległa sfera działania publicznego przejawiająca się w wielu różnych zabiegach merytorycznych i organizacyjnych. Na czoło tej działalności wysuwa się sprawę wskazywania wzorców i zachowań osobowych, pozytywnych, godnych do naśladownictwa i spełniania pożądanych zamierzeń. Chodzi tu zarówno o wzorce racjonalne, pożądane do naśladownictwa, jak i odwoływanie się do przeszłości narodowej, by podbudować słuszność dokonanego wyboru wzorca działania. W kształtowaniu współczesnych postaw i zachowań obywatelskich zwraca się _uwa _a otwartość w przekazie myśli i zamierzeń działań publicznych. Informacje o merytorycznych treściach działania i sposoba~h dóćh~dżeńia do celów służą do zjednywania zwolenników i tworzenia sprzyjającego klimatu zachowania społecznego. W działaniach państwa, poczynając od programów edukacyjnych do ogłaszanych wyników gospodarczych, zakłada się zwracanie uwagi na eksponowanie nośników obywatelskich służących racjonalnej organizacji wytwórczości i urządzenia życia zbiorowości ludzkiej. Na funkcję kulturalno-wychowawczą państwa składa się wiele przedsięwzięć, które służą kształtowaniu oblicza obywatela państwa nastawionego aktywnie do działań wytwórczych i spełniania powinności obywatelskich oraz układania współżycia ze swoimi współrodakami. 7. Funkcja zewnętrzna państwa Funkcja zewnętrzna państwa jest to całokształt działalności państwa w sunkach z innymi państwami oraz organizacjami i wspólnotami międzyn dowymi. Sprowadza się ona do zapewnienia bezpieczeństwa państwa na wnątrz, rozwijania stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalr z innymi państwami, oraz przepływu informacji i kontaktów osobowych. Wsi ko to ma zmierzać do ochrony terytorium państwa, zapewnienia bezpieczeń: narodu przed zagrożeniem z zewnątrz, ochrony interesów wspólnoty politycznej i obywateli oraz pomyślnego rozwoju stosunków z innymi państwami. Zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz wymaga podejmowania działań na rzecz trwałości niepodległości państwa, suwerenności i integralności terytorialnej państwa oraz rozwoju wewnętrznego państwal~. Każde współczesne państwo stawia sobie za cel zabezpieczenie trwałości bytu niepodległego i suwerenności państwa. W tym celu państwa podejmują pojedyncżo i wśpólnie różne przedsięwzięcia w ramach stworzonego systemu powszechnej orga- nizacji międzynarodowej jaką jest Organizacja Narodów Zjednoczonych i wielu innych organizacji. W Europie państwa stworzyły taki system w ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Europie Zachodniej zawiązało się wiele organizacji i wspólnot, które stawiają sobie cele dalej idące, aniżeli tylko tradycyjne podtrzymywanie współpracy, dla zapewnienia wzajemnego bezpieczeństwa i niedopuszczenie do wystąpienia konfliktów międzynarodowych. Organizacje te dążą do ścisłej integracji politycznej i gospodarczej oraz międzyludzkiej państw członkowskich. U podstaw działań tych organizacji leży idea zjednoczenia Europy jako wspólnego domu i przestrzeni. W re- alizacji tej idei najbardziej są zaangażowane wspólnoty europejskie, a których Unia Europejska ma największe znaczenie. Polska po zmianie orientacji ustrojowej 1989 r. przejawia żywotne zainteresowanie przystąpieniem do wspólnot europejskich z myślą o przyswojeniu zdobyczy cywilizacji dominującej i prowadzenia polityki układania stosunków z innymi państwami nastawionej na pokojowe współżycie narodów~s. Działania na rzecz zbliżenia narodów i państw w różnych możliwych formach jest rękojmią zapobieżenia wystąpieniu konfliktów wojennych i sił niszezycielskich niweczących dorobek cywilizacyjny zarówno materialny, jak i duchowy. Nowoczesne narzędzia i techniki niszczycielskie w rękach stosunkowo nielicznych i potężnych państw mogą stanowić niebezpieczeństwo narzucenia hegęmonistycznych poczynań w stosunku do innych państw. Zapobieżenie tym usiłowaniom jest możliwe poprzez zespolenie wysiłków państw, wyrażających wolę wspólnego zapewnienia pokojowego współżycia i trwałego bezpieczeń- stwa wspólnot politycznych~9. Rozwijanie stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z in- nYmi państwami stanowi wielką dziedzinę działań różnych organów państwo~'Ych i instytucji publicznych. W państwie współczesnym ma to doniosły wy i~ J. Kukułka, Międzynarodowe sto,scrnki polityczne, Warszawa 1982, s. 43. K. Żakrowska, Bezpieczeństwo Polski w nowych warunkach, Ad Meritum, Wiosna-Lato 1996, s. 42. M. Pietraś, Państwa narodowe wobec dyraarniki procesów bezpieczeńrtH~a w euroatlanlyckim obszarze storunkciw międzynarodowych, w: Państwa narodowe w ecu-oatlantyckich ,rtruktm-ach, pod red. J. Fiszera, Poznań-Warszawa 1996, s. 60. iaR 149 miar na równi z działaniami w zakresie funkcji wewnętrznej. Rozwijanie stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych to przede wszystkim stałe wzajemne prezentacje poglądów na kwestie współpracy i rozwoju wzajemnych stosunków, rozwiązywanie problemów wynikających z tej współpracy, ustosunkowanie się do zagadnień występujących w świecie oraz wspólne po_ dejmowanie działań pozytywnych służących bezpieczeństwu i współżyciu narodów. Rozwijaniem stosunków zajmują się odpowiednio powołane organy państwowe, przedstawiciele powołani do stałego reprezentowania interesów państwa za granicą, delegacje i przedstawiciele państwa składający wizyty oraz inni pełnomocnicy działający za granicą. Formą tych stosunków jest wymiana przedstawicielstw państw, konferencje międzynarodowe, podpisywane umowy międzynarodowe i inne akty prawnomiędzynarodowe. Ważną rolę we współpracy międzynarodowej zajmują powołane stałe instytucje międzynarodowe organizujące i koordynujące współpracą międzynarodową2o. Największe znaczenie przywiązuje się współcześnie do rozwoju stosunków gospodarczych między państwami, służących wymianie wytwarzanych wartości materialnych i usług oraz przepływu technologii i techniki, a także kapitału. Państwa promują zbycie i nabywanie dóbr oraz środków rozwijania nowoczesnych form wytwarzania, wymianę naukowo- techniczną i kulturalną służącą przepływowi zdobyczy cywilizacyjnych i korzystania z dobrodziejstw cywilizacji ludzkiej. Mobilność społeczna ludzi w wymianie międzynarodowej sprzyja rozeznaniu w nowoczesnych wytworach i stwarza bodźce do korzystania z nich. Państwa odpowiadające na tendencje rozwojowe i wyzwania cywilizacyjne sprzyjają i podejmują przedsięwzięcia przepływu dóbr i wzorców kulturowych dla zaspokojenia potrzeb swoich społeczeństw. Rozwijanie przepływu informacji i kontaktów międzyludzkich jest do- niosłą sferą działalności państwa służącą do wzbogacania wzorców działań wytwórczych i kształtowania światłych postaw ludzkich. Państwa bardziej rozwinięte gospodarczo i społecznie wykazują większą skłonność i tolerancyjność do przepływu informacji między państwami i społeczeństwami. Transformacja ustrojowa państw postsocjalistycznych otworzyła wielkie możliwości przepływu informacji między państwami wobec zniesienia przedziałów ideologicznych i politycznych oraz wzajemnych uprzedzeń. Współczesne środki techniczne typu telewizji satelitarnej, faxu, internetu, wideo sprzyjają przezwyciężaniu barier i stają się nośnikiem uniformizacji w przekazie oraz dotarcia informacJi . do różnych zakątków świata. Zo Polityka zagraniczna państwa, pod red. J. Kukułki i R. Zięby, Warszawa 1992, s. 26. Państwa stają przed wielkim wyzwaniem rozwinięcia działań na rzecz udostępnienia informacji i zabezpieczenia ochrony praw twórców dzieł kulturowych. Realizacja tego wyzwania jest możliwa jedynie wspólnym wysiłkiem państw w organizacjach międzynarodowych i przyjęcia rygorystycznych uregulowań. Rozwijanie kontaktów międzyludzkich w wymiarze międzynarodowym przybrało na masowości i staje się problemem światowym. Jest pochodną rozszerzających się stosunków politycznych, gospodarczych, kulturalnych, turystycznych, naukowych i innych. Państwa rozstrzygają o wielkości i charakterze kontaktów międzyludzkich. Regulacje prawne wewnątrz państw i w organizacjach międzynarodowych porządkują ład ruchu osobowego oraz gwarantują bezpieczność kontaktów. Ułatwienia wizowe i paszportowe, w zakresie wymiany pieniędzy, ułatwienia techniczne i organizacyjne na przejściach granicznych, rozwój komunikacji sprzyjają rozwojowi kontaktów międzyludzkich. Przedsięwzięcia w tych nowych sferach wymagają niekiedy więcej zachodu niż tradycyjne działania w zakresie ochrony terytorium państwa. Kontakty międzyludzkie w wymiarze międzynarodowym przynoszą korzy ści wielostronne, przede wszystkim w zakresie zbliżenia ludzi i przezwycię `t żania uprzedzeń, przenoszenia wzorców wytwórczych i kulturowych oraz za chowań organizacji życia i bytowania ludzi. Państwa stają wobec konieczności zmiany organizacji działania i uwzględniania tej sfery w szerszym zakresie w swojej aktywności. Nasilenie zawierania porozumień międzynarodowych między pańśtwami i konwencji dotyczących kontaktów międzyludzkich dowodzi uznania dla tej sfery w stosunkach międzynarodowych. Funkcja zewnętrzna państwa, jak żadna inna, przeszła ewolucję w treści działań państwa, od przykładania największej wagi do ochrony terytorium i zabezpieczenia suwerenności państwa, do zapewnienia bezpieczeństwa państw we współdziałaniu państw i rozwijaniu wszechstronnych stosunków między nimł oraz sprzyjaniu rozwijania stosunków międzyludzkich i przekazu informacji. Nastąpiło też przejście od działań dwustronnych do działań wielostronnych w wysoce zinstytucjonalizowanym ładzie międzynarodowym'. M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, Warszawa 1984, s. 286. 1S0 151 Literatura 1. Dobroczyński Michał, Stefanowicz Janusz, Polityka zagraniczna, Warszawa 1982. 2. Ehrlich Stanisław, Wstęp do nauki o paristwie i prawie, Warszawa 1979. 3. Kukułka Józef, Międzynarorlo~s~e .stosunki polityczne, Warszawa 1982. 4. Łopatka Adam, Wstęp do praH~oznaH~stwa, Warszawa 1975. 5. Muszalski Wojciech, PraH~o socjalne, Warszawa 1996. 6. Pajestka Józef, O orientację na przysztość H~ reformach polskich, Warszawa 1994. 7. Parisn~~o narodowe H~ euroatlantyckich suwkturacJr, pod red. J. Fiszem, Poznań-Warszawa 1996. 8. POlltyka Zagr-altlczrla pańsriua, pod red. J. Kukułki i R. Zięby, Warszawa 1992. 9. Żukrowska Katarzyna, BC:zpleczelistN~o Polski H~ noN'ycl2 N'al- ullkaG'll, Ad Meritum, Wiosna-Lato 1996. Wladza polityczna 1, Pojęcie władzy politycznej Termin "władza" ma odniesienie do zjawisk społecznych, które występują w wielu zbiorowościach ludzkich. W szczególności, władza występuje w grupach pierwotnych, takich jak rodzina, w grupach sformalizowanych, takich jak organizacja polityczna, wreszcie w państwie. Władza w mniej lub bardziej zorganizowanej postaci występowała także w społeczeństwach pierwotnych. W przewidywalnej przyszłości nic nie wskazuje na to, by ludzkość mogła obyć się bez władzy. Na tej podstawie można powiedzieć, że zjawisko władzy jest w społeczeństwach ludzkich powszechnie obecne. O władzy można mówić w kilku znaczeniach. Wedle P. Winczorka dadzą się wydzielić przynajmniej cztery znaczenia określenia władzyl. Pierwsze rozumienie władzy w znaczeniu substancjonalnym - przedmiotowym. Dla tego określenia właściwe jest twierdzenie "mam wladzę", "ktoś ma wladzę". Wynikałoby z tego jakoby wladza byla przedmiotem posiadania. Sytuacja ta przypomina posiadanie przedmiotów materialnych, bycia ich właścicielem, także można być dysponentem władzy. Przedmioty posiadania dadzą się zidentyfikować i można wskazać obiekt dyspozycji. Natomiast kłopoty pojawiają się ze wskazaniem obiektu posiadania władzy społecznej. To trudno ustalić. Drugie rozumienie władzy w znaczeniu stosunków między ludźmi. Dla tego określenia właściwe jest wskazanie na pewien sposób zachowania jednych osób w stosunku do drugich. Jeden podmiot może kierować zachowaniem (decydować o zachowaniu) innego podmiotu, a podmiot podporządkowany gotów jest poddać się temu kierownictwu. Wladza ujawnia się tutaj ~' postaci racjonalnej, w relacji między podmiotami. Podmiot dominujący może skutecznie nakazywać podmiotowi podporządkowanemu. Podmiot pod P Winczorek, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995, s. 10-12. 152 153 porządkowany wykazuje określone zachowanie według wyraźnego polecenia nakazu, zakazu z woli władcy. Trzecie rozumienie władzy w sensie podmiotowym. Dla tego określenia właściwe jest występowanie władzy z właściwością wydawania polecenia, nakazu lub zakazu innym podmiotom. Władza tego rodzaju ma taką właściwość faktycznie lub na mocy prawa, lub innych norm regulujących zachowania w grupach społecznych. Czwarte rozumienie władzy w sensie procesu decyzyjnego. W tego rodzaju traktowaniu władzy działania nie sprowadzają się do jednorazowego polecenia spełnianego przez podmiot poddany nakazowi, lecz z wielu działań władzy spełnianej na różnych odcinkach. W tym procesie jedne podmioty przygotowują projekty decyzji, inne podejmują decyzje, jeszcze inne dostarczają informacji w sytuacji, w której ta decyzja ma być realizowana. Wreszcie są takie, które wykonują decyzje. Całość tego procesu można określić mianem procesu decyzyjnego mającego charakter władzy. Proces decyzyjny ma charakter władzy w przypadku decyzji zachodzących w relacjach miedzy ludźmi. Zjawisko władzy występuje w dużych grupach społecznych, a także w ma-. łych grupach społecznych. W dużych grupach więzi między ludźmi mają charakter bezosobowy, a w małych grupach są to stosunki osobiste. W dużych grupach społecznych wszyscy osobnicy podlegają tym samym obowiązującym grupę normom postępowania. W działaniach pojawiają się fakty publiczne i z tym związane zjawisko polityki. Polityka jawi się w stosunkach bezosobowych w dużych grupach społecznych, gdzie występuje wspólnotowy charakter grupy, w której przejawia się władza. Władza ta to już nie w ogóle władza społeczna, występująca w stosunkach międzyludzkich, ale władza wspólnotowa - publiczna: W hierarchii znaczeniowej można wyróżnić następujące określanie władzy i ich wzajemne relacje. Władza społeczna lub władza w sensie ogólnym, znamionująca się stosunkami: ktoś ma władzę nad kimś zgodnie z normami działającymi w społeczeństwie. Określenie to jest desygnatem o najszerszym kręgu znaczeniowym. Władza ta jest właściwa dla stosunków między ludźmi o nieograniczonym zakresie występowania i powtarzania się2. Władza publiczna jest to sformalizowana władza grupy społecznej posługująca się przymusem w realizacji określonych zadań i celów. Władza ta może być realizowana nie tylko przez podmioty państwowe, ale także inne np~ organy samorządu terytorialnego, władzę kościoła. A. Czajowski, Wladza polityczna. Analiza pojęcia, Studia z Teorii Polityki t. I, pod red. A.W~ Jabłońskiego i L. Sobkowiaka, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 23-37. Władza polityczńa jest to wszelka zorganizowana władza w oparciu o przemoc, władza jednej grupy ludzi lub innych grup ludzi w warunkach społeczeństwa zróżnicowanego społecznie. lOkreślenie włacłw politycznęi zbliża się ", do inu władz ublicznej. W istocie rzeczy, to co publiczne, jest z reguy polityczne i odwrotnie. Władza państwowa jest to władza wyodrębniona, specjalnie powołanego aparatu p.~ rzemo~cy~, na podstawie aktów normatywnych państwa i działającego mach mu przyznanych pełnomocnictw (kompetencji). Władza państwowa stanowi 'w ższy krąg znaczeniowy władzy. Zdaniem P. Winczorka: "Kaz'~a wda za państwowa jest władzą publiczną (polityczną). Każda władza państwowa i każda władza publiczna jest władzą, władzą w ogóle. Ale nie odwrotnie. Nie każda władza jest władzą publiczną, nie każda władza publiczna jest władzą państwową. Władza państwowa to taka odmiana władzy publicznej, która jest realizowana w specjalnej strukturze organizacyjnej, jaką jest państwo"~. Wybitny polski prawnik współczesny Grzegorz L. Seidler w studium spe- cjalnie poświęconym władzy państwowej stwierdza: "W realistycznym ujęciu istota władzy jest siłą płynącą z zależności między podwładnymi a rządzący- mi. Wychodząc z tego założenia uważamy, ze zależność ta zostaje zawiązana na skutek (akceptacji) władzy przez społeczeństwo i tym samym władza staje się stosunkiem dwustronnym. Władza istnieje dzięki uznaniu, a rodzaj uznania przesądza o typie władzy"4. W tej koncepcji władzy akceptacja jest źródłem władzy, kreuje ją (zawią- zuje się stosunek między rządzącymi a rządzonymi), a jednocześnie przesądza o jej istnieniu (władza funkcjonuje dzięki uznaniu). W konkluzji poczynionych wywodów można stwierdzić, że ~%lądza.~o_li- tyczna je_ st_na~bąrdziej powszechną włądzrn"ą> W. Lamentowicz, P. Wieczorek, Teoria państwa i prawa, Warszawa 198 1, s. 65. nej toczącej się w ramach państwa. Jeśli potraktuje się państwo za organizację terytorialną i ogarniającą wszelkie przejawy życia społecznego, to ten pogląd ma pewną logikę i uzasadnienie. Jednak gdy uwzględni się występowanie społeczeństwa obywatelskiego i sfer autonomicznych tego społeczeństwa, to państwo zostaje sprowadzone do wymiarów organizacji politycznej, rozwijającej działania władcze w wymiarach życia publicznego. Działania polityczne wychodzą poza sferę władczą, chociaż mają ścisły związek z władzą publiczną. W tym sensie działania polityczne występujące w systemie politycznym mają odniesienie do społeczeństwa. Życie polityczne toczy się w społeczeństwie. Podmiotem tego życia jak już zaznaczono, są różne grupy społeczne i organizacje. Stąd stanowisko drugie odnoszące system polityczny do spoleczeństwa oddaje realia życia społecznego. Pogląd ten jest więc wynikiem analizy procesów życia społecznego społeczeństw o zaawansowanej cywilizacji ludzkiej. Określenie system polityczny państwa oddaje cechy społeczeństwa zniewolonego - totalitarnego. Określenie system polityczny nie jest wytworem współczesnej epoki, jak to by wynikało z rozważań niektórych badaczy. Ma za sobą bogatą przeszłość historyczną. W myśli politycznej starożytności było już znane. Wystarczy sięgnąć do Polityki Arystotelesa, by stwierdzić, że używał go do charakterystyki stosunków politycznych w państwie ateńskim. W późniejszych epokach było też używane w literaturze politologicznej europejskiej, w tym i polskiej. Rozpowszechnienie używania terminu system polityczny na szerszą skalę wystąpiło w II połowie XX wieku. Opisywanie życia politycznego i instytucji politycznych nie ogranicza się już do instytucji prawno- państwowych, lecz uwzględnia się również inne czynniki polityczne. Francuski prawnik i politolog Dimitri-Georges Lavroff opisując prawie wszystkie ustroje polityczne pań;aw postkolonialnych francuskiej Afryki nadawał im określenie - system polityczny. Również czołowy podręcznik do nauczania prawa konstytucyjnego i instytucji politycznych na francuskich uniwersytetach zatytułował System polityczny Fraf2cji V Republiki. W opisie i analizie zjawisk politycznych wychodzi od polityki i instytucji politycznych we wzajemnym związku i współzależności. System polityczny traktuje jako jeden z systemów występujący i działający w powszechnie ogarniającym globalnym systemie społecznym2. W amerykańskiej politologii termin system polityczny zrobił zawrotną furorę poczynając od 1953 roku, kiedy to David Easton swoją skromną pod względem objętości rozprawę zatytułował System polityczny i wyłożył w niej teoretyczną koncepcję systemu politycznego jako konstrukcji badawczej ogólnoteoretycznej w przeciwieństwie do wielości różnorodnych rozpraw opx sowo-empirycznych prezentujących przejawy życia politycznego w Stanach 2 D.G. Lavroff, Le systeme politique.li'ancais la V Republigue, Paris 1979, s. 14. Zjednoczonych i innych państwach w poprzednich dekadach XX wieku. Oć tego czasu ukazało się w Ameryce bardzo wiele prac zatytułowanych System polityczny i prześcigających się w wymyślaniu konstrukcji teoretyczno-modelowych systemu politycznego mających przyczyniać się do kompleksowego, systemowego ujęcia instytucji i zjawisk politycznych. Jednakże trudno spotkać rozprawę politologiczną opisującą i analizującą zjawiska polityczne określonego społeczeństwa według metodologicznych założeń i konstrukcji teoretycznych politologii amerykańskiej. Wielkość i zarazem słabość tych wywodów i rozpraw wyraża się w używaniu kategorii pojęciowych wysoce abstrakcyjnych a mało przystawalnych do przejawów życia politycznego konkretnego społeczeństwa. Moda na konstrukcje modelowo-abstrakcyjne wystąpiła w Polsce w latach 70. Wiele rozpraw podejmuje tematykę systemu politycznego i usiłuje przedstawiać rozwiązania modelowe D. Eastona i innych uczonych amerykańskich. Moda na tytułowanie rozpraw "system polityczny" po kilku udanych próbach szybko minęła i sytuacja powróciła do normalności zajmowania się różnymi aspektami instytucji politycznych. Nieskrępowane możliwości badawcze państwa i polityki okresu transformacji ustrojowej lat 90. nie zaowocowały obfitością rozpraw i oryginalnością dorobku w tej dziedzinie. W twórczości na- ukowej przeważają rozprawy fragmentaryczne obejmujące poszczególne instytucje i zjawiska polityczne np. wybory powszechne. Nie ma jak dotychczas rozpraw natury globalnej obejmującej system polityczny społeczeństwa danego kraju i okresu dziejowego. Brak jest teoretycznych uogólnień zdarzeń i zjawisk politycznych. W odniesieniu do potrzeb poznawczych i dydaktycznych na uwagę zasługują trzy koncepcje systemu politycznego, wyróżniające się oryginalnością i nośnością. Są to: 1) koncepcja systemowo-funkcjonalna Davida Eastona, 2) koncepcja strukturalno-instytucjonalna Fiodora ł3urlackiego, 3) koncepeja instytucjonalno-normatywna Adama Łopatki. W koncepcji pierwszej przeważają walory badawczo-poznawcze, w drugiej - opisowo-analityczne, w trzeciej - instytucjonalno-normatywne. Koncepcja pierwsza zrodziła się W Stanach Zjednoczonych Ameryki na początku lat 50. jako wyraz reakcji na empiryzm badawczy w naukach politycznych i zapotrzebowanie na ogólną teorię polityczną i koncepcje badawcze. Koncepcja druga jest następstwem usiłowań lat 70. ustosunkowania się do dorobku politologii amerykańskiej w zakresie konstruowania modelu teoretycznego systemu politycznego podejmowanych W nauce radzieckiej i opisania w innych ujęciach rzeczywistości politycznej 3 P. Sztompka, Analiza .ryrtemowa w naukacl2 politycznych, w: Metodologiczne i ieoretyc_r7e pro blemy nauk politycznych pod red. K. Opałka, Warszawa 1975, s. 86; T. Langer, Amerykarf,rka wersja analizy sy,rtemowej w nauce o państwie, Warszawa 1977, s. 16-18. ipn w Związku Radzieckim, a także w innych krajach. Wreszcie koncepcja trzecia wyrosła z potrzeby zabrania głosu i zaprezentowania własnego pomysłu na światowym forum politologów w Moskwie w 1979 roku4. Przedstawienie tych koncepcji ma służyć wyrobieniu poglądów na system polityczny różnie postrzegany i opisywany w rozprawach politologicznych. 2. Koncepcja systemowo-funkcjonalna systemu politycznego Koncepcja systemowo-funkcjonalna systemu politycznego przyjmuje zało żenie, że żadna część większego układu politycznego nie jest samodzielna, wszystkie jego części są ze sobą powiązane. Życie polityczne stanowi system powiązanych czynności. Wzajemne powiązania i więzy systemowe tych czynności wpływają mniej lub bardziej na sposób formułowania i realizowania w społeczeństwie decyzji władzy zwierzchniej. Decyzje władzy stanowią przeważającą część działań politycznych, które tworzą odrębną całość - system, powiązany z systemem społecznym. W działaniu systemu politycznego najważniejsze składniki wedle D. Eastona to: wejście (input), proces wewnątrz systemowego przetwarzania (conversion), wyjście (output). Wszystko to dzieje się w otoczeniu spolecznym5. Dla Eastona system polityczny to proces dwustronnego przepływu informacji i energii pomiędzy otoczeniem społecznym i instytucjami władczymi. Informacyjno-energetycznym "wejściem" do systemu politycznego są żądania, poprzez które system zyskuje wiedzę o oczekiwaniach oraz poparcia uruchamiające go do działań (legitymizacja). Podjęcie decyzji politycznej następuje w wyniku przetworzenia (konwersji) żądań w oświadczenia lub dokonania władzy. Mają one charakter praw, deklaracji, kar lub nagród. Podjęte decyzje ujawniają się na "wyjściach" systemu politycznego. System polityczny to zło= żona struktura funkcjonalna plasująca się między "wejściem" a "wyjściem" systemu politycznego. Treść decyzji politycznych oddziałuje na zasadzie sprzężenia zwrotnego na żądania i poparcia, zapewniając (lub nie) pożądaną równowagę polityczną. Wzrost liczby żądań lub spadek poparcia jest sygnałem stresu, w którym znajduje się system polityczny. Wymaga to podjęcia działań prowadzących do przywrócenia równowagi. System polityczny jest wedle D. Eastona strukturą złożoną obejmującą trzy elementy: wspólnotę polityczną, reżim polityczny oraz instytucje polityczne Dopasowanie tych elementów do siebie odbywa się przez zapewnienie zgodności A. Łopatka, The State and Its Political Environment, w: Political Scienccs ut Poland, wa 1979, s. 120. D. Easton, A Frawework far Political Analysis, New York 1963, s. 36. różnych systemów normatywnych (moralności, religii, prawa). Jest to jeden z warunków osiągnięcia stanu równowagi. Drugi stanowi zgodność dzialań politycznych ze stanem otoczenia systemu politycznego, na których wpływa po_ przez adaptacje (uwzględnianie zachodzących zmian) oraz przez ich wywoływanie. Pojęcie systemu politycznego według tej koncepcji jest szersze zarówno w stosunku do terminu państwo, ustrój polityczny, jak i reżim polityczny. Koncepcję systemowo-funkcjonalną systemu politycznego zrodziła politologia amerykańska. Głównym jej twórcą jest David Easton, czołowy politolog amerykański. Koncepcję tę wyłożył w 1953 roku w pracy The Political System (New York 1953). Następnie rozwinął w rozprawach: Framework for Political Arralysis (New York 1963) i A System Analysis of Political Life (New York 1965). Wielki wpływ na tę koncepcję wywarli też inni uczeni amerykańscy m.in. Gabriel Almond i Bingham G. Powell, Comparative Politics: A Developrnerztal Approach (Boston 1966), a także Karl W. Deutsch, T/ze Ner~ves of Goverrrmer2t: Models of Political Comnulrzication and Corrtrol (New York 1963). Politolodzy amerykańscy definicję systemu politycznego sprowadzają do stwierdzenia, iż system ten stanowi określony zespół instytucji i organizacji (politycznych i prawnych), w których przebiegają działania uznane za dzialania systemu politycznego. Między elementami systemu politycznego zachodzą odpowiednie relacje wynikające zarówno z faktu występowania w obrębie wspólnego tworu organizacyjnego, jak i ról politycznych spełnianych w toku funkcjonowania systemu politycznego. System ten działa w otoczeniu, do którego kieruje swoje decyzje, a z kolei to otoczenie oddziałuje na ten system dzięki sprzężeniu zwrotnemu. Decyzje systemu politycznego mają dla otoczenia charakter wiążący, gdyż mogą być przez system wymuszone za sprawą sankcji pozostających w dyspozycji tego systemu. Zasadniczym celem działania każdego systemu politycznego jest jego samozachowanie. Chodzi tu o zdolności adaptacyjne do wymogów otoczenia i stawianych zadań przez ten system. Zdolności adaptacyjne i decyzje o rozdziale dóbr służą systemowi politycznemu do obrony przed zagrożeniami z otoczenia i przezwyciężania słabości organizacyjnych tkwiących w samym systemie. W ramy pojęcia systemu politycznego wchodzi też zespół zachowań związanych z jego pracą, właściwych i innym systemom. System polityczny jest częścią systemu społecznego obejmującego cale społeczeństwo. Ten wszechobejmujący system znamionuje się największą liczbą elementów i przeplatających się relacji. System polityczny funkcjonuje równolegle z innymi systemami np. systemem ekonomicznym w ramach systemu społecznego. Aktywność systemu politycznego przejawia się w rolach właściwych dla tego systernu i ~,yraźnie różniących się od ról innych systemów. T. Lanber, Amerykańska wersja analizy..,, s. 43-47. Obszar działania systemu politycznego wyznaczają czynności związane z procesami podejmowania decyzji. Wszelkie działania społeczne nie posiadające tej właściwości nie należą do tego systemu. System polityczny ma otoczenie, na które składają się składniki życia społecznego, zachowania, role społeczne, które znajdują się poza granicami wyznaczającymi obszar systemu politycznego. D. Easton wyróżnia otoczenie totalne, na które składają się: 1) otoczenie wewnętrzne, tj. ta część otoczenia totalnego, która wprawdzie leży poza granicami samego systemu politycznego, ale wewnątrz społeczeństwa w obrębie, którego funkcjonuje dany system, 2) otoczenie zewnętrzne, czyli te wszystkie systemy, wobec których system polityczny jest subsystemem, tzn. których jest częścią składową albo z którymi jest w jakimś sensie związany. Otoczenie wewnętrzne jest najważniejszą częścią tego otoczenia totalnego. Włącza ono bowiem wszystkie zespoły zachowań i ról społecznych, idee i wpływy, które wytwarzane są w społeczeństwie, jakie stworzyło system polityczny. Od tej części otoczenia płyną do systemu politycznego bezpośrednie postulaty społeczne związane z jego działalnością, jak też i sama ocena jego pracy. Otoczenie zewnętrzne tworzą przede wszystkim systemy międzynarodowe. System polityczny może pozostawać ich częścią składową (jako subsystem) lub współpracować nie wchodząc w ich ramy organizacyjne. W systemie politycznym wedle D. Eastona poparcie występuje w powiązaniu z trzema typami podmiotów: wspólnotą polityczną, reżimem politycznym i instytucjami politycznymi. Wspólnotę polityczną tworzą członkowie systemu politycznego formułujący osobny zespół ludzi zespolonych wspólnie za sprawą wspólnej partycypacji w politycznym podziale pracy. W tej wspólnocie kwestią najważniejszą jest aktywne uczestnictwo w podejmowaniu prze:. system polityczny decyzji. Rozstrzygające znaczenie dla bytu tej wspólnoty ma stałość podstawowych zasad i wzorców zachowań oddziałujących na system polityczny. Reżim polityczny obejmuje wzorce zachowań, czyli zachowania politycz- ne w formie zasad działania, coś więcej niż konstytucja, ramowe określenie wartości norm i struktur, na których opiera się całokształt procesu realizacji władzy w państwie. Ważnym elementem są normy reżimu, czyli określone zasady operacyjne i reguły gry politycznej. Normy te określają udział wspólno ty politycznej w działaniu systemu politycznego, a przede wszystkim precy 1 zują one wzorce zachowań instytucji w procesie podejmowania decyzji. Instytucje polityczne stanowią sformalizowaną część systemu polityczne go. Rola tych instytucji polega na tym, że wyposażone w specjalną władzę: D. Easton, A Framework fbr Political Analysis..., s. 38 i nast.. działają w imieniu całego systemu politycznego. W ramach tej władzy wydają decyzje polityczne wiążące całe społeczeństwo i kontrolują wcielenie ich w życie. Za działanie ponoszą odpowiedzialność wynikającą z norm prawnych i zwyczajowych. System polityczny sprawnie funkcjonuje przy zapewnieniu poprawnego działania komunikacji i bezkolizyjnego przekazu informacji. Komunikacja i informacja są podstaw ą działania systemu politycznego i sygnalnym składnikiem jego istnienia. Koruunikacja obejmuje: 1) informacje o decyzjach systemu politycznego skierowane do jego otoczenia, 2) informacje otoczenia do systemu politycznego także o jego reakcjach na podjęte decyzje, jak i o treściach nowych żądań i stopniu poparcia, 3) obieg informacji wewnątrz systemu, tzn. na linii wejście a instytucje decyzyjne. Między wyjściem a wejściem do systemu politycznego występuje sprzę- żenie zwrotne. Przechodzi ono przez otoczenie, w jakim dany, system jest zlokalizowany. Sprzężenie to obejmuje ogół kanałów informacyjnych, którymi do wiadomości systemu, a przede wszystkim instytucji politycznych, docierają informacje i dane o stanie otoczenia. Z reguły są to dwa rodzaje informacji: generalne dane o stanie otoczenia i ogólnym stopniu poparcia oraz wiadomości specyficzne o tym do jakiego stopnia decyzje systemu politycznego wpływają na powstawanie nowych żądań społecznych. Wejście jest obiektywną zdolnością systemu politycznego do absorpcji energii i informacji ze strony otoczenia. Spełnia niezwykle ważną rolę kumulatywną, dzięki której system jest w stanie zsumować i oceniać efekt olbrzymiej liczby zdarzeń, jakie dzieją się w otoczeniu, i które po części wywołane są przez jego własnymi działaniami, a po części następuje jego skutek wpływów ,toczenia ze strony innych systemów społecznych. Wejście spełnia także funkcje obrony systemu przed naciskami stresującymi. Wreszcie dzięki działaniu wejścia system otrzymuje dane o rodzaju i liczbie środków, jakie posiada do zabezpieczenia realizacji swoich decyzji, a także o źródłach, z których środki te może czerpać. Żądanie polityczne jest to jasno wyrażone i skierowane do instytucji po- litycznych stwierdzenie, zawierające postulat podjęcia przez system odpow)edniej decyzji związanej z rozdziałem dóbr. Ządanie jest więc rodzajem informacji, jaką otrzymuje system, a przede wszystkim instytucje polityczne o stanie Postulatów otoczenia związanych z rozdziałem dóbr. Postulaty stają się żądaniem, gdy są ~,yraźnie ukierunkowane do bezpośrednio podejmujących decyzje lub instytucji politycznej rozwiązującej problemy. Materia żądana winna bYć konkretną np. rozdziału dóbr i usług. poparcie dla systemu politycznego zakłada poparcie generalne dla systemu Politycznego, dla wszystkich jego podmiotów, celów jego działania i jego wartości podstawowych. Stopień poparcia dla każdego z wymienionych może być A nn różny. Poparcia mogą być różnego rodzaju m.in. materialne, będące głównym źródłem energii technicznej systemu niezbędnej do materialnego uzbrojenia decyzji politycznych, postrzegania norm prawnych i głównych zasad działania systemu politycznego, partycypacji w życiu publicznym systemu politycznego i jego akcjach politycznych np. wyborach, manifestacjach, uznania dla legalności i społecznej słuszności rozdziału dóbr przez system polityczny. Legitymizacja systemu politycznego stanowi podstawowe źródło generalnego poparcia dla władzy. Zasadza się na zbiorze głównych zasad, według których władza jest zorganizowana w systemie politycznym i rozprzestrzeniona. Legitymizacja służy stabilizacji stosunków między systemem a otoczeniem, przyczynia się do umacniania przekonania o słuszności decyzji systemu, umiejscowienia jego instytucji i właściwego kształtu organizacyjnego. Legitymizacja występuje w trzech wymiarach: ideologicznej - wsparcia dla zasad zorganizowania władzy w systemie politycznym, strukturalnej - przekonania o prawowitym, legalnym i praworządnym charakterze norm obowiązujących, personalnej - osobistego stosunku otoczenia do instytucji, czyli przywiązania do instytucji i sankcjonowania instytucji. Konwersja jest procesem przetwarzania żądań zanim trafią do ośrodków decyzyjnych instytucji politycznych. Celem tego przedsięwzięcia jest dostar czanie instytucjom politycznym materiałów przygotowanych do dokonywania wyboru optymalnej decyzji politycznej. Konwersja obejmuje zarówno ustale= nie treści żądań politycznych i informacji otrzymywanych dzięki pracy wej= ścia, jak i segregację żądań według treści i liczebności. Każdy system polis tyczny otrzymuje więcej żądań niż jest w stanie przetworzyć. Zachodzi więc konieczność określania hierarchii ważności i kolejność realizacji. Mechanizm konwersji obejmuje działania od momentu ustalenia treści żąa dania aż do decyzji politycznej. Opiera się na sieci ośrodków spełniających określone role polityczne wyspecjalizowane. Nasilenie ośrodków zależy specjalizacji wewnątrz systemu i na kontaktach z otoczeniem. W proces konwersji pewną rolę spełniają normy kulturowe, wzorce zachowań, kt' występują w społeczeństwie spełniając hamulce powstawania żądań polity nych sprzecznych z ich treścią. Chodzi tu o zapobieganie nadmiarowi żąp które system polityczny nie jest w stanie przetworzyć. Selekcja przebiegaj7~_ w oparciu o normy aprobowane społecznie ułatwia działania systemu poli nego. Wyjście jest to uchwycenie całokształtu konsekwencji płynących z dż systemu politycznego. D. Easton dla tego pojęcia używa łącznej nazwy cyzji i działań". Zdaniem G. Almonda analiza wyjścia pozwala uchwycićĄ tę systemu politycznego. W klasyfikacji wyróżnia cztery typy ~'YJsw l~ trakcyjne w postaci danin, zdobyczy, podatków czy świadczonych us regulacje zachowań przybierające bardzo różne formy, 3) dystrybucje dóbr, usług, możliwości, godności, stanowisk, 4) wyjście symboliczne potwierdzające wartości, okazywanie symboli politycznych i prezentacji oświadczeu politycznych. Typologia ta ukazuje ogólne możliwości i zdolności danego systemu politycznego w rozwijaniu działań i podejmowaniu decyzji politycznych. D. Easton wyróżnia decyzje autorytarne (decyzje polityczne) i wyjścia towarzyszące, przybierające postać werbalnych oświadczeń oraz konkretnych akcji. Zdaniem tego autora te dwie postacie wyjść przybierają cztery konkretne formy: 1) autorytarne oświadczenia - czyli normy prawne wiążące adresatów, 2) akcje autorytarne - czyli działania samego systemu politycznego dla wywołania odczuwalnych skutków decyzji, 3) oświadczenia towarzyszące - czyli ideologiczne lub racjonalistyczne uzasadnienia autorytarnych oświadczeń lub akcji, 4) akcje towarzyszące - czyli działania związane z decyzjami lub akcjami autorytarnymi. Wyjście wywiera określony wpływ na otoczenie systemu politycznego. Wpływ ten trudny jest do sprecyzowania wobec złożoności decyzji systemu politycznego i działań politycznych. Amerykańscy politolodzy wpływ wyjścia na otoczenie rozpatrują w ścisłym powiązaniu ze sprzężeniem zwrotnym i jego ogólną rolą informacyjną dla systemu politycznego. W przeważającej mierze uważa się, iż źródłem poparcia lub dezaprobaty dla systemu politycznego mogą być zarówno te rodzaje decyzji (wyjść), na które otoczenie świadomie reaguje zdając sobie w pełni sprawę z ich znaczenia, jak i reakcje indywidualne nieuświadomione, wywołane w pewnym stopniu brakiem percepcji do ich konkretnej treści. Instytucje polityczne ustosunkowują się do napływających do nich infor '° macji i zmierzają do nadania im kształtu decyzji. Kształt zaś decyzji zaleźy nie tyllco od sprawnego przebiegu procesów konwersyjnych, lecz i'od obiek tY~'vnych zdolności ośrodków decyzyjnych do produkcji należytych i trafnych ~'~'yjść. Zdolność tę określa się tym, że instytucje polityczne wyrażają chęć wzięcia pod uwagę dostarczanych im w rezultacie konwersji informacji i uwzględ niema ich w produkcji wyjść oraz że traktują one otrzymane tą drogą dane ja ko rzeczywisty obraz postulatów otoczenia obligujących ich do działania. Na działania instytucji politycznych wpływają takie sprawy jak: 1) określo ~. ne preferencje wynikające z celów i zadań stojącymi przed systemami poli ~'~Znymi, 2) ich zdolności do właściwego wyciągania wniosków z materiałów "informacyjnych otrzymywanych w wyniku konwersji, 3) umiejętność selekcji i hierarchizowania postulatów potrzeb otoczenia proporcjonalnie do własnych możliwości, 4) sprawność kanałów informacyjnych, jakimi dysponują przede x ~'~'S2Ystkim w aspekcie oceny własnych działań i możliwości ich korygowania w toku realizacji. ~n ~ 3. Koncepcja strukturalno-instytucjonalna systemu politycznego Koncepcja strukturalno-instytucjonalna systemu politycznego zakłada, iż sys_ tem ten jest jednolitym organizmem występującym w społeczeństwie. Orga_ nizm ten zapewnia funkcjonowanie społeczeństwa, w którym centralne miejsce zajmuje władza polityczna. W analizie systemu politycznego pierwszoplanowe znaczenie ma określenie składników tego systemu i sposob>x ich funkcjonowania, wzajemnego powiązania oraz rozwoju. Podejście dialektyczne wedle Fiodora Burłackiego - rosyjskiego politologa, twórcy omawianej koncepcji - wymaga wyodrębnienia systemu politycznego ze środowiska społecznego, zbadania jego wzajemnych związków ze środowiskiem i wewnątrz samego systemu, określenia podstawowych celów i mechanizmów jego działania. Ponadto wymaga po pierwsze, rozpatrzenia funkcjonowania systemu jako elementu rozwoju systemu, po drugie uwzględnienia, z jednej strony specyfiki systemu społecznego w porównaniu ze specyfiką biologiczną i cybernetyczną, z drugiej - systemu politycznego jako szczególnego przypadku systemu spo- łecznego, po trzecie, zbadania konfliktu z punktu widzenia jedności i walki przeciwieństw oraz sprzeczności, po czwarte, wyodrębnienia głównych czynników, sprawiających zmiany w systemie politycznym, które mają swe źródła w ekonomice oraz w klasowej strukturze społeczeństwas. System polityczny wedle F. Burłackiego jest jednym z podsystemów systemu społecznego, na równi z podsystemem ekonomicznym i podsystemem kulturowym, wyodrębnianymi według sfery działalności grup społecznych. System polityczny wyróżnia się wśród innych składników (podsystemów) systemu społecznego kilkoma właściwościami. Pierwszą właściwością jest nadrzędność systemu politycznego, co oznacza, że urzeczywistnia on zwierzchnią władzę w społeczeństwie. Decyzje podejmowane przez organy przedstawicielskie stają się obowiązujące dla całego społeczeństwa i dla wszystkich podsystemów systemu społecznego. Podstawową funkcją systemu politycznego jest mobilizacja środków do realizacji celów, które stawiają przed społeczeństwem jego kierownicze elity grup społecznych. Za główne, co go charakteryzuje, uważa się zjawisko władzy politycznej, w porównaniu z systemem ekonomicznym, w którym tym co główne jest produkcja towarów i usług lub systemu kulturowego, którego najważniejszą funkcją jest przystosowywanie jednostek do ustalonych wzorców i norm postępowania. Drugą właściwością jest współdziałanie systemu politycznego z innymi podsystemami systemu społecznego. System ten jest uwarunkowany przede wszystkim systemem ekonomicznym i systemem kulturowym przez społeczno-eko 8 F.M. Burłacki, A.A. Gałkin, Socjologia, Polityka, Stosunki międzynarodowe, Warszawa 1978, s. 216-217. 19 8 nolniczną strukturę społeczeństwa. System polityczny, mimo iż zwierzchnią władzą polityczną w społeczeństwie wchodzi do nadbudowy, która jest określana przez bazę ekonomiczną i społeczną. Trzecią właściwością jest względna samodzielność systemu politycznego określana przez występowanie specjalnego mechanizmu struktur, ról, funkcji, grup rządzących. System polityczny jest najbardziej sformalizowany ze wszystkich podsystemów systemu społecznego. Stosunki w obrębie systemu regulują specjalne normy polityczne i prawne. Czwartą właściwością jest aktywny wpływ systemu politycznego na całe społeczeństwo, bardziej niż innych podsystemów, co wynika z siły władzy zwierzchniej i możliwością dysponowania zasobami społecznymi. Rządzenie ludźmi jest najistotniejszą specyfiką systemu politycznego. Wymienione właściwości systemu politycznego charakteryzują ten system i uzewnętrzniają specyfikę tego systemu w stosunku do innych systemów w ramach systemu społecznego. System polityczny zdaniem F. Burłackiego spełnia określone funkcje. Należy wymienić następujące funkcje: 1) programującą cele i zadania społeczeństwa, 2) mobilizującą zasoby ludzkie do działań, 3) integrującą grupy społeczne, 4) legitymizującą podmioty polityki i normy postępowania ludzkiego. Określanie celów i zadań społeczeństwa, a także mobilizacja zasobów ludzkich do ich realizacji jest główną funkcją systemu politycznego. Integracja i legitymizacja są funkcjami zarówno systemu politycznego, jak i systemów występujących w społeczeństwie. Wedle F. Burłackiego system polityczny jest budowlą strukturalną składającą się z określonych elementów uosabiających zjawiska polityczne. Wśród tych elementów systemu politycznego społeczeństwa wyróżnia: 1) strukturę polityczną, 2) normy polityczne i prawne, 3) stosunki polityczne, 4) świadomość polityczną i kulturę polityczną~~. Za elementy systemu politycznego uważa zjawiska polityczne spełniające funkcje i role kierownicze w procesach rządzenia. Tradycyjną instytucją systemu politycznego wedle koncepcji strukturalnoinstytucjonalnej jest państwo, które składa się z wielu podsystemów funkcjonalnych, takich jak władza ustawodawcza, władza wykonawcza czy władza sądownicza. Systemu politycznego nie można sprowadzać do państwa, mimo że państwo odgrywa w nim rolę główną. W systemie politycznym występuje wiele inm~ch elementów struktury politycznej społeczeństwa spełniające funkcje niezbędne do jego funkcjonowania. Składniki te niekoniecznie muszą posiadać atrybuty przymusu, ale z ich pomocą lub dzięki nim kształtują się stosunki między podmiotami a przedmiotami rządzenia. 9 F.M. Burłacki, Politicaeskije sistiemy sowriemiennosti, praca zbiorowa, Moskwa 1978, s. 9. ~° Tamże, s. 10. 19 9 Oprócz organów władzy państwowej wchodzących w skład systemu politycznego plasują się tu inne instytucje polityczne i organizacje, przede wszystkim partie polityczne uczestniczące w życiu politycznym. Znaczenie tych elementów systemu politycznego jest doniosłe gdyż uczestniczą w rządzeniu i wywierają decydujący wpływ na decyzje polityczne oraz urabiają opinie spo_ łeczne, a także kształtują świadomość polityczną społeczeństwa. Wedle F. Burłackiego systemu politycznego nie można utożsamiać z p~_ stwem. System polityczny ma szerszy zasięg i obejmuje elementy nie mieszczące się w zakresie pojęciowym państwa. Organizacje polityczne pozostają wiodącym składnikiem systemu politycznego, gdyż za pośrednictwem tych organizacji formułuje się podstawowe cele i zadania społeczeństwa, określa linię polityczną, kształtuje normy polityczne i prawne, dokonuje się mobiliza-r cji społeczeństwa. Systemu politycznego nie można też sprowadzać do organizacji politycznych. Realne życie polityczne i stosunki polityczne kształtują się ną znacznie szerszej płaszczyźnie obejmując różne sfery obywatelskiej działalności. Stosunki polityczne obejmują szeroki zakres relacji między podmiotami polityki różnych wspólnot społecznych i bywają charakterystyczne dla funk-, cjonowania systemu politycznego. 4. Koncepcja instytucjonalno-normatywna systemu politycznego Koncepcja instytucjonalno-normatywna systemu politycznego społeczeńs charakteryzuje się uwypukleniem znaczenia instytucji i norm politycznych. stytucje i normy polityczne mają decydujące znaczenie w relacji władzy i łeczeństwa. System polityczny znamionuje się stosunkami władzy polityc; występującej w danym społeczeństwie. W ramach tego systemu toczy się cie polityczne kraju. Narody i narodowości, grupy społeczne zabiegają o bycie władzy politycznej i spełnianie władzy politycznej, a także o zwięk nie wpływu na tę władzę. W kalkulacjach społecznych chodzi o władzę państwową, a więc możliv~ decydowania ó polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa oraz jej real cję. Działania polityczne w tych dwóch dziedzinach życia politycznego r decydujące znaczenie dla systemu politycznego pojmowanego jako całość, żonego z różnych elementów organizacyjnych i funkcjonalnych. Wedle Adama Łopatki', autora koncepcji instytucjonalno-norma nej systemu politycznego na system ten skladają się trzy elementy: ~ ~ A. Łopatka, w pracy T. Fuks, A. Łopatka, M. Rybicki, W. Skrzydło, UstrcSj polityczny Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1981, s. 8. 1) idee i wartości polityczne, Z) organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i or- ganizujące to życie, 3) normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące struktury i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych. Idee i wartości polityczne to przyjmowane we współczesnym społeczeństwie regLlły demokratyczne stanowiące podstawę zasad ustrojowych państwa, układania stosunków w życiu politycznym, status człowieka i obywatela oraz relacje między narodami. Do bardziej znanych idei i wartości politycznych zalicza się idee zwierzchnictwa narodu, podziału władzy, pluralizmu politycznego, państwa prawnego, demokracji, wolności i równości oraz sprawiedliwości. Idee i wartości te świadczą o obliczu i charakterze systemu politycznego. Przyj- mowanie ich dowodzi orientacji na demokratyczne działania głównych pod~niotów życia politycznego kraju i rozwiązywania problemów na drodze współ Organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organijące to życie, to nic innego jak struktura polityczna społeczeństwa przesąająca o stopniu zorganizowania społeczeństwa i dowodzących dojrzałości orzenia form służebnych społeczeństwa w zaspokajaniu jego potrzeb spoznych. Do organizacji i instytucji politycznych współczesnych społeczeństw eży organizacja państwowa, partie polityczne, związki zawodowe, organieje młodzieżowe, stowarzyszenia, samorządy, ruchy społeczne itp. Normy regulujące i organizujące wcielenie w życie idei i wartości poli cznych oraz regulujących strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji . litycznych stanowią podstawę tworzenia ładu normatywnego i strukturalno nrganizacyjnego, pozwalającego podmiotom politycznym uzewnętrzniać się pu ~rblicznie i rozwijać działalność zmierzającą do realizacji założonych celów. ~~ Wśród norm politycznych mieści się znaczna część norm prawnych, część '= nona moralnych, normy obyczajowe regulujące życie polityczne oraz normy ~'ganizacji uczestniczących w życiu politycznym w tym normy regulujące działalność partii politycznych i niektórych innych organizacji społecznych. System polityczny pozostaje w ścisłym związku z grupami społecznymi spo łeczeństwa. Grupy społeczne odgrywają decydującą rolę w stosunku do sys~mu politycznego. Przede wszystkim tworzą i organizują ten system. Nie Wszystkim przypada jednakowa rola. System polityczny, tworzą i organizują ~Py społeczne odgrywające decydującą rolę w procesie wytwarzania dóbr materialnych i duchowych służebnych w zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa oraz związane z nowoczesnym sposobem wytwarzania. Nie da się więc rozpatry~,`,ać systemu politycznego w oderwaniu od podłoża społecznego, które 200 201 wywiera zasadniczy wpływ na treści przyjmowanych idei i wartości politycznych oraz stanowionych instytucji i norm. Z kolei zasady, instytucje i normy ustrojowe spełniają funkcje służebne wobec grup społecznych. Ta dialektyczna współzależność jest osnową systemu politycznego, którego ramy wykreślają przyjęte idee, instytucje i normy postępowania. 5. Klasyfikacja systemów politycznych W nauce o państwie i polityce podejmuje się próby różnych klasyfikacji systemów politycznych. Przedsięwzięcie to wydaje się być niezwykle poży- teczne ze względu na potrzeby zarówno poznawcze, jak oceny występujących systemów, jak i dydaktyczne - przekazu wiedzy o ich właściwościach strukturalno-organizacyjnych i funkcjonalnych. W amerykańskiej politologii podkreśla się dość powszechny wpływ M. Webera i jego koncepcji typologicznych na proponowane podziały systemów politycznych. Uczeni G. Almond i T. Parsons czerpią z inspiracji płynących z prac M. Webera, a zwłaszcza dzieła Gospodarka i spo~eczeństwo (1922). W "czystej" postaci ich propozyeje klasyfikacyjne sprowadzają się do uogólniających stwierdzeń oddających r myśli niemieckiego uczonego - prawnika i socjologa Maxa Webera'-. M. Weber jako kryterium wyróżnienia przyjmuje rodzaj władzy w systemie politycznym albo rodzaj "legitymizacji" na jaką powołują się rządzący. Na tej , podstawie tworzy idealne typy władzy politycznej i państwowej. Idealne tzn. . wzorce - nie istniejące rzeczywiście, ale stworzone w drodze uogólnień i idealizacji sytuacji empirycznych. Typ pierwszy określa M. Weber mianem_racjonalnie- _legitymistycznego. Jesr .. to ten rodzaj systemu politycznego, w którym sprawujący władzę zą aJą po- a słuszeństwa wobec niej, opierając się o podporządkowanie wynikające z norm ' prawnych, legalnie określających zakres kompetencji jaką dysponuje władza a Sama władza wywodzi się tu z porządku prawnego i może być sprawowana tylko przez osoby lub instytucje wyraźnie prawem określone. `;~; Typ drugi w. tradycjonąl_ist czn opiera się przede wszystkim na tradycJi historycznej sankcjonującej teraźniejszość. Różnica w stosunku do systemu po przedniego jest taka, że tam prawo jest środkiem do uzyskiwania pewnych ce lów przez system, tu zaś cele owe są uświęcane mocą tradycji i rzeczą wtór ~~ ną 'est sposób, w jaki się je osiąga. W typie racjonalnie- legitymistycznym~` J prawo zmienia się stosownie do potrzeb tak, by było możliwie aktualne, w tYr. pie tradycjonalistycznym zaś prerogatywy i obligacje ulegają zmianom ~ wielkim - są stabilne same przez się. Wreszcie o ile w systemie pierwsz ~2 T. Langer, Amerykańska wersja analizy..., s. 83. normy prawie tworzą ściśle sprecyzowany zespół ról i zachowań społecznych, logicznie uzasadniony i empirycznie weryfikowany, to w systemie_drugim za~owąnia władcze._opiera~ą,się, przede wszystkim_ _na-precedensach niekońiećź_= nie d~cych się ująć w ~akąś_s~ó~ną całóść. W systemie tym jest więc łatwiej ó dowolność i arbitralność. Trzeci wreszcie typ określa M. Weber mianem ch` aryzmatycznego. Ma on być zarówno przed ~ieństwem legitymistycznego, jak i tradycjonalistycznego. Wywodzi on swoj ! "legitymizację" z prestiżu jednostek lub grup rządzących. Jest systemem luźnych reguł władczych, gdzie cel dzięki charyzmie znajdujących się u władz uświęca środki przez nich stosowane. Przy czym ani ów cel, ani środki nie mają charakteru trwałego, ani ustalonych sposobów zmian~3. W odniesieniu do przedstawionych typów systemów T. Langer stwierdza, że "dążenie do rzekomej uniwersalności kryteriów klasyfikacyjnych systemów politycznych, bez uwzględnienia ich klasowego oblicza skierowało rozważania ku opisom ramowym, abstrakcyjnym lub idealizowanym. Ten kierunek nie może sprzyjać badaniom typologicznym opartym o zjawiska rzeczywiste, konkretne i nieraz wysoce zindywidualizowane, jakie towarzyszyły lub towarzyszą nadal działaniom wszystkich systemów politycznych na świecie"~4. Klasyfikacje systemów politycznych, które uczeni amerykańscy zaczerpnęli od M. Webera są mało przydatne do poszeregowania różnorodnych systemów występujących we współczesnym świecie. Badania M. Webera osadzone są w metodologii tradycyjnej, mniej odnoszą się do teraźniejszości. Na dodatek klasyfikacje weberowskie stworzone w dziedzinie teorii państwa odnoszą się głównie nie do systemów politycznych, lecz do ogólnej typologii państw. W typologii współczesnych systemów politycznych niewątpliwie należy orać pod uwagę: a) charakter systemu politycznego, b) strukturę i orga- nizację instytucji systemu politycznego, c) strukturę terytorialno-admini- stracyjną państwa. Posługując się tymi kryteriami można wydzielić systemy polityczne: l ze kYz_ględu na charakter systemu politycznęgQ~.. a) demo a yćźrie;-~bj atttt~ryt~rne, ' - - - -.. ..: 2) Ze Wz~ędu_na_strukturę i organizację_instytucji systemu polityczr~cgo: a) system prezydencki, b) śyśtem półprezydencki, c) system parlamentarny, d) system zgromadzenia - komitetowy, 3) z~lędu., na strukturę terytorialno-administracyjną: a) panstwa un a e, ~ b~ ~panstwa~ ziożone (federalne). r3 M~ Weber, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, w: Elementy teorii socjologicznych. Materiaty do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Cz. III, Warszawa 1975, s. 539-542, 545-546. ~4 T~ Langer, An2erykań,ska wersja analizy..., s. 94. 202 203 W klasyfikacji tej dostrzec można dominację roli państwa w systemie po_ litycznym, ale nie można zaprzeczyć, iż stanowi ono główną instytucję tego systemu i wokół niej występuje natężenie działań składników systemu politycznego. Biorąc pod uwagę oblicze współczesnych państw (demokratyczność i autorytaryzm) można przeprowadzić klasyfikację wszystkich państw wydzielając trzy grupy: 1) państwa demokratyczne, 2) państwa częściowo demokratyczne, 3) państwa niedemokratyczne czyli autorytarne. Wydzielenie grupy pośredniej - państwa częściowo demokratyczne - wynika z sytuacji spotykania wielu systemów politycznych, które wprowadziły pewne instytucje i urządzenia ustrojowe o charakterze demokratycznym, ale nie są jeszcze w pełni państwami demokratycznymi, jak również nie są już to typowe państwa autorytarne. Na 192 państwa w świecie w 1993 roku pod względem charakteru systemu politycznego klasyfikacja przedstawiała się następująco: 1) państwa demokratyczne - 74 (38,5 proc.), 2) państwa częściowo demokratyczne - 63 (32,7 proc.), 3) państwa niedemokratyczne - 55 (28,7 proc.). Z danych tych wynika, że w końcu XX wieku państwa demokratyczne stanowią większość. Natomiast państwa niedemokratyczne pozostają w mniejszo- . ści. Grupa pośrednia zajmuje jednak znaczną pozycję. Państwa demokratyczne i państwa częściowo demokratyczne obejmują ponad dwie trzecie (71,2'E proc.), gdy tymczasem państwa niedemokratyczne plasują się poniżej jednej: trzeciej ogólnej liczby państw. Najwięcej państw demokratycznych przypada na Europę (64,9 proc.). W koT`lejności dalej idą Ameryka, Azja i Pacyfik, Afryka oraz na końcu Bliski i Środkowy Wschód. Najwięcej państw częściowo demokratycznych odnotowuje się w Ameryce (41,6 proc.), a dalej w Azji i Pacyfiku, Afryce oraz Europie. ; Najwięcej państw niedemokratycznych występuje na Bliskim i Środkowy Wschodzie (65,0 proc.), a potem w Afryce, Azji, i Pacyfiku, Europie oraz Ameryce' S. Democ'racy and Growtlr, The Economist 27 sierpnia 1994 r. Klasyfikacja państw świata (stan na 1993 rok) Kontynent Państwa demo- kratyczne Państwa częściowo demokratyczne Państwa nie- demokratyczn e Razem Liczba % Liczba % Liczba °lo Ameryka 19 52,7 15 41,6 2 5,7 36 Europa 31 64,9 13 27,6 3 7,5 47 Afiryka 10 18,5 15 27,7 29 53,8 54 Bliski i Środkowy Wschód 1 5,0 6 30,0 13 65,0 20 Azja i Pacyfik 13 37,1 14 40,0 8 22,9 35 Razem 74 - 38,5 63 32,8 55 28,7 192 Źródlo: Democracy and Crowh, The Economist 27 sierpień 1994 i Szczegółowe dane zawarte w tabeli z podziałem na państwa demokratyczne, częściowo demokratyczne i niedemokratyczne oraz z rozbiciem na kontynenty, a także wyniki zbiorcze sporządzone zostały na podstawie artykułu Denzocracy ariel Growth zamieszczonym w brytyjskim miesięczniku The Economist z 27 sierpnia 1994 roku, który dokonuje analizy oblicza państw w świecie. W ocenie oblicza panstw i zarazem systemu politycznego zastosowano kryterium wy~tępowania i praktykowania idei i wartości politycznych oświeceniowych wprowadzanych do urządzeń ustrojowych współczesnych społeczeństw. Są to: 1) demokratyczny system rządów zbudowany na demokracji przedstawicielskiej, kontrolowany i odpowiedzialny przed społeczeństwem. 2) wolne wybory powszechne oparte na demokratycznych zasadach prawa wyborczego. 3) system polityczny oparty na pluralistycznej partyjności. 4) zapewniona wolność i swobody obywatelskie oraz ochrona praw obywatelskich. 5) zapewniona wolność prasy i przekonań. Proces dochodzenia do demokratycznych systemów politycznych, jak stwierdza S. Huntington, przebiega w drodze fal demokratyzacji. "Falą demokratyzacji wedle S. Huntingtona - nazwiemy sekwencję przekształceń niedemokratYeznych systemów politycznych w demokratyczne systemy sprawowania wladzY, która zachodzi w określonym przedziale czasu i których liczba zdecYdowanie przeważa liczbę zaistniałych w tym samym czasie przekształceń ~' przeciwnym kierunku" ~ 6. ~6 S~P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, w: Elity, demokracja, yybory, wybór J. Szczupaczynski, Warszawa 1993, s. 45. Ann W klasyfikacji tej dostrzec można dominację roli państwa w systemie politycznym, ale nie można zaprzeczyć, iż stanowi ono główną instytucję tego systemu i wokół niej występuje natężenie działań składników systemu politycznego. Biorąc pod uwagę oblicze współczesnych państw (demokratyczność i autorytaryzm) można przeprowadzić klasyfikację wszystkich państw wydzielając trzy grupy: 1) państwa demokratyczne, 2) państwa częściowo demokratyczne, 3) państwa niedemokratyczne czyli autorytarne. Wydzielenie grupy pośredniej - państwa częściowo demokratyczne - wynika z sytuacji spotykania wielu systemów politycznych, które wprowadziły pe~,~,_ ne instytucje i urządzenia ustrojowe o charakterze demokratycznym, ale nie są jeszcze w pełni państwami demokratycznymi, jak również nie są już to typowe państwa autorytarne. Na 192 państwa w świecie w 1993 roku pod względem charakteru systemu politycznego klasyfikacja przedstawiała się następująco: 1) państwa demokratyczne - 74 (38,5 proc.), 2) państwa częściowo demokratyczne - 63 f,32,7 proc.), 3) państwa niedemokratyczne - 55 (28,7 proc.). Z danych tych wynika, że w końcu XX wieku państwa demokratyczne stanowią większość. Natomiast państwa niedemokratyczne pozostają w mniejszości. Grupa pośrednia zajmuje jednak znaczną pozycję. Państwa demokratyczne i państwa częściowo demokratyczne obejmują ponad dwie trzecie (71,2 proc.), gdy tymczasem państwa niedemokratyczne plasują się poniżej jednej trzeciej ogólnej liczby państw. Najwięcej państw demokratycznych przypada na Europę (64,9 proc.). W kolejności dalej idą Ameryka, Azja i Pacyfik, Afryka oraz na końcu Bliski i Środkowy Wschód. Najwięcej paustw częściowo demokratycznych odnotowuje się w Ameryce (41,6 proc.), a dalej w Azji i Pacyfiku, Afryce oraz Europie. Najwięcej państw niedemokratycznych występuje na Bliskim i Środkowym Wschodzie (65,0 proc.), a potem w Afryce, Azji, i Pacyfiku, Europie oraz Amerycel5. ~5 Democrac.y and Cr-owth, The Economist 27 sierpnia 1994 r. 2 0 4 $IasyfikacJa państw świata (stan na 1993 rok) Kontynent Państwa demo- kratyczne Państwa częściowo demokratyczne Państwa nie- demokratyczn e Razem Liczba % Liczba % Liczba % A,neryka 19 52,7 15 41,6 2 5,7 36 Europa 31 64,9 13 27,6 3 7,5 47 Afryka 10 18,5 I S 27,7 29 53,8 54 Bliski i Środkowy Wschód I 5,0 6 30,0 13 65,0 20 Azja i Pacyfik 13 37,1 14 40,0 8 22,9 35 Razem 74 38,5 63 32,8 55 28,7 192 Źródło: Denrocracy ancl Crowth, The Economist 27 sierpień 1994 r Szczegółowe dane zawarte w tabeli z podziałem na państwa demokratyczne, częściowo demokratyczne i niedemokratyczne oraz z rozbiciem na kontynenty, a także wyniki zbiorcze sporządzone zostały na podstawie artykułu Democracy and Gnowth zamieszczonym w brytyjskim miesięczniku The Economist z 27 sierpnia 1994 roku, który dokonLlje analizy oblicza patistw w świecie. W ocenie oblicza państw i zarazem systemu politycznego zastosowano kryterium występowania i praktykowania idei i wartości politycznych oświeceniowych wprowadzanych do urządzeń ustrojowych współczesnych społeczeństw. Są to: 1) demokratyczny system rządów zbudowany na demokracji przedstawicielskiej, kontrolowany i odpowiedzialny przed społeczeństwem. 2) wolne wybory powszechne oparte na demokratycznych zasadach prawa wyborczego. 3) system polityczny oparty na pluralistycznej partyjności. 4) zapewniona wolność i swobody obywatelskie oraz ochrona praw obywatelskich. 5) zapewniona wolność prasy i przekonań. Proces dochodzenia do demokratycznych systemów politycznych, jak stwierdza S. Huntington, przebiega w drodze fal demokratyzacji. "Falą demokratyzacji wedle S. Huntingtona - nazwiemy sekwencję przekształceń niedemokratycznych systemów politycznych w demokratyczne systemy sprawowania władzy, która zachodzi w określonym przedziale czasu i których liczba zdecydowanie przeważa liczbę zaistniałych w tym samym czasie przekształceń w przeciwnym kierunku"I6. 6 S.P. Huntington, Tr_ecia fala ckmokratyzacji, w: Elity, demokracja, wyhory, wybór J. Szczupaczyński, Warszawa 1993, s. 45. 2 0 5 W czasach nowożytnych miały miejsce trzy fale demokratyzacji. Przypływ .~~ i odpływy demokratyzacji przebiegały w następujących cezurach czasowyehł~· -°-. Pierwsza, długa fala demokratyzacji 1828-1926 Pierwsza fala odwrotu od demokracji 1922-1942 Druga, krótka fala demokratyzacji 1943-1962 Druga fala odwrotu od demokratyzacji 1958-1975 Trzecia fala demokratyzacji 1974 Każda z fal objęła relatywnie niewielką liczbę krajów, a podczas ich trwa_ nia dokonywały się także przekształcenia w odwrotnym kierunku. Historia nie jest bowiem procesem jednokierunkowym. Po każdej z dwóch pierwszych fal następowało odwrócenie tendencji demokratycznej, w wyniku czego niektóre (choć nie wszystkie) kraje zdemokratyzowane w czasie określonej fali powracały do rządów niedemokratycznych. Trzecia fala ma na razie tendencję de- mokratyczną. Przyspieszenie jej nastąpiło na przełomie lat 80. i 90. w wynl ku odejścia od rządów autorytarnych wielu systemów rządów w Europie ~` Środkowej i Wschodniej. Globalizacja procesów demokratyzacji i upowszech- ~* nianie przyjmowania systemów demokratycznych stało się cechą trzeciej fali demokratyzacji. Nikt nie może dzisiaj stwierdzić czy nie nastąpi fala odpływu demokratyzacji i powtórzenie procesów z przeszłości. Lit er atu ra 1. Burłacki Fiodor M., Gałkin Aleksandr A., Socjologia, Polityka, Stosunki między narodoH~e, Warszawa 1978. 2. Easton David, Analiza systenzów politycznych, w: Elenzenty teorii socjologicznych. Materialy do dziejów wspólczesnej socjologii zachodniej. Cz. III, Warszawa 1975. 3. Fulks Tadeusz, Łopatka Adam, Rybicki Marian, Skrzydło Wiesław, Ustrój polityczny Polskiej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1981. 4. Huntington Samuel P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995. 5. Langer Tomasz, Amerykańska H~ersja analizy systemowęj H~ nauce o parisn~~ie, Warszawa 1977. 6. Sztompka Piotr, Analiza .systemoil~a w naukach politycznych, w: Metodologiczne i teoretyczne pr~ohlemy nauk politycznych pod red. K. Opałka, Warszawa 1975. ~~ S.P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 24. 2 0 6 XIII Polityka 1, Pojęcie polityki Termin polityka jest określeniem używanym na oznaczenie pewnych przejawów życia społecznego (sztuka działania) dotyczących zbiorowości ludzkich związanych z potrzebami i interesami publicznymi. W słownikach najczęściej słowu polityka nadaje się trzy znaczenia: 1) sztuka rządzenia państwem, utrzy- mywanie i rozwijanie stosunków z innymi państwami, 2) nauka wiadomości dotyczących takiej polityki, 3) zasada, system, taktyka - plan postępowania osób rządzących w kraju. Wszystkie te terminy bliskie są potocznemu rozumieniu polityki i zdroworozsądkowemu rozeznaniu ludzi w działaniach publicznych zwanych polityką. W nauce to wieloznaczne pojęcie jest odmiennie definiowane z różnych pozycji i orientacji teoretyczno-metodologicznych. Wedle ustaleń_A.W. ~ąbk~ń-_ sk~ ie~o, polskiego politologa, można wyróżnić pięć głównych tendencji w sposobie definiowania polityki. Polityka jawi się jako: 1) działalność instytucji państwowych ~~Tl facja formalne.-nr~w., 2) wzajemny stosunek wladzy, wpływu i konfliktów istniejących w różnych płaszczyznach życia społeczńego (axientacja behaw~aQralua) 3) funkcja w systemie społecznym za- pewniająca jego rozwój poprzez: rozwiązywanie konfliktów; wytwarzanie decyzji regulujących w autorytarny sposób rozdzial dóbr; artykulację interesów; agregację i selekcję interesów; socjalizację polityczną; komunikację polityczną (orientacja funkcjonalna , 4) proces podejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o wladzę, w którym biorą udział różnorakie podmioty (orientacja r_a-c~'onąlna , 5) rozwiązywanie problemów spolecznych, wynikających z deficytu dóbr i powodujących deprywacje jednostek i grup społecznych (orientacja postbehawioralna)~. A.W. Jabłoński, Polityka. Interpretacje definicyjne, w: Kategorie analizy politologicanej, (red.), A.W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1991, s. 7. 2 0 7 Polityka była traktowana jako względnie wyodrębniona i autonomiczna sfera życia społecznego, sfera stosunków i działań przybierających postać konfliktów, kompromisów i współpracy pomiędzy dużymi grupami społecznymi, narodami, organizacjami politycznymi, ośrodkami decyzji politycznych i jednostkami. Podmioty te dążą do realizacji swoich podstawowych potrzeb i in- teresów, poprzez sprawowanie władzy politycznej lub poprzez wywieranie wpływu na władzę. Wyraża się powszechne przekonanie, że istotą polityki jest władza, a zwłaszcza władza państwowa, której konstytutywny element stanowi monopol stosowania legalnego, potencjalnego i realnego przymusu wobec podmiotów nie respektujących autorytarnych decyzji o rozdziale dóbr materialnych i niematerialnych. W rozważaniach o polityce F. Ryszka, polski wybitny politolog, zauważa, iż "polityka - pojęcie tak stare jak dzieje naszej kultury - odnosi się do tej części stosunków międzyludzkich, których treścią jest panowanie, rządzenie, władza - narzucane i egzekwowane decyzje jednego człowieka lub grupy ludzi - innym'. Definicję polityki tenże autor sprowadza do stwierdzenia: "W najstarszym i pierwotnym znaczeniu polityka to planowe i zorganizowane dążenie do zdobycia oraz utrzymania wladzy - dążenie, któremu odpowiadają określone dzialania ludzkie"~. Definicja ta na_w_i zuje do charakterystyki polityki, której dokonał slynny niemiecki uczon~M. Weber w swoim wykładzie wygłoszonym w Monachium w 1919 r., gdzie stwierdzili "Polityka - to: dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to `' między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami ludzi, jakie ono obejmuje"4. Przytoczona definicja stała się klasycznym terminem określenia polityki w politologii. Mimo upływu czasu i pojawienia się wielu rozwiniętych określeń polityki wciąż nawiązuje się do niej i wskazuje na trafność poczynionych spostrzeżeń inspirujących do rozwiniętych rozważań o polityce. Na szczególne podkreślenie zasługuje wiązanie polityki z państwem i władzą publiczną oraz działaniem grup społecznych w rozwiązywaniu problemów życia społecznego. Polityka to też wyodrębniona sfera spośród innych sfer życia społecznego (aktywności społecznej), w której grupy społeczne rozwijają działalność dla zaspokojenia swoich potrzeb i interesów politycznych oraz regulacji stosunków międzyludzkich. Niekiedy politykę wiąże się z zespołem działań podejmowanych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków5. Określenie to sprowadza politykę do działań ośrodków kierowniczych, nie dostrzegając całej sfery aktywności społecznej ludzi nie umieszczonych w tych '- F. Ryszka, Natrka o polityce, Warszawa 1984, s. 9. 3 Tamże, s. 18. 4 M. Weber, Polityka jako zawód i ~~owolanie, Kraków 1998, s. 56. 5 M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1996, s. 20. 2 0 8 ośrodkach. Niewątpliwie jest to trafne określenie, ale traktujące politykę zbyt gąsko i pragmatycznie. W politologii amerykańskiej termin "polityka" traktuje się w dwóch znaczeniach. W pierwszym znaczeniu jest to stanowienię ~podęjmowanie) decyzyrzez jednostkę bądź grupę, które dotyczą wyboru celów i metod ich osiągania w śćiśle ókieślóńyć~i-- ramach uprawnień jakimi dysponuje decydent. ~ym~laćźerilupolityka rtanówi sferę praktycznej działalności, zbiór praktycznych działań politycznych, podejmowanych przez różne podmioty. Dla tego rodzaju decyzji i działań używa się terminu policy. W drugim znaczeniu jest to pojęcie określające~roces-zachodzący w systemie społecznym (a nie tylko w systemie politycznym bądź państwie) polegający na selekcjonowaniu i porządkowaniu podstawowych celów tego,, systemu, według kryteriów- ich ważn~~ci.i.~n~zl»vQ~ci. r~alizącji (lub braku możliwości), w aspekcie czasu i alokącji zäsobów- społecznych., W tym rozumieniu polityka to sfera stanowienia i realizacji decyzji ekonomicznych, politycznych, socjalnych i kulturowych obszarów systemu ogólnospołecznego. Dla tego rodzaju działań używa się terminu politics6. W ujęciu zasięgu przestrzennego wyróżnia się politykę wewnętrzną i politykę zagraniczną. W ramach polityki wewnętrznej, biorąc pod uwagę kryterium dziedzin życia społecznego, której dotyczą decyzje wyodrębnia się politykę go- spodarezą, socjalną, kulturalną. W każdej z tych polityk występuje zespół działań podejmowanych przez organy władzy państwowej zmierzających do: 1) stanowienia struktur organizacyjnych i instytucji, 2) stanowienia podstaw działania instytucji, 3) określania programów instytucji, 4) wykonywania wielu działań operacyjnych, 5) obsadzania stanowisk i zatrudnianie ludzi w aparacie rządzenia. Wymienione działania są kierunkowymi przedsięwzięciami podmiotów politycznych, wokół nich toczą się działania i zabiegi realizacyjne. Określona polityka materializuje się poprzez rozliczne czynności, wykonywane przez zespoły ludzi, które wywierają osobiste piętno na treści i metodach prowadzenia polityki. 2. Podmioty polityki Podmiotowość polityczna jest właściwością grup społecznych i jednostek polegająca na zdolności podejmowania działań realizujących ich potrzeby i interesy poprzez udział lub wpływanie na procesy sprawowania władzy politycz 6 F. Ryszka, O pojęciu polityki, Warszawa 1992, s. 22-23. 2 0 9 nej. Podmiotowość polityczna jest cechą stopniowalną, wielowyrniarov~ względnie trwałą i obiektywizuje się w postaci częściowego osiągania zapla- nowanych celów oraz utrzymywania statusu aktywnego i skutecznego uczestnika życia politycznego. Stopień podmiotowości politycznej zależy od udziału danego podmiotu w decydowaniu w mechanizmach systemu politycznego oraz jego ekonomicznego, socjalnego i kulturowego otoczenia. Obiektywizacja podmiotowości politycznej grup społecznych i jednostek ludz. kich przybiera różne wymiary zależne od poziomu ich świadomości i aktyv~t_ ności politycznej, miejsca i roli pełnionej w systemie politycznym, charakteru podstawowych procesów politycznych, rozmiarów i natężenia współpracy pozytywnej i negatywnej. Podmiotowość polityczna jest przypisana obiektom w okresie występowania na scenie politycznej. W procesach rozwoju społecznego poszczególne podmioty nabywają, utrzymują i tracą podmiotowość po ~.y lityczną (np. partie polityczne w okresie ich występowania i żywota politycz- T nego)~. Podmioty polityczne xo zaś czynne i efektywne, zbiorowe, i ind wi siły uczestniczące w życiu politycznym, podejmujące w śposob wzelednie trwa- af ły świadome, suwerenne i założone działama~.,związane z ich usytuowaniem społęcznej ipolilycznej strukturze s ołeczeństwa. Podmi~t7 ~4teMzmierza' do ~._ - - P .. _ . _~~ _.. _ ... Y J ą realizacji określonych potrzeb i interesów, wartości i idei poprzez bezpośrednie sprawowanie, współuczestnictwo we władzy politycznej bądź też poprzez wpływanie na proces podejmowania decyzji politycznych. Wpływ ten może mieć dwojaki charakter. Po pierwsze, być formalny, czyli zgodny z obowiązującymi w systemie politycznym normami. Po drugie, może być nieformalny, czyli nie mieszczący się w ramach oficjalnych norm postępowania. Przykładem takiego wpływu są działania nielegalnych organizacji politycznycl., d' grup nacisku. Zakres wpływania wiąże się bezpośrednio z oficjalnym lub me 3 oficjalnym statusem danego podmiotu. Podmioty polityczne mogą wykorzystywać w działaniach politycznych formalne i nieformalne oraz legalne i nielegalne metody i środki służące realizacji swoich celów. Podstawowym celem podmiotów polityki jest utrzymanie, modyfikacja lub zmiana istniejących stosunków politycznych, gdyż warunkują one sposoby i rozmiary udziału w dobrach materialnych i niematerialnych. Podmioty polityki przyjęło się dzielić na: pierwotne i wtórne. Podmioty polityki pierwotne to wielkie_grupy_społęczne,__wspólnoty narod_ owe i etniczne - pojmowane jako zorganizowane całości, zespolone ~ wspólnotą interesów i dążeń. Podmioty polityki wtórne to rozmai e siły polityczne, instytucje polityczne, organizacje zawodowe wytwórców i pracodawców, organizacje wyznaniowe, grupy i zespoły reprezentujące ludzi, wyrażające interesy i wolę . f~ M. Karwat, Podmioty rlziatań politycznych, w: Elementy teorii polityki, Warszawa 1989, s. 65 wielkich grup społecznych odgrywających istotną rolę w działaniach politycznych, W tej grupie plasuje się także elity polityczne i jednostki pełniące role polityczne. pod względem formalnym podmiotem polityki jest każdy pełnoletni człowiek, posiadający obywatelstwo danego państwa i czynne oraz bierne prawo ~tyborcze. Podmioty polityk i przyjęło się dzielić według różnych kryteriów m.in. liczebności, miejsca w strukturze politycznej, funkcji. Każde wyróżnienie ma cel porządkujący podmioty polityki, ale jednocześnie wskazuje na potencjalne możliwości działania politycznego i odgrywanie roli w życiu politycznym. Według kryterium liczebności występują: podmioty zbiorowe i podmioty indywidualne. Podmioty zbiorowe są potężną siłą sprawczą w działaniach politycznych, które liczą się gatunkowo w reprezentacji interesów i dążeń, ze względu na możliwości masowego oddziaływania na procesy społeczne. Podmioty indywidualne mogą się liczyć jako uczestnicy życia zbiorowego oddziałujące na procesy polityczne, pokazujące siłę w działaniach wspólnych i rozstrzygające w okresach dziejowych. Podmioty te mogą występować jako jednostki pełniące role polityczne pojawiające się najczęściej na pograniczu epok i wywierające przesądzające znaczenie dziejowe dla wspólnot ludzkich (np. niepodleglość dla kraju uciskanego). Według kryterium miejsca w strukturze politycznej społeczeństwa wielką rolę spełniają przede wszystkim wielkie grupy społeczne, organizacje polityczne, organizacje społeczne pełniące m.in. funkcje polityczne, elity polityczne, grupy interesów, związki wyznaniowe, a także jednostki pełniące ważne role polityczne. Podmioty te zaznaczają się aktywnością wpływającą na prouesy decyzyjne w normalnych warunkach rozwoju społeczeństwa, a w okresach przełomowych odgrywają rolę decydującą przesądzającą o biegu wydarzeń i procesach społecznych. Według kryterium funkcji wyróżnia się podm_iotx decyzji , i podmioty ,.pływu. Podmioty decyzji to te, które uczestniczą bezpośrednio w procesie decyzyjnym i rozwiązują problemy życia politycznego społeczeństwa. Wchodzą tu w grę np. wyborcy - wielka grupa społeczna, rozstrzygająca o wyborze składu osobowego parlamentu i sił politycznych rządzących, partie polityczne, decydujące o powołaniu rządu czy obsadzie stanowisk kierowniczych w administracji publicznej (rządowej - wojewoda, samorządowej - wójt), organy państwa decydujące o podpisaniu umów międzynarodowych. Podmioty wpływu to te, które oddziałują na podejmowanie decyzji politycznych bezpośrednio lub pośrednio np. związki zawodowe, związki pracodawców. Wpływ ten zależy od siły podmiotów oddziałujących, ale także od możliwości realizacyjnych czy środków pozostających w dyspozycji instytucji rządzących. 210 ~ __ _ 211 Aktywność podmiotów polityki przybiera zróżnicowane postacie uc. nictwa w polityce i wpływania na nią. Uczestnictwo w sprawowaniu wł~ politycznej i wpływanie na nią ma bowiem charakter poza bezpośrednim i średnim, stały i okresowy oraz incydentalny, formalny i nieformalny, leg i nielegalny, racjonalny i irracjonalny. Podmioty polityki zinstytucjonalizowane i sformalizowane (np. ośrodki dzy i administracji państwowej) działają zazwyczaj w sposób ciągły two bieżącą praktykę polityczną. Podmioty polityki kreacyjne i inicjatywne organizacje polityczne) są aktywne okresowo włączając się do bardziej ir sywnych działań w okresach natężenia życia politycznego związanego z woływaniem organów przedstawicielskich i wymagających wsparcia w do słych działaniach publicznych. Wreszcie podmioty polityki wielkich zbiorowi włączają się do polityki w przełomowych dla systemu politycznego okre konfliktów i kryzysów, wywołanych deprywacją zbiorowych potrzeb i im sów politycznych. Wówczas ich aktywność może poważnie zmodyfikc bądź wręcz zmienić stan stosunków politycznych. Na koniec konieczne jest zwrócenie uwagi na zróżnicowany zakres i za działania podmiotów polityki usytuowanych w centrum systemu polityczz i rozmieszczonych w ośrodkach regionalnych. Nawet niezależnie od trat narodowej skupienie władzy politycznej w centrum kraju czy rozłożenie je ośrodki regionalne, centrum decyzyjnym pozostają ośrodki skupienia wł~ państwowej i przeważającej liczby klasy politycznej. Podmioty polityki o ogólnokrajowym zasięgu działań politycznych maja cydujące znaczenie w mechanizmach funkcjonowania systemu polityczl i robienia polityki państwa. Ośrodki regionalne przesądzają w wielu spray na swoim obszarze działania i mają ograniczony wpływ na politykę w ogólnokrajowej. 3. Potrzeby i interesy polityczne Określenie "potrzeby i interesy polityczne" jest często używane w życie litycznym społeczeństwa i wyjaśnianiu zjawisk politycznych. Nie zawsze chodzi do ludzkiej świadomości i skojarzenia, iż jest to zbitka pojęciowa c mująca "potrzeby polityczne" i pojęcie "interesy polityczne". Wyjaśnienie pojęć jest możliwe w oddzielnym ich potraktowaniu i omówieniu. Potrzeby polityczne przyjęło się definiować jako subiektywnie odczu ny stan niedoboru jakichś dóbr i wartości niezbędnych do normalnego f cjonowania podmiotu. Potrzeby są źródłem aktywności podmiotu dążąceg zachowania lub przywrócenia, poprzez osiągnięcie pewnych dóbr i wart Wedle A.H. Madowa potrzeby można dzielić na: biologiczne, bezpieczeń 2 1 2 rzynależności do grupy, szacunku, samorealizacji jednostki, wiedzy i rozuaienia rzeczywistości, estetycznes. Potrzeby polityczne dotyczą warunków istnienia i działalności podmiotów olityki, ich udziału w tworzeniu reguł systemu politycznego, partycypacji r procesach decyzyjnych o zasięgu lokalnym, regionalnym, krajowym i mięzynarodowym, sprawowania polityczno-prawnej kontroli nad instytucjami włazy itp. Jednocześnie potrzeby polityczne można rozumieć jako oczekiwania wymagania stawiane przez jednostki i grupy społeczne instytucjom władzy ublicznej. Zdaniem K. Biskupskiego do podstawowych potrzeb politycznych wyształconych w ciągu ostatniego półwiecza w europejskim kręgu kulturowym ależą potrzeby: 1) koalicji, 2) reprezentacji, 3) bezpieczeństwa wewnętrz.ego i międzynarodowego, 4) ekspresji politycznej. Wiążą się one ze: 1) dobyciem, sprawowaniem, osłabianiem, likwidacją władzy państwowej oraz rpływem na władzę, 2) tworzeniem idei, norm, reguł i instytucji politycznych, uczestnictwem w życiu politycznym poprzez artykulację, reprezentację i relizację interesów politycznych w drodze wpółpracy i walki, 4) suwerennocią, 5) odrębnością ideowo- polityczną, 6) tożsamością narodową w otoczeniu aiędzynarodowym. Treść potrzeb politycznych jest zależna od obiektywnego społeczno-ekonoaicznego usytuowania oraz subiektywnej świadomości poszczególnych podaiotów, które w oparciu o specyficznie rozumiany zbiór własnych potrzeb formłuje hierarchie interesów i celów oraz strategie ich osiągnięcia. W stosunkach między podmiotami występują relacje zgodności i konflikowości ich potrzeb politycznych. Zaspokajanie potrzeb politycznych przebiea w warunkach kooperacji pozytywnej i negatywnej. W rzeczywistości po- zczególne podmioty mają zróżnicowane szanse realizacji potrzeb politycznych. ;onsekwencją niedopięcia dążeń może być wywołanie konfliktów, prowadzeie_negocjacji, rozwijanie współpracy z nadzieją na powodzenie usiłowań względniania potrzeb. Klasyfikację potrzeb politycznych przeprowadza się stosując różne kryteia. Według kryterium podmiotowego można wyróżnić potrzeby: 1 ) indywiualne, 2) grupowe, 3) ogólnospołeczne. Potrzeby indywidualne wiążą się z chęcią posiadania osobistej władzy, rpływu, ochrony własnego statusu, kariery, ekspresji politycznej. Pochodzą ne od jednostki ludzkiej i z nią są związane. Potrzeby grupowe wyrażają się w dążeniu do władzy i wpływu, więzi mięzyosobowych dominacji w otoczeniu, spójności i tożsamości, posiadania dóbr A.H. Maslow, Motywacja i o,robowość, Warszawa 1990, s. 72-92. K. Biskupski, Problemy llSli'O~OZIIaN'SIWa, Toruń 1968, s. 29-30. 2 1 3 wyznaczających status, odrębności politycznej, kulturowej, religijnej. Potrzeby te są wyrazem zobiektywizowanego stanowiska grupowego. Potrzeby ogólnospoleczne są uosobieniem dążności całego społeczeństwa do suwerenności, walki, integracji, sojuszy i koalicji z podmiotami w otoczeniu międzynarodowym, autorytetu międzynarodowego, solidarności, odrębności i tożsamości. W bliskiej więzi z potrzebami politycznymi pozostają interesy polityczne. Interesy polityczne stanowią jedną z form interesów społecznych. Wyodrębniają się skierowaniem zainteresowania jednostek i grup społecznych na dobra polityczne zarówno materialne, jak i duchowe. Interesy polityczne oznaczają się wyrażeniem zainteresowania określonym dobrem materialnym czy też duchowym oraz dążeniem do jego osiągnięcia. Obiekty pragnienia są bardzo zróżnicowane w charakterze materialnym (jak finansowe, socjalne), bądź duchowym (jak zagwarantowanie wolności, równości społecznej). Wspólną cechą pragnień winien być wymiar polityczny, czyli dobra polityczne. Grupy społeczne wytwarzają określony układ przekonań czy wartości; które decydują o ukształtowaniu się poczucia własnej odrębności, w tym w sferze stosunków politycznych. Wyartykułowanie się grupowych interesów politycznych sprawia, że wchodzą one w obieg cyrkulacyjny w systemie politycznym i konfrontacji z interesami innych grup. Na forum instytucji politycznych trwa wy- ścig o podział dóbr politycznych. Elity grupowe podejmują różne przedsięwzięcia realizacji aspiracji politycznych. W ramach demokratycznego systemu rządów wielki wpływ w działaniach politycznych mają organizacje polityczne i grupy interesu. Realizacja interesów politycznych jest możliwa w formach instytucjonalnych. Grupy społeczne posiadając przedstawicieli w instytucjach władzy politycznej mają szansę na realizację swych interesów politycznych. Ścisły sojusz organizacji politycznych z określoną grupą społeczną daje większe możliwości przełożenia potrzeb na różne formy decyzji politycznych i włączenia do obiegu materializacji w procesie wykonawczym. Istotną rolę w całym tym biegu do osiągnięcia pożądanych dóbr materialnych i duchowych spełnia artykulacja interesów w ośrodkach decyzyjnych systemu politycznego. Interesy polityczne mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów: 1) podmiotu interesu, 2) przedmiotu interesu, 3) stopnia uświadomienia interesu, 4) zakresu sprzeczności interesów. Według kryterium podmiotu interesu można wyróżnić interesy: 1) jednostkowe, 2) grupowe, 3) ogólnospołeczne. Interesy jednostkowe wiążą się z dążnością jednostek do posiadania pewnych wartości materialnych i duchowych oraz wytworzenia stanów sprzyjających zachowaniu i postępowaniu jednostek~= Interesy grupowe wyrażają się z dążnością grup ludzkich do spełnienia dóbr; politycznych charakterystycznych dla grup społecznych zarówno materialnych jak i duchowych oraz stworzenia przesłanek przetwarzania tych interesó ~j w procesach decyzyjnych sił rządzących. Interesy ogólnospoleczne kojarzą się z dążnościami właściwymi dla całego społeczeństwa do stworzenia przesłanek i warunków materializacji wartości ogólnonarodowych wynikających z racji stanu. Według kryterium przedmiotu interesu społecznego rozróżnia się interesy: 1) ekonomiczne, 2) socjalne, 3) ideologiczne, 4) kulturalne. Kryterium to jest szersze niż wartości, które obejmują interesy polityczne. Interesy te łączą się ściśle z interesami politycznymi i podlegają częściowemu przetwarzaniu w systemie politycznym, ale stanowią odrębny rodzaj interesów społecznych. Według stopnia uświadomienia interesów wyodrębnia się interesy: 1) uświadomione - całkowicie lub częściowo, 2) nie uświadomione. Podział ten ma istotne znaczenie w procesie artykulacji interesów i przetworzenia w ośrodkach decyzyjnych. Świadomość tego wśród grup społecznych, jakie interesy bywają uświadomione, a jakie nie uświadomione, sprzyja lub odwleka zabiegi o realizację interesów politycznych. Wreszcie według kryterium zakresu sprzeczności interesów wyodrębnia się interesy: 1) zbieżne, 2) kompromisowe, 3) sprzeczne. Świadomość charakteru tych interesów ma doniosłe znaczenie dla rozwiązywania problemów życia publicznego w sposób bezkonfliktowy i zapewnienia normalności życia po- litycznego. W działaniach politycznych doniosłą rolę spełnia artykulacja potrzeb i interesów politycznych, które przyjęło się określać jako proces podejmowania działań zmierzających do spełnienia potrzeb i interesów określonych podmiotów, od momentu wyodrębnienia się tych wartości do ich zaspokojenia. W pro- cesie artykulacji istotne znaczenie mają działania w zakresie koordynacji (agregacji) interesów, rozumiane jako takie dzialania polityczne, które prowadzą do formułowania założeń programowych, w ramach których interesy grupowe i in- dywidualne artykułowane w systemie są wiązane, wzajemnie uzgadniane i dostosowywane do możliwości realizacyjnych, drogą różnych instrumentów politycznych, takich jak kompromis, ugoda, przetarg, porozumienie. Artykulacja potrzeb i interesów politycznych~przebiega poprzez liczne kanały artykulacji, których największe znaczenie ma kanał zinstytucjonalizowany i sformalizowany instytucji politycznych, struktur państwowych, procedur postępo~,ania, normy prawne zabezpieczające partycypację w życiu politycznym kraju poprzez wybory parlamentarne, samorządowe i inne formy. Artykulacja potrzeb i interesów przybiera kilka faz. W stadium początkoWYm jest to ujawnianie i agregacja potrzeb, czyli przekształcanie w interesy. Następnie jest to argumentacja interesów poprzez przekształcenie ich w postulaty. Z kolei występuje selekcja postulatów poprzez świadomy wybór materii przewidzianych do wystąpienia - katalog potrzeb i interesów politycznych przewidzianych do przekazania do ośrodka decyzyjnego. Wreszcie następuje 214 reprezentacja interesów zasadzająca się na kierowaniu ich do ośrodka decyzji politycznych w celu osiągnięcia stanu umożliwiającego zaspokojenia interesów. Proces artykulacji potrzeb i interesów politycznych jest złożony i przewlekły, ale możliwy do spełnienia i rokujący nadzieje na spełnianie oczeki- wań adresatów tych wartości. 4. Dzialania polityczne Działania polityczne to działania ludzi w polityce, które przyjęło się uważać za racjonalne, celowe, kontrolowane i dowolne czynności podmiotu realizującego swoje potrzeby i interesy związane bezpośrednio lub pośrednio z władzal polityczną. Działania te kojarzą się z możliwością świadomego i samodzielnego wyboru czasu, miejsca i sposobu postępowania. Istotą działań politycznych ze względu na cele i możliwości sprawcze danego podmiotu polityki jest sprawowanie władzy politycznej, samodzielnie lub w koalicji, wywierania wpływu na ośrodki decyzji politycznych w warunkach walki, kompromisów i współpracy. Działania polityczne podejmowane są z zamiarem osiągnięcia korzystnych dla danego podmiotu stanów w sferze politycznej. "Działania polityczne, jak zauważają M. Chmaj i N. Żmigrodzki, to podejmo- wanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie określonych faktów politycznych i kształtowania się określonych procesów politycznych"l~. Zdaniem P. Dobrowolskiego i S. Wróbla działania polityczne charakteryzują określone cechy. Należą do nich po pierwsze, celowy, kierunkowy charakter, będący wyrazem świadomego wyboru, po drugie, podejmowanie z zamiarem wywołania określonych skutków politycznych (np. przeprowadzenie nowych wyborów parlamentarnych dla powołania nowego rządu), po trzecie, podejmowanie w interesach wielkich grup społecznych, niezależnie od tego czy ich podmiotem jest organizacja polityczna, grupa nieformalna czy też jednostka, po czwarte, duży stopień instytucjonalizacji, uczestniczy w nich głównie aparat państwowy, partie i ruchy polityczne oraz organizacje społeczne, po piąte, zwykle wysoki poziom zorganizowania uczestniczących w nich grup, wreszcie po szóste, konfliktowy charakter, polityka jako dziedzina życia społecznego to miejsce ścierania się sprzecznościll. Cechą działań jest też to, że mogą przybierać zarówno formę bezpośrednią, jak i pośrednią. Przykładem działania bezpośredniego są wybory parlamentarne. Natomiast przykładem działania pośredniego jest zaś zmniejszanie popar ~~ M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wj~rowad~enie do teorii polityki..., s. 58. ~ ~ P. Dobrowolski, S. Wróbel, Whrou~adaenie do nauki o polit~~ce, Katowice 1987, s. 122-123. cia dla partii politycznej rządzącej w danym okresie. Działania polityczne bezpośrednie są bardzo wyraziste, a działania polityczne pośrednie mniej dostrzegane, powodowane wpływem różnych czynników życia politycznego. Działania polityczne mają wiele przejawów w życiu politycznym. Cechuje je różnorodność podmiotowa i przedmiotowa oraz przestrzenna i wolicjonalna. Ta różnorodność sprawia, iż podejmuje się próby wydzielenia pewnych rodzajów działań z myślą o przybliżeniu treści i uzmysłowienia zakresu przejawiania w stosunkach politycznych. Działania polityczne ze względu na podmiot to przede wszystkim działania zbiorowe i indywidualne. Działania zbiorowe są zazwyczaj sumą zachowań indywidualnych, najczęściej podobnych lub identycznych o znikomym stopniu organizacji, ale silnym oddziaływaniu na ośrodki kierowniczo-decyzyjne w systemie politycznym. Przykładem są tu manifestacje, zgromadzenia, strajki oddziaływujące na opinię publiczną i elity polityczne. Działania indywidualne są to działania jednostek, prowadzone na własną rękę i na własny rachunek. Przykładem działań indywidualnych mogą być kampanie wyborcze kandydatów na deputowanych w wyborach parlamentarnych. Wysiłek w tych dziedzinach jest różny i efekt polityczny też różny. Działania zbiorowe dotyczą interesów zbiorowości, a działania jednostek mają na względzie przede wszystkim interesy poszczególnych jednostek. Podział podmiotowy może jeszcze oznaczać działania polityczne podmiotów uczestniczących we władzy politycznej, pozwalający na wywieranie wpływu na procesy decyzyjne i oddziaływanie na zachowanie polityczne zbiorowości oraz jednostek ludzkich, a także działania podmiotów występujących w otoczeniu systemu politycznego, też niezależnie w jakiej organizacji i formie próbującej oddziaływać i wpływać na ośrodki decyzyjne systemu politycznego z zamiarem wywołania zamierzonych skutków przychylnych decyzji. Działania podmiotów politycznych uczestniczących we władzy politycznej zorientowane są na rządzenie i dowiedzenie zasadności swojej opcji programo~vej i sprawności polityczno- organizacyjnej. Natomiast działania podmiotów występujących w otoczeniu systemu politycznego nastawione jest na uzyskanie poparcia opinii publicznej i zdobycie legitymacji do rządzenia. Tak więc działania polityczne podmiotów politycznych podejmowane w obrębie ośrodka decyzyjnego wobec otoczenia oraz działania polityczne podmiotów otoczenia wobec ośrodków władzy politycznej różnią się w sposób zasadniczy, co do form i metod, a przede wszystkim treści programowych i sposobów ich przetwarzania w fakty polityczne. W ścisłym związku z podmiotowością działań politycznych pozostaje kwestia zinstytucjonalizowania działań politycznych. Działania zinstytucjonalizowane wyróżniają się określoną specjalizacją i reglamentacją, które dotyczą przede wszystkim tworzenia struktury i organizacji działania, określania sposobu postępowania oraz metod działania. Wszystko to znajduje wyraz w prze 216 _._________217 pisach prawnych i normach zwyczajowych. Działania polityczne współczesnych ośrodków decyzyjnych odznaczają się szerokim zakresem instytucjonalizacji obejmującej nie tylko struktury władzy publicznej, ale instytucji organizacji politycznych i społecznych. Działania polityczne niezinstytucjonalizowane charakteryzują się mniejszym stopniem skoordynowania, planowości i reglamentacji, za to większym stopniem spontaniczności. Wartość instytucjonalizacji w działaniu politycznym prowadzi do wprowadzenia pewnego ładu ustrojowego i organizacyjnego oraz personalnego, który pozwala na wyrazisty obraz czynności ośrodków decyzyjnych i odpowiedzialności politycznej. Jednocześnie powoduje biurokratyzację i sformalizowanie procesów decyzyjnych, niekiedy ponad potrzeby realizacji celów i zadań oraz zdroworozsądkowego widzenia tego działania. Działania niezinstytucjonalizowane wnoszą ducha niepokoju i świeżości spojrzenia na procesy decyzyjne. Stąd ich wartość mobilna i regenerująca pobudzanie funkcjonowania składników systemu politycznego. W wyróżnieniu rodzajów działań politycznych warto zwrócić uwagę na te działania, które zależą od woli podmiotu politycznego albo innych podmiotów. Niekiedy wyróżnia się te działania ze względu na stopień przymusowości. W związku z tym bywają dzialania przymusowe obowiązujące określone podmioty zobowiązania do działania. Przykładem tego rodzaju działania jest obligacja rządu państwa współczesnego do corocznego przedstawiania projektu budżetu państwa do uchwalenia w parlamencie. Przeciwieństwem innego rodzaju działań są zaś dzialania dobrowolne, których podjęcie nie jest nakazane ani przeciwskazane. Chęć podjęcia działania zależy od woli gremiów kierowniczych podmiotów politycznych. Wreszcie zasługują na wyróżnienie działania ze względu na stopień jawnc~ści. W podziałach wyróżnia się: działania jawne, działania ukryte, działania zamaskowane. Działania jawne to działania prowadzone otwarcie i pod kontrolą opinii publicznej. Przeciwieństwem tych działań są działania ukryte, prowadzone w najgłębszej tajemnicy i nie podlegające kontroli opinii publicz- nej. Pośrodku tych dwóch działań plasują się działania zamaskowane, których ogólne założenia są wprawdzie znane, jednak cele szczegółowe są pozostawione w tajemnicy. Nie sposób odmówić racji ich występowania i praktykowania. Strzeżenie pewnych wartości w dobie konkurencji i rywalizacji oraz sprzeczności interesów między krajami, a także grupami społecznymi wewnąt~ kraju, staje się koniecznością racjonalności działania politycznego. Przedstawione zagadnienia działań politycznych dowodzą złożoności tej problematyki i wielości wątków tematycznych zasługujących na bliższe po' znanie. ` 5. Decyzje polityczne W życiu politycznym społeczeństwa występuje wiele działań ludzkich, które wiodą do decyzji politycznych. Decyzją przyjęło się nazywać świadomy i ukierunkowany akt nielosowego, nieprzypadkowego wyboru, jednego działania ze zbioru działań politycznych lub powstrzymania się od działań. Decyzje polityczne okre >lają cele, metody i środki realizacji interesów grup społecznych i jednos~ : k ludzkich. Decyzje polityczne wiążą się z aktywnością zorganizowanych grup społecznych walczących o władzę publiczną lub wywierających wpływ na nią. Kierując się kryteriami celów i czasu realizacji W. Lamentowicz wyróżnia następujące decyzje: 1) strategiczne, 2) taktyczne, 3) operacyjnel2. Podział ten odpowiada rozróżnieniu panowania klasowego, rządzenia i zarządzania. Decyzje strategiczne określają długofalowe, perspektywiczne cele grup, organizacji i instytucji politycznych. Decyzje te ustalają organy kierownicze sił rządzących, organizacji politycznych i grup przywódczych. Decyzje strategiczne znajdują na ogół wyraz w programach politycznych podmiotów rządzących i programach rozwoju społeczno-gospodarczego. Decyzje taktyczne wskazują w skali kilka miesięcy bądź lat cele i sposoby etapowej realizacji decyzji strategicznych, czyli ich skonkretyzowanych fragmentów. Decyzje strategiczne są swoistymi aktami do rządzenia i mają charakter bezpośrednio kierowniczy. Mają one charakter wykonawczy w stosunku do priorytetów politycznych i społeczno-ekonomicznych wyrażających wiodące w danym społeczeństwie interesy grup społecznych i ogólnonarodowe. Mogą się wyrazić także w traktowanej instrumentalnie działalności prawodawczej. Decyzje taktyczne mają z reguły zasięg ogólnokrajowy i regulują jednocześnie wiele różnych sfer życia społecznego. Decydującą rolę w ich tworzeniu spełnia administracja państwa i parlament. Dęcyzje operacyjne określają krótkookresowe i bezpośrednie działania wykonawcze wynikające z decyzji strategicznych i decyzji taktycznych. Składają się one na bieżącą praktykę polityczną. Podejmowane są na różnych szczeblach structury państwa i w różnych względnie autonomicznych ogniwach systemu politycznego. Decyzje operacyjne mają szczegółowy charakter. Na ogół są elementem stosowania prawa. Kierując się kryteriami złożoności warunków i przewidzianych skutków wyróżnia się: 1) decyzje podejmowane w warunkach optymalnych, 2) decyzje podejmowane w warunkach ryzyka, 3) decyzje podejmowane w warunkach ~epewności. J Kowalski, W. Lamentowicz, P. Wieczorek, Teorie pań,rtwa i prawa, Warszawa 1981, s. 367. 218 Decyzje podejmowane w warunkach optymalnych wyróżniają się tym że decydent dysponuje rozległą i rzetelną wiedzą o warunkach, celach, metodach i skutkach planowanego przedsięwzięcia. Efekty wybranych wariantów, a także ich wystąpienie może być pewne i znaczne. W realiach życia politycznego tego rodzaju sytuacje zdarzają się rzadko. Wskazywanie na takie warunki jest konstruowaniem modelu normatywnego. Decyzje podejmowane w warunkach ryzyka występują w sytuacjach, gdzie decydent posiada informacje o prawdopodobnych kierunkach zmian w otoczeniu oraz o możliwych wynikach działania, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, ale jednocześnie nie jest w stanie określić stopnia prawdopodobień- stwa wystąpienia efektu zamierzonego. Stopień ryzykowności sytuacji może być tylko w przybliżeniu oceniany. Decyzje podejmowane w warunkach niepewności są skrajnie trudne dla decydenta. Nie są tu znane nawet prawdopodobieństwa zmian okoliczności i warunków działań. Decydent nie posiada wiedzy o prawdopodobnych kierunkach, tempie i rezultatach zmian zachodzących w otoczeniu oraz losach planowanych działań własnych. Takie decyzje opierają się raczej w dużej mierze na intuicji i wcześniej sprawdzanych, rutynowych wzorach działania, a prawdopodobieństwo podjęcia decyzji błędnej jest wysokie. Biorąc pod uwagę kryterium procedury podejmowania decyzji można wyróżnić dwa style decyzyjne: 1) decydowanie jednoosobowe, 2) decydowanie zespolowe. Decydowanie jednoosobowe jest działaniem jednej osoby. Może być wynikiem pewności słuszności orientacji działania politycznego, a może być rezultatem rozpoznania sytuacji zespołu pracowniczego lub ekspertów albo konsultacji społecznej. Decydowanie zespolowe jest działaniem wielu osób, efektem tych wysiłków umysłowych i koncepcyjnych oraz różnych spojrzeń na sytuację społeczną. Decydowanie wiąże się z obliczem systemu politycznego. Decydowanie jednoosobowe kojarzy się z autorytaryzmem, ale nie koniecznie musi być tak traktowane, bo często łączy się z większą racjonalnością i sprawnością organizacji działania politycznego. Decydowanie zespołowe łączy się z demokratyzmem i rozwagą podejmowania decyzji. Nie zawsze kojarzenie to sprawdza się w praktyce politycznej. W rozważaniach naukowych wyraża się przekonanie, że trafność decyzji politycznych uwarunkowana jest dwoma ogólnymi przesłankami: 1) wiedza decydenta, 2) sprawność sterowania dzialaniami. Wiedza decydenta to posiadane wiadomości zarówno o warunkach zewnętrznych związanych ze stanem otoczenia, jak i zasobach pozostających do dyspozycji oraz metodach ra- cjonalnego i skutecznego działania ludzkiego. Sprawność sterowania działaniami wiąże się z procesami wykonawczymi, w przebiegu których ważną czynnością jest obserwacja i kontrola przebiegu działania, właściwe oceny , skutków działań cząstkowych czy etapowych, zdolności szybkiej korekty działań nieefektywnych, dysponowanie zasobami rezerwowymi, szybkie informowanie o wynikach działań końcowych. Wśród czynników wpływających na procesy decyzyjne należy wymienić: 1) zasoby i środki materialne i ludzkie, 2) potrzeby i interesy grup ludzkich, 3) stan świadomości grup społecznych, 4) strukturę i organizację ośrodka decyzyjnego oraz jego pozycja w systemie politycznym, 5) znane i akceptowane procedury decyzyjne, 6) cele ośrodka decyzyjnego, 7) sprawność ośrodka decyzyjnego, 8) efekty decyzji. Wymienione czynniki wpływają na procesy decyzyjne i zachowują się w ten sposób, że każdy w swoim zakresie i czasie wpływa na procesy decyzyjne a sprzężone i powiązane z sobą też wywierają wpływ na ostateczny rezultat procesów decyzyjnych, a także oddziaływują na stany zachowań i postaw ludzkich. Zasoby i środki materialne i ludzkie muszą być określone i skalkulowane. Decydent musi wiedzieć czym będzie dysponował wykonawca i na co może liczyć. Ważne jest nie tylko rozpoznanie globalne, ale także rozmieszczenie tych zasobów i środków oraz możliwości przeznaczenia do różnych działań. Potrzeby i interesy grup ludzkich muszą być uświadomione i rozeznane oraz wyrażone w postaci sformułowanych postulatów i wniosków skierowanych do ośrodków decyzyjnych przede wszystkim centralnego ośrodka władzy politycznej. Wymagają również aktywnej obrony w konkretnych procesach decyzyjnych. Stan świadomości grup spolecznych wymaga rozeznania i sformułowania ocen możliwych zachowań wobec podejmowanych decyzji. Rozpatrzenia wymaga zastosowanie sposobu i środków oddziaływania na jednostki ludzkie i grupy społeczne dla zjednania przychylności do działań decyzyjnych. Struktura i organizacja ośrodka decyzyjnego oraz jego pozycja w systemie politycznym winna być dostosowana do wymogów nowoczesności sprawnego działania i możliwości skutecznego wywierania wpływu kierowniczego na cały proces decyzyjny. Procedury decyzyjne powinny być proste i zrozumiałe oraz zabezpieczające wchłanianie oddziaływania otoczenia systemu politycznego i wytworzenia produktu wartościowego, służebnego ludziom. Cele ośrodka decyzyjnego wymagają precyzyjnego sformułowania i zrozumiałego przekazu do opinii publicznej dla zjednywania przychylności do działania. Sprawność działania ośrodka decyzyjnego jest pierwszym i nieodzownym warunkiem powodzenia procesów decyzyjnych oraz dawania przykładu i pobudzania podmiotów politycznych do działania. 220 .. _ 221 Wreszcie efekty decyzji wymagają nie tylko przedstawienia w formie dostępnej i komunikatywnej dla świadomości ludzkiej, ale również wskazania na skutki i następstwa w systemie politycznym. W każdym racjonalnym działaniu dąży się do osiągnięcia najlepszych efektów i zmniejszenia zasięgu błędów oraz nietrafnych działań. Skutki błędnych decyzji są niezwykle społecznie szkodliwe dla zaspokajania potrzeb ludzkich, materialnych i duchowych, oraz kształtowania aktywnych postaw i zachowań politycznych. We współczesnym działaniu politycznym wielką wagę przywiązuje się do optymalizacji decyzji politycznych, rozumianej jako osiąganie najlepszych rezultatów w danych warunkach historycznych przy ograniczonych nakładach i wysiłkach oraz możliwościach ludzkich. Myśl polityczna wiele poświęca wypracowaniu kryteriów optymalizacji decyzji politycznych. Wedle S. Zawadzkiego, by decyzja była całościowo optymalna i rzeczywiście najlepsza z możliwych powinna być jednocześnie zgodna z trzema rodzajami kryteriów: 1) zgodności z systemem wartości, 2) efektywności, czyli by przynosiła najwięcej korzyści społecznych i ekonomicznych przy najmniejszym nakładzie środków, 3) kojarzenia interesów bieżących i perspektywicznych grup społecznych oraz potrzeb uzyskiwania akceptacji społecznej dla podejmowania decyzji politycznychl~. Przesłanką optymalizacji decyzji politycznych jest pobudzanie wyobraźni trendów cywilizacyjnych w ośrodkach decyzyjnych i upowszechniania wiedzy o nich w społeczeństwie. Również niezbędne jest przełamywanie peryferyjnej cywilizacji okresu totalitarnego i skierowanie na przyswajanie doświadczeń dominującej cywilizacji ludzkiej. Wzorce dominującej cywilizacji wykształcone w długotrwałym rozwoju społecznym nie tylko przynoszą więcej korzyści materialnych i duchowych, ale przede wszystkim pozwalają uniknąć ryzyka w wyborze megatrendów wspólczesnej cywilizacji~4. 6. Proces polityczny Na pojęcie "proces polityczny" składają się zmiany zachodzące w następujących po sobie stadiach rozwojowych. Wedle J. Szczepańskiego - wybitnego polskiego współczesnego socjologa - termin proces oznacza "względnie jednorodne serie zjawisk powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi"15. Określenie to służące do definiowania procesu społecznego może być użyteczne do określenia procesu politycznego, będące ~-~ S. Zawadzki, Przyczynek do podejmowania decyzji państwowych, w: Z zagadnień teorii polityki, pod red. K. Opałka, Warszawa 1978, s. 320. ~4 J. Pajestka, Co o tym myślą inni? Clobaliści o transformacji .systemowej, Katowice 1993, s. 20. ~5 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 467. 2 2 2 go szczególną postacią procesu społecznego. Proces społeczny jako część zdarzeń uwarunkowanych okolicznościami będzie procesem politycznym, gdy przynajmniej jako jeden z podmiotów takich zdarzeń wystąpi podmiot polityki. Zdaniem A. Antoszewskiego, proces polityczny, podobnie jak każdy proces społeczny, winien być rozpatrywany jako ciąg zdarzeń obiektywnie ze sobą powiązanychl6. Oznacza to, że jest on wytworem rzeczywistości politycznej. Ramy tego procesu wyznaczają zjawiska polityczne po sobie następujące i tworzące pewien ciąg rozwojowy. W opisie procesu politycznego ważne jest zwracanie uwagi, nie tylko na wyznaczanie stanów początkowych i końcowych, ale także rekonstrukcję stanów pośrednich, pozwalających na ustalenie treści i kierunków dokonujących się przekształceń. W dążeniu do uchwycenia procesu politycznego danego okresu dziejowego istotne jest stwierdzenie zakresu przekształceń systemu politycznego i zdarzeń powodujących te przekształcenia. W ujmowaniu procesu politycznego występują różne podejścia. W nauce o państwie i polityce najczęściej spotyka się trzy: 1) podejście ewolucyjne, 2) podejście systemowe, 3) podejście instytucjonalne. Każde z tych podejść ma określoną wartość i pozwala ująć różne zjawiska życia politycznego. Ideałem byłoby zastosowanie wszystkich tych ujęć w opisie systemu politycznego. W rzeczywistości badań naukowych raczej tego się nie spotyka. Analizy dokonuje się zazwyczaj w jednowymiarowym ujęciu. Podejście ewolucyjne proces polityczny traktuje jako przyczynowo-skutkowy zespół zjawisk tego samego typu zachodzących w następujących po sobie stadiach rozwojowych. Można też inaczej stwierdzić, że procesem politycznym jest zespół pokrewnych zjawisk politycznych, wiążących się ze sobą w jeden ciąg czasowy, mający jakąś przyczynę i kończący się skutkiem, z tym, że przyczyna i skutek pozostają faktami politycznymi. Występujące zjawiska polityczne wywierają wpływ na strukturę polityczną powodując jej zmiany i rodzenie nowych stanów. Podejście systemowe proces polityczny rozpatruje jako układ interakcji zachodzących pomiędzy składnikami systemu politycznego oraz wzajemną modyfikację elementów tego systemu i otoczenia poprzez proces sprzężenia zwrotnego i porozumiewania się. W politologii amerykańskiej uczeni preferują to podejście do badań procesu politycznego i całokształtu zjawisk politycznych. Podejście instytucjonalne procesu politycznego preferuje opis zjawisk politycznych przez pryzmat struktury i organizacji elementów systemu politycznego w określonym wymiarze czasowym. Stosunki polityczne przedstawia się w świetle struktury politycznej społeczeństwa. A. Antoszewski, Proce.r polityczny, w: Kategorie analizy politologicznej (red.) A.W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1991, s. 162. 2 2 3 Cechą wspólną podejść jest to, że obejmują one zespół zachowań politycznych jednostek ludzkich i zbiorowości dynamicznie: od fazy początkowej, jaką jest zainspirowanie działania politycznego do fazy końcowej, która stanowi zamierzoną lub nie zamierzoną zmianę istniejącego stanu rzeczy, W rekonstrukcji realnego procesu politycznego największą przydatność ma po_ dejście ewolucyjne. W takim ujęciu, zdaniem M. Chmaja i M. Żmigrodzkiego "proces polityczny jest to przebieg regularnie po sobie następujących faktów politycznych pozostających ze sobą w związku skutkowo-przyczynowym"~~, Na proces polityczny, jego kształtowanie, przebieg i skutki wywierają wpływ różne czynniki, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Czynników tych jest wiele m.in. ekonomiczne, polityczne, socjalne, kulturowe, międzynarodowe. Wśród tych istotniejszych należy wymienić: 1) stopień rozwoju społeczno-go- spodarczego danego państwa i jego dynamika rozwoju, 2) stosunki polityczne i gospodarcze oraz kulturalne z innymi państwami i wspólnotami międzynarodowymi, 3) orientacja cywilizacyjna sił rządzących i wywierających wpływ na proces rządzenia, 4) kultura polityczna społeczeństwa. Zagadnienia dotyczące procesu politycznego są niezwykle złożone. Obejmują bowiem realne przejawy życia politycznego społeczeństwa. Rekonstrukcja tych procesów wymaga spojrzenia kompleksowego i uwzględnienia złożoności sytuacji politycznej. Model procesu politycznego można przedstawić opisując stan początkowy i końcowy danego okresu życia politycznego, stany pośrednie i etapy przechodzenia jednego w dnigi. W końcu rozeznanie naukowe wymaga określenia ogólnej prawidłowości występującej w procesie politycznym danego okresu rozwoju społeczeństwa. W odtwarzaniu procesu politycznego trzeba określić warunki powstania, rozwoju, utrzymania się, jak też zanikania określonych typów zachowania i działań politycznych. Należy też prześledzić niektóre subiektywne i obiektywne uwarunkowania tych działań oraz ich zależności. Wreszcie wypada ujmować procesy i zjawiska polityczne, tak jak występują w rzeczywistości społecznej, tzn. w dynamice, ruchu, przemianach, wzajemnym oddziaływaniu na siebie. Procesy polityczne cechuje różnorodność. Nie ma powtarzalnych procesów politycznych. W realiach życia politycznego przebiegają na różnych poziomach zorganizowania i działania społecznego. W typologii procesów politycznych można wydzielić procesy: samostanowienia, upodmiotowienia, instytucjonalizacyjne, partycypacyjne i inne. Procesy polityczne samostanowienia są właściwe dla narodów dążących do uzyskania niezawisłości politycznej w postaci niepodległości państwowej. Procesy te mogą też wystąpić w dążeniach do uzyskania większego zakresu suwerenności i niezależności państwa czy innej wspólnoty politycznej. Procesy polityczne upodmiotowienia związane są z dążeniami ~~ M. Chtnaj, M. Żmi~rodzki, Wj~rowadzenie do teorii polityki..., s. 54. 2 2 4 pewnych grup społecznych do uzyskania podmiotowości politycznej i uczestnictwa w życiu politycznym na równi z innymi grupami (chłopi czy robotnicy w przeszłości). Procesy polityczne instytucjonalizacyjne polegają na tworzeniu podstaw działania podmiotów politycznych i dopuszczenia ich uczestnictwa w funkcjonowaniu systemu politycznego (prawa wyborcze obywateli, prawa dla partii politycznych). Wreszcie procesy polityczne partycypacyjne zasadzają się na wzroście uczestnictwa podmiotów zbiorowych i indywidualnych uczestników w życiu publicznym (związków zawodowych w ustalaniu układów zbiorowych, obywateli w konsultacji projektów aktów prawnych). Prezentowana typologia procesów politycznych obrazuje złożoność życia politycznego społeczeństwa. Każda materia polityczna wyznacza inne procesy. Rzecz nie w kreowaniu wszystkich typów procesów politycznych - co trudne jest do zrealizowania - lecz uświadomienia sobie bogactwa i złożoności oraz różnorodności życia politycznego. 7. Stosunki polityczne Stosunki polityczne występują w życiu politycznym każdego społeczeństwa, stanowiącego wspólnotę polityczną. Stosunki te przybierają postać wielopłaszczyznowego i wieloaspektowego układu względnie trwałych, wzajemnych oddziaływań podmiotów polityki. Podmioty te połączone są wielorakimi więzami społecznymi i dążeniami do realizacji swoich potrzeb i interesów społecznych poprzez bezpośredni lub pośredni udział w sprawowaniu władzy politycznej. Stosunki polityczne są szczególnym rodzajem stosunków społecznych. Występują w różnych sytuacjach społecznych i ekonomicznych związanych ze sprawowaniem władzy i rządzenia w społeczeństwie. Stosunki polityczne obejmują relacje zachodzące pomiędzy instytucjami, organizacjami politycznymi, grupami społecznymi i jednostkami ludzkimi w sferze polityki. Śtosunki polityczne występują zarówno wewnątrz państwa, jak i w relacjach między państwami oraz wspólnotami międzynarodowymi. W toku ich przebiegu przybierają różne postacie. Wewnątrz państwa stosunki polityczne mają w szczególności postacie: 1) zwierzchnictwa, 2) podporządkowania, 3) wspólpracy, 4) kompromisu, 5) walki. W stosunkach między państwami stosunki polityczne znamionują się przede wszystkim: 1) współpracą, 2) rywalizacją, 3) walką. W rozważaniach dotyczących stosunków politycznych decydujące znaczenie mają dla wywodów postacie stosunków, które wywierają bezpośredni wpływ na działalność podmiotów politycznych w systemie politycznym. Nie znaczy to, że inne postacie stosunków nie wywierają wpływu i nie zasługują na wzięcie pod uwagę w opisach stosunków politycznych w danym społeczeństwie. 2 2 5 Stosunki polityczne zwierzchnictwa znamionują się stosunkiem nadrzęd_ ności podmiotów rządzących w stosunku do podmiotów podporządkowanych. Wola rządzących jest wolą panującą. Podlegli władzy politycznej są zobowią_ zani do przestrzegania norm powszechnie obowiązujących. Władza zwierzchnia może być dęmokratyczna wybieralna, a może być despotyczna, narzucana społeczeństwu. Stosunki polityczne zwierzchnictwa to stosunki podległości i zachowania się według reguł zwierzchności. Stosunki polityczne podporządkowania charakteryzują się stosunkiem podległości rządzonych w stosunku do rządzących. Wola rządzących i posłuch wobec nich liczy się w relacjach politycznych. Niepodporządkowanie pociąga za sobą konsekwencje wynikające z norm prawnych. Stosunki polityczne podporządkowania to stosunki wykonywania nakazu płynącego z ośrodków decydenckich. Stosunki polityczne wspólpracy wyrażają się w podejmowaniu działań i zachowań między podmiotami politycznymi, wyrażającymi wolę układania stosunków na ustalonych zasadach i dochowania podejmowanych zobowiązań. Stosunki polityczne współpracy to stosunki przychylne między stronami i służące do osiągnięcia założonych celów. Stosunki polityczne kompromisu charakteryzują się zachowaniem podmiotów politycznych przejawiających wolę wzajemnych ustępstw w dochodzeniu do zasadniczego celu. Stosunki te odznaczają się wolą stron wyjścia naprzeciw dążeniom partnerów i ułożenia relacji możliwych do przyjęcia dla obu stron. Stosunki polityczne walki demonstrują się stosunkami działań i zachowań podmiotów nastawionych na ofensywność i naleganie na kontrpartnera w dojściu do swoich celów. W zachowaniach jest to postępowanie jednostronni z wolą wyłącznie realizacji własnego interesu i niedostrzegania podmiotu, na którego skierowane bywa ostrze walki. Osiągnięcie celów zakłada się poprzez pokonanie przeciwnika. Stosunki polityczne mają dualistyczny charakter. Dwoistość ta ma wyraz obiektywny wyrażający się w tym, że podmioty są wzajemnie uzależnione w swym działaniu bez względu na ich poziom uświadomienia przyczyn i skutków tych zależności. Jednocześnie mają wyraz subiektywny zasadzający się na tym, że od jakości uświadomienia sobie relacji między podmiotami zależy zakres i tempo oraz efektywność działań skierowanych na zdobycie dóbr zaspokajających potrzeby i interesy. Stosunki polityczne odzwierciedlają w sposób bezpośredni lub pośredni i zarazem warunkują różne procesy ekonomiczne, socjalne i kulturalne w wymiarze ogólnospołecznym, regionalnym, lokalnym i jednostkowym. Cechy systemu politycznego wpływają na kwalifikacje stosunków politycznych. Wyróżnia się stosunki polityczne trwałe, konsesualne i konfliktowe. Stosunki polityczne podlegają instytucjonalizacji w postaci reglamentacji prawnej wytyczającej podstawy działania i ustanawiającej normy zachowania międzyludzkiego. Stosunki polityczne mające względnie trwałe i stabilne instytucje władzy politycznej wykazują większą efektywność w zabezpieczaniu dóbr materialnych i duchowych. W tego rodzaju stosunkach rzadziej pojawiają się sprzeczności i konflikty oraz mają łagodniejszy przebieg. Natomiast stosunki polityczne niestabilne c dznaczają się wystąpieniem zaostrzonych sprzeczności na tle dążeń do zasp ~'cojenia różnych potrzeb i zmiany położenia społecznego. Działania przebiegają w ramach instytucjonalnych, czyli dozwolonych instytucji dochodzenia roszczeń ludzkich, a także w pozainstytucjonalnych sposobach wyrażania niezadowolenia z istniejących stosunków. Stosunki polityczne mają dynamiczny charakter i podlegają stałym przekształceniom, wywołujących mniej lub bardziej głębokie zmiany systemu politycznego oraz usytuowania i wzajemnego oddziaływania podmiotów polityki. Literatura 1. Bodnar Artur, Decyzje polityczne. Elemeray teorii, Warszawa 1985. 2. Dahl Robert A., Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995. 3. Ryszka Franciszek, Nauka o polityce, Warszawa 1984. 4. Ryszka Franciszek, O pojęciu polityki, Warszawa 1992. 226 _ ... 227 XIV Ideologia, doktryny i programy polityczne 1. Rozumienie ideologii Pojęcie ideologii jest niezwykle kontrowersyjne. Wynika to bowiem stąd, że materia, którą obejmuje ideologia sprawia kłopoty ze ścisłością sformułowania. Ideologia kojarzy się z rodzajem filozofowania. Specjaliści nauk społecznych nadają terminowi ideologii co najmniej kilkanaście znaczeń. Jedni ideologię wywodzili od greckich słów "idea, kształt, wyobrażenia i logos" (słowo nauka), drudzy zaś głosili, iż to całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne, właściwych danej grupie społecznej i wskazujących wizję ludzkiego światal. Próby zdefiniowania ideologii podjął się francuski filozof i pisarz polityczny z przełomu XVIII i XIX wieku Antoni Klaudiusz hr. Destutt de Tracy, który w dziele Elementy ideologii (Paryż 1804) widział w ideologii coś na kształt religii świeckiej, czyli uporządkowany zbiór zasad postępowania opierający się na koncepcji liberalnej. W dyskusjach XIX-wiecznych myślicieli o ideologii i jej funkcjach w polityce K. Marks w Przyczynku do koytyki ekonomii politycznej (1859)' sformułował klasyczną definicję zależności między ludzkim myśleniem i produktem tego myślenia, czyli nadbudową ideologiczną, a ustrojem ekonomicznym społeczeństwa, czyli bazą społeczno- ekonomiczną. Ideologia wchodzi do nadbudowy jako zbioru idei, jest zdeterminowana przez warunki obiektywne życia ludzi. Ponadto ideologia jako wytwór ludzkiego myślenia odbija wyobrażenia zależne od własności, dzieli się więc wedle przynależności klasowej i zmienia się w kolejnych etapach dziejów. W polskiej literaturze naukowej można spotkać wiele określeń ideologii. Wedle J.J. Wiatra ideologia to: "Usystematyzowany zbiór poglądów, któ .J. Szacki, ldeolo,~ia, w: Encyklopedia kultury polrkiej XX wiekrc, pod red. A. Kłoskowskiej> Wrocław 1991, x.199. 2 K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznęj, w: K. Marks. F. Engels, Dzieta t. 13~ Warszawa 1966, s. 9. c tego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny związek z interesami i dążeniami grupy społecznej i w którego skład wchodzą - powstałe i upowszechnione w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki życia danej grupy - idee opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzane z tych idei dyrektywy działania"- ~. Definicja ta wskazuje na ogólne i wspólne różnym ideologiom cechy, pomija natomiast występujące między nimi różnice. Zdaniem F. Ryszki ideologia "to uporządkowany zbiór (system) wartości i celów przypisywanych wielkim zbiorowościom, który to zbiór uzasadnia działania polityczne i jest nadrzędny wobec poglądów i postaw jej zwolenników"4. Każda polityka zakłada istnienie ideologii. Ideologia jest moralnym i intelektualnym podłożem zbiorowego działania politycznego, podbudowuje polityczne działania oraz dostarcza mu ogólnych wartości i dyrektyw działania. Wyrasta z krytyki istniejącego ładu społecznego i przedstawia jednocześnie wizję pożądanego obrazu świata. Ideologia upiększa rzeczywistość, tworzy obraz idealny, zdolny do wywołania czynów masowych, skraca per- spektywę historyczną zapowiadając rychłe nadejście lepszego świata. Faktycznie na realizację idei i poglądów składa się wysiłek wielu pokoleń. Ideologia nigdy nie jest wcielana w życie dokładnie według wyobrażeń ideologów. Ideologia jest jedną z form świadomości społecznej. W przedmowie do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej K. Marks określa świadomość społeczną jako "całokształt treści życia duchowego, idei i poglądów - wspólnych dla całych grup, klas, społeczeństw, wyznaczonych przez ich byt spoleczny i spełniający określone funkcje społeczne"5. Ideologią jest ta część świadomości społecznej, która znajduje się w funkcjonalnym związku z interesami i działaniami jakiejś grupy społecznej i wyróżnia się wysokim stopniem usystematyzowania. Reasumując można powiedzieć, że ideologia jest to usystematyzowany zbiór poglądów, który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiący zespół dyrektyw do działania, zmierzających do utrwalenia lub zmiany określonych stosunków spolecznych. Określenie to akcentuje cztery elementy występujące w koncepcji ideologii: 1) usystematyzowany zbiór poglądów, 2) wyrażający interesy grup społecznych, 3) zespół dyrektyw do dzia- łania, 4) służebność stosunkom społecznym. Koncepcja ta mocno akcentuje zgodność poglądów z obiektywną rzeczywistością i stanem wiedzy o rzeczywistości. Kładzie również nacisk na historyczną zmienność ideologii będącej wytworem grup społecznych. Doniosłość ideologii dla polityki wynika nie tylko stąd, że stanowi uporządkowany system wartości, związany z określoną grupą społeczną i służeb 3 J.J. Wiatr, Czy zmierzclx ery ideologii?, Warszawa 1968, s. 91. 4 F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984, s. 189. s K. Marks, Przyczynek do krytyki..., s. 9. 228 _. __.r_~__ 229 ną wobec tej grupy, ale rozgranicza cele i środki działania politycznego, ustala hierarchię idei i wartości politycznych, wysuwając na plan pierwszy te zasadnicze, ważniejsze od innych, wprowadza pewien ład w myśleniu i zachowaniu politycznym oraz nadaje stałą orientację ideową ukierunkowującą ludzi w działaniu politycznym. Cechą ideologii jest ogólne ujęcie zawartych w niej rozważań w sensie naukowym, czyli świadomy brak konkretyzacji, uszczegółowięnia pewnych dyrektyw i kolejności ich realizacji. Brak wynikający z sensownego przekonania, że dopiero działania i myślenie polityczne nakierunkowane na zetknięcie się z realiami danej zbiorowości pozwoli na wybór konkretnych i właściwych rozstrzygnięć. Ideologia ma określoną strukturę, czyli wewnętrzny skład treściowy i wzajemne powiązania poglądów. Przyjęło się wyróżniać cztery podstawowe elementy ideologii, jakie w niej występują: 1) Ogólne przekonania wartościujące, które określają wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny zjawisk społecznych (np. przekonanie, że ludzie rodzą się równi i powinni być równi lub, że wartością naczelną jest człowiek, bądź naród). 2) Ogólne wyobrażenie o świecie, o jego prawach, które nim rządzą. Wyobrażenia takie stwarzają ogólnoteoretyczną podbudowę zarówno programów działania, jak i bardziej szczegółowych zapatrywań na charakter zjawisk społecznych (np. poglądy uznające lub odrzucające isnienie sił nadprzyrodzonych, twierdzenie o pierwotności materii lub świadomości). 3) Zestaw twierdzeń określających warunki realizowania przyjętych wartości podstawowych (np. twierdzenie, że dla zrealizowania demokracji parlamentarnej konieczne jest wprowadzenie wolnych wyborów powszechnych przeprowadzanych na zasadach demokratycznych i pluralistycznych). 4) Szczegółowe i konkretne programy działania, hasła, które stanowią podstawę do rozwijania myśli w działaniach politycznych. Wskazane elementy występują w składzie większości ideologii. Jednakże bywa i tak, że niektóre z tych elementów występują w postaci ukrytej albo też brak w ideologii konkretnych i szczegółowych dyrektyw działania. Ideologia ma ścisły związek z polityką. W ujęciu najogólniejszym stanowi intelektualną, duchową podbudowę działania politycznego, a więc stosunek ideologii do polityki jest szczególnym przykładem stosunku teorii do pr~~' ki, świadomości działania. Związki ideologii z praktyką bywają ścisłe i ~'vIe' lostronne, a można dopatrywać się ich głównie w czterech dziedzinach: 1) Ideologia może dawać siłom działającym politycznie ogólny obraz świata wartości, które leżą u podstaw działania, stwierdzenia określające środy prówadzące do realizacji tych wartości, a także ogólne dyrektywy dział2~ nia. 2) Ideologia może oddziaływać na politykę poprzez stosunki społeczno-ekonomiczne, potrzeby i interesy poszczególnych grup w ich ob>·ębie. 3) Ideologia może być czynnikiem zespalającym ruchy polityczne, poprzez pobudzanie w zbiorowościach ludzkich takiego samego myślenia i zachowania. 4) Ideologia może stanowić zespół czynników o treściach emocjonalnych, które sprzyjają intensyfikacji działań jednostki i grupy społecznej. W ścisłym związku z ideologią pozostaje mit polityczny i utopia spoleczna. Mit polityczny jest zmistyfikowaną formą świadomości politycznej. Podstawowym składnikiem mitu politycznego jest czynnik emocjonalny. Mit jest strukturą otwartą, może być wzbogacony lub pewne jego części mogą być po- mijane. Mit polityczny stanowi znaczną część mitów występujących w życiu społecznym. Wśród cech mitów wyróżnia się to, że są: 1) oparte na wierze, 2) narzucone przez grupę, 3) irracjonalne, 4) niepodatne na weryfikację z praktyką, 5) oparte na autorytetach społecznych, 6) silnie oddziaływujące na życie. Mit wyrasta z ludzkich potrzeb, uczuć, których zaspokojenie jest oczekiwane przez dany podmiot. Mit polityczny daje jednostce, jak i grupie uzasadnienie owych działań politycznych. Mit polityczny jest traktowany jako irracjonalny, fałszywy i złudny element świadomości politycznej. Francuski myśliciel Georges Sorel opierał swój program na przekonaniu, że siłą napędową w dziejach zawsze stanowią walczące mniejszości. Masy są pasywne i najczęściej słuchają głosu swoich przywódców, swej elity. Wychodząc z tego założenia przyjmował, że wielkie przewroty w historii nieuchronnie łączą się z określonymi haslami, z mitami spolecznymi, które ogarniają ludzi, tworzą ich siłę. Mitami pierwszych chrześcijan była wiara w powtórne przyjście Chrystusa, mitem francuskich jakobinów idea wolności, równości i braterstwa. Takim mitem ruchu syndykalistycznego jest idea strajku powszechnego, który obali ustrój kapitalistyczny i wprowadzi na jego miejsce ustrój wolnych wytwórców, zrzeszo- nych w syndykaty. Mit wyzwolenia od przemocy społeczeństwa syndykalistycznego wcale nie musi być udziałem większości klasy robotniczej; mniejszość uświadomiona - ma moralne prawo do działania w imieniu nieuświadomionej ~'iększości~. Kształtowanie mitu politycznego jest określonym procesem, w którym jego powstawanie i konsekwencje polityczne zasługują na uwagę. Proces tworzeniQ mitu zdaniem T. Biernata obejmuje: 1) przekaz informacji początkoWych o rzeczywistości społeczno- politycznej lub jej wycinku, ukierunkowany na zmianę świadomości zbiorowej, 2) przekształcanie treści informacji począt 6 G. Sorek Ref7exions .rur la violence, Paris 1908, wyd. 2 rozszerz., Paris 1922, 's. 93. ~ H. Olszewski, M. Zmierczak, Ni,rtoria doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1993, s. 315. 23O 231 kowych w zasadę mitu, tj. obiegowy sąd o rzeczywistości społeczno-politycznej, 3) wysłowienie mitu - stanowiąc uzewnętrznienie zasady mitu w konkretnych zachowaniach politycznychg. Efektem narodzin mitu politycznego jest więc powstanie normy działania grupowego lub zbiorowa gotowość do konkretnych zachowań politycznych. Szczególną rolę w polityce odgrywa mit "wroga" mobilizujący do działań wielkie grupy społeczne (narody, wspólnoty wyznaniowe, grupy zawodowe). Utopia jest również kojarzona z ideologią. Rodowód terminu pochodzi od angielskiego filozofa i polityka Tomasza Moore, który w książeczce pod tym_ że tytułem przedstawił wzorzec idealnego ustroju istniejący na dalekiej wy_ spie. Wzorzec ten to wizja utopijnego komunizmu drobnych wytwórców. Społeczność Utopian kultywuje tradycyjne wartości moralne, oparte na zdrowych więzach rodzinnych. Państwo, sprzyjając tym wzorom, wpaja mieszkańcom nowy system wartości, oparty na pracy i godziwym życiu z wyeliminowaniem pieniądza. Organizacja władz oparta jest na prostym wyborze i rotacji urzędników, z zagwarantowaniem podstawowych uprawnień zgromadzenia ludowego. Utopia oparta została na wolności religijnej, gdzie wielość wyznań nikomu niP przeszkadzała w praktykach religijnych. T. Moore odwołując się do utopijnych wizji, nawiązywał do idealistycznych koncepcji platońskich. O ile jednak państwo platońskie było w gruncie rzeczy czymś niedostępnym w idealistycznie pomyślanej hierarchii bytów, o tyle państwo Moore'a stało się swoistym programem prawidłowości stosunków społecznych. Utopia Moore'a, jak i utopie powstające w późniejszych czasach były intelektualnymi konstrukcjami, w których autorzy starali się stworzyć konkretny system społeczny mający cechy idealnego ustroju. Łączenie utopii z mitem jest nieporozumieniem. Wynika to z faktu, iż jedno i drugie pojęcie silnie oddziałuje na obszar polityki, zawiera duży ładunek emocjonalny, powoduje, iż ludzie podporządkowują często swoje realne życie utopii lub mitowi. Różnica polega jednak na tym, iż mit ma swoje źródło w historii, rodzi się na ogół w sposób spontaniczny, mając odniesienie do faktów historycznych różnie interpretowanych. Utopia jest skierowana w przyszłość, jest dziełem wyrafinowanego umysłu. Oba pojęcia łączy element irracjonalności9. W każdej ideologii tkwią pewne pierwiastki zarówno mitu, jak i utopii. Weryfikacja oparta na naukowych metodach pozwala na wyjaśnienie tych wielce złożonych zjawisk społecznych. Zarówno w przeszłości, jak i współcześnie występuje wiele ideologii. Nie sposób prześledzić nawet większości z nich. Wynika stąd konieczność zastosowania zabiegów badawczych stwarzających możliwości określenia zakresu R T. Biernat, Mit polityczny, Warszawa 1989, s. 90. 9 G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 84-87. 2 3 2 ich występowania. Pierwszym przedsięwzięciem winno być ustalenie kryteriów klasyfikacyjnych pozwalających na dokonanie uszeregowania ideologii. Wśród tych zasadniczych kryteriów można wymienić: 1) społeczną bazę ideologii, 2) wewnętrzną bazę ideologii, 3) siłę i zasięg ideologii. Kierując się tymi kryteriami można usiłować przynajmniej dokonać ogólnej klasyfikacji pozwalającej na wyróżnienie rodzajów ideologii. W. T. Kulesza przeprowadza rozległy podział ideologii wydzielając sześć kierunków ideologicznych, a mianowicie)°: 1) Myśl ideowo-polityczna prawicy europejskiej, w której wyróżnia: konserwatyzm, nacjonalizm, faszyzm, autorytaryzm, 2) Ideologie liberalne z podziałem na liberalizm klasyczny i liberalizm współczesny, 3) Idee katolicyzmu społecznego z rozbiciem na okres przed II Soborem Watykańskim i papieży okresu posoborowego - Jana XXIII i Pawła VI, 4) Ideologie lewicy socjalistycznej z rozdzieleniem ideałów socjalizmu do 1919 r. oraz lewicy socjaldemokratycznej i lewicy komunistycznej, 5) Idee ultralewicy, w których występują: anarchizm, syndykalizm, trockizm, maoizm, ultralewica "studencka", terroryzm lewacki, 6) Myśl polityczna Trzeciego Świata. Już to wstępne wyliczenie tytułów kierunków ideologicznych dowodzi rozległości panoramy ideologii i bogactwa myśli politycznej. Wśród tych ideologii wybijają się pewne ideologie z uwagi na zakres rozpowszechnienia, wpływ na politykę i społeczną nośność w społeczeństwie, które by można kreślić ja- ko wielkie ideologie XIX i XX wieku. Są to: konserwatyzm, nacjonalizm, faszyzm, liberalizm, socjalizm. Konserwatyzm jest ideologią uznającą za naczelne dobro istniejący porządek społeczny i polityczny, akcentujący konieczność zachowania lub umocnienie tradycyjnych wartości norm, obyczajów i instytucji. Za twórcę tej ideologii uważa się angielskiego filozofa politycznego Edmunda Burke'a ( 1729- 1797). Publikując Rozważania nad r-ewolucjc~ fi-arzcuskc~ (1790) Burke oparł swój negatywny stosunek do rewolucji na swoistej koncepcji narodu i tradycji narodowej. Uznał naród za organiczną całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinując całe życie teraźniejsze. Konserwatyzm angielski znalazł naśladowców w XIX i XX wieku we Francji i Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych. W poglądach konserwatyści dokonali pewnych korekt adaptując ich ideologię do systemu parlamentarno- demokratycznego. W I połowie XX wieku wpływy konserwatyzmu zmniejszały się. Od końca lat 70. obserwuje się swoisty renesans myśli konserwatywnej i działań konserwatystów. Kierunek ten przy ~° W.T. Kulesza, Ideologie naszych czarów, Warszawa 1996, s. 5. 2 3 3 kowych w zasadę mitu, tj. obiegowy sąd o rzeczywistości społeczno-politycznej, 3) wysłowienie mitu - stanowiąc uzewnętrznienie zasady mitu w konlcret_ nych zachowaniach politycznychg. Efektem narodzin mitu politycznego jest więc powstanie normy działania grupowego lub zbiorowa gotowość do kon_ kretnych zachowań politycznych. Szczególną rolę w polityce odgrywa mit "wroga" mobilizujący do działań wielkie grupy społeczne (narody, wspólnoty wyznaniowe, grupy zawodowe). Utopia jest również kojarzona z ideologią. Rodowód terminu pochodzi od angielskiego filozofa i polityka Tomasza Moore, który w książeczce pod tyrn_ że tytułem przedstawił wzorzec idealnego ustroju istniejący na dalekiej wy_ spie. Wzorzec ten to wizja utopijnego komunizmu drobnych wytwórców. Społeczność Utopian kultywuje tradycyjne wartości moralne, oparte na zdrowych więzach rodzinnych. Państwo, sprzyjając tym wzorom, wpaja mieszkańcom nowy system wartości, oparty na pracy i godziwym życiu z wyeliminowaniem pieniądza. Organizacja władz oparta jest na prostym wyborze i rotacji urzędników, z zagwarantowaniem podstawowych uprawnień zgromadzenia ludowego. Utopia oparta została na wolności religijnej, gdzie wielość wyznań nikomu niP przeszkadzała w praktykach religijnych. T. Moore odwołując się do utopijnych wizji, nawiązywał do idealistycznych koncepcji platońskich. O ile jednak państwo platońskie było w gruncie rzeczy czymś niedostępnym w idealistycznie pomyślanej hierarchii bytów, o tyle państwo Moore'a stało się swoistym programem prawidłowości stosunków społecznych. Utopia Moore'a, jak i utopie powstające w późniejszych czasach były intelektualnymi konstrukcjami, w których autorzy starali się stworzyć konkretny system społeczny mający cechy idealnego ustroju. Łączenie utopii z mitem jest nieporozumieniem. Wynika to z faktu, iż jedno i drugie pojęcie silnie oddziałuje na obszar polityki, zawiera duży ładunek emocjonalny, powoduje, iż ludzie podporządkowują często swoje realne życie utopii lub mitowi. Różnica polega jednak na tym, iż mit ma swoje źródło w historii, rodzi się na ogół w sposób spontaniczny, mając odniesienie do faktów historycznych różnie interpretowanych. Utopia jest skierowana w przyszłość, jest dziełem wyrafinowanego umysłu. Oba pojęcia łączy element irracjonalnościy. W każdej ideologii tkwią pewne pierwiastki zarówno mitu, jak i utopii. Weryfikacja oparta na naukowych metodach pozwala na wyjaśnienie tych wielce złożonych zjawisk społecznych. Zarówno w przeszłości, jak i współcześnie występuje wiele ideologii. Nie sposób prześledzić nawet większości z nich. Wynika stąd konieczność zastosowania zabiegów badawczych stwarzających możliwości określenia zakresu T. Biernat, Mit polityczrry, Warszawa 1989, s. 90. G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994, s. 84-87. ich występowania. Pierwszym przedsięwzięciem winno być ustalenie kryteriów klasyfikacyjnych pozwalająćych na dokonanie uszeregowania ideologii. Wśród tych zasadniczych kryteriów można wymienić: 1) społeczną bazę ideologii, 2) wewnętrzną bazę ideologii, 3) siłę i zasięg ideologii. Kierując się tymi kryteriami można usiłować przynajmniej dokonać ogólnej klasyfikacji pozwalającej na wyróżnienie rodzajów ideologii. W. T. Kulesza przeprowadza rozległy podział ideologii wydzielając sześć kierunków ideologicznych, a mianowiciel°: 1) Myśl ideowo-polityczna prawicy europejskiej, w której wyróżnia: konserwatyzm, nacjonalizm, faszyzm, autorytaryzm, 2) Ideologie liberalne z podziałem na liberalizm klasyczny i liberalizm współczesny, 3) Idee katolicyzmu społecznego z rozbiciem na okres przed II Soborem Watykańskim i papieży okresu posoborowego - Jana XXIII i Pawła VI, 4) Ideologie lewicy socjalistycznej z rozdzieleniem ideałów socjalizmu do 1919 r. oraz lewicy socjaldemokratycznej i lewicy komunistycznej, 5) Idee ultralewicy, w których występują: anarchizm, syndykalizm, trockizm, maoizm, ultralewica "studencka", terroryzm lewacki, 6) Myśl polityczna Trzeciego Świata. Już to wstępne wyliczenie tytułów kierunków ideologicznych dowodzi rozległości panoramy ideologii i bogactwa myśli politycznej. Wśród tych ideologii wybijają się pewne ideologie z uwagi na zakres rozpowszechnienia, wpływ na politykę i społeczną nośność w społeczeństwie, które by można kreślić jako wielkie ideologie XIX i XX wieku. Są to: konserwatyzm, nacjonalizm, faszyzm, liberalizm, socjalizm. Konserwatyzm jest ideologią uznającą za naczelne dobro istniejący porządek społeczny i polityczny, akcentujący konieczność zachowania lub umocnienie tradycyjnych wartości norm, obyczajów i instytucji. Za twórcę tej ideologii-uważa się angielskiego filozofa politycznego Edmunda Burke'a (1729- 1797). Publikując Rozważania ruad rewolucją francuską (1790) Burke oparł swój negatywny stosunek do rewolucji na swoistej koncepcji narodu i tradycji narodowej. Uznał naród za organiczną całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinując całe życie teraźniejsze. Konserwatyzm angielski znalazł naśladowców w XIX i XX wieku we Francji i Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych. W poglądach konserwatyści dokonali pewnych korekt adaptując ich ideologię do systemu parlamentarno- demokratycznego. W I połowie XX wieku wpływy konserwatyzmu zmniejszały się. Od końca lat 70. obserwuje się swoisty renesans myśli konserwatywnej i działań konserwatystów. Kierunek ten przy ~° W.T. Kulesza, Ideologie naszych czasóH~, Warszawa 1996, s. 5 232 233 jęto nazywać neokonserwatyzmem i wskazywać na zmiany w ideologii m.in. położenie akcentu na silne państwo, ograniczenie ingerencji władzy pu111icznej w sprawy obywateli, rozwój przedsiębiorczości i indywidualnej inicjatywy. Rządy M. Thatcher i R. Reagana lat 80. reprezentowały ten kierunek w po_ lityce nastawiając się na operatywne działania państwa, przy ograniczonej interwencji w sprawy gospodarcze i socjalne oraz nienaruszanie struktury własnościowej. Nacjonalizm jest ideologią stawiającą interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości, postulując podporządkowanie innych narodów interesom własnego narodu, głoszącą niechęć, nietolerancję i ksenofobię wobec innych narodów. Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm, a w pewnych sytuacjach rasizm. Poza już wymienionymi, jedną z cech nacjonalizmu jest etnocentryzm, tj. ujmowanie własnej kultury jako punkt odniesienia w ocenie kultury innych grup, skłonność do uważania własnej grupy etnicznej za "wyższą" posiadającą więcej cech pozytywnych od innych. Nacjonalizm pojawił się jako nieunikniony rezultat długiego procesu powstawania nowoczesnego państwa i zespolonej z tym państwem świadomości politycznej. Nacjonalizm posłużył się już istniejącym narodom, aby uczynić z nich źródło legitymizacji władzy państwowej. Na powstanie i rozwój nacjo- nalizmu w Europie w XIX i XX wieku duży wpływ wywarło powstanie gospodarki rynkowej opartej na bazie narodowej, wzrost poczucia odrębności kulturalnej i językowej, rozpad społeczeństw wieloetnicznych i tworzenie się społeczeństw jednorodnych pod względem składu etnicznego. Wspólnota narodowa tworzy solidarną całość, która dba o interesy wszystkich i rozwiązuje sporne problemy. Występuje prymat interesu narodu nad interesem jednostek, które mają pewne prawa, ale korzystanie z nich nie możL zagrozić interesom całej wspólnoty. Władza w państwie spoczywa w rękach najlepszych - elity narodu. Naród jest ważniejszy od państwa, to państwo jest dla narodu, a nie odwrotnie. Państwo w służbie narodu to państwo silne, o rozległych kompetencjach, nie cofając się przed użyciem przemocy, gdy wymaga tego interes narodu zarówno w stosunkach wewnętrznych i międzynarodo- wych. Nacjonaliści postulują prawne upośledzenie w życiu politycznym wspólnot mniejszościowych. W Europie nacjonalizm przegrał w starciu z faszyzmem i występuje w wyrazie śladowym. Na innych kontynentach w Ameryce Łacińskiej i Afryce sięga się do idei i haseł nacjonalistycznych. W latach 90. idee nacjonalistyczne odżyły na terenie byłego ZSRR oraz państw Europy Środkowej i Wschodniej. Najbardziej skrajnie wystąpiły w konfliktach na terenie byłej Jugosławii. Nosicielami nacjonalizmu są narodowi przywódcy, którzy bazują na emocjach ludzkich związanych z sytuacją materialną podniecającą do wystąpień rewin- dykacyjnych. Faszyzm jest ideologią nacjonalistyczną i rasistowską, opartą na sile i przemocy, wewnątrz państwa i na zewnątrz, głoszącą zbudowanie totalitarnego społeczeństwa i państwa, w którym życie jednostki podporządkowane zostaje całkowicie wspólnocie państwowej. Podstawowe tezy tej ideologfii wyłożyli: Adolf Hitler w pracy Moja walka (1925) i Benito Mussolini w Doktrynie faszyzmu (1932). Na czoło głoszon 'ch idei wysuwa się nacjonalizm i rasizm wyrażający się w postaci wyższośc cech narodu wybranego - aryjczyka, powołanego do spełnienia misji cywilizacyjnej. Misję tę ma spełnić przez usunięcie rzekomego zagrożenia ze strony ludności żydowskiej i później innych grup narodowościowych. W imię postępu cywilizacyjnego zakładano rozwijanie krucjaty skierowanej głównie przeciw socjalistom i komunistom wewnątrz kraju oraz państwa komunistycznego i ruchu komunistycznego na zewnątrz. Wychowanie w ideałach kultu siły i gwałtu wyrażającego się w stosunkach międzynarodowych, jak i wewnętrznych, gdzie w wyniku walki gorsze zbiorowości miały być podporządkowane i zniszczone. Otwarte eksponowanie ekpansjonizmu widocznego w jawnym dążeniu wszelkimi środkami do podboju innych dla rozszerzenia "przestrzeni życiowej" niezbędnej dla urzeczywistnienia ideałów "nowej" cywilizacji. Oparcie życia społecznego i politycznego oraz całej organizacji państwowej na zasadach organizacji wojskowej, czyli militaryzacja wszelkich przejawów życia zbiorowego. Czynnik ten stanowi najwyższy element ideologii faszystowskiej. Zakładanie stworzenia nowego ładu społecznego i nowego ustroju politycznego, skrajnie scentralizowanego, w którym wyeliminowano wszelkie pontaniczne przejawy działalności społeczeństwa. Wszelkie niezależne od ~, tadz struktury życia społecznego podlegają ścisłemu nadzorowi państwa. Za- sadniczym czynnikiem monopartyjnego systemu politycznego staje się partia narodowosocjalistyczna, wszechwładnie kontrolująca państwo i inne instytueje mycia publicznego. Na czele hierarchii partyjnej stoi wódz skupiający władzę w partii i w państwie. Elita partii faszystowskiej i aparatu państwowego tworzy grupę ludzi najbardziej oddaną wodzowi i gotową na bezwzględne posłuszeństw~. Istota systemu sprowadza się do tego, że w dyspozycji wodza skupia się całkowita i absolutna władza nad partią i państwem, społeczeństwem i każdą jednostką. Podporządkowanie wszystkich i wszystkiego jest bezwzględne i wszechogarniające. W systemie totalitarnym jednostka staje się podporządkowana całkowicie władzy, musi ciągle działać, być aktywna i pełna entuzjazmu ujawnianego wobec systemu. W ideologii faszyzmu własność prywatna jest czymś absolutnie niezbędnym i niepodważalnym. System gospodarki opiera się na własności prywatnej pracującej na potrzeby wspólnoty narodowej. We włoskiej odmianie faszyzmu zakładano stworzenie systemu korporacyjnego przewidującego powołanie bran 234 __ _. ___ . 235 żowych syndykatów zrzeszających pracodawców i pracowników poddanych ścisłemu nadzorowi państwa. Ideologia faszyzmu poniosła totalną klęskę wraz z upadkiem państw faszystowskich - Niemiec i Włoch. Współcześnie nie znajduje zorganizowanych na większą skalę naśladowców i nosicieli. Neofaszyzm jest nikłym odbiciem przeszłości. Liberalizm jest ideologią powstałą w XVIII wieku, której tworzywem systemu wartości są indywidualistyczna koncepcja człowieka, preferowanie praw wolnościowych, własność prywatna, atomistyczna teoria społeczeństwa, postulat ograniczonych funkcji państwa. Narodziny ideologii liberalizmu są związane z poszukiwaniem nowych idei i wartości politycznych do urządzenia rodzącego się państwa kapitalistycznego. Szczególne znaczenie w rozwoju liberalizmu miały poglądy Johna Locka, Adama Smitha, Johna Stuarta Milla w Anglii, Beniamina Constanta, Alexa de Tocqueville'a we Francji, Wilhelma von Humboldta w Niemczech. Liberalizm wyrastał z niechęci do królewskiego absolutyzmu. Decydujące znaczenie dla ukształtowania liberalizmu politycznego miały wielkie rewolucje - angielska, amerykańska, francuska. Z ideologii opozycji w stosunku do państwa stała się ideologią mieszczaństwa - siły panującej politycznie. Liberalizm stał się typową ideologią kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Wyrastał z liberalizmu gospodarczego, głoszącego zasady leseferyzmu (laisser faire, laisser passer - pozwólcie działać, pozwólcie przechodzić), wedle których gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa na gruncie prywatnej własności. Państwo nie powinno sprawować funkcji gospodarczej, lecz ograniczać się do roli ochrony prywatnej własności, czuwać nad przestrzeganiem porządku publicznego ("stróża nocnego"). Indywidualizm liberałów znajduje wyraz w gloszeniu praw politycznych jednostki. W II połowie XX wieku liberalizm po- dejmuje problem równości praw politycznych w sensie formalnoprawnym. Liberalizm rozwija się od liberalizmu arystokratycznego XVIII i XIX wieku, poprzez polityczny, ekonomiczny do demokratycznego. Dominuje w ideologii politycznej XIX wieku głównie trzech państw: Stanów Zjednoczonych, Anglii, Francji. W tych też krajach oddziałuje najbardziej znacząco na życie polityczne kraju. Stawał się ideologią burżuazji. W II połowie XX wieku liberalizm odradza się w postaci liberalizmu konserwatywnego, demokratycznego i socjalnego. Liberalizm konserwatywny, zwany też neoliberalizmem wystąpi najsilniej w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Najwybitniejszymi rzecznikami stali się ekonomiści Friedrich von Hayek i Milton Friedman. Postulaty tego kierunku sprowadzają się do przywrócenia zasad gospodarki wolnorynkowej, ograniczenia ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, ustanowienia ceny jako głów nego regulatora działalności gospodarczej, ograniczenia pomocy socjalnej państwa, stawianie na wolność w sensie braku przymusu. Liberalizm demokratyczny wystąpił najsilniej w Europie. Rzecznikami jego stali się Hans Kelsen, Karol Popper. Podstawowe założenia tego kierunku sprowadzają się do prymatu praw wolnościowych jednostek, równouprawnienia obywateli w państwie, państwo powołuje się do strzeżenia interesu całej wspólnoty państwowej za pomocą prawa, oparcia systemu rządów na parlamentaryzmie i pluralizmie. Liberalizm socjalny pojawił się zarówno w Europie, jak i Stanach Zjednoczonych głosząc idee głębokiego zreformowania kapitalizmu, rozszerzenia ingerencji państwa w sprawy gospodarcze i socjalne na podstawie prawa nowych regulacji państwa, relacji władzy do gospodarki i spraw socjalnych oraz wykorzystania własności dla celów socjalnych. Idee liberalizmu socjalnego mają wpływ na politykę interwencjonaizmu państwowego i reformy socjalne podejmowane w niektórych państwach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych Ameryki. Przedsięwzięcia te zyskały miano koncepcji "państwa dobrobytu", której najbardziej znanymi zwolennikami stali się Gunnar Myrdal - sławny szwedzki uczony i John Kenneth Galbraith - wybitny uczony amerykański. Socjalizm jest ideologią głoszącą zniesienie prywatnej własności środków produkcji i ustanowienia społecznej własności, podstawy likwidacji klas społecznych i wyzysku oraz realizacji idei sprawiedliwości społecznej i równości, ustanowienia społeczeństwa bezklasowego, obalenia państwa kapitalistycznego w drodze rewolucji i zastąpienia go państwem socjalistycznym, stworzenia samorządu komunistycznego oraz ukształtowania człowieka społeczeństwa kolektywistycznego. Socjalizm powstał w Europie w okresie industrializacji (XVIII i XIX wiek) na gruncie krytyki systemu kapitalistycznego. Występuje w postaci różnych nurtów i kierunków. Najwcześniej wystąpił socjalizm utopijny obwieszczający program przebudowy społeczeństwa zgodnie z prawami natury, przebudowy społeczeństwa opartego na sprawiedliwości społecznej oraz wolności wszystkich członków społeczeństwa. Socjalizm utopijny rozwinął się przede wszystkim we Francji i Anglii. Najwybitniejszymi jego przedstawicielami byli: Chude Henri de Saint-Simon, Charles Fourier oraz Robert Owen. W połowie XIX wieku pojawił się nowy nurt socjalizmu nazwany później socjalizmem naukowym dla odróżnienia, iż oparty jest na naukowym rozeznaniu rzeczywistości społecznej i różni się od wcześniejszych wersji myśli socjalistycznej. Socjalizm ten stworzyli Karol Marks i Fryderyk Engels wielcy myśliciele niemieckiego pochodzenia, działając w krajach Europy Za- chodniej, a następnie zmodyfikował go Wlodzimierz Lenin (Ulianow) - teoretyk i działacz rosyjskiej socjaldemokracji oraz ruchu komunistycznego. Z czasem kierunek myśli socjalistycznej o obliczu rewolucyjnym wypracowany 236 _ _-...._. 237 głównie przez K. Marksa i W. Lenina zyskał miano ideologii marksizmu-leninizmu. Socjalizm naukowy stanowi system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych występujący jako ideologia rewolucyjnego, a od 1918 r. komunistycznego, ruchu robotniczego (powstanie III Międzynarodówki Komunistycznej) i ideologia państwa zwycięskiego socjalizmu. Podstawowe tezy marksizmu wyłożył K. Marks i F. Engels w licznych pracach naukowych i publicystycznych z programową rozprawą Manifest Komunistyczny na czele, nawiązując do różnych ośrodków myśli, a w szczególności ekonomii angielskiej (A. Smith i D. Ricardo), socjalizmu utopijnego oraz klasycznej filozofii niemieckiej (F. Hegel, L. Feuerbach). Zasadniczą tezą myśli marksistowskiej jest teoria klas i walki klasowej we wszystkich sferach życia społeczeństwa prowadząca nieuchronnie do dyktatu:y proletariatu, umożliwiającej zlikwidowanie klasowego podziału społeczeń- stwa i ustanowienie bezklasowego społeczeństwa komunistycznego. Rewolucja społeczno-polityczna jest formą konieczności dziejowej i prowadzi do zmiany ustroju społecznego. Rewolucja proletariacka wedle K. Marksa miała dokonać się jednocześnie we wszystkich lub przynajmniej najważniejszych krajach kapitalistycznych. W. Lenin zweryfikował tę tezę, dopuszczał przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej osobno w jednym większym kraju. Rezultatem rewolucji socjalistycznej miało być państwo dyktatury proletariatu służące do przebudowy społeczeństwa klasowego i doprowadzenie do ustroju komunistycznego - wyższej fazy socjalizmu. W drugiej połowie XIX wieku doszło do wykształcenia drugiego nurtu socjalizmu reformistycznego, nastawionego opozycyjnie do rewolucyjnego, stojącego na gruncie marksizmu umiarkowanego, określanego mianem rewizjonistycznego. Kierunek ten odrzucał idee walki klas i rewolucji społecznej oraz koncepcję rewolucji proletariatu. Stanął na stanowisku dochodzenia do socjalizmu drogą reform legalnie i pokojowo w ramach występującego ustroju kapitalistycznego. Czołowym rzecznikiem tego nurtu stał się Edward Berstein - wybitny działacz socjaldemokracji niemieckiej, który poddał rewizji wiele twierdzeń twórców marksizmu. Współczesną postać ideologii socjalizmu reformistycznego prezentuje socjalizm demokratyczny formułowany przez partie socjaldemokratyczne i socjalistyczne działające w ramach Międzynarodówki Socjalistycznej powstałej w 1951 r. Deklaracja programowa Cele i zadania socjalizmu demokratycznego wytycza najogólniejsze idee socjalizmu reprezentowanego przez te partie. Podstawowe tezy sprowadzają się do czterech demokracji: 1) politycznej, gospodarezej, socjalnej i postępu kulturalnego, oraz międzynarodowej. Idea przewodnia sprowadza się do hasła "nie ma socjalizmu bez wolności", tę zaś może zapewnić jedynie demokracja. Przyjęte idee rozwijają programy poszczegól nych partii socjaldemokratycznych, które stają się nośnikami tego nurtu socjalizmu. 2. Doktryny polityczne Doktryny polityczne są mniej popularne i chyba mniej sporne od pojęcia ideologii. Doktryna pierwotnie oznacza tyle co nauka, jest wytworem twórczości, przeważnie akademickiej, inaczej mówiąc zbiorem twierdzeń naukowych zgodnie ze źródłosłowem nazwy. Należy do form myśli ludzkiej. Doktryny polityczne są zaś jedną z form myśli politycznej, podobnie jak ideologia i program polityczny. Użycie słowa "polityczna" jest niezbędne dla oznacze- nia tego rodzaju tworów ludzkich, albowiem w innych naukach też spotyka się doktryny np. ekonomiczne czy wojenne. Wprowadzenia określenia doktryna polityczna do nauki o polityce miało wprowadzić porządek do siatki pojęciowej. Niektórzy uważają, iż wywołało więcej zamieszania. W publicystyce i języku potocznym dość często używa się zamiennie pojęcia ideologii i doktryny. Na przykład w amerykańskim życiu politycznym każdy długofalowy program polityczny nazywa się doktryną. Tak więc np. doktryna Johna Kennedy'ego - Sojusz dla postępu z 1961 roku był po prostu programem działań politycznych administracji amerykańskiej w stosunku do państw Ameryki Łacińskiej, zmierzającym do zahamowania wpływów komunistycznych na tym kontynencie wobec nieprzewidzialnych wydarzeń na Kubie. Nie jest to ścisłe, gdyż doktryna ma wyodrębnioną materię i formę w myśli politycznej. Doktryna polityczna wedle F. Ryszki to "zbiór poglądów określających kierunki i cele działań, wyraźnie oznaczonych w czasie i w przestrzeni"' ~. Autor tego określenia wybija więc trzy istotne elementy: 1) zbiór poglądów, 2) kierunki i cele działań, 3) czas i przestrzeń. Doktryna polityczna wskazuje na działania polityczne w określonych dziedzinach życia politycznego. Doktryna polityczna zdaniem W.T. Kuleszy to "uporządkowany zbiór poglądów na życie polityczne danego społeczeństwa z zagadnieniami władzy i ustroju państwa na czele. Doktryna musi zawierać wskazania teoretyczne i praktyczne, jak realizować te poglądy w określonym czasie i przestrzeni"1z. W tym określeniu autor akcentuje przede wszystkim następujące istotne składniki określenia: 1) uporządkowany zbiór poglądów, 2) przedmiot poglądów na życie polityczne społeczeństwa związane z władzą i ustrojem państwowym, 3) wskazania teoretyczne i praktyczne, 4) czas i przestrzeń. Na ~ ~ F. Ryszka, Nauka o polityce..., s. 199. ~Z W.T. Kulesza, Ideologie naszych czasów..., s. 10-1 1. 238 239 leży podkreślić, że w dość istotny sposób, przedstawione składniki, uściślają poglądy na pojęcie doktryny politycznej, przez wskazanie materii rozważanego zjawiska politycznego. Rozważając zasadnicze wątki odnoszące się do określenia doktryny politycznej wypada wskazać na związek ideologii i doktryny politycznej. Doktryna ma służyć urzeczywistnieniu ideologii, ale niekoniecznie. Może występować samoistnie bez podłoża ideologicznego. Treści doktryny mają służyć do formowania składników ideologii. Doktryna niekoniecznie musi zawierać w sobie zbiór poglądów na całość życia politycznego społeczeństwa. W większości przypadków współczesne doktryny ograniczają się do wybranych zjawisk życia politycznego np. doktryna podziału władzy ogranicza się do organizacji władzy publicznej w państwie. W doktrynie politycznej zawsze występuje zagadnienie włądzy publicznej, a więc doktryna podejmuje kwestie państwa i polityki, organizacji życia politycznego społeczeństwa. Wreszcie doktryna cechująca się konkretyzacją ideologii, uwzględnia realia konkretnego czasu i przestrzeni, np. konkretnego państwa i społeczeństwa. Doktryna polityczna może, lecz niekoniecznie musi, opierać się na treściach wybranej ideologii. W rzeczywistości społecznej myśl polityczna odnosząca się do określonych zjawisk życia np. organizacji władzy centralnej dokonuje syntezy różnych ideologii. Syntez tych dokonuje się najczęściej w procesie tworzenia doktryny politycznej. W ostatecznym rachunku, któraś z syntezo- wanych ideologii przeważa w treściach doktryny politycznej. Właściwością współczesnych czasów jest przenikanie idei i ich przyswajanie w różnych doktrynach. Doktryna polityczna nabiera na znaczeniu, gdy uzyskuje zwolenników i przenika do grup społecznych. W procesie tym wedle F. Ryszki przechodzi zasadniczo przez trzy główne fazy. Pierwsza faza obejmuje warstwę identyfikacyjną. Proces sprowadza się do wytworzenia więzi grupowych o charakterze nieosobowym i ponadlokalnym. Zawiązują się one wtedy, kiedy ludzie łączą się nie znając się osobiście i nic nie wiedzą o sobie. Zadaniem doktryny jest integracja tych ludzi i określenie tych, którym można przypisać więzi grupowe. Z drugiej strony występują ci, którzy się zintegrować nie mogą. Z tej identyfikacji wynika konieczność wyraźnie określonych zachowań. Zwolennicy doktryny podejmują działania pozytywne wiodące do zmian występujących w sytuacji politycznej. Z wrogami nie ma "wspólnego języka, wrogowi trzeba się przeciwstawić, z wrogiem trzeba walczyć". Druga faza przejawia się w warstwie aksjologicznej. W tym stadium rozeznania treści doktryn chodzi o rozróżnienie między podstawowymi wartościami, które tworzą więzi w ramach grupy i wśród przeciwników tej grupy. Rzecz sprowadza się do wyznaczenia, co jest dobrem i co jest prawdą. Prawda utoż- samia się z dobrem, ale narzucając dychotomiczny podział, nakłada się, a więc wiąże logicznie z poprzednim. Zwolennicy więzi prezentują prawdę i do nich należy więc dobro. Przeciwnicy lansują nieprawdę i przeto rozsiewają zło. W rywalizacji dobra ze złem, prawdy z fałszem, człowiek nie może pozostać obojętny. Identyfikowany po określonej stronie musi wyciągać stąd praktycz- ne konsekwencje. Musi działać na rzecz prawdy i dobra przeciwko kłamstwu i złu. Wybór ten uznaje się za właściwy. Trzecia faza występuje w warstwie teleologicznej. Do poprzednich faz dorzuca wskazania, jak należy działać, aby osiągnąć zamierzony cel. Musi on być wyraźnie i jasno zdefiniowany. W praktyce nie udaje się wytyczyć wszystkich celów. Przewodnią myślą jest linia działania. Ta warstwa nadaje sens dynamiczny politycznemu myśleniu. Doktryna polityczna przyswojona i wspierana działaniem ma określone znaczenie społeczne. W części celowościowej może być miejsce na kompromisy, na przejściowe pakty i sojusze w imię ostatecznego zwycięstwa. Doktryna odrzucająca tego rodzaju przedsięwzięcia w części aksjologicznej jest bezkompromisowa, stawiająca wyżej moralność niż skuteczność. Stanowisko to prowadzi do ortodoksji. Doktryna odrzucająca wszelki kompromis staje się utopią. Utopijność doktryny rokuje ograniczone szanse na powodzenie działania politycznego w społeczeństwie. Doktryny polityczne zawierają wielki ładunek myśli politycznej, który odpowiednio rozprzestrzeniony jest wykorzystywany do działań politycznych. Przede wszystkim służy do kształtowania podstaw i zachowań obywatelskich, zwłaszcza w sytuacjach napięć społecznych i kryzysów systemu politycznego. W ogólnym spojrzeniu na doktryny polityczne można wskazać, iż spełniają następujące funkcje: 1) wyjaśniającą, 2) krytyki, 3) określenia, 4) integracji postaw społecznych. Funkcja wyjaśniająca zjawiska życia politycznego sprowadza się do objaśnienia mechanizmu życia publicznego. Polega ona na przekazie wiedzy o doktrynach wpływających na pojmowanie określonych zasad ustrojowych, np. doktryny zwierzchnictwa narodu, podziału władzy, w zakresie funkcjonowania instytucji politycznych, wywodzących się z podłoża doktrynalnego. Ob- jaśnienie przyjęcia określonych rozwiązań ustrojowych i zasad funkcjonawania instytucji politycznych spełnia doniosłą rolę praktyczą, pośrednio dowodząc racjonalności, legalności, sensowności lub braku tych czynników w występowaniu konkretnej struktury politycznej. Funkcja krytyki państwa i instytucji politycznych zasadza się na konkretyzacji założeń doktrynalnych i praktyki społecznej, oraz adekwatności założeń ustrojowych do zdobyczy cywilizaćyjnych wyrażających się w dorobku kulturowym ludzkości. Krytykę tę przeprowadzają z różnych pozycji ideologicznych różne szkoły doktrynalne. Najbardziej totalną krytykę państwa przeprowadzili anarchiści, głoszący, iż organizacja państwowa winna ulec całko 240 __~ _. _ 241 witej likwidacji i w ten sposób społeczeństwo wyzwolone zostanie od zla podstawowego, jakim jest właśnie państwo. Doktryny przeprowadzając krytykę określonej organizacji państwowej wskazują na wizję stosunków politycznych proponowaną do wprowadzenia. Krytyka ta ma to do siebie, że sprzyja popularyzacji założeń doktryny i wytwarzania klimatu zmian stanu odstałego w funkcjonowaniu struktur politycznych. Funkcja określania perspektyw rozwoju systemu politycznego wiąże się ze wskazywaniem modelu ustrojowo-politycznego zmierzającego do dostosowania systemu odpowiadającego wymogom życia społeczno-ekonomicznego i stanu świadomości politycznej społeczeństwa. W rezultacie krytyki proponuje się wizje kierunków rozwoju państwa jako całości i poszczególnych instytucji politycznych. Modele rozwiązań mają zazwyczaj postacie propozycji określonych instytucji i organizacji życia publicznego. Wyprowadza się je z przesłanek rozumowych przyjętych założeń głosicieli dóktryn. Współczesne modele ustrojowe cechuje dość duży realizm proponowanych zasad i instytucji politycznych. Doświadczenie katastroficzne wielkich totalitaryzmów XX wieku uczuliło na wysuwanie_propozycji demokratycznych modeli ustrojowych. Określanie perspektyw rozwojowych systemu politycznego wynika z konieczności dokonywania zmian instytucjonalnych tego systemu i mechanizmów jego funkcjonawania. Funkcja integracji postaw społecznych wokół założeń programowych opartej na określonej doktrynie polega na jednoczeniu grup społecznych do poparcia uznanych racjonalnych modeli ustrojowych i zapewnienia legitymizacji in- stytucji sytemu politycznego. Przykładem może być doktryna liberalna lansująca np. zwierzchnictwo narodu, podział władzy, parlamentaryzm, jako urządzenia państwa demokratycznego od połowy XIX wieku. Idee te zyskały poparcie ze strony różnych grup społecznych Europy Zachodniej i stały się podstawą ładu ustrojowego społeczeństw. Wiele doktryn odegrało znaczącą rolę we wprowadzaniu instytucji demokratycznych i obaleniu totalitaryzmów występujących w Europie Wschodniej. W dobie współczesnej, funkcja integracji postaw społecznych ma znaczenie doniosłe w mobilizacji społeczeństw do wielkich za- dań narodowych np. przebudowy struktury wytwórczej, ograniczenia groźnych plag społecznych. Doktryny polityczne spełniają ogólnie biorąc istotne funkcje wobec systemu politycznego przyczyniając się do sprawności funkcjonalnej i organizacyjnej oraz legitymizacji tego systemu odpowiadającej wymogom nowoczesnego społeczeństwa. Problem klasyfikacji doktryn politycznych jest wyjątkowo złożony przede wszystkim ze względu na nieostrość kryteriów występujących przy próbach klasyfikacji. Proponowane podejścia klasyfikacyjne należy traktować jako pewną projekcję uszeregowania tylko doktryn, mając na uwadze trudności wyni- kające z niejasności w wyznaczaniu granic między różnymi grupami doktryn. 2 4 2 Biorąc pod uwagę kryterium historyczne, doktryny polityczne można podzielić na odpowiadające danym formacjom społeczno-ekonomicznym. W związku ~ tym dadzą się wyróżnić: 1) doktryny starożytności odpowiadające formacji niewolniczej, 2) doktryny średniowiecza odpowiadające formacji feudalnej, 3) doktryny czasów nowożytnych odpowiadające danemu państwu kapitalistycznemu, 4) doktryny wspólczesne odpowiadające zarówno przekształceniom formacji kapitalistycznej, jak i socjalistycznej. Przyjmując za kryterium postęp cywilizacyjny dzieli się doktryny polityczne na: 1) rewolucyjne, 2) konserwatywne, 3) reakcyjne. Doktryny rewolucyjne zakładają konieczność przekształceń społecznych w drodze rewolucji. Rewolucja jest tu czynnikiem decydującym i odgrywającym dziejową rolę w procesie przekształceń społecznych. Przykładem może być tu marksizm-leninizm i przekształcenia rewolucyjne w Rosji. Doktryny konserwatywne odwołują się do idei postępu, jako czynnika modyfikującego i doskonalącego stosunki społeczne na zasadzie stopniowych zmian. Ewolucja jest tu czynnikiem zasadniczym w rozwoju społecznym. Przykładem tej orientacji mogą być poglądy Ch. Monteskiusza i E. Burke oraz ich wpływ na rozwój społeczny w Europie. Doktryny reakcyjne zasadzają się na wierze w porządek przedrewolucyjny jako wzorzec kształtowania stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych. Stan społeczny przedrewolucyjny jest tu wyznacznikiem poglądów na rozwój społeczny. Przykładem tego rodzju poglądów są szkoły kontrrewolucyjne uzasadniające wartości porządków przedrewolucyjnych. Przedstawiona klasyfikacja dokonana zostala dla celów porządkowych i poznawczych. Podobnie jak każda klasyfikacja, jest dyskusyjna i wykazuje pewny schematyzm. Nie ma idealnych podziałów i zaszeregowań zjawisk politycznych. 3. -Programy polityczne Programy polityczne są najczęściej kojarzone z ideologią i doktrynami politycznymi. Ideologia składa się z twierdzeń ustalonyćh na drodze naukowego poznania przez teoretyków intelektualistów. Doktryna polityczna zawiera poglądy na kierunki i cele działania wyraźnie zaznaczone w czasie i przestrzeni. Ideologia uzasadnia działania polityczne w całości, tłumaczy sens polityki. Doktryna sprowadza je na tory praktycznego działania, sama bądąc zespołem poglądów teoretycznych. Program polityczny zastosowuje doktrynę w konkretnej sytuacji bądź wydzieloną z wielu sytuacji. Program zakłada, że sytuacje mające ulec przekształceniu są wysoce prawdopodobne. A zatem program przenosi założenia ideowe polityki (ideologię) na teren praktycznego działania w dosłownym tego słowa znaczeniu. ~ a ~ z F. Rysżka trafńie zauważa, że "doktryna straszy jak gdyby samą nazwą, O doktrynach uczą się studenci prawa, nauk politycznych, specjalności nauk humanistycżnych, 'ale nie zwyczajni ludżie. Twórcy doktryny to głównie pisarze i intelektuali~ci, marzyciele i entuzjaści - ludzie którzy nie "mają władży"; a nawót szansy, aby ich posłuchano. Doktryna jest wytworem rzeczy i wyobraźni"~~. Podczas gdy program wedle tego autora - jest wytworem "chłodnej kalkulacji polityków i ekspertów". Program kojarzy się z doktryną zorganizowanych grup, względnie wyraźnie określonych podmiotów działania politycznego. Programy publikuje się w gazetach, omawia na zebraniach i w kręgach rodzinnych. Program jesttworem bliskim i ludzkim. Program jest po- trzebny w publicznym działaniu. Ta ogólna charakterystyka ma istotne znaczenie dla uzmysłowienia cech swoistych doktryny politycznej i programu politycznego - zjawisk politycznych pozostających w ścisłej zależności. Program polityczny należy do rozwiniętej formy myślenia politycznego wyraźnie.rozwijanej w XIX i XX wieku. W klasyfikacji porządkującej zjawiska polityczne,wiąże się ściśle z działaniami politycznymi. Wedle W.T. Kuleszy - "program polityczny to rozmieszczenie w czasie i przestrzeni celów, konkretnych dzialań politycznych, które zazwyczaj zostają podane do publicznej wiadomości"~4. Mocny akcent kładzie się tu na "cele konkretnych dzia- łań", 'które winny znaleźć się w programie politycznym, realizacja zaś być "rożmieszczona w czasie i przestrzeni". To realistyczne podejście do programu politycznego wskazuje na uogólnienie zjawisk politycznych występujących w rzeczywistośći społecznej. Programy. polityczne wypracowują politycy i działacze państwowi z udziałem ekspertów różnych dziedzin życia społecznego. Nakaz pomieszczenia w programie celów konkretnych działań politycznych jest do spełnienia poprzez ześpolęnie wysiłków znawców codziennej praktyki życia publicznego i poszczególnych dziedzin aktywności społecznej. Program polityczny to instrument aktywnego działania. Strategię w tym przypadku wytycza doktryna, która może stanowić ogólną orientację polityczną. Programy polityczne nie zawsze są jak gdyby przedłużeniem doktryny politycznej. Programy organizacji politycznych z reguły opierają się na założeniach ideowych doktryn politycznych i co więcej rozwijają je oraz stanowią asumpt do rozwijania doktryn polityczriych. Współzależność ta widoczna jest na przykładzie programów partii socjaldemokratycznych Europy Zachodniej i doktryny socjalizmu demokratycznego rozwijanej w II połowie XX wieku. Na-treść programów składa się wiele różnych zagadnień społecznych. Najogólniej można pówiedzieć, iż poglądy dotyczące: 1) życia gospodarczego i jego ~3 F: Ryszka, Nauka o polityce..., s. 199. ~4 W.T. Kulesza, Ideologie na,rzych cza.rów..., s. 8. organizacji, 2) życia politycznego i jego organizacji, 3) rozwiązań ustrojowych wspólnoty państwowej i mechanizmów jej funkcjonowania, 4) kształtowania stosunków narodu i państwa z innymi narodami oraz państwami, 5) wskazywania sposobów rozwiązywania doniosłych spraw bytu społecznego społeczeństwa. Istotną przesłanką treści wszelkich programów politycznych są podstawowe zasady określające istotę władzy publicznej i organizacji państwowej. Programy stanowią podbudowę, na podstawie której zorganizowame siły polityczne i jednostki dążą do zdobycia poparcia społecznego, a w końcowym efekcie władzy politycznej. Treści programów różnią się, gdyż odzwierciedlają wyznawane ideologie i doktryny polityczne oraz podejścia do oceny procesu politycznego występującego w danym społeczeństwie. Programy polityczne przybierają różne nazewnictwo. Mogą to być po prostu tytulacje programu z rozwiniętym określeniem podmiotu ogłaszającego program i przedmiotu dotyczącego określonej dziedziny życia. Niekiedy ogłasza się deklaracje i pomieszcza w nich treści kwalifikujące się do programu. Nie- rzadko bywa też, że proklamuje się manifesty, które w istocie rzeczy są programami politycznymi. W analizie i opisie dokumentów politycznych wypada kierować się przesłankami merytorycznymi, a nie formalnymi oraz zmierzać do ustalenia autentyczności tych dokumentów. Jednocześnie uniknie się zarzutu powierzchowności rozeznania tworów działań politycznych. Programy polityczne, jak już wspomniano, wypracowują różne podmioty polityki o większym zasięgu działania i oddziaływania na społeczeństwo. W praktyce robią to przede wszystkim kierownictwa organizacji politycznych i wtedy mamy do czynienia z programami sensu stricte. Programy tego rodzaju wypracowują też różnego rodzaju ruchy polityczne o szerszym zasięgu działania. Organizacje polityczne proklamując programy wybijają w nich przede wszystkim zagadnienia dotyczące organizacji życia społeczeństwa, państwa, procesów zmian, a także zaspokajania potrzeb i realizacji interesów społecznych. Na przykład programy wyborcze podejmują wybiórczo kwestie najbardziej aktualne i nośne z punktu widzenia zyskania poparcia społecznego. Przeciwieństwem tego pragmatycznego działania bywają programy polityczne snujące perspektywę rozwoju społecznego, opartego na głębszym rozeznaniu naukowym. Wiele programów politycznych pochodzi od organów państwowych i podejmują one wycinkowo zagadnienia z zakresu stosunków społecznych. Nastawiają się one na bieżące działania publiczne (np. kwestie reformy ubezpieczeń społecznych). Mają wymiar konkretny i wymagający szczegółowych rozpracowań dostosowanych do bieżących działań publicznych i konieczności sprostania wymogom przyszłości. W technice opracowania programów politycznych, organizacje polityczne o długoletnim bycie społecznym wypracowały bogatą metodologię służącą tworzeniu programów, dokonywania ich zmian i aktualizacji. 244 _ _ 245 Zasada polega na tym, że program w pierwotnej wersji stanowi osnowę i co pewien czas bywa dopełniany o nowe kwestie wynikające z bieżącego życia społecznego lub niektóre treści bywają przeredagowane z dostosowaniem do ogólnej linii programowej orientacji politycznej prezentującej dany program. W tej dziedzinie bardzo bogate doświadczenie zgromadziły partie socjaldemokratyczne Europy Zachodniej. Na przykład socjaldemokracja niemiecka i szwedzka rozporządzając już bogatym doświadczeniem tworzenia progamów politycznych sprzed XX wieku, pokaźnie je wzbogaciły w latach 50. tego wieku w toku wypracowania i doskonalenia programów na bazie ogólnego programu politycznego Międzynarodówki Socjalistycznej z 1951 r. Programy polityczne pochodzące od organów państwowych ogłaszają działacze państwowi. Nastawiają się oni na rozwiązanie określonego problemu życia społecznego. Instytucjonalna akceptacja tych programów i przez opinię pu- bliczną rodzi nadzieje na procesy realizacyjne. Brak poparcia sprawia wiele kłopotów i przeszkód w procesach realizacyjnych. Nie zawsze programy zyskują przychylność i zrozumienie ze strony gremiów kierowniczych elit rządzących i opnii publicznej. Znamiennym przykładem są tu przedsięwzięcia programowe i realizacyjne M. Thatcher w zakresie rekonstrukcji pewnych dzie- dzin gospodarki narodowej Wielkiej Brytanii (górnictwo), które spotkały się z oporem nie tylko opinii publicznej, w tym zainteresowanych, ale i przywódców z łona partii rządzącej w państwie brytyjskim. Programy polityczne można klasyfikować według różnych kryteriów. Na czoło wysuwa się klasyfikacja według rodzaju podmiotów politycznych. Pod tym względem występuje wiele różnorodnych podmiotów, które prezentują różnorodne treści programowe i w różnej formie. Najbardziej jednorodne zarówno pod względem treści, jak i formy są programy partii socjaldemokratycznych Europy Zachodniej. Konstruowane bywają według wzorca Międzynarodówki Socjalistycznej, dostosowane do warunków poszczególnych państw i okresów ich konstruowania. Wnikając w treści wyrażające poglądy polityczne można wyróżnić programy zawierające przeważający ładunek myśli politycznej konserwatywnej, chadeckiej, liberalnej, socjaldemokratycznej, komunistycznej. W programach politycznych partii politycznych Europy Zachodniej zauważa się dość dużą przystawalność poglądów wyrażanych w programach do odpowiadających im doktryn politycznych. Tego nie można powiedzieć o programach na innych kontynentach i w tym też we współczesnej polskiej rzeczywistości. Cechuje je mieszanina poglądów, różnych orientacji ideologicznych i w dodatku bardzo nieprecyzyjne sformułowania. Przykład polski jest bardzo znamienny, gdzie działania polityczne opierają się na doraźnych stanowiskach elit politycznych a nie na pryncypialnych założeniach programowych. Programy myśli konserwatywnej to typowe programy brytyjskiej partii konserwatywnej, amerykańskiej partii republikańskiej, francuskiego Zgromadzenia na Rzecz Republiki (neogaulliści), hiszpańskiej partii ludowej. Programy tych sił zawierają poglądy zorientowane na postęp oraz konieczne zmiany ewolucyjne wymuszane przemianami cywilizacyjnymi. Programy myśli chadeckiej to charakterystyczne programy partii chadeckich: niemieckiej, włoskiej i kilku jeszcze mniejszych krajów Europy Zachodniej. Wyrażane w nich poglądy nawiązują do wartości chrześcijańskich ze szczególnym uwzględnieniem zmian oceny zjawisk po Drugim Soborze Watykańskim. Programy myśli liberalnej to programy partii liberalnych występujących w Niemczech, Belgii, Holandii, Irlandii, Finlandii czy partii włoskich republikanów. Poglądy występujące w tych programach wyrażają ideologię liberalizmu z pewnymi modyfikacjami pragmatyzmu politycznego i uznania konieczności interwencjonizmu państwa w życie społeczne. Programy myśli socjaldemokratycznej to programy partii socjaldemokratycznych i socjalistycznych niemieckiej, francuskiej, włoskiej, szwedzkiej i innych występujących w państwach Europy Zachodniej. Programy tych partii wyrażają poglądy doktryny socjalizmu demokratycznego, szeroko rozwijane i wskazujące cele do osiągnięcia w poszczególnych dziedzinach życia publicz- nego swoich państw. Programy myśli komunistycznej reprezentowały w przeszłości programy Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego z 1919 i 1961 r. oraz partii komunistycznych państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz partii komunistycznych państw Europy Zachodniej. Współcześnie to programy komunistycznej partii Chin, Wietnamu, a także Rosji oraz jeszcże wielu innych występujących pod różnymi nazwami. Wyrażane w nich poglądy oddają założenia ideologiczne marksizmu-leninizmu ze zmianami dostosowanymi do danego kraju. Programy polityczne sił politycznych budowane są z reguły na dłuższy okres czasu. W trakcie działań politycznych podlegają zmianom poprzez wnoszenie nowych elementów wynikających z potrzeb życia społecznego. Siły polityczne tworzą też niekiedy programy na krótki okres czasu lub tymczasowe podlegające późniejszym zmianom i rozwinięciom w stabilne programy polityczne. Zdarzają się też programy krótkoterminowe obejmujące fragmenty zjawisk politycznych, w przedmiocie których podmioty polityczne wypowiadają się i prezentują własną koncepcję celów i rozwiązań politycznych. "Programowanie jest instrumentem polityki, sposobem jej formułowania, wypracowania - pisze A. Bodnar. W procesie programowania, pisze dalej, powstają projekty rozwiązań politycznych, kształtuje się polityka. Programowanie jest jedynym sposobem wypracowania rozwiązań politycznych (...). Pro- gramowanie jest głównym sposobem przygotowania decyzji w działaniach 246 247 politycznych"15. Programowanie stosuje się w działalności rządów, administraeji publicznej i innych podmiotów polityki w społeczeństwach współczesnych. .Programowanie jest doniosłą sferą działania politycznego, gdyż wytworzony produkt - piograrii zapewnia. komunikację działającemu podmiotowi z otoczeniem, zarówno zorganizowanymi grupami, jak i przede wszystkim z opinią publiczną. Adresat jest niezwykle wierny w przekazie poglądów podmiotu polityki i zjednywaniu zwolenników orientacji politycznej do działania politycznego. Program polityczny to nie tylko sformalizowany dokument polityczny, to nade wszystko narzędzie aktywności politycznej wiodące do realizacji za- łożonych' celów programowych. Lit er atu ra 1 Biernat Tadeusz, Mit polityczny, Warszawa 1989. 2 Gawin Dariusz, Nacjonalizm, narodziny i rozwój pewnej idei, Społeczeństwo Otwaae 1993, nr 4. 3 Gray John, Liberalizm, Kraków 1994. 4 Kulesza Władysław T., Ideologie rra.szych czasóH~, Warszawa 1996. 5 Olszewski Henryk, Zmierczak Maria,,Historia doktryn politycznych i praH~rrych, Pozań 1993. 6 Ryszka Fr-anciszek, Nauka o polityce, Warszawa 1984. 7 Szacki Jerzy, Liber-alizrn po komunizmie, Kraków 1994. 8 Szacki Jerzy, Ideologia, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, pod red. A. Kłoskowskiej, Wrocław 1991. 9 Tokarczyk Roman, Wspófczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998. ~s A. Bodnar, Ekonomia i polityka. Podstawowe zależności, Warszawa 1980, s. 246. 2 4 8 XV Kultura polityczna 1. Określenie kultury politycznej W życiu społeczeństwa ludzkiego występują określone dobra, które nazywa się powszechnie mianem "kultura". Zdaniem wybitnego polskiego socjologa J. Szczepańskiego "kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom"~. W takim pojmowaniu kultury można wyróżnić kilka elementów tego zjawiska społecznego. Po pierwsze, wytwory materialne i niematerialne ludzkiej pracy, a więc wytwory występujące w postaci dóbr materialnych oraz dóbr duchowych w jakiś sposób uprzedmiotowionych (np. w postaci literackiego opisu). Po drugie, wzory postępowania i oceny wartościujące. Po trzecie, instytucje organizujące ludzkie zachowanie, jeśli są zobiektywizowane, a więc tak trwałe, że mogą być przekazywane w przestrzeni i w czasie, jak - dla przykładu Sejm polski, który towarzyszy od wieków dziejom narodu polskiego, choć treści społeczne tej instytucji uległy zmianie na przestrzeni dziejów. W ogólnym pojęciu kultury mieści się jeden z typów tej kultury, który określa się mianem kultury politycznej. Wyróżnienie tej kultury znamionuje się tym, że odnosi się do życia publicznego, a więc zachowania podmiotów rządzących i grup społecznych w procesie funkcjonowania władzy i wyrażania z tym związanych wartości. Pojęcie kultury politycznej funkcjonuje od XVIII wieku. Jednakże na szerszą skalę rozpowszechniło się w drugiej połowie XX wieku, głównie za sprawą politologów amerykańskich G. Almonda i S. Verby, którzy wprowadzili ten termin do badań porównawczych i odnieśli do indywidualnych postaw i orientacji członków społeczeństwa wobec polityki. J. Szczepański, Elementarne pojęcia .socjologii, Warszawa 1970, s. 78. 2 4 9 Wedle G.A. Almonda i G.B. Powella, twórców jednej z najbardziej rozpowszechnionej definicji "kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Owe indywidualne orientacje łączą w sobie kilka składników, a mianowicie: a) orientację poznawczą - prawdziwą lub fałszywą wiedzę 0 obiektach i ideach politycznych, b) orientację afektywną - poczucie więzi, zaangażowanie, sprzeciw itd. wobec obiektów politycznych, oraz c) orientację oceniającą - sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących"'. Określenie to ujmuje kulturę polityczną wąsko, kładąc nacisk na postawy i orientacje polityczne, natomiast nie uwzględnia instytucji i działań politycznych. W polskiej literaturze naukowej spotyka się wiele wypowiedzi próbujących rozwikłać ten wieloznaczny termin "kultura polityczna". Jednym z pierwszych, który użył pojęćia kultura polityczna był prawnik Józef Siemieński w 1916 roku w odczycie na Uniwersytecie Warszawskim o Konstytucji 3 maja 1791 roku. W okresie międzywojennym pisał on: "Kulturę polityczną pojmować należy jako dorobek narodu w dziedzinie instytucji prawnoustrojowych"4. Do tego nurtu rozważań nawiązał K. Biskupski na początku lat 60. pisząc: "Kultura polityczna to poglądy, idee i teorie, normy postępowania oraz faktyczne działania jednostek i grup w ramach współżycia państwowego"s. Szczegółową analizę różnych kwestii kultury politycznej przedstawił W. Markiewicz. W konkluzji wywodów doszedł do rozwiniętego określenia kultury politycznej stwierdzając, iż "przez kulturę polityczną społeczeństwa ro zumiem te historyczne ukształtowane elementy w globalnie pojętej kulturze, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim - chociaż nie wyłącznie - do systemu władzy państwowej. Należą do niej zatem także kryteria, według których społeczeństwo zwykło oceniać politykę państwa i solidaryzować się lub przeciwstawiać się kierunkom działania władzy oraz jej organów i to zarówno w dziedzinie wewnętrznej, jak i zagranicznej. Znamieniem kultury politycznej i stopnia jej przyswojenia przez poszczególne klasy i warstwy społeczne, stanowiące naród lub społeczność państwową, jest miejsce wyznaczone w polityce w przyjętej przez daną zbiorowość hierarchii wartości oraz w przejawiającym się w określonych postawach i zachowaniach, stosunku danej zbiorowości do róż z G.A. Almond, G.B. Powell, Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston 1966, w: Elementy teorii socjologicznych, tł. W. Kalinowski, Warszawa 1975, cz. I(I, s. 577. 3 J. Siemiński, Konstytucja Trzeciego Maja jako wyra. kultury politycznej, Warszawa 1918. 4 J. Siemiński, Kultura polityczna wieku XVI, w: Kultura Staropolska, Kraków 1932, s. 121. ; S K. Biskupski, Zarys prawa państwowego, Warszawa 1962, s. 8. nych instytucji publicznyćh i form działalności politycznej, znajdującym niejako skondensowany wyraz w dobrowolnym, chociaż różnymi względami umotywowanym, uczestnictwie w pracy partii i innych organizacji politycznych"6. Jednocześnie W. Markiewicz wskazuje na komponenty kultury politycznej: 1) świa- domość historyczną, 2) zachowania i postawy polityczne, 3) przywództwo polityczne, 4) reguły gry politycznej, 5) zasady pedagogiki politycznej. Wymienione elementy l ozostają ze sobą w związku i składają się łącznie na kulturę polityczną. K~ hura polityczna wykształca się w długotrwałym procesie historycznym i stanowi produkt zmiennego w czasie współżycia społecznego. Po tej linii rozważań prezentowanej przez W. Markiewicza traktowania kultury politycznej w wąskim zakresie poszli też: Cz. Mojsiewicz i J.J. Wiatr. Cz. Mojsiewicz przez kulturę polityczną społeczeństwa rozumie "znajomość przez to społeczeństwo norm, zasad, praw rządzących rozwojem społecznym i polityką, pozwalających na ocenę postępowego lub wstecznego charakteru polityki i sił tworzących i realizujących określoną politykę. Kultura polityczna przejawia się w sposobie zachowania politycznego, w stopniu udziału w życiu politycznym kraju oraz w formach realizacji interesu klasowego bądź narodowego w danym okresie historycznym"~. Natomiast J.J. Wiatr twierdzi, że "kultura polityczna jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy więc: a) wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi; b) ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza; .) emocjonalną stronę postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów; d) uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym"g. Zwolennicy tej koncepcji koncentrują się na kwestiach stosunku poszcze gólnych grup społecznych do polityki, działań politycznych i wydarzeń politycznych. W ich przekonaniu na kulturę polityczną składają się orientacje członków systemu politycznego, czyli przekonania wewnętrzne określane przez ich wiedzę, emocje, opinię oraz zachowanie, czyli przekonania zamanifestowape (w różnych formach i na różnych poziomach). Nurt rozważań potraktowania kultury politycznej w szerokim zakresie prezentują T. Filipiak i J. Kądzielski. W sformułowanej w 1974 roku definicji kultu 6 W. Markiewicz, Kultura polityczna jako przedmiot badań naukowych, Kultura i Społeczeństwo 1976, nr 4, s. 28. Cz. Mojsiewicz, Problemy kultury politycznej spoteczeństwa ,socjalistycznego w dobie rewolucji naukowo-technicznej, Studia Nauk Politycznych 1974, nr 1, s. 104. R J.J. Wiatr, Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 335. 250 251 ry politycznej T. Filipiak stwierdza, iż "przez kulturę polityczną rozumiemy takie normy, żasady, wartości i wzory działalności ludzkiej, które służą do osiągnięcia określonych celów przez klasy, grupy społeczne i jednostki, a odnoszące się do struktury i mechanizmu funkcjonowania władzy państwowej"~. Szeroką definicję kultury politycznej sformułował także J. Kądzielski w 1985 roku. Według niego kultura polityczna to: "Ogół postaw, poglądów i zachowań politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami i wzorcami działalności oraz instytucjami, organizacjami i przepisami (ustawy, rozporządzenia itp.) i stwarzającymi, w granicach dane- go państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji"1°. Reasumując rozważania w przedmiocie kultury politycznej Jan Garlicki autor monografii Kultura polityczna młodzieży studet2ckiej opowiada się za wąskim potraktowaniem tego zjawiska społecznego. Definicję regulująco-projektującą formułuje następująco: "Kultura polityczna to - zmienny w czasie, wytworzony glównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu - caloksztalt orientacji spoleczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to sfera subiektywna polityki (wewnętrzne przekonanie) znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych. Składają się na nią: 1) zainteresowania polityką, wiedzą o niej i znajomość faktów politycznych; 2) wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechani zmów funkcjonowania jego instytucji; 3) ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instyW cji politycznych; 4) uznane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych" 11. Wymienione w definicji elementy składowe kultury politycznej określone mianem wymiarów kultury politycznej, kształtują się w ramach procesów soejalizacji politycznej jednostek i grup społecznych. Jednocześnie pozwalają na prześledzenie występowania kultury politycznej społeczeństwa zarówno w ukła- dzie rozwojowym procesu politycznego, jak i wymiarze statycznym danego społeczeństwa. Dlatego też ten sposób podejścia do kultury politycznej wnosi przejrzystość ujęcia i wyobrażenia tego zjawiska społecznego, a także możliwośe zbadania rzeczywistości politycznej. T. Filipiak, Indywidualna i grupowa kzcltz.rra polityczna w uktadaie uH~arunkowafi instytucjonalnyclz, Edukacja Polityczna 1985, nr 6-7, s. 33. ~° J. Kądziel ski, Rozzrniienie ku/tury polit~~cznej, Edukacja Polityczna 1985, nr 6-7, s. 30. ~ ~ J. Garlicki, Kz.r/tura polityczna młodzieży studenckiej, Warszawa 1991, s. 26. 2. Typy kultury politycznej W charakterystyce kultury politycznej przyjęło się wydzielać określone typy kultury politycznej. Najbardziej instruktywne typy wydzielają amerykańscy badacze kultury politycznej G. Almond i S. Verba. Wyodrębniają oni trzy typy kultury politycznej: 1) zaściankowa, 2) podporządkowania, 3) uczestnictwa''-. Kultura polityczna zaściankowa charakteryzuje się tym, że zainteresowania jednostek i grup społecznych wobec polityki i zjawisk politycznych ograniczają się do ram zaścianka. Kultura ta jest właściwa dla afrykańskiej społeczności plemiennej, scentralizowanych księstw i królestw Afryki. W społeczeństwach takich nie występują wyspecjalizowane role polityczne; wodzo- wie, naczelnicy, szamani spełniają funkcje różnorakie ekonomiczne, religijne, polityczne. Członkowie wspólnot prezentują jednolite postawy wchłaniające elementy postaw religijnych, społecznych i politycznych. System polityczny nastawia się bardziej na utrwalanie zaściankowości niż inicjowanie zmian. Kultura polityczna podporządkowania znamionuje się występowaniem postaw jednostek i grup społecznych nastawionych na oddziaływania ze strony systemu politycznego. Zbiorowości ludzkie przejawiają skłonności do oceny działań politycznych i instytucji publicznych. Generalnie nastawiają się na podporządkowanie decyzjom politycznym ośrodków decyzyjnych. Kultura polityczna podporządkowania właściwa bywa dla społeczeństw kształtujących systemy demokratyczne, bądź też dla systemów autorytarnych. Procesy polityczne przebiegają tu wciąż pod wpływem nawyków i przyzwyczajeń kultury narzucania i wskazywania odgórnego. Kultura polityczna uczestnictwa przejawia się dążnością jednostek i grup społecznych do zdobycia wiedzy o podmiotach polityki i ich działania, strukturach i organizacji systemu politycznego, inicjatywach i działaniach w sferze polityki. Członkowie społeczeństwa starają się wyrobić poglądy w stosunku do różnych podmiotów polityki i ich działaniach. Postawy i zachowania jednostek zmieniają się pod wpływem informacji i oddziaływań przywódców i elit politycznych. Przedstawione trzy typy kultury politycznej zostały uznane przez G. Almonda i S. Verbę za "typy czyste" raczej mało prawdopodobne, by wystąpiły w tego rodzaju postaci w konkretnym społeczeństwie. W rzeczywistości społeczeństw występują typy pośrednie, które bywają mieszaniną różnych typów kultury politycznej. Kultura polityczna podporządkowania musi przyjmować nieprzejrzyste postawy wobec struktur i różnych wspólnot. Kultura uczestnictwa musi tolerować występujące elementy zaściankowości i podporządkowania w postawach i zachowaniach jednostek i grup społecznych. W zasadzie ~2 G.A. Almond, S.C. Verba, The Cinic Ccrltzn-e. Political Attitudes and Denwcracy in Fire Na tion.s, w: Władza i St~otec_ezistHm, wybór i opr. J. S z c z u p a c z y ń s k i , W a r s z a w a 1 9 9 5 , s . 3 3 4 - 3 3 5 . 2 5 3 właściwością typów kultury politycznej jest niejednorodność, z wyjątkiem prostych kultur zaściankowych. Procesy społeczne mają to do siebie, że wykazują ogromne zróżnicowanie kształtowanego ładu ustrojowego. Stąd zróżnicowanie kształtujących postaw i zachowań ludzkich. Nawet stabilne demokracje polityczne mają obszary występowania grup społecznych i jednostek ludzkich o postawach zaściankowych i podporządkowania. Każda jednostka ludzka jest w pewnym sensie nasycona składnikami trzech postaw przymierzalnych do trzech typów kultury politycznej. Kultura polityczna społeczeństwa zmienia się pod wpływem różnych czynników, przede wszystkim ekonomicznych i przybiera postać bardziej otwartej i podatnej na wchłanianie elementów cywilizacyjnych powszechnie przyjmowanych oraz właściwych dla danej epoki rozwojowej. Kultura polityczna społeczeństwa nie zawsze pozostaje w zgodzie z występującą strukturą polityczną. Wedle G. Almonda i S. Verby kulturze politycznej zaściankowej najbardziej odpowiada tradycyjna struktura polityczna wspólnoty plemiennej i wodzostwa. Kulturze politycznej podporządkowania właściwy jest ład oparty na scentralizowanej władzy autorytarnej. Wreszcie z kulturą polityczną uczestnictwa współgra demokratyczna struktura polityczna oparta na pluralizmie politycznym. Dynamika zmian systemów politycznych sprawia, że między nowym ładem ustrojowym a kulturą polityczną stopniowo kształtują się rozbieżności i nieprzystosowania. Najczęściej takie zjawiska występują w okresie burzliwych transformacji systemów politycznych i powolnym pojawianiem się elementów kultury politycznej właściwych dla nowego systemu. W związku z tym zwraca się uwagę w doktrynie politycznej na zjawisko spójności i niespójności systemu politycznego i kultury politycznej danego społeczeństwa. Spójność występuje w takich warunkach społecznych, gdzie postawy i zachowania jednostek ludzkich i grup społecznych wykazują spojrzenie zbliżone lub identyczne na składniki systemu politycznego i kultury po- litycznej. Niespójność pojawia się w okolicznościach społecznych, gdzie postawy i zachowania ludzkie indywidualne i zbiorowe przejawiają rozbieżne spojrzenia, prowadzące w skrajnej postaci do odrzucenia grup pełniących role polityczne (dynastii czy biurokracji). Konsekwencją tego stanu rzeczy może być podjęcie zmiany struktur politycznych, prowadzących do przyjęcia elementów nowego wzorca kultury politycznej. Poza typami kultury politycznej o charakterze czystym, zdaniem G. Almonda i S. Verby, występują typy systemowo niejednolite. Można również wymienić trzy następujące: 1) zaściankowości i podporządkowania, 2) podporządkowania i uczestnictwa, 3) zaściankowości i uczestnictwa. Kultura polityczna zaściankowości i podporządkowania jest typem kultury, w której znaczna część ludności odrzuca pretensje do wyłączności zgłaszane przez władze plemienne, wioskowe czy fundamentalne i przyjmuje po stawy lojalności wobec bardziej złożonego systemu politycznego z wyspecjalizowanymi strukturami władzy centralnej. Znamiennym przykładem są tu królestwa zbudowane ze zróżnicowanych składników struktury społecznej i politycznej. Większość narodów odnotowała w swych dziejach przejście od systemu zaściankowości do rządów scentralizowanych. Taką drogę przeszły królestwa afrykańskie o luźnej strukturze władzy lokalnej. Kultura polityczna podporządkowania i uczestnictwa jest typem kultury, w której podporządkowanie i uczestnictwo części ludności przybiera wyraźne zachowania i postawy względem systemu rządów. Wyrażają się one aktywnością obywatelską i przejawianiem inicjatywy w sprawach publicznych. Większość społeczności poddaje się autoratywnej władzy i zachowuje bier- ność. Przykłady tego typu kultury wystąpiły we Francji, Niemczech i we Włoszech w XIX i XX wieku, charakteryzując się niestabilnością turuktury politycznej, wahaniami między rządami autorytarnymi a rządami demokratycznymi. Kultura polityczna zaściankowości i uczestnictwa stanowi mieszaninę pojawiającą się w trakcie kulturowego rozwoju narodów, które dopiero się kształtują. W większości krajów tego typu dominuje kultura zaściankowości, wprowadzane zmiany strukturalne prowadzą do stworzenia instytucji uczestnictwa w życiu publicznym, które wymagają zaszczepienia kultury uczestnictwa. Proces polityczny cechuje się balansem autorytaryzmu i demokratyzmu. Niewykształcone struktury polityczne nie sprzyjają utrwalaniu uczestnictwa społeczności i przyspieszania stworzenia ładu demokratycznego. Działania administracyjne stwarzają pewne przesłanki uczestnictwa ludności w działaniach politycznych. Przejście od zaściankowości do uczestnictwa jest złożonym procesem kształtowania się kultury politycznej uczestnictwa. Kraje afry- kańskie dają tu wiele przykładów dokonującego się procesu, niezwykle powolnego i napotykającego na wiele przeszkód oraz oporów społeczności wyznaniowych. 3. Postawy i zachowania polityczne Postawy i zachowania polityczne stanowią zasadniczy składnik kultury politycznej danego społeczeństwa. W rozważaniach o kulturze politycznej wymagają omówienia przynajmniej w ogólnym zarysie. Postawy i zachowania polit5 czne obrazują w dużym stopniu oblicze kultury politycznej i zachodzące procesy polityczne. Postawy polityczne przyjęło się określać jako względnie trwały stosunek jednostek lub grup społecznych do podmiotów polityki i ich działań, systemu politycznego i jego składników, elit politycznych, idei i wartości politycznych oraz decyzji politycznychl~. Postawy politycz ~3 J.J. Wiatr, Socjologia sto.runków politycznych, Warszawa 1977, s. 513. ne przejawiają się w formie świadomości politycznej, na którą składają się wiedza, oceny, potrzeby i postulaty będące rezultatem wzajemnych oddziaływań jednostek ludzkich i grup społecznych. Świadomość polityczna odnosi się do faktów, zjawisk i procesów życia politycznego, których przyswojenie po- zwala poszczególnym podmiotom polityki na orientację w rzeczywistości społecznej i na regulację stosunków z otoczeniem. Podmioty polityki świadome doniosłości postaw i zachowań politycznych dążą do kształtowania w społeczeństwie świadomości politycznej funkcjonalnej wobec ideologii, doktryn i programów politycznych. Działania swe nastawiają na procesy socjalizacji politycznej i edukację polityczną. Przedmiotem świadomości politycznej są trzy ogólne zespoły zjawisk i procesów społecznych: 1) potrzeby i interesy jednotek i grup społecznych, 2) formy indywidualnej i zbiorowej działalności politycznej ludzi, prowadzonej w celu realizacji tych potrzeb i interesów (m.in. partie polityczne, związki zawodowe, samo- rządy), 3) zasady i mechanizmy kształtowania oraz realizacji potrzeb i interesów, a także formy organizacyjne działalności (zasady demokratyczne lllb niedemokratyczne, sprawowania władzy publicznej, mechanizmy współpracy lub walki, kampanie wyborcze, instytucje kontroli władzy publicznej). Postawy polityczne kształtują się w procesie socjalizacji politycznej i edukacji politycznej jednostek ludzkich i grup społecznych. Socjalizacja polityczna zasadza się na przyjmowaniu informacji od innych podmiotów politycznych oraz obejmuje własną aktywność intelektualną i praktyczną w zdobywaniu wiedzy politycznej, niezbędnej do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym społeczeństwa. Jednostki przyswajają sobie występującą w środowisku politycznym wiedzę o wartościach, normach i wzorcach zachowań politycz- nych. Równocześnie podlegają presji otoczenia skierowanej na podjęcie zachowań zgodnych z obowiązującymi formalnie lub nieformalnie standardami. Wielką rolę w socjalizacji politycznej spełniają: rodzina i szkoła, organizacje społeczne i kręgi towarzyskie, które odziałują na jednostki i wpajają pewne wzorce postaw i zachowań ludzkich. Edukacja polityczna stanowiąca składnik aktywnej socjalizacji politycznej obejmuje oddziaływanie celowe, zaplanowane, zgodne z regułami pedagogiki, przeprowadzane przez wyspecjalizowane instytucje oświatowo-wychowawcze. Edukacja polityczna jest zorientowana na ciągłe kształtowanie świadomości, postaw i kultury politycznej jednostek ludzkich i zbiorowości społecznych. Nastawia się na przekazywanie i utrwalanie zgodnych z potrzebami podmiotów polityki, a zwłaszcza podmiotów władzy politycznej, elementów wiedzy o polityce i systemie politycznym, wraz z kształtowaniem pozytywnych nastawień emocjonalnych oraz wzorców zachowań wspierających system polityczny. Postawy polityczne zawierają trzy ściśle powiązane składniki: 1) poznawczy, oznaczający całokształt prawdziwej i nieprawdziwej wiedzy dotyczącej systemu politycznego, 2) emocjonalno-oceniający, obejmujący uczucia wobec zjawisk politycznych oraz kryteria ich wartościowania, 3) behawioralny, rozumiany jako gotowość do aktywności politycznej w oparciu o utrwalone wzorce zachowań politycznych lub pozostania biernym wobec zjawisk polityczpych. Zachowania polityczne stanowią reakcje ludzi (jednostek, grup społecznych) na bodźce wywodzące się ze zjawisk politycznych i procesów politycznych. Wśród zachowań politycznych wyróżnia sięl4: 1) zachowania czynne polegające na podjęciu przez podmiot działań praktykowanych przez innych, 2) zachowania bierne polegające na świadomym lub nieświadomym powstrzymaniu się podmiotu od pewnych czynności, 3) zachowania kontrolowane przebiegające zgodnie z zaplanowanymi etapami i sposobami osiągania celów politycznych, 4) zachowania niekontrolowane, będące wynikiem reakcji emocjonalnych, bezwarunkowych, minimalnych, nierefleksyjnych, 5) zachowania racjonalne, czyli świadome i celowe czynności przynoszące korzyści w danych warunkach politycznych, 6) zachowania indywidualne wyrażające sil w czynnościach podejmowanych przez jednostkę, 7) zachowania zbiorowE przejawiające się w czynnościach podejmowanych przez zbiorowości, grupy ludzi. Na zachowania polityczne ludzi wpływają: świedomość polityczna, psychi~ ka i osobowość podmiotu, wpływy środowiskowe, założone cele i posiadane instrumenty ich realizacji oraz czynniki sytuacyjne. Silną determinantą zacho~ wań politycznych jest system wzorców zachowań utrwalonych i upowszech~ nionych w tradycji i kulturze politycznej danego społeczeństwa. Wykształco~ ne wzorce wynikają z akceptowanych norm moralnych i norm politycznych Szczególną formą zachowania politycznego są działania polityczne rozumiani jako racjonalne, celowe, kontrolowane i dowolne (w znaczeniu możliwośc świadomego i samodzielnego wyboru czasu, miejsca i sposobu postępowania czynności podmiotu realizującego swoje potrzeby i interesy. Zachowania polityczne przejawiają się m.in. poprzez publiczne manifesto wanie poparcia dla przywódcy, polemiki kandydatów na deputowanych do par lamentu w kampanii wyborczej, powstrzymania się od skorzystania z praw. głosu w wyborach powszechnych, wywarcie bezpośredniego bądź pośrednie go wpływu na ośrodki decyzji politycznej, uczestnictwo w strajku, ubiegani się o funkcje publiczne, upowszechnianie informacji politycznych w środkacl masowego przekazu. Przedstawione zagadnienia charakteryzujące postawy i zachowania politycz ne wchodzą w ramy kultury politycznej i dowodzą bogactwa treści tego zja wiska społecznego, występującego we współczesnych społeczeństwach. '4 M. Marody, Sens teoretyczny a sen,r empiryczny postawy, Warszawa 1976, s. 20. 256 25~ 4. Wzorce zachowań i tradycja polityczna Wzorce zachowań politycznych i tradycja polityczna stanowią istotne składniki kultury politycznej. Wyróżnia się je przy badaniu kultury politycznej danego społeczeństwa i postępowaniu ludzi w działaniach politycznych. Wynika to zarówno z naśladownictwa poprzednich pokoleń, jak i nawiązywania do przeszłości. Stąd obecność wzorców w postępowaniu jednostek i grup społecz- nych oraz odwoływanie się do wzniosłych dziejów przodków. Wzorce zachowań politycznych jednostek czy grup społecznych to nic innego, jak sposoby postępowania utrwalone w świadomości politycznej ludzi w odniesieniu do polityki i systemu politycznego. Wzorce mogą mieć wyraz pozytywny np. umiłowanie wolności politycznej, podrywanie pokoleń do zrywów powstańczych lub negatywne np. skłonności indywidualistyczne Polaków utrudniające wypracowanie realistycznych programów rekonstrukcji cywilistycznej państwa. Wzorce zachowań i tradycja polityczna podlegają przekazowi z pokolenia na pokolenie. Przyswajanie zachowań i tradycji zależy w dużym stopniu od nośności i atrakcyjności tych symboli oraz zapotrzebowania społecznego. W krytycznych momentach dziejowych przywołuje się zapomniane niekiedy wzorce np. solidarności ludzkiej i odwołuje się do pięknych kart narodowych np. aespolenia sił i pokonania obcych najeźdźców. We wpajaniu wzorców zachowań politycznych i przekazywaniu tradycji politycznej decydującą rolę spełniają rodzina i szkoła. Wedle G. Almonda i B. Powella są to struktury socjalizujące najbardziej oddziałujące na człowiekals. Wzory wpajane w sposób ukryty czy jawny od pierwszych chwil życia mają silny i trwały wpływ na osobowość człowieka. Pośród wielu istotnych wpływów ukry:ych najbardziej charakterystyczne jest kształtowanie postaw wobec władzy. f2odzina podejmuje decyzje kolektywnie, ale dla dziecka są to decyzje autoytarne, poparte potencjalnymi sankcjami. Wczesne włączenie w podejmowaaie decyzji może rozwinąć w dziecku poczucie kompetencji politycznej, wycształcić nawyk umiejętności współdziałania politycznego. Na tej samej zasadzie wpajanie dziecku zasad posłuszeństwa wobeć decyzji może przysposabiać je io spełniania w przyszłości roli przestrzegania powinności obywatelskich. Potężny wpływ na przyswajanie określonych wzorców zachowania wywiew szkoła. Ludzie wykształceni przejawiają większą aktywność polityczną, po;iadają rozległą wiedzę o sprawach państwa i o polityce. W kwestiach pu~licznych wykazują większą kompetencję i zrozumienie mechanizmów rządzenia. natury rzeczy więcej czasu poświęcają na szeroko pojęte sprawy polityczle. Wszystko to pozostaje pod wpływem posiadanej wiedzy ogólnej i zrozu 5 G.A. Almond, G.B. Powell, Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston 1966, w: Elementy teorii socjologicznych, tł. W. Kalinowski, Warszawa 1975; cz. III, s. 589. mienia wiedzy politycznej. Szkoła wpaja uczniom wiedzę obywatelską i zarysowuje wyobraźnie o stosunkach politycznych społeczeństwa. W ten sposób stwarza podstawy wejścia w życie społeczne. Poza szkołą i rodziną ważną instytucją kształtowania wzorców zachowania są grupy rówieśnicze. W warunkach społeczeństwa przemysłowego, gdzie słabną więzi rodzinne, formalne i nieformalne grupy rówieśnicze wywierają widoczny wpływ na indywidualne poglądy polityczne. Oddziaływanie na te grupy pozwala na wyrabianie nawyków tolerancji i rozwijania umiejętności wspólnego podejmowania decyzji. Środowiska pracy i rozwijające w nich formalne i nieformalne organizacje stanowią miejsca przyswajania i upowszechniania wzorców zachowania w kwestiach politycznych. Możliwości codziennego styku ludzi i wzajemnego przekazywania opinii pozwalają na szybki przepływ wzorców oraz docieranie z nimi do ogromnej rzeszy ludzi. Uczestnictwo w zbiorowych pertraktacjach pozwala na zdobywanie doświadczeń w regulacjach stosunków pracowniczych. Organizacja i przebieg strajków dostarczają umiejętności do aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym. , Najbardziej wpływają na upowszechnianie wzorców zachowania środki masowego przekazu, poprzez przekazywane informacje i powielanie ocen zdarzeń politycznych. Długotrwały przekaz wzmacnia przyjmowanie wzorców przez jednostki ludzkie. Nasilanie pokazywania symboli przyczynia się do ich przyswajania i naśladowania. Wreszcie bezpośrednie kontakty ludzi z instytucjami systemu politycznego stwarzają warunki dla wyrobienia opinii o tych instytucjach i elitach politycznych sterujących nimi oraz o działaniach politycznych. Wzorce zachowań politycznych jednostek i grup społecznych podlegają wciąż zmianom pod wpływem różnych czynników, instytucji systemu politycznego i bodźców oddziałujących z otoczenia społecznego. Wyrazem tego są postawy i zachowania wyrażane w wyborach powszechnych, referendach oraz w związku z konkretnymi zdarzeniami politycznymi. Tradycja polityczna sprowadza się do przekazu idei i wartości politycznych oraz wzorców zachowania politycznego z pokolenia na pokolenie. Spełnia ona pożyteczną rolę w kształtowaniu ciągłości wspólnoty narodowej i przejmowaniu pożytecznych doświadczeń w zakresie funkcjonowania mechanizmów władzy publicznej, a także kształtowania aktywnych postaw obywatelskich. Tradycja polityczna nie jest identyczna z całokształtem dziedzictwa idei i wartości politycznych, lecz sprowadza się do przejmowania dziedzictwa kulturowego wartościowego dla teraźniejszości i przyszłościl6. O przekazie decyduje hie ~6 J. Szacki, Tradycja w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, pod red. A.K. Kłoskowskiej, Warszawa 1991, s. 209. 2 5 9 rarchia wartości jako społecznie doniosła dla urządzenia życia politycznego państwa. Przykładem jest idea pluralizmu politycznego służąca do organizacji życia społecznego, idea podziału władzy służebna do tworzenia struktury i organizacji władzy państwowej, idea samorządności przydatna do włączenia wspólnot lokalnych do spełniania władzy publicznej. Tradycja polityczna jest jednym z głównych sposobów korzystania z dorobku przeszłości kulturowej dla tworzenia współczesnego ładu politycznego. Powoływanie się na tradycję polityczną dowodzi doceniania dorobku przeszłości i służy do pobudzenia świadomości politycznej do wzmożenia wysiłków na rzecz lepszego urządzenia życia publicznego. W odwoływaniu się do tradycji politycznej przydatnej dla współczesnego społeczeństwa i państwa polskiego ma się na myśli głównie demokratyczny dorobek kulturowy w zakresie idei i wartości politycznych od oświecenia po współczesność. W tym czasie wykształciły się, rozwinęły i przeszły próbę weryfikacji praktyki politycznej najważniejsze wartości demokratyczne służebne do stworzenia zasad ustroju politycznego, wypracowania koncepcji praw i wolności obywatelskich, przyjęcia modelu rządów, wprowadzenia instytucji ochrony praw obywateli, ustanowienia modelu samorządu terytorialnego. Odwołanie się do wartości demokratycznych służy zarówno przyjęciu najbardziej racjonalnych i sprawdzonych wzorów cywilizacyjnych, jak i wynikających z bogatych doświadczeń ludzkości, w tym także narodu polskiego. Kultura polityczna społeczeństwa polskiego wzbogacana współcześnie o nośniki tradycji politycznej staje się bardziej przystawalna do świadomości narodowej i zrozumiała dla szerokich kręgów społeczeństwa. Literatura 1 Almond Gabriel A., Verba Sidney C., The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations. Little Brown and Company, w: Wtadza i Shoteczea.stH~o, wybór i opr. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995. 2 Almond Gabriel A., Powell Bingham G., Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston 1966, w: Elementy teorii .socjologicznych, cz. I1I, Warszawa 1975. 3 Filipiak Teodor, Kultura polityczna spoleczeristwa i demokracja socjalistyczna, Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego 1974, nr 1. 4 G a r 1 i c k i J a n , Kultura polityczna mlodzieży shrdenckiej, Warszawa 1991. 5 Markiewicz Władysław, Kultura polityczna jako przedmiot hadari naukoHrych, Kultura i Społeczeństwo 1976, nr 4. 6 Mojsiewicz Czesław, Problemy kultury politycznej spoleczeristwa socjali,styczne,~o w rlobie reraolucji naukowo-technicznej, Studia Nauk Politycznych 1974, nr 1. 7 Szacki Jerzy, Tradycja, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, pod red. A. Kłoskowskiej. Wrocław 1991. 8 Wiatr Jerzy J., Socjologia ,stosunków politycznych, Warszawa 1977. 260 .- . .. . _- _ r =