722830 Literatura Grecji starożytnej w zarysie Jerzy Łanowski, ks. Marek Starowieyski ^U30 Literatura Grecji starożytnej w zarysie Od Homera do Justyniana 1000090830 ;• ^ Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1996 Projekt okładki i stron tytułowych BOKIEWICZ & FREUDENREICH Indeks osób i tytułów utworów opracował ANDRZEJ LUBACH Indeks terminów literackich opracował JERZY ŁANOWSK1 Słownik terminów dotyczących literatury chrześcijańskiej opracował KS. MAREK STAROWIEYSKI Redaktor ANDRZEJ LUBACH Redaktor techniczny STANISŁAWA RZEPKOWSKA 722830 Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-01-11891-1 Od autorów Pierwsza redakcja niniejszego zarysu, pióra pierwszego z podpisa- nych, ukazała się w tomie I Dziejów literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana (Warszawa 1977 PWN s. 13-134) pod tytułem Literatura starogrecka, wznowiona została z niewielkimi poprawkami i uzupełnieniami w drugim wydaniu tego tomu (1979), i wreszcie z dalszymi poprawkami i istotnymi uzupełnieniami wyszła osobno, pod tytułem Literatura Grecji starożytnej w zarysie, w roku 1987, otwierając pewuenowską serię LOGOS. Książka nie miała (i nie ma) ambicji zastąpienia specjalistycznych wyśmienitych dawniejszych opracowań dziejów piśmiennictwa grec- kiego, jak „duża" i „mała" Literatura Tadeusza Sinki albo świetnie napisane zarysy Tadeusza Zielińskiego. Celem jej jest przede wszyst- kim wprowadzenie czytelnika kulturalnego, nie filologa klasycznego specjalisty (choć i jemu przyda się może) w problematykę literacką dawnej Hellady, tak jak ją widzimy dzisiaj, nadto zaś podanie też informacji o najważniejszych nowych zjawiskach i odkryciach z (bio- rąc z grubsza) ostatnich 60-50 lat, dotyczących najstarszej z europej- skich literatur. Wyraźnym niedostatkiem poprzednich opracowań Zarysu, uczci- wie zresztą w nich zasygnalizowanym, było skrótowe, na trzech ledwie ostatnich stronicach zawarte, potraktowanie greckiej literatury staro- chrześcijańskiej, wynikające głównie z braku odpowiednich pełnych kompetencji autora. Powodowało to zdecydowane skrzywienie całości obrazu piśmiennictwa starogreckiego, zakłócenie proporcji, ,,utajnie- nie" związków wewnętrznych starszego i nowszego okresu dziejów tej literatury, niejako zamazanie częściowe faktu, że późniejsze oddziały- wanie tego piśmiennictwa na kulturalne losy Europy i świata bynaj- mniej nie ogranicza się do „klasycznego" pogańskiego spadku. Podjęcie opracowania greckiej literatury starochrześcijańskiej przez drugiego z autorów, specjalistę tego właśnie zakresu, pozwoli - żywi- my nadzieję - pełniej i plastyczniej ukazać dzieje i znaczenie piętnastu wieków greckiego piśmiennictwa. Zrewidowana, miejscami skorygowana i uzupełniona, została całość tekstu książki, uzupełniona i zaktualizowana bibliografia, uzupełniono tablice chronologiczne, dodano nowe indeksy terminów, dodano kilka ilustracji, a dla celów praktycznych uproszczono indeks imion. Starając się o obiektywność w doborze i naświetlaniu faktów literackich, autorzy nie zawsze chyba mogli się ustrzec przed wartoś- ciowaniem i sympatiami osobistymi. Zechcą nam to łaskawi Czytel- nicy wybaczyć. Podziękowanie winniśmy uważnym i krytycznym, a życzliwym Recenzentom książki. Profesorowi Jerzemu Danielewiczowi z Uniwer- sytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i Profesorowi Marianowi Szarmachowi z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, któ- rych uwagi pozwoliły nam wprowadzić niejedno ulepszenie i popra- wienie tekstu. Podziękowanie wyrażamy również Państwowemu Wydawnictwu Naukowemu i jego Redakcji Filologii Polskiej, która od lat opiekuje się życzliwie losami tego Zarysu, wpierw pod auspicjami Pana Redak- tora Szczepana Gąssowskiego, obecnie Pani Redaktor Elżbiety Błusz- kowskiej, a szczególnie Redaktorowi tego tomu Panu Andrzejowi Lubachowi. Jego benedyktyńskiej doprawdy skrupulatności i facho- wemu doświadczeniu tekst nasz niejedno zawdzięcza. Eucharistumen - Dziękujemy! Jerzy Łanowski ks. Marek Starowieyski Książka przeznaczona dla polskiego czytelnika niespecjalisty, po- daje wybór bibliografii właśnie takiemu czytelnikowi najbardziej przy- datny, a więc polskie przekłady z literatury greckiej możliwie najnow- sze i współczesne oraz odpowiednio dostępne w języku polskim opracowania. Z podobnych powodów rezygnujemy w tekście z podawania imion i tytułów także w oryginalnej greckiej pisowni, zastępując je trans- krypcją fonetyczną, bez oznaczania samogłosek długich i krótkich i zróżnicowania akcentów. Te ostatnie zaznaczono tylko tam, gdzie nie padają one na przedostatnią zgłoskę wyrazu, to znaczy tam, gdzie polski odbiorca „automatycznie" kładzie przycisk. Warszawa-Wroclaw, styczeń 1995 Uwagi wstępne Najwcześniejsza z europejskich literatur jest dziełem ludu, który w czasach historycznych zajmował siedziby na Półwyspie Bałkańskim, jednak nie był ludnością autochtoniczną i zachował pamięć o swych wędrówkach, zakończonych już u progu historii pisanej. Przybysze z północy spływali falami na obszary dzisiejszej Gracji, kolejne migra- cje spychały poprzednio osiadłych jeszcze dalej, z lądu - mostem gęsto rozsianych na Morzu Egejskim wysp - na wybrzeża Azji Mniejszej, gdzie zakładali najchętniej miasta: w punktach dojścia szlaków kara- wanowych, lub porty u ujścia żeglownych rzek. Tak więc około przełomu II i I tysiąclecia przed Chr. Grecy zasiedlali i Grecję właściwą - od Olimpu po Peloponez, i wyspy - krąg Cyklad i roz- sypisko Sporad na Morzu Egejskim, Kretę, i wybrzeża Azji Mniejszej. W wiekach VIII i VII przed Chr. nastąpiło ponowne wyrojenie się przeludnionych miast greckich, tzw. druga kolonizacja, w dwu kierunkach: na północ - gdzie Grecy obsiedli wybrzeża Morza Czarnego, i na zachód - gdzie uchwycili w swe władanie wybrzeża południowej Italii (nazywanej znamiennie Wielką Grecją) i Sycylii, a dalej osiągnęli brzegi dzisiejszej Francji południowej (tam powstała Massalia, dzisiejsza Marsylia) oraz afrykańskie, gdzie osady greckie powstały m. in. w Egipcie oraz w Kyrene. W VII wieku przed Chr. światem greckim nazwać już można cały basen Morza Śródziemnego i połączony z nim obszar nadczarnomorski, z tym oczywiście, że ośrodkiem tego świata pozostaje Hellada właściwa, Morze Egejskie i wybrzeża Azji Mniejszej. Świat ten tworzy ląd i morze w charakterystycznym przemiesza- niu, przy czym morze pełniło rolę głównych szlaków komunikacyj- nych, dróg rozwoju i rozrostu. Ciepły klimat południa nie równo- ważył kłopotów bytowania na niezbyt na ogół urodzajnych (z nielicz- nymi wyjątkami) ziemiach właściwej Grecji, skalistej, górzystej, ubo- giej w wody. Morze wnikało głęboko w ląd, dawało możliwościi rozwoju, ale też było stałym niebezpieczeństwem dla ruszających na kruchych statkach na dalekie wyprawy żeglarzy. Żegluga porą zimo- wą niemal ustawała, a latem była związana z nieustannym ryzykiem, które Grecy, lud kupców, umieli dobrze przeliczać na pieniądze. Lu<(l kupców, owszem, ale pamiętający jeszcze o swych koczowniczych początkach, a później, jak zwykle, lud rolników, którzy uprawiali i zbierali zboże, sadzili winorośl i oliwki. Te właśnie dwie uprawy są najbardziej charakterystyczne dla dziejów dawnej Grecji, gdy zboża miały stać się w pierwszym rzędzie przedmiotem importu z innych krajów. Górskie okolice były miejscem wypasu trzód owiec i wysoko cenionych stad bydła: równina tessalsk133 an 112' 114, 120, 124,125, 131-133 historiografia pragmatyczna 9^ tzw. Homerowa kwestia 27 tzw. pluraliści 27 tzw. unitaryści 27 Homerowe porównania 25 homerydzi 21 homojoteleuton (rym) 102 hybris 38, 44, 61 hymenajos (pieśń weselna) 33 hymny 32, 33, 40, 68, 122, 125-126 hymny epickie (homeryckie' 32, 68, 122 - liryczne 33, 43 idei teoria 107, 109, 112 igrzyska 11, 22,44,49 ironia tragiczna 66 jamb l. (gatunek liryki) 13, 32, ^> 36-37' 38 jamb 2. (miara wierszowa) 13, ^2, 35-37, 41, 126, 128; zob. też stopy rfetryczne jamb kulawy (cholijamb) 13, ^> 127 jambiczny trymetr zob. trymet^"1010711!' jambografia, jambografowie 36"^ joński dialekt zob. dialekty kanon (mędrców, mówców) 46, 1^' ^ katabaza (katabasis) 84 katalogi biblioteczne 125 tzw. „katalogi" poetyckie 31 katharsis 112 kitara 35 klauzule retoryczne 116 hojne zob. dialekty 250 komedia (komojdta) 14, 15, 33, 52, 53, 54,3 55-56, 80, 81-94, 112, 138-139, 141, ; 144 komedia nowa (nowoattycka) 88-94, 138-139, 141 - stara (staroattycka) 81-88, 90, 92, 101 - średnia (średnioattycka) 15, 88-90, 92 komojdia zob. komedia kommos (l.mn. kommoj) 55, 78 komos 55 koryfeusz (koryphajos) 53 koryphajos zob. koryfeusz kroniki 49 krytyka filozoficzna 48, 87, 122 tzw. kwestia Homerowa zob. tzw. Home- rowa kwestia kynegetikd (myśliwska literatura) 99, 101, 143 lejturgia („liturgia") 53 Lenaje 53 lesbijska poezja 39-41 lira 20, 34, 35, 39, 68 liryka 13, 15, 33-46, 52, 54, 62, 143-144 liryka chóralna 41-46, 52, 62 - monodyczna 13, 35, 39-41 listy zob. epistolografia „liturgia" zob. lejturgia logografowie l. (poprzednicy historyków) 49,95 logografowie 2. (autorzy mów pisanych dla innych) 115, 117 logos l. (= rozum) 48 logos 2. (= proza) 49 Lykejon (Liceum) 111-113, 121, 133 magia, magiczne elementy 17, 30, 47,134, 139, 141-142 majeutike 103 majeutyczna metoda 103 maska 52, 55, 86 maska komiczna 52, 55, 86 - tragiczna 52 „maszyna do grzmotów" zob- brontejon. matematyka 124, 140 mechanika 124 medyczna literatura 47, 49, 110, 141 megarejska farsa zob. farsa megarejska meletaj zob. retoryczne ćwiczenia melika 34, 39 melas 34 menippejska satyra 138 (zob. też Menip- pos z Gadary w Indeksie osób) metafora 45 metempsychoza 47, 109 metryka 23, 41, 43, 44, 53 metrum elegijne zob. dystych elegijny mim (mimos) 56, 126, 127, 142 mimesis 112 mimijamboj zob. mimijamby mimijamby (mimijamboj} 127 mimos zob. mim mit, mitologia 9, 17, 19, 20, 28, 31, 32, 44, 45, 52, 59-61, 64, 70, 71, 74, 76, 77, 80, 88, 109, 128, 137 mit u Platona 109 mizogynizm 37, 77, 84 monodia 78 monodyczna liryka zob. liryka „morał" zob. epimythion „mowa posłańca" (rhesis angelike) 58, 62, 78, 128 mowy w historiografii 98, 114 Muzeum (Musejon) 121 muzyka 34, 35, 52 myśliwska literatura zob. kynegetika neoplatonizm 134-135 nie-Grecy piszący po grecku 124-125 niewolnik w literaturze 92 „nowela" 96, 100, 139 obscena 37 oda (ode) 45 ode l. (pieśń w ogóle) zob. aojde ode 2. (gatunek liryki) zob. oda onomatupeja 84 orchestra 52, 55, 62 orficka literatura 49, 143 pajan zob. pean palinodia (palinojdia) 42 palinojdia zob. palinodia pamiętniki 99-100, 124, 133 panegiryk (panegyrikós) 100, 115-116 panegyrikós zob. panegiryk panegyris 116 pantomima 142 papirus, papirusy 12, 15, 45, 56-58, 68, 81,90, 123-125, 127, 141 para-basis zob. parabaza parabaza (para-basis} 55 paradoksy filozoficzne 48, 105 parajnesis zob. pareneza parastates (l.mn. parastatąj - parastaci) 53 pareneza (parajnesis) 116 parodia 32, 33, 35, 84, 87, 89, 93, 107, 129, 137-138 par odo s 55, 58 partenia (partheneja) 42, 44 partheneja zob. partenia pasożyt (parasitos) w komedii 56, 88, 89 139 patos 116, 118, 123 pean (pajan) 33, 44 pentametr („pięciomiar") 36 periplus („opłynięcie") 49 period retoryczny 116 periodos („obejście" [Ziemi]) 49 peripatos 111, 121, 133 peryfraza 31 perypatetycy, perypatetyczna literatura 111, 121, 123; zob. też filozoficzne szkoły phallós (fallos) 53, 88 pieśni 33-35, 40-42, 44, 54, 55, 57-59, 62, 68, 78 pieśni ludowe 34 - na cześć bóstw zob. hymn - obrzędowe 33 - pasterskie 34 - proszalne 34 - przy pracy 33, 34 - weselne 33, 40; zob. też hymenajos; 251 zob. też epithalamia - żałobne 33; zob. też tren „pięciomiar" zob. pentametr pismo 9. 18, 27 tzw. pismo linearne B 9, 18 pitagoreizm, pitagorejska literatura 47, 48, 49, 105-106, 134; zob. też filozoficz- ne szkoły plejada (gr. plejas = „siódemka") tragi- ków 128 tzw. pluraliści zob. Homerowa kwestia pochwały (żartobliwe) 137 polemika religijna 139-140 polityczna poezja 38 polityczne teorie 101, 108, 109, 111, 112 popisowa (epidejktyczna) wymowa zob. retoryka popisowa pornografia 81 porzekadła (przysłowia) 30, 31, 46 preludium (proójmion} 32 prolog (w dramacie) 61, 63, 67, 78, 93 proójmion zob. preludium protagonista 53 prozodion (prosodion - pieśń procesyjna) 47 przypowieść 109 psychologia 111 publicystyka 99, 101, 116, 136 rapsod, rapsodowie 21, 32 retardacja 25 retor, retorzy 114-118, 136, 139, 140 retoryczne ćwiczenia (meletaj) 139, 140 retoryczne figury 102 retoryka (wymowa) 16, 25, 98, 107, 112, 113-119, 120, 123, 131, 135-136, 137, 139-140 retoryka polityczna 114-118 - popisowa, epidejktyczna 114-115, 123, 136, 137 - sądowa 114-115, 117 retoryki teoria (teoria literatury) 102, 107, 112, 114, 135-136 rhesis angelike zob. „mowa posłańca" rodyjska wymowa zob. wymowy typy romans 16, 121, 127, 128, 138,141-142 252 tzw. „rozdzielający" zob. chorizontes rozpoznanie zob. anagnorismós rym zob. homojoteleuton rytmiczna proza 102, 116, 118 sceptycy, sceptyczna literatura 122, 133, 137; zob. też filozoficzne szkoły scholia 82 sentencja zob. gnoma sielanka zob. bukolika skatologia 81 skolia 34 słowniki 144 sofista, sofiści 66, 80, 102-103, 107, 108, 111, 113, 114, 123, 137, 138 sofistyka, sofistyczna literatura 102-103, 135-136 tzw. sofistyka druga zob. tzw. druga sofis- tyka spondej 23; zob. też stopy metryczne tzw. spudogeloja (l.pój. spudogelojun) 123 stasimon 55 stephanoj (l.pój. stephanos; tzw. wieńce) 129,143 ; stopy (miary) metryczne 23, 36, 53, 56; zob. też anapest; daktyl; spondej; trochej strofa 36, 41, 43 strofa alcejska 41 - saficka 41 synegoros („doradca") 115, 117 synkrisis (,,porównanie") 134 „sześciomiar" zob. heksametr szkoły epigramatyczne zob. epigramatycz-; ne szkoły s szkoły filozoficzne zob. filozoficzne j szkoły „świat na opak" 85 taniec 52 teatr (pomieszczenia teatralne) 52, 62 tetralogia (retoryczna) 114 tetralogia (tragiczna) 53-54 tetrametr („czteromiar") trocheiczny 3